Józef Ignacy Kraszewski

Śniehotowie

Legenda z XVIII wieku, spisana z opowiadania
Czasy Stanisława Augusta
I
Karczma się zwała Baba. Osobliwego tego nazwania nikt nie umiał dokumentnie 
wytłumaczyć; 
nikt nie zapamiętał, kiedy ono jej było nadanym. W okolicy utrzymywano, że stała 
pod lasem od 
wieków wiecznych, a ekonom Rozwadowszczyzny, do której należała, człek rozumny i 
oczytany, 
który chętnie do książki zaglądał, gdy nic innego do czynienia nie miał, 
zaręczał, że na wielkiej 
mapie przed trzechset laty sporządzonej już oznaczoną była — Taberna, quae vulgo 
dicitur Baba1.
Arendarz2, który ją trzymał, ze swej strony upewniał, iż przodkowie jego od 
kilkuset lat Babę tę 
dzierżawili i wódkę w niej sprzedawali. Być też to bardzo mogło, bo na dziesięć 
mil wokoło znano 
Aarona Kohn jako człowieka majętnego, wpływowego, zręcznego i przez stosunki od 
niepamiętnych czasów związanego z całym obywatelstwem tej części Polesia; a 
wiadomo, że 
kamień tylko w miejscu leżąc porasta.
Stara owa Baba wyglądała tez niemłodo i nie kusiła się wcale o przyzwoitą postać. 
Był to 
budynek ogromny, bo szopa do niego przyparta niezmiernie go powiększała, z 
dachem wyniosłym 
i mchami okrytym, ze słupami misternie niegdyś wyrzynanymi u wjazdu, mieszczący 
w sobie nie 
tylko stajnię i wozownię na jakich dwadzieścia furmanek, ale szynkowną izbę 
obszerną, stancją 
gościnną i cały apartament dla rodziny Aarona.
Sufint w szynku od palonego łuczywa, dymu i różnych wyziewów czarny był i 
lśniący, ściany 
brunatne, a ławy i stoły używaniem wyślizgane — świadczyły, że niejednemu 
służyły pokoleniu…
Las, na którego kraju stała Baba, niegdyś gęsty i podszyty, teraz składał się 
tylko z sosen i 
dębów ogromnych kilkudziesięciu, rzadko rozsianych na wygonie, a dopiero o 
kilkoro staj3 
młodsza gęstwina, leszczynami, osiczyną i brzozami zarosła, usprawiedliwiała 
nazwanie boru. W 
drugą stronę widać było pola piaszczyste, szeroki przez nie przewijający się 
gościniec i w wielkiej 
odległości grusze i topole, wśród których się wioski było można domyślać. Nie 
żałowano ziemi 
pod drogę, a że na nizinie i kałuże, i starych wyciętych drzew korzenie, a pnie 
napróchniałe 
uczyniły ją niewygodną do przebycia — ludzie sobie coraz nowe robili objażdżki i 
gościniec z 
dziwną się rozlegał swobodą.
Smętne było uroczysko to u kraju lasu, nad którym stare drzewa osamotnione, 
opalone, 
pokaleczone stały, jak żałobna drużyna na cmentarzu. Karczma też miała 
fizjognomią ponurą, 
wyglądała czarno, zasmolono, złowrogo. Gdy pod wieczór wśród ciemności para jej 
okien 
okopconych czerwonawym, słabym od pieca zabłysnęła światełkiem, zdawało się, 
jakby potwór 
jakiś krwawymi spoglądał na gościniec oczyma.
Od karczmy do wsi Rozwadowa było pieszo pół godziny drogi, około Baby nikt nie 
mieszkał, 
bo zrujnowana kuźnia od dawna była pustą — jednak Aaron nie obawiał się tu sam 
jeden z rodziną 
przebywać, bo w poczciwym Polesiu z dawna nikt o rozboju nie słyszał. Dodać przy 
tym potrzeba, 
że gościniec, który latem i zimą nigdy nie spał, którędy się ciągnęły 
niezliczone wozy i biedy4, 
włościanie, Żydzi, szlachta — był opiekunem i stróżem dla Baby. Często się 
trafiało, iż i po 
północy, i nad rankiem stukano do wrót, a ognia nigdy prawie nie wygaszano.
Wieczorem jesiennym (było to w końcu zeszłego stulecia) wicher dął w sposób cale 
nieprzyjemny. Stary Aaron z rękoma na plecach założonymi stojąc pod piecem, 
zdawał się mu 
przysłuchiwać. Znał on wszystkie głosy wiatru i burzy, jakie okolica wydawać 
była zwykła, a 
nigdzie może dziwniej i straszniej nie wyły one, jak tutaj. W kominach, na 
poddaszu, w szopie, na 
podwórzu wiatr świstał, szumiał, jęczał, grzmiał, chychotał, huczał, a niekiedy 
takimi tony się 
odzywał, iż najwytrwalsi ludzie czuli się zaniepokojonymi. Coś się gadać do nich 
zdawało, 
gniewnie, wściekle, groźno; czasem wiatr śmiał się szydersko, to dyszał 
pośpiesznie, jakby 
zmęczony, to uciekając wzdychał i niby konał, by po chwili wrócić i wstrząsać 
znów dachem 
gospody.
Na starym Aaronie, zajętym rachunkami i myślącym o czym innym,, ta muzyka 
żywiołów 
czyniła chwilami wrażenie cale nieprzyjemne… Gładził brodę, wydymał usta i 
szeptał coś po 
cichu, jakby jakie zaklęcia. Dwa razy podszedł do okien i ręką się zasłoniwszy 
od światła, starał 
przejrzeć, co się tam działo na dworze i za każdą rażą wracał z wolna do pieca 
zadumany. Na 
kominie przy nim, u rozłożonego ognia jeść gotowała sługa, starając się ogień 
zabezpieczyć od 
wichru, który wpadał szerokim kominem i ogień z dymem niósł na izbę.
W izbie nie było nikogo więcej oprócz starej żebraczki, która pokornie wszedłszy, 
nawet z 
pleców nie zdejmując węzełków, na ławie przysiadła i na kiju się oparłszy, w 
cieplejszej nieco 
atmosferze snem zmorzona, drzemała.
Nie śmiała ona odejść daleko od proga, zajęła róg ławy tylko. Miała na sobie 
szarą siermięgę 
łataną, na nogach kurpie5, na twarzy sczerniałą chustę, która jej czoło 
osłaniała, a na plecach 
kobiałkę i sakwy, sznurami do ramion przymocowane. Nikt do niej nie zagadał, gdy 
weszła, i ona 
do nikogo… Stary Aaron popatrzał tylko; umieściła się w kątku nie żądając nic, 
oprócz spoczynku.
Burza wzmagała się ku nocy. Mrok wieczora zmieniał się w ciemności, które niebo 
osłonione 
chmurami powiększało. Na gościńcu było pusto, a w gospodzie smutniej. Aaron miał 
się na rogu 
stołu w pierwszej izbie zabierać do modlitwy wieczornej wedle zwyczaju, bo był 
człowiekiem 
religijnym i pobożnym — książkę już był wyniósł z szafeczki w drugiej izbie do 
ściany przybitej, 
która całą jego talmudyczną bibliotekę mieściła, gdy zdało mu się, że coś 
zatętniało na dworze. 
Nastawił ucha, przypuszczał bowiem prędzej złudzenie niż możliwość, by ktoś tak 
późno i w taką 
porę do jego karczmy zakołatał…
Wtem rżenie konia wywiodło go z wątpliwości. Książkę położył na stole i z 
ciekawością zdawał 
się oczekiwać, jakiego mu to gościa wiatr przypędzi.
Stara żebraczka, siedząca u drzwi, zbudzona z drzemki podniosła też głowę i 
spojrzała ku 
wchodowi — kogo Pan Bóg przyniesie. Blask od ogniska padł na jej twarz na pół 
osłoniętą i 
zarysował wychudłe lice, pomarszczoną skórą okryte, mimo wieku regularnych 
jeszcze i niemal 
pięknych kształtów. Coś szlachetnego biło z tej twarzy, wyrazem nie znękania i 
wyczerpania, ale 
gorączką i rozdrażnieniem. Spostrzegłszy, że odkryła ruchem tym twarz, wprzódy 
zasłoniętą, 
pociągnęła chustę gwałtownie i spuściła głowę.
Za drzwiami słychać było uderzenia ręki, która szukała klamki, by je otworzyć. 
Po chwili 
gwałtownie popchnięte przy pomocy wiatru rozwarły się ze stukiem i mężczyzna 
olbrzymiego 
wzrostu, dziwnie odziany, schylając głowę wsunął się do gospody. Tuż za nim 
widać było dwóch 
innych, idących w ślad, ale łatwo było poznać, że ten, co przodował, miał do 
tego prawo.
Aaron, znający wszystkich w sąsiedztwie i okolicy, od razu poznał, że podróżny 
był z daleka. 
Niezwyczajne też miał na sobie ubranie, choć naówczas strój był bardzo rozmaity 
i dowolny.
Barczysty, silny, rozrosły jak dąb, z głową szpakowaciejącym włosem okrytą i 
kołpakiem 
futrzanym odzianą, oblicze miał opalone, czarne, w nim oczy czarniejsze jeszcze, 
a broda 
rozczochrana, bujna, szeroka, spodu twarzy dojrzeć nie dozwalała. Miał na sobie 
tułubek6 z 
czarnych baranków, pokryty jedwabną materią, podpasany włóczkowym cienkim pasem, 
który 
kilkakroć był obwinięty i na węzeł z przodu związany. Szerokie szarawary 
czerwone zwieszały się 
buchasto na buty czarne, podróżne, do kolan sięgające. Rapcie, które się kryły 
pod pasem, 
trzymały szablę krzywą turecką, podniesioną do góry i błyszczącą bogatą oprawą.
Dwaj idący za nim w kożuszkach krótkich, w czapkach baranich, w pasach czarnych, 
niby 
dworzanie, niby słudzy, jeden z czekanem7 w ręku, drugi z pistoletem na sznurze 
u boku, oba z 
szablami w pochwach stalowych — zdali się gotowi na skinienie i oczyma szukali 
pańskiego 
wejrzenia. Lecz podróżny nie ku nim, ale się po gospodzie rozglądał. Jedną rękę 
trzymał za pasem, 
drugą na rękojeści szabli.
Aaron zbliżył się, uchylając jarmułki8.
— Ty tu jesteś gospodarzem? — stłumionym głosem spytał przybyły.
— Do usług jaśnie pana — z pewną powagą odparł Żyd, nie posuwając się zbyt 
blisko.
— Możesz nas tu przenocować? — podchwycił wkoło tocząc oczyma podróżny.
— Przenocować? — powtórzył Żyd nieco zafrasowany. — Przenocować? Jaśnie pan 
niewygodny tu nocleg mieć będzie… Była wprawdzie izba dla podróżnych, ale do 
mnie rzadko kto 
zajeżdża, to tam obrok zsypano, a tu…
— No, i tu się na sianie przespać można — rzekł, oglądając się jeszcze gość, 
któremu z oczów 
tak patrzało, że Aaron nie miał mu się ochoty sprzeciwiać.
— Ale o pół milki — odezwał się, pomyślawszy nieco — prosto jak strzelił do 
Rozwadowa, 
droga piaszczysta, równa… Tam by jaśnie pan znalazł lepszy nocleg niż u mnie… 
Czy w plebanii, 
czy na dworze.
Podróżny milcząc zdjął kołpak i położył na stole, włosy mu na szyję spłynęły, a 
zarazem 
zaświeciła łysina, bo bujny niegdyś zarost głowy trzymał się już tylko dokoła 
obnażonej czaszki. 
Aaron ukradkiem począł mu się przypatrywać bardzo bacznie. W istocie ciekawa to 
była głowa i 
twarz, niepodobna do tych, których się codziennie spotyka, coś nie obuzdanego9, 
dzikiego świeciło 
w oczach bystrych, coś żołnierskiego było w ruchach, coś nakazującego w głosie — 
na wardze 
zarosłej drgał mu wąs, jakby i on się gniewać miał ochotę.
— A po co mi do stu katów — zawołał — w ciemną noc wichrowatą wlec się jeszcze 
jaką 
godzinę do Rozwadowa. Choć oczy wykol… Wiatr konie wywraca… Wszak w szopie 
miejsca 
dosyć na ośm koni?
Ośm koni zabrzmiało dziwnie w uchu Aarona.
— A owsa choć po garncu dla nich stanie — dodał podróżny i spojrzał na idących 
za nim. Ci, ni 
słowa nie mówiąc, ruchami głowy potwierdzili pańskie zdanie. Skinął na nich, aby 
nie pytając 
arendarza się rozgościć, sam ławę ująwszy ręką silną zbliżył ją nieco ku ogniowi 
i siadł na niej.
Rozgaszczanie się to wskazało Aaronowi jego obowiązek, lecz stary zwykł był 
bawić tylko 
przybyłych, a przyjęcie ich zdawał zwykle na posługacza, który w tej chwili 
dojąkiwał w drugiej 
izbie wieczorną modlitwę. Zapalono latarkę i Moszko, wciągnąwszy na się 
opończę10, poszedł z 
nią do szopy, wrota z wnętrza już zaparte odmykać.
Tymczasem zadumany podróżny patrzył na ogień, jakby zapomniał co się wkoło niego 
działo 
— jakaś myśl go znać chwyciła nagle i z lichej gospody kędyś daleko na świat 
wywiodła. Nie 
spostrzegł nawet Aarona, który stał, oczekując rozmowy, poczuwając się do 
obowiązku 
utrzymania jej.
Niedaremne też było jego oczekiwanie, bo gość po chwili, zbudzony z tej zadumy, 
twarz ku 
niemu zwrócił, czarne oczy wlepił w niego bystro i zdał się pilno badać 
stojącego przed sobą — jak 
gdyby nieledwie odgadywać go pragnął.
Milczące to badanie czyniło na starym tak nieprzyjemne wrażenie, iż po kilkakroć 
poruszył się, 
poprawił pasa, pociągnął włosów, pogładził brody i oczy wreszcie ku ogniowi 
zwrócił.
Właśnie w tejże chwili podróżny go zagadnął:
— Dawno na tej karczmie siedzicie, mości arendarzu?
Uśmieszek przebiegł usta starego.
— Z przeproszeniem jasnego pana, jam się tu urodził, mój ojciec, dziad i 
pradziad na tej 
karczmie siedzieli…
Podróżny, nie zdziwiony wcale, potrząsł głową.
— Do kogóż ona należy?
— A do Rozwadowa — odparł powoli Żyd. — Pan zapewne z daleka jedzie…
— Ja? — uśmiechnął się nieznacznie gość. — A! Bardzo z daleka, bardzo z daleka! 
A 
Rozwadów—że czyj?
— Z dawien dawna do panów Śniehotów należy.
Podróżny z dumą cofnął się od ognia ku stołowi, podparł na ręku i zdawał 
oczekiwać dalszych 
objaśnień, ale Żyd urwał nagle.
Chwila milczenia ciężką była dla obu, bo i Aaron westchnął, i podróżny patrząc 
na ogień coś z 
piersi dobył, jakby mu w niej ciężyło tchnienie.
— Do Śniehotów, powiadasz waść? — odezwał się z cicha. — Do Śniehotów, więc ich 
tu dużo 
jest tych panów Śniehotów?
Aaron, widocznie już wzięty na spytki, nie miał nadzwyczajnej ochoty do dalszego 
opowiadania.
— To tak się mówi — dodał po namyśle — bo majątek zawsze do tej familii należał.
Znowu nastąpiło milczenie, które przerwało tylko westchnienie nowe, ale te dało 
się słyszeć u 
drzwi, gdzie dotąd siedziała stara żebraczka z osłonioną twarzą. Gość spojrzał w 
tamtą stronę, 
popatrzał i nic nie dopatrzywszy, oprócz nieforemnej kupy łachmanów okrywającej 
kobietę 
skuloną na ławie, odwrócił oczy.
Ale westchnienie to zdradziło biedną kobietę. Aaron ją dopiero zobaczył i 
pomiarkował, że ta 
towarzyszka wcale dla pana, jadącego ośmią końmi, nie była tu stosowną.
Więc choć wiatr wiał na dworze i trząsł drzwiami, postąpił parę kroków i odezwał 
się głosem 
stłumionym:
— Widzicie, że tu panowie zajechali; idźcież sobie…
Stara patrzała spod chusty na Żyda, ale się nie ruszyła wcale.
— Słyszycie? — powtórzył Aaron.
Kobieta podniosła głowę, chusta opadła jej z czoła, światło oblało twarz i 
podróżny, ujrzawszy 
ją, począł się wpatrywać z nadzwyczajnym zajęciem.
Starej usta drżały i ręce.
— Idźcież stąd! — powtórzył Aaron.
Kobieta popatrzyła na mówiącego i rozśmiała się. W śmiechu była boleść 
przejmująca.
— A nu! Stara! — zawołała, jakby sama do siebie. — A nu! Won! Na wicher i słoty… 
Won! 
Panowie do karczmy zajechali, idź ta i giń pod płotem… O! Dobrzy ludzie! Dobrzy 
ludzie!..
Podróżny słuchał i jakby mrowie po nim biegało od tego głosu; odwrócił się do 
Żyda.
— Dajże jej zostać! — zawołał rozkazująco. — Mnie ona nie wadzi u progu… Sam… 
żołnierz, 
jam po świecie się włóczył i o łachmany nawykłem się ocierać, a — Bóg widzi — 
życie nauczyło, 
że łachman często od atłasu więcej wart… Zostań, stara.
Gdy to mówił, żebraczka, która się była podniosła przysłuchując się głosowi temu, 
poczęła 
drżeć i siadła na ławie, prędko na twarz naciągąwszy chustę.
Gość oparł się na ręku i dumał.
Aaron stanął zmieszany nieco i wolnym krokiem na dawne swe miejsce powrócił.
Ten epizod znowu zamknął wszystkim usta, kobieta spod chusty spoglądała na 
podróżnego. 
Aaron go mierzył oczyma… Ocknął się znowu zadumany.
— Znałem niegdyś Śniehotów; nie tu, może i nie tych — rzekł przybylec. — Powiedz 
mi, panie 
arendarzu, co za jedni?
Żyd się namyślał.
— Co mają być za jedni — odezwał się z powagą. — Co ja panu o nich powiedzieć 
mogę? 
Szlachta stara, ludzie godni… Dawniej do nich więcej włości należało, teraz ino 
Rozwadów… 
Panowie z panów, choć teraz to zubożało… — I zamilkł.
Podróżny zdawał się więcej oczekiwać, lecz Żyd już tylko brodę gładził.
— Jakże przyszło do ubóstwa? Ruszył Aaron ramionami.
— Kto może wiedzieć, jak do niego przychodzi?… Dopust Boży…
I chcąc pokazać, że do dalszej nierad rozmowy, Aaron poszedł ku ogniowi i słudze.
Wtem z ławy wstała żebraczka. Wlokąc nogami, spierając się o kiju, z wolna 
zbliżyła się i 
stanęła naprzeciw zamyślonego podróżnego. Chusta jej znowu z czoła opadła, siwe 
bujne włosy w 
nieładzie zsuwały się na czoło i policzki. Czarne oczy podniosła na gościa i 
uśmiechać się zaczęła.
— Wyście mnie, paneczku, ulitowali się, to ja wam o Śniehotach rozpowiem. Ja 
tutejsza!… 
Aaron wam prawdę zatai, a ja się niczego nie boję.. Mnie już nadojadło życie, 
mnie żaden pan nic 
nie zrobi… Zasieką, to zasieką, zamkną, to zamkną, zabiją, Bóg zapłać…
Ruszywszy ramionami ciągnęła dalej:
— Ej, to stare dzieje! Kto starego Śniehotę pamięta?
Wtem Aaron przerwał jej nieco zniecierpliwiony:
— Siedziałabyś, babo, w kącie cicho… Także się wyrwała do rozmowy…
— Dać jej pokój! — zawołał podróżny. — Niech mówi…
I dobywszy srebrny pieniądz, rzucił go babie pod nogi. Podniosła go, a ręką 
drżącą ku ziemi 
podziękowała i tryumfującym wzrokiem rzuciła na Żyda.
Aaron targał brodę.
— Z przeproszeniem jaśnie pana — rzekł obrażony — nie trzeba jej słuchać. Ją tu 
wszyscy 
znają: to Hanka Hajdukówna, co ma w głowie pomieszano… Będzie pleść androny, nie 
ma czego 
słuchać…
Kobiecie oczy zabłysnęły i uśmiech otworzył usta, w których spod zmarszczek 
błysnęły po raz 
pierwszy dwa rzędy białych zębów, wśród twarzy wynędzniałej, zjawiających się na 
dowód jakiejś 
siły zwierzęcej, która tę biedną istotę przy życiu trzymała. Zęby te, drobne, 
kształtne, ostre, 
świeciły jak w paszczęce wilka, głodne życia i żeru. One jedne i oczy drugie 
czyniły z tej ruiny 
zagadkę. Coś młodego żyło w tym próchnie…
Rozśmiała się:
— A nu, tak, wszyscy znają Hankę Hajdukównę za życia starosty dworkę…. Hej, hej! 
Za którą 
chamy i pany szalały, nim ona oszalała, jak ją zamknęli na chleb i wodę po 
rózgach…
Aaron aż się skrył do alkierza11, słuchać nie chcąc.
Uderzyła się w piersi.
Podróżny, namarszczony, rzekł ponuro:
— Mów o Śniehotach, nie o sobie…
Kobieta zamilkła. Zdało się, jakby wątpliwość jakaś zamknęła jej usta, jakby ją 
coś 
przestraszyło i onieśmieliło. Zmieniła nagle głos, postawę, spuściła głowę, 
posmutniała i 
spokorniata.
— A co mówić o Śniehotach? Ojciec był starostą, dwóch było synów u niego..— 
Jeden od 
drugiego o rok młodszy… Starosta młodszego kochał, a starszego cierpieć nie mógł. 
Któż może 
wiedzieć, dlaczego? Starszy z młodszym nienawidzili się… jak bracia… Kto może 
wiedzieć, 
dlaczego? — powtórzyła. — A potem starszy, gdy mu się życie sprzykrzyło na 
dworze, znikł dnia 
jednego bez śladu i przepadł jak w wodę… jak w wodę — szepnęła cicho stara, 
mówiąc niby do 
siebie. — Ojciec wszystko oddał młodszemu, tamtego wydziedziczył. Matka była 
dawniej 
zmarła… Został ojciec z faworytem, oj, został na skaranie swoje, bo gdy 
starszego nie stało, 
jedynak ojca zmienił w sługę i urągał się schorzałemu, i zapomniał o nim. Na 
barłogu skonał stary, 
przeklinając serce własne, a bijąc się w piersi, że syna skrzywdził i Bóg go za 
to pokarał. Ot jak 
było, paneńku! A było i więcej, czego usta mówić nie chcą i o czym lepiej 
zapomnieć, co lepiej 
pogrzebać, aby ludzie nie wiedzieli…
Otarła jakby łzę z twarzy i mówiła dalej, znów jakby sama do siebie, patrzając w 
ziemię:
— Ojca pochowali w prostej trumnie sosnowej… Wynieśli po cichu, pogrzebali ubogo, 
i 
dopieroż się życie zaczęło! Ożenił się Śniehota; Bóg dał dzieci dwoje; zmarła 
żona, jak kosą 
podcięta, za nią synek jeden i drugi… Został wdowiec sam. W rok na dworze było 
wesele… 
Poczęło się znowu życie z młodą panią… Bóg dał dzieci troje… Aż się śmiało na 
rozwadowskim 
dworze… Najmłodsze Bóg wziął pierwsze, w pół roku drugie, w tydzień po nim 
trzecie, w rok 
żonę. Chciał się żenić Śniehota, nie poszła już za niego żadna. Żal mu serce 
ściskał. Porzucił 
Rozwadów, pojechał w świat, pojechały i wioski prędko, tylko jedna została… I on 
sam, sam, w tej 
samej izbie, na tę sarnę chorobę jęczy teraz, gdzie ojcu dał dogorywać…
Zasłoniła twarz chustami i poszła mrucząc usiąść u proga.
Podróżny słuchał, jakby o czym innym myślał; oprzytomniał, gdy zamilkła. Aaron, 
który od 
progu przysłuchiwał się też rozmowie, zburzony i gniewny niemal, wystąpił teraz 
przed gościa 
swojego.
— Co pan słucha — rzekł — albo w tym słowo prawdy?
— Jak to? Więc by ona kłamała?
— Jej się śni — począł Żyd — ona już dawno na tym świecie nie żyje. Prawda, że 
starosta miał 
dwóch synów i że się jeden z nich oddalił i przepadł, ale to był zły człowiek. 
On ani ojca, ani matki 
nie słuchał, a z bratem się jedli… Starosta chorował, miał łamanie w kościach; 
co dziwnego, że 
umarł, gdy syna w domu nie było. Teraźniejszy nasz pan dwa razy się żenił… 
Dzieci mu się nie 
hodowały… Chorowity jest, ale przecie chodzi o swej mocy i doktorowie go 
obiecują uleczyć, a 
kto majątku nie stracił na te ciężkie czasy?
— Więc zostali tylko przy Rozwadowie? — począł gość.
Aaron miał mu odpowiedzieć, gdy drzwi ktoś otworzył, jakby je siłą wysadzono, i 
słuszny 
mężczyzna, ze śpiewką na ustach, z podskokiem raźnym, wpadł nagle do gospody, 
wołając:
— Kto w Boga wierzy, wódki kieliszek, bom zmarzł do kości!
II
Nowy ten gość, na którego z ukosa spojrzał Aaron bez wielkiego respektu, nieco 
się opamiętał, 
gdy nieznajomego mężczyznę, siedzącego z zasępionym czołem przy stole, zobaczył. 
Oblało go to 
jakby zimną wodą, ale nie chciał pokazać po sobie, że zmienia humor dla jakiegoś 
wstydu przed 
obcym. Skłonił się nieco siedzącemu panu, który mu ukłon oddal dosyć niedbale, 
zatarł ręce i 
wesoło krzyknął do Żyda:
— Aaronie, niedowiarku, wódki szabasówki, piwa, miodu, czego chcesz, ale daj mi 
się czym 
rozgrzać, bo mi zęby dzwonią. A wichrzysko z deszczem, że już chyba do domu się 
nie dowlokę… 
A to pora, choć psy gnać!
I stanął przy ogniu. Spojrzał na nieznajomego, buńczuczną przybierając postawę. 
Ten się nie 
odzywał wcale.
— Pan z daleka?
— O! Z bardzo dalekich krajów, od tureckiej granicy — bąknął podróżny — a pan?
— Ja? Jeremiasz Piętka, do usług — skłonił się — dziedzic Pobereża, które 
dawniej do Śniehoty 
należało… Były chorąży kawalerii, dziś domator, w długach po uszy, pięcioro 
dzieci, żona 
sekutnica, gradobicie co roku… Najnieszczęśliwszy człowiek! Gdyby dobra myśl nie 
trzymała na 
nogach, dawno by mnie na mogiłki zanieśli, ale ja choć bieda, to hoc! Widzi pan 
— mówił śmiejąc 
się — nie taję się z niczym, choć przed nieznajomym; u mnie co w sercu, to na 
języku, a co w 
kieszeni, zaraz idzie do gardła. Znają mnie tu, żem dobry człowiek. Mieliśmy 
dziś z dawnymi 
kolegami maleńką pijatyczkę, może mi po niej trochę szumi w głowie, ale to nic. 
Żydzie, daj 
wódki… Po winie wódka rozprasza humory, probatum estt12 Zaczął się śmiać i wnet 
podśpiewywać:
Tańcowała ryba z rakiem.
Lecz z humorem lada jakim.
Rak w tył ciągnie, naprzód rybka
Więc galarda13 nie szła szybka.
Nim do końca doszli sali
Muzykanci się pospali…*
I tubalnym głosem powtarzał, śmiejąc się:
— Muzykanci się pospali!
Wesołemu panu Jeremiaszowi Piętce, ojcu pięciorga dzieci, mężowi ogadanej za 
sekutnicę 
kobiety i dziedzicowi Pobereża, przypatrywali się wszyscy, a on, dla rozgrzania 
się znać, z nogi na 
nogę podskakiwał, nic na obcego świadka nie zważając.
— A pan od tureckiej granicy? — podchwycił po śpiewie. — To bardzo piękna rzecz 
tak długą 
odbyć podróż i napatrzyć się różnej turecczyźnie, choć świętych tureckich, widzi 
pan, i u nas 
dosyć. Po to nie ma co jeździć tak daleko.
Rozśmiał się znowu. Aaron niósł mu na talerzu kieliszek i flaszkę trzymał, w 
ręku.
— Wie pan co, panie od tureckich granic, samemu pić wódkę jakoś markotno. Gdybyś 
mi 
pozwolił w ręce asana dobrodzieja?…
Podróżny, nic nie mówiąc, ruszył się z miejsca, a gdy wstał i o pół głowy okazał 
się 
słuszniejszym od Piętki, a w ramionach szerszym dwakroć od niego — respektem go 
natchnął 
wielkim. Milczące jego wstanie, posępna twarz, zmieszała wesołego szlachetkę.
Podróżny w szerokie dłonie raz i drugi klasnął, wnet z sąsiedniej stajni wpadł 
jeden z dwóch 
jego towarzyszów.
— Hej! Mości Szabiński — rzekł — puzdro z wódką mi podaj, słyszysz?
I ręką Aaronowi wskazał, aby odszedł z szabasówką.
— Pozwolisz mi asindziej — rzekł z dumą pewną — abym ja go na moją wódkę 
zaprosił. Turcy 
nie piją nic, oprócz kawy i wody a szerbetu14, ale ja mam węgierską śliwowicę, 
której gęby warto 
dać.
Skłonił się Piętka.
— Nie jestem od tego, aby z nową wódką zabrać znajomość. Jednakże — dodał — 
gdybyś mi 
waćpan dobrodziej raczył wprzód objawić, z kim mam honor…
Nieznajomy oczyma błysnął i zawahał się chwilę, a potem wycedził przez zęby:
— Paweł Szczuka…
— Szczuka? Czekajże acan dobrodziej — zamruczał Piętka. — Szczuka… Lucium a 
cauda!15 
Szczukowie tu w naszych stronach bywali, matka pana Śniehoty była de domo16 
Szczukówna, 
podkomorzanka łucka…
— Ja z innych jestem Szczuków — odparł, marszcząc się, krótko podróżny.
Podano wódkę. Puzdro było okute srebrem, flaszki kryształowe, tacka do nich 
srebrna, 
podróżny przybór pański. Dworzanin podał i przekąskę. Piętka napił się i ręką po 
piersiach 
pogładził.
— Z niebieskich migdałów pędzona wódka — rzekł — eliksir długiego życia… Wlewa w 
człowieka ciepło, aż mi się w oczach rozjaśniło…
— Siadaj waćpan — rzekł podróżny od tureckich granic.
— Pozwolisz mi asindziej stać — zawołał Piętka — wódka mi nie pójdzie w nogi, 
ale dla 
równowagi na drugą nogę…
Szczuka mu nalał kieliszek i znowu po piersi dłonią przesunął Piętka.
— Ognista wódka! — rzekł. — Wolę ją od najlepszego wina. Wino te niepoczciwe 
Węgry teraz 
fabrykują z dajweldrelkiem17, wody w nim co niemiara, oszukaństwo czyste… Człek 
leje, leje w 
siebie, a nie czuje, że się jak bąk ożłopał…
To mówiąc, usiadł już nie proszony i wziął się do przekąski.
— Dokądże, jeśli wolno pytać, dążysz waćpan dobrodziej? — zapytał Szczuki.
Na odpowiedź czekać było trzeba trochę, podróżny namyślać się zdawał.
— Byłem długie lata na Wołoszczyźnie — rzekł — stęskniło mi się za krajem. 
Chciałem go 
zobaczyć. Jadę w Brzeskie, gdzie się spodziewam znaleźć familią; ano mi nie 
pilno… Prawdę 
rzekłszy, postarzałem, wędrówki mi się naprzykrzyły, chciałbym się w kraju 
okupić.
— Okupić czy okpić? — śmiejąc się zawołał Piętka. — Bo u nas to często na jedno 
wychodzi.
Rad widać był niezdarnego konceptu, bo sam się z niego śmiać począł.
— Wiesz asindziej co — dodał — przychodzi mi myśl doskonała: ja bym się chciał 
wyprzedać, 
pan byś się żądał okupić; pal diabli, ja ci sprzedam Pobereże, żonę sekutnicę i 
pięcioro dzieci, które 
się będą hodowały, bo wrzeszczą…
— Żonę i dzieci ekscypując18 sobie, ha — gdyby Pobereże było nie bardzo drogie, 
kto wie…
— Aaron! — zawołał Piętka. — Chodź tu, Aaronie, arcykapłanie szabasówki, chodź, 
powiedz: 
co warto Pobereże?
Żyd, który nie opodal stojąc słuchał, ramionami ruszył.
— Albo ja mogę wiedzieć? — bąknął Izraelita.
— Ojciec mój dał za nie dwanaście tysięcy czerwonych złotych — mówił Piętka — 
jest na nim, 
chwalić Boga, moich długów dziesięć — razem dwadzieścia i dwa tysiące… i rzecz 
skończona.
I znów śmiać się począł.
— Za las wycięty jeszcze by mi cóś należało bonifikować19 — dodał po namyśle — 
bo grunt 
gotowy pod pole doskonały… Proso tylko posiać i majątek gotowy. Jeżelibyś zaś 
acan dobrodziej 
wziął sobie moje sekutnicę i dzieci, wytrąciłbym mu ex pretio valoris20, po 
tysiąc czerwonych 
złotych za sztukę. Widzicie, że wysoką cenę do nich przywiązuję, bom dobry mąż i 
ojciec. Co się 
tyczy żony, waćpan dobrodziej już jesteś łysy, zatem ci z głowy włosów wyrywać 
nie będzie… 
Cha! Cha! Cha!
Aaron zgorszony spluwał i ramionami ruszał; Szczuka patrzał z politowaniem jak 
na wariata.
— Żart żartem — odezwał się po przestanku — chcesz waćpan Pobereże sprzedać? 
Jutro mu 
służyć będę, obejrzę, a któż wie, zładzim się może…
Aaron mrugnął na Szczukę z daleka, Piętka chwycił go za rękę.
— Zgoda — rzekł — proszę jutro na barszcz. Wiatr się trochę ustatkował, ja taki 
do mojej 
jejmości pojadę i dobiję się, a jutro czekam w Pobereżu. Mam projekt 
przeniesienia się do 
Warszawy, gdzie wuj stryjeczny w kancelarii królewskiej pracuje. Przez niego się 
do wojska nazad 
dostanę, a żonę i dzieci w dworku osadzę, bo tam jakiś mam na Woli. Gospodarstwo, 
niech go 
porwą, rzecz przemierzła, już mi tu siedzi — pokazał na gardło — na wsi nie ma z 
kim żyć… 
Słowo daję, że sprzedam Pobereże.
To mówiąc, wstał pan Piętka.
— Verbum nobile21. Jutro na barszcz…
— Będę się stawił — odparł Szczuka.
— Stąd do mnie mało co więcej jak milka. Jedzie się na Rozwadów, od młynka w 
prawo, za 
krzyżem w lewo, od grobelki wprost i dwór już widać. A! Gdybyś mi się jeszcze do 
jejmości chciał 
umizgać, a odmówił ją — śmiejąc się dodał Piętka — to by dopiero było szczęście… 
Ale komu w 
drogę, temu czas.
Zawrócił się na pięcie.
— Bądź zdrów, Aaronie, arcykapłanie! — I wnet zanucił na odchodnym drugą 
piosenkę:
Z tamtej strony rzeki kąpała się wrona,
A pan Piętka myślał, że to jego żona.
Hej, Piętko, hej, niebożę!
Wrona żoną być nie może!
I to mu się wydawało tak śmiesznym, że się od drzwi odwrócił, aby się nasycić 
uczynionym 
wrażeniem, ale Szczuka już siedział za stołem podparty na łokciu i na ogień 
spoglądał.
Aaron stał przed nim, jakby tylko czekał oddalenia się szaławiły.
— To były żarty — rzekł, oczyma badając gościa — bo juści pan Pobereża nie myśli 
kupować?
— Dlaczego nie? — odezwał się Szczuka. — W istocie okupić bym się gdzieś, choćby 
w tej 
okolicy, pragnął…
— Las wycięty, pnie tylko sterczą… Nim drugi narośnie, nas nie stanie — mówił 
Żyd. — Pola 
zajałowiałe, płotu kawałka całego nie ma… — ramionami ruszył. — Widział pan tego 
dziedzica, 
jak u niego w głowie, tak w wiosce. Pobereże miało niegdyś grunta niezłe, las 
był masztowy, 
budowle za starosty erygowano22 nowe, ale to dziś pustki i ruina. Dwanaście 
tysięcy czerwonych 
złotych zapłacił ojciec Piętki, a dziś to i dziesięć niewarte. Długu przepaść… 
Piętka pójdzie z 
torbami.
Mówiąc Aaron przestawał co słów kilka, jakby odpowiedzi jakiejś i głosu czekał; 
nie odezwał 
się wszakże pan Szczuka, a że w tej chwili siano na posłanie wnoszono i ludzie 
weszli, rozmowa 
się przerwała. Żyd jednak krążył niespokojny.
— Jeśli jaśnie pan w istocie ma ochotę co kupić, a czemu nie Rozwadów? — dodał.
— Czyżby go przedał Śniehota?
— On dawno by się go zbyć chciał, gdyby kupca znalazł; ale cóż! Ludzie sobie 
mówią, że 
Rozwadów jak koń malikowaty; na nim się nie szczęści…
Spojrzał mu w oczy.
— Ludziom się nie szczęści — przerwał podróżny — za co ma majątkowi?
— Jaśnie pan ma słuszność! — odparł Aaron. — Rozwadów lepszy, a nie będzie 
drogi…
— Więc Rozwadów i Pobereże — zawołał spokojnie Szczuka — nie jestem od tego. 
Jadę jutro 
do tego Piętki, waćpan ruszaj do Rozwadowa, a jeśli się interes złoży, 
dostaniesz piękny gościniec 
ode mnie…
Żyd się skłonił i jarmułki uchylił.
— Czemu się złożyć nie ma! — dodał. — Ja nawet gościńca nie potrzebuję, tylko 
tej łaski 
pańskiej, abym przy arendzie został, bo tu moje dziady i pradziady żyli…
Szczuka westchnął i głowę skłonił.
— Bądź tego pewnym — rzekł.
— Niech się pan w Pobereżu zatrzyma do popołudnia; ja tam przybędę — dodał z 
wolna. — Z 
naszym panem Śniehotą ja jeden mówić umiem, a z nim niełatwo.
— Cóż za człowiek? — spytał Szczuka. Aaron oczy w ziemię spuścił.
— Co mówić? — szepnął. — To jest człowiek nieszczęśliwy i po wszystkim… — 
Uchylił 
jarmułki. — Dobranoc jaśnie panu.
I wyszedł.
W czasie rozmowy nie wiedzieć jak i kiedy stara żebraczka zniknęła z izby. 
Posłanie dla 
podróżnego było gotowe, rzucił się na nie w ubraniu.
III
Pobereże, w którym pan Jeremiasz Piętka z żoną, jak mówił, sekutnicą i 
pięciorgiem dzieci 
królował, leżało na oddalonej granicy Rozwadowa. Wieś i folwark były przez 
Śniehotów 
dokupione lat temu ze sto, dawniej należały do Czarneckich, możnej rodziny, 
której gałąź jedna 
mieszkała tu i wymarła. Gdy Śniehotowie po nich nierychło już kupili opuszczony 
majątek, stary 
dwór był w ruinach. Połowę jego zrestaurowano, pół pozostało z pozabijanymi 
oknami i drzwiami 
dla nietoperzy i szczurów. Czarneccy byli ludzie bogaci i żyli po pańsku — w 
opuszczonej domu 
połowie mieściły się sale z poopadłymi sufitami, komnaty ogromne bez posadzek, 
korytarze, 
kaplica; do tego wszystkiego nikt teraz nie zaglądał, gdyż chodziły wieści, że 
tam się cóś 
ukazywało, że po nocy nieboszczykowie wyprawiali tam uczty i hałasy, że dusze 
pokutowały.
I za pana Piętki więc ta skazana na powolną śmierć domu połowa pozostała nie 
zamieszkałą, 
oddzieloną, a w nocy pod jej oknami nawet ludzie przebiegali szybko, nie śmiejąc 
się oglądać. 
Okna były tarcicami na głucho pozabijane, drzwi także; co się wewnątrz działo i 
z dachem 
pogniłym, o to się nikt nie troszczył.
Druga połowa domu niewiele piękniej wyglądała, ale żyć w niej było można i 
rodzina Piętki 
mieściła się tu prawie wygodnie, bo nie była wymagająca.
Pan też rzadko miejsca zagrzał, chyba gdy mu Pan Bóg dał gości, co się rzadko 
trafiało, bo nic 
ich tu nie wabiło, a gościnność pana Piętki, serdeczna bardzo, była równie 
uciążliwa jak 
najniegościnniejsze przyjęcie. Piętka, chcąc się okazać wylanym dla gości, 
męczył ich, poił 
kwaśnym piwem i winem, obarczał najdziwaczniejszymi podarkami, dom przewracał do 
góry 
nogami, zatrzymywał, nękał — słowem, nieznośnym czynił pobyt u siebie.
Po nocy wyjechawszy z Baby, dostał się już nade dniem do swojego Pobereża. 
Wszystko tu 
spało, ale na odgłos znajomego biczyska i głosu pozrywali się wszyscy. Biedna 
żona, istna 
męczennica, piękna, blada, zmęczonej twarzy, wypłakanych oczów kobiecina, wyszła 
ze świecą 
naprzeciw męża, który ją gwałtownie pochwycił w objęcia i począł całować jak 
najserdeczniej.
— Robaczku mój! Po cóż ty sama wstałaś! — zawołał. — Po co ci się było ruszać z 
łóżeczka, 
zmiłuj się, a to się jeszcze zaziębisz…
Okrzyczana za sekutnicę kobieta w istocie była biedną, zahukaną i serdecznie 
przywiązaną do 
męża, którego kochała, nie mogąc go ani do domu przywiązać, ani do pracy 
nakłonić.
Ująwszy ją wpół, wszedł podśpiewując pan Jeremiasz do izby i z gościnnej na 
palcach udał się 
razem z nią do dziecinnego alkierza.
W istocie pięcioro dziatwy, zdrowej, pyzatej, rumianej, różnego wieku, od 
dziesięcioletniego 
chłopaka do trzyletniej dzieweczki, spało po łóżeczkach i kołyskach. Piętka, 
który tak się chwalił, 
że rad by pozbyć się razem i żony, i konsolacji23 — zaglądał do każdego z dzieci 
najczulej, twarz 
mu się śmiała, całował je ostrożnie, żeby im snu nie przerywać i widać było, że 
mu w piersi serce 
biło. Lecz czułość ta trwała chwilę, poszli z jejmością razem do bokówki, gdzie 
rzuciwszy się na 
krzesło Jeremiasz, na miłego Boga kwaśnych ogórków zażądał. Jejmość, osłoniwszy 
się chustą, 
poszła sama ze świecą do spiżarni. Pozostawszy z sobą Piętka, jakby tknięty 
zgryzotą sumienia, 
począł sobie swe rozpasane wyrzucać życie… Westchnął parę razy, ręką uderzył o 
stół.
— E! Ba! — dokończył. — Dziś żyjem, jutro gnijem! Co tam! Jakoś to będzie! Aby 
dzień do 
wieczora!… Dzieci!… Kogo pan Bóg stworzył, tego nie umorzył — wezmą po mnie 
humor 
wesoły i spryt i dadzą sobie rady na świecie…
Gdy jejmość weszła z ogórkami, na które się rzucił chciwie, już zgryzoty 
sumienia były 
przetrawione, zapomniane i humor wracał dobry, bo Piętka długo się frasować nie 
umiał. Spojrzał 
na smutną a piękną twarzyczkę żony i uśmiechnął się do niej.
— Kasiu, moja złota! — zawołał. — Na drodze szczęście mnie spotkało. Wiesz co, 
na te 
przeklęte Pobereże mam kupca! Z nieba mi spadł! Jutrom go na obiad zaprosił… 
Człek jakiś 
majętny od Turczyzny czy od Wołoszczyzny, tęgi chłop, znać groszowity… 
Przyjedzie majątek 
oglądać… Trzeba go przyjąć co się zowie! Kobieta ręce załamała.
— Jeremku, mój drogi! — krzyknęła. — Zlituj się, chybaś zapomniał, co się w domu 
dzieje! Ja 
prawie chleba nie mam… W spiżarni pustki, w piwnicy nic… Jakże my go, czym 
przyjmiemy!
— E! Głupstwo! — zawołał gospodarz. — Pulpetów żadnych nie trzeba, czym chata 
bogata, 
tym rada… Zaraz trzeba Iwasia kazać obudzić, niech do biedki zaprzęże i jedzie 
do miasteczka, 
ażeby mi „czuj duch” o świcie wracał z polędwicą i z baryłką wina od Grossmana. 
Ja napiszę…
— Ale na borg nie dadzą…
— Da, musi dać, bo go juchę powieszę na gałęzi albo psami zaszczuję… Tak mi Boże 
dopomóż… Da, ja napiszę do niego…
Kobieta siedziała z załamanymi rękoma, z oczyma wlepionymi w podłogę.
— Jeremku mój — zawołała z boleścią — a na cóż ci Pobereże, ostatni przytułek, 
sprzedać? 
Cóż my z sobą poczniemy, gdzie my się podziejem?
— Otóż widzisz, serdeczna Kaśko moja złota, że nic nie rozumiesz się na 
interesach. Pobereże 
funta kłaków nie warto. Psi grunt, paskudztwo, jałowe pola… Pojedziemy do 
Warszawy. Dzieci 
nam brat pomoże wychować, ja do wojska wstąpię. Kapitalik nam zostanie…
Piętkowa słuchała, głową potrząsając.
— Jeremku mój — wyszeptała po cichu — ty złote masz serce, ale grosz się u 
ciebie nie 
utrzyma… Dostaniesz pieniędzy i nie odpoczniesz, póki ich nie stracisz, póki ci 
ich dobrzy 
przyjaciele nie wydrą. Już ciebie znam…
— Kasiu! Jesteś niesprawiedliwą — krzyknął głośno.
— Cicho! Pobudzisz dzieci! — przerwała kobieta. Jeremiasz głos zniżył, ale 
począł ciszej 
mówić żywo:
— Tak, jesteś niesprawiedliwą… Ja hulam z desperacji; jak się interesa uregulują 
— zobaczysz, 
ustatkuję się…
Małżeństwo poczęło rozmowę i Piętka żonę przekrzyczał. Tymczasem Iwasia trzeba 
było 
wysłać do miasteczka i Kasia wyszła spłakana, rozmyślając o dniu jutrzejszym.
Poczciwy pan Jeremi padł na łóżko i po przygodach dni kilku, wielce Pracowitych, 
chrapnął 
kamiennym snem do godziny dziesiątej.
W domu już od niepamiętnych czasów wszyscy byli na nogach i ów nieszczęsny obiad 
się dla 
gościa w kuchni warzył, a pokoje umiatały, gdy Kasia poszła nareszcie męża 
obudzić, aby miał 
czas się odziać, nim zapowiedziany kupiec przyjedzie. Biedna kobieta, głęboko 
zmartwiona 
zapowiedzianą przedażą, płakała cały ranek, oczy miała czerwone. Piętka, gdy ze 
snu twardego 
nareszcie się rozbudził — ujrzawszy żonę przy sobie, ledwie się przeżegnał, 
począł ją ściskać i 
całować.
Trochę bólu serdecznego ten uścisk zapłacił. Jeremi się porwał, przypomniawszy, 
co go 
czekało, i dowiedziawszy o godzinie, wybiegł do studni, aby głowę sobie zmyć, i 
kazał wołać 
podstarościego.
Podstarości, alias24 włodarz, pan Mięta, stary człek, męczennik poczciwy, jak 
wszyscy w 
Pobereżu, który kochał pana i klął go razem, litując się losu żony i dzieci, 
zwlókł się pod studnię, 
gdzie na zimnym wietrze Piętka, obnażony do pasa, ablucje25 spartańskie odbywał.
— Mięto, serce moje — zawołał do niego Jeremi, grubym ręcznikiem poczynając się 
ocierać. 
— Mięto, w twoich rękach dziś losy moje. Jak ty mnie stary zdradzisz, to mi się 
nie pokazuj na 
oczy…
— Na Boga miłego — odparł spokojnie podstarości — o cóż idzie? Już słyszałem od 
jejmości, 
że się kupiec stręczy. Czy się to godzi Pobereże sprzedawać? A! Panie!
— Milczałbyś! Ja wiem, co robię — zawołał Jeremi. — Sprzedać muszę, długi mnie, 
z 
pozwoleniem, jak w..y obsiadły. Albo sobie w łeb strzelić, albo chyba raz wyleźć 
z tej kałuży…
— A któż jegomości w nią wepchnął? — spytał stary z powagą.
— Tu nie czas na lamenty; jam żołnierz, u mnie po komendzie wszystko! Słuchaj 
stary, trzeba 
łgać, nie ma ratunku, żeby się Pobereże bardzo źle nie pokazało. Wszak pszenicę 
sieliśmy tego 
roku…
Stary głową począł trząść.
— Korzec na ogrodzie wysieliśmy — rzekł — i to mietlica zjadła.
— Po cóż to gadać! Sieliśmy pszenicę i basta. Rozumiesz, bydło wyzdychało na 
wiosnę. 
Zresztą, bylebyś milczał, ja resztę biorę na siebie…
Z głową na piersi zwieszoną milczący Mięta się oddalił ku folwarkowi, widać go 
było, jak 
szedł, sam do siebie mówiąc i machając rękoma, jak chustkę coraz z kieszeni 
kapoty dobywał i nią 
się ocierał, i jak desperackim ruchem w progu folwarku stanął, a po chwili znikł.
Tymczasem dzieci się pobudziły i nawykłe do swobody, około dworu dokazywały. 
Nawet 
trzyletnia Zośka w ganku z niańką stała. Jeremi, świeżo umyty, po kolei chłopców 
brał na ręce, 
całował, śmiał się i zapomniał na chwilę o biedzie. Jak stał, w jednej koszuli, 
musiał usiąść w 
ganku i synów na kolanach wozić:
Jechał sobie pan, pan,
Na koniku sam, sam.
Za nim… itd.
a dzieci się śmiały i wrzeszczały.
Zabawa ta, do której i dziewczynka wyciągała rączęta, trwała jeszcze w jak 
najlepsze, gdy na 
gościńcu ukazały się wozy od strony karczmy Baby i Rozwadowa.
Jejmość, jeszcze nie ubrana, wybiegła, ręce łamiąc.
— Jeremku, kochanie, a toż gość twój jedzie! A ty w koszuli. Powstał popłoch 
między dziećmi 
straszny. Zarazem jejmość ujrzała gęsi, indyki i kaczki, które nie pytając 
gospodarowały po 
podwórku.
— Tomek! Tomek! Pozapędzać drób! — rozległo się w ganku. Tomek z folwarku wypadł 
i w to 
mu graj, począł polowanie. Ptastwo zruszyło się całe jak przed jastrzębiem, 
krzyk, wrzawa, 
dziewka Paraska w pomoc wybiegła, psy zaczęły szczekać, słowem sądny dzień, aż 
gospodyni, 
uszy zatknąwszy, schroniła się do dworu.
Jeszcze folwarczna służba nie ułatwiła się z drobiem, gdyż indyk stawił czoło 
Tomkowi i 
Parasce i bronił swojej rodziny, unguibus et rostro26, gdy przed bramą stanął 
wóz wielki węgierski, 
kocami wysłany; cztery konie w nim jak orły Czarne, za nim mniejszy drugi ze 
służbą, też 
czterokonny. Z obu po bokach pozatykaną widać było broń w pokrowcach; dwór 
zbrojny, woźnice 
wąsate i na smyczy u wozu drugiego dwa charty ogromne, kosmate, wilczej szerści 
— choć nimi 
niedźwiedzie szczuć.
Jeremi jeszcze czamarkę27 wdziewał i czuprynę przygładzał, gdy to wszystko w 
dziedziniec 
paradnie zajechało i pan Szczuka, trochę wykwintniej odziany, ale zawsze z 
wołoska czy z turecka, 
w ganku wysiadł, gdzie pod ten czas tylko najśmielszy i najstarszy synek Piętki, 
z kijem 
schowanym za siebie, znalazł się na przyjęcie.
Chłopak był śmiały jak ojciec, popatrzał w oczy przybyłemu, który mu się smutnie 
uśmiechnął 
i nic nie mówiąc poprzedził do izby gościnnej.
Tu jeszcze od świeżego zamiatania z pośpiechem tuman kurzu powoli dopiero opadał; 
nie było 
nikogo, ale Piętka zapinając czamarę wpadł zaraz obcesowo, uśmiechnięty, ochoczy, 
i gościa 
począł wrzawliwie przyjmować.
— Naprzód konie do stajni, dwór pański na ekonomią, do podstarościego. Siadaj, 
królu mój, 
rozgość się. Żona zaraz wyjdzie…
Rozglądając się powoli milczący gość usiadł. Na jego twarzy we dnie widać było 
wyraziściej, 
niż przy świetle karczemnego ogniska, ślady życia przebytego w trudzie i 
mozołach. Śniady był, 
opalony na czarno, kilka blizn tylko białych na twarzy szramami świeciło. 
Rycerska była postać, 
poważna, zamyślona, smutna. Wesołość Piętki Jeremiego osobliwie odbijała przy 
tym zasępionym 
człowieku, który śmiać się nie umiał.
— No widzisz, waćpan dobrodziej, Pobereże — począł szybko Piętka — toż to złoty 
kraj i 
majątek, jakiemu drugiego równego nie ma na kuli ziemskiej. Tylko mu gospodarza 
brak, a ja — ja 
żołnierz, ja nie rolnik… Cała bieda na tym! Polesie, gadają, hm, a ja tu skroś 
pszenicę sieję i 
rodzi… Żyto wylęga — słowo daję — mostem leży i dlatego mi tego roku porosło, 
jak zaczęło 
lać… Łąki, panie — chce się samemu trawę jeść! Tak mi Boże dopomóż. Las wycięty 
— prawda 
— ale puścił się, no! Jeszcze takiej młodzieży w lesie nigdzie nie widziałem. 
Wąż się nie 
przeciśnie… A cóż pan powie na dwór — pański, kasztelański. Ja tam go tyle nie 
potrzebuję i 
pustką połowa stoi, ale drzewo zdrowe sto lat będzie trwać! Choć bale i 
asamble28 dawać. W 
ogrodzie najprzedniejsze na cały świat gruszki i jabłka, aleje, szpalery… Czego 
dusza zapragnie! 
Słowem, jedz, pij i popuszczaj pasa… Gdybym ja był gospodarz…
Przybyły pan Szczuka milczał, nawet z twarzy ponurej nie można było zmiarkować, 
jakie na 
nim wrażenie czynił widok Pobereża i gadanina dziedzica. Temu się usta nie 
zamykały.
Nieśmiało, z oczyma spuszczonymi, blada i drżąca, wyszła nareszcie pani Piętkowa, 
z obawą 
podnosząc wzrok na gościa, który ją witał z atencją29 razem i zdziwieniem. 
Wczorajsze nazwisko 
sekutnicy zupełnie do jej twarzy i postawy nie przypadało.
— Moja żonka — zaprezentował wesoło Piętka, całując ją w głowę. — Kobieta złota, 
ale co ja 
od niej cierpię!
Kasia spojrzała. Piętka się w kułak rozśmiał i ucichł. Wnet też, rozwarłszy 
drzwi, począł wołać 
Iwasia, aby przekąski podawano.
— Nieszczęśliwie acan dobrodziej trafiłeś — odezwał się do Szczuki — boję się, 
żebyś nie był 
głodny… Mieliśmy tu przypadek, o którym nie wiedziałem wczoraj jadąc — piwnica 
mi się 
zawaliła i przygniotła cały zapas win starych, mogę powiedzieć na jakie tysiąc 
czerwonych 
złotych… Niczego nie żałuję, jak tego tokaju…
Żona stała w płomieniach, Jeremi ciągnął dalej nie zmieszany:
— A że nigdy jedna bieda nie dokuczy, w spiżarni się zatliło… Szkody mam w 
samych 
korzennych zapasach na paręset czerwonych złotych… Gdy mi żona o tym wczoraj 
powiedziała, 
małom włosów z głowy nie darł…
— Mój mości dobrodzieju — przerwał Szczuka — ja nie nawykłem do wygódek, mnie 
wszystko dobre…
Piętka zaczął go ściskać.
— Z takimi ludźmi — zawołał — to żyć i umierać! Karaj Boże do wieku!30
Iwaś wniósł właśnie flaszkę wódki, chleb czarny, trochę masła, wędzoną kiełbasę 
z 
pomarszczoną wielce i trochę popleśniałą skórą i dwa śledzie obłożone cebulą.
Biedna pani Piętkowa wstydziła się swojego ubóstwa. Jeremi nadrabiał fantazją.
— Jeszcze tego na dobitkę było potrzeba — rzekł — że ochmistrzyni, u której są 
klucze, bo 
jejmość, słabowitego zdrowia, wyręczać się nią musi, mając dosyć do czynienia z 
bębnami, 
ochmistrzyni pojechała na odpust i klucze z sobą zawiozła czy zamknęła, a 
wszystkie nasze srebro 
pod nimi… Dosyć, że dziś się cyną i gliną musimy obejść; a sreberka mam niczego…
Po twarzy jejmości znowu płomienie biegały, a oczy trzymała wciąż spuszczone.
Wódki się napiwszy, przekąsiwszy sumaryjnie, Piętka na oględziny dworu i wsi 
zaprosił. 
Wezwano podstarościego, który popatrzał, skłonił się i poszedł milczący.
Osobliwsza rzecz — gość, którego oprowadzano, tak jakoś przeczuciem dziwnym 
zdawał się 
znać wszystkie kąty, że więcej on ich, niż oni jego wiedli. Nawet ścieżki 
wybierał, jakby po nich 
wczoraj chodził.
Piętka opuszczenie majątku straszliwe tłumaczył, wykłamując się najzuchwalej, 
nadrabiając 
żartami, zagadując, aby gość nie widział tego, czego mu nie bardzo chciał 
pokazywać.
Wysunęli się i na pola, lecz pan Szczuka, objąwszy je okiem, niewielką miał 
ochotę 
szczegółowo się w nich rozpatrywać. Pora obiadowa się zbliżała, gdy z wolna 
poczęli nazad iść do 
dworu. Pozostawała po drodze do widzenia szopa stara, czarna, pogarbiona, 
odrapana, straszna, w 
której niegdyś znajdować się miał browar — tak zwano gorzelnię, gdzie wódkę 
Aaron pędził. Był 
tam kocioł pęknięty i przepalony i kilka kadzi rozeschłych. Piętka ten budynek i 
cały aparat 
wysoko szacował, dowodząc, że tam niewiele co brakło, a można było wódkę pędzić 
i że woda tak 
była doskonała, iż nigdzie takiego wydatku z zacieru nie było naokół, jak w 
Pobereżu. Szczuka 
słuchał, nie zaprzeczał i dobrodusznie zdawał się wszystko przyjmować. Z lica 
jego i oczu 
najbieglejszy znawca nic by był wyczytać nie mógł.
Oględziny przeciągnęły się dość długo i Piętka zdawał się naumyślnie zwlekać z 
powrotem do 
dworu, może aby dać biednej żonie czas przygotowania się do obiadu, a więcej 
pono dla 
ukartowanej gry pewnej, na której skutek niechybny rachował. Wysyłając Iwasia do 
miasteczka na 
myśl mu przyszło wezwać sobie w pomoc do sprzedaży niejakiego rejenta Ozorowicza, 
słynnego 
doradcę wszystkich pieniaczów; człeka, który uchodził w okolicy za najtęższą 
głowę — ale 
zarazem opoja i szulera, przy którym się grosz nie trzymał, który łaknął zarobku 
zawsze i z 
sumieniem był w takiej komitywie, że mu dozwalało robić, co żywnie zapragnął.
Pan Prot Ostoja Ozorowicz (tak się podpisywał, choć mu Ostojowie herbu 
przeczyli), był człek 
wyszczekany, pokaźny, personat, sprytny bardzo, ale na wszystko dla grosza gotów.
W kartce swej do niego nagryzmolił tylko Piętka:
„Przybywaj asindziej jutro, nie pytając czemu, upiecze ci się gratka — ale udaj, 
żeś zajechał 
przypadkiem. Mądrej głowie dość na słowie. Czekam z obiadkiem”.
Ozorowicz najął Żydka i przystawił się. Źle tylko obrachował się, wzywając go, 
Piętka, bo 
rejent rodzonego brata gotów był sprzedać i w drodze już sobie powiedział:
— Protku, kochanie, nie bądźże kpem, a jeśli sprawa jaka wypadnie, obrachuj, z 
której strony 
„hroszy” — Piętka goły jak bizun…
Gdy na dziedziniec wchodzili, ujrzeli u wrót stojącą żydowską furkę, której 
chude koniska 
obrok w workach zawieszony jadły, potrząsając nimi do góry, a w ganku słusznego 
mężczyznę, 
czapka na bakier, ręka pasem i w zanadrzu plik papierów. Oczy miał wypukłe, 
czoło pyszne wąs 
zawiesisty, postawę senatorską, tylko go to szpeciło, że na twarzy czerwonych 
plam było mnóstwo 
i nos jesienną barwę przybrał, karmazynowo–fioletową…
Piętka zaraz u fury spytał Żyda:
— Kogóżeś to przywiózł?
— Pana rejenta Ozorowicza!
— A, bodaj go diabli, gość nie w porę gorzej Tatara! — zawołał Piętka, maskując 
grę.
Rejent w ganku na nich czekał.
— Szanownego pana mego — rzekł z dala, czapkę podnosząc — darujesz i przebaczysz, 
że 
jadąc do Rozwadowa, nie mogłem się oprzeć pokusie, aby czcigodnego mojego 
łaskawcy nie 
odwiedzić i nie złożyć mu mojej atencji.
Poczęło się prezentowanie, przy którym Szczuka zimno i bardzo neutralnie się 
zachował. Piętka 
w ogóle nierad był z niego jakoś, rozruszać go nie mógł, rozgadać nie umiał, 
spenetrować nie było 
podobna. Z góry i tajemniczo, pańsko, zimno ze wszystkimi się obchodził.
— Mruk — mówił w duszy Piętka — coś w nim, jakiś diabeł siedzi, że się tak 
zamyka, ale 
dobędziemy z niego, co tam ma! Oho, spoję go przy obiedzie.
Na to upojenie beczułeczka była wina, przywieziona wprawdzie od Grossmana, była 
wódka na 
jarzębinę nalewana, było piwo; szło tylko, czy gość da to wlać w siebie. Do 
zachęty jedyny był 
Ozorowicz… Zaraz w progu mąż ten bystry objął sytuację, domyślił się, o co 
chodziło, lecz 
popatrzywszy na Szczukę zmiarkował, że daleko by było korzystniej jemu pomagać 
niż Piętce. 
Nim przyszli, miał się czas u czeladzi dowiedzieć o ośmiu koniach, napatrzył 
dwór pana Szczuki i 
wymiarkował, że kabza musi być nabita. A Piętka słynął z długów i golizny…
W ślad za Szczuką wszedł rejent do pokoju, gdzie pani siedziała z dwoma 
starszymi synkami, 
umytymi powtórnie i już trochę zasmolonymi po umyciu. Przed nią stała wódka 
przedobiednia, 
która dała asumpt31 gospodarzowi do unoszenia się nad wczorajszą śliwowicą. 
Szczuka kazał zaraz 
flaszkę podać.
Poszedł więc kieliszek kołem, od wacana do wacana, raz i drugi, bo wódka była 
przedziwna. 
Chwalili wszyscy i w głowach zaszumiało, gdy gospodyni do obiadku, przepraszając 
zań z góry, 
poprosiła. Jej staraniem, choć porządków w domu wielkich nie było, stół znalazł 
się schludnie 
zastawiony — bielizna czysta i łyżek nie zabrakło, czemu się sam Piętka dziwował.
Zieleniak przywieziony od Grossmana okazał się, jak on mówił: ,,pijabilis”‘. 
Zamiast goryczki 
miał wprawdzie kwasek barszczykowaty, ale że podany barszcz kwaśniejszy był 
jeszcze — 
uchodził.
Rozmowa padła zaraz na majętności wiejskie, ich ceny, na interesa krajowe, na 
przyszłe 
kontrakty i różne inne sprawy kieszeni. Ozorowicz dowodzić zaczął, że majątku 
ziemskiego 
niełatwo się było teraz dokupić. Piętka wtórował, wszystko to jednak było 
grochem na ścianę, bo 
Szczuka ani przeczył, ani twierdził, słuchał. Po kilku kieliszkach gospodarz 
wpadł in medias res32, 
mówiąc wprost o sprzedaży Pobereża.
— A to prawdziwie — rzekł — szczęśliwy traf tu przywiózł rejenta, bo nikt lepiej 
od niego nie 
zna ceny, przechodu majątków i naszych interesów… Z nim jesteśmy jak w domu; 
jego głowa to 
archiwum.
Rejent się uśmiechał. Przy stole jednak do traktowania żadnego nie przyszło. 
Szczuka pił, co mu 
nalewano, jadł i przyskwarzone i niedopieczone, przydymione i stęchłe — a 
milczał, że z niego 
słowa nie było można dobyć. Wino, piwo, wódkę połykał jak wodę i nic na nim znać 
nie było.
— O, to gracz! — mówił po cichu Piętka. — To gracz!
Tymczasem z beczułki więcej wysączył Ozorowicz i on sam, niż ów gość obojętny i 
zamyślony.
Gdy od stołu się ruszyli, jejmość, która miała ciągle łzy w oczach, uciekła; 
Piętka poszedł po 
papiery, zaczęto na serio już się brać do interesu.
— Jakże się panu Pobereże podoba? — spytał gospodarz.
— A cóż? Majątek w ruinie — rzekł Szczuka — jak dla mnie — ujdzie, dam sobie z 
nim rady. 
Zechcesz sprzedać, warunki będą przystępne, kupię — nie, to pojadę dalej.
Oburzył się na „ruinę” Piętka, ale zaprzeczyć nie mógł, że trochę było 
gospodarstwo 
opuszczone. Rozprawiano nie spiesząc wcale, gdy jeden z dworzan pana Szczuki 
wywołał go, 
oznajmując, że w ganku nań Aaron czeka. Zaintrygowało to wszystkich, lecz 
dopytywać nie 
śmieli, o co chodziło; Szczuka wyszedł. Gospodarz byłby się podkradł dla 
podsłuchania rozmowy, 
lecz gość z arendarzem wysunęli się w dziedziniec.
Aaron stary miał minę kwaśną.
— A cóż? — zapytał Szczuka.
— Ani słuchać nie chce o sprzedaży — odparł Żyd — daremnom się starał go na to 
namówić. 
Zburczał mnie.
— Wola jego! — rzekł zimno Szczuka, dobywając sakwy i biorąc z nie trzy czerwone 
złote, 
które w rękę włożył Aaronowi. — A to za fatygę — dodał — upierać się nie będę…
Stary faktor33 skłonił się nisko — piękne węgierskie dukaty przemówiły do serca 
jego.
— Przyznam się jaśnie panu — począł kłaniając się — że mnie bardzo żal i pana 
Śniehoty, i 
tego, że my tu jaśnie pana mieć nie będziemy. Ale z panem Śniehotą rada trudna… 
Ledwie go 
fizyk trochę podreperował, człek niemłody, ano mu w głowie świta, chce się żenić 
trzeci raz, nu! I 
na co to jemu?…
— Nie wiesz, z kim? — zapytał Szczuka.
— Jaśnie pan tu naszych panów znać nie może. To panienka uboga, a matka, z 
pozwoleniem, 
głupia…
— Jak się zowią?
— Oni tu mają trzech chłopów… Wdowa się nazywa Zębowska. Jej mąż był kasjerem u 
Sapiehów… Niewielkie to rzeczy! — machnął ręką.
Szczuka, jakby mu tego było dosyć, skłonił głową i pożegnawszy Żyda powrócił do 
dworu. Tu 
już Piętka miał czas się rozmówić z Ozorowiczem, a rejent mu wyperswadował, żeby 
na niego zdał 
sprawę i samych ich z sobą zostawił.
Stało się, jak Ozorowicz chciał; zamknęli się z papierami w tak zwanej 
kancelarii, w której ani 
pióra całego, ani kalendarza nie było. Mrok już padał, gdy niecierpliwy Piętka 
powrócił i zastał 
Szczukę nad papierami.
— Dziesięć tysięcy czerwonych złotych daje — szepnął [mu rejent] na ucho — ale 
chce w 
aktach kwerendy34, a długi tyle wynoszą…
— Pal go diabli — cicho rzekł Piętka — niech mi da do ręki gotówką dwa tysiące 
czerwonych i 
niech sobie z kredytorami robi, co chce… Niech się za łby wodzą.
Na tej podstawie rozpoczęły się umowy i nie doprowadziły do niczego. Nazajutrz 
postanowiono 
jechać do akt do Łucka. Szczuka nocował; posłano po owies do Kołków, bo Piętka 
swój był 
Żydom sprzedał i konie zgoninami żywił. Biedna Kasia płakała w kątku…
IV
Śniehota, mieszkający w Rozwadowie, nie był starym jeszcze, ale go smutne życia 
przygody i 
własna natura, niespokojna, namiętna, zgryźliwa, nad lata przybiły i zgniotły. 
Wyglądał staro, 
mizernie, prawie straszno.
Obawiali się go wszyscy, a kto mógł, unikał. Chodziły o nim najdziwniejsze 
wieści, że się ze 
starym ojcem źle obchodził, że żony dwie zamęczył, że dzieci pomorzył surowością 
i szałem, jaki 
go czasem opanowywał. Przypisywano mu też ucieczkę brata starszego, a wiadomo 
było, że cały 
potem majątek zagarnął, z którego teraz jeden Rozwadów pozostał.
Życie Śniehoty było osobliwe, tak mało zrozumiałe, jak on sam. Były czasy, gdy 
niby sobie 
skarbiąc miłość ludzką, zbliżał się do sąsiadów, spraszał, przyjmował, pana 
chciał udawać, potem 
się zamykał, nie odmykając drzwi nikomu, kwaśny, zły, chory. Rok jeden cały w 
łóżku przeleżał, 
kawęcząc… Rozrzutność zastępowało u niego nagłe skąpstwo; ludzkość — wstręt do 
wszystkich; 
słowem, żył wybrykami i fantazjami. Ludzie rozwadowieccy obawiali się go i 
lekceważyli.
Nigdy przewidzieć nie było podobna ani jak się z kim obejdzie, ani co jutro 
zrobi, ani jakim się 
okaże. Przychodziły nań miesiące skruchy i nabożeństwa, gdy co dzień mszy na 
klęczkach słuchał, 
potem pół roku w kościele nie bywał i spowiedź wielkanocną przepuścił.’
Aaron, który do niego przybył z ofiarą korzystnej sprzedaży Rozwadowa, zastał go 
wcale też 
inaczej, niż się spodziewał. Odmłodzony był, ogolony, ubrany jak od święta i 
choć mizerny, 
nadrabiał fantazją, udawał humor dobry.
Ale gdy mu Żyd opowiedział, o co chodziło; nagle, jakby minę prochem wysadził, 
zaperzył się 
okrutnie.
— A co to ja, bankrut!? Facjendarz35, żebrak, którego chcecie puścić z torbami? 
— zawołał. — 
Ja mam Rozwadów sprzedawać? Dlaczego? Któż to mi na gardle siedzi? Chcielibyście 
się mnie 
pozbyć? A to mi także piękny projekt!
Aaron się uląkł i począł tłumaczyć tym, iż mu się tu nie szczęściło, że z 
przywiązania do niego 
myśl tę poddawał, ale go ukołysać nie mógł.
Konie stały u ganku; wyjechał zaperzony Śniehota, a Żyd do Pobereża przybył 
oznajmić jak 
rzeczy poszły; nie mógł sobie darować stary fałszywego kroku, lecz miał nadzieję, 
iż dziedzic tego 
za złe nie weźmie.
Drugiego czy trzeciego dnia Aaron już się był uspokoił, gdy z Rozwadowa po niego 
przysłano, 
aby do dworu natychmiast jechał. Zaprzężono więc biedkę i stara klacz bułana 
zawiozła go przed 
wrota.
W ganku czekał nań Śniehota, chodząc niecierpliwie. Ledwie go zobaczywszy z dala 
począł 
wołać: — A co? Gadajże, czy Pobereże sprzedane?
Żyd, u którego się Ozorowicz zatrzymał na chwilę, odparł, że wedle wszelkiego 
podobieństwa 
przedaż przyjdzie do skutku, iż Piętka na dwu tysiącach dukatów do ręki 
przestaje, a kupiec tysiąc 
osiemset ofiarował i sto czerwonych złotych porękawicznego36 samej pani.
— Cóż to za człek? — marszcząc brwi począł Śniehota. — Skąd go tu licho 
przyniosło? Jakiś 
przybłęda? Nikt go nie zna, obcy… Wlezie mi pod bok i gotów pokoju nie dać.
Aaron, który za pierwszą swą winę pragnął rozgrzeszenia i usiłował się 
przypochlebić panu, 
począł jak najobszerniej i najdokładniej opisywać owego Szczukę, jego przybycie, 
spotkanie z 
Piętką i co potem nastąpiło. Weszli do pokoju, a tu arendarz się zdziwił, bo 
dawny nieład i 
opuszczenie, które panowało w Rozwadowie, znikły i dom znowu przybrał bardzo 
przyzwoitą 
postać. Znać na nim było staranie… Sam pan też wyglądał inaczej, ale choć udawał 
raźnego i 
wesołego, chwilami się marszczył i posępniał. Nie krył się z tym, że mu nowy 
sąsiad nie był na 
rękę. — Z tym szaławiłą Piętką było mi — tak z nim, jak bez niego. Nie lazł mi 
przynajmniej w 
oczy, bo wiedział, że pieniędzy nie pożyczę, owsa mu nie dam i jego głupich 
konceptów słuchać 
nie lubię. Kto wie, co będzie z nowym tym… Między Rozwadowem a Pobereżem, że to 
były 
majątki w jednym ręku, są dyferencje37 na łąkach i w lesie. Gotowy proces, a nim 
do niego 
przyjdzie, bijatyka, bo ja swego nie daruję…
Aaron starał się go pocieszać i uspokajać, jak umiał. Trwała rozmowa długo, gdy 
Śniehota nagle 
się obróciwszy do niego, zawołał:
— Słuchaj Aaron! Ja wierzę, że ty mi dobrze życzysz… Co byś ty powiedział, 
gdybym się ja 
chciał raz jeszcze ożenić?
Żyd milczał długo.
— No, co myślisz, mów… Przyjmę, co powiesz.
— To jest taka sprawa — odezwał się zagadniony — że w niej każdy sobie sam 
najlepiej 
poradzić może… Według naszego zakonu, każdy się powinien żenić, póki ma siły i 
zdrowie. Ano 
— jeśli wolno spytać — z kim się jasny pan żeni?
— To jeszcze na dwoje babka wróżyła — odezwał się z cicha Śniehota — co byś 
powiedział na 
pannę Zębowską?
Żyd zamilkł, ale głową kiwał.
— Uboga dziewczyna, to prawda — mówił Śniehota — matka ma nędznych trzech 
chłopków i 
bodaj mało co w kuferku, ale panna wychowana przy księżnie, piękna i rezolutna…
— Tylko winszować — odpowiedział Aaron, wiedząc, że w takich sprawach 
sprzeciwianie się 
nie pomaga nic, a zniechęca.
Śniehota westchnął smutnie.
— Młode to, a jam już trochę poddeptany… — i urwał. Mówili dłużej, zwrócił 
rozmowę 
gospodarz w końcu i dodał:
— Znasz tego Szczukę? Jeślibyś go widział, uprzedź, proszę, żeby mi wizyty nie 
oddawał, ja go 
znać nie chcę i nie potrzebuję. U mnie nie bywa nikt, niech mi da pokój. Nie 
wiem, czemu śmierdzi 
mi ten człek od czasu, jak chciał Rozwadów kupować.
Na tym się skończyło.
W kilka dni gruchnęła wieść po całym sąsiedztwie, rozwieziona przez Ozorowicza, 
że Pobereże 
zostało sprzedane. Biedna Kasia, siedząc na kufrze, płakała; dzieci, widząc 
matkę we łzach, 
zawodziły boleśnie, a Jeremek uszczęśliwiony klęczał przed jejmością i po rękach 
ją całował, 
zaprzysięgając poprawę i statek. Wynosili się do Warszawy. Szczuka narzucił coś 
jeszcze, aby 
zaraz objąć majątek.
W kilka tygodni nie było ani śladu Piętki w Pobereżu, tymczasowo bowiem wyniósł 
się do 
miasteczka, a we dworze nowe rozpoczynało się panowanie. Nadchodząca już zima 
przeszkodziła 
tylko niecierpliwemu nabywcy natychmiast wziąć się do restauracji domu; 
oczyszczono połowę i 
nieznany człek wniósł się do niej. Podstarości Mięta, choć nie na wiele 
przydatny, utrzymał się w 
obowiązku; dworscy ludzie zostali wszyscy na miejscach, ale nowe życie weszło z 
nowym 
dziedzicem do Pobereża. Grosz płynął i ład niebywały zaprowadzano wszędzie. 
Zaraz po objęciu 
dworu, z wielkim przestrachem i grozą wszystkich, Szczuka rozkazał drzwi do 
pustej części domu 
odbić i poszedł ją opatrzeć. Nikt z ludzi nie ważył się zrazu pójść za nim; 
ciekawi zaglądali od 
progu. Lat wiele już upłynęło, jak tam ludzka nie postała noga. Ruina była 
okropna. Sufity leżały 
na podłogach, ściany miejscami środkowe popróchniały tak, że je palcem przebić 
było można. 
Ptastwo, myszy, szczury lęgły się swobodnie, grzyby rosły pod ścianami, żółte 
jakieś mdłe 
roślinki, wynikłe, długie gałązki i liście blade ku szparom i słońcu wyciągały. 
Stęchliznę i gnilec 
czuć było wszędzie. W pośrodku tego straszliwego zniszczenia, gdzieniegdzie 
jednak pozostał ślad 
dawnego życia: kilka kamiennych kominów, stare piece kaflowe, okładziny 
rzeźbione, w których 
poszarpanego obicia wisiały ostatki. W dawnej kaplicy drewnianego ołtarza i 
czterech podobnych 
lichtarzy nikt nie ruszył; poopadało z nich złocenie, a ewangelie i epistoły 
zbutwiały od wilgoci. 
Na ścianach obrazów poczerniałych rozpoznać nie było podobna, co przedstawiały.
Szczuka obszedł dokoła sale i gabinety; może miał myśl cóś z tego kazać zrobić 
jeszcze, bo 
główny ścian wianek dobrze się jeszcze trzymał, ale o tym nikomu nic nie 
powiedział. Człowiek 
był w ogóle zamknięty, milczący, zagadkowy, nie szukał znajomości i nie odtrącał 
ich
— słuchał chętnie, mówił niewiele. Czas spędzał, że to jesień była, u komina, 
przykładał po 
polanie do ognia, patrzał tak godzinami na ognisko i milczący siedział do późnej 
nocy.
Słudzy, co z nim przybyli, zdawali się pana naśladować. Spodziewano się z nich 
coś dobyć o 
tym Szczuce, co zacz był, co dawniej porabiał — ano jeden, jak drugi ledwie 
obojętnym słowem 
zbywali ciekawych.
Ozorowicz, który przy kupnie zrobił znajomość z panem Szczuką i zwąchawszy grosz 
u niego 
niezmiernie mu nadskakiwał, przesiadywał tu czasem po całych dniach. I ten jakoś 
nic z niego nie 
wyciągnął, a tę tylko uczynił uwagę, że Szczuka zdawał się, nie wiadomo skąd, 
czerpać doskonałe 
informacje o okolicy, o ludziach, bo lepiej znał ten kraj, w którym był nowym, 
niżby się można 
było spodziewać.
O pół mili od granicy Pobereża, w Myzie, miała owych trzech chłopów pani 
Zębowska, wdowa. 
W maleńkim dworku mieszkała tu z Domką, córką swą, o którą właśnie stary 
Śniehota się miał 
starać. Mąż Zębowskiej służył niegdyś za kasjera u Sapiehów, jejmość, sama z 
dworu księżnej, 
wyszła za niego, córka jej przy młodej księżniczce się wychowywała. Śmierć 
Zębowskiego 
kobiety nawykłe do trochę lepszego świata zmusiła szukać przytułku na wsi, bo i 
starej księżnej 
wkrótce na świecie nie stało, i księżniczka za mąż wyszła.
Wdowa z córką musiała się przenieść, jak sama mówiła, w tę obrzydłą dziurę i 
rozpaczała, że ją 
los na Polesie skazał. Zębowska wdowa, choć dobrze niemłoda, stroiła się i 
krygowała, a panna — 
nikt by nie powiedział, że to na trzech chłopkach siedziało!
Domcia była aż nadto piękną panienką, dobrze tego świadomą, że jej Pan Bóg dał 
twarzyczkę 
niczego. Mówiła ona po francusku, śpiewała włoskie arie, czytała książki, lubiła 
rozmowę, 
odzywała się stylem dosyć wyszukanym, i — nie mając przed kim popisać z 
talentami — musiała, 
równie jak matka, rozpaczać, że ją przeznaczenie na tę pustynię rzuciło. 
Zębowskie obie, matka i 
córka, wybierały się już drugi rok ciągle do Warszawy, do jakichś krewnych i 
zawsze dla pewnych 
przeszkód wybrać nie mogły. Podróż ta stała na programie, mówiono o niej ciągle; 
jakim 
sposobem Śniehota zrobił z sąsiadką znajomość i pociągniony zalotnością i 
wdziękiem Domki 
wpadł na myśl uszczęśliwienia jej — nikt nie wiedział. Dziwniejsza daleko rzecz, 
że Szczuka w 
kilka tygodni po objęciu Pobereża, nigdzie jeszcze nie zajrzawszy, jednego 
poobiedzia, gdy pono 
wiedział przez Aarona, że Śniehota był w miasteczku, ruszył w odwiedziny do pani 
Zębowskiej. 
Mówiono tu o nim wiele, ale się go ani śmiano spodziewać.
Zdziwiła się pani kasjerowa niezmiernie, gdy bryczka zaszła i Szczuka się jej 
przedstawił jako 
sąsiad proszący zabrać znajomość. Jeden rzut oka na człowieka dał poznać 
jejmości, że ten sąsiad 
musiał w świecie bywać i znał lepsze towarzystwa; Śniehota się przy nim smutnie 
wydawał ze 
wszech względów…
Panna też wyszła nie bez wielkiej ciekawości do tego gościa, który zająć ją 
umiał ożywioną 
rozmową i obejściem, książęcy dwór przypominającym. Być może, iż do dobrego 
wrażenia 
przyczyniło się i to, że o bogactwach dziedzica Pobereża szeroko mówiono, a 
Pobereże w każdym 
razie więcej było warte od odłużonego Rozwadowa.
Pani Zębowska starała się okazać z najlepszej strony, mówiąc cały czas o 
książęcym dworze, o 
książętach, o swych znajomościach i o projektowanej podróży do Warszawy, aby 
córce nie dać 
zardzewieć w tym Polesiu obrzydłym.
Szczuka, jakby tylko dla sąsiadki, był wesół jak nigdy. Z panną Domką hartował, 
kilka miłych 
jej powiedział komplementów i mimo że człowiek był niemłody, łysy, niepiękny, 
uczynił na 
kobietach nader miłe wrażenie.
— Jak to zaraz znać, kto na świecie bywał — mówiła po jego odjeździe Zębowska. — 
To 
dworak! To bywalec! I nie można powiedzieć — wygląda wiele jeszcze na swój wiek 
młodo, nie 
tak, jak ten wywiędły Śniehota…
Pani Zębowska osobą była praktyczną i nie taiła przed córką swoich pomysłów i 
planów.
— Powiem ci szczerze — dodała — gdyby temu na myśl przyszło się starać o ciebie, 
ja bym go 
wolała. Ja się tego Śniehoty boję. Czasem jak spojrzy, gdyby mieczem przeszyje, 
i choć nie jestem 
przesądna, a ludzie o nim straszne rzeczy gadają…
Zamyślona panna Domka nic nie odpowiedziała, matka mogła słusznie wnosić z tego, 
iż była 
może jej zdania. Jednakże obie panie z pierwszych odwiedzin wcale nic wnosić nie 
chciały, aby nie 
doznać zawodu.
Tegoż samego wieczora powrócił Śniehota z miasteczka i dowiedział się przez 
swoich 
szpiegów, iż Szczuka był w Myzie. Pobladł jak ściana. Miał on od początku jakiś 
instynktowy 
wstręt do tego nieznanego mu człowieka; teraz przemienił się on prawie w 
nienawiść — ściął usta 
i zmilczał… Dawało to grubo do myślenia, iż z całego sąsiedztwa Szczuka pierwszą 
wybrał Myzę.
Nazajutrz przed południem, całą noc spędziwszy bezsennie, poleciał Śniehota do 
wdowy. W 
progu już blady i zmieniony, drżącym głosem zagaił:
— Był tu, słyszę, ten przybłęda… Szczuka… Szczuka! Jaki Szczuka?! Ja go zmuszę 
się 
wymodlić, bo moja matka była Szczuczanka… Przybłęda jakiś i nie wiedzieć skąd… 
wywłoka!
Taki miał sposób mówienia dziwaczny Śniehota, gdy był poruszony. Naówczas nie 
zważał, 
gdzie się znajdował i co sobie z jego gwałtowności wnosić mogli drudzy — nie był 
panem siebie, 
unosił się.
Słowa te, wyrzeczone w progu do pani Zębowskiej, którą zastał samą w pokoju, 
zdziwiły ją i 
zastraszyły; zmieszała się. Śniehota, którego po raz pierwszy widziała w takim 
gniewie nie 
dającym się wytłumaczyć, zwłaszcza w domu obcym, i tak obcesowo wybuchającym — 
zmiarkował, że zamiast poprawić, popsuje sobie może sprawę.
— Przepraszam, moje dobrodziejkę — rzekł całując ją w rękę —uniosłem się, bo… bo, 
widzisz, 
asińdźka…
Nie dokończył; wdowę ujęło to, że spokorniał.
— Siadajże pan — odezwała się — juściż w tym ani złego, ani dziwnego nie ma nic, 
że sąsiad 
nas odwiedził, człek poważny i dobrze wychowany, światowy: co waćpan masz 
przeciwko niemu!
Śniehota się znowu zaperzył.
— Nie chcę go znać! Ot co! Nie chcę się z nim spotykać.
— Dlaczego?
— Wystaw sobie, asińdźka, chciało mu się Rozwadowa; przysyłał do mnie, czy go 
nie 
sprzedam. Co to ja — bankrut? A zresztą… nie lubię go, bo nie lubię, i kwita. 
Ale po cóż tu 
przyjeżdżał?
— W gościnę.
— Tak, stary kawaler, słyszę, powiedzieli mu o pięknej pannie… — I uśmiechnął 
się gorzko: — 
Asińdźka będziesz teraz miała dwu najmniej do wyboru.
Spojrzał w oczy Zębowskiej, która zaatakowana, spoważniała i ostygła, nie chcąc 
odpowiadać.
— Ja na wyprzódki z nikim chodzić nie myślę — odezwał się zaraz nie doczekawszy 
odpowiedzi — clara pacta38, przyjeżdżam się wprost oświadczyć pannie Domicelli.
Nastąpiło milczenie i namysł ze strony pani Zębowskiej.
— Mój mości dobrodzieju — odezwała się, ton pewien arystokratyczny przybierając 
— ja com 
raz rzekła, tego nie mam zmieniać zwyczaju. Domcia ma swą wolę; podobaj się jej, 
niech się 
zgodzi na mariaż39, ja nie rzeknę słowa, a między nami mówiąc, ponieważ mam dla 
niego 
szacunek, z Domcią nie życzę spieszyć, aby się nie rozkaprysiła, powoli nawyknie 
do pana…
— Albo i do kogo innego! — prychnął Śniehota, wstając.
Sukienka zaszeleściała, matka głową dała znać; zamilkł — wchodziła właśnie ta, o 
której 
była— mowa.
Panna była śliczna, nade wszystko hoża, pięknego wzrostu, biała, pulchna, 
wykarmiona przez 
mamę na miejskim mleku, różowa, z oczyma ognistymi, z usty jak korale i nosząca 
swą piękność, 
jakby mówić chciała ciągle do ludzi: patrzcie i uwielbiajcie! Nawet na dzień 
powszedni ubierała 
się z trochą zalotności i przesady. Dnia tego miała różę w włosach, zerwaną w 
wazonie, a suknię 
jedwabną, jakby się gościa spodziewała. W tym małym dworku i ciasnej izdebce 
było jej jakby 
nieswojo, jak na popasie; stworzoną była do pałaców i sal balowych. Na widok 
Śniehoty 
uśmiechnęła się, ale tale, że w uśmiechu trudno był poznać, czy ironia, czy 
wesołość przeważała. 
Stary się zerwał z krzesła, usiłując przybrać miłą fizjognomią, ale blada, 
zmęczona fizys40 tylko 
mu się wykrzywiła.
Po pierwszym powitaniu piękna panna usiadła trochę opodal, wspierając się na 
łokciu, 
wyszukując pozycji, w której by jej było do twarzy.
Po krótkim namyśle Śniehota znać uznał słuszność macierzyńskiej przestrogi, gdyż 
zaczął 
mówić o rzeczach obojętnych i zabawiać Domcię opowiadaniami o stolicy. Spędził 
tak pół 
godziny obok niej, nie wiedząc sam, jakie czynił wrażenie — panna mu się 
uśmiechała, rzucała 
czasem słówko, ale gdy na nią nie patrzał, zakrywszy się chusteczką, ziewała. 
Nie dała mu jednak 
poznać, że ją nudził.
Zmierzchało, gdy Śniehota rad nierad, nie wstrzymywany, pożegnał się i odjechał. 
Bryczka jego 
od ganku ruszała, a dwie kobiety poglądały przez okno. Matka zwróciła wzrok na 
córunię 
jedynaczkę. Były z sobą na stopie bardzo poufałej, dziecko aż nadto się 
rozpieściło.
— No, co powiesz — odezwała się zaraz matka — wpadł tu jak burza, wściekły na 
tego 
Szczukę, że śmiał nas odwiedzić.
— Ja słyszałam wszystko z bokówki — odparła zimno córka.
— Cóż ty na to? Ja go ledwie wstrzymałam, żeby ci się dziś nie oświadczył.
— Ano wiem — westchnęła Domcia. — O też to widzi mamcia, co to na wsi siedzieć, 
w tej 
dziurze… Ja bym w Warszawie jak chciała za mąż poszła, a tu…
— Tak! Tak! A nimbyś poszła za mąż — poczęła prawie gniewnie matka — zjedlibyśmy 
co 
jest… i ja bym na łasce musiała zostać na stare lata.
— Mama myśli bo o sobie…
Ta wymówka tknęła panią Zębowskę; rzuciła się nieco i wnet pokromiła.
— Gadaj, co chcesz; wiem co robię… Choć w twoją miłość dla mnie mierzę, ale ty 
będziesz 
zależeć od męża, a ja…
— Bardzo przepraszam! — zawołała Domcia. — Mąż będzie zależał ode mnie!
— Albo — albo…
Zamilkły obie, ruszając ramionami; służąca wniosła świecę z umbrelką i starym 
zwyczajem 
wchodząc, odezwała się: — Niech będzie pochwalony. — Nikt jej jednak nie 
odpowiedział, bo na 
dworze książęcym obyczaj ten uważano za parafiańszczyznę. Czekano z rozmową 
dalszą, dopóki 
by nie odeszła dziewczyna. Córka się miała czas namyśleć.
— Powiem mamie otwarcie — rzekła, poprawując mitenki41. — Teraz, gdy się zjawił 
ten pan 
Szczuka, który też tu był nie darmo, ja się muszę dobrze namyśleć. Śniehota 
impetyk, dwa razy 
wdowiec… Mówią, że w domu jest nieszczęście, wolałabym tego Szczukę… Ano 
zobaczymy; na 
tej pustyni, na naszych trzech chatach, młodego kawalera nie znajdę. Nawet gdyby 
był, to niewiele 
będzie wart… Zobaczymy, zobaczymy…
— Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz — dodała Zębowska.
Córka majestatycznie wstała z krzesła, spojrzała w zwierciadło, ziewnęła, 
poprawiła włosy, 
różę wyjęła z nich i włożyła do szklanki, coś zanuciła pod noskiem i jakby nie 
zważając na matkę, 
poszła z wolna do swojej bokówki.
Zębowska z westchnieniem wzięła się do kluczów i mrucząc coś, pociągnęła do 
gospodarstwa, 
którego nie cierpiała.
V
W czasie niebytności Śniehoty w Rozwadowie dwór jego, jak zwykle, cały się 
wyniósł na 
folwark, korzystając z chwili swobody. W kuchni gwar i zajęcie panowało 
nadzwyczajne; ludzie, 
którym cicho tylko wolno było rozmawiać przy panu, kłócili się i śmiali na całe 
gardło. W 
dziedzińcu nie było nikogo, psy spały, drzwi domu na klamkę tylko były zamknięte 
i zapewne 
korzystając z tego chwilowego opustoszenia, żebraczka, którąśmy widzieli w 
karczmie u Aarona, 
otwarła furtkę, popatrzyła w dziedziniec i o kiju powlokła się wprost do dworu. 
Tu w sieniach, nie 
zastawszy nikogo, znać spoufalona z miejscowością, otworzyła sobie drzwi 
gościnnego pokoju i 
weszła do niego, najmniejszej nie okazując obawy.
Nikogo tu nie było. Służba cała gziła się na folwarku, w kominie dogorywał ogień 
ów poleski, 
co nigdy prawie nie wygasa. Kilka polan olszowych leżało przygotowanych do 
podkładania. 
Hanna Hajdukówna przywlokła się do komina, wzięła drzewo i nałożyła ogień, który 
sycząc zaraz 
objął suche polana. Potem obejrzała się dokoła, siadła na stoiku, podparła na 
kiju i zadumała. Była 
tu jak w domu… Zegar w kącie idący powoli i trzaskanie drzewa w kominie czasem 
przerywały 
ciszę. Siedziała tak dosyć długo, nikt nie przychodził; wreście dał się słyszeć 
tętent bryczki, 
wołanie głośne w podwórzu i sieni, ale to bynajmniej nie zmieszało Hanny. 
Posłuchała i nie 
ruszyła się z miejsca.
Otwarły się drzwi, wpadł Śniehota. Spojrzał na oświeconą izbę, zobaczył babę 
siedzącą przed 
ogniem i stanął jak wryty. Za nim szedł sługa.
Zdawało się, że rozgniewany krzyknie nań, aby precz wyrzucono żebraczkę. Lecz 
znać 
zmiarkował się — sługę odesłał, drzwi zamknął j wyczekawszy chwilę, zakrzyknął:
— Wariatko utrapiona… ty… jakaś, co ty tu robisz?! Jakeś śmiała!… Stara zwróciła 
dopiero 
głowę ku niemu.
— Dobry wieczór, panie Śniehoto, dobry wieczór — a co? Czekałam na was… Zimno na 
dworze, parę polan przyrzuciłam do ognia — to co?
— Nie wiesz, że ci tu nogą stąpić nie wolno, ty, bydlę jakieś? — zakrzyczał 
nogami bijąc o 
podłogę stary, któremu oczy błyszczały czerwono. — Precz mi zaraz stąd! Precz, 
pókiś cała!
— Ano bij — rzekła baba spokojnie — toć będzie nie pierwszyzna gwałt od ciebie… 
Kości mi 
nie żal… Będę krzyczała, niechaj ludzie słyszą, co pan robi ze swoją dawną 
kochanką…
To mówiąc wstała, śmiejąc się.
— Lubeczek! Kochany! — mówiła szydersko, podnosząc rękę, jakby go pogłaskać 
chciała. — 
Jaki ty dla mnie zawsze był dobry! A ja taka szelma, niewdzięczna!
J głową zaczęła poruszać z ramienia na ramię, a Śniehota stał, jedząc się z 
gniewu.
— Co prawda, to prawda! Ty anioł, mój lubeczku, a ja szatan w spódnicy… Ty taki 
dobry był, a 
ja tobie nadojadła tyle… Ot i teraz!
— Po cóżeś tu przylazła, ty babo nieznośna? — począł, dławiąc się słowami swymi 
Śniehota. 
— Nie masz chaty, nie masz syna, nie powinnaś siedzieć za piecem i oczów na 
świat nie 
pokazywać? Nie! Tobie wszystkiego mało, ty się musisz ze swą zawróconą głową po 
świecie 
włóczyć i… dalibóg, że cię zamknąć każę…
Baba nie ulękniona głową potrząsała.
— Lepiej jak szczurowi daj, lubeczku, trucizny, to się pozbędziesz! — zawołała. 
— Odsyłasz 
mnie do chaty… Jakaż chata? Do syna… Jakiż to syn? To twój syn, a nie mój… Ja go 
nie chciałam 
mieć; jam przeklinała, gdy się z nienawistnego ojca narodził… On mnie nie cierpi, 
a ja jego… Tak 
jak ciebie. Wszystko ja tobie winna, te łachmany, te łzy, tę starość na 
rozstajnych drogach… Ty! 
Ty!
Pogroziła mu pięścią.
— Precz! — wołał Śniehota, na drzwi wskazując.
— Pójdę, nie bój się, nie zajmę ci dworu, bobym na ciebie patrzeć długo nie 
mogła. Przyszłam 
tylko, lubeńku, jak zawsze… Ty wiesz, ty pamiętasz— Jak chmura przed burzą, jak 
wiedźma przed 
nieszczęściem— Ty wiesz… Kiedy Ci Pierwsza zona umierać miała, przyszłam, jak 
dziś, 
powiedzieć: „Na pohybel”; kiedy ci dzieci umierać miały, oznajmiłam, bo mi Bóg 
dał to wiedzieć 
wprzódy, i śmierć drugiej żony… A teraz, wiem, ty chcesz się żenić trzeci raz, 
bezchrestny42 
człowiecze, i ja ci przyszłam znowu powiedzieć: „Żeń się, na pohybel” — zgubił 
ci mnie, 
zamęczył ci ojca, wypędził ci brata… Żony ci poschły od łez, dzieci odebrał Pan 
Bóg… Na 
pohybel tobie! Na pohybel, za moje łzy, za moje życie! Za moje wszystko! Na 
pohybel!
Podniosła rękę i powtarzając straszne przekleństwo wlokła się do drzwi, a 
Śniehota nie śmiał 
ani jej zatrzymać, ani słowem wyrazić. Dał jej bezkarnie wyjść, słuchając, jak z 
sieni jeszcze słała 
mu toż samo przekleństwo, dopóki głos jej, oddalając się, słabnąc, nie znikł 
wreszcie. Śniehota 
stał, nie mogąc się poruszyć z miejsca, patrzał w podłogę, drżał… Długi czas jak 
zdrętwiały 
pozostał, jak do podłogi wrosły; potem chwiejącym się krokiem posunął ku krzesłu 
stojącemu 
przed ogniem i padł na nie.
W dziedzińcu słychać było psy ujadające, które babę do bramy szczekaniem 
gwałtownym 
przeprowadzały. Niekiedy zaskowyczał z nich który, jakby uderzony, i wycie a 
ujadanie 
rozpoczynało się znowu, coraz silniejsze, aż dopóki wrota się za nią nie 
zamknęły.
We dworze zapanowała cisza, która w czasie pobytu Śniehoty surowo była nakazaną; 
chodzono 
na palcach, zniżano głos, nie śmiał się nikt ozwać ni rozśmiać.
Hanna Hajdukówna, wydostawszy się za dziedziniec, stanęła, rozpatrując dookoła, 
jakby 
namyślała, gdzie ma iść, gdy od wsi nadbiegł ogromnego wzrostu chłop w 
narzuconej ledwie z 
prędka na ramiona siermiędze. Zobaczywszy ją, przypadł i pochwycił za rękę.
— Skaranie Boże z wariatką! — zawołał. — A ty znowu we dworze była! A mnie jutro 
za to 
baty czekają — zawołał z gniewem. — Bodaj…
Tu się wstrzymał pomiarkowawszy i głowę spuścił.
— Do chaty! — rzekł groźno. — Słysz!… Do chaty! Żebraczka mu się wyrwała 
gwałtownie.
— Co, ty mnie masz nakazywać? Ty, hej! Matwieju! Choć cię moje nosiły 
wnętrzności, strzeż 
się, aby cię usta matki nie przeklinały… Pójdziesz ty i twoi skroś ziemi, i z 
chaty pustka będzie… 
Strzeż się! Matki słowa Pan Bóg w niebiesiech słucha, nie zmuszaj ty mnie do 
przekleństwa!…
Matwiej odstąpił parę kroków, groźba nań podziałała widocznie. Mruczał 
niewyraźnie pod 
nosem:
— Kara boska z kobietą!.. A pan nade mną litości mieć nie będzie!
— Bo on nad nikim jej nie ma — dodała Hanna. — Idź, skądeś przyszedł, ja do twej 
chaty nie 
pójdę… nie chcę… ale w świat. Swoje zrobiłam, dworu mi już nie trzeba…
Mówiąc to, odwróciła się od niego, obejrzała, jakby szukając czegoś. W krzaku 
pod płotem 
leżały sakwy zrzucone, wzięła je milcząc, na plecy podniosła i w drugą stronę 
się powlokła. 
Matwiej postał, patrząc i nie śmiejąc zaczepić matki, wrócił do wsi.
Noc była zimna i ciemna, droga mokra. Żebraczka, nie patrząc przed siebie, 
zaczęła iść nad 
brzegiem rowu szybko, znajomą sobie ścieżyną, która prowadziła ku Pobereżu.
U komina w starym dworze siedział sam nowy dziedzic, odprawiwszy przed chwilą 
Miętę, gdy 
w dziedzińcu psy ujadać zaczęły. Zwykle taki tu spokój panował, że Szczuka, 
rozbudzony 
hałasem, klasnął na sługę.
— Idź mi się zaraz dowiedz, na kogo psy ujadają — toć nie bez przyczyny. Albo 
wilcy się 
włóczą, a na nich nie pora, albo ktoś obcy.
Po chwili powrócił sługa.
— To jakaś włóczęga — rzekł — bodaj ta sama żebraczka, którąśmy widzieli w Babie 
u 
Aarona. Przywlokła się pod płot i legła zmęczona…
— Niech ją na folwark wezmą — odezwał się Szczuka — rozumiesz? Nie godzi się 
biednego 
zostawiać.
— Żydzi mówili, że wariatka…
— Cóż z tego? — odparł Szczuka. — Niech jej w kuchni jeść i miejsce dadzą, 
rozumiesz?…
Sługa, nie śmiejąc już nic odpowiedzieć, wyszedł, i wkrótce ujadanie psów ustało. 
Szczuka 
dłużej niż zwykle u ognia pozostał. Wreszcie ucichło wszystko we dworze; kury 
pierwsze piały, 
gdy się położył.
Nazajutrz rano dzień wstał mglisty, gdy gospodarz wyszedł w ganek spojrzeć na 
konie 
prowadzone do wodopoju; od kuchni, zobaczywszy go, z wolna się przysunęła 
żebraczka, stanęła 
za kolumną w ganku, wlepiła oczy i pilno mu się przypatrywać zaczęła.
Spostrzegł ją nareszcie. Pomiędzy wczorajszą Hanną Hajdukówną a dzisiejszą nie 
było 
najmniejszego podobieństwa, oprócz poszarpanych łachmanów i płachty, co ją 
okrywała. Stała 
spokojna i smutna, nie było można domyślać się obłąkanej.
— Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus — ozwała się po cichu głosem ochrypłym. 
— 
Dziękuję litościwemu panu za nocleg i chleb. Bóg zapłać!
Szczuka patrzał na nią smutnie, milczący, jakby unikał zbliżenia i rozmowy; 
Hanna postąpiła 
kilka kroków, ciągle mu się uparcie przypatrując. Ludzie byli poodchodzili. Gdy 
się zbliżyła do 
niego, uśmiech jej usta ściągnął i szepnęła po cichu:
— Paniczyku, hej! Paniczyku! Wy myślicie, że ja was nie poznała! Szczuka drgnął, 
oglądając 
się dokoła.
— Jakby ja was nie poznała, paniczu mój!… Wy może, to co innego! po mnie piekło 
przeszło… 
Każdy rok starczył za dziesiątek, ja oczy wypłakała, mnie się rozum w głowie 
wypalił… Ja Hanna 
Hajdukówną… Wy nie wiecie mojego losu! A, nie wiecie!…
Szczuka, który długo zdawał się z sobą ważyć i walczyć i bojaźliwie oglądał 
dokoła — odezwał 
się, jakby zmiękczony żałośliwą jej skargą:
— Wejdźcie do sieni.
Sam pierwszy wskazał drogę, obejrzał się, żebraczka pospiesznie kroczyła za nim. 
W sieni nie 
było nikogo. Zwrócił się ku starej, która połę jego sukni chwyciwszy, całowała.
— Jakby ja ciebie nie poznała, dobry paniczu…
— Ale mnie tu nikt znać nie powinien — odparł z wolna i zmienionym głosem 
Szczuka. — 
Przyjdzie może czas — nie teraz, nie teraz jeszcze.
Zatrzymał się chwilę i zamyślił.
— Nie trzeba o mnie mówić nikomu… Wróciłem niepotrzebnie może, gdzie ludzie 
tylko to 
pamiętają, że tu mnie ojciec własny wydziedziczył i wypędził — ale mnie 
prześladowała tęsknota 
za borami i lasami, za kołyską, co mnie wyhodowała… Bóg dał, że na ojcowiznę 
wróciłem…
Łza mu się w oku kręciła.
— I tak, chodząc — odezwała się stara z wyrazem gniewu razem i radości mściwej — 
siedliście 
mu pod bokiem… Wyjedzcie mu serce… Jeżeli on serce ma, ten zbój, co wszystkich 
pogubił! 
Pogubił! — zapłakała, zachodząc się jękiem. — Paniczyku — mówiła dalej — ile to 
lat, jak wy 
nocką stąd uciekali. Nocka była ciemna, a ja po was płakała, płakała… A co potem 
było? Wy nie 
wiecie… Brat wasz mnie zmusił Bili mnie i katowali. Stary ojciec nic wiedzieć 
nie chciał, na 
wszystko pozwalał… Jak mnie, gdyby łachman, zszarzali, wydali za parobka. Mąż 
bił, ludzie pluli 
na mnie… Życie to było, oj, życie!
— Macie więc męża i chatę? — zapytał Szczuka.
— Mąż zmarł, dziecko zostało, którego ja nienawidzę… Co mi po nim? Co mi po 
chacie? Ja w 
niej siedzieć nie mogę, bo mnie tam dusi jak zmora! Wzięłam torby i poszłam w 
świat, nogi 
odchodziłam, szukając śmierci, a nie znalazłam jej…
I płakała stara, a Szczuka stał z twarzą ponurą i słuchał, dziwnie poruszony.
— Bóg widać mnie trzyma — mówiła, łkając ciągle — abym jeszcze widziała, jak 
pokarze i 
pomści… Widziałam ja, jak stary umierał, słyszałam pod oknami, jak skrzypki na 
wesele grały i 
jak ksiądz nad trupami odmawiał modlitwy… i jak on jęczał, gdy mu choroba łamała 
kości. I 
wstał!… Znowu mu się żyć zachciało… Na pohybel, na pohybel…
— Nie przeklinaj — odezwał się Szczuka — pamiętaj, że nie człowiecza rzecz kląć 
i potępiać 
— zemsta Bożą sprawą, a kto ją sam chce dokonać, ten Bogu odbiera i Bóg mściwych 
karze… 
Cierpiałem i ja przez niego, a nie zwalałem ust przekleństwem…
— Boś ty dobry był — dodała żebraczka — paniczyku mój. — Otarła łzy z wolna. — A 
ja zła 
byłam, zła jestem… Mnie jadu naleli do serca, gotował się w nim całe życie…
Uspokoiwszy się nieco, poczęła znowu, patrząc w oczy Szczuce:
— Panoczku, wiecie — on o trzecią się stara!.. Jeździ już do Myzy! Byłam ja tam, 
chciałam 
przestrzegać, nie dopuścili do nikogo! Ludzie mówią, że dziewczynę bałamuci… 
Dziewczyna 
uboga… Jeszcze mu z jednej trzeba krew wyssać…
— Cicho — odparł Szczuka — dajcie pokój; spodziewam się, że z tego nic nie 
będzie. 
Jeździłem i ja do Myzy, poznałem się z kobietami; jeśli uratować można — uratuję.
Żebraczka znowu w oczy mu wlepiła wzrok.
— Wy jeszcze młody, panoczku, choć o rok starsi jesteście od niego — poczęła 
cicho. — Wam 
by się jeszcze ożenić należało, wam…
Szczuka z niechęcią jakąś ręką poruszył, jakby nakazywał milczenie.
— Idź, stara, na folwark — odezwał się. — Ile razy spocząć tu zechcesz i 
posiedzieć, dam 
rozkaz, aby cię przyjęto. Tu ci nikt złego nie uczyni.
Spojrzał z politowaniem na mą i nagle wbiegł do pokoju, od wspomnień uciekając. 
Hajdukówna 
stała w progu sieni zamyślona, zapuściła płachtę na oczy i po cichu wysunęła na 
podwórze.
VI
Ówczesny ksiądz proboszcz parafialnego kościoła w Bereźnicy dc którego należało 
Pobereżer 
był świątobliwym człowiekiem, lecz miał obyczaj swój własny spełniania 
obowiązków pasterza 
dusz. Od wieki dwudziestu lat, naprzód będąc wikariuszem na parafii, potem 
dostawszy 
probostwo, najczęściej przestając z budnikami43 i szlachtą ubogą, z którą był 
potem za pan brat, 
obcując tylko z ludem i ewangelią, wyrobił sobie poważne stanowisko, które 
wszędzie zajmował, 
choćby go i na książęcy dwór wezwano. Posiwiawszy, zestarzawszy, tym 
przystojniej ojcostwo 
swe duchowne polubił, stanem i wiekiem podnosząc się na stanowisko, ponad którym 
jednego 
widział — Pana Boga.
Ubogo odziany, w zbrukanej często sutannie, niepozorny, skulony, x apostolską 
prostotą 
wchodził na pokoje możnych, nie dając się niczem olśnić, nikomu sobie 
zaimponować. Szanować 
go też musiano, bo ni życiu jego nie było plamy, bo był czystym i nieugiętym, a 
ewangelią którą 
głosił usty, nosił w sercu.
Zdawało się poczciwemu księdzu Oderanowskiemu, iż w społeczeństwie, którego 
opieka mu 
była powierzoną, powinien był czuwać nad wszystkim. Biegł więc proszony czy nie 
do każdego; 
odepchnięty ani się gniewał, ani zrażał, mówił słowa prawdy, znosił grubiaństwo 
z pokorą i w 
spokoju ducha czekał, aż posiane wejdzie ziarno.
Ksiądz proboszcz postarzał już na tej ubogiej parafii, nad którą ni gdy innej 
nie żądał i na 
najbogatszą by nie zamienił. Gdy mu czasei1. głód dokuczał, bo do tego 
przychodziło, przy 
staraniach o kościółek cmentarz i ubogich — bez ceremonii szedł do pierwszej 
lepszej chaty i 
siadał do nędznego stołu mieszczanina lub budnika, w wesołym humorze, a o 
łaskawy Bóg 
krzyżykiem nawiedził… Znano go z tego, że mu ofiarować za wiele nie było można, 
bo rozdał 
natychmiast biedniejszym.
— A0 to pięknie — mówił — to wy chcecie, żebym ja zapasy robił, jakbym w 
Opatrzność nie 
wierzył! Śliczny by był przykład dla drugich… Żebym ja w dostatkach opływał, 
apostołowie by się 
mnie wyparli, bo oni boso na ryby chodzili, a obłamkami się żywili!…
Sutannę sprawiał mu ktoś jeden co roku; drugi zaopatrywał po trosze spiżarnię; 
inny pilnował, 
żeby było czym w piecu palić. Koni poty stało na plebanii, póki któremu 
biedakowi nie zdechł 
ostatni.
Ksiądz Oderanowski z panem Śniehotą był niedobrze. Kilka razy mu powiedziawszy 
słowa 
prawdy, pono raz za drzwi wyproszony, próbował wprawdzie nawracać zatwardziałego 
grzesznika 
— czekał cierpliwie, lecz dotąd bez skutku. Po śmierci najbliższych przyjeżdżał 
do Rozwadowa 
pocieszać; gdy Śniehotą zaniemógł ciężko, chciał korzystać ze słabości, aby go 
skruszyć — nie 
potrafił jednak złamać twardego uporu człowieka, który wiary w sercu nie miał. 
Nie zraziło go i to 
nawet, że go odepchnął w chorobie — nie pogniewał się. To człowiek zbłąkany — 
mówił — ano 
miłosierdzie Boże wielkie, przyjdzie chwila opamiętania… Ja nie tracę nadziei…
Śniehota go unikał, proboszcz bynajmniej. Owszem, witał go wesoło, rad był 
spotkać — i 
czekał.
— Niech no, niech no! Pan Bóg cierpliwy, bo wiekuisty — szeptał cicho. — Nawróci 
się ta 
owieczka, nawróci — zobaczycie…
Utrapienie wielkie miał z tym nieszczęśliwym Piętką, który szalał niepohamowany, 
spowiadał 
się, płakał, księdza po rękach całował, a nazajutrz wpadłszy w towarzystwo 
takich szaleńców, jak 
sam, rozpoczynał na nowo dawne życie. Pomimo tego żal było księdzu 
Oderanowskiemu, gdy się 
dowiedział, że Piętka majątek sprzedaje i wynosi się z okolicy. Nowy dziedzic 
Pobereża, na 
którego odwiedziny ksiądz czekał długo, nie pokazał się na probostwie.
— Nie ma co — rzekł jednego dnia ksiądz Oderanowski — wypada mi pychę zrzucić z 
serca i 
pierwszy krok zrobić.
Wózeczkiem swym rozbitym i końmi dosyć zmizerowanymi, bo w nieustannym były 
rozjeździe, proboszcz wyruszył jednego poobiedzia do Szczuki. Wiedział, że się 
on rzadko bardzo 
z domu oddala. Oprócz Ozorowicza i Aarona mało tu kto bywał; zdziwił się więc 
gospodarz, gdy 
wózek zobaczył, a w chwilę potem ubożuchnego staruszka, który przygarbiony, z 
uśmieszkiem 
zacierając, wszedł do pokoju ręce chrześcijańskim pozdrowieniem.
— Było to moim obowiązkiem — odezwał się — duszyczko moja droga, nawiedzić 
nowego 
parafianina. Jestem proboszcz tutejszy…
Szczuka, zmieszany nieco, wybąknął coś pod nosem i podał mu krzesło. Staruszek 
miał wzrok 
osłabiony, począł się przypatrywać gospodarzowi i milczący usiadł, jeszcze 
chuchając w 
przemarzłe dłonie. Ksiądz Oderanowski ciepła już potrzebował, a kożuszynę miał 
starą i 
rękawiczki podarte.
— Nie spostrzegłem cię jakoś, duszyczko moja droga, w kościółku dotąd, ale oczy 
mam słabe, 
więc i zaturbowałem się o was…
Szczuka dziękował.
— No, jakże, jesteście kontenci z nabytku? A pewnie — mówił ksiądz — czemuż nie, 
człowiekowi byle z Bogiem, wszędzie być dobrze może. Nasze Polesie, choć go 
ludzie obgadują, 
śliczny kraj — chleba tyle, aby z głodu nie umrzeć, a nic nadto, aby rogi nie 
rosły… Lasy piękne, 
wody dosyć — czego chcieć, czego chcieć!
Szczuka milczał ciągle…
— A do kościółka, duszyczko droga, zapraszam… zapraszam… Kościółeczek mamy 
maleńki, 
ale schludny, modlić się w nim, Chryste miłosierny, jak dobrze, jak miło! Nie 
wierzycie… Mamy 
ołtarz N. Panny Maryi łaskami słynący i św. Antoniego, odpustów dwa, przez 
Stolicę Apostolską 
udzielonych… Czegóż chcieć, czego chcieć, duszyczko droga…
Zatrzymał się księżyna mówiąc, jakby odpowiedzi wyglądał i czekał; gospodarz 
milczał 
uparcie. W tej chwili, gdy mu się ksiądz przypatrywał bacznie, promień słoneczny 
padł na twarz 
Szczuki i ksiądz Oderanowski zamilkł, jakby zmieszany. Przetarł oczy…
— Choć to ciekawość grzeszna — dodał bojaźliwie — ale mi za złe nie weźmiecie, 
duszyczko 
droga, gdy was spytam, skąd wy jesteście, bo to się po świecie różnych Szczuków 
znało wiele. 
Słaby wzrok proboszcza, który się coraz bliżej przysuwał do gospodarza, nie 
dawał mu w 
zupełności rozpoznać rysów jego; zwłaszcza że Szczuka twarz odwracał i trzymać 
się ją starał w 
cieniu.
— Myśmy z… Brzeskiego — rzekł cicho i krótko gospodarz.
— Osobliwsza rzecz — dodał proboszcz — tu nasi Śniehotowie, a jak dziś to już 
jeden tylko, 
rodzą się ze Szczuczanki… i osobliwsza rzecz, duszyczko droga, wy macie jakby 
familijne rysy…
To mówiąc, ksiądz wstał i choć mały a słaby, chwyciwszy niecierpliwie Szczukę za 
obie ręce 
zwrócił go twarzą ku sobie.
— Ty jesteś Andrzej Śniehota! — zawołał. — Albo mnie oczy mylą, pamięć zawodzi, 
czy w 
głowie pomieszało! Ty jesteś Andruszka, któregom ja chłopakiem widywał i opłakał, 
ja cię 
katechizmu uczyłem!
— Na miłość Bożą, cicho, mój ojcze — zawołał, rzucając mu się do rąk i całując 
je ze 
wzruszeniem mniemany Szczuka — ale jakże mogłeś mnie poznać po latach tylu?…
— Albo ja wiem? Miłosierdzie Boże… ach! Coś mnie tknęło!
I ksiądz ściskał odzyskanego syna marnotrawnego. — Co się z tobą działo! Gdzieś 
ty przepadł! 
Miły Boże, lat tyle, duszyczko droga, mów…
Po męskiej twarzy pana Andrzeja łzy ciekły. Posadził księdza w krześle i swoje 
ku niemu 
przysunął.
— Chcesz ojcze spowiedzi! Powiem ci wszystko, przygód wiele w życiu nie było, 
ale bólu 
dużo.
— Mów, mów, duszyczko droga… Dziwne zrządzenie Boże… I ty znowu na ojcowiźnie…
— Znaliście ojca naszego — mówił pan Andrzej — człowiek był zacny i dobry, ale 
słaby. Nie 
wiem czemu, od kolebki mnie nie lubił, a Jana kochał miłością, która by na dwu 
starczyła. Jan się 
popsuł pieszczotami.
Gdy matki naszej nie stało, ja w domu musiałem wszystko znosić, co tylko ojcu 
podobało się i 
bratu narzucić na mnie, ja byłem winien wszystkiemu, ja przeszkodą, ja zwadą, ja 
niepokojem 
domowym… ja nieprzyjacielem. Cierpiałem, Jan nienawidził mnie, bom mu często był 
do złego 
zaporą i wyrzutem sumienia. Pytany przez surowego nad miarę ojca, mówiłem prawdę, 
a kłamstwo 
Jana brało górę nad nią. Karano mnie za niego… Znęcano się nade mną. Raz, 
miesiąc cały skazany 
na chleb i wodę, za słowo, które mi się przeciwko bratu wyrwało, zachorowałem 
ciężko.., Nikt mi 
w chorobie szklanki wody nie podał, oprócz litościwej dziewczyny, Hanny, której 
życiem może 
był winien… Byliśmy młodzi oba; Hanna była jak anioł piękna i nad swój stan 
rozumna. Podobała 
się Janowi… Jam jej od niego bronił. Raz, odpierając napaść, zgniotłem brata i w 
gniewie dałem 
mu naukę ciężką. Ojciec, do którego poszedł na skargę, kazał mi iść precz i 
więcej się na oczy nie 
pokazywać…
Trzy dni błądziłem około dworu usiłując go przeprosić, pełzałem mu po nogach, 
ale Jan chory 
domagał się Kary i wypędzenia, ojciec j zmiękczyć nie dawał — musiałem iść, 
gdzie oczy poniosą. 
We dworze zakazano mi dać łyżki strawy pod największą karą… Ludzie litościwi 
wynosili chleb 
ukradkiem — w ostatku cóż robić było? Wyrzec się wszystkiego i zostać sierotą i 
włóczęgą.
Jakże wam tu opisać ten życia początek? Ciężkie przechodziłem próby… Zaciągnąłem 
się do 
wojska… Choroba i niemoc wygnała mnie z niego, miłosierdzie ludzkie nie dało 
zginąć. 
Odzyskawszy siły, poszedłem na rolę i gospodarstwo cudze. Trochę umiejętności i 
zdolności 
pomogło mi, żem się wygrzebał… Handlować zacząłem końmi, od dwóch począwszy, a 
na stach 
kończąc. To mi dało grosz, wziąłem dzierżawę na Rusi. Na przemiany gospodarząc i 
konie z 
Turecczyzny wodząc, jeżdżąc po Krymie, nieraz do Konstantynopola, gdy mi dosyć 
szczęście 
służyło, a Bóg ratował w niebezpieczeństwach, dorobiłem się powoli grosza. 
Bywało się i na 
Siczy44, i u Ordy45, i za Bałkanami z kupcami… i dużo po szerokim świecie. Pasły 
się tabuny moje 
na Dzikich Polach46, a chodziłem z nimi na jarmarki ukraińskie. Grosz się mnożył 
— co potem? 
Niemiły mi był, bo szczęścia nie mógł przynieść z sobą. Im bardziej starzałem, 
tym więcej 
dojmowała tęsknica, tym głos po nocach odzywał się uparciej, abym na swoje 
śmiecie umierać 
powracał.
Wiedziałem, że mnie wydziedziczył ojciec, że brat żył i ręka go Boża karała, że 
w kraju żywej 
duszy nie było, co by mnie pamiętała i zatęskniła po mnie, a ja tęskniłem za 
krajem, za ziemią, za 
powietrzem… Dusiłem się obcym, dławiłem chlebem wygnania… Sprzedałem w końcu 
wszystko 
i puściłem do domu, choć domum nie miał… Los chciał, że mi się tu okupić 
przyszło…
— A też nie opatrzność Boża? — przerwał ksiądz, który płakał w czasie 
opowiadania. — A toż 
nie łaska Jego?
Pan Andrzej zamilkł.
— Cóż myślicie? — mówił ksiądz Oderanowski dalej. — Kryjecie się z nazwiskiem… 
Możeż 
to tak trwać? Godzi się to? Na co się to wreszcie przydało?
— Nie chcę brata nabawić trwogą i niepokojem — począł Andrzej.
— Dziwujcie się, wierzcie lub nie, ten brat zabił mnie i znękał — przecie zemsty 
dlań w sercu 
nie mam, bratem mi jest… Ani go niesławą okrywać, ani mu udręczenia dodawać nie 
chcę… Do 
nazwiska matki mam prawo, jak do ojcowskiego. — Ale z czystym czołem i sumieniem
— przerwał proboszcz. — Po co się fałszem okrywać? Co to pomoże? Na co się to 
zda, duszo 
moja droga? Powiem prawdę! Stań jako widmo przed obliczem jego — może się 
zatwardziały 
upamięta… Prosta droga najlepsza…
Nierychło odpowiedź na to otrzymał proboszcz, bo Andrzej się zamyślił głęboko.
— Ojcze mój — rzekł — powiem ci stan mej duszy. Pokoju pragnę, nie walki. 
Przebaczyłem 
bratu i wszystkim, Bóg mi dał na swą ziemię powrócić, czyż mi więcej trzeba? Na 
co się dobijać 
więcej. Ojciec mnie wydziedziczył z mienia, więc i z imienia… Szanuję wolę jego, 
choć był w 
błędzie… Wróciłem do majątku pracą… Starość niech sobie płynie tu w ciszy, nie 
chcę więcej…
Tu się nieco zająknął gospodarz.
— Niepotrzebna ciekawość mnie poprowadziła do Myzy, gdziem słyszał o Jana 
konkurach. 
Nieszczęśliwy człek brzytwy się chwyta, chcąc żenić znowu…
Proboszcz głową pokiwał.
— Po co mu ożenienie — rzekł — gdy o trumnie prędzej by myśleć trzeba?… A tu 
jeszcze 
dziewczyna roztrzepana, Boże odpuść — i juściż, jeśli zań pójdzie, to chyba dla 
Rozwadowa. Ale z 
matką ani gadać… Obie umieją po francusku; zda się im, że rozumniejsze przeto od 
nas. Z mojej 
brudnej sutanny się śmieją. Jam dla nich prostaczek…
Szła tedy rozmowa dalej, a księżyna pytał i płakał, i ściskał „duszyczkę drogą”, 
pracując nad nią 
tak skutecznie, iż w końcu skłonił pana Andrzeja, aby się z nazwiskiem i osobą 
swą nie taił.
— Co się tyczy Jana, słuchaj waćpan, duszyczko droga — dodał, do odjazdu się 
zbierając — 
Janowi o was ja sam oznajmię — i od tego zaczniemy…
— Rób, co chcesz, mój ojcze — odparł Andrzej — spokoju pragnę, więcej nic…
Wieczór już był, gdy ksiądz Oderanowski z Pobereża ruszył, a że droga szła mimo 
Rozwadowa, 
nie chcąc odkładać, co raz miał na sercu — zajechał mrokiem do dworu. Tu 
dyspozycja znać była 
taka, żeby księdza nie przyjmowano. Wyszedł przeciw niemu sługa, popatrzył i 
mruknął, że pana 
nie ma.
— Duszyczko droga, nie kłam — odezwał się proboszcz — wiem, że jest, bom się w 
karczmie i 
koło stodoły dowiadywał; powiedz panu, że proboszcz przybył z interesem pilnym.
Sługa chciał się tłumaczyć jeszcze, gdy drzwi do gościnnego pokoju się otworzyły 
i pan Jan 
Śniehota głowę przez nie wystawiwszy, począł wołać:
— Chory jestem, nie przyjmuję, przepraszam…
— Duszyczko droga, kiedyś chory, to ci ksiądz równie jak doktor potrzebny, a ja 
nie przybyłem 
tu nudzić cię, ale ci powinszować. Mam interesa… Interes tak pilny i tak ważny, 
że sam byś 
żałował, gdyby mnie posłuchać nie chciał.
— A toż co znowu? Cóż to za napaść!
Ksiądz nie słuchając nic zbliżył się do drzwi, a pan Jan musiał mu j otworzyć. 
Uśmiechnięta 
twarz księdza Oderanowskiego coś wesołego wróżyła, gospodarz tym chmurniej go 
przyjął. Nie 
prosił nawet siedzieć, stał w pośrodku.
— Cóż tam za gardłowa sprawa!
— Istotnie, duszyczko droga, gardłowa — rzekł ksiądz, prowadzą go ku oknu. Mam 
ci sekret do 
powiedzenia i nie lada…
— Na przykład…
Proboszcz nie proszony usiadł w krześle i spokojnie twarz począł ocierać.
— Duszyczko droga — rzekł — powiedz ty mnie, czy ci czasem kiedy na myśl twój 
starszy brat 
nie przychodził?
Na wspomnienie to brata zuchwały dotąd wyraz twarzy pana Jam zmienił się 
okropnie, oczy 
zdawały mu się wyskakiwać z powiek, zadrżał… Śniehota, który w pośrodku izby 
ciągle stał, 
wzrokiem obłąkanym rzucił dokoła i upadł na krzesło najbliższe milczący. 
Westchnienie mu się z 
piersi dobyło razem z przekleństwem.
— Samozwaniec jakiś! — zawołał. — Brat? — rozśmiał się szydersko. — My wiemy z 
pewnością i dowody znaleźć się na to powinny, że umarł. Tak — powtórzył, 
wpatrując się w 
księdza oniemiałego — tak To jakiś oszust, który sobie to imię przybrał, kto wie 
w jakim celu’. 
Może sądził, że ja umrę bezpotomnym, a on po mnie Rozwadów za garnie…
Ksiądz wysłuchał wszystkiego cierpliwie.
— Mój panie Janie, duszyczko droga — odezwał się poważnie — to co mówisz, 
podyktowała ci 
zła, niegodziwa niechęć do brata. Przecie; on się wcale ani ciśnie, ani chce 
przyznawać ci i 
narzucać — a ja sani powiadam ci, poznałem go… Nie mogę się mylić. Mimo lat 
tylu… głos, 
twarz, wszystko powiada, że on to sam jest! Powtarzam ci, żem go po znał…
— Gdzież jest ten oszust? — zapytał Jan. — I owszem, chcę, żeby się jawnie 
stawił i prawnie 
mi dowiódł.
— Ale od waćpana nie chce nic, nawet nazwiska… — zawołał ksiądz poruszony. — 
Opamiętajże się… Gdybym ja był sam Andruszki nie poznał, na dziś dzień nikt by o 
nim nie 
wiedział…
Śniehota ręką machnął.
— Ja nie mam, brata, nie znam brata, znać go nie chcę… Andrzej zmarł, to oszust!
Ksiądz Oderanowski zasępił się.
— Czas by było, duszyczko droga, i stare krzywdy a grzechy spłakać i — gdy się 
sposobność 
nastręcza, naprawić, co się zrobiło złego. Człowiecze! Duszyczko droga! Dosyć 
się nienawidziło, 
Pan Bóg kochać nakazuje…
Gospodarz przechadzać się zaczął po izbie niecierpliwie, głowę trąc i sapiąc.
— A dosyćże tego, księże proboszczu! — zawołał. — Nie jestem dzieckiem, siwe 
włosy mam, 
guwernera nie potrzebuję, a za to, co robię, przed Panem Bogiem sam odpowiem… 
Dajcież mi 
pokój… Jeśli mi się tu oto ważyć będzie nazwiska mojego używać, pójdziemy do 
sądu. Nie 
pierwszy to przykład, że ktoś cudze imię przybrał i nauczywszy się, co ma gadać, 
udaje 
nieboszczyka… Zresztą, mój dobrodzieju, ja brata nie chcę znać, ani prawdziwego, 
ani 
fałszywego. Kain, co na Abla podniósł rękę i co go dławił w pół śmierci, którego 
ojciec wyklął i 
precz wygnał z domu, bratem mi nigdy nie będzie. To zapewne ów pan Szczuka ma 
być 
Andrzejem? Łatwo się tego było domyśleć! Miłe mieć będę sąsiedztwo — rozśmiał 
się — ale i 
jemu mojego nie winszuję. Dobrze, że wiem, co się święci; będę wiedział też jak 
mam postępować.
Ksiądz proboszcz widząc, że przytomność jego nie tylko nie pomoże, lecz 
rozdrażnić by mogła, 
wstał milczący, począł dziurawe rękawiczki naciągać, chustkę wełnianą zawiązał 
około szyi, 
strzepnął czapkę uszatą, aby łacniej na głowę weszła, i skierował się ku drzwiom.
— Niech będzie Chrystus pochwalony! — odezwał się w progu. — I niech pokój 
zstąpi na was, 
a miłość na serce wasze…
Westchnął i nie przeprowadzony wyszedł na ganek, wywołując uśpionego woźnicę, 
który 
czekając nań zdrzemnął się na koziołku…
VII
Pan Jeremiasz Piętka, któremu na zawadzie stawały rozmaite jeszcze nie spełnione 
przygotowania do wielkiej podróży, tymczasowo zamieszkał był w sąsiednim 
miasteczku. Najął 
dworek na przedmieściu z ogródkiem i stajenką i tu się z resztką inwentarza 
swojego wprowadził. 
A że ze wsi do dworku się przenosząc, choć wiele rzeczy nowemu dziedzicowi 
sprzedał, zawsze 
niełatwo się było pomieścić, sprzedawało się ciągle powoli za bezcen, co ciążyło. 
Tym sposobem 
grosz nowy coraz przypływał… Miasteczko nastręczało wiele sposobności do 
wesołego spędzenia 
czasu i choć pani Piętkowa stękała i płakała, on sam nigdy tak szczęśliwym nie 
był. Urzędnicy, 
dzierżawcy z okolicy, drobna szlachta niemal co dzień zjawiali się w miasteczku; 
Piętka był nad 
wyraz gościnny, zapraszał do siebie, ugaszczał, karty występowały na stół, 
bawiono się po całych 
dniach, niekiedy po nocach całych, a biedna sekutnica płakała… Mąż to ją 
zahuczał, to ją 
wycałował, to jej nie słuchał, a swoje robił, a życie to tak mu smakowało, że 
podróż do Warszawy 
zaczynała być wątpliwą, a strata ostatniego funduszu aż nadto pewną.
— Dziś żyjem, jutro gnijem! — powtarzało się niemal co dzień, bo pan Jeremi za 
zasadę miał 
przypominać marność rzeczy ludzkich, naśladował Rzymian, było to jego carpe 
diem47.
Napadała go chwilami skrucha ogromna, zaczynał żałować, przepraszać, zbierał się 
do 
pakunku, lecz znużony wprędce, wychodził do miasteczka po ćwieczki i sznurki, a 
wracał z kilką 
wesołymi przyjaciółmi Gdy żona mu przypominała obietnice i zaklęcia — 
poprzysięgał, że te być 
miało raz ostatni… Jednego dnia zimowego właśnie dobrane towarzystwo znajdowało 
się we 
dworku i zapamiętale grano w elbecwelbe48 pijając czymś kwaśnym, co Żyd nazywał 
winem, gdy 
w sieni posłyszeli goszczący ocieranie nóg, chrząkanie, pytanie, a po chwili 
wszedł do izby 
przezacny, kochany Pohoryło…
W okolicy poczciwego Pohorylę znali wszyscy i wszyscy się w nim kochali— Był 
najsłodszy w 
świecie człowiek. Nigdy nikogo i nic nie potępił kochał hurtem cały świat — 
godził wszystkich, 
śmiał się, jadł, pił, ściskał i bawił niezmiernie. Nikt u niego nigdy chmurki na 
czole nie widział. Już 
spojrzeć nań była prawdziwa satysfakcja. Twarz miał księżycową, ale nie tego 
bladego upiora, co o 
północy błądzi po niebiosach — raczej wieczornego wesołego koleżki, co wychodząc 
na horyzont 
jakby z łaźni, czerwony, ogromny, zdaje się światu uśmiechać, dając mu , dobry 
wieczór”. W 
środku siedział nosek jak duży orzech włoski, a nisko, het, het pod nim usta 
obywatelskie, 
szerokie, rozwarte, z zębami białymi, stworzone do pożywania darów bożych nie 
półgębkiem. 
Usta te śmiały się nawet, gdy spał, a zęby, mimo lat czterdziestu kilku, gryzły 
orzechy, jakby jadły 
kaszę. Łysinę miał dorodną, gładką, wypolerowaną, świecącą, aż się w nią chciało 
go pocałować. 
Ile razy liczono czterdziestu łysych dla rozbicia mrozu49, Pohoryło był zawsze 
na pamięci i na 
rejestrze najpierwszym. Rozumie się, iż taka głowa nie mogła siedzieć, tylko na 
przysadzistej 
postaci, szerokoramiennej, niemal kwadratowej, stojącej na grubych nogach, 
krzywych nieco, 
czasem, niestety, nabrzękłych, ale dobrze zbudowanych. Ręce też miał zawsze 
jakby nabrzmiałe i 
pulchne do zbytku.
Jednym chórem, gdy się ukazał we drzwiach, krzyknęli wszyscy w uniesieniu: — A! 
Pohoryło…
Był pewnym wszędzie takiego przyjęcia, witał więc naokół, ucierając wąsika 
cienkiego i 
mrugając oczkami, które policzki tłuste ściskały niemiłosiernie.
— A! Pohoryło… — a gospodarz dowcipny, przez skrócenie tylko: — A! Ryło, a Ryło! 
— 
Zaczęto aż śpiewać na różne tony, na przyjęcie, basem i dyszkantem. Piętka, 
który miał pasją do 
wierszy, zaintonował:
Bodaj mu się szczęściło!
Przybył Pohoryło!
I nuż go ściskać.
Ponieważ niejaki pan Zawadzki z panem Sikorą grali właśnie zajmującą partyjkę 
elbecwelbe i 
porzucić jej nie mogli, Pohoryło, przecisnąwszy się poza ich krzesłami, usiadł 
na kanapce ocalonej 
z Pobereża.
— Cóż tam słychać? Skąd jedziecie?
— Toć już wielką nowinę musicie wiedzieć! — zawołał przybyły trąc wąsy. — Wróble 
o niej na 
strzechach świergocą.
— Co zaś?
— Ano nie jadąc na teatrum, będziemy mieli bezpłatną tragedią doma — zawołał 
Pohoryło.
Elbecwelbiści grę wstrzymywali, patrząc na przybyłego z ciekawością. Co to 
nowina w małej 
mieścinie, gdzie gdy się dwóch Żydków poczubi na rynku, tydzień o tym po 
dworkach 
rozprawiają.
— Co za tragedią! — syczącym głosem odezwał się Sikora, który miał zwyczaj czuba 
do góry 
zacierać i usta jakby do świstania miał zawsze ściągnięte, bo mu się śniło, że 
był ładny. Co za 
tragedią?
— Jeszcze pyta!… Toć wiecie pewnie.
— Jakem żołnierz! — podchwycił Piętka. — Jak cię kocham, Ryło ty moje najdroższe, 
nie 
wiem nic…
— Żartujecie!
— Nie żartujem! — ozwali się razem Sikora, Zawadzki i Piętka. —Gadaj!
— Ale dajże mi się czego napić! — rzekł umyślnie ściągający nowinę Pohoryło.
Podano mu nalaną lampkę, którą na miarę wychylił zziębły gość i gęba mu się 
okrutnie 
skrzywiła.
— Ależ to lura! — zawołał bez ceremonij. — Gdzieżeś ty to brał, Piętko, kochanie 
— a to ci 
Żydzi ocet za wino sprzedają.
— Nie uważaj — odparł Piętka — kwaskowate, prawda, ano z zimna ci się wydało tak 
ostrym. 
Cale niezły zieleniaczek…
— Aha! Zieleniaczek, bo z ześlonego50 wina bestia wyciśnięty… — I splunął.
— Dam ci słodkiej wódki — rzekł Piętka.
Pohoryło rękę wyciągnął: — Dawaj! — Nalano i wypito.
— Gadajże — odezwał się Piętka.
— Cała historia… a wszystkiemu kto winien? Piętka…
— Ja? — zawołał gospodarz.
— Ano posłuchajcie!
Pohoryło miał żyłkę do opowiadania z partesów51 i jeśli co począł, wiedzieli 
wszyscy, że im nie 
daruje najmniejszego szczegółu. Był to narrator jak rzadko, znano go z tego 
talentu… Anegdotki, 
stare i znane, można było z ust jego słuchać z równą zawsze rozkoszą.
— Jednej nocy jesiennej, powiada weredyczny Aaron, gdy i psa by był na podwórze 
nie wygnał, 
w Babie nie było żywej duszy — zapukano do drzwi, zahuczano: „Otwieraj…” Myślał 
Żyd, że 
zbójcy, gdy wszedł mężczyzna dorodny, czapka na bakier i noclegu się począł 
domagać. O pół 
milki będąc od Rozwadowa, tam jechać nie chciał, uparł się nocować w Babie. Było 
w tym 
przeznaczenie, fatum… Ledwie się ów nieznajomy roztasował, łamie drzwi niejaki 
nam znany, 
czcigodny obywatel Piętka i wpada…
— Aha! Jestem w domu! — zawołał gospodarz.
— Nie przerywaj! — zakrzyczeli Sikora i Zawadzki. — Cicho!
— Piętce poczciwemu…
— Bóg zapłać!
— Nie przerywaj! — zahuczeli goście.
— Poczciwemu Piętce — ciągnął dalej Pohoryło — na humorze nie zbywa nigdy. Choć 
nieznaJ.y wąsacz siedział skrzywiony jak środa na piątek, nuż go łaskotać, nuż 
kusić, aby za język 
wyciągnąć. Od słówka do słówka ów gość przy wódjoli52 spowiada się, iż chce 
kupić majątek; 
Piętka wyznaje, że rad by swój sprzedać. Kupić nie kupić, potargować można — 
jedźmy do 
Pobereża. I oto jak Imci Pan Jeremi Piętka osiadł na bruku, a Imci Pan tak zwany 
Szczuka — na 
Pobereżu. Ale dopiero historii początek… To wszystko nic — respice finem53. 
Jednym razem 
poczciwota, „duszyczko droga”, ksiądz proboszcz zajeżdża z siatką na ryby złowić 
nowego 
parafianina… Patrzy mu w oczy! Kie licho! Coś się znajomego ochapia… Tyś 
Andruszka 
Śniehota!
— Nie może być! — zawołali, od kart się zrywając, Sikora z Zawadzkim.
— Jak mi Bóg miły — kończył Pohoryło — wykryło się wszystko. Szczuka nie Szczuka, 
ale 
rodzony brat tego utrapionego, co dwie żony pogrzebał, a trzecią się zabiera 
zawędzić! Ksiądz, jak 
to go znacie, mąż ewangeliczny, wnet kobyłkami do Rozwadowa z oznajmieniem: 
„Znalazł się 
brat, pax hominibus bonae voluntatis”54. Ale ba! Śniehota słyszeć nie chce o tym: 
„Nie znam 
brata…” Rozumiecie tedy, co tu się za rzecz wywiązuje! Jeść się będą pan Jan z 
panem Andrzejem, 
a my na to patrzeć…
Milczeniem przyjęto wiadomość.
— Ale, z pozwoleniem — odezwał się sycząco Sikora — o cóż idzie?
— O co? Jan o uzurpacją imienia zabiera się proces wytoczyć, pójdzie sprawa 
przed kratki… 
Przy tym co dzień, co godzina nowy powód do zadarcia — słowem, satysfakcja… Na 
post i na 
zimę nie mogło się nam nic trafić smaczniejszego.
— Żebym był wiedział zawczasu, że Śniehota — odezwał się Piętka — żebym to ja 
był 
wiedział! Byłbym od niego pewnie jeszcze tysiąc czerwonych utargował więcej — bo 
to jego 
ojcowizna, pretium affectionis55, byłby musiał zapłacić. Ale nie — ukrył się, 
zakapturzył, 
symulował, podszył pod Szczuków i wydrwił u mnie majątek!
Sikora usta ściągnął tak, że ledwie mu ich ślad pozostał, Pohoryło ręce otworzył, 
śmiejąc się.
— Chodź — zawołał — duszo mej duszy, niech cię uściskam, Piętusiu kochany, 
dziecko 
moje!… Co za logika! Za to jedno wyrażenie pretium affectionis, dałbym ci konia 
z rzędem, 
gdybym go miał…
Piętka się zadumał.
— Bez żartu — rzekł — jak myślicie? Ja bym mógł dalipan proces mu zrobić o 
podejście…
Wszyscy się śmiać zaczęli; Piętka się pogniewał.
— Najlepiej — rzekł Zawadzki — pchnij chłopca do Szmula. Ozorowicz tam jest, to 
go się 
poradzisz…
Duchem posłano po Ozorowicza, obiecując mu wieczerzę i wino. Tymczasem wszczęły 
się 
ogromne rozprawy… Co to będzie? Kto kogo zmoże? Czy Andrzej Śniehota jest 
istotnie 
zmartwychwstałym nieboszczykiem, czy samozwańcem? Zdania były podzielone. Piętka 
się 
zapalał myślą, że jeszcze jakie tysiąc dusiów z tej tragedii wyciśnie. Po dosyć 
długim oczekiwaniu 
przywlókł się nareszcie Ozorowicz.
— W taką porę człowieka, co się rozebrał i miał iść do łóżka, turbować — rzekł w 
progu — 
trzeba nie mieć litości…
Ściska go Piętka.
— Na Boga, co ty na to? Co ty na to?
— Na co?
Ozorowicz, który nieźle był z mniemanym Szczuką i miał nadzieję być przez niego 
umocowanym, musiał ,,zażyć polityki”. Minę nastroił nadzwyczaj filuterną i 
tajemniczą, prychnął, 
wąsa pokręcił, głową rzucił, rękę rozstawił parę razy i skonkludował:
— Panu Bogu wiadomo, co z tego będzie!
— Ale cóż ty mówisz na Szczukę tego, jestli to prawdziwy Śniehota, czy…
Ozorowicz ramionami ruszył.
— To wiem — rzekł — że mąż stateczny, że worek ma nabity, że wysokiej edukacji 
człowiek i 
że wolałbym go na obiad niż pana Jana na śniadanie…
Milczeli tedy, a Sikora naglił o skończenie elbecwelbe.
— Ale słuchaj, Ozorowicz — wtrącił Piętka — na tym nie koniec, ów mnie okpił…
Adwokat wielkimi spojrzał oczyma.
— Hm? — spytał. — Kto? Kogo?
— A ów! Kupował Szczuka, a kupił Śniehota! Rozumiesz to waść. Szczuce ja mogłem 
sprzedać 
za tę cenę, a gdybym wiedział, że ojcowiznę u mnie odkupuje Śniehota, byłbym go 
pociągnął. 
Czysta, jasna rzecz jak słońce.
— Jasna, to prawda — wtrącił Pohoryło — ale żeby czysta, nie powiem…
—. A! Tak, ja się mam delikatnością unosić, aby mi żona i dzieci z głodu marły…
Pohoryło się zaczął śmiać, a Piętka, nachyliwszy się do ucha Ozoro—wiczowi, 
żwawo mu coś 
szeptał.
Niezmiernie się ożywiła rozmowa, bo Ozorowicz, który od komina do komina 
nieustannie 
rzemiennym dyszlem jeździł56, nazbierał mnóstwo wiadomości. Powiadano tedy, że 
bracia już się 
zadarli, że Jan Andrzejowi bydło zabrał, ludzi pobił, że się odgrażał, że 
Andrzej do Myzy jeździł 
pannę Domicellę odmawiać, że gdyby bracia się kiedy spotkali, uchowaj Boże bodaj 
w kościele, 
mogło przyjść do awantury… Zajadłość zwłaszcza rozwadowskiego pana miała być 
niesłychaną…
Po całym sąsiedztwie poszła wieść o przybyłym po latach tylu Śniehocie — 
piorunem. 
Towarzyszyło jej tysiące baśni, dodatków, historia jego przeszłości, proroctwa 
na przyszłość 
najosobliwsze. Niecierpliwiono się tym, że pan Andrzej siedział zamknięty, 
nikomu widzieć się 
nie dając, gdy wszyscy tak go ujrzeć pragnęli. Opowiadano też cuda o 
przywiezionych przez niego 
bogactwach, o kufrach pełnych złota, których dziesięciu ludzi dźwignąć nie mogło 
— o itp.
Do późnej nocy u pana Piętki rozprawiano o tym, a pod wpływem zieleniaku i wódki 
gospodarz 
przyszedł ku północy do mocnego przekonania, iż najświętszym jego jest 
obowiązkiem 
poszukiwać na nabywcy Pobereża wyrządzonej jemu i dzieciom krzywdy przez 
podstępne 
nabycie. Ozorowicz ramionami ruszał i śmiał się, jednakże przyjął to ad 
referendum57… Pohoryło 
w wyśmienitym humorze pojechał nocować z i u Szmula.
VIII
Przez całą zimę rzeczy pozostały niemal nie zmienione; pomiędzy braćmi z jednej 
strony 
odgróżki, z drugiej obojętna cierpliwość — naprężały stosunki. Im z 
pogardliwszym chłodem 
obchodził się z nim dziedzic Pobereża, tym Jan stawał się zajadliwszym. Jednakże 
po rozważeniu 
stanu rzeczy nie miał go o co prawnie zaczepić.
W Pobereżu sposobiło się ku wiośnie przebudowywanie dworu i wielkie jakieś 
ulepszenia w 
opuszczonym gospodarstwie. Na żądania Piętki nowy nabywca odpowiedział datkiem 
rzuconym 
mu z łaski, kazawszy tylko sobie zupełnie ze wszelkich pretensji na przyszłość 
pokwitowanie 
podpisać. Piętka za radą adwokata przyjął to, ale stał się najzajadliwszym 
nieprzyjacielem pana 
Andrzeja, nie mogąc go już ssać dłużej.
Jedynym dotąd skutkiem widocznym wypadku tego było, że panna Domicella, mimo 
nalegań 
starego konkurenta, wstrzymała ostateczne słowo. Zdawało się, że pochlebiała 
sobie, iż wdzięki jej 
na drugim uczynią wrażenie, wolałaby była Pobereże od Rozwadowa, a owe okute 
skrzynie, o 
których rozprawiano, może też się do tego przyczyniły.
Tymczasem pan Andrzej po odwiedzinach pierwszych, choć go przez arendarzy 
dochodziły 
wieści, iż tam by go bardzo dobrze widziano, że się go spodziewano, nie pojechał 
więcej do Myzy. 
Pan Jan bywał, nieznośnie się naprzykrzając, po dwa razy w tygodniu. Gdy półtora 
miesiąca tak 
upłynęło, pani Zębowska zaczęła na córkę nalegać, narzekać, prosić, przekonywać, 
dowodzić, że 
jej się na wierzbie gruszek zachciało, że i tego straci, i tamtego nie zyska, i 
zmusiła niemal pannę 
Domicellę, że naśmiawszy się, upłakawszy, na ostatek pierścionki zamieniła ze 
starym panem 
Janem…
Z niezmiernym pośpiechem rozpoczęto zimą przysposobienie dworu do wesela, które 
się miało 
odbyć w zapusty. Oczyszczono opuszczone domostwo, zwożono co brakło, chciano, o 
ile możność 
dozwalała, wystąpić.
Pan Jan jakby odmłodniał, krzątał się niezmiernie. W istocie też miał do 
czynienia wiele, bo 
panna Domicella, czując, że czyniła z siebie dla „starego grzyba”, jak mówiła 
otwarcie, ofiarę, 
wymagała od niego należącej jej kompensaty.
Dyktowała jak dom być miał urządzony, co gdzie mieć w nim chciała, a gusta mając 
książęce i 
nie rachując się wcale z mężowską fortuną, narzucała mu ciężary ogromne. Syczał 
pan narzeczony 
cicho, obiecując sobie opłacić za to później, gdy jejmość już będzie w domu, ale 
milczał i był 
posłuszny…
Panna Domicella z głową związaną, zła, gniewna, kwaśna, poiła zawczasu 
przyszłego 
małżonka octem i żółcią matrymonialną.
Zbliżało się wesele. Pani Zębowska chciała je mieć huczne i zawiesiste, a nade 
wszystko ludne. 
Śniehota tak był zerwał powoli ze wszystkimi stosunki, iż mu niezmiernie było 
trudnym znaleźć 
przyjaciół. Krewni pani ekskasjerowej wprawdzie przybyć obiecywali licznie, a 
było ich dosyć na 
dworze Sapieżyńskim, których stopni pokrewieństwa i koligacji dojść było trudno 
— lecz ze 
strony małżonka liczba przyjaciół nader ograniczoną się znalazła. Ci, z którymi 
od dawna nie żył, 
jak Piętka z żoną, Sikora, Zawadzki, Pohoryło, zostali zaproszeni półgębkiem. Z 
dalszych okolic 
także ludzie zapomnieni, do których umyślnie jeździł Śniehota, przybyć 
obiecywali.
Ślub naturalnie miał dawać proboszcz nasz staruszek, a że mu niesłychanie zgoda 
na sercu 
leżała, pod pozorem egzaminu przedślubnego pojechał do Myzy, gdzie rzadko bardzo 
gościł. Znał 
te panie z kościoła i konfesjonału, lecz gdy one, nawykłe do księży 
perfumowanych, jakoś kwaśno 
go przyjmowały, z ukosa poglądając na wyszarzaną sutannę — dał im pokój.
Pomimo tego na tydzień przed uroczystością, po ostatniej zapowiedzi, wózek 
proboszcza 
zatoczył się przed dworem w Myzie. Już przez okno panna Domicella go poznała i 
sama nie mając 
ochoty nudzić się (jak mówiła) z prostym księdzem, nie umiejącym po francusku, 
wysłała matkę 
do niego.
Przyjęto go, jak się przyjmuje natręta, którego grzeczność nie dozwala odepchnąć. 
Wyszła 
Zębowska napuszona, roztargniona, z góry spoglądając na księżynę, który na to 
bynajmniej nie 
zważał. Ona go traktowała jako coś niższego, on ją jako owieczkę, która z drogi 
się zbłąkała.
Po wstępnych kilku słowach ksiądz przystąpił do rzeczy.
— Jest moim obowiązkiem kapłańskim — odezwał się — korzystać z każdej 
okoliczności, by 
między moimi parafianami zgodę krzewić i miłość braterską. W. Pani dobrodziejce 
wiadomo, że 
Śniehotowie z sobą są jak pies z kotem…
— Mój księżuniu — przerwała Zębowska — co tam o tym mówić, kiedy przyszły mój 
zięć, pan 
Jan, powiada, że to samozwaniec…
— Jako żywo — odparł ksiądz — on go nie widział od dziecka. Byłoby świętym 
dziełem dobrej 
wróżby dla przyszłej żony pana Jana, aby na mężu swym zgodę wymogła…
— A! Dajże nam z tym święty pokój! — ofuknęła Zębowska. —Także ci się zachciało, 
żebyśmy my… wdawały się w te zawikłane sprawy — a co to do nas należy?…
— Pan Bóg by błogosławił, duszycz… — rozpoczął ksiądz; chciał powiedzieć wedle 
zwyczaju: 
duszyczko droga, ale mars na twarzy jejmości usta mu zamknął. Pan Bóg by 
błogosławił — 
poprawił się… i westchnął.
Zębowska chodziła po pokoju, złotym piórkiem dłubiąc w zębach i naśladując ruchy 
księżnej 
pani, a na księdza prawie nie zwracając uwagi. Proboszcz umilkł.
Gospodyni ciągle używała przechadzki zamyślona, na ostatek stanęła przed 
proboszczem.
— Gdzie to słychana rzecz, mój księżuniu — rzekła — żeby się duchowieństwo w 
takie sprawy 
wdawało? Pozwól bo sobie jegomość powiedzieć, że to jest niestosowne… Ja księdza 
przy ołtarzu 
i w zakrystii znam, ale żeby mi miał rady dawać?…
Ruszyła ramionami, staruszek podniósł głowę, posłuchał z uwagą, litościwym 
wyrazem twarz 
mu się dziwnie ubłogosławiła. Milczał, lecz ruszył się do wstania.
— Ja moje owieczki — rzekł powolnie i łagodnie — znam u ołtarza i wszędzie, 
gdzie się 
spotkam z nimi, bo nigdy kapłanem i księdzem być nie przestaję. Powiedziałem, co 
mi kazało 
sumienie, a zatem, gdy się to wydaje niewłaściwym i zbytecznym — niechże będzie 
pochwalony 
Jezus Chrystus.
Pani Zębowska, która się może spodziewała i gotowała do rozprawy innej, a w niej 
chciała swą 
edukacją i wyższość okazać, zmieszała się nieco, widząc się tak sumaryjnie 
odprawioną, kilka 
kroków postąpiła za staruszkiem, jakby chcąc go przeprosić, wstrzymała się w 
progu i dała wynijść 
i odjechać.
Zaledwie się wysunął, z bokówki wybiegła panna Domicella, nie ubrana, z włosami 
rozpuszczonymi, w trzewikach przydeptanych — bo tak najlepiej lubiła chodzić, 
gdy się nie stroiła 
do gości — i równie poruszona jak matka z ruchem groźnym na drzwi wskazała.
— Także mi nauczyciel! Pilnowałby swojego nosa! — zawołała gniewnie. — Ale to 
tak tego 
starowinę zepsuli, że już sobie co chce pozwala… Żebyśmy my miały wdawać się w 
te rzeczy!…
Obie kobiety zaperzyły się; miały na cały wieczór o czym rozprawiać. 
Usposobienie względem 
pana Andrzeja było najnieprzyjaźniejsze i przez wpływ Jana, i przez urazę ku 
niemu, iż położonym 
w nim nie odpowiedział nadziejom.
Nadszedł nareszcie dzień ślubu; w obu dworach raczej dzień sądny niż radosny. 
Panna płakała i 
mdlała, stary małżonek się gniewał, wszystko się nie szykowało, gości wielu z 
różnych względów 
i powodów odmówiło… Wesele, które miało być huczne, obiecywało się być kwaśnym. 
Ponieważ 
proboszcz chciał i nie można było od niego wymagać, aby ślub dawał w domu, 
ogromna liczba 
ciekawych zebrała się w drewnianym kościółku bereźnickim, aby widzieć niedobraną 
parę. Wiele 
osób, co na weselu być odmówiło, kryło się po kątkach kościoła, aby zobaczyć 
Śniehotę z trzecią 
żoną idącego do ślubu… Rzadki też to był wypadek tylekrotnie powtarzanego 
małżeństwa, a 
pobożniejsi ślub ten uważali za świętokradzki niemal i sprośny.
Spoglądano też na pannę i matkę jej z pewnym rodzajem politowania i niemal 
pogardy, że się 
dla mizernego grosza ważyły na związek z człowiekiem tak złej sławy i tak 
widocznie dotkniętym 
palcem Bożym. Kobiety, jakby czuły, co się koło nich działo, wielką dumą i 
napuszeniem 
odpłacały tłumowi.
Śniehota, nie mogąc być młodszym, starał się przynajmniej wystąpić świetnie i 
przybrał się w 
najparadniejsze suknie, w najdroższe klejnoty swe. Całe to wesele, które chciał 
przepysznym 
uczynić, było rodzajem desperackiego i nierozważnego urągania się losowi. Na 
odłużony już 
Kozwadów pożyczono jeszcze, nabrano u lichwiarzy, bez nadziei i widoku oddania 
długów. 
Śniehota rachował może na kuferek pani Zębowskiej, o którym różnie mówiono; 
zresztą nie 
bardzo sobie sprawę z tego, co czynił; brnął po desperacku…
Od czasu przybycia Andrzeja do Pobereża, gorączka jakaś opanowała brata. Było 
widocznym, 
że odgrażając się na niego, unikał wszakże spotkania z nim. Nie bywał nawet w 
kościele ani w 
miasteczku, aby s z nim nie zetknąć. Czasami oczy jego wylękłe, gdy się nie 
rozpoznana zbliżała 
postać, zdawały ze strachem odgadywać w niej tego brata… Ale że Andrzej też nie 
szukał go, stało 
się, że się wcale nie widzieli.
Do dworu w Pobereżu ten i ów, szczególniej Ozorowicz, przywozili wszystkie 
plotki z 
sąsiedztwa. Był więc spokojny jego mieszkania uwiadomionym o wszystkim, o 
zaręczynach, o 
dniu wesela…
Na kilka godzin przed ślubem, gdy już mieszczaństwo bereźnicki szlachta 
okoliczna, budnicy 
— zapełniali prawie przystrojony kościółek, a ksiądz staruszek w zakrystii się 
modlił, sposobiąc do 
błogosławieństwa, wóz węgierski zajechał do najlepszej w rynku gospody i z niej 
wysiadł dorodny 
mężczyzna, pięknie strojny, w którym się raczej domyślano, niż poznano Andrzeja 
Śniehotę.
Nie przybył tu wypadkiem, bo widać było, po pięknym ubraniu, kołpaku, płaszczu z 
rysiami, 
butach czerwonych i dwóch dworzanach, także strojnych i szarawarowych, że się na 
tę uroczystość 
gotował. W; siadłszy przed gospodą, Andrzej ze swymi przybocznymi poszedł zaraz 
ku 
kościółkowi. Zrobiono mu, gdy wchodził, nieco miejsca, zaczęto szeptać, oglądać 
się, stawać na 
palcach, aby go zobaczyć, lecz że kościele było pełno, musiał przy kropielnicy u 
słupa stanąć, bo 
dali cisnąć się nie chciał.
Prawie w tejże chwili usłyszano klaskanie z bata i powozy państw młodych ukazały 
się na 
gościńcu. Ruch się zrobił w kościółku, a choć organy milczały jeszcze, musiano 
dać sygnał 
kalikującemu, bo miech sapać zaczęły. Organista, zakasawszy poły, siadł z 
palcami nastawion) mi, 
aby w chwili wnijścia palnąć huczną introdukcją58.
Ukazała się naprzód we drzwiach, cała w bieli, w zasłonie i wianki krasą 
młodzieńczą ozdobna, 
panna młoda, z minką pogardliwą, brwią mi zmarszczonymi, wargą wydętą… Za nią 
szedł w 
atłasach i aksamitach, głowa do góry, czapka na szabli, ze spinką brylantową pod 
szyją żółtoblady 
pan niemłody, którego dwie drużki niedorosłe i zziębłe pro wadziły. U 
kropielnicy należało wziąć 
święconej wody i przeżegnać się Śniehota się odwrócił, rękę wyciągnął, wzrok 
jego padł 
niespodziewani na stojącego poważnie u kropielnicy nieznajomego mężczyznę — ręka 
opadłą, 
trupia bladość okryła mu twarz… Zdało się, iż zemdleje i runie, bo się zachwiał 
na nogach. 
Przestraszone drużki chwyciły go pod ręce, chcąc pociągnąć za sobą, lecz wzrok 
Jana utkwił w 
nieznajomym człowieku z taką siłą, z takim natężeniem, oderwać się nie mogąc od 
niego — iż 
chwilę jakąś musiał się cały orszak cisnący do drzwi wstrzymać, zaczęto szeptać, 
nie wiedziano co 
robić. Panna młoda stała już u wielkiego ołtarza, a Śniehoty nie było… Wypadek 
ten zniecierpliwił 
ją, przestraszył, rozgniewał. Lecz organy huczały już, a Śniehota, opamiętawszy 
się, choć 
niepewnym krokiem, słaniając, zdążył z drużkami do ołtarza.
W chwili spotkania się tych oczów, które kilkadziesiąt lat nie widziały się, a 
raz ostatni wrzące 
gniewem rozstały — w Janie widać było gniew prawie do wściekłości podniesiony, w 
Andrzeju 
spokój i przebaczenie, a bardziej prośbę i błaganie, aby jemu przebaczono; choć 
on skrzywdzonym 
się mógł nazwać. Nie zmieszał się wcale Andrzej, zwrócił potem ku ołtarzowi, 
zadumał i zdawał 
modlić po cichu.
Ten krótki epizod nie uszedł oka przytomnych, w czasie ślubu opowiadano już o 
nim po 
cichu… Jan, który do ołtarza się spóźnił i ukarany został ostrym, mściwym niemal 
wejrzeniem 
przyszłej żony, tak był jeszcze przejęty swą przygodą, którą za zasadzkę umyślną 
poczytywał, iż 
przy samym obrzędzie zapominał się i ledwie sakramentalną umiał za kapłanem 
powtórzyć 
przysięgę. Ta postawa jego, której przyczynę nie wszyscy wiedzieli, uważaną była 
za złą wróżbę 
— matka płakała, pannie młodej paliły się oczy. Proboszcz z obowiązku wystąpił z 
przemową, 
której mało kto słuchał… Oprócz tego, co się w niej zwykło zawsze mieścić 
ogólnymi wyrazy, 
przypominał pierwsze obowiązki chrześcijanina — miłość, zgodę, spokój ducha, 
wzajemne uraz 
przebaczenie…
Obu młodym małżonkom obrzęd wydał się wiekiem — ale, jak na świecie wszystko, 
skończył 
się i organ grał hymn wesela, a małżonkowie razem wychodzili ze świątyni. 
Śniehota znowu się 
miał zatrzymać u kropielnicy i trwoga a razem gniew całym wstrząsnęły. Z dala 
już rzucił okiem 
ku miejscu, gdzie stał ten, którego poznał po nienawiści, jaką dlań uczuł — 
sądził, że go tam nie 
znajdzie. Nieznajomy stał na swym miejscu nieruchomy, spokojny, z obliczem 
jasnym. Śniehota 
oczy spuścił, by go nie widzieć, i nie widział, ale czuł wejrzenie jego na sobie. 
Zrobiło mu się 
gorąco, słabo, krew zaszumiała w piersiach; czuł, jak mu prądami żarzącymi 
podstępowała do 
głowy, zalewała mózg, zamykała słuch, zasłaniała oczy — muzyka kościelna 
zmieniła się we 
wrzaw straszliwą, w śmiech urągania, w świst szyderstwa… Czuł, jak mu z dłoni 
wymykała się 
ręka żony, a potem ciemności okryły wszystko i nie słyszał nic, nie widział nic.
We drzwiach kościelnych tłum się ściskał, ratując pana młodego, który 
zachwiawszy się, padł u 
samej kropielnicy na podłogę. Krzykiem rozległa się spokojna świątyńka wiejska, 
rzucili się bliżsi, 
chwytając omdlałego… Panna młoda przerażona o mało nie padła także i ledwie 
przez matkę 
podtrzymywana, chwyciwszy słup, potrafiła ustać na nogach. Śniehota był 
nieprzytomny i 
skostniały, wyniesiono go na podwórze, spodziewając się, że otrzeźwi powietrze — 
lecz to nic nie 
pomogło… Musiano co najśpieszniej słać po cyrulika, który się szczęściem znalazł 
za cmentarzem 
i zaniesionemu na plebanię natychmiast krew puścił.
Cały przybór do wesela, goście zebrani, wszystko się rozproszyło, nie wiedząc 
jeszcze, czy 
obrzęd poczęty radośnie, smutnie się nie zakończy. Nie było najmniejszego widoku 
aby omdlały, a 
raczej uderzony krwią Śniehota, mógł dnia tego gości przyjmować. Ci więc, co do 
Rozwadowa 
jechać nie chcieli, rozeszli się po miasteczku, a chorego tymczasowo 
przeniesiono na jego żądanie, 
bo na plebanii zostać nie chciał, do domu najbliższego mieszczanina. Zębowska i 
żona, której 
obowiązkiem było nie odstępować męża, powlokły się gniewne i zrozpaczone za 
Śniehota, — lecz 
wszedłszy do dworku Domicella natychmiast osobny pokój sobie znalazła i w nim 
narzekać, 
płakać i przeklinać poczęła. Na męża ani patrzeć nie chciała… Małżeństwo pod 
okropną dla niej 
zaczynało się wróżbą, a nieszczęście, co ją dotknęło, nie do łez, ale do gniewu 
na samą siebie i na 
matkę pobudzało.
Tymczasem Śniehota leżał, wprawdzie odzyskawszy zmysły i mowę, ale osłabły tak, 
iż ani się 
poruszyć, ani głośniej mógł przemówić.
Widząc się osamotnionym, bo jeden tylko ksiądz był przy nim, rzucał oczyma, czy 
żony nie 
zobaczy, czy jej wnijścia nie doczeka — na próżno… Matka ją namawiała, aby dla 
oczu ludzkich 
szła choć na chwilę; odpowiadała jej tupiąc nogami i strzepując rękoma, gniewna 
coraz bardziej.
W Rozwadowie czekano z ucztą na próżno, gdy chłopak konno przybiegł z 
wiadomością, iż pan 
od ślubu odchodząc padł rażony i nie wiadomo, czy żyć będzie. Zębowska z córką, 
widząc iż jej 
nie skłoni do powolności — pożegnawszy Śniehotę i wytłumaczywszy mu, iż Domcia z 
przestrachu zasłabła, wyjechała z nią do Myzy. Mocno nalegał mąż, aby do niego 
wprost się udały, 
do Rozwadowa, lecz Domcia się oparła. Trzeba prawdę przyznać, iż z przyjaciół 
Śniehoty kilku go 
nie opuściło, zostali na wszelki ewent59 w miasteczku. Piętka wniósł, aby pójść 
do ospody, tam coś 
przetrącić i czym się zakropić. Było to w porządku rzeczy, bo każdy się na uczty 
weselne gotując, 
żołądek miał próżny, słód dolegał. U tak zwanego Dąbrowickiego znalazł się 
pewnie miód niczego 
wcale i śledzie. Napytano chleb razowy, obwarzanki i ogórki, usmażono jajecznicy, 
w której tylko 
parę jaj było nie pierwszej świeżości i towarzystwo całe, gwarząc o okropnym 
wypadku, posiliło 
się, podpiło, a potem, siana sobie kazawszy nasłać, legło spoczywać…
Następnego dnia dowiedziano się, że skutkiem energicznego charakteru Śniehoty, 
który nawet 
chorobę chwilowo zwyciężył, polepszenie było bardzo znaczne. Spodziewano się, iż 
za dni parę, 
choć osłabiony, będzie mógł przejechać do Rozwadowa. Był już zupełnie przytomnym, 
wydawał 
rozkazy, do dnia wysłał do żony dowiedzieć się o jej zdrowie i usilnie prosić, 
by do niego 
przyjechała. W Myzie cała noc spłynęła na sprzeczce między matką a córką, która 
nad ranem 
doszła do takiego rozdrażnienia, iż jedna i druga zamknęły się w osobnych 
pokojach i nie chciały 
się widzieć na oczy. Domicella wyrzucała matce, że ją uczyniła nieszczęśliwą, 
matka dowodziła, 
że jej wcale nie zmuszała itp.
Posłaniec z Bereźnicy ledwie się mógł dostukać do nich, bo po płaczu i gniewach 
pospały się 
nad ranem. Odpisała po naradzie z córką Zębowska, że Domcia chora, ale jak tylko 
sił nabierze, 
przybędzie do Rozwadowa. Na siłach ciała wprawdzie Domci nie zbywało, bo na 
sobie całe ślubne 
ubranie w sztuki podarła, a atłas był gruby i mocny — lecz z siłami ducha źle 
było w istocie. 
Rozprzężone były i rozbite… Cały dzień smutne, spłakane chodziły po dworku, 
stękając i 
narzekając; ku wieczorowi dopiero wspólny interes, potrzeba wzajemnej narady 
zbliżyły córkę do 
matki. Z Bereźnicy przyszły pocieszające wiadomości, że pan Jan miał się lepiej 
i że pojutrze chce 
być w Rozwadowie, gdzie prosi, by żona czekała na niego. Nie opierała się już po 
namyśle jejmość 
młoda, zmiarkowawszy, iż przecie objąć dom, do którego pewnych praw nabyła, 
miała obowiązek 
na wszelki wypadek. A nuż by zmarł Śniehota?…
Następny dzień spokojniej rachowano możliwe ewentualności i postanowiono, bądź 
co bądź, 
nie zwlekać z tą podróżą. Jakoż zadysponowano konie i dwie panie siadły milczące, 
aby się 
przenieść do Rozwadowa. Tu nie było jeszcze Śniehoty; służba czekała; weszły 
rozglądają się po 
pustce, a nikt się nie domyślił młodej pani w progu powitać, według starodawnego 
zwyczaju, 
chlebem, solą i cukrem. Klucznica przypomniała sobie za późno ten obowiązek i 
nadbiegła z 
półmiskiem gdy już obie kobiety siedziały w bawialnej izbie u komina, milczące 
smutnie się 
rozglądając po domu, który mimo przystrojenia pustką czuć było.
IX
Cisza panowała we dworze, służba czekająca na pana, którego się co chwila 
spodziewano, cała 
się zgromadziła w dziedzińcu i ganku. Dwie panie przybyłe nie śmiały same 
rozpatrywać się 
bardzo w przyległych pokojach, na które tylko pobieżnie, uchyliwszy drzwi, 
ostrożnie okiem 
rzuciły. Pani Zębowska siedziała w krześle, grzejąc się, młoda pani przechadzała 
z wolna, niekiedy 
stając przed zwierciadłem; przypatrywała się rumianej twarzyczce i czarnym swym 
oczom, zdając 
się dziwić, że z tymi wdziękami była zmuszoną wydać się za takiego starego 
grzyba. Tym 
imieniem zawczasu nauczyła się zwać swojego małżonka, napawając szczególnem 
uczuciem 
zemsty, którą miała wywrzeć na niego, za to, że się śmiał z nią ożenić. Od 
wypadku w kościele 
jeszcze się jej stał nie—znośniejszym. Matka musiała ją w narzekaniach 
powściągać co chwila.
Z drugiego pokoju obok drzwi szklane wychodziły na ogród. Na zimę ich nie 
zatarasowano, 
gdyż tamtędy bliższa była z folwarkiem komunikacja. Właśnie pani Śniehotowa 
patrzyła w tę 
stronę, gdy za szybami drzwi ukazała się postać dziwna, zaglądająca do środka. 
Była to stara 
żebraczka, w płachtach i chustach, z kijem w ręku, przygarbiona, a zdająca się 
znać doskonale 
rozporządzenie domu, bo po chwili namysłu pokręciła klamką i śmiało, krokiem 
wolnym weszła 
do drugiego pokoju, co Domkę obruszyło. Było to zuchwalstwo niesłychane, 
popełnione z taką 
zimną krwią i śmiałością, że z brwią namarszczoną patrząca na to, młoda pani 
oniemiała. 
Żebraczka, drzwi za sobą zamknąwszy, nie zmieszana wcale, wsunęła się powoli na 
próg dwie 
izby dzielący, stanęła i zaczęła rozpatrywać w Śniehotowej, od stóp do głów ją 
oczyma mierząc. 
Odwróciła się na szelest Zębowska i obruszona zawołała:
— A nie pójdziesz precz? Co to znaczy! A ty tu czego?! Stać we dworze, kiedyś 
przyszła za 
jałmużną…
— Nie krzycz—no, jejmościuniu — spokojnie odpowiedziała żebraczka — ja tu nie za 
jałmużną przyszła, ale was zobaczyć… Jam tutejsza! Ja tu znam wszystkie kąty, 
bom ja tu bywała, 
o, o!…
Zaczęła się śmiać dziwnie; kobiety spojrzały po sobie.
— Chciałam was tu pozdrowić — mówiła dalej — ta i powinszować młodej jejmości, 
bo to nie 
ma, jak pójść za starego!… Nasz pan — dobry człek, tylko niecierpliwy… Ja jego 
dobrze znam, 
nim się jeszcze ożenił, jak chłopcem był. Wówczas ja byłam młoda i ładna, choć 
nie tak jak 
jejmość, ano niczego, kiedy panicze się aż o mnie mało nie pozabijali. Ano tak! 
Jak Bóg miły… 
Ten, którego ja lubiłam, poszedł w świat, a ten, com go nie cierpiała, temum 
musiała służyć, bo 
siekli i bili, i morzyli głodem… Niechże się zaprze tego, wydał mnie potem za 
mąż. Tać nie czyj, 
tylko jego syn, Matwiej…
I rozśmiała się znowu.
— At! Co to tam dziwnego! Po dworach nie takie rzeczy się dzieją… Później się 
pan też ożenił, 
jak mnie się pozbył; dobrą żonę miał pierwszą, co po tym? Taka była dobra, że mu 
się dała 
zamęczyć; ta i dzieci pomarły. Druga była rozumniejsza, ano się zagryzła z nudy, 
bo ją za próg nie 
puszczał. Z tej było troje, niebożątek, ale to Pan Bóg wiedział, dlaczego wziął 
do swojej chwały… 
Takie to dzieje, jejmościuniu, takie! A teraz wy tu przyszli królować na tych 
mogiłkach… Czemu 
nie? Tylko go ostro weźcie w ręce, a zapłaćcie mu i za mnie, i za brata, i za 
dwie żony, i za ojca! 
Toć to musi być, że was Pan Bóg na to przeznaczył, a nie na taką biedę, jak nas. 
Ja umyślnie się tu 
przywlokłam, póki jego nie ma, aby wam powinszować i radę dać… żebyście byli 
szczęśliwi. Albo 
się to on nie dosyć najadł ludzi, przecie czas, aby jego zjedli. Cha! Cha!
Oniemiałe kobiety słuchały, same nie wiedząc, co począć. Domka bladła i 
czerwieniała, 
Zębowska łamała ręce, a żebraczka, widząc to, wcale się nie poruszała i ciągnęła 
dalej 
najspokojniej w świecie, oparłszy się plecami o ścianę:
— Stary gach! Stary gach! — ciągnęła dalej, przypatrując się Domce.
— Wybrał sobie smaczny kąsek! Ma gust pan Śniehota… No — jaka tam ja była, nie 
wiem, 
ludzie mówili, niczego… Druga żonka, co ja plotę pierwsza, boć to ja się tak nie 
nazywałam — toć 
pierwsza też była piękna, a oczki miała takie, co się płakać zdawały, choć się 
śmiała, drobne to 
było i wątłe. I zwiędła też prędko. Druga, krzepka i silna, dorodna, z nim 
wyschła na szczapę. Z 
wami tego nie będzie, teraz czas jemu schnąć, jęczeć i patrzeć, jak wy będziecie 
rozkwitać — i 
ginąć, ta mrzeć jemu…
Ręką poprawiła chustkę, spojrzała z uśmiechem na Domkę, ukłoniła się podniosła 
wlokące 
łachmany i zwróciwszy znowu ku drzwiom szklanym, wyszła nimi powoli, zamykając 
je silnie za 
sobą.
Córka spojrzała na matkę i padła na krzesło.
Nieme były obie — płakały.
— Na Boga, ja nie chcę, ja nie mogę tu pozostać ani znać tego człowieka, ani z 
nim żyć. Jedźmy 
do Myzy, uciekajmy! Ten ślub nieważny, ja go nie chcę! — krzyknęła Domka po 
oddaleniu się 
żebraczki. Matka szybko łzy otarła.
— Cicho byś była — odezwała się — no, cóż tak osobliwszego w tym wszystkim, że 
miał dwie 
żony, o czym przecie wiedziałaś? A co ta głupia baba plotła, cóż to tam tak 
strasznego znowu? 
Teraz, kiedy się już tyle nacierpiało, tracić całą korzyść z tego, gdzie rozum? 
Człek stary, chory, 
apopleksją już raz miał. Dalipan, myślałam, że będziesz miała więcej rozumu! Z 
nim długo żyć nie 
będziesz, albo i cale nie. Rumiankiem go poić nie takie to straszne, póki 
testamentu nie napisze…
Ramionami ruszywszy Zębowska, chustką się obwinęła i siadła.
— To, z czego by się cieszyć trzeba, ciebie dopiero do desperacji doprowadza!
Tym rozumowaniem, nie mającym wielkiego ciągu, ale pojętnym dla Domki, matka jej 
zamknęła usta. Po namyśle jeszcze Zębowska, patrząc w komin, dodała:
— Albo to ja nie wiem? Słyszałam, jak doktor z Warszawy sprowadzony mówił o 
starym 
księciu: raz apopleksja to jeszcze nic , drugi raz, już jakby na podzwonne dali, 
a za trzecim, posyłaj 
po trumnę… Jemu niedługo, a przecież na Rozwadowie ci lepiej będzie niż na tej 
Myzie jak figa; 
trzy chłopy i dziesięć morgów w rękę. Tfu!
— A jakież ja mieć będę prawo do Rozwadowa?
— Zostaw to mnie — odezwała się żywo Zębowska. — Także by też warto było iść za 
podwójnego wdowca pannie z wianuszkiem, żeby jej majątku nie zapisał. Tego nikt 
nie widział na 
świecie. Już żeby najgorzej, to choć dożywocie…
Domka ze wzgardą zżymnęła się na — dożywocie.
— Niech tylko przyjedzie, zobaczysz — mówiła Zębowska — ja go sama wezmę w 
kuratelę. 
Nie trzeba go na chwilę odstępować, a musimy do tego doprowadzić, żeby 
rozporządzenie zrobił. 
Ozorowicz dawniej u mnie bywał, poszlę po niego i umizgnę się, a jego tu 
nasadzie—my do 
testamentu. Ale to trzeba z kredką i z główką, żeby starego nie nastraszyć albo 
nie pogniewać, 
boby nam gotów gęgnąć, nim będzie czarno na białym.
Z roztargnieniem słuchała córka tych macierzyńskich nauk jeszcze, gdy w 
dziedzińcu dał się 
słyszeć ruch; sługa wbiegł oznajmić, że pana wiozą. Zębowska wyszła sama na 
ganek przeciw 
niemu i po chwilce wniesiono na pół raczej niż wprowadzono Śniehotę bladego, 
zdyszanego, 
zmęczonego podróżą, którego natychmiast trzeba było posadzić w fotelu, aby 
wypoczął i przyszedł 
do siebie. Z progu rzucił on okiem na Domkę, stojącą naprzeciw z twarzą chmurną, 
ale nie 
powiedzieli do siebie ni słowa…
Sługom kazano wyjść zaraz i pilnować, aby we dworze było cicho; troskliwa o 
zięcia jejmość, 
korzystając z jego bezsilności, zagarnęła pod swe panowanie dom i sługi. 
Śniehota nie odzywał się 
ani przeczył, znający go jednak lepiej byliby postrzegli na jego twarzy oznaki 
gniewu i 
niecierpliwości, z którą się tylko obawiał wybuchnąć.
Domka ani się doń zbliżyła. Oglądał się ku niej na próżno, siedziała w oknie 
chmurna i 
znudzona…
Ku wieczorowi dopiero Śniehota, który się zdawał wysiłki robić nadzwczajne, aby 
odzyskać 
moc nad sobą i siłę, począł dawać oznaki, że mu się polepszyło. Najpierwszym 
było, iż ze nie kazał 
usiąść przy sobie; matka na próżno mrugała. Domka mu odmówiła tej łaski.
— E! Tych tam czułości znowu nie potrzeba — odezwała się — niech no jegomość 
będzie 
zdrów… Albo to miła rzecz koło chorego siedzieć?…
Śniehota spuścił oczy tylko… Matka starała się to naprawić.
— Domka to czyni z troskliwości o wasze zdrowie, bo istotnie potrzebujesz 
spokojności…
Mąż się nie odezwał… Na noc zostawiono mu cyrulika, a dwie kobiety naprzeciwko 
się 
ulokowały. Tak się rozpoczęło małżeńskie pożycie dziedzica Rozwadowa…
Nazajutrz baczna na wszystko pani Zębowska potajemnie z kartką pchnęła do 
Ozorowicza, bo 
się jej zdawało, że około Śniehoty jest bardzo niedobrze. Układała plany, jak ma 
chodzić około 
niego i około córki interesu. Wszystko to jednak rozbiło się o rzecz 
nadzwyczajną, 
niespodziewaną, niesłychaną. Drugiego dnia rano, cyrulikowi dawszy w kark, 
Śniehota się ubrał i 
wstał. Chwiał się na nogach, był jak pijany jeszcze, ale chodził i siłą woli 
ogromną chorobę zmógł.
Gdy o tym dano znać Zębowskiej, poleciała do niego, chcąc go gwałtem położyć do 
łóżka, ale 
stary ani jej odpowiedział nawet.
Żelazny człek rozpoczął gospodarstwo od tego, że wysłuchawszy raportów swoich 
donosicieli, 
kucharzowi, dwom chłopcom i jednemu woźnicy, którzy wyszczerbili zapasy na ucztę 
weselną 
zgotowane i podchwycili coś butelek, kazał dać po dwadzieścia batów…
Klucznica na folwarku posłyszawszy o tym, ucieszyła się: — Chwalić Boga, to już 
pan 
wyzdrowieje! — rzekła. — A lepiej dla nas wszystkich, żeby on tu rządził niż ta 
młoda pawica, co 
tak się roztacza tu, że na nikogo ani spojrzy, ani słowa nie powie!
Drugim aktem pana Śniehoty było, że po obiedzie, siadłszy przy Zębowskiej, 
odezwał się do 
niej chłodno:
— Bardzo jestem acani dobrodziejce wdzięczen za jej trudy, ale żeby to jej nie 
szkodziło i żeby 
na tym gospodarstwo w Myzie nie cierpiało… My tu sobie z Domką już rady damy, 
niech jejmość 
dobrodziejka do domu zajrzy… Ludzie, aby ich z oka spuścić, to wiadomo… kradną.
Zamilkła Zębowska wahając się chwilę, czy wybuchnąć z wymówkami za 
niewdzięczność i 
taką odprawę, czy pomiarkować się i dysymulować60, aby ze starym nie zrywać. 
Drugi środek znać 
musiała za lepszy poczytać, gdyż nic zrazu nie odpowiedziała.
— Ja już i tak dziś wybierałam się do Myzy zajrzeć — odpowiedziała po namyśle — 
ale… 
widzisz, kochany zięciu, trzeba z początku mieć wzgląd na Domkę, żeby jej zrazu 
tęskno i obco tu 
nie było…
Śniehota głową pokiwał tylko; kobiety poszły z sobą poszeptać w kątku, a młoda 
pani, która 
zrazu chciała uciekać, po namyśle nic już nie miała przeciwko temu, żeby matka 
odjechała.
Zębowska, usłyszawszy to, a przypisując sobie tu rolę główną, urażona na córkę, 
odwróciła się 
szybko, kazała konie zaprzęgać i nawet nie żegnając się zagniewana wyjechała, 
poprzysięgając, że 
nie wróci, aż ją córka prosić o to będzie musiała.
— Zobaczymy — wołała w gniewie, odjeżdżając — zobaczymy, jak sobie ta głupia gęś 
da rady. 
Dobrze. Zobaczymy! Niech popróbuje! Ale jeżeli do Myzy ucieknie, to jej, dalipan, 
drzwi zamknę 
przed nosem. A, już tak — to tak!
Pojechała gniewna do domu kasjerowa, położyła się do łóżka, leżała w nim z głową 
związaną 
dzień i dwa, czekając córki lub posłańca, ale żadnej stamtąd nie było wieści. 
Nie dopominano się o 
nią wcale. Od ludzi wiedziała tylko, że Śniehota się miał lepiej. Tydzień jeden 
upłynął, drugi 
rozpoczął. Zębowska zaczynała być już niespokojną, co się tam dzieje. Zarówno 
miłość 
macierzyńska, bo po swojemu córkę kochała, jak chęć rządzenia się pchały ją do 
Rozwadowa. Po 
namyśle jednak napisała do córki, dowiadując się o nią i męża, i otrzymała 
odpowiedź, iż 
jegomości było lepiej, a ona sama była zdrową. Nie zapraszano jej wcale.
Tymczasem Ozorowicz, który kartkę od pani Zębowskiej odebrawszy i wiedząc, że 
ona jest w 
domu, zjawił się jednego przedobiedzia właśnie, gdy na obiad nie było nic, 
oprócz jajecznicy i 
grochówki. Trzeba było na gwałt kurę zabić, aby mu, jak mówiła pani, gębę zatkać.
Ozorowicz przybywał zawsze głodny i spragniony. Flaszkę z wódką gdy postawiono, 
nie było 
już co o nią potem pytać. Pił, aby się pokrzepić, aby ochłodzić, aby rozgrzać, 
na jedną nogę, na 
drugą, dla trójcy, dla parzystej liczby, dla konkokcji61, dla humoru, za zdrowie, 
dla robaka, ale pił, 
póki tylko było co pić. O interesie z nim mówić na czczo nie było podobna, myśl 
mu się dopiero 
wyjaśniła, gdy się z kieliszkiem zobaczył.
Zębowska, teraz w zupełnie odmiennym położeniu, nie mogła się zajmować czynnie 
testamentem, tylko napomknęła prawnikowi, iż powinien by „bośmy wszyscy 
śmiertelni” nakłonić 
Śniehotę, żeby też przecie majątkiem rozporządził. Nadmieniła przy tym, że kto 
już raz miał 
apopleksyjkę…
— Moja mościa dobrodziejko — rzekł Ozorowicz — to wszystko prawda — ale ze 
Śniehota 
tym niełatwa sprawa. Jego i apopleksja nie weźmie i prawnik nie namówi, i żona 
nie okulbaczy, i 
matka żonina nie zdurzy. Jego trzeba znać, to twardy kęs do zgryzienia.
Zębowskiej, po kilku dniach samotnego rozmyślania, Ozorowicz, mimo że wódką od 
niego 
mocno czuć było, prawie miłym się stał gościem. Rozgadali się, zagrali po 
obiedzie parę pul 
mariasza62, ale nic nie postanowiono. Prawnik miał to w zasadzie, iż śpiewać 
darmo, boli gardło i 
dopóki nie widział dla siebie pewnych korzyści, do niczego się nie brał. Flaszkę 
wódki wypił, 
obiad zjadł, kawy potem jeszcze dostał i pojechał, nic nie przyrzekłszy.
Co się działo w Rozwadowie, nikt nie wiedział. W końcu drugiego tygodnia 
sprzykrzyło się i 
stęskniło Zębowskiej. — A, co mi tam, pojadę, jużciż mnie nie wypędzą, a będę na 
własne oczy 
widziała, co się tam dzieje.
Po obiedzie kazała koniom zajść, i ruszyła. Serce jej mocno bić zaczęło, gdy 
dwór zobaczyła, w 
tej chwili odezwała się miłość prawdziwa dla dziecięcia — zwilżyły się oczy, żal 
się jej go zrobiło. 
Domki rzuconej tak na pastwę staremu Minotaurowi63.
W ganku nie było nikogo, nie wyszedł nikt na przywitanie. Zdawało się jej, że 
ktoś wyjrzał zza 
szyb i że to była Domka, ale nie wybiegła do niej. Dopiero w pokoju gościnnym 
spotkała ją córka. 
Wcale nie zbladła, ani spłakana, ani zbiedzona, ze spokojną twarzą. Uściskały 
się. Dała znak 
gospodyni, aby mówić po cichu, bo mąż spał po obiedzie. Poszły razem do pokoju 
młodej pani.
— A cóż? A cóż? — zaczęła matka. — No, jakże? Co się u was dzieje? Jak ty z nim?
— Co ;ma być? — odparła Domka, wstrząsnąwszy pięknymi ramionami. — Co ma być? 
Juściżem ja wiedziała, po co tu jadę, że tu żadnego szczęścia mieć nie mogę. 
Trudno ze starym 
grzybem, ano po tej chorobie, choć się zrazu ruszał i chciał wszystko wziąć w 
ręce, spowolniał — 
a ja co mogę, to robię, aby życie znośne było. Dosyć, że mnie słucha… Klucze mi 
oddał.
To mówiąc Domka zarumieniła się, zwycięsko spojrzawszy na matkę. Zębowska miała 
tę 
pociechę przekonać się, iż nauki jej zdrowe w las nie poszły. Uścisnęła ją w 
milczeniu.
— Chwała Panu Bogu! — rzekła. — Dalej już pójdzie, bo to ta pierwsza chwila 
najgorsza; 
jakby był górę wziął, już trudno potem się rewindykować64.
Po chwili rozmowy cichej wyznała znowu Domka, iż się już wcale nie boi i że z 
nim sobie da 
rady. Matka tedy przypomniała Ozorowicza i testament.
— Będzie na to czas — odezwała się młoda pani — on choć słaby, ale pociągnie. Z 
nim 
obcesowo nie można, a powoli to się zrobi…
Tak się zdawała pewną siebie Domka, iż Zębowska już więcej o to ją nie 
zagadywała. Ze swej 
strony jejmość chwaliła się spiżarnią, zapasami, dostatkiem, który po maleńkich 
w Myzie 
przyborach gospodarskich, bardzo się jej znacznym wydawał. Nie wiedziała wcale, 
jak stały 
istotnie interesa rozwadowskie, bo o ich opłakanym stanie nie miała się jeszcze 
czasu dowiedzieć.
Gdy po śnie poobiednim zbudził się Śniehota i znać mu dano o przybyciu matki 
żony, 
pośpieszył zaraz na jej powitanie. Niczym było dla Zębowskiej widzenie córki na 
osobności, 
kamieniem probierczym być miało rozpatrzenie się, jak oni z sobą byli. Przybyła 
jej ta pociecha, iż 
się przekonała, że Domka nad mężem górę wzięła i starym obracała, jak chciała, a 
był dla niej 
powolnym w osobliwszy sposób. Czy choroba go tak zmieniła, czy miłość, czy 
zręczne z nim 
postępowanie, czy razem wszystko troje — domyślić się nie umiała.
Chociaż wieczór był późny już, mróz ostry, nie wstrzymywano Zębowskiej, aby 
przenocowała. 
Po kilkakroć stary Śniehota wracał do tego, jak to niebezpiecznie jest na ludzi 
się spuszczać, 
szczególnie w małym gospodarstwie. Ledwie się z krzesła ruszyła Zębowska, nawet 
bez myśli 
wyjazdu, zaczęto się z nią zaraz żegnać. Musiała więc wyjechać z sercem 
zakrwawionym, smutna, 
zdziwiona i niedobrze rozumiejąc, co się tam działo z tą Domką, której teraz 
poznać nie mogła. W 
istocie młoda pani miała umysł spokojny, orzechy gryzła, chodząc podśpiewywała, 
śmiała się, a o 
starym grzybie mówiła tak, jakby go już miała w kieszeni. Wszelkie owe 
przedślubne desperacje 
znikły; pogodzona ze swym losem młoda pani przyznała się tylko matce do jednej 
rzeczy:
— Aby stary pozdrawiał, powiozę go do Warszawy, tu na wsi nie ma co robić — 
ludzi nie ma!
X
Gdy u kropielnicy w kościółku padał pan Jan Śniehota, nieznajomy stojący u słupa 
rzucił się z 
innymi ratować go, był jednym z tych, co omdlałego wynieśli, lecz nim cyrulika 
sprowadzono, 
wysunął się nieznacznie i zniknął.
Tegoż wieczora siedział w Pobereżu u siebie pan Andrzej z założonymi rękoma, 
oczekując na 
wiadomość, którą mu z miasteczka przywieźć miano, i odetchnął, gdy nareszcie od 
proboszcza 
odebrał karteczkę, że pan Jan miał się lepiej i że mu, przynajmniej teraz, żadne 
się nie zdawało 
grozić niebezpieczeństwo.
Z niepokojem potem dowiadywał się ciągle, co się działo w Rozwadowie. Bliskie 
sąsiedztwo 
dwóch folwarków, stosunki, jakie tam miała Hanka Hajdukówna, która się 
nieustannie między 
Rozwadowem a Pobereżem włóczyła i do pana Andrzeja z raportami przychodziła — 
ułatwiały 
dowiadywanie się to i bardzo szczegółowe doniesienia o tym, co się działo u Jana. 
Ustał więc 
niepokój, który w początku okazywał Andrzej, wróciło dawne jego regularne, 
smutne i 
odosobnione dosyć życie. Dom wprawdzie miał otwarty, przyjęcie w nim było bardzo 
sute i 
pańskie, ale charakter poważny gospodarza dom ten czynił niezbyt ponętnym. 
Gawiedź, co się 
najwięcej włóczyć lubiła, tu mało znajdowała przyjemności, Andrzej był małomówny, 
zbytniej 
wesołości nie lubił, u niego się na wodzach zawsze trzymać było potrzeba. Gdy 
kto miarę przebrał, 
marszczył się i milczał.
Zabawą główną były konie i sprawy rycerskie. Wkrótce po okupieniu Rozwadowa 
ludzie, z 
tatarska poprzebierani, przypędzili cały tabun do Pobereża. Stajnie i szopy 
trzeba było dla stadniny 
oczyszczać i rozszerzać. Sam pan mocno się nią zajmował. Często pół dnia spędził 
około swoich 
ulubieńców. Oprócz tego ku wiośnie zaczęto żwawo się brać do restauracji domu, a 
gdy śniegi 
topnieć zaczęły, słońce błysnęło, majstrowie posprowadzani już się około pustki 
krzątali.
W sąsiedztwie nie było mowy, tylko o tym, a że pieniędzmi pan Andrzej sypał i 
nie żałował na 
nic, zrobiono mu reputacją bogacza wielkiego. Piętka się na niego wściekał za to.
— Otóż to taka sprawiedliwość na świecie — wykrzykiwał — ja, co bym powinien 
mieć, bo 
umiem używać, co mam żonę i dzieci, goły jestem, a taki truteń, sam jeden jak 
palec, mruk, co 
tylko swoje kobyły kocha, opływa we wszystko. Gdzieś na Turecczyźnie rozbijał, 
bestia, czy co?
Sikora i Zawadzki potakiwali mu.
— Och! Och! Dorobić się uczciwym sposobem niełatwo! My to wiemy najlepiej. 
Musiał 
kawaler szarpnąć zakazanego owocu…
Pohoryło dowodził, że mu złe z oczów patrzało, bo się nigdy nie rozśmiał. — A 
już wierzcie mi 
— dodawał — człowiek, co się nigdy nie śmieje, funta kłaków niewart.
— No i to przecie wiadomo — konkludował Piętka — że swojego rodzonego brata, 
pokłóciwszy się o dziewczynę, o mało nie zadusił. Żeby ojciec nie przypadł, 
byłoby po nim. 
Prawda, że i Jasia nie tak wielka by była szkoda! Dał mu ojciec pro memoria65 na 
drogę boćkami66 
i puścił w świat, ale złe nigdy nie ginie. Jan by marnie sczezł, a ten się 
jeszcze fortuny dochrapał. 
Kat go wie — może go bombizy67 na mahometanina przekabacili i za to mu się te 
dostatki dostały, 
że się swojego Boga zaparł. Wszystko być może.
— Przecież w kościele bywa! — reflektował Pohoryło.
— A co mu tam! Gotów taki człek i w meczecie, i w synagodze. Piętka był 
szczególniej nań 
zajadły.
Z sąsiedztwa ten i ów zajeżdżał czasem do Pobereża, choćby dlatego, ażeby mieć 
potem o czym 
mówić. Ozorowicz, choć niewielkie ciągnął korzyści z Pobereża, wścibiał się tam, 
a nuż się co nie 
trafi. Donosił i on, co się działo w Rozwadowie.
Wiosna już na dobre się rozpoczynała, na połowie domu pustej dach pobijano na 
nowo i 
krokwie musiano też w wielu miejscach odmieniać, gdy Ozorowicz raz z południa 
się przywlókł 
do Pobereża.
Pana Andrzeja nie było we dworze, opatrywał stado, miał więc czas ciekawy zawsze 
prawnik 
rozmówić się z cieślami i murarzami, nim gospodarz nadszedł; zobaczył kominki 
nowe 
przywiezione kędyś aż z Krakowskiego, nagotowane kafle do pieców, stolarszczyznę, 
około której 
z Kolbuszowej sprowadzeni pracowali majstrowie, i powtarzał po cichu:
— Po pańsku! Po pańsku!
Zaimponowało mu to. — Czy się żenić myśli, czy co? Po co mu taki dom?…
Ta myśl o ożenieniu, swatowstwie i porękawicznym ewentualnym, gdyby on mógł 
pośredniczyć, zdała mu się nader szczęśliwą. Zaczął nawet chodzić po głowie, czy 
panny naprędce 
nie znajdzie, lecz wtem właśnie nadszedł pan Andrzej.
— Jak się asindziej masz?
— Zdrów do usług pańskich.
— Co słychać?
— Po staremu. Jedne tylko wiozę nowinę, pan Jan nam ucieka…
— A dokąd?
— Żona go sup specie68 jego choroby wiezie do doktorów, do Warszawy… Prawdę 
mówiąc — 
dodał dowcipny Ozorowicz — jemu jak jemu, ale jejmości doktor potrzebny, bo z 
takim mężem 
niedołęgą…
— Daj pokój — przerwał Andrzej — Jan młodszy o rok ode mnie.
— A o dziesięć wygląda starszym, tak mi Boże dopomóż — dodał Ozorowicz. — Co 
metryka 
pomoże, kiedy kości łamią!
— Więc wyjeżdżają? — zapytał gospodarz.
— Aaron zaręcza, że już wszelkie do podróży przygotowania poczynione. Zębowska, 
którą 
zostawują na Myzie, słyszę, zła na córkę i zięcia niewypowiedzianie, bo się jej 
też chciało do 
Warszawy i w domu zięciowskim rej wodzić.
— Dajmy temu pokój — przerwał surowo pan Andrzej — co nam do tego?
— Zapewne, zapewne — potwierdził prawnik — lecz zawsze to rzecz ciekawa, co,’ 
gdzie i jak 
bliźni robią. Na podróż, mości dobrodzieju, w sekrecie na lichwę wysoką wzięto 
pieniędzy… Co to 
dalej będzie? Bo długi jak choroba, czas jakiś w ciele siedzi, potem wyrzuci na 
wierzch, owrzodzi, 
skanceruje — i dobije…
— Niechże Bóg broni — rzekł Andrzej. ; Ozorowicz spojrzał zdziwiony.
— Albo też to acan dobrodziej nieprzyjaciela swego tak bardzo by żałował? — 
zapytał.
— Nie zapominajcie, że ten nieprzyjaciel jest mi bratem — odezwał się Andrzej — 
że choć on 
mi wrogiem, ja dlań nim nie jestem…
Rozśmiał się adwokat.
— Dobrze to mówić tak i generozją69 świecić — rzekł — ale człek ma krew.
— Która, jak widzicie, ostyga! — dodał gospodarz. — Dziś mi go żal, urazy nie 
mam.
— A tam by w Rozwadowie jegomości w łyżce wody utopili — mówił Ozorowicz — wiem 
na 
pewno. On sam, jejmość — godna połowica… Zębowska też. Zazdroszczą waszmości 
stada, 
domu, dostatku… wszystkiego.
Andrzej ramionami ruszył, usiłując odwrócić rozmowę.
— A jakże tam pan Jan z żoną? — zagadnął.
— Mirabilis bombarda Dei70 — zawołał Ozorowicz..— Jak mówił… ale nie wiem kto… 
Jejmość istotnie jest mirabilissima71… Rzucało się to, pluło, wzdragało, nie 
chciało iść za starego, 
a jak poszła — od pierwszej niemal chwili siadła mu na kark i wio, hot! Ten 
utrapiony Jan, którego 
ludzie mieli za nie ujeżdżonego, uszy położył i posłuszny rusza, gdzie mu każą. 
— Milczał 
Andrzej, a prawnik, który się dobrał do flaszki i zakąski, coraz bardziej 
ożywiając się, mówił:
— Jejmość podobno nie wie i nie domyśla się stanu majątku, bo groszem szasta, 
jakby go 
kopano w Rozwadowie. Ruina za progiem stoi…
Tu objawiła się jaśniej przyczyna, dla której Ozorowicz tak się wyrażał 
niechętnie o 
Rozwadowie i gospodarstwie w nim.
— Jedna jeszcze jest rzecz, której utaić nie mogę. Domka Zębowska, jeszcze gdy 
Śniehota 
projekta nie objawił, miała tam dojeżdżającego do niej młodego kauzyperdę72, 
fuszera, mości 
dobrodzieju — Serebrnickiego, ale to chłopak ładny, rezolutny i choć w głowie 
wróble mu się 
lęgną, koło kobiet chodzić umie… Znali się tedy, aż Zębowska mu dom 
wypowiedziała, bo się 
zlękła… Teraz, panie, Serebrnicki wypłynął w Rozwadowie jako prawny konsyliarz73 
jegomości. 
Mnie… mnie nie chciano. E! Ozorowicz stary opój, stara kufa, a tymczasem 
Ozorowicz po pijanu 
rozumniejszy niż Serebrnicki, gdy trzeźwy, ale wąsiki ma do góry i oczko mu 
błyszczy, a usta się 
śmieją. Śniehota na to ślepy, a kto u niego najczęstszym gościem, najlepszym 
przyjacielem? 
Serebrnicki… Było napisano w księdze przeznaczeń, że mu ta żonka za tamte dwie 
zapłaci.
Andrzej sucho przerwał:
— To są plotki.
— One się z palca nie ssą! — dodał Ozorowicz. — Mówię, co słyszę, relata 
refero74, a nie 
chcesz słuchać — retro75, chowam do kieszeni i cicho licho…
Rozśmiał się i popił. Zaczęto mówić o czym innym. Jednakże parę razy zagadnął 
jeszcze o Jana 
Andrzej z daleka, nie dopuszczając tylko, aby sobie prawnik drwić z niego 
pozwalał.
Z innych też źródeł potwierdzała się wiadomość o bliskim wyjeździe Jana Śniehoty 
do 
Warszawy. Dziwowano się powszechnie temu, że charakter jego tak nagle się 
zmienił, powtarzając 
przysłowie — kto się ożeni, ten się odmieni. Śniehota tak przykry w pożyciu dla 
dwóch żon, które 
stracił, Domce niedoświadczonej, młodej dawał się prowadzić, jak chciała. 
Zabierało się zrazu na 
graniczne spory i wojnę z bratem, dano jej pokój — kilka razy zajęto bydło na 
wypasach i wydano 
je sobie wzajemnie. O Andrzeju nigdy ani wspomnienia nie było w Rozwadowie.
W tydzień Aaron doniósł, iż Śniehotowie wyjechali. Zębowska została sama na 
Myzie, 
lamentując na córkę i zięcia. W Pobereżu tymczasem fabryka76 około dworu szła 
niesłychanie 
szybko i ta pustka, w której dusze czyścowe pokutowały pod postaciami łasic, 
szczurów i 
nietoperzy — przybierała cale inną postać. Pokoje przystrajano, jakby pan 
Andrzej asamble i 
reduty miał w nich dawać. Mówiono w sąsiedztwie, że do sufitu jeden pająk 
brylantowy, 
sprowadzony z Warszawy, bajeczną sumę miał kosztować.
— Ten człowiek ma gdzieś krocie w szkatułce, z którymi nie wie co robić — mówili 
sąsiedzi.
Oprócz tego zaraz po ukończeniu i oschnięciu odnowionej połowy miano się zabrać 
do drugiej, 
aby ją też do lepszego przyprowadzić stanu.
Ciekawość coraz więcej gości nasprowadzała do Pobereża, pojechał i Pohoryło, aby 
de visu77 
móc o tych rzeczach mówić. Zdumiał się.
— Czy acan dobrodziej myślisz tu bale wyprawiać? Czy chcesz obywatelstwo 
zgromadzać? 
Boć to bez myśli i celu nie jest — zapytał.
— Nie mam żadnych projektów, ale chcę komuś dom po sobie porządny i schludny 
zostawić.
— Przebaczysz mi ciekawość — dodał Pohoryło — wieśniak jestem; ażeby zostawić 
komu, 
trzeba mieć familią. Aby mieć familią, należałoby się ożenić.
Rozśmiał się smutnie Andrzej.
— Już mi tu Ozorowicz pięć panien swatał, szanowny sąsiedzie — rzekł — ale kiedy 
z 
młodszego ode mnie Jana dworowano, że się późno ożenił, cóż by dopiero było ze 
mnie?… Prosta 
rzecz! Jan, mój brat, bo choć nie chce, to mi jest bratem, ma młodą żonę, może 
mieć potomstwo, 
gotowi dziedzice.
— Jak to! — podchwycił Pohoryło. — Waćpan byś im to oddał?… Im?…
— A dlaczegóż nie?
— A toć wrogi!
Andrzej ramionami ruszył pogardliwie.
— Nie mam ich za takich.
— Toś człowiek święty — dodał stary brzuchacz i skłonił się. Andrzej się 
uśmiechnął; na tym 
się skończyło. Sąsiedzi dziwili się.
Spodziewano się, że po ukończeniu domu zechce się nim pochwalić i sprosi na 
inkrotowiny78, 
ale się omylono. Ksiądz Oderanowski przyjechał domostwo odnowione poświęcić, 
napił się kawy, 
a że nie chciał wziąć paru dukatów, dostał furę zboża dla ubogich — i na tym 
koniec.
Większe jeszcze zdziwienie obudziła wiadomość, że pan Andrzej po odjeździe brata 
pojechał 
odwiedzić Zębowskę. Ona sama uszom i oczom wierzyć nie chciała. Wyszła napuszona 
mocno. 
Andrzej był myśli swobodnej zupełnie i prawie wesół.
— Przyjechałem się dowiedzieć — rzekł — jak się córce pani powodzi?
Pytanie zmieszało jejmość, która oczy spuściła i końcami od chustki bawić się 
zaczęła. Co tu 
było odpowiedzieć! Nie chciała się zrazu przed obcym wydać z urazą do dziecka, z 
żalem do 
zięcia, ale naturę miała taką, że się jej ukryć z tym, co czuła, było trudno.
— Ja tam nie miewam wiadomości — rzekła. — Domka nie ma czasu pisać, a pan 
Śniehota 
myśli o czym innym, kuruje się…
Od słowa do słowa jednak ani się spostrzegła pani Dębowska, jak się użalać 
poczęła i na córkę, 
i na zięcia. Andrzej słuchał, mało mówiąc. Dowiedział się, że z powrotem nie 
wiadomo kiedy 
mogli przybyć Śniehotowie, bo dom najęli i bawili się dobrze. Wszystko to 
kwaśnym było dla 
matki. Starając się ją pocieszyć, o ile mógł i umiał, odjechał wreszcie gość, a 
po odjeździe jego 
głowę sobie poczęła łamać Zębowska, co znaczyła ta wizyta. Napisała zaraz o niej 
do córki. 
Rozeszło się to po okolicy — i najrozmaiciej zaczęło być tłumaczonym.
W tydzień list nadszedł od córki, w którym, w imieniu własnym i męża, zalecała 
matce, ażeby 
więcej nie przyjmowała złego i przewrotnego człowieka, szukającego, jak by się 
wcisnąć do nich i 
uzyskać przebaczenie, itp. List był niedorzeczny lecz świadczył że w sercu Jana 
panowała zawsze 
nienawiść i gniew na brata i ze żona podzielała te uczucia.
Zębowska, która była na bakier z córką i zięciem, odpisała wnet, wyłuszczając 
politykę swą, że 
przecież bogatego brata, który się żenić nie myśli odtrącać byłoby szaleństwem. 
Na ten list już nie 
było odpowiedzi.
Dziedzice Rozwadowa bawili w Warszawie, w Pobereżu spokojnie było i życie 
jednostajnie 
płynęło, gdy jednego poranku, już ku jesieni, Ozorowicz zdyszany zjawił się w 
Pobereżu i pobiegł 
pana Andrzeja szukać w stajni, między końmi.
— Wiesz pan, co się dzieje?… Wiesz?
— No cóż takiego?
— Przyjaciel jejmości pani Janowej, a ten… Serebrnicki… ponabywał wszystkie 
długi na 
Rozwadowie i majątek traduje79.
— Co? Jak?
— Tak jest, tak mi Boże dopomóż! Rzeczy widać ukartowane były z jejmością, czy… 
już nie 
wiem, dosyć, że z Rozwadowem panu Janowi przyjdzie się pożegnać…
— Ale to nie może być!…
— Niestety, tak jest! Serebrnicki, korzystając z niebytności pana Jana, poczynił 
kroki i tradycją 
rozciągnięto. Długów więcej niż majątku. Weksle wszystkie w ręku Serebrnickiego, 
a niektóre, 
rozgłosiwszy insolibilitatem80, ponabywał za psie pieniądze.
Andrzej zamyślił się mocno i smutnie.
— Oznajmionoż Janowi o tym?
— Przecie jejmość w zmowie, na pewno… To się tam nie utai…
Cała ta wiadomość wydawała się panu Andrzejowi jakąś mętną i niepewną. 
Zamilczał… 
Nazajutrz jednak przybył wylękły Aaron z Baby, potwierdzając smutną wieść, że na 
Rozwadowie 
rozciągnięto tradycją, a pan Serebrnicki potajemnie do Warszawy pojechał.
XI
I żelazo rdza przegryza, i na ludzi najtwardszych przychodzi chwila, gdy im 
energii zabraknie, a 
siły się wyczerpią. Tak się stało z panem Śniehotą… Choroba nagła, spowodowana 
wzruszeniem i 
gniewem, grożąca śmiercią, uczyniła go ostrożnym zrazu, w końcu słabym. Poddał 
się, aby nie 
walczyć i żyć. Domka, nad spodziewanie własne, z łatwością go pokonała i tam, 
gdzie się 
spodziewała wojny, znalazła pokorę, obojętność, doskonalną abdykacją81… Śniehotą 
na wszystko 
się zgadzał, przyjmował, co mu narzucono, jedno tylko go jeszcze poruszało — to 
wspomnienie 
brata, którego nienawidził i lękał się…
Uzuchwalona tym powodzeniem młoda kobieta wprowadziła naprzód do domu 
Serebrnickiego, 
potem z wolna idąc za jego radami, łudzona jakimiś nadziejami, spiknęła się z 
nim na męża, 
którym się brzydziła i od którego pragnęła uwolnić. Prawnik obiecywał jej rozwód, 
panowanie na 
Rozwadowie, ożenienie i wykwitowanie82 Śniehoty, na którym wprzód, obyczajem 
ówczesnym, 
wymożono zapis dla żony, umiejętnie zredagowany.
Człowiek, którego się dawniej obawiali wszyscy, był teraz w ręku dwojga ludzi, 
schwycony jak 
w potrzasku… Szło tylko o to, jak się go pozbyć… Oczów mu nikt nie śmiał i nie 
mógł otworzyć, 
bo nie miał przyjaciół i znękany nie posądzał, nie domyślał się nic, szedł ślepo 
do zguby…
W Warszawie oddał się cały w ręce doktorów, obiecujących mu powrót do sił i 
zdrowia. Żona 
pilnowała ściśle spełnienia ich przepisów, tak że Śniehotą więźniem był w domu, 
a Domka 
swobodną. Szedł spać, gdy ona wybierała się do przyjaciółek na miasto, siedział 
w napalonej izbie 
obwinięty kołdrami, gdy ona świeżego używała powietrza. Morzono go głodem, 
zalewano 
lekarstwami i trzeba było natury tak silnej, jak jego, aby te leki straszliwe 
wytrzymać mogła.
Domka, gdy mowa była o tym mężu, śmiała się i ruszała ramionami, nie nazywając 
go inaczej, 
jak starym grzybem… Przyjaciółki jej godne nie pytały jej inaczej o męża, tylko 
tytułując go, jak 
ona: — A cóż twój stary grzyb?
Śniehota z rodzajem apatii nie dowiadywał się nawet, nie myślał o stanie swych 
interesów. 
Zabrane do Warszawy pieniądze z pomocą pani wyczerpały się szybko. Domka 
wiedziała, że 
nowy dług do zaciągnięcia będzie trudny, ale w odwodzie był pan Serebrnicki — i 
pozbędzie się 
starego grzyba.
Jednego wieczora Śniehota jak zwykle poszedł do łóżka o dziewiątej. Sen go nie 
brał, myśli 
różne chodziły po głowie. Dnia tego żona się z nim obchodziła bez litości, 
czyniła mu wymówki, 
że ją oszukał mniemanym dostatkiem, że żyjąc ze starym jeszcze się oszczędzać 
musi.
Była nielitościwą, jak bywają młode i piękne kobiety, którym się zdaje, że je 
ich wdzięk do 
szczęścia i przewodzenia na świecie uprawnia. Im mąż powolniejszym się dla niej 
okazywał, tym 
ona stawała się dla niego sroższą i zuchwalszą. Jan cierpieć musiał i moralnie, 
i fizycznie — 
zapominano o nim, a pamiętano tylko o sobie.
Położył on się w łóżku; sen nie przychodził, rozmyślał nad swym położeniem, gdy 
w sąsiednim 
pokoju posłyszał naprzód otwierające się drzwi, potem ciche szepty szybkie, żywe, 
jak gdyby kto 
nadszedł obcy…
Zwykle nie tak bardzo szanowano jego spoczynku, żeby aż głos zniżać miano, pani 
dysponowała i rozkazywała sługom, niekiedy krzykliwie, nie zważając, że męża 
obudzić może. Tą 
rażą zachowano jakąś dziwną ostrożność, która starego Śniehotę uderzyła mocno…
Rozmowa, w której głos żony i jakiś drugi, niezupełnie mu obcy, ale nie dający 
się rozpoznać, 
słyszeć mu się zdawało, trwała bardzo ożywiona. Łóżko stało przy ścianie 
przeciwnej, ta zaś, u 
której mówiono, cienkie przeforsztowanie83 z tarcic, była niedaleko. Śniehota 
wpadł po cichu, 
zbliżył się tuż i przyłożył ucho; któryś z poprzedników w mieszkaniu tym, 
ciekawym będąc 
sąsiadów czy sąsiadek, powykręcał w ścianie otwory, które tylko papierem z lekka 
były 
pozaklejane. Wśród ciszy wieczora łatwo było mu podsłuchać rozmowę.
Głos jakiś męski, znany, mieszał się z głosem jego żony, urywkami dochodziła go 
rozmowa… 
do! — Stary grzyb — mówiła Domka — leży już i śpi. To trup żywy, za próchno… nie 
ma się co o 
niego troszczyć… Byle się położył, śpi jak kłoda. Schorowany, niewiele mu tchu 
zostało… 
Możemy mówić śmiało, nie ma nikogo… Co waćpan przynosisz mi?
— Wszystko jak najlepiej idzie. Długi na Rozwadowie ponabywane, tradycja 
wyrobiona; stary 
już tam, gdyby pięćdziesiąt lat procesował, do majątku nie dojdzie…
— A czym i jak ma procesować — odezwała się kobieta — grosza nie ma i nikt mu 
nie da nic…
— Teraz tylko idzie, kochana pani, abyś go porzuciła i zażądała rozwodu. Jeżeli 
się uprze nie 
pozwalać nań — to będzie z głodu marł i nic to nie pomoże, boć nie wieczny, a my 
możemy 
czekać. Pani siądziesz przy matce, ja w Rozwadowie, będziemy żyli razem… A gdy 
na rozwód się 
zgodzi, da się mu pensyjkę i ordynarią84.
— Złe licho, od razu nie da się złamać, będzie próbował kąsać — mówiła Domka.
Szept cichy był potem i niedosłyszalny; w Śniehocie kipiało wszystko. Nie mógł 
już wątpić o 
ohydnej zdradzie. Zrazu mu się zbierało jakby na atak podobny temu, który go 
obalił w kościele, 
lecz siłą woli, w człowieku potężną i niekiedy prawa wszystkie zwyciężającą, 
otrząsł się z nacisku, 
jaki uczuł w piersiach i mózgu, przeszedł do łóżka i szybko zaczął przyodziewać.
Włożył na siebie tylko opończę i ciepłe buty. U łóżka stał gruby kij, z którym 
czasem się 
przechadzał. Drżącą ręką pochwycił go i chwiejnym krokiem powlókł się ku drzwiom. 
Przyłożył 
ucho do nich, aby się przekonać, że mu gach nie uszedł — lecz właśnie w tej 
chwili szept z dala 
oznajmił mu pożegnanie, drzwi przeciwne odemknęły się i Serebrnicki wysunął się, 
a cisza 
zupełna nastała w przyległej izbie.
Śniehota namyślał się, co miał począć; zmiarkował, że na nic by się nie zdało 
hałasu narobić 
próżnego, gdy już gacha nie było — zwyciężył gniew, zwlókł się do łóżka, 
rozebrał i położył się. 
Wyrachował doskonale, iż te odwiedziny ostatnimi być nie mogą.
Nazajutrz nikt by był po nim nie poznał, że go chęć zemsty i gorączka trawiły. 
Milczący był, 
zadumany, lecz słowa nie rzekł żonie, okazywał jej zwykłą powolność, a pod 
wieczór, udając 
sennego, zażądał wcześniej iść do łóżka. Nie sprzeciwiano mu się wcale. Domka 
została w drugiej 
izdebce.
Pewien będąc, że go żona nie zajdzie, Jan pozostał na czatach ubrany z kijem w 
ręku, który dusił 
z niecierpliwością. Siadł pod samymi drzwiami, na próżno jednak… Słyszał, jak 
żona posadziła tu 
sługę dla pilnowania domu, a sama wyszła. Nie wróciła, aż późno w noc, półgłosem 
nucąc 
piosenkę. Nie było już na co czekać, stary legł; drugą już noc oka zmrużyć nie 
mógł. Paliło go 
gwałtowne zemsty pragnienie. Żałował, że pierwszego dnia wcześniej się z 
kryjówki nie wydobył. 
Miał I czas rozmyślać nad położeniem i szukać środków obrony, lecz nie miał 
nikogo za sobą — 
był sam, bezbronny; mógł się mścić, nie mógł ratować. W tej chwili namiętność go 
zaślepiała — 
nie szło mu o siebie i ocalenie, o pomstę tylko… Nienawidził tę kobietę, której 
uległ, której się dał 
opanować, a nigdy od niej nawet najmniejszej powolności nie doznał.
Domka tak się nie domyślała stanu duszy swojego męża, iż nazajutrz, widząc go 
bledszym i 
mizerniejszym, żartowała sobie z niego i wyrzucała mu jak zwykle, iż się wybrał 
na starość grać 
rolę młodego małżonka. Śniehota zmilczał, obawiał się zdradzić i wyrwać ze 
słowem.
Poszedł wcześnie zamknąć się w swojej sypialni, a raczej podsłuchiwać. Było już 
późno dosyć, 
gdy szept posłyszał znowu; serce mu bić zaczęło gwałtownie, czekał jeszcze, by 
się upewnić, iż 
gość przybył w istocie.
Nie było w końcu wątpliwości. Z kijem w ręku jak widmo wskoczył do pokoju, w 
którym 
jejmość siedziała obok swojego plenipotenta85. Ukazanie się niespodziane 
Śniehoty zrazu ich 
osłupiło — miał czas zacząć bić po ramionach i głowie Serebrnickiego, a potem 
się porwał na 
żonę.
Wtem silniejszy daleko młody mężczyzna widząc niebezpieczeństwo kobiety, 
pochwycił go za 
obie ręce i obalił na ziemię.
Domka krzyknęła: — Wariat! — Towarzysz jej wołał: — Związać go, związać go! — Na 
próżno wyrywał się Śniehota i chciał krzyczeć, żona mu chustką zatkała usta, 
obawiając się w 
domu hałasu i awantury.
— Dawaj jejmość ręczników czy sznura; związać go trzeba!…
— Wariat! — wołali oboje…
Pomimo najgwałtowniejszych wysiłków. Śniehoty związano mu w tył ręce, zawiązano 
usta, 
Serebrnicki skrępował nogi i wziąwszy pod pachy, zaniósł go na jego własne łóżko. 
Jan wpadł 
naówczas w stan jakiegoś omdlenia, który mu dozwalał słyszeć wszystko, co się 
wkoło niego 
działo, a nie dopuszczał ani drgnąć nawet. Oczy były jak za mgłą, krew czuł jak 
się przelewała 
falami po nim i sądził, że go udusi. Po dopełnieniu tego czynu Domka padła 
zmęczona na krzesło.
— No, co z nim teraz począć? — zawołała. — Co zrobić z tym szatanem?
Serebrnicki chodził zamyślony.
— Co robić! W istocie, to diabla sprawa. Kto się mógł spodziewać, że podsłucha; 
jejmość 
zapewniałaś…
— Bo nigdy się z łóżka nie ruszał, to trupisko przemierzłe! — zawołała z gniewem 
kobieta, 
pogardliwie patrząc na leżącego.
— Co tu począć! Co począć!
Śniehocie zdawało się na chwilę, że życie jego jest w niebezpieczeństwie. 
Serebrnicki okiem 
krwawym poglądał na niego, żona by pewno nie broniła; bezsilny, skrępowany, był 
na ich łasce. 
Dosyć było, ażeby silny chłop, który stał nad nim, palcami ucisnął mu gardło… 
Zimny pot 
wystąpił na skronie człowieka, który nigdy tak blisko nie zajrzał śmierci w 
oczy…
Życie ubiegłe na myśl mu przyszło, wszystko, co drudzy z nim cierpieli, co jemu 
dojmowało. 
Zemsta Boża zwieszoną była nad głową jego…
— Ta chusta go może udławić! — szepnął Serebrnicki. Domka ramionami ruszyła…
— A, co mi tam! Niech się udusi! — rzekła obojętnie…
Prawnik chodził po izbie, to stawał i patrzał na Śniehotę, którego twarz 
przybrała trupią bladość.
— Żyje jeszcze — odezwał się.
— Co począć? — bezmyślnie powtarzała kobieta. Wtem Serebrnicki jakby się ocknął; 
zawołał:
— Co? Tu nie ma co robić! Jedna rzecz została… Pójdę do bonifratrów86, niech go 
wezmą. 
Zapłacę, powiem im, że furiozny87, aby go nie rozwiązywali i nie słuchali, co 
bredzi; pani 
potwierdzisz…
— A? Co wariat, to wariat! — uderzając w ręce zawtórowała kobieta. — To ze 
wszystkiego 
najlepiej. Niech go zamkną… Ja go znam, on się własną żółcią i złością zatruje… 
Jedź do 
bonifratrów…
Wtem zawahała’ się. — Ale ja z nim nie zostanę sama! — dodała. — Może się 
rozwiązać, ja 
bym życia nie była pewna.
Serebrnicki przystąpił do łóżka i jak kłodą martwą poruszywszy obezwładnionego 
Śniehotę, 
umocował ręcznikiem związane ręce, aż zsiniały, popróbował nóg i chusty na 
twarzy.
— Nie ma się czego obawiać — rzekł.
— To co, ja z nim nie zostanę. A nuż, broń Boże… skończy?… Ja się trupów boję…
— Sługa się też nie sprawi! — zawołał doradca. — Ale proszę zawołać go, 
poradzimy coś na 
to…
Jejmość zbiegła zaraz po służących, lamentując na schodach, iż pan zwariował i 
że z nożem się 
rzucał do ludzi. Rozbudzeni wpadli na górę…
— Ruszać po powóz — zakrzyknął Serebrnicki — zawieziemy go do szpitala…
Stali słudzy nieruchomi, lecz pani rozkaz powtórzyła. Jeden z nich ośmielił się 
iść wreszcie i 
fiakra sprowadzić. Serebrnicki był zimny i przytomny jakby nic — sam ujął 
Śniehotę pod ręce, 
słudze go kazał ująć za nogi i tak zaniesiono go do powozu. Sam siadł przy nim i 
rozkazał jechać 
do bonifratrów.
Godzina była późna, ulice puste. Śniehota na pół omdlały z gębą związaną; mogli 
więc nie 
obudzając uwagi niczyjej dostać się do furty. Tu Serebrnicki pośpiesznie dzwonić 
zaczął…
W onych czasach nie było kontroli dzisiejszej ani obowiązku świadectwa prawnego 
dla 
zamknięcia człowieka za kraty. Nie przypuszczała społeczność chrześcijańska, 
ażeby rodzina, 
bliscy, dopuścić się mogli nadużycia tak straszliwego, jakim było uwięzienie 
samowolne 
zdrowego na umyśle człowieka.
Gdy prawnik zadzwonił u furty, wypadł natychmiast czuwający braciszek. 
Serebrnicki twarz 
przybrał pomieszaną i strapioną.
— Na miłość Bożą — zawołał — prowadźcie mnie do przełożonego. Przywiozłem z sobą 
niebezpiecznego wariata, który o mało nie stał się wielkiego nieszczęścia 
przyczyną. Trzeba go 
zamknąć…
Nawykły do podobnych wypadków braciszek natychmiast posłał po księdza, który w 
tej chwili 
pośpiesznie nadbiegł — niespokojnie dopytując, o co by chodziło.
— Przywiozłem z sobą obłąkanego — rzekł Serebrnicki. — Dawno już dawał znaki 
pomieszania, ale dziś w nocy porwał się do żony, ledwieśmy zdołali go związać.
— Gdzież jest?
— Tu w powozie, u furty.
Natychmiast przełożony i dwóch powołanych braci zeszli ze światłem do fiakra, w 
którym 
blady, z gębą zawiązaną leżał półżywy Śniehota.
— Ma wizje, przywiduje mu się nie wiedzieć co! Wykrzykuje na żonę, na swych 
najbliższych, 
obwinia, rzuca się. Leżał już w łóżku, gdy go to napadło; paroksyzm ten 
gwałtownie nastąpił, w 
nocy — mówił adwokat.
— To bywa bardzo często — odparł przełożony — ale naprzód trzeba go zanieść do 
infirmerii88.
Przybyły bardzo dobrze odgrywając rolę człowieka przejętego, wzruszonego, 
śpieszącego dla 
uspokojenia pozostałej familii, z namysłu zapomniawszy księdzu dać bliższe 
szczegóły o chorym, 
wcisnął mu dziesięć dukatów na pierwsze potrzeby — a sam jak najspieszniej siadł 
do powozu i 
zniknął. Bonifratrowie opatrzyli się za późno, że się nie rozpytali dobrze, byli 
jednak najpewniejsi, 
iż nazajutrz się zgłosi rodzina nieszczęśliwego.
Serebrnicki natychmiast powrócił do mieszkania Śniehotowej, która siedziała 
gniewna i 
poruszona, nie wiedząc, co z sobą dalej czynić.
— Tymczasowo — rzekł od progu — zamknąłem go u bonifratrów. Nim się rzeczy 
wyjaśnią, 
nim go uwolnią — bo i to być może — nie mamy co robić, pani moja — kazać pakować 
natychmiast i jechać; pani do matki, ja do Rozwadowa….
W istocie był to jedyny sposób wybrnięcia z katastrofy niespodziewanej, którą 
Serebrnicki po 
namyśle gotów był uważać za prawie szczęśliwą.
— Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło — szepnął nadąsanej pani — 
pozbyliśmy się 
starego… Niech sobie radę daje. Nic dziwnego, że gdy mnie z kijem napadł — 
przyjaciela i 
doradcę prawnego, musiałem go zamknąć do czubków.
Ludzie rozwadowieccy zrazu stawali oporem, wahali się z posłuszeństwem nie 
bardzo im miłej 
pani, lecz Serebrnicki energicznie fukać zaczął i rozkazywać tak, że nawykli do 
biernego 
posłuszeństwa, ulegli wreszcie.
Nad ranem pocztowe konie sprowadzone wiozły wyładowany powóz, w którym siedziała 
zmęczonych nieco rysów twarzy Domka i zuchwale poświstujący prawnik.
W szpitalu, gdy na górę wniesiono Śniehotę i rozwiązano mu usta, mało w nim było 
ducha. 
Oczyma obracał, ale z piersi nierychło mógł dobyć głosu. Miał czas, gdy się nad 
nim znęcano, 
rozważyć, iż pasja i na nic się tu nie przydadzą, a obłąkanie potwierdzić mogą. 
Jakiś rodzaj 
rozpaczliwej apatii go opanował.
Księża, którzy byli uprzedzeni, że im przywieziono furiata, nie mogli się 
oddziwić jego 
uspokojeniu. Jednakże przez ostrożność mu ani rąk, ani nóg jeszcze nie 
rozwiązano. Oswojony z 
wariatami różnego rodzaju, braciszek usiadł naprzód badać chorego. Śniehota 
przychodził do 
siebie Oczy wprawdzie dziko patrzały, ale ich wzrok nie zapowiadał gwałtownego 
szału. Czekano, 
aby się odezwał chory.
— Wody!! — rzekł głosem słabym.
Dano mu jej, do ust przyłożywszy szklankę i podniósłszy głowę. Przełożony 
siedział opodal 
nieco.
— Mój ojcze — ozwał się Śniehota — to infamia89, ja… ja — wcale wariatem nie 
jestem i nie 
byłem; to ci podli, nikczemni…
— Tak, tak — zawołał przełożony — uspokój się, kochany panie, my to wiemy. Chory 
jesteś; u 
nas tu wszystkie choroby leczą, a gwałtownych środków używa się tylko w razach 
gwałtownych; 
trzeba być posłusznym i nie buntować się. Dopust Boży.
Śniehota zamilczał trochę!
— Mój ojcze — odezwał się powtórnie do przełożonego — prosiłbym, abyście mi 
dozwolili z 
sobą pomówić sam na sam.
Nie było w tym żadnego niebezpieczeństwa, starszy kazał się braciszkom oddalić i 
być na 
zawołanie. Gdy odeszli, stary począł opowiadać spokojnie całą historią swoją, 
żony i ostatni 
wypadek, który katastrofę sprowadził.
Jakkolwiek wszystko to się wiązało dosyć dobrze, a w mowie nie było pomieszania 
śladów, 
ksiądz, któremu się trafiało widywać chorych długo bardzo przytomnych, dopóki 
paroksyzm ich 
nie napadł — nie wiedział, co o tym sądzić. Nie przypuszczał nadużycia nawet.
Gwałtowny charakter Śniehoty, wśród tego opowiadnia, któremu starał się nadać 
cechę 
spokojną, wybuchnął parę razy. Wzruszenie sprowadziło rodzaj gorączki; 
wspomnienie brata, 
wypadków dawnych życia, niechęć ku ludziom — kilkakroć go poruszyły silniej. W 
wyrazach 
zabrakło związku. Przełożony w całej tej historii, nieporządnie opowiadanej, 
połapać się nie 
mogąc, na przemiany wątpił i upewniał się, iż miał przed sobą obłąkanego. Furii 
tylko, 
zapowiedzianej mu, nie znalazł — lecz postanowił być ostrożnym.
Łagodnymi słowy starając się pocieszyć chorego i nakłaniając go, ażeby spoczął, 
zawołał 
braciszków, rozkazał opatrzeć straszliwie ściśnięte ręce, w które się płótno 
skręcone wpiło 
sznurem, zwolnić więzów, i zaleciwszy modlitwę, ufność w Bogu — odszedł do swej 
celi. Jeden z 
braci pozostał, czuwając nad nieszczęśliwym.
XII
W Pobereżu nic się nie zmieniało oprócz fizjognomii dworu i wioski. Pan Andrzej, 
nie mając 
innego zajęcia, wypieszczał tę swą majętność, czyniąc z niej jakby cacko, którym 
się zabawiał. 
Dom, ogród, wieś, stadnina na przemiany go ciągnęły; polepszał, naprawiał, a — 
co się ludziom 
naówczas w głowie nie mieściło — dużo pieniędzy kładł w majątek, tak że sąsiedzi 
mówili, iż za 
to, co włożył w Pobereże, już by drugie takie kupił.
Ozorowicz, częsty gość do butelki, w której wcale dobrą starkę litewską dawano — 
znosił 
nowiny i plotki. Swatać przestawszy, bo mu się tu zupełnie nie powiodło, 
pochlebiał. Starał się 
rozbudzić ambicją i namówić do urzędu powiatowego pana Andrzeja, ale i tego 
stanowczo 
odmówił.
Siedział tak raz gospodarz w ganku, młodzieży z matkami wypuszczonej w 
dziedziniec 
przypatrując się, gdy wózek pana mecenasa się zatoczył.
— A ja tu, na ten raz, z ciekawą, dalipan, nowiną — zawołał Ozorowicz, wchodząc 
na ganek. — 
Wystaw sobie pan, Rozwadów tradują za długi.
— A pan Jan gdzie?
— W Warszawie! Pod jego niebytność się uwinęli. Słyszę, chory tam leży. Co 
dziwniej, jakoś 
mi się to w głowie nie mieści, jejmość, słyszę, przyjechała sama do matki, jego 
w ręku doktorów 
zostawiwszy.
— Któż traduje? — zapytał Andrzej.
— Ten filut Serebrnicki — rzekł Ozorowicz — między nami mówiąc, boję się, żeby i 
żony nie 
zatradował, bo bardzo z jejmością byli dobrze. Andrzej się ruszył, jakby go co 
rzuciło.
— Mój Ozorowicz — zawołał — jeżeli to prawda, napij się wódki, przekąś co, ja ci 
konie dać 
każę, jedź i sprowadź mi tu Serebrnickiego. Ja do tradycji nie dopuszczę.
Ozorowicz słuchał i uszom nie wierzył.
— Co panu jest? — spytał. — Nieprzyjaciela, który na was poczciwej nie zostawił 
nitki, 
ratować? Po co? Kto to słyszał?
— Mój panie Ozorowicz — odparł z dumą Andrzej — prosiłbym cię, abyś to robił, 
czego ja się 
domagam. Jedź i proś do mnie Serebrnickiego.
— A jak nie zechce przyjechać?
— To ja pojadę do niego — odparł Andrzej. — Majątek jest spadkowy, w każdym 
razie ja mam 
prawo do wykupu.
Ozorowicz się rozśmiał.
— Ano! Tak — to rozumiem! — zawołał. — Nastraszyć filuta i samemu Rozwadów 
zagarnąć!
Andrzej nic nie odpowiedział.
— Jedź, proszę cię. Klasnął na służącego.
— Pani Janowa gdzie? U matki?
— Mówiono mi, że w Myzie.
— Dwie bryczki zaprzęgać — zadysponował Andrzej — pojadę do Myzy.
Z człowiekiem tak energicznym nie było co dysputować. Ozorowicz, któremu choć 
mała gratka 
upiec się mogła — był posłusznym. Siadł i pojechał.
Odjeżdżając widział, jak pan Andrzej na drugi wózek siadł i do Myzy ruszać kazał.
Tp właśnie między córką a matką odbywała się scena gwałtowna, bo Zębowska 
przestraszona 
była przybyciem córki bez męża, choć nie wiedziała dobrze o wszystkim i o 
chorobie jej tylko 
powiedziano. Matka nie była może od Domki lepsza, ale obawiała się gąb ludzkich 
i języków — 
miała wstydu więcej. Nie kosztowałoby ją może postąpić sobie niewdzięcznie i 
nieludzko, lecz tak, 
aby się to nie wydało.
Przybycie prawnika z córką razem, jawne ich z sobą stosunki, porzucenie chorego 
w Warszawie 
— rozgniewały matkę. Nie chciała nawet z poczatku przyjąć córki w domu. Drugi 
już dzień trwało 
zajadłe ucieranie się dwojga kobiet. Zębowska chodziła zaperzona, powtarzając, 
że ona o niczym 
wiedzieć nie chce i mieszać się do niczego.
Gdy wśród tej sceny zatoczyła się bryczka i poznano w niej pana Andrzeja, Domka 
uciekła do 
bokówki, drzwiami trzaskając, a gość, wszedłszy, zastał tylko samą gospodynię, 
poruszoną 
widocznie, zagniewaną i nie bardzo mu radą.
— Przepraszam panią, że ją inkomoduje90 — rzekł wchodzący. — Słyszałem, że pan 
Jan 
Śniehota chory w Warszawie, a tu mu majątek tradują, że żona jego wróciła. Rad 
bym się coś o tym 
dowiedzieć.
Zębowska, poprawiając loków porozrzucanych i chustkę, nierychło na odpowiedź 
zdobyć się 
mogła. Namyślała się, co ma mówić, gdy pan Andrzej dodał:
— Może bym mógł się widzieć z panią Janową?
Panią Janowe, choć jej nie było widać, czuć było dyszącą tuż za drzwiami w 
bokówce i 
zaglądającą ciekawie przez szpary starych drzwi, źle spojonych.
— Ale panowie — rzekła Zębowska — ja tam nie wiem, bracia czy nie, nie żyliście 
z sobą 
przecie. Co panu do Jana?
Odpowiedź była niezręczna. Andrzej wysłuchał ją obojętnie.
— Zostaw mi pani — rzekł po chwilce — pobudki, dla których się pytam, wstydzić 
się ich nie 
mam powodu. Mogę się widzieć z panią Janową?
Zębowska nie wiedziała, co odpowiedzieć.
— Ja tam nie wiem— przebąknęła. — Kobieta chora, zmęczona… Tylko co tych słów 
domawiała, gdy dziwnym zrządzeniem Serebrnicki, za którym wysłał Andrzej tylko 
co, zajechał 
przed dworek i impetycznie wpadł do pokoju. Z widzenia pono znał pana Andrzeja; 
zobaczywszy 
go tutaj, zmieszał się.
Zębowska sama, pono nie wiedząc, co robi, zawołała głośno:
— A otóż chwała Bogu i pan Serebrnicki.
— Bardzo szczęśliwie, żeśmy się spotkali — odezwał się, postępując ku niemu, 
Andrzej — 
właśnie ja Ozorowicza do pana posłałem. Co to jest za tradycja na Rozwadów?
Sczerwieniał prawnik, schwycony niespodzianie, i począł bełkotać:
— Cóż to ja się mam z tego tłumaczyć… Tradycja, tradycja za długi — po 
wszystkim…
To mówiąc, spojrzał jakoś w oczy stojącemu naprzeciw Śniehocie i spotkawszy jego 
wzrok 
śmiało wymierzony ku sobie, spokojne oblicze, na którym widać było jakąś pewność 
czystej 
sprawy, mimowolnie zmieszał się, zmalał, skulił, spłonął — a sędzia byłby go z 
jednej fizjonomii 
winowajcą uznał.
— Co się dzieje z panem Janem? — zapytał poważnie gość. Ten rodzaj inkwizycji 
zburzył 
prawnika; ruszył ramionami.
— Albo ja wiem? Co to do mnie należy? Chory… Leży może w szpitalu czy u doktora… 
Śmieszna rzecz! Gdyby i zdrów był, nic by to nie pomogło, bo długów więcej niż 
majątku.
Po tym zbyt gwałtownym i zdradzającym niepokój wystąpieniu Serebrnickiego, 
nastąpiło 
milczenie. Andrzej stał ciągle spokojny.
— Przecież mi pan za złe nie możesz wziąć, że się o brata dopytuję? — rzekł 
cicho.
Popłoch, jaki rzuciło na wszystkich stawienie się niespodzianie Śniehoty, był 
widoczny i mówił 
wiele; on sam mógł z niego wnioskować, iż sprawa nie musiała być czystą.
Milczeli jeszcze, gdy z bokówki wyszła z palącą się twarzą, rozjątrzona Domka i 
ledwie głową 
kiwnąwszy gościowi, odezwała się grubiańsko:
— Czegóż tu pan od nas chcesz?
— Rad bym się dowiedzieć o panu Janie — rzekł spokojnie Andrzej.
— To dopiero czułość w porę! — zawołała młoda pani. — Przecie panowie z sobą nie 
żyliście, 
on pana nienawidził… Skądże taka o los jego troskliwość!
— Był mi zawsze bratem — odparł tym spokojniejszy Andrzej, że w tych, co go 
otaczali, 
widział jakiś przestrach i rozgorączkowanie. — Chory jest i pani go opuściłaś 
chorego.
— Cóż komu do tego, pytam się! Co komu do tego! — odpowiedziała Domka.
Po tych słowach, już urwawszy rozmowę z nią, pan Andrzej z zimną krwią zwrócił 
się do 
Serebrnickiego:
— Mówiono mi, że pan ponabywałeś długi i tradujesz Rozwadów, mam sobie za 
obowiązek 
uprzedzić pana, iż to jest nasz majątek dziedziczny, rodowy i że ja mu w ręce 
obce przejść nie dam. 
Ażebyś pan na próżno nie rachował, wcześnie mu to oznajmuję.
To mówiąc, skłonił się dokoła i widząc, że tu już ani robić, ani mówić nie ma co, 
wyszedł 
powoli. Adwokat stał zmieszany równie jak Domka. Ani on, ani ona nie mogli 
przewidywać 
żadnej interwencji ze strony tego brata, którego za obcego prawie uważali. Była 
to rzecz dla nich 
nowa, niespodziana i groźna.
Samą postawą, mową, energią, a wreszcie zamożnością swą, pan Andrzej był 
strasznym. 
Serebrnicki zmiarkował, że stawiając mu się w pierwszej chwili za ostro i 
narażając go sobie, 
popełnił błąd nie darowany.
Domka stała nadąsana, Zębowska mruczała coś niezrozumiałego.
— Tego jeszcze brakło — mówiła — żeby się ujął za brata, to dopiero będzie 
śliczna kasza. Ale 
kto ją nawarzył, niechaj je, ja ręce umywam, ja umywam…
— Niech z lichem wykupi sobie Rozwadów — odezwał się adwokat — jak mu wszystko 
policzę, dobrze go zapłaci. Przecie niejedna to wieś na świecie, znajdzie się za 
te pieniądze druga. 
Ano zobaczymy, czy ze mną do ładu dojdzie…
Domka dała mu znak, wskazując matkę, i oboje wyszli do bokówki. Zębowska, 
nagniewawszy 
się, płakała, powtarzając ciągle: — Skaranie boże!
Dotąd o wpakowanym tak zręcznie do bonifratrów panu Janie nic jeszcze słychać 
nie było, 
jednakże Domkę i jej wspólnika opanowywała trwoga. Mógł się uwolnić z tego 
więzienia, któż 
wie, mógł znaleźć obrońców, mógł napaść na dworek w Myzie…
— Ja tu nie pozostanę! — wołała młoda jejmość. — Jeżeli, uchowaj Boże, 
wyzdrowieje — to 
człowiek mściwy, on mi nie daruje. Może być nieszczęście.
Matka też rada się była pozbyć córki, nagląc, aby jechała do Rozwa—dowa, dokąd 
ona nie 
śmiała się udać. Nastąpiły z prawnikiem narady i postanowienie przebycia czas 
jakiś w 
miasteczku. Wyszła z oświadczeniem tym do matki pani Śniehotowa.
— Ja widzę, że tu nie mam co robić — odezwała się. — Matka się mnie pozbyć rada, 
więc jutro 
rano się wybiorę; pan Serebrnicki konie przyśle.
— A, jedź sobie, jedź! — odparła Zębowska.
Kwaśno rozstała się z prawnikiem, który odjeżdżał zaraz, i Domka zamknęła się w 
bokówce, a 
Zębowska, związawszy głowę, w swoim pokoju.
Wyjechała więc nazajutrz, prawie nie żegnając się, Domka do miasteczka, w którym 
już od 
dawna gościł Piętka, dotąd się wybrać nie mogąc do Warszawy.
Serebrnicki zajął się sprawą. Oboje ciągle wyczekiwali jakiejś wieści o 
Śniehocie, lecz żadna 
nie nadchodziła. To ich nieco uspokajało. Mógł chory i stary zemrzeć, albo w 
istocie oszaleć z 
rozpaczy. Tygodnie i miesiące upływały bez żadnej o nim wiadomości.
Tradycją rozciągnięto na Rozwadów, a do sądów podał protest pan Andrzej, 
zawarowujący 
prawo wykupna majątku. Ozorowicz rwał się niezmiernie do opiekowania tą sprawą, 
lecz Śniehota 
dodał mu drugiego prawnika, niezupełnie dowierzając jego zdolnościom.
XIII
Aaron siedział w pierwszej izbie karczemnej, w śmiertelnej koszuli i całym 
urzędowym 
przyborze do modlitwy, nad wielką księgą szeroko otwartą. Nikogo dnia tego pod 
wieczór w Babie 
nie było, tylko u drzwi odpoczywała drzemiąc zakwefiowana911 stara żebraczka. 
Wieczór cichy 
był i spokojny. Przez szyby okien przeglądało od zachodu krwawo zabarwione niebo; 
w pobliskim 
błotku modlitwę swą wieczorną krzykliwie odprawiały żaby, a niekiedy ozwało się 
górą 
przelatujące ptactwo, dążąc do gniazd na noclegi. Drzewa, szumiące niekiedy, 
stały teraz cicho 
jakby zdrzemane po dniu gorącym — nie ruszyła się żadna gałązka.
Przed Aaronem paliły się dwie świeczki cienkie, leżące krzywo w mosiężnych 
lichtarzach. Z 
alkierza dolatywały głosy kobiet i dzieci.
Parę wozów, znać z bliskich wiosek, zaskrzypiało na gościńcu i nie wstępując do 
gospody, dalej 
się powlokło. Na podwórzu był mrok, który zaledwie o kilkanaście kroków 
rozpoznać coś dawał. 
Aaron kończył już swe psalmy i powoli rozdziewał się z ubioru, składając go 
starannie; oczy jego 
obiegły całą gospodę pustą, padły na żebraczkę obojętnie, potem na kręcącą się 
sługę — ale myśl 
musiała być gdzie indziej. Stary Izraelita smutny był i roztargniony, nie 
ukołysała go nawet 
pobożna modlitwa.
Miał już gasić świece niepotrzebne, gdy skrzypnęły drzwi, otwarły się z wolna, 
ale nikt nie 
wszedł nimi. Aaron popatrzał nieco niecierpliwy. Stał ktoś za nimi, jakby wnijść 
nie śmiejąc. Zrazu 
czekał gospodarz, potem ruszył się zobaczyć, kto zaglądał do gospody; lecz 
właśnie do Progu 
przystępował, gdy jakaś postać stojąca tuż, cofnęła się dalej.
Żyd, który się nie obawiał nikogo, a ciekawym był, wyjrzał za drzwi i nie mogąc 
nic zobaczyć, 
postąpił krok dalej. U słupa stał człowiek oparty, z głową spuszczoną.
Aaron zbliżył się tuż, przysunął głowę i krzyknął…
— Ts! — dało się słyszeć słabym głosem.
Na twarzy i w ruchach arendarza widać było przestrach wielki.
— To nie może być! — zawołał sam do siebie. Przybyły go za rękę wziął.
— Nie chcę — rzekł — żeby mnie widzieli.
— W karczmie żywej duszy nie ma — szepnął Aaron, zapomniawszy o żebraczce. 
Stojący u 
słupa mężczyzna ruszył się, ale zachwiał; Żyd ujął go pod ramię i z wolna 
powiódł ku izbie. 
Właśnie wchodzili na próg, gdy na ławie siedząca żebraczka obróciła głowę, 
podniosła ręce, 
plasnęła w nie i zawołała głosem dzikim:
— Pohybel!
Usłyszawszy ten głos wchodzący rzucił się przerażony i rękoma oczy zasłonił. Gdy 
nie Aaron, 
padłby może, bo chwiał się na nogach. Żebraczka zaszła się naprzód jakby 
śmiechem jakimś 
jękliwym, ale głos jej uwiązł w gardle i urwał się nagle.
Żyd tymczasem, szepcząc coś ciągle do przybyłego, gwałtem niemal ciągnął go do 
alkierza, z 
dala na żonę i wnuki dając znaki rękoma, aby precz ustąpili.
Szli tak, a raczej się wlekli do drugiej izby, gdy Hanna Hajdukówna wstała z 
miejsca i poczęła 
sunąć się za nimi.
Aaron nie miał czasu ani przytomności, ażeby ją powstrzymać. Przejęty był cały 
losem 
człowieka, którego znalazł pod swym progiem. Był to dziedzic Rozwadowa, pan Jan 
Śniehota…
Żyd, jak wszyscy, o losie jego nie wiedział, oprócz że chorym pozostał w 
Warszawie; 
domyślano się jego śmierci… Przy wlókł się pieszo, w istocie osłabły, zmieniony, 
straszny, z brodą 
zarosła, z włosami rozczochranymi, w odzieży zniszczonej.
Litość brała, patrząc na niego, Żyd też nie wahał się, żonę i wnuki do kąta 
zapędziwszy, 
wprowadzić go do najlepszej swej izby, co najprędzej posadzić, bo się ledwie 
trzymał na nogach.
Aż do progu przysunęła się za nimi Hanna, z rękoma złożonymi idąc jak do 
modlitwy, lecz Żyd 
przed nią zamknął drzwi i zgromiwszy, iść precz kazał.
Wsparty na wychudłej ręce siedział Śniehota długo milczący. Aaron stał przed nim, 
nie śmiejąc 
go ani badać, ani wyzywać do rozmowy, bycie samo, nędza mówiły najlepiej, co się 
z nim dziać 
musiało. Dopiero po długim wyczekiwaniu otworzyły się usta zbladłe staremu i 
szepnął:
— Przyszedłem tu zdechnąć…
Aaron nie umiał na to odpowiedzieć.
— Rozwadów zatradowali? — spytał. — Kto tam siedzi?
— Serebrnicki.
— A ta… ta? — zapytał stary.
Domyślił się Żyd, iż o żonę chodziło..
— Jejmość w miasteczku.
Po tych kilku wyrazach, wyrzeczonych z trudnością, nastąpiło milczenie.
— Żyje proboszcz? — spytał Śniehota. Zapytanie wydało się trochę dziwne 
Aaronowi…
— Zdrów i żyje ksiądz Oderanowski.
— Masz konia? — odezwał się stary. — Zawieź mnie do niego. Jest szpital przy 
kościółku, będę 
bliżej cmentarza.
Wszystko to, co mówił, w ustach popędliwego, gwałtownego Śniehoty wydawało się 
Aaronowi 
tak dziwnym, że stał niemal osłupiały.
— Niech pan tu odpocznie, ja siana przynieść każę; noc już… pan coś słaby… Gdzie 
się wlec 
— to mila.
— Po dniu mnie wieźć? Ja nie chcę! — zawołał Śniehota. — Po dniu ja nie mogę.
Zrozumiał to Żyd i odstąpił zaraz, aby wydać rozkaz zaprzęgania, żonie 
szepnąwszy, aby 
cokolwiek do jedzenia podała, ale jedzenie i napój Śniehota odtrącił, wody 
zażądał. Żydówki się 
kręciły wszystkie przestraszone, nie mogąc pozbyć i minąć żebraczki, która 
uparcie w progu stała. 
Aaron ją na próżno odprowadzał, wracała natychmiast.
Tymczasem zaprzęgano i wyścielano wóz w szopie. Śniehota parę razy głowę 
podniósł i słabym 
głosem zapytał o konie. Przypadł do niego Aaron wreście i ująwszy pod rękę, 
prowadził do wozu, 
żonie nakazawszy wprzódy, aby żebraczkę z drogi sprzątnęła. Hanna wypchnięta 
została do szopy, 
stanęła przy wozie, tak że gdy Śniehotę do niego przyprowadzono, znalazła się 
tuż oko w oko…
Stary na nią popatrzał obojętnie, podniósł oszarpaną połę opończy i pokazał jej.
— Rada jesteś — ubrali mnie w łachmany…
Hanna oczyma wielkimi popatrzała nań, ciekły z nich łzy ciche; szepnęła tylko: — 
Bóg! Bóg! 
Jedź z Bogiem.
Wsadzono starego na wóz, na którym się zaraz osłaniając opończą położył. Aaron 
nie chciał go 
tak puścić samego i usiadł w nogach; fura —powlokła się z wolna piaszczystą 
drogą ku Bereźnicy.
Już się na dzień zbierało, gdy się dobili do miasteczka i stanęli u wrót 
plebanii, otwartych nawet 
w nocy. Ksiądz Oderanowski, który przed godziną wrócił od chorego z Rudek, 
odmawiał przy 
świecy pacierze ranne; wyjrzał oknem i wyszedł na ganek.
Na furze Śniehota spał snem twardym. Aaron w kilku słowach opowiedział po cichu, 
kogo mu 
przywiózł; złożył ręce ksiądz Oderanowski i przystąpił do wozu, ale budzić 
uśpionego litość brała. 
Stanęli nad nim i czekali.
Dzień już był biały, gdy stary oczy otworzył i nad sobą ujrzał staruszka. W 
świetle rannym 
przerażającą wydawała się twarz wychudzona, policzki zapadłe, oczy zgasłe, usta 
spalone 
biednego człowieka, który w drodze pieszej, o głodzie niemal odbytej, ostatki 
sił wyczerpał. O 
swej też mocy nie mógł się teraz ani z wozu dźwignąć, ani wejść na plebanią.
Proboszcz nie mówił słowa; wniesiono go pod ręce do łóżka wprost i legł na nim, 
nie pytając, co 
z nim robią. Nie nalegał ksiądz Oderanowski o tłumaczenie żadne — czekał. Dano 
mu jeść, spać, 
odpoczywać. Gdy wieczorem proboszcz wszedł, chory już siedział na łóżku i oczy 
wlepiwszy w 
podłogę, dyszał. Podniósł je na gospodarza.
— A że ja jeszcze żyję! — odezwał się z wolna. — Myślałem, że gdzie nad drogą 
pod drzewem 
padłszy, zdechnę. Wiecie, co się ze mną działo?
— Nie — tylko, żeście chorzy byli — rzekł ksiądz.
— Chory?… Ano? Żona i gach wpakowali mnie do szpitala wariatów! Niełatwo się z 
niego 
było wyrwać. Mógłżem plamić stare imię nasze? Musiałem milczeć. Puścili mnie w 
ostatku. Cóż 
było, żebrać? Wstyd! Kraść? Nie umiem. Rozbijać? Siły nie miałem; takem się 
wlókł o 
dziadowskim chlebie. Po co? Aby choć tu kości złożyć. Żonie i gachowi nie dam 
rady. Ha, no — 
umrę. Ksiądz mnie darmo pochowa, skończy się wszystko.
Proboszcz milczał.
— Co tam jeszcze zawczasu o śmierci mówić — odezwał się, namyśliwszy — znajdzie 
się 
sposób i żyć. Ano — po bożemu, duchem spokojni żałując za grzechy… Teraz 
odpoczywaj 
jegomość i nie myśl, nad wszystko ani o krzywdzie, ani o zemście; zostaw to Bogu. 
Śniehota 
zmilczał posępnie.
Gdy na probostwie stary proboszcz krzątał się około gościa swojego, pragnącego 
się ukryć — z 
karczmy przez Hannę, przez Żydów, którzy znali Śniehotę, natychmiast wiadomość o 
powrocie 
jego dobiegła do Rozwadowa.
Serebrnicki wstawał rano obchodzić gospodarstwo, bo już tu się bawił w dziedzica 
i rolnika, 
gdy ekonom, zausznik jego, wpadł, zaledwie narzuciwszy na siebie przyodziewek, 
zwiastując 
niespodzianą nowinę.
Gdy w progu stanął, ocierając się ręką, zdyszany, przelękły, młody prawnik 
zmiarkował, że się 
coś nadzwyczajnego przytrafić musiało — że się zapaliła stodoła lub ze 
spichlerza zboże 
skradziono.
— Jaśnie panie! — zawołał przerywanym głosem ekonom. — Sądny dzień! We wsi i w 
karczmie powiadają, że stary Śniehota powrócił! Hanna go na własne oczy widziała 
w karczmie, a 
Aaron go, słyszę, nocką odwiózł do księdza proboszcza.
Serebrnicki zbladł, nie wypadało mu jednak okazywać strachu przed subalternem92; 
nadrobił 
miną.
— No to cóż? — przebąknął. — A mnie co do tego? To nie moja rzecz. Sąd mi oddał 
Rozwadów.
Ekonom pokręcił głową.
— Proszę tylko asana, panie Szkuryn, aby mi po wsi o tym nie gadano, nie 
rozprawiano, nie 
bałamucono; a Hanna Hajdukówna jeżeli mi myśli ludzi buntować, to ją pod 
ciupasem do powiatu 
odstawić, do sądu, jak wariatkę — albo zamknąć.
Te wyrazy — jak wariatkę — wymknęły się mimowolnie prawnikowi, który zaledwie je 
wymówiwszy, zaczerwienił się, zmieszał i odwrócił.
Szkuryn odparł: — Słucham, jaśnie pana — i poszedł.
Serebrnicki, który dosyć często do pani Śniehotowej do miasteczka dojeżdżał — 
natychmiast 
konie zaprzęgać kazał. Po drodze jednak zawrócił do Baby i wysiadł w karczmie 
pod pozorem 
napicia się wody. Aaron był już z powrotem i kończył ranną modlitwę, był bowiem 
człowiekiem 
pobożnym. Serebrnicki go oszczędzał i trochę się obawiał.
— Dzień dobry…
Żyd się skłonił nisko; gościowi wody świeżej podano.
— Co to oni plotą na wsi, jakoby stary Śniehota wrócił i że go stąd odwieziono 
do księdza 
proboszcza?
Aaron nie widział potrzeby się zapierać.
— A tak jest — odparł zimno — tak jest, wrócił w bardzo złym stanie, chory.
Serebrnicki popatrzał, zakręcił się.
— Proboszcz go przyjął?
— A jakże.
— Kiedy to było?
— Wczoraj.
Skończyła się rozmowa, prawnik siadł na bryczkę i pojechał. Pani Śniehotowa 
mieszkała w 
dworku, niedaleko od Piętków, a bałamut pan Jeremi w wolnych chwilach chodził ją 
konceptami 
zabawiać. Nie była od tego, bo się nudziła. Z Piętkową samą, zajętą swymi 
dziećmi, nie mogła się 
zgodzić, ale z jej mężem śmieli się i chychotali po dniach całych. Właśnie gdy 
Serebrnicki 
nadjechał, pan Jeremi był już z ranną wizytą. Gdy wszedł i zastał go, Domka się 
zaczerwieniła i 
zmieszała, a Piętka począł mocno się śmiać i podżartowywać, żeby dosyć 
zazdrosnego sprawnika93 
w dobry humor wprowadzić.
Zmarszczone jego brwi i mina posępna tak jednak nic dobrego nie zwiastowały, że 
Piętka pod 
jakimś pozorem zaraz do swojej sekutnicy się zrejterował.
Po odejściu jego Serebrnicki siadł chmurny.
— No, Śniehota wrócił — rzekł.
Kobieta aż krzyknęła. — Nie może być! Cóż teraz poczniemy?
— Aaron go odwiózł do księdza, leży chory; jeżeli zdechnie — niewielka szkoda, 
ale natura 
twarda, gdy pozdrowieje — mścić się będzie.
Padła Śniehotowa na krzesło, wołając: — A ja nieszczęśliwa! Toś ty wszystkiemu 
winien”. 
Byłabym się spokojnie doczekała, żeby go choroba zjadła… a teraz… teraz…
— A teraz ja dla was pracuję — odparł Serebrnicki — i kijami biorę, a jejmość z 
żonatymi 
gachami romansuje…
— Nie plótłbyś… ty jakiś! — porwała się w gniewie Domka. — Jeszcze tego 
brakowało, żebyś 
ty mnie takie czynił wymówki…
Zabrało się już na kłótnie, od słowa do słowa, lecz po namyśle nastąpiła zgoda. 
Interesa obojga 
nadto były połączone z sobą, powoli więc przyszło do pojednania. Domka narzekała 
na tego 
nieznośnego Piętkę, nazywała go szaławiłą, nicponiem — i przekonała 
Serebrnickiego, że go nie 
cierpiała.
Narzekano wspólnie, nie mogąc wynaleźć środka, by grożące niebezpieczeństwo 
odwrócić. 
Śniehota mógł nie wiedzieć co pleść.
Znaczna część dnia na lamentach i radach spłynęła. Serebrnicki wziął na siebie 
bliżej się 
dowiedzieć, co się święcić będzie. Miał w planie nawet udać się do proboszcza i 
przez niego 
ofiarować pewne układy, jeżeliby stary na rozwód chciał przystać… Niespokojnym 
był jednakże 
nie tylko o skutki gwałtownego postępku w Warszawie, ale nawet i o zajęcie 
Rozwadowa. Przez 
stosunki swe w sądach, korzystając z okoliczności, wyrobił sobie tradycją na 
majątku niezupełnie 
prawnie. Sam jako adwokat czuł najlepiej, że go dla braku wielu formalności 
pominiętych i 
wyrzucić precz, i pozwać było można. Szczęściem stary Śniehota nie miał o czym 
ani z kim się do 
procesu porywać.
Ksiądz Oderanowski, nie mówiąc nic nikomu, trzeciego dnia, zostawiwszy Śniehotę 
nieco 
odżywionego pod dozorem cyrulika, sam zapowiedziawszy, że jedzie do chorego — 
siadł na 
wózek i kazał się wieźć do Pobereża. Tu właśnie wiadomość o Janie także doszła 
do dworu. 
Słyszano, że się na probostwie znajdował.
Wybiegł Andrzej naprzeciw staruszka, który mu się rzucił na szyję.
— Andruszko mój! — zawołał. — Może mi Bóg da, choć na późne lata, tę pociechę, 
iż ujrzę 
zgodę w waszej rodzinie. Jan, twój brat, u mnie jest. Przywlókł się pieszo, 
chory, wyrwawszy się 
ledwie ze szpitala od bonifratrów, dokąd go żona z gachem zamknęła; 
nieszczęśliwy — dogorywa. 
Napomknąłem już o was, ale słuchać nic nie chce. Krew w nim kipi jeszcze. Ale 
inna to rzecz 
mówić, a inna oko w oko się zetknąć. Może się serce odezwie, może znękany…
Nie dał mu dokończyć pan Andrzej.
— Mój ojcze — rzekł — rozporządzajcie mną. Gniewu nie mam, gotówem na wszelkie 
ofiary, 
chcę się z bratem pojednać. Wezmę sprawę jego w ręce, wezmę osobę jego do domu, 
dam, dam mu 
wszystko, czego potrzebować może, byle mi za to jednym braterskim uściskiem 
zapłacił. A! Ojcze 
mój! Ojcze mój! — zawołał. — Wy nie wiecie, jak mnie paliła piętnem kainowskim 
ta wściekła 
walka, którą stoczyłem z nim przed laty, po której musiałem iść pokutować w 
świat, sam, obcy, 
tułacz!. Jeżeli mnie z Janem pojednasz, do nóg ci padnę.
Księdzu Oderanowskiemu aż się oczy śmiały; trząsł się z radości.
— Słuchajże — odezwał się. — Pojedziesz ze mną do Bereźnicy, ale nie będziesz 
się 
pokazywał. Ja go po religijnemu starać się będę przysposobić. Dam ci znak, gdy 
zmięknie. Bóg 
łaskaw, dokonamy tego dzieła, wróci się spokój sumienia.
Stało się, jak ksiądz Oderanowski chciał; wieczorem— pojechali razem do 
miasteczka. Pan 
Andrzej, wprowadzony do pierwszej izby, siedział na czatach, przysłuchując się 
rozmowie. Tego 
jednak dnia ani następnego chory nie dał się złamać. Nie oburzał się, nie 
odpierał nalegań 
proboszcza, ale zdawał się ich nie słuchać. Był w jakimś stanie zobojętnienia; 
machał ręką, nie 
odpowiadał, a gdy staruszek nań nacierał — mruczał, że Andrzej go nienawidzi i 
że on też nie chce 
znać brata. Na tę myśl, iż brat mógłby mu pomóc i ratować, zawołał: — Kto? On? A 
to lepiej ginąć, 
niż jemu jeszcze być wdzięcznym. Ja od niego nie chcę nic.
Proboszcz prawie był zwątpił o skutku, gdy trzeciego dnia Śniehota opadł na 
siłach znacznie.
— Pan Bóg cię, duszyczko moja droga, ratować nie chce, bo ty trwasz w uporze i 
nienawiści, 
nie przebaczając nawet bratu!
Śniehota nie odpowiadał już nic…
— Trzeba się pojednać — dodał proboszcz.
— Nigdy w świecie! — mruknął Jan. — Ja go o przebaczenie prosić nie będę, a on 
mnie nie 
zechce.
Nie czekając już znaku na te słowa wszedł Andrzej powoli i stanął naprzeciw 
łóżka chorego, 
który spojrzał, krzyknął i porwał się na pół z łóżka.
— Bracie Janie — rzekł Andrzej, wyciągając ręce — ja przychodzę do ciebie 
żądając 
pojednania, choć całe życie pokutowałem, choć za ciebie ojciec mnie się zaparł. 
Starzy jesteśmy 
oba, włosy nam bieleją, dwóch nas tylko na świecie. Mamyż za uniesienie jedno 
gorącej krwi 
młodej pokutować? Bracie, bracie, niech się twe serce dla mnie otworzy… Bracie!…
Choć Jan dzikimi nań patrzał jeszcze oczyma, rzucił się ku niemu przybyły i padł 
mu na piersi. 
Rozpłakali się oba, a ksiądz błogosławił i łzy toczyły mu się też po twarzy.
— Niech przeszłość na wieki będzie zapomnianą!
— Niech będzie zapomnianą! — powtórzył Jan.
— Braćmi sobie bądźmy…
Jan powtórzył: — Braćmi! — i osunął się na poduszki.
W ten sposób niespodzianie, po latach kilkudziesięciu zajadłej nienawiści waśń 
braterska we 
łzach się poczciwych roztopiła.
Jan chciał mówić o nieszczęściach swoich, ale ksiądz mu nie dozwolił.
— Duszyczko droga, to rozżala nadaremnie, Andrzej bez mała już wie wszystko i 
ślubuje twoją 
sprawę za swoje. Wrócisz do Rozwadowa.
Kazano choremu odpoczywać, lecz umysł jego niespokojny, teraz kiedy nadzieja 
pomsty nad 
żoną, która się z nim niepoczciwie obeszła, świtała — zapragnął jej gwałtownie. 
Przebaczył bratu 
nareszcie, musiał jednak na kogoś wywrzeć tę namiętność, która była nawyknieniem 
jego 
charakteru. Andrzej uważał, że to go odżywiało, krzepiło, gdy znowu mógł się 
gniewać i 
nienawidzieć. Natychmiast żądał rejenta, aby przed nim uczynić zeznanie, 
obwiniając żonę i jej 
gacha o zdradę, napaść i zamknięcie go podstępne w szpitalu dla obłąkanych.
Wieść po okolicy rozeszła się była piorunem, że ksiądz pogodził braci, że bogaty 
Andrzej brał w 
ręce interesa Jana. Serebrnicki pomiarkował, iż sprawa jego źle stanąć może — 
zniknął.
Domka z miasteczka, przelękniona, schroniła się u matki. Oczekiwano dalszych 
wypadków z 
trwogą. Andrzej niemal co dzień dojeżdżał do Bereźnicy, a przekonawszy się na 
ostatek, iż brat 
może znieść podróż, zabrał go z sobą do Pobereża. Tu umieszczono go wygodnie, 
otoczono 
staraniem i z wolna zaczął przychodzić do zdrowia. W miarę zaś, jak sił nabierał, 
chęć pomsty 
rosła. Choć interes przeciw żonie i nabywcy wekslów był w biegu, nie szedł on 
dosyć szybko w 
miarę żądań starego. O pojednaniu z żoną, które ksiądz Oderanowski zamierzał, 
mowy być nie 
mogło, on też, z obowiązku duchownego tylko o tym napomknąwszy — cofnął się.
W takim stanie były rzeczy, gdy Ozorowicz przyjechał jednego rana do pana 
Andrzeja, niby 
tylko dla starki litewki, a w istocie dla wymacania, co się tu święciło.
— No jakże, powinszować — rzekł — słyszałem o ślicznej zgodzie, o ozdrowieniu 
pana Jana, o 
rewindykacji Rozwadowa. Ale to… wszystko śliczne, piękne, a tymczasem rosa oczy 
wyje, nim 
się to pokończy.
— A cóż my, stare graty, mamy do robienia? — ozwał się Andrzej. — Przynajmniej 
skubać 
Serebrnickiego będzie zabawka.
— No, a ja bym cale co innego proponował, zgodę!
Andrzej się rozśmiał.
— Jaką?
— Ot, wedle mojego widzenia, zezwolić na rozwód, niech sobie naprzód jejmość 
weźmie, ta 
mu za wszystkie jego grzechy zapłacił po wtóre, co popełnił długów na Rozwadowie, 
zwrócić mu, 
i niech idzie do kata.
Z drugiej izby posłyszał to pan Jan, który już o kiju chodził.
— Niedoczekanie tego łajdaka! — zawołał, ukazując się nagle. — Nie! Sprocesować 
go, 
wsadzić do wieży, przyprowadzić do ruiny, to dopiero będzie sprawiedliwość! Za 
gwałt i zdradę 
niech, jeśli nie gardło da — to infundo94 odsiedzi i grzywny płaci.
— Tak, tak, a jejmość alimenta żonie będziesz musiał dawać za to, żeby ona go 
konsolowała — 
a do Rozwadowa nie dojdziesz i za lat dziesięć.
— Pal go diabli z Rozwadowem! — zawarczał Jan. — Od czasu jakeśmy się z bratem 
pogodzili, 
obejść się mogę bez niego i czekać.
Ozorowicz, rzuciwszy myśl do zgody, z którą podobno był wysłany przez 
Serebrnickiego — 
pofolgował i zmilczał, dał się jej i im wyburzyć. Wrócili po kilku godzinach do 
tegoż przedmiotu, 
i z flegmą wielką przenocował, nazajutrz de noviter repertis95, z argumentami 
występując 
silniejszymi, które Andrzeja przekonały.
Jan się z bratem posprzeczał nawet. Ku wieczorowi jednak Ozorowicz punkta ugody 
notował na 
papierze i wyjechał, niepłonną mając nadzieję, że Serebrnickiego uratuje. Miał 
za to przyobiecaną 
sumkę dosyć przyzwoitą.
W tydzień po tym zawarto umowę; Andrzej spłacał długi, tradycja ustępowała eo 
instante96 z 
Rozwadowa, i oba bracia jechali razem go obejmować. Na rozwód Jan serdecznie się 
zgodził, byle 
o kochanej żonie nie słyszeć więcej…
XIV
Kto by w lat pięć po opisanych wypadkach zajrzał do tego poleskiego kątka, 
zdziwiłby się i 
ucieszył widokiem tego życia, jakie tu dwaj bracia Śniehotowie prowadzili.
Rozwadów i Pobereże połączone nowo wybitą szeroką drogą, na wprost przez błota i 
pola, były 
jakby jednym tylko domem, rozdzielonym na dwie części. Albo Jan gościł w 
Pobereżu, lub 
Andrzej jechał do Rozwadowa. Po długich latach rozłąki podawszy sobie dłonie, 
żyli istotnie po 
bratersku. Nie przeszkadzało to sprzeczać się łagodnie po kilka razy na dzień, 
ale zaledwie krew 
się cokolwiek poruszyła, uśmiechając się wyciągali ku sobie dłonie: — Dosyć 
tego…
— Ale bo waćpan jesteś gorączka — mówił Jan.
— Ty bo też nie ścierpisz najmniejszego sprzeciwienia.
— Więc dać temu pokój!
— Dać pokój!
Nie powiemy, ażeby się zmienił charakter Jana, pozostał on zawsze zgryźliwym, 
ostrym, 
podejrzliwym; wspomnienie tylko poróżnienia, które obu życie zatruło, 
wstrzymywało go od 
wybuchów, a zimna krew i powaga Andrzeja ochładzała i opamiętywała brata. 
Upodobania mieli 
rożne, lecz się jakoś godzili z sobą i tolerowali wzajemnie.
— To stado twoje, to darmozjady — mówił Jan. — Do czego się to zdało! To się 
nigdy w 
świecie nie opłaci trzymać. A kłopotu z tym, a biedy! Źrebięta zdychają; tamten 
się spleczył97, 
tamta zdychawiczała. Żebyś przynajmniej sprzedawał, a co najlepszego, to sobie 
chowasz, i tyle 
pociechy, że się popatrzysz, jak bryka.
Andrzej się śmiał.
— Asindziej, nie przymawiając, lubiłeś kobiety i nie miałeś z nich nawet tej 
pociechy, co ja z 
koni; brykały ci też, i na tym koniec.
Jan posępniał; urywano rozmowę.
Teraz, gdy zgoda święta zaszczepiona została, ludzie się też do Śniehotów garnąć 
zaczęli. 
Okazało się, że pan Andrzej nie darmo tak paradnie Pobereże zabudował. Na Nowy 
Rok, św. Jan, 
na Andrzeja, na Wielkanoc, na zapusty spraszano łaskawych sąsiadów, sprowadzano 
muzykę, 
zastawiano stoły i bawiono się, jak to za starych czasów bywało, nie myśląc o 
jutrze, sercem 
całym. Chociaż kobiet w domu nie było, dawały się namówić i panie na zapusty do 
skoków. Dwaj 
Śniehotowie, choć podtatusiali oba, ludzie majętni, mili w obejściu — zwracali 
na siebie oczy 
wdówek i panien, które przesiedziały na koszu kanoniczną godzinę. Pan Jan czasem 
miewał 
pokusy, ale Andrzej, który oko miał bardzo bystre — wstrzymywał go w porę.
— Miałeś już tego dosyć — mówił — guza nie szukaj. Spluwał stary i szedł do kąta, 
a potem 
pokusy unikał.
— Niechże ja — odzywał się potem do brata — zgoda, to żeń się ty. Lepiej ode 
mnie 
wyglądasz, niech choć popatrzę na szczęście twoje, a może Bóg da młodego 
Śniehotę, żeby było 
komu zostawić, co Bóg dał, a waszeć uratował.
— Nóżki całuję — mówił Andrzej — nie pora mnie ani tobie. Lepiej tak zostańmy, 
jak 
jesteśmy. Weźmiemy gdzie sierotkę i wychowamy go razem, a przysposobiemy, to 
będzie 
bezpieczniej.
W istocie znalazł pan Andrzej ubogiego Śniehotę i zaraz go do dworu wzięto. Tu 
dopiero 
zaczęły się gorące rozprawy, jak go prowadzić, ostro czy łagodnie, czego uczyć, 
do czego 
sposobić. Jan był za tą różdżką, którą Duch Św. jakoby kiedyś bić radził, 
Andrzej za surowością 
ludzką, poważną i beznamiętną — oba wszakże chłopaka, przywiązując się doń, 
pieścili. Jan 
wymawiał Andrzejowi, że go psuje, a sam pokątnie gorzej jeszcze bałamucił. Ale 
cel w życiu 
mieli. Chłopak, czternastu lat dopadłszy, konno jeździł jak centaur98, pływał 
jak ryba, wesół był jak 
ptaszę; co się tyczy nauki, tej tyle tylko chwycił, ile mu mimo jego wiedzy do 
głowy się dostało.
Po zezwoleniu na rozwód przez pana Jana i spłaceniu Serebrnickiego, gdy prawo 
dozwoliło 
połączyć się rozwódce z gachem, ślub się odbył w miasteczku bardzo cicho bez 
występu. Pani 
Zębowska nawet na nim nie była. Piętka się tylko zaprosił z żoną, upił i 
krakowiaczki niedorzeczne 
wyśpiewywał. Państwo młodzi wzięli wieś zastawą w okolicy, a Serebrnicki, nie 
zapomniawszy, iż 
był prawnikiem, żywił nadzieję, że rachunkami tak dziedzica dojedzie, iż się 
tytułu dziedzictwa 
wyrzecze.
Życie rozpoczęło się dosyć na pozór szczęśliwie, chociaż zgoda w małżeństwie 
trwała krótko. 
Zmarła żona Piętce, który po jej zgonie z desperacji po ziemi się tarzał — 
począł bywać, szukając 
pociechy w nieszczęściu, u państwa Serebrnickich; mąż był zazdrosny, Domka 
obraźliwa — 
powoli raj stał się piekłem. Szczęściem pani Zębowska też na lepszy świat poszła 
i trzech chłopów 
w Myzie zostawiła córce, która opuściwszy męża, zamieszkała tam sama jedna, 
wiodąc życie 
pustelnicze. Piętka dojeżdżał do niej — i przesiadywał. Serebrnicki, zostawiony 
sam sobie, 
mówiono, że pić zaczął, zestarzał przed czasem i w sknerstwie obrzydłym gnił na 
swej dzierżawie.
Hanna Hajdukówna skończyła życie jako pokutnica, obchodząc święte miejsca i 
nigdy prawie 
się nie zatrzymując długo w swej okolicy. Poczajów, Kijów i inne słynne cudami 
kościoły 
zwiedzała nieustannie, dopóki raz w drodze, zmęczona, chcąc usnąć pod drzewem, 
nie zamknęła 
oczów na wieki.
1 Taberna, quae vulgo dicitur Baba (łac.) — karczma, która przez lud nazywana 
jest Baba.
2 Arendarz — dzierżawca, karczmarz.
3 Staje — jednostka powierzchni, przeważnie równa 1,2—1,5 ha.
4 Bieda, biedka — wózek dwukołowy, używany do niedalekiej drogi.
5 Kurpie — chodaki, łapcie, zwykle plecione z łyka.
6 Tułubek (z ros.) — kożuch, futro.
7 Czekan — broń obuchowo—sieczna w postaci siekierki, osadzona na długim trzonie.
8 Jarmułka — obcisła, płytka czapeczka, sukienna lub aksamitna, przykrywająca 
czubek głowy, noszona głównie 
przez Żydów.
9 Nie obuzdany — nie poskromiony.
10 Opończa — obszerny, długi płaszcz z kapturem, bez rękawów.
11 Alkierz — wysunięta narożna część budynku, kryta osobnym dachem lub wnętrze w 
chatach i dworkach 
szlacheckich (sypialnie, zwykle kobiece, pokoje gościnne).
12 Probatum est (łac.) — wiadomo, zgadza się.
13 Galarda (z fr.) — żywy, skoczny taniec towarzyski epoki Renesansu, wywodzący 
się z ludowego tańca 
lombardzkiego.
* Ze starego rekopismu (przypis Autora).
14 Szerbet (z arab.) — na Wschodzie napój chłodzący z soku owocowego i cukru.
15 Lucium a cauda (łac.) — (poznać) szczupaka po ogonie.
16 De domo (łac.) — z domu.
17 Dajweldrelk (z niem.) — obrzydliwe lekarstwo, sok z rośliny zwanej czarcie 
łajno.
18 Ekscypować (z łac.) — wyłączać.
19 Bonifikować (z łac.) — zniżać cenę kupna.
20 Ex pretio valoris (łac.) — od wartości.
21 Verbum nobile (łac.) — słowo szlacheckie.
22 Erygować (z łac.) — wznieść, ufundować, założyć coś.
23 Konsolacja (z łac.) — pocieszenie; potomstwo, dzieci.
24 Alias (łac.) — inaczej, czyli.
25 Ablucje (z łac.) — obmycie rytualne ciała lub jego części, praktykowane przez 
ludy wschodnie.
26 Unguibus et rostro (łac.) — pazurami i dziobem.
27 Czamarka (z wł.) — ubiór męski zapinany pod szyję na guziczki, zbliżony 
krojem do kontusza.
28 Asambl (z fr.) — zebranie towarzyskie, bal, raut.
29 Atencja (z łac.) — okazanie komuś szczególnego szacunku, względów, 
wyróżnienie kogoś; poważanie.
30 Karaj Boże do wieku — porzekadło wzmacniające treść wypowiedzi; znaczy tu 
tyle, co — „Karaj mnie Boże tak 
dobrymi ludźmi, choćby cały wiek, skazuj mnie na nich” (oczywiście w znaczeniu 
pozytywnym, przewrotnie 
zawartym w słowie „karaj”).
31 Asumpt (z łac.) — pobudka, zachęta, okazja.
32 ln medias res (łac.) — od razu do rzeczy, do sedna sprawy.
33 Faktor (z łac.) — pośrednik, pełnomocnik.
34 Kwerenda (z łac.) — poszukiwanie, zwłaszcza po bibliotekach, archiwach.
35 Facjendarz (z łac.) — kupiec.
36 Porękawiczne — podarunek lub wypłata określonej sumy, którą ofiaruje nabywca 
dóbr ziemskich lub domu 
żonie sprzedającego.
37 Dyferencje (z łac.) — różnice, spór, nieporozumienie, np. zatarg o granice; 
grunt sporny.
38 Clara pacia (łac.) — jasne umowy.
39 Mariaż (z fr.) — wesele, ślub, małżeństwo.
40 Fizys (z gr.) — twarz, oblicze, fizjonomia.
41 Mitenki (z fr.) — damskie rękawiczki sięgające do połowy palców.
42 Bezchrestny (bezchrzestny) — nie ochrzczony.
43 Budnik — tak nazywano na Litwie i Rusi Mazurów, osiadających tam na prawie 
czynszowym wśród lasów.
44 Sicz — główny ośrodek Kozaków ukraińskich (zaporoskich), zakładany od XVI 
wieku na wyspach Dniepru.
45 Orda — nazwa feudalnego państwa mongolskiego i tureckiego.
46 Dzikie Pola — dawna nazwa Zaporoża, bezludnych stepów na brzegach dolnego 
Dniepru.
47 Carpe diem (łac.) — chwytaj dzień, tj. korzystaj z każdego dnia.
48 Elbecwelbe (żyd.) — rodzaj gry w karty.
49 Liczyć czterdziestu łysych dla rozbicia mrozu — prawdopodobnie chodzi tu o 
przysłowie „Dziewięciu łysych 
porachować”. Według wierzenia ludowego gdy w czasie silnych mrozów uda się 
naliczyć dziewięciu łysych — mróz 
zelżeje.
50 Ześlone wino — zmarznięte grona winorośli.
51 Partesy (z łac.) — nuty; fraz. opowiadać z partesów — prawić, mówić tak 
potoczyście, jakby się czytało, jak z 
nut, jak z książki.
52 Wódjola — wódula; rubasznie o wódce (forma, której użył Kraszewski, nie jest 
zaświadczona w źródłach).
53 Respice finem (łac.) — patrz końca, uważaj na koniec.
54 Pax hominibus boriae voluntalis (łac.) — pokój ludziom dobrej woli.
55 Pretium affectionis (łac.) — cena uczucia.
56 Rzemiennym dyszlem jechać — jechać dokąd, często zbaczając z drogi i 
wstępując tu i ówdzie.
57 Ad referendum (łac.) — do zreferowania, do zdania sprawy.
58 Introdukcja (z łac.) — wstęp poprzedzający główną część utworu muzycznego.
59 Ewent (z łac.) — wypadek, zdarzenie.
60 Dysymulować (z łac.) — ukrywać, zatajać chorobę lub jej objawy.
61 Konkokcja (z łac.) — trawienie, strawność.
62 Mariasz (z fr.) — rodzaj gry w karty.
63 Minotaur — w mitologii greckiej potwór o tułowiu człowieka a głowie byka.
64 Rewindykować (z łac.) — domagać się na drodze prawnej zwrotu zabranej 
własności.
65 Pro memoria (łac.) — dla pamięci, na pamiątkę czegoś.
66 Boćki — rzemień, kańczug zrobiony w Boćkach, miasteczku na Podlasiu, słynnym 
z wyrobów rymarskich.
67 Bombiza (śr. — łac.) — niezgrabny, brzuchacz.
68 Sub specie (łac.) — pod kątem.
69 Generozja (z łac.) — szlachetne pochodzenie.
70 Mirabilis bombarda Dei (łac.) — cudowna machina Boga; tu w znaczeniu 
przenośnym i ironicznym.
71 Mirabillissima (łac.) — najcudowniejsza, godna najwyższego podziwu.
72 Kauzyperda (z łac.) — lichy adwokat.
73 Konsyliarz (z łac.) — lekarz, doktor.
74 Relata refero (łac.) — powtarzam, co słyszałem, powiedzenie używane dla 
zrzucenia z siebie odpowiedzialności 
za wiarygodność opowiadanych szczegółów.
75 Retro (łac.) — w tył, z powrotem.
76 Fabryka — budowa; wznoszenie budowli; tu: większa robota wykonywana zbiorowo 
przez różnych 
rzemieślników.
77 De visu (łac.) — naocznie, z widzenia.
78 Inkrotowiny, inkrutowiny (z lit.) — wnosiny, wprowadzenie się, zwykle 
połączone z biesiadowaniem.
79 Tradować — zabierać rzeczy dłużnika na należny dług. W dawnym prawie polskim 
oddać dobra za dekretem 
sądowym w posiadanie tego, kto proces przewiódł i wygrał sprawę.
80 Insolibitatem (łac.) — niewypłacalność.
81 Dokonalna abdykacja — zupełna, kompletna rezygnacja.
82 Wykwitować — pozbawić własności, wyzuć z czegoś, puścić z kwitkiem.
83 Przeforsztowanie — prowizoryczna ściana z desek, przepierzenie, przegroda.
84 Ordynaria (z łac.) — część płacy pracowników rolnych, realizowana w zbożu 
ziemniakach, drzewie itd.
85 Plenipotent (z łac.) — pełnomocnik, osoba upoważniona przez mocodawcę do 
działania w jego imieniu.
86 Bonifratrzy — zakon katolicki założony w 1540 roku przez Jana Bożego w celu 
opieki nad chorymi; prowadzą 
szpitale głównie dla umysłowo chorych; w Polsce od 1609 roku.
87 Furiozny (z wł.) — wściekły, porywczy, gwałtowny.
88 Tnfirmeria (z fr.) — izba przeznaczona dla chorych w klasztorze, szkole, w 
wojsku.
89 Infamia (z łac.) — niesława, hańba, utrata czci i praw obywatelskich, 
stosowana zwłaszcza w epoce feudalnej.
90 Inkomodować (z łac.) — trudzić kogo, przeszkadzać komu.
91 Zakwefiowana, zakwefiona — zasłonięta; kwef — zasłona na twarz.
92 Subaltern (z łac.) — podporządkowany, podwładny; młodszy oficer lub urzędnik.
93 Sprawnik (z ros.) — osoba sprawująca jakąś funkcję, zarządca.
94 In fundo (łac.) — w lochu.
95 De noviter repertis (łac.) — ze świeżo znalezionymi…
96 Eo instante (łac.) — tym samym.
97 Spleczyć się (o koniu) — wybić łopatkę ze stawu.
98 Centaur — istota mityczna o postaci pól ludzkiej, pół końskiej