Antoni Lange
  
  
  
Miranda i inne opowiadania
  
Opowiadania zaczerpnięto z następujących zbiorów
W czwartym wymiarze (Kraków, 1912 „Książka”)
Miranda (Warszawa, 1924 „Przegląd Wieczorny”)
Nowy Tarzan (Warszawa, 1925 Gebethner i Wolff)


PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO 
W CZWARTYM WYMIARZE 
(CZĘSTOCHOWA 1925)
  
  Ostatnimi czasy „zaistniał”, jak to się dzisiaj mówi, obyczaj, że autorzy sami sobie urządzają 
niebywałą reklamę niczym kinematograf. Zatem „i ja spróbuję lej sztuki”.
  Pierwsze wydanie niniejszej książki wyszło na parę lat przed wojną, w roku 1911. Niemal przed 
laty czternastu.
  Wypuszczając tę nową edycję, nie mogę nie zwrócić uwagi na fakt, że prawie wszystkie 
poruszone tu przeze mnie motywy zrealizowały się w pewien sposób i że z dziedziny fantazji 
przeszły do sfery badań i teoryj naukowych.
  I tak nowela pi. „Babunia” jest antycypacją doświadczeń Steinacha, Woronowa, Jaworskiego i 
wszystkich prób rzeczywistego odmłodzenia organizmów zgrzybiałych i wyczerpanych najgorszą 
chorobą — chorobą starości.
  „Władca czasu” i „Kometa” rozważają różne ustosunkowanie człowieka do czasu, jak gdyby 
przelewając się w pewne szczegóły teorii Einsteina o względności czasu. Przy tym „Władca czasu” 
zawiera ideę przyrządu, jaki świeżo skonstruował Lehman pod nazwą „mikroskop czasu”.
  „Sen” wchodzi na drogę psychoanalizy Freudowskiej.
  „Memoriał doktora Czang–Fu–Li” rozważa sprawę zmiany klimatu na ziemi, o czym niemało 
pisano ostatnimi laty.
  „Eksperyment” i „Rebus” przenikają w granicę badań metapsychicznych, gdy „Lenora” 
pragnie zjawiska „balladowe”, spirytystyczne wytłumaczyć sposobem racjonalnym.
  Oczywiście nie wszystkie sprawy poruszone w tej książce weszły już na drogę ucieleśnienia, ale 
nie wątpię, że wystawiona przeze mnie (w noweli „Rozaura”) próba przemiany kobiety brzydkiej 
na piękną również znęci uczonych i zaczną robić odpowiednie doświadczenia, choć u mnie jest to 
połączone z pewnym pogwałceniem kategorii czasu.
  Istnieją dziś co prawda instituts de beaute, ale jest to zupełnie co innego. W każdym razie może 
za lat pięć, może za dziesięć wszystkie kobiety — dzięki jakimś nie znanym dziś wynalazkom — 
będą mogły osiągnąć urok niepospolitego piękna swej osoby. Mogę śmiało powiedzieć, że w tym 
pomyśle o długie lata uprzedziłem ludzkość.
  Ale tu nie koniec mojej reklamy. Chcę jeszcze pomówić o powieści pt. „Miranda”, która 
właściwie powinna się nazywać „Nirwidium”, gdyż Nirwidium jest głównym bohaterem tego 
opowiadania. „Miranda” to historia o nici potrójnej, gdyż po pierwsze (i po ostatnie) chce zbadać 
warunki, w jakich możliwe by było stworzenie społeczności doskonałej. Z rozmaitych utopij 
dawnych autorów wybrałem szlachetny obraz, stworzony w „Państwie Słonecznym” przez 
Campanellę. Historia tego Państwa to historia złudzeń i rozczarowań i właściwie ta moja nowa 
utopia jest antyutopią. Widzimy tu, że dopóki człowiek jest półczłowiekiem, jak to mamy po dzień 
dzisiejszy, dopóty nie nadejdzie regnum humanum. Potrzebna jest przemiana dwoista człowieka: 
przemiana psychologiczna
  (tj. druga nić) i przemiana techniki, doprowadzonej do wyżyn ostatecznych (trzecia nić lej 
historii). Przemianę psychologiczną człowieka przyszłego maluję w postaci fenomenów z dziedziny 
metapsychiki. Medium Miranda dostarczyło mi wątku do możliwości przemiany tego rodzaju. Jest 
to wyzwolenie „ciała astralnego” absolutne, materializacja „ducha” przy zupełnej 
„dematerializacji” ciała. Ten duch jest nowym człowiekiem. Ale istnienie zmaterializowanego 
„astrala” jest bardzo krótkotrwałe.
  Utrwala się go za pomocą Nirwidium. Jest to element, praelement wszelkiej materii, do której 
rdzenia ostatecznego doszła nauka na Wyspie Słonecznej. Otóż nauka współczesna — ludzka — 
poprzez jony i elektrony dotarła do najdalszego pierwiastka, który nazwała Proton. Proton nie jest 
tym samym, co Nirwidium, ale jest bardzo bliskie jego istoty.
  Nirwidium umożliwia mieszkańcom Citta del Sole utrwalenie zmaterializowanych duchów oraz 
doprowadza ich technikę do bezwzględnego panowania nad naturą, tak iż dzięki swej wiedzy ludzie 
ci obywają się bez maszyn.
  Ze względu na Nirwidium pozwalam sobie uważać, że i w „Mirandzie” znajdują się przeczucia 
nieokreślonych dziś jeszcze prawd naukowych.
  Aby już uzupełnić tę reklamę „Mirandy” zaznaczę z wielką przyjemnością, że co do niektórych 
pomysłów spotkałem się z fantazjami Wellsa, w jego najnowszym dziele na temat utopii pi. 
„Ludzie–bogowie”.* Tak np. rozwój powszechny telepatii, przeżywienie uproszczone ludności, 
sposób porozumiewania się w odrębnych językach ild. napotyka się zarówno u niego, jak u mnie.
  Na koniec jeszcze dodam mały przyczynek.
  W roku 1912 czasopismo warszawskie pt. „Lotnik i Automobilista” rozesłało ankietę do 
różnych literatów, by się wypowiedzieli, co myślą o lotnictwie. Przesłałem redakcji załączony niżej 
urywek, przy czym zwracam uwagę, że myśl wybudowania wież ułatwiających latanie była 
niedawno poruszona i że w len sposób niżej podana tutaj fantazja jest również antycypacją rzeczy, 
które będą.
  
* * *
  
  „Sztuka lotnicza w ciągu paru lat ostatnich poczyniła olbrzymie postępy. Jednak są to pierwsze 
jej kroki i za lat pięćdziesiąt synowie nasi będą patrzeć na dzisiejsze maszyny do latania, jak my 
patrzymy w muzeach na pierwsze lokomotywy albo na rowery z końca XVIII wieku.
  Istotą lotnictwa jest wyzwolenie człowieka od materii, przewyższenie jej panowania. Aby jednak 
dojść do tego wyzwolenia, człowiek musi znaleźć nowy punkt swej zależności od jej władzy. 
Wyrazem lej zależności jest niezmiernie ciężki motor, umożliwiający niezależność lotnika.
  Innymi słowy dążeniem przyszłych wynalazców będzie nowe uniezależnienie i nowe 
uzależnienie człowieka od warunków zewnętrznych globu w sztuce latania, a to przez zamianę 
stanowisk lotnika i siły ułatwiającej latanie.
  Skrzydła muszą być zredukowane do najmniejszej wagi, przypuśćmy cztery–pięć kg. Natomiast 
siła umożliwiająca latanie znajdować się będzie nie w samym przyrządzie lotniczym, ale w 
olbrzymich akumulatorach rozstawionych w pewnych oddaleniach po całym globie.
  Opieram swe przewidywania na analogii: jak już istnieje telegraf bez drutu, telefon bez drutu 
(Cereboni), światło elektryczne bez drutu (Tesla) — tak możliwe będzie latanie bez aparatu. 
Skrzydła, których budowa opierać się będzie na niewielkiej maszynie, znajdować się będą w 
falowym związku z całym szeregiem kolosalnych akumulatorów elektryczności. Budynki te, 
przewyższające wysokością wieżę Eiffel, dostarczać będą siły motorowej lotnikom. Ci zaś latać 
będą mogli samoistnie i bez ciężaru.
  Oczywiście zorganizowana być musi specjalna służba przy akumulatorach, podtrzymująca 
nieustannie siłę motorową i specjalne połączenie telegraficzne sekcji lotniczych, aby się 
komunikowały nieustannie.
  Gdyby te Eiffle poustawiać na górach, to mielibyśmy siłę motorową do tysiąca — tysiąca 
pięciuset metrów w górę. Gdzie gór nie ma, trzeba by oczywiście budować wieże do wysokości 
pięciuset — sześciuset metrów, o ile możliwe.
  W każdym razie człowiek będzie mógł z najwyższą swobodą krążyć po powietrzu, nie obciążony 
dwupłatem czy jednopłatem, wyzwolony od materii w jeszcze wyższym stopniu niż dotąd, a 
kierownikiem jego drogi będzie mu własna wola.
  Można tę myśl moją traktować jako powieść w stylu Jules Verne’a albo Wellsa, ale jakiś pisarz 
amerykański powiada, że „ tylko z zamków na księżycu powstają zamki na ziemi”.
  
  Warszawa, 1925.
  A.L.


BABUNIA
  
  Pierwsza połowa października była owego roku tak ciepła, że w naszym ogrodzie wszystkie 
niemal drzewa: jabłonki, wiśnie, kasztany, bzy — od strony południowej, wystawionej na 
mocniejsze działanie słońca, zajaśniały drobnymi liśćmi żywej, świeżej, jaskrawozielonej barwy i 
pokryły się nowym, młodocianym białoróżowym kwieciem. Raz jeszcze zakwitły sasanki, 
konwalie, prymulki i niezabudki, a w ptaszarni słychać było, niby na wiosnę, gęganie gęsi, 
gdakanie kur i kwakanie kaczek złudzonych żarem październikowych promieni, co w nich budził 
niby nowowiosenne tęsknoty miłosne.
  Oglądaliśmy te cuda, podnieceni szczególnym fenomenem, i nie tyle dziwiły nas nasze własne 
kostiumy letnie o tak późnej porze, ile ta nowa wiosna, to odrodzenie świata roślinnego, ten 
rozkwit młodocianych kwiatów w październiku. Byliśmy tak wzruszeni tym widokiem, że 
zamilkliśmy zupełnie i tylko moja żona, osoba zawsze przytomna, czuwała nad inną kategorią 
zjawisk; oczy jej były utkwione raczej w stronę werandy naszego domu niż w stronę cudów natury, 
i w pewnej chwili powiedziała:
  — Proszę państwa na czarną kawę!
  Jakoż, posłuszni temu głosowi, mechanicznie ruszyliśmy ku werandzie, gdzie już Roch na 
stolikach porozstawiał przybory do poobiedniej czarnej kawy.
  Sąsiad nasz, pan Feliks, który lubił aluzje polityczne, powiedział wówczas:
  — To wszystko robota księcia Świętopełka–Mirskiego. Powywracał kalendarz do góry nogami, 
z jesieni zrobił wiosnę i z tego, broń Boże, wyjdzie jakaś bolesna konstytucja!
  Zasiedliśmy dokoła paru stolików na werandzie, a moja żona z panią Elżbietą zaczęły rozlewać 
kawę w filiżanki.
  Jedna z pań, która już nieco frisail la quaraniaine*, z melancholią patrząc na białą pianę 
powstającą w kawie z topniejącego cukru, mówiła jakby do siebie:
  — Gdyby to w życiu człowieka choćby na chwilę powtórzyć się mogła taka druga kwiecista 
wiosna!
  Ale pani Emilia, mniej więcej tych samych lat osoba, zaprotestowała:
  — O, ale nie z jednej strony tylko, jak na tych jabłonkach! Taka trocha mi nie wystarcza! 
Chciałabym się odmłodzić w całości i to naraz, z dziś na jutro — w pełni! Wczoraj lat sześćdziesiąt 
— jutro dwadzieścia, nie! — osiemnaście.
  — Co też tym kobietom do głowy przychodzi — rzekł mąż pani Emilii. — To naruszałoby 
przecież logikę i ekonomię natury!
  — A cóż mnie obchodzi logika natury…
  — Powiedz, logika w ogóle… — odparł ze śmiechem mąż Emilii, przyzwyczajony do 
fantastyczności swej połowicy.
  — A bo i prawda!
  — Stoję po stronie pani Emilii — zauważył doktor M., który z sąsiedniego miasta czasami 
przyjeżdżał do nas na win ta. — Nie idzie mi tu oczywiście o walkę z logiką…
  — Chwała Bogu — zawołał jeden z panów. — Kochany doktorze, jesteś znakomitym lekarzem, 
ale też lubisz rzeczy ekscentryczne i w średnich wiekach na pewno byłbyś sławnym czarownikiem.
  — Bardzo bym pragnął. Marzeniem moim byłoby to samo, nad czym pracowali alchemicy: 
eliksir młodości! Zapewne usłyszę znów ten sam zarzut, że się to nie zgadza z ekonomią natury. 
Ale na to odpowiem: czyliż my znamy całkowicie logikę i ekonomię natury, jej zamiary, jej istotę, 
jej możliwości? Zapewne codzienne doświadczenie uczy nas, że człowiek mniej więcej w 
sześćdziesiątym — osiemdziesiątym roku życia umiera jako starzec, ale nie zdaje mi się to conditio 
sine qua non. Rozmaite mogłyby być sposoby rodzenia się, umierania i odradzania. Może są 
planety, na których istota ludzka trwa w długoletniej młodości i zagasa w pełni uśmiechów i 
rozkoszy. Może są światy, na których człowiek, doszedłszy do pewnego wieku, na nowo się 
odmładza, jak to widzimy u roślin. I na ziemi człowiek niekoniecznie musiał umierać tak wcześnie, 
jak to dziś widzimy, i niekoniecznie w stanie takiego kalectwa i choroby, jak to dziś widzimy. 
Dawne podania mówią nam o ludziach, co żyli po kilkaset lat, otoczeni kołem praprawnuków i 
prapraprawnuków.
  Na wyspach Polinezji istnieje piękna legenda o pochodzeniu śmierci. Dawniej ludzie wcale nie 
umierali, ale doszedłszy do lat pięćdziesięciu, na nowo odzyskiwali młodość i znów się rozwijali 
do kresu i znów się odmładzali ad infinitum. Owóż zdarzyło się, że pewna kobieta, odmłodzona w 
ten sposób, chciała czule powitać swego syna. Ale ten jej powiedział:
  — Ty nie jesteś moją matką. Moja matka była to siwa, czcigodna staruszka, a ty jesteś młodą 
dziewczyną.
  Wówczas owa nie poznana matka w żałości zawołała:
  — O Boże, raczej niech będę stara jak przedtem, niż żeby mnie mój syn miał nie poznawać!
  Natychmiast Bóg ją wysłuchał — i na nowo była starą kobietą jak przedtem, a syn w radości 
ucałował jej ręce i nogi. I od tego czasu ludzie przestali się odradzać i zaczęli umierać.
  — O Boże, jaka to szkoda! — westchnęła mimo woli pani Emilia, patrząc na kwieciem 
obsypany ogród.
  — Istotnie, można by powiedzieć, że tym razem miłość macierzyńska źle się zasłużyła 
ludzkości. Zdaje się jednak, że nie wszystkie osobniki podległy tej klątwie. Bywa mianowicie u 
niektórych osób, że te w bardzo późnym wieku odzyskują całkowitą młodzieńczość. Niepodobna 
wyjaśnić, w jakich warunkach odrodzenie to następuje, gdyż medycyna, która skrzętnie notuje 
takie wypadki, zna ich dotychczas bardzo niewiele i nic określonego powiedzieć o nich nie może. 
Po prostu konstatuje fakt i zaznacza jego objawy. Zdarzyło się, że właśnie byłem świadkiem 
jednego z tych niezmiernie rzadkich u ludzi faktów; szczegółowo też opisałem go w rocznikach 
Akademii Paryskiej, dodałem nadto fotografie, które przy okazji państwu pokażę. Za moich 
młodych lat, jako student drugiego roku medycyny, bywałem u Stankiewiczów, w Podobłoczu, w 
okolicach Płocka. Przyjaźniłem się tam z Janem Kowalskim, który mieszkał w sąsiedztwie; kochał 
się w pannie Zofii Stankiewiczównie, dzisiejszej swojej żonie, ja zaś kochałem jego siostrę, ale nie 
ożeniłem się z nią, gdyż wykazałem najosobliwszą inconsiance wobec panny Jadwigi. 
Niewątpliwie panna Jadwiga była na mnie słusznie obrażona, ale stanąłem wobec tak 
wyjątkowego coup defoudre*, że czuję się zgoła niewinny. Nie będę opisywał domu 
Stankiewiczów, gdyż w tej chwili istnieje dla mnie tylko jedna osoba, mianowicie pani starsza, 
babka właściciela Podobłocza, którą wszyscy nazywali „babunią”, choć w istocie była prababką. 
Miała ona lat dziewięćdziesiąt jeden, to znaczy trzynaście razy po siedem. Podkreślam to, gdyż 
muszę tu przypomnieć, że organizm ludzki co siedem lat całkowicie się odnawia; wszystkie jego 
komórki odradzają się jak nowe rośliny. Oczywiście im wiek późniejszy, tym bardziej charakter 
komórek jest inny. U kobiety najpiękniejsze lata są trzy razy siedem, cztery razy siedem, pięć razy 
siedem, to jest dwadzieścia jeden, dwadzieścia osiem, trzydzieści pięć lat. Potem następuje jakby 
rozwój wsteczny: mikroby, niszczące organizm, mnożą się kosztem mikrobów użytecznych. 
Oczywiście wiek 13x7 jest tak daleki, że o jakimś odnowieniu realnym mowy tu być nie może; 
jednakże jest to pewien określony kompleks organizmów tak bliski śmierci, że już przez to samo 
może się stać podatny do zmartwychwstania.
  Granica śmierci a życia jest i na wieki zapewne pozostanie dla nas tajemnicą. Tu jednak stoimy 
wobec faktu prawdziwego zmartwychwstania, które się ujawniło, zanim jeszcze śmierć dokonała 
swego dzieła.
  Ale nie uprzedzajmy wypadków. W końcu roku 1890 na wakacje Bożego Narodzenia 
przyjechałem z Jankiem do Podobłocza, gdzie naraz mi się zdarzyło studium lekarskie, wprost 
niesłychane, a potem znów nie mniej niesłychana czekała na mnie przygoda. Właśnie kiedym 
przybył do Podobłocza, doktor Korynthius, mój poprzednik w Zatoczynie, od dwóch dni już tu 
siedział, czuwając nad chorą babunią. Ucieszył się bardzo staruszek na mój widok, gdyż pomoc, 
choć początkującego medyka, była mu bardzo użyteczna.
  Moment był tragiczny; wszyscy oczekiwali katastrofy. Babunia była śmiertelnie chora; całymi 
godzinami leżała uśpiona i nieprzytomna, zupełnie zesztywniała, po czym budziła się w 
konwulsjach. Doktor Korynthius nie był w stanie określić choroby; z początku sądził, że to 
drętwica, ale znów epileptyczne drgania chorej przeczyły temu przypuszczeniu. Już trzeci dzień 
mijał od chwili, gdy babunię trzeba było położyć do łóżka; było jej wciąż niby to gorzej, niby to 
lepiej; w ogóle stan dziwnie nieokreślony i niepodobna było oznaczyć, w jakim organie 
skoncentrowana jest energia choroby. Już to zdawało się serce, już płuca, już przepona brzuszna 
jest zaatakowana, gdy oto nazajutrz straszny ból dziąseł albo głowy, albo znowu cierpienie nerwu 
ocznego zbijało nas z drogi.
  Staruszek doktor chwilami pytał mię niespokojnie.
  — I cóż o tym myślicie, panie kolego? Babunia nigdy w życiu nie chorowała. Było to wcielenie 
zdrowia, siły, równowagi ducha, tego spokoju psychicznego, który panuje nad ciałem. I oto 
naraz…
  Prawdę mówiąc, nic nie myślałem. Ponieważ zajmowałem się wówczas tajemnicą śmierci, 
śledziłem bacznie przejawy umierania, gdyż oczywiście nie oczekiwałem na nic innego, jak na 
ostateczny rozkład tego egzemplarza ludzkiego.
  Babunia zresztą, choć tak chora, mało co zmieniła się na twarzy — i spod niebieskiej kołdry 
wyglądała na białych poduszkach jej sympatyczna głowa, która do ostatka zachowała wielką 
czystość i szlachetność rysów, choć policzki miała pomarszczone. Poeta wyraziłby się, że 
zachowała niezatarte ślady piękności. Tego nie powiem, ile że nad łóżkiem babuni na ścianie 
wisiał w stare okrągłe ramy oprawny portret jej z czasów, kiedy miała lat dziewiętnaście; był to 
portret cudnej dziewicy w kostiumie z epoki Księstwa Warszawskiego. Nieznanego nazwiska, ale 
dobry malarz odtworzył jej bystre, ciemnobłękitne oko, żywe i przenikające; usta jak wiśnie, w 
czarodziejski uśmiech zaklęte, i bujne, złote, w całym znaczeniu tego słowa złote, bladozłote 
włosy, spięte w loki.
  Z obrazu tego patrzyło na cię zjawisko nadziemskie, marzenie przedziwne, które jedną chwilę 
trwało na ziemi i minęło na wieki. Jednakże widok ten i wyobrażenie tej istoty, jako żywej, miało 
w sobie coś rozrzewniającego. Dziś babunia była prawie bezzębna, głowę jej pokrywały kępki 
siwych, krótkich włosów; oczy półzagasłe patrzyły na świat dobrotliwie, ale niby czekając z 
rezygnacją wyroku losów. Uśmiech tylko pozostał zawsze miły i słodki, choć nie ten sam, co na 
portrecie; tamto był uśmiech nadziei, to zaś pożegnania. Babunia była osobą wzrostu drobnego, 
trzymała się zawsze prosto, gdyż sił żywotnych miała wiele, i dopiero od kilku lat zarzuciła konną 
jazdę, w której niegdyś była mistrzynią.
  Nigdy, chyba w dzieciństwie, nie chorowała, toteż nie dziw, że jej choroba wywołała ogólne 
przerażenie, zwłaszcza że babcia była przez wszystkich kochana.
  Pierwszym objawem choroby było zemdlenie, trwające blisko dwanaście godzin; nie byłem 
jeszcze w Pod—obłoczu i wiem o tym od doktora Korynthiusa. Doktor przyjechał w jakie trzy 
godziny po omdleniu chorej i chociaż stosował wszystkie środki w takich przypadkach 
wskazywane, nic nie mógł dopomóc chorej. Dopiero po pewnym czasie chora przebudziła się 
sama; była zupełnie przytomna, tylko miała dość silną gorączkę. „Kostucha mi się kłania — 
mówiła półżartem. — Czas bo na mnie już wielki”.
  Doktor ją pocieszał, jak mógł, choć sam nie wierzył w szczęśliwy koniec tej sprawy; na drugi 
dzień chora wpadła w rodzaj parogodzinnej epilepsji, która ją strasznie zmęczyła, tak że blisko 
dobę całą była pogrążona we śnie głębokim i dziwnie spokojnym, ale się przebudziła w nader 
obfitych potach.
  W tym właśnie czasie przyjechałem z Jankiem do Podobłocza i doktor zaprosił mię na 
konferencję, z czego, oczywiście, jako młody medyk, byłem nadzwyczaj dumny. Doktor nie umiał 
dotąd nazwać choroby, ja zaś wysilałem całą swoją bardzo zaczątkową wiedzę, aby sobie 
przypomnieć zjawisko podobne, jednakże nic takiego dotychczas jeszcze nie widziałem.
  Czuwałem nad babunią przez całą noc. Spała kamiennym snem, ale chwilami dziwny niepokój 
był w tym śnie kamiennym. Właściwie nie można było tego nazwać niepokojem; owszem, był to 
raczej stan przyjemny. Od czasu do czasu przez sen śpiewała dźwięcznym, nieswoim głosem 
jakieś stare, zapomniane pieśni, to znów wybuchała wielkim śmiechem, ale śmiech ten nie był to 
śmiech babuleńki, liczącej lat z górą dziewięćdziesiąt: owszem był to śmiech kobiety w sile wieku, 
zdrowej, tęgiej i energicznej. Pot z jej czoła lał się strumieniami.
  Koło szóstej rano przyjechał doktor, ja zaś na chwilę spać się położyłem. O jedenastej znowu 
poszedłem do niej. Babunia była przytomniejsza; nie leżała w łóżku, ale siedziała w nim i skoro 
tylko wszedłem, powiedziała do mnie na pół ze smutkiem, na pół ze zdumieniem.
  — Michasiu, powiedz mi, co się ze mną dzieje? Nic nie rozumiem — i Korynthius nic nie wie. 
Patrz!
  I odsłoniwszy rękawy białego kaftanika, pokazała mi ramię, żółtawe, powiędłe, pomarszczone 
ramię staruszki. Owóż miejscami na tym ramieniu występowały plamy białe niby kość słoniowa, 
twardej konsystencji — tak, żeśmy się obawiali jakiegoś ogólnego skostnienia czy stwardnienia 
organizmu.
  Trzeba zaznaczyć, że tego dnia chora czuła się wcale nieźle; owszem przybytek sił był dość 
znaczny i apetyt wcale dobry.
  Nazajutrz te białe plamy ukazały się na czole, na plecach, na nogach i w ogóle na całym ciele; 
natomiast włosy wszystkie powypadały z głowy, a na ich miejscu wyrósł drobny, białawy meszek, 
przy tym — mirabile dictu* — w dziąsłach ukazało się kilka białych świeżych zębów jak u małego 
dziecka. Zmiana też nastąpiła w strunach głosowych; babunia już nie mówiła teraz drżącym 
głosem staruszki: słyszałeś, owszem, dźwięk metaliczny, głęboki sopran, świeży i melodyjny.
  Ponieważ w owych czasach wraz z Jankiem uprawialiśmy fotografię amatorską i przywieźliśmy 
tu swe aparaty, nie zaniedbałem też sprawy pod tym względem i co kilka godzin robiłem zdjęcia, 
które później przesłałem Akademii Paryskiej.
  Owóż w kilka dni potem żółta, pomarszczona, starcza skóra zupełnie znikła — i całe ciało 
babuni przybrało barwę białą kości słoniowej, barwę, co przedtem tylko w plamach była po nim 
rozsypana. Słowem ciało się wygładziło dokoła, ale nie było sztywne i odrętwiałe, jak tego 
oczekiwaliśmy; przeciwnie, stało się naraz giętkie, elastyczne i silne, a w ścięgnach nader 
sprężyste. Twarz i czoło wyrównały się i nabrały alabastrowej białości. Dodam, że już tego dnia 
poprzez ową białość alabastrową zaczęła przeświecać żywa barwa czerwono–różowa, a pulsa bić 
poczęły z niepospolitą a harmonijną szybkością. Zęby niemal wszystkie odrosły, białe i kształtne 
jak podłużne perły; usta zaś nabrały barwy wiśniowo–malinowej, a grzybkowaty ich układ zniknął 
zupełnie; były to usta młodej osoby. Biały meszek na głowie w kilka dni się rozwinął w bujne, 
jedwabne, złociste włosy, a w oczach zaczął naraz błyszczeć żywy blask i ogień, pełny radości i 
uśmiechu, przenikający i głęboki.
  Słowem, staliśmy wobec niepojętego zjawiska i powoli budziło się w nas jego rozumienie, choć 
nie byliśmy w możności określić jego istoty. Nie, choroba naszej babuni to nie była śmierć, to było 
odrodzenie, to było zmartwychwstanie. Było to całkowite przekształcenie komórek organizmu, 
który przeszedł trzynaście cyklów po siedem lat i w którym, dzięki szczególnemu zbiegowi 
okoliczności, mikroby życiodawcze unicestwiły całą złośliwą potęgę trzydziestu siedmiu 
miliardów mikrobów chorobotwórczych i śmiercionośnych, unicestwiły, krótko mówiąc, tę całą 
bierną niemoc, która powoduje w naszym organizmie nędzę i chorobę zwaną starość. Słowem, 
choroba naszej babuni była to nowa młodość, nowe życie…
  Choroba babuni szła teraz crescendo, jak cudowne zjawisko. Po kilku tygodniach, w sam dzień 
Bożego Narodzenia w naszych oczach po prostu babunia, licząca lat dziewięćdziesiąt i jeden, 
przemieniła się w młodą, czarującą dziewiętnastoletnią pannę — tę samą, której portret z roku 
1818 wisiał nad jej łóżkiem.
  Niewątpliwie przez najbardziej tajemniczą, dotychczas nie wytłumaczoną przemianę materii 
organicznej (czyż tylko organicznej? — zdaje mi się, że głównym czynnikiem była tu psychika, 
utajona energia duszy babuni, duszy pięknej, czystej, harmonijnej, panującej właśnie nad 
organizmem, owszem samodzielnie go kształtującej) — niewątpliwie przez ten cud babunia 
przestała istnieć.
  To znaczy przestała istnieć jako babunia, choć nią w rzeczywistości była dalej, a zamiast niej 
ukazała się nowa czy też odnowiona istota, sama sobie matka czy też córka — przepiękna 
dziewica, panna Klementyna, która ciałem swoim miała teraz lat dziewiętnaście, ale której duch 
zachował wszystką mądrość i doświadczenie ubiegłych blisko stu lat życia; owszem, podniecony 
był jeszcze tą nową wiosną i nowym odrodzeniem.
  Trzeba zauważyć, że ani my, ani sama babunia tak od razu nie rozumieliśmy dobrze tego 
nowego jej położenia na świecie.
  Zwłaszcza babunia chwilowo zatraciła poczucie czasu i mieszało się w niej naraz dwojakie 
zjawisko. Już to czuła się ona prababką całej gromady osób zamieszkałych w Podobłoczu; już to 
znowu roiło się jej, że jest realnie tą dziewiętnastoletnią panną Klementyną ze starego portretu i że 
właśnie jest rok 1818.
  — Michasiu — mówiła do mnie — dowiedz się, czy dzisiaj będzie na teatrze reduta, bo właśnie 
pan Stanisław Okraszewski napisał śliczny wiersz, którym zaprasza mnie do angleza. Ach, taki 
czuły i romansowy wiersz, że łzy się cisną do oczu. Pan Stanisław to pewnie dziś największy poeta, 
kawaler piękny i dzielny oficjer… Dlaczego to Zuzia nie przychodzi? Posłałam ją do panny de 
Latour po suknię na dzisiejszy wieczór…
  I naraz śmiać się zaczęła srebrzystym, szczerym śmiechem dziewczęcym.
  — Cha, cha! Co za złudzenie! To przecież dawno miniona przeszłość. Wszystko mi się 
pomieszało! To zabawne! Jakiż to rok mamy teraz?
  — 189…
  — Boże drogi, jak to czas płynie… Przecież ja mam lat osiemdziesiąt…
  Nawiasowo tu dodam, że babunia nigdy się nie chciała przyznać do swego wieku i poza liczbę 
osiemdziesiąt za nic w świecie nie wychodziła.
  — Osiemdziesiąt lat, a tymczasem czuję, że właśnie jestem młodą jak Zosia lub Natalka. To 
przecie dziw! Nie mogę się połapać. Więc ja na nowo się urodziłam, na nowo życie rozpoczynam! 
Co za osobliwa choroba. Czy to się często zdarza?… Ach, co za rozkosz!
  Tak szczebiotała, a ja z niepojętym zachwytem spoglądałem na nią. Nie widziałem nigdy 
takiego upojenia życiem, takiej eksplozji radości jak w tej zmartwychwstałej i odrodzonej osobie, 
świeżej jak rozkwitła róża z lilią połączona.
  — Babunia — rzekłem — jest odrodzona jak Feniks i mogę śmiało powiedzieć (tak mówiłem 
dalej, choć niezupełnie ściśle), że to zmartwychwstanie jest moim dziełem.
  — Wdzięczną ci też będę do końca życia, ale proszę cię, nie nazywaj mnie babunią, bo to jakoś 
nie wypada tak tytułować młodą pannę…
  — A więc — panno Klementyno.
  — Tak, tak — rzekła z czarownym uśmiechem pełnym szczególnej kokieterii, a przypatrując mi 
się przez chwilę bardzo uważnie, dodała:
  — Ach, jak ty jesteś podobny do pana Stanisława Okraszewskiego, który się we mnie kochał w 
roku 1818.
  — Gotów jestem naśladować pana Stanisława jak najgorliwiej i tak samo jak on będę panią 
kochał — zawołałem pomimo woli, ale tak szczerze i tak głęboko, że naraz poczułem w sobie tę 
nową a niespodziewaną prawdę: kochałem tę zmartwychwstałą kobietę, kochałem samo to jej 
zmartwychwstanie.
  — Ach, jak to będzie ładnie! — klasnęła w ręce babunia, a potem w komicznym zakłopotaniu 
rzecze: — Tak, ale co na to powie moja wnuczka Helunia, co powiedzą jej córki, Zosia i Natalka?
  — Nikt na to nic powiedzieć nie może.
  I przypomniawszy sobie coś z podróży po Australii, które czytałem jeszcze w gimnazjum, 
dodałem:
  — Na wyspach Polinezyjskich, gdy mężczyzna przy ślubie wierność przysięga kobiecie, 
wygłasza taką formułę: „Ja jestem śmiertelny, tyś jest nieśmiertelna”. A któż jest bardziej 
nieśmiertelny niż pani, babuniu… to jest panno Klementyno!
  — Ślicznie to powiedziałeś. Zupełnie jakby pan Stanisław. Czy naprawdę jestem nieśmiertelna? 
Nigdy nie umrę? Nigdy?
  — Tak myślę, tak wierzę…
  — O mój Boże, za cóż takich łask zaznałam? Sama nie wiem — mówiła dalej opuszczając oczy 
— sama nie wiem, czy mi wolno powiedzieć to, co chcę powiedzieć…
  — Pani ma wyjątkowe stanowisko, wyjątkowe przywileje na ziemi. Śmiało niech pani mówi.
  — Powiem ci, mój Michasiu, że nigdy serce moje nie płonęło tak gorąco jak dzisiaj… Kocham 
ciebie, jak nigdy nie kochałam nikogo… Gdybym miała tak naprawdę lat dziewiętnaście, nie 
wypadałoby mi tego mówić, ale przecież ty wiesz, że ja mam koło… no, mniejsza o to. Tobie 
zawdzięczam wszystko, bo moja młodość, moje życie jest twoim dziełem…
  W tym duchu prowadziliśmy rozmowy z babunią, a to niemal nadprzyrodzone zjawisko rzuciło 
na mnie taki urok, że o wszystkim na świecie zapomniałem. I gdy pewnego wieczoru przyjechał do 
Podobłocza Janek ze swoją siostrą Jadwigą, czułem, że stało się coś tragicznego w moim życiu, i 
nie tyle w moim, ile w życiu Jadwigi.
  Nie, już nie kochałem siostry Janka. Zapewne było to z mojej strony źle i brzydko, że ją 
zdradziłem i porzuciłem, ale czyżby mnie nie uwolnił każdy sąd, każdy trybunał?
  Klementyna — zjawa nadziemska — opanowała mą duszę. Jej przemiana była cudem i ona 
sama była cudem: jakże miałem nie ulec tej wyższej potędze? Czytałem w oczach Jadwigi niemy 
wyrzut, ale milczenie moje dało jej do poznania, że między nami wszystko skończone. Swoją 
drogą żal mi było serdecznie Jadwigi, cios jednakże był tak niespodziewany, że nikt by rady nie 
znalazł.
  Natomiast miłość moja do Klementyny rosła z dnia na dzień; i ona sama też rozwijała się, 
kwitła, dojrzewała, promieniała do apoteozy. Przebóstwiona, nieśmiertelna istota ludzka.
  Szczególnie zachwycająco wyglądała w noc Sylwestrową. W Podobłoczu był wielki wieczór 
taneczny, ponieważ wieść o cudownej metamorfozie babuni rozeszła się szeroko i daleko, więc też 
gości zjechało się do nas bardzo wiele.
  Istotnie, Klementyna była królową balu. Nikt jak ona nie tańczył z takim wdziękiem walca, 
oberka, mazura. Nikt nie promieniał tak niepospolitą urodą ani kostiumem, ani dowcipem.
  Jej błyszczące oko, różowe usta, jej złote włosy, jej postać wysmukła i wytworna — wszystko 
to w ową srebrną noc zimową wydawało się niby zjawisko ze snu nocy letniej. I ona, ona mnie 
kochała, i byłem szczęśliwy, bez miary szczęśliwy. Otwarcie mi powiedziała, że wtedy, w roku 
1818, była bardzo głupia (Ah, si jeunesse savaii!*) i że dopiero potem zrozumiała różne rzeczy (si 
vieillesse pouvait* i właśnie ona ten wyjątkowy stan osiągnęła.
  Powiem wam tedy, żeśmy się potajemnie zaręczyli, o czym nikt nie wiedział; tylko Jadwiga, 
kierowana instynktem, odgadła nasz sekret. Byłem szczęśliwy i nie opuszczałem Podobłocza, choć 
należało wracać do Warszawy. Czekałem jednak okazji, aby wraz z Klementyną wyjechać do 
miasta i aby móc ją poślubić.
  Było nam spieszno. Chciałem szukać posady, opuścić szkołę lekarską. Oboje nie chcieliśmy 
czasu marnować.
  A jednak się spóźniliśmy.
  Blisko miesiąc byliśmy w niebie, w niebie cudów i marzeń. Ale nieszczęście czyha: dnia 
dwudziestego stycznia Klementyna po powrocie ze ślizgawki, pełna humoru i wesołości, zasiadła 
do podwieczorku. Ten cudowny powrót do życia i młodości oczywiście sprawił to, że babunia żyła 
w nadzwyczajnym podnieceniu. Jako lekarz powinien byłem przewidzieć, że nadmierna ekspansja 
energii życiowej może tu do fatalnych doprowadzić wyników. Niestety, byłem zaślepiony i 
nieprzytomny.
  Owego wieczoru właśnie Klementyna, wśród najweselszej rozmowy, naraz pochyliła głowę i 
niespodzianie zamilkła.
  O zgrozo, zamilkła na wieki. Gdym się zbliżył, aby zbadać jej puls, poznałem straszliwą 
prawdę. Klementyna umarła od udaru sercowego, umarła z nadmiaru życia i radości.
  Nie będę opowiadał o swojej rozpaczy. Odrodzenie babuni był to cudowny, ale nietrwały 
wyskok natury, promień słońca wychodzący z mogiły. Może oboje, nie ceniąc i nie czcząc jak 
przystoi tego objawu siły boskiej, nadużyliśmy go niewłaściwie i zostaliśmy za to ukarani. Kwiaty 
jesienne rychło przemijają…


KOMETA
  
  Rzecz zdumiewająca, że choć od ostatniego zjawienia się komety Halleya w roku 1910 minęło z 
górą lat sześćdziesiąt, to jednak nikt tego nie zauważył i wszyscy traktują rzecz tak, jakoby owych 
sześćdziesięciu czterech lat nigdy nie było. Posiadam jednakże niezbity dowód, że te sześćdziesiąt 
cztery lata były; że mianowicie planeta nasza przeszła okres 1910–1878, a potem znów 
1878–1910. W ten sposób czas ubiegły wstecz i z powrotem całkowicie się wyrównał, co da się 
bardzo łatwo wykazać matematycznie.
  Ten szczególny fenomen w dziejach kosmicznych nie miał, niestety, żadnego wpływu na 
historię człowieka. Po prostu tylko wszystko się potoczyło po linii odwrotnej, jak na przykład 
odwrócony film w kinematografie. Przeszłość pozostała niezmieniona i, jakby jakieś fatum 
czuwało nad nami, wszystko odbyło się zupełnie tak samo jak poprzednio.
  Nie wątpię, że i wielu innych ludzi mogło zauważyć to zjawisko; nigdzie jednak nie znalazłem o 
nim wzmianki.
  Ja jeden mogę stwierdzić notorycznie, że tak było. Nie mówię, że ten przewrót odbył się dla 
mnie, ale ja z niego w pewien sposób skorzystałem.
  Żadną też miarą nie mogę się zgodzić na teorię profesora Kessingtona z Glasgowa, który w 
poprzednim 1909 roku, przed kometą jeszcze, ogłosił swoje poglądy w Asironomical Review oj 
G.R.S. of S. Pisze on mianowicie, że kometa wcale nie istnieje; że w pewnym układzie słońc i 
planet formuje się splot mgieł eterycznych między globowych, które się łączą w nieokreślony a 
długotrwały obłok świetlny szczególnej formy, zwany kometą; obłok ten jakiś czas krąży w 
przestworzach, a potem rozwiany znika; przy tym układ taki eterów co pewien okres czasu się 
powtarza i tak samo powtarza się zjawienie tego świetlnego obłoku.
  Blanchard z Paryża ostrą polemikę rozpoczął z Kessingtonem. Dowodził on realności komety i 
na zasadzie analizy spektralnej wykazał w jej ogonie obecność cyjanku potasu, zapowiadając całej 
ludzkości śmierć z otrucia.
  Nic podobnego, jak wiemy, się nie wydarzyło, ale również fałszywa jest teoria Kessingtona. 
Kometa jest niewątpliwie ciałem realnym; ogon zaś jej, choć się składa z materii nieskończenie 
rozrzedzonej, to jednak posiada znakomitą sprężystość jakby kauczuku w stosunku do atmosfery 
ziemskiej, która jest niby drugą piłką z kauczuku. Zetknięcie się dwóch takich ciał niewątpliwie 
pewien efekt wywołać musi. Przy niesłychanej szybkości ruchu komety uderzenie jej o ziemię nie 
ma bynajmniej charakteru katastrofy; jest to uderzenie nadzwyczajnej siły, ale bardzo łagodne—, 
skutkiem tego rezultat uderzenia jest prawie nieodczuwalny, ale trwa bardzo długo. W danym razie 
sześćdziesiąt cztery lata.
  Dlatego też w owym czasie, dnia osiemnastego maja o roku, mieszkańcy planety prócz lekkiego 
strachu nic nie odczuli. Natomiast w kilka dni potem (nie od razu) i dalej przez całe lat trzydzieści 
dwa ludzkość była szczególnie zdziwiona osobliwym charakterem biegu wypadków, jakie się 
potoczyły na naszej planecie.
  Cała sprawa polegała na tym, że kometa, uderzywszy w atmosferę ziemi, pchnęła ją w kierunku 
odwrotnym jej zwykłemu biegowi. Orbita ziemi, zamiast naprzód, poszła wstecz i wszystko się 
niejako na ziemi odwróciło. Rodzaj ludzki jest z natury swej bierny, toteż po kilku miesiącach 
zdumienia wszyscy nawykli do tej odwrotnej kolei zjawisk.
  Najgodniejszą uwagi rzeczą była w tym okresie nie tyle zmiana kierunku w obiegu ziemi, ile 
odwrócenie czasu. Mianowicie czas zaczął płynąć wstecz, zamiast naprzód, od jutra ku wczoraj, 
wydobywając z powrotem, niby klisze fotograficzne, zjawiska utrwalone w przestworzach 
zamarłej przeszłości.
  Po długich dyskusjach astronomowie dopiero w następnym 1909 roku ogłosili kalendarz, który 
się zaczynał od trzydziestego pierwszego grudnia, kończył napierwszym stycznia. Wszystkie też 
fenomeny z czasem związane zaczęły się poruszać po linii odwrotnej. Naprzód był zachód słońca, 
a potem wschód; naprzód były żniwa, potem zasiewy; naprzód śmierć, potem życie; naprzód 
dzieci, potem małżeństwo. Zmartwychwstanie stało się prawem ogólnym, starcy odzyskiwali 
młodość i dziecięctwo, żony powracały do panieństwa, a dzieci znikały w łonie matek przechodząc 
do niebytu. Kto był w więzieniu, mówił: „Mam za trzy lata popełnić taką a taką zbrodnię.” Wczoraj 
znaczyło jutro, jutro znaczyło wczoraj.
  Wiosna powoli znikała, zaczęły się śniegi i mrozy i w miesiącu marcu — lutym mieliśmy dość 
ostrą zimę. A jednocześnie mój wierzyciel, z którym już w maju uregulowałem rachunek, pokazał 
się na nowo, żądając zwrotu całej sumy wraz z procentami. W marcu też przyniesiono nam z 
lombardu futra, które istotnie były nam przydatne. Styczeń roku 1910 upamiętnił mi się doskonale: 
wracaliśmy z cmentarza wraz z całym konduktem pogrzebowym, a gdy byłem w domu, wniesiono 
mi do pokoju trumnę, którą otwarto, po czym z niej wyjęto zwłoki mojej teściowej. Położono ją na 
łóżku, a po kilku dniach otworzyła oczy; z początku była osłabiona, ale wkrótce nabrała sił i znowu 
słyszałem jej miły głosik: „Ach, ty nędzniku przewrotny i rozpustny, zgubiłeś moją córkę, życie jej 
złamałeś” i tym podobne. Poczciwa Marynia dopiero ją mitygować zaczęła, zwracając uwagę na 
to, jak nasz półroczny Jaś ciągle maleje; jakoż w końcu listopada 1909 doszedł on do minimalnych 
rozmiarów i pewnego dnia zniknął w łonie matki. To samo stało się po roku (1908) z Olesiem, a w 
1907 okazało się, że nie tylko teściowej, ale i żony nie mam wcale. Spotkałem się raz z Marynią na 
ulicy; na nowo była panną, a ja dopiero jej narzeczonym. Jej mama była dla mnie bardzo słodka. 
Natomiast brat mojej żony, który w poprzednim 1907 roku wrócił z zesłania z ziemi Jakuckiej, na 
nowo się tam znalazł i aż do roku 1905 tam przebywał.
  Nie mogę tu oczywiście wykładać historii powszechnej wstecz. Przypominam sobie jednak 
wielki ruch 1905 roku i dzień trzydziesty października, w którym ogłoszono konstytucję.
  Tymczasem już nazajutrz, chwała Bogu, konstytucji nie było i żyliśmy w ancien regime, kiedy 
to spokojnie chodziło się do Filharmonii i grywało się w winta, a intendentura robiła świetne 
interesa.
  Pewnego dnia roznosiciele gazet wołali na ulicach: „Cuszima!” Innego zaś dnia: „Bitwa pod 
Jalu!” i tak dalej.
  W tym właśnie czasie ze mną zaszły fakty następujące: żony swojej Marii zupełnie nie znałem, 
a posada, którą miałem w zarządzie kopalni węgla, była nie moja. Stary Breyer żył i siedział przy 
moim biurku, a ja z ostatnią trzyrublówką w kieszeni błądziłem po Warszawie, rozmyślając nad 
swoim zerwaniem z Jadzią. Pewnego dnia byłem w parku, gdzie pod starym klonem zakopałem 
skrzyneczkę z medalionem (dar Jadwigi!); dłutkiem wyryłem na nim datę: „dnia 15 maja 1900 
roku”, nadto porobiłem na skrzynce, sam nie wiem dlaczego, pewne znaki magiczne, aby skrzynki 
tej ani czas, ani przestrzeń nie pochłonęły. Naraz ukazała się Jadzia, czyniąc mi srogie zarzuty o 
jakąś Emilkę, i płacząc gorzko, zerwała ze mną na amen. Ale nazajutrz znów się z nią widziałem, 
byliśmy jak najlepiej: sielanka cała rozwinęła się prześlicznie, aż pewnego razu Jadzia zniknęła i 
nawet o niej nie wiedziałem.
  Tu zaznaczę, że w poprzednim czasie, jeszcze nawet w roku 1910, nieraz przypominałem sobie 
ten moment i żałowałem zerwania. Bolała mnie ta nie dopita czara. Powtórzenie było identyczne z 
dawnym przebiegiem faktów, ale w odwrotnym kierunku. Właśnie przeszedłem z IV kursu prawa 
na III, a potem na II i I, aż pewnego dnia znalazłem się w gimnazjum, przechodząc ściśle z klas 
wyższych do niższych, aż na koniec z chwałą doszedłem do klasy wstępnej.
  Byłem wtedy niezmiernie szczęśliwy, gdyż znowu znalazłem się w domu rodziców, kochany, 
pieszczony i próżny trosk. Na Boże Narodzenie dostałem ślicznego konia, a w kilka lat później 
chodziłem z niańką do ogrodu, w szkockich majtkach. Pewnego dnia przestałem mówić i umiałem 
tylko bełkotać: mama–tata!, zapomniałem sztuki chodzenia, nosili mię na rękach i tak dalej.
  Pomimo tak szczególnego zniedołężnienia pamiętałem doskonale wszystko, co działo się 
przedtem, choć większość ludzi całkowicie o tym zapomniała. Nastąpił jednak i dla mnie 
ostateczny moment nieświadomości i mroku. Pewnego dnia zniknąłem ze świata; po prostu nie 
byłem! Jak długo nie byłem — określić trudno. Czas mego niebytu nie istnieje dla mnie. Zdaje się 
jednak, że długo to nie trwało.
  Tu małe wyjaśnienie: piłka uderzona leci w danym określonym kierunku, ale po niejakim czasie 
znów na ziemię spada, co się tłumaczy prawem ciążenia. Podobnież ziemia, pchnięta po orbicie 
odwrotnej, krążyła jakiś okres lat wstecz, aż pewnego dnia wróciła do normalnego biegu. Czas 
powrócił również do swej normy. O ile dane moje sięgają, przeżyłem wstecz lat trzydzieści dwa; 
potem nastąpił mrok niebytu, i znów się ukazałem na świecie. Był rok 1878, gdy nastąpiło moje 
powtórne urodzenie.
  Długi czas nie mogłem tego zrozumieć i połapać się w analogiach mego pierwszego i drugiego 
pobytu na ziemi. Była pewna rozkoszna monotonia w tym powtórzeniu, które mnie wielce 
zdumiewało, gdym zrozumiał tajemnicę.
  Ciągle marzyło mi się, aby rozwinąć żywot swój w edycji poprawnej, doskonalszej niż 
poprzednia, ale na próżno: fatum jest nad nami, i musimy prawie bezwzględnie powtarzać sami 
siebie. Przy każdym zdarzeniu mówiłem sobie: to już było, to już znam, to już widziałem. I ta 
niańka, co mi bajki opowiadała, i ten koń drewniany, i ta bakalarnia, do której mnie posyłano — 
wszystko to znałem — i owszem, powiem, że miło jest żyć po raz drugi; szkoda tylko, że się to 
zdarza bardzo rzadko. Tak przeszedłem znów gimnazjum i znów byłem w szkole prawa, i znów 
spotkałem się z Jadwigą.
  Od pierwszej chwili, gdym się spotkał z Jadwigą, coś mnie tknęło: niewątpliwie znaliśmy się w 
poprzednim żywocie i niewątpliwie było między nami coś serdecznego. Nic dziwnego też, że w 
jednej chwili czuliśmy się jak starzy znajomi. Zacząłem jej przypominać pewne fakty z naszego 
poprzedniego życia, ale Jadwiga mało pamiętała. Wszystko to, co mówiłem, traktowała jako 
fantazję, choć bez wątpienia — mówiła — coś się w niej budzi powoli, jakieś wspomnienie, ale 
było to raczej wspomnienie snów i rojeń sennych niż rzeczywistości. Dopiero po kilku tygodniach 
zaczęła sobie ten sen uświadamiać: ja podsuwałem jej obrazy, które musiała w tym śnie oglądać.
  Klaskała w ręce, płakała i śmiała się z podziwu, gdym jej własne jej sny opowiadał; nasze 
dziecinne radości i smutki, nasze pierwsze pocałunki i kłótnie, zwłaszcza historię z powodu jakiejś 
Emilki — i potem zerwanie. Jadzia była zawstydzona tym widzeniem sennym i opowiadała dalsze 
swoje, jak nazywała, sny. Zerwawszy ze mną, zapoznała się z jakimś starszym panem, który się z 
nią ożenił; był dość zamożny, ale ona szczęścia w tym związku nie znalazła i zawsze żałowała, że 
tak nagle mnie porzuciła. Ale szczęściem — dodała — był to sen. Nigdy z tobą nie zrywałam; 
zawsze byłam twoja.
  Ucałowałem ją w usta i w szyję, gdy nagle ujrzałem na jej piersi medalionik, a w medalioniku 
był jej własny portrecik z lat dziecięcych. Byłem dziwnie poruszony: ja znam ten medalionik; taki 
sam, może ten sam ona mi niegdyś dała na pamiątkę. Czy przypominasz sobie o tym? Ale właśnie 
ja taki sam medalion zakopałem w parku zamiejskim, pod starym klonem. Jeżeli ten medalion 
jeszcze tam jest, to znaczy, że wszystkie moje przypuszczenia się potwierdzają.
  — Pójdźmy do parku — rzekłem — musimy zbadać, czy ta metalowa skrzyneczka jeszcze się 
tam mieści.
  Rzeczywiście nie była to złuda: dzięki magii moich uczuć i moich zaklęć skrzyneczka z 
medalionem — przedmiot materialny — przeważył niematerialną potęgę kołowrotu czasu i do dziś 
przetrwał nienaruszony.
  Inne przedmioty znikały stopniowo, przechodząc w jakiś cień niebytu razem z zamierającym 
metaczasem. Tak na przykład próżno szukałem kalendarzy lub gazet ówczesnych; czas je 
pochłaniał w szczególny sposób, jakby to naddatkowe tworzenie rzeczy wiązało się z 
naddatkowym czasem i jakby razem z zanikiem tego okresu ziemi rozpadało się w nicość wszystko 
to, co było stworzone w tym okresie z materii. Moja nowa miłość z Jadwigą przypadła na czas, 
kiedy miałem lat dwadzieścia dwa, to jest około 1900 roku. Zauważyłem, że w bibliotece 
publicznej wszystkie dzienniki i kalendarze od roku 1900 do 1878 zniknęły bez śladu, jakby 
rozwiane w niebycie. Były natomiast jeszcze te, które dotyczyły lat 1910–1905, ale i te kolejno 
znikały — tak, że gdyśmy teraz idąc w odwrotnym do poprzedniego kierunku doszli do lat 
1903–1910, wszystko to, co mogłoby świadczyć o potężnym przewrocie kosmicznym — niby 
mgła nierealna pryskało i znikało.
  Jedyny (zdaje mi się) dowód niezaprzeczony rzeczywistości tego okresu stanowi ten medalion, 
wykopany z ziemi pod klonem w starym parku. Ze łzami w oczach całowała Jadwiga ten medalion, 
świadectwo naszego poprzedniego żywota, i naszej poprzedniej miłości.
  Zrozumiała teraz wszystko: to nie były sny, to była dawna przedistnieniowa rzeczywistość 
nasza; to była nasza lekkomyślność, co nam kazała zerwać ze sobą i nie dopełnić naszego 
szczęścia. Teraz już byliśmy jak jasnowidzący; już rozumieliśmy, co powinniśmy. Powinniśmy 
teraz do dna wypić nie dopitą czarę. O słodka godzino cudu! Jakże szczęśliwi, wniebowzięci 
byliśmy w tym drugim żywocie! Jakąż głęboką mądrość wykazywały serca nasze, bogate 
doświadczeniem ubiegłych okresów!
  Oboje też — ona i ja — staliśmy się po prostu fenomenem kosmicznym dla stwierdzenia 
wielkiego przewrotu globu naszego. Otrzymałem od niej drugi medalion, który razem z pierwszym 
(w skrzynce) chowam na pamiątkę.
  Sądzę, że byłby to najpiękniejszy dar dla jakiego muzeum.
  Swoją drogą po kilku latach rozeszliśmy się z Jadwigą — zresztą w najlepszej przyjaźni. 
Wyszła za jakiegoś zamożnego pana. Ja zaś ożeniłem się z Marią, osobą niezmiernych zalet serca i 
duszy, bardzo przystojną i zamożną — i byłbym z nią absolutnie szczęśliwy, gdyby nie moja 
najdroższa teściowa, która aż do śmierci (w styczniu 1910 roku) mieszkała u mnie. Mamy dwoje 
dzieci: Oleś umie już chodzić i mówić, a Janek zjawił się na świecie powtórnie po sześćdziesięciu 
czterech latach niebytu.
  Słowem, wszystko wróciło do normy — i wszelkie ślady tego kolosalnego przewrotu znikły 
bezwzględnie, tak że nowsi rachmistrze nawet jednej minuty nie mogą doliczyć do zwykłego 
wymiaru czasów.
  Matematycznie mają rację, jeżeli bowiem dodamy
  
  1878 — 1910 = —32,
  a 1910 — 1878 = +32,
  to —32 + 32 = 0 (zero)
  
  Ściśle biorąc, przewrotu nie było.
  Ale ten medalion — te dwa medaliony! I któż może lekceważyć naiwne podarki, jakie między 
sobą wymieniają zakochani?
  W tych medalionach mieści się niezbity dowód opisanych przeze mnie faktów. Nie sądzę, abym 
ja jeden był pod tym względem uprzywilejowany; niewątpliwie i inni z ludzi owoczesnych — ludzi 
z okresu komety — mają po temu dowody. Pożądane jest, aby i oni się odezwali.


EKSPERYMENT
  
  Nieraz kobieta w rozdrażnieniu woła do swego męża: „To wszystko przez ciebie! To twoja 
wina!” i bardzo często jest przy tym niesprawiedliwa.
  Jednakże pani Irena Klonowska miała bezwarunkowo słuszność, czyniąc Janowi najsurowsze 
wyrzuty w tym rodzaju.
  Istotnie, mąż jej popełnił błąd nie do darowania, można by nawet powiedzieć zbrodnię, gdyż kto 
kiedykolwiek słyszał, aby na własnym nowo narodzonym dziecku robić niebezpieczne 
doświadczenia, niby in anima vili?*
  Niewątpliwie długoletnie badania naukowe, jakim się oddawał pan Jan Klonowski, wysuszyły 
w pewnym znaczeniu jego serce, tak że gotów był wszystko poświęcić dla tej — jak mówiła Irena 
— „przeklętej nauki”.
  Pan Jan zajmował się hipnotyzmem i tak pochłonięty był swoimi studiami, że po prostu 
człowiek, jako taki, dla niego nie istniał; gdyby stanął przed nim Platon czy Napoleon, patrzyłby 
on na niego przede wszystkim z tego stanowiska, czy „osobnik jest podatny” czy „niepodatny”. 
Jeżeli niepodatny — to dla pana Jana po prostu nie istnieje. O ile zaś podatny — proszę usiąść, 
spokojnie i nieruchomo siedzieć, patrzeć w jeden punkt, w to świecące szkiełko, myśli 
zjednoczyć… Raz — dwa! Raz — dwa! Pan Jan robi passy, po czym palcami przebierając, jakby 
piasek sypał w oczy osobie siedzącej na fotelu, wprowadza ją w sen hipnotyczny. W takim razie 
nawet Platon albo Napoleon byłby mu przydatny.
  Bądź co bądź, w swojej sztuce pan Jan doszedł do najwyższej doskonałości. Jednym 
spojrzeniem umiał wprowadzać „dobre” medium w stan głębokiej katalepsji i był wtedy panem 
jego myśli i woli. Właściwie jednak nie szło mu o to; raczej przeciwnie, dążył on do wyzwolenia 
jednostki uśpionej nie tylko od jej własnej osobowości, ale też od swojej własnej woli; chciał 
mianowicie dowiedzieć się przede wszystkim, czym jest dusza ludzka, wyzwolona całkowicie od 
materii, jak i od własnej i cudzej psychiki. Medium nie narzucał swoich myśli, swoich pragnień, 
swoich pytań.
  Osoba uśpiona stawała się tabula rasa, ale pan Jan tę osobę uśpioną wprowadzał w stan energii 
samoczynnej i obnażywszy ją tylko ze wszystkiej przypadkowości, pozostawiał jej całą 
samodzielność i żądał od niej tylko: ujawnij się! Ukaż, z jakiej przybywasz płaszczyzny duchów! 
Bądź tym, czym jesteś!
  Sumę tej wiedzy niezależnej od czasu i przestrzeni, a którą zdobył od tych dusz w katalepsji 
pogrążonych, pan Jan rozwinął w pewien system absolutu duchowego. Toteż jego studia były 
głośne w całym świecie naukowym.
  Ale zagadnienie, które już od dawna najbardziej niepokoiło pana Jana, było takie: z jakich krain 
na ziemię przybywa dusza dziecięca? Istota bezwzględnie czysta, nie splamiona żadnym 
interesem, nieświadoma bezwzględnie, to znaczy wszechwiedząca — istota owa w chwili, gdy 
właśnie na ziemię przybywa, jest że tu czymś całkowicie nowym, bez poczucia wczoraj ani jutra, 
czy też przeciwnie, przynosi już na ziemię jakąś pamięć innego bytu?
  Jeżeli więc świeżo narodzone dziecko wprowadzić w stan katalepsji, cóż ono nam powie? Ależ 
dziecko nie umie mówić! Nic to nie znaczy: życie wiony fluidycznej, stanowiącej esencję 
astralnego pierwiastka człowieka, jest tak natężone, że przez wolę magnetyzera maleńkie medium 
w jednej chwili będzie mogło opanować mowę ludzką. Tu jest jedyny wypadek, gdzie badaczowi 
wolno użyć swej potęgi sugestyjnej w całej pełni i zaludnić całym bogactwem najbardziej 
oderwanych pojęć i słów fluidyczny mózg danego medium.
  Czy jednak taki eksperyment nie zaszkodzi zdrowiu dziecka? Był to punkt, nad którym długo 
się zastanawiał nasz uczony; zdecydował jednak, że ponieważ w stanie lunatyzmu można 
całkowicie uniezależnić duszę od ciała — i ciało od duszy, zatem żadnej szkody taki eksperyment 
nie uczyni organizmowi.
  Trzeba dodać, że pan Jan, chociaż w ogóle wtajemniczał swoją żonę w sprawy hipnotyzmu, o 
tej jedynej myśli nigdy jej nie wspominał, lękając się instynktownie, że kobieta zaprotestuje 
przeciw takiemu straszliwemu doświadczeniu. Zwierzył się tylko z tym jednemu z przyjaciół, 
lekarzowi, który dane zagadnienie traktował dość ironicznie.
  — Jak sądzisz — mówił pan Jan — co za tajemnice odkryłaby nam taka świeżo zjawiona dusza, 
gdyby się zapytać: skąd przychodzisz?
  — A nużby — odparł lekarz — dusza odpowiedziała na to zgoła cynicznie i trywialnie?
  — Nie sądzę — odpowiedział na to pan Jan z najwyższą powagą. — Tylko kłopot jest taki: nie 
mam dziecka własnego, a o cudze do takich doświadczeń trudno.
  — Jak to, chciałbyś własne dziecko…?
  — A jakże inaczej?
  — No to widzę, Pan Bóg dobrze zrobił nie dając ci dziecka…
  Klonowscy, choć już czwarty rok byli po ślubie, nie doczekali się dotychczas potomstwa. 
Dopiero w piątym roku narodziło im się dziecko, chłopiec, który potem wyrósł na ładne 
stworzenie, ale w pierwszej chwili swego pobytu na naszej planecie wyglądał nieco poczwarnie; 
był czerwony jak burak, pomarszczony, o twarzy pokrzywionej żałośnie: słowem mało nęcący.
  Matka bardzo cierpiała wydając go na świat i przez cztery noce bezsenne była bliska śmierci. 
Na koniec usłyszała krzyk nowo narodzonej istoty — i wkrótce o wszystkich cierpieniach 
zapomniała, uszczęśliwiona widokiem dziecka. Skoro tylko dziecko należycie obmyto i 
oporządzono, skoro je nakarmiła po raz pierwszy — w słodkim ukojeniu usnęła, rozmarzona i 
pełna szczęśliwości.
  Spała tak pięć godzin. Nawet akuszerka znajdowała się przez ten czas w innym pokoju.
  Cóż zrobił pan Jan? Nie bez wyrzutów sumienia opowiadał sam to wszystko, co zaszło od 
chwili, kiedy matka usnęła. Jak wyżeł, mówiąc po prostu, czyhał na tę chwilę i — nazwijmy rzecz 
po imieniu — ukradł własne dziecko i okrywszy je jakimś pledem, potajemnie zaniósł do swego 
gabinetu, przy czym drzwi zamknął na klucz. Pokój był niezbyt obszerny, miał szyby fioletowe, 
osłonięte bladożółtą firanką; mebli było tu niewiele: parę foteli, stolik trójnożny, maleńka szafka, 
zawierająca jakichś trzydzieści parę tomów książek z dziedziny hipnozy oraz przedmioty rozmaite, 
używane przy eksperymentach. Było ledwie po południu, gdy pan Jan z drżeniem i niepokojem 
(bądź co bądź własne dziecko) posadził małe, czerwone, niedołężne stworzenie na fotelu i 
rozpoczął swoje czarnoksięskie praktyki.
  Spojrzenie jego na małą, bezimienną i pozbawioną woli istotę podziałało jak piorun; dziecko 
zesztywniało, usnęło i zapadło naraz w stan najgłębszej katalepsji.
  Wówczas hipnotyzer rzekł:
  — Słuchaj, duszo nieznana, co do ciebie mówię, a przede wszystkim witaj mi, gościu nasz, na 
tej ziemi — oto hołd ci składam, wielka i święta tajemnico. Czy rozumiesz mowę moją? Jeżeli jej 
nie rozumiesz, ześrodkuj całą swą energię i stań się istotą mówiącą…
  Z natężeniem najwyższym wolę swoją zogniskował w medium. Przyglądał się twarzy 
uśpionego. Nie było to już dziecko, był to raczej młodzieniec nadanielskiej piękności; było w tej 
twarzy coś nieziemskiego; z jego oczu przeglądała taka głębia mądrości, że pan Jan zadrżał z 
trwogi i szacunku zarazem. Czekał z niepokojem.
  Medium otworzyło naraz usta cudownie pąsowe i zaczęło wydawać jakieś dźwięki. Były to 
dźwięki niezrozumiałe, ale niezmiernie śpiewne, jakiś język nie znany, raczej muzyka przedziwna, 
kołysząca do upojenia. Jednocześnie z tą muzyką dokoła medium zaczęły błyskać światła 
wielobarwne, najprzód iskry, potem smugi, potem cała gama kolorów; medium spoczywało w 
aureoli barw, które zarazem rozlewały dokoła zapach aromatyczny; przy czym barwy nabierały 
powoli plastyki i zmieniały się w cudowne, złote, czerwone, lazurowe kwiaty dziwnych, nie 
widzianych nigdy na ziemi kształtów.
  Hipnotyzer był olśniony, chociaż nic tego zjawiska nie rozumiał.
  — Duchu z nieznanych sfer! Jeżeli możesz, wytłumacz mi te cuda!
  Melodia cichła powoli i wydawała się coraz dalsza, zaś kwiaty barwne blakły i mglały na 
powietrzu; aromaty zniknęły. Na koniec wszystko umilkło i zniknęło: w gabinecie stało się, 
rzekłbyś, ciemno i głucho. Na fotelu leżało uśpione dziecko o twarzy młodzieńca, ale pierwotna 
jego piękność zniknęła; owszem, rysy medium były teraz surowe i ostre, jakby przechodziły rodzaj 
męki. Pan Jan lękał się, żeby samemu z roli hipnotyzera nie przejść do stanu medium; znajdował 
się wobec zjawisk tak niespodziewanych, że lada chwila — czuł — jego władza rozkazodawcza 
osłabnie. Więc zaczął teraz niejako sam siebie hipnotyzować, aby nie ulec przemocy tego 
nieznanego ducha. Opanował siebie.
  — Raz jeszcze pytam ciebie: skąd jesteś i kto jesteś? Czy rozumiesz moją mowę?
  — Rozumiem — odparł uśpiony nieco chropowatym, sztywnym, jakby obcym językiem, ale 
dopiero z wolna przeniknąłem tajemnicę tego straszliwego zgrzytu i rżenia, które się u was nazywa 
mową ludzką. Przemawiałem do ciebie naszym językiem — powiązaniem melodii, barwy i 
aromatu, ale wiem, że go nie mogłeś zrozumieć. Nakazałeś mi wielki wysiłek, który mię męczy, bo 
mi duszno w tym powietrzu waszej planety. Otom zniżył się do was i przemawiam waszym 
sposobem.
  — Dzięki ci, istoto niepojęta — i przebacz, żem cię udręczył, ale chcę poznać tajemnicę, jaka 
się kryje w twoim zjawieniu. Kto jesteś i skąd przybywasz?
  — Przybywam z tej krainy, gdzie i ty jesteś — z nieskończoności, bo i ty, choć w innym 
punkcie — w nieskończoności przebywasz.
  — Ale… z jakiego punktu nieskończoności?
  — Jestem z dalekich niebios, z tej sfery, po której krąży sześćset sześćdziesiąt sześć drobnych 
planet — jedynych planet, rzeczywiście zamieszkanych przez ludzi.
  — Jak to jedynych? A Mars, Merkury, Wenus, a nasza Ziemia?
  — Ziemia? To, co wy nazywacie ziemią — my na— nazywamy piekłem i tu za nasze grzechy 
bywamy strącani, a staje się to w formie narodzin ziemskich. Niejeden z tych tworów dwunożnych 
a bezskrzydłych, które wy nazywacie ludźmi, jest wygnańcem z Raju. Takim wygnańcem jestem 
ja!
  — Jak to z Raju?
  — Ze sfery naszych planet. One to stanowią ów Raj utracony, o którym mówią wasze księgi 
święte. Wiem o tym od istot, które po śmierci na waszej Ziemi do nas przybywały. Ja mieszkałem 
dotychczas na gwieździe Cerery, ale za grzechy moje zostałem tu do was, do piekła, zesłany… Tak 
właśnie z naszych Edenów na Ziemię został wygnany Adam i odtąd już na wieki pozostało tu jego 
potomstwo.
  — Duchu przedziwny! Skąd masz tyle wiadomości o Ziemi? Dlaczego nazywasz ją piekłem? 
Jakie grzechy popełniłeś? Jaki jest wasz raj? Jak wy tam żyjecie? Czy macie stosunki z innymi 
planetami waszej sfery?
  Tysiące pytań jeszcze miał na języku hipnotyzer, ale w czas się spostrzegł, że postępuje wbrew 
metodzie własnej; jednakże sytuacja była tak wyjątkowa (i niebezpieczna dla pana Jana, gdyż 
nieustannie przypominał sobie o żonie, akuszerce i dziecku!), że mimo woli chciał w jednym 
słowie zawrzeć jak najwięcej myśli.
  — O, za wiele zgrzytu naraz! Za wiele twego szczęku i jęku! Jeżeli nie możesz śpiewać 
melodyjnie — to powoli skanduj sylaby.
  — Wybacz, sam o tym pomyślałem. Nie gniewaj się na mnie. Skąd wiesz tyle o Ziemi?
  — Wiele, wiele przybywa do nas dusz, które były u was — tak jak na ziemi są ludzie, co bywali 
na naszych planetach. Ale kto na ziemię spływa, ten nie pamięta przeszłości, chyba w pierwszym 
momencie żywota, kiedy jego dusza tylko przez pół jest na ziemi; przeciwnie — u nas każdy duch 
wszystkie swoje dawne wcielenia pamięta. Pobyt na ziemi — to dla nich niby sen przykry, deszcz 
i szaruga wieczna, nieustanna męcząca walka o byt — i krótkie sekundy wytchnienia. Na ziemi 
człowiek skazany jest na grzech, drapieżność i męczarnię. Od tych duchów wiemy wszystko o 
ziemi; owszem, dzięki naszej umiejętności sięgania do treści rzeczy, wiemy nawet więcej. Wy 
jesteście w stanie widzieć tylko pewien drobny zakres rzeczy i warunków, my w każdej chwili, 
jeżeli trzeba, dostrzegamy cały wszechświat. My krążymy po środkowym kole systemu 
planetarnego; nie jesteśmy ani tak ciężko z materii zbudowani, jak mieszkańcy Ziemi albo Marsa, 
ani tak odśrodkowo–gazowi, jak ludzie z Jowisza, Urana, Neptuna. My właśnie sami w sobie 
przezwyciężyliśmy materię i stanęliśmy nad nią. Na ziemi dusza jest w więzieniu ciała; u nas ciało 
jest pod władzą bezwzględną duszy. Dlatego to, co wy na ziemi nazywacie zmysłami, czyli 
zacieśnienie mocy wrażeniowej, u nas właśnie jest wyzwolone. Widzimy i słyszymy daleko więcej 
i dalej niż wy, a nasze nerwy zastępują wszystkie wasze przyrządy elektryczne…
  — Mów jeszcze, mów jeszcze! Jakie to są wasze światy? Czy planety wasze komunikują się ze 
sobą?
  — Nasze światy to wielka liczba drobnych planet, trzy i cztery razy mniejszych od Ziemi, ale 
mieszkano ich znajdują się w ciągłym związku ze sobą czy to osobiście, czy przez telepatię. Jeżeli 
wolę mamy po temu, oblatujemy bezmiary, bo nasza organizacja jest taka że możemy istnieć bez 
atmosfery, a nawet bez pożywienia. Jeżeli więc między jedną planetą a drugą powietrze jest bardzo 
rozrzedzone — przebywamy je bez trudności.
  — Na skrzydłach czy na maszynach?
  — Bynajmniej. Wola własna służy nam za skrzydła.
  — Znasz i inne planety?
  — Znam Palladę, Junonę, Westę, Amfitrytę, Penelopę, Helenę i wiele innych, nie znanych 
wam.
  — Ile masz lat?
  — Nie wiem, jestem nieśmiertelny — albo, ściślej mówiąc, żyję na naszych planetach 
dwadzieścia ziemskich stuleci. Nie dziw się, że posiadam tyle wiedzy. Nasze istnienie to wieczne 
poznawanie, to jedyna funkcja naszego bytu.
  — Ależ Adam…
  — Są u nas rzeczy niepoznawalne — rzeczy zakazane. Ludzie z ziemi opowiadali mi o miłości 
waszej cielesnej, a niektórzy mieli o niej tak słodkie wspomnienia, że wielce żałowali utraconego 
piekła. Te właśnie opowieści o słodyczach miłości rozbudziły we mnie pożądania osobliwe, pod 
których mocą ciało zaczęło we mnie przeważać nad duchem. Za ten grzech ciekawości zostałem z 
Raju wygnany, aby poznać tajemnicę cielesności.
  — A jakże wy się rodzicie? Jak umieracie? Czym żyjecie?
  — Rodzimy się w ten sposób, że każda dusza, czy to nasza własna, czy z innych przybywająca 
planet, wybiera sobie ten lub ów kwiat — a u nas kwitną prze—cudowne i bardzo inteligentne 
kwiaty — i w jego aromatach się pomieszcza. W kielichu tego kwiatu przybiera kształt, mniej 
więcej podobny do formy ziemskiego człowieka, ale raczej wyanielony i doskonalszy. Rzekłbyś, 
jest to metamorfoza kwiatu w postać ludzką. Zdaje mi się, że pochodzenie od kwiatów głównie 
odróżnia nas od was, bo wy pochodzicie od zwierząt. W takiej postaci żyjemy długie stulecia i — 
można rzec — jesteśmy nieśmiertelni. Nie odczuwamy nigdy tej konieczności, która się u was 
nazywa głodem. Żywimy się powietrzem, echem, promieniami słońca. Dlatego nie ma u nas walki 
o byt, nie ma tej okropnej tragedii starć, wojen, zabójstw, nędzy; nie ma u nas walki, 
przeciwieństw, załamań. Istotą naszej planety i naszej psychiki jest powszechna jedność. Mamy 
wszyscy jedną, barwną, melodyjną, pachnącą mowę. Mamy jednego Boga, z którym obcujemy 
nieustannie, choć pełni jego tajemnicy nigdy — wiemy o tym — nie będziemy w możności 
ogarnąć.
  — Jakiż to Bóg? Mów mi o Bogu, duchu czysty — ze drżeniem pytał badacz, rozmodlony już 
niemal wobec swego medium.
  — O tym mówić nie mogę. Wy, synowie ziemi, żyjecie w sprzecznościach. Nasz Bóg jest poza 
wszelką sprzecznością — jest utożsamieniem wszystkich przeciwieństw, jest absolutem. Nie 
zrozumiesz mojej mowy, zwłaszcza jeżeli w waszym ludzkim języku mam mówić. Boga można 
wypowiedzieć tylko w języku nadludzkim
  — A więc mi powiedz, jak umieracie? Bo jeżeliś zestąpił na ziemię, to musiałeś umrzeć na 
swojej planecie.
  — Umarłem. Ten, który ma umrzeć, zwołuje przyjaciół na ostatnią biesiadę i śród rozmowy o 
rzeczach nieskończonych odczuwa naraz niepojętą słodycz, Istność jego, rzekłbyś, w mrok 
przedziwny pełen światła słonecznego przechodzi. W żarze tego stanu umierający, niby w sennej 
półświadomości, rozpływa się w mgłę, maleje do rozmiarów niewidzialnych i, jak na przykład 
znajduje się naraz w otoczeniu nowym, w kolisku ciemnym, gdzie powoli dochodzi do 
niewyraźnej świadomości swego nowego bytu. Na koniec zjawiłem się ziemi, jako istota żywa, w 
życiu normalnym bezwiedna i pozbawiona pamięci o życiu poprzednim. Moment rozproszenia 
mego ciała Cererowego był to właśnie moment mego poczęcia na ziemi. Czasami w łonie błyskała 
mi myśl, że za karę jestem skazany na to więzienie, ale były to chwile tylko; w istocie byłem 
jakimś ślimakiem czy kijanką, która żyje tylko, by się odżywiać. Dla mnie te narodziny ziemskie 
— to upadek. Słusznie też byłem ukarany za swój grzech ciekawości. Dziś — przed godziną — 
skoro tylko znalazłem się na ziemi, zrozumiałem w jednym momencie całą grozę waszego piekła 
— i krzyknąłem z wielkiej rozpaczy po utraconym raju, ale natychmiast zapomniałem o 
wszystkim.
  — A jakże u was przejawia się miłość? Czy są u was mężczyźni i kobiety, czy wy jesteście 
androginy?
  — Owszem, płeć u nas bywa dwoista, ale u nas przeważa związek dusz nad związkiem ciał. 
Połączenie harmonijne dwojga barw, dwojga zapachów, dwojga melodii naszych istot daje 
pocałunek dusz, tak ogarniający naszą istotę, że nasza jaźń się podwaja. Cząstka tych elementów 
oddziela się od nas i szuka swojego kwiatu. Muszę dodać, że takie pocałunki dusz mogą tylko w 
takim razie się urzeczywistnić, jeżeli istnieje realne powinowactwo, symfonia barw, zapachów i 
melodii. Bez symfonii związek jest niemożliwy. Toteż u nas każdy długo, długo szuka swego 
uzupełnienia, aż na koniec przy wielkim natężeniu woli na pewno odnajdzie tę bratnią duszę. Tak 
płynie u nas życie w słońcu i wiośnie…
  — Jakież są pory roku?
  — Wiekuista wiosna panuje u nas. My nie znamy śniegów ani burzy, ani potopów. Nie nosimy 
ubrania, nie budujemy domów, nie znamy własności ani bogactwa, ani nędzy. Życie nasze to myśl, 
kontemplacja, marzenie. Co dzień opowiadamy sobie nasze sny i widzenia, a twórczość swoją 
realizuje każdy z nas w samym sobie. Ciało nasze, jak ci już mówiłem, jest jakby silna bateria 
elektryczna. Wszystkie nasze wynalazki u nas są jakby naturalnie nam dane — w nerwach. Dlatego 
możemy rozmawiać na odległość; oczy nasze są jak teleskopy. Śmierć u nas to właściwie 
rozproszenie elektryczności wewnętrznej, a to rozproszenie — to najczęściej wynik grzechu.
  Coraz nowa fala pytań budziła się w myśli pana Jana. Już go chciał zapytać, jaki tam ustrój 
społeczny, jaki rząd, jaki parlament, jakie stronnictwa polityczne, jak tam stoi kwestia żydowska, 
gdy naraz doszły go straszne krzyki z sąsiednich pokojów.
  Pan Jan poczuł się nagle jak zbrodniarz schwytany na gorącym uczynku. Lęk ogarnął go 
straszny i jednocześnie poczuł nadzwyczajne osłabienie swojej siły hipnotyzerskiej. Był 
niespokojny, zdenerwowany, wytrącony z równowagi. W tej samej chwili medium zaczęło na 
nowo bełkotać swoim językiem, lecz melodia była groźna jak burza, a barwy dokoła medium 
krążyły ciemne, czarne, purpurowe; twarz medium dziwnie się zmieniła; była to bolesna, 
pomarszczona twarz starca, a muzyka jego mowy zmieniła się z burzliwego pomruku w jęk 
bolesny, a potem w zwyczajny płacz małego dziecka.
  Zapukano do drzwi.
  — Panie, panie!
  Pan Jan oprzytomniał. Spojrzał na zegarek, była blisko piąta. Opanował nerwy, instynktowo 
wytężył wzrok i przeprowadziwszy passy — obudził medium.
  Konwulsyjny płacz niemowlęcia dał się słyszeć w pokoju. Pan Jan otworzył drzwi. Stała w nich 
akuszerka.
  — Co też pan wyrabia, na miłość Boską! Także pan się politycznie zachowuje. Upoważniam 
pana, że pani mało co spazmów nie dostała. Zabiera pan dziecko, a pan się tyle na tym zna, co kura 
na pieprzu. Już to szkoda, że pan gdzie nie pojechał we światy. Przed rodzonym ojcem trzeba 
pilnować dziecka! Biedne maleństwo. Nic nie jadło, a tu matce wzbiera. Jeszcze gorączki dostanie. 
Też z panem chryja taka.
  Pan Jan pokornie słuchał baby i oddał dziecko, które, jak się okazało, było mocno przeziębione 
i chorowało blisko trzy miesiące, w ciągłym niebezpieczeństwie między życiem a śmiercią.
  Na koniec jednak zdrowy organizm — jak mówił doktor — zwyciężył.
  Mimo woli pan Jan zdradził się kiedyś przed żoną, jakie to doświadczenie zrobił z synem i jakie 
zyskał od niego rewelacje.
  Pani Irena — osoba nadzwyczaj łagodna — wybuchła gniewem i przemówiła do swego męża 
słowami, jakich on zapewne nigdy nie słyszał dotychczas. Pan Jan niby to uznawał słuszność 
pretensji żoninych, ale z drugiej strony tak odsłonić tajemnicę bytu, jak to jemu się udało, chyba 
nikt dotychczas nie uczynił.
  — O mało mi dziecka nie zabił! — mówiła pani Irena przez lat dwadzieścia w różnych 
okazjach.
  Istotnie, dziecko było wątłe, słabowite, chorowite i wymagało nieustannej pieczy i uwagi, co nie 
bez słuszności matka przypisywała niebezpiecznemu doświadczeniu, jakie z biednym Józiem 
uczynił ojciec.
  Pan Jan jednakże był bardzo dumny ze swojego doświadczenia i długi czas jego sprawozdanie 
miało wielki rozgłos w europejskim świecie uczonym. Jednakże niejaki Dr Wagner z Lipska 
wykazał, że te wszystkie rzekome rewelacje nowo narodzonego znajdują się w książce pewnego 
mistyka z wieku XII, nazwiskiem Angelo Mandragora de Catacumba pt. Misteria coelestia. Dzieło 
to pan Jan istotnie znał i czytał w młodości. Owóż w doświadczeniu z Józiem pan Jan zapomniał o 
swojej zwykłej metodzie i zamiast nakazać uśpionemu: „mów, co wiesz!” — sam mu dawał 
zapytania i sam pewnie odpowiedzi mu podsuwał; czynił to nieświadomie, gdyż rzecz pewna, że 
treść książki bezwzględnie zapomniał. Ale znowu z drugiej strony faktem jest, że Józio z nim 
mówił i to naprzód jakimś nadziemskim językiem, a potem dopiero ludzkim… A może i to było 
złudzenie… Może właściwie to on sam, pan Jan — był zahipnotyzowany.
  Wątpliwości go dręczyły. Rozwój Józia ojciec pilnie śledził przypuszczając że będzie to jakiś 
wyjątkowy geniusz. Okazało się jednak, że był to chłopiec przeciętny, mało ciekawy do nauki, 
dość apatyczny, ale natomiast bardzo kochliwy. Wcześnie rozwinął się w nim zmysł erotyczny, ale 
niestety, Józio w tym kierunku doznał samych zawodów i rozczarowań i jeżeli powróci na swoją 
planetę — to już pewno nie będzie ciekawy miłości ziemskiej.


WŁADCA CZASU
  
  We czwartek, z powodu rekreacji popołudniowej, profesor Jan Kanty Szelest wrócił już koło 
godziny pierwszej do domu, gdzie mu stróż wręczył list oraz mały pakiecik przyniesiony przez 
pocztyliona. Zarówno list jak i pakiet datowany był z Indii i pochodził od Symforiona Larysza.
  Larysz był to znany uczony, który z górą rok temu udał się do Indii dla badań nad psychofizyką 
braminów oraz innymi sprawami związanymi z tym przedmiotem.
  Larysz znany był głównie w świecie naukowym jako wynalazca nowego mikroskopu zwanego 
metamikroskopem. Najdoskonalszy mikroskop nie powiększa przedmiotów więcej nad 1500 do 
2000 razy. Ciałko rozmiarów 0,0001 milimetra przybiera w nim wielkość 0,15 do 0,2 milimetra.
  Metamikroskop Larysza zbudowany był w ten sposób, że za pomocą całego szeregu 
zwierciadełek wklęsłych i wypukłych, połączonych z mikroskopem ulepszonym, badane ciałko 
odbijało się na ekranie w powiększeniu milionowym, czyli sięgało rozmiarów jednego metra.
  Profesor Szelest studiował botanikę i badał tajemnicę budowy roślin; interesowało go 
zwłaszcza krążenie soków, rozwijanie się komórek i zjawisko wzrastania. Uchwycić wzrastanie na 
gorącym uczynku, ujrzeć istotę wewnętrzną tego fenomenu, przeniknąć objawy, które z tym 
faktem się łączą — oto było marzenie Szelesta. Profesor Szelest z niezmiernym entuzjazmem 
powitał metamikroskop Larysza, ale ta konstrukcja nie rozwiązywała jeszcze trudności; dla celów, 
jakie sobie założył był Szelest, konieczne było opanowanie czasu: jak opanować czas? Jak 
rozciągnąć moment w bezmiary? Słowem, jak uczynić dla kategorii czasu to, co dla kategorii 
przestrzeni robi mikroskop? Nad tymi zagadnieniami nieraz długie rozprawy toczył Szelest z 
Laryszem.
  Larysz w sprawie istoty czasu miał swoje własne, choć niezupełnie rozjaśnione poglądy i liczył, 
że mu psychofizyka indyjska niektóre braki jego myśli uzupełni. Od dawna wybierał się do Indii 
— i gdy wreszcie plan swój urzeczywistnił, zapowiedział, że w danym razie natychmiast go 
zawiadomi o wyniku swych poszukiwań. Toteż profesor Szelest żarliwie list pochwycił do rąk i 
otworzył pakiecik. W przesyłce była niewielka flaszeczka, zawierająca sto gramów czerwonego 
płynu barwy soku wiśniowego. Na wierzchu miała białą kartkę w literach indyjskich, których 
Szelest nie umiał odczytać, oraz niżej w literach łacińskich: anehaspali.
  Oto są słowa listu:
  
  Kochany Janie Kanty! Mogę ci nareszcie przesłać szczęśliwą wiadomość o naszej sprawie. 
Przypadek usłużył mi doskonale.
  Czy pamiętasz naszego kolegę z Paryża, Indyjczyka Radżendra–Lalamitrę? Był to człowiek 
zarówno głęboko wtajemniczony we wszystkie dziedziny wiedzy europejskie] jako leż i w prastarą 
mądrość braminów. Nie da się zaprzeczyć, że o ile Europa w technice doszła do wysoki 
doskonałości, o tyle zaniedbała śledzenie tajemnic duży ludzkiej. Nie dziw też, że co do znajomości 
zjawisk psychicznych jesteśmy po prostu dziećmi wobec nieograniczonej, bezdennej wiedzy 
braminów w tym przedmiocie. Przybywszy do miasta Hastinapury, szczęśliwie spotkałem się z 
Lalamitrą, który zresztą przeważnie oddał się sprawom politycznym. Dzięki niemu jednakże 
poznałem się z kilku braminami, jak Nisikanta, Czandraloka, Ramasita i innymi, ludźmi ze wszech 
miar godnymi najwyższego szacunku, zarówno dla swej cnoty jako też mądrości. Ludzie ci 
zastanawiali się niemało nad istotą czasu. Jest to kategoria wcale odmienna od przestrzeni, 
jakkolwiek ściśle z nią skoordynowana. Czas ma wartość nie tylko zewnętrzną, ale leż i 
wewnętrzną. Jeżeli czytamy w księgach indyjskich, że ten a len święty żył dziesięć tysięcy lat — w 
znaczy tylko, że umiał on godzinę rozciągnąć na setki lat; dzięki potędze swego ducha pomnażał 
czas wedle woli i zwiększał po stokroć swoje życie, nadając mu niesłychaną intensywność. Podług 
mądrości indyjskiej dziś i wczoraj i jutro — jest to zawsze to samo. Minuta jedna, strawiona w 
najwyższej potędze ducha, znaczy tyle co sto lal; na odwrót sto lal, przeżytych roślinnie albo 
mineralnie, znaczy tyleż co jedna minuta. Rozciągliwość czasu zatem leży w naszej mocy, o czym 
wiedzą Hindowie i, o ile sobie przypominam, mówił nam Lalamitra, że nawet mają oni pewną 
tajemniczą roślinkę, która się zowie panem czasu, a która mechanicznie to czyni, do czego inni 
dochodzą wewnętrzną doskonałością. Bramini mianowicie mają dwie metody utrwalenia, 
przewyższenia potęgi czasu, panowania nad nim, wreszcie wprost wychodzenia poza więzy czasu.
  Metoda pierwsza, wyższa — dostępna jest tylko tym, którzy osiągnęli największą dostojność 
ducha; dzięki długiej uprawie naszych sił duchowych czas na nasz rozkaz się zatrzymuje, cofa w 
najdalsze wczoraj lub płynie w nieznane jutro; ściąga całe wieki w jedno mgnienie lub przeciwnie, 
jedną minutę rozciąga na długie stulecia; na koniec, stosownie do naszej woli, czas znika zupełnie, 
stajemy poza granicą wszelkiego postrzegania czasu, innymi słowy zdobywamy nieśmiertelność. 
Druga metoda, niższa — opiera się na podkładzie fizjologicznym, mianowicie na zażywce pewnej 
jagody. Ta druga metoda, mówił mi Nisikanta, dla was, Europejczyków, istot gruboskórnych i 
mięsożernych, jest odpowiedniejsza, choć nietrwała; pierwszą dopiero za tysiąc lat zrozumiecie.
  W towarzystwie kilku braminów wyruszyłem w góry Himalajskie, aby dostać tę roślinkę. Jest w 
trawka zwana anehaspati, tj. pan, władca czasu; przypomina nieco naszą niepbkalankę, czyli 
agnus castus, ma drobne jagódki pięknej barwy jak nertera depressa. Smak miły — 
kwaskowaty. Trzy lub cztery jagody wystarczą dla wywołania skutku na piętnaście — dwadzieścia 
minut naszego czasu pospolitego, który zamienia się w setki i tysiące lal prawie natychmiastowo.
  Roślinka ta jest bardzo rzadka; rośnie tylko na dwóch szczytach wysokich na dziesięć — 
dwanaście tysięcy metrów, zwanych Tatravania i Matravanta. Droga prowadzi tam piękna, lecz 
stroma i niebezpieczna. Jednakże mo przewodnicy bramini doprowadzili mnie szczęśliwie ni 
szczyty, gdzie zebrałem sobie znakomity zapas anehaspati. Po powrocie do Hastinapury 
zauważyłem kilkakrotnie tę roślinkę w postaci jagód i przekonałem się, że jej działanie jest wprost 
cudowne. Mechanicznie rozciągnąwszy czas, widzisz zjawisk cztery–pięć tysięcy razy więcej niż 
normalnie albo raczej rozbierasz jedno zjawisko r, cztery–pięć tysięcy oddzielnych momentów, 
przy czym całość przybiera kształty zupełnie nowe, niespodziewane, Odmienne od naszej pospolitej 
spostrzegawczości.
  Badania mikroskopowe za pomocą anehaspati otwierają nam światy nie znanych 
dotychczas tajemnic. Przesyłam ci tę roślinkę w formie syropu, gdyż lękam się aby jagody w tak 
długiej przeprawie nie zatraciły swej własności. Syrop jest trwały, choć oczywiście nie działa tak 
potężnie jak świeża roślina. Bierz na jedno doświadczenie nie więcej nad dziesięć — dwanaście 
kropel, najlepiej w kieliszku dobrego wina burgundzkiego. Uprzedzam cię, że po zażyciu 
wpadniesz w jedno— lub dwuminutowe omdlenie; polem jednak natychmiast, jakby z odnowioną 
duszą, możesz do badań przystąpić. Bądź zdrów i pisz mi do Hastinapury o wyniku swoich 
doświadczeń. Radżendra–Lalamitra przesyła ci serdeczne ukłony; również i moi mistrze bramini, 
którzy cię znają z moich opowiadań. S. Larysz.
  
  Profesor Szelest był oszołomiony. Już czuł się panem czasu, już bez namysłu chciał wypić 
dziesięć kropel nadesłanego mu płynu, ale się wstrzymał.
  — Spokoju, spokoju! — powiedział sobie i przede wszystkim mikroskop przygotował, ekran 
nastawił. Potem zaczął śród preparatów wybierać ten, który mu się zdawał najwłaściwszy. Miał 
tam różne pleśnie i grzybki, w parafinie utrwalone; miał bakcyle, mikrokoki, spirochety*; miał 
Labouleniales, niewidzialne mchy kwitnące na ciele żuków wodnych itd. Miał wreszcie porost 
barwy złotozielonawej, który sam odkrył na kwiatach fuksji, a który od imienia kobiety 
umiłowanej niegdyś i utraconej zbyt rychło — nazwał Vandamaria Szelesti.
  Ten więc porost wybrał nasz profesor do badań. W odpowiednie miejsce mikroskopu włożył 
szkiełko z preparatem, nastawił zwierciadełka i rzucił na ekran.
  Zapuścił story w laboratorium i natychmiast ujrzał na płótnie obraz, który nie wiadomo 
dlaczego wydawał mu się dzisiaj zamglony. Obraz ten rozmiarów prawie jednego metra ukazywał 
się jako nagromadzenie wodnistozielonych kulek ze złotawymi jąderkami; szkliste soki toczyły się 
z energią poprzez komórki, błyskając tęczowo; potem nastawała ciemność.
  Profesor nastawił aparat fotograficzny i zdjął obraz. Dopiero wówczas zaczął się 
przygotowywać do nowej, nie znanej pracy. Wziął nowy preparat Vandamarii — i umieścił go w 
mikroskopie. W uroczystym nastroju ducha wypił dwanaście kropel płynu z Indii przysłanego — i 
czekał na wrażenie. W pierwszej chwili nie czuł żadnej zmiany, ale wnet pociemniało mu w oczach 
i zdawało mu się, jakby zapadał w sen pod chloroformem. Był jednak dość przytomny, aby śledzić 
stan swego ducha; czuł, że jakiś fluid nowy się w nim rozwija; niby to był on, ten sam, co 
poprzednio, a przecież inny.
  Szelest nazwał później ten fluid: multiplicator temporis*. Patrząc dokoła — czuł raczej, niż 
widział, że świat znieruchomiał; chwilę nasz badacz znajdował się w bezwzględnej ciemności i 
znieświadomieniu.
  Naraz się zbudził, bardziej ześrodkowany w duchu niż kiedykolwiek. Czuł w sobie jakby nową 
potęgę, powiedzmy, bardzo natężone poczucie nowego, czwartego wymiaru — czasu.
  Spojrzał na zegarek: była godzina 2 minut 12 sekund 37 tercji 5, co szybko zapisał.
  Na ekranie miał przed sobą obraz ten sam, co przedtem, ale wnet mgła przesłaniająca jego 
tajniki rozwiała się i szczegóły wydobywały się wciąż wyraziściej.
  To, co uważał za komórkową plazmę, była to jakby zielonawo—srebrna mgławica, niezmiernie 
szybko wirująca dookoła osi. Naraz mgławica ta zapłonęła purpurowo i rozpadła się na kilkanaście 
kulek mniejszych i większych; jedna z nich, centralna, miała rozmiary pomarańczy katańskiej, 
barwę złotopąsową i w ciemnym laboratorium nawet rzucała rodzaj promieni. Inne — mniej 
świetne, ale jaskrawe kulki, z odcieniem zielonym — zaczęły krążyć dookoła tej wielkiej kuli 
czerwonej, każda po swoim kole albo raczej po elipsie.
  Światło tych kulek bladło powoli i gasło, gdy pomarańcza wciąż świeciła. Krążąc, owe kulki 
zwracały się raz jedną, raz drugą stroną ku pomarańczy i gdy z jednej strony były oświetlone, z 
drugiej tonęły w ciemności. Jedna zwłaszcza kulka, najzieleńsza, zwróciła uwagę Szelesta.
  Nakręcił odpowiednie zwierciadełko mikroskopu tak, że wszystkie kulki wraz z pomarańczą 
zniknęły i pozostała tylko jedna, którą Szelest nazwał Mea tj. moja; zajmowała ona cały ekran. 
Błękitnawa, jakby eteryczna błonka otaczała całą sferę Mei. Kula ta krążyła nieustannie dookoła 
swej osi i raz była świetlana, jakby złota, raz znowu zielonawoszara. Im bliżej się profesor 
przyglądał ruchom na tej kuli, tym wyraźniej widział olbrzymie przewroty na jej powierzchni; od 
czasu do czasu z jej wnętrza buchały jakieś dymy i ogniki, to znowu płyn bezbarwny, niby 
wodospad, walił z błonki otaczającej kulę.
  Na tej powierzchni Szelest rozróżnił dwojakie pokrycie: twarde, zielonawo–brunatne, które 
nazwał „lądem”, i błękitnawo—płynne, które nazwał „wodą”. Naraz z błony zewnętrznej zaczął 
padać bialuchny proszek, niby mąka, a to, co nasz uczony nazwał wodą, przybrało postać szkła. 
Wybuchy ogniowe ucichły, a to, co Szelest określił jako ziemię — i morze — na pewien czas się 
ustaliło.
  Jakby w natchnieniu Szelest wynalazł sobie metodę liczenia obrotów tej kuli i obliczył, że od 
chwili, gdy ją ujrzał po raz pierwszy w blaskach wielkiej pomarańczy, minęło cztery tysiące lat; od 
chwili zaś, gdy ujrzał mgławicę Vandamarii, lat siedem tysięcy.
  Mea była ostatecznie sformowana. Szkło na nowo przybrało postać płynną, a biały proszek 
zniknął i kula zaczęła się pokrywać mchem zielonym, porostami cudnych kształtów, a w 
przezroczystym płynie (morzu) ukazały się kolorowe istoty, niewątpliwie żywe, podobne do 
bakcylów i wrotek. Inne zaczęły biegać w mroku mchu i paproci, a niektóre latały po powietrzu. 
Nie mógł oczywiście profesor inaczej nazwać tych tworów, jak florą i fauną Mei.
  Tu Szelest uderzył w pewien sztyfcik mikroskopu, a znakomita część kuli zniknęła; pozostał 
tylko jej szmat powiększony —do rozmiarów metra. Szmat pozornie był nieruchomy. Ujrzał wtedy 
profesor niby krajobraz, w którym można było odróżnić (mówiąc po ziemsku) brzeg morza, skały, 
lasy, puszcze. Tysiące żywych infuzoriów* krążyło po tych przestworzach, pożerając się, walcząc 
ze sobą, mnożąc się, rosnąc i umierając. Pokolenia mijały za pokoleniami, lata i wieki płynęły, a 
świat ten się rozwijał coraz barwniejszy i coraz pełniejszy zjawisk nowych.
  Śród mieszkańców Mei ukazał się twór podobny do jaszczurki, który zaczął naraz chodzić na 
dwóch tylnych nogach, a przednich używał do walki z innymi.
  Ten kangur osobliwy (Bacillus bipes* Szelesti) był różnych barw: czerwony, żółty, czarny, 
biały, niebieski. Szelest zauważył, że ten Przecinek, skaczący jak pchła, a przednimi łapami 
wyrywający z ziemi mchy i paprocie, walczył ze wszystkimi tworami w wodzie, w lasach i w 
powietrzu. Nadto zaś jaszczurki owe łączyły się ze sobą stosownie do koloru — i prowadziły 
zażarte wojny.
  Biała gromada pożerała czarną, niebieska czerwoną itd. Bakcyle te jednak z niesłychaną energią 
pracowały tworząc niby–mrowiska. Wydobywszy jakieś świecące blaszki, zaczęły rąbać lasy i 
skały, budować pryzmatyczne, gliniane domki (niby termity); w łupinach puszczały się na morze.
  Niedługo też — w wielu miejscowościach — zmieniła się postać Mei; lasy poznikały, a na 
wyrębach ukazała się sztucznie hodowana śnieć*. Mrowiska otaczano jakby obwarowaniem. 
Jaszczurki te, jak wiemy, nie żyły ze sobą w zgodzie i na wzór tego, jak mrówka opanowała 
mszycę, tutaj gromada biała utrzymywała w stanie mszyc gromadę czarną; podobnież gromada 
czerwona — niebieską. Naraz gromada biała wyruszyła wielką masą przeciw czerwonej — i 
straszna wojna, trwająca długie lata, zawrzała między nimi. Tysiące ginęło, już to białych, już 
czerwonych; wreszcie czerwoni upadli do stanowiska czarnych, a niebiescy zajęli miejsca 
czerwonych w dawnym kraju. I oto znów czerwoni i czarni gromadzili się na jakieś potajemne 
zebrania — i naraz czerwoni i czarni wyruszyli przeciw białym i niebieskim, i straszną między 
nimi rzeź sprawili. Teraz zapanowali czarni i czerwoni jako mrówki, a biali i niebiescy służyli im 
za mszyce.
  Był zaś pośród białych jeden ze świecącą złotą główką i ten krążył od białych do czerwonych i 
niebieskich i coś im przekładał… (Niestety, choć rzeczą pewną jest, że owe istoty miały własną 
mowę — nie masz mikrofonu, co by ją nam utrwalił i zakomunikował!) Z drżenia atmosfery 
widoczne było, że bakcyle krzyczą oburzone; niektórzy tylko, różnej barwy, stanęli przy 
złotogłowym, ale pozostała gromada, zbrojna w świecące szpileczki, rzuciła się przeciw nim oraz 
ich przywódcy — i w mgnieniu oka ich rozsiekli, a złotą główkę odciąwszy, wbili ją na długą 
szpilkę i tak obnosili po mieście.
  Obraz ten napełnił melancholią serce Szelesta. Płakał niemal nad tą piękną złotą główką 
jakiegoś bakcyla najwyższego typu, którego zamordowali barbarzyńcy. Nie chciał już widzieć tej 
grozy.
  Odwrócił sztyfcik i znów wywołał na ekranie całą kulę Mei. Zauważył na niej prawidłowe linie, 
które w pierwszej chwili porównał do kanałów na Marsie. Tu i ówdzie szły metalowe druciki, po 
których się toczyły puzderka na kółeczkach. Po morzach płynęły liczne łupinki z jaszczurkami 
różnych barw. Liczba mrowisk znacznie się powiększyła, ale w wielu miejscach było dużo białego 
proszku. Zwłaszcza koło biegunów znaczne przestrzenie były pokryte niby mączką i szkłem. Z 
tych stron jaszczurki coraz tłumniej zmierzały do równika. Jakoż kwitnące niedawno lasy znikały, 
mrowiska padały w ruinę, a wśród bakcylów trwała coraz sroższa walka o byt. Tysiące tworów 
ginęło w śniegach i lodach, a zwłaszcza pyszne władcy owego globu.
  Światło dawniej tak promienne, które na Meę padało z wielkiej pomarańczy, było coraz 
bledsze, a gdy kula odwróciła się na osi — była niemal zupełnie czarna. Momentalnie czas obliczył 
Szelest: minęło lat trzydzieści.
  Poruszył znów w sposób właściwy jedno zwierciadełko i znowu ujrzał obraz pierwotny z wielką 
pomarańcza w środku; ale nie była już ona pąsowa jak przedtem (tj. trzydzieści tysięcy lat temu); 
miała odcień blado—żółty, który stopniowo przechodził w białoszary, węglanobury i na koniec w 
zgoła czarny. Noc zapanowała w tym świecie.
  Z przerażeniem też widział Szelest, że krążenie kulek dokoła czarnej kuli środkowej trwało 
jeszcze pewien czas, a potem ustało — i naraz wszystkie runęły w otchłań, waląc się jedne na 
drugie. Ciemność zaległa ekran i niewątpliwie profesor miał prawo sądzić, że w mikroskopie coś 
się zepsuło i że obraz zniknął skutkiem pęknięcia szkiełek. Ale naraz — po czterech tysiącach lat 
— w samym środku ekranu błysło srebrne oczko, które, zdaje się, na nowo rozpaliło ogień 
wewnętrzny tych zwalonych na siebie słońc i planet — i wrychle białozłota, gęsta, płynna masa 
zaczęła się toczyć wokoło.
  Rzekłbyś, palingeneza* światów zmarłych.
  Siedemdziesiąt dwa tysiące lat przeminęło. Nowy okres bytu się rozpoczął.
  Szelest był oczarowany, gotowy modlić się do Brahmy za łaskę, którą obdarzył Larysza.
  Jednakże w tej samej chwili, kiedy się zaczynało odrodzenie kosmosu, co zniknął w straszliwej 
katastrofie, widok cały zbladł i zamarł i Szelest ujrzał na ekranie zwykły, powiększony obraz 
Vandamarii; splot okrągławych komórek z jąderkami świecącymi, napełnionych sokiem 
bladozielonym.
  Anehaspati działać przestało.
  Szelest spojrzał na zegarek: była godzina 2 minut 23 sekund 51 tercji 38.
  Cały ten olbrzymi, na siedemdziesiąt dwa tysiące lat obliczony przewrót — powstanie i zagłada 
potężnego systemu globów — trwał 20 minut, 14 sekund i 33 tercje.


MEMORIAŁ DOKTORA CZANG–FU–LI
  
  Paryż, w roku 2652
  Wyprawa naukowa do szczególnej części świata, zwanej Europą, dokąd wysłany zostałem 
przez czcigodną Akademię Nauk w Pekinie, dała rezultaty tak nieoczekiwane, że gdyby się 
okazały prawdą fantastyczne teorie uczonego Lapończyka dra Teene Weene, byłby to po prostu 
przewrót zarówno w nauce geologii, jak i historii.
  To zaś, co mi tu pokazywali niektórzy uczeni lapońscy, zresztą wszystko byli wychowańcy 
naszych chińskich uniwersytetów, wydaje się chwilami rzeczywistością; w istocie jednak jest to 
szczególna igraszka natury, która lubi naśladować dzieła rąk ludzkich i łudzić osobliwie wzrok i 
umysł człowieka.
  Wy, którzy przebywacie w mirtowych i migdałowych gajach Władywostoku (mówiąc dawnym 
imieniem), czyli Lan–ding–stongu, wy, którzy oddychacie czarowną wonią syberyjskich cytryn i 
pomarańcz, ani się domyślacie, jak straszne czyni wrażenie pobyt w Europie, pokrytej niemal w 
całości wiekuistym śniegiem i lodem. Nie sądzę, aby jakakolwiek rasa ludzka mogła tu przebywać, 
z wyjątkiem może Lapończyków. Samojedów i Kamczadałów, którzy podobno niegdyś mieszkali 
w północnej części naszego kraju, w Kamczatce, i dopiero w wieku XXII, w czasie wielkiej 
wędrówki narodów, opuścili Syberię i przenieśli się do Europy wraz z reniferami.
  Jest to niewątpliwie legenda, oparta na starożytnej baśni o Atlantydzie, a rozpuścił ją wraz z 
wielu innymi uczony Lapończyk dr Teene Weene.
  Bądź jak bądź cechą szczególną Europy jest wielkie upowszechnienie renifera, który ma w 
sobie podobieństwo do naszych jeleni, ale tu służy tak, jak u nas koń i wół; owóż chimeryczny dr 
Teene Weene, chociaż kończył studia w Pekinie, twierdzi, że za czasów swego pobytu na Syberii 
znalazł śród wykopalisk kości reniferów i zapewnia, że niegdyś na Syberii żyły renifery i że klimat 
tego kraju był równie surowy jak klimat Europy.
  Dzieło dra Teene Weene pt. Epoki lodowe naszej płanety wywołało niemałe wrażenie, gdyż jest 
to rzeczywiście niebywałe curiosum w dziejach nauki; zwłaszcza niektórzy młodzi Chińczycy — 
jak wiadomo, młodzież łatwo się entuzjazmuje — przyjęli to dzieło z wielkim zapałem, gdyż 
paradoks i ekscentryczność zawsze znajdą wielbicieli.
  Pan Teene Weene, opierając się, jak mówi, na długoletnich badaniach geo– i hydrologicznych z 
jednej strony, z drugiej na rozkopaliskach czynionych w swej lodowatej ojczyźnie Frankolaponii, a 
zwłaszcza w tej osobliwe) śnieżno–wzgórzystej pustyni, która się zowie Pustynią Paryską, odkrył, 
jak zapewnia, rzeczy nadzwyczajne, które z naszego stanowiska bajką śmiało nazwać można.
  Twierdzi on mianowicie, że jeszcze siedemset lat temu, tj. w pierwszej połowie XX wieku, 
Europa miała klimat bardzo łagodny, że np. w Kampanii Rzymskie kwitły migdały, cytryny i 
eukaliptusy jak u nas w Władywostoku; że podobno Rzym stanowił niegdyś potężne imperium, że 
Rzymianie stworzyli prawo (!?), że Paryż (ta lodowata pustynia) był stolicą wielkiej Republiki i że 
tu jeszcze w XVIII wieku ogłoszona została tzw. „Deklaracja prawa człowieka”.
  Tak mówi dr Teene Weene, ale każdy Chińczyk doskonale wie, że istotnym źródłem wszelkich 
pojęć prawnych na świecie były i będą zawsze Chiny; że tu po raz pierwszy w XX wieku 
ogłoszono zasadnicze idee wyzwolenia człowieka i tu również powstała pierwsza na globie 
Republika.
  Nie będę zresztą polemizował z tak śmiesznymi twierdzeniami jak te, które ogłasza pan Teene 
Weene. Jeszcze osobliwsze rzeczy opowiada nam on o samej przemianie klimatu w Europie i na 
Syberii i zapewnia, że przyczyną tego zjawiska był sam człowiek, który rozzuchwalił się 
nadmiernie i zamierzył kulę ziemską przetworzyć, nie obliczywszy przedtem wszystkich 
możliwości.
  Jak to powszechnie wiadomo, Rzym znajduje się na tym samym równoleżniku geograficznym, 
co Władywostok. Rodzi się więc niepokojące pytanie: dlaczego Rzym jest tak lodowcami pokryty, 
bezludny i nieurodzajny, gdy Władywostok ma klimat do tyła gorący, że można tam hodować 
pomarańcze, a nawet daktyle się udają? Oczywiście klimat decyduje o możliwości lub 
niemożliwości kultury; jakąż kulturę mogą mieć Lapończycy lub Samojedzi, mieszkając w krainie 
tak zimnej i bezpłodnej, jak Pustynia Paryża lub lodowiska Rzymu? Odpowiedź prosta — bardzo 
ubogą i nędzną. Zresztą od jakich stu lat szerzy się tu cywilizacja chińska, naturalnie w sposób 
miarkowany klimatem.
  Tajemnica owej rzekomej przemiany klimatu Europy i Syberii wynikła — jak mówi dr Teene 
Weene — stąd, że w początkach XX wieku przekopano w Ameryce Środkowej wielki kanał 
Carraba, który do dziś istnieje i Chinom niemałe oddaje usługi: skraca nam drogę do Afryki, 
zamieszkałej przez dość cywilizowane ludy Blankonegrów; jak wiadomo, północ i zachód Afryki 
stanowi naszą kolonię, gdy południe i wschód opanowali Japończycy.
  Europa miała niegdyś w pewnej odległości od swych brzegów prąd gorący, zwany Golfsztrom: 
szedł on od Zatoki Meksykańskiej ku Norwegii, ogrzewając w ten sposób całą Europę 
zachodnio—północną, gdy południową ogrzewały wiatry afrykańskie.
  Lapończycy, Samojedzi i inne plemiona mieszkały na najdalszej północy, tam gdzie jeszcze 
mógł swobodnie żyć renifer.
  W innych krajach przebywały wymarłe narody, jak Anglicy, Niemcy, Francuzi, Włosi itd. 
Potomkowie tych ludów, zimnem przepędzeni, wywędrowali do Afryki i Ameryki. Są to ludy 
szczególnej barwy mlecznokawowej, choć nasz ekscentryczny Lapończyk twierdzi, że byli oni 
niegdyś bielsi nawet od nas, Chińczyków (!?).
  Podobno byli bardzo cywilizowani. Dr Teene Weene znalazł nawet (nie śmiejcie się!) w 
wykopaliskach Paryża przedmioty zamrożone, które, po roztajaniu, okazały się książkami (tak!). 
Zdawałoby się nadto, że ci bajeczni mieszkańcy Europy mieli alfabet, znali druk i nawet pisali 
książki!
  Ot, co znaczy myślenie przez analogię. Co do alfabetu, to — rzecz szczególna — jest to nasz 
własny chiński alfabet, którym piszę ten list i którym nasze książki się drukują, wynaleziony w XX 
wieku.
  Ze zwykłą u obłąkanych konsekwencją mówi dr T. W., że poznał język wymarłych Paryżan; 
jest on rzeczywiście podobny do języka niektórych grup Blankonegrów afrykańskich, ale nieco 
odmienny, jakby czytszy i bogatszy. Sądzę po prostu, że dr T. W., któremu niepodobna zaprzeczyć 
bogatej wyobraźni, musiał z języka Blankonegrów sfingować, że tak powiem, swój rzekomo z 
mogiły wykopany język wymarłych Paryżan. Jest to język zapewne rodowodu mongolskiego; 
istotnie, po mongolsku np. „zakochany” zowie się amurai po parysku amoureux. O ile więc taki 
język rzeczywiście istniał, należałoby go zaliczyć do grupy języków mongolskich.
  Ale wróćmy do sprawy najważniejszej. Przekopanie kanału Carraba wywołało jeden skutek 
niespodziewany i nieprzewidziany przez budowniczych tego — jak mówiono niegdyś — 
arcydzieła sztuki inżynierskiej.
  Oto mianowicie gorąca woda prądu meksykańsko–norweskiego zaczęła się przelewać z Oceanu 
Atlantyckiego w głębie Oceanu Spokojnego — z początku w niewielkich ilościach, potem zaś w 
coraz większych, tak że po upływie stu lat, mniej więcej w roku 2050, Golfsztrom europejski 
zniknął zupełnie i, można rzec, zlodowaciał. Krainy niegdyś ciepłe, jak Irlandia, Anglia, 
Skandynawia, Niemcy itd., pozbawione fal prądu gorącego, zaczęły stygnąć stopniowo, oziębiać 
się i lodowacieć, aż zamarły całkowicie i stały się siedliskiem wiecznych śniegów i lodów; później 
nieco Iberia, Francja, Włochy — ogrzewane czas jakiś tchnieniem wiatrów afrykańskich — 
również uległy mroźnym prądom Atlantyku i również zastygły i zlodowaciały.
  Nawet Afryka się oziębiła.
  Północ Europy stała się zgoła niezamieszkalna dla człowieka; białe niedźwiedzie tam marzną.
  Toteż mieszkańcy północnej i środkowej Europy uciekli do Afryki. Urusy przeważnie osiedlili 
się w Chinach, gdy Włosi i Hiszpanie popłynęli do Ameryki Południowej.
  W roku 2150 Europa stała się bezludna; pozostali jedynie Lapończycy i tym podobne ludy 
czuckie, dla których jednak klimat północny stał się zbyt surowy. Konie i bydło, których kości 
podobno tysiącami znajdują się w Europie, powymierały ze szczętem i jedynym zwierzęciem stał 
się tu renifer, którego cmentarzyska, jak twierdzi dr T. W., spotykają się na Syberii,
  Lapończycy wyemigrowali z dalekiej północy i zasiedlili Francję, Włochy i Hiszpanię, gdzie 
przez sześć tygodni w roku trwa okres cieplejszy, tak że lody nieco tają, a miejscami nawet uboga 
zielona trawa spod ziemi wygląda.
  Stolicą Frankolaponii jest Paryż, leżący w pełnej dziwacznych wzgórz Pustyni Paryskiej, gdzie 
znajdują się osobliwe fenomeny, a zwłaszcza wysoka na trzysta metrów góra zwana Eifla, cała 
lodem pokryta, formy stożkowatej; w porze zwykłej wygląda jak olbrzymi sopel kryształu 
lodowego, rzecz w takich rozmiarach nigdzie nie widziana; jednak w cieplejsze dni, kiedy lód 
zewnątrz taje, widać poprzez jego szkło przezroczyste jakby wiązania metalowe, żelazne, 
dziwnego, można by powiedzieć matematycznie obliczonego układu.
  Zjawisko to — przez naszą Akademię Nauk w Pekinie, jedyną instytucję powołaną do badania i 
określania takich tajemnic — dotychczas wyjaśnione nie zostało. Oczywiście to, co mówi pan 
Teene Weene, że ta góra lodowata jest dziełem rąk ludzkich i że jest po prostu wieżą, zbudowaną 
przez dawnych mieszkańców Neolaponii — jest to fantazja, jak wiele innych u tego uczonego, na 
najmniejszą wiarę nie zasługująca.
  Z drugiej strony twierdzi dr T. W., że dawniej Syberia właśnie miała klimat tak surowy, jak dziś 
Europa, a nawet surowszy, a to dzięki zimnym prądom płynącym z bieguna północnego. Owóż w 
ciągu XXI wieku wszystka gorąca woda Golfsztromu europejskiego poprzez kanał Carraba 
przelała się z brzegów Atlantyku przez Ocean Spokojny ku brzegom Syberii i powoli zmieniła jej 
klimat tak, że na początku XXII wieku Władywostok miał klimat dawnej Italii, a Rzym stał się 
tym, czym niegdyś był Władywostok.
  Na Kamczatce kwitną dziś migdały i oliwy; w Ziemi Jakuckiej trzy razy do roku bywają żniwa, 
a pomarańcze i wino znad Bajkału słyną na całym świecie.
  Na Syberii były niegdyś renifery, ale te lub wymarły jak konie w Europie, lub opuściły gorące 
kraje sybirskie wraz z tymi plemionami, które je hodowały, a które bez reniferów żyć nie mogą. 
Ludy te — Jakuci, Tunguzi, Magury, Kamczadały i inne — przeniosły się do zamarzłej Europy i z 
początku mieszkały w północnej Rosji i północnej Szwecji, a potem również wywędrowały do 
Nowej Laponii, Nowej Samojedii i innych krain na południu tej lodowatej krainy.
  Tak mniej więcej przedstawia się hipoteza uczonego Lapończyka — niewątpliwie bardzo 
śmiała, a która ma wszystkie cechy fantasmagorii.
  Uczony ten twierdzi, że w miesiącu lipcu i sierpniu, kiedy lody z lekka topnieją, okazuje się, że 
owe rzekome wzgórza Pustyni Paryskiej to bynajmniej nie wzgórza, ale ręką ludzką budowane 
gmachy, w ruinie leżące; niektórzy znajdują tam cegły, wyroby ze szkła, metalu, drzewa i inne 
skamieniałości. Podobno Paryż był niegdyś miastem nie mniejszym od Pekinu.
  Jak niepowstrzymana jest siła rozpędowa raz pchniętej w ruch wyobraźni — tego dowodzi 
najzabawniejsze ze wszystkich twierdzeń szanownego mędrca lapońskie—go, które tu podam na 
zakończenie. Z owych rzekomych książek, pisanych wymarłym językiem paryskim, wyczytał on, 
że ten naród w połowie XX wieku był właśnie w przededniu realizacji największej reformy, jaka 
była od początku świata: w przededniu rozwiązania kwestii socjalnej. Że właśnie kiedy zaczęło się 
budowanie podstaw tej wielkiej przemiany społecznej — ziemia w Europie nagle zaczęła marznąć, 
temperatura średnia roczna zaczęła opadać (do 3, a nawet 2°C) i wszelka inicjatywa w tej doniosłej 
sprawie została sparaliżowana Tu już dr T. W. doszedł do ostatecznych krańców fantastyczności. 
Jakaż idea narodzić się może w takim klimacie? Zresztą czyż mogli owi bajeczni Paryżanie 
pomyśleć nawet o możliwości rozwiązania tej sprawy, gdy my, Chińczycy, przy naszym klimacie, 
naszym stopniu oświaty, naszym rozwoju przemysłu i naszym nagromadzeniu ludności 
dotychczas nie rozwiązaliśmy jeszcze tej kwestii i pomimo reform z roku 2437, 2531 i 2580 
znajdujemy się ledwie u jej progu. Oczywiście, bowiem ta bolesna walka, jaka trwa od początku 
historii między klasą zamożną a klasą ubogą, domaga się rozwiązania i będzie kiedyś rozwiązana, 
jeżeli nie za naszych czasów, to w XXVIII albo choćby w XXX stuleciu. Ale nie owa Atlantyda 
legendarna ją rozwiąże, jeno nasza wielka ojczyzna, Republika Niebieska, Chiny — rzeczywista 
kolebka wszelkiego postępu ludzkiego i wszelkich idei wolnościowych.


MIRANDA
I
  
  W samym początku roku 1919 wrócił Jan Podobłoczny z dalekiej a niedobrowolnej podróży — 
przez morza i lądy. Zebraliśmy się na jego powitanie u naszych wspólnych znajomych, państwa 
W., gdzie też zatrzymała się żona pana Jana oraz jego dwoje dzieci, które przybyły z matką ze wsi, 
spod Nowego Dworu.
  Oczywiście byliśmy ciekawi, co przeżył i co widział Jan Podobłoczny przez te cztery lata, gdyż 
wyjechał w roku 1915.
  — Dawno nie byłem — zaczął Jan — w gronie osób tak miłych i bliskich, i dawno nie miałem 
tak serdecznej okazji do zwierzeń i wspomnień. Przebaczycie mi więc, jeżeli wzruszony waszą 
życzliwością, będę może nawet za gadatliwy i nadużyję waszego zaciekawienia. Ale istotnie tak 
nadzwyczajne rzeczy spotkałem w podróży, że nie będę w stanie powstrzymać się, gdy mi 
wspomnienia tłoczyć się będą jedne na drugie.
  Od roku 1915 nagle zaczęły mnie ścigać nieszczęścia, ale zaczynam wierzyć, że wszelkie 
cierpienie ukrywa w sobie tajemnicę jakiejś przyszłej nagrody. Jakoż za te przykrości, co mnie 
spotkały, zostałem sowicie wynagrodzony.
  Początek moich nieszczęść jest bardzo banalny: w kwietniu 1915 roku siedziałem w kawiarni z 
pewnym znajomym i najspokojniej mówiliśmy o zdarzeniach ówczesnych. Umyślnie podkreślam, 
że mówiliśmy najspokojniej, gdyż żadnej namiętności ani we mnie, ani w nim nie było. 
Prowadziliśmy spór: on dowodził, że Rosja wygra; ja zaś — że przegra.
  Wykazywałem, że nie ma absolutnie nadziei, aby Rosja mogła mieć jakikolwiek sukces; 
dowodziłem matematycznie przez a plus b.
  I otóż moja algebra nie podobała się jakiemuś sąsiadowi, na którego nie zwracałem uwagi.
  Ten widać dobrze zorientowany sąsiad nagle wyszedł, ale wkrótce powrócił w towarzystwie 
żandarma i wskazując moją osobę oświadczył, że ja wygłaszałem opinie szkodliwe dla armii 
rosyjskiej i dla państwa, że jestem „porażeniec”, że wróżę pogrom Rosji i tak dalej.
  Żandarm, wysłuchawszy tego wszystkiego, z wyszukaną grzecznością rzekł mi:
  — Pożałujcie*.
  Cóż miałem robić? Pożałowałem. Słowem aresztowano mnie, a wkrótce potem znalazłem 
się w wagonie i jechałem w niewiadomym kierunku — na północo–wschód. Jakoż zostałem 
wysłany do Irkucka, a potem nad jezioro Bajkał, do miejscowości Li–cza–cheń.
  Zarówno w więzieniu jak i w drodze interesował mnie nie tyle mój własny los, ile jedna sprawa, 
którą się jak najżywiej zajmowałem w czasie, gdy cały świat był opętany wojną.
  Z przyczyny wady w płucach zostałem uznany za niezdatnego do służby wojskowej i mogłem 
się oddać innym sprawom. Co do mojej rodziny, to wiedziałem, że jej byt jest zabezpieczony i że 
nic złego jej nie zagraża.
  Jedyna sprawa, której, jadąc na wygnanie, żałowałem najwięcej, była to Miranda, osoba tak 
niepospolita, że drugiej istoty ludzkiej — takiej jak ona — spotkać mi się nie zdarzyło.
  Pisałem do niej raz jeden, natychmiast po przyjeździe do Li–cza–cheń, i po siedmiu tygodniach 
otrzymałem odpowiedź z Warszawy; ale potem już wiadomości od niej nie miałem. Da się to łatwo 
wytłumaczyć, gdyż w owym czasie Warszawę zajęli już Niemcy i oczywiście komunikacja listowa 
między Rosją a Europą centralną została przerwana.
  Po powrocie pierwszą sprawą, jaką się zająłem, było poszukiwanie Mirandy: w Warszawie jej 
nie ma, o czym się dowiedziałem, jak to wam opowiem niezadługo, ale zacząłem starania, by ją 
odnaleźć w Niemczech albo Anglii. Ponieważ Miranda (właściwe nazwisko Ketty Douglas) była z 
pochodzenia Szkotką, Niemcy ją zaaresztowali i gdzieś zesłali do Niemiec na pobyt jako 
obywatelkę z państw nieprzyjacielskich.
  Niewątpliwie śród obecnych tutaj niejeden, jeżeli nie znał osobiście Mirandy, to słyszał o niej: 
zapewne też i wielu Niemcom była ona znana i być może próbowali z nią robić doświadczenia; 
choć, o ile sądzę, w warunkach nienawiści, jaką dyszeli wówczas, żadne eksperymenty udać się im 
nie mogły.
  Miranda było to medium tak niepospolite, że historia naszych badań psychofizycznych zna 
ledwie kilka osobników tego rodzaju.
  Mianowicie w jej obecności rozwijała się najdoskonalsza, jaką można sobie wyobrazić, 
materializacja ciała astralnego w postać ludzką. Można powiedzieć, że była to ta sama Miranda, 
tylko jakby w edycji ulepszonej. Miranda była nieładna, jej astral wprost cudowny.
  Widmo przybierało formy tak cieleśnie skondensowane, że czułeś bicie jej serca, uderzenia 
pulsów, tętnienie krwi. Temperatura ciała wizji była niższa od ludzkiej, ale bardzo wysoka. Płynął 
też od niej dziwny zapach: jakby mieszanina woni fiołków i wilgotnej ziemi.
  Ale to wszystko jest rzeczą drugorzędną: najważniejsza jest sprawa taka. Od dawna już 
zajmując się mediumizmem, stworzyłem sobie teorię, do której zresztą samoistnie doszedł badacz 
węgierski Taratori, że mianowicie materializacja widma odbywa się kosztem 
dematerializacji medium.
  Dematerializacja medium może być minimalna, i wtedy widmo właściwie się nie ukazuje; ale w 
miarę wyższej dematerializacji medium materializacja widma staje się coraz wyrazistsza. Są to 
wypadki bardzo nieczęste, ale właśnie doświadczenia moje z Mirandą w znakomity sposób 
stwierdzały tę hipotezę.
  Widmo (które nosiło imię Lenora) nie zawsze bywało równie całkowite. Czasami ledwie 
widoczne; czasami jednak pełne, precyzyjnie wykończone, od stóp do głów. I trwałość zjawy 
bywała niejednakowa: czasami po paru minutach znikała, czasami krążyła śród nas ćwierć godziny 
z górą.
  Owóż, o ile Lenora była doskonale zmaterializowana, o tyle u Mirandy dawało się zauważyć 
zjawisko tego rodzaju, że znikały jej nogi lub ręce, albo inna część ciała (wyjąwszy głowę i tułów). 
Znikały: po prostu na miejscu rąk czy nóg zjawiała się próżnia; suknia opadała, jakby żadne ciało 
się pod nią nie ukrywało, co istotnie zostało dokładnie stwierdzone. Z chwilą gdy widmc się 
rozpływało, nogi Mirandy, że tak powiem, wracał; na swoje miejsce.
  Niestety jednak takie pełne i długotrwałe materializacje Lenory były dla Mirandy sprawą 
bolesną i po każdym takim doświadczeniu musiała długo odpoczywać czasem po parę miesięcy. 
Po prostu mówiąc Lenora zabierała znaczną część witalu, czyli elementu życiowego Mirandy, i 
niejako skracała jej życie.
  Ma dwa miesiące przed moim aresztowaniem mieliśmy zjawę wyjątkowo doskonałą. Lenora 
mówiła; powiedziała tylko te słowa: „Jeszcze nie teraz”. Co prawda nikt nie rozumiał, do czego to 
się może stosować, ale rzecz najważniejsza, że głos jej słyszeliśmy, głos wcale różny od głosu 
Mirandy. Po czym uderzyła kilka razy w struny gitary, która była w pokoju, i zagrała kilka tonów 
bardzo pięknej melodii.
  Była odziana białą szatą z nieokreślonej materii; kawałek szarfy, którą była przepasana, 
obciąłem, za jej pozwoleniem (uśmiechnęła się i kiwnęła głową), nożyczkami i zachowałem to 
sobie: zostawiłem ten skarb w Warszawie, ale gdzie jest w chwili obecnej — nie wiem dokładnie.
  Miranda miała silne poty i kilka razy żądała wody do picia; pani Z. i pani T. pospieszyły ku niej 
i przekonały się, że Miranda nie ma ani rąk, ani nóg — i zaledwie trzyma się na krześle. Wyraz 
strasznego cierpienia był na jej twarzy: widmo krążyło między nami blisko dwadzieścia minut. 
Medium zaczęło naraz bardzo ciężko dyszeć i zawołało:
  — Ratunku! Ginę — umieram!
  Jednocześnie Lenora zniknęła. Medium się uspokoiło. Nogi i ręce ukazały się na nowo. 
Zapaliliśmy mocne światło: medium siedziało blade jak trup. Miranda po tym seansie była bardzo 
wycieńczona i przeczuwałem, że będzie musiała dwa — trzy miesiące odpoczywać. Właśnie mijał 
już drugi miesiąc i Miranda nabierała sił i zdrowia.
  Gotowałem się do nowego seansu: tym razem, wyznaję, miałem pomysł szatański. Chciałem 
dematerializację medium doprowadzić do ostateczności, a widmo Lenory utrwalić na czas dłuższy: 
przynajmniej na sześć godzin!
  Co będzie wówczas? Czym się stanie medium? Czy zniknie zupełnie, czy też jakaś jego cząstka 
zostanie? A jeżeli medium zniknie — czy powróci na ziemię, czy nie powróci? Czy serce Mirandy 
tę przemianę wytrzyma? Jak będzie wyglądało trwanie Lenory? Jak się astral będzie zachowywać?
  Były to problematy, które rozważałem sam ze sobą, gdyż tej tajemnicy nikomu nie chciałem 
powierzyć. Jedyny człowiek, któremu bym ośmielił się ten plan odsłonić, był to Paracels Nirwid, 
nasz kolega, którego znaliście prawie wszyscy.
  Człowiek ten doszedł być może do ostatecznej granicy naszej wiedzy o naturze i materii; do 
granicy, gdzie się byt przelewa w Niebyt i vice versa. Odkrył on zasadniczy pierwiastek, z którego 
całe istnienie się składa, i nazwał go Nirwidium.
  Dziwne to ciało niczym innym właściwie nie jest, jeno punktem bezwymiarowym, czymś 
zupełnie bezcielesnym i niematerialnym: atom doprowadzony do swej ostatecznej i rzeczywistej 
niepodzielności. Jest to owa Nicość pierwotna, z której Bóg stworzył świat. Nauka — jak wiemy 
— nie przyjęła na razie teorii Nirwida i przeczy istnieniu Nirwidium, ale ściśle biorąc jest na 
drodze ku jej uznaniu.
  Na nieszczęście Nirwid w roku 1912 tragiczną śmiercią zginął w Paryżu, jako ofiara swych 
badań naukowych. Nie mogłem mu więc o tym powiedzieć i nie mówiłbym o tym wcale, gdyby nie 
to, że w podróży swojej natrafiłem na kraj, gdzie Nirwidium jest znane — zarówno teoretycznie 
jak i praktycznie.
  Również i Mirandzie nic nie mówiłem, gdyż zapewne ten eksperyment nigdy by się nie 
zgodziła, a trzeba dodać, że nasze medium było zawsze przytomne i nie wpadało nigdy w 
katalepsję.
  Tak więc sam w sobie gryzłem tę tajemnicę, gdy oto naraz znalazłem się w Li–cza–cheń nad 
Jeziorem gajkalskim lub, jak miejscowa ludność mówi, Dalaj–Nor (Święte Morze).
  Li–cza–cheń leży nad Irkutem w miejscu, gdzie ta rzeka wpada do Bajkału; leży u stóp 
wysokich, tysiąc — dwa tysiące metrów liczących gór Chamar–Dabon porośniętych jodłą i 
świerkiem.
  W jeziorze są foki, a nadto liczne gatunki ryb, przeważnie jesiotry, łososie i sumy; liczne też 
napotyka się ptactwo: mewy, czajki, dzikie kaczki, żurawie, rybitwy i tak dalej.
  Przyjechałem tam w maju, kiedy się zaczynało lato i było bardzo gorąco. We wrześniu zaczęły 
się mrozy, a w listopadzie i rzeka, i jezioro pokryły się lodem. Sprawiłem sobie dobre futro 
niedźwiedzie i zauważyłem, że zima tutejsza, mroźna, ale równa i jednostajna, ma dla mnie skutki 
dobroczynne.
  Istotnie, gdy nadeszła wiosna 1916 roku wszystkie moje cierpienia płucne gdzieś pierzchły: 
przeciwnie, miałem oddech pełny i szeroki — i tu dopiero zacząłem rozumieć, jak ważną funkcją 
naszego życia jest oddychanie.
  Sztuki oddychania nauczył mnie mój gospodarz, u którego władza wyznaczyła mi kwaterę.
  Li–cza–cheń jest to raczej wieś niż miasteczko. Mieszkańcy są pochodzenia mongolskiego, 
wyznają wiarę buddyjską podług nauki Lamy tybetańskiego i ogólnie zowią ich „Lamaici”.
  Jednakże z dawnej wiary pogańskiej pozostało w ich obyczajach niejedno, jak na przykład 
łączność urzędu kapłańskiego z czarnoksięstwem; przy czym talent czarnoksięski rozwija się tu 
również pod wpływem nauki jogów indyjskich, która wprowadziła do ich praktyk pewne metody 
psychiczne, dawnym szamanom nie znane.
  Mój gospodarz był właśnie arcykapłanem naszego osiedla.
  Wyznać muszę, że rzadko się napotyka ludzi tak zacnych i czystych, tak bezinteresownych i 
życzliwych jak moi Lamaici z Li–cza–cheń.
  Są to zresztą ludzie prości i nieoświeceni. Ich pojęcia o budowie państwa i polityce są 
arcynaiwne. Panowanie Mikołaja II uważają za bardzo nieszczęśliwe. Cesarz źle rządzi i dlatego 
krowy mało mleka dają. Przez parę lat ostatnich susza wypaliła trawę na pastwiskach i krowy 
miały nie dość pożywienia. Zarówno tę suszę, jak i brak mleka Lamaici przypisywali złym rządom 
cesarza Mikołaja.
  O wojnie wiedzieli, ale mało ich obchodziła: była tak daleko! Gazet nie czytywali; od czasu do 
czasu tylko jakieś wieści dopływały do nas. Głównie interesują ich krowy, rybołówstwo, a także 
polowanie na ptaki, lisy, niedźwiedzie. Chaty budują z drzewa i gaolanu; sadzą żyto i jęczmień, 
które tu się nieźle udają. Mają stare pieśni o bogach i bohaterach, a nadto kapłanów, którzy umieją 
robić cuda.
  Mój gospodarz — człowiek bardzo czcigodny — był, jak mówiliśmy, kapłanem, a zarazem 
przechowywał tradycje dawnych szamanów–czarowników. Był on sędzią w sprawach cywilnych i 
kryminalnych; dawał śluby, błogosławił nowo narodzonych, grzebał umarłych. Przepowiadał 
przyszłość, wywoływał deszcze, odpędzał burze i pioruny, odnajdywał zaginione krowy albo 
rzeczy ukradzione; wypędzał diabła z opętanych, leczył choroby podług systemu lekarzy 
tybetańskich, zwanego żud–szi, wywoływał umarłych i rozmawiał za ich pośrednictwem z 
najwyższym Buddą.
  Była to bardzo poważna władza moralna i społeczna naszej miejscowości i nawet 
przedstawiciele rządu rosyjskiego z nim się liczyli, a niższe stopnie nawet porady u niego szukały.
  Z gospodarzem moim zaprzyjaźniłem się wielce i nieraz gadaliśmy o zjawach, jakie on widywał 
lub wywoływał. Szaman dziwił się, skąd ja znam jego tajemnice i uważał mnie za wielkiego 
czarownika.
  W istocie sztuka mediumiczna była po wszystkie czasy i we wszystkich krajach jedna i ta sama 
— i stąd jest wielkie podobieństwo jej procedury i zjawisk. Europa tylko zarzuciła tę sztukę, gdyż 
inną poszła drogą, ale teraz i ona do niej powraca — przy tym z zasobem większym wiedzy 
pozytywnej.
  Przyglądając się praktykom szamana przekonałem się, że jest on naraz i magnetyzerem, i 
medium: na tym polega jego siła.
  Szaman nie był wcale zazdrosny, kiedy ludność zwracała się do mnie w różnych sprawach; 
młodzi mówili mi o swoich troskach miłosnych, kobiety żądały zaklęć przeciw bezdzietności, 
starsi poszukiwali środków na choroby lub poprawę gospodarstwa. Szaman sam chętnie słuchał 
moich wskazań — podobnie jak ja chciałem skorzystać z jego doświadczenia.
  Mnie głównie zastanawiał problemat, czy u mego szamana w czasie transu przy materializacji 
widma odbywa się dematerializacja ciała, jak to było u Mirandy. Oczywiście nic mu o tym nie 
mówiłem, ale rzecz obserwowałem.
  Szaman dla swoich czarów wprowadzał się sam w stan katalepsji; jego pomocnik, przyszły 
szaman, miał obowiązek budzić go po pewnym czasie, choć mój gospodarz mógł też sam sobie 
nakazać, że się obudzi o takiej a takiej godzinie; czynił to jednak dla nauk; i ćwiczenia swego 
następcy. Czasami ja zastępowałem pomocnika.
  W czasie katalepsji szamana ukazywało się widmo które przemawiało językiem mongolskim, 
bardzo mało mi znanym, tak że nic go nie rozumiałem. Kilka razy jakby z ogromnym trudem, duch 
mówił po polsku Powiedział mi raz: Warszawę zajęli Niemcy. Innym razem mi powiedział: 
„Mirandę wywieźli (Niemcy) do Mmmburga.” Nazwę miasta wybełkotał niewyraźnie.
  Owóż u mego szamana dematerializacja odbywała się, ale w stopniu bardzo nieznacznym. 
Mianowicie jego ręce i nogi stawały się nieco szczuplejsze niż w stanie normalnym, ale nie znikały 
jak u Mirandy.
  Byłoby rzeczą nader cenną zważyć ciężar szamani w czasie jawy i w czasie transu, ale niestety 
nie miałem odpowiedniej wagi.
  Choć zagadnienie moje było bardzo nęcące, krępowałem się jednak robić ten eksperyment, 
gdyż, o ile by ten stary szaman zniknął i, dajmy na to, nie powrócił —to mógłbym łacno uchodzić 
za jego zabójcę — i wywołać niezadowolenie lub zemstę gościnnych i dobrych ludzi, śród których 
losy kazały mi zamieszkać.


II
  
  Pewnego dnia, w czerwcu roku 1917 przyszedł do miejscowy uradnik* i powiedział mi, że 
cesarz Mikołaj został pozbawiony tronu, że w Rosji jest rewolucja, że teraz jest wolność i republika 
— i zacznie się raj na ziemi; że wszystkie pieniądze z kazny* zabrali i rozdają ludowi i że wszyscy 
będą bogaci, pierwsza myśl, jaka mi przyszła do głowy na wieść tych wszystkich przewrotach, 
była taka, żeby natychmiast opuścić granicę tego nowego raju ziemskiego i przedostać się gdzie 
bądź do innych krain.
  Istotnie, wszelkie władze zmiękły i osłabły zupełnie; po prostu przestały być czynne.
  Pożegnałem swoich gospodarzy i całą ludność wioski Li–cza–cheń, a mogę bez przechwałek 
powiedzieć, że mnie żegnano ze łzami w oczach; wynająłem następnie czółno i brzegiem Bajkału 
wyruszyłem na południe, a później znów nieco na północ do Zatoki Prowalskiej i ujścia rzeki 
Sekengi; rzeką dotarłem do Kiachty, a potem do Urgi.
  W ten sposób znalazłem się w granicach Republiki Chińskiej. Jakiś czas przesiedziałem w 
Chinach, skąd wyjechałem do Japonii.
  Cel mój był ten, by siąść na jakiś okręt angielski lub inny i tą czy ową drogą dotrzeć do Europy, 
by zamieszkać na przykład w Szwajcarii albo w innym państwie neutralnym.
  Świat chiński i japoński bardzo mnie zaciekawiał i gdybym nie był tak żądny powrotu do 
Europy, chętnie bym oddał się badaniu tutejszych stosunków. Widziałem tam dużo rzeczy 
godnych uwagi, ale po większej części są one powszechnie znane, gdyż wielu podróżnych dziwy te 
opisywało.
  Innym razem opowiem wam szczegóły mego pobytu w Państwie Niebieskim i w Krainie 
Wschodzącego Słońca: tu wspomnę jedynie o małej wycieczce, którą, będąc w Japonii, uczyniłem 
w towarzystwie kilku innych cudzoziemców na wyspę Rakaszimę.
  Z Jokohamy, gdzie jakiś czas przepędziłem, przeniosłem się do Hakodate, głównego portu 
wyspy Jezo, gdyż mówiono mi, że w najbliższym czasie odjeżdża stąd okręt angielski do Indii.
  W odległości najwyżej dwunastu kilometrów od Hakodate leży niewielka wyspa Rakaszima; 
zewnętrznie niczym szczególnym ona się nie odznacza, ale ma jakąś nie zbadaną dotychczas 
tajemnicę czy to gleby, czy klimatu, która sprawia, że ludzie urodzeni na tej wyspie żyją 
odwiecznie i nigdy nie umierają. Po prostu nie są w stanie obliczyć, ile lat przeżyli na świecie.
  Jest ich na wyspie koło tysiąca osób, mężczyzn i kobiet. Dawniej było ich więcej, ale ci, którzy 
się przenieśli na ląd albo na sąsiednie wyspy, rychło umierali.
  Pozostałych instynkt samozachowawczy powstrzymuje od wyjazdu i za nic w świecie 
Rakaszimy opuścić nie chcą. Trafiają się zresztą osobniki znudzone tym jednostajnym 
odwiecznym istnieniem, osobniki spragnione końca — i ci czasami wyjeżdżają do Hakodate lub 
gdzie indziej przeczuwając, że znajdą tam rychły odpoczynek w grobie.
  Ludność przedstawia typ mieszany: są małego wzrostu jak Japończycy, ale krępi jak Ainosy i 
jak oni mają ciemną cerę i wielkie brody, najczęściej szpakowate, a czasami prawie białe.
  Ci ludzie nieśmiertelni wyglądają na osoby lat pięćdziesiąt–pięćdziesiąt pięć i już tej formy 
nigdy nie zmieniają: jest to niby edycja ne varietur.
  Żyją sobie spokojnie z połowu ryb, pereł, z wyrobu szkatułek, lalek, zabawek, które toczą z 
drzewa, laki, muszelek, tkaniny.
  Rolnictwa nie uprawiają, gdyż chleb i ryż dostają i sąsiadów za swoje towary; natomiast hodują 
kozy i owce, których mlekiem i serem się żywią.
  Przypuszczałem, że ludzie, którzy tyle nieskończonych lat żyją na ziemi, muszą mieć 
nadzwyczajne wspomnienia, doświadczenie bogate, mądrość niezgłębioną.
  Niestety — zarówno ja, jak i moi towarzysze — rozczarowaliśmy się boleśnie. Czas przestał dla 
tych ludzi istnieć; wskutek nieustannego ich trwania czas stał się dla nich kategorią zgoła 
niewyczuwalną; żyli poza czasem. Nie istniało dla nich ani wczoraj, ani jutro. Zaledwie jak przez 
mgłę pamiętają dzień poprzedni: nie wiedzą o niczym, ani co do siebie, ani co do swojego 
rodowodu, bytu, stanowiska. Roboty swoje wykonują mechanicznie, jakby cudzą ręką. Zatracili 
wszelką ciekawość, wszelkie pożądanie, wszelką namiętność.
  Robią wrażenie ludzi niemłodych, ale rześkich i zdrowych; o ile ktoś zachoruje, w ciągu dwóch 
— trzech godzin wraca do zdrowia sam przez się. Pomimo tę rześkość pozbawieni są wyobraźni, 
zdolności do podziwu, uczuć erotycznych.
  Nie umierają, ale też nie rodzą się zupełnie. Nie oczekują niczego, nie spodziewają się żadnej 
przemiany, żadnej przyszłości.
  Życie ich jest jednostajne: bez smutku i bez radości, bez cierpień i bez upojeń.
  Są jednak niezmiernie do życia przywiązani i o śmierci wiedzą tylko z opowiadań i tych 
wypadku, gdy jakiś obcy śród nich zamieszka i umrze.
  Rząd japoński mało się nimi zajmuje, ale kilku urzędników zawsze tu przebywa, którzy 
reprezentują państw.
  Owóż dla tych obcych klimat jest dziwnie szkodliwy i zazwyczaj umierają przedwcześnie.
  Nam, którzyśmy tu na dwa dni przybyli, powietrze wydawało się szczególnie duszne i 
niezdrowo upajające.
  Taka jest wyspa Rakaszima i jej mieszkańcy.
  Po dwóch dniach wróciliśmy do Hakodate.
  Jeden z podróżnych, pastor anglikański, gdyśmy z politowaniem mówili o smutnym losie tych 
ludzi, z». uważył:
  — Przekonaliśmy się, że nie umierać to nie znaczy być nieśmiertelnym. Brak cierpienia jest 
nieszczęściem nie mniejszym niż samo cierpienie, a kto nie przewiduje śmierci i kresu, tego życie 
jest pozbawione wszelkiej pobudki do życia. Śmierć jest to wielkie i mądre prawo boskie i stanowi 
najkonieczniejszy warunek istotnego życia.
  Z Hakodate nazajutrz odpływał niewielki statek angielski „Return”, który jechał na wyspę 
Cejlon.
  Siadłem na ten okręt przypuszczając, że z Cejlonu prędzej czy później dostanę się gdzieś bliżej 
Europy.
  Pogodę mieliśmy bardzo piękną i byliśmy wszyscy przekonani, że dojedziemy na miejsce 
szczęśliwie. Istotnie, aż do Singapore losy nam sprzyjały, również bez zdarzenia przepłynęliśmy 
cieśninę między Wyspami Abdamańskimi i Nikobarskimi.
  Nie więcej jak sześć do siedmiu stopni równikowych dzieliło nas od Cejlonu, gdy nagle 
stanęliśmy nad brzegiem zagłady.
  Po Morzu Indyjskim krążyły przed paru laty korsarskie okręty niemieckie, które ściśle biorąc 
zostały już wszystkie zniszczone, ale tu i ówdzie pozostawiły one miny podwodne, bardzo 
niebezpieczne dla pływających statków.
  Trafiały się też, choć rzadziej w tych stronach, łodzie podwodne. Ale nie łódź podwodna nas 
zgubiła, tylko zabłąkana mina.
  W pobliżu Cejlonu na taką minę wpadliśmy niespodzianie. Okręt zaczął się chwiać i w wodzie 
pogrążać. Byliśmy gotowi na śmierć.
  Niewielu nas było: razem z załogą koło sześćdziesięciu osób. Mieliśmy dwie łodzie ratunkowe.
  Kapitan nasz na jedną chwilę przytomności nie stracił.
  Natychmiast kazał łodzie spuścić na wodę i wszyscy po kolei zaczęli skakać z pomostu do 
czółen.
  Obliczywszy przekonaliśmy się, że pozostało nas czterdzieści jeden osób; reszta widać utonęła. 
Podzieliliśmy się na dwie grupy: w jednej łodzi było dwudziestu ludzi, w drugiej dwudziestu i 
jeden. Ja znalazłem się w tej drugiej.
  Wyspa Cejlon była już niby we mgle widoczna i wszystko zapewne dobrze by się skończyło, 
gdyby nie to, że naraz szaleć zaczęła straszliwa burza.
  Łodzie nasze się rozłączyły: jedną fale poniosły na Wschód, jakby ku Wyspom Andamańskim; 
drugą, w której byłem ja — na południo–zachód.
  Kołysana wiatrem, wstrząsana bałwanami morskimi nasza łódź co raz napełniała się wodą i 
znów przeczuwaliśmy, że nam śmierć zagraża.
  Ale może i to byśmy przetrwali, gdyby nie rafa podwodna, o którą naraz łódź nasza uderzyła i 
strzaskała się na szczęty. Ostatnia nasza godzina nadeszła.
  Znalazłem się na bezgranicznej toni fal bez żadnego oparcia. Nikogo z moich towarzyszów nie 
mogłem dostrzec ani w pobliżu, ani z dala.
  Widocznie oderwało mnie od nich i byłem dość daleko; instynkt kazał mi się uchwycić kawałka 
strzaskanej łodzi. Byłem na świecie bezwzględnie sam jeden jak w swoim czasie Odyseusz.
  Szczątki naszej łodzi widziałem rozproszone: tu je, boki, tam dno, ówdzie deski pojedyncze, 
lina, wiosła.
  Dopłynąłem do liny i przywiązałem nią siebie d0 tej części rozbitego czółna, która dotąd była 
moim oparciem.
  Burza już od piętnastu minut ucichła i mogłem to wszystko czynić z pewną swobodą.
  Chwyciłem też wiosło — i tak starałem się płynąc w kierunku, który powierzyłem instynktowi. 
Byłem przekonany, że nie zginę.
  Wkrótce też ujrzałem gęsty tuman, który niewątpliwie był wybrzeżem jakiegoś lądu lub wyspy. 
Sześć lub siedem godzin aż do wyczerpania wiosłowałem, by się do tego brzegu dostać.
  Na koniec, dzięki składając Bogu, znalazłem się ni piaszczystym cyplu nie znanego mi kraju.
  Odwiązując się i grzejąc na słońcu przemokłe szaty i przemokłe ciało, patrzałem wokoło 
zaciekawiony, co mię tu oczekuje.
  Cypel był długi może na ćwierć kilometra, żadną trawą ani krzewami nie porosły; był zupełnie 
płaski jak i część lądu, którą mogłem dostrzec w dalszym jego ciągu. O drugie ćwierć kilometra 
zaczynał się grunt podnosić i krajobraz, gęstym lasem porosły, był pagórkowaty, dalej zaś 
dostrzegłem wcale wysoką górę, mającą do sześciuset metrów wysokości.
  Zdaje się, że na szczycie tej góry widniały jakieś zabudowania, ale było zbyt daleko, bym coś 
mógł twierdzić na pewno.
  Ryłem zresztą bardzo zmęczony i oczy mi się kleiły; nadto upajał mnie dziwnie zapach 
hiacyntów, migdałów i kwiatu cytrynowego zapewne z tych lasów idący.
  Osuszywszy nędzne moje łachmany, ubrałem się na nowo i poszedłszy nieco głębiej w 
wybrzeże, znużony zasnąłem kamiennym snem człowieka, który w jednym uległ dwa razy 
rozbiciu okrętu i łodzi.
  
III
  
  Kiedym się obudził, nawiasem mówiąc przerażająco głodny, ujrzałem dokoła siebie kilka 
postaci ludzkich, zarówno mężczyzn, jak kobiet, których widok wywołał w mojej duszy taki 
podziw, że mi się przypomnieli ci podróżnicy greccy, co to do obcych krain zajeżdżając, pytali 
napotykanych mieszkańców: „Czy jesteście bogowie, czy ludzie?”
  Mogą na innych gdzieś planetach przebywać istoty o tyle od nas doskonalsze, że w stosunku do 
nas są jak bogowie. Takimi istotami zdali mi się ci ludzie, którzy mnie otaczali.
  Mówili coś między sobą szeptem bardzo śpiewnym, ale tak, że ich prawie nie słyszałem: widać 
nie chcieli mnie obudzić.
  Jeden tylko z tych szeptanych wyrazów dopłynął do mego ucha, gdyż kilka razy go powtarzali. 
Angleza–ingleza — mówili, jak domyślam się, o mnie, uważając mnie za Anglika.
  Postawę mieli szlachetną, wzrost dorodny; piersi naprzód podane i czy to w nieruchomości, czy 
w ruchu, odznaczali się wielką elastycznością.
  Cera ich była biała, znacznie bielsza od naszej, alabastrowa z odcieniem różowym.
  Kobiety miały bujne włosy na głowie spięte przepaską, mężczyźni zaś byli wygoleni na sposób 
rzymski Włosy były różnych odcieni, zarówno ciemne, jak jasne — i podobnież oczy.
  Typów znaczna rozmaitość, tak że nie było między nimi podobieństwa, choć i różnica niezbyt 
jaskrawa.
  Wszyscy wydawali się w pięknym wieku od dwudziestu pięciu do trzydziestu pięciu lat i od ich 
osoby wiało czarem młodości i wdzięku. Zwłaszcza ich uśmiech i spojrzenie miało w sobie coś tak 
powabnego, że można by rzec, rozkochałem się w nich wszystkich w jednym momencie.
  Kobiety tutejsze, sam nie wiem do jakiej klasy należące, wydawały mi się tak wytworne jakby 
jakieś księżniczki zaklęte albo siostry owej Mimozy Shelleya, co śród kwiatów kroczyła po 
ogrodzie uśmiechnięta i smętna.
  Jedna zwłaszcza, w pięknej szacie różnych odcieni barwy lila, mimo woli budziła w mojej 
pamięci słowa, którymi Dante uczcił Beatryczę:
  
                   Tanto gentil e tani’ onesta parę
                   La donna mia, quand ell’ altrui saluta…
  
  Suknie ich były różnej barwy: lila, purpurowej, zielonej; krojem zaś przypominały szaty greckie 
— a drobne ich nóżki opierały się na trepkach przewiązanych rzemieniem.
  I mężczyźni nosili jakąś odmianę stroju greckiego, rodzaj chlamid barwy popielatej, szarej, 
sinej.
  Wszyscy mieli na sobie wiele ornamentów złotych:: naramienniki, łańcuchy, pierścienie.
  Nadto każdy z mężczyzn nosił u boku narzędzie przypominające krótki miecz z rodzaju 
misericordia. Niewiasty miały w ręku woreczki, w których zapewne ukrywały się jakieś 
przedmioty.
  Wyznaję, że marzeniem moim było, aby się w tych woreczkach znalazło jakie mięsiwo, trochę 
chleba, trochę wina.
  Choć niezbyt świetnie wyglądałem w swym poplamionym i poszarpanym ubraniu, na widok ich 
powstaniem i zacząłem pokłony im składać, gestami pokazując zarazem, że jestem głodny.
  Ponieważ znalazłem się w krainie, gdzie wiele zjawisk odbywa się zupełnie inaczej niż u nas, 
nie dziwcie się zatem, że co chwila zaskoczony jakim dziwem — dziwowałem się nieustannie. I 
teraz właśnie oniemiałem z podziwu.
  Słońce w owej chwili stanęło na samym środku nieba; było południe i promienie jakby pionowo 
spadając na ziemię przepłynęły, rzekłbyś, przez postać nie znanych mi istot, jakby zlały się z nimi 
w jedność nierozdzielną; na mgnienie oka ludzie owi rozpłynęli się w promieniach i zniknęli, jakby 
ich nie było zupełnie.
  Sądziłem, że to były zjawy senne. Ale po chwili ujrzałem ich na nowo, a tak się zachowywali, 
jakby nigdy nic nie zaszło; snadź o tym nic nie wiedzieli; było to wyłącznie moje wrażenie.
  Wówczas dopiero zauważyłem niesłychaną subtelność ich ciała, ich jakby zamgławność i 
przezroczystość; rzec by można, że ciało ich, będąc ciałem, jednocześnie było jakąś zjawą 
bezcielesną. Wyznaję, że na nowo zacząłem się wahać, myśląc, co to za jedni: może aniołowie?
  Jedna z kobiet — owa Beatrycze — otworzyła swój woreczek i wyjęła z niego złote puzderko, z 
którego podała mi rodzaj kulki rozmiarów nieco większych niż ziarnko kawy.
  Aby mi pokazać, co mam czynić, sama wzięła do ust taką kulkę; zaczęła ją ssać tak, jak się ssie 
landrynki.
  Naśladowałem ją, uśmiechając się sam do siebie, choć zresztą i moja bogini też się uśmiechała.
  Owóż w miarę ssania czułem w ustach coraz to inne smaki; tak jak bym kolejno coraz inne 
pochłaniał potrawy, a zawsze takie, które w danej chwili były dla mego organizmu konieczne. 
Byty też smaki zupełnie mi nie znane, ale bardzo miłe. Była to cała symfonia smaków.
  Sam proces ssania sprawiał mi dziwną rozkosz i gdym pastylkę w całości pochłonął, poczułem 
się syty, rześki i pełen siły.
  Zacząłem nowymi pokłonami dziękować tym aniołom, że mnie raczyli nakarmić. Oni zaś 
ruchem jakby tanecznym zbliżyli się do mnie i zaczęli mówić. Mówili zaś czystym sanskrytem, 
starożytnym językiem Indii, który dziś rozpadł się na różne narzecza, skarłowacial i zwyrodniał, 
ale tu, na tej wyspie, przechował się w swej najszlachetniejszej formie.
  Poznałem ten język, gdyż miałem o nim, bardzo słabe zresztą, pojęcie: uczył mnie jego 
elementów nasz kolega uniwersytecki, Marek Aureliusz Wrzesień; ale umiałem niewiele i 
zapewne nic bym nie zrozumiał, gdyby nie to, że ich mowa miała jakiś szczególny akcent i 
melodię, tak że choć była mi obca, stawała się przejrzysta i tak zrozumiała, jak zrozumiała bywa 
muzyka.
  Kazali mi mówić moim językiem: mimo woli i ja wpadłem w ich akcent i melodię, i choć 
mówiłem z nimi po polsku — rzecz prawie nie do wiary — oni mnie doskonale rozumieli. Był to 
także jeden z dziwów naszej wyspy.
  Jak mi to później wytłumaczyli moi wyspiarze, wszystkie języki, choć mają rozmaitą postać 
zewnętrzną, mają duszę jedną i tę samą. Owóż oni przenikać umieją poza ciało dźwiękowe języka, 
w jego esencję astralną; własny język umieją też w jego esencji podawać. Dlatego rozumieją 
wszystkie języki i umieją zrobić swój język zrozumiałym dla wszystkich.
  Przekonałem się o tym później, gdym rozmawiał z dziećmi: mówiły one inaczej i nie mogłem 
się z nimi porozumieć.
  Wyjaśniłem im pobieżnie historię mego wygnania, ucieczki z Syberii i wyprawy na okręcie, 
który wpadł na minę podwodną. Wreszcie historię o tym, jakem się znalazł na ich wybrzeżu.
  Prosiłem ich o gościnę na krótki czas, gdyż chciałbym jechać do Europy, o ile się znajdzie jaki 
statek angielski. Wyraziłem im swój podziw; wyznałem, że ich uważam za istoty wyższe od ludzi.
  Z wielką radością przyjęli moje oświadczenia i — nagle, o dziwo! (ciągle tu muszę wołać: „o 
dziwo!”) dwaj mężczyźni, którzy stali przy mnie, unieśli się w powietrze i polecieli jak ptaki w 
stronę gor.
  Gdy zdumiony byłem tym zjawiskiem, owa bogini w sukni lila różnych odcieni (miała na imię 
Damajanti) powiedziała mi z uśmiechem:
  — My tu wszyscy umiemy latać po powietrzu.
  — Jakże się to dzieje?
  — Taka jest nasza natura.
  — Ależ nigdzie na świecie tego nie ma. Nasze samoloty, cóż to za ciężkie maszyny?
  — Nie od razuśmy do tego doszli. Ale już z górą od stu lat to znamy — od ostatniej rewolucji.
  — Rewolucji? Czyż to śród aniołów możliwe są rewolucje?
  — O, my nie jesteśmy anioły.
  — Ale bądź jak bądź istoty wyższe niż ludzie.
  — Może tak, a może nie!
  — Któż wy jesteście? Jak się nazywa wasz kraj?
  — Nazywa się Suriawastu.
  — Suriawastu? Gród Słońca?
  — Tak — i dlatego zowiemy się Solari albo Słońcogrodzianie. Zajmujemy środek tej wyspy. 
Oprócz naszej Republiki są tu jeszcze dwa państwa wcale inaczej zorganizowane niż Suriawastu. 
Na Zachodzie siedzą Telury, na Wschodzie — Kalibany.
  Kiedy mnie tak pouczała Damajanti, dwaj mężczyźni, którzy na skrzydłach polecieli, z 
niedaleka widocznie wrócili wózkiem bez konia; był to rodzaj samochodu z materii jakby rogowej 
urobionego.
  Wózek ten był mały, na dwie osoby, z jednym siedzeniem, i na przodzie miał rodzaj steru. 
Kazano mi siąść do tego wózka, a wraz ze mną siadła Beatrycze.
  Reszta towarzystwa, uprzejmie pożegnawszy się z nami, poleciała powietrzem ku górze, na 
której leżała stolica kraju. Mój czarowny woźnica szepnął parę słów do wózka, ujął za ster i 
ruszyliśmy.
  Skoro tylko minęliśmy piaszczysty cypel nadbrzeżny, znaleźliśmy się na płaskowzgórzu coraz 
to wyżej się wznoszącym.
  Były tam wszędzie pięknie uprawne pola ryżowe i pszeniczne, a śród nich wielkie kwadraty 
obsiane kwiatami: już to krzaki różane, hiacynty, tulipany, migdały, cytryny i tak dalej.
  Szerzyły one po powietrzu upajający zapach, który się mieszał z zapachem żywicy płynącej z 
lasów cedrowych.
  Zauważyłem, że Damajanti pełną piersią wdycha te zapachy i tak się nimi przenika, że sama 
wkrótce zapachniała wonią tych aromatów. Wysokie palmy kwitły wszędzie po drodze, ale były 
też dęby, topole, graby tu i cedry.
  Na pastwiskach liczne krowy, owce i kozy.
  Od czasu do czasu przejeżdżaliśmy przez wsie i miasteczka pełne ludzi nie mniej dostojnie 
wyglądających jak ci, których ujrzałem po przebudzeniu. Po drodze stały liczne posągi 
miejscowych bogów, których znaczenie później mi wytłumaczono.
  Podziwiałem sprawność mojej Damajanti, jak manewrowała sterem naszego samochodu, który 
sunął w górę Ze znaczną prędkością po gościńcach doskonale ubitych, równych i szerokich. 
Zaznaczyć muszę, że samochód zachowywał się wprost jak istota świadoma i że bardzo mały był 
wysiłek mojej przewodniczki: wózek, rzekłbyś, toczył się sam przez się.
  Niezwykle czarująca była moja Słonecznianka i poczułem do niej jakąś niezgłębioną sympatię. 
Wydawała mi się jakby istotą znajomą. Gdzie? Skąd? Jakim sposobem? A jednak było w niej coś 
takiego. I czułem z jej strony coś niby sympatię dla mnie. Jednak tyle mnie zagadek dręczyło, że 
chciałem przede wszystkim dotrzeć do ich rdzenia.
  Jedziemy więc do stolicy, do Suriawastu. Suriawastu to znaczy Gród Słońca. Nazwa ta 
przypomina Citta del Sole, Civitas Solis, którą opisał podróżnik włoski z XVII wieku, Tommaso 
Campanella.*
  Była to szczęśliwa kraina, w której się urzeczywistniły wszystkie ideały społeczne, o jakich my 
dzisiaj zaledwie marzyć śmiemy jako o utopii.
  Campanella za ten opis wyprawy do nie znanej Hesperii został wtrącony do więzienia, a dzieła 
jego spalono przez kata, gdyż była to gorzka krytyka egoizmów świata ówczesnego, a zarazem 
rząd obawiał się, że gdy się ludność dowie o tej ziemi obiecanej, opuścić gotowa własne wsie i 
miasta.
  Czyżby to była owa Citta del Sole?
  Campanella ogłosił dzieje swej wyprawy w połowie wieku XVII, to znaczy z górą trzysta lat 
temu. Nikt jej później nie odwiedzał.
  Ileż zmian mogło zajść od tego czasu? Jak musiał się posunąć rozwój tych ludzi doskonałych?
  Sam już widok tych Solarów był czymś tak imponującym, że, choć Europejczyk, czułem się od 
nich znacznie niższy.
  Nie widziałem tu co prawda ani kolei żelaznych, ani kominów fabrycznych, ani wielkich 
targowisk, ale na każdym kroku widoczna była tak szlachetna kultura, że nasza wydawała mi się 
przy niej wielce pierwotna.
  Wielu rzeczy nie rozumiałem zupełnie: na przykład wszędzie tu po wsiach i po miastach 
widziałem budynki, które przypominały formą suszarnie zbożowe, pospolite na Białorusi, ale 
znacznie wyższe i obszerniejsze; przy tym budowane były z tego samego materiału co nasz 
samochód.
  Nie spotykałem tu nigdzie tego, co się w Europie nazywa „ludem”. Wszystkie napotykane 
osoby zdawały się należeć do najwytworniejszej klasy.
  Po drodze rzadko kiedy trafiali się przechodnie, co najwyżej dzieci, które zresztą niczym się nie 
różniły od naszych dzieci europejskich: tak samo biegały, latały, skakały, biły się, krzyczały. 
Zawsze gdzieś obok znajdowała się kobieta, która czuwała nad nimi. O ile byli starsi chłopcy — 
czuwał nad ich zachowaniem mężczyzna.
  Wielu było latających w tę i ową stronę po powietrzu; niektórzy witali się z sobą, zatrzymywali 
po drodze rozmawiając; przy czym jak ptaki umieli trwać zawieszeni w powietrzu.
  Przyglądając się tym wszystkim rzeczom wspomniałem, że Campanella wyspę, na której mieści 
się Słońcogród zowie Taprobane. Zapytałem swą Beatryczę:
  — Gdzie tu leży wyspa Taprobane?
  — Ano właśnie to nasza wyspa.
  — Kraj wasz jest mało znany, ale trzysta lat temu pewien Włoch imieniem Campanella opisał 
waszą Republikę. Czy znacie to nazwisko?
  — Ja go nie znam, ale będzie o tym wiedział albo sam Metafizyka, albo minister Mądrość.
  Serce mi bić zaczęło: to się zgadza ze słowami Campanelli.
  — Cóż to znaczy?
  — Zdaje mi się, że ty coś wiesz o tym wszystkim. Ale ci powiem: w kraju naszym najwyższy 
naczelnik nosi tytuł Słońce albo Metafizyka, gdyż na zasadach metafizyki kieruje naszym życiem. 
Pomagają mu trzej ministrowie: Miłość, Mądrość, Potęga — a bacz, że są to trzy główne atrybuty 
Boga i że ich esencję streszcza Metafizyka, czyli Słońce.
  — A więc nie ma wątpliwości. To jest Citta del Sole Campanelli na wyspie Taprobane.
  — Słońce wszystko wie; on ci to wszystko powie.
  — Daleko to jeszcze do stolicy?
  — Dla nas, co latamy po powietrzu, odległość prawie nie istnieje. Ale dla ciebie, co musisz 
jechać wózkiem, od brzegu do miasta jest dziesięć jodżan (kilometrów). Te wózki są dla naszych 
dzieci, dla chorym dla przewozu rzeczy w ogóle, gdy latanie jest ni’ możliwe. Dzieci nasze latać 
nie umieją. Podjeżdżamy teraz pod samą górę.
  Zaczynał się gościniec ślimakowaty, prowadzący do jakiegoś punktu centralnego. W tej chwili 
moja towarzyszka wydobyła z woreczka małą flaszkę i rodzaj kielicha, do którego wlała trunek 
bezbarwny proponując, abym się napił. Był to nader miły w smaku nektar ognisto–lodowaty, który 
mnie wzmocnił i doskonale orzeźwił.
  — Często tu do was przyjeżdżają ludzie z Zachodu?
  — Trafia się, owszem. Ale w ogóle my ich unikamy Trudno by się nam porozumieć. Mamy i na 
tej wyspie podobnych.
  — Jak to podobnych?
  — Telury i Kalibany są do was podobni. Tak jak Anglicy, ludzie drapieżni.
  — Alboż my jesteśmy drapieżni?
  — To ci Słońce wyjaśni. Tak o was tu mówią, że wy się mordujecie nawzajem, że walczycie ze 
sobą o rzeczy nędzne i marne, że zapomnieliście ducha. Jesteście pogrążeni w mroku i niższości. 
Zmysły macie niedorozwinięte: nie przewyższyliście sami siebie, a namiętność popycha was w 
stronę piekła. Wreszcie i zewnętrznie się różnimy. My umiemy latać, a wy nie. Wy robicie 
maszyny, a nam to niepotrzebne. Wszystko czynimy wolą własną. A przy tym jedna rzecz, to…
  — To co?
  — Proszę się nie obrazić. Wasze ciało ma przykry zapach. Musiałam tyle aromatów się nałykać, 
że aż cała przesiąkłam wonią kwiatów, aby twój zapach zagłuszyć. Kiedy przyjedziesz do miasta, 
musimy cię wykąpać.
  Mimo woli uśmiechnąłem się, a zarazem przykro mi się zrobiło, że tak nieszczególne wrażenie 
wywieram na tej osobie, którą miałem zamiar traktować jako swą Beatryczę. Mówiła to z 
nadzwyczajnym wdziękiem i rzeczywiście nie mogłem się obrazić.
  Tylko po prostu zbiła mnie z pantałyku… Nasza cywiwilizacja zupełnie tym Solarom nie 
imponuje: uważają się za twory doskonalsze. Rzeczywiście subtelność ich ciała znacznie 
przewyższa naszą: jest to jakby motyl wobec poczwarki.
  Tymczasem podjeżdżaliśmy pod miasto, którego mury i kamienice były widoczne.
  Ruch na gościńcu był znaczny; samochody podobne do naszego były liczne: niektóre bardzo 
obszerne. W jednym widziałem blisko czterdziestu chłopców ze starszym, zapewne nauczycielem. 
Na widok mój zaczęli wołać:
  — Inkleza, inkleza!
  Moja bogini rzekła mi poufnie:
  — Musimy cię przebrać po tutejszemu, bo cię będą prześladować dzieci, które u nas mają 
wielką swobodę.
  — Ale — rzekłem — dzieci nie są do was podobne, raczej do nas.
  — Bo muszą one przejść przez stan czysto ludzki, zanim się podniosą i wyzwolą z więzów 
materii.
  — Nie bardzo to rozumiem.
  — W tych dniach właśnie odbędzie się święto wyzwolenia; mój brat cię zaprowadzi.
  W tej chwili z wyżyny powietrznej spłynął ku nam Solar i zatrzymawszy się koło wozu, 
zawołał:
  — Damajanti!
  — Wasiszta — bądź pozdrowiony! Oto mój brat — rzekła do mnie. — Bracie, zatrzymał się tu 
u nas Anglik — rozbitek. Musisz go przyjąć w swoim domu.
  — Miło mi będzie. Lecę tylko na Pole Marsowe, żeby tam jedną rzecz stwierdzić, i za siedem 
minut będę w domu. Uprzedzę żonę o tym cudzoziemcu, któremu niechaj się szczęści.
  Poleciał w swoją stronę, my zaś, tymczasem płynąc śród wonnych ogrodów podmiejskich, 
powoli wjeżdżaliśmy do miasta.
  
IV.
  
  Suriawastu do dziś zachowała typ, jaki opisuje Campanella.
  Chociaż mury są dziś niepotrzebne, jednakże nie zburzono ich wcale. Miasto rozmiarami zdaje 
się większe od Rzymu lub Kopenhagi; mury ma wysokie, grube, z białego wapienia budowane; 
siedem bram prowadzi do miasta, a każda brama odpowiada jednej z planet.
  Świątynia każdej z planet stoi tuż koło bramy, a przy niej posąg odpowiedniego boga–opiekuna 
planety.
  Świątynie budowane są z materiału takiego samego jak nasz samochód i owe wieżyce podobne 
do suszarni.
  Jakkolwiek szczegóły miasta poznałem dopiero później, to jednak opiszę je od razu, aby już do 
tych szczegółów nie wracać.
  Miasto ma w punkcie centralnym bardzo obszerny rynek, formy kolistej, na którym stoją 
najważniejsze świątynie i budynki, a w samym środku forum wysoka na sto dwadzieścia metrów 
wieża, na której galerii szczytowej straż czuwa nad bezpieczeństwem kraju.
  Ponieważ — jak to zauważyłem rychło — Solari mają zmysły daleko potężniejsze od naszych, 
widzą zatem znacznie dalej, tak że dostrzegają wszystko, co się dzieje w kraju oraz po jego stronie 
wschodniej i zachodniej; o ile zaś chcą, obejmują wzrokiem jeszcze dalsze widnokręgi.
  Miasto dzieli się na dwanaście kwartałów, które promieniowato rozchodzą się z centrum: każda 
dzielnica odpowiada jednemu ze znaków zodiaku.
  Każda dzielnica ma szeregi ulic przeplatanych zielenią ogrodów, które tworzą jakby równoległe 
ulice, obok zieleni i kwiatów wszędzie tu słychać śpiew i muzykę. Jak nie zauważyłem tak 
zwanego „ludu”, tak samo je widziałem dzielnic ubogich. Domy wszystkie są z materiału 
podobnego do szkła albo z tegoż rogowego materiału co świątynie i suszarnie, najwyżej bywają 
dwupiętrowe i mają wszędzie balkony i galerie. Zdaje się, 2e schodów tu nie ma: ludność, umiejąc 
latać, od razu unosi się na swoje piętro i tamtędy przez okno dostaje się do domu.
  Najciekawszy był plac centralny, na którym tuż pod wieżą i jako jej podstawa mieści się 
Świątynia Słońca, która jest zarazem Świątynią Metafizyki; tu przesiaduje główny naczelnik 
Republiki oraz jego służba pomocnicza.
  Tu również jest główna sala Rady Państwowej, w której zbierają się ministrowie i mędrcy przez 
naród wybrani.
  Świątynia ta ma daleko i głęboko idące podziemia, w których mieszczą się rozmaite wielkiej 
wagi urządzenia.
  W pobliżu są tu trzy świątynie oraz Ministeria Miłości, Mądrości i Potęgi, a nadto inne budynki 
niezmiernej wagi, które poznałem później, a które wszystkie wiążą się z wytwarzaniem i 
przetwarzaniem pramaterii, zwanej Nirwidium oraz praenergii, zwanej Nerwidium.
  Później wam wytłumaczę, jakim sposobem tu, na tej dalekiej wyspie Tapobrane, ludzie doszli 
do tej samej nazwy, jaką swemu pierwiastkowi nadał Nirwid.
  Na ulicach był pewien ruch kołowy, jednakże nasz wózek i moja osoba budziły niemałe 
wrażenie. Cudzoziemcy rzadko się tu zdarzają. Co do mojej Beatryczy to widziałem, że jest osobą 
znaną powszechnie. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety witali ją życzliwie, podnosząc ręce do góry.
  Zatrzymaliśmy się wreszcie przed niewielkim domem, odosobnionym, i wyszedł mój 
gospodarz imieniem Wasiszta wraz ze swą żoną; gospodarz przedstawiał typ energicznego 
mężczyzny, jakby żołnierza, i jak wszyscy miał u boku misericordię.
  Damajanti rzekła:
  — Oddaję ci tego cudzoziemca pod opiekę. Ten Anglik jest rozbitkiem i czeka na okręt, coby go 
zawiózł za Zachód. Jest znużony, głodny, w szatach nietutejszych. Wykąpcie go w Wodzie 
Nirwidialnej, dajcie mu posiłek należyty i przystrójcie go w nowe suknie. Cudzoziemiec dziwi się 
wielu rzeczom, których nie widział w swoim kraju, więc mu wyjaśnijcie, czego nie rozumie, i 
odkryjcie mu tajemnice, które można odkryć. Pozostawiam mu wózek, aby mógł z niego 
korzystać. Bądź pozdrowiony, cudzoziemcze! Żegnam ciebie!
  Zacząłem jej dziękować za uprzejmość i przepraszać, że jako obcy niejedną mogłem jej 
przykrość uczynić.
  Pocałowałem ją w rękę; była to śliczna, biała, delikatna, pachnąca dłoń królewny.
  Uśmiechnęła się i z daleka — symbolicznie — pocałowała mnie w czoło.
  I znów zaczęło mnie dręczyć pytanie, że jednak jej osoba nie jest mi nie znana; ale skąd ja ją 
znam? Co za jedna? Nie byłem w stanie sobie przypomnieć i zacząłem przypuszczać, żeśmy się 
znali w żywocie poprzednim.
  W chwili, gdy mnie Damajanti całowała w czoło, zjawił się ten sam mężczyzna, który mi 
sprowadził samochód. Był to, jak się okazało, mąż mojej przewodniczki.
  Przyznam się, że mnie ta wiadomość dotknęła w serce jak małe ukłucie. A ja jużem zaczął 
marzyć. Ach! fanto gentil e tam’ onesta pare…
  Odlecieli. Wasiszta oraz jego żona, rodzaj Andromachy, poprosili mnie do środka.
  Przede wszystkim, zgodnie z rozporządzeniem siostry, Wasiszta zaprowadził mnie do kąpieli. 
Była to wanna jakby majolikowa, do której wlał mi sam wody dziwnie błękitnego koloru, 
temperatury umiarkowanej dwadzieścia siedem stopni Reamura i przesiąkłej aromatem 
orzeźwiającym.
  Wykąpałem się z rozkoszą i poczułem się po tej kąpieli nadzwyczaj wzmocniony, a tyle ze mnie 
wypłynęło wszelkiego potu, że byłem jakby nowym człowiekiem. Nigdy żadna kąpiel na mnie tak 
nie oddziałała.
  Naraz, tak mi się zdawało, zaczynało mi się w oczach rozjaśniać; lepiej rozumiałem tutejszych 
ludzi.
  W czasie mojej kąpieli Wasiszta wyszedł, ale w pewnej chwili powrócił, i gdym się wycierał 
ręcznikiem, oblał mnie jakimś czarującym pachnidłem, bardzo subtelnym, które przeniknęło moje 
całe ciało.
  Jednocześnie przyniósł mi suknie krojone podług mody miejscowej, tak że gdyby nie moje 
gruboskórne ciało, niczym bym się nie różnił od Solarów.
  Później zaproszono mnie na posiłek.
  Wszedłem do sali, gdzie na sposób wschodni stół był niski, a zamiast krzeseł — poduszki na 
ziemi. Nie znany mi instrument (ale nie gramofon) sam przez się grał piękne melodie.
  Właściwie na stole była tylko kryształowa ważka, w której mieściły się pastylki w rodzaju tych, 
jakimi rano częstowała mnie Damajanti.
  Było nas przy stole troje, to jest moi gospodarze i ja.
  Naśladowałem ich we wszystkim: każde wzięło po jednej pastylce i właściwie to stanowiło cały 
obiad.
  Nadto widziałem, że jednocześnie brali w ręce wazoniki kwiatów stojące na stole przed każdym 
z nas i wdychali ich aromat w sposób specjalny, którego nie mogłem się nauczyć.
  Jak mi później wytłumaczono, zapachy stanowiły nie mniej poważną część pożywienia, jak i 
owe tajemnicze pastylki.
  Nadto była tam na stole karafka wody źródlanej i mała flaszka napełniona płynem bezbarwnym. 
Gospodarze poczęstowali mnie troszką owego płynu, który rozrabia się wodą i sami sobie podobny 
trunek przygotowali. Trunek to był milszy nad wszelkie wino.
  Na tym skończył się obiad.
  Musiałem raz jeszcze opowiedzieć swoją historię oraz moje spotkanie z panią Damajanti i jej 
towarzystwem i jednocześnie z trudem przypomniałem sobie, do kogo podobna jest Damajanti?
  Ale i ja byłem ciekawy; zapytałem mego gospodarza, co to za potrawa te pastylki, co to za napój 
— i skąd się bierze?
  — Jest to wyrób sztuczny, ale my go znamy od dość dawna. Daje on nam sumę należytą 
wszystkich pierwiastków koniecznych do odżywiania ciała i uwalnia nas od walki o jadło, która u 
was, ściśle biorąc, całe życie zapełnia: widzimy to u Telurów, u Kalibanów i u Anglików. Jedna 
pastylka dziennie zupełnie wystarcza; ale dwie, nawet trzy, nie zaszkodzą.
  — Od jak dawna wy to znacie?
  — Od ostatniej rewolucji. W owym to czasie nasz Minister Mądrości Agastia wynalazł 
zasadniczą materię bytu — niejako astral materii — i nazwał go Nirwidium.
  — Nirwidium — zawołałem zdumiony, aż zimny spłynął mi po czole: przypomniał mi się 
Nirwid, jego teorie naukowe, jego tajemnicza maszyna i jego śmierć tragiczna.
  — Tak, Nirwidium to znaczy po sanskrycku mniej więcej tyle co „ciało niewidzialne”. Nie 
wszystko mogę ci o tym powiedzieć, bo jestem w służbie Potęgi, ale ktoś z Ministerium Mądrości 
lepiej ci to wytłumaczy. Bez Nirwidium nie bylibyśmy tym, czym, jesteśmy. Gdyż Nirwidium 
wyzwala nas od ciała pierwotnego, w którym dziecinne przepędzamy lata, a w którym wy trawicie 
cały żywot.
  Zauważyłem, że tu nikt się nie wstydzi przyznać, że czegoś nie wie. Zresztą nie bardzo 
rozumiałem jego ostatnie słowa. (Ale do kogo podobna jest Damajanti?) Gospodarz mówił dalej:
  — Następnie Nirwidium, żywiąc nas, jak to widziałeś, umożliwiło nam rozwiązanie bardzo 
zawikłanej sprawy socjalnej. Po prostu zmieniło naturę człowieka: bez zmiany człowieka nie 
zmienisz społeczności. Na koniec Nirwidium dało nam siłę niezwyciężoną: ten maleńki mieczyk, 
który widzisz, jest dostateczny, by trzymać w odwodzie bardzo liczną armię. Tysiąc żołnierzy 
naszych wystarczy przeciw stu tysiącom wrogów. Byłeś dzisiaj na mieście i widziałeś spokój 
zupełny, a tymczasem my jesteśmy w przededniu wojny. Z jednej strony idą Telury, z drugiej — 
Kalibany. Za dwa, trzy dni będzie wojna.
  — Jeżeli jesteście tak potężni, czemu ich nie podbijecie?
  — Dla wielu powodów: nie chcemy do swej republiki wprowadzać elementów niższych, a 
nadto uważamy, że dobrze jest mieć nieprzyjaciół, gdyż ci zmuszają nas do czujności i stałego 
pogotowia. Gdybyśmy ich podbili, mielibyśmy w organizmie zarazek szkodliwy i — stracilibyśmy 
czujność. Niewolników zaś mieć nie chcemy.
  — Jakże działa ten mieczyk, jeżeli wolno zapytać?
  — Pokażę ci to innym razem. Będziemy mieli ćwiczenia wojskowe jutro lub pojutrze.
  — A teraz jeszcze proszę mi powiedzieć, co to za napój?
  — Jest to diament płynny. Na naszej wyspie jest niezliczona ilość diamentów, a zresztą za 
pomocą Nirwidium umiemy przetwarzać węgiel na diament. Również za pomocą pewnej reakcji 
Nirwidium diament się skrapla i staje się tym płynem bezbarwnym, który piłeś. Zazwyczaj 
mieszamy go z sokiem winogron i mamy wino nad wina!
  Pani Siakuntala, żona mego gospodarza, mało się odzywała w czasie naszej rozmowy. Umiała 
za to milczeć w niezmiernie miły sposób, co jest rzadkim talentem. Od czasu do czasu zbliżała się 
do instrumentu muzycznego, gdy milknął, i na nową melodię go nastrajała. Nagle spojrzawszy w 
okno, rzekła:
  — O, idą moi rodzice.
  Jakoż wkrótce wszedł do izby piękny starzec o postawie senatora z dostojną niewiastą, jaką być 
musiała Wolumnia, matka Koriolana.
  Pokłoniłem się tym czcigodnym osobom, które już o mnie były uprzedzone przez Damajanti. 
Ale Wasiszta z wielkimi pochwałami mówił o Angliku (ciągle mię tak nazywano).
  Starzec powiedział:
  — Dzieci drogie, mija właśnie trzydzieści lat, jak żyję z waszą matką; ponieważ niewiele życia 
zostaje mi na ziemi, przeto postanowiłem wziąć z nią ślub. Słyszę, że będzie wojna; przed wojną 
zatem chcę tę ceremonię odparawić.
  Nowe zdziwienie, jak rozumiecie, ogarnęło moją duszą. Siakuntala, kobiecym instynktem 
wiedziona, zrozumiała moje zdziwienie.
  — Angliku — powiedziała — osobliwe ci się zdaje co usłyszałeś. Wiedz zatem, że u nas ślub 
nie jest początkiem współżycia dwojga ludzi, ale jego uwieńczeniem i zakończeniem; on to 
współżycie zatwierdza. Jesteśmy w wyborze ukochanych swobodni, choć podlegli Ministrowi 
Miłości; ale żyjemy z sobą bez żadnej sankcji prawnej i o ile wybór okaże się mylny, rozchodzimy 
się bez gniewu i żalu. Jednakże są to wypadki nader rzadkie, gdyż u nas zarówno mężczyźni, jak 
kobiety mają bezwzględną skłonność do jednożeństwa przez całe życie. Można powiedzieć 
śmiało, że Ministerium Miłości rzadko się myli i bardzo trafnie dobiera tych, których ma w związki 
połączyć.
  — A cóż tu ma do roboty Ministerium!
  — Ministerium ma wiadomość o wszystkich młodzieńcach i pannach w kraju: zna doskonale 
ton i barwę ich dusz. Osobna statystyka prowadzi się w tym kierunku. Owóż ludzie są dwoiści: 
jedni raczej wolą tożsamość tonu i barwy, inni przeciwnie — kontrast. I o tym wie Ministerium i 
wynajdzie zawsze każdemu z młodzieńców odpowiednią dziewicę i w danym razie sprowadza ich 
na jedno miejsce: jest to piękny ogród zwany Radżiwa, o dwadzieścia parę kilometrów do 
Suriawastu. Można powiedzieć, że ze spraw miłosnych usunęliśmy przypadkowość. Stoimy 
zawsze wobec konieczności. Dlatego u nas każdy prawie związek dwojga ludzi jest stały i pewny. 
Czasem trafia się omyłka, bo nie ma nic doskonałego. Po wielu latach, które każda para określa 
sama, następuje uwieńczenie związku — gody ślubne — uroczystość, w której nie ma fałszu.
  Ponieważ jestem z części świata, w której przy pozornej monogamii panuje w rzeczywistości 
wielożeństwo zauważyłem z pewną nieśmiałością:
  — Czy kochankowie zawsze są sobie wierni? Czy ich nie nuży ta jednostajność?
  — Nie ma tu żadnej jednostajności. To zależy Od bogactwa duszy. W jednej kobiecie jest 
czterdzieści cztery kobiet; w jednym mężczyźnie czterdziestu czterech mężczyzn. Należy to umieć 
ze siebie wyłonić i w drugiej osobie wywołać. Ten, który jak motyl przelatuje z kwiatka na 
kwiatek, żyje w złudzeniu, że szuka i znaleźć nie może. Należy się zatrzymać na jednym bogu, na 
jednej idei, na jednej miłości. Don Juan umiera nienasycony dlatego, że nigdy nie znalazł tego 
punktu ostatecznego, do którego dążył. My umieramy nienasyceni dlatego, że nikt z nas nie jest w 
stanie do samego dna wyczerpać nieskończoność drugiej duszy.
  I to jest metoda, pomyślałem, alem nic nie powiedział, bo jako człowiek zepsuty uważałem, że 
jednak Don Juan wybrał lepszą cząstkę.
  Tu wtrącił się do rozmowy stary Wiśwamitra:
  — Muszę ci powiedzieć, szanowny Angliku, że u nas stosunki ludzkie nie są oparte na żadnym 
specjalnym kodeksie prawnym. Każdy prawo nosi sam w sobie i rzadko się zdarza, aby ktoś 
postąpił wbrew istotnemu prawu przyrodzonemu, które tkwi w samej naturze naszych czynów. 
Jeżeli się zdarzy, że ktoś popełni błąd i straci w sobie drogę prawdziwą, zwraca się do Ministerium 
Mądrości, aby mu jego wątpliwości rozwiązało. Tak właśnie bywa i w stosunkach miłosnych.
  Zaczynałem ich rozumieć.
  — Ojcze — powiedział tymczasem Wasiszta — gość nasz jest znużony i zapewne chętnie by się 
przespał. Uwolnijmy go więc od siebie na parę godzin i zaprowadźmy do sypialni. Ale przedtem 
jeszcze parę słów chcę dodać. Ojciec ma wysoki urząd w Ministerium Mądrości i wiele mógłby 
temu Anglikowi powiedzieć. Nie dziś, oczywiście, ale jutro może by ojciec wyjaśnił mu rzeczy, 
których ja nie znam, a o które właśnie gość mnie rozpytywał.
  — Bardzo chętnie — rzekł starzec. — Zajdź do mnie jutro na śniadanie, to pogadamy; co będę 
wiedział, to ci powiem. Ja wiem oczywiście nie wszystko: jeden Metafizyka wie wszystko.
  Sam uznałem, że czas iść na spoczynek. Bo choć mię wzmocnił obiad i płyn diamentowy, to 
jednak tyle godzin walki na morzu odczuwałem w kościach! Dano mi pokój na pierwszym piętrze. 
Pokój, jak w ogóle tutaj, mało co wyższy nad wzrost człowieka. Łóżko niskie, prawie na ziemi, ale 
szerokie, miękkie i wygodne. Gospodarz sam mi rozesłał pościel; w ogóle służby nie ma tu 
zupełnie: każdy sam sobie służy.
  Wkrótce usnąłem głęboko i roiły mi się po głowie już to Li–cza–cheń i szaman, już to Jezioro 
Bajkalskie, już to Japonia i wyspa Rakaszima, już to burza morska, rozbicie okrętu, przebudzenie 
na brzegu Taprobane i ci cudowni ludzie. Miranda! Nie — to Damajanti! Nie — to Lenora! Lenora 
i Damajanti: i od tej chwili ciągle mieszały mi się te dwie osoby. Do kogo była podobna 
Damajanti? Do Lenory. Tak mi sen rozwiązał moją zagadkę.
  
                   Tanto geniil e lani’ onesta pare…
  
V.
  
  Nazajutrz rano w towarzystwie Wasiszty poszedłem do jego teścia Wiśwamitry.
  Mieszkał on niedaleko w małym, mile zbudowanym domu z cegieł szklanych różnej barwy w 
deseń ułożonych; deseń ten wyobrażał swastykę. Wasiszta mię po, żegnał, gdyż musiał iść do 
pracy.
  Stary Wiśwamitra zaprosił mię do ogrodu, gdzie i zacna jego małżonka Kesini siedziała już w 
altanie Miało być śniadanie.
  Nie mam potrzeby wspominać, że śniadanie to znowu pigułka, o jakiej mówiłem już kilkakroć, 
oraz kropla płynnego diamentu, tym razem z mlekiem gorącym,
  Może to się wydawać jadłem bardzo jednostajnym, ale jest to złudzenie: instynkt życiowy 
sprawia, że organizm zawsze otrzymuje te pokarmy i te smaki, których w danej chwili najbardziej 
pożąda i potrzebuje.
  Stąd powstaje właśnie nadzwyczajna rozmaitość i czasami niepowtarzalność potraw i smaków.
  Jeżeli tu hodują krowy, owce i tak dalej; jeżeli sadzą ryż i pszenicę — to robi się to ze względu 
na dzieci, które trzeba dokarmiać sposobem pierwotnym.
  Co się mnie tyczy — to taka pastylka była dla mnie wystarczająca: z przyjemnością zresztą 
wypiłem szklankę mleka, a także zjadłem trochę owoców, które mi Kesini ofiarowała.
  Sam stary Wiśwamitra, obecnie emeryt, służył przedtem w Magistraturze Mądrości, w Oddziale 
Wyrównania Prawdy i Złudzenia. Jest tu bowiem Urząd osobny Prawdy oraz Urząd Złudzenia, a 
nadto oddział łącznikowy obojga i wyrównawczy.
  Nie będę tu szerzej zastanawiał się nad tą sprawą, gdyż jak najśpieszniej chciałem się 
dowiedzieć, ile jest prawdy w opowieści Campanelli, i te piękne urządzenia zobaczyć.
  U nas bowiem w Europie od czasów Morusa i Campanelli aż po koniec wieku XIX i początek 
XX ludzie nic innego nie robią, tylko rozmyślają nad wprowadzeniem takich urządzeń, jakie były 
w Słońcogrodzie.
  Starzec wyszedł na chwilę z ogrodu i wstąpił do mu a po chwili wrócił i pokazał mi książkę.
  — Czy o tym mówisz? — zapytał.
  Była to Civitas Solis Campanelli, piękna edycja łacińska, drukowana w Utrechcie w roku 1643.
  — Tak jest — odpowiedziałem wzruszony.
  — Opis ten nie jest u nas nieznany. Pewien podróżny w XVII wieku (licząc podług kalendarza 
waszej ery), Anglik, przywiózł nam tę książkę. Opis ten jest prawdziwy. I w owym czasie, kiedy 
Campanella był u nas, reforma, którąśmy zaprowadzili u siebie niedawno, była w najpiękniejszym 
rozkwicie.
  Mędrcy nasi w owym czasie doszli do wniosku, że źródłem wszystkiego złego na świecie jest 
egoizm. A ponieważ podstawą egoizmu jest własność, zatem aby złamać egoizm — trzeba usunąć 
własność.
  Własność jest źródłem wiekuistej walki między ludźmi jednej społeczności, źródłem wyzysku i 
ucisku, źródłem niewoli i tyranii.
  Posiadanie bogactw rozwija w nas butę, lekceważenie dla innych ludzi, skłonność do użycia i 
rozpusty, lenistwo, zniewieściałość, zwyrodnienie.
  Dążenie do bogactw budzi chytrość, podstęp, skłonność do oszustwa, nieuczciwość, gotowość 
do zbrodni, zwyrodnienie.
  Nieposiadanie bogactw rozwija zazdrość, uniżoność, nienawiść, choroby, wycieńczenie, 
zwyrodnienie.
  Nie mam zresztą potrzeby bliżej ci tych rzeczy wykładać, gdyż wasze społeczeństwo, jak to 
nam wiadomo całe jest na tym egoizmie oparte, na tej nienawiści wzajemnej, na tym ucisku, 
buntach i zwyrodnieniu, do czego dodać należy powszechną obłudę.
  Egoizm, czyli zasada własności stworzyła spadkobranie, spadkobranie stworzyło rodzinę, 
rodzina stworzyła niewolę kobiet. Najświętsze uczucie ludzkie — miłość — zostało przez prawo 
własności zakute w pęta przepisów.
  Dlatego, aby z życia usunąć egoizm, stworzyliśmy sobie nową konstytucję, która przede 
wszystkim znosiła prawo własności.
  W ten sposób zniesiona też została praca najemna i każdy pracownik był uwłaszczony i stawał 
się jakby urzędnikiem państwa.
  Po trzecie, zniesione zostały ustawy o życiu rodzinnym, o spadkobraniu i o związkach 
małżeńskich. Mężczyźni i kobiety uzyskali swobodę kierowania się uczuciem do woli.
  Dzieci znajdowały się pod opieką państwa i zbudowaliśmy dla nich wielkie falanstery, gdzie 
młode pokolenie było wychowywane.
  Odpowiednio do tego stworzyliśmy sobie nowych bogów i nowe ceremonie religijne, które 
miały symbolizować różne kategorie życia i działania. Na czele rządu stali mędrcy, zwani Miłość, 
Mądrość i Potęga — a ponad nimi Metafizyka, czyli Słońce. Ten triumwirat pod wodzą Metafizyki 
miał nam zapewnić sprawność organizacji i szczęście powszechne.
  Ponieważ na naszej wyspie były jeszcze cztery państwa, dwa na Wschód i dwa na Zachód — 
aby więc nie dostać się pod ich władzę, stworzyliśmy armię, która naszych nieprzyjaciół trzymała 
w szachu.
  Tak założyliśmy Republikę, która byłaby może najszczęśliwszą na świecie, gdyby nie nędza 
natury ludzkiej.
  Praca bowiem, na której głównie miała się oprzeć społeczność, bardzo rychło zaczęła być 
wykonywana nader licho, opieszale i nawet wcale nie wykonywana. Dla każdego stało się 
obojętne, ile pracy wypełni, jak ją wypełni i kiedy. To, co można było zrobić w godzinę, 
rozciągano na tydzień.
  Choć obmyślono różne kary dla niepracujących, to jednak w prędkim czasie nasi ludzie zaczęli 
sobie lekceważyć i te kary, a nawet niejeden wolał karę niż pracę, gdyż karany próżniak był 
również żywiony, jak ten, co pracował gorliwie.
  Wynikł z tego wielki upadek wytwórczości; nieraz nawet ryżu brakło.
  Natomiast ludzie oddani próżniactwu chętnie uprawiali erotyzm. Swoboda w stosunkach 
miłosnych, zasadniczo idealna, stała się bezgraniczna i przerodziła się w najcyniczniejszą 
rozpustę. Głównym źródłem nowych praw o stosunkach płci była troska o to, aby nie zawierano 
małżeństw bez miłości. Tymczasem ludność zrozumiała to jako prawo do wszelkich nadużyć — 
bez miłości.
  Jakoż nasza młodzież, zarówno męska, jak żeńska, nader ochoczo rzuciła się w ten wir rozkoszy 
i wszyscy zaczęli się łączyć ze sobą na czas bardzo krótki, coraz krótszy, tak iż normą stały się 
związki jednodniowe.
  Minister Miłości w swoim wydziale zauważył chaos zupełny.
  Nie mniejszy był chaos w Ministerium Potęgi: zepsuci niechęcią do pracy i nadużyciem 
miłostek, młodzi ludzie stali się źle usposobieni do służby wojskowej. Zdaniem ich wojskowość 
była niepotrzebna: stworzyli sobie teorię wiecznego pokoju.
  Sąsiedzi nasi ze Wschodu i Zachodu nieraz bywali u nas i bardzo im się tu podobało; z 
zazdrością oglądali nasze porządki.
  Uważali ten ustrój za bardzo przyjemny i wielu było takich, którzy chcieli taki sam ustrój 
zaprowadzić u siebie. Jednakże u naszych sąsiadów inny był układ stosunków i poglądy solaryczne 
uważane były za szkodliwe dla państwa; ci zaś, co podobne myśli upowszechniali, dostawali się do 
więzienia albo ginęli na szubienicy.
  Położenie stało się zwłaszcza bardzo naprężone chwilą, gdy niemal jednocześnie na Wschodzie 
naszej wyspy Telury połączyły się z państwem sąsiednim, na Zachodzie zaś to samo uczyniły 
Kalibany. W ten sposób zamiast czterech sąsiadów, którzy wciąż walczyli ze sobą, mieliśmy tylko 
dwóch, którzy wkrótce porozumieli się i zawarli przymierze zaczepno–odporne.
  Campanella był u nas na początku wieku XVII i widział złoty wiek naszej nowej organizacji. 
Ale niestety ten złoty wiek trwał bardzo krótko: nie minęło dwadzieścia pięć lat, a w Słońcogrodzie 
zapanowała anarchia zupełna.
  Była u nas wiara w żywy instynkt masy ludowej — i niestety rozczarowaliśmy się zupełnie. 
Masa była rozpętana, ale sama nad sobą panować nie umiała.
  Zdaje się, że nasi mędrcy — organizatorzy popełnili błąd przypuszczając, jakoby można 
stworzyć społeczeństwo, oparłszy je wyłącznie na zasadach wysnutych z czystego rozumu, a 
pominąwszy znaczenie popędów, instynktów, namiętności i wszystkich słabych stron natury 
ludzkiej, dla których rozum sam nie jest dostatecznym hamulcem.
  Chcieli oni z ziemi usunąć cierpienie, a tymczasem je powiększyli. Chcieli usunąć nędzę, a 
tymczasem ją podsycili. Chcieli zwalczyć egoizm, a tymczasem rozpętali go jeszcze bardziej.
  Natura ludzka wymaga pewnych skrępowań i zastrzeżeń, tak jak ptak, aby latać, musi mieć opór 
ze strony powietrza: bez tego oporu nie mógłby latać. Myśmy wszelkie zapory znieśli — i 
stanęliśmy wobec ptaka, z nadmiaru łatwości nie był w stanie latać.
  Takie zaś nastąpiło rozluźnienie ducha i obyczajów, że nasi władcy zaczęli myśleć o zamachu 
stanu, aby zaprowadzić rządy absolutne i despotyczne jak u Telurów i Kalibanów.
  Ale dążenia te wywołały niezadowolenie w masach. Nie zapominajmy, że fatalna niechęć do 
wojskowości (gdyż i pod tym względem rozwinęła się wielka anarchia) sprawiła, żeśmy bardzo 
niewielu mieli żołnierzy.
  Przeciwnie, wielu było takich, którzy w obawie zmian, jakie Metafizyka zamierzał wprowadzić, 
zwrócili się już do Telurów, już to do Kalibanów o pomoc, aby nasz ustrój uchronili przed 
despotyzmem.
  Był to najokropniejszy okres naszych dziejów: sąsiedzi nasi od dawna już dybali na naszą 
ziemię i skwapliwie skorzystali ze sposobności, gdy im ci zdrajcy podsunęli myśl „ochrony” 
Słońcogrodu.
  Sami oni przerazili się, ujrzawszy skutki swego obłędu i trzeba ku ich chlubie powiedzieć: 
wszyscy przywódcy tego ruchu samobójczą śmiercią odpokutowali za swe grzechy.
  Tymczasem jednak Telury i Kalibany ziemię naszą napadły. Niedługa była to walka, a choć się 
naraz zbudził animusz i naraz powstała wcale bitna armia, to jednak Suriawastu uległa przemocy 
nieprzyjaciół i oto znaleźliśmy się w niewoli. Było to w początkach wieku XVIII podług waszej 
rachuby.
  Podzielili oni nasz kraj na dwie części i sami zaczęli nim rządzić. Jakkolwiek byli to 
barbarzyńcy, niżsi od nas i co do barwy skóry, i co do ducha — to jednakże mieli za sobą siłę, która 
zawsze idzie przed prawej w warunkach takich, jak na przykład dzisiaj są wasze.
  Nasze poczucie honoru, nasza miłość własna, nasza zbiorowa dusza czuły się zelżone i 
zhańbione. Rozumieliśmy, żeśmy sami niemało zawinili i że czyściec, w który zapadliśmy, ma na 
celu naszą poprawę.
  Bo chociaż organizacja nasza, ta, której zaczątki piękne opisał wam Campanella, rozpadła się w 
anarchii, to jednak zasadniczo była ona wyższa od tej, którą spotkaliśmy u naszych wrogów.
  Zarówno żółtoskóre Telury, jak i półczarne Kalibany oparli budowę swoich państw na czystym 
despotyzmie; tylko że u Telurów było wszystko rozwinięte w formach pewnego mechanicznego 
porządku, gdy u Kalibanów przetrwał jakiś stan bardzo pierwotny zwykłego niewolnictwa. 
Kalibany nie dorośli do człowieczeństwa, Telury po prostu ludźmi być przestali.
  Tacy to władcy zapanowali nad nami. Ale chociaż własny rząd utraciliśmy, to jednak pewnym 
rodom ofiarowaliśmy idealne dziedzictwo naszych dawnych magistratur.
  Jedni z ojca na syna traktowani byli jako Słońce, inni — jako kierownicy trzech atrybutów 
Słońca.
  Pod wpływem niewoli, obok goryczy i melancholii, odbyła się wielka zmiana obyczajów: 
rozluźnione stosunki miłosne ustały i młodzież sama sobie stworzyła surowy kodeks erotyczny.
  Również rozwinęło się wielkie zamiłowanie pracy, jako też i nauki, która została zaniedbana.
  Słońce — nasz główny kierownik — wraz z radą mędrców, którzy ustanowili rząd tajny, zaczęli 
badać przyczyny, dla jakich próba poprzednia skończyła się tak tragicznie.
  Doszli oni do wniosku, że ustrój ten, ze stanowiska metafizyki doskonale pomyślany, nie był 
odpowiedni dla ludzi na ich ówczesnym stopniu rozwoju.
  Aby ten ustrój istotnie wcielić w życie, trzeba stworzyć innego człowieka, inną rasę.
  Głównym czynnikiem, który ludzi trzyma w kajdanach ciemnoty, żądz, plugastwa, rozpusty, 
kłamstwa, lenistwa, jest ciało materialne, które powstrzymuje nas lotach ku górze i każe wiecznie 
staczać się w błoto, jest w nas człowiek zewnętrzny, mało co różny od zwierzęcia, wieczny 
ludożerca, nieustannie łamiący się między podniosłością marzenia a nędzą jego realizacji; oraz 
człowiek wewnętrzny, jego duch nieśmiertelny, jego Jaźń wiekuista — nieraz zupełnie obcy tej 
gruboskórnej powłoce, w której duch mieszka.
  Tego człowieka wewnętrznego należy wydobyć na jaw, a tamto zwierzę zewnętrzne unicestwić.
  Ale jak to uczynić? Czyli czekać siedem tysięcy lat, aż ten człowiek zwycięży zwierza i sam się 
wyłoni, czy też znaleźć jakiś sposób, choćby mechaniczny, aby go wyzwolić?
  Postanowiono zatem szukać środków, by wydobyć esencję niebieską, ducha ludzkiego, aby ona 
mogła królować, nie zaś ten niższy byt materialny.
  Właśnie zaś w owym czasie dwaj nasi mędrcy, Agastia i Bhargawa, pracowali nad wielkim 
problematem życia i ducha.
  Nie były to rzeczy przedtem u nas nieznane, ale teraz stanęliśmy u wrót rozwiązania tych 
tajemnic.
  Już starzy jogowie widzieli o tym, że człowiek cielesny zawiera w sobie drugą istotę — 
człowieka astralnego. Ten człowiek astralny w warunkach zwykłych jest istotą bardzo nietrwałą i 
w gruncie lichszą od człowiek zewnętrznego, a jednak on to jest rzeczywistym człowiekiem, on 
jest naszym wewnętrznym, doskonalszym wiekuistym Ja.
  Niektórzy ludzie, zwani u Anglików „media”, dają fenomeny niezwykłe, które wielu uważa za 
nadprzyrodzone. Oczywiście jest to niedorzeczność, gdyż w przyrodzie nie ma rzeczy 
nadprzyrodzonych.
  W pewnych warunkach medium daje chwilowe życie istocie widmowej, astralnej, która jest 
właśnie zmaterializowaną naszą Jaźnią wewnętrzną.
  Owóż Agastia w licznych doświadczeniach zauważył, że ta materializacja widma odbywa się 
kosztem dematerializacji ciała medium.
  Były nawet eksperymenty tego rodzaju, że widmo zmaterializowane trwało kilkanaście godzin, 
ale medium wyczerpane rychło potem umierało; widmo zaś znikało.
  Zdarzyło się jednak tak, że ciało znikało na dwadzieścia cztery godziny, widmo zaś krążyło do 
woli, gdzie zapragnęło, a później znikało, ciało zaś było na nowo żywe i zdrowe.
  Rodziły się więc problematy takie: 1) jak zrobić, aby to widmo nie zniknęło wcale i aby ciało 
nie umarło, słowem, jak utrwalić astral, konserwując jednak ciało? 2) jak zrobić, aby z każdej 
istoty ludzkiej wydobyć jej astral i stworzyć niejako społeczeństwo astralów?
  Wyzwolenie to naszej istoty wyższej z więzienia byłoby niemożliwe, gdyby nie wynalazek 
Bhargawy, który do samego rdzenia przeniknął budowę materii i związanej z nią niepodzielnie 
energii.
  Odkrył on Nirwidium, pierwotne puncium tworzywa, oraz połączone z nim Nerwidium — jako 
puncium ruchu mechanicznego, życiowego i psychicznego.
  Agastia stworzył maszynę, bardzo prostą, ku wydobywaniu Nirwidium; a ponieważ Nirwidium 
jest wszędzie, przeto można je wszędzie i w każdej chwili wydobywać w ilości dowolnej i w 
dowolnej postaci, zwłaszcza z powietrza. Z niego to mamy owe pastylki, które nas żywią 
redukując do minimum konieczność jedzenia. Nirwidium na przykład pozwala nam zmieniać 
ołów, którego mamy tu bogate pokłady, na złoto: dlatego widzisz u nas tyle złota, które używamy 
jako metal nie ulegający zepsuciu.
  Nirwidium, przesycone swoją energią ruchową, jakby świadomą, nerwową — w postaci 
przypominającej płyty rogowe — służy u nas do wyrobu na przykład samochodów, które się 
poruszają jak istoty świadome.
  Z Nirwidium robimy niezwalczony oręż, który ci pokaże Wasiszta. Jesteśmy w przededniu 
wojny, więc będziesz mógł się przekonać, jak małym wysiłkiem jesteśmy zdolni złamać 
najpotężniejsze siły wrogów — na lądzie, na morzu i w powietrzu.
  Ale najważniejsze jest to, że Nirwidium pozwala nam wulkanizować (czyli utrwalać) istoty 
fluidyczne z naszych ciał powstające.
  Aby te widma astralne mogły się niejako uczłowieczyć, musi przedtem nastąpić 
dematerializacja zupełna człowieka; widmo zaś zostaje wyzwolone, zwulkanizowane i utrwalone.
  Człowiek znika, przepada, wchodzi w niebyt, rzec można, staje się widmem. Ale nie przepada 
bezwzględnie: w razie grzechu, występku, obłędu, choroby u Solarów widzimy częściowy lub 
całkowity, nagły powrót elementu cielesnego. Pełny powrót ciała widzimy zwykle w chwili 
śmierci.
  Widmo z nirwidialnego ognia i nirwidialnej kąpieli wschodzi utrwalone i pełne mocy. Ciało 
jego jest o tyle wyższe od ciała ludzkiego, o ile ciało ludzkie jest wyższe od rośliny.
  Jest to rasa odmienna, z ludzkiej pochodząca i z ludzką związana, ale odmienna. Jednakże 
dzięki naszemu pokrewieństwu możemy się porozumiewać z ludźmi.
  Nie należy zapominać, że swoje dzieciństwo my przepędzamy jako istoty ludzkie. Chłopcy w 
roku osiemnastym, dziewczęta w roku piętnastym życia ulegają wyzwoleniu, to jest 
odcieleśnieniu.
  Nie znaleźliśmy dotąd sposobu dematerializacji istoty ludzkiej natychmiast po urodzeniu, gdyż 
mdłe niemowlę mogłoby nie wytrzymać wielkiej przemiany, a zresztą nie jest to pożądane. Aby 
astral mógł istnieć, musi przedtem wylęgać się niejako w organizmie ludzkim.
  Dopiero odcieleśnieni nasi Solarowie oddani zostają bogu Miłości. Niewątpliwie zapytasz, jak 
się objawia miłość u istot odcieleśnionych.
  Zupełnie tak, jak u ludzi — tylko jest prawdziwsza, trwalsza i czystsza. Dzieci rodzą się w łonie 
matki tak samo jak u ludzi i przychodzą na świat zupełnie jak Anglicy.
  Takie odkrycia porobił Bhargawa, który doszedł do wniosku, że trzeba użyć pewnej procedury 
mechanicznej, aby utrwalić istotę duchową na ziemi.
  Odkrycia te w całej pełni zostały wykończone około roku 1780, gdy naraz Telury i Kalibany, 
którzy dotąd naszym kosztem żyli w porozumieniu, rozpoczęli ze sobą długą i okrutną wojnę, która 
trwała koło lat dziesięciu.
  W owym czasie posiadaliśmy już broń nirwidialną i w końcu owych lat dziesięciu, widząc jak 
słabną Telury i Kalibany, powstaliśmy do walki z zaborcą i przepędziliśmy jednych i drugich. Tak 
się skończyła wojna, a Republika Słońcogrodzka nagle zmartwychwstała.
  Historia naszego wyzwolenia wcale nie była tak radosna, jak to wielu z nas w ciągu owych lat 
niewoli marzyło.
  Nie ma na świecie rzeczy niebezpieczniejszej niż realizacja jakiejś idei. Widzieliśmy to już w 
XVII wieku, gdy wcielony został w życie u nas, zdawałoby się, najdoskonalszy porządek 
społeczny: i oto wyszła z tego anarchia, rozpusta, nędza, nieszczęście i niewola.
  W niewoli marzyliśmy o wyzwoleniu, ale wielu przywykło do niewoli wierząc, że ona się nigdy 
nie skończy. Pod wpływem dwoistej władzy jedni upodobnili się raczej do Telurów, inni do 
Kalibanów. Powstały jakby dwa różne narody, choć jednym językiem mówiące, i nie mogły się 
zrozumieć.
  Nowy rząd, który powstał w odrodzonym Słońcogrodzie, oczekiwał z niepokojem, jak się 
urzeczywistni stuletnie marzenie.
  Istotnie, blisko trzydzieści lat po odbudowaniu ojczyzny trwały na nowo z grobu powstałe 
grzechy, intrygi warcholskie, walki stronnictw i korupcja wszelkiego rodzaju. Byli z jednej strony 
tacy, którzy chcieli na nowo wrócić do organizacji opisanej przez Campanellę; inni raczej chcieli 
rządów despotycznych jak u Telurów lub Kalibanów; inni za wzór stawiali urządzenia angielskie.
  Trzeba dodać, że choć na czele rządu stali bardzo szanowni mężowie, to jednak oszczerstwa 
najnikczemniejsze na nich rzucano, tak ohydne, że nawet bardzo uczciwi ludzie zaczęli żałować 
okresu niewoli.
  Należało przystąpić do wielkiej, bardzo ryzykownej reformy. Sąsiedzi nasi długoletnią wojną 
byli tak osłabieni, że mogliśmy spokojnie zająć się przemianą wewnętrzną.
  Trzeba było przede wszystkim stworzyć z tysiąc nadludzi, jakich obmyślił Agastia i Bhargawa. 
Robiło się to w wielkiej tajemnicy: w podziemiach Słońca ustawiona była maszyna produkująca 
Nirwidium i tamże zbudowano izbę dematerializacji tych, którzy chcieli się p0(j, dać 
doświadczeniu.
  Kilkadziesiąt jednostek takich już było, ale i to była realizacja, przy tym daleko trudniejsza niż 
inne, sięgająca do samej esencji natury ludzkiej. Trzeba było zbadać, jak się te zwulkanizowane 
widma zachowują.
  Przez czterdzieści osiem godzin astrale błądziły po świecie jak opętane, nie pojmując zupełnie 
swego zjawienia. Ale po krótkim czasie, po ośmiu dniach okazywały wielkie zrozumienie rzeczy 
ziemskich i znakomitą wyższość nad istotą ludzką.
  Zatem nasi mistrze drogą hipnozy zaczęli pouczać naród o tym, co zamierzają uczynić.
  Wielu było opornych, gdyż ciało jest łakome i pożądliwe, ale gdy z wolna przyjrzeli się 
wyższości ludzi astralnych nad sobą, a zwłaszcza zdolności latania po powietrzu, która jest 
wynikiem faktu, że ciało nasze jest niezmiernie lekkie, przy czym ciężar jego stanowi nasza wola, 
chętnie zaczęli się poddawać potrzebnej operacji.
  Operacja ta wymaga czasu i składa się z kilku momentów: naprzód trzeba wprowadzić medium 
w stan katalepsji, a bywają media bardzo oporne; następnie trzeba z niego stopniowo wydobywać 
ciało astralne, medium odcieleśniać, zjawę materializować; wreszcie medium unicestwić, zjawę 
zwulkanizować i utrwalić tak, że ona jedna żyje.
  Dopiero w chwili śmierci naraz ciało się ukazuje z powrotem i gdy astral ulatuje swobodnie na 
inną planetę, w komnacie żałobnej masz zwyczajnego trupa ludzkiego, który zostaje spalony na 
stosie.
  Na tym polega zmiana człowieka w naszej Republice i dopiero wtedy, kiedy nędzna materialna 
istota ludzka została przezwyciężona i przewyższona, kiedy zapanował na naszej wyspie duch 
wyzwolony z cielesności, dopiero wtedy można było zacząć istotną realizację tego świata, który 
opisał Campanella.
  Wówczas była to pierwsza próba, w warunkach ludzkich — nieudana. Druga próba, którą teraz 
przeprowadziliśmy, rzec można, świadczy o możliwości społeczeństwa doskonalszego niż te, 
które dotychczas były ziemi. Ale musi powstać człowiek nowy.
  Taka jest historia naszej Suriawastu.
  
  Łatwo zrozumiecie, z jakim wzruszeniem słuchałem opowieści czcigodnego Wiśwamitry. 
Przede wszystkim uderzyła mnie analogia między moją teorią dematerializacji mediów a 
procedurą używaną w Suriawastu stale i powszechnie. Byłem też niesłychanie ciekawy tego 
widowiska, jakim musiało być owo odcieleśnienie ludzi, wydobycie ich pierwiastka astralnego 
oraz ich nirwidyzacja lub — jak tu mówiono — wulkanizacja. Starzec obiecał mi, że zaprowadzi 
mię na taką uroczystość, która ma się odbyć natychmiast po wojnie, gdyż właśnie cała partia 
młodzieży płci obojga doszła do odpowiedniego wieku.
  A więc Miranda mogła być dla mnie źródłem stworzenia bardziej wyższej istoty nadludzkiej, 
ale — niestety — brakło mi Nirwidium.
  Co za nieszczęście dla świata — owa śmierć naszego Paracelsa Norwida. Wiadomość o 
Nirwidium była drugim powodem mego wzruszenia, ale o tym będę mówił później.
  
VI.
  
  Tegoż dnia po południu odbyć się miał obrzęd ślubny Wiśwamitry i Kesini. Udaliśmy się na 
płac główny miasta, którego gmachy zwiedziłem stopniowo.
  Był jeden centralny, jak mówiłem, Świątynia Słońc i dokoła niego trzy gmachy: Miłości, 
Mądrości i potęgi.
  Każdy z tych gmachów był świątynią, a zarazem stanowił, jak byśmy w Europie powiedzieli, 
ministerium.
  Ponieważ tutaj życie, metafizyka, i boskość zawsze się łączą ze sobą w jedno, zatem każdy 
niemal przedstawiciel magistratury jest jednocześnie kapłanem.
  Powiedziałbym, że ustrój tutejszy, będąc czymś w rodzaju socjalizmu, jest zarazem sofokracją, 
panowaniem mędrców, a nawet teokracją, panowaniem stanu kapłańskiego, co jest zrozumiałe, 
gdyż zarówno tutejsza religia, jako też filozofia wypływa z braminizmu, który jest organizacją 
teokratyczną.
  Dokoła owych trzech ministeriów, stanowiąc drugie koło, którego centrum było w Świątyni 
Słońca, stało sześć gmachów mniej uroczystej konstrukcji, a które wyglądałyby na fabryki lub 
jakieś przetwórnie, gdyby nie to, że nie miały kominów i przybudówek, jakie zwykle bywają u nas 
w osadach fabrycznych.
  Były to istotnie fabryki: w jednej z nich wyrabiano owe pigułki odżywcze, które stanowiły 
główny pokarm ludności; w drugiej przygotowywano cegły do budowania domów; w trzeciej — 
tkaniny na odzież; w czwartej — broń, owe miseri cordiale, o których wspominałem.
  Takie fabryki były rozsypane po całym kraju i wszystkie były połączone z tajemniczą maszyną, 
która się mieściła w podziemiach Świątyni Słońca.
  Podobne maszyny mniejszych rozmiarów znajdowały się w całej republice co dwadzieścia 
jeden kilometrów i za pomocą fal hertzowskich łączyły się ze sobą, jak byśmy powiedzieli, bez 
drutu.
  Niestety, Słońcogrodzianie bardzo zazdrośnie ukrywali tajemnicę tej maszyny, która ma być 
nadzwyczaj prosto zbudowana i jest, że tak powiem, maszyną maszyn, ponieważ wszystkie inne 
maszyny zastępuje.
  Wszędzie, gdzie taka maszyna się znajduje, jest ona okryta całym szeregiem tajemniczych 
zasłon i tylko otwór jej, przypominający zakończenie dużego lejka, wystaje na zewnątrz.
  Nie wszyscy mieszkańcy Republiki Słonecznej znają budowę tej maszyny; osobni technicy, 
których się wybiera spośród młodzieży jeszcze przed wulkanizacją i których odpowiednio się 
wychowuje, mają później nadzór nad maszyną.
  Składają oni przysięgę tajemnicy, a ponieważ władza tutejsza w wysokim stopniu stosuje 
psychoskopię, o ile by więc kto krzywoprzysiągł, natychmiast bywa zdemaskowany.
  Mówię o tym nieco dłużej, gdyż chcę wam wytłumaczyć, dlaczego, pomimo wielką życzliwość, 
z jaką mnie tu przyjęto, nie mogłem się dowiedzieć, jak jest zbudowana ta maszyna i nie mogłem 
jej zobaczyć.
  Wszyscy życzliwi nowożeńcom zgromadzili się w Świątyni Miłości. Był tam oprócz 
Wiśwamitry i Kesini Wasiszta z żoną i Damajanti z mężem oraz liczne grono osób, jeszcze mi nie 
znanych. Były tam również inne grupy, które widać ten sam obrządek zamierzały odprawić.
  Świątynia Miłości ma wielką hallę środkową z głównym ołtarzem oraz cztery halle poboczne. 
W głównym ołtarzu stoi posąg boga miłości, który nie przypomina bynajmniej Kupidyna 
greckiego: jest to raczej Kriszna, w którym się łączy świat zmysłowy i nadzmysłowy; z jednej 
strony tkwi on w najpierwotniejszym świecie materii, z drugiej — w najwyższym świecie idei.
  Była to postać niewielka, siedząca na delfinie, która wyobraża morze i ruch, morze i płodność, 
morze i nieskończoność — i w ten sposób jednoczy w sobie duch i materię, bóstwo i człowieka, 
miłość ziemską i nada ziemską.
  Zbyt kocham rzeźbę grecką, abym mógł się zachwycać posągami tutejszymi, które są w stylu 
dawnych bogów indyjskich.
  Również i Kriszna miał pewne cechy, które mi się niestety nie podobały. W ogóle sztuka 
Słońcogrodzian jest dla Europejczyków mało dostępna, choć metoda pracy ich artystów jest 
wysoce oryginalna, o czym jeszcze powiem.
  Im bardziej przyglądałem się Damajanti, tym więcej uderzało mnie jej podobieństwo z Lenorą i 
chwilami sądziłem, czy to nie jest ta sama istota, która już to krąży tu po wyspie jako żywa 
wcielona postać, już to znowu trwa jako widmo związane gdzieś daleko z jakąś nieokreśloną 
Mirandą.
  Damajanti była dziwnie zamyślona i widocznie coś ją absorbowało. Do mnie zwróciła się z 
pełnym życzliwości ukłonem i znów jakieś drżenie przeszło całą moją istotę i zacząłem marzyć, 
jakby to było pięknie, gdyby taka nadludzka istota…
  Figura Kriszny naraz zapromieniała wszystkimi kolorami tęczy; z wyżyny spadł deszcz 
kwiatów rozlewając dokoła zapach cudowny, a z galerii nad ołtarzem dał się słyszeć dźwięk 
melodyjnej muzyki: o ile mogłem sądzić, były to jakby arfy i lutnie, połączone z dźwiękiem 
organu.
  Śród tych wielobarwnych promieni, tych kwiatów i tej muzyki ukazał się przedstawiciel 
władzy, sługa boga Miłości.
  Wezwał on kandydatów ślubnych przed oblicze Kriszny; cztery pary wystąpiły ze swych 
orszaków i do ołtarza się zbliżyły.
  Sługa boży miał do nich krótką przemowę: podniósł wieloletnie współżycie, oparte na wiernej 
miłości; zaznaczył, że nieczęsto zdarzają się tak dostojne związki, za nagrodę połączył ich ręce, 
czym uwieńczył ich jedność, wzywając Krisznę, aby więcej było wzorów podobnych.
  Uroczystość była bardzo piękna i wzniosła i odznaczała się czymś, co u nas przy ślubach bywa 
bardzo rzadkie: prawdą. Miałeś wrażenie, że w tym obrzędzie ani kropli fałszu nie ma.
  Wszyscy obecni zaczęli śpiewać hymn z towarzyszeniem muzyki, która grać nie przestawała. 
Tak się odbyły zaślubiny Wiśwamitry z Kesinią oraz innych par, które były w świątyni.
  Byłem swoją drogą ciekawy, co to jest owo Ministerium i jakie są jego kompetencje. Niemały 
był istotnie zakres jego pracy, gdyż wyrazem miłość obejmowali oni znacznie szersze pojęcie, 
niż to u nas bywa.
  Przede wszystkim co się tyczy miłości bliźniego, która jest u nas naczelnym, a nigdy nie 
wykonywanym przykazaniem religii, to w Suriawastu jest ona zjawiskiem tak normalnym i 
nieustającym, że właściwie o niej się nie mówi; miłość ta rozumie się sama przez się i przez jakiś 
instynkt przyrodzony ludzi tutejszych sama przez się uprawia się spokojnie, bez nacisku, bez 
wyrozumowanego obowiązku, bez narzucania się bliźniej duszy i bez ostentacji.
  Zasadniczą sprawą jest tu troska o stworzenie potomstwa i przy tym chodzi o to, aby rasa była 
żarów fizycznie, jak duchowo pierwszorzędna.
  O ile bowiem Słońcogrodzianie mają ciało subtelniejsze, jakby na wyższej płaszczyźnie 
ustawione, o tyle znów mają zmysły doskonalsze, gdyż wszystkie odznaczają się zdolnością 
telepatyczną.
  To znaczy, że oko ich widzi na odległość dowolna, również ucho ich słyszy na odległość i tak 
dalej.
  Z tego powodu widzą, co się dzieje nawet na innych wyspach; mogą rozmawiać swobodnie z 
ludźmi żyjącym: i w innych stronach.
  Nerwy ich, o ile trafią na istotę pokrewnego ducha grają unisono z nerwami tej istoty.
  Owóż na tym opiera się to, co Siakuntala nazwała „osobną statystyką”.
  Ministerium Miłości prowadzi dokładną psychometrykę temperamentów, usposobień, falowań 
nerwowych uczuciowości i tak dalej różnych jednostek w całym kraju i dobiera je tak, że tworzy 
szczęśliwe stadła. Rzadko trafiają się omyłki, o ile zaś się trafią, to w sposób nie drażniący bywają 
wyrównane.
  Kiedy się rodzą dzieci, w pierwszym roku życia znajdują się pod opieką matki. Ona je sama 
karmi, gdyż mamki są tu nie znane.
  Później Ministerium zajmuje się ich wychowaniem aż do siódmego roku życia w szkołach 
macierzyńskich, gdy szkoła średnia znajduje się pod zawiadywaniem Ministerium Mądrości.
  Szkoła wyższa natomiast, do której wchodzą jednostki odcieleśnione, jest pod Zarządem Potęgi.
  Również do Zarządu Miłości należy wszystko, co jest związane z życiem rodziny: społeczność 
jak ojciec czuwa nad przeżywieniem ludności. Fabrykacja owych skondensowanych dragées, 
którymi się tu karmią, jest pod jego kierunkiem. Do niego należy to, co się wiąże z higieną, 
medycyną, farmacją.
  Również rolnictwo, hodowla bydła, hodowla kwiatów zależy do tego Ministerium, jak z drugiej 
strony te dziedziny pracy ludzkiej, które są pod władzą wyobraźni: więc poezja, sztuki plastyczne, 
muzyka. Wychowanie płynie rytmem muzycznym.
  Goście weselni udali się do domów, gdzie odprawiono ucztę, ale Wasiszta i kilku innych ludzi 
stosunkowo młodych, a będących w służbie Potęgi, zmuszeni byli pożegnać nowo zaślubionych, 
gdyż obowiązek wzywał ich gdzie indziej.
  Choć obecność Damajanti bardzo mnie nęciła, i ja również pragnąłem iść z nimi. Ale oni mieli 
polecieć powietrzem, gdy ja…
  Owóż Wasiszta, znając to moje życzenie, sprowadził mój wózek; sam w nim zasiadł wraz ze 
mną, ster nakręcił i powiedział: galop najwyższy!
  Jak wiemy, wózki te robiono nie z pierwotnej i bezwładnej materii nirwidialnej, ale z tegoż 
elementu mocno przesyconego energią ruchową (tak zwane Nerwidium).
  Dlatego wszelkie narzędzia, które się poruszają, nie są pozbawione pewnego rodzaju 
świadomości; rzekłbyś — słyszą, widzą.
  Toteż samochód nasz, usłyszawszy rozkaz mego towarzysza, puścił się po ulicach Słońcogrodu 
tak zawrotnym pędem, że nic a nic nie widziałem: wszystko mi się zlewało w dwoistą 
białopopielatą ścianę, a potem była równina bez granic. W niecałe dziesięć minut znaleźliśmy się 
za miastem, dokąd z różnych stron spływały powietrzem gromady młodych ludzi, żołnierzy.
  Spuszczali się na obszerną równinę, która stanowiła, mówiąc językiem Europy, „Pole 
Marsowe”. I ci, którzy asystowali uroczystości zaślubin, krewni, i przyjaciele Wasiszty, przybyli 
tu prawie jednocześnie z nami.
  Miały się odbyć ćwiczenia wojskowe poprzedzając wojnę. Ćwiczenia były urządzone na sposób 
manewrów Żołnierzy było tysiąc; podzieleni byli na dwie armie po pięćset osób.
  Większość przybyła w specjalnym stroju, który ukrywał się pod chlamidą.
  Wasiszta chlamidę zostawił w wózku, gdzie i mnie kazał siedzieć (gdyż oczywiście na „Pole 
Marsowe” nie zostałem wpuszczony).
  Teraz był jakby w trykocie, w którym poruszył jakąś śrubkę czy coś podobnego, i w tej chwili 
miał na sobie rzekłbyś stalowy, ale nader giętki pancerz, kolczugę, która go od stóp do głów 
okrywała.
  Tak samo w kolczugi był przybrany cały tysiąc żołnierzy.
  Jedna część, wyobrażająca nieprzyjaciół, była nadto przepasana czerwoną szarfą.
  Niektórzy mieli na stalowej kolczudze złote znaki, które widocznie oznaczały rangę. Wasiszta 
nosił na szyi złoty kołnierzyk, który w naszej nomenklaturze odpowiadał randze pułkownika.
  Na obszernym „Polu Marsowym” z dwu krańców stanęły oba wojska.
  Wojsko „nasze” było zbrojne wyłącznie w misericordie. Nieprzyjaciel zaś miał normalne 
karabiny i armaty europejskie.
  W oddaleniu jednej trzeciej części „Pola Marsowego” w armii nieprzyjacielskiej zbudowany 
był rodzaj muru z granitu, wyobrażający fortecę; również w oddaleniu jednej trzeciej części „Pola” 
po naszej stronie stała ściana z tego nieokreślonego materiału, z którego tu budowano domy, owe 
susznie po wsiach i tak dalej; ściana była nie grubsza nad palec, wysoka na sześćdziesiąt metrów.
  Armaty nieprzyjacielskie stały na murze tak, że mierzyły wprost w naszą ścianę.
  W danej chwili zabrzmiał odgłos trąb z obu stron: było to hasło bitwy. Huknęły armaty 
nieprzyjacielskie; róg zaczął strzelać w naszą ścianę, ale ściana ani drgnęła; jedne z kul płaszczyły 
się w jej powierzchni, rozpalały ją na chwilę w punkcie uderzonym do czerwoności, po czym w nią 
wsiąkały niknąc bez śladu.
  Inne o jeden milimetr od ściany zatrzymywały się w biegu i padały na ziemię, gdzie się na 
popiół rozpadały.
  Na szczycie ściany, wewnątrz, była galeryjka, na której stali nasi żołnierze. Każdy z nich brał do 
ręki swój mieczyk i pokręciwszy jakąś śrubkę powiększał go do rozmiarów wielkiego garłacza.
  W ciszy zupełnej z tych garłaczów zaczęły wylatywać półdostrzegalne grube iskry barwy złotej, 
raczej płomienie, które jakby świadomie leciały wprost na kamienny mur forteczny nieprzyjaciela.
  Kamień ulegał przedziurawieniu, chwilowo syczał, jakby się w nim coś gotowało, po czym 
robił się czerwony, jakby się palił wewnętrznie bez płomienia; potem bielał przepalony do szczętu 
i rozpadał się na popiół.
  Niecałe pół godziny trwało to burzenie fortecy: armaty na murze ustawione ulegały tym samym 
wpływom rozkładu co granit. I one również w proch się rozsypały. Nieprzyjaciel został odsłonięty.
  Wówczas nasi żołnierze ulecieli w powietrze. Zresztą jedna tylko setka się uniosła w górę; inni 
pozostali w fortecy.
  Spłynęli na ziemię w pewnej niewielkiej odległości od nieprzyjaciela (który fikcyjnie nie umiał 
latać p0 powietrzu) i ruszyli przeciw niemu, doprowadziwszy mieczyki do dawnej normy.
  Nieprzyjaciel zaczął strzelać ze swych karabinów, ale każda kula o jeden milimetr od naszego 
żołnierza zatrzymywała się w biegu i upadała mu u nóg na ziemię.
  Nasi natomiast podnosili mieczyki swe i wyrzucali z nich (bezgłośne) iskry złote, które jakby 
świadomie uderzały w nieprzyjaciół.
  Każdy uderzony padał na ziemię, co miało znaczyć że jest trafiony, ranny, zabity. I 
niewątpliwie byłoby tak’ gdyby nie ów stalowy pancerz nirwidialny, który go uchronił od 
niebezpieczeństwa.
  Misericordia jest bezsilna wobec człowieka zbrojnego na sposób Suriawastu.
  Manewry te były małym obrazem bitwy z tą różnicą, że czy to Kalibany, czy Telury nie mieli 
naszego kostiumu i dlatego w razie uderzenia misericordia ginęli natychmiastowo, przy czym 
każda iskra przelatując od człowieka do człowieka unicestwiła ich naraz całe setki.
  Pięciuset Słońcogrodzian było dość, aby unieszkodliwić sto razy większą armię.
  Uderzenia Słońcogrodzian były trojakiej siły i każdy mógł je miarkować podług trzech linii na 
mieczu: uderzenie słabe ubezwładnia wroga kontuzją dwutygodniową, która mija bez śladu; 
uderzenie średnie wali na ziemię i wprowadza w sen trzymiesięczny, z którego uśpiony budzi się, 
ale jeszcze przez pewien czas krąży po świecie odurzony i półprzytomny; uderzenie mocne zabija, 
spala i w proch rozsypuje w ciągu czterech minut.
  Najczęściej używają Solarowie uderzenia średniego, gdyż zupełnie im wystarcza odebrać 
wrogowi moc czynienia złego, zachowując życie: sen trzymiesięczny półmilionowej armii 
gwarantuje, że wojna nieprędko się powtórzy.
  Nie ma tu rannych ani zabitych: są tylko uśpieni.
  Trzeba zaznaczyć, że Telury, w razie bitwy, choć wiedzą, co im grozi, trwają na stanowisku do 
ostatka; Kalibany przeciwnie — bardzo łatwo tył podają i w ten sposób unikają klęski, choć ich 
wartość bojowa staje się równa zeru.
  Nadto nigdy w prawdziwej bitwie Solary nie walczą na polu, lecz rzucają swe iskry z powietrza.
  Tym sposobem również mogą niszczyć flotę nieprzyjacielską, choć sami wcale floty nie mają.
  Telury mają też aeroplany zakupione w Europie, ale nasi łatwo dają sobie z nimi radę.
  Nazajutrz miała się rozpocząć wojna. Jaka była przyczyna wojny? Na to pytanie odpowiedziano 
mi w ten sposób:
  — Najważniejszą przyczynę stanowi grupa Słońcogrodzian niezadowolonych z naszego trybu 
życia.
  — Alboż są tacy?
  — Bezwarunkowo. Jest to opozycja, która powstała skutkiem propagandy niejakiego Czarwaki. 
Ten, działając śród młodzieży, a także i ich matek, sprawił, że corocznie pewna część zarówno 
chłopców jak dziewcząt nie chce się poddać operacji odcieleśnienia i pragnie pozostać w stanie 
pierwotnym. Z drugiej strony różne elementy grzeszne i występne pod wpływem przewagi sił 
ciemnych przezwyciężają w sobie astral i powracają do stanu cielesnego albo, jak my to zowiemy, 
do stanu upiorów. Owóż zarówno jedni jak drudzy są wysyłani do pewnej miejscowości zwanej 
Kalana i tu mają wyznaczony pobyt. Staraliśmy się im urządzić życie w stosunku do ich potrzeb, 
ale ci, zamiast pracować na miejscu, wolą zajmować się łupiestwem i rozbojem, co u nas jest 
niemożliwe, a ponieważ miejscowość ta leży blisko granicy Telurii, przeto Kalanowie uprawiają 
zbójectwo w ziemi Telurów. Z tego też powodu Telurowie znów napadają na nasz kraj i robią nam 
niesłychane przykrości Postanowiliśmy więc naprzód ukarać Telurów, a potem zaraz po wojnie 
przenieść naszych Upiorników do środka kraju.
  — Dużo też ich jest?
  — Koło dziesięciu tysięcy. Wiele matek w chwili ostatniej zakłada protest łez przeciw 
odciełeśnieniu dziecka i uchodzi do Kalany.
  — Czemuż nie ukarzecie w jakiś sposób Czarwaki?
  — Ma on swobodę słowa i nie możemy zakazać mu by myślał i mówił, jak uważa. Chcemy 
dokładnie poznać jego idee oraz metody, aby go zwalczyć należycie.
  — A kiedy zaczynacie wyprawę wojenną?
  — Jutro nad ranem.
  — Czy nie mógłbym z wami pojechać?
  — Niepodobieństwo. Do granicy jest sto siedemdziesiąt kilometrów; my tam będziemy za 
dwadzieścia minut, ty zaś mógłbyś tam być dopiero za sześć godzin. Jeżeli jednak chcesz, to 
możesz pojechać, choć zobaczysz niewiele.
  — Owszem, jak najchętniej. Proszę mi tylko powiedzieć, dlaczego zarazem Kalibany z wami 
walczą?
  — Kalibany znajdują się w przymierzu z Telurami i obowiązani są w każdej wojnie im 
dopomagać. Podobnież i Telury Kalibanom. Ale nasza armia wystarczy na dwa fronty.
  
VII.
  
  O godzinie piątej byłem już w domu z powrotem chciałem odwiedzić Wiśwamitrę. 
Dowiedziałem się jednak, że już w mieście go nie ma i że zaraz po ślubie oboje małżonkowie, 
czule się pożegnawszy, rozeszli się zawsze; ojciec Siakuntali udał się do lasu Kiszkinda o 
siedem–osiem kilometrów od Suriawastu, jego żona zaś zamieszkała w innym lesie. Słowem na 
starość Wiśwamitra został pustelnikiem, jak to wielu tutaj czyni, i Siakuntala również została 
pustelnicą.
  Są tu lasy, w których przebywają starcy — mężczyźni, oraz inne — pustelnie kobiece. 
Zazwyczaj lasy te nie są zbyt oddalone od siebie.
  Postanowiłem zobaczyć się z Wiśwamitrą, aby z nim jeszcze porozmawiać, gdyż miałem pewne 
wątpliwości.
  Siadłem do swego wózka i pierwszy raz ośmieliłem się samodzielnie puścić w drogę: do lasu 
Kiszkinda prowadził gościniec prosty, zresztą wózek doskonale znał wolę i wiedział dokąd jechać.
  Nie umiałem tylko puścić go w ruch tak pospiesznie, jak to robiła Damajanti, której cudowne 
oczy i smętny uśmiech, i cała postać nagle mi się przypomniały, i znów… Leonora…
  Pogoda była piękna; skwar, dokuczliwy na ulicach miasta, tu znacznie był łagodniejszy. 
Jechałem śród szerokich pól i zagajników, a droga była wysadzona drzewami figowymi, cedrami i 
palmami. Ludzi spotykałem na drodze niewielu, gdyż większość była w polu i słychać było z 
daleka pieśni ludzkie, którym towarzyszyły śpiewy ptaków: odzywały się kosy i wiewiołgi, a także 
zaczynały swe tryle kukułki indyjskie, których głos przypomina pienie słowika.
  Ci z obywateli, których spotykałem na drodze, witali się ze mną bardzo przyjaźnie: wszyscy o 
mnie wiedzieli gdyż wieści łatwo się tu rozchodzą. Prawie u samego wejścia do lasu Kiszkinda 
spostrzegłem kompleks dość dużych domków otoczonych ogrodem i parkanem; jak mi wyjaśnił 
jeden z przechodniów, była to szkoła. Zamierzałem odwiedzić ją później.
  Kiedy już byłem w lesie, postanowiłem dowiedzieć się, gdzie zamieszkał nowo przybyły 
pustelnik. Las to był gęsty, przeważnie cedrowo–figowy i gdym się znalazł w jego głębi cienistej, z 
lekka wilgotnej, jakimś tchnieniem odwieczności przesyconej, doznałem wrażenia, jakiego zwykle 
doznaję, gdy wchodzę do puszczy; zdawało mi się, że stanąłem w jakiejś pierwotnej, tajemnice 
szemrzącej świątyni: ani na stepach, ani na polu, ani w górach, ani nawet na morzu człowiek nie 
jest tak blisko Boga jak w puszczy.
  Zasłuchany w szum, którym się kołysały gałęzie lasu, jechałem ścieżkami coraz dalej w 
gęstwiny, aż na koniec trafiłem na szereg drewnianych domków, rzadko rozstawionych. Mieszkali 
w nich pustelnicy. Byli to starcy, którzy dla tych czy innych powodów opuszczali społeczeństwo i 
gotowali się do wielkiego aktu śmierci.
  Jeżeli mówię starcy — to dlatego tylko, że u nas ludzie w tym wieku co oni (lat 
siedemdziesiąt—osiemdziesiąt) uważani bywają za starców. W gruncie rzeczy mieli oni lekkość i 
elastyczność mężów w pełni rozwoju, gdyż Solarowie do ostatka konserwują siłę umysłu i 
rzeź—kość ciała, a marazm starczy jest tu nie znany.
  Zachowali oni zwyczaj pustelnictwa z dawnej epoki braminizmu, zarzucili jednakże te 
umartwienia jałowe, którym jeszcze dziś oddają się asceci w Indiach. Celem ich jest oderwać się 
od spraw życiowych, które może są tu mniej dokuczliwe i natrętne niż u nas, a jednak rozpraszają 
myśl w ten sposób, że człowiek nie może rozmawiać z bogami tyle, ile by pragnął.
  Dookoła stały w pewnym oddaleniu od siebie chaty.
  Znalazłem na koniec Wiśwamitrę. Sąsiedzi przyszli i pomagali mu w urządzeniu chaty, która 
jeszcze nie L—la należycie przysposobiona na jego przyjęcie. Chaty t0 były maleńkie, czasami z 
jednej, czasami z dwóch izb dla dwóch osób złożone; zawierały sprzęty najprostsze. Na ławie 
przed chatą siedziało paru pustelników, a między innymi Wiśwamitra: widocznie go tak życzliwe 
witano. Miał tu oczywiście niemało znajomych; rozpytywali go o przeszłość, o powody, dla 
których osiadł w lesie, o główny przedmiot jego rozmyślań, o jego cele. Wiśwamitra spokojnie im 
na to wszystko odpowiadał, a gdy mnie zobaczył, powstał i jakby ku mnie spieszył. Byłem trochę 
onieśmielony na widok tylu mężów, którzy zerwali ze światem i, zagłębieni w sobie, szukali 
prawdy. Jednakże sam pobiegłem w jego stronę i ukłonem powitałem zarówno jego samego, jak i 
innych obecnych tu pustelników.
  On w kilku słowach objaśnił ich o mojej osobie i widziałem, że jednak byli mną zainteresowani.
  — Pozwoliłem sobie — mówię do niego — niepokoić tu ciebie, gdyż wielkie tajemnice, które 
mi powiedziałeś, zawierają w sobie punkty dla mnie wątpliwe. Nie sądziłem przy tym, że już zaraz 
po ślubie z żoną się rozłączysz i niejasne jest dla mnie, dlaczego to uczyniłeś. Widzę zaś, że 
niejeden tu jest, który tak samo jak ty postąpił, i że licznych masz towarzyszów. Czy jesteś życiem 
zmęczony? Czy cię zbytnią napełniło goryczą? Czy szukasz tu nowej drogi żywota?
  — Bynajmniej. Com miał dla ludzi wykonać, wykonałem. Ale pierwsza rzecz dla każdego 
człowieka to dostojnie przygotować się na śmierć. Pewnie, że całe życie nasze to droga ku tej 
chwili ostatecznej i że to nic innego nie znaczy, jeno umierać co chwila, bo każda chwila, która w 
przeszłość bezpowrotną zapada, to umarła chwila naszego życia. Ale nadchodzi moment, gdy 
jesteśmy coraz bliżsi wielkiej godziny rozstania się z tą ziemią na zawsze. Wtedy jedna rzecz nam 
pozostała najwyższa: kontemplacja tej przemiany, w której objawi się nam wielkie wszystko i 
wielka nicość bytu. Dlatego to rozstałem się z żoną, z ludźmi, z miastem i chcę być sam ze sobą w 
towarzystwie takich tylko którzy do tegoż samego celu dążą, co i ja. A szanowni ci mędrcy znają 
wartość samotności i nie narzucają nigdy nikomu swego towarzystwa. Szukam spokoju.
  — Rozumiem, rozumiem dobrze to uczucie, którego w naszych europejskich stosunkach nikt 
zaspokoić nie może. I nie chciałbym ci samotności naruszać, jeżeli jej pożądasz, ale pragnąłem raz 
jeszcze zobaczyć się z tobą i jeszcze z tobą pomówić. Czy pozwolisz?
  — Owszem. Miło mi będzie. To pierwszy dzień mego pustelnictwa. Jeszcze przez pół jestem w 
mieście. Czego pragniesz?
  — Chciałbym ci zadać kilka pytań; pierwsze nieco obojętne: co znaczy twój urząd, bo go nie 
bardzo rozumiem. Drugie dotyczy miłości człowieka i waszego stosunku do innych gromad 
ludzkich. Trzecie, związane z tym drugim; dlaczegoście, wiedząc o straszliwej wojnie, jaką w tej 
chwili prowadzą ludy europejskie, nie stanęli po jednej albo po drugiej stronie, albo nie rozwiązali 
jej sami, mając tak potężny środek jak wasza misericordia.
  — Odpowiem ci chętnie na każde z pytań, jakie mi zadałeś. Życie ludzkie płynie na dwojgu 
skrzydłach: jednym z nich jest pamięć, a drugim zapomnienie. Pamięć działa jako potęga 
świadoma, w zapomnieniu giną pewne pierwiastki, które żyją w sferze zwanej u was 
podświadomą. Ale to, co się zowie świadomym, z tym, co jest podświadome, łączy się w jedno i 
nigdy to, co jest zapomniane, nie bywa w pełni zapomniane. W momencie, gdy nasz duch tego 
żąda, zapomniane się zjawia i staje się mocą pamiętną. Otóż ten moment naszej woli to moment 
geniuszu twórczego. Jedną z form pamięci jest prawda, złudzenie jedną z form niepamięci. 
Twórczość to umiejętne połączenie pamięci z niepamięcią Ponieważ zaś w naszym społeczeństwie 
geniusz twórcy jest siłą, która działa nieustannie i bez przerwy, przeto konieczny był urząd, który 
by niejako był termometrem tych falowań prawdy i złudzenia, jakie poruszają naszych marzycieli. 
Nieraz bowiem sen, złudzenie, marzenie bywa prawdą wyższą i doskonalszą niż to, co nam 
podsuwa pamięć, świadomość i rozum badawczy. Czy ci to jasne?
  — Jasne zupełnie i dziękuję. A teraz drugie pytanie: o ile mi się zdaje, uważacie za główne 
źródło zła egoizm. Istotnie, w swoim własnym środowisku, rzec można, zwalczyliście egoizm. Ale 
jeżeli zdobyliście sobie pewną wyższość i szczęśliwość w swoim kole, dlaczego zamykacie się w 
sobie i nie dopuszczacie innych do tej wyższości? Czy to nie jest egoizm? Wiem, że jutro zaczyna 
się wojna z Telurią; czy nie byłoby raczej lepiej narzucić im wasze ustawy i wciągnąć ich w obręb 
waszego wyższego istnienia?
  — Na to ci odpowiem krótko: jest u nas pewna grupa, która do tego dąży, ale narzucić paru 
milionom ludzi nasz tryb egzystencji jest to zadanie, którego jak na teraz nikt u nas nie rozwiązał 
należycie. Wymaga to czasu: nie zapominaj, że i u nas jeszcze nie ze wszystkim przyjęły się idee, 
które nasi mędrcy ogłosili. A cóż dopiero śród ludów obcych, które wiekami nawykły do innego 
bytu. Pomyśl sobie, że byśmy chcieli nasze normy narzucić Anglikom: żyją oni w gruboskórnym a 
bezwzględnym egoizmie, oddychają powietrzem nieustannych walk i interesów, drukują książki i 
gazety i naraz my byśmy ich mieli tego wszystkiego pozbawić. Ależ całe ich życie straciłoby swoją 
podstawę logiczną: powstałby chaos. Telury uważają, że ich urządzenia są najdoskonalsze, a 
Kalibany zapewniają, że jak oni się wezmą do reform, to zrobią to lepiej niż my; niektórzy, co do 
nas przyjeżdżali, zaraz chcieli u nas wszystko poprawiać. Jedyna rzecz, którą ci czy owi chcieliby 
od nas otrzymać, to nasze misericordie i nasza maszyna nirwidialna. Ale dać takie rzeczy w ich 
ręce czy w ręce Anglików — to znaczy narazić świat na jakieś niesłychane nieszczęście, bo nic by 
ich nie powstrzymało od nadużycia i zbrodni.
  — A więc dobrze, nie odsłaniajcie im tajemnicy; ale wiecie wy, ilu ludzi zginęło w czasie tej z 
górą pięcioletniej rzezi? I wy najspokojniej się temu przyglądacie? I nie powstrzymaliście tej 
okropnej wojny?
  — Żadna wojna nie wybucha sama przez się. Zazwyczaj bywa ona rezultatem grzechów 
ludzkich stuleciami nagromadzonych. Świat wasz — my znamy waszą historię — popełniał 
zbrodnie i chciał je łamać i usuwać za pomocą nowych zbrodni. Żaden Bóg na świecie nie może 
cofnąć czynów, które się stały i zmienić ich w niebyłe. Jest to granica wszechmocy bożej. Wojna, 
którą między sobą prowadzą Anglicy, jest wynikiem tysiąca czynów minionych, których żadna siła 
nie przekreśli i nie cofnie. Przeznaczenia muszą się dokonać. Jest tajemnicza ręka, która, poprzez 
te rzezie, prowadzi świat do swoich celów, innych niż cele, jakie sam człowiek sobie postawił. Oto 
przyczyna, dla której Suriawastu stanęła w czasie tej wojny na uboczu.
  Odpowiedź ta była mi nieco przykra, gdyż wydawała mi się sucha i nieubłaganie zimna; ale 
czułem w niej jakby głos wielkiego prawa Karmy. Podziękowałem staremu i jeszcze chciałem go o 
coś zapytać, gdy nagle, niedaleko nas, zwróciła moją uwagę grupa młodych ludzi, którzy mieli w 
ręku lutnie i otaczali jednego ze starców. Ten, siedząc pod gęstą figą, coś przemawiał rytmicznie, 
oni zaś natychmiast jego słowa powtarzali, przygrywając na lutni. Później starzec przestał mówić, 
oni zaś już to chórem, już to na pojedyncze głosy się podzieliwszy śpiewali w całości te rytmiczne 
słowa, które on przedtem wygłaszał częściami. Zaciekawiony, co to takiego, pytałem Wiśwamitrę; 
starzec, przemawiający rytmicznie, był to poeta, który tworzył poemat, a ci młodzi ludzie to 
rapsody, którzy na pamięć się uczą jego pieśni i recytują je śród ludu. Dowiedziałem się przy tym, 
że poeci tu nie piszą swoich utworów, ale je wygłaszają. Zauważyłem też, że w ogóle książek tu 
jest mało i te po większej części z dawnych czasów pozostały. W szkole na przykład cała wiedza 
streszczona jest w jednej książce, a filozofowie wykładają swe systemy w skondensowanych 
krótkich aforyzmach. Nieznane tu jest prawie ślęczenie po bibliotekach: o ile kto chce wiedzieć, 
czy to kraje dalekie, czyli wieki zamierzchłe, telepatycznie w nie przenika i wszystkie potrzebne 
mu wiadomości tą drogą zdobywa. Co się tyczy poezji — to krąży ona po świecie jak u nas pieśń 
ludowa i jest tak samo bezimienna. Nigdy nikt nie wie, czyim jest utworem najbardziej 
rozpowszechniona powieść czy poemat.
  To, co wygłaszał nasz pustelnik, była to pieśń na chwałę odcieleśnienia i wyzwolenia ducha z 
więzów materii.
  Podziękowałem Wiśwamitrze za jego łaskawość względem mnie i zaznaczyłem jeszcze, żem w 
pobliżu lasu widział budynek szkolny: czy mógłbym go zobaczyć? Wiśwamitra zwrócił się do 
dwóch młodych rapsodów aby mnie do szkoły zaprowadzili. Zbliżyli się do nas i powitali ze mną 
serdecznie. Byli to młodzi chłopcy którzy niedawno szkołę opuścili i niedawno ulegli 
odcieleśnieniu: jeden zwał się Orota, drugi Kaspera. Gdym się pożegnał z moim mistrzem i całym 
gronem pustelników, wyszedłem na ścieżkę leśną, gdzie stał mój wózek; Orota siadł wraz ze mną, 
a Kaspera poleciał powietrzem. W niedługim czasie byliśmy przed wrotami szkoły. Było już koło 
siódmej i lekcje były skończone: chłopcy, od lat ośmiu do osiemnastu, byli zgromadzeni na 
dziedzińcu i oddawali się zabawom i igrzyskom. Mistrze–gimnastycy czuwali nad nimi. Chłopcy 
bowiem już to grali w piłkę, już to gonitwy urządzali, już to ćwiczyli się na ręku, na kołach 
rzymskich, na trapezie i tak dalej. Gimnastyka mało czym różniła się od naszej. Jeden z 
dyrektorów szkoły, poznawszy swoich uczniów (owych dwóch rapsodów) oraz widząc nie 
znanego cudzoziemca pospieszył ku nam, a gdym swoją prośbę mu przedstawił, chętnie mi udzielił 
różnych informacji. Szkoła, którą zwiedzałem, była pod zarządem Ministerium Mądrości; kurs był 
dziesięcioletni i wewnątrz ogrodu miałeś szereg budynków; w każdym były dwie klasy oraz 
mieszkanie wychowańców. Nadto było kilka domów dla rodzin nauczycieli. Oglądałem szkołę 
wewnątrz: zważywszy, że ta młodzież jest w stanie czysto ludzkim, odpowiednio też ją urządzono; 
powiedziałbym nawet, że za wzór musiały jej służyć szkoły europejskie. Żałowałem bardzo, że nie 
mogłem się rozmówić z dziećmi, gdyż mówiły one nieastralnym językiem i dźwięki ich mowy 
były dla mnie niezrozumiałe. Natomiast mistrz Aczaria pouczył mnie o tutejszym systemie 
wychowawczym: zasadniczą rzeczą jest tu poddanie uczniów pod wpływy psychoplastyczne, to 
znaczy rozwijanie zdolności medialnych; dzieje się to za pomocą działania hipnotycznego, przy 
czym jednak baczy się, aby młodzież nie zatraciła własnej woli i indywidualności; poza tym 
mistrze dbają wysoce o rozwój fizyczny swych uczniów, dlatego w szkołach uprawiano 
gimnastykę, sport wszelkiego rodzaju, a także muzykę i taniec; trzecim ważnym przedmiotem była 
nauka rzemiosł i każde dziecko pracowało w jakimś warsztacie; na czwartym planie stały nauki 
pamięci, orientacji, rozumowania, dialektyki, wyobraźni i tym podobne, rozwijane w zwykłych 
przedmiotach szkolnych, których esencja była streszczona w jednej książce w krótkich zdaniach 
niby w formułach algebraicznych. Była to nauka wszechstronna bez balastu i głęboka bez 
nadmiaru słów. Nadto przy samym wstąpieniu do szkoły badano barwę, ton i melodię duszy 
ucznia; co roku badanie to powtarzano, tak iż każda szkoła miała najdokładniejszy obraz 
psychometrii swoich wychowańców. Dane te miały znaczenie na przyszłość, choćby w 
Ministerium Miłości. Szkoły chłopców i dziewcząt były odrębne i zazwyczaj w odrębnych 
miejscowościach; kurs nauk był zresztą zupełnie taki sam.
  W towarzystwie Oroty i Kaspery powróciłem do Suriawastu; było już po zachodzie słońca i 
zbliżał się wieczór. Miałem zaś jutro o świcie wyruszyć ku granicom Telurii; odpoczynek był mi 
bardzo potrzebny i spieszyłem do domu. Młodych rapsodów przedstawiłem Wasiszcie; ci zaś — 
po krótkiej rozmowie — jęli śpiewać nową pieśń, której się nauczyli, o szczęściu wyzwolenia 
duszy z więzów ciała.
  Nazajutrz o świcie armia Słońcogrodzian podzieliła się na dwie dywizje po pięciuset ludzi, z 
których jedna popłynęła w stronę Telurii, druga w stronę Kalibanii. W powietrzu błękitna stal ich 
kolczug tak się zlewa}a z otoczeniem, że byli wprost niewidzialni; wydawali się niby chmurą 
błękitną, zwłaszcza że sunęli po niebie bez najmniejszego szmeru.
  Co się mnie tyczy, to z jednym obywatelem Republiki Słonecznej siadłem do samochodu i w 
najwyższym pędzie pojechaliśmy w stronę Telurii.
  Byłem tam po sześciu godzinach jazdy. Wzmacniałem się po drodze winem diamentowym, tak 
że gdyśmy stanęli na miejscu, najmniejszego nie czułem zmęczenia.
  Stałem nad samą granicą Telurii i mogłem się przyjrzeć temu krajowi, wcale różnemu od naszej 
Citta del Sole.
  Muszę zaznaczyć, że dwustu pięćdziesięciu naszych żołnierzy spotkałem w tym miejscu: 
czekali na dalsze rozkazy. Połowa dostateczna była do prowadzenia wojny.
  Ponieważ, jak to wiemy, nasi republikanie byli obdarzeni siłą telepatyczną, byli zatem 
nieustannie uświadamiani o ruchu armii i jej sukcesach.
  Nadgraniczna forteca Łob–kam–por została zburzona; armia naczelnego wodza Telurów leżała 
uśpiona (dziesięć tysięcy ludzi) i bezwładna.
  Aliskanda — nasz główny dowódca — zajął dość obszerny pas kraju. Telurowie musieli się 
cofnąć.
  Nazajutrz druga część armii ruszyła naprzód na terytorium obce, któreśmy okupowali. 
Przywykli do posłuchu Telurowie, skoro tylko zobaczyli obce wojsko, bez oporu przyjęli naszą 
okupację.
  Telurowie są rasy oliwkowożółtej, bardzo inteligentni, pracowici i przemyślni. Są przy tym 
czyści i gospodarni.
  Na koniec, co najważniejsze, są znakomicie karni i zorganizowani; są posłuszni władzy i 
wszelkie przepis) dla nich są czymś sakramentalnym i niezaprzeczonym.
  Doprowadzili się kilkowiekową dyscypliną do takiego stanu, że działają jak maszyny.
  Rząd ich jest rodzajem królestwa absolutnego: władca, mający radę przyboczną złożoną z ludzi 
doświadczonych, wydaje rozkazy, które są natychmiast słuchane przez cały naród.
  Trzeba przyznać tym władcom, że dzięki ustawie zasadniczej postępują logicznie i choć logika 
również jest mechaniczna, władzy swej nie nadużywają.
  Telury, rzec by można, jest to kraj automatów: monarcha równie automatycznie rządzi, jak 
obywatele automatycznie żyją, armia zaś automatycznie walczy.
  Mają oni wielkie poczucie obowiązku i praca stała się tak nieodpartą potrzebą ich życia, że 
pracują nieustannie i bardzo dokładnie i bardzo wiele produkują.
  Widziałem tu wielką liczbę warsztatów rozmaitych, targowisk po wsiach i miastach.
  Są też koleje żelazne, które tu budowali Anglicy, gdyż prowadzą oni dość ożywiony handel z 
Telurami.
  Domki po wsiach są ładne i czyste; bujne są pola uprawne ryżu, pszenicy, kukurydzy, herbaty, 
kawy.
  Wszędzie porządek, czystość, praca, gospodarność, oszczędność — i nuda, nuda! Nuda 
przeraźliwa unosi się tu w powietrzu ponad wszystkim… Dusza ludzka tu zamarła.
  Armia nasza powolnym i niskim lotem zajmowała kraj, pozostawiając dwóch — trzech ludzi w 
każdej ważniejszej miejscowości.
  Nie był to zbyt ciężki ucisk, gdyż wszędzie pozostawiano rząd, organizowano milicję 
miejscową, a rekwizycji żadnych nie robiono, ile że naszej armii było to niepotrzebne.
  Z przyczyny powolnego teraz ruchu Solarów mogłem za nimi zdążyć bez trudu. 
Dowiedzieliśmy się, że naczelnik państwa, widząc niepodobieństwo walki przed naszym metodom 
wojennym, gdyż miał już blisko sto tysięcy żołnierzy uśpionych, zaproponował pokój. Dowódca 
nasz, który dowiedział się telepatycznie, że armia kalibańska częściowo zginęła, częściowo poszła 
w rozsypkę, chętnie się zgodził na pokój, gdyż wojnę uważaliśmy za malum necessarium* i drogę 
do pokoju.
  I tu zresztą żadnych warunków okrutnych nie postawiliśmy: ani jeńców nie brano, ani 
kontrybucji nie wymagano.
  Rozeszliśmy się bardzo po gentlemańsku, a władca Telurów doszedł jeszcze raz do wniosku, że 
nadludzkim żołnierzom Republiki Słonecznej sprostać nigdy nie będzie w stanie.
  Po trzech dniach wojna była skończona, pokój zawarty i większość powróciła do Suriawastu.
  Ale pięćdziesięciu żołnierzy i ja z nimi w swoim wózku wyruszyliśmy do Kalany. Mieliśmy 
nakaz zgromadzić wszystkich Upiorników znad granicy i przenieść ich w centrum kraju do pewnej 
doliny śród Gór Zielonych.
  Część zbuntowanych wiedziała już o tej wyprawie i rozproszyła się po lasach, a niektórzy 
wprost emigrowali do Telurii, aby już do nas nigdy nie wracać.
  Armia nasza dotarła w rychłym czasie do Kalany, gdzie znaleźliśmy nędzne chałupy, wielkie 
niechlujstwo i kompletny brak jakiejkolwiek kultury. Niektórzy twierdzą, że nawet u Kalibanów 
lepszy jest porządek.
  Corruptio opiimi pessima*: nadludzki typ Słońcogrodzian, spadając ze swej wyżyny, spada 
niżej najniższego.
  I tu nasi żołnierze użyli swej misericordii; biorąc uderzenie najsłabsze, zadawali napotkanym 
Upiornikom kontuzje, które im odbierały możność jakiegokolwiek działania na przeciąg dwóch 
tygodni.
  Tak ubezwładnionych gromadzono na wozy i przewożono do nowego osiedla w dolinie Gór 
Zielonych.
  Dwa dni trwało to polowanie; niejeden zapewne krył się jeszcze w lasach; owóż co do tych 
nakazano obywatelom miejscowym, aby ich w ten sam sposób w razie spotkania ustrzelić i 
przewieźć.
  Istniał zamiar urządzenia ich w formie kolonii karnej i domu poprawczego zorganizowanego 
jak warsztat lub ferma.
  
VIII.
  
  Prawie cały tydzień byłem nieobecny w Suriawastu. Kiedy powróciłem, serdecznie 
dziękowałem temu panu, co się podjął być moim woźnicą przez cały czas mej podróży.
  W mieście był wielki ruch. Samochody krążyły po wszystkich ulicach, a w każdym wiele 
młodzieży: chłopcy lat osiemnastu, dziewczyny lat piętnastu.
  Niejednemu z tych dzieci towarzyszyły matki, ale większość przybywała pod opieką 
mistrzów—nauczycieli ze szkół, które w znacznej części znajdowały się na prowincji.
  Nazajutrz miał się odbyć uroczysty obrzęd podniesienia stu czterdziestu siedmiu młodych istot 
ludzkich do stopnia ducha zmaterializowanego.
  Nie można powiedzieć, aby wszyscy byli bardzo zadowoleni z tej uroczystości; owszem i śród 
dzieci i śród matek było widoczne pewne zatroskanie, niepokój, smutek. Niejedna z kobiet płakała.
  Ale większość, owszem, była raczej zaciekawiona i rozradowana. Jak to już wiemy, w 
wychowaniu szkolnym w naszej republice nader ważną rolę odgrywa sugestia i hipnotyzm oraz tak 
zwana psychoplastyka.
  Od najmłodszych lat dzieci bywają w ten sposób ćwiczone, że bez urażenia woli własnej oraz 
indywidualności są jakby pod władzą pewnej siły psychicznej zewnętrznej i mają dusze tak 
nastawione, że tego momentu „powtórnych narodzin” oczekują jak zbawienia.
  Przy tym, widząc od dzieciństwa owe moce nadprzyrodzone, jak przesyłanie myśli na 
odległość, jasnowidzenie, dalekowidzenie, latanie po powietrzu, moce, które są właściwością 
odcieleśnionych, a które im w stanie obecnym są niedostępne, młodzi ludzie gorąco pragną takież 
same posiadać zalety, a bez dematerializacji ciała jest to prawie niepodobieństwo.
  Toteż ci spragnieni wyższości z pieśnią tryumfalną na ustach przejeżdżali ulice, jakby żegnając 
mury więzienne ciała, z którego mają się wydostać.
  Wszyscy kierowali się w stronę Świątyni Mądrości, gdyż tam odprawiano uroczystość 
odrodzin. Koło świątyni był budynek, w którym kandydaci mieli noc przepędzić i ostatnie 
ćwiczenia mediumiczne przerobić w towarzystwie mistrzów magnetyzerów do tego celu 
wyznaczonych.
  Są jednostki bardzo oporne na wpływy magnetyzmu i nie wszyscy jednego dnia mogą być 
zoperowani.
  Zazwyczaj przed snem młode media zarząd Świątyni raczy skromną ucztą; mleko, owoce, 
słodycze, wino specjalnie przysposobione stanowią esencję tej uczty, której sens polega na tyra, że 
podatność na magnetyzm staje się większa.
  O świcie miała się rozpocząć uroczystość; młodzież dzielono na grupy, przy czym dziewczęta 
pomieszczono osobno i osobno chłopców. Ponieważ cieszyłem się tu szczególną łaską jako rzadki 
cudzoziemiec, pozwolono mi asystować przy akcie dematerializacji mediów.
  Świątynia Mądrości, w której miała się odbyć cała ta sprawa, oprócz głównej nawy zdobnej 
posągiem Ganesi, boga wiedzy (rodzaj to Hermesa Trismegista*) posiada liczne komnaty 
podziemne, kolisto zbudowane koło pewnego centrum.
  W owej sali centralnej mieści się zbiornik złoto–zielonej Wody Nirwidialnej oraz rodzaj stosu, 
na którym goreje bez płomienia purpurowy ogień przypominający światło elektryczne. Izby 
podziemne wszystkie mają drzwi prowadzące do tej sali centralnej.
  Oczywiście tylko w jednej izbie mogłem być obecny. Panował w niej półmrok błękitny, a pod 
ścianą stało siedem stołów jakby szklanych, podobnych nieco do stołów operacyjnych w 
szpitalach.
  Siedmiu młodych ludzi osiemnastoletnich wprowadzono do tej izby; byli zupełnie obnażeni, 
pięknie zbudowani, a choć widoczne było, że to są prawie dzieci, jednakże z ich twarzy można 
było wyczytać znacznie większe głębie, niż to bywa u naszych dzieci.
  Rzecz prosta, że ciągłe obcowanie z istotami uduchowionymi, jakimi są mieszkańcy 
Suriawastu, podnosi duchowość tej młodzieży na znacznie wyższy stopień.
  Dlatego przejście do tego stanu astralnego, w jakim żyje tu starsze pokolenie, bywa przez nich 
witane ochot nie jako „drugie narodziny”.
  Są oczywiście jednostki oporne, żądz poziomych niewolnicy i skłonniejsi do uciech niższego 
rodzaju; ci albo z czasem ulegają sile mediumicznej swych magnetyzerów, albo są wysyłani do 
doliny Gór Zielonych jako niepoprawni.
  W sali, do której zostałem wpuszczony, panował półmrok szafirowy i przygrywała cicha, 
łaskocząca i obezwładniająca muzyka.
  Każdy z młodzieńców położył się na szklanym stole i nad każdym z nich stanął mistrz 
magnetyzer.
  Zdawało mi się, że jestem na zbiorowym seansie mediumicznym.
  Ci magnetyzerzy byli to ludzie fluidyczni, którzy po swym odcieleśnieniu specjalnie oddali się 
pracy nad tajemniczymi siłami natury.
  Przypomniała mi się Miranda i moja teoria, która twierdzi, że w miarę dematerializacji medium 
materia—lizuje się zjawa. Z zaciekawieniem też przyglądałem się temu, co miało nastąpić.
  Zważywszy, że oczy Solarów mają daleko większą skalę twórczą niż nasze, łatwo zrozumieć, że 
ich siła magnetyczna przerasta siłę podobną którego bądź znanego nam w Europie magnetyzera.
  Z oczu ich płynął jakiś potężny ogień, który się kondensował w postaci iskry czerwono—złotej. 
Ta iskra, uderzając w oczy medium, usypiała je momentalnie i z wolna kandydat zapadał w sen 
kataleptyczny.
  Po niejakim czasie z ciała uśpionych wyłaniała się bezforemna biała masa, która po kwadransie 
przybierała postać ludzką, a jednocześnie nogi i ręce medium znikały bez śladu; postać widmowa 
stała chwilę koło szklanego stołu, jakby chcąc powrócić do swej siedziby pierwotnej.
  Ale magnetyzer wprowadzał medium w stan hiperkatalepsji i wtedy kolejno dematerializował 
się kadłub I cały organizm: najdłużej trwała głowa i serce, które było osłonięte zimnym 
kompresem.
  Tymczasem astral, który się wyłonił z medium, stawał się coraz realniejszy.
  Ale był to dla magnetyzera moment największego wysiłku, gdy ciało kandydata znikło zupełnie 
i gdy na stole operacyjnym nie leżało już nic, a natomiast tuż obok stołu widzialny był zjaw 
widmowy o oczach błyszczących, choć zdumionych; o mocno bijącym sercu i wysokiej 
temperaturze ciała.
  Jest to bowiem moment ostateczny, w którym astral pożąda w pierwszej chwili 
natychmiastowego unicestwienia swej istoty. Zdarza się czasami, że mimo najwyższy wysiłek 
magnetyzera zjaw nagle znika, a na stole masz z powrotem ciało, które było tu pierwotnie.
  W takim razie całą pracę trzeba rozpoczynać na nowo i wtedy już widmo zniknąć nie może, a 
nawet, jak zauważono, nie chce już powrócić do swego więzienia.
  Wówczas następuje akt drugi.
  Zazwyczaj wszyscy kandydaci w liczbie siedmiu w jednym prawie czasie (około trzech godzin) 
zostają zdematerializowani i siedem widm astralnych, białych, eterycznych postaci ludzkich, 
nieświadomych ani siebie, ani świata, w który wchodzą, stoi w izbie magnetycznej; pozbawione są 
własnej woli i zdolności do działania. Ale mistrze czuwają każdy nad swoim kandydatem. Każdy 
więc swemu widmu daje nakaz: Pójdź!
  I otworzywszy drzwi do izby środkowej, prowadzą ich naprzód na ów Ogień Nirwidialny, w 
którym ich istota odcieleśniona „wulkanizuje się”, to jest utrwala tak, że choć to ciało jest znacznie 
subtelniejsze od naszego, to jednak posiada moc istnienia nie mniejszą niż my posiadamy.
  Bądź jak bądź temperatura widma jest tak wysoka, że mu grozi wyparowanie.
  Dlatego natychmiastowo z ognia przenoszą je do Kąpieli Nirwidialnej, lodowatej jak woda przy 
czterech stopniach Reaumura. Ta kąpiel wodna wyrównuje braki kąpieli ogniowej, hartuje nowe 
ciało, i nowy człowiek się narodził.
  Można powiedzieć tutaj słowami filozofa, że jest to creation propre de l’homme, stworzenie 
człowieka przez samego siebie.
  Nowo zrodzona istota jest przez jakiś czas nieprzytomna i nie rozumie zupełnie ani czym jest, 
ani gdzie się znajduje.
  Raz jeszcze mistrz magnetyzer — zwykle po ośmiu dniach — w lekki sen tę istotę wprowadza i 
daje jej nakaz przypomnienia sobie wszystkiego, co dotychczas przeżyła i czego się uczyła, oraz 
zapomnienia tego, co powinno zginąć w niepamięci.
  Z tego snu powstaje astral zwulkanizowany, pełny życia i energii, inteligentny i wyższą intuicją 
obdarzony; nadto zmysły jego są daleko potężniejsze od naszych, gdyż telepatia jest dla niego nie 
zjawiskiem wyjątkowym, ale stałym prawem.
  Przez jakiś czas widma żyją w podziemiach, a później (po dziesięciu dniach) wprowadzone 
zostają do społeczeństwa. Jak widzimy, cała ta ceremonia ma charakter bierzmowania.
  Przede wszystkim Ministerium Mądrości oddaje młodzież z powrotem zarządowi Miłości.
  Tu odpowiedni wydział, zbadawszy temperamenty, falowanie barw, tonów i aromatów 
uczuciowych, każdemu z nowo narodzonych mężczyzn wynajduje kochankę, o czym już 
wspominaliśmy, i wysyła ich do ogrodów Radżiwa, gdzie jakiś czas młodzież przemieszkuje.
  Są to zresztą dalsze wyniki całej tej ceremonii i o nich mówić tu więcej nie będę.
  Kiedym opuścił komnaty podziemne, przechodząc zez główną salę świątyni zauważyłem na 
bocznej ścianie dziwny rysunek, jakby z atlasu anatomicznego wyjęty.
  Był to mianowicie kręgosłup z czaszką i dokoła nich system nerwowy. Część nerwów była 
namalowana kolorem czerwonym, część zaś niebieskim.
  Zapytałem jednego z magnetyzerów, który po swej pracy odpoczywał, co to znaczy.
  — Jeżeli patrzysz na naszą budowę zewnętrznie, to zauważysz, że pod względem 
anatomicznym nie różnimy się wcale od ludzi. Ale głębiej w sprawę wniknąwszy, znajdziesz 
wielką różnicę, która nam daje kolosalną przewagę nad ludźmi. Człowiek ma podwójny system 
nerwowy: jeden jest to tak zwany system mózgowo–rdzeniowy, stanowiący siłę motoryczną życia 
świadomego, myśli, ruchu, działania, oraz splot słoneczny (plexus solaris), który kieruje życiem 
roślinnym człowieka, życiem podświadomym i nieświadomym. Owóż jak w mózgu koncentruje 
się inteligencja człowieka, tak w splocie słonecznym koncentruje się wszystko, co jest instynktem, 
przeczuciem i wszelkie moce tajemne człowieka. To, co Anglicy nazywają „media”, są to po 
prostu ludzie, których splot słoneczny jest bardziej rozwinięty niż u innych. Przy tym ten plexus 
niejako pragnie wydobyć się z niższej sfery życia instynktownego i przedostać w sferę instynktów 
wyższych. Ta walka o wyższość występuje w splocie słonecznym już to w formie wielkich 
namiętności (na przykład żądz miłosnych), już to w formie talentów artystycznych, już to wreszcie 
w formie uzdolnień mediumicznych. Owóż ceremonia, którą widziałeś, ma przede wszystkim na 
celu wyzwolenie splotu słonecznego z jego stanowiska podrzędnego i przysposobienie go do 
wyższych instynktów. Instynkt niższy to instynkt czysto zwierzęcy, który długie wieki człowieka 
nie opuszcza; instynkt wyższy to intuicja, zmysł natchnień i objawień’ wreszcie zmysł 
telepatyczny. Nie znaczy to bynajmniej, aby system mózgo–rdzeniowy miał zostać poniżony, 
pozbawiony swoich właściwości: bynajmniej, inteligencja nasza działa równie żywo jak przedtem, 
a nawet jeszcze żywiej, gdyż ją podsyca siła intuicyjna splotu słonecznego. Również energicznie 
działają wszystkie zmysły, które są u nas wydoskonalone, oraz wszystkie funkcje z systemem 
mózgo–rdzeniowym związane. Natomiast wyzwoliliśmy splot słoneczny z niektórych niższych 
obowiązków, jak na przykład zarząd kiszek, żołądka, wątroby, gdyż zredukowaliśmy konieczność 
jedzenia do minimum. Mamy za to wiele czasu do rozmyślań o Bogu i nieskończoności, a nadto 
jesteśmy wolni od tego maszynizmu, w jakim żyją Anglicy. Każdy z nas jest sam sobie 
aeroplanem; sam sobie jest telefonem i telegrafem; możemy się porozumiewać ze sobą na 
odległość myślą i słowem; możemy się nawet widzieć na odległość. Stworzyliśmy sobie maszynę 
maszyn, która nam wszystkie rzeczy załatwia w sposób prosty i akuratny. Jak zaś pracują nasi 
artyści, to możesz zobaczyć dziś jeszcze, gdyż mój przyjaciel Ardżuna ma zrobić nowy posąg 
Trójcy — Miłość, Mądrość i Potęgę w jednej postaci, który to posąg ma stanąć przed Świątynią 
Słońca.
  — Nie dziw — powiedziałem, choć sam sobie robiłem wyrzut z powodu lichoty mego 
kalamburu — nie dziw, że mieszkańcy Republiki Słonecznej oparli swój rozwój na splocie 
słonecznym.
  Po czym go zapytałem:
  — Czyś już odpoczął? Czy moglibyśmy iść do Ardżuny?
  Odpowiedział mi z uśmiechem:
  — Po takiej operacji bywam zwykle bardzo wyczerpany i muszę kilka dni odpoczywać. Ale 
napijmy się wina: wzmocnię się trochę i pójdziemy. Ardżuna mieszka niedaleko w dzielnicy 
Koziorożca.
  Ruszyliśmy wkrótce w drogę i znaleźliśmy się w pięknym ogrodzie kwiatowym, a w nim stał 
parterowy miły dom, w którym jedna sala z wielkim oknem stanowiła pracownię. Mój przewodnik 
szepnął coś po cichu i na ten szept, który widać wewnątrz usłyszano, drzwi się otwarły i wyszła 
kobieta w sukni lila: była to Damajanti. Spuściłem oczy: serce mi drżało jakąś beznadziejną 
słodyczą. Tanto genlile lani’ onesta…
  Niesłychana głębia była w jej oczach: pozdrowiła mię życzliwie i powitała eterycznym 
pocałunkiem w czoło, aż mnie przeniknął dreszcz od stóp do głów!
  Nie, coś tu się ze mną dzieje na tej wyspie! Czy nie przywrócić Damajanti do stanu 
człowieka–upiora? Albo może samemu poddać się operacji odcieleśnienia i zostać obywatelem 
Republiki Słonecznej?
  Byłem przekonany, że Damajanti nie jest względem mnie obojętna. Jej spojrzenie jest zbyt 
wymowne.
  Czyż bogowie nie schodzili do kobiet ludzkich ze swych wyżyn? Małoż to niewiast ziemskich 
kochał Jowisz albo Kriszna? Czyż Tetyda nie była poślubiona śmiertelnikowi? Kalipso czyż nie 
kochała Odyseusza?
  Czemuż by nie miała Damajanti?… Co za obłąkanie!
  W milczeniu szliśmy za gospodynią, która nas wprowadziła do pracowni swego małżonka. Był 
to właśnie Ardżuna.
  Pozdrowiliśmy go, a mój przewodnik wyjaśnił mu bliżej cel mojej wizyty. Muszę stwierdzić, że 
Ardż nie był zadowolony z propozycji.
  Pospieszyłem mu wyrazić swe uznanie dla jego stanowiska.
  Bezwarunkowo artysta woli tworzyć w samotności i jednocześnie przyszło mi do głowy 
zapytanie, co m robić człowiek w kraju, gdzie nieustanna telepatia uniemożliwia ludziom 
wyodrębnienie swej jaźni i może sta’ się rzeczą nie do wytrzymania.
  Ale to jest bardzo proste: każdy człowiek słońcogrodzki ze swej duszy, ni to jedwabnik ze 
swego organizmu, może wydobyć osłonę nieprzebytą i wtedy jest, że tak powiem, jakby zamknięty 
telefon: nikt go niepokoić nie może. Swoją drogą za wstawieniem Damajanti Ardżuna zgodził się 
pracować wobec trzecich osób.
  Stał przed nim blok marmuru przesycony eterem nerwidialnym, to jest psychicznie 
spokrewniony z artystą. Ardżuna miał w ręku rodzaj dłuta i płomiennym okiem w milczeniu 
przyglądał się marmurowi, jakby go magnetyzował.
  Potem w kilku miejscach kolejno z pewną siłą wyjątkową uderzył marmur i naraz jego odłamki 
zaczęły odrywać się od bloku i padały na ziemię.
  I potem same już bez pomocy dłuta odcinały się pozostawiając tylko to, co miało stanowić 
posąg.
  Jakoż wnet ujrzałem trójboskie oblicze istoty przedwiecznej, którą zamierzył rzeźbić artysta.
  Raz jeszcze żałowałem, że ten styl indyjski, który tu leży odziedziczony we krwi snycerzy, nie 
jest stylem greckim. Gdyby tu można zaszczepić grecki geniusz plastyczny!
  O ile jednak kto przywyknie do tego typu bogów, jakich rzeźbi rasa indyjska, to może się nimi 
zachwycać. W każdym razie jest w nich olbrzymia suma metafizyki zakutej w marmur.
  Można powiedzieć, że tu posąg niejako rzeźbi sam siebie, artysta zaś tylko myśl mu podsuwa.
  Posąg właściwie tkwi w tym bloku marmuru, a rzeźbiarz mu dopomaga jedynie do ujawnienia 
się w bycie.
  Ardżuna przerwał robotę i więcej nie mógł, czy nie chciał dziś pracować.
  Było już zresztą blisko zmroku: purpurą z lekka poszarpana zachodnia strona nieba bladła 
powoli i ciemniała.
  Gwiazdy już było widać na niebie, a z ogrodu płynął upajający zapach kwiatów zwrotnikowych.
  Kokkile, tittibhi i różne ptaki rozgłośnym śpiewem ożywiały ogród, po którym fruwały 
świetliki i inne samoświecące żuki. Od czasu do czasu ulatywał w powietrze złoty bażant albo 
lirogon.
  Poszliśmy do ogrodu i siedliśmy na ławce. Damajanti wzięła lutnię i zaczęła śpiewać cudnym 
sopranem melodyjne pieśni, które mię przenikały do głębi.
  Były to pieśni pełne tęsknoty, których muzyka i słowa rozrzewniły mnie ogromnie.
  Czy Damajanti robiła to celowo? Ludzie tutejsi zbyt dobrze przenikają drugich, aby nie 
wiedziała, co się ze mną dzieje. Ale zapewne i Ardżuna mię przeniknął… W takim razie…
  
IX.
  
  Tej nocy spałem bardzo niespokojnie. Byłem zaś, jak pierwszej nocy mego pobytu w tym kraju, 
u Wasiszty. Było koło pierwszej nad ranem, gdy naraz mię obudził blask księżyca, który się 
zatrzymał tuż koło mojego okna. Przyznaję zresztą, że nie wiem istotnie, czym się obudził czy 
śniłem; nie wiem, czy to było rojenie senne, czy zjawisko realne — dość, że porzuciłem swoją izbę 
i poszedłem do ogrodu koło naszego domu. Zapach kwiatów upajał mię, a srebrna poświata 
księżyca nadawała zarówno cieniom, jak jasnościom jakieś ostre, choć ciepłe zarysy. Błądziłem po 
alejach ogrodu, gdy naraz ujrzałem siedzącą na ławeczce osobę w białym ubraniu.
  Ten biały kolor najbardziej mię zadziwił, a to z tego powodu, że w ogóle biały kolor jest tu 
usunięty z odzieży.
  Ma to swoje powody głębiej sięgające: o ile medium trwa po seansie, jak to na przykład bywa w 
Europie, i o ile w czasie transu ukazuje się przy nim widmo, to zwykle samo widmo jest białe i 
suknie są białe, i wszystko, co z tym widmem się wiąże, jest białe.
  Białość oznacza całkowite odbarwienie tej istoty, z której widmo pochodzi. Dlatego to w 
Suriawastu kolor biały jest nie używany, gdyż nadawałby on pewną moc czynną zniknionemu 
ciału, które było kolebką naszych obywateli.
  Aby tej mocy uniknąć i zapobiec możliwości zmartwychwstania ciała, nie noszą tu zupełnie 
białych sukien. Ze względu jednak na piękność białego koloru uczeni tutejsi rozmyślają nad 
sposobem, który by go pozbawił owych cech niebezpiecznych. Tymczasowo jednak widzimy taką 
rozmaitość barw w odzieży Słońcogrodzianek.
  Jeżeli więc zjawiła się osoba w sukni białej, było to oczywiście zdarzenie nadzwyczajne.
  Kiedym się zbliżył do siedzącej na ławce kobiety (gdyż to była kobieta), ze zdziwieniem 
przekonałem się, że to Miranda.
  Raczej zaś nie Miranda. To Lenora, tak jest, to widmo, które się wyłania z Mirandy i w jej 
obecności się materializuje.
  — Lenoro! — rzekłem do niej — bądź pozdrowiona.
  Spojrzała na mnie jakby zdziwiona i uśmiechnęła sic białymi usty. Rzeczywiście, zarówno jej 
twarz, jak ręce, jak i suknia były białe z odcieniem srebra księżycowego.
  Było to raczej widmo seansowe niż istota żywa.
  — Pozwolisz mi tu usiąść? — zapytałem.
  Kiwnęła głową.
  — Czy mnie poznajesz?
  — Poznaję.
  — Widywaliśmy się dawniej.
  — Tak, tak — widywaliśmy się. Przypominam.
  — Co robi Miranda?
  — Miranda? Cóż to jest Miranda?
  — Miranda to jest osoba, która… z którą… — nie wiedziałem, jak jej to wytłumaczyć. — Więc 
ty nie znasz Mirandy? Ketty Douglas?
  — Nie rozumiem, o czym mówisz.
  Zdaje się, że ciało astralne nie wie nic o istnieniu ciała materialnego, w którym tkwi, podobnie 
zresztą, jak my po największej części nie wiemy nic o istocie metapsychicznej, która w nas 
przebywa. Lenora nie wiedziała nic o Mirandzie.
  — Skąd przychodzisz tu, Lenoro?
  — Z dalekich, dalekich stron!
  — Z dalekich, dalekich stron — powtórzyłem jak echo.
  — Z jakiejś dziwnej ciemnicy, do której zostałam strącona… i czasami tylko… ach, na krótko 
mogę się wydobyć…
  — Powiedziałaś raz: „Jeszcze nie teraz!”
  — Jeszcze nie teraz… nie teraz… to będzie późnię’
  — Co będzie później?
  — To będzie jakby inne życie.
  — Inne życie?
  — Tak, życie lepsze.
  — A ty nie żyjesz dobrze?
  — Nie. Ale tu mi dobrze.
  Rzecz godna uwagi, że ją nic nie zdziwił mój pobyt w tej miejscowości i zupełnie tej kwestii nie 
poruszała Uważała to widać za sprawę zupełnie naturalną.
  — Tu ci dobrze? — zapytałem. — Ty kochasz tych ludzi?
  — Kocham.
  — A gdybyś mnie kochała?
  Spojrzała na mnie przeciągle i uśmiechała się tajemniczo. Osłupiałem z podziwu, gdyż był to 
uśmiech Damajanti. Nigdy nie była tak podobna do Damajanti jak teraz. Zauważyłem w tej samej 
chwili, że dolna połowa jej osoby znikła zupełnie i że na ławce siedział sam kadłub. Oczy 
podniosła w górę i powiedziała mi:
  — Patrz!
  Rzuciłem wzrok do góry i w tej samej chwili Lenora rozwiała się i wsiąkła w niebyt albo raczej, 
jak sądzę, połączyła się znowu z Mirandą, której siedziba jest mi nie znana. Pytanie moje zostało 
bez odpowiedzi.
  Tymczasem z góry spływała jakaś postać w szatach barwy lila, które zlewały się z powietrzem 
tak, że chwilowo była niewidzialna. W minutę najwyżej po zniknieniu Lenory stanęła na jej 
miejscu postać nowa, która z obłoków spłynęła.
  Była to Damajanti.
  Ukląkłem przed nią i zacząłem jej dłonie całować.
  — O, jakiż bóg cię natchnął, żeś się tu zjawiła. Dzięki ci, Damajanti! Bądź błogosławiona!
  I znów obsypywałem jej ręce pocałunkami. Ona zaś jeszcze eterycznym pocałunkiem dotknęła, 
a właściwie nie dotknęła mego czoła, ale zatrzymała usta w odległości jednej dziesiątej milimetra 
koło niego.
  Pomimo że był to pocałunek niedocałowany, jednakże tak niebiańską przepoił mnie rozkoszą, 
że czułem się prawie tak potężny jak tutejsi mieszkańcy.
  — Tęskniłem do ciebie, Damajanti, gdyż samo powietrze, którym oddychasz, już mi jest 
źródłem wzruszeń, rozkoszy i szczęścia.
  — Powiem ci prawdę, wędrowniku. Od chwili, kiedy cię ujrzałam, coś mi się w sercu 
odmieniło. Rzadko się to zdarza u nas, aby rozwinęła się przyjaźń między naszym gatunkiem a 
istotą ludzką. A jednak tak się zdarzyło ze mną.
  — A więc, czy mi wolno to zapytanie postawić, czy mnie kochasz?
  — Rzadko u nas ludzie w tej sprawie, która jest sprawą najważniejszą ze wszystkich, rzadko u 
nas ludzie w tej sprawie kłamią. Rzadko nawet o tym mówią, bo u nas wszystko z góry się 
odgaduje i zanim powiedziałeś, już ta druga istota wszystko wie o tobie. Dlatego u nas ludzie 
chętnie milczą, bo milczenie to najmędrsza mowa.
  — Zatem mi nie chcesz odpowiedzieć na moje pytanie? A więc ci powiem rzecz dziwną, do 
której nikomu jeszcze się nie przyznałem. Jestem wrogiem rzeczywistości i cokolwiek w niej 
widzę, chciałbym w innych, lepszych formach zobaczyć. Żyję poza rzeczywistością; żyję w 
złudzeniu, żyję w bajce. I choć wiele rzeczywistych kobiet uwielbiałem w życiu, choć niejednej 
przysięgałem miłość, jak to u nas jest w zwyczaju, to jednak nie mogę powiedzieć, że którąkolwiek 
kochałem tak, jak kochać się powinno. Czy to była moja wina, czy wina tych kobiet ludzkich — 
nie wiem. Ale tak było, aż koniec sam sobie stworzyłem bajkę o miłości. Stworzyłem sobie istotę 
nierealną — widmo mojej wyobraźni, kobietę nadziemską, której nadałem imię Sofonisbe. To była 
moja urojona, nierzeczywista kochanka. A potem zjawiła się w mym życiu pewna istota dziwna 
imieniem Miranda. Było to medium, z którego wyłaniała się zjawa astralna Lenora! Ta Lenora była 
podobna do Sofonisbe, ale to jest fluid i eter, to psychoplazma mniej realna niż mój czysto 
mózgowy twór, moja Sofonisbe Muszę ci powiedzieć, że ta Lenora tylko co tu była Oderwawszy 
się od Mirandy dopłynęła tutaj i na krótki moment się zmaterializowała. Ale rozpłynęła się w 
nicość prawie w tej samej chwili, kiedyś ty się pokazała. Lenora tak jest do ciebie podobna, że 
niemal zdaje się twoją siostrą i chwilami tak myślę, że Sofonisbe, Lenora i ty — to jedna osoba. 
Tylko ty jesteś najrzeczywistsza.
  Gdybym podobne rzeczy mówił jakiejś damie warszawskiej — na pewno odesłałaby mnie do 
czubków. Ale tu, na Wyspie Słonecznej, mają inne poczucie rzeczywistości i inaczej rozumieją 
stosunek prawdy do złudzenia.
  Damajanti mi powiedziała:
  — Rozumiem ciebie, ale ty mnie nie ze wszystkim zrozumiałeś! Wiem, jak wy, Anglicy, 
pojmujecie miłość. Są i u nas ludzie, którzy tęsknią za takimi rozkoszami, jakie są powszechne u 
Telurów i Kalibanów. Mówiłeś kiedyś, że my jesteśmy anioły. Na to ci rzekłam: może tak, a może 
nie. Bo nasze życie — to wieczna odpowiedzialność i zatraciliśmy swobodę błądzenia. Toteż 
powstała u nas opozycja: niejaki Czarwaka, człowiek zawzięty i energiczny, rzucił nowe hasło: ma 
to być rzekomo powrót do natury. Powiada on, że my prowadzimy życie widm i że trzeba żyć 
życiem ludzkim. Uderza on w najsłabsze struny ducha: każdy z nas miewa chwilę tęsknoty za tyra 
życiem pierwotnym.
  — O, gdybyś chciała…
  — Nie. Ty jeszcze tego nie rozumiesz…
  Zamyśliła się. Po czym naraz rzekła:
  — Czarwaka na jutro zwołał zebranie, na którym chce wyłożyć swe idee. Będzie zapewne spór, 
gdyż ma on dzielnych przeciwników. Ja sama postanowiłam wystąpić przeciw niemu. Będę na tym 
zebraniu i jeżeli chcesz, pójdziemy razem.
  — Bardzom ciekaw tego zebrania. Chętnie pójdę, a zwłaszcza z tobą. Ale dlaczego chcesz 
wystąpić przeciw niemu?
  — Tak potrzeba.
  — Sofonisbe! Lenoro!
  Naraz Damajanti się rozpłakała. Błagałem ją, by się uspokoiła. Powiedziała mi wreszcie:
  — Myślę czasami, że wszystkie istoty na świecie, widzialne i niewidzialne, tęsknią za czymś 
dalekim, tajemniczym i niepojętym i może się zdarzyć tak, że właśnie w dwojgu istotach zupełnie 
sobie obcych — jak my — znajdzie się zaspokojenie tej tęsknoty.
  — A więc jednak masz dla mnie trochę przyjaźni, trochę sympatii — to mówiąc wziąłem ją za 
obie ręce, a gdy siadła na ławce, objąłem ją wpół; przytuliła się do mnie i było mi z nią ciepło i 
dobrze.
  — Wiele przyjaźni, wiele sympatii. Wstańmy. Byłem jej posłuszny. Kazała mi trzymać obie 
swe ręce na krzyż i tak samo trzymała moje ręce, i ruszyła ze mną środkiem alejki ogrodowej, 
licząc: raz, dwa — do siedmiu. Tak, uczyniwszy wspólnie siedem kroków, zwyczajem indyjskim 
zawarliśmy związek przyjaźni.
  — Posłuchaj mnie teraz. Jestem twoja. Pożegnałam Ardżunę. Ale gdybyś był odcieleśniony, 
sprawa byłaby prosta. Bo choć to rzadko się zdarza, jednak vi czasami ludzie się rozchodzą. 
Ministerium Miłości jest nieomylne. Między mną a Ardżuną nie było tej harmonii, jaka jest 
konieczna do szczęścia na ziemi. Już od dawna zachodziły między nami starcia, które oziębiły 
nasze stosunki.
  — Gdzież się podziejesz w takim razie? — zapytałem. — Bo przecież ja tu jestem obcy; nie 
mam ani domu, ani pola, ani nic. Nie wiem, czy byłbym tu na co przydatny.
  — Nie lękaj się o mnie. Ja mam pewną swoją myśl która mnie od dawna podtrzymuje, a której 
nikt nie zna.
  — A mnie jej nie powiesz?
  — Powiem, kiedy przyjdzie czas odpowiedni.
  Była to widać jakaś myśl podniosła, gdyż tak rozświetliła oblicze Damajanti, że ta wyglądała 
jak święta. O ile to człowiekowi może być dostępne, zdawało mi się, że jestem gdzieś na granicy 
ziemi i nieba i takiego doznałem wrażenia, jakiego doznać musiał Dante, kiedy stanął u wrót Raju 
i po raz pierwszy ujrzał tam Beatrycze.
  A chociaż w nas, słabych synach cielesności, zawsze się mieszają sacra profanis, to jednak 
Damajanti tak mnie prześwietliła swoją osobą, że wszelkie profanum znikło i byłem jak 
rozmodlony wobec jej niewiadomego, ale bez wątpienia podniosłego marzenia.
  Niestety — dowiedziałem się później, co to było! Była to rzecz tak przerażająca (w naszym 
europejskim pojęciu), że dotychczas nie mogę o tym wspomnieć bez dreszczu trwogi.
  Tymczasowo zastanawiałem się nad tym dziwnym stosunkiem, jaki się zawiązał między mną a 
tą istotą astralną i nadludzką. Przypominały mi się historie o rusałkach i świteziankach, ale to było 
zupełnie co innego. Tamto były elementale nieświadome, niższe od człowieka, anima 
panteistyczna, do cna w żywiołach ziemskich ‘rażona. Tu stałem wobec istoty wyższej od siebie, w 
której był nadmiar duchowości, gdy ja byłem żywiołem i lękałem się, że każdym ruchem mógłbym 
jej niepokalaną czystość splamić.
  Milczeliśmy oboje dłuższy czas. Na koniec jej powiedziałem tylko te słowa:
  — Kocham ciebie!
  I nagle Damajanti dziwnie się zmieniła; zdawało mi się, że jakąś bachantkę mam przed sobą, tak 
błyszczały jej oczy i tak bezczelnie uśmiechały się jej usta.
  Potem nie wiadomo jak znalazłem się w swoim pokoju — i ona była u mnie.
  Upadłem przed nią na kolana i całowałem jej nogi. Podniosła mnie i namiętnie pocałowała w 
usta. Po czym wyjęła ze swego woreczka wino i nalała kieliszek miary naparstka. Piliśmy na 
przemiany po parę kropel i raz jeszcze powtórzyliśmy to samo. Ogień niepojęty rozpalił moją 
krew: czułem się niby sam bóg Kriszna w Rasawanie. Porwałem Damajanti w objęcia i zacząłem ją 
całować, całować bez pamięci. Zapach cudnych kwiatów rozpłynął się po powietrzu; był to zapach 
Damajanti, zapach jej miłości…
  Naraz promienie słońca poprzez zieleń drzew ogrodu wcisnęły się do mego pokoju. Obudziłem 
się jakby ze snu. Nie było przy mnie nikogo, ale zapach cudowny, ten sam zapach, który oczarował 
mię we śnie, zapełniał moją izbę.
  
X.
  
  Rankiem zjawiła się u nas Damajanti. Sam nie wiedziałem, czy mam na nią patrzeć jak 
zwycięzca–kochanek, czy też jak winowajca, który miał sny bezbożne i sprofanował swe bóstwo. 
Nie wiedziałem, czy to był sen czy jawa, bo zwłaszcza tu w tym kraju — straciłem miarę granicy 
między urojeniem a rzeczywistością.
  Zauważyłem, że w ciągu dnia żona Wasiszty długie rozmowy prowadziła z Damajanti i 
chodziła z nią do świątyni Miłości. Co tam robiły — nie wiem; ale spostrzegłem, że Damajanti mię 
unika. Zbliżyłem się jednak do niej i zapytałem, co to znaczy? Spojrzała na mnie zimno i surowo, 
jakby była na mnie obrażona:
  — Rozchodzę się z moim mężem Ardżuną. Będę mieszkała u pani Gandhari. Tam możesz 
przyjść i zobaczyć się ze mną. — Bądź na zebraniu Czarwaki: odbywa się ono w jednej sali w 
okolicy świątyni Mądrości.
  Po co Damajanti powtarzała mi wiadomość o swym rozwodzie, nie rozumiem. Mimo to 
zacząłem teraz snuć Bóg wie jakie marzenia. I swoją drogą nie wiem, dlaczego mnie ta kobieta 
unika.
  Nie mogłem też nie uwzględnić, że realnie czy marzeniowo dała mi ona parę godzin takiego 
szczęścia i takiej rozkoszy, jakiej nikt i nigdy dać mi nie byliby w stanie. Ściśle biorąc, mógłbym 
już umrzeć, jako ten, co kielich życia wypił do dna.
  A jednak dzisiaj rano marzyłem, że te czarowne aromatyczne noce powtarzać się będą jeszcze i 
jeszcze… Tymczasem była to jedna jedyna noc cudu — i miała się już nigdy nie powtórzyć. — 
Damajanti żywiła jakąś myśl tajemniczą, a tajemnica, ta była dla mnie nieprzeniknioną i 
niedostępną.
  Czy ją żona Wasiszty znała, — nie wiem. — Jakem się później przekonał, istotnie o tym nie 
wiedziała. Damajanti już dawno złożyła przysięgę tajemną w świątyni Słońca — a tutaj kto 
przysięgę złożył, tego żadna siła od jej spełnienia wyzwolić nie może.
  W czasie obiadu rozmawiałem z Wasisztą o zebraniu, które zwołał Czarwaka. Wasiszta był jego 
przeciwnikiem: uważał jego działalność za szkodliwą, ale przyznawał mu wysoką inteligencję i 
uczciwość nieposzlakowaną.
  — A jakże on traktuje swoich przeciwników!
  — Również — z najwyższą kurtuazją.
  — Czy go nie przekupiły czasem Telury albo Anglicy?
  — Co za pomysł! Ma on swoje zasady, do których zapewne doszedł pracą duchową, a że się z 
nami nie zgadza, to cóż tu mają do roboty Anglicy?
  — U nas by go na pewno oskarżono o to, że się zaprzedał jakiejś obcej potencji i tysiąc pięćset 
innych plotek puszczono by na niego.
  — Wyznaję, że nie bardzo to rozumiem, bo to przecież nic a nic nie wyjaśnia prawdy. Trzeba 
tylko dokładnie poznać jego doktrynę, a wtedy można z nią walczyć i nawet ją obalić.
  — Ach, więc wy, chcąc zwalczyć Czarwakę, przede wszystkiem dokładnie zapoznajecie się z 
jego nauką?
  — A, jakże można by inaczej?
  — To dla mnie nowość prawdziwa! U nas zwykle nawet zwolennicy jakiejś doktryny czy 
stronnictwa, nie znają dokładnie swego dekalogu — a cóż dopiero, żeby zająć i uwzględnić zasady 
przeciwnika!
  — No, więc jakże z nimi walczą?
  — Bardzo prosto. Stronnictwo A układa sobie jakieś fantastycznie frazesy o stronnictwie B i 
zwalcza te fantastyczne, oczywiście bardzo głupie i łatwe do obalenia, frazesy. I podobnie 
stronnictwo B walczy ze Stronnictwem A.
  — No, ale przecież jakąś dyskusję prowadzą.
  — Niech Bóg broni! Jeżeli np. grupa A urządza wiec, to na pewno członkowie grupy B na ten 
więc nie przyjdą, a jeżeli przyjdą, to po to, żeby hałasować, gwizdać, przeszkadzać. Panowie A 
wcale nie chcą dowiedzieć się, co myśli grupa B i na odwrót. Oni z góry mają, siebie nawzajem za 
ojcobójców, trucicieli, zdrajców ojczyzny, bandytów, złodziei i t.d.
  — To dziwne! Więc w takim razie nigdy się prawdy nie dowiedzą!
  — Ale im wcale o prawdę nie chodzi. Każdy ma swoją bardzo mętnie znaną sobie półprawdę, 
która jest półfałszem — i broni tego tumanu.
  — To jest rzecz niezrozumiała dla mnie — ale i to możliwe. Było i u nas coś podobnego. Stary 
Wiśwamitra mi opowiadał, że po wygnaniu naszych ciemięzców, kiedy Surjawastu na nowo 
zdobyła niepodległość — takie same walki były i u nas.
  Chociaż Wasiszta wiedział o moich uczuciach dla Damajanti — a lękam się nawet, że zarówno 
on, jak i sama Damajanti znała mój sen, to jednak nie miał wcale o nią obawy — i spokojnie mówił 
ze mną o rzeczach postronnych. Tylko żona Wasiszty była w trwodze, że Damajanti, połączywszy 
się z człowiekiem śmiertelnym, mogłaby spaść do stanu Upiornicy..
  Był to bowiem straszny grzech — grzech, podobny do grzechu Adamowego; wygnanie z raju. 
Nie jest wykluczone, że nasi pierwsi rodzice byli to ludzie astralni i że ich wygnanie z Edenu — to 
po prostu materializacja ich ciał astralnych w grubą powłokę ciała ziemskiego.
  A jednak Damajanti nie upadla w ten sposób; nie została wygnana z Edenu; nie przybrała swojej 
fluidycznej tkanki w ciało materialne.
  Stało się to dzięki tej myśli tajemnej, którą Damajanti ślubowała i która była dla niej ochroną od 
zguby.
  Po obiedzie odwiedziłem panią Gandhari, gdzie widziałem Damajanti. Ucałowaliśmy się raz 
jeszcze pocałunkiem braterskim — i, choć mi było na duszy tęskno i żałobnie, nie śmiałem iuż jej 
narzucać swoich uczuć ani wyznań, gdyż widziałem, że jest przejęta swoją myślą tajemną, 
zapewne całkowicie z innego świata.
  Mieliśmy iść razem na zebranie, zwołane przez Czarwakę. Zapowiedział też mowę Tankara 
oraz Ratandżali — dwaj jego przeciwnicy i, jak to mię w ostatniej chwili pouczono, zamierzała 
również przemawiać Damajanti.
  Niewielkie miałem pojęcie o ideach Czarwaki, ale wobec tego, że bardzo szanowni ludzie 
występowali przeciwko niemu, byłem niespokojny, że Damajanti, choć obiecywała z nim walczyć, 
może się skompromitować. Zapytałem więc ją, czy ma gotowy plan przemówienia.
  Wyjaśniła mi rzecz w ten sposób, że pewne strony poglądów Czarwaki rozumie i wybacza, ale 
gdyby jego zasady zwyciężyły — to byłby upadek Republiki Słonecznej. Rzecz zupełnie 
naturalna, że w sercach ludzkich budzi się nostalgia za stanem pierwotnym; że bywają tęsknoty za 
jakąś rozkoszą, właśnie temu stanowi pierwotnemu dostępną, ale że to tnie może być rzecz 
decydująca: że walka z tą pokusą owszem może Słońcogrodzian podnieść na wyższy stopień 
rozwoju duchowego.
  Poszliśmy razem do sali zebrań. Przyłączył się do nas Wasiszta oraz kilka innych osób. 
Wiszwamitra przybył również. Sala — w pobliżu ministerium Mądrości — była dość obszerna i 
przepełniona publicznością. Było już pod wieczór — i zarówno ulice, jak i sala były oświetlone.
  Nie pamiętam, czym wam wspominał o tutejszem oświetleniu. Jest ono również w związku z 
centralną maszyną maszyn, która stosownie do potrzeby przerabia wszelkie siły jedne na drugie — 
elektryczność na światło i tak dalej. Na ulicach a gościńcach znajdują się tu słupy, dość wysokie, 
zakończone kulą przezroczystą; zarówno słupy, jak kule, są z tej samej materii rogowatej, z której 
tu się wyrabia cegły, wozy i tak dalej. Owóż kula taka w miarę zapadania zmroku automatycznie 
stopniowo rozświetla się sama; w miarę świtania — sama stopniowo gaśnie. Żadnej mechaniki do 
tego celu nie potrzeba, gdyż z maszyny centralnej płynie energia, która sięga najbliższej lampy; ta 
działa na następną i tak dalej — w całym kraju.
  W mieszkaniach prywatnych są również lampki mniejszych rozmiarów, które dają jasność 
równą sile światła słonecznego. Można powiedzieć, że jest tu wieczny dzień. O ile chcesz mieć 
ciemność, zamykasz prąd:, ku czemu istnieje odpowiedni klucz, i światło gaśnie.
  Taka świetlna kula wisiała na suficie sali zebrania, na które weszliśmy.
  Wkrótce zadzwoniono i wystąpił Czarwaka, przez pewną grupę obecnych powitany hucznym 
oklaskiem.
  Czarwaka jest doskonałym mówcą, pełnym ironii i ognia. Często wywołuje śmiech śród 
słuchaczy, czasami wielki entuzjazm. Jest to mężczyzna lat koło czterdziestu, o czarnych włosach i 
czarnym płomienistym oku. Głos ma mocny i melodyjny, wymowę płynną.
      Nie mogę tu powtarzać jego długiej mowy — i tylko w streszczeniu ją podam. Główny 
zarzut, jaki Czarwaka stawia organizacji Słońcogrodzkiej polega na tym, że jest ona niezgodna z 
maturą. Świat opiera się na ewolucji przyrodzonej i człowiek materialny taki np., jak Telury lub 
Kalibany z biegiem czasu podniesie się na wyższy stopień rozwoju i sam z siebie wyłoni swego 
astrala: jest bowiem rzeczą prawdopodobną, że świat materialny prędzej czy później przezwycięży 
sam siebie; wyzwoli się z materii i zmieni się w świat astralny. Ale musi to być wywołane 
samoistnym działaniem planety, fal kosmicznych, psychoplazmy idącej z nieskończoności, 
rozwoju kultury wewnętrznej człowieka i tak dalej., nie może zaś być owocem woli ludzkiej i 
sztucznych wynalazków. Słońcogrodzianie zadają gwałt naturze: póki jeszcze człowiek jest 
człowiekiem, wydobywają z niego widmo, nadając mu byt realny, a natomiast w nicość obracając 
jego ciało. Ciało to staje się widmem szczególnym, gdyż ono nie znika, ale gdzieś krąży w 
przestrzeni tak, że pewnego dnia, zazwyczaj w chwili śmierci, ukazuje się w całej pełni na nowo. 
Zdematerializowane ciało przestaje być czynnikiem ważkim naszego życia; zmaterializowany 
astral staje się wszystkim. Powiedzą mi, że ten astral jest istotą wyższą od człowieka; że ma daleko 
doskonalsze zmysły, że umie latać po powietrzu, że stanął po nad prawami na— tury, że opanował 
konieczność i usunął z życia przypadek, że uzyskał potęgę a pozbawił ją przemocy i tak dalej. 
Wszystko to prawda, ale utraciliśmy nader cenne rzeczy, mianowicie natężenie ducha, wysiłek, 
nieustające poczucie ryzyka i walki o byt, to jest to wszystko, w czym się rozwija rzeczywista 
wolność ludzkiej woli. Trudność, niebezpieczeństwo, przeszkody, nagromadzenie przeciwieństw 
— wszystko to usunięto nam z przed oczu. Mamy nadmiar pewności, nadmiar ułatwień, jesteśmy 
ciągle pod nazbyt czujną opieką Metafizyki i triumwiratu jego ministrów. Powiadają, że my 
jesteśmy najbardziej wolni ludzie na świecie: ja zaś twierdzę, że jesteśmy w zupełnej niewoli, gdyż 
spadliśmy do stanu dzieci, nad którymi nieustannie czuwa niańka. Weźmy np. sprawę zawierania 
związków miłosnych. Anglicy mają tu wielki wysiłek: robią poszukiwania, próby, łączą się, mylą 
nieraz, rozchodzą, znajdują piękniejsze oczy, niż te, w które dotychczas spoglądali; słowem 
poznają szczęście i nieszczęście. U nas wszystkie te przedwstępne działania znikają: u nas 
ministerjum samo ci wynajduje drugą osobę zgodnie z barwą twojej duszy — i całe szczęście, że 
psychometrja czasami się myli i z tego wynika pewne urozmaicenie naszego życia. Oto jest mój 
wniosek, który chcę przedstawić narodowi pod rozwagę: alby na jedno pokolenie przerwać 
magnetyzowanie młodzieży i pozwolić wszystkim trwać dopóty w ciele materialnym, dopóki tego 
zapragną; alby tym jednostkom nieastralnym pozwolone było mieszkać dowoli, gdzie zechcą, nie 
zaś gromadzić ich w jednej okolicy; aby przeprowadzić rewizję naszej konstytucji i stosownie do 
nowych potrzeb ją zreformować.
  Hucznym brawem została przyjęta mowa Czarwaki, którego idee widocznie były dość 
powszechne w tej społeczności, nadmiernie uduchowionej. To zdane się znaczyły słowa 
Damajanti: Może tak, a może nie!
  Teraz przemówił Tamkara.
  Uważa on za rzecz naturalną, że człowiek tęskni za swoją przeszłością nie tylko ludzką, ale 
nawet roślinną czy kamienną. Czy człowiek zwykły wobec zwierzęcia nie jest istotą niższą? Czy 
nie jest rzeczą korzystną mieć cztery nogi zamiast dwóch, posiadać ogon, ciało mieć pokryte 
szerścią? Czy nie jest rzeczą dobrą tkwić korzeniami w ziemi spokojnie i nieruchomo, a pewnie i 
trwale, jak to jest maturą drzew i roślin!, A jednak nikt nie pragnie biegać na czterech nogach, ani 
wrosnąć w ziemię. Każdy bowiem łatwo zrozumie, że to byłoby cofnięciem się w daleką 
przeszłość. Ale i człowiek śmiertelny jest istotą nieostateczną na tym świecie: on jest tylko 
stopniem do rozwoju istoty wyższej, która ma się z niego wyłonić. Może ta istota wyłoni się drogą 
powolnej wielowiecznej ewolucji, ale jeżeli znaleźliśmy sposób przyspieszenia tego procesu — 
tośmy uczynili to, co do nas należy. Nie sądzę bynajmniej, aby stan, w którym Surjawastu obecnie 
się znajduje, był stanem najwyższym, do jakiego dojść może ludzkość. Przeciwnie, my jesteśmy 
dopiero u początku jakiejś nowej ery — i stanowimy zapowiedź nowego człowieka, którego natury 
ani istoty bynajmniej się nie domyślamy. Śmiało jednak możemy powiedzieć o sobie, że jesteśmy 
wyżsi od człowieka pospolitego, zwanego homo sapiens. Na dwóch rzeczach opiera się naszą 
wyższość: na rozwoju splotu słonecznego do wyżyn świadomości i na znajomości Nirwidjum. 
Przeniknęliśmy do istoty organizmu ludzkiego i do istoty budowy materii. Rozwijamy w każdej 
jednostce siłę medjumiczną, którą zaniedbali inni mieszkańcy planety — i na tej podstawie 
utrwalamy astral. Uzyskaliśmy tą drogą zalety tak cenne, że ich wartość znacznie przewyższa 
straty poniesione. Czemuż mamy się wyzbywać tej wyższości? Czarwaka żali się głównie na to, że 
z życia naszego zginęła przypadkowość. Ale im istota jest doskonalsza, tym mniej ulega 
przypadkowości; tym większa jest matematyczność jego żywota. Zapewne żaden gracz nie 
przystąpiłby do gry, gdyby bezwzględnie był pewny wygranej: ale czy gra jest konieczną? A 
jeżeliś wygrał główny los i jeżeli rozbiłeś bank, czy jeszcze będzie cię nęciła gra? My jesteśmy, 
jako ci, co wygrali główny los. — Zwalczyliśmy walkę o byt, rozwiązaliśmy sprawę socjalną, 
usunęliśmy z życia, wyzysk i pieniądz, podnieśliśmy godność człowieka, stworzyliśmy 
powszechne braterstwo. Wszystko to jest niemożliwe, o ile natura ludzka pozostaje niezmienioną: 
aby stworzyć Republikę Słoneczną — trzeba było przedtem wywołać do bytu nowego człowieka. 
Przeciwny jestem wnioskowi, postawionemu przez Czarwakę. Nie należy wygłaszać takiego 
prawa, które by pozwalało każdemu dowoli zostawać w ludzkiej skórze. I bez tego dorocznie 
wielka jest liczba takich, którzy od świętej ceremonii uciekają. Inni za wpływem grzechu, 
występku, choroby, spadają do stanu upiorów. I nie należy im dawać bezwzględnej aprobaty co do 
wyboru miejsca zamieszkania. Natomiast chcę podać projekt, aby rozróżnić oba typy opornych i 
alby tę młodzież, która uchodzi od dematerializacji, trzymać w jednej miejscowości; tych zaś, 
którzy spadli do stanu cielesnego z winy własnej — w innej. Młodzież ta nie jest występna, lecz 
chwilowo znajduje się na błędnej drodze: toż nie jeden do nas sam powraca. Co innego ci, którzy 
skutkiem grzechu upadli: to zaraza, której nic już nie pomoże. Uważajcie, że u nas krowy, owce, 
psy itd., zwierzęta, żyjąc w atmosferze, przesyconej astralem — ulegają też uduchowieniu 
wyższemu, niż to się zdarza, gdzie indziej: ale ci są oporni na wszystkie wpływy. Należy więc 
oddzielić jednych od drugich.
  Na tym skończył Tankara, i na katedrę wszedł Ratandżali.
  Nie zgadzał się zupełnie na tezę Czarwaki.
  Człowiek nie tylko ma prawo, ale i obowiązek przyśpieszać dzieło ewolucji. Niema innego 
znaczenia cała technika Anglików. Służy ona w tym celu, aby ujarzmić siły natury i oddać je w 
służbę człowieka. Ale Anglicy znają tylko zewnętrzną stronę sił natury — i dla ich opanowania 
zmuszeni są budować maszyny o konstrukcji bardzo zawikłanej i niebezpieczne dla życia 
ludzkiego. Jednak wszystkie” te siły znajdują się w człowieku — i należy je wyzwolić z organizmu 
ludzkiego. Takim wyzwoleniem jest wywołanie astrala: zwulkanizowana istota widmowa 
człowieka zawiera w sobie wszystkie te maszyny, które Anglicy robią w celach poszczególnych i 
w rozmaitym gatunku. Anglicy przy tym nie znają nirwidjum, to jest nie znają istoty materii i 
energii: krążą tylko na zewnątrz tej tajemnicy. Gdyby tę rzecz poznali, zastosowali by ją na pewno 
u siebie. Tu chcę poruszyć kwestię, którą już od czasu do czasu poruszano. Dla czego 
Słońcogrodzianie tak zazdrośnie ukrywają swoje tajemnice i nie chcą ich udzielić innym narodom? 
Uważają oni, że wszystko, co dotychczas w tym kierunku uczyniono — jest próbą i że nie wolno 
im jeszcze swoich prawd rozszerzać po świecie. Zdaje mi się jednak, że były już czas wyjść z tego 
zamknięcia: przede wszystkim należałoby drogą podboju czy jakąkolwiek inną opanować całą 
wyspę i naszą organizację jej narzucić. U nas jest niechęć przeciw ludziom, mającym odmienną 
barwę skóry i odmienny zapach. Jest to jednak tylko rzecz zewnętrzna. Miałem okazję 
magnetyzować (niejednego Telura i nie— jednego Kalibana. Tak samo, jak my, (posiadają oni siły 
medjumiczne, a zjawy astralne, jakie się w ich obecności wyłaniają — są również białe, jak nasze 
zjawy. O ile by je później utrwalić ogniem i kąpielą — nie różniłyby się niczym od nas. Istnieje u 
nas niechęć do podbojów, ale trzeba będzie tę niechęć przezwyciężyć, gdyż nie tylko naszą wyspę, 
ale całą ziemię musimy opanować. O ile bowiem można tę rzecz sformułować, cała ewolucja 
świata idzie w tym kierunku, aby glob materialny zmienić na glob astralny. Bo jak każda osoba 
ludzka, tak cała planeta posiada swego astrala — i ma tym polega stopniowe uduchowienie bytu na 
świecie. Materia po to istnieje, aby stać się duchem. I nie tylko ziemia, ale być może inne planety 
ulec muszą przemianie, jaką myśmy tu rozpoczęli na Taprobanie. Nie dostaną się tam ludzie ani 
balonem, ani aeroplanem, ale my moglibyśmy się tam dostać, choć nie jest wykluczone, że już i 
tam są duchy, co znają nasze tajemnice. Uważajcie, że my, wprowadzając nasze astrale w stosunki 
ludzkie, podnosimy, co prawda, te stosunki na wyższą płaszczyznę, ale narzucamy swoim 
widmom interesy, uczucia, namiętności i pragnienia ludzkie. Są to ludzie, zapewne doskonalsi, ale 
zawsze jeszcze ludzie. Rzeczą przyszłości, rzeczą wyższego uduchowienia będzie zastralizować i 
zeteryzować wszystko: całą naturę, a z nią i społeczeństwo — podmieść na wyższy stopień 
ewolucji. — A zatem, wbrew Czarwace, nie tylko nie żądam ograniczenia naszego systemu w 
naszym kraju, ale przeciwnie, żądam jego rozszerzenia naprzód na całą wyspę, a dalej na całą 
planetę.
  Czarwaka jeszcze odpowiadał obu mówcom i ci mów mu replikowali, ale nic już nowego w ich 
słowach nie słyszałem. Od czasu do czasu to jeden, to drugi dostawał oklaski, ale w każdym razie 
nie wymyślali sobie od złodziei, bandytów i tak dalej, ani też nie bili się po twarzach, ani nie 
wyrywali sobie czupryn. — Publiczność nie gwizdała, nie krzyczała, nie wyła: owszem w 
skupieniu słuchano każdego z mówców po kolei.
  Ostatnia mówiła Damajanti. Jej postać szlachetna i piękna narzuciła słuchaczom oczekiwanie 
milczące i pełne ciekawości. Wszystkie oczy były w nią wpatrzone.
  — Chcę tu mówić przeciw zasadom Czarwaki. Zapewne, jak w każdym twierdzeniu, są i w jego 
słowach ziarna prawdy. Ale na czym polega ta prawda? Człowiek jest istotą słabą i łatwo ulega 
obłędom i pokusom; lecz ani te pokusy, ani te obłędy nie są rzeczą istotną: są to przypadkowe 
nawroty ku zamarłej przeszłości. Czarwaka chce właśnie tym obłędom nadać stanowisko 
kierownicze. Ale jeżeli te pożądania z niższego okresu bytu jeszcze się czasami u nas odzywają, to 
znaczy tylko, że reforma, którą zaprowadzili u nas nasi ojcowie, jest jeszcze niezbyt ugruntowana 
w naszych duszach i musimy ją wzmocnić. Taki ferment, jaki tu wywołać pragnie Czarwaka, 
powtarza się u nas od czasu do czasu, co jedno pokolenie, mniej więcej trzykrotnie w ciągu 
stulecia, to jest co trzydzieści trzy lata i cztery miesiące. Dlatego to ojcowie nasi postanowili, aby 
trzykrotnie w ciągu stulecia jeden człowiek dobrowolną ofiarą życia ostatniego odkupił grzechy i 
błędy swego pokolenia. Zazwyczaj sam naczelnik Słońce składa siebie na ofiarę, ale jeżeli się 
zjawi kto, co gotów sam zamiast niego zginąć na stosie, Słońce nie może mu przeszkodzić, nie 
może jego ślubom zadać kłamu i musi przystać na tę zamianę. Jutro właśnie jest dzień ofiary. 
Widziałam naczelnika i przedstawiłam mu swoją niezłomną wolę, że ja, Damajanti, dawno już ślub 
uczyniłam i przysięgłam zamiast niego ofiarować się bogom! A niech moja ofiara nie będzie 
bezpłodna!
  — Cześć Damajanti, cześć! — wołała cała sala, ja zaś aż skamieniałem z podziwu i przestrachu.
  Istotnie, Campanella mówi, że od czasu do czasu Słońcogrodzianie składają bogom ofiarę, 
jednakże nie biorą w tym celu zwierząt, gdyż byłaby to ofiara niedobrowolna. Esencją zaś ofiary 
jest wolność: kandydat sam się przedstawia; najczęściej czyni to sam Metafizyka. Nie 
przypuszczałem, aby ten obyczaj się zachował. A jednak dla tradycji czy dla jakiej mistyki obyczaj 
trwa — i oto Damajanti, opętana jakąś myślą natrętną, zapragnęła tego uroczystego samobójstwa.
  
XI.
  
  Byłem prawie jak obłąkany. Co robić, aby tę kobietę powstrzymać od szaleństwa? 
Odprowadziłem ją domu Wiśwamitry, zresztą z całym tłumem publiczności, która była wysoce 
przejęta postanowieniem Damajanti i żywe okrzyki na jej cześć wygłaszała. Damajanti im 
podziękowała i prosiła, aby w spokoju się rozeszli.
  Natychmiast jej posłuchano. Znaleźliśmy się sami bliscy, Wiśwamitra z żoną, Wasiszta z żoną 
oraz ja i Damajanti. Zasiedliśmy w ogrodzie i rozważaliśmy postanowienie tej kobiety.
  Nikt zresztą nie był tym tak poruszony jak ja. I Wiśwamitra, i Wasiszta bardzo spokojnie, a 
nawet z pewnym cichym entuzjazmem traktowali zamierzoną ofiarę. Trzeba zaznaczyć, że obecny 
naczelnik państwa Narajana był bardzo kochany i uchodził za jakąś wyższą istotę — on to miał 
rzeczywiście zamiar złożyć z siebie ofiarę Bogu, ale błaganie i wola Damajanti i jej jakaś 
opętańcza a niepokonana żądza samopoświęcenia były tak potężnym czynnikiem, że Narajana 
musiał jej ustąpić.
  Czyżby mnie ustąpiła? Ani mowy o tym.
  — Posłuchaj, Damajanti — mówiłem błagalnie. — Rozkaż, a natychmiast poddam się 
obrzędowi dematerializacji. Będę twym niewolnikiem, tylko nie odchodź z tego świata. Zostań tu 
na ziemi.
  — Widzę, że słaba jest twoja wiara w nieśmiertelność ducha. Mylisz się; gdybyś się odcieleśnił 
i stał się jako jeden z nas, to byś mnie lepiej rozumiał i nie odwodziłbyś od przysięgi, którą 
uczyniłam. Wiedziałbyś, że będę żyć dalej, choć może na innej płaszczyźnie, i że prędzej czy 
później zobaczymy się ze sobą. Traktujesz te rzeczy jak człowiek. Patrz, jak spokojni są ci 
wszyscy, którzy są tu ze mną.
  — Nie rozumiem istotnie, jakie znaczenie może mieć dla tej sprawy nieokreślonej ofiara twego 
młodego życia. Rozumiem, jeżeli ktoś umiera dla ukochanych, dla ojczyzny, dla jakiejś sprawy, o 
którą toczy się walka; jeżeli kto ginie za wydziedziczonych, uciśnionych, wyklętych…Ale za co ty 
giniesz?
  — Nie ginę. Nie umieram. Żyć będę, ofiarę składam, aby dać świadectwo prawdzie, nie żadnej 
poszczególnej, nie żadnej określonej, ale samej istocie rzeczy, jej nirwidialnej esencji. Ty może 
tego nie rozumiesz, bo wy zatraciliście poczucie ofiary dla celów nadrzeczowych i 
pozaświatowych (chciała pewnie rzec: transcendentalnych). Nie było sposobu, musiałem 
zrezygnować.
  Smutny poszedłem do domu. Jeżeli ona zginie, cóż ja tu miałbym do roboty? Jak najprędzej 
chciałem uciec z tej wyspy. Nie wiedziałem, czy jutro iść na to straszne widowisko, czy raczej oczy 
zamknąć, aby go nie oglądać. Ale właśnie Wasiszta moje myśli przeniknął i rzecze mi:
  — Damajanti cię prosi, abyś koniecznie był jutro na uroczystości. Naprzód będziemy w 
Świątyni Słońca, a stamtąd wielką procesją udamy się na Pole Marsowe, gdzie Damajanti wstąpi 
na stos.
  Jak przez mgłę przypomina mi się to wszystko. Gdyż byłem pół nieprzytomny i wtedy, kiedym 
szedł do Świątyni, i wtedy, kiedym stał na polu ofiary! Wczesnym rankiem udaliśmy się na Forum 
Miejskie, gdzie centralny punkt zajmowała Świątynia Słońca. Ze wszech stron gromadzili się 
ludzie, starsi i młodsi, mężczyźni i kobiety. Przed świątynią na niewielkim placu stał Ardżuna i 
kilku jego pomocników i ostatnim dotknięciem gładzili posąg, którego pierwsze chwile narodzin 
widziałem w pracowni. Teraz ustawiano go przed świątynią; była to doskonała rzeźba w stylu 
indyjskim, wyobrażająca Jedność boską w jej trzech atrybutach głównych, które tu kierowały 
troistą falą życia. Wobec sprawy Damajanti sprawa nowego pomnika minęła bez wrażenia.
  Ardżuna bardzo życzliwie powitał Damajanti, która go pocałowała w czoło i serdecznie rękę 
mii uścisnęła; było to uroczyste pożegnanie dawnej kochanki, która odchodzi w wieczność.
  Weszliśmy do świątyni, do głównej halli, gdzie we wielkim ołtarzu stał posąg Słońca. Był to, 
szczęśliwym trafem, posąg roboty greckiej, wspaniały Helios–Apollon, który szczególną drogą 
dostał się do Suriawastu i był bardzo starożytny, gdyż pochodził z czasów, gdy Seleukidzi 
panowali nad częścią Indii północnych. Król Demetrjos miał na dworze swoim rzeźbiarzy Greków, 
którzy dla niego robili posągi bogów helleńskich, a dla Czandragupty posągi Buddhy. Owóż jeden 
z tych posągów greckich poprzez Czandraguptę (u Greków zwanego Sandrakottos) dostał się na 
dwór jednego z dawnych królów Tarprobany i przetrwał liczne stulecia aż po dzień dzisiejszy; 
mimo tylu wieków był nieskalanie biały i promieniał jak dzień. Stał też w świątyni Słońca — jako 
wcielenie po pierwsze światła w świecie materialnym (czyli słońca) i światła w świecie 
duchowymi (czyli metafizyki).
  Na jednej ze ścian bocznych widziałem trzy wielkie plansze, na których wymalowane były dwa 
koła, jedno (niebieskie, drugie czerwone — w różnym układzie. Na pierwszym rysunku koło 
czerwone i koło niebieskie — mając centra ma jednej linii — były wyosobnione i tylko w jednym 
punkcie się stykały. Na drugim koło czerwone i niebieskie były ze sobą połączone w jedność, a 
kolory były tak ‘kunsztownie ułożone, że jeżeliś spoglądał z jednego punktu, koło wydawało się 
wyłącznie niebieskie, z drugiego wyłącznie czerwone. Na trzecim rysunku koła zachodziły na 
siebie, ale częściowo były samoistne: obwód czerwonego koła przechodził przez centrum 
niebieskiego, otwór koła niebieskiego przechodził przez centrum czerwonego.
  Gdym pytał Wiswamitrę, co znaczą te symbole, odpowiedział mi, że są to trzy główne i 
zasadnicze systematy filozoficzne. Pierwszy uważa, że myśl i byt, duch i materia, Bóg i świat — 
stanowią dwie potęgi odrębne, w jednym tylko stykające się punkcie; drugi — że one są 
bezwzględną tożsamością; trzeci — że są częściowo tożsamością, częściowo zaś fenomenem 
odrębnym.
  Wiele jeszcze było w tej świątyni tablic tego rodzaju, ale tak mnie przejmowała troska o 
Damajanti, tak serce moje było przepełnione cierpieniem, że nie mogłem na to wszystko zwracać 
uwagi. Nic mnie nie obchodziła wspaniałość kolumn wewnątrz świątyni ani barwne ornamenta na 
ścianach, ani liczne posągi, mające wyobrażać już to planety, już zodjak już to różne postacie 
widzialnego słońca: w jedno się tylko patrzyłem, — w Damajanti. Ona stała już przy posągu 
Heliosa, a koło niej ukazał się wspaniały starzec w stroju czarno—złotym; długa biała broda 
spływała mu na piersi, w ręku zaś miał rodzaj laski czy też buławy. Zabrzmiała muzyka uroczysta, 
a przez okno spływało światło słoneczne, załamując się w rozmaite barwy po przez szyby 
‘kolorowe. Kiedy muzyka ucichła, Narajana przemówił:
  — Ażeby zmniejszyć sumę cierpienia na ziemi — zmartwychwstała Rzeczpospolita Słoneczna. 
Nie mówię, aby cierpienie unicestwić, gdyż cierpienie jest to droga, co prowadzi człowieka ku 
wyższości, ale człowiek na ziemi cierpi zbyt wiele. Nadmiar cierpień jednakże ma główne źródło 
w ludzkim egoizmie. Trzeba więc zwalczyć egoizm, aby tylko te cierpienia pozostały, które są 
ponad i poza egoizmem. Ojcowie nasi — twórcy tej Republiki Słonecznej — wielkim wysiłkiem 
woli magnetycznej i myśli analitycznej stworzyli wyższy rodzaj człowieka, wyzwolonego z 
cielesności i egoizmu, ale jeszcze nie najwyższy. Posunęliśmy się o jeden stopień wzwyż nad 
człowieka zwykłego. Ale musimy posunąć się wyżej.
  Są między nami istoty, które do tego jeszcze wyższego człowieka prowadzą. Ojcowie nasi 
uważali za drogę do stworzenia tego wyższego człowieka — ofiarę. Zazwyczaj ofiarą trzy razy w 
ciągu stulecia bywał ten, którego nazywano Słońcem. Gotowałem się więc dziś na ten święty 
obrząd, gdy oto zjawiła się u mnie niewiasta doskonała, której woli niezłomnej musiałem ustąpić. 
Ona chce się oddać bogom na ofiarę — ona chce swoją śmiercią dać świadectwo prawdzie, chce 
swoim czynom rozpocząć nowy okres naszej tęsknoty ku doskonałości. Jakkolwiek wolałbym, aby 
mnie raczej przypadł ten zaszczyt ofiary, nie wolno mi odmówić świętemu wezwaniu, które 
bogowie jej podsunęli. Idź więc, wybranko — i wyzwól swą istność z ostatnich obsłon cielesnych, 
bo choć nasze ciało wiotkie jest jako sen i marzenie, ale jeszcze jest ciałem i więzieniem ducha. 
Niechaj twój duch, rozbłękitniony odcieleśnieniem ostatecznym, płynie w wyżyny ku nieznanej 
górnej planecie, która będzie godna twej osoby! Żegnaj i bądź błogosławiona!
  To mówiąc, ozdobił jej głowę wieńcem z róż i lilii — i na nowo zabrzmiał hymn uroczysty.
  Ten hymn był hasłem wyjścia ze świątyni. Obecni rozdzielili się na dwie fale, aby zrobić 
przejście Damajanti i i Narajanie oraz ich orszakowi tak, jak u nas robi się przejście 
nowozaślubionej parze. Damajanti istotnie wyglądała na istotę szczęśliwą, która od ołtarza 
ślubnego odchodzi. Była w miej szczególna moc i majestat, spokój uśmiechnięty i zapatrzenie w 
tajemnicze zaświaty.
  Całowali ją pożegnalnie Wiśwamitra, Wasiszta, ich żony, Ardżuna. Ja słaniałem się bezsilny — 
chciałem powstrzymać ofiarę — chciałem zacząć bluźnić i szydzić z tego szalonego obrzędu, ale 
kiedym spojrzał na ten tłum, w jakimś nadprzyrodzonym upojeniu pogrążony — zamilkłem naraz i 
sam uległem temu nastrojowi.
  Damajanti; raz jeszcze mnie pocałowała i rzekła mi:
  — Nie płacz, po mnie. Jeszcze się zobaczymy.
  Na chwilę imię to uspokoiło, ale zbyt silna była moja niewiara, aby to uspokojenie trwać mogło 
dłużej.
  Tłum szedł ulicami, powoli stąpając za dwojgiem głównych osób tej uroczystości, to jest 
Narajaną i Damajanti. Koło Narajany byli trzej triumviri — ministrowie — oraz ważniejsi 
przedstawiciele ich magistratur; koło Damajanti było dwadzieścia cztery najprzedniejszych 
niewiast z Suriawastu — w sukniach czerwonych jak ogień. Tuż za nimi szła najbliższa rodzina 
ofiarnicy i miedzy nimi ja półnieprzytomny. A za nimi tłum olbrzymi, prawie dwadzieścia tysięcy 
łudzi liczący. Szli i naprzemian to jedna — to druga grupa śpiewała pieśni odpowiednie z 
towarzyszeniem instrumentów muzycznych.
  Blisko godzinę trwała droga, którą (niegdyś przeleciałem w siedem minut. Byliśmy na polu 
Marsowem. Na środku pola stał dość wysoki stos z drzewa sandałowego, mający u boku rodzaj 
schodków. Tylko Narajana i Damajanti weszli na środek placu, gdzie koło stosu stało kilku ludzi, 
widocznie mających służbę przy tym obrzędzie. Była tam nadto w pobliżu grupa muzykantów i 
śpiewaków. I rodzina również została dopuszczoną do środka równiny, abyśmy mogli się z nią 
pożegnać.
  Kolo stosu było małe ognisko, a przy nim kilka pochodni. Znów dał się słyszeć śpiew i muzyka. 
Damajanti wzięła w rękę jedną z pochodni i podpaliła stos z jednej strony, a potem z drugiej. Po 
czym, uśmiechnięta i uszczęśliwiona — po schodkach wstąpiła na stos — i pocałunki nam posyłała 
ostatnie — pożegnalne. Oliwą przesycone drzewo sandałowe zaczęło płonąć żywo i gwałtownie, 
złotym płomieniem, który w blasku południa przechodził w odcień błękitno—różowy. Ofiara 
usiłowała stać na tej ruchomej płaszczyźnie, ale zwolna traciła równowagę. Jeszcze się uśmiechała 
— jeszcze posyłała nam pocałunki, i zawołała:
  — Żegnajcie! Nowe rozpoczynam życie!
  Płomienie ją ogarnęły w całości: runęła na czerwone od ognia polana — chwilowo jeszcze nogi 
jej drgały, ale w końcu leżała bezwładna i nieruchoma. I oto zdumienie moje przerosło’ wszystko, 
com widział dotychczas, choć mię i o tym uprzedzano. Ciało, które się tu paliło — nie był to 
bynajmniej astral nadmaterialny, ale zwyczajne ciało ludzkie, którego atomy gdzieś bujały w 
przestrzeni i w momencie, gdy astral wyzwolił się z więzów ziemi, ciało to raptownie znalazło się 
na swoim miejscu.
  Oczy moje były bielmem materii zakryte i nie mogę stwierdzić, czy prawdą jest, co mi w 
pewnej chwili powiedziała Sakuntala, wskazując jakiś punkt na powietrzu.
  — Patrz, oto dusza Damajanti leci w wyżyny! Widzisz ten błękitny obłoki To ona.
  Wszyscy go widzieli tutaj — wszyscy wołali:
  — Pozdrowiona bądź, Damajanti!
  Ja nie widziałem nic — i przypuszczałem po prostu, że cała ta gromada łudzi ulega złudzeniu. A 
jednak zbyt wielka powaga była w ich słowach i nie wolno mi traktować jej fałszywie. Widać mają 
oni inne oczy.
  Kiedy zwłoki spłonęły na popiół, odpowiedni urzędnicy zebrali popiół w urnę — i oddali ją 
rodzinie.
  Jednakże Narajana uznał za właściwe nie chować ofiarnicy na cmentarzu powszechnym, ale 
urnę z jej popiołami umieścić w świątyni Słońca.
  Uważał bowiem jej czyn za zjawisko przełomowe w historii Suriawastu: jej dobrowolne 
męczeństwo podnosiło duchowość ludu Słonecznego o jeden stopień wyżej.
  Było to dnia 12 września 1918 roku.
  Nie sądźcie, że tylko my tu na miejscu widzieliśmy tę wielką uroczystość. Wieść o tej ofierze 
rozeszła się w jednej chwili po całym kraju, telepatycznie rozpowszechniona przez specjalnych 
heroldów — i również wszyscy, choć na różnych końcach republiki zamieszkali, całą tę 
uroczystość widzieli naocznie Nie widzieli jej tylko zaprzańcy z doliny Gór Zielonych, ale wieść o 
tym doszła ich w jakiś czas później — i liczna młodzież, która dotąd żyła tam oderwana od praw 
miejscowych — zjawiła się nagle w stolicy, prosząc, alby ich dopuszczono do ceremonii 
odcieleśnienia.
  Jednakże dla mnie — pobyt na tej wyspie utracił wszelki powab. O tym tylko marzyłem, aby 
Suriawastu pożegnać i udać się gdzie bądź, choćby do Kalibanów.
  Próżno mię nęcił Wasiszta, chcąc mi pokazać tutejsze szkoły, wytwórnie różnych obiektów 
potrzebnych do życia, gospodarstwo rolne, hodowlę bydła i tak dalej — Wiedziałem o tym 
pokrótce, ale już nie byłem jego ciekawy: i choć niejedno jeszcze wiem, nie będę wam o tym 
mówił. Przyszło mi do głowy, że często najidealniejsze zasady łączą się ze szczególnym 
okrucieństwem w czynie. Jakże można w tym świecie istot uduchowionych. — uwieczniać 
tradycję tak barbarzyńskiej ofiary! Nie — nie mogłem tu dłużej pozostać.
  Noc miałem niespokojną — ukazała mi się w sennym widzeniu Lenora, jakby żegnając mię na 
wieki.
  Prosiłem nazajutrz Wasisztę, aby mię przewiózł przez Kalibanję do jakiego portu. Muszę tu 
bowiem zaznaczyć, że ponieważ Słońcogród żadnego handlu nie prowadzi, gdyż sani sobie 
doskonale wystarcza, przeto nie ma zupełnie floty ani przystani. Wasiszta się zgodził na moje 
prośby — a mnie już roił się powrót do Europy — poszukiwanie Mirandy — i nowe z nią seanse. 
Przyszło mi nawet do głowy, czyby nie dało się wykąpać zjawę fluidyczną Mirandy (to jest 
Lenorę) w Nirwidjum płynnym; o ogniu już nie marzyłem. Wasiszta nie uważał tych życzeń za 
niemożliwe; owszem, bardzo gorliwie zajął się tą sprawą: dostarczył mi parę butelek Nirwidjum, 
zaznaczając, że jedna szklanka wlana do zwykłej wanny z wodą bardzo gorącą poniekąd zastępuje 
ogień; analogiczna kąpiel zimna — służyć może do zahartowania widma.
  Nadto dał mi puszkę pastylek żywnościowych, flaszkę wina diamentowego, różne klejnoty, 
materie odzieżowe i tak dalej. — i nawet miecz nirwidialny. Wszystko to pomieściłem w bardzo 
poręcznej skrzynce z drzewa cedrowego, nader lekkiej; był to rodzaj sakwojażu. Rzecz prosta, że 
traktowałem te zbiory, jako skarb wyższy nad wszelką cenę i że ich pilnowałem jak oka w głowie.
  Pożegnałem przyjaciół, których tu poznałem: rodzinę Wasiszty i Wiswamitry, Ardżunę i kilka 
innych osób — i samochodem wyruszyłem w drogę. Wasiszta był moim przewodnikiem, a w 
powietrzu czterech młodych łudzi towarzyszyło nam z oddali, na wypadek, gdyby w Kalibanji 
zdarzyła się nam jaka przykrość.
  Spłynąwszy na dół z wyżyny, na której leżała stolica wyspy, jechaliśmy dolinami hal sąsiednich 
i widzieliśmy po drodze gęste lasy oraz uprawne pola ryżu i pszenicy. Były też obszerne i bujne 
pastwiska, na których pasły się liczne stada krów i owiec. Jechaliśmy bardzo prędko i nie mogłem 
się im dobrze przyjrzeć, ale przedtem już nieraz miałem sposobność obserwować szczególne 
zachowanie się zwierząt, ich ruchy jakby pełne świadomości i rozumu; widziałem, jak gromadziły 
się po kilka lub kilkanaście sztuk, rzekłbyś, wygłaszały coś miarowo lub rozmawiały ze sobą. 
Również dziwne było postępowanie psów, których tu koło owiec i bydła kradło wiele: było w nich 
jakieś prześwietlenie i powaga nadzwierzęca. Jest rzeczą prawdopodobną, że zwierzęta, żyjąc tu w 
atmosferze przesyconej duchowością, same się poniekąd uczłowieczyły.
  Przyszło mi do głowy, że można by ten sam eksperyment, jaki robiłem z Mirandą, zrobić ze 
zwierzęciem, psem czy owcą. Wiem, że takie próby były robione w Szwajcarii. Zwierzęta również 
wykazywały astral zaczątkowy. Nigdy jednak taka zjawa nie została doprowadzona do końca i 
oczywiście nie została utrwalona. Wiem tylko, że widma psów nie są białe, ale barwne. Jaką 
jednak mają postać, zwierzęcą czy też ludzką? Oto zagadka. Czy pod postacią zwierząt nie kryją 
się jakieś duchy ludzkie niższej kategorii? Dusze niedorozwinięte, grzeszne, wykoślawione, które 
w swej wędrówce pośmiertnej za wpływem karmy spadły do stanu zwierząt? Postanowiłem sobie 
zająć się tą sprawą w przyszłości.
  Owe susznie, o których wspomniałem, były tu wszędzie, a jak mi rzecz wyjaśnił Wasiszta — w 
każdej z nich mieściła się mała maszyna nirwidialna złączona z główną i kierowała energią 
wszystkich zjawisk, które były w jej służbie. Niekiedy trafiały się susznie znacznie większe, takie 
niemal jak w stolicy. Jakkolwiek byłem mocno zgnębiony, to jednak na życzenie Wasiszty 
zatrzymałem się w jednym miejscu, aby taką wytwórnię zobaczyć.
  Była to cegielnia: kilku techników, zajętych przy tej fabryce, powitało nas i wprowadzono mię 
do środka. Był to mianowicie dość obszerny budynek w którego podziemiach znajdowała się owa 
maszyna nirwidialna, osłonięta jednakże całym szeregiem osłon z tegoż rogowego materiału, z 
którego tu różne rzeczy wyrabiano Z podziemia wychodził wielki lej, którego część górna tylko 
była widoczna. Podłoga była ruchoma, tak że w pewnej określonej chwili przesuwała się, wnosząc 
materiał wytworzony do drugiej kamery. Kilku Słońcogrodzian siedziało w podziemiach i 
poruszało korbą, jak się domyślałem z regularnego odgłosu, który mię dochodził Jednocześnie 
dach budynku szeroko odsłonięto i wkrótce z owego leja zaczęła wychodzić bladożółta para, od 
czasu do czasu sycząc już to słabiej, już mocniej i ciemniała powoli, przechodząc w barwę 
chamms. Powietrze naokoło leja również ciemniało i, rzekłbyś, zlewało się z tą parą, a po 
kwadransie mieszanina pary powietrznej i nirwidialnej zaczynała gęstnieć i, po prostu mówiąc, z 
podziwu gębę otworzyłem: ta gęstniejąca masa, która powstała z niczego, opadała na podłogę i 
jak z boku na podwyższeniu stojąc mogłem zauważyć, układała się w pewien kształt 
geometryczny, zgodnie z formą tej części podłogi, która stanowiła receptaculum* wyrobionej 
materii. Była to masa typu galarety: w ciągu jakiej godziny przepełniła ona całą przestrzeń owej 
podłogi ruchomej. W danej chwili ruch maszyny się zatrzymał; ściana boczna halli, w której 
byliśmy, podniosła się do góry i podłoga przesunęła się do drugiej kamery. Tu pomieszczony był w 
powietrzu zwisły szereg długich ostrych rozcinaków, które naraz opadły na tę masę i pocięły ją na 
szereg równoległych sześcianów nierównobocznych; podobne noże boczne rozcięły tę masę w 
poprzek. Były to cegły. Wówczas maszyna podziemna zaczęła działać znowu: pod podłogą 
znajdował się połączony z nią rodzaj kaloryferu, który te cegły momentalnie doprowadzał do 
wysokiej temperatury, suszył i nadawał im trwałość niewzruszoną. Podłoga przesuwała się poza 
budynek na otwarte pola; tu oblewano cegły wodą lodowatą za pomocą jakby sikawek. Na małych 
wózkach przewożono je na pole obok budynku: był to magazyn cegieł, których tu miałeś miliony. 
Gdy podłoga była opróżniona, wracała na swoje miejsce, a tymczasem z drugiej strony tegoż 
budynku wysuwała się inna podłoga z nowym zapasem materii budowlanej.
  Jakkolwiek wszystkie dalsze stadia tej roboty dawały się jasno tłumaczyć, to jednak tajemnicą 
pozostanie dla mnie na zawsze początek tworzenia się tej materii. Byłem świadkiem tego cudu, ale 
nie jestem w stanie oznaczyć momentu, w którym nicość zmieniła się w ciało realne. Nicość 
mówię, nie zaś powietrze, gdyż jak mi to wyjaśnił jeden z techników, maszyna tworzy naprzód 
Nirwidium, to jest rozkłada materię (powietrze) na jej atomy, czyli punkty geometryczne (inaczej 
mówiąc — nulla), a potem nadaje im formę dowolną. Każda z maszyn działa na wszystkie sposoby 
i może wszystko wytwarzać; zależy to od węgielnicy, która w ten lub inny sposób nastawia oddech 
maszyny. Zwykle jednak każda maszyna się specjalizuje tak lub inaczej: tu, gdzie byłem, 
wyrabiano wyłącznie cegły.
  Póki miałem przed sobą to dziwne widowisko, byłem wielce nim zaabsorbowany. Z chwilą 
jednak, kiedy musiałem pożegnać tę miejscowość i kiedy siadłem do wózka z powrotem, na nowo 
ogarnęła mię melancholia.
  Zabawiłem tu blisko trzy godziny i kiedyśmy znowu ruszyli w drogę, już zaczynał się zmierzch. 
Krajobraz był przez dłuższy czas jednostajny: pola i lasy, gdy naraz znalazłem się w prześlicznym 
parku, pełnym najrozmaitszych barwnych drzew, kwietników wonnych i kolorowych, sadzawek 
srebrnych. Światełka płonęły między drzewami, a dokoła widziałeś altany bluszczem i winem 
obrośnięte i śliczne pałacyki. Dokoła słychać był wzruszającą muzykę i śpiewy rozdzwonione 
młodymi głosami. Widziałem też mnóstwo młodych parek: chłopcy i dziewczęta krążyli tu po 
ogrodzie, a tak pięknie wyglądali, tak w ich postaci była widoczna miłość życia i rozpęd życiowy, 
tak tu wszystko dyszało radością szczęściem, nadzieją, żem zaczął wzdychać jak człowiek, który 
zobaczył Eden i wie, że już do niego nie wejdzie. Istotnie, ogród ten wydawał mi się Edenem. 
Wasiszta jakby przeczuwał moją ciekawość, powiedział mi:
  — To jest Radżiwa. Tu młodzież nasza po wulkanizacji przebywa koło roku, każdy ze swoją 
kochanką Życie zaś tak tu jest urządzone, że ci młodzi ludzie żadnej troski nie mają i mogą się w 
pełni i bezwzględnie oddać jednej tylko sprawie, miłości. Patrz — ten większy budynek tam, nieco 
w głębi ogrodu, świetny jak pałac bogów. To Świątynia Miłości! Tu odprawiają się nabożeństwa, 
które celebrują mistrze kapłani i mistrzynie kapłanki, najbardziej wtajemniczeni w arkana miłości. 
Oni tym młodzieńcom i pannom opowiadają misteria tej sprawy, która u nas uchodzi za jedną z 
najważniejszych i najpoważniejszych w życiu.
  Pięknie by to było mieć dwadzieścia lat i żyć z jedną istotą umiłowaną w zaczarowanych 
ogrodach Radżiwa! Ale młodość nie powraca.
  Jechaliśmy dalej i zbliżaliśmy się do granicy. Postanowiliśmy nocować w jej pobliżu; 
zatrzymaliśmy się pod gołym niebem koło lasu figowego i ułożyliśmy się do snu na ziemi; trawa 
była świeżo skoszona i spaliśmy w odurzającym zapachu siana i kwiatów polnych.
  O świcie ruszyliśmy w dalszą drogę.
  Spływaliśmy wózkiem coraz bardziej na równinę, aż dotarliśmy do płaszczyzny mało co 
wyższej nad poziom morza a wcale gładkiej. Odgłos trąb dał nam znać, żeśmy dojechali do granicy 
Republiki Słonecznej. Wasiszta mi powiedział:
  — Jeżeli chcesz, możesz pojechać koleją żelazną, gdyż Anglicy zbudowali tu linię aż do portu 
Lokombo. Ale że tu ludność jest dzika, więc możesz być jako obcy narażony na przykrości. 
Radziłbym ci więc, abyś lepiej ze mną pojechał, gdyż w razie jakiegokolwiek niebezpieczeństwa ja 
i nasi czterej żołnierze przyjdziemy ci z odsieczą. Dowieziemy cię do samej przystani i dowiemy 
się, kiedy zawinie tam jaki okręt angielski.
  Posłuchałem ich rady i przejechałem kraj wózkiem wraz z nimi; był to istotnie kraj półdziki, 
pozbawiony gościńców, z rzadka jeno przepleciony uprawnymi polami. Ludność czarniawej cery, 
prawie naga, krążyła po drogach i lasach, oddana głównie polowaniu i hodowli bydła. Chaty miała 
nędzne, lepianki budowy okrągłej, poczerniałe od dymu. Od czasu do czasu spotykałeś wspaniałe 
pałace, widocznie budowane przez architektów europejskich, dokoła nich piękne parki, a tuż obok 
błoto, brud, gnojowiska. Były to rzeczywiście dworce tutejszych bogaczów, koło których 
gnieździła się ostatnia nędza. Taki tu był świat: niewola, łzy, rozpacz, głód, żebractwo obok 
najwytworniejszych zbytków i rozkoszy.
  Uważałbym za rzecz zupełnie sprawiedliwą, gdyby Słońcogrodzianie tę barbarię podbili i tych 
dzikusów podnieśli choć na taki poziom, jaki w Suriawastu osiągnęły psy i krowy.
  Zachowanie się czarnych w stosunku do nas było niezbyt przyjazne, ale dość pokorne, gdyż 
pamiętali wciąż, jak ich nasza armia niedawno doprowadziła do zagłady, a wielu jeszcze 
dotychczas leży we śnie bezczynnym.
  Anglicy tu przyjeżdżają kupować korzenie, jak pieprz, cynamon, muszkat, imbir, a również 
perły, które łowią mieszkańcy nadbrzeżni. Dlatego pobudowali koleje i raz do Lokombo docierają.
  Był tu właśnie statek jadący do Suezu. Nie była droga bardzo bezpieczna, ale jak najprędzej 
chciał dopłynąć możliwie blisko Europy. Rozmówiłem się z kapitanem „Leukotei” i w braku 
pieniędzy zapłaciłem mu łańcuchem złotym, który otrzymałem od Wasiszty.
  Okręt odpływał jutro rano o świcie. Dziękowałem swemu gospodarzowi za gościnę i czterem 
żołnierzom za gotowość pomocy. Wziąłem swoją cenną skrzynkę i wniosłem ją na okręt, gdzie 
prosiłem o pomieszczenie w bagażach za pokwitowaniem. Moi przyjaciele odlecieli przy czym 
Wasiszta linkę dość długą przywiązał do samochodu i tak lecąc powietrzem ciągnął go za sobą. 
Samochód leciał jak wicher, aż Czarni w przerażeniu uciekali.
  Za inny jakiś klejnot jeden z podróżnych dał mi sumę dość znaczną, tak że mogłem z nią 
dojechać do Europy.
  Nazajutrz rano wyruszyliśmy w drogę.
  
XII.
  
  Dawno nie czytałem dzienników, gdyż w Suriawastu żadnych czasopism nie ma. Mimo to 
mieszkańcy wyspy zawsze są o wszystkim dokładnie poinformowani, gdyż telegraficznie 
wszystkie wieści do nich ze świata dochodzą. Tylko nazwy ludów są dla nich obojętne, gdyż widzą 
wszystko w uogólnieniu. Wojna, która się toczyła w Europie, była dla nich, jak wszystkie wojny, 
walką braci Pandawa z braćmi Kaurawa. Gdyż każda wojna jest dla nich Maha–Bharatą, a każde 
pole bitwy — to wiecznie ta sama Kurukszetra.
  Sprawy, które widziałem na wyspie Taprobane, tak mię przejęły, że po prostu wojna przestała 
mnie interesować. Teraz dopiero od podróżnych naszego statku „Leukotea” dowiedziałem się, że 
Niemcy zostali pobici; że rewolucja rosyjska przybierała charakter coraz bardziej niedorzeczny; że 
Polska uzyskała byt niezależny i tak dalej.
  Słowem, wracałem do Europy z jakiejś dalekiej planety, gdzie te sprawy traktowane były jako 
pozory zjawiska o znaczeniu wewnętrznym, różnym od zewnętrznego. Jednakże jako Europejczyk 
zacząłem się cieszyć z jednych okoliczności, smucić innymi, obawiać się trzecich. Człowiek 
pozaczasowy zmieniał się w mojej duszy na człowieka historycznego, człowieka danej chwili.
  Na statku naszym ludzie byli tak rozmaicie ukostiumowani — po indyjsku, po arabsku, po 
egipsku, po angielsku — że i mój kostium nie robił wrażenia dziwactwa. Gdyśmy jednak dojechali 
do Suezu, uważałem za stosowne nabyć ubranie angielskie, a swoją chlamidę słońcogrodzką 
złożyć do skrzynki cedrowej, dodając ją do innych skarbów Wasiszty. I samą skrzynkę 
pomieściłem w zwykłej walizie skórzanej.
  Wraz ze zdjęciem dawnej szaty odpłynęła ze mnie reszta fluidu owych dusz, z którymi 
przeżyłem tak wyjątkowe rzeczy. Zająłem się polityką, a choć w gazetach angielskich mało było 
informacji o Polsce, to jednak jakieś mętne i niewyraźne wiadomości miałem o tym, co się dzieje w 
kraju.
  W Suezie musieliśmy się parę dni zatrzymać. W najbliższy czwartek wyjeżdżał do Brindisi i do 
Marsylii statek „Tranquillity” i mieliśmy wpłynąć na najniebezpieczniejsze z mórz — Morze 
Śródziemne.
  Jakkolwiek akcja wyławiania min podwodnych szła bardzo żywo, to jednakże niejedna jeszcze 
mina krąży pod wodą, grożąc każdemu statkowi zagładą.
  Toteż nie dziw, że publiczność na statku, tym razem prawie wyłącznie europejska, była pełna 
trwogi i lada chwila oczekiwała katastrofy.
  Szczęśliwie jednak obawy nasze okazały się płonne Do Brindisi dopłynęliśmy bezpiecznie, a po 
dwóch dniach wyruszyliśmy dalej do Marsylii. Zamiarem moim było pojechać do Paryża.
  Wkrótce znalazłem się w Paryżu. Przyzwyczajenie z czasów studenckich skierowało mnie do 
Dzielnicy Łacińskiej. Zamieszkałem w małym hotelu przy ulicy Gay Lussaca.
  W kawiarni Panteonu spotkałem kilku znajomych; byli to po większej części lekarze wojskowi, 
którzy wstąpili na służbę francuską.
  Dowiedziałem się od nich, że jest tu obecnie w Paryżu Henryk Nawara, który w roku 1914 
wstąpił do wojska francuskiego i, ranny w bitwie pod Marną, zmuszony był poddać się amputacji 
nogi; jako inwalida mieszka obecnie przy bulwarze Montparnasse.
  Henryk Nawara był dla mnie osobą nadzwyczaj cenną. Jakkolwiek był on znacznie starszy ode 
mnie, to jednak ja dawnymi czasy zostałem dopuszczony przez niego do towarzystwa pewnej 
grupy młodzieży, która przybrała imię Fulminatów.
  Henryk był synem Władysława N., oficera wojsk francuskich, który brał znaczny udział w 
powstaniu 1863 roku i został zesłany na Sybir. Jednakże udało mu się uciec z katorgi i przez 
Amerykę dotrzeć do Francji. Było to w roku 1870 właśnie w chwili, gdy rozpoczynała się wojna 
francusko—pruska. Ojciec Henryka wstąpił do armii francuskiej i w wielu bitwach odznaczył się 
męstwem i przytomnością umysłu.
  Po ukończeniu wojny ożenił się z pewną osobą, która świeżo z Warszawy przyjechała, i było to 
przez parę jat bardzo szczęśliwe małżeństwo. Owocem tego małżeństwa był Henryk.
  Niestety, matka Henryka, przeziębiwszy się niebezpiecznie, bardzo prędko zmarła na zapalenie 
płuc, a wkrótce też i ojciec poszedł za nią. Henryk został sierotą. Krewni wywieźli go do 
Warszawy, a później do Podobłocza, gdzie w naszym domu się wychowywał.
  Jak z tego widać, Henryk w momencie, gdy się zaczynała wojna, nie był już pierwszej młodości. 
Liczył prawie lat pięćdziesiąt. Nie bacząc na swój wiek poszedł na front i obecnie, jako człowiek o 
jednej nodze, znajdował się w stanie spoczynku.
  Jeżeli tu dłużej zastanawiam się nad osobą Henryka, to dlatego, że był on najbliższym 
przyjacielem i głównym powiernikiem Paracelsa Nirwida; miał też zapewne wiadomości o jego 
wynalazku.
  Dlatego zaraz po południu udałem się na Montparnasse, aby się z Henrykiem Nawarą zobaczyć. 
Był jeszcze bardzo przystojny, ale nieco wyłysiał i osiwiał. Brak jednej nogi był mu bardzo 
niedogodny, gdyż jeszcze nie przywykł do tej przemiany. Jednakże swoje kalectwo znosił nie bez 
humoru.
  Nikomu dotychczas ani na okręcie, ani w Paryżu nie mówiłem o swoim pobycie w 
Słońcogrodzie. Henrykowi jednak powiedziałem, i zwłaszcza podkreśliłem rolę Nirwidium w całej 
tej historii. Zapytałem go więc, czy mu czego nie wiadomo o Nirwidium i czy nie byłoby możliwe 
w jakiś sposób doświadczenia te powtórzyć.
  Henryk wyjął z biurka tekę, a z niej stary numer „Matina” z roku 1912 i dał mi do przeczytania 
urywek zakreślony czerwonym ołówkiem, pod tytułem La mor exiraordinaire d’un savani russe. 
Czytałem głośno.
  „Na bulwarze Edgar Quinet dnia wczorajszego zginał śmiercią tajemniczą dziwaczny 
(exiravagant) uczony rosyjski (sic!), Paracels Nirwid, osobistość nie mniej tajemnicza. Jego 
herezje naukowe przed paru laty wywołały niemałą wrzawę w świecie akademickim. Jego 
pracownia mały osobny domek przy oznaczonym bulwarze, a z której podobno nasz uczony nigdy 
nie wychodził, spłonęła do szczętu w sposób szczególny, którego dotychczas ani policja, ani 
uczeni nie byli w stanie wytłumaczyć. Koło godziny drugiej po północy przechodnie widzieli cały 
jego dom, od góry do dołu rozpłomieniony piękną barwą czerwoną, rzekłbyś w ogniu bengalskim. 
Znając ekscentryczne obyczaje tajemniczego człowieka sąsiedzi przypuszczali, że odbywa się u 
niego jaka uroczystość. Koło godziny czwartej domek zatracił czerwoność i w każdym swoim 
punkcie stał się biały, naprzód świecący jak słońce październikowe o godzinie drugiej po południu, 
potem zaś naraz w proch się rozsypał, jakby spalony nie już zewnętrznie, ale w samej treści swoich 
cegieł i belek, a koło siódmej proch niby wsiąknął w powietrze, rozwiał się we mgle i znikł bez 
śladu, jakby wyparował. Niewielkie szczątki tylko pozostały. Na miejscu domku o godzinie ósmej 
ukazała się głucha i pusta równina. Ponieważ koło domu zaczęły się palić trawy i pożar (gdyż 
inaczej tego zjawiska nazwać niepodobna) mógł się rozszerzyć na posesje sąsiednie, wezwano 
straż ogniową, która z trudem umiejscowiła i opanowała zniszczenie. Rzecz godna uwagi: zalew 
wody pochłonął niejako i wsiąknął w siebie ostatnie ślady pozostałe po budynku. Wraz z tym 
zniknięciem domu zniknęło doszczętnie i ciało Paracelsa Nirwida oraz wszystkie osobliwe 
maszyny i narzędzia, wynalezione przez niego, a których sekretu Nirwid nie wyjawił dotychczas 
nikomu, jego zwolennicy (których zmarły posiadał tyluż, co i przeciwników) są zrozpaczeni; 
mówią oni, że od czasów Ąpoloniusza z Tiany* nie było na świecie tak potężnego mędrca, takiego 
władcy w krainie ducha i materii jak Nirwid. Utrata owego tajemniczego pierwiastka, który 
nazwano Nirwidium, ma być rzekomo niepowetowaną klęską dla ludzkości. Tajemnica ta, która 
miała być kluczem do wszystkich tajemnic, wraz z Nirwidem schodzi do grobu.”
  Gdym czytał tę ironiczną notatkę, Nawara nie mógł się od łez powstrzymać. Wyznał mi, że pół 
roku po tej katastrofie przepędził w domu obłąkanych; istotnie, przypominam sobie, że na pewien 
czas przepadł bez wieści.
  — Nie masz pojęcia — mówi mi — ilu nieszczęść uniknąłby świat, gdyby Nirwid nie był 
zginął, i gdybyśmy jego wynalazek poznali. Co się mnie tyczy, to ja na jego niektórych 
narzędziach oparłem pewną myśl najwyższej wagi. Ty wiesz, że ja nigdy nie wymawiałem tego 
wyrazu — Polska. Taką sobie klątwę składał Legio fulminata*. Ale zgodnie z jej nakazem 
myślałem o niej zawsze i nieustannie. Widziałem ją w takich barwach, w jakie ją przystroiły 
natchnienia wieszczów jasnowidzących. Jednakże od dawna już przeciw tym jasnowidzącym 
wystąpiły „ślepe mazury”, a jak obawiać się należało, ci ślepcy mogli zwyciężyć jasnowidzów. Nie 
o to zresztą chodzi w danej chwili. Nirwid zbudował oręż bardzo podobny do tych mieczów, o 
których mi mówiłeś: paraliżował on na długi przeciąg czasu nieprzyjaciela, nie zabijając go 
jednakże. Był nieomylny i działał na setki ludzi jednorazowo. Przy tym Nirwid zbudował dla 
armii, zbrojnej jego mieczem, pancerze ochronne; żołnierz nirwidowski był immlnerable* Nikt mi 
nie może z tego uczynić zarzutu, że mając dostęp do takich środków, myślałem o jednej tylko 
rzeczy o niepodległości Polski. Przygotowałem cały plan; niemal wyznaczyłem dzień. Miało to się 
rozpocząć w sierpniu 1914 roku. Byłaby to wojna potężna, owocna i bezkrwawa. Gdybym miał 
pięćdziesiąt tysięcy takich mieczów, byłbym panem świata. Dodam, że Nirwid stworzył jakiś 
ekstrakt skondensowanego białka, który miał stanowić o przeżywieniu ludzi, a umiał też 
przetwarzać elementa chemiczne jedne w drugie; wszystko to więc wprowadziłem do swego 
rachunku. Chciałem za pomocą tych wszystkich środków rozwiązać różne zagadnienia polityczne i 
socjalne, nie naruszając równowagi dusz i stosunków. Nadeszła wojna, ale jej inicjatywa wyszła z 
innej strony i charakter tej wojny był po prostu szatański. Wynik tej zawieruchy był częściowo 
zgodny z ideą główną Fulminatów, ale teraz zarówno w Polsce, jak i na całym świecie nastąpi 
okres długotrwałego chaosu pod względem gospodarczym, psychicznym, moralnym i nerwowym. 
Mogę śmiało powiedzieć, że chociaż Nirwida mało interesowała sprawa praktyczna jego techniki, 
to jednak godził się ze mną, że można za pomocą tych wynalazków stworzyć nowy typ wojny. Ale 
przeciw nam stanęła Fatum.
  — Jakże jednak to Nirwidium wyglądało? Jak wyglądała maszyna? Jak operowała?
  — Na to nie mogę ci żadną miarą odpowiedzieć. Z tego Nirwid robił absolutną tajemnicę. 
Chciał maszynę przede wszystkim tak udoskonalić, aby wszelkie płynące z niej niebezpieczeństwa 
usunąć. Dlatego osłaniał ją jakimś czarnym pudłem, w którym zawsze była ukryta. Widziałeś tylko 
otwór.
  — I cóż spowodowało katastrofę?
  — Trudno powiedzieć, nie znając sekretu. Niejeden wynalazca zmarł od swego wynalazku. 
Natura mści się za wydzieranie jej tajemnic. Od gniewu Artemidy giną Akteony.
  — Czy Nirwid nie zostawił jakich dzieł, rękopisów?
  — Rękopisy, o ile były, zapewne znikły razem z domem i ze wszystkim. Dzieło jedno wydał 
kiedyś we Lwowie nakładem księgarni Allebeyde i Lump pod tytułem O odwracalności zjawisk 
ducha i materii. Są tam pewne aluzje do tego odkrycia, jakie miał wykonać, ale jeszcze nie 
wykonał. Zasadnicza myśl książki jest ta, że materia to duch skroplony, a w końcu skamieniały; że 
ta materia jest to wielorakie przeobrażenie jednego i tegoż samego pierwiastka; że pierwiastek ten 
w esencji swej jest to punkt matematyczny, niematerialny; że ta istota niematerialna a 
zmaterializowana dąży do dematerializacji i do przetworzenia się w istotę duchową; że zatem 
rozwój bytu polega na ciągłym odwracaniu się i przetwarzaniu ducha w materię i materii w ducha, 
i w ostateczności cały świat — gwiazdy, planety, słońca — przetworzą się w istoty duchowe i 
boskie. To jest repetitio principii*. Rozumiesz, że się na niego wszystkie akademie rzuciły jak na 
bestię szkarłatną.
  — Tam, w Słońcogrodzie, mówią coś podobnego Świat materialny zmienia się w astral. A samo 
to zniszczenie domu Nirwida przypomina mi widowisko, jak’ tam odgrywało się na Polu 
Marsowym w czasie próbnej wojny. Tam na proch zburzono sztuczną fortece kamienną. Było to 
zapewne trzecie i najmocniejsze uderzenie wielkiej misericordii.
  — Szczególna jednak rzecz, że i twoi mieszkańcy Republiki Słonecznej również tak zazdrośnie 
ukrywają swoje Nirwidium.
  — Wynika to stąd, że gdyby się to odkrycie dostało w ręce niepowołanych jednostek, to by 
mogły z tego powstać groźne nadużycia. Rzecz bowiem jasna, że niejeden mógłby tę siłę wyzyskać 
in deieriorem panem*. To jest główny powód, dla którego nie chcą oni swego odkrycia pokazać 
Europejczykom, gdyż uważają ich za najdrapieżniejszy gatunek ludzki na ziemi. Czy my 
kiedykolwiek podniesiemy się na wyższy stopień, o tym oni bardzo wątpią. Owszem, podług ich 
opinii ludzie północni są uparci i wytrwali tylko w złym, i cała ich nauka ma na celu przede 
wszystkim zaspokojenie egoizmów własnych i zniszczenie cudzych. Nirwidium jest to najwyższe 
dobrodziejstwo, jakie wywołał do bytu duch ludzki. Ale gdyby się ono dostało w ręce ludzi złych, 
dałoby wyniki fatalne i zgubne.
  — Może i mają rację! Ostatecznie, gdyby Europa miała wojować przy pomocy oręża 
nirwidialnego, to zapewne świat zmieniłaby w pustynię.
  — Czy też Nirwid myślał kiedy o wojnie i o zastosowaniu swego wynalazku do wojny?
  — Owszem, on tę wojnę niejako przewidywał, ale specjalnie o niej nie myślał; jednakże myślał 
o tym, aby Nirwidium było dobre do wszystkiego.
  — Na przykład do latania po powietrzu?
  — Owszem. Zrobił on jakiś rodzaj szczególnego kostiumu obejmującego całe ciało i ten 
kostium włożywszy na nagie ciało w mojej obecności, po pokoju pewnego razu latał w górę i 
krążył po suficie.
  — I to wszystko przepadło?
  — Niestety! Ile razy o tym pomyślę — serce mi się kraje. Powiem ci, że ja już na dziesięć, na 
piętnaście lat przed rokiem 1914 skórą i nerwami przeczuwałem, że jakieś wielkie zdarzenie się 
zbliża, i gdy Nirwid zrobił swoje odkrycie, chciałem sam to wielkie zdarzenie wywołać, aby się to 
rozpoczęło właśnie w Polsce. W moim planie — gdyż ułożyłem cały plan tej wojny — inny miał 
być charakter wypadków i rezultat odmienny. Nie ma zresztą o czym mówić, gdyż dziś cały mój 
pomysł wygląda na urojenie. Rzeczywistość ma tę wyższość nad wszelkim urojeniem, że jest 
rzeczywistością. Stały się niewątpliwie cuda na świecie, ale sądzę, że ludzie nie są godni cudów, i 
dlatego za każdy cud trzeba płacić ogromnym morzem nowych i nieoczekiwanych cierpień.
  Opowiedział mi też wiele nowin z kraju, które śledził uważnie, i był bardzo pesymistyczni 
usposobiony: lękał się przede wszystkim zwycięstwa „ślepych mazurów”. Ale to już nie należy do 
rzeczy, dlatego nie będę o tym wspominał.
  Henryk był ciekawy tych pamiątek, jakie sobie przywiozłem z Taprobane. Poprosiłem go więc 
do siebie, do hotelu.
  Pojechaliśmy dorożką, gdyż Henrykowi dość trudno jeszcze było chodzić, i pokazałem mu 
kolejno suknię, którą nosiłem na sobie, i materię, którą mi dano, a którą zamierzałem ofiarować 
kobietom z mojej rodziny.
  Dalej pokazałem mu różne klejnoty w złoto oprawne i flaszkę wina diamentowego, i słoik 
pastylek odżywczych.
  Dałem mu jedną pastylkę do zjedzenia i stwierdził, że są bardzo podobne do tych, które robił 
Nirwid.
  Kropla wina, zresztą zmieszana z kieliszkiem dobrego Burgunda, smakowała mu jako trunek 
boski — prawdziwa ambrozja. Znalazłszy jakąś pustą flaszeczkę w swoim pokoju, wlałem mu 
trochę tego wina, a nadto ofiarowałem mu parę pastylek.
  Pokazałem mu również swoją misericordię; pocałował ją wzruszony; był to miecz jakby 
Nirwida. Najbardziej go zainteresowały butelki zawierające wodę nirwidialną.
  Żal mi było, że przybyłem z tą wodą nieco za późno dla Henryka: woda ta bowiem ma dla 
organizmu ludzkiego, a nawet dla astralów (choć te prawie nie podlegają chorobom, chyba w 
stanie grzechu) nadzwyczajne własności lecznicze.
  Jest przeciwgnilna, naczyniotwórcza, ożywiająca; cząstki ciała zgruchotane, rozproszone, 
poranione gromadzi, wyrównuje, scala i leczy. Niewątpliwie ochroniłbym go od konieczności 
amputacji nogi.
  Było po siódmej wieczorem, ale po zjedzeniu tej cudownej pastylki nie mieliśmy apetytu, aby 
iść na obiad.
  Poszliśmy do kawiarni „Closerie de Lilas” koło obserwatorium, gdzie trafiliśmy na wielu 
znajomych, po większej części wojskowych: niektórzy nawet byli z grupy Fulminatów.
  Zdumieni byli dziarskim wyglądem Henryka widząc, jak zwinnie chodzi na swojej sztucznej 
nodze. Nie wiedzieli, że to chleb i wino z Republiki Słonecznej działa w taki sposób.
  Z górą tydzień przepędziłem w Paryżu, zawsze czarującym, zawsze pełnym geniuszu 
twórczego. Tęskniłem jednak do Warszawy: chciałem zobaczyć rodzinę, chciałem się przyjrzeć 
nowym stosunkom powojennym, chciałem wreszcie zająć się poszukiwaniem Mirandy.
  Zwróciłem się do mediumistów i okultystów paryskich; pisałem również do Londynu. Ale 
Paryżanie nie znali zupełnie jej imienia (co zresztą okazało się później nieporozumieniem, gdyż 
znana tu była pod innym przezwiskiem), choć media takie jak ona, dematerializujące się przy 
materializacji widma, były im wiadome i nieraz tego rodzaju doświadczenia robiono tu w Paryżu. 
Taka na przykład była Mile Esperance, Greczynka Aspropotamo, Angielka Daisy Henderson, 
Murzyn z wyspy San Domingo, Hanibal Cezar Napoleon de Bourbon de Bonaparte i rosyjskie 
medium Czajpopiwaj Samowarow.
  Z Londynu odpisano mi natychmiast, że się tą sprawą zajmą i zawiadomią, skoro tylko ich 
dojdzie jakakolwiek cenna informacja. Uprzedziłem ich, że wyjeżdżam niedługo do Warszawy i 
skoro tylko stanę na miejscu, natychmiast prześlę im adres.
  Dzięki pomocy Henryka i paru innych osób otrzymałem przejazd w wagonie dyplomatycznym i 
po paru dniach dojechałem do nowej granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Rozumiecie, z jakim 
wzruszeniem powitałem po tylu latach kraj rodzinny — zwłaszcza wobec zmian, jakie w nim 
niespodzianie poczyniła Opatrzność.
  W Zbąszyniu przeniosłem się z dyplomatycznego wagonu do zwyczajnego, co się okazało 
wielkim błędem. Pomijając bowiem, że zmieniłem wspaniałą karocę na jakiś po Austriakach 
pozostały zdezelowany furgon, inna jeszcze z tego wynikła bardzo przykra dla mnie historia.
  Zrobiłem tę zamianę po prostu dlatego, że chciałem się zetknąć z tym nowym człowiekiem, 
jakiego oczekiwałem w kraju po tak gwałtownym i wyjątkowym przewrocie.
  Istotnie, bardzo ciekawe rzeczy widziałem tu dokoła ale nie mam zamiaru tych wrażeń wam 
opowiadać gdyż wy to lepiej znacie ode mnie.
  Natomiast muszę wam powiedzieć, co za przykrość mię dotknęła.
  Ponieważ zmieniłem pociąg, odebrałem z bagażu swoją walizę i dałem ją na bagaż za moim 
nowym biletem. Było to na granicy prusko—polskiej; kwit mi wydano i spokojnie siadłem do 
wagonu.
  Nazajutrz rano byłem w Warszawie. Poszedłem natychmiast po odbiór swej skrzynki. Tragarz 
zaczął jej szukać; szukał kwadrans, pół godziny, godzinę — nie znalazł.
  Zarządzający upewnił mię, że znajdą. Byłem jeszcze po południu, by się o rzeczy dowiedzieć, i 
znów nie ma rezultatu.
  Poszedłem nazajutrz rano i jeszcze dziesięć razy: wszystko na próżno.
  Zresztą bardzo uprzejmie skargę moją zapisali i pan naczelnik obiecał mi, że uczyni wszystko, 
„co będzie w jego mocy”. W danym razie gotowi mi są wypłacić indemnizację w sumie na 
przykład dziesięć tysięcy marek. Ale ja nie żądałem indemnizacji, tylko swojej skrzynki, w której 
były skarby nieocenione.
  Dziesięć dni już mija, odkąd wróciłem do Warszawy. Byłem nawet powtórnie na granicy 
przypuszczając, że może moja skrzynka tam pozostała, ale okazało się, że ją wysłano prawidłowo; 
jeżeli więc się zawieruszyła, to na pewno w Warszawie, nie gdzie indziej.
  Tak więc nagle znalazłem się bez tych tak drogich mi pamiątek, których przez cały czas swojej 
wyprawy strzegłem jak oka w głowie. Co będzie dalej — nie wiem; czekam wiadomości od 
zarządu kolei żelaznych.
  
* * *
  
  Na tym skończył swą historię Jan Podobłoczny. Nie chciałem tego opowiadania, które się długo 
w noc ciągnęło, przerywać uwagami słuchaczy. Oczywiście bowiem ciągle mu zadawaliśmy 
rozmaite pytania, wyrażaliśmy swoje opinie, niektórzy nawet podejrzewali prawdziwość tej 
trudnej do skontrolowania wyprawy na nieznaną wyspę. Z drugiej strony historia Damajanti nie ze 
wszystkim podobała się pani Zofii Podobłocznej, która, milcząc, od czasu do czasu groziła mężowi 
paluszkiem. Ponieważ jest to osoba bardzo dyskretna, nie chciała robić skandalu publicznego, i 
sądzę, że dopiero w domu scenę mu zrobi, choć nie tracę nadziei, że Jan się wytłumaczy i uzyska 
przebaczenie.
  Dwie rzeczy teraz pozostawały Janowi: po pierwsze — oczekiwanie na wieść co do Mirandy; 
po wtóre — oczekiwanie na śledztwo zarządu kolei żelaznych w sprawie zaginionej skrzynki.
  W ciągu sześciu tygodni Jan Podobłoczny otrzymał wiadomości.
  Niestety, obie były bardzo smutne.
  Zarząd kolei żelaznych stwierdził z żalem, że skrzynka oznaczona numerem 5314, jak to 
świadczy dokument I 6789 lit. A ad 238 ad 1753, omyłkowo została wysłana do Rosji na linię 
Kijów–Charków–Orenburg; że dnia takiego a takiego miał miejsce napad na pociąg; przy czym nie 
wiadomo, czy to była akcja rządowa czy bandycka, gdyż w Rosji rozróżnić tego niepodobna; że 
podróżni w trzech czwartych zostali zabici, a bagaż cały rozgrabiony i zniszczony; że czy skrzynka 
Nr 5314 została zagrabiona czy też zniszczona, o tym zarząd kolei wiadomości nie ma, ale skoro 
tylko poweźmie o tym informacje, natychmiast adresatowi doniesie. Ponieważ nie ma nadziei, aby 
skrzynka mogła zostać odzyskana z powrotem, zarząd k. ż. proponuje adresatowi indemnizację w 
sumie 10 000 marek.
  W sprawie Mirandy Instytut Badań Mediumicznych i Teozoficznych w Londynie zawiadomił 
Jana Podobłocznego, że Ketty Douglas, znana w Anglii pod nazwą Mirandy, a we Francji pod 
nazwą Georgine, została w roku 1915 aresztowana przez Niemców w Warszawie i wywieziona do 
Minnenburga, małego miasteczka w Turyngii. Ponieważ tam nieraz ją wzywano do wróżenia, 
początkowo w sprawach prywatnych, a później nawet w kwestiach politycznych i strategicznych, i 
ponieważ Miranda w tych ostatnich jasnowidzeniach wygłaszała Niemcom horoskopy nader 
złowieszcze, zabronili jej wróżbiarstwem się zajmować i wtrącili ją na wszelki przypadek do 
więzienia, gdzie przebyła do połowy roku 1918; tu rozchorowała się ciężko i umarła dwunastego 
września tegoż roku koło godziny pierwszej w południe.
  Był to ten sam dzień i ta sama godzina, w której spłonęła na stosie Damajanti.


NOWY TARZAN
  
  Dawno minęły te czasy, kiedy Antoni Lange wywołał sensację swoją historią o babuni, która, 
mając lat 91, po kilkumiesięcznej chorobie — jakąś drogą prawie naturalną — zmieniła się w 
śliczną pannę dziewiętnastoletnią. Żadnej sztuki tam nie było potrzeba; lekarze nie rozumieli tej 
choroby, a choroba ta była po prostu odrodzeniem i odmłodzeniem zgrzybiałego organizmu. W 
pismach medycznych z tego powodu rozwinęła się polemika, czy w ogóle taki fakt jest możliwy; 
niektórzy twierdzili stanowczo, że autor zaczerpnął tę opowieść z fantazji; inni mówili, że 
przesadził i uogólnił fakta poszczególne; u pewnych rzadkich jednostek w starszym wieku 
następuje częściowa regeneracja: odrastają zęby, oczy nabierają połysku, skóra staje się gładka, 
żądze młodzieńcze budzą się w pełni i tak dalej; nigdy jednak odrodzenie to nie ogarnia całego 
organizmu.
  Minęło kilkanaście lat, a tymczasem Steinach, Woronow, Jaworski i inni lekarze wynaleźli 
rozmaite eliksiry młodości i za pomocą wszelakich operacyj chirurgicznych ożywiali starców płci 
obojga, wlewając w ich żyły młodość, energię, pragnienie rozkoszy, bujność sił żywotnych, 
nadzieję powtórnej egzystencji w wydaniu nowym, ulepszonym.
  Każda z tych metod miała swoje zalety, ale największym zaufaniem cieszyła się metoda 
Woronowa. Jednakże aby przeprowadzić należycie operację konieczną dla odrodzenia ludzi 
sędziwych, trzeba było zawsze mieć szympansa.
  Niestety, liczba szympansów jest na ziemi bardzo mała. Mieszkańcy nadbrzeżnych krain 
afrykańskich, gdzie szympansy przebywają, polowali na nie bez ustanku, starając się pochwycić 
sztuki żywe. Niejeden przecie szympans ginął w kwiecie wieku wskutek niezręczności myśliwych. 
Te więc, które schwytano, dochodziły do nadzwyczajnej ceny. Maurowie po prostu urządzili pasek 
na szympansy i żądali po milionie franków za sztukę, pewni zawsze, że znajdą amatora.
  Wobec tego faktu kilku lekarzy francuskich postanowiło w Afryce Północnej urządzić na 
wielką skalę hodowlę szympansów. Byli to dr Vingtquatre, dr Adameva oraz dr Brun de Vignavert. 
Znaleźli oni odpowiednich kapitalistów, którzy im dali trzydzieści milionów franków, i w ten 
sposób powstała spółka akcyjna z ograniczoną poręką pod nazwą „Societe anonyme pour l’elevage 
des chimpanzes”. Akcje Towarzystwa należały do najmocniejszych na giełdzie paryskiej.
  Nabyli oni na granicy Algieru i Maroka około trzech włók gruntu, na którym zbudowali całą 
osadę obliczoną na tysiąc — tysiąc dwieście sztuk szympansów, nie mówiąc o ludziach.
  Wystawili około trzystu małych domków z ogrodami, zasadzili drzewa, urządzili łąki i 
pastwiska, przeprowadzili aleje parkowe, wybudowali mosty, wykopali studnie artezyjskie; 
słowem, urządzili wspaniałe sanatorium — letnisko. Mając kilkanaście żywych małp, zarówno 
samców jak samic, zaczęli się nimi opiekować i prowadzić ich racjonalną hodowlę.
  Dla siebie lekarze zbudowali laboratorium i salę operacyjną wraz z infirmerią, w której mieli 
przebywać pacjenci. Zbudowali też kilka domów wiejskich dla swoich rodzin, gdyż byli to ludzie 
żonaci i dzietni.
  Było nadto kilku asystentów, służba, pielęgniarki, kilku szoferów. Było nieco koni i krów, 
wozy, samochody. Była stajnia, obora, garaż. Była też szkoła dla dzieci, apteka, czytelnia. Był 
nawet kinematograf.
  Życie płynęło tam sielankowo w nieustannej pracy i studiach, ale nie ma na świecie nic 
doskonałego.
  Szympansy były bardzo zadowolone, gdyż główną troską zwierzęcia jest poszukiwanie strawy, 
tymczasem tu pożywienie samo do nich przychodziło, podawane jakąś troskliwą ręką. Oczywiście 
i Amor nie zapominał o naszej kolonii: po roku z dwunastu szympansów narodziło się nowych 
sztuk trzydzieści z górą. Był to żywioł niezmiernie ruchliwy, lubiący łazić po drzewach i skory do 
wylotu w dalekie światy. Rzecz tę oczywiście przewidzieli z góry założyciele Towarzystwa.
  Toteż całe to osiedle było dokoła otoczone sztachetą z grubego drutu, wysoką na siedem do 
ośmiu pięter. Nie dość tego: szczyt — że tak powiemy — sufit tego okratowania był również 
okryty wielką siatką drucianą: w ten sposób światło i powietrze doskonale dochodziły do osiedla, 
ale dla małp przedostać się poza sztachety dołem czy górą było prawdziwym niepodobieństwem. 
Szympansy lubiły czepiać się krat i spoglądać na szerokie i dalekie drogi widoczne poza ich 
olbrzymią klatką, ale rychło zrozumiały, że jest granica, poza którą wyjść nie mogą.
  Kto z daleka przygląda się gromadzie małp, temu się one wszystkie wydają jednakowe. Ale z 
bliska łatwo mógłbyś zauważyć, że każda z nich ma swoją własną fizjognomię i swoją osobowość. 
Zarówno lekarze, jak służba i pielęgniarze umieli doskonale rozróżniać indywidua małpie. W 
momencie, który opisujemy, już wszystkie chaty osiedla szympansów były zamieszkane. Koło 
trzystu rodzin zasiedziało się w chatach. Każda chata miała numer; do każdych pięciu chat 
przypisany był dozorca, który czuwał nad postępowaniem swoich pupilów; każdy z nich miał psa, 
który mu pomagał.
  Znali oni doskonale swoich wychowańców, ich temperamenty, ich zamiłowania. Nadawali im 
pieszczotliwe imiona i między dozorcą a rodzinami szympansów zazwyczaj panowała przyjaźń. 
Oczywiście hodowanie małp jest trudniejsze niż hodowla baranów lub świń. Stworzenia te lubią 
łazić po drzewach, skakać z jednego na drugie, gonić się, ukrywać — tak że nieraz długo trzeba 
było szukać zaginionych. Pies mógł tylko wskazać, gdzie dany Kiku lub Fiku się ukrywał. Ale 
wleźć na palmę daktylową, i to co grubszą i mocniejszą, umiał tylko dozorca. Toteż służba nie była 
tu synekurą, choć dobry psycholog umiał zawsze trafić do małpiej duszy i, jak zapewniał Piotr, z 
szympansem nieraz łatwiej dać sobie radę, jak z niejednym rozbrykanym chłopcem.
  Ostatecznie zwierzęta nawykły do tego życia i oswoiły się z ludźmi, choć nie wiedziały 
bynajmniej, do jakich zbrodniczych celów człowiek się z nimi tak pieści. Widziały tylko, że 
niektóre pewnego razu odchodzą i długo nie wracają, aż wreszcie pokazują się znowu: smutne, 
osowiałe i postarzałe.
  Zakład prosperował znakomicie. Coraz nowi ludzie z różnych krańców Europy i Ameryki 
przybywali do osady i oddawali się w ręce lekarzy, którzy łowili któregoś z pupilów, aby go 
pozbawić życiotwórczych gruczołów i zaszczepić je człowiekowi. Coraz nowe hotele i pensjonaty 
powstawały na owym terytorium, coraz nowi goście przyjeżdżali. Byli to zazwyczaj ludzie bardzo 
bogaci, którzy prawem i lewem żyli i zdobywali majątek, którzy przeżyli młodość w sposób 
plugawy i nieczysty i chcieli dalej uprawiać tę plugawość i nieczystość. Słowem — była to kanalia 
niegodna jednej młodości, a co dopiero drugiej! Doktor Vingtquatre nieraz mówił, że ma odrazę do 
swoich pacjentów i zastanawiał się nad tym, czy nie byłoby właściwiej zakazać tych praktyk i nie 
dopuścić do odmładzania tych chamowatych paskarzy. Ale przemogła w końcu miłość nauki, gdyż 
doświadczenia coraz nowe wciąż ulepszały metodę wskrzeszania półumarłych.
  Toteż dr Adameva i dr Brun de Vignavert, choć również czuli awersję do tej samolubnej i 
ohydnej zgrai, zwracali uwagę dr Vingtquatre’a, że jednak od czasu do czasu zjawia się tu jakiś 
Faust, który poszukuje nowej młodości, aby w dalszym ciągu zgłębiać tajemnicę bytu albo 
wykonać dzieło sztuki, nad którym w głębi duszy pracuje od wielu, wielu lat.
  Bądź jak bądź, szympans za szympansem dostawał się do laboratorium i ulegał ludzkiej 
przemocy. Człowiek odzyskiwał młodość, ale szympans ją tracił.
  Odmłodzeni ludzie korzystali z drugiej młodości równie bezecnie, jak z pierwszej.
  Kiedy zaś szympans wracał do swojej chaty, ten niedawno rześki i pełen ognia twór okazywał 
się starcem, zniedołężniałym i apatycznym. Małpy z podziwem mu się przyglądały, obchodziły go 
dokoła, obwąchiwały i w końcu przestawały nim się interesować. Gdyż małpy są bardzo 
lekkomyślne i łatwo o wszystkim zapominają.
  Ale i wśród małp zdarzają się osobniki poważniejsze.
  Takim był właśnie pewien szympans, którego później nazwano Tarzanem. Od chwili urodzenia 
wyróżniał się od innych małp pewną szczególną budową głowy: była ona mniej naprzód podana, 
czoło miała szersze i nos bardziej wyodrębniony z twarzy, niż to zwykle bywa u małp; broda w dół 
idąca. Oczy miał niezwykle bystre i spostrzegawcze.
  Na ogół czworonożni mieszkańcy osady chętnie naśladowali ludzkie gesty, ale Tarzan 
wykonywał je tak, jakby to czynił sam z siebie, po prostu, naturalnie. Łóżko zaścielał sobie jak 
ludzie, ubierał się jak ludzie, jadał jak ludzie, fajkę palił jak ludzie, i w ogóle różnica między nim a 
człowiekiem była minimalna.
  A mowa? Wiadomo, że małpy mają swój język, i słynny Amerykanin Griffith, który kilka lat 
przemieszkiwał wśród goryli, doskonale się z nimi porozumiewał w ich własnej mowie. Był to 
wielki błąd ze strony założycieli osady, że nie sprowadzili tu filologa, który by nauczył się mowy 
szympansiej. Małpy z sobą rozmawiały dużo, wrzaskliwie, ze znaczną modulacją głosów: widać, 
że niejedno miały sobie do powiedzenia, ale nikt tego nie rozumiał.
  Tarzan, kiedy był mały, zaprzyjaźnił się z młodszymi dziećmi doktorów; byli to chłopcy po 
dziesięć — jedenaście lat, którzy się od Tarzana uczyli małpich figlów; on zaś uczył się od nich 
figlów ludzkich. Prowadzili go ci chłopcy daleko, aż pod samo laboratorium i salę operacyjną, tak 
iż od dziecięctwa przywykł do tych widoków i niesłychanie był ciekawy, co się dzieje za tymi 
murami. Kiedy już nieco dorósł, mając lat trzy, cztery, sam chętnie puszczał się na wyprawy i z 
wysokości drzewa obserwował tajemnice tych laboratoriów. Spenetrował je doskonale i zrozumiał 
przyczynę, dla której szympansy wracają do swych chat okaleczone i stare.
  Raz chłopcy zabrali go z sobą do kinematografu. Dawano „Przygody Tarzana”. Szympans był 
zachwycony: podobało mu się bardzo małpie życie na swobodzie. Podobał mu się Tarzan i 
gdybyśmy mogli przeniknąć myśl naszego bohatera, to zapewne formuła jej byłaby taka:
  Jeżeli Tarzan nauczył się tak żyć jak małpa, dlaczego ja nie miałbym nauczyć się żyć jak 
człowiek?
  Ponieważ bardzo głośno i nieumiarkowanie wyrażał swój zachwyt, chłopcy nazwali go 
Tarzanem.
  I dozorcy również go lubili: bo nieraz, kiedy która małpa ukryła się bardzo tajemnie, on umiał 
wynaleźć jej legowisko. Coś po swojemu zaczął gadać, już to łagodnie, już oburkliwie, i małpa 
wychodziła. Widać, że miał śród nich powagę i że go słuchały jakby przywódcy.
  Chłopców wysłano do szkół średnich do Paryża i Tarzan został sam. Miał lat siedem, a zasób 
jego spostrzeżeń rósł nieustannie. Pewnego razu, ukryty na drzewie, zauważył, jak automobil 
wyjeżdża z garażu i dociera do sztachet. Jeden z dozorców zbliżył się do pewnego miejsca 
sztachety, gdzie tkwił jakiś sztyft żelazny; pokręcił sztyftem i nagle część sztachety rozwarła się w 
prawo i w lewo; automobil wyjechał, a dozorca na nowo ściągnął podwoje i sztyftem je umocował 
tak, że znów poza klatkę wyjść nie było można.
  Po ukończeniu tej sceny Tarzan spłynął z drzewa na dół i pobiegł do bramy, uważnie 
przyglądając się kluczowi, którym próbował manewrować jak dozorca. Po kilku dniach takich 
ćwiczeń doszedł do niemałej wprawy.
  Zaprzyjaźnił się też z szoferem i próbował podług jego wskazówek kierować samochodem. 
Woźnica śmiał się z całego serca:
  — Wyborny byłby z ciebie szofer.
  Z wolna Tarzan się rozzuchwalił. Najbezczelniej wszedł do sali operacyjnej i przyglądał się, jak 
dr Vingtquatre krajał człowieka, a potem szympansa, i jak wszystkie operacje wykonywał. 
Zauważył też, że przedtem ich usypiano w pewien sposób chloroformem.
  Stał tak poważnie zamyślony i tak zajęty całą tą sprawą, ręce w tył założywszy, że lekarze śmiać 
się zaczęli;
  — Mógłby zostać naszym asystentem!
  — Pewnie — rzekł Vignavert — bestia mądra, że szkoda go na eksperyment.
  — To jakiś szympans wybrany do wyższych przeznaczeń — dodał Adameva.
  Ani się domyślał Adameva, że mówi prawdę. Tarzan bywał i w laboratorium, i w sali 
codziennie; odwiedzał rekonwalescentów, którzy się z nim bawili, dając mu figi, daktyle, banany. 
Odwiedzał też szpital chorych szympansów, które mu się skarżyły na krzywdy doznane od ludzi. 
Tarzan karbował sobie w pamięci te krzywdy i zapewne rozmyślał, co czynić mu wypada.
  Pewnego razu znikło z laboratorium kilka lancetów i inne przyrządy, wata, chloroform i tak 
dalej. Ponieważ zapas tych obiektów był duży, nie zwróciło to zbytniej uwagi i mało się tym 
zajmowano.
  Ale wielka była sensacja w całej osadzie, gdy zginął bez śladu pewien chłopiec osiemnastoletni, 
syn jednego z pacjentów, Mr Wilsona z Chicago. Stary przyjechał tu na kurację, ale mając 
jedynego syna, wziął go z sobą dla towarzystwa. Młodzieniec krążył swobodnie po całym 
terytorium, aż raz (jak to później opowiadał) porwały go dwie potężne małpy i uniosły na drzewo, 
gdzie go przywiązały sznurem. W nocy go zabrały z sobą i wciągnęły do jakiejś chałupy. Był tam 
pewien okaleczony szympans; inny (młodzieniec nie wiedział, który, ale my wiemy — Tarzan), 
związawszy go, położył na podłodze i wykrajał mu gruczoły, po czym zajął się chorym 
szympansem. Ukończywszy tę robotę, znów go porwał i nieprzytomnego z upływu krwi zaniósł po 
drzewach przed wrota szpitala. Tam go znaleziono bez zmysłów i wezwano pogotowie.
  Lekarze odgadli, że nikt inny nie mógł tego zrobić, tylko Tarzan. Ale ten się ukrył tak 
tajemniczo, że nikt nie wiedział, gdzie się znajduje. Zaczęto teraz pilnować młodych ludzi, a 
jednak mimo to dwa razy jeszcze zdarzyła się taka sama historia i widoczną było rzeczą, że się 
Tarzan mści za swoją rodzinę. Młodzieńcy porwani przez Tarzana tracili całą żywotność i energię 
młodzieńczą; natomiast pokaleczone szympansy, którym małpi lekarz zaszczepiał siłę żywotną, na 
nowo wracały do młodości.
  Gdyby szympansy miały pieniądze, to niewątpliwie stworzyłyby Towarzystwo akcyjne ku 
odmładzaniu pokrzywdzonych przez człowieka szympansów.
  Tymczasem w osadzie zapanował niepokój. Postanowiono zdwoić straże, a nawet w razie 
potrzeby wezwać na pomoc siłę zbrojną.
  Ale Tarzan był zbyt mądry, aby tego wszystkiego nie odgadnąć. Miał on śród małp swoich 
adherentów, którym powierzył pewne tajemnice; dał wskazówki i wyznaczył hasła. Pewnego razu, 
o północy, zabrzmiał długi, przeciągły świst śród małp. Ponieważ takie wrzaski nieraz się zdarzały, 
nie zwrócono na to uwagi. Tymczasem wszystkie zdrowe i młode małpy, w liczbie około pięciuset, 
opuściły tłumnie chaty i wspięły się na drzewa. Skacząc z drzewa na drzewo, dotarły do tego 
miejsca sztachet, gdzie była brama.
  Wówczas Tarzan zsunął się na ziemię, kluczem bramę otworzył i szeroko ją rozwarł. Przy tym 
klucz wyjął i zabrał go z sobą. Za nim runęły tłumem małpy jedna za drugą. Nieopisana wrzawa, 
jaką czyniły, obudziła czujność dozorców. Ale było już za późno. Próżno wypuszczono psy w 
pogoń za małpami. Szympansy były już na swobodzie w lesie pobliskim, na wysokich drzewach, i 
coraz dalej zagłębiały się w dżunglę.
  Nazajutrz z rana nasi uczeni nie znaleźli ani jednej małpy w osadzie prócz kilkunastu na nic 
nieprzydatnych inwalidów.


W KRĘGU FANTAZJI ANTONIEGO LANGEGO
  
                   Atlantydy kochałem niegdyś promieniste.
                   Platońskie, z mgły wysnute, senne Oceanie:
                   I tak się z nimi zżyłem, że przez czasów trwanie —
                   Były mi rzeczywiste, nazbyt rzeczywiste.
  
                   Lecz, że mię rzeczywistość coraz wrażej pęta,
                   Mara ta urojona, a nazbyt cielesna,
                   Znużyła mię… I nowa, złota, nieokreślona
                   Porywa mię ku sobie wizja wniebowzięta.
  
                   Atlantyda nadziemska i nadwidziadlana,
                   Co nigdy w rzeczywistość form nie zejdzie sprzecznych —
                   Lub stanie się w godzinach bytu ostatecznych
                   Jako najwyższa gwiazda — cała z snów utkana.
  
  Tak pisał w roku 1906 Antoni Lange rozmyślając nad przemijalnością ludzkich pragnień, 
marzeń, nadziei. Atlantyda — słoneczna wyspa „przedziwna w obfitości nieprzebranej”, opisana w 
dialogach Platona (Kritias 113–121 i Timaios 23–25), gościła przed wiekami szlachetnie 
urodzonych potomków Posejdona. Z czasem jej władcy skarleli — duchowo i fizycznie — a 
tajemniczy ląd z rozkazu bogów zapadł się w fale oceanu.
  Tak głosił mit, niezwykle popularny w epoce Młodej Polski, mówiący o przeszłości, 
zaginionym szczęściu, złotym wieku ludzkości. Lange dodał do niego własną interpretację: 
Atlantyda to wizja raju utraconego, pierwszej zbiorowej utopii świata.
  Antoni Lange — krytyk, tłumacz, jeden z bardziej znanych pisarzy modernizmu urodził się w 
Warszawie w roku 1861. Był synem Henryka, powstańca listopadowego, który na emigracji przez 
dwadzieścia lat pełnił funkcję instruktora armii belgijskiej i powrócił do Polski po amnestii w roku 
1857. Antoni ukończył V Gimnazjum w Warszawie i zapisał się na studia uniwersyteckie 
wybierając Wydział Przyrodniczy. W roku 1886 wyjechał do Paryża rozwijając zainteresowania 
badawcze w dziedzinie językoznawstwa i filozofii, pogłębiając wiedzę w historii religii i literatury. 
Nawiązał współpracę z pismami warszawskimi korespondując z „Przeglądem Tygodniowym”, 
„Głosem” i „Życiem”. We Francji był współredaktorem emigracyjnego czasopisma „Pobudka”, 
nauczycielem języka polskiego w Bartignolles. Do kraju wrócił dopiero w roku 1890 jako krytyk, 
poeta, niezrównany poliglota (posiadł znajomość niemal wszystkich języków europejskich oraz 
kilku wschodnich). Począwszy od roku 1890 zaczął wydawać kolejne tomy swoich wierszy: 
Pogrzeb Shelleya; poemat (1890), Poezje (t. 1 1895, t. „2 1898), Pogrobowcom (1901), 
Rozmyślania (1906) XXVII sonetów (1914), Trzeci dzień (1925). Pośmiertnie ukazał się jeszcze 
zbiór Gdziekolwiek jesteś… (1931). Współpraca z czasopismami zaowocowała w postaci 
opracowań z historii literatury, filozofii i estetyki. Lange utrzymuje się niemal wyłącznie z pióra — 
pisze eseje wzorowane na pracach Carlyle’a i Nietzschego, układa antologie poezji polskiej i 
obcej, jest autorem Przekładów z poetów polskich (1899), Eposu (1909–1912, 5 t.), Dywanu 
wschodniego (1921). To właśnie jemu literatura polska zawdzięcza tłumaczenia Kwiatów grzechu 
Ch. Baudelaire’a (wespół z Z. Trzeszczkowską, 1894), utworów Maeterlincka i Mallarmego, a co 
ważniejsze przekład z sanskrytu: Nal i Damayanti; baśń staroindyjska z ksiąg Mahâ–Bhâraty 
(1906). W roku 1924 Lange zakłada nawet własne czasopismo „Astrea”, a w dwa lata później 
wchodzi w skład Straży Piśmiennictwa Polskiego — instytucji zorganizowanej przez Warszawskie 
Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy jako zaczątek przyszłej Akademii Literatury. Kiedy umiera 
w Warszawie 17 marca 1929 roku, nad jego grobem przemawiają: Wacław Borowy, Zenon 
Przesmycki, Stanisław Miłaszewski i Mieczysław Smolarski…
  Wspomniałem o popularności Langego na przełomie XIX i XX stulecia, w czasach, na które 
przypadło kilka epok literackich — zmierzch pozytywizmu, triumf i upadek Młodej Polski, euforia 
niepodległego państwa i rozczarowanie sytuacją lat trzydziestych. Generacyjnie autor „Mirandy” 
należał do drugiego pokolenia modernistów, był rówieśnikiem znanych teoretyków: Stanisława 
Przybyszewskiego, Konrada Górskiego, Wilhelma Feldmana. Jego Studia z literatury francuskiej 
(Lwów 1898) oraz nieco późniejsze Studia i wrażenia (Warszawa 1900) odegrały istotną rolę w 
filozofii epoki: inspirowały narodziny symbolizmu, propagowały założenia parnasizmu. Trzeba 
pamiętać, że właśnie Langego uznał Stanisław Brzozowski — twórca Legendy Młodej Polski — za 
„jeden z najciekawszych umysłów okresu”. To przecież on, warszawski poeta, który wymyślił 
znakomity pseudonim dla swojego krewnego, adwokata Lesmana, był nauczycielem 
„Skamandrytów”, a bez Rimbauda, Moreasa, Don Juana Zorilli, autorów, których tłumaczył, nie 
można wyobrazić sobie polskiej poezji lat trzydziestych.
  A jednak… autor Rozmyślań został dość szybko zapomniany, a jego utwory pokryły się kurzem 
czasu. Oto przejmująca relacja Antoniego Słonimskiego z roku 1929:
  „Gdy otrzymałem wiadomość o śmierci Langego, stanął mi przed oczyma on sam wracający z 
Paryża. Lew salonów warszawskich, tryskający dowcipem i wdziękiem, świetny poeta. Jakże 
odmienna była jego starość. Ostatni raz widziałem go gdzieś na rogu Kruczej — kupował u 
przekupnia papierosy, najtańsze, na sztuki. Nie miał pieniędzy na całą paczkę. Umarł ten polski 
pisarz w nędzy i opuszczeniu. Nie miał dzieci, które podtrzymywałyby jego starość, ani żony, która 
dzieliłaby z nim niedolę. Wierszy jego dziś prawie nikt nie czyta — nie posiadał już nawet swoich 
własnych książek.”
  Do wielu uwag, jakie padły pod adresem warszawskiego filologa, trzeba dorzucić jeszcze jedną. 
Był bowiem Lange prekursorem gatunku, który kilkadziesiąt lat temu przybrał postać „romansu 
naukowego”, a dziś, po wielu przeobrażeniach, stał się fantazją racjonalną, literaturą science 
fiction. I co ważniejsze — był prekursorem świadomym, podobnie jak i Żuławski, twórca czytanej 
nadal „trylogii księżycowej”. Już sama działalność translatorska Langego imponuje trafnością 
doboru nazwisk i tekstów literackich. Autor „Mirandy” tłumaczył Nowele Herberta George’a 
Wellsa (1905), Golema Gustawa Meyrinka (1919), prozę Poego, Oceanię; historię świata 
zaginionego Mora Jókaiego zwanego „węgierskim Sienkiewiczem” (1886). Pracował nad 
przekładem Novum Organum Franciszka Bacona, a z wypowiedzi o charakterze teoretycznym 
spopularyzował książkę N. Michaux O wyobraźni (Studium psychologiczne) (1896).
  Działalność przekładowa jest tylko prologiem oryginalnej twórczości literackiej Langego. W 
roku 1912 ukazuje się jego Elfryda; nowele i fantazje (publikowane wcześniej na łamach prasy 
krajowej) oraz W czwartym wymiarze; opowiadania. W roku 1924 wychodzi utopijna Miranda — 
powieść okultystyczna tłumaczona na język czeski, hiszpański i rosyjski; wkrótce potem Nowy 
Tarzan; opowiadania wesołe i niewesołe (1925). Wreszcie w roku 1926 — Róża polna; nowele i 
fantazje.
  O czym traktują „romanse naukowe” Langego, jakich spraw, zagadnień, problemów dotyczą? 
„Zbiór W czwartym wymiarze ujawnia wielką umiejętność konstruowania fantastycznych faktów” 
— zauważa nie bez ironii recenzent „Prawdy” w roku 1912. — „Autor daje rebus w zakroju 
conandoylowym, próbuje pióra w obrazkach rodzajowych, łechcących realistyczną starzyzną 
«pyłków» z lat osiemdziesiątych («Widłak»); romantyczne koncepcje trawestuje na współczesne: 
coś z Wellsa, coś z Grand Guignolli mające opowiadania imitują naśladowców Poego («Babunia», 
«Eksperyment»).”
  Podobne opinie — a nie są to wcale sądy odosobnione — zdają się nie dostrzegać roli fantazji 
naukowej w filozoficznych przemyśleniach Langego, lekceważą fakt, iż jego „science fiction” — 
w przeciwieństwie do jawnej praktyki anglosaskiej — nie była literaturą komercyjną. Odwrotnie 
— stanowiła wypadkową dojrzałych refleksji, sposobów oceny i interpretacji świata. W klasycznej 
historii science fiction („Władca czasu”) będącej jedną z pierwszych polskich wypraw 
temporalnych, wędrówkę w przyszłość zapewnia eliksir Symforiona Larysza. Eliksir ów, destylat 
zioła anehaspati, „mechanicznie rozciągając czas” pozwala widzieć „jedno zjawisko na cztery, 
pięć tysięcy oddzielnych momentów.” Profesor Jan Kanty Szelest — biolog i konstruktor czułego 
supermikroskopu analizuje fizjologię porostu leśnego obserwując w trakcie 
dwudziestominutowego spektaklu ewolucję rośliny dokonującą się w jej powłokach 
elektronowych i odpowiadającą w planie metaforycznym kolejnym stadiom przeobrażeń 
Wszechświata.
  Mimo istotnych walorów sensacyjnych, „Władca czasu” jest nowelą o historiozoficznym 
wymiarze, wykładnikiem kosmogonii indyjskiej, teorii reinkarnacji, wiecznych powrotów, 
cykliczności katastrof i odrodzeń materii. Zdaniem Langego mikrokosmos Natury odnotowuje 
realne zmiany zachodzące w makrokosmosie, aczkolwiek w innym układzie czasowym. Cudowny 
eliksir — zgodnie z zasadą względności — pozwala zajrzeć w przyszłość: rozciągając czas ukazać 
dzieje siedemdziesięciu dwóch tysięcy lat.
  W opowiadaniu „Sen”, odwołującym się do psychoanalizy Freuda, polski fantasta występuje 
jako prekursor… techniki surrealistycznej wykorzystując nadrealistyczne opisy marzeń sennych w 
postaci obsesyjnych nawrotów zacierających ostrość i logikę wydarzeń. „Dziwne mieszkanie” to 
opowieść o człowieku, który w wyimaginowanym świecie spotyka nieżyjących krewnych. 
„Rozaura” sięga raz jeszcze do motywu indyjskich przeistoczeń: tytułowa bohaterka odnajduje w 
sobie istotę poprzednich wcieleń, powtórzenie własnego życia. „Babunia” przedstawia cudowne 
odmłodzenie organizmu dziewięćdziesięcioletniej staruszki. Podobny temat, nawiązujący do 
realnych doświadczeń Steinacha i Woronowa, ukazuje fabuła „Nowego Tarzana” (1925) 
dotycząca przeszczepu gruczołów płciowych małp człekokształtnych. Zjawiska psychiczne, 
stojące na pograniczu wiedzy ścisłej i paranauk (telepatia, rozdwojenie jaźni, telekineza), emanują 
z opowiadań „Lenora”, „Eksperyment”. „Obok nas leży byt odmienny, który trzeba widzieć, 
słyszeć, odczuwać. Czas i przestrzeń mają tam inną wykładnię” — twierdzi Lange kreśląc motto 
swych fantasmagorii.
  Obok przemyśleń historiozoficznych znajdujemy w tomikach Langego utwory inne, 
pozbawione akcentów dydaktyzmu, wzbudzające — dziś jeszcze— wesołość, będące kpiną z 
literackich prognoz, zwłaszcza motywu podróży temporalnych. Tak jest w „Komecie” — sprawnie 
napisanej zagadce scjentyficznej opartej na zabawnych konsekwencjach teorii Einsteina. Nieco 
ciekawszy pomysł realizuje Lange w humoresce „Memoriał doktora Czang–Fu–Li”, będącej 
pierwszą polską „późną narracją archeologiczną”. Akcja tej opowieści, parodiująca popularne mity 
katastroficzne (zagłady solarnej, „czerwonego niebezpieczeństwa”, panmongolizmu, zmierzchu 
cywilizacji zachodniej w wydaniu Oswalda Spenglera) toczy się w roku 2652. Rolę światowego 
centrum cywilizacji przejmują Chiny. Europę, zmienioną nie do poznania w wyniku oziębienia 
Golfsztromu, pokrywa lodowiec. Badania, jakie prowadzą uczeni Państwa Środka, dowodzą, że i 
tam przed wiekami kwitła kultura, rozwijała się myśl techniczna. Rzecz cała wydaje się 
niepodobieństwem — ponoć stolicą Frankolaponii był niegdyś Paryż z charakterystyczną górą 
zwaną Eifel. Wieść głosi, iż widziano nawet zamrożone książki, ale te opowieści można między 
bajki włożyć. „Kiedy naród europejski zaczął nareszcie rozwiązywać kwestię socjalną, ziemia 
zaczęła przemarzać i problem ów pozostał w sferze utopii”. Niestety, Chińczycy również nie mogą 
rozwikłać wspomnianej kwestii…
  Nowela Langego bawi kontrastem fałszywych założeń i faktów rzeczywistych znanych 
czytelnikowi z autopsji. Podobnym chwytem posłuży się… Stanisław Lem we wstępie do 
Pamiętnika znalezionego w wannie (1961); powtórzą go w humoresce „Tajemnice miasta 
Os–Azuri” Zbigniew Dworak i Roman Danak.
  Wypada jednak zapytać o źródła naukowych zainteresowań Langego. Czym jest świat 
rzeczywisty w pojęciu tego poety? Jak skleić ową mozaikę, na którą składają się okruchy 
fantastycznych utworów? I najważniejsze: czy autor „Memoriału” działa na „własny rachunek”, 
jest postacią wyprzedzającą swoją epokę czy też najdoskonalszym jej wyrazicielem?
  „Lange dość dobrze reprezentuje okres przejściowy, kiedy to żywo zajmowała umysły kwestia 
poznania naukowego” — twierdzi Jan Prokop w szkicu poświęconym literaturze Młodej Polski — 
„«Życie» warszawskie opublikowało długą rozprawę M. Guyau o poznaniu naukowym i sztuce, 
które się wzajem uzupełniają i dopełniają (1887). Równocześnie przejawiać się zaczęło 
zainteresowanie mediumizmem, mówiło się o Charcocie, Ochorowiczu, lecz również o 
popisujących się przed publicznością hipnotyzerach. Przy czym nie było to równoznaczne z 
ogłoszeniem bankructwa nauki. Przeciwnie, «wiedza tajemna» wydawała się przedłużeniem i 
dopełnieniem racjonalnego poznania naukowego”.
  To bardzo ważne spostrzeżenie. Modernizm, który patronował twórczości Langego, 
kwestionował nie tyle wartość poznania naukowego, co jego prawomocność jako wyłącznego 
sposobu opisu świata. „Nauka, nie mogąc wytłumaczyć nieznanego” — twierdzi Lange — 
„pozostawia w sercu naszego pokolenia czczość i próżnię”. Aby zrozumieć tę sytuację, wystarczy 
przypomnieć rozterki mistrza Jacka, głównego świadka wydarzeń Starej Ziemi Jerzego 
Żuławskiego. Utalentowany naukowiec, stojący na czele Bractwa Wszystkowiedzących, dochodzi 
do wniosku, iż nauka nie zapewniła ludzkości szczęścia — w miejsce starych postawiła pytania 
nowe, co więcej, docierając do granic poznania udowodniła swą bezradność wobec problemów 
egzystencjalnych, skazując tych, którzy uwierzyli jej mocy, na ucieczkę w otchłań sceptycyzmu, 
zwątpienia. Patronami filozofii Langego — podobnie jak i wielu twórców epoki — stają się Kant i 
Spencer.
  Lekarstwem na egzystencjalne rozterki modernistów są doktryny spirytystyczne. Słynny 
„Katechizm buddyjski” teozofa Olcotta (1888) ukazuje zasady filozofii i moralności buddyjskiej 
według kanonu tak zwanej „szkoły południowej”. W kręgu wspomnianych wpływów znajduje się 
Antoni Lange — pilny uczeń kultury Dalekiego Wschodu, który za europejskimi prądami 
mistycyzującymi (zwłaszcza Szwedem Swedenborgiem) rozwija teorię „buddyzmu 
ezoterycznego” nawiązującego do kluczowych motywów filozofii indyjskiej.
  Czym był buddyzm ezoteryczny dla wątpiącej, otwartej postawy Langego, nietrudno sobie 
wyobrazić. Odpowiadał na wiele pytań ontologicznych, definiował stanowisko człowieka we 
Wszechświecie, był historiozoficznym antidotum na lęk przed nieznanym, interpretacją minionych 
i przyszłych losów świata. Wykładnia kolejnych etapów życia to niemal dosłowne przesłanie 
„Władcy czasu”. Przypomnijmy. „Rupa” — to stan pierwotny, nieświadomości; „Jiv–atma” — 
roślinny, gdzie duch ludzki wydziela się z Natury; „Lingaśarira” — stan gwiaździsty, w którym 
dusza uzyskuje świadomość; „Karmarupa” — gdzie duch zwierzęcy człowieka obdarzony 
świadomością przystępuje do walki z Naturą, dążąc do jej opanowania; „Manas” — zakończenie 
walki, zbratanie żywiołów, odrzucenie egoizmu i nastanie miłości (jest to dzień jutrzejszy świata); 
„Buddhi” (anima spirytuialis) oznacza nowe źródło tragedii: walkę ciała z duszą znajdującą 
ukojenie w „Atmie”, gdzie duch ludzki za sprawą Boga dosięgnie poznania wszechrzeczy, uzyska 
wszechwiedzę, Nirwanę.
  Zasada buddyzmu ezoterycznego wyjaśnia wiele koncepcji literackich Langego. Kluczową 
przesłanką tego systemu okazuje się bowiem ewolucjonizm, założenie, iż świat rzeczywisty 
podlega ciągłemu rozwojowi. Konsekwencją ewolucji jest powstanie kultury. Stąd właśnie 
ogromne znaczenie, jakie przypisuje Lange sztuce: jej zadaniem powinno być przywracanie 
utraconej jedności z Naturą, zakończenie walki, osiągnięcie samowiedzy, „raju na ziemi”. W akcie 
tworzenia, w owym mistycznym akcie zespolenia ze światem, człowiek uchyla zasłonę 
rzeczywistości: poznając Prawdę dostrzega istotny kształt Natury.
  Siła twórcza zależy od umiejętności wykorzystania wyobraźni. Jej rola polega na odrębnym 
sposobie kreowania świata. „Wyobraźnia” — twierdzi Lange — „to siła plastyczna ducha 
ludzkiego, połączenie rozumu z uczuciem”. Jest najwyższą władzą poznawczą, która łączy 
człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Nic dziwnego, że tak ważną rolę pełni w filozoficznym 
systemie Langego najwierniejsza towarzyszka wyobraźni — fantazja.
  W studiach nad twórczością warszawskiego poety pojawia się czasem pogląd, iż ów autor, 
głosząc bezradność człowieka wobec losów świata, twierdząc, iż „racja jego dziejów pozostaje 
przed nim ukryta”, zajmuje stanowisko deterministyczne, wręcz fatalistyczne. To prawda. Ale 
równocześnie, korzystając z przesłania filozofii indyjskiej, akceptuje dotychczasowy kierunek 
rozwoju cywilizacji, usiłuje przewidzieć dalsze jego etapy. Dając wyraz możliwym, przyszłym 
wyobrażeniom poszukuje mediacji pomiędzy intelektem a intuicją, mistycyzmem a scjentyzmem. 
Z tych głębokich przemyśleń rodzi się jedna z ciekawszych utopii dwudziestolecia, „Miranda” 
(1924), polemizująca z koncepcją sprawiedliwego ustroju Campanelli.
  Jan Podobłoczny, „prostaczek” w kraju Utopian, relacjonuje przebieg wizyty na Taprobanie, 
tajemniczej wyspie Oceanu Spokojnego przybierającej postać legendarnego Miasta Słońca. 
Wersja Langego — odrzucająca projekty europejskich „rajów technologicznych” — wzoruje się 
na koncepcji filozofii buddyjskiej („Manas” jako stan przyszłego rozwoju ludzkości). O historii 
niezwykłej enklawy opowiadają jej mieszkańcy. Prognoza Campanelli była z gruntu fałszywa. Na 
wyspie zapanowała anarchia. Nikt nie chciał pracować, ponieważ nie można było zaprojektować 
doskonałego systemu społecznego z pominięciem instynktów, namiętności. A jednak, w XX 
stuleciu, po wielu trudach stopniowych przeobrażeń, utopia prosperuje znakomicie. Dlaczego?
  Ekonomiczną samowystarczalność wyspy zapewnia funkcjonowanie „cudownego wynalazku”. 
Jego niezwykłość nie wynika jednakże z działania instrumentu technicznego. Taprobańczycy 
odkryli zasadniczą substancję bytu, która przeobraziła naturę ludzką. Badając zjawiska 
metempsychiczne wydzielili duchowy pierwiastek człowieka (astral) utrwalając go w osobnej 
postaci za pomocą tak zwanego „nirwidium” — praelementu wszelkiej materii. Uczony Agastia 
stworzył maszynę ku jego wydobywaniu, a ponieważ astral był wszędzie, uzyskiwano go w 
dowolnej ilości. Cały kraj pokryła sieć swego rodzaju podstacji — urządzeń połączonych z 
centralnym przyrządem za pomocą fal radiowych. „Nie mogłem, niestety, dowiedzieć się, jak jest 
zbudowana taka maszyna” — żali się Podobłoczny — „tylko lejki jakieś wystawały na zewnątrz”. 
Krajowcy strzegą zazdrośnie swej tajemnicy: prawo wstępu do ukrytych sterowni mają tylko 
nieliczni operatorzy.
  Mimo okultystycznego rodowodu, geneza „nirwidium” bliższa jest sferze nauk ścisłych. W 
przedmowie do drugiego wydania W czwartym wymiarze Lange przyznaje, iż ów pomysł 
zaczerpnął z eksperymentów Ernesta Rutherforda badającego strukturę wiązań atomowych. 
„Nauka współczesna” — przypomina — „dotarła do najdalszego pierwiastka, który nazwała 
protonem. Proton nie jest tym samym, co nirwidium, ale jest bardzo bliski jego istoty’’.
  Cudowny wynalazek sprawia, że Taprobańczycy, porzucając egalitarny model… 
powszechnego ubóstwa (T. Morus i in.), żyją dostatnio, a wysoki poziom zaawansowania 
„technicznego” sprzyja rozwojowi lokalnego „przemysłu” i „rolnictwa”. Narrator przeżywa 
głęboko każde spotkanie z wszechmocną potęgą tubylców. Musi pogodzić się z projektem 
samochodu „przesyconego energią ruchową, jakby świadomą, nerwową, w postaci 
przypominającej płyty rogowe”. Powinien wyobrazić sobie, że specjalne urządzenie przerabia 
astral na światło, a na ulicach znajdują się „słupy wysokie zakończone kulą przezroczystą, które są 
z tej samej materii wykonane”.
  Czytając opisy podobnych urządzeń trudno oprzeć się wrażeniu, że „cudowne wynalazki” 
Langego wyprzedzają współczesną koncepcję cybernetyki opartą na pomyśle tzw. „symbiontów”. 
Chodzi o rodzaj współpracy mechanizmu z istotą żywą, zastosowanie zasad bioniki tj. sztucznego 
naśladowania i doskonalenia naturalnej ewolucji życia. Oczywiście skojarzenia to nader ogólne — 
trzeba również pamiętać o ich rzeczywistym pochodzeniu: Wojnie światów Wellsa, którą polski 
fantasta dobrze znał i w części aprobował.
  Autor „Mirandy” stanowczo odrzuca technicystyczne
  wizje Bacona, Saint—Simona, Merciera, Haya, Lasswitza, Bellamy’ego. Zasadniczym 
przesłaniem jego traktatu, wiodącym ku poznaniu najwyższej prawdy — Absolutu, staje się 
opanowanie własnego ciała, zdobycie samowiedzy, odrzucenie fizycznych właściwości człowieka. 
„Droga prowadząca do poznania «rzeczy samej w sobie» wiedzie przez nasze wnętrze — jest 
intuicyjną i alogiczną. Tym sposobem poznajemy świat wychodząc z rozważań nad własnym «ja». 
Wola jest rzeczą «samą w sobie»„ — przypomina Lange rozwijając znaną myśl Schopenhauera. 
Idealizm „Mirandy” wyraża się w przekonaniu, że prawdziwe powołanie człowieka stanowi 
analiza tajemnic duszy, natomiast rozwój materialistyczny powinien być podrzędnym celem 
cywilizacji. Cudowność wynalazku wypływa z zaprzeczenia formuł ujętych w znaki algebraiczne. 
Co więcej — Lange rozważa typowo polską koncepcję „niezwykłego odkrycia” przewidując 
wykorzystanie potężnej mocy „nirwidium” w walce narodowowyzwoleńczej. Ów „praelement 
bytu” paraliżuje bowiem system nerwowy człowieka i jako taki stanowić może broń zbiorowej 
zagłady. Nirwidium będące siłą napędową enklawy Taprobańczyków destyluje w swojej paryskiej 
pracowni profesor Paracelsus Nirwid opanowany myślą rozpętania światowej wojny i oddania 
steru Ziemi w ręce wybranych jednostek. Ten mit prometejski, będący dalekim echem epizodu 
Lalki Bolesława Prusa, traktatów Mickiewicza, Konczyńskiego i Żuławskiego, pozostaje w sferze 
utopii. W potwornym wybuchu rozsadzającym ściany paryskiej pracowni ginie profesor Nirwid, a 
wraz z nim niezwykła maszyna — symbol jutra, nie zrealizowanych marzeń o wolności. Również 
Jan Podobłoczny opuszcza Państwo Słońca i zapewne nie umiałby tam trafić po raz drugi.
  Czy okultystyczne utopie Langego, jego wizje fantastyczno–naukowe, humoreski i 
autoironiczne komentarze wywarły jakikolwiek wpływ na losy polskiej myśli 
społeczno–reformacyjnej, wyzwoliły polemiczne refleksje w kręgu jakże ubogiej science fiction? 
Jest to pytanie trudne, ponieważ recepcją wspomnianych historii nikt się, na dobrą sprawę, nie 
zajmował. Najprawdopodobniej do „Mirandy” nawiązał Władysław Umiński w Zaziemskich 
światach (1948, wyd. 1 1956), a do „podróży temporalnych” Antoni Słonimski w głośnej 
Torpedzie czasu (1923). Rozrachunki z wieloznaczną, nieco przeintelektualizowaną twórczością 
Langego nie mogą jednak przesłonić kwestii najistotniejszej: świadomego wykorzystania założeń 
„romansu naukowego”, rozszerzonego do wymiarów filozoficznych, a jednak mieszczącego się w 
kategoriach gatunku science fiction. Nie zapominajmy, że beletrystyka naukowa to również opis 
zjawisk z pogranicza socjologii, historii, ekonomii, polityki, a potoczny anglosaski termin „science 
fiction” należałoby tłumaczyć jako „fikcja naukowości” (wspomina o tym Andrzej Stoff w 
przedmowie do Powieści fantastyczno–naukowych Stanisława Lema, 1983).
  Sam Lange był osobowością szczególnie predysponowaną do flirtu z fantastyką naukową: „typ 
chłodnego mózgowca” — co mu po wielokroć zarzucano — „liryk o wyszukanej formie, starannej, 
wręcz wyrafinowanej organizacji, twórca, w którym intelekt zdławił instynkt”. Krytyczne uwagi 
sprzed półwiecza brzmią dziś nieco anachronicznie, jeśli pamiętać, że ta sama „chłodna 
organizacja” zrodziła opowieści W czwartym wymiarze i niezwykłą — jak na warunki polskie — 
„Mirandę”. O ileż trafniej scharakteryzował postać Langego jego pokoleniowy rówieśnik — 
Konrad Górski, który pisał w Historii literatury polskiej:
  „U autora Rozmyślań na próżno szukalibyśmy jakiejś wyłącznej qualite mal iresse: miał je 
wszystkie. Jego poetycka osobowość składała się z trzech substancji: sztuka — na wskroś 
francuska, zapatrzona w metody i sposoby wyrazu poetów paryskich; język — polski, przedziwnie 
wyrafinowany, złożony i polifoniczny; wreszcie dusza — w istocie swej kosmopolityczna w 
najszlachetniejszym tego słowa znaczeniu, bo ogarniająca z jednakową chciwością i ciekawością 
wytwory najróżniejszych cywilizacji”.
  Dziś o Langem pamiętają tylko poloniści. Jego nazwisko figuruje w podręcznikach 
akademickich, słownikach biograficznych, notatkach literackich Kazimierza Czachowskiego, 
Kazimierza Wyki, Beaty Szymańskiej, Wacława Borowego, Marii Podrazy–Kwiatkowskiej. 
Lektury tego tłumacza, poligloty nie wykraczają poza wąski krąg profesjonalistów. Czy tak być 
musi? Pisarstwo Langego, mimo rażących już anachronizmów, błędów językowych, nieznośnej 
maniery stylistycznej zachowało swą aktualność i nie tylko ze względów historycznych warte jest 
przypomnienia.
  
  Andrzej Niewiadowski
  


NOTA WYDAWNICZA
  
  Niniejszy wybór zawiera sześć opowiadań i powieść Antoniego Langego. Opowiadania 
„Babunia”, „Kometa”, „Eksperyment”, „Władca czasu” i „Memoriał doktora Czang–Fu–Li” 
pochodzą ze zbioru W czwartym wymiarze. Opowiadania. Kraków. Spółka Nakładowa „Książka”. 
Czcionkami Drukarni Narodowej w Krakowie (1912). Powieść „Miranda” ukazała się w tomie 
Miranda. Warszawa 1924. Nakładem „Przeglądu Wieczornego”. Drukarnia „Rotacyjna”. 
Opowiadanie „Nowy Tarzan” zaczerpnięto ze zbioru Nowy Tarzan. Opowiadania wesołe i 
niewesołe. Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź–Paryż–Poznań–Wilno–Zakopane. Nakład 
Gebethnera i Wolffa. Zakłady Graficzne Straszewiczów. Warszawa 1925.
  Ingerencja wydawcy w teksty obecnego wydania ograniczyła się do poprawienia błędów 
drukarskich oraz uwspółcześnienia pisowni i interpunkcji. Nie poprawiano stylu i języka, 
aczkolwiek powieść „Miranda” sprawia wrażenie nie przejrzanej przez autora. Zrezygnowano 
jednak z niektórych znaków emocjonalnych, obficie stosowanych w „Mirandzie”, a uznanych za 
niepotrzebne i rażące. Podobnie postąpiono z nadmiarem skrótów typu „itd.”, „itp.”, „np.”, „tj.”, 
„tzw.” Pozostawione i pozostałe skróty rozwinięto. Ujednolicono pisownię nazw własnych 
składających się z rzeczownika pospolitego i przymiotnika wedle współczesnych reguł (np. 
„jezioro Bajkalskie” na „Jezioro Bajkalskie”). Zachowano pisownię nazwy „ziemia” małą literą. 
Uwspółcześniono pisownię takich wyrazów jak: cjanek, hypnoza, hypnotyzer, fijołek, piasczysty, 
hijacynt, chlamyda, tryumwirat, a także nazw geograficznych (Golfsztrem, Marokko). Zachowano 
jednak pisownię: ubezwładniająca, halla — halli, wyrażenie: „piliśmy na przemiany”. 
Ujednolicono pisownię wyrazów sanskryckich zgodnie z przyjętymi w piśmiennictwie polskim 
uproszczonymi zasadami (np. „Wiswamitra”, „Wiszwamitra” na „Wiśwamitra”; Sakuntala na 
Siakuntala).
  Oczywistych błędów literowych nie wymienia się tutaj, poprzestając na wymienieniu kilku 
istotniejszych poprawek dotyczących błędów wynikłych bądź z usterek druku, bądź z autorskiego 
niedopatrzenia. Zaznaczono zachowanie w szczególnych przypadkach dawnych, nie używanych 
już zwrotów i form.
  „Babunia” (pierwodruk „Nowa Reforma” 341–349/1911). Zachowano: „Taka trocha mi nie 
wystarcza.” (s. 12 w. 18).
  „Kometa” (pierwodruk „Kurier Warszawski” 98/ 1910).
  „Eksperyment” (pierwodruk w zbiorze W czwartym wymiarze). Poprawiono: „Jednym 
spojrzeniem umiał wprowadzić «dobre» medium w stan głębokiej katalepsji i był wtedy panem jej 
myśli i woli.” na „… jego myśli…” (s. 38 w. 9 i nast.); „nie znanych przez was” na „nie znanych 
wam” (s. 45 w. 9). Zachowano oboczność „ziemia” i „Ziemia”.
  „Władca czasu” (pierwodruk „Kurier Warszawski” 251/1910).
  „Memoriał doktora Czang–Fu–Li” (pierwodruk w zbiorze W czwartym wymiarze).
  „Miranda” (pierwodruk w zbiorze Miranda). Ujednolicono pisownię nazwy „Surjawastu” i 
„Surjawastu” na „Suriawastu” oraz ustalono, że jest rodzaju żeńskiego. Poprawiono: „przy 
pomocy pewnej reakcji” na „za pomocą pewnej reakcji” (s. 104 w. 12 ); „Uważali ten nastrój za 
bardzo przyjemny…” na „Uważali ten ustrój…” (s. 112 w. 4); „nie minęło dwudziestu pięciu lat” 
na „nie minęło dwadzieścia pięć lat” (s. 112 w. 20); „… jak zrobić, aby z każdej istoty ludzkiej 
wydobyć jego astral…” na „… jak zrobić, aby z każdej istoty ludzkiej wydobyć jej astral…” (s. 
116 w. 26); „… wszystko mi zlewało…” na „… wszystko mi się zlewało…” (s. 127 w. 28); „W 
gruncie mieli oni lekkość i elastyczność…” na „W gruncie rzeczy mieli oni lekkość i 
elastyczność…” (s. 134 w. 25); „wyrównywa” na „wyrównuje” (s.150 i nast.); „Ale im istota jest 
doskonalsza… tym większa jest matematyczność jego żywota.” na „Ale im istota jest 
doskonalsza… tym większa jest matematyczność jej żywota.” (s. 171 w. 23 i nast.); „otwór koła” 
na „obwód koła” (s. 179 w. 2); „przy pomocy tych wynalazków” na „za pomocą tych wynalazków” 
(s. 196 w. 29)
  „Nowy Tarzan” (pierwodruk w zbiorze Nowy Tarzan). Zachowano: „fizjognomię” (s. 207 w. 1 
od dołu). Poprawiono: „Słowem — była to kanalia niegodna jednej młodości, a nie dopiero 
drugiej!” na „Słowem — była to kanalia niegodna jednej młodości, a co dopiero drugiej!” (s. 209 
w. 4).
      * Londyn 1923. Pierwsze wydanie polskie: Warszawa [1928] Biblioteka Groszowa pt. Ludzie jak bogowie.
      * frisaitla quarantaine (fr.) — zbliżała się do czterdziestki
      * coup de foudre (fr.) — zdumiewające wydarzenie, miłość od pierwszego wejrzenia
      * mirabile dictu (łac.) — aż dziw powiedzieć
      * Ach, si jeunesse savait! (fr) — gdyby młodość wiedziała!
      * si vieillesse pouvait (fr ) — gdvby starość mogła!
      * in anima vili (łac) — w prostej duszy
      * mikrokoki — bakterie kuliste; spirochety — krętki
      * multiplicator temporis (łac.) — pomnożyciel czasu
      * infuzorie — orzęski, wymoczki (gromada pierwotniaków)
      * bacillus bipes (łac.) — bakcyl (dosł. laseczka) dwunożny
      * śnieć — grzyb pasożytujący na roślinach (np. na zbożach)
      * Falingeneza — cykliczne odradzanie się
      * pożałujtie (ros.) — proszę uprzejmie (ze mną)
      * uriadnik (ros ) — podoficer policji
      * kazna (ros ) — skarb państwa
      * Tomasz Campanella (1568–1639), lekarz, poeta i myśliciel włoski, napisał dzieło pt. Civitas Solis (Republika 
Słońca), w którym przedstawia utopijny świat doskonały. Jest to, mówiąc językiem dzisiejszym, społeczeństwo w 
rodzaju socjalistycznym, kierowane przez trzech mędrców, których imiona są: Miłość, Mądrość i Potęga, pod wodzą 
najwyższego: Słońca, czyli Metafizyki (przyp. aut.)
      * malum necessarium (łac.) — zło konieczne
      * corruptio optimi pessima (łac.) — zepsucie najlepszego jest rzeczą najgorszą
      * Hermes Trismegistos (Tot, Tet, Theut) — „Hermes, Trzykroć Najwyższy”, uważany za praojca alchemii i 
astrologii. Źył podobno za czasów biblijnych w starożytnym Egipcie.
      * receptaculum (łac) — zbiornik, skład
      * Apoloniusz z Tiany — Rzymianin, współczesny Chrystusa, obdarzony licznymi zdolnościami parapsychiczrcymi 
(np. jasnowidzenie, teleportacja), pobierał nauki u wtajemniczonych w Indiach
      * Legio fulminaia (łac.) — Legion Błyskawic (nazwa jednego z rzymskich legionów).
      * invulnerable (ang) — niepodatny na ciosy; którego nie można zranić
      * repetitio principii (łac) — powtórzenie zasady
      * in deieriorem panem (lac.) — w złym celu