DR JAN ŻABIŃSKI KTÓŻ BY PRZYPUSZCZAŁ?... TO I OWO O ZWIERZĘTACH RADIOWY INSTYTUT WYDAWNICZY TOM 10 WARSZAWA - KRAKÓW BIAŁYSTOK - BYDGOSZCZ - GDAŃSK KATOWICE - LUBLIN - ŁÓDŹ - OLSZTYN POZNAŃ - SZCZECIN - TORUŃ - WROCŁAW PHblicznaSzKGła Podstawowa Specjalna łr. DLA NIEWIDOMY*, .i] DZIECI w ?-;???\ ?? ul Józefińs! i ^/.2. ???. 215-3 KTOZ BY PRZYPUSZCZAŁ?... TO I OWO O ZWIERZĘTACH RADIOWY INSTYTUT WYDAWNICZY 1 9. 4 9 -i i??\ ?^?'^?1-1 Warszawski ogród zoologiczny powstał w roku 1929. Zaczynało się naturalnie od zwierząt mniej cennych, bo nie rozporządzaliśmy wówczas ani kapitałami, ani właściwymi urządzeniami, a i doświadczenie hodowlane nasze było dość skąpe. Bo proszę nie myśleć, że dzisiejszy dyrektor ogrodu zoologicznego zgodzi się sprowadzić rzadkie zwierzę tylko dlatego, że mu się to opłaci. To znaczy, że zwiększenie sprzedaży biletów wejściowych pokryje 7 z nadwyżkę koszt tego okazu. Tak rozumowali dawni właściciele menażerii lub cyrków wędrownych. Dyrektora Zoo natomiast interesuje to, czy zdoła zwierzęciu stworzyć takie warunki, ażeby mogło w jego ogrodzie żyć możliwie zdrowo i normalnie. Toteż długo, bo dwa lata zastanawiałem się i przygotowywałem, zanim nastąpiła ostateczna decyzja sprowadzenia do warszawskiego Zoo szympansa. Dopiero gdy wybudowane zostało właściwe pomieszczenie, gdy zdołałem znaleźć panienkę — Wielką miłośniczkę zwierząt, która podjęła się być opiekunką i pielęgniarką szympansi^tka, nabyliśmy W 1933 roku 2-letnią małpkę tego gatunku imieniem Lusia. Małp jest na świecie wiele gatunków. Niektóre, jak indyjskie rezusy lub makaki, afrykańskie pawiany i koczkodany, trzymają się w naszyć klimacie dobrze i łatwo — z szympansami jednak jest trudniejsza sprawa. Należą one do gatunków małp wielkich, inteligentnych, ale i najdelikatniejszych- Pochodzą z lasów podzwrotnikowej Afryki, 0 jak są mądre i pojętne — przekonacie się sami z niniejszej opowieści. Nasza szympansiczka przyjechała bardzo zestra-szona. Po wpuszczeniu do przygotowanego pomie- 8 szczenią zaszyła się w kącik, drżąc i szczerząc zęby na każdego, kto chciał się do niej zbliżyć. Pamiętać trzeba, że szympansy dorastają w wieku lat 7—9 życia. Toteż 2 lata naszej Lusi w rzeczywistości odpowiadały mniej więcej takiemu okresowi, jaki u człowieka przypada na lat 5—6. Była ona więc jeszcze dzieckiem. Następnego dnia panna Małgorzata, opiekunka Lusi, zdołała już doprowadzić do tego, że małpka przychodziła na zawołanie, i z ręki — wprawdzie jeszcze ostrożnie — brała banany, pomarańcze, kawałki bułki. Przyjaźń z pielęgniarką postępowała szybko, ale bo też panna Małgorzata nie odstępowała Lusi cały dzień, na noc jedynie zamykając ją do skrzynki, gdzie małpka spała, zagrzebawszy się w słomie. To był jednak dopiero początek. Szympansy w niewoli, w naszym niewłaściwym dla nich, bo zbyt chłodnym klimacie, muszą być specjalnie przyuczane, żeby mogły tu egzystować. Na gwałt więc trzeba było Lusię nauczyć nosić ubranka. Bo przecież zdrowo jest codziennie wychodzić na spacer, a dla delikatnego zwierzęcia każda zmiana pogody mogła być niebezpieczna. Zbliżała się już jesień i zima, a wtedy byłoby nieprzezornie pozwolić Lusi bez ciepłej odzieży choćby pokazać się na dworze. 9 Panna Małgorzata zmierzyła starannie centymetrem figurkę małpy, a następnie udała się po zakupy do magazynów ubranek dziecięcych. Kupionych zostało kilka sweterków, natomiast rajtuzy trzeba było specjalnie zamawiać, ponieważ, jak pewnie wiecie, małpy odznaczają się bardzo krótkimi nogami w stosunku do swego dużego, krępego tułowia. Największy kłopot był z bucikami. Wiecie może, że nogi małp nie są nic a nic podobne do naszej ludzkiej stopy, wyglądają jak trzecia i czwarta ręka. Stąd dawniej nazywano małpy czterorękimi. Toteż żaden szewc nie posiadał odpowiednich kopyt do zrobienia bucików, zdecydowaliśmy się więc na kupno dziecinnych, obszernych, sukiennych kaloszy. Teraz dopiero rozpoczęła się dla panny Małgorzaty prawdziwa udręka. Trzeba było przyzwyczaić oporną Lusię, by pozwoliła wkładać na siebie te wszystkie krępujące ją szmatki. Po tygodniu jednak aż przyjemnie było patrzeć, jak Lusia, która już skojarzyła sobie fakt ubierania się z wymarszem do ogrodu, przynosiła kolejno części swego ubranka i nadstawiała ręce dla wciągnięcia swetra lub podawała nogę, aby jej zapiąć kalosze. Sama jednak ubierać się nigdy nie nauczyła. Potem przystąpiono do dalszych ulepszeń: zamiast skrzyni przyniesiono Lusi łóżeczko z kocami. 10 Lusia z Rysiem Lusia zadziwiająco szybko pojęła wygodę tego mebla, bo łylko na pierwsze noc musiała panna Małgorzata otulić ją kocykiem, a już na następne Lusia na komendę «spać» sama wędrowała do łóżka i spowijała się w kołderkę tak gruntownie, jak nikt z nas nie potrafiłby tego zrobić. Pomagały jej w tym naturalnie chwytne palce u nóg. Wreszcie trzeba było Lusię przyzwyczaić do porządnego jedzenia. Dość długo nie chciała siadać na krzesełku przy stoliku, wolała jak dotychczas spożywać swe posiłki na kolanach u panny Małgorzaty. Nie podobała jej się również serwetka, które zawiązywano jej pod brodą. Natomiast szybko przyzwyczaiła się do łyżki, z której znakomicie spijała pokarm dzięki swoim ruchliwym i długim wargom, a wkrótce posługiwała się nią świetnie sama. Wtedy już można było Lusię żywić jak należy. Rano piła zawsze kakao i zjadała bułeczkę z masłem. Na obiad bywała jakaś zupa mleczna, rosołek z kluseczkami albo ryżem, oraz jajka i jarzynka z odrobiną mięsa, i jako deser — kubeczek kompotu. Na podwieczorek mleko i trochę słodkiego ciasta, a wieczorem znów kakao bądź herbata z mlekiem i bułka. Ponadto w ciągu dnia Lusia zjadała 2—3 banany, pomarańczę, trochę orzechów i pół kilograma owoców w zależności od sezonu. Trudno, jeżeli się 12 chce utrzymać taką małpkę przy życiu, to na wyżywienie jej żałować nie można. Pozostała kwestia zabawy. Otóż tutaj, dopóki nie sprowadziliśmy drugiego szympansa, co nastąpiło dopiero po dwóch latach, pomocnikiem panny Małgorzaty stał się mój 2-letni synek Ryś. Na każdym spacerze Lusia ciągnęła pannę Małgorzatę przede wszystkim do mojego domu. I tu w dziecinnym pokoju następowało oglądanie wszystkich zabawek, bieganie po pokoju, a później wędrówka do ogródka, gdzie oboje, Ryś i Lusia pod opieką panny Małgorzaty pasjami lubili się bawić w piasku. Lusia interesowała się całym moim mieszkaniem, a największą rozkoszą napawał ją syfon z wodą sodową. Oglądała go na wszystkie strony, a kiedy nacisnęła kurek, za każdym razem odskakiwała z wielkim przerażeniem przed syczącą wodą. W czasie jesieni Lusia siłą rzeczy wychodziła rzadziej. Zawsze jednak pilnowałem, żeby chociaż przez 15 minut w ciągu dnia odetchnęła świeżym powietrzem. Za to w zimie, w najbardziej trzaskające mrozy, Lusia spacerowała po śniegu, otrzymawszy fylko dodatkowo rękawice i czapeczkę, aby nie odmroziła wielkich swoich uszu, oraz ciepły futrzany serdak. W tym stroju można ją było zawsze widzieć wraz z moim Rysiem na saneczkach ciągnio- 13 nych przez wielkiego doga Dorę, z którym pierwsze zapoznanie szympansicy odbyło się bardzo dramatycznie i dla Dory niesławnie, uciekała bowiem gdzie pieprz rośnie przed rozzłoszczone Lusię. Dużo, bardzo dużo pisało się o inteligencji szympansów. Liczni uczeni, zoopsychologowie, robili z nimi i robię przeróżne doświadczenia, przy czym okazuje się, że te najmędrzejsze ze wszystkich małp nie tylko potrafię uczyć się rozmaitych sztuk cyrkowych. O, bo zdolność poddawania się tresurze nie jest jeszcze dowodem specjalnej inteligencji. Małpy człekokształtne umieję same rozwięzywać różne sytuacje życiowe, wymagajęce od nich rozumowej oceny, a nawet zbudowania sobie pewnych przy-rzędów. Bo to, że szympansy uczę się szybko otwierać klamki, zasuwki czy haczyki, odkręcać kurki wodociągowe, jeździć na rowerze czy żonglować 15 piłkę, można połrosze kłaść na karb zręczności i talentu do naśladownictwa. Umiejętności tych bowiem nabywają dopiero po wielokrotnym zaobserwowaniu, jak te czynności wykonywali dozorcy. O wiele ciekawsze jednak dla badacza było zachowanie szympansa, któremu powieszono na sznurku tuż pod sufitem banan — ten ulubiony owoc wszystkich małp. Początkowo szympans, wspinając się lub podskakując, bezskutecznie próbował zdobyć smakołyk. Po pewnym czasie jednak, wobec ciągłych niepowodzeń, odszedł na bok, aby za chwilę przyciągnąć pod wiszący owoc skrzynkę, stojącą w kącie pomieszczenia. Następnie szybko wskoczył na nią i wnet zawładnął zdobyczą. «Też coś nadzwyczajnego» — pomyśli sobie czytelnik. — «Każdy przecież zrobiłby to samo». Tylko proszę pamiętać, że tak postąpiło zwierzę, a nie człowiek. Zwierzę, które wcale nie było tresowane, więc musiało własnym mózgiem wykombinować, że skrzynia je podwyższy i jeśli to podwyższenie nastąpi na właściwym miejscu, banan zostanie zdobyty. Uczony badacz zaczął jednak coraz bardziej utrudniać zadanie. Nowy banan zawieszono w tym samym miejscu, natomiast do skrzyni włożono kilkanaście kamieni. Naturalnie uprzednio odstawiwszy ją znów w kąt klatki. Tym razem szympans nie próbował nawet z podłogi sięgać do owocu. Od razu pobiegł do skrzyni, aby jej użyć jako postumentu. 16 Dawniej już taki kostium wystarczał dla uznania szympansa za najinteligentniejszego wśród zwierząt Jednak ciężar okazał się ponad jego siły. I znów małpa oceniła trafnie, co jej właściwie przeszkadza w przesunięciu skrzynki. Zaczęła więc wyjmować po jednym kamieniu. Jednak gdy tylko poczuła, iż skrzynka da się poruszyć, już nie trudziła się wyjmowaniem reszty balastu, tylko z wielkim wysiłkiem przeciągnęła ją na środek pokoju i wskoczywszy na nią znów zdjęła upragniony owoc. Takich czynności nie można już tłumaczyć jakimiś instynktami czy działaniem odruchowym. Na to musiał odbyć się w mózgu małpy mniej więcej taki proces myślowy: «Jeśli zacząć wyjmować kamienie, to skrzynia będzie lżejsza. A gdy będzie lżejsza, uda się ją przesunąć». Dalszy zaś ciąg wnioskowania był taki sam, jak przy pierwszym doświadczeniu. A teraz posłuchajcie, jak się szympans zachował, kiedy smakołyk powieszono mu tak wysoko, iż nawet stanąwszy na skrzyni nie mógł go dosięgnąć ręką. Małpa nasza, widząc znów bezowocność usiłowań, pobiegła po drugą skrzynkę, postawiła ją na pierwszej, a później wskoczywszy na ten świadomie podwyższony postument, ponownie zdobyła przedmiot pożądania. Jeszcze raz z naciskiem podkreślam, że małpy nikt tego nie uczył, że te celowe w danej sytuacji czynności wykombinowała sobie sama. Wykonywano też i innego typu doświadcze- 18 nia. Szympans z łatwością przyciągał do swojej klatki banan, położony na zewnątrz kraty w takiej odległości, żeby ręką przesuniętą między prętami w żaden sposób dostać go nie mógł. Posiłkował się wówczas kawałkiem kija, który mu dano do zabawy. Ale badacz okazał się niestrudzony w komplikowaniu biednemu zwierzęciu zagadnień. Tym razem włożył mu wprawdzie do klatki kilka różnej grubości kijków bambusowych, ale za to banan umieszczono tak daleko, że żaden patyk nie był dość długi, aby nim owoc przyciągnąć. Zniechęcony szympans, jak się zdawało, zaniechał bezowocnych prób i zaczął bawić się kijkami. Po pewnym czasie jednak udało mu się wetknąć jeden kijek w drugi (przypominam, że bambusy były różnej grubości, a pręty ich są zawsze wewnątrz puste). Gdy tylko szympans ujrzał Kiedy naweł dwie skrzynki nie wystarczyły, może kij pomoże do zdobycia smakołyku 19 się w ten sposób posiadaczem dłuższego kija, od razu przypomniał sobie banan i natychmiast pobiegł próbować, czy takim przedłużonym narzędziem nie uda się przyciągnąć pokarmu. Początkowo rzeczywiście próbował bez powodzenia, bo niedokładnie złożone kijki rozleciały się. Szympans jednak natychmiast zaczął składać je ponownie — i za chwilę już cieszył się zdobytym smakołykiem. Tego rodzaju doświadczeń, jak mówiłem, robiono całe mnóstwo. Jednym z najefektowniejszych, które co prawda dowodzi nie tyle zdolności kombinowania szympansa, co umiejętności spostrzegania różnych faktów i kojarzenia ich sobie w myśli, było doświadczenie przeprowadzone z grupą szympansów, które nauczyły się posiłkować pieniędzmi, a nawet na nie zarabiać wykonywaniem pewnej pracy. Słyszy się czasem o dobrze tresowanych psach, które z koszyczkiem w zębach i pewną kwotą pieniędzy chodziły do zaprzyjaźnionego sklepu i codziennie przynosiły swemu panu wiktuały. Nie są to historie zmyślone, pamiętać jednak trzeba, iż pies w żadnym z tych przypadków nie orientuje się, że istnieje jakiś związek pomiędzy włożonymi do koszyczka papierkami, a przynoszoną do domu paczką i że właściwie wykonuje tylko rolę posłańca czy tragarza, przenosząc to, co kładą do koszyka ludzie poprzednio ze sobą umówieni. 20 Z małpami była sprawa inna. Rozrzucono im po klatce różnokolorowe krążki: białe, niebieskie, czerwone. Początkowo małpy bawiły się nimi jak każdym innym przedmiotem. Jednakże gdy któraś z rozbawionych małp przypadkiem podała dozorcy krążek na przykład biały, natychmiast dostawała w zamian winogrona. Za czerwony krążek otrzymywało się kubeczek lemoniady. Niebieski — uprawniał do dwuminutowego paradowania po klatce w ramionach opiekuna, co szympansy, szczególnie gdy są młode, niesłychanie lubią. I oto już po kilku dniach małpy przestały bawić się krążkami, natomiast zupełnie wyraźnie zrozumiały ich* wartość wymienną. Jedna z nich, trawiona widocznie pragnieniem, długo przebierała niebieskie i białe krążki, nie decydując się wziąć żadnego, gdy jednak ukradkiem podłożono jeden jedyny Szympans próbujący przedłużyć przyrząd do przyciągnięcia owocu 21 krążek czerwony, natychmiast rzuciła sję nań i z powagę wręczyła go dozorcy, oczekując na napitek. Później rzecz skomplikowano jeszcze bardziej. Szympansy musiały zarabiać na krążki. W pomieszczeniu ich ustawiono kołowrót i małpa, która przekręciła korbę trzy razy, dostawała biały żetonik. Za pięć obrotów płacono czerwonym, za siedem — niebieskim. I proszę sobie wyobrazić — wszystko poszło jak z płatka. Małpa, która miała ochotę na winogrona, biegła do kołowrotu, ażeby obrócić nim trzy razy. Wtedy otrzymywała od badacza biały żeton, który z kolei u dozorcy wymieniała na winogrona. Kiedy pewnego razu w celach eksperymentalnych przez dwadzieścia cztery godziny nie dano małpom pić, a po upływie tego czasu wniesiono do klatki kołowrót, trzeba było widzieć, jaka bójka rozegrała się przy nim. Jedna przed drugą przekręcała korbę pięć razy, żeby uzyskać tak pożądany w tej chwili czerwony żeton. Z nasze szympansiczkę Lusią tych trudnych doświadczeń nikt nie robił. Zdaje się, że nie należała ona do geniuszów szympansiego rodu. Kiedyś przez całą godzinę bawiła się laskę i wcale nie przyszło jej do głowy, że można nią przyciągnąć pomarańczę leżącą na zewnątrz klatki, chociaż miała na owoc ochotę. 22 Za to Lusia odznaczała się dobrocią, łagodnością i — jeżeli można tak powiedzieć — naprawdę pięknym charakterem. Niech zilustruje to historia, o której tylko napomknąłem w poprzedniej pogadance, dotycząca pierwszego spotkania Lusi z wielkim dogiem Dorą, który później służył jej za wierzchowca i rumaka ciągnącego saneczki. Historia ta omal nie zakończyła się bardzo tragicznie. Mianowicie Lusia, jak już wspominałem, przez cały rok codziennie bawiła się z moim dwuletnim synkiem Rysiem, woziła go w wózeczku, nie pozwalając wówczas nikomu obcemu nawet się zbliżyć do dziecka. Otóż pewnego razu wraz ze swoją opiekunką oraz swym człowieczym małym przyjacielem wyszła na spacer po ogrodzie. Droga wiodła szeroką, kilkudziesięcioletnimi topolami obramowaną, aleją. W kilka minut potem moja żona wyszła naprzeciw całej trójki, chcąc Rysia zabrać na śniadanie. Powtarzało się to zresztą codziennie, nikomu więc do głowy nie przyszła możliwość dramatu, jaki miał się rozegrać za chwilę. Za żoną moją bowiem wybiegła Dora, która choć od tygodnia znajdowała się w naszym domu i znakomicie, i z oddaniem bawiła małego Ryszarda, jeszcze nie miała sposobności zetknąć się z Lusią, toteż małpka nigdy «tego potwora» u nas nie widziała. I oto, nie przeczuwając nic złego, moja żona, wesoło nawołując synka i Lu- 24 ¦ | ,? ^^??? "'??????'' Co one sobie «myślę»? się, widzi nagle, jak spokojnie dotąd krocząca małpa silnym szarpnięciem wyrywa swoje dłoń z ręki opiekunki, chwyta naszego małego brzdąca i niezgrabnie, na dwóch nogach zaczyna uciekać z nim z powrotem w aleję. Obydwu kobietom głos zamarł w gardle. Małpa chyba oszalała! Co zrobi z dzieckiem?! Jeśli ją gonić, gotowa skoczyć na drzewo, a później w przestrachu upuścić małego! Lusia rzeczywiście zmierzała do pnia grubej topoli. Najspokojniejszy ze wszystkich był w tym momencie mój dwuletni syn, który, bardzo zadowolony z zabawy, obejmował rączkami za szyję «okropne» bestię. I oto w parę sekund nastąpiło rozstrzygnięcie całej sytuacji. Małpa postawiła dziecko za pniem drzewa, a następnie, już na czterech nogach, ze zjeżo-nym włosem, jak czarna potworna kula popędziła z powrotem ku nic nie rozumiejącemu i spokojnie przy nodze mojej żony kroczącemu psu. Proszę się nie dziwić, iż Dora nie dotrzymała placu. Brawurowy atak dużo zresztą od niej mniejszego, ale lśniącymi kłami połyskującego «diabła», poparty był w dodatku tak rozdzierającym uszy wrzaskiem, na jaki zdobyć się może tylko do ostatnich granic rozwścieczony szympans. Aby stawić czoło takiemu wrogowi, trzeba by znacznie odważ- 26 ?? niejszego zwierzęcia, aniżeli Dora, która zresztą na letnisku potratiła być postrachem włóczęgów i złodziei. Tym razem jednak ze spuszczonym ogonem umknęła z placu boju. Wtedy dopiero żonie mojej powoli udało się uspokoić Lusię, która — jak się łatwo domyślić — dostała porcję bananów, nie płacąc za nie kolorowymi krążkami, ani nie potrzebując ich zdobywać przez ustawianie piramidy ze skrzynek. Pancio (czytaj «panczjo») urodził się mniej więcej dwa lata temu, Teresa zaś jest od niego dwa razy starsza. Niemniej jednak jest ona jeszcze zupełnym dzieckiem, podczas gdy Pancio od dawna już stał się dorosłym ostronosem. Urodzili się na antypodach. Pewnie nie każdy wie co to znaczy? Ten dziwny wyraz mówi mianowicie, iż miejsca przyjścia na świat Teresy i ostronosa Pańcia znajdowały się akurat na dwóch przeciwnych stronach kuli ziemskiej. Teresa ujrzała światło dzienne w Warszawie, tuż przed powstaniem, podczas gdy Pancio urodził się w dwa lata później w centrum puszczy meksykańskiej. Losy ich od samego przyjścia na świat były dość burzliwe, bo sze-ściotygodniową Teresę wraz z matką wypędzili z mieszkania rodziców — Niemcy, Pańcia natomiast 28 z kotliny pod korzeniami wielkiego drzewa, gdzie spał spokojnie razem z dwojgiem rodzeństwa, zabrali w czasie nieobecności matki — ludzie. Teresa miała więcej szczęścia niż Pancio. Mimo, że tułała się wśród obcych, nie rozstawała się przynajmniej ze swoją mamusią, Pancio natomiast już nigdy nie zobaczył swych bliskich. Nie krzywdował sobie jednak, gdyż o gnieździe rodzinnym taki malec zapomina szybko, a ludzie, do których się dostał, opiekowali się nim czule i serdecznie. Otrzymywał w bród mleka, białego ciasta, owoców, od czasu do czasu kawałek mięsa, największą jednak ucztą dla niego było, gdy zdołał upolować jakiegoś wielkiego chrząszcza, gąsienicę lub dżdżownicę. Ostronosy bowiem nie są wybredne. Należą chyba do najbardziej wszystkożernych zwierząt na ziemi. A ponieważ opiekun jego nie znarowił go — jak to się często zdarza, gdy ktoś sztucznie przyucza wychowanka do jednego pokarmu (taka jednostronność odżywiania na każdym zwierzęciu odbija się w przyszłości fatalnie) — więc Pancio rósł szybko, tak że już w dziesiątym miesiącu życia osiągnął rozmiary dorosłego pięknego ostronosa, to jest zwierzęcia długości mniej więcej jamnika, jednak przy co najmniej o połowę większym wzroście. Pancio oswoił się z ludźmi zupełnie. Odnosił się do nich jak do istot sobie pokrewnych, z lekceważeniem zaś traktował wszelkie zwierzęta domowe. 29 Trzeba podkreślić szczególnie, że zgodnie z tradycję ostronosów nie czynił krzywdy ptactwu domowemu. Większość zwierzęt drapieżnych, choćby nawet oswojonych — lis, wilk, kuna czy wydra zawsze tracę swoje dobre wychowanie na widok drobiu, żerujęcego na podwórku. Jeżeli już nie porwać i zamordować, to przynajmniej porozpędzać «to głupie ptactwo» — jest dla nich nieodparte pokusę. Ostronosy natomiast, które bardzo często w Meksyku i całej Ameryce Południowej trzymane sę oswojone po domach, nigdy nie zniżaję się do uganiania za indykami czy kurami. Sę zresztę w ogóle dość przyjacielskie, ale z pełnym poczuciem własnej siły, gdyż każdy bez wyjętku ostronos, zaczepiony przez nierozważnego psa, daje mu z punktu takę lekcję, że kundel wnet nauczy się szanować ród tych karłowatych przedstawicieli rodziny niedźwiedzi. Jeżeli ktoś ujrzy na zaleczonej totografii zakończony długim ryjkiem łebek bohatera niniejszej opowieści, prawdopodobnie zdziwi się czytajęc, że takie małe, dobroduszne zwierzę może zwyciężyć w walce dużego psa. Otóż trzeba wzięć pod uwagę, że w niewinnym ryjku ostronosa kryję się cztery potężne szablaste kły, zadziwiajęce już nie tylko swoje długościę, dochodzęcę do 3 cm, ale przede wszystkim tym, że sę spłaszczone z boków i zaostrzone na przedniej i tylnej krawędzi, tak że kieł taki wbija 30 się przeciwnikowi w ciało, niczym mocny gwóźdź, a jednocześnie przy pociągnięciu pruje skórę wroga jak nożem. Pancio jednak nie potrzebował robić użytku ze swoich zębów, dostał się bowiem w dobre ręce. Jego opiekun, obywatel polski pan Kurkiewicz, przeznaczył go dla swego synka, 10-letniego Wojtusia, zamieszkałego w Gdyni. I w ten sposób dwie istoty, które prawdopodobnie inaczej nigdy w życiu by się nie spotkały — bo gdyby nawet kiedyś Teresa jako dorosła kobieta miała pojechać do Meksyku, to i tak Pancio nie dożyłby tego momentu, bo dawno by już zakończył swój żywot ze starości — zbliżyły się do siebie na odległość zaledwie 300 km. I to jednak wystarczy, żeby się nigdy nie spotkać — powie niejeden z Czytelników. Można przecież przez wiele lat mieszkać choćby w sąsiednich domach i nie znać się wcale. A więc chociaż ostronos na polskim statku «Bory-sław» przebył ku Teresie prawie 10.000 km, nie znaczy to jeszcze, aby się mieli kiedyś poznać. Ostateczną przyczyną, dzięki której Pancio zyskał serdeczną przyjaciółkę, a Teresa oddanego towarzysza zabaw, był właśnie Wojtuś Kurkiewicz, który wprawdzie nie wiedział nic o istnieniu Teresy, ale mimo młodego wieku i mimo że już dość dawno mieszka w Gdyni, nie przestał być rdzennym, kochającym swą stolicę warszawiakiem. Aczkolwiek we- 32 soły i przymilny Pancio od razu chwycił go za serce, jednak chłopiec postanowił go przesłać do dźwigającego się z ruin warszawskiego Zoo. Niechaj z widoku tego pierwszego egzotyku korzysta jak najwięcej dzieci polskich — było zapewne myślą przewodnią chłopca. Pancio przebył więc pociągiem 300-kilometrową przestrzeń, dzielącą Gdynię od Warszawy i znalazł się w Zoo. Kiedy zobaczyłem, otwierając skrzynkę, że ostronos ma na sobie szeleczki do przyczepiania smyczy, zorientowałem się od razu, iż jest to zwierzę łagodne i oswojone, a że dla takiego osobnika, przyzwyczajonego już do współżycia z ludźmi, klatka stanowiłaby dużo większą udrękę, aniżeli dla dzikusa wprost złapanego z lasu, zdecydowałem, iż pozostanie on u nas w mieszkaniu, w charakterze zwierzęcia domowego. I od tej chwili rozpoczęła się przyjaźń Pańcia z Teresą. Pancio prowadzi życie bardzo uregulowane. W przeciwieństwie do wielkiej ilości ssaków, które zazwyczaj przesypiają dzień, a w nocy poruszają się i żerują — nasz Pancio, tak jak i wszystkie ostronosy, rozpoczyna raźny żywot wraz ze wschodem słońca. Niestety, nie można go puszczać swobodnie po mieszkaniu, albowiem jest zbyt wszędobylski. Zrzuca doniczki z kwiatami, przewraca wazony, pewnego razu uperfumował się wodą kolońską z toaletki mo- Któż by przypuszczał?... 3 33 jej żony. Obecnie więc, dopóki rano w domu nie zacznie się ruch, pozostaje przywiązany na długiej lince do tapczanu, na którym zaraz po przebudzeniu bawi się przede wszystkim swoim długim ogonem, chwytając go na przemian to łapami, to zębami. Około godziny 9 Teresa zabiera go ze sobą do ogródka. I tu dopiero zaczyna się używanie na dobre. Pando myszkuje po trawnikach, rozgrze-buje kretowiny — i, jako deser do spożytego przed chwilą śniadania, składającego się przeważnie z kaszy z mlekiem i kawałków mięsa, dodaje przygodnie złapanego owada lub wygrzebaną z ziemi dżdżownicę. Raz z wielkim zadowoleniem upolował i zjadł do ostatniej kosteczki żabę, innym razem wpadła mu w łapy mysz. Z Pańcia zrobił się już wielki wygodnicki. W ojczyźnie jego około południa, kiedy robi się bardzo gorąco, ostronosy wdrapują się na drzewo i tam ucinają sobie dwu- lub trzygodzinną drzemkę. Nasz Pancio jednak wspinanie się wśród gałęzi uważa widać za zabawę, godną tylko dzikusów spośród swego gatunku, ale nie «cywilizowanego» ostro-nosa. Woli więc wrócić na wygodny tapczan, gdzie zwija się w kłębek i zasypia, nie omieszkując nigdy ująć w przednie łapki swego długiego, ryjkowatego nosa, jak gdyby ten właśnie najczulszy swój organ zmysłowy chciał chronić przed jakimkolwiek ewentualnym niebezpieczeństwem. Bo trzeba wiedzieć, że ostronosy mają wzrok i słuch na ogół dość słabe, a tylko znakomity węch poucza je o tym, co się dzieje dookoła. Nam ludziom, którzy poznajemy świat właśnie za pośrednictwem oczu, bardzo trudno wyobrazić sobie, jak naprawdę wszelkie otaczające przedmioty przedstawiają się Panciowi. Mimo jednak, że widzi je bardzo słabo, zupełnie mu to nie przeszkadza znakomicie odróżniać każdą osobę, która się doń zbliża. Odczuwa więc pewien respekt przede mną, okazuje zadowolenie mojej żonie, która zazwyczaj przynosi mu coś do zjedzenia — najczęściej jajka, za którymi przepada. Ale przede wszystkim radośnie przyjmuje Teresę, szczególnie gdy dziewczynka wdrapie się do niego na tapczan 35 Dowody przyjaźni i oboje koziołkuję i tarzają się, tak jak to czyniłaby para ostronosów w momencie najlepszej zabawy. Patrząc na beztroskie życie naszego Pańcia, łatwo sobie zdać sprawę, o ile jest ono dlań szczęśliwsze, niż gdyby pozostał w puszczy, ciągle narażony na śruciny myśliwego — gdyż mięso ostronosów jest jadalne, a nawet bardzo smaczne — lub też na niebezpieczeństwo dostania się w pazury pumy, największego obok jaguara kota drapieżnego Ameryki. Nie mówiąc już o trudach, związanych z codzienną koniecznością wyszukiwania sobie pożywienia, które w obecnych warunkach jego życia do- 36 starczane mu jest trzy razy dziennie wprost przed zabawny czarny ryjek. Nie należy więc zbytnio żałować zwierząt, które dostały się do rąk ludzkich, naturalnie jednak tylko pod warunkiem, aby ludzie ci odnosili się do swych wychowanków serdecznie i życzliwie, a co jeszcze ważniejsze — aby dobrze wiedzieli, jak je hodować. Akurat przed dwunastu laty, bo w 1936 roku, we wszystkich gazetach warszawskich, ba! niektórych prowincjonalnych, a nawet i zagranicznych pojawiły się wzmianki, że w warszawskim ogrodzie zoologicznym urodził się słoń. Było się rzeczywiście czym pochwalić. Przecież taka rzecz nie trafia się codziennie. Do 1910 roku, mimo z górę już stu lał istnienia ogrodów zoologicznych, nie zdarzyło się to ani razu, a i później słonie nie rodziły się «na kamieniu», gdyż w ciągu dalszych dwudziestu pięciu lat w stu istniejących ogrodach zoologicznych trafiło się to zaledwie jedenaście razy. Stąd też nowonarodzone słoniątko, jako dwunaste, otrzymało miano «Tuzinki». Nie tylko jednak mała słoniczka cieszyła się popularnością i pewną sławą. Szczęśliwi rodzice rów- 38 nież, a szczególnie matka, byli fotografowani na wszystkie strony, tak że wizerunki ich spotkać można było w przeróżnych pismach ilustrowanych. Ale bo też i historia mamy, noszącej imię «Kasia», nie jest banalna; zanim wreszcie uzyskała rozgłos jako rodzicielka dwunastego słonia, dobijała się Kasia popularności — choć nie z własnej woli — na zupełnie innym polu, a mianowicie na polu artystycznym, ściślej mówiąc na arenie cyrkowej. Niestety tu spotkało Kasię kompletne niepowodzenie — a bywa tak zawsze, jeśli ktoś obiera sobie zawód życiowy wbrew zamiłowaniu i przyrodzonym zdolnościom. Słonicy za to naturalnie winić nie podobna. Nie była bowiem pytana o zdanie, kiedy po przywiezieniu do Europy w wieku około czterech lat — kupił ją cyrk niemiecki i dołączył do grupy rówieśniczek, które miały się produkować jako zespół sześciu tresowanych słoni. Kasia okazała się najgorszą uczenicą. Potulna wprawdzie i łagodna, była jednak niezwykle nerwowa i widocznie z trudnością pojmowała życzenia pracującego nad nią trenera. Toteż kiedy jej towarzyszki już dawno wyuczyły się przeróżnych występów solowych, jak: siadanie na podsuniętym pieńku, stawanie dęba i na tylnych, i na przednich nogach, ba, nawet toczenie beczki, na której stały — Kasia po dwuletniej nauce osiągnęła zaledwie to, że potrafiła na żądanie podnosić przednią lub tylną 39 nogę oraz spacerować dookoła areny, trzymając trąbę poprzedniczkę swą za ogon. A ponieważ i inne słoniczki umiały to samo, tworzył się w ten sposób zabawny łańcuch sześciu złączonych ze sobą słoni. W tych warunkach zdecydowano się na występ — występ zakończony niestety generalnym niepowodzeniem. W momencie bowiem, kiedy wszystkie słonie paradowały w wyżej opisanym «gęsim» szyku przed licznie zebrane publicznością w cyrku frankfurckim, Kasia zauważyła pióro chwiejące się na kapeluszu jednej z przyglądających się pań. To wystarczyło, aby puściła ogon poprzedniczki — i zabawnie piszcząc próbowała rzucić się do ucieczki. Takie jednak postępowanie uznała za najwyższą niestosowność krocząca za Kasią najstarsza słonica zespołu, toteż nie puściła ogona awan- 40 turnicy, a zaparłszy się nogami w piasek areny nie pozwalała na ucieczkę z widowni. Powstał tumult, który jeszcze bardziej przeraził naszą bohaterkę; oszalała ze strachu, szarpnęła się ze wszystkich sił i uwolniła się kosztem kawałka ogona, który pozostał w trąbie miłującej spokój słonicy. Oswobodzona Kasia szczęściem nie skierowała się pomiędzy przerażoną publiczność, lecz pobiegła ku wyjściu, a następnie w kierunku stajni, gdzie złapano ją i zdołano wreszcie uspokoić. Dyrekcja cyrku zdecydowała pozbyć się niesfor-. nego słonia. Jakiż jednak ogród zoologiczny kupi zeszpeconą brakiem koniuszczka ogona słonicę? Nadszedł dzień odjazdu cyrku na nowe miejsce przedstawień. Zwierzęta zostały już załadowane i miały noc przepędzić w wagonach. Rekwizyty cyrkowe zapakowano pośpiesznie, aby rankiem już cały transport mógł wyjechać na miejsce przeznaczenia. Gdy wtem, widocznie wskutek zbyt silnego uderzenia manewrującej lokomotywy, dwa wagony cyrkowe, stojące na wysokim nasypie, wykoleiły się i spadły w dół. Wśród ciemnej nocy rozległ się trzask, i rozpaczliwe trąbienie słoni. Trzeba było nie lada bohaterstwa dozorców, którzy nurkowali na oślep w masy ciał miotających się kolosów, ażeby odczepić łańcuchy, którymi były one przykrępowane, i wyprowadzić słonie z ruin przewróconych wagonów. Kiedy wreszcie przyszła 41 kolej na Kasię, ta poczuwszy się wolne, wyciągniętym kłusem rzuciła się przed siebie i znikła w ciemnościach nocy. To już dopełniło miary jej nieszczęść. Dyrektor cyrku zdecydował się nie wysyłać pogoni. Zatelefonował tylko do ogrodu zoologicznego, zawiadamiając, iż nie ma zamiaru interesować się zbiegłym słoniem i jeśli tylko takowy zostanie przez miejscowych dozorców schwytany, to niechaj pozostanie własnością frankfurckiego Zoo. Jedynymi śladami ucieczki Kasi, które zdołano stwierdzić rankiem, były dwie przewrócone uliczne budki z owocami, których właściciele skarżyli się na brak pomarańcz, a przede wszystkim wspaniałych kiści bananów. Poza tym o słoniu ani widu, ani sły-chu. Dopiero około południa zjawił się w Zoo zadyszany leśniczy z lasów o kilkadziesiąt kilometrów odległych od miasta, który nie bez przerażenia opowiedział, iż dzisiejszego ranka, kiedy w gronie rodziny siadał do śniadania, raptem przez okno wsunęło się coś, co wszyscy uznali za olbrzymiego węża, porwało ze stołu bochen chleba, obalając dzbanek z kawą, następnie zaś tą samą drogą wycofało się z powrotem. Leśniczy, który natychmiast wybiegł z domu, zdołał stwierdzić, że była to trąba słonia, który zanurzał się właśnie w gęstwinę lasu. Zwoławszy gajowych, polecił im śledzić zwierzę, nie niepokojąc go jednak, a sam przyjechał do Frankfurtu, domyślając się, iż jest to zbieg z Zoo. 42 Natychmiast zorganizowano wyprawę. Wzięło w niej udział dwudziestu dozorców, dotychczasowy opiekun Kasi — który dopiero po jej odnalezieniu miał przyłączyć się do cyrku, — dyrektor Zoo oraz leśniczy. Ale najważniejszą osobą była wielka, znakomicie wytresowana i obłaskawiona słonica «Molly», stała pensjonariuszka ogrodu. Po przybyciu na miejsce okazało się, że Kasia, skonsumowawszy prędko zrabowany bochen chleba, łamie gałęzie akacji i nie bacząc na kolce, z wielkim smakiem zjada je doszczętnie. Całe towarzystwo pozostało na szosie, jedynie trener Kasi, zaopatrzony w kilka pęków słodkiej marchwi oraz kawał grubego łańcucha, zaczął podchodzić do zbiega. 43 Kasia nie uciekała na widok znajomego człowieka, jednak przybliżyć mu się nie dała, cofając się o krok, dwa, aby zawsze pewien dystans dzielił ją od niego. Dopiero po godzinie takiej zabawy, po skonsumowaniu jednej — drugiej marchewki wezbrał w niej widać apetyt na większą porcję tego przysmaku, gdyż zajęła się rzuconym pękiem tak gorliwie, że nie zwróciła nawet uwagi na to, iż uparty trener owinął jej tylną nogę łańcuchem, a wolny koniec przywiązał do grubego pnia drzewa. Kasia nie przejęła się zbytnio pozbawieniem wolności, bowiem dawno przyzwyczajona była do takiego skrępowania w stajni. Wachlując się ogonem i uszami, zaczęła zgarniać ziemię z kreto-win i z wielkim zadowoleniem szerokimi rzutami obsypywać sobie grzbiet piaskiem. Jednak dopiero część zadania została wykonana. Jak bowiem zmusić Kasię do odbycia kilkudziesię-ciokilometrowej podróży z powrotem? I tu z pomocą przybyła Molly. Posłuszna jak dziecko, stanęła tuż przy więźniu i pozwoliła na przykrępowanie swej prawej przedniej i tylnej nogi do odpowiednich nóg lewej połowy ciała Kasi. Wtedy dopiero, posłuszna woli siedzącego na niej kierowcy, rozpoczęła powolną wędrówkę ku szosie, gdzie oczekiwał wielki samochód ciężarowy. Chcąc nie chcąc, noga w nogę z Molly wędrowała potulnie odwiązana od drzewa Kasia. Dopiero przy szosie, widząc 44 samochód i zgromadzonych ludzi, zaczęła się niepokoić i szarpać, próbując odłączyć się od towarzyszki, ta jednak, dużo większa i silniejsza, nie zwracała na to uwagi i obydwie słonice po równi pochyłej wkroczyły na platformę samochodu. W triumfie odwieziono Kasię do ogrodu we Frankfurcie i wpuszczono do zagrody słoni, gdzie była towarzyszką Molly przez prawie dwa lata, Wszystko to co opowiedziałem działo się dwadzieścia lat temu. W 1928 r. zaczęto w Warszawie przygotowania do założenia ogrodu zoologicznego. Wtedy to, któryś z pośredników w handlu zwierzęcym naraił niedoświadczonym i nieposiadającym w swym gronie wówczas żadnego zoologa organizatorom — kupno Kasi. Transakcja została dokonana i Kasia przybyła do Warszawy, ani przeczuwając, iż tu czeka ją sława jako matki Tuzinki, ale również i grób jako jednej z ofiar barbarzyńskich nalotów niemieckich na miasto, które ją tak serdecznie przyjęło i tyle lat pielęgnowało. Jak wiadomo z poprzedniego opowiadania, Kasia, matka Tuzinki, przybyła do Warszawy mając lat około dziesięciu, po niezbyt udanych próbach kariery cyrkowej, z której wyniosła urwany koniusz-czek ogona i postrzępione uszy. Przyszły mąż Kasi przyjechał do nas z ogrodu zoologicznego w Rotterdamie, jako trzyletni brzdąc słoniowy, świeżo sprowadzony z Indii. Nie każdy ogród zoologiczny ryzykuje trzymanie u siebie samców słoni. Jakkolwiek są one wspanialsze niż samice, gdyż zdobią je tak zwane «kły» 46 (nazywane tak niesłusznie, bo w rzeczywistości odpowiadają siekaczom innych ssaków, a istotnych kłów słoń w ogóle nie posiada), wszakże, gdy dorosną, stają się po prostu niemożliwe. Ulegają bowiem co kilka tygodni atakom tak zwanego «mu-stu», można by powiedzieć — szaleństwa, a wtedy są bardzo niebezpieczne i biada każdej istocie, która by się znalazła w zasięgu ich trąby. Jaś — tak nazwany został przyszły małżonek Kasi — był jednak wówczas małym słonikiem i nikt wtedy nie przewidywał, że może on być kiedyś źródłem nie lada kłopotów. Para, mimo różnicy wieku, zaprzyjaźniła się bardzo. Mały Jaś traktował przyszłą małżonkę jak matkę-opiekunkę, a więc z pewnym respektem. Ona zaś otaczała go jak największą czułością. Niedługo jednak role się zmieniły. Mimo, że Kasia była dużą samicą, dochodzącą w grzbiecie do dwóch metrów i kilkunastu centymetrów wysokości, Jaś rósł jak na drożdżach i po trzech latach zrównał się z nią wielkością. Wtedy zaś i stosunki między tak przyjacielską dotąd parą uległy zmianie. Jaś zaczął terroryzować łagodną Kasię, używając do tego przede wszystkim swych kłów, szturchając nimi boleśnie, jeżeli tylko nie ulegała natychmiast jego woli, a kapryśny młodzieniaszek (gdyż tak można nazwać sześciolatka-słonia) wolę tę okazywał przede wszystkim w rywa- 47 lizacji z Kasię o jedzenie. Doszło do tego, że trzeba go było przywiązywać łańcuchem w czasie podawania pokarmu, gdyż inaczej wędrował do koryta Kasi i wyjadał jej obrok, później dopiero konsumując swoją porcję. Słonica była na ogół uległa. Często jednak boleśnie piszczała. Głos słonia bowiem przypomina skrzypienie zardzewiałych wierzei, czasem tylko w momentach wielkiej złości przechodząc w grzmiące bulgotanie. Przewaga fizyczna Jasia rosła z roku na rok. Nie było jednakże specjalnej przyczyny do rozdzielania pary, gdyż ostatecznie dość brutalne wyczyny dorastającego samca, które wystarczyłyby dla zabicia prawie każdego innego ssaka, dla Kasi były co najwyżej nieco bolesnymi, ale zgoła nieszkodliwymi szturchańcami. Sytuacja zmieniła się jednak, kiedy zauważyłem, Iż gruczoły mleczne Kasi (które samice słoni posiadają przy pachach przednich nóg, a więc nie tak jak krowy lub klacze — w pachwinach), zaczynają powoli nabrzmiewać. Oznaczało to cień nadziei, że ło co do tej pory zdarzyło się zaledwie jedenaście razy, i to w starych i mających za sobą doświadczenie ogrodach zoologicznych, przytrafić się może w młodym, zaledwie siedem lat wieku liczącym warszawskim Zoo. Radość była wielka, ale również i poczucie odpowiedzialności, bo do chwili urodzenia, a potem 48 i odchowania młodego upłynie wiele czasu, w ciągu którego tak łatwo popełnić jakiś drobny błąd w opiece — a wtedy wszystkie nadzieje mogą pójść na marne. Na gwałt tedy zaczęliśmy odgradzać osobny boks dla Jasia, ażeby swymi brutalnymi wybrykami nie niepokoił przyszłej matki. Był on z tego początkowo bardzo niezadowolony. Wyrywał się do wspólnych spacerów z Kasią, na które jednak nie można mu było pozwolić. Rozpoczęły się długie miesiące czekania. Aż wreszcie z piersi Kasi pokazało się mleko. Wtedy już narodziny słonia stały się pewnikiem. Ale kiedy? Nikt z nas nie wiedział. Byliśmy wszyscy zaniepokojeni, gdyż zdawało się, że po zjawieniu się mleka narodziny nastąpią lada moment. A tymczasem był to właśnie grudzień, a zima dość sroga. Choć ciepłą i przestronną słoniarnię zdążyliśmy wybudować na czas, to jednak aż skóra cierpła na myśl, że jakiś przewiew przy otwarciu drzwi może zaziębić noworodka i za jednym zamachem unicestwić tak długo pieszczone nadzieje. Tymczasem słonica chodziła z piersią nabrzmiałą pokarmem, a oczekiwane narodziny jakoś nie następowały. Tydzień za tygodniem, miesiąc za miesiącem specjalnie odkomenderowany dozorca nocował w słoniami i codziennie rano odbierałem meldunek, że... nic ważnego nie zaszło. Któż by przypuszczał?... 4 49 Aż wreszcie, po upływie pięciu miesięcy tego wyczekiwania, w nocy z 15 na 16 kwietnia o godzinie trzeciej i pół nad ranem obudził mnie strażnik, meldując, iż w słoniami coś się dzieje. Kasia ryczy, piszczy i bulgoce na przemian, miota się po całym boksie, a on nie wie co ma czynić, gdyż boi się zapalić światło, aby jeszcze bardziej nie rozdrażnić słonicy. Domyślacie się zapewne, z jakim uczuciem, pośpiesznie narzuciwszy na siebie ubranie, pobiegłem do budynku słoni. Niestety i mój wzrok nie mógł przebić ciemności, i ja słyszałem tylko głos i miotanie się Kasi. Aż wreszcie wydało nam się, że wśród tego ogólnego hałasu, do którego dzielnie przyczyniał się zamknięty w oddzielnym boksie Jaś, dochodzi naszych uszu jakiś szelest wśród podścielonej słomy w innym kecie pomieszczenia, niż ten, w którym się Kasia w tej chwili znajdowała. «Jest, jest!» — zduszonym szeptem syknął dozorca. — «Wychodzimy» — zdecydowałem, rozumiejąc, iż w tej chwili nie mamy tu nic do roboty. Główne niebezpieczeństwo polegało na tym, że zdenerwowana Kasia mogła nadepnąć na leżące bezsilne maleństwo. Nie byliśmy jednak w stanie w żaden sposób temu przeciwdziałać. Lecz ani ja, ani dozorca ze zdenerwowania nie mogliśmy wrócić do domu. Chodziliśmy więc naokoło budynku, całą siłą naszej woli starając się od- 50 działać na Kasię, aby się jak najprędzej uspokoiła. Dopiero o siódmej rano weszliśmy znowu do słoniami — i oczom naszym przedstawił się nareszcie tak dawno wymarzony widok. Słoniątko stało już na nogach i popiskiwało delikatnie. Kasia przestała szaleć i w budynku panował względny spokój. Mały słonik wydał mi się przezabawny. Metrowej wysokości, znacznie ciemniejszy, aniżeli dorosłe popielate słonie, dzięki dość gęsto stosunkowo na całym jego ciele rosnącym czarnym włosom, z bardzo długą trąbą i ogonem, o komicznym, głupiutkim wyrazie niebieskich oczek. Radość była wielka, jednak natychmiast ukazała się pierwsza chmura. Słonik zrobił parę kroków i zauważyliśmy od razu, że utyka porządnie na prawą przednią nogę. Może to nic, może tylko stłuczenie, a może stały defekt? Ale ponadto inna troska zaprzątała mnie teraz. Czy aby mały będzie ssał? Czy matka przyjmie go i będzie karmiła? Tymczasem stała z dala od niego i nic nie wskazywało, aby interesowała się swym dzieckiem. Nerwy nasze wystawione zostały na ciężką próbę. Cały personel ogrodu dyskutował wówczas jedną sprawę: czy malec będzie ssał, czy nie? Wiedziałem, że raz tylko próbowano karmić sztucznie nowonarodzonego słonia, co jednak po trzech miesiącach skończyło się zupełnym niepowodzeniem, to jest śmiercią zwierzęcia. 52 Tuzinka w tydzień po urodzeniu już ssie dobrze matkę. Ssanie odbywa się jak widać pyszczkiem, a nie końcem tręby, jak to się zazwyczaj przypuszcza Tymczasem Kasia okazała się typową matką-hi-steryczką. Bała się po prostu swego maleństwa i kiedy zgłodniały słonik podążał utykając ku niej, cofała się z piskiem, uniemożliwiając pochwycenie życiodajnej piersi. Dwa dni oczekiwaliśmy na jej zmądrzenie lub na energiczniejsze podejście do matki małego sło-niątka, któremu od razu — jak już wiadomo z poprzedniego opowiadania — nadaliśmy imię «Tu-zinki». Słonik był wygłodniały; dłużej nie można było czekać. Trzeba było powziąć decyzję rozprawienia się z Kasią siłą. Jakaż jest jednak siła człowieka wobec siły słonia? Jak wielkie ryzyko stanowi próbowanie spętania Kasi w ciasnym boksie, gdzie jeden jej nerwowy ruch może zgnieść człowieka! Nie o tym jednak myśleliśmy. Jeden nieopatrzny ruch Kasi mógł zgnieść wygłodniałą Tuzinkę! Dwóch dozorców, magister Landowski i ja zabraliśmy się wreszcie do dzieła. Starając się zachować jak największy spokój, zaczęliśmy ciągnąć ciężkie łańcuchy, by unieruchomić jedną po drugiej nogi Kasi, przyczepiwszy wolne końce łańcuchów do czterech narożnych słupów słoniami. Trzeba było jednocześnie pilnować, ażeby błąkająca się ciągle Tuzinka nie zaplątała się w nie, gdyż czuła a niemądra matka na najlżejszy pisk swego dziecka dostawała po prostu szału ze zdenerwowania. Po trzech godzinach dopiero robota była skończona. 54 Kasia słała rozkrzyżowana łańcuchami, nie mogąc się ruszyć z miejsca. Włedy dwudziestu ludzi wkroczyło do boksu. Zauważyliśmy bowiem, że Tuzinka w swych usiłowaniach zbliżenia się ku małce instynktownie trzyma się ściany, toteż wszyscy zebrani sformowali szpaler, który w miarę posuwania się słoniątka wzdłuż tego żywego muru zaginał się łukiem, kierując je prosto pod lewą pachę skrępowanej Kasi. Dwu — trzykrotne podprowadzenie w ten 56 sposób zgłodniałego malca nie dało rezultatu. Tuzinka była za mała. Nie mogła dosięgnąć piersi matczynej. Być może, nadwyrężona nóżka nie pozwalała jej wspiąć się dostatecznie. Wreszcie za czwartym razem dozorca zręcznym ruchem lekko podepchnął malca, który na krótką chwilę chwycił pierś matki i pociągnął parę kropel. Wszystkim spadł kamień z serca. Za następnym razem Tuzinka sama już dorwała się do mleka i przez kilkanaście minut ssała ciepły, ożywczy płyn. Słonik był uratowany. Sądzę, że ani jeden z Czytelników nie tylko nigdy nie widział likaona,.ale nawet w ogóle nie wie, jak to zwierzę wygląda. Czy to ssak, czy ptak, czy jeszcze coś innego? Proszę się jednak nie wstydzić. Ja sam o likaonie dowiedziałem się dopiero w ładne kilka lat po ukończeniu uniwersytetu, co wskazuje, jak to zwierzę było mało popularne w Europie, chociaż w Afryce jest dość pospolite. Murzyni nazywają je «diabłem stepu», a polskiej nazwy nie ma w ogóle. Niemcy mówię o nich «Hyanenhunde». Nie mam jednak zamiaru, jak to się czasem robiło, ustalać nazwy polskiej przez dosłowne tłumaczenie z niemieckiego. I to nawet z dwóch względów. Najpierw, że łańcuszkowe budowanie nowego wyrazu 58 z połączenia kilku innych, w czym się tak lubuje język niemiecki, jest zupełnie sprzeczne z charakterem naszej mowy. Po drugie, gdyby nawet próbować nazywać likaony «hieno-psami», wprowadziłoby się tylko zamieszanie pojęć zoologicznych, gdyż prawie każdy wyobrażałby sobie całkiem logicznie, że są to zwierzęta powstałe ze skrzyżowania hieny z psem, podczas gdy tego rodzaju krzyżówka nigdy jeszcze nie została dokonana i jest bardzo wątpliwe, czy byłaby w ogóle możliwa. Dlatego też wolę je po polsku nazywać tak jak brzmi ich naukowa nazwa łacińska, a ponieważ sama przez się nic ona nam nie mówi — raczej opiszę, jak to zwierzę wygląda. Proszę sobie wyobrazić alzackiego owczarka, psa zwanego u nas pospolicie wilkiem, może troszeczkę większego i na bardziej smukłych i cienkich nóżkach. Skróćcie mu odrobinę pysk i dodajcie wielkie, sterczące uszy. A co najważniejsze, zamiast szarej sukienki z czarnym grzbietem, upstrzyjcie go w liczne łaty białe, brązowe, bardzo ciemno szare, wpadające w odcień fioletowy. Możecie to zrobić dowolnie, gdyż barwy te rozrzucone są bez żadnego określonego desenia, tak iż nie ma chyba na świecie dwóch likaonów, które miałyby umaszczenie zupełnie jednakowe. A więc jednym słowem jest to pies. Ale pies dziki, który pod względem dzikości przewyższa bo- 59 daj wszystkie inne ssaki. Nawet lew szybko zmyka, poczuwszy, że znajduje się na trasie likaonów. Naturalnie nie dlatego, aby mu nie starczyło sił czy odwagi do uporania się z pojedynczym likaonem. Tylko, że likaony nie pokazują się inaczej jak w stadach po trzydzieści do stu sztuk, a wtedy biada zwierzęciu, na którego trop wpadły, gdyż nie ma bodaj siły, która by je zawróciła i odciągnęła od pogoni — i wcześniej czy później, choćby po kilku dniach wytrwałego gonu, otiara wpadnie w ich zęby. Zwierzęta te, bardzo źle chowające się w europejskich ogrodach zoologicznych, rzadko też bywały w nich spotykane. Toteż dopiero w 1937 roku, po nabraniu doświadczenia na innych ssakach, zdecydowałem się na sprowadzenie pary likaonów do warszawskiego Zoo. Łatwo sobie chyba wyobrazić moją radość, gdy nie tylko udało mi się je przetrzymać, ale kiedy po kilku miesiącach suka likaona oszczeniła się u nas, co było pierwszym przypadkiem w ogóle w historii ogrodów zoologicznych. Z punktu widzenia naukowego wsławiło to nasze Zoo dużo więcej, niż narodziny popularnej Tu-zinki. Małe wychowywały się dobrze, jednak w następnym roku ta sama matka spisała się gorzej. Dwa likaonki przyszły na świat martwe, a jedynego żywego zaczęła traktować w ten sposób, że co prę- 60 Ojciec mojej «Mary» dzej zabrałem maleństwo, gdyż widać było, że zła matka nie daje mu żadnej opieki. Szczęściem miałem wówczas przezornie przygotowaną suczkę nieokreślonej rasy, świeżo oszcze-nioną, która mogła posłużyć za mamkę. Miała ona pod tym względem dawne tradycje. Wykarmiła znakomicie: Iwy, lamparty, hieny, tak iż żona moja żartobliwie mówiła, że prawdopodobnie gdyby słonika dać jej na wychowanie, też starałaby się go wy-karmić i otaczała najczulszą opieką. 61 W danym przypadku jednak był jeden poważny szkopuł. Nie powiedziałem bowiem jeszcze, że li-kaony ohydnie cuchnę. A ponieważ większość ssaków, a przede wszystkim psy nie tyle reaguję na wrażenia wzrokowe, ile właśnie na węchowe, trudno sobie wyobrazić, jak wiele obrzydzenia poleczonego ze wstrętem malowało się w oczach mojej suczki w chwili, gdy przytrzymując jej na wszelki wypadek łeb z obawy przed zbyt gwałtownym wybuchem niezadowolenia, przyłożyłem do jej sutki małego likaonka. Malec natychmiast żarliwie zabrał się do ssania, leżęc między dwojgiem rodzonych dzieci swojej przybranej matki. Po przebieraniu łapkami i głośnym cmokaniu w czasie ssania można było wnioskować, że maleństwo jest zdrowe i pełne życia. Niepewność istniała zatem tylko na jednym punkcie: jak się będzie zachowywać mamka? Położyłem się tuż przy suczce w barłogu i powoli odjęłem rękę od jej głowy. Poczuwszy się wolne, natychmiast zerwała się, strzęsajęc z siebie szczenięta i za chwilę ułożyła się nieco dalej. Wszystkie trzy maleństwa zaczęły czołgać się ku niej — i w tym momencie suka warknęła i próbowała chwycić zębami likaonka. Nie doszło jednak do katastrofy, gdyż pilnie czuwałem i chwyciłem krnąbrne mamkę za głowę, dajęc przy tym dwa klapsy, a następnie co najmniej przez kwadrans wyjaśniałem jej, że tak postępować nie wolno. 62 Nie należy naturalnie wyobrażać sobie, że sędzi-łem, iż dosłownie pojmie moje przemowę, gdyż w ten sposób porozumiewać się ze zwierzętami nie można. Natomiast zwierzęta dość dobrze z tonu głosu odczuwają nastrój swego pana, jego zadowolenie lub naganę. Toteż właśnie po oczach mądrej suki widać było, że pojmuje o co mi chodzi, a jednocześnie — że ta uległość kosztuje ją bardzo dużo. Później jednak już ani razu nie próbowała zrobić krzywdy swemu mlecznemu dziecku. Pozwalała mu ssać ile chciało, ale gdy własne dzieci wylizywała cięgle, masujęc im językiem brzuszki, przez co maleństwom ułatwiała wypróżnienie, to likaona nie dotknęła ani razu. Musiałem więc sam wilgotne gębeczkę co dwie godziny pocierać brzuszek i pachwiny likaonka, gdyż bez tego małe szczenięta czy kotki w ogóle ani kału, ani moczu oddać nie mogę. Dla pewności cały dzień, noc i dzień następny przepędziłem nie zmrużywszy oka, czuwajęc nad sukę z maleństwami i dopiero na następny wieczór, przekonawszy się, że mamka nie okazuje żadnych złych zamiarów, zdecydowałem się pozostawić całe towarzystwo własnym losom. I rzeczywiście później nie było już więcej żadnych kłopotów. Likaonek rósł normalnie, a mleczni bracia w zabawach nie okazywali mu wstrętu. Dziwna rzecz tylko, że szczeniaki, choć o połowę mniejsze, były dużo bardziej bojowe niż likaonek. Go- 63 niły go po całej mojej pracowni i zazwyczaj on przewracał się na wznak, broniąc się łapami i zębami przed atakami malców. Po czterech tygodniach całe towarzystwo zaczęło uzupełniać pokarm, wysysany od matki odjadaniem kaszy z jej miski, a w dwa tygodnie później szczenięta zabrały się też do mięsa, zaciekle szarpiąc za duże dla nich kawałki. I tu likaonek pokazał dopiero co potrafi. Wkrótce już trzeba było przynosić podwójna porcję mięsa, gdyż przybrana córeczka (likaonek był bowiem samiczkę) potrafiła zjeść taką sarnę porcję jak i jej karmicielka. Po trzech miesiącach suka wraz ze szczeniętami została zabrana, a Mary — bo tak nazwałem likao-niczkę — pozostała sama w mojej pracowni. I wtedy zaczęły się nieszczęścia. Trudno sobie bowiem wyobrazić, jak mały likaon (był wówczas mniej więcej wielkości kota) potrafi wysoko skakać. Biurko w pracowni było amerykańskie, zamykane. Papierów więc Mary ściągać nie mogła. Ze stołu uprzątnąłem wszystko, gdyż Mary potrafiła wskoczyć nań mimo jeszcze niezgrabnych szczenięcych łap i zrzucić, potłuc lub poszarpać, co tylko tam znalazła. Ilości jedzenia zjadała niewiarygodne — kilogram mięsa wieczorem, litr krupniku rano były pochłaniane natychmiast po wniesieniu. Pracownia moja wyglądała okropnie, bo Mary brudziła ciągle. Musiałem to wszystko sam sprzątać, a choć zarówno 64 y^^^Pf^ /i -???, (foJnf S>y Sf 1 likaon jak i jego odchody cuchnęły obrzydliwie, jednak czegóż się nie robi, jeśli się ma zwierzę pierwszy raz urodzone w niewoli, o którego zwyczajach i właściwościach nic jeszcze nie wiadomo. A sprzątanie odchodów zwierzęcia nie jest rzecze błaha dla hodowcy. Z nich właśnie wnioskuje się o sposobie trawienia, o ewentualnych chorobach przewodu pokarmowego. Toteż nie chciałem tych czynności powierzać dozorcy. Pewnego razu — Mary miała już wtedy cztery miesiące — zastałem na podłodze pracowni stłuczony wielki szklany lej. Likaon jakimś cudem zdołał go ściągnąć z półki, znajdującej się na dwumetrowej wysokości. Posprzątałem okruchy szkła, nie przejąwszy się zbytnio szkodą. Kiedy jednak wieczorem przyszedłem do mojej Mary ze zwykłą porcją mięsa, zdziwiło mnie bardzo, że likaonek, wbrew zwyczajowi, nie rwał się ku mnie, ale leżał w kącie, markotny i podejrzanie nastroszony. Do postawionego mięsa nie zbliżył się nawet. To spostrzeżenie przeraziło mnie naprawdę. Mary zachorowała — to było widoczne. Co się jej stało, trudno było zadecydować. Na pomoc lekarza weterynarii — za wcześnie. Hodowca sam najpierw musi zaobserwować u dzikich zwierząt przebieg choroby, starannie śledząc jej przejawy. Smutną miałem noc, w czasie której kilkakrotnie sprawdzałem stan zwierzęcia. Następny dzień też 66 nie wykazał poprawy. Likaon nic nie jadł; spędzony ze swego miejsca przechodził chwiejącym się krokiem parę metrów, aby natychmiast znów położyć się na podłodze. I oto nagle następnego ranka, kiedy — wciąż jeszcze zatroskany — wchodziłem do pracowni, nastąpiła raptowna przemiana. Mary, jak gdyby nigdy nic, rzuciła się do mnie z dawną energią, a gdy po chwili przyniosłem jej trochę jedzenia, zabrała się do niego ze zdwojoną łapczywością. A więc chyba już po kłopocie. — Rozpocząłem porządkowanie pracowni, którą w ciągu nocy Mary ubrudziła jak nigdy. I oto przy zmiataniu odchodów natrafiłem na coś twardego. Po dokładniejszym zbadaniu stwierdziłem w nich odłamki grubego szkła, o ostrych, jak brzytwa, krawędziach. Kawałki takie, z których największy ważył 25 gramów, znalazłem cztery. Do obecnej chwili nie jestem w stanie zrozumieć, jak mogły one przesunąć się przez cały przewód pokarmowy zwierzęcia i nie porozpruwać jelit od końca do końca. Faktem jest, że likaony i taką sztukę potrafią. Wtedy postanowiłem zabrać Mary z pracowni — poszła ona na łańcuch, ślizgający się wzdłuż rozpiętego drutu w ogródku przy domu. Była do mnie w dalszym ciągu nadzwyczajnie przywiązana, jednak zabawy z nią przestały być przyjemne. Albowiem największą miłość i radość, którą zwykłe psy oka- 67 żuję czułym lizaniem, likaony objawiają gryzieniem. Toteż chociaż Mary była jeszcze półrocznym szczeniakiem, bawić się z nią mogłem tylko w grubych szoferskich rękawicach. Skończyła życie smutnie, zabita w czasie inwazji Niemców na Warszawę. Choć Zoo nasze zaczyna się już dźwigać do życia, wątpię, abyśmy wkrótce zdobyć mogli likaony. Przyznam się jednak, że w skrytości ducha marzę, abym mógł jeszcze dożyć czasów, kiedy udałoby mi się badania nad wychowaniem likaona przeprowadzić do końca. Historia łosi w warszawskim Zoo była długa i obfitowała w różne, bardzo denerwujące dla hodowcy momenty. Trzeba bowiem wiedzieć, że to największe zwierzę spośród rodziny jeleniowatych, zamieszkujące niegdyś bagniste miejsca puszcz całej Europy, w ostatnim stuleciu stało się coraz bardziej rzadkie, zachowując się jedynie w Szwecji i na półwyspie Sambii w pobliżu Królewca. W Polsce zaś było ich kilkanaście sztuk w Puszczy Dawidgródeckiej, gdzie dzięki starannej ochronie i opiece rozmnożyły się, dosięgając tu przed wojną liczby kilku setek. Nic dziwnego, że w ogrodach zoologicznych łoś był prawdziwą rzadkością, gdyż i trzyma się na ogół niedobrze w niewoli, i transport znosi bardzo źle, tak że często po kilkudziesięciogodzinnej podróży na 69 miejsce przeznaczenia zwierzę pada niemal natychmiast po wypuszczeniu ze skrzyni. Toteż choć prawdziwego hodowcą pasjonuje przetrzymanie i rozmnożenie takich właśnie «trudnych» zwierząt, z poczętku nie starałem się zbytnio o zdobycie łosi, gdyż poważnie obawiałem się niepowodzenia. Dopiero około roku 1934 zasygnalizowano nam, że w Puszczy Rudnickiej złapany został młody, zaledwie dwutygodniowy łoszak, który przeznaczony jest dla warszawskiego Zoo. A więc «marzenie» posiadania łosia zostało spełnione. Ale wiedziałem, że teraz zacznę się kłopoty. Jeśli bowiem dorosłe sztuki tak łatwo ginę w warunkach niewoli, to cóż za szanse mamy na wychowanie maleństwa, które przede wszystkim co najmniej jeszcze przez miesiąc powinno odżywiać się mlekiem matki. Bo nie należy sadzić, jak to sobie powszechnie ludzie wyobrażaję, że mleko każdego ssaka jest mniej więcej jednakowe, a co za tym idzie, że na mleku krowim, byle tylko regularnie dawanym, można wychować każde zwierzę. Nic podobnego. Wprawdzie mleko innego gatunku zwierzęcia niekoniecznie musi być zaraz dla naszego wychowanka truciznę. Niemniej jednak, używane jako stały i jedyny pokarm, wywołuje często rozstroje żołędkowe i inne zaburzenia w trawieniu. Następstwem tych 70 niedomagań jest słaby rozwój organizmu, brak odporności, co znów z kolei bardzo zwiększa szanse rozwoju najrozmaitszych chorób. Tak, że zwierzę, w które włożono przez kilka miesięcy wiele trudu i starannej opieki, mimo wszystko po pewnym czasie zapada raptownie na gruźlicę, zapalenie płuc, jelit, czy inne chorobę, która w przecięgu krótkiego czasu niweczy wszystkie dotychczasowe wysiłki utrzymania przy życiu wychowanka. Przybyły do nas łoszaczek bardzo mało przypominał dorosłego, znanego z obrazków łosia. Gdy dorosły bowiem jest ciemnobrunatny, prawie czarny, przy białych nogach i podbrzuszu, mały łosik jest jednolicie kasztanowaty, zupełnie podobny do źrebaka, od którego różnię go jedynie znacznie dłuższe uszy, dwudzielne kopytka (gdyż łoś, jak i wszystkie jelenie, należy do parzystokopytnych), oraz zabawna górna warga, łukowato zwisajęca nad dolne szczękę, co nadaje mu charakterystyczny garbonosy profil. Łosiętko, nazwane Adasiem, zamieszkało w wielkiej skrzyni tuż przy naszym domu, a opiekę nad nim objęłem ja sam wraz z moje żonę. Przede wszystkim zdziwiły nas olbrzymie ilości pokarmu, jakie taki malec już po tygodniu wypijał. W pięciu porcjach — karmiony był bowiem co trzy godziny — wysysał dziennie z butelki około dwudziestu litrów płynu, składajęcego się w trzech 71 czwartych z mleka krowiego, w jednej czwartej zaś z kleiku owsianego. Wszystko to było zaprawione kilkoma łyżkami soku z marchwi. Nic lepszego wymyślić nie mogliśmy. Wiedząc jednak, iż na pewno jest to pokarm nie mający dla niego takiej wartości jak mleko łosicy, oczekiwaliśmy z niecierpliwością, kiedy zacznie skubać listki krzewów, których miał do dyspozycji mnóstwo, albowiem dzień cały spacerował swobodnie po naszym ogródku. Chwila ta nadeszła, kiedy Adaś miał około sześciu tygodni. Ucieszyło nas to bardzo, gdyż bądź co bądź zaczynał przechodzić na pokarm naturalny. Pogodziliśmy się nawet ze smutnym faktem, iż upodobał sobie nade wszystko liście róż, których pełno było w ogródku, jako ulubionego kwiatu mojej żony. Z dnia na dzień łoszak czynił wśród nich coraz większe spustoszenie, ale pocieszaliśmy się, że róże na przyszły rok odrosną, ? łoś w tym czasie był dla nas z całego Zoo istotę najważniejsze. Przywiązał się do nas bardzo. Rósł szybko. Toteż zabawny był widok, gdy w moich częstych objazdach na rowerze po ogrodzie towarzyszył mi, biegnąc jak piesek tuż za kołem i machając dużymi uszami — zwierz wielkości konika chłopskiego. Zmienił już wówczas barwę i z kasztanowatego stał się popielatoszary. A jednak, mimo iż na pozór wszystko szło po- 72 myślnie, późną jesienie zaczęliśmy obserwować objawy niepokojące. Adaś męczył się szybko, ciężko dyszał, a nawet pokasływał od czasu do czasu. Mieliśmy już dość doświadczenia, ażeby poznać, że są to początki gruźlicy. Przeżył do wiosny, izolowany w osobnej zagrodzie, gdyż w tym stanie grzechem byłoby zabierać go ze sobą na spacery po Zoo, gdzie mógłby rozsiewać prątki gruźlicy. Mimo że od dawna byliśmy przygotowani na tę stratę, była ona dla nas wielką przykrością. W każdym razie wyciągnęliśmy z niej jedną naukę, że musimy mieć w Zoo mleko od własnych krów, nie było bowiem wątpliwości, że właśnie tą drogą nastąpiło zakażenie, mimo iż staraliśmy się otrzymywać produkt z najlepiej utrzymywanych obór. Należało jednak pamiętać, że na gruźlicę bydlęcą łoś będzie na pewno dużo wrażliwszy niż człowiek i że nawet niewielka porcja bakterii, z którą organizm ludzki upora się dość łatwo, dla łosia stać się może źródłem zakażenia. Jakby na pociechę latem tego samego roku dostaliśmy z Puszczy Dawidgródeckiej łosia samca, jednak tym razem półtoraroczniaka. Miał wyraźne, sterczące, pojedyncze rogi i przy brunatnej barwie, białe — jak się to mówi — «portki» i podbrzusze. Z tym był znów inny kłopot. Zwierzę nie chciało nic jeść. Codziennie ze żłobu wyjmowano nienaru- 74 szoną porcję gniecionego owsa z wkrajanymi weń burakami, marchwią i kartoflami. Nie tykał siana, ani listków ze stale przynoszonych gałęzi. Godzinami przebywałem z nim, podsuwając chleb, jagody, liście nenufarów — jednym słowem wszystko, co według mych wiadomości powinno łosia zachęcić do jedzenia. Nadaremnie. Wreszcie kiedyś, gdy zamyśliłem się nad bezskutecznością prób dotychczasowych, wzrok mój padł na wielki grzyb drzewny, który rósł na wierzbie tuż przy wybiegu łosia. Ułamałem kawałek i podałem zwierzęciu. Ku mojej wielkiej radości wziął kęs, pogryzł chwilę i przełknął. Od tego momentu był już mój! Trzeba było tylko postępować przezornie. Grzybów takich rosło kilkanaście w ogrodzie. Oczywiście nie wystarczyłyby one do wyżywienia łosia na dalszą metę. Toteż nie trzeba myśleć, że poleciłem zbierać grzyby z drzew i wkładać je do żłobu. Łosia należało przecież przyzwyczaić do spożywania normalnego pokarmu, którym mógłbym w dowolnej ilości rozporządzać. Kazałem więc natychmiast przynieść dużą garść gniecionego owsa z wsiekaną weń marchewką i burakami, wdrobiłem w to drugie tyle grzyba drzewnego i całą porcję wsypałem do żłobu. Następnego ranka żłób był wymieciony na czysto. Napełniliśmy go znowu tym samym pożywie- 75 mycSczyn. jednak prz< n,eposbżenie- Wiedzieli; IUb godnie Ewa - t 0Wf°*W« małżonka -Parka łosiął. A ło byłoby m; bardzo rzadko zdar zoo'ogicznych. r °kładnie pierwszego "a SW|4 bardzo małe, z sze —«, wyraźnie chromając sowała, a nieustanne °raz sPecja]nie odkomenc [azn,e wskazywały, że mai karmu od Ewy. Podchód; czasu Wn i . Q0 «asu, lecz gdy ^9^t z wymienia ma L? a' a maleństwo, popisl y... ZQ H po czym zm "ZeJ ??i? trawy. . . a boczek nie chcia zb fC Si<*'ze znarowion ? w'aściwym pokarm* Z ie usił°wan zdob> b ze konieczność dokar bu 't90 kazałem ??/?? z; ¦ ,2S. która za kai p strony, kładziono n, °S,awi^o łosiątko. W niem, z tę różnicę, że grzyb stanowił tylko jedne trzecie mieszanki. Po kilku dniach łoś jadł już to, co odrzucał uprzednio jako niejadalne, to jest owies, chleb i okopowizny, mimo że, nawet na okrasę, nie było tam huby drzewnej. W następnym roku, gdy nasz łoś bez żadnych trudności przebył nawet tak ważny moment w życiu jeleniowatych, jak zmianę rogów, po czym zaczęły mu wyrastać wyraźne łopaty o dwóch zakończeniach — rozpocząłem zabiegi po całej Europie o pozyskanie samicy. Okazało się, że posiada ją tylko niewielka firma handlu zwierzętami aż w Ulm nad Dunajem. Postanowiłem zdobyć łoszę za wszelką cenę, a ponieważ Niemcy zawsze chętnie nabywali oswojone wydry, nastąpiła wymiana na parkę tych zwierząt z dopłatą tysiąca marek z naszej strony. Łosza przybyła do nas późną jesienią, jako mniej więcej półroczna sztuka, w popielatej sukience, do złudzenia przypominając mego pierwszego Adasia. Za mała była, aby mogła zamieszkać od razu ze swoim przyszłym małżonkiem. I dopiero z wiosną następnego roku, kiedy jej oblubieńcowi wyrastały już trójpalczaste łopaty, para małżeńska zajęła wspólne pomieszczenie przy końcu ogrodu, prócz obszernego wybiegu posiadające duży błotnisty stawek. W maju 1939 roku nasz piękny samiec zdechł. Tak jak to często bywa z łosiami: nagle, bez wido- 76 mych przyczyn. Jednak przykrość ta przeszła niemal niepostrzeżenie. Wiedzieliśmy bowiem, że za dwa lub trzy tygodnie Ewa — tak bowiem nazywała się owdowiała małżonka — obdarzy nas jednym lub parką łosiąt. A to byłoby już wielkim ewenementem, bardzo rzadko zdarzającym się w ogrodach zoologicznych. Dokładnie pierwszego czerwca łosiatko przyszło na świat, bardzo małe, zabiedzone, a co najgorsze — wyraźnie chromające. Matka mało się nim interesowała, a nieustanne obserwacje moje własne oraz specjalnie odkomenderowanego dozorcy wyraźnie wskazywały, że malec nie otrzymuje dość pokarmu od Ewy. Podchodził do niej co prawda od czasu do czasu, lecz gdy zaledwie dwa, trzy razy pociągnął z wymienia matki, ta natychmiast odbiegała, a maleństwo, popiskując, kuśtykało kilka kroków za nią, po czym zmęczone kładło się w najbliższej kępie trawy. Na smoczek nie chciałem się zdecydować, obawiając się, że znarowione łatwo płynącym, ? niezbyt właściwym pokarmem, łosiatko zaprzestanie zupełnie usiłowań zdobycia mleka od matki. Jednakże konieczność dokarmiania była wyraźna. Wobec tego kazałem przyprowadzić ze stajni piękną, białą kozę, którą za każdym razem, mimo oporu z jej strony, kładziono na boku i do niej przemocą dostawiano łosiatko. W ten sposób rano i wieczo- 77 CWI- rem malec ściągał od mamki po p0f |jfra m|eka, cząc wargi i język w ssaniu, r^sz\ą za$ musiał już wydobyć z wymienia matki. Trwało to przez sześć tygodni. Łosiąfko było cięgle bardzo słabe i wątłe, ale jednak rosło. Codziennie raniutko biegłem do zagrody łosiej, drżąc, czy nie zastanę po nocy złej nowiny, ?i? jakoś nasz «wę-tlak» przetrwał najcięższy okres swego życia. Nie na długo zresztą, gdyż jgz we wrześniu padł od odłamków bomb niemieckich. Matkę zaś jego, mimo moich próśb, zastrzelili Niemcy, likwidując nasze Zoo, uznawszy, iż nie opłaci jm sję wywozić jej do Berlina wraz z resztą zrabow§nyCn zwierząt, gdyż prawdopodobnie transportu i t^k n;e wytrzyma. O świcie Trudno chyba sądzić, aby kret nie był zwierzęciem pospolitym, a jednak przez bardzo długie lata nawet przyrodnicy wiedzieli o nim niewiele, i — co winno być dla nich szczególnie zawstydzające — nie starali się przeprowadzać badań i obserwacji, by w ten sposób poznawać coraz lepiej zwyczaje zwierzęcia, lecz jedynie przedrukowywali w nowych książkach to, co kiedyś ktoś o krecie napisał. Między innymi po dziś dzień jeszcze powtarzany bywa rysunek, datujący się mniej więcej sprzed dwustu lat, przedstawiający podziemne legowisko kreta, które jakoby składa się z dwóch nad sobą położonych pierścieniowatych korytarzy, połączonych kilkoma prawie pionowymi kanałami. Przez dwa wieki nikomu nie «przeszkadzało», że ta piękna struktura nie miała żadnego sensu biologicznego, że nie tłu- 79 maczyła nic z łego, co można sobie było wyobrazić o życiu zwierzęcia. Bo łego rodzaju urządzenie mogło się co najwyżej nadawać do zabawy «w gonionego», a kreta (który zresztą biega stosunkowo bardzo szybko) trudno było chyba posądzić, aby całe życie przepędzał, kręcąc się po swych korytarzach niby w jakiejś karuzeli. Każdy przecież wie, że jedną z głównych trosk zwierzęcia, żyjącego na swobodzie jest zapewnienie sobie dostatecznej ilości pożywienia. Otóż pod tym względem kret jest specjalnie przez naturę «obciążony». Jeżeli bowiem słoń, lew, a nawet człowiek zjadają dziennie mniej więcej tyle pokarmu, ile wynosi jedna czterdziesta ich wagi, to biedny kret musi niemało nabiegać się i napracować, ażeby nazbierać i spożyć w ciągu dnia niemniej pokarmu, niż wynosi waga jego własnego ciała. Mogłoby się zdawać, że przebywając pod ziemią, kret żywi się zapewne pokarmem roślinnym, — jakimiś korzonkami czy bulwami. W tym przypadku zdobycie tak dużej ilości pożywienia nie byłoby może zbyt trudne. Tymczasem w rzeczywistości kret należy do rzadkich zwierząt, które są prawie wyłącznie mięsożerne. Łatwo więc chyba zrozumieć, ile trudu wymagać będzie zdobycie dziennego posiłku, jeżeli do każdego pędraka, podgryzającego w danej chwili korzonki jakiejś rośliny, do każdej dżdżownicy, przesuwającej się wolno w swych podziemnych _ 80 kanalikach, kret musi wiercić lub kopać specjalne tunele. Naturalnie czasem trafia mu się gratka, jeżeli na przykład dogrzebie się do norki mysiej i natrafi tam na gniazdo z maleńkimi mysiętami. Zresztą ani jaszczurką, która siedzi gdzieś pod kamieniem, ani ropuchą, skwapliwie zagrzebującą się w ziemię przed wrogami, nie pogardzi również ten krwiożerczy obżartuch. Zastanówmy się jednak chwilę, skąd kretowi wiadomo, w jakim kierunku ma wiercić swój korytarz. Wiemy, że kret jest na wpół ślepy, ale i przy najsilniejszych oczach nie zdołałby nic dojrzeć w ciemnościach podziemi. Rozumując po ludzku zdawałoby się, że przy kopaniu po omacku może często o włos przesuwać się koło łatwej zdobyczy, nic o niej nie wiedząc. Jakiż zmysł kieruje nim w tych polowaniach podziemnych? Zazwyczaj, myśląc o zwierzętach, z trudnością wyobrażamy sobie, aby mogły się one kierować w życiu innymi zmysłami aniżeli wzrokiem. Kto jednak baczniej obserwował psy, interesował się lisami, czy podpatrywał wietrzące sarny, zaczyna zwykle pojmować, iż przynajmniej niektóre zwierzęta muszą chyba odczuwać otaczający świat jakoś zupełnie inaczej niż my, ludzie. Nie utrwalają sobie one w oczach pięknych krajobrazów, nie widzą przemykających gdzieś z dala samochodów, a jeżeli uciekają — to przeważnie nie na «widok» zbliżają- Któż by przypuszczał?... 6 81 cego się człowieka. Ten świat, tak wyraźny i łatwy do wyobrażenia dla nas, im przedstawia się wcale nie w postaci szerokich przestrzeni pól, czy zieleni łąk lub głębi lasu, lecz jako połączenie zapachów zbóż i traw z wilgotnym, chłodnym powiewem leśnym. Zapachów, z którymi zespala się jeszcze przywiany skądś z dala odór benzyny lub ostra, coraz mocniejsza w miarę zbliżania się woń człowieka. I właśnie samo wzmaganie się natężenia tej woni całkowicie wystarcza do podjęcia zapamiętałej ucieczki. W glebie jednak zapachy łatwo rozchodzić się • nie mogą. Trudno przypuścić, ażeby przez półmetrową lub grubszą warstwę gliny czy piasku można było wyczuć na przykład woń owada. Chcąc więc w jakiś sposób wyjaśnić sobie nieomylność, z jaką kret dostaje się do swojej ofiary, szukać trzeba innego sensownego wytłumaczenia. Okazuje się, że informatorem kreta jest w danym przypadku słuch. Sądzę, że tą wiadomością wywołam u Czytelnika jeszcze większe zdziwienie. Toż chyba łatwiej przypuścić możność wędrówki zapachów w powietrzu zawartym w szczelinach gleby, aniżeli rozchodzenie się fal dźwiękowych, które tak trudno przecież przenikają przez wszelkie przegrody. W dodatku — cóż za hałas może być wywołany przez śliskie ciało dżdżownicy ocierające się o grudki ziemi, lub szczęki pędraka zagłębiające się w tkankę korzenia! Toż to są szmery niedosłyszalne nawet na powierzchni ziemi. Otóż rzecz polega właśnie na tym, że na powierzchni ziemi dźwięki te przechodziłyby do naszego ucha tylko za pośrednictwem drgań powietrza, które wcale nie jest pod tym względem naj-idealniejszym przewodnikiem. Ciała twarde, jak np. kwarc, z którego składa się piasek, przewodzą dźwięk wielokrotnie lepiej, a pomaga tu również wilgoć zawarta w glebie — (wiadomo, jak daleko rozchodzi się głos nad powierzchnią rzeki lub jeziora) — jak również i to, że odległy tętent lepiej się słyszy przyłożywszy ucho do ziemi. A zatem właśnie dzięki temu, że cała ta «krecia robota» odbywa się pod ziemią, nasz bohater, nic nie widząc, stosunkowo niewiele czując — mimo znakomicie zre- 83 sztą unerwionego nosa — wie jednak doskonale 0 tym, co się dzieje w promieniu kilku metrów dookoła niego, albowiem to z tej, to z tamtej strony dochodzi doń taki czy inny szmerek. Trzeba tylko puścić w ruch przednie łapy, które przypominają sześciopazurowe łopaty, gdyż prócz pięciu palców posiadają specjalną sierpowatą kość, zwiększającą jeszcze ich powierzchnię, a wyglądającą jak dodatkowy szósty pazur. Zastanówmy się więc teraz, jak należy sobie właściwie wyobrażać życie kreta pod ziemią. Myliłby się ten, kto by uważał, iż nasz kopacz wędrując buduje sobie system trwałych korytarzy. 1 drąży coraz nowe, ot tak jak na przykład górnik w kopalni węgla czy soli. Działalność kreta w ziemi wygląda nieco inaczej. Tworzy on co prawda pewne stałe tunele otaczające komorę główną, która znajduje się dość głęboko, bo na cały metr pod powierzchnią ziemi. Tuneli takich jednak jest tylko kilka, biegną w różnych kierunkach i zazwyczaj posiadają wyjścia we wzgórkach na powierzchni ziemi, tak zwanych kretowiskach. Jeden tylko z takich kanałów biegnie daleko, bo aż na odległość 40 do 60 metrów od głównego mieszkania. Trasa jego na powierzchni jest również tu i owdzie wyznaczona kretowinami, bo przecież gdzieś trzeba podziać ziemię wybraną z tak długiego, chociaż niewiele szerszego niż ciało zwierzęcia, chodnika. Ten długi ko- 84 Kreł na powierzchni ziemi rytarz można by porównać do wieży strażniczej, na którą wchodził od czasu do czasu rycerz średniowieczny, aby rozejrzeć się, czy nie widać na horyzoncie wędrującej karawany kupców, z których by można ściągnąć haracz. Trzy razy w ciągu dnia: rano, w południe i wieczorem przebiega nasz kret całą długość tunelu, bacznie — nie «wypatrując», jak chciałoby się powiedzieć, ale w danym przypadku właśnie «wysłuchując», z której strony dojdzie go jaki szmer lub 85 dźwięk zwiastujący możliwość rychłego posiłku. Proszą jednak nie wyobrażać sobie, że teraz rozpoczyna się żmudne kopanie z wyrzucaniem ziemi na powierzchnię i uklepywaniem ścian powstającego tunelu. Wprost przeciwnie, kret rzuca się co prawda w kierunku podsłuchanego szmeru, jednak zachowuje się tym razem jak nurkujący pływak, który wśrubowuje się i wciska między ustępujące cząsteczki wody. Grzebiąc łapami, potrosze rozpul-chnia glebę, lecz przede wszystkim rozpycha ją na boki, wświdrowując najpierw nos, następnie główkę i ramiona. Co się stanie z korytarzem bezpośrednio za jego krótkim ogonkiem, zupełnie go nie obchodzi; zazwyczaj sufit zapada się natychmiast za śmiałym kopaczem, który w ten sposób, zasypywany wciąż ziemią, zostaje odcięty od swego wyjściowego kanału. To go jednak nie przeraża. Wytrwale drąży dalej, byle prędzej dobrnąć do celu — do upragnionej zdobyczy. A po jej osiągnięciu i skonsumowaniu, jeśli ten nowy punkt obserwacyjny pozwoli zauważyć znów jakieś interesujące dźwięki, wędrówka podjęta zostaje dalej, aż nareszcie zwierzę poczuje się syte i skieruje się z powrotem, nieomylnie trafiając bądź na swój korytarz, bądź wprost na gniazdo. Czyż to nie przypomina trybu życia pierwszego lepszego drapieżnika — tygrysa, rysia lub lamparta, który wyszedłszy na swój rewir polowania obchodzi go, kierując się dochodzącym za- 86 pachem ewentualnej zdobyczy? Kret prawie z takąż łatwością przesuwa się w ziemi, jak tamte zwierzęta wśród nieprzebytych gąszczów puszczy. Zimą nasz bohater nie zaprzestaje łowów, tak jak jego krewniak — jeż, zapadający w tym czasie w głęboki sen. Kopie tylko nieco głębiej, gdyż bardziej w głąb ziemi przeniosły się już owady i dżdżownice. To samo zresztą czyni również wówczas, kiedy wielka spiekota letnia uniemożliwia przebywanie i wiercenie w zeschniętej glebie na 30 do 50 cm pod powierzchnią. W okresie od marca do czerwca ten zapamiętały samotnik, staczający zaciekłe walki z jakimkolwiek zwierzęciem, które próbowałoby osiedlić się w ziemi w obrębie jego rewiru, — zaczyna poszukiwać towarzyszki. Kret nie jest jednak dobrym mężem. Kilkodniowe zaledwie pożycie małżeńskie pełne jest awantur, walk i tyranizowania biednej żony, która siłą została przypędzona do gniazda. Toteż już po Gdyby kret był większy... 87 kilku dniach samica opuszcza niezbyt sympatycznego małżonka, aby w możliwie dużej odległości od niego wybudować własne gniazdo i rozpoczęć samodzielne życie, a w cztery tygodnie potem urodzić zazwyczaj trzy do pięciu nagich różowych kre-ciętek. Nie byłoby rzecze pożędanę, ażeby «czuły» tatuś natrafił na to gniazdo rodzinne. Bez wahania uznałby małe kreciętka za znakomity dodatek do przed chwilę spożytych pędraków czy dżdżownic. Zresztę i matka, gdyby nawinęła mu się w tym czasie, nie byłaby pewna życia, gdyż poza momentami godów napełnienie żołędka jest dla kreta sprawę najważniejsze. Toteż w przypadku gdy istnieję szanse zdobycia pokarmu na powierzchni, kret nie waha się wydostać ze swoich korytarzy podziemnych i na świeżym powietrzu kontynuować łowy. Długo jednak tu przebywać nie może, a to dla tej przyczyny, że atmosfera w głębi gruntu jest zawsze znacznie wil-gotniejsza niż na powierzchni, a zatem błony śluzowe i płucne kreta, przystosowane do warunków oddychania w ziemi, na powietrzu ulegałyby łatwo przesuszeniu. Nasz niezmordowany kopacz w ogóle bardzo lubi wodę. Zazwyczaj specjalny korytarz stały prowadzi od gniazda ku jakiemuś zbiorniczkowi lub kałuży, gdzie można by każdej chwili zaspokoić pragnienie. Łatwo się zaś domyśleć, iż takie zwierzę wła- 88 Tak wyglądają krety w dwa dni po urodzeniu ściwie stale zasypywane ziemię, a więc przebywa-jęce w warunkach, gdzie proces oddychania nie przedstawia się tak prosto jak na powierzchni, nie będzie miało wielkich trudności przy oddychaniu w wodzie. Zaś poruszanie się w niej ułatwi mu walcowaty tułów i spiczasta głowa oraz potężne łapy przednie, które — jak każda łopata — równie dobrze jak do kopania mogę być użyte w charakterze wioseł. Toteż największa powódź nie bywa groźna dla kreta. Jak widać, kret jest dobrze uodporniony przeciw różnym niebezpieczeństwom świata zewnętrznego. 89 Mimo jednak podziemnego trybu życia, wrogów ma niemało. Wrogów, z których jedna łasica zapuszcza się w głąb krecich korytarzy, a inne jak lis, pies, ptaki drapieżne czatuję tylko na moment jego zbliżenia się ku powierzchni dla wyrzucenia nadmiaru ziemi. I choć nie widać ani skrawka szaro-czarnego futerka kopacza, nieomylny chwyt kłów czy szponów zazwyczaj oddaje nieboraka w posiadanie wroga. Niesłusznie też człowiek niszczy często to pożyteczne zwierzę, zamiast co najwyżej przepędzić je zapachem nafty lub śledzia z tych terenów, gdzie stałe usypywanie kretowisk jest ze względów estetyki specjalnie niepożądane. W: J^^^H " Historia, które chcę tu opowiedzieć, dotyczyć będzie nie niedźwiedzi w ogóle, ale pewnej pary zwierząt tego gatunku, która przebywała przez dziesięć lat w warszawskim ogrodzie zoologicznym, aż do chwili, kiedy pod grozę bomb niemieckich w 1939 r. trzeba było położyć kres ich życiu. Para ta zwała się Wojtek i Maksia. Wojtek przybył do Zoo właściwie jeszcze jako wyrostek, to znaczy niedźwiedź około lat dwóch. Jego stosunkowo duże półkoliste uszy, bardzo jasna, brązowa sierść mniej więcej koloru kawy z mlekiem oraz trochę do lisiego zbliżony kształt pyska wskazywały na to, że jest to niedźwiedź brunatny rasy syryjskiej. Co prawda zapewne nie był on zupełnie czystym Syryjczykiem, gdyż niedźwiedzie tamtejsze nie odznaczają się zbyt dużymi rozmiarami, natomiast Wojtek w przeciągu kilku lat wyrósł na olbrzyma wagi z górą półtonowej, tak iż nieomal mógłby 91 się mierzyć wzrostem z niedźwiedziami Alaski, które należę do największych na świecie. Zupełnym przeciwieństwem Wojtka była Maksia. Bardzo ładnej ciemnobrunatnej sierści, o charakterystycznie niedźwiedzim wyrazie pyska, mogłaby być typowym przykładem karpackiej rasy, gdyby znowu nie różnica we wzroście. Była ona po prostu karzełkiem wśród niedźwiedzi brunatnych, gdyż ważyła około 150 kg, przy czym wydaje się, że tej cechy nie odziedziczyła po rodzicach, albowiem łeb miała normalnie duży, a jedynie tułów jak na niedźwiedzia bardzo nikły. Według wszelkiego prawdopodobieństwa Maksia już jako mały półroczny podrostek dostała się w ręce cyrkowców i to zapewne jakiegoś drobnego wędrownego cyrku. Niedożywiona, a co jeszcze ważniejsza pojona już w wieku młodzieńczym wódkę dla uciechy niewybrednych widzów (który to nałóg pozostał Maksi aż do późnej starości), nie mogła wyrosnąć normalnie. Bo przecież chyba powszechnie wiadomo, że alkohol zadawany szczególnie w okresie rozwoju, zarówno u człowieka jak i u zwierzęcia, prócz niszczenia tkanek organizmu przede wszystkim hamuje wzrost. Są to zresztą tylko przypuszczenia, bo jak tam było z Maksie naprawdę — nie wiadomo. To tylko wiemy, że była ona jednym z pierwszych okazów Zoo, nabytym od czeskiego cyrku Kludskyego. 92 Długotrwały pobyt Maksi w cyrku w bezpośredniej bliskości ludzi wyrobił w niej bardzo łagodny i poczciwy charakter, tak iż stara niedźwiedzica z po-próchniałymi zębami —pozwalała się głaskać nawet obcym, nie odsuwając się, ani nie grożąc drapaniem czy gryzieniem. Szczególną jednak miłością obdarzała mnie, i to od pierwszego dnia przybycia do Zoo. Kiedy wiedząc, że jest łagodna, pogłaskałem ją po głowie, niedźwiedzica zaczęła lizać mi rękę, wydając zabawny pomruk, coś niby warczenie oddalonego motoru samochodowego. Było to u niej oznaką stanu najwyższego zadowolenia. Z czasem nie dawała mi po prostu przejść koło swej klatki. Mogłem być jeszcze w odległości pięćdziesięciu kroków, kiedy już rzucała się ku kracie, wysuwała łapy między prętami i zaczynała potężnie ryczeć, co wywoływało poważne przerażenie publiczności. Uspakajała się dopiero, kiedy podchodziłem blisko i dawałem jej rękę do lizania. Wtedy ryk przechodził w opisywany już pomruk. Kiedyś dla próby aż półtorej godziny przestałem przy niej, a ona ani na chwilę nie wypuszczała z pyska mojej ręki, bez przerwy oblizując ją językiem. Publiczność bardzo wzruszało to «widome przywiązanie» dzikiego zwierza do człowieka, choć w rzeczywistości sprawa nie była tak prosta, jakby się zdawało. Bezsprzecznie Maksia lubiła mnie po 93 swojemu. Jednak dobrze wiedziałem, że właśnie niedźwiedziom nigdy ufać naprawdę nie można. Wbrew temu, co opisuje się w literackich opowieściach, iż są one łak łagodne, że u księcia Radziwiłła w Nieświeżu niekiedy zastępowały lokai przy ucztach, bądź też rumaki ciągnące pańską karocę. Lew, tygrys czy inny drapieżnik oswaja się mniej lub więcej trudno, jednak raz obłaskawiony prawie nigdy nie zrobi krzywdy swemu panu. Z niedźwiedziami natomiast rzecz się ma odwrotnie. W młodym wieku oswajają się niemal od razu, są wesołe, przymilne, pieszczotliwe i właściciel gotów przysięgać, że pewniejszy jest przywiązania swego misia, aniżeli najwierniejszego psa. I... ni stąd, ni zowąd zdarza się nieszczęście, niedźwiedź zębami lub pazurami zadaje głębokie rany swemu «kochanemu» opiekunowi, z którym jeszcze wczoraj nawet sypiał w jednym łóżku. Ale co najdziwniejsza, już następnego dnia, jeśli tylko ofiara jakimś cudem wyszła z jego łap żywo, jest znów najpotulniejszym, naj-przymilniejszym i najbardziej oddanym misiem. Nie darmo statystyki ogrodów zoologicznych wskazują, że największa ilość wypadków zdarzyła się właśnie z niedźwiedziami. Jako krytyczny przyrodnik, i tę «wielką miłość» Maksi do mnie tłumaczyłem sobie nie tak bardzo poetycznie. Prawdopodobnie bowiem lekko słony pot mojej ręki stanowił dla niej znacznie większą siłę 94 przyciągającą, aniżeli jakieś abstrakcyjne uczucie. Pewna rolę musiał też grać mój swoisty dla niej zapach. Jak bądź rzecz się miała w istocie, przyjaźń nasza przetrwała dwa lata. Pewnego razu przyszedłem do Maksi tak jak zwykle, na gwałtowne jej przywoływania. Mruczeć, zaczęła swoje codzienne witanie, kiedy nagle poczułem, że zęby jej zaczynają mocniej niż zwykle ściskać mi rękę. Otóż tu przyznam się do zastosowania pewnej przezorności, gdyż tego nigdy nie jest za mało w stosunkach człowieka ze zwierzętami. A mianowicie kładąc Maksi rękę do pyska, nigdy nie wsuwałem jej na płask, to jest w tym położeniu, jak zazwyczaj znajduje się język wśród szczęk, ale zawsze «sztorcem», tak że płaszczyzna mojej dłoni znajdowała się pod kątem prostym do podniebienia, bądź języka zwierzęcia. Dzięki temu Maksia musiała trzymać pysk dość szeroko otwarty i nie tak łatwo przychodziło jej raptowne zaciśnięcie zębów. Jednocześnie w ten sposób uzyskiwałem tę przewagę, że każdej chwili mogłem szybko przekręcić dłoń i zanim zwierzę zdąży dostatecznie zewrzeć szczęki, wysunąć ją z niebezpiecznego uchwytu zębów. Naturalnie nic by to nie pomogło, gdyby zwierzę posiadało cztery wystające kły, gdyż one jak haki zatrzymałyby wysuwającą się dłoń. Stara Mak- 96 sia jednak miała kły tak popsute i starte, że nie wznosiły się one poziomem ponad inne zęby. Toteż tym razem, poczuwszy niebezpieczeństwo, instynktownie i szczęśliwie wyślizgnąłem rękę, w tym samym momencie, gdy Maksia ze strasznym rykiem wyrzuciła naprzód obie łapy z wystającymi pazurami, starając się mnie uchwycić wpół i przyciągnąć do kraty. Nie zapomnę nigdy ówczesnego wyrazu dotychczas zawsze łagodnych, a czasem aż rozkosznie zamglonych, żółtych oczu niedźwiedzicy. Malowała się w nich złość, nienawiść i jakaś piekielna dzikość, jakiej nigdy nie widziałem dotychczas u innego zwierzęcia. Zdołałem bez szwanku odskoczyć od klatki, a następnie przez dłuższy czas wypowiadałem Maksi szereg wymówek za jej niewłaściwe zachowanie. Naturalnie treści tego kazania dosłownie nie zrozumiała, ale proszę mi wierzyć, że zwierzę zazwyczaj dobrze chwyta ogólną intencję zwracanej doń przemowy. Tym razem jednak nie udało mi się ani poskromić, ani zawstydzić Maksi. Miotała się jak wściekła po klatce i widać było, że ja właśnie jestem w tej chwili najbardziej dla niej nienawistną istotą. Wracając do domu, rozważałem, iż skończyły się już przyjazne igraszki z niedźwiedzicą i że nie zaryzykuję chyba nigdy więcej włożyć jej ręki do pyska. Tymczasem zaraz następnego dnia, gdy tylko zjawiłem się w pobliżu, Maksia urządziła tak niezwykłą scenę czułości, jej ryki ku mnie były tak wymowne, Któż by przypuszcza!?... 7 97 łapy tak błagalnie wyciągnięte, a oczy pełne tak absolutnego oddania, że gdybym nie był przy zupełnie zdrowych zmysłach, gotów byłbym przypuszczać, że wczorajszy incydent zdarzył się chyba we śnie. Zacząłem rozważać, że może jednak rzeczywiście wczoraj wina była po mojej stronie. Może przywidziało mi się, że Maksia chciała ścisnąć zębami moją rękę, a gwałtowny ruch właśnie z mojej strony wywołał dopiero jej gniew. A w takim razie ona byłaby w porządku, bo to już każdy wie, kto miał choć trochę do czynienia z dzikimi zwierzętami, jak bardzo dla nich przykre są wszelkie raptowne ruchy, nagłe zmiany tonu i w ogóle nerwowe lub gwałtowne postępowanie ze strony człowieka. Pod wpływem tych myśli zbliżyłem się do Maksi i ostrożnie wyciągnąłem do niej rękę. Jakże szalenie była uradowana! Lizała mnie jeszcze usilniej niż kiedykolwiek, po prostu przylepiała się do kraty i cała jej postać wyrażała jak najżywsze zadowolenie. I znów sielanka powtarzała się codziennie przez pół roku aż do chwili, kiedy opisywany wyżej incydent powtórzył się niemal identycznie, z tą tylko różnicą, że na mej dłoni wyrwanej z pyska niedźwiedzicy pozostały dwie krwawe smugi. Pomimo to do końca byliśmy dobrymi przyjaciółmi, jednak już tylko z daleka. Nie zaryzykowałem bowiem później już ani razu kłaść Maksi ręki do paszczy. 98 Na pierwszym wiosennym spacerze A mimo to Maksia była rzeczywiście wyjątkowo łagodna i dostępna. Te cechy jej charakteru pozwoliły na bardzo ciekawe obserwacje nad życiem jej dzieci. W rok bowiem po objęciu przeze mnie dyrekcji Zoo, Maksia w styczniu, to jest nie wyłamując się ze zwyczajów swych pobratymców żyjących na wolności, regularnie tylko w ciągu stycznia i lutego wydających na świat potomstwo, urodziła małą niedźwiedziczkę, którą nazwaliśmy Pszczółką. Rzadko kto może widzieć tak małego niedźwiadka. Albowiem na wolności narodziny odbywają się w barłogu w czasie zimowego snu matki, która aż 99 do marca lub kwietnia nie rusza się z miejsca, nie odżywia się sama i karmi maleństwa, zanurzone w jej ciepłym futrze mlekiem, wytwarzanym z zasobów jej organizmu. U nas Maksia również już od października zaszyła się w wysoki kopiec słomy, który rozmyślnie umieściliśmy w jej schronieniu. Bardzo rzadko wychodziła do jedzenia, z chwila zaś kiedy już urodziła potomka, za żadne skarby nie chciała opuścić swego ciepłego barłogu, co najwyżej chłeptała jakiś litr zupy, podsuwanej jej tuż pod nos przez dozorcę. Okazało się jednak, że Maksia swoja troskliwość macierzyńska łączy z tak wielkim zaufaniem do ludzi, iż pozwala nie tylko wejść do swego pomieszczenia, ale nawet zanurzyć głęboko rękę w słomę legowiska i zabrać sobie spod piersi maleńkie nie-dźwiedziętko. Wodziła tylko za nami wzrokiem, nie ruszając się z miejsca. Dzięki temu mogliśmy się przekonać naocznie, że świeżo urodzony niedźwiedź jest wielkości jamniczego szczeniaka. Wydaje się nagi, tak bardzo szczelnie przylega doń króciuteńka sierść. Maleństwo to nie wytrzymałoby nawet godziny pobytu na mrozie bez opiekuńczego ciepła ciała i kudłów matki. Zamknięte ślepki otworzą mu się dopiero po upływie czterech do sześciu tygodni. Wtedy też urosnę już trochę włoski jego sierści, jednak dopiero za nastaniem ciepłej pory, tj. w kwietniu lub na początku maja, maleństwa opuszczą ra- 100 zem z matką legowisko zimowe. I z tego okresu dopiero wygląd ich jest bardziej znany wśród ludzi. Maleńki niedźwiedź w tym czasie jest dokładnie popielatej barwy, niezwykle przypomina pluszowego misia ze sklepu zabawek i odznacza się jasną plamą w kształcie krawata na szyi i piersiach. Plama ta, chociaż zanika po roku, jest bardzo charakterystyczna, albowiem wskazuje wyraźnie na pokrewieństwo z innymi niedźwiedziami, np. tybetańskimi i ma-lajskimi, które przez całe życie noszą podobną ozdobę. Maksia obdarzyła nas w ciągu lat, prócz Pszczółki, jeszcze dziesięcioma niedźwiedziami, zazwyczaj rodząc bliźnięta, a raz nawet trojaczki, pobiwszy w fen sposób rekord ilości potomstwa, urodzonego w jednym miocie w niewoli. Na wolności trójka też należy do rzadkości, chociaż w kronikach myśliwskich zasygnalizowany był raz przypadek zabicia niedźwiedzicy aż z pięciu młodymi przy piersi. Podobno zaś — aczkolwiek to już nie zostało sprawdzone — zdarzy\a się kiedyś i siódemka. Niedźwiadki bez względu na ich ilość są bardzo czule pielęgnowane przez matkę. Przywołuje je ona ustawicznie, nie pozwala oddalać się od siebie, pokazuje jak wykopywać z ziemi korzonki, rozdrapywać spróchniałe pnie drzew dla wyszukania tłustych gąsienic, znajdować jagody i grzyby. Opieka taka trwa aż do jesieni, kiedy matka zwolna przestaje in- 101 teresować się dziećmi. Chodzę one jeszcze wprawdzie za nię, ale troska wyszukiwania pokarmu spada już z barków rodzicielki. Interesuje się ona raczej nagromadzeniem pod własną skórą takiej ilości tłuszczu, który by jej wystarczył na cały czas postu w okresie snu zimowego i na produkcję mleka dla ewentualnego nowego potomstwa, które urodzi znów w styczniu lub lutym. Dziecko lub dzieci już odchowane niekiedy odłączają się od matki zupełnie, czasem jednak sporządzają sobie barłogi tuż przy niej. I stąd powstała bajka o tzw. piastunie. Gdy bowiem następnego roku niedźwiedzica opuści barłóg z nowym maleńkim niedźwiadkiem, często zeszłoroczna córka czy 102 syn, który przetrwał zimę w pobliżu, a który żywi się już zupełnie samodzielnie, przebudziwszy się, jednak mocą przyzwyczajenia wędruje za matką, mimo że ona interesuje się już tylko tegorocznym potomstwem. Bogata fantazja myśliwych wysnuła stąd opowieść, że u niedźwiedzi starsze rodzeństwo dopomaga matce w opiece i pielęgnowaniu swych młodszych o rok sióstr i braci, a stąd daleko idące wnioski o długotrwałości życia rodzinnego u niedźwiedzi i obowiązkach, jakie spełniają starsze dzieci wobec młodszych. Obecnie wiemy, że jest to wierutną bajką. Maksia na wiosnę z chwilą wyjścia z barłogu oczywiście nie miała potrzeby wyszukiwania pokarmu dla swych maleństw, pożywienie bowiem w wystarczającej ilości przynoszone było na miejsce do klatki. Niemniej jednak rolę opiekunki spełniała bardzo starannie, tym bardziej, że trzeba było niesforną i wszędzie wciskającą się młodzież chronić przede wszystkim przed własnym ojcem. Wojtek bowiem wyrósł na wielkiego i brutalnego niedźwiedzia, który przebywając w odrębnej klatce, interesował się tylko własnym żołądkiem. Nie żywił więc żadnych uczuć ojcowskich i traktował małe niedź-wiedziątka jako coś, co gdyby zbliżyło się tylko dostatecznie do krat oddzielających jego pomieszczenie, mogłoby się stać znakomitym uzupełnieniem dzisiejszej porcji jego pożywienia. 103 Maksia więc absolutnie nie pozwalała dzieciom zbliżać się do ogrodzenia ojca, a trzeba przyznać, iż i małe, mimo że urodzone w niewoli, wiedzione instynktem, panicznie się bały olbrzymiego Wojtka i mimo wścibskości i ciekawości, która nakłaniała je do penetrowania każdego zakątka klatki, nigdy nie wkraczały w pas zasięgu łap ojcowskich. Niedźwiadki, póki były maleńkie, z łatwością przeciskały się między kratami i wypuszczały na bliższe lub dalsze wycieczki po ogrodzie, gdzie spotykały je przeróżne przygody. Ale to już inna historia. Historię o Maksi i Wojtku, niedźwiedziach naszego Zoo, zakończyłem wiadomością, że małżeństwo to w ciągu kilku lat miało u nas aż dziesięcioro dzieci. Spomiędzy całej dziesiątki potomków Maksi-nych najzabawniejsza i najmilsza była parka, składająca się z braciszka i siostrzyczki, których nazwaliśmy «Tyr» i «Muskwa». Być może, że ktoś z nieco starszych bywalców Zoo pamięta je cokolwiek i mógłby zaświadczyć jak rozkosznie zabawne były ich czarne, paciorkowate oczka i filuternie, a jednocześnie głupkowato poddarte noski. Wszystko to przy kosmatej puszystości i niezgrabnych, toczących 105 się a jednak bardzo żywych ruchach tworzyło obraz, od którego oczu nie można było oderwać, kiedy dwa malce goniły się, baraszkowały, bawiły kulę drewniane lub wspinały się po prętach klatki. Chociaż niedźwiadki wraz z mamę ukazały się oczom publiczności dopiero w słoneczne dni marca i chociaż były wówczas jeszcze bardzo maleńkie, bo stojęc na tylnych łapkach niewiele przewyższały postawione pionowo cegłę — nie należy jednak sę-dzić, iż dopiero co przyszły na świat. Wtedy, gdy publiczność warszawska ujrzała je po raz pierwszy, miały już za sobę dobre dwa miesięce życia. Bo u niedźwiedzi przyjście na świat młodych odbywa się bardzo regularnie: między Bożym Narodzeniem a połowę lutego — i to zarówno na wolności, jak i w ogrodach zoologicznych. Może nie warto byłoby o tym wspominać, gdyby nie to, że więżę się ono z pewnym okresem życia niedźwiedzi, który — jeśli się nad tym zastanowić z ludzkiego punktu widzenia — jest bardzo zadziwiajęcy. Proszę sobie przypomnieć, iż z poczętkiem zimy — ot mniej więcej w czasie listopada — niedźwiedź zaszywa się w ciepłym legowisku, które wymościł iglastymi gałęzkami, liśćmi, a czasem nawet ścięgniętę gdzieś ze stogu słomę czy sianem — zwija się w kłębek i zapada w tak zwany sen zimowy, z którego otrzęśnie się dopiero w poczętkach wiosny, to jest gdzieś około połowy marca. A zatem 106 Tyr i Muskwa maję tu właśnie po 6 tygodni życia młode niedźwiedzie rodzę się w okresie snu zimowego matki. I to może nie byłoby czymś nadzwyczajnym, gdyby nie takt, że przecież w tym właśnie czasie matka nie pobiera żadnego pokarmu. My wszyscy, którzy dobrze wiemy, jak bardzo potrafi doskwierać głód, gdy z jakichś względów opóźni się nasz obiad o dwie lub trzy godziny, nigdy nie pojmiemy naprawdę, jak się czuje zwierzę, które przez cztery miesięce a nawet dłużej obywa się całkowicie bez pożywienia. Chyba nikt nie zechce tłumaczyć, że niedźwiedź przecież śpi, a we śnie głodu się nie czuje, bo łatwo pojęć, iż tu nie chodzi o samo odczuwanie głodu, ale o to, że organizm tak długo 107 musi się obywać bez uzupełniania nowymi substancjami w postaci pokarmu. A tu przybywa jeszcze jedna zadziwiająca wiadomość: oto zwierzę nie tylko wytrzymuje samo ten okres głodowy, ale jeszcze potrati wytworzyć w swoim ciele tyle mleka, aby przez dwa miesiące karmić dwoje lub troje małych żarłoków, prawie nie odrywających się od piersi matczynej. Zresztą i ten sen niedźwiedzi w zimie wcale nie jest podobny do tego, co nazywa się snem u ludzi. Niedźwiedzica-matka na przykład niby to śpi, ale jednak ciągle przytrzymuje łapami swoje maleństwa, wylizuje je, przygarnia, jeżeli tylko które odsunie się choćby o kilkanaście centymetrów. Jednym słowem, mimo pogrążenia w tym niby śnie otacza je stale czułą opieką. Nie jest więc tak pozbawiona świadomości, jak my, gdy wieczorem przyłożymy głowę do poduszki i smacznie zaśniemy. A może małe same sobie dają radę, matka zaś śpi w najlepsze, nic nie wiedząc co się koło niej dzieje? — Otóż nie, bo trzeba wiedzieć, że niedźwiadki zaraz po narodzeniu są bardzo maleńkie, słabiutkie i zupełnie nieporadne. Zwierzątka wielkości małego szczura, z króciuteńką, zupełnie nie chroniącą od zimna szerścią zamarzłyby na śmierć, gdyby choć na kilkanaście minut wydostały się z ciepłego futra opiekunki, w którym jak w puchu są całkowicie zanurzone. A więc matka ich pilnuje i okry- 108 wa je łapami, ażeby z żadnej strony nie dotarł do maleństw zimny powiew mroźnego powietrza. Tak zatem, czerpiąc pokarm kosztem organizmu Maksi, zarówno Tyr i Muskwa jak i całe ich poprzednio urodzone rodzeństwo przetrwało — nie wysuwając nosa na świat przez pierwsze dwa miesiące swego życia. Wreszcie, gdy matka zdecydowała, że choć jeszcze nocami mróz ściska, to jednak w dzień jest już dość ciepło, żeby wystawić dzieci na ożywcze promienie słońca, zaczęła codzień w południe wydobywać się z wielkiej kupy siana, z którego składał się urządzony w jej domku barłóg. Podchodziła do drzwiczek, kładła się w nich jak czujna niańka, pozwalając dzieciom hasać po klatce na świeżym powietrzu. Po dwóch, trzech godzinach wycofywała się z powrotem do legowiska, a małe natychmiast dreptały za nią, aby — mimo że ich futerko już pokaźnie podrosło — szukać rozkosznego ciepła przy ciele matki. Z dnia na dzień jednak niedźwiadki rosły jak na drożdżach, stawały się coraz bardziej samodzielne, a jednocześnie mniej posłuszne rozkazom matczynym. Maksia była po swojemu rozumną wychowawczynią. Opiekowała się dziećmi i kochała je, jak widać, bardzo. Nie wahała się jednak karcić nieposłuszeństwa i niedźwiadki nieraz dostawały porządnego klapsa potężną łapą, co niewiele zresztą pomagało. Małe 110 dokazywały coraz bardziej, z upodobaniem właziły nawet na sufit, czepiając się prętów. W klatce — prawie pustej — nie miały jednak sposobności pokazania swych prawdziwie łobuzerskich talentów. Punktem zwrotnym w ich życiu był moment, kiedy bardziej przedsiębiorczy i odważny Tyr zaryzykował przesunięcie się między prętami klatki (które dla takich maleństw nie były żadną przeszkodą) oraz wydostanie się na szeroki świat. Za nim podążyła Muskwa. Początkowo byle szelest, na przykład odgłos kroków zbliżającego się człowieka, powodował paniczną ucieczkę z powrotem. Wkrótce jednak małe oswoiły się tak dalece i z publicznością, i ze zwierzętami znajdującymi się w pobliskich zagrodach, że dopiero ciemna noc skłaniała je do powrotu w opiekuńcze ramiona matki. Maksia zresztą też już nie odczuwała instynktownej potrzeby niań-czenia swych podrastających dzieci i wykazywała o wiele mniej niepokoju, gdy na całe godziny znikały z pola jej widzenia. A Tyr i Muskwa, które początkowo bały się przede wszystkim ludzi i zmykały do klatki lub wdrapywały się z małpią zręcznością na najbliższe drzewo, gdy tylko ktoś chciał się do nich zbliżyć, a zwłaszcza pogłaskać — powoli oswoiły się z publicznością zupełnie. Co gorsza, zaczęły jak rozpieszczone dzieci uważać, że im wszystko wolno i że pu- 111 bliczność jest w ogrodzie zoologicznym zapewne łylko po to, aby ich dwoje bawić, a przede wszystkim dostarczać im najprzeróżniejszych łakoci. O, bo Muskwa i Tyr, jak wszystkie niedźwiedzie, pasjami lubiły słodycze. A były tak zabawne, niestrachliwe, a nawet obcesowe w stosunku do ludzi, że każdemu sprawiało wielką przyjemność, gdy mógł im dać marchewkę, ciastko lub cukierek. Aż wreszcie zaczęły się z nimi kłopoty. Był to już maj, słoneczny i ciepły, toteż dla Tyra i Muskwy fraszką było wytarzać się w kałuży przy hydrancie, przewracając się w niej nawzajem i staczając najzabawniejsze walki — i zaraz potem, w pełnym galopie, komicznie podrzucając zadem popędzić ku jakiejś pani siedzącej na ławce i opierając się umorusanymi łapami na jasnej letniej sukience, gwałtownie domagać się poczęstunku. Wkrótce już nie można było bezkarnie przechodzić w pobliżu klatki niedźwiedziej. Tyr i Muskwa niespodziewanie wypadały z krzaków i zaskoczonym spacerowiczom porywały torebki, teczki i wszelkie pakunki, w nadziei że znajdą w nich coś smacznego. A robiły to tak zabawnie, wyrywając sobie wzajemnie zdobycz tuż w oczach poszkodowanego, goniąc się i koziołkując, że przez cały czas aż do końca czerwca (kiedy uznałem, że już są zbyt duże, aby buszować na wolności i kiedy już na stałe powróciły do matki) nie miałem na nie ani jednej skargi. A myślę, że zna- 112 lazłoby się co najmniej z tysiąc osób, które miałyby prawo wnosić pretensje, gdyż były przez nie napastowane, obrabowane, a już co najmniej powalane czy pobrudzone. Niedźwiedzięta przez dłuższy czas prowadziły swój niewinnie rozbójniczy żywot, oddalając się nie więcej niż na kilkadziesiąt metrów od klatki. Z czasem jednak było im tego za mało. Wiedzione wprost nienasyconym łakomstwem, przewędrowały któregoś dnia około kilometra aż do części terenu nie odwiedzanej przez publiczność na drugim końcu ogrodu, gdzie znajdowała się pasieka. Rozpuszczone przez ludzi niedźwiadki, które poza dawno już zapomnianymi klapsami od matki nie wyobrażały sobie nawet, iż coś na świecie może krępować ich wolę — przede wszystkim rzuciły się na dziwne domki, z których dochodził nęcący zapach miodu. Baraszkując i wspinając się, przewróciły parę uli i właśnie zabierały się do zjadania plastrów, które wyleciały spod otwartego wieka, kiedy — po raz pierwszy w swym krótkim życiu — zetknęły się z surowością i bezwzględnością, z jaką natura karci czyny nieopatrzne, nieroztropne i powzięte bez dostatecznej ostrożności i rozwagi. Na nos, wargi, pięty i dłonie niedźwiedziąt, czyli miejsca nieosłonięte lub słabo osłonięte włosem, jęły spadać owady drobne i zdawałoby się nieszkodliwe. Jednocześnie jednak psotniki zaczęły odczuwać piekący ból. Po- 114 czątkowo, nie wiedząc co się dzieje, oszołomione machały łapami, próbowały tarzać się i opędzać przed napastnikami, aż w końcu z piskiem i lamentem rzuciły się do panicznej ucieczki — a pszczoły zwartym kłębem za nimi. Pogoń ta trwała na przestrzeni kilkuset metrów, ale niedźwiedzięta nie zatrzymały się w pędzie, aż zziajane, wystraszone i drżące zaszyły się głęboko w barłóg, skąd przez długie godziny obawiały się wysunąć nos na zewnątrz. Takie było pierwsze zetknięcie niedźwiedziego rodzeństwa z prawdziwym, brutalnym życiem. tową, a obwożona po ogrodach zoologicznych, robiła niezwykłe furorą. Gdyby nie wielka wojna, prawdopodobnie i niektórzy z obecnych moich Czytelników widzieliby pandę w 1940 lub 41 roku, gdyż miałem wówczas nadzieją sprowadzić ją na jakiś miesiąc do Warszawy — i ci zapewne zdziwiliby sią bardzo, dlaczego mam trudności z opisaniem tego zwierzącia. Każdy, kto zobaczy pandą, ba, choćby tylko jej fotografią — natychmiast zawoła: «Przecież to niedźwiedź, co prawda swoiście ubarwiony, ale niewątpliwie niedźwiedź». Rzeczywiście wielka panda wygląda na sporego «misia», który w pozycji stojącej na tylnych łapach siąga wysokości półtora metra, przy wadze przekraczającej sto kilogramów. Jej umaszczenie składa sią z dwóch barw: białej, wpadającej w ton kremowy, oraz lśniąco-czarnej, niekiedy z leciuteńko rudawym odcieniem. Ale to jeszcze nic nadzwyczajnego. Trzeba zobaczyć, jak kolory te są rozmieszczone na naszym «misiu». Czarne są przede wszystkim uszy, nastąpnie na dwa palce grube obwódki koło oczu, które robią wrażenie, jakby panda paradowała stale w ciemnych okularach od słońca; wreszcie poprzez łopatki i grzbiet zwierzą przepasane jest szeroką, czarną wstągą, która łączy sią z całkowicie czarno urąkawicznionymi łapami przednimi, tą samą barwą mają również sięgające poza kolana pończochy na 117 tylnych nogach; cała reszta jest biała jak u niedźwiedzia polarnego. Dlaczego jednak uczeni nie chcą się zgodzić, żeby to zupełnie do niedźwiedzia podobne zwierzę zaliczyć po prostu do rodziny niedźwiedzi? Wytłumaczyć to będzie może dość trudno, bo cechy różnięce pandę od niedźwiedzia wydadzę się Wam zapewne błahe, a jednak pod tym względem należy mieć zaufanie raczej do przyrodników. Niekiedy bowiem nawet pozornie drobne cechy anatomiczne posiadaję dla systematyki znacznie większe wagę niż inne, od razu rzucające się w oczy. Tak jest i tutaj. Przede wszystkim żaden prawdziwy, duży, «szanujący się» miś nie ma ogona, lecz co najwyżej jego szczętek. Tymczasem nasza panda posiada stosunkowo długi, bo przeszło 15 cm sięgajęcy, suto mięciutkim białym włosem obrośnięty ogon, który starannie podwija, przybierając (typowo zresztę niedźwiedzię) pozycję siedzęcę. Poza tym druga charakterystyczna cecha, roznieca pandę od niedźwiedzia — to prawie całkowite owłosienie podeszwy i dłoni. Kiedy wszystkie niedźwiedzie, z wyjątkiem może polarnych, maję te części ciała nagie, opatrzone elastycznymi poduszeczkami — panda posiada zaledwie na spodniej stronie palców małe, koliste, nagie poduszeczki, podczas gdy cała reszta podeszwy i dłoni jest pokryta gęstym czarnym fu- 118 trem. Wreszcie osobliwością, na które specjalnie zwrócili uwagę systematycy, jest nosek naszej pandy. Zamiast być jak u wszystkich ssaków mięsożernych całkowicie nagi, zarówno od przodu, tam gdzie zagina się ku wardze, jak i na górnej stronie, — u pandy stanowi czarne, bez włosa pasemko jedynie od przodu, tam gdzie są nozdrza, — podczas gdy poczynając od oczu aż do samego koniuszka nosa — to jest zagięcia ku dołowi — jest on pokryty białym futerkiem. Może nawet i te cechy nie przeszkodziłyby systematykom zaliczyć pandę do jednej rodziny z niedźwiedziami, gdyby nie to, że dużo wcześniej już był poznany inny ssak — zupełnie zresztą niepodobny do niedźwiedzia, a raczej zbliżony wyglądem do domowego kota — który właśnie pod względem tych ostatnio wymienionych cech przypomina naszą pandę. W rezultacie więc obecnie przeważa pogląd, że oba zwierzęta należy włączyć razem do jednej odrębnej rodziny z zachowaniem nazw: Wielka i Mała Panda. Jak to się stało, że takie bądź co bądź duże zwierzę mogło pozostawać tak długo nieznane całemu światu naukowemu? Wyjaśni nam to najłatwiej rozmieszczenie geograficzne tego zwierzęcia, które z całej powierzchni lądów kuli ziemskiej wybrało sobie jako miejsce pobytu jedynie kilkaset kilometrów kwadratowych 120 obejmujące przestrzeń mało dostępnych gór na pograniczu Tybetu i Chin, w tak zwanej prowincji Se-czuan. Nawet i tam jednak nie żyje ono wszędzie, ograniczając się wyłącznie do trudnych do przebycia zarośli bambusowych, które rozciągają się w pasie pomiędzy 1500 a 2500 metrów nad poziomem morza. Panda nie zapuszcza się nigdy w doliny, natomiast zdarzało się, że spotykano ją i na wysokości 4000 metrów. To ścisłe związanie z zaroślami bambusowymi nie jest bez przyczyny. W przeciwieństwie do olbrzymiej większości ssaków, których pokarm jest o wiele bardziej urozmaicony i różnoraki, aniżeli nam to zazwyczaj opowiadają — panda, przynajmniej na wolności, jest zdaje się wyłącznie bam-busożercę. Uczeni, którzy w ciągu ostatnich dwudziestu lat kilkakrotnie zapuszczali się na wschodnie zbocza Tybetu, specjalnie dla zbadania życia i zwyczajów pandy, twierdzę, że każda sztuka obiera sobie własne terytorium żerowiska, obejmujące mniej więcej 1,5 km2. Rozpoznać je bardzo łatwo, gdyż nie ma tam ani jednego młodego, soczystego pędu bambusowego, a z kolanek tej wielkiej trawy nie odrasta żadna boczna gałązka. Nie wystarcza to jednak naszej pandzie. Gdzieniegdzie znajdujemy bowiem specjalne miejsca jej żerowisk, niewiększe niż dwa metry kwadratowe powierzchni, na których pościnane są na wysokości pół metra wszyst- 122 kie, nawet na kilka palców grube łodygi bambusów. Te niezwykle twarde, silnie zdrewniałe pnie służą właśnie za pokarm zwierzęciu, zaś korony pokryte liśćmi, które zdawałoby się, na zdrowy rozum biorąc, powinny być i pożywniejsze, i łatwiejsze do strawienia — jako nietknięte resztki zaścielają żerowisko. Miejsca takie znajdują się zresztą zawsze głęboko w dżungli i są bardzo trudne do znalezienia dla człowieka. Nic dziwnego, że przy takim rodzaju pożywienia najczęstszym śladem, który pozwala tropić wielką pandę, są pozostawiane przez nią odchody, którymi w postaci pokaźnych kupek potrafi wielka panda oznaczyć swoją bytność w co najmniej 70-ciu miejscach w ciągu jednego dnia. To tak wybredne zwierzę niełatwo jest utrzymać w naszych ogrodach zoologicznych, chociażby ze względu na swoistość bambusowego pożywienia. W niewoli z konieczności trzeba było choć trochę przyzwyczaić przewód pokarmowy zwierzęcia dc trawienia także i innych pokarmów. W europejskich ogrodach jadłospis przyjeżdżającej na gościnne występy młodej samicy, która zwała się «Happy», wyglądał następująco: o godzinie 11-tej surowa papka, składająca się z jajka, dwóch starannie utartych marchwi i dużego jabłka oraz garści płatków owsianych — wszystko razem zwilżone herbatą z mlekiem; o 13-tej — ulubiony bambus; o 15-tej znów garść 123 suchych płatków owsianych z odrobinę herbaty mlecznej — i to samo o godzinie 17-tej. Ten pokarm widać jej służył, gdyż bez przerwy bawiła się, baraszkując zabawnie ze specjalnie odkomenderowanym do niej dozorcę, wyrabiajęc najrozmaitsze psoty i tigle, zupełnie, jak nasze młode brunatne niedźwiedzie Tyr i Muskwa. Opowiadanie to miałem zamiar zatytułować inaczej: «Młodociany morderca». Pomimo że tytuł ten zawierałby pewne dozą słuszności, to jednak na szczęście w porę zrozumiałem, iż byłby on bardzo niesprawiedliwy w stosunku do biednego pisklęcia kukułcze-go. Czyż bowiem można nazwać «mordercę» — koła rozpędzonego tramwaju czy samochodu, które miażdżę psa, kurę lub ciężko kaleczę człowieka? Nie maję one ani woli, ani świadomości, poruszane energię motoru, muszę toczyć się naprzód, a jeśli przypadkiem coś znajdzie się na ich drodze, przejadę po tym bez względu na to, czy był to kamień, cegła, kawał szmaty, czy żywy organizm, Mógłby mi ktoś odpowiedzieć, że koła tramwaju lub samochodu nie sę istotę żyjęcę, a więc żadnego pożytku z mimowolnego zabójstwa nie utka 125 odniosę, czyny zaś kukułczęcia w końcu obracaję się na jego osobiste korzyść. Ależ to małe zwierzę nie zdaje sobie absolutnie sprawy z tego co robi, toteż w żadnym chyba przypadku «mordercę» nazwać go nie można. Jest to raczej przykład przystosowania w walce o byt, dężenia — właściwego wszystkim żywym organizmom — do utrzymania się przy życiu. Czyż nazwalibyśmy «mordercę» wielki dęb w lesie, który zacieniajęc kawał ziemi nie dopuszcza słońca do licznych roślin rosnęcych u jego stóp, choć z tego również czerpie korzyści, gdyż w ten sposób tępi rywali wybierajęcych mu odżywcze soki tuż spod korzeni. Dość już jednak tych wstępnych rozważań. Zastanówmy się teraz, na czym polegaję domniemane zbrodnie kukułczęcia. Nie chcę powtarzać rzeczy dobrze znanych. Wszyscy bowiem wiedzę, że kukułka wypatrzywszy moment nieuwagi jakichś drobnych ptaszków: mu-chołówki, zięby czy nawet maleńkiego mysikró-lika — ukradkiem składa własne jajko do ich gniazda, zazwyczaj dla niepoznaki wynoszęc jedno z jaj złożone już na miejscu przez prawych gospodarzy. Okazuje się, że parka rodziców zupełnie nie zdaje sobie sprawy, iż w czasie ich nieobecności w gniazdku zaszło coś niewłaściwego. Jeżeli samiczka nie złożyła jeszcze odpowiedniej ilości jajeczek, znosi je spokojnie dalej, a następnie w zależności od zwy- 126 czajów danego gatunku, będź sama, będź luzowana przez samczyka wysiaduje je z niezmniejszonę wy-trwałościę. Dłuższy czas zastanawiała w tym przyrodników jedna sprawa, której jak dotęd ostatecznie nie potrafiono rozwikłać. Okazuje się bowiem, że gdy u większości ptaków kształt jaj, ich barwa czy deseń na skorupce jest tak stały i jednolity, że uczeni z ła-twościę mogę określić, do jakiego gatunku dane jajko należy, to z kukułkę jest sprawa trudniejsza. To większe jajko należy do kukułki. Chyba niewiele różni się od pozostałych? 127 Jajka kukułki podrzucone w gnieździe drozda są jeżeli już nie identyczne, ło w każdym razie zbliżone wielkością do droździch i podobnie do nich ubarwione. Jeśli zaś przyrodnik zdołał wypatrzyć jajo kukułki w gniazdku zięby, z wielkim zdziwieniem stwierdza, że i kształt, i wielkość, i zabarwienie przypomina znów jaja tego gatunku. Zagadką zatem było, jak się ło dzieje, że kukułka «wie», jakiego kształtu i ubarwienia jajo w danej chwili złożyć należy. Wielu ludzi zbyt pochopnie tłumaczących sobie zjawiska przyrody, z najwyższym zachwytem odnosiło się do tej zadziwiającej umiejętności kukułki. Sądzili oni, że tego dopasowania wyglądu własnych jaj do wyglądu jajek przyszłych opiekunów jej pisklęcia, kukułka dokonywa niejako na poczekaniu, właśnie po to, aby tym bardziej nie nasuwać żadnych wątpliwości gospodarzom gniazdka. Otóż tego rodzaju tłumaczenie grzeszy w stosunku do zwierząt zbytnim skomplikowaniem. Takiego ujmowania różnych zjawisk obserwowanych w świecie zwierzęcym (nazywanego z grecka antropomorfizmem) należy się wystrzegać, gdyż antropomorfizmy bardzo utrudniają właściwe rozumienie przyrody. Zastanówmy się bowiem: jeżeliby tego rodzaju tłumaczenie miało być słuszne, to wynikałoby z tego, iż kukułka całe jajko, a przynajmniej całą skorupkę «fabrykuje» dopiero w ostatniej sekundzie, w momencie kiedy sprawdziła, we- 128 dług jakiego wzoru ma być jajeczko podrobione. Tymczasem liczne obserwacje uczą nas, że formowanie jajka, gotowego do złożenia, trwa w jajowodzie samiczki co najmniej kilka dni. Toż nawet gdyby ktoś pędzelkiem miał ponakładać właściwe barwy i rozmieścić w odpowiedni deseń, zabrałoby mu to sporo czasu, a kukułka na podrzucenie jaja ma naprawdę zaledwie kilkadziesiąt sekund. Lada moment bowiem może wrócić któreś z gospodarzy gniazdka, a wtedy fałszerstwo mogłoby być wykryte, choćby nawet, jak to się czasem zdarza, samiec kukułki (która, jak wiadomo, z umaszczenia przypomina krogulca) starał się zwrócić na siebie nienawiść drobnych ptasząt, jaką żywią ku drapieżnikom, atakując je niejednokrotnie całymi gromadami. Jednym słowem już długość okresu przygotowania jajek wyłącza możliwość tego «pięknego», na Któż by przypuszcza!?... 9 129 ludzką modłę sfabrykowanego tłumaczenia. O wiele prawdopodobniejsze jest wyjaśnienie, że wśród kukułek istnieję jak gdyby specjaliści w stosunku do różnych gatunków drobnych ptasząt. Kukułki, które dostosowały wygląd swych jaj do jaj zięby, szukają przypuszczalnie raczej gniazd tego właśnie rodzaju, inne znów nastawione są zarówno psychicznie jak i anatomicznie wielkością i barwę produkowanych jaj — na jakiś inny gatunek i tylko do gniazda właściwego dla siebie ptaka podrzucają jajka. Lecz i w tym tłumaczeniu jest jeszcze wiele punktów niejasnych: przede wszystkim jak się wytworzyło jednocześnie i owo podobieństwo jaj, i świadomość ptaka, że właśnie do tych gniazdek należy zaglądać. Wszystko to może dopiero kiedyś w przyszłości wyjaśnią nam uczeni; my w tej chwili musimy zadowolić się tylko stwierdzeniem samych faktów. Ciągle jednak jeszcze nic nie powiedziałem o zbrodniach kukułczęcia, ale bo też ono jeszcze nie wylęgło się z podrzuconego jajka. Wyląg kukułki nie zawsze następuje jednocześnie z narodzinami dzieci prawowitych gospodarzy gniazda, czasem ma miejsce wcześniej, czasem później. Nareszcie ta mała kukułka przychodzi na świat. Kukułczę po wykluciu się z jajka nie wygląda pięknie, jest to po prostu nagi różowy potworek ze zrośniętymi powiekami, a więc ślepy, — z zarośniętymi uszami, nagimi, bardzo ruchliwymi skrzydełkami 130 Oto dokument zbrodni kukułczętka: stojąc na głowie i szeroko rozstawiwszy skrzydła, wypycha ku krawędzi gniazda bezbronnego lokatora, drugi — przytłoczony do ściany oczekuje na ten sam los oraz głębokim wklęśnięciem na grzbiecie. Pisklę od razu po urodzeniu wykazuje energię, ruchliwość, chciałoby się powiedzieć — tupet. Kręci się bez przerwy po całym gniazdku i w czasie tego awanturowania zdarza się, że niewylęgnięte jajeczko stoczy się na plecy małego potworka i utkwi we wspomnianym wklęśnięciu. W tym momencie w brzydkim kawałku mięsa, chrząstki i skóry, jakim na pierwszy rzut 131 oka wydaje się kukułczę, zaczyna działać jakiś instynkt. Niezgrabne skrzydełka wyginają się ku tyłowi, podtrzymując starannie przygodny ciężar na grzbiecie. Kukułczę zaczyna wdrapywać się po ścianie gniazdka ku jego krawędzi, a gdy jej dosięgnie, przestaje podtrzymywać gotowe już niemal do wylęgu jajeczko, starannie pilnując, aby wzdłuż jego pleców stoczyło się ono na zewnętrz — w przepaść, 132 a broń Boże nie z powrotem, do cieplutkiego i mię-ciutkiego gniazdka. Tak po kolei rozprawiać się będzie mały pisklak z pozostałymi jajkami, jeśli zaś przybrane jego rodzeństwo już przed nim zdążyło opuścić skorupkę, wkręca się pod nie, unosi na grzbiecie i przybierając dziwną postawę — jak gdyby stało na głowie — stara się unieść nieszczęsnego towarzysza ku krawędzi, by następnie parciem całego ciała i uderzeniami silnie upazurzonych nóg wyrzucić go z gniazdka. Dzięki takim metodom, zazwyczaj już w dwadzieścia cztery godziny po wyjściu ze skorupki kukułczę zostaje samo, jako jedyny ośrodek zainteresowania i miłości rodzicielskiej dwojga ptasząt, które patrzą spokojnie na manipulacje tego potworka, ani krzykiem, ani dziobem, ani łapkami nie przeciwstawiając się jego morderczym zabiegom. Przeciwnie, można by przypuszczać, iż są uszczęśliwione, że takie dzielne i energiczne dzieciątko urodziło im się tym razem, gdyż na wyścigi znoszą mu pokarm, którego mały żarłok konsumuje olbrzymie ilości. Wszyscy się chyba zgodzą ze mną, że ta scena z ludzkiego punktu widzenia jest po prostu ohydna, a jednak podtrzymuję obronę kukułczęcia, którą wypowiedziałem na początku. Ono z całą pewnością nie wie co robi. Gdybyśmy mu do gniazdka włożyli kamyczek czy wspaniałą perłę, wyrzuciłoby je 133 zupełnie łak samo, co więcej — wyrzuciłoby również piękną, tłuste gąsienicę, która przecież włożona do dzioba byłaby dlań znakomitym przysmakiem. Działa tu ten sam instynkt, który noworodkowi każe zwijać język w rynienkę, obchwytywać wargami pierś matczyną i policzkami wykonywać ruchy ssania. Kukułczę z całą pewnością nie jest winne popełnionych morderstw. Zresztą ten instynkt trwa w nim krótko, zaledwie cztery dni. Gdybyśmy na piąty — szósty dzień włożyli do gniazdka obok kukułczęcia inne pisklę, kukułczę nie zrobiłoby mu żadnej krzywdy. Ale takiego podrzutka nie znieśliby rodzice, oni to raczej nie zgodziliby się go karmić, zbyt się już bowiem przyzwyczaili do swego jedynaka. Kukułczę jest ich jedyną troską i jedynym celem ich zabiegów. W przeciągu trzech tygodni ptaszysko wyrasta tak, że już nie mieści się w gniazdku, zazwyczaj jest już dwukrotnie większe od przybranego ojca lub matki. Jest ciągle głodne, rozdziawia dziób, w którym zmieściłaby się nie tylko głowa, ale i pół tułowia karmi cielą. W końcu kukułczę, już opierzone, wychodzi na pobliską gałązkę, a «rodzice» jeszcze donoszą mu pokarm, dopóki ptak nie osiągnie rozmiarów dorosłej kukułki. Trzeba na to razem mniej więcej około sześciu tygodni, poczem jako ptak samodzielny opuszcza ono karmicieli. Rozstanie następuje bez 134 Ojciec przybrany wykarmił już dwa razy od siebie większego olbrzyma, nie zaprzestaje jednak starań, aby go uczynić jeszcze większym żalu. Kukułka już ich nie potrzebuje, w nich zaś przestaje działać instynkt, który kazał im otoczyć opieką bezbronne pisklę. Z góry bowiem wiadomo, że trwa on u drobnych ptaszków pięć do sześciu tygodni, toteż gdyby po tym okresie czasu ich własne pi-sklątko najbardziej potrzebowało pomocy, żadne z rodziców nie zwróciłoby nań uwagi. Wróćmy jednak ponownie do naszego kukułczęcia, a właściwie już dorosłej młodej kukułki — szykuje nam ona jeszcze jedną niespodziankę. Mniej więcej w drugiej połowie lata młode kukułki 135 zaczynają gromadzić się w stada celem odlotu na południe. Cóż w tym dziwnego? — spytacie. Przecież większość ptaków wcześniej lub później odlatuje od nas na zimę. Tak jest, tylko jeżeli chodzi o kukułki, to stare o tydzień lub dwa wyprzedzają tegoroczną młodzież i odlatują znanymi już sobie szlakami. Kto jest przewodnikiem młodych kukułek, nie mających żadnego pod tym względem doświadczenia, kto kieruje je na właściwą drogę — tego jeszcze nie wiemy. I tu znów uciekamy się do wygodnego, aczkolwiek niezupełnie jeszcze jasnego dla nas wyrazu — «instynkt». Kangurzycy w naszym warszawskim Zoo nie można było nazwać dobrą matką. Myliłby się jednak ten, kto by w tej chwili pomyślał o jakiejś znajomej suczce albo kotce, która zamiast siedzieć przy swych dzieciach, wolała włóczyć się po dachach lub biegać po ulicach, czy błoniach, podczas gdy małe żałosnym piskiem skarżyły się na brak ciepła matczynego, brak pokarmu lub schludnego wylizania. Zdarzają się bowiem takie złe matki. Tylko że u kangura wychowywanie potomstwa przedstawia się tak bardzo odmienne w porównaniu do innych ssaków. Toż noworodek — największego nawet — dwumetrowego gatunku kangurów, w chwili przyjścia na świat, ma długość zaledwie kilku centymetrów, 137 a więc rozmiar mniej więcej dużego ziarnka fasoli. Takiego bezradnego maleństwa ani na chwilę nie można by zostawić bez ciepła matczynego ciała. Toteż, jak sobie może Czytelnik przypomina, natychmiast po urodzeniu noworodek dostaje się do znajdującego się na brzuchu matki worka skórnego, w którym przebywa około sześciu miesięcy, a później też się kryje tam w razie jakiegokolwiek niebezpieczeństwa. Urządzenia w worku matczynym są dla kangura wprost komfortowe. Proszę pamiętać, że takie maleństwo nie ma jeszcze siły ssać, toteż każdy gruczoł mleczny matki kończy się nie małą brodawką jak u suczki lub kotki, ale długą na jakieś dziesięć centymetrów rureczką i to w dodatku mającą na czubku niewielkie guziczkowate rozszerzenie. Malec, zaraz po urodzeniu i dostaniu się do worka, musi jedynie pochwycić do pyszczka guziczek, aby ten natychmiast napęczniał, tak, że noworodek, choćby chciał nawet, wypuścić go już nie może. Co najmniej przez dwa miesiące będzie stale trzymał tę mlekodajną rurkę w swojej mordce. A na ssanie — czynność przechodzącą możliwości takiego maleństwa — wysilać się też nie potrzebuje, gdyż matka posiada specjalny mięsień, naciskający gruczoł mleczny, z którego, jak z nagniecionej gumowej gruszeczki, wytry-skuje cienki strumyczek mleka. Skąd kangurzyca wie, kiedy właśnie należy dać posiłek maleństwu — jest 138 dla nas jeszcze tajemnicą. Bądź co bądź, tym sposobem wychowały się wszystkie kangury na świecie. Jakże więc w tych warunkach można być złą matką? Chyba, że przez złośliwość nie chciałaby uciskać gruczołu i świadomie głodziła swoje maleństwo — będzie może roił domysły Czytelnik. Ale to jest mało prawdopodobne, gdyż przy tym cierpiałaby dotkliwie sama, albowiem wezbrany niewyssa-nym pokarmem gruczoł mleczny sprawia samicy dojmujące pieczenie i ból. Byłoby to zatem pośrednio karanie samej siebie. Rzecz polegała zupełnie na czym innym. Czy mięsień, zaciskający wylot worka funkcjonował u naszej kangurzycy nieprawidłowo, czy z jakichś innych przyczyn, dość że już dwukrotnie, kiedy myśleliśmy, że nareszcie urodzony u nas kangurek wychowa się dobrze, po kilku miesiącach znajdowaliśmy go, wyrzuconego z worka na trawie lub piasku. Pierwszym razem — był to już trupek, za drugim — maleństwo żyło jeszcze. Natychmiast zatem poleciłem złapać samicę, własnoręcznie synka włożyłem z powrotem do jej worka, lecz cóż — po kilku dniach rzecz się powtórzyła na nowo. Jeszcze raz włożyliśmy małego, ale tylko na to, aby po tygodniu znaleźć go nieżywego w słomie legowiska. Kiedy więc stwierdziliśmy, że trzeci mały kangurek przyszedł na świat i znajduje się w torbie naszej 139 kangurzycy, dozorca poprzysiągł, iż tym razem nie dopuści do śmierci zwierzątka, choćby miał dniem i nocą pilnować wyrodnej opiekunki. Przez pierwsze dwa miesiące, dopóki noworodek był jeszcze znikomo mały, wiedzieliśmy, że mu nic nie grozi, toteż pozostawiliśmy matkę w spokoju. Później zaś kangurzyca musiała pożegnać się z dużym, trawiastym wybiegiem, na którym dotychczas pasła się i biegała swobodnie. Została zamknięta w małym pomieszczeniu o asfaltowej podłodze, aby dozorca mógł jej nie spuszczać z oka. Rozumowaliśmy w ten sposób: być może gwałtowne galopady i skoki, które wyprawia kangur na dużej przestrzeni — są przyczyną wypadania dziecka. Niech więc matka, nosząc na brzuchu kangurzątko, zachowuje się statecznie. A nuż się tym razem uda. Udało się rzeczywiście — ale tylko częściowo. Kangurek został wyrzucony, czy też wypadł nie po trzech miesiącach, jak jego starsze rodzeństwo, ale dopiero na początku piątego miesiąca. Miał już wtedy charakterystycznie wielkie tylne nogi, którymi zabawnie wierzgał, oraz długi, mięsisty ogon. Był podobny do miniaturki dorosłego kangura. Bo trzeba wiedzieć, że kiedy kangurek się rodzi — jest to po prostu różowy wałeczek, z ledwo zaznaczającymi się króciutkimi łapkami, ogonkiem i mordką, nie przypominającą zupełnie wyglądem pyska matki czy ojca. 140 Kangurek wyglądający z worka matki jesł co najmniej o dwa miesiące słarszy niż mój pupil z pończochy Mimo więc, że nasz kangurek był już bardzo zaawansowany w rozwoju, nie mógł się jednak jeszcze trzymać na nogach, a skórę jego, choć niezupełnie nagą, pokrywał zaledwie dostrzegalny puszek. Dozorca był zrozpaczony, ja zaś — porządnie zakłopotany. Nikt jeszcze nie chował sztucznie takiego maleńkiego kangura, nie było się więc kogo radzić. Należało samemu wymyślić warunki, w jakich to bezradne stworzonko trzeba będzie pielęgnować. Bo przecież po smutnych poprzednich doświadczeniach nie miały żadnego sensu dalsze próby oddawania go matce. 141 Pierwsza sprawa, której rozwiązanie uznałem za konieczne, to kwestia ogrzania maleństwa. W worku matczynym, jak łatwo się było domyśleć, panowała stale równomierna ciepłota, tak około trzydziestu pięciu stopni. Co robić, aby zapewnić maleństwu taką temperaturę poza workiem? Miałem w pracowni specjalną szafkę, ogrzewaną żarówkami, coś w rodzaju inkubatora, czyli wylęgarni dla kurcząt. Wyregulowałem ogrzewanie, osiągając właściwą temperaturę, postawiłem tam pudełeczko, grubo wysłane najdelikatniejszą watą i umieściłem w nim kan-gurzątko. Nie zapomniałem naturalnie, że w worku matki jest wilgotno, toteż wewnątrz szafki postawiłem naczyńko z wodą, ażeby ta, parując, nasyciła powietrze wilgocią. W ten sposób jedna sprawa byłaby załatwiona. Druga jednak, niemniej ważna — to kwestia karmienia. Smoczek na nic się nie przyda, bo przecież kangurek, jak wspomniałem, sam nie ssie. A ponadto wszystkie smoczki, znajdujące się w handlu, były do takiego pyszczka za duże. W dodatku jama ustna kangura jest bardzo dziwnie urządzona. Mnóstwo tam fałdek, zakamarków, wobec czego karmienie łyżeczką nie wydało mi się stosowne. Co najważniejsze, sądziłem, iż równomierna temperatura mleka — także stale około trzydziestu pięciu stopni — jest tu sprawą bardzo ważną. A mleko na łyżeczce stygnie tak szybko, że 142 choćby w kubeczku było najwłaściwiej dogrzane — do pyszczka dostawałoby się porządnie wystudzone. To było zadanie dużo trudniejsze. Spróbowałem je rozwiązać w ten sposób. Do karmienia kangura wymyśliłem i sporządziłem specjalny, bardzo skomplikowany przyrząd. Wyglądał on mniej więcej tak: była to rurka szklana, na której obydwu końcach obsadziłem dwa cienkie wężyki gumowe. Jeden z nich brałem do ust i wsysałem do rurki mleko, a następnie przygryzałem mocno koniec trzymanego w ustach wężyka gumowego. Kto nieco zaznajomiony jest z fizyką, wie, że w takich warunkach płyn z wąskiej rurki dolnym otworem nie wypłynie. Wypłynąć mógłby tylko wtedy, gdyby był otwarty jednocześnie górny koniec, ale ten mocno zaciskałem zębami. Szklaną część rurki wraz z mlekiem pogrążyło się w dość dużym naczyniu z wodą, ogrzaną ściśle do trzydziestu pięciu stopni — mleko w rurce szybko uzyskiwało tę samą temperaturę. Wtedy brałem kangurka, wkładałem mu do pyszczka wolny koniec wężyka gumowego. Wyglądało to tak: w środku była rurka szklana z mlekiem — jedno jej zakończenie gumowe miał w pyszczku kangurek, drugie zaś ja mocno ściskałem zębami. I teraz, gdy tylko choć odrobinę rozluźniłem szczęki i dopuściłem do otwarcia się rurki, mleko własnym ciężarem spływało do mordki kangurka, co mogłem kontrolować według opadania białego 144 płynu w szklanej rurce. Gdy tylko ściekał zbyt szybko, wystarczyło ścisnąć gumkę w zębach, aby znów zahamować odpływ mleka. W ten sposób rozwiązane było drugie zadanie, Bo i temperatura pokarmu utrzymywała się przez czas karmienia stale na jednakowym poziomie, i nie było obawy, aby do pyszczka kangurka dostawały się zbyt duże ilości mleka, których by nie mógł od razu przełknąć. A to pozornie niewinne niedociągnięcie przy karmieniu u małych zwierząt często wywołuje śmiertelne następstwa, gdyż kropla, która przez tchawicę dostanie się do płuc, może spowodować groźne zapalenie — i wtedy już maleństwa odratować niesposób. Proszę nie myśleć jednak, że na tym skończyły się moje kłopoty. Wychowywanie po raz pierwszy dzikich zwierząt, z którymi nie ma się jeszcze doświadczenia, nie jest rzeczą łatwą. Najdrobniejszy błąd, który przecież przewidzieć tak trudno — może pociągnąć za sobą katastrofę. O tym, że właśnie taki błąd zrobiłem — mimo starannie poczynionych przygotowań — przekonałem się już następnego dnia. Delikatna skórka na bokach kangura nie wytrzymała widać zetknięcia nawet z mięciutką watą. Wyjmując rano zwierzątko do karmienia, zobaczyłem dwa wielkie odparzenia. Miałem już dosyć doświadczenia, ażeby wiedzieć, że za dwa, trzy dni w tych miejscach będą wielkie Któż by przypuszczał?... 10 145 ziejące rany. Jak tu się ratować przed niebezpieczeństwem? Kangurek nie może widać leżeć nawet na wacie, a cóż zdołam mu podłożyć jeszcze delikatniejszego. Jakoś jednak trzeba było próbować zaradzić złemu. Cóż było robić? Wybrałem z szafy mojej żony najcieńszą jedwabną pończochę, a obawiając się, że nie jest jeszcze dość gładka i delikatna, wysmarowałem ją oliwą, wsadziłem w nią kangurka jakby do worka matczynego i pończochę wraz z jej lokatorem powiesiłem u sufitu wylęgarni. Tym razem mi się udało. Nagrodzony zostałem widokiem, którego nikt dotychczas nie obserwował. Mój mały pupil bowiem od razu przybrał tę pozycję, jaką ma w worku matki, a mianowicie ułożył się na wznak, nakrywając się długimi tylnymi nogami, których końce sterczały mu tuż przy uszach. Świetnie to było widać przez przeźroczystą pończochę, tak, że nawet udało się nam zrobić fotografię, która ukazała się nie tylko w naszych, ale i zagranicznych pismach. W innych sprawach widać większych błędów nie popełniłem, gdyż chociaż zgodnie z przewidywaniami — odpa-rzeliny zamieniły się w okropne rany, to jednak te, nie przygniatane już więcej, — jak zwykle u młodych zwierząt zgoiły się dość szybko. Po trzech miesiącach kangurek skakał już za mną na krótkich spacerach, jakie z nim odbywałem i próbował uzupełniać mleczny pokarm zieloną trawką. 146 Jednak jeszcze i potem przez cały kwartał na noclegi wracał do swojej pończochy, dopóki skóra jego nie porosła futerkiem, tak że już nie tylko wata, ale zwykłe siano nie było dlań zbyt twardą podściółką. ^ Dotychczas mówiłem przeważnie o zwierzętach egzotycznych, to znaczy pochodzących z dalekich krajów. Teraz pragnę opowiedzieć o naszym zwyczajnym zajączku, którego każdy zna i którego miliony osobników padają rok rocznie ofiarą strzałów myśliwych, wnyków kłusowniczych, bądź zębów lisów, czy szponów ptasich drapieżników. Obawiam się też, że zainteresowanie Czytelników tym tematem będzie dużo słabsze, niż opowiadaniem o kangurku, likao-nie lub hipopotamie. Zając przecież jest tak pospolity! 148 Tymczasem właśnie głównym celem mojej opowieści jest poinformowanie Czytelników o niesłuszności powszechnego mniemania, że jeśli jakieś zwierzę jest bardzo pospolite i znajduje się ciągle przed oczami wszystkich, to już na pewno życie jego i obyczaje są doskonale znane. Nasz zając może być znakomitym tego przykładem. Liczne tomy zapisane na jego temat pochodzą przede wszystkim od myśliwych, którzy świetnie wiedzą, jak zająca wytropić, jakim śrutem należy do niego strzelać, pięknie i barwnie opisują, jak przemyślnie i zręcznie wywija się on przed pogonią chartów. W książkach kucharskich znajdujemy sto sposobów przyrządzania pieczystego i pasztetów z zająca. Jednak o tym, co przyrodników najbardziej interesuje, a więc jakie są jego zwyczaje, jak wychowuje młode, czym się naprawdę żywi — wiemy bardzo mało. Bo to, co do znudzenia bywa ciągle powtarzane i co każdy z Czytelników na pewno od razu by mi podsunął, mianowicie że zając jest tchórzem i żywi się kapustą, — tym którzy chcieliby się chwileczkę zastanowić choćby nad tą ostatnią sprawą, chyba nie wystarczy. Przecież kapusta znajduje się na polu tylko przez niewielką część roku. Jeśliby więc ona miała być wyłącznym pożywieniem zająca, to czyżby biedak od listopada do czerwca głodował? A skoro tak nie jest, to w takim razie skończ- 149 my już raz z oklepanymi i niepoważnymi ze stanowiska przyrodniczego uproszczeniami, które w nas utrwalają błędne mniemanie, że zwierzęta kręgowe żywię się wyłącznie jakimś jednym pokarmem — a raczej postarajmy się zbadać całokształt ich jadłospisu, często niejednolity i zmienny, w zależności od pory roku. Dlaczego zajęć jest w rzeczywistości gatunkiem bardzo mało zbadanym — zaraz wytłumaczę. Po prostu z tego powodu, że nie daje się hodować w niewoli. Obawiam się, że wielu z Czytelników przyjmie tę wiadomość z niedowierzaniem. Jak to — przecież tylokrotnie się słyszało, że ten i ów chował sobie zajączka! Czasami na wsi zdarzało się, iż nawet rok lub dwa trzymano go w skrzynce pod łóżkiem z zupełnym powodzeniem. Nie przeczę, tylko że to wszystko nie jest hodowla. Przyrodnik dopiero wtedy ma prawo uznać, iż jakieś zwierzę hoduje się w niewoli, kiedy wie, jakie warunki należy stworzyć, żeby para danego gatunku wydała na świat potomstwo, żeby potomstwo to zostało zdrowo i normalnie wychowane, żeby z niego w dalszym ciągu można było otrzymywać nowy przychówek. Tymczasem właśnie z zającem rzecz się przedstawia w ten sposób, że do ostatnich czasów nikomu nigdy zająca w niewoli rozmnożyć się nie udało. I stąd właśnie wiadomości o jego oby- 150 czajach, zachowaniu i psychice są niezupełnie pewne, upiększone mnóstwem myśliwskich bajeczek, nie popartych stałymi obserwacjami. Dopiero w ciągu kilku lat ostatnich w ogrodzie zoologicznym w Bazylei, po niezwykle licznych próbach i doświadczeniach, udało się uzyskać aż trzy kolejne pokolenia zajęcy. Okazała się przy tym rzecz pozornie dziwna, że zając w niewoli wymaga przede wszystkim niezmiernej czystości i jedną z przyczyn dotychczasowych niepowodzeń w hodowli było właśnie to, że niezwykle łatwo zapada na najrozmaitsze choroby zakaźne. Następnie, chociaż zając dużej klatki nie potrzebuje, jednak trzeba mu w niej zawsze stworzyć miejsce zaciszne, gdzie mógłby się czuć zupełnie bezpieczny i zasłonięty nawet od wzroku ludzkiego, gdyż nie tyle sama obecność blisko stojącego człowieka, ile, prawdopodobnie, przede wszystkim jego wzrok silnie podnieca i denerwuje zwierzę. To później odbija się ujemnie na jego apetycie, trawieniu i innych funkcjach organizmu, a wszystko razem w konsekwencji po kilku tygodniach czy miesiącach powoduje śmierć. Tak właśnie zwykle kończyły chowane przez nas zające. Po tym wstępie przejdę do opowiadania o dwóch maleńkich zajączkach, które pewnego razu dostałem dla Zoo. Wówczas Ogród był w stadium organizacji, toteż z konieczności musiały się one chować 151 u mnie w mieszkaniu. Mimo że były dobrze wyfu-trzone i już wielkości pięści dorosłego człowieka, przypuszczam, iż nie miały więcej, niż dwa do trzech dni życia. Dla tych, którzy hodowali króliki (a zazwyczaj opierając się na podobieństwie zająca z królikiem, mnóstwo cech króliczych przypisują zającowi) to, co powiedziałem przed chwilą wyda się nieprawdopodobne. Toż króliki przychodzą na świat ślepe, nagie i bezradne i matka przez cztery do sześciu tygodni przesiaduje z nimi w ciepło usłanym gnieździe, karmiąc je i wylizując, a dopiero po tym okresie czasu małe stają się na tyle silne i samodzielne, że zaczynają wychodzić z gniazda i próbują dożywiać się same. U zajęcy rzecz wygląda zupełnie inaczej. Tam młode rodzą się z otwartymi oczyma, w pełnym futrze i bodaj że już pierwszego dnia prócz mleka matki, z którego korzystają w bardzo małym stopniu, zabierają się do skubania listków, trawek i otaczających chwastów. Matka zresztą zajmuje się nimi bardzo mało. Niemal natychmiast po urodzeniu pozostawia je własnemu losowi i nawet jeśli nie jest zajęta szukaniem pożywienia, nigdy nie układa się w ich pobliżu. Każdy zaś z malców przywarowuje w najbliższym znalezionym dołku czy wgłębieniu i siedzi tak niezwykle nieruchomo, że już nie tylko ludzki, ale nawet ja- 154 strzębi wzrok rzadko kiedy zdoła go wyśledzić. Z początkiem nocy mama-zajęczyca wraca na miejsce, gdzie pozostawiła swa, gromadką i wtedy każdy z malców na wyścigi padzi do niej, ażeby kilkoma mocnymi pociągnięciami pyszczka wyssać ile się da pokarmu/Pośpiech jest konieczny, bo maleńkie zajączki maję zbyt wielu wrogów, żeby móc poświęcać czas dłuższy na rozkoszowanie się ucztę u piersi matczynej. Zresztą nawet choćby nie było w okolicy czyhającego niebezpieczeństwa, matka na to nie pozwoli. Po kilku minutach otrzęsa małe i znów odbiega w swoich własnych sprawach — bo trzeba wiedzieć, że zajęć jest zwierzęciem nocnym i w tym czasie właśnie szuka sobie pokarmu i żeruje. Jak się wydaje, głównym źródłem jego pożywienia jest kora młodych pędów, chwasty, przysłowiowa zaś kapusta i sałata sę co najwyżej sezonowym uzupełnieniem jadłospisu. Jak długo trwa ta znikoma zresztę opieka matki nad małymi — dokładnie nie wiadomo. Zapewne jest to w dużym stopniu uzależnione od przeróżnych okoliczności oraz niebezpieczeństw, jakie spotkać mogę w cięgu dnia ję sarnę lub jej potomstwo. Prawdopodobnie jednak okres ten nie przekracza dwóch tygodni. Czternastodniowy zajęczek bowiem już nie tylko biernym przycupnięciem, ale szybkim biegiem może ratować się w przypadku 156 Ambroży całuje gościa po raz pierwszy widzianego grożęcego niebezpieczeństwa. A jeśli zajdzie taka konieczność i maleńkie zajęczki spłoszone rozbiegnę się na wszystkie strony, to trudno przecież przypuścić, aby istniała jakaś możliwość ponownego połę-czenia rodziny. Jako dowód, że nie można ostatecznie przesę-dzać cech i zwyczajów danego gatunku na podstawie jednej chowanej u siebie sztuki i jak dalece pod tym względem na nasze poględy wpłynęć może osobisty charakter zwierzęcia — niech posłużę obserwacje nad moimi dwoma zajęczkami. 157 Obydwa chowane były zupełnie jednakowo. Niemniej jednak tylko jeden z nich jest właśnie przysłowiowym tchórzem. Przy każdej próbie zbliżenia do niego, mimo że już od roku przebywa wśród ludzi, rzuca się do szaleńczej ucieczki, miota się, obija o ściany pokoju w kompletnej panice, tak, że stale zachodzi obawa, by sobie przy tym nie połamał nóg, lub nie przetrącił kręgosłupa. Drugi natomiast, imieniem Ambroży, wręcz przeciwnie — zachowuje się niemal jak domowy kot. Bawi się w pokoju, wskakuje na tapczan, nie unika ludzi, potrafi wraz z gośćmi zasiąść do poczęstunku i bardzo skwapliwie spożywać na krawędzi stołu ofiarowane sobie ciasteczko. Do osób obcych zbliża się bez niechęci, swoiście całuje się z nimi, obwąchując im nos i lekko liżąc wargi, co jest z jego strony jakby dowodem zaufania i uznania. Ma jednak i swoje antypatie, ale od nich nie ucieka, tylko energicznie bije przednimi łapami lub też niekiedy próbuje swoich mocnych przednich zębów. A przede wszystkim lubi dźwięki radia; staje wówczas przed głośnikiem, nastawia uszy i długo słucha, naturalnie głównie delektując się muzyką. Jest to jeszcze jeden z dowodów, iż większość zwierząt ssących nie za pośrednictwem wzroku, lecz przede wszystkim węchu oraz słuchu odbiera przeważającą ilość interesujących je informacji ze świata otaczającego. 158 Jeżeli — jak się spodziewam — uda mi się w naszym odradzającym się Zoo rozmnożyć zające, to może kiedyś znów dorzucę garść informacji o tym tak pospolitym, a jednak mało zbadanym zwierzęciu krajowym. «Ambroży» zaczajony pod krzesełkiem Taki tytuł co prawda nasuwa przed oczy obr-az jakiegoś krwiożerczego drapieżnika — lamparta, wilka, czy łasicy, bądź puchacza, czy jastrzębia. Może komuś, co sięgnie nawet aż do żywiołu wodnego przyjdzie na myśl — szczupak. Nikt zaś na pewno nie zgadnie, że mowa tu o chomiku. Chomik... Przecież to, zdaje się, poczciwe zwierzę? Rolnicy nie bardzo go lubią, gdyż niszczy zboża, potrafiąc na zapasy zimowe wymłócić i zmagazynować do trzydziestu kilogramów żyta czy pszenicy, ale na ogół zwierzę to cieszy się naszą, jeżeli nie sympatią, to pobłażliwością. Może nawet ktoś przypomni sobie wierszyk Konopnickiej o muchach, co to «siedziały przy miodzie w chomikowej gospodzie». Tylko że na tym przeważnie kończą się nasze wiadomości o tym zwierzęciu. Bardzo wątpię nawet, czy go ktoś z Czytelników widział choćby na obrazku, a już tym bardziej żywego, mimo iż jest to 160 zwierzę pospolite i dość częste na całych ziemiach Polski i większości Europy. Co prawda, już mówiąc o zającu wspominałem, iż bardzo często o wiele więcej się wie o zwierzętach z krajów egzotycznych, aniżeli o najbliższych sąsiadach. Spróbuję go więc choć trochę opisać. Każdy niemal zna morską świnkę. Otóż chomik i z wielkości, i z kształtu jest do niej całkowicie podobny. Czy to nie zabawne, że aby przedstawić naszego rodaka, który żyje na tych ziemiach już od kilkudziesięciu tysięcy lat, trzeba się uciekać do porównania z przybyszem, który zaledwie przed kilku wiekami zawitał do Europy. A jednak znane mi są takty, gdy chłopcy, napotkawszy przypadkiem w polu chomika, próbowali go złapać, biorąc go za zbiegłą skądś niewinną morską świnkę. I gorzko przypłacali swoją nieznajomość zoologii fatalnym pokaleczeniem rąk, gdyż mały awanturnik na ogół nieskory jest do ucieczki. Na chwytającą go rękę rzuca się nagle i z taką wściekłością zatapia w niej swe długie siekacze, tak drapie, miota się i kąsa, gdy został pochwycony, że nie ma chyba człowieka, który by dotrzymał w ręku tego wyrywającego się «diabła» i choć na chwilę nie rozluźnił uścisku palców. A wtedy chomik silnym szarpnięciem wyrwie się i... tyle go będziesz widział. Umaszczenie chomika jest kaszłanowato-brązo-we, z czarnymi i białymi plamami, przy czym uczeni Któż by przypuszcza!?... 11 161 nie mogę mu darować tego, że stanowi on jeden z rzadkich wyjątków wśród ssaków pod względem rozmieszczenia barw na skórze. Proszę bowiem zwrócić uwagę: u większości znanych nam zwierząt ssących, zawsze najwięcej ciemnego barwika znajdować się będzie na grzbiecie, podczas gdy strona brzuszna jest z reguły jaśniejsza. Tak jest u żyrafy i wieloryba, Iwa jak i małpy, tak będzie u psa, krowy czy konia. Tymczasem chomik, jak na złość, jest zaledwie brązowy na grzbiecie, ale zupełnie czarny na brzuchu. Dla pełni opisu dodam, że na policzkach i po bokach ciała ma kilka niedużych, białych plam. Co dziwniejsze jednak, na stepach Ukrainy, na Kaukazie i w Azji aż do Chin spotyka się bliskiego krewniaka naszego chomika, zwanego szarym chomikiem, który już nie ma tego wyjątkowego ubarwienia, brzuszek jego bowiem jest popielatoszary, dużo jaśniejszy od grzbietu. Z tego co dotąd podałem zarówno o siekaczach (a nie kłach), którymi tak boleśnie gryzie, jak i o podobieństwie do morskiej świnki — zapewne każdy domyśli się, że chomik należy do gryzoni. Największym jego wrogiem w przyrodzie jest łasica — bardzo krwiożerczy drapieżnik. Proszę nie sądzić jednak, że rezultat walki tego drapieżcy z «biedną ofiarą» bywa zawsze z góry przesądzony. Zaatakowany chomik opiera się bowiem tyłem o jakąś wyniosłość, czy kępkę trawy i nie spuszczając 162 Tak niewinnie wygląda «awanturnik» z oczu wijącej się jak piskorz i atakującej łasicy, parskaniem i wystawianiem ostrych pazurków trzyma ją ciągle na dystans, każdy napad odpierając potężnymi zębami. Sam co prawda nie ośmiela się przejść do ofensywy. Nierzadko zdarza się, że łasica wykona niezbyt zręcznie skok, a gdy od razu nie uda się jej chwycić chomika zębami za gardło, on zdoła zatopić zęby w karku wroga i wówczas zazwyczaj wychodzi z walki cało, podczas gdy atakujący drapieżca staje się ofiarą. Dobrze mu tak! — może powie Czytelnik. Sympatia nasza bowiem bywa zaw- 163 sze raczej po stronie napadniętego. Czy jednak chomik w rzeczywistości zasługuje na współczucie — wątpią, gdyż jest to zwierzą (co prawda z naszego, ludzkiego punktu widzenia) — bardzo złe i nieprzyjemne. Już nie mówiąc o szkodnictwie, bo cóż, podobnie jak człowiek, tak i każda istota ma prawo do życia i zaspokajania głodu. Zapoznajmy sią wiąc bliżej ze zwyczajami chomika. Mieszka w głębokiej norze, starannie wygładzonej i wysłanej porozgryzaną na sieczką słomę, od której to komory prowadzę trzy lub cztery króciutkie korytarze do jam spichlerzowych, gdzie przechowywana bywa na zimą miazga z pogryzionych buraków i ziarna wszelakich zbóż. Do nory tej prowadzi wygodny, o łagodnej pochyłości korytarz, używany wtedy gdy chomik ma zamiar nie śpiesząc sią i powoli zejść do swej kryjówki, — a ponadto pionowy szyb, w który zapada sią zwierzą z piorunujące szybkością, gdy depczący po piatach nieprzyjaciel ma nadzieją już, już go pochwycić. To wszystko jeszcze nie jest nic złego. Oszczędnością i własną pracą zdobywane wygody życia, nie przynoszą przecież nikomu ujmy. Nie wydawajmy jednak wyroku przed zebraniem wiadomości do końca. Chomik obudziwszy sią ze snu zimowego, w którym trwa od listopada do końca marca, snu jednak nie tak twardego, aby mu nie pozwolił w cieplejsze 164 dni grudniowo-styczniowe budzić sią i dziesiątkować swój zapas... — wychodzi w końcu marca z nory, aby przewietrzyć sią nieco, uskubać parą listków z pokazującej sią już gdzieniegdzie zieleni lub spróbować świeżego miąsa myszy, żaby czy jaszczurki. Wtedy rozpoczyna też wyszukiwanie sobie małżonki. Obrzęd zaślubin trwa jeden do dwóch tygodni, przerywany zresztą krwawymi walkami z każdym innym spotkanym chomikiem, którego nowo-żeniec uważa za rywala. Później jednak małżeństwo rozdziela sią i wyrodny mąż nie tylko nie pomaga małżonce w wykopaniu sobie nory, jeśliby takowej dotychczas nie posiadała, nie tylko nie dzieli się z nią coraz już łatwiej zdobywanym pożywieniem, bo i zielonych traw, i owadów jest już na świecie coraz więcej, ale zarówno swoją własną żonę, jak i inną samiczkę, zresztą tym bardziej każdego innego samca, uważa za wroga, z którym stacza okrutne walki. Samice, jako na ogół nieco słabsze, nierzadko bywają przy tym zagryzane na śmierć. W tym okresie zresztą samiczki mają co innego do roboty. Zazwyczaj nie wyłażą ze swoich nor, rodząc do siedmiu — ośmiu nagich, bezradnych i ślepych młodych, podobnie jak to jest u myszy i szczurów, z którymi chomiki są blisko spokrewnione. Czy myślicie jednak, że przynajmniej stosunki macierzyńskie są u chomików poprawne? Samica co 165 prawda karmi dzieci swym mlekiem, gdy jednak po kilku tygodniach maleństwa już przejrzę i siako tako obrosnę futerkiem, a matka zauważy, że potrafię już małymi zębkami rozgniatać ziarno — wypędza je natychmiast bezlitośnie ze swej nory, pozostawiajęc własnemu losowi, a przede wszystkim musowi wykopania własnego schroniska, do czego też biedne maleństwa biorę się natychmiast po tak okrutnym wygnaniu przez niedobre rodzicielkę. A tymczasem czyha na nie i łasica, i tchórz, i lis, a z góry w dzień i w nocy grozi to jastrzęb-myszołów, to znów sowa, łaknęca mięsa młodego chomika. Ginie ich więc całe mnóstwo. Niemniej jednak niektóre z nich do-czekuję czerwca, kiedy to w dojrzewajęcym zbożu znajduję świetne schronienie, gdzie łuskaję kłosy najpierw na bezpośrednie potrzeby żołędka, a następnie dla wypełnienia ziarnem swych wydętych policzków. Zapasy te zanoszę następnie do komór spichlerzowych, które jedne po drugiej wykopuję dookoła swej nory pierwotnej. W niewoli chomiki chowaję się źle. Trzymane razem, zagryzaję się wzajemnie na śmierć. Przez cały czas trwania Zoo przed wojnę, ani razu nie udało mi się rozmnożyć chomików. Miałem bowiem z innymi zwierzętami mnóstwo zajęcia. Dopiero w czasie okupacji otrzymałem chomiczkę, które pielęgnowałem sam i która urodziła mi siedmioro młodych. Byłem z tego bardzo dumny, jednakże zła matka od razu 166 zjadła cztery sztuki własnych dzieci; pozostałe wy-karmiła wprawdzie, później jednak zabiła jeszcze dwoje, tak że tylko ostatnie sztukę, które zabrałem jej natychmiast, próbowałem oswoić, ale bez powodzenia. Piotruś — tak bowiem nazwałem chomika — był co prawda łagodniejszy, niż świeżo złapany chomik, jednak i tak dostatecznie zgryźliwy i gryzęcy, aby nikt nie ważył się go brać do ręki. Zginęł mi w czasie powstania. «Nietoperz jest jedynym ssakiem, który lata». Och, to wie każde dziecko. Racja, tylko tu nie chodzi o powszechnie znane informację, że nietoperz fruwa w powietrzu jak ptak, ale właśnie o to — w jaki sposób to robi. No i może należałoby sprostować twierdzenie, że jest to jedyny ssak latający. Na dobrą sprawę mamy jeszcze kilku przedstawicieli innych grup systematycznych, odznaczających się, lubo nie w tak doskonałym stopniu, zdolnością unoszenia się w powietrzu. Spomiędzy nich najbardziej znana była polatu-cha — zwierzę wielkości mniej więcej kuny, które 168 między przednimi, a tylnymi łapami ma gruby fałd ufutrzonej skóry. Ponieważ polatucha prowadzi życie nadrzewne, to gdy zagraża jej jakieś niebezpieczeństwo, skacze czasem w przestrzeń z najwyższej nawet wysokości, bez obawy, by spaść, jak kamień tuż u stóp drzewa, gdyż rozpostarłszy szeroko łapy i naciągnąwszy fałdy skóry, tworzy z ciała coś w rodzaju szerokiego spadochronu. Dzięki temu zwierzę nie tylko opada powoli, tak że nie grozi mu rozbicie przy zetknięciu z ziemią, ale w dodatku taki spadochron pozwala «płynąć» w powietrzu, dzięki czemu miejsce wylądowania może być czasem nawet o sto metrów odległe od drzewa, z którego polatucha startowała. Jeśli Czytelnik zrobi zastrzeżenie, że to można co najwyżej nazwać skokiem ze spadochronem, ale nie lataniem, nie będę się sprzeczał, jednak zgodzi się chyba każdy, że można to uważać za coś w rodzaju początków rozwoju szybownictwa wśród zwierząt i że następnym «udoskonaleniem» byłoby zapewne coś takiego, co widzimy dziś u nietoperza. Przekształcenia jego budowy w celu przystosowania się. do latania są rzeczywiście bardzo duże. Przede wszystkim skóra nie tylko rozpięła się między kończynami zwierzęcia, ale rozszerzyła się również na palce przednich kończyn, które ponadto, z wyjątkiem kciuka, przybrały zadziwiającą wprost długość. Dość powiedzieć, że środkowy palec ręki 169 nietoperza jest znacznie dłuższy, aniżeli cała jego normalnie wykształcona noga tylna. Między więc palcami «rąk», długim ramieniem, nogami tylnymi i ogonem rozpościera się błona, również pochodzenia skórnego. Tylko że u polatuchy ufutrzona skóra fałdy nie różniła się od tego, co okrywało resztę ciała, błona nietoperza zaś jest cieniutka, naga i lekka, a po napięciu palców tworzy idealne, elastyczne powierzchnię lotne. W razie potrzeby nietoperz może owinąć się nią całkowicie, przypominając wówczas człowieka, otulonego w płaszcz nieprzemakalny. Trzeba dodać, że zwierzątko posiada specjalne kostki do napinania błony w czasie lotu, aby uzyskać w razie potrzeby większą lub mniejszą sztywność, — na przykład tak zwane kostki ostrogowe. Okazuje się, że wśród wielkiej ilości gatunków nietoperzy rozróżniamy też, tak jak i u ptaków, różne stopnie przystosowania lotniczego. Gatunki wylatujące wcześnie, jeszcze przed zachodem słońca, mają skrzydła długie i wąskie, coś niby mewa lub sokół, latają też znakomicie i wysoko, uwijając się często między szybującymi jaskółkami, tak, że tylko wprawne oko wypatrzy je na tych wysokościach. Najczęściej widujemy niektóre gatunki, wylatujące później, które nie wznoszą się nigdy tak wysoko, ani nie rozwijają tak wielkiej szybkości. Jeślibyśmy jednak mieli odpowiedzieć na pytanie — jak latają nietoperze, to niejednemu prawdo- 170 podobnie nasunęłaby się odpowiedź: «A no cóż, tak jak ptaki, machając skrzydłami». Ołóż właśnie o ło chodzi, czy ptak naprawdę lata tylko machając skrzydłami. Przypominamy sobie wróbla, kawkę, srokę, czy ciężko wiosłujące w powietrzu wronę... «Tak, bez wątpienia, wiadomo zresztą, że inaczej nie można by się utrzymać w powietrzu. Od tego przecież są skrzydła, żeby nimi ptak poruszał w czasie lotu». Ale teraz z kolei odtwórzmy sobie przed oczyma obraz wysoko krążących bocianów albo sokołów, czy orlików, a gdyby to było ponad możliwości Czytelnika, to już każdy chyba pamięta uwijające się nad wodami jaskółki. Zgrabnie przeplatają one w powietrzu koła, ósemki czy elipsy, bez jednego nawet drgnięcia skrzydeł. Rozpędzone ptaki szybują w przestworzach, nie wykonując żadnych ruchów, wykorzystując do swego ślizgowego lotu prędkość, jaką nadaje im spadanie z pewnej wysokości. Ale znów bocian, wywindowawszy się pracowicie na kilometrową wysokość, krąży wciąż na tym samym poziomie, bądź wznosi się nawet jeszcze wyżej, przez cały czas trzymając skrzydła rozłożone, tak, jak gdyby to były sztywne płaty aeroplanu. Jakaż siła utrzymuje go w powietrzu, a nawet unosi go do góry? Przecie bądź co bądź nie jest on samolotem, któremu prędkość, zamiast ruchów skrzydeł, 172 nadaje śmigło. Bocian korzysta wtedy ze wstępujących, czyli ciągnących z dołu ku górze prądów powietrza, które bez żadnego wysiłku z jego strony wznoszą go coraz wyżej i wyżej. A zatem wśród ptaków rozróżniamy dwa typy lotu: zwykłe fruwanie, polegające na utrzymywaniu się w przestrzeni dzięki ciągłemu uderzaniu szeroką płaszczyzną skrzydeł o powietrze, bądź też (i to są najlepsi lotnicy), przez wyzyskiwanie na sztywnych, wyprostowanych skrzydłach prądów powietrza i wiatru, a tylko od czasu do czasu, w razie potrzeby podciągając się w górę kilkoma machnięciami skrzydeł. Jak się więc rzecz przedstawia z naszym bohaterem? Choć, jak wspomniałem, niektóre nietoperze latają bardzo szybko, to jednak żaden z nich nie osiągnął jeszcze doskonałości lotu ślizgowego, czyli planującego. Zawsze nieboraki muszą utrzymywać się w powietrzu szybkimi ruchami skrzydeł, ani na chwilę (potężne zresztą) mięśnie piersiowe i grzbietu nie mogą zaprzestać pracy, gdyż inaczej nietoperz jak kula opadłby na ziemię. Pod tym względem dystansują go nawet drobne ptaszki, jak wróbel, sikora czy zięba — umieją one lepiej wykorzystać powietrze, gdyż choć na parę chwil potrafią przerywać machanie skrzydłami i odpocząć w locie żaglowym. Braki lotnicze nietoperzy, jak można przypuszczać, są przyczyną tego, że nietoperze nie zdołały, mimo posiadania skrzydeł, zwiększyć swoich szans 173 srm życiowych przez wyrobienie zdolności przelotów wiosenno-jesiennych. W pewnym stopniu ułatwieniem dla tych gatunków, które żyję w klimacie bardziej chłodnym, jest (charakterystyczna dla wielu ssaków) możność przepędzenia niesprzyjającej pory zimowej w stanie letargicznego snu. Dzięki temu zapewne nietoperz, którego większość gatunków zamieszkuje raczej strefy podzwrotnikowe, może jednak sięgać aż po koło biegunowe. Poznaliśmy więc już sposób latania naszego bohatera, ale ci, którzy kiedykolwiek interesowali się lotnictwem, wiedzę może, iż najważniejsze i najtrudniejszą sprawę jest nie tyle umiejętne zachowanie się w przestworzach, co lądowanie i start. Zrywające się ptaki od razu w lot swobodny wpa-daję tylko wtedy, jeżeli uprzednio znajdowały się na jakimś wzniesieniu, na przykład na rynnie, dachu lub gałęzce drzewa. Wówczas ptaszek rzuca się najpierw «na łeb, na szyję» w dół, a uzyskawszy w ten sposób pewne szybkość w powietrzu, potem dopiero zaczyna powiększać ję uderzeniami skrzydeł i wznosi się powoli w górę. O wiele gorzej rzecz się przedstawia, gdy trzeba zrywać się z ziemi. Proszę przy sposobności popatrzeć, jak podrywa się z ziemi jakiś większy ptak. Chyba każdy może kiedyś zaobserwować choćby gawrona, czy wronę. Przekonamy się wtedy naocznie, że nie wystarczy, 174 Hamowanie lołu jak to się zazwyczaj mówi w opowiadaniach, czy wierszykach — «rozwinęć skrzydła i od razu wznieść się w przestworza». Od biedy jeszcze zdołaję to zrobić ptaki, które siedziały choćby na maleńkim wzgórku, przynajmniej wielkości kretowiny. Nato- 175 miast te, które stoją na zupełnej równinie, nie zerwę się z całe pewnością od razu, lecz tak jak samolot muszą rozpędzić się na ziemi, ażeby potem dopiero rzucić się niejako w powietrze i dalej już podtrzymywać lot uderzeniami skrzydeł. Czasem jednego, czasem aż trzech, czterech skoków rozbiegowych trzeba, aby móc oderwać się od ziemi. Trudniej zaobserwować zrywanie się ptactwa z wody, wtedy jednak potężne uderzenie płetw o jej powierzchnię daje wyrzut ciajfa w górę, a resztę dorobię rozpostarte, mozolnie pracujące skrzydła. Nietoperzowi start z płaszczyzny nastręcza bardzo wielkie trudności, zazwyczaj też nie widuje się go na ziemi. Bo cóżby miał na niej robić? Owady, którymi się żywi, umie chwytać tylko w locie, — łażące po drzewach, czy przemykające się po ziemi wśród trawy nie; istnieją dla niego, po prostu ich nie dostrzega. Życie przepędza wieczorem, bądź nocą w powietrzu n^ polowaniu, w dzień zaś śpi w starych ruinach, szczelinach skalnych lub dziuplach drzew, ale zawsze uczepiony tak, ażeby mógł z wysokości wykonać skok do lotu... Czy jednak zupełnie pozbawiony jest zdolności zerwania się z ziemi, to znaczy, gdyby pochwyconego nietoperza położyć na przykład na podłodze, nigdy z niej nie mógłby się zerwać? Doświadczenia wykazały, że i w tych warunkach nasz lotnik może dać sobie radę, acz z wielkim mozołem. 176 Naturalnie, jeżeli przy złapaniu nietoperza zmęczy się go lub co gorsza uszkodzi, biedne zwierzę z podłogi nie wzniesie się do lotu. Jeśli jednak będzie ło zwierzątko mocne i zdrowe, to po umieszczeniu go na podłodze, zaobserwujemy, jak zacznie rozkładać skrzydła, pełzać, aż wreszcie wykona kilka skoków, starając się uchwycić równowagę w powietrzu silnymi machnięciami skrzydeł. Oczywiście jeżeli w pobliżu będzie noga od krzesełka albo taborecik, to nietoperz, posiłkując się pazurkami tylnych kończyn oraz kciukiem przednich wydostanie się na górę, a potem już normalnie rzuci się do lotu. Wspaniałe są za to umiejętności lądowania nietoperza. Okazuje się, że potrafi on wykonać jak najostrzejsze skręty i wiraże, wlatywać do stosunkowo niewielkich szczelin i otworów, a w jaskini lub dziupli od razu tylnymi łapkami chwytać odpowiedni załom ściany, aby za chwilę, stuliwszy skrzydła, zwisać już głową w dół, niby dojrzały owoc na gałęzi. Omówiliśmy zatem sposoby fruwania, omówiliśmy start i lądowanie, nie poruszyliśmy jednak, jak dotąd, sprawy kierowania w czasie lotu. Tylko . w przestarzałych książkach przyrodniczych znajdują się informacje, że czy to ptak, czy nietoperz w czasie lotu sterują ogonem. Jest to po prostu naiwne postawienie sprawy, gdyż do skręcania w prawo, czy w lewo wystarcza mocniejsze uderzenie przeciwległym skrzydłem. Natomiast istotna i ważna jest kwestia, 178 w jaki sposób nietoperz orientuje się w czasie ruchu. Nocne ptaki na ogół mają wielkie oczy i prawdopodobnie one dają im możność kierowania się podczas lotu, chociaż i słuch jest im tu bardzo pomocny. Jeśli chodzi o nietoperze, to już sam fakt, że oczka ich są maleńkie, a uszy z reguły olbrzymie, wskazywać by musiał, że raczej słuch odgrywa główną rolę w informowaniu o tym, co się dzieje dookoła. Naturalnie decyduje tylko doświadczenie. I oto doświadczenie dało zadziwiające wręcz wyniki. Puszczono nietoperza, oślepionego nałożonymi na oczy plastrami do pokoju, w którym na różnych wysokościach poprzeciągane były sznury do bielizny. Na każdym z nich umieszczony był dzwoneczek, tak że najlżejsze zawadzenie o przeszkodę sygnalizowane było dźwiękiem. Otóż proszę wyobrazić sobie, że ślepy nietoperz, po nieznanym sobie, zapełnionym sznurami pokoju, fruwał z taką samą łatwością, jakby po pustej przestrzeni i nie wywołał ani jednego jęknięcia dzwonka. Natomiast przy uszkodzeniu ucha, na przykład przez wycięcie klapki, znajdującej się u jego nasady, nietoperz zostaje pozbawiony zupełnie orientacji przestrzennej. Obija się on wtedy o ściany i różne przedmioty, choćby nawet oczy miał w najzu-pełniejszym porządku. 179 Doświadczenie to robiono już przed kilkudziesięciu laty i wywołało ono wielkie zdumienie. Uważano wtedy, że nietoperz obdarzony jest jakimś «cudownym zmysłem», pozwalającym mu wyczuwać ciała stałe na odległość. Tymczasem teraz (jak to zwykle bywa z wszelkimi cudownościami), cała sprawa została wyjaśniona zgodnie ze zwykłymi prawami tizycznymi. Niemniej jednak sposób, w jaki radzi sobie nietoperz, jest niezwykle interesujący i dowcipny. Fruwając mianowicie w nieznanej przestrzeni, nietoperz wydaje bez przerwy cichutkie piski... Są one jednak tak cieniutkie, czyli o łonie tak wysokim, że nieuchwytnym już dla ucha ludzkiego. Toteż nic dziwnego, że przed wynalezieniem i zastosowaniem odpowiednich przyrządów, ludzie o tych dźwiękach, wydawanych przez nietoperza, w ogóle nic nie wiedzieli. Jak wiadomo, tala dźwiękowa, jeśli napotka po drodze jakieś ciało stałe, odbija się od niego i może powrócić, wywołując powtórzenie dźwięku, — nazywamy to echem. Otóż kiedy nietoperz w locie zbliży się do jakiegokolwiek przedmiotu stałego, ten ostatni w zależności od swego kształtu i wielkości daje odpowiednie «echo pisków», którymi (co prawda w ciszy dla ludzkiego ucha) odzywa się stale nietoperz. Echo to, dochodząc do uszu nietoperza, wystarcza mu widać do zorientowania się, w którą stronę skręcić, aby znaleźć wolną drogę. 181 Jak widać, odbywa się więc bez cudowności. Zadziwiające jest jedynie, że nietoperze już od dawna używają sposobu, opartego w założeniu na tych samych zasadach, co tak modny po wojnie wynalazek ludzki — radar, pozwalający obecnie i człowiekowi na określanie, w jakiej odległości znajdują się większe lub mniejsze bryły przedmiotów stałych. Jeśliby ktoś zapytał, czym jeż wyróżnia się specjalnie spośród wszystkich innych ssaków, na pewno każdy odpowiedziałby, że kolcami. Tymczasem nie jest to cecha charakterystyczna wyłącznie dla jeża. Nad Morzem Śródziemnym, zarówno po stronie europejskiej, jak i afrykańskiej, oraz w Indiach żyje zwierzę, przynajmniej dziesięciokrotnie większe od jeża, należące do gryzoni (podczas gdy jeż, jak zapewne Czytelnikom wiadomo, razem z kretem i ryjó-wką, tworzy grupę owadożernych); zwierzę to, noszące dziwaczną nazwę jeżozwierza, posiada kolce na kilkanaście centymetrów długie, grubości obsadki od pióra. W dalekiej Australii żyje znów inny ssak, którego kolce nie są tak ostre jak u jeżozwie- 183 rza, łym niemniej również jesł nimi na całej grzbietowej stronie ciała dość gęsto pokryty. Kolce więc nie są specjalnością jeża. Za to żadne zwierzę nie ma pod skórę tak potężnego wora mięśniowego, który ma zdolność naciągania się na wszystkie członki jeża, skutkiem czego zostaję one zwinięte w rodzaj kuli. Ponieważ na tym worze mięśniowym leży jeszcze okryta kolcami skóra, nic dziwnego, że całe zwierzętko może w zależności od swej woli zamieniać się w bryłę najeżone ze wszystkich stron igłami. Zresztę ta sprawa jest wszystkim dobrze znana; pomówmy raczej w zwięzku z jeżem o rzeczach mniej pospolitych, a przez to dla Czytelników bardziej interesujęcych. Jeż, jak wszystkie owadożerne, jest żarłokiem, lecz nie umywa się nawet pod tym względem do kreta, który dziennie konsumuje ilość pokarmu równe swojej wadze. • Rosły osobnik, osięgajęcy ciężar całego kilograma, zjada zaledwie sto do stu dwudziestu gramów pokarmu w cięgu dnia, co stanowi najwyżej ósme część wagi jego ciała. Jeżeli jednak kret prawie zupełnie nie dba o pokarm roślinny, to jeż pochłania dosłownie wszystko. Ktoś powiedział, że jest niejako niedźwiedziem wśród małych zwierzęt, bo tak jak on zjada równie chętnie orzeszki buczynowe jak ślimaki, marchew jak i pszczoły czy dżdżownice, owoce zarówno jak jajka i pisklęta. Co prawda, mó- 184 To zwierzę pozostawiam bez podpisu więc tak, powinienem był uczynić pewne zastrzeżenie, albowiem jeż z całe pewnościę najchętniej zjadać będzie owady, na drugim miejscu postawi myszy, jaszczurki, żmije czy żaby, wreszcie jajka, a na końcu dopiero pokarm roślinny. Ale na dobra sprawę chętnie je po prostu wszystko. W zwięzku z tym dość dużo słyszy się o pożyteczności jeża, jako tępiciela żmij, przy czym utarło się przekonanie, że jest on na jad tego gada zupełnie niewrażliwy. Rzeczywiście jeż na różne trucizny jest dużo bardziej wytrzymały, aniżeli inne zwierzęta. Na przykład od morskich świnek, zwierzętek tej samej mniej więcej wagi i wielkości, jest odpor- 185 niejszy 40 razy, — i fo nie łylko na jad żmij, czy frucizny zawarte w niektórych owadach, np. kan-tarydach, ale również na toksyny, (czyli jady zarazków chorobotwórczych), takich jak dyfteryt, a nawet tężec. Tylko morfina i strychnina działają na niego łatwo, jak i na inne zwierzęta. Być jednak wytrzymałym — nie znaczy to być zupełnie niewrażliwym. Swoich zwycięstw nad żmijami nie zawdzięcza jeż wyłącznie zręczności w poruszaniu się, tak jak indyjski ichneumon, walczący z okularnikiem. W zapasach ze żmiję jeż nie stara się chwycić jej tuż za głowę, aby zręcznie uniemożliwić cios jadowitych zębów wroga. Podpełza tylko ostrożnie, wprawdzie rozkulony, ale w takiej pozycji, że kolczaste fałdy na bokach zwisają niemal do ziemi, osłaniając zupełnie krótkie nogi, kolce zaś na czole, nastawione wprost na wroga uniemożliwiają niemal chwyt za głowę — tę jedyne naprawdę odsłoniętą część ciała. Jeż zatapia zęby w gada, byle gdzie, najczęściej w okolicy ogona i natychmiast błyskawicznie podkula głowę pod opancerzony kolcami tułów. Żmija wykręca się na wszystkie strony i próbuje wpić zęby w ciało przeciwnika, napotyka jednak wciąż tylko na sterczące w różnych kierunkach ostrza, a niedosięgalny wróg, przesuwając jedynie o milimetr chwyt zębów, gruchocze po kolei jej kręgi. Zazwyczaj po kilku minutach takiej walki na śmierć i życie jeż czuje się zmęczony, 186 porzuca więc swą już na wpół obezwładnioną ofiarę, odskakuje o kilka kroków, zwija się w kłębek i odpoczywa. Wkrótce jednak znów podpełza do żmii i teraz już od razu stara się przegryźć kręgi tuż przy głowie, ażeby ostatecznie pokonać przeciwnika. Tak dzieje się zazwyczaj, ale nie zawsze. Czasem zdarza się sytuacja odwrotna. Zdołano zaobserwować, że gdy pewien jeż, wielokrotny zwycięzca nad żmijami, został w końcu przez jedną z kolejnych ofiar ukąszony w policzek, — wydawszy żałosny pisk zaczął charakterystycznie obcierać przednimi łapkami pysk i nos, a prawie zaraz potem zwinął się w kłębek, oddychając głęboko i ciężko i od 187 czasu do czasu lekko drżąc. Po godzinie dało si^ zauważyć, że ugryzione miejsce z lekka nabrzmiało igły leżały płasko, zwierzę nie było w stanie ich na^ stroszyć, choć go dotykano i brano do ręki. Wpraw^ dzie podane miseczkę mleka niefortunny zapaśni^ wypił, jak to się mówi, jednym tchem, stałego po^ karmu jednak tknąć nie chciał. Zwinął się ponownie w kłębek, tak iż można było myśleć, że śpi spokoj4 nie, jedynie ciężki oddech i coraz częściej wstrząsa^ jące całym ciałem drgawki wskazywały, że nie czuj^ się dobrze. Zdechł też po dwóch godzinach. Czynione później doświadczenia wykazały, ż^ rzeczywiście po ukąszeniu przez żmiję jeż może wy4 żyć zaledwie około dwóch godzin. Dowodzi to je^ dnak dużej wytrzymałości, albowiem — aczkolwiek wątpliwa to dla niego pociecha — biała mysz w tav kich wypadkach pozostaje przy życiu tylko jedną d^, dwóch minut, a morska świnka cztery minuty. Oprócz żmij jeż tępi myszy. Powszechnie twierv dzą, że jeśli wpuścić go do piwnicy i nie dawać ?? tam żadnego pożywienia, to znakomicie wyniszczy te szkodliwe gryzonie. Naturalnie fen «znakomity, sposób», przez bezmyślnych ludzi wielokrotnie stosowany, kończy się śmiercią głodową biednego zwierzęcia — o ile nie uda mu się szczęśliwie wy^ mknąć jakąś dziurą. Bo zastanówmy się przecież: je^ rzeczywiście chętnie zjada myszy, ale mimo że nikł nie spodziewałby się nawet, jak szybko potrafi si^. 188 Tak jeż rozprawia się ze żmiję on poruszać i jak zgrabnie i energicznie urn1 jdac' 2 kać, to jednak już z całej jego budowy w^ t ., w polu, jak to się mówi «w gonionego», ' . tyle szans pochwycenia jej, co na przykł3 dźwiedź złapania antylopy. Nic więc dziwni ze 189 nie może upolować myszy w piwnicy, gdzie cała sztuka polega właśnie na błyskawicznym dopadnię-ciu zdobyczy. A teraz pomówmy o stosunkach małżeńskich jeża. Wspominałem już o zwierzętach, niezbyt ładnie postępujących ze swoimi żonami, za to teraz z prawdziwe przyjemnością mogę powiedzieć, że nasz bohater zachowuje się w życiu rodzinnym nienagannie. Jeżeli nawet on i jego małżonka mają oddzielne nory, to jednak zawsze w pobliżu, a nieraz zdarza się, że samiec i samica zamieszkują wspólne gniazdo. Po siedmiotygodniowym współżyciu z małżonkiem, pod koniec maja samica rodzi cztery do sześciu, w wyjątkowych przypadkach nawet osiem nagich, ślepych jeżątek, których białe, zupełnie jeszcze mięciutkie kolce wysuwają się z naskórka już w ciągu pierwszego dnia po urodzeniu. Jeżyki nie są zbyt małe, mają bądź co bądź do 7 cm długości. Po tygodniu wielkość igieł dochodzi do centymetra ' zaczynają one u nasady uzyskiwać czarne zabarwienie. Po upływie miesiąca małe już są zupełnie podobne do rodziców. Ssą jeszcze pokarm matki, ale z zapałem rzucają się na każde pożywienie, jakie czuła rodzicielka przyniesie do gniazda. Pod jesień młode usamodzielniają się zupełnie; toteż zdobywanie wielkich ilości pokarmu dla nagromadzenia 190 w organizmie zapasów na okres zbliżającego się snu zimowego przeprowadzają już «na własną rękę». A trzeba pamiętać, iż jeż, pragnąc dobrze przysposobić się do zimy, musi co najmniej podwoić swoją wagę. Jak się okazuje, wtedy właśnie najważniejszym składnikiem jego pożywienia są —¦ nie żaby ani myszy, lecz przede wszystkim pełne tłuszczu larwy owadzie, wcale nie łatwe do zdobycia, a stanowiące ulubiony pokarm jeża. W końcu października pod krzakami, w nawianych kupach liści, pod mchem, jeż wyściela sobie rodzaj gniazdka i tam zapada w typowy dla niektórych zwierząt w okresie zimowym «niby-sen». Jest to jednak raczej coś w rodzaju długotrwałego letargu. Ruchy oddechowe bowiem zwalniają się znacznie, temperatura ciała opada. Gdy jednak w ciągu zimy trafią się dni ciepłe, zwierzę może przebudzić się, poruszyć, a nawet wyjść z legowiska, aby- po pewnym czasie powrócić do niego i zasnąć z powrotem. Albowiem jeż nie śpieszy się z opuszczeniem ostatecznym schronienia. Choćby nawet już odrętwienie snu przeszło, siedzi jeszcze w ciepłym gniazdku, aż średnie temperatury dni podniosą się do +15° C. Wtedy wychodzi na świat i zaczyna na nowo swe życie drapieżcy. W okresie wiosennym nadwątlone zapasy organizmu zwierzęcia dają się szybko uzupełnić jajami, które wiele ptaków składa do gniazd na ziemi 19f i kłóre łu staję się pastwę jeża. Nie przebiera on zre-sztę; jeśli już zdężyły się wykluć pisklęta, i one pa-daję ofiarę jego żarłoczności. Mimo posiadania kolczastego pancerza, który sprawia, że pies, a nawet lis po kilkakrotnych atakach lub długotrwałym doskakiwaniu i naszcze-kiwaniu odchodzę w końcu zniechęcone z pokłutymi wargami i nosem — nasz jeż ma wrogów strasznych, wrogów, przed którymi nie ochronię go groźne kolce. Należy do nich przede wszystkim puchacz. Potężne pazury i grube rogowe łuski na nogach pozwalaję puchaczowi w każdej pozycji — rozkulonego czy zwiniętego — chwytać biednego jeża w szpony i nieść do gniazda, gdzie bez trudności zostaje on rozszarpany na sztuki i rozdzielony między zazwyczaj dwa ledwo opierzone pisklęta. Może ktoś jednak powie, że puchaczy nie ma znów tak dużo, aby mogły zbytnio trzebić tych rycerzy w kolczugach. To racja — o wiele gorszym wrogiem jest zwykły tchórz. Podkrada się on do jeża prawdopodobnie w czasie jego snu, kiedy zwierzę nie jest dostateczni© zwinięte — i wtedy jeden chwyt mocnych zębów drapieżnika wystarcza, aby uniemożliwić ofierze zbawczy skręt. Zwierzętko słabnie zwolna i w końcu staje się łupem napastnika. Widziano gniazda tchórzy, w których okolicy znaleziono aż siedem mniej lub więcej świeżych kolczastych skórek. 192 Trzecim jego nieprzyjacielem jest mróz. Jeż nie ma zwyczaju przygotowywać swego legowiska zimowego starannie, jak świstak lub suseł, toteż więcej niż często w czasie mroźnej lub tylko bezśnieżnej zimy wszystkie mniej starannie opatulone w liście i mchy jeże, jak również te, którym na jesieni niezbyt sprzyjało szczęście w łowach i skutkiem tego nie maję w swym organizmie dość materiałów do utrzymania ciepła wewnętrznego — już nie budzę się do życia z nadejściem wiosny. A wreszcie jeszcze jeden rodzaj wrogów — wrogów, których my, ludzie, opatrzeni chwytliwymi palcami ręk, nie obawiamy się tak bardzo i uważamy ich co najwyżej za dokuczliwych intruzów. Łatwo się domyślić, że mowa tu o półpasożyfniczych owadach. Nawet pies czy kot pazurami będź wargami może przepędzić lub wyłapać wśród kudłów niepokojęce go pchły. Natomiast jeż jest bezbronny wobec pasożytów, które buszuję bezkarnie wśród igieł jego groźnego pancerza. Nie tylko o złapaniu wroga mowy być nie może, ale nawet o podrapaniu swędzęcegó miejsca. A jeże maję nie tylko swój specjalny gatunek pcheł, ale nadto cierpię od kleszczy, które wpite w skórą, całymi tygodniami ssę krew zupełnie bezbronnego wobec nich zwierzęcia. Jak więc widać, to co służy jako ochrona zwierzęcia przed jednymi wrogami, może ułatwiać ataki innym nieprzyjaciołom, tak że zawsze w przyro- Któż by przypuszczał?... 13 / 193 dzie istnieje pewna równowaga, nie pozwalająca jednemu gatunkowi zbyt długo panować nad innymi. Wyjętek — jak dotychczas — stanowi jedynie człowiek. SPIS TREŚCI Str. Nasza małpka Lusia............ 7 O szympansach i o Lusi........... 15 Pancio i Teresa.............. 28 Przygody Kasi.............. 38 Narodziny Tuzinki............. 46 Likaon .............." . 58 Łoś ; ... . .-¦........... 69 Kret................. 79 Niedźwiedzie ............". . 91 Tyr i Muskwa . . . ........... 105 Wielka Panda .............. 116 Kukułka . :....... ....... 125 Kangurek w pończosze......_..... 137 Zajęć bez buraczków.......... 148 Awanturnik................ 160 Jak poruszają się nietoperze......... 168 Jeż . ................ 183 mm POGADANKI O ZWIERZĘTACH, ZAWARTE W NINIEJSZEJ KSIĄŻCE, WYGŁOSZO N E ZOSTAŁY PRZED MIKROFONEM POLSKIEGO RADIA NAKŁAD 10.000 EGZEMPLARZY NA PAPIERZE ILUSTRACYJNYM 90 GR I 500 EGZ. NA PAPIERZE BEZDRZEWNYM 61 ?86 CM - UKŁAD GRAFICZNY ANTONIEGO TREPIŃSKIEGO - ODBITO W KWIETNIU 1949 W DRUKARNI W. L. ANCZYC I SPÓŁKA W KRAKOWIE - SKŁADAŁ NA LINOTYPIE MIECZYSŁAW JUSZCZYK, ŁAMAŁ EUG. ZAKULSKI, POD KIERUNKIEM STANISŁAWA OBTUŁOWICZA. TŁOCZYŁ JÓZEF MOLENDA I ST. WOŁKOWSKI 1187/48 M-34409 -•"4fc^ RADIOWY INSTYTUT WYDAWNICZY ® O UPOWSZECHNIENIE KULTURY. Przemówienie Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta na otwarcie radiostacji we Wrocławiu. Wydanie ozdobne. Cena zł 30.— BIBLIOTEKA POLSKIEGO RADIA Nr 1 Dr Bolesław Skarżyński, prof. U. J. i dr Stanisław Skowron, prof. U. J. PRZYRODA TWORZY CZŁOWIEKA. Stron 168, rycin 21 Wyczerpane Nr 2 Dr Eugenia Stołyhwo, doc. U. J. NASI PRA-RODZICE. Kim jest i jak powstał człowiek. Stron 144, rycin 45 Cena zł 200.— w oprawie 350.— Nr3 Dr Józef Sieradzki, WĘDRÓWKA PO STULECIACH, Ustroje gospodarcze i ruchy społeczne. Stron 144 Wyczerpane Książka zatwierdzona przez Ministerstwo Oświaty do użytku szkolnego — w bibliotekach licealnych i nauczycielskich. Nr 4/5 Dr Witold Doroszewski, prof. Uniw. Warsz. ROZMOWY O JĘZYKU. Str. 232 Cena zł 300.- woprawie450.— Nr 6 Wacław Bielecki, EUROPA Z PROFILU. Reportaże z podróży. Z rysunkami Antoniego Uniechowskiego. Str. 200 Cena zł 200,— woprawie350.— Nr 7 Dr Witold Rybczyński, CO TO JEST RADAR. Stron 48, rycin 14 Cena zł 80.— w oprawie 180.— Nr 8 Józef Barbag, GEOGRAFIA GOSPODARCZA POLSKI w zarysie. Stron 133, fotografii 8, map i wykresów 9 Cena zł 200.— w oprawie 400.— Nr 9 17 OPOWIADAŃ nagrodzonych i wyróżnionych na Radiowym Konkursie. Literackim. Pod redakcją Karola Kuryluka. Z przedmową Jerzego Pańskiego Cena zł 200.— Nr 10 Dr Jan Żabiński, KTÓŻ BY PRZYPUSZCZAŁ?... To i owo o zwierzętach. Z ilustracjami Kazimierza Grusa W DRUKU Nr 11/12 Inż. Władysław Cetner, RADIOFONIA. Od mikrofonu do stacji nadawczej i odbiornika DO NABYCIA WE WSZYSTKICH KSIĘGARNIACH RADIOWY INSTYTUT WYDAWNICZY KRAKÓW, UL. WRÓBLEWSKIEGO 6 ?: