KAKTUSY
Z ZIELONEJ
ULICY
Wiktor Zawada
Kaktusy
Ą
POWIEŚĆ DLA   MŁODZIEŻY
Okładka ł karta tytułowa MARIAN OLESZCZUK
Ilustracje LUDWIK PACZYŃSKI
Redaktor ALICJA ZAGORSKA-CZARNECKA
WYDAWNICTWO   LUBELSKIE   •   LUBLIN   1970
Wydanie II. Nakład 30 000 + 260 egz. Ark. wyd. 14. Ark. druk. 19,75. Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 82 X 104 cm. Oddano do składania 9 IV 1969, druk  ukończono w lutym  1970  r.  Cena  zł  21.—
Druk: Rzeszowskie Zakłady Graficzne, Rzeszów, ul, Marchlewskiego 19. Zam. 2149 G-2-337
PODCHORĄŻY NIE ZDRADZIŁ
}Nstawaj! Natychmiast wstawaj!
Bysiek Stawski tarmosił śpiącego, ściągał z niego koc i pokrzykiwał coraz donośniej:
—  Zdradził! Zdradził nas podchorąży!
Te słowa dotarły wreszcie do świadomości Dzidka Centa i podziałały lepiej od kubła zimnej wody, bo chłopiec zerwał się natychmiast z posłania i trąc zaspane oczy, zawołał:
—  Gdzie się pali? Znowu obórka Sępińskiego?
—  Nie pali się, ciamajdo. Obudź się wreszcie! Podchorąży Czupryna nie dotrzymał słowa! Znikł, przepadł razem z koniem i całym ułańskim rynsztunkiem!
—  Niemożliwe?! — Na twarzy Dzidka odbiło się bezmierne zdumienie.
—  To przetrzyj oczka, ofermo! Idź, zobacz na własne oczy:  w stajni pustki, a pani Czuprynowa łzy ociera fartuchem i pochlipuje za synem.. Mnie przegoniła z mieszkania.
—  Ale przecież podchorąży umówił się z nami, że rano pojeździmy na Wichrze. Że pomusztruje nas karabinkiem.
—  Obiecanki cacanki, a głupiemu radość. Mieliśmy też ścinać szablą słomiane chochoły, oglądać woltyżer-kę i gryźć wojskowe suchary! A teraz pocałuj psa w ogon!   Zdradził!   Zdradził ten   twój   podchorąży! — wyrecytował Bysiek jednym tchem.
—  Dlaczego zaraz mój? Taki sam mój, jak i twój.
—  A kto się pierwszy pchał na siodło, kto podstawiał gębę do całowania? Nawet Milka, choć dziewczyna, nie mazała się przy powitaniu.
—  Przecież  wiesz,  Bysiek,  jak lubię  pana  Mietka. To on uratował mnie, kiedy tonąłem na bełku w Ła-buńce. Dawał pojeździć na Szpaku, zanim sprzedali konia do wojska. A pamiętasz, jak grał na beku? Nawet Szeląg z Zaułka nie mógł wtedy strzelić nam bramki! A kiedy pan Mietek poszedł na wojnę, wszyscy płakali, jakby już nie miał wrócić.
—  Nie roztkliwiaj się, babo! Zrozum, że twój ukochany pan Mietek zrobił nas na szaro i wyniósł się bez słowa pożegnania.
—  Nieprawda! Skąd wiesz, że nie musiał? Pamiętasz chyba, jak mówił, że wpadł do domu na kilka godzin, bo rano jego szwadron miał udać się w dalszą drogę? Może w nocy przyszedł inny rozkaz?
—  Klituś bajduś. Gdyby tak było, zbudziłby nas. Zamiast gadać, chodź lepiej na podwórze. Milka i Szybki Jędrek już czekają i nie plotą jak ty.
Dzidek szybko zrzucił pidżamę, wciągnął koszulkę bez rękawów, wypłowiałe od słońca spodenki i wąskimi schodami zbiegli z pięterka na porośnięte soczystym rdestem podwórko. Tu, Milka, smagła niczym andrus z Zaułka, zręcznie wywijała nożem fińskim. Brat Jędrek, który przed rokiem nauczył jej tej gry, teraz przegrywał z kretesem.
Sierpniowe słońce było już wysoko i dzień znowu zapowiadał się upalnie. Ostatnie dni wakacji roku 1939 były przepiękne i wszyscy z żalem dopuszczali do siebie myśl, że za niecały tydzień, czwartego września trzeba będzie iść do szkoły. Żeby o tym zapomnieć, brykali od wczesnego ranka, wpadając do domu na posiłki jak po ogień i jeszcze późnym wieczorem trudno ich było zapędzić do łóżek.
W ostatnich dniach atrakcji przybywało jak nigdy. Na zachód ciągnęły długie kolumny wojska: ciężko kute wozy taborów, powiewające różnokolorowymi proporczykami, lekkie i zwinne szeregi kawalerii, pokryte pyłem dróg czworoboki piechoty. W mieście na skwerkach, placykach i gdzie tylko było trochę miejsca, ludzie kopali długie, zygzakowate rowy. W wyrzucanej na wierzch glince można było znaleźć tłuste dżdżownice, na które brała każda ryba. Na takiego okazałego robaka Dzidek złapał w Łabuńce kilogramowego okonia i tylko zazdrosny o wszystko Bysiek twierdził uparcie, że ryba nie była większa od zdechłego śledzia.
Największą niespodziankę sprawił im jednak ojciec Dzidka, pan Bronisław Cent.
W kilka dni po tym, kiedy zawyły syreny obwieszczające próbny alarm lotniczy, Cent przyniósł do domu zielono-brunatną puszkę podobną do tych, z jakich pani Smarowa w swojej budce na rogu sprzedawała landrynki. Ta kryła jednak maskę gazową. Cent był urzędnikiem i władze zatroszczyły się o całość jego płuc. Wszyscy chłopcy orzekli, że wyglądał w niej niczym przybysz z zaświatów, ale Dzidkowi przypominał — o zgrozo — zwyczajną świnię z przydługim cokolwiek ryjem. Nie przyznał się do tego nikomu, zwłaszcza że
jego powaga wzrosła znacznie od czasu, kiedy ojciec, z puszką przewieszoną chwacko przez plecy i czefwo-no-żółtą opaską na ramieniu, udawał się dostojnym krokiem na dyżury obrony przeciwlotniczej.
W godzinach pracy ojca udało się Dzidkowi kilkakrotnie przemycić maskę na podwórko, gdzie w gęstwinie malinowych krzewów przymierzali ją wszyscy po kolei. Niestety, pasowała tylko na wielką głowę tłustego Byśka i to dopiero po ściągnięciu pasków. Zagarnął ją więc całkowicie i kazał puszczać gazy. Jędrek rozpalił w „machawce" — puszce z dziurkami zawieszonej na długim sznurku — i Bysiek pławił się w smugach dymu, który nawet tym bez masek nie szkodził. Zabawę przerwała dopiero interwencja gospodyni Czupry-nowej, która poskarżyła się ojcu, że „smarkacze chcą podpalić jej zabudowania". Od tej chwili pan Cent trzymał maskę pod klucaem.
Ale już następnego dnia pan Cent, tuż po zjedzeniu obiadu zszedł na podwórko z bardzo ważną miną i w asyście gospodyni Czuprynowej oraz jej sędziwego Sępińskiego, długo buszował po największym gąszczu.
Wkrótce wszyscy wiedzieli, że będzie się kopać schron przeciwlotniczy.
Chłopcom powiedziano, że kopać się będzie, ot tak, na wszelki wypadek, a oni i bez tego wiedzieli, że jeśli ostatecznie dojdzie do wojny, to nie może ona zakończyć się inaczej aniżeli polskim triumfem w stolicy wroga, Berlinie. Byli dumni, że będzie to ich własny, podwórkowy schron i że dołożą ręki do jego budowy. W mgnieniu oka przynieśli z komórki łopaty, zastrugali kołki i wnet wytrzasnęli skądś kłębek szpagatu do wyznaczenia linii przyszłego rowu. Pan Cent zezwolił . chłopcom łaskawie na kopanie w jednym z trzech za-
łamań. Kiedy zdjęli pierwsze warstwy czarnoziemu i ukazał się żółty less, zbierali go w wiklinowe kosze i wysypywali po najciemniejszych zakamarkach, żeby nie był widoczny z powietrza. Po dwóch dniach mozolnej pracy rów zakrywał z głową nawet najwyższego mężczyznę. I wtedy ten najwyższy, stary Sępiński, który wąchał proch nie na jednym polu bitwy, zaproponował przykrycie schronu stropem. Akurat niedawno kupił na stacji kolejowej zużyte już, trochę zbutwiałe, ale całkiem jeszcze porządne podkłady kolejowe. Ułożono je teraz nad rowem, równiutko, jeden przy drugim, przykryto kawałkami starej papy, aby ziemia nie przesypywała się szczelinami. Usypano półokrągły kopiec pokrywając go starannie świeżą darnią. Poutykane gdzieniegdzie uschnięte gałęzie dopełniły całości maskowania. Teraz nawet najbystrzejsze oko lotnika nie było w stanie dostrzec, gdzie kryją się mieszkańcy domu przy Zielonej ulicy.
Pozostało więc tylko urządzenie wnętrza schronu. Chłopcy sami poprzycinali deszczułki i umocowali je palikami na schodkach tak, aby nie uszkodził ich pierwszy gwałtowny deszcz. Starymi gontami przykryli dno rowu, a na to położyli wyłysiałe chodniki, które matka Byśka Stawskiego przeznaczyła do wyrzucenia. W ścianach wydrążyli komory na wiadro z wodą, podręczną apteczką z jodyną, bandażami i z kroplami uspokajającymi. W jednej z takich nisz znalazły się także dwie lampy naftowe i latarka, w innej woreczki sucharów.
Do tego schronu zaprowadził teraz całą czeredę podwórkowy przywódca, Bysiek Stawski.
Posiadali w kucki, a on rozpoczął władczym głosem:
— Pięknie urządził nas pan podchorąży.
10
—  Nie ma co, wystrychnął nas na dudków! —- przerwała mu Milka słowami własnej matki.
—  Siedź cicho, a jak nie, to wynocha do mamy! — W głosie Byśka zabrzmiała nuta rozkazu, więc wszyscy słuchali bez słowa komentarza.
—  Naopowiadał   mi   właśnie    Dzidek    banialuk    w obronie pana Mietka Czupryny. Niech mówi, co chce, ale podchorąży nie postępuje w ten sposób! — wy dyszał z oburzeniem.
—  Nie  dawał  słowa,  nic  nie  obiecywał,  tylko  my prosiliśmy... — nie wytrzymał Dzidek, ale umilkł w połowie zdania.
—  Potraktował nas jak ostatnich smarkaczy, chociaż dawniej sam wyciągał na różne zabawy. Zapomnieliście może, kto wykpił pióropusze, łuki i cały szczep Dela-warów? Kto nauczył nas, jak się organizuje   prawdziwe wojsko? Kto mianował mnie waszym porucz-
nikiem? Pan Mietek Czupryna... — Bysiek przerwał na chwilę i podjął z innej beczki: — A czy my byliśmy złymi żołnierzami? Kto wczoraj wyczyścił Wichra do połysku? Milka przyniosła własną szczotkę do włosów. Jędrek wełnianym szalikiem pucował siodło i rzemienie uprzęży.-A ty, Dzidek, sam czyściłeś sidolem sprzączki i strzemiona. I jak się nam odwdzięczył?
—  Ale nie mów, że zdradził!
Na twarzy Dzidka wy kwitł rumieniec gniewu. Postanowił bronić pana Mietka, choćby przyszło stanąć do walki z. silniejszym kolegą. Ten jednak puścił jego słowa mimo uszu i dalej ciągnął swoje:
—  Ponieważ pan podchorąży zawiódł zaufanie i odjechał nie pozostawiając żadnej wiadomości, nie może być dłużej naszym generałem.
—  Ani kapitanem drużyny piłkarskiej! Niech skoczę,
11
nie może! — wyrwał się po swojemu gorąca głowa, Szybki Jędrek.
Dzidek nie zdążył otworzyć ust, kiedy w schronie zrobiło się całkiem ciemno. Jakaś postać zasłoniła sobą otwór wejściowy, a ponury bas przykuł wszystkich do miejsca:
—  Ręce do góry!
Na moment cała czwórka znieruchomiała. Dopiero Dzidek zakrzyknął:
—  Chłopcy, to pan podchorąży!
—  Ręce  do  góry,  albo...!  —  odpowiedział  mu  bas i osiem rąk uniosło się nad głowami.
Teraz nie mieli już wątpliwości — to nie był podchorąży Mieczysław Czupryna. A bas komenderował dalej:
—  Wszyscy klęknąć! Twarzami do ściany! I ręce wyżej! No, wyżej!
Dzidek czuł, że dzieje się coś niedobrego. Tyle nasłuchał się w domu o niemieckich dywersantach, że chłopięca fantazja podsuwała mu najgorsze możliwości. Czyżby Niemiec zakradł się znienacka by zniszczyć ich schron? Ale ten przybysz mówił po polsku. Przez chwilę sądził nawet, że to pan Mietek i jak Filip z konopi wyskoczył z okrzykiem. Pośmieją się teraz z niego koledzy! Oj, pośmieją! Ale zaraz przypomniał sobie, co opowiadał ojciec. Dywersanci, szpiedzy muszą znać dobrze język kraju, w którym działają. Inaczej przepadliby z kretesem. Teraz zrozumiał, że kto wie, czy Bysiek, Jędrek i ta koza Milka będą jeszcze mieli okazję pośmiać się z niego. Czego chce ten Niemiec? Co z nimi zrobi? Wolnym ruchem zbliżył głowę w stronę Byśka — bądź co bądź on tu był najstarszy — i jak  tylko potrafił najciszej, wyszeptał:
—  Kto to jest? Zapytaj go!
—  Milczeć!
Ostry głos przybysza uciszył szept, a Dzidek poczuł gęsią skórkę, która od nóg posuwała się coraz wyżej i wyżej. Z rogu posłyszał ciche pochlipywanie Milki. Kiedy wystraszona dziewczynka zachłysnęła się krótkim szlochem, a on sam nie potrafił już myśleć z wrażenia, usłyszeli pytanie:
—  Gdzie ukryliście zapasy?! Pytającemu odpowiedziała cisza.
—  Nie rozumiecie po polsku? — nalegał. — Gdzie są zapasy?
Znowu nikt się nie odezwał.
—  Powtarzam po raz ostatni: gdzie są zapasy?! — głos przybysza zadrgał gniewem.
—¦ Tu nie ma nic, proszę pana. — Dzidek nie wiedział, kiedy wykrztusił te słowa ze ściśniętej strachem krtani.
—  Nie ma?! Jesteś pewien?! Jeżeli znajdę, to z wami koniec!
Głośny szloch Milki był jedyną odpowiedzią.
—  Ty pierwszy z brzegu — zahuczało ponownie — wstawaj i wyciągnij worek z sucharami!
Dzidek ani drgnął.
—  Ruszaj się! Prędko!
Silna dłoń ujęła za pasek od spodenek i postawiła na nogi. Szturchnięcie pod żebra przekonało, że przybysz ani myśli żartować.
—  Worek, dawaj worek! — ponaglał.
Cóż było robić, kiedy koledzy Dzidka wciąż tkwili pod ścianą z podniesionymi rękami, a Milka dostała czkawki od tłumionego płaczu. Wyciągnął woreczek sucharów i odstawił bliżej zasłoniętego wejścia. Chrzęst
14
suszonego chleba świadczył, że przybysz sprawdza po omacku zawartość worka.
—  To wszystko? — zapytał po chwili. — Wszystko? Komu to będziesz mówił?! Dawaj następny!
Zanim Dzidek sięgnął po następny woreczek, który zawierał suszone bułeczki niezrównanego wypieku mamy, przez głowę przebiegła myśl, że ten Niemiec wie wszystko. To by się zgadzało z tym, co słyszał w domu: Hitler od dawna przygotowywał wojnę, a jego agenci w Polsce interesowali się wszystkim i bardzo dużo wiedzieli. Ale, żeby aż tak wszystko? Przecież suchary były w schronie dopiero od wczoraj. Nowy szturchaniec zmusił do pośpiechu i drugi worek powędrował w stronę nieznajomego.
—  A teraz apteczka. Prędzej!
Dzidek nie zdążył jeszcze ochłonąć z nowego zaskoczenia, kiedy Niemiec zażądał latarki elektrycznej, a lampy naftowe pozwolił łaskawie pozostawić na miejscu. Teraz chłopiec nie miał już żadnych wątpliwości, że przybysz wiedział absolutnie wszystko o ich schronie. Ale skąd? Może był tu wcześniej i ich winą jest, że rankiem zaspali i nie pilnowali schronu jak oka w głowie. Widać ojciec miał podstawy do obaw, podkreślając to „oko" kilkakrotnie. A może ktoś mu powiedział? Tylko kto? Nie było czasu na dociekanie i żądane przedmioty znalazły się w rękach nieznajomego.
—  Pod ścianę, szczeniaki! — rozkazał teraz tonem nie znoszącym sprzeciwu. — I żeby mi żaden nie wysadził nosa z tej dziury przez najbliższe pięć minut. Jeśli który wychyli głowę, to już nie będzie miał co chować...
Zaskrzypiały deski na schodach, do schronu wtargnęło słońce — znak, że Niemiec odszedł. Jeszcze przez moment cała czwórka klęczała pod ścianą, nim wszyscy
jednocześnie odwrócili głowy. To, co ujrzeli, przyprawiło ich o najwyższe zdumienie i odebrało mowę.
U stóp schodów stały nietknięte worki z sucharami, a na pierwszym stopniu leżała torba z pięknie wymalowanym czerwonym krzyżem. Jedynie po latarce nie zostało śladu.
—  Co to? Kto to? — Bysiek zawył głosem rannego lwa, ale nie doczekał się odpowiedzi.
Szybki Jędrek jednym wielkim susem znalazł się u wyjścia, lecz w tej samej chwili runął z powrotem do rowu i jęcząc trzymał się za głowę. Bysiek, Dzidek i Milka struchleli: Niemiec ostrzegał, a teraz...
Na twarzach dzieci malowało się przerażenie. Uklękli przy koledze daremnie usiłując oderwać jego dłonie kurczowo obejmujące czaszkę. Rozpaczliwe łkanie utrudniało Milce rozpakowanie apteczki. Wreszcie uporała się z nią i białe bandaże rozsypały się po podłodze schronu.
—  Zabili mi braciszka, zabili — powtarzała raz po raz w potokach łez.
—  Zabili, o rany... Zabili w głowę — zawtórował Jędrek i całkiem niespodziewanie poderwał się na nogi.
Zamiast krwawego wlotu kuli ujrzeli na jego czole olbrzymi guz, nabrzmiewający i siniejący w oczach. Dopiero teraz uprzytomnili sobie, że kiedy Jędrek runął do schronu, ani jeden strzał nie dobiegł ich uszu.
—  Jędruś, braciszku, ty żyjesz! — Milka rozbeczała się na dobre, uwieszona na szyi brata.
Otrząsnął się energicznie od tych siostrzanych czułości.
—  Chłopaki! — krzyknął. — Niech skoczę, widziałem go, jak uciekał!
—  To był dywersant? — Gorączkowe pytanie Dzid-
15
16
ka nie pozostawiało możliwości jakiejkolwiek innej odpowiedzi.
—  Dy... co?
—  Dywersant, Niemiec?!
—  O rany skąd ja mogę wiedzieć? Mignęły mi tylko gołe pięty i...
—  Gorzej mu, dostał w głowę — wtrącił oniemiały do tej pory Bysiek. — Gdzie ty widziałeś, żeby szpieg chodził na bosaka? Całkiem z tobą źle!
—  To ciebie tchórz obleciał i siedziałeś pod ścianą jak  baba!  Trzeba go  było gonić!  Widziałem dobrze, jakboganoga! Uciekał w stronę stodoły między krzakami porzeczek i agrestu. Zobaczyłem gołe nogi... Czekajcie, o rany! On miał krótkie spodnie!
—  Zgłupiałeś? Dywersant?
—  Niech skoczę!-Nie mogło mi się przywidzieć. Był już koło dziury w płocie, kiedy drugi gruchnął mnie w głowę.
—  To tamten dywersant nie był sam? Co ty pleciesz?
—  O rany, tak dobrze to nie widziałem... Coś huknęło i poczułem, że spadam.
—  Jędruś, nie było żadnego strzału.
—  Nie przerywaj, Milka! Mnie huknęło, w łeb huknęło i nic więcej nie widziałem. Jakboganoga, nie widziałem. — Szybki Jędrek znowu objął głowę i zaczął z cicha pojękiwać. Opatrzeniem guza zajęła się siostra.
Bysiek zebrał całą odwagę, jaka pozostała mu jeszcze po minutach niedawnej grozy i zachowując wielką ostrożność zaczął wychodzić na czworaka z rowu. Kiedy był już na ostatnim stopniu, wychylił głowę na zewnątrz, rozejrzał się dokoła i odzyskał pewność siebie.
— Chodźcie, nie ma nikogo!
W sadzie panował zupełny spokój. Szeleściły monotonnie liście wiśni, sprzeczały się, swoim zwyczajem, skrzekliwe wróble i całe stado kur z gdakaniem roz-grzebywało ziemię wokół krzewów. Chłopcy popatrzyli na siebie nic nie rozumiejącymi oczami. Czyżby im się przywidziała ta cała historia z niemieckim dywersan-
tem?
Raptem wszystkie oczy jednocześnie spoczęły na pokaźnych rozmiarów drągu, leżącym niemalże u ich stóp.
—  O rany, tym mnie trafił! — Jędrek pochylił się
nad drągiem.
—  Chłopcy, poznaję, to kołek Sępińskiego, gospodarz podpiera  nim  wrota  zagrody  dla  koni.   Skąd  się  tu wziął? — wtórował Bysiek.
Za chwilę nie mieli już żadnej wątpliwości, że ktoś przyniósł drąg celowo w to miejsce i wykorzystał jako narzędzie zemsty na Jędrkowej głowie. Tym kimś mógł być tylko dywersant!
Ale czy dywersanci muszą się uciekać do takich nędznych sztuczek?
Po uważnym obejrzeniu kołka stwierdzili, że do jego końca przywiązany był długi szpagat. Bysiek pociągnął z całych sił, ale sznurek trzymał. Wodząc po nim dłonią,  doszedł  do  stopni  schronu  i  zobaczył,   że  drugi koniec szpagatu był na mur przymocowany do korzenia, który został przecięty w czasie kopania schronu i teraz sterczał nad schodami.
— Przygotował   zasadzkę.  —  Uspokojony   już  Bysiek wyjaśniał kolegom mechanizm działania kłody i sznurka: — Drąg oparł o gałęzie wiśni, a sznurek przeciągnął nad schodami. Kiedy Jędrek wychodził, zaczepił nogą o sznurek i ściągnął na swoją łepetynę uderzenie drąga. Zmyślna sztuka ten   wasz   dywersant!
2 — Kaktusy
18
—  Jak Indianin!
—  Ty, Dzidek, zawsze szukasz nie wiadomo czego. Do tej pory był dywersant, teraz znowu Indianin.
—  A ja wam mówię, że ktoś nam zrobił kawał — wtrąciła Milka.
—  Wiemy  to  bez  twojego  podpowiadania!    Czego wcześniej nie byłaś taka mądra? Beczałaś jak baba — mądrzył się Bysiek.
—  Bo ona jest baba! — bronił siostry Jędrek. — A ty siedziałeś jak trusia! Niech skoczę, nic nam po takim dowódcy!
—  Co będzie z latarką mojego ojca? Ledwie wyprosiłem, żeby mi ją dał do schronu, kazał jej strzec jak oka w głowie.
Niepokój Dzidka zażegnał kłótnię i byli Delawaro-wie, obecnie wojsko Byśka Stawskiego, zaczęli szukać tropu. Byli zdecydowani pójść za nim choćby na koniec świata i odzyskać skradzioną latarkę. W przeciwnym razie wszystko wydałoby się przed rodzicami.
A na to nie mogli sobie pozwolić. Wprawdzie pan Cent przebolałby jakoś latarkę, która świeciła czerwono i zielono, ale byłby to koniec wojennej sławy podwórkowej czeredy. Wszyscy chłopcy to rozumieli. Postanowili więc odzyskać ją za wszelką cenę.
Uszli raptem kilka kroków z oczami wlepionymi w ziemię, kiedy Jędrek przycupnął pod krzakiem agrestu.
—  Siad! O rany, jest ślad! — zawołał.
Na zrytej przez kury ziemi widniał odcisk stopy. W odległości prawie dwóch metrów za nim — drugi, również zwrócony palcami w kierunku stodoły. Stopy były duże, ślady głębokie i bardzo wyraźne.
—  Patrzcie,  niedowiarki!  Mówiłem,   że  uciekał  na bosaka. Gazem w stronę dziury w płocie — ponaglał Szybki.
Nie patrząc już pod nogi skoczyli wszyscy ku ogrodzeniu z pokrytego rdzą drutu kolczastego, rozpiętego między pokracznymi, sękatymi słupami.
Dzidek pierwszy dostrzegł przedmiot, który nie pozostawiał żadnych wątpliwości, co do tego, kto spłatał im paskudnego figla. Zaraz za płotem, jeszcze przed pierwszym rządkiem dorodnych buraków pastewnych, których liście wyrastały nieraz do samego pasa, leżał żółty kozik. Taki kozik miał tylko jeden znany mu chłopak — Jasiek od Pawła.
—  To sprawka Jaśka!
—- Co? Gdzie? Skąd wiesz?! Gadaj, o rany — zawołała pozostała trójka.
—  Patrzcie, tam leży kozik Jaśka od Pawła! Szybki  Jędrek prześliznął się przez dziurę między
drutami, chwycił nożyk i już był z powrotem. Tak, to był kozik Jaśka od Pawła. Po obydwu stronach drewnianej rączki, do której składało się ostrze, widniały głęboko wypalone litery J. C.
Wszyscy  pamiętali,  kiedy   Jasiek  dostał   od  swego
19
20
ojca nóż i przechwalał się, jakie to klawe łódki wycina z kory. Kiedy oczy rozbłysły im zazdrością na widok małych cacek, Jasiek pomyślał, że zazdroszczą mu kozika. Na ich oczach w palenisku parnika rozgrzał do czerwoności ostrze gwoździa i wypalił nim na trzonku dwie niezdarne litery J. C.
—  Teraz żaden nie odważy się buchnąć — powiedział wtedy z groźną miną. — A jak buchnie, to już ja go znajdę i dam taki wycisk, że rodzona mamusia nie pozna.
W tej chwili wszyscy stali odrobinę stropieni, a Szybki przekładał kozik z ręki do ręki, całkiem jakby mu parzył skórę.
—  Jasiek   posiał   go   w   czasie   przechodzenia   przez dziurę w płocie — wyraził przypuszczenie, lecz z jego twarzy zniknął poprzedni entuzjazm.
Za to Bysiek kipiał wodzowską energią:
—  To on, to Jasiek zrobił z nas wariatów! Na dudków nas wystrychnął.
—   On ma moją latarkę!  Chodźmy  ją odebrać — poparł wodza mały Dzidek.
Ale jego ostatnie słowa wyraźnie osłabiły zapał Byś-ka. Jak wszyscy, miał już różne przeprawy z Jaśkiem od Pawła i wolał ostudzić zapędy kolegów.
—  Trzeba wszystko rozważyć — zaproponował. — Jasiek może nie zechce z nami gadać.
—  Gadać nie zechce, ale może wymieni latarkę na kozik — nie ustępował Dzidek.
—  Latarkę na kozik? Gorzej ci? To tak jak ten stryjek, co to zamieniał siekierkę na kijek. Chcesz oberwać przy okazji,  to idź sam. Trzeba powiedzieć wszystko starszym. Oni to już jakoś załatwią z ojcem Jaśka.
—  Ale wtedy wszystko się wyda i...
—  Chyba masz rację. Co tu robić?
—  Może   Jasiek,   kiedy   zauważy   zgubę,   wróci   jej szukać?
Nieśmiałe pytanie Milki przyjęli za dobrą radę. Tylko Bysiek — wódz, był przekonany, że on zgłosił pomysł takiego rozwiązania.
—  Zawsze wam powtarzam, że nie wolno działać w pośpiechu. Jędrek pośpieszył się i ma teraz guza.  A z Jaśkiem lepiej nie zaczynać, bo sami wiecie...
Wiedzieli aż za dobrze!
Jaśka od Pawła znali wszyscy — rówieśnicy i dorośli — jak przysłowiowy zły szeląg. Ale gdyby kogo-kolwiźk na Zielonej ulicy zapytać o jego nazwisko, zapytany wybałuszyłby ze zdziwienia oczy, że o coś takiego można w ogóle pytać. Od kiedy się pojawił w okolicy, zawsze był Jaśkiem od Pawła, pogromcą podwórkowych Delawarów i utrapieniem swego ojca. Nazwisko Pawła, człowieka spokojnego, zrównoważonego i jego wyrodnego synalka nikogo, szczerze mówiąc, nie obchodziło. Przywędrowali do Zamościa nie wiadomo skąd i nie bardzo wiadomo kiedy. Dokąd' chłopcy sięgali pamięcią, Paweł od świtu do nocy obrządzał inwentarz i krzątał się w zabudowaniach gospodarskich Sępińskiego. Z wyjątkiem niedziel i świąt kościelnych, państwowych nie dostrzegał, nie wychodził z welwetowej marynarki o barwie przydymionego brązu, z połami sięgającymi kolan. „Hrabia to ja nie jestem — mawiał Sępiński —¦ ale parobka mam w liberii".
Za to Jaśka rzadko widywano na podwórku przy Zielonej ulicy. Ojciec zabronił mu pokazywać się tutaj, bo każda wizyta znaczyła się porozbijanymi nosami, rżeniem spłoszonych koni, wybitą szybą albo złamaną gałęzią w sadzie. Nie była to dla Jaśka wielka strata,  ten zakaz, bo i tak wszystkie okoliczne  sady
21
22
stały dla niego otworem. Żaden nawet najwyższy płot nie stanowił przeszkody dla zasmakowania cudzych jabłek czy śliwek.
Przewodził też Jasiek od Pawła strasznemu wojsku z Zaułka i prał, ile wlazło, za byle zaczepkę. To wojsko było niepokonane w całym Zamościu, radziło sobie nawet z „oficerskimi synkami" — jak mawiał Jasiek — którzy w pobliżu bloków koło szpitala zbudowali prawdziwą fortecę z prawdziwymi szańcami i mieli straszaki. Rówieśnicy bali się Jaśka od Pawła, a starsi, choć przestrzegali przed nim swoje latorośle, w głębi duszy podziwiali jego niespożytą energię i andrusowską fantazję. Chłopcy zazdrościli mu swobody i podziwiali skrycie jego wyczyny. Każde wojsko przyjęłoby z zachwytem takiego harcownika. Tylko że Jasiek od Pawła miał w nosie zabawy maminsynków. On chodził własnymi, niezbadanymi ścieżkami.
I oto teraz czekało ich spotkanie oko w oko z tym postrachem całej okolicy. Ukryci w gąszczu malin czekali już przeszło godzinę, a on jakoś nie przychodził po swoją zgubę, którą Bysiek ukrył w kieszeni i raz po raz sprawdzał, czy jest na miejscu. Przed kilkunastu minutami donośne wołanie pani Centowej wyrwało z szeregów Dzidka. Wprawdzie niechętnie, ale dowódca zwolnił podwładnego i kazał mu przełknąć obiad bez marudzenia i wracać na jednej nodze. Ku zdziwieniu matki błyskawicznie uporał się z zupą, drugie danie pochłonął niczym zgłodniały wilk i już go nie było w . kuchni.
Dla przełknięcia ostatniego kęsa zatrzymał się właśnie przy oknie niskiego półpięterka klatki schodowej. Ale ta wysokość wystarczała, by dojrzeć z góry jakiś podejrzany ruch w buraczanych zagonach za ogrodze-
niem. Dzidek wytężył wzrok i omal się nie udławił ostatnim kęsem obiadu.
Bruzdą między dwoma zagonami sunęła jasna czupryna. Przed nią, z kocią zręcznością pracowały ręce czołgającego się człowieka. Postać na chwilę znieruchomiała. Głowa powolutku uniosła się ku górze i zastygła lustrując przedpole. Promienie słońca oświetliły smagłą twarz. Błysnęły bielą gałki oczu. To był Jasiek od Pawła! Przychodził po swój kozik!
Zanim Dzidek zdążył podbiec do kolegów i powiadomić ich o zbliżaniu się Jaśka, ten stał już wyprostowany na długich nogach i, przyłożywszy dłonie do ust, wołał z całej siły:
—  Wyłaźcie, tchórze, zza krzaków! Nic wam nie zrobię. Pomóżcie mi szukać kozika, który gdzieś tu musiałem posiać, to daję słowo, że nikt się nie dowie o waszej bohaterskiej obronie schronu.
Ukryci w gąszczu nie odezwali się słowem. Rad nie-rad Dzidek postanowił upomnieć się o swoją latarkę.
—  Oddaj  latarkę,  a dostaniesz swój  kozik! — odkrzyknął i ugryzł się w język. Było już jednak za późno. Wysypał to, co powinno być największą tajemnicą w przetargu o latarkę. Teraz Jasiek wiedział już, co chciał wiedzieć. Dzidek nie zdążył jednak zrobić w tył zwrot, kiedy Jasiek był już przy nim. Chwycił go za przegub ręki i syknął przez zaciśnięte wargi:
—  Oddajesz kozik, albo zrobię z ciebie marmoladę!
—  Odczep się! Nie mam twojego noża! Ja tylko tak kłamałem, chciałem...
—  Bujać  to  my,  ale  nie  nas!  Oddajesz,   albo...  — Pięść wyższego o głowę Jaśka uniosła się złowieszczo do góry, dopowiadając resztę groźby.
Wystraszony na dobre Dzidek zrobił płaczliwą minę, choć starał się za wszelką cenę zachować twarz goto-
23
24
wego na wszystko Delawara. Zupełnie niespodziewanie Jasiek parsknął śmiechem.
—  Zakichane wojsko maminsynków. Do worka i do Łabuńki z takimi wojakami! Wyłaźcie wreszcie z tych dziur, jakoś się dogadamy. Mam z wami jeszcze do pogadania w innej sprawie. A   ty, pętaku — zwrócił się do Dzidka — powiedz, żeby wyłazili, bo pożałują.
Zawołał ich bez entuzjazmu. Z ociąganiem zbliżyli się na kilka kroków i stanęli, zachowując nadal bezpieczny dystans. Wtedy Jasiek wspaniałomyślnym gestem wyciągnął z przepaścistej kieszeni spodni latarkę i wręczył ją oniemiałemu Dzidkowi.
—  Trzymaj! A na drugi raz pilnuj lepiej! Zasmarkane lale! A teraz chodźcie do schronu, to sobie pogadamy.
Posiadali w kucki na wymoszczonej chodnikiem podłodze, a Jasiek, wciąż ze srogim wyrazem twarzy, zajął miejsce na schodkach.
—  Przestańcie się wreszcie bać, maminsynki! A ty, Dzidek, może byś podziękował? Tak to cię mama uczyła?
—  Dziękuję, ale...
—  Żadnego ale! Pamiętaj, że dostałeś latarkę z powrotem tylko dlatego, że broniłeś pana Mietka Czupryny przed tym, co pletli ci frajerzy. Wszystko słyszałem! Dlatego utarłem wam nosa.
—  Ale pan podchorąży powinien był zostawić chociaż kartkę z wiadomością, że musi wyjechać! — w głosie Byśka nie było już tej pewności, z jaką przedtem przekonywał chłopców o winie ukochanego do wczoraj podchorążego.
—  A skąd wiesz, że nie zostawił? Szukałeś chociaż przez chwilę?
:
—  Pewnie, że szukałem. I pytałem jego matkę, ale nie chciała...
—  Jeszcze czego! Nie miała co robić, tylko zabawiać ciebie rozmową! Widziałeś chyba, że płacze? Syna na wojnę wysłała! A szukać mogłeś,  ślepy wodzu kulawych Dela..., no wiesz, Dela...
—  ... warów — dokończył Dzidek.
—  Sam wiem, patałachu! Dela... warów. Tylko wasz wódz patrzy i nie widzi, a wy też wytrzeszczacie ślepia bez skutku.
—  O rany! Jasiek, powiedz! Jest list od pana podchorążego? Jasiek, ty coś wiesz? Powiedz, niech skoczę
—  gorączkował się Szybki Jędrek, zapomniawszy najwidoczniej  komu zawdzięcza okazałą śliwkę na  czole i że za ten owoc Jaśkowej przebiegłości przyjdzie mu zapłacić w domu potężną burą.
—   No,   rozejrzyjcie   się,   maminsynki.   Poszukajcie! Zimno,  zimno,  trochę  cieplej,  całkiem  zimno  — komentował wódz z Zaułka nerwową   krzątaninę   całej czwórki. — No, no, Milka, ciepło, ciepło, gorąco! No widzisz!
—  Jest! Jest list! — wrzasnęła dziewczynka unosząc wysoko w dłoni maleńki kwadracik papieru. Przez cały ten czas tkwił przyszpilony cienkim patyczkiem do ściany schronu.
—  Jak mogliśmy nie zauważyć? — biadolił Bysiek.
— Prawie oparłem się o list plecami.
—¦ O rany, prędko daj. Przeczytamy! — ponaglał Szybki Jędrek.
•—• Tak ci się spieszy? — Jasiek od Pawła wyjął liścik z dłoni Milki. — I tak nie będziesz pierwszy. Tylko tu wszedłem, kiedy wy jeszcze kimaliście w najlepsze u mamy pod pierzynką, zobaczyłem i przeczytałem. Może się wam nie podoba, co?
25
26
—  No nie! — próbował go udobruchać Dzidek. — Mogłeś nam jednak powiedzieć.
—  Po to  tu właśnie szedłem.  I wtedy usłyszałem, coście   gadali.   „Nie   będzie   generałem",   „nie   będzie kapitanem    drużyny!"    Patałachy!    Psami    poszczuć takie wojsko! Sam Szeląg nastrzelałby wam kopę bramek bez pana Mietka Czupryny na obronie!    A    wy mówicie, że on zdradził. Masz, czytaj!
Drżącymi dłońmi rozwinął Dzidek małą kartkę papieru, której brzeg z jednej strony był postrzępiony. Widocznie pan Mietek wyrwał ją w pośpiechu z notesu. Czwartoklasista jąkał się i stękał czytając, jakby był najgorszym patałachem z pierwszaka. Bysiek, Jędrek i Milka zaglądali mu przez ramię nie zważając, że może się to nie podobać Jaśkowi.
List podchorążego Czupryny był króciutki. Wszystkiego sześć zdań skreślonych dużymi, nerwowymi literami:
Odtrąbiono wsiadanego! Nie będziecie długo czekali. Wrócę na Wichrze z samego Berlina. Wtedy sobie pojeździcie. Trzymajcie się pętaki kochane!
Wasz generał, kapral podchorąży M. Czupryna
Ostatnie „a" miało długi, zamaszysty wykrętas. Taki wykrętas stawiał tylko pan Mietek. Widzieli na własne oczy, kiedy uczył ich trudnej sztuki wyrabiania podpisu.
Gdy Dzidek zakończył czytanie, schron zaległa kompletna cisza. Nawet Milka tłumiła cisnące się jej mimo woli dziewczyńskie westchnienie, którego tak nie lubił jej brat i za które nie jeden raz oberwała po uchu. Nie ośmielili się też podnieść oczu na Jaśka, który dźwignął się ze schodka.
—  Bulić scyzoryk — syknął bez cienia życzliwości. Bysiek nieśmiało wyciągnął rękę i starając się nie
dotykać dłoni Jaśka, pozbył się kłopotliwego przedmiotu. Wtulił głowę w ramiona, jakby był przekonany, że zasłużył na porządne cięgi. Cios spadł, ale tym razem Jasiek uderzył słowami:
— Zapamiętajcie konusy, że polski podchorąży nie zdradza!   Nie zdradza nawet takich maminsynków!
Kiedy się ocknęli po chwili, Jasiek już sobie poszedł. Nawet nie zauważyli kiedy. Rozeszli się do mieszkań.
Dzidek wlókł się noga za nogą i był pewien, że tym razem przegrali u Jaśka z kretesem. Nie czuł się jednak pokonany. Ich podchorąży nie zdradził! Jak mógł o tym wątpić choćby przez jedną, najkrótszą chwilkę!
List pana Mietka postanowił zachować i ukryć na stryszku tam, gdzie spoczywały jego największe skarby: dwie łuski karabinowe, wytrych, który ojciec kazał wyrzucić do śmietnika i zwędzona ukradkiem fotografia pana podchorążego w ułańskim mundurze.
=1 =
STRZASKANE DRZWI
r ani Centowa traciła cierpliwość.
—¦ Głęboko, proszę, głęboko. Jeszcze głębiej! — powtarzała raz po raz.
Dzidkowi oczy wychodziły z orbit. Usta Milki układały się do płaczu. Bysiek był czerwony jak burak, a Szybki odchylał palcem maseczkę, by ukradkiem zaczerpnąć haust świeżego powietrza. Polcia-Kapelusik stroiła okropne miny, całkiem jak człowiek, którego głowę zanurzają w wodzie i tylko na krótko pozwalają zaczerpnąć oddechu.
—  Bożeż, mój Boże! Za jakie grzechy ja się tak męczę?! — jęknęła wreszcie dziewczyna, energicznym ruchem zrywając z twarzy maseczkę.
Za jej przykładem poszły wszystkie dzieci, odrzucając ni to kagańce, ni to dziwaczne poduszeczki.
—  Mamo, już nie mogę dłużej! Duszę się! — usprawiedliwiał się Dzidek.
—  To śmierdzi —• wtrąciła Milka. Bysiek sapał niczym miech kowalski.
—  O rany, ja nie wierzę w żadne gazy — dodał ża- łośnie Szybki Jędrek.
Bo straszliwej,,jak niosła fama, broni — gazów bali się wszyscy bez wyjątku. Całe miasto opętał szał robienia maseczek, bo tych prawdziwych nie mogło wystarczyć dla wszystkich. Pani Centowa kupiła błękitnej flaneli, z której razem z Polcią-Kapelusik uszyły dla całej dzieciarni zgrabne poszeweczki. Do środka włożyły trochę gazy, ligniny, węgla i czegoś tam jeszcze. Pasowały do twarzy niczym kaganiec do psiego pyska. Dla każdego z osobna przygotowano także buteleczkę ze smrodliwym płynem, którym należało przesączyć maseczkę. Całość mieściła się w niewielkim woreczku z kolorowego kretonu. Szeroka tasiemka pozwalała swobodnie przewiesić maskę przez ramię.
Tragedia zaczynała się dopiero wtedy, gdy mama Dzidka kazała ćwiczyć oddychanie. Dziesięć minut dziennie! I dzieci, i Połcia nie potrafili wytrzymać ani sekundy dłużej ponad dwie minuty.
—  Bardzo was proszę, zrozumcie   —   prosiła   pani Centowa. — Tu chodzi tylko o wasze dobro. Z gazami nie ma żartów. Ludzie mówią,  że Niemcy mogą  ich użyć. Wszyscy teraz ćwiczą oddychanie.
—  O rany, ale ten straszny smród — Szybki wskazał gazę przesączoną cuchnącym roztworem.
—• Trzeba tylko cierpliwości, odrobinę cierpliwości — podjęła pani Centowa. — Spójrzcie, mnie to nie sprawia najmniejszej trudności — nałożyła maseczkę i oddychała miarowo, uśmiechając się przy tym zachęcająco.
Kiedy jednak nikt nie poszedł w jej ślady, stanowczym głosem wezwała całą gromadkę do posłuszeństwa. W końcu założyli maseczki, a mama Dzidka instruowała energicznie:
—  Głęboko, tak, tak. Jeszcze głębiej. Wdech i wydech, tylko odrobinę głębszy, wdech i wydech, raaz i
29
30
dwaaa, głęboko, proszę głęboko. Jeszcze głębiej i bardziej rytmicznie.
Ruch ręki pani Centowej, przypominający do złudzenia batutę dyrygenta orkiestry wojskowej, która każdej niedzieli wygrywała marsze i półeczki w parku miejskim, nie na długo potrafił utrzymać w ryzach dzieci i Polcię-Kapelusik. Bysiek zakrztusił się, jakby połknął chrabąszcza. Polcia-Kapelusik chlipnęła żałośnie i z takim mozołem przygotowana zaprawa przeciwgazowa wzięła w łeb.
Wszystkie dzieci z domu przy Zielonej ulicy wolały innego rodzaju przygotowania wojenne.
Choćby przyklejanie na szybach pasków papieru.
Długie,* szerokie na kilka centymetrów paski smarowało się klejem z żytniej mąki i przyklejało po przekątnej każdej szyby. Powstawały w ten sposób w każdym oknie wielkie, białe, rzymskie dziesiątki. Wyglądało to nie tylko zabawnie, ale miało chronić szyby przed skutkami detonacji bomb lotniczych. Każde okno wyposażone też zostało w zasłonę z czarnego papieru, która zgrabnie opuszczała się i podnosiła za jednym pociągnięciem sznurka. Pan Cent, uważany za największego specjalistę w sprawach obrony przeciwlotniczej, kilkakrotnie sprawdzał, czy przez zasłony nie przedostaje się choćby promyk światła, który mógłby zwabić niemieckiego lotnika. Oględziny wypadły zadowalająco i rodzinne przygotowania do wojny uznano za zakończone.
Nie zakończyły się one jedynie dla Polci-Kapelusik, władczyni gospodarstwa domowego Centów. Na jej wątłe, niespełna dwudziestoletnie barki, spadło ciężkie brzemię zaopatrzenia rodzinnej spiżarni na całą wojnę. Tak brzmiało nie podlegające dyskusji polecenie pani Centowej.
Właśnie wczoraj ojciec z dumą wyłożył na stół plik świeżutkich banknotów i garść srebra. Trzymiesięczne pobory, prawie siedemset złotych^ Udźwigała się Połcia koszyków i woreczków. Nakupiła mąki, grochu, kaszy i cukru. Wielkie połcie słoniny, apetyczna szynka i pęta podsuszonej kiełbasy — stanowiły ozdobę tych żelaznych zapasów na całe trzy miesiące.
—  Kto to zje? — powątpiewała Połcia, poprawiając zsunięty na ucho kapelusik z zawadiackim piórkiem. — Chyba że ugościmy żołnierzyków powracających z Berlina.
—  Ty im pomożesz, jeśli wcześniej nie zdążysz zjeść wszystkiego! — żartował Dzidek z wielkiego apetytu dziewczyny.
Chłopiec już nie pamiętał, kiedy Połcia przywędrowała do ich domu z dalekiego świata, aż gdzieś spod Nowogródka. Służyła na wsi u gospodarzy. Nie wiedział nawet, jaka to wieś, bo Połcia mawiała po prostu — nasza wieś. Kucharząc u Centów nabrała krągłości i miejskiej fantazji, którą podkreślały przenoszone sukienki Centowej. Pełną radości życia osobę wieńczył kapelusik ze wstążką i barwnym piórkiem, wygrzebany z przepaścistego kufra po babci nieboszczce. Stąd wzięło się przezwisko — Kapelusik, z którego Połcia była najwyraźniej dumna.
I Połcia, i Dzidek, i jego koledzy nie bardzo wierzyli w tę wojnę, o której mówili wszyscy dookoła. Otworzył im oczy dopiero odjazd pana Mietka Czupryny, a zaraz na drugi dzień ojca Jędrka i Milki, pana Hipolita Szelesta, którego w podwórku nazywali wujkiem, bo był przyjacielem wszystkich dzieci. Polcia-Kapelusik dostrzegła lęk w spojrzeniach ludzi, Dzidka niepokoiły przyciszone rozmowy rodziców, ich poważne, skupione twarze.
31
32
Wczoraj Dzidka spotkała ogromna przykrość. Nigdy, nigdy nie spodziewałby się tego po Szybkim!
A Szybki podszedł do niego napuszony niczym paw lub co najmniej pan i władca podwórkowego stada kur i oświadczył z miną najważniejszej pod słońcem osoby:
—  Nasz tata poszedł do wojska. Niech skoczę, został zmobilizowany   ¦—¦ przeciągnął ostatnie słowo.
—  Wiem — odparł Dzidek. — Żegnałem się przecież z wujkiem Hipolitem.
—  A widziałeś, jak mu błyszczały gwiazdki? Mój tata jest podporucznikiem, jakboganoga.
—  Widziałem — przyznał ochoczo , Dzidek i wtedy Szybki wyskoczył z tym okropnym pytaniem:
—  A  dlaczego  twój   tata  nie  poszedł  na  wojnę  z Niemcami?
Dzidek zaniemówił. Łzy zakręciły się mu w oczach i czym prędzej pobiegł do domu. Na szczęście ojciec nie wyszedł jeszcze do biura. Zadyszany, łamiącym się głosem powtórzył chłopiec pytanie kolegi.
Wtedy przez twarz ojca przebiegł skurcz. Gdy przytulił głowę Dzidka do piersi i głaskał jego włosy, chłopiec czuł, że dłoń ojca drży. Obydwaj długo milczeli, aż wreszcie ojciec przemówił głosem z lekka schrypniętym:
—  Widzisz, synku, nie wszyscy mogą iść do wojska... Chłopiec przerwał mu wpół słowa:
—  Jak to nie wszyscy?!  Pan  Mietek poszedł,  wujek Hipolit!
—  Ale nie poszedł na przykład   ojciec   Byśka,   pan Stawski.
— On jest kulawy!
¦— Widzisz, bywają i inne wady, bardziej ukryte, które jednak tak samo wykluczają ze służby wojsko- wej.
-— Tatusiu, ty nigdy nie byłeś w wojsku?
—  Nigdy.
—  Dlaczego? — w głosie chłopca zadrgało rozczarowanie.
—  Od pewnego czasu mam poważną wadę wzroku. Już na pierwszej komisji wojskowej otrzymałem kategorię D — niezdolny do służby wojskowej.
—  To znaczy, że nie wezmą cię i na wojnę z Niemcami?
—  Nie wezmą — ojciec westchnął ciężko. Dzidek opuścił głowę.
—  To już nic, przepraszam — ledwie wyszeptał. Ojciec zajrzał mu w oczy jiabiegłe łzami.
—  Spotkała cię przykrość? — spytał.
—  Nnie... — Dzidek uciekał ze wzrokiem.
—  Przyznaj się. Wyjaśnimy wszystko, do końca. Dzidek zdobył się na decyzję:
—  Jeden z kolegów zapytał mnie, dlaczego ty nie idziesz na wojnę...
—  A więc jednak  przykrość — twarz ojca   znowu spochmurniała. — Musisz więc wiedzieć, że dwukrotnie chodziłem do RKU. Dwukrotnie odmówiono mi przyjęcia do wojska. Ale pójdę jeszcze raz.
Chłopiec uścisnął go ze wszystkich, sił i ojciec poszedł.
Wrócił grubo po zapadnięciu zmroku. Ściągnięte rysy twarzy nie wróżyły pomyślnego załatwienia sprawy. Gdy matka postawiła przed nim szklankę herbaty, odsunął ją gwałtownie i poderwawszy się z krzesła począł krążyć po pokoju. W pewnej chwili napotkał wzrok syna. Opanował nerwowe ruchy i wycedził ze smutkiem:
—  Nie chcieli mnie... I tym razem nie chcieli.
3 — Kaktusy
33
34
— To nic, tatusiu, nie martw się... — bąknął Dzidek.
Ojciec był już przy nim. Ujął za przeguby rąk i mówił szybko, nerwowo:
¦ — Nic nie rozumiesz! Ja sam nic nie rozumiem. Mogę jeszcze pojąć, że mnie nie wzięli: przeklęta kategoria D! Ale innych też nie chcieli! Młodych, zdrowych — puścił ręce chłopca i znowu zaczął krążyć w,okół stołu. — Wszystkich ochotników odesłali z kwitkiem. Powiedzieli, że nie ma mundurów, karabinów... Nic nie rozumiem! Kazali iść do kopania rowów przeciwlotniczych. Nie pojmuję! Nic z tego nie pojmuję — ojciec usiadł ciężko z głową opuszczoną na piersi.
Dzidek cichutko opuścił pokój. On jeszcze mniej rozumiał.                              "
Tej nocy prześladowały Dzidka przedziwne sny.
To budził się z okrzykiem radości na widok małej postaci ojca w zielonym mundurze z błyszczącą gwiazdką podporucznika na naramienniku, to znów wylękniony, zlany potem, gdy siwy kapitan z RKU udowadniał mu kłamstwo.
Bo Dzidek udał się do tego kapitana, by wstawić się za tatusiem, przekonać go, że ten wcale nie jest chory na oczy. To nic, że na co dzień nosi okulary, że do czytania zakłada jeszcze inne. Tatuś ma zdrowe oczy! — przysięgał na wszystkie świętości. I dba o nie jak nikt inny. Każdego wieczora siaduje w ciemnym pokoju i kładzie na oczy gazę nasączoną rumiankiem. Ktoś, kto tak dba o swój wzrok, powinien iść na wojnę z Niemcami...
Rankiem obudziły chłopca zagadkowe odgłosy  dochodzące z pokoju rodziców. To matka wykrzykiwała coś podniesionym głosem, gorączkowo, to znów ojciec . tłumaczył —- a może uspokajał —- swoim huczącym
basem. Ale przez moment chłopcu zdawało się, że w pokoju rodziców jest jeszcze ktoś trzeci. Jego głos odrobinę nosowy i jakby uroczysty — wybijał się, gdy tamte dwa milkły. Cóż, u licha, za gość mógł przyjść do nich tak rano?
Chłopiec wyskoczył z łóżka z postanowieniem rozwikłania tej zagadki. Bez pukania nacisnął klamkę i zamarł na progu na widok poważnych twarzy i kompletnego o tak wczesnej porze stroju rodziców.
Chyba po raz pierwszy w życiu nie powitali go radosnym dzień dobry. Postąpił krok, gdy przebrzmiały głośne ostatnie akordy marsza i popłynął ten obcy, uroczysty głos:
—  Uwaga, uwaga. Koma trzy przeszedł.'... Dzidek nie potrafił powstrzymać okrzyku:
—  Co to za szopka?! Czego słuchacie?! — ze zdziwieniem obserwował posępne oblicza rodziców. — Czy coś się stało? — wyjąkał przejęty ich powagą.
—  Wojna — szepnął ojciec.
—  Bombardują   Warszawę   —   westchnęła   matka. Podeszła do chłopca i objęła czule.— Nieszczęście — wyszeptała drżącym głosem.
Głos z radia dudnił niemal żałobnie:
—  Uwaga! Uwaga! Koma siedem nadchodzi!...
W słoneczne przedpołudnie czwartego września Dzidek wybrał się z Polcią na targowisko, by uzupełnić zapasy kaszy gryczanej, za którą wszyscy przepadali. Szli od wozu do wozu, bo Połcia swoim zwyczajem targowała się o każdy grosik. Płaciła właśnie za pękaty woreczek kaszy, kiedy zawyły syreny. Drgającym jękiem wwiercały się w mózg i siały niepokój w sercach. Nie czekając nawet na resztę drobniaków, które wąsaty gospodarz wyłuskiwał z węzełka, chwyciła dłoń Dzid-
35
ka i zaczęła biec w stronę rowu przeciwlotniczego w pobliżu kościółka. W połowie drogi dopędził ich metaliczny głos silników samolotowych. Pociągnęła chłopca pod mur klasztoru i sama przypadła do ziemi.
—  Nie będę się kładł w pokrzywy! Czego się boisz?
—  Dzidek, zobaczysz, że powiem mamie. Chowaj się!
—  Nikt się nie chowa, to i ja nie będę.
Rzeczywiście rolnicy stali nadal spokojnie przy swoich furmankach wpatrzeni w niebo pozbawione najmniejszej choćby chmurki. Hen, wysoko sunęły wolno trzy srebrne punkciki, od których dolatywało słabe jeszcze, jękliwe zawodzenie.
W tej chwili zagłuszyła je kanonada działek przeciwlotniczych. Dołączył się do niej grzechot karabinów maszynowych.
—  Grzeją do Szwabów! Nasi grzeją! — Chłopiec nie mógł powstrzymać okrzyku radości.
Wtem powietrze przeciął świdrujący gwizd i ziemia zafalowała pod nogami. W odległości kilkuset metrów w stronę starej twierdzy Kawaler wykwitł kłąb czarnego dymu. Za chwilę zaczęły go lizać płomienie.
Dzidek padł twarzą do ziemi, nie czując wcale, że pokrzywy parzą mu gołe ręce i nogi. Wszystko zadrżało, jedna po drugiej eksplodowały cztery bomby. Następnych nie nadążył liczyć. Przestał już słyszeć cokolwiek. Głowę wypełniał jeden wielki huk. Przywrócił go dopiero do przytomności całkiem nowy dźwięk, równie przerażający. Uniósł głowę i nie mógł oderwać oczu od kłębowiska zwierząt i ludzi.
Oszalałe konie tratowały wszystko, co znalazło się na ich drodze. Przewracały stragany, obalały ludzi, którzy daremnie wieszali się u uprzęży, by powstrzymać zwierzęta w opętańczym biegu. Jakiś rosły kasztan wyrwał się z wozem na ulicę. Zaczepił o słup, aż
posypała się słoma i deski, przygniatając niewielkiego chłopca, który usiłował ściągnąć konia lejcami. Chłopak znieruchomiał w ulicznym pyle, a jego koń ciągnął już tylko przednie koła, wysoko podskakujące na kocich łbach. Przestrzeń wypełniało trwożliwe rżenie koni i jęki rannych ludzi.   .
Połcia pociągnęła Dzidka w stronę domu. Jakiś człowiek z opaską Czerwonego Krzyża kazał wynosić się szybko i nie utrudniać akcji ratunkowej. Puścili się pędem, nie spojrzawszy za siebie. Na ulicy Zda-nowskiej zwolnili biegu, bo przy bramie wielkiego ogrodu Konwickiej zrobiło się spore zbiegowisko. Przy chodniku stała sanitarka. Mężczyźni wynosili nosze, ustawiając je na chodniku. Ciała rannych przykryte były kocami. Twarze mieli blade i zapadnięte.
— Trafili w ogród Konwickiej — opowiadał jakiś człowiek. — Prosto w samochód. Żołnierze i wóz jedna miazga. Czterech zabitych na miejscu. A ci tu — wskazał rannych —• byli trochę dalej. Jednemu urwało nogę pod kolanem. Chyba nie wyżyje. Tamtych zbierali po kawałku... — westchnął i otarł łzę.
Połcia znowu pociągnęła chłopca. Przebiegli jeszcze kawałek i zza zakrętu wyłoniła się Zielona ulica. Ich dom stał cały. Od strony miasta szarobrunatną ławą nadciągały dymy.
Ledwie przekroczyli próg mieszkania, wpadając prosto w ramiona roztrzęsionej matki, ponownie rozległy się syreny. Z głębi mieszkania usłyszeli uspokajający głos ojca:
— Nie ma się już czego obawiać, to odwołanie alarmu.
Teraz Polcia-Kapelusik rozkleiła się na dobre i nie można było zatamować jej łez. Szlochając na piersi pani Centowej, szeptała swoje: — Bożeż, oj Bożeż, co teraz będzie, co to z nami będzie?
Były następne naloty. Przelatywali bezkarnie o każdej porze dnia. Dopiero przed zmrokiem miasto oddychało swobodniej. Całe rodziny, kto czym mógł, uciekały rankiem, byle dalej od murów, w których groziła śmierć. Kryli się w kartoflach, w gąszczu dojrzewającego tytoniu o drażniącej woni i szorstkich liściach, w zbawczym cieniu Zdanowskich Krzaków. Do miasta wracali o zachodzie słońca, wdychając swąd spalenizny i pyły ruin. Chciwie nadstawiali ucha, kogo ze znajomych i obcych zabrakło znowu wśród żywych.
Klęska nadchodziła szybciej, niż mogli przypuszczać.
Tego wieczoru starsi zebrali się w rogu podwórka ¦    i nie dopuszczając w pobliże dzieci, długo o czymś rozprawiali. Nareszcie Cent zawołał do siebie Dzidka.
—  Możesz  powiadomić  kolegów,   że jeszcze  dzisiaj wyjeżdżamy na wieś — oświadczył z powagą.
—  Na wieś? Po co? — w głosie chłopca dźwięczało 38      najwyższe zdumienie. — Przecież,  kiedy tylko  pobi-
jemy Niemców, trzeba iść do szkoły! Wakacje już się skończyły.
—  Może wkrótce zrozumiesz, synku. — Ojciec westchnął, co było u niego rzeczą całkiem niezwykłą. — A teraz musimy wyjechać. W mieście coraz bardziej niebezpiecznie.
—  Mamy przecież wspaniały schron!
—  Wspaniały...  Tak,  wspaniały,  ale  chyba  do  zabawy. Przebili bombami grube stropy twierdzy Kawalera. Jakie schronienie może dać nasz rów?
—  Ależ, tatusiu!
—  Słuchaj, Dzidek.  Jesteś dużym chłopcem i musisz zrozumieć, że nam także nielekko wyjeżdżać. Uradziliśmy jednak wspólnie z rodzicami Byśka Stawskie-go i matką Jędfka i Milki, że na wsi będzie bezpieczniej  przetrwać  najgorsze.  Słuchaj,  proszę,  i  przygotuj się do wyjazdu.
—  A czym pojedziemy?
—  Już załatwione wszystko. Wóz z końmi daje pan Sępiński. Mieszkania pozamykamy, a on dopilnuje.
—  To pan Sępiński zostaje?
—  Nie może zostawić na pastwę losu gospodarstwa i inwentarza.
—  A kto będzie powozić?
—  Pan Paweł, ojciec Jaśka.
—  To i Jasiek jedzie z nami?! — zaniepokoił się Dzidek,  mając  jeszcze  w  pamięci  ostatnie spotkanie z andrusiakiem.
—  Przypuszczam, że tak.
Wkrótce  po   tej   rozmowie   w  domu  nastał  sądny dzień.
—  Bożeż, mój Bożeż! Ty widzisz i nie grzmisz — lamentowała Polcia-Kapelusik.
Ledwie to powiedziała,  grzmotnęło całkiem blisko,
39
40
aż poleciała na ścianę i tocząc się po niej jak kulka ciężko opadła na szeroki taboret. Rozpłakała się teraz na dobre. Dopiero pan Cent uspokoił ją wiadomością, że to saperzy wysadzili nad Łabuńką niewypał niemieckiej bomby, która nie rozerwała się na Nowej Osadzie.
Kto żyw wybebeszą! szafę, pchał co popadło do walizek, wiązał toboły pościeli i gniótł kolanami zawartość drewnianych skrzynek.
Postękując z lekka, ładowali na wóz „dorobek całego życia" — słowa matki, która bez patosiku nie przeżyła godziny. Z zapadnięciem ciemności ruszyli.
Kroki woźnicy i mężczyzn tłumił miarowy skrzyp i stukot żelaznych obręczy. Na furmance ledwie starczyło miejsca dla dzieci i kobiet. Zabrali tylko nieliczne, najniezbędniejsze bagaże, ponieważ wszystkiego, co spakowali, nie było gdzie upchnąć.
Na samym" końcu wozu, ze spuszczonymi nogami rozsiadł się Jasiek od Pawła. Odwrócony tyłem do całego towarzystwa udawał, że nikogo nie dostrzega. Było to jednak najzwyczajniejsze udawanie, bo kiedy Bysiek zachrapał, Jasiek zwrócił się szeptem do Dzidka:
—  Obudź tego prosiaka. — I jakby dla podkreślenia swojej odrębności zeskoczył z wozu, dołączając do mężczyzn.
Mimo protestu matki Dzidek poszedł w jego ślady, ale Jasiek jak gdyby tego nie widział.
Posuwali się tak już z godzinę, a konie zaczynały postękiwać i robić bokami. Nikt nie odzywał się słowem. Pan Paweł ćmił swoją nieodłączną machorkę, wzniecając za każdym haustem błędny ognik.
—  Panie Cent — odezwał się wreszcie woźnica —¦ niedaleko  Lipsko.  Ominiemy bokiem,  bo  tam  różnie może być.
—  Co takiego?
—  Z rana ludzie ciągnęli kupą, a i wojsko poszło.
—  Boi się pan, że może być tłoczno?
—  Nie tylko to. Samoloty szwabskie tam poleciały.. Od bomb huczało. Nieszczęścia mogli narobić.
—¦ Słusznie, lepiej dzieciom oszczędzić widoku krwi.
—  W kolonii dam koniom wody i przez las skręcimy do Feliksówki. Kawał drogi, bo kawał, ale daleko od szosy i ludzie jeszcze nie wystraszeni.
Zgodne milczenie oznaczało aprobatę Pawiowych kalkulacji.
Dalej przedzierali się przez piaszczyste koleiny. Kolące igły sosen uderzały o drabinki wozu i muskały twarze pogrążonych w półśnie uciekinierów. Na miejsce dotarli już po północy, znajdując schronienie w pobielanych chałach, przykrytych czapami sczerniałej strzechy.
Przez kilka dni chłonęli chłopcy ciszę wsi pozornie dalekiej od wojennej wrzawy. Powoli wracały dobre humory i chęć do zabawy. Połykali świeżo odkryte specjały: ser ze śmietaną i grubymi kawałkami cebuli, mleko wprost od krowy, jeszcze ciepłe i niezrównany komiśniak.
—  Niebo w gębie — podejmowała wspomnienia  z rodzinnej wsi Polcia-Kapelusik. — Święte słowa księdza prałata  z  Nowogródka.   Zawsze   tak   mówił   po dwóch tuzinach kołdunów. Jakież były    te    kołduny Klaudii, gospodyni naszego proboszcza! — Niebiańską rozkosz jedzenia dokumentowała, pochłaniając olbrzymią pajdę wiejskiego chleba.
Ojciec zaś proponował:
—  Kapelusik, zmień od dziś słowa modlitwy: Chleba naszego komiśnego...
—  Pan to tak zawsze! — protestowała. — W niedzie-  __41
42
lę śpi, zamiast słuchać mszy i z wiary się jeszcze śmieje. Przez takich miastowych teraz to nieszczęście. — Przejęta do głębi zepsuciem tego świata uroniła kilka łez.
Ale apetytu nie straciła. Ani dziś, ani nazajutrz.
A chłopcy z Zielonej ulicy, razem z nieodłączną Milką, buszowali po wąwozach, zapuszczali się w leszczynowe chaszcze, gdzie brązowiały orzeszki laskowe. Darli spodnie na kolcach, które nie odstraszały ich od soczystych jeżyn. Bysiek — matka wołała go Zbysiek, ale że był grubawy, koledzy gubili tę pierwszą literkę — próbował zorganizować wszystkich w harcerzy. On sam miał już trzy gwiazdki zuchowe i brązowego wilczka. W tym roku miał go wymienić na harcerską lilijkę. W lipcu powrócił z pierwszego w swym życiu obozu i imponował pionierską wiedzą piecuchom — Dzidkowi i Jędrkowi.
Według jego wskazówek postawili szałas, okryty płaszczem suchych gałęzi. Na lessowym urwisku urządzili kuchnię. Nie mogło, oczywiście, zabraknąć latryny. Stanowiły ją dwa kozły zrobione przez Byśka bez użycia gwoździ i poprzeczna żerdka sosnowa nad płytkim dołkiem.
Zaraz na drugi dzień w tym dołku wylądował Dzi-dek, kiedy trzasnął pod nim palik., Wygrzebał się jakoś, ale był pognębiony na długie godziny. I bez tego wypadku mieli go trochę za fujarę, strojonego przez mamę w marynarskie kołnierze, trykotowe ubranka z guziczkami jak u dziewczyn i w różowe majteczki do kąpieli.
Tym razem nikt nie śmiał się z Dzidka. Obejrzeli dokładnie miejsce jego pohańbienia i stwierdzili, że żerdkę podciął „jakiś drań". Harcerską finkę miał tylko Bysiek, ale on odpadał jako sprawca — zbyt po-

ważnie traktował całą zabawę. Jędrkowi nie wolno było brać do ręki nawet noża stołowego, ponieważ mógł się skaleczyć. Wiejskich chłopców nie interesowali ani przybysze z miasta, ani tym bardziej ich zabawy. Któż więc mógł tak urządzić Dzidka?
—  Jasiek!  O rany, znowu   Jasiek   od   Pawła!   — Okrzyk Szybkiego Jędrka przyjęli jak odkrycie Ameryki.
—  Że też nie pomyśleliśmy o tym wcześniej. On ma przecież kozik i nadal nie chce z nami gadać. A mnie to  już nawet nie widzi — z żalem przyznawał się
Bysiek.
—  I co teraz robić? — nastawał Dzidek.
—  Trzeba go poszukać i powiedzieć, że mamy już dość głupich figlów. Niech się odczepi nareszcie!
Ale ze znalezieniem Jaśka było tak, jak z poszukiwaniem igły w stogu siana. Przepadał nie wiadomo gdzie całymi dniami. Dowiedzieli się tylko od Połci, że wczesnym rankiem, kiedy inni jeszcze spali, brał kromkę chleba do kieszeni i znikał. Gdzie się podziewał, nie wiedział nawet ]ego ojciec. Dziś też nie wrócił na kolację i porachunki trzeba było odłożyć do następnego dnia. Pan Paweł obiecał, że nigdzie go nie puści z samego rana.
—  Mam dla Jaśka robotę — powiedział. — Jak tylko ma wolne ręce, zaraz go swędzą.
Nazajutrz przydybali Jaśka przy wozie. Pochylony nad kołem smarował piastę. Cała czwórka okrążyła go z groźnymi minami.
—  To twoja sprawka, zbóju! — zaczął Bysiek, a pozostali nie mogli się nadziwić, skąd u niego tyle odwagi.
—  Moja, maminsynki! A bo co?
—  Brać go! Razem! — krzyknął Bysiek. — Musi ponieść karę!
43
p
44
Jasiek odskoczył i błysnął kozikiem.
—  Ani kroku, lalusie, bo skaleczę którego. Mam w nosie was i wasze zabawy. Zrobiłem, bo tak mi się podobało. Możecie mi nagwizdać.  Wynocha,  bo  inaczej wezmę za kark, sprzedam dziadowi i jeszcze zarobię. A ty postrasz swoją mamę!
Bysiek wyraźnie spuścił z tonu.
—  Coś taki ważny?  Czego od nas chcesz? Dzidek wpadł...
—  To ty miałeś być na jego miejscu.
—  Odczep się od nas, bo pożałujesz!
Jasiek roześmiał się na tę pogróżkę. Schował nożyk i wyciągnął rękę na zgodę.
—  Grabula, chłopaki. Macie rację, teraz to ja wszedłem wam w drogę. Tu, na wsi, może być zgoda. Chcecie, to pójdziemy razem do lasu.
Wszyscy po kolei chętnie uścisnęli dłoń Jaśka i tylko Bysiek uczynił to z ociąganiem. Czuł, że urwis z Zaułka zabiera mu wojsko. Gdy ruszyli do lasu, poszedł za nimi, ale kilka metrów z tyłu. Potem śmiał się do rozpuku, ponieważ Jasiek zniknął w najbliższym gąszczu i tyle go widzieli.
—  Dobrze chociaż, że zwiał na początku lasu. Gdyby tak w gęstwinie, nie nocowalibyście dziś w domu.
Pospuszczali nosy na kwintę i złorzecząc w duchu Jaśkowi wrócili do wsi. Na dziś mieli zepsutą zabawę.
Nie przypuszczali nawet, że następnego dnia Jasiek wynagrodzi im tę przykrość. Z tajemniczą miną zjawił się zaraz po obiedzie i wyciągnął całą czwórkę na skraj lasu.
—  Chodźcie ze mną, to zobaczycie coś, że was zatka.
—  Dokąd mamy iść? Już wczoraj nas poprowadziłeś.
—  Ty, Bysiek, nie gadaj. Chodź, bo nie odżałujesz.
Ruszyli gęsiego z Jaśkiem na czele, nie wiedząc dokąd ich prowadzi, ani co aż tak nadzwyczajnego chce pokazać. Czuli jednak przez skórę, że idą na spotkanie wielkiej przygody.
Maszerowali dobrą godzinę, przeskoczyli głęboki jar i znaleźli się w gęstym brzeziniaku. Jasiek zatrzymał ich ruchem ręki i przyłożywszy palec do ust nakazał ciszę. Rozejrzał się dookoła uważnie.
—  To jeszcze nie tu. Idziemy dalej!
—  Dokąd? Znowu coś knujesz? — Bysiek jeszcze nie wierzył.
—  Komu się nie podoba może wracać.
Minęli następny zagajnik sosnowy i znowu byli w brzeziniaku. Przewodnik zatrzymał pochód.
—  Teraz ani słowa. Ukryjcie się w tamtych krzakach — wskazał palcem wybujałą kępę jałowca. Sam złożył dłonie w trąbkę i donośnie zakukał. Po chwili powtórzył to jeszcze raz. Z głębi lasu odpowiedział mu taki sam głos, tyle że bardziej gruby. Jasiek poderwał gromadkę. Uszli razem z pięćset kroków i kazał się zatrzymać. Dał susa w gęstwinę i nie było go kilka minut. Wtem usłyszeli za sobą skradające się kroki. Odwrócili się błyskawicznie i zamarli. To Jasiek od Pawła wiódł trzy przerażające postacie.
— Czego wybałuszacie gały? To żołnierze, nasi. Rano wlazłem na nich znienacka i mało mnie nie zastrzelili. Jak się ściemni, chcą iść do wsi.
Po tym wstępie Jaśka odezwał się najmniejszy żołnierz, obrośnięty czarnymi kłaczyskami po same oczy. Miał oberwany naramiennik z jedną belką. Z prawego buta wyłaził mu palec.
—  Cześć, chłopcy. O, i dziewczynka do nas przyszła.
45
1
46
Witamy, witamy. Nie bójcie się dzieci, my swoi, tyle że trochę mało eleganccy. Wybaczcie. Porozmawiamy sobie.
Siedli wszyscy na miękkiej ściółce, a żołnierze skręcili papierosy z tytoniu, który podał im Jasiek. Ten z jedną belką znowu przemówił:
—  Wyszliśmy na rozpoznanie i nie było powrotu. Wszędzie Niemcy.
— Już tutaj?! Niemożliwe! — wyrwało się Dzidkowi, ale umilkł pod karcącym spojrzeniem Jaśka.
— Tak, synku, wszędzie ich pełno. Wiemy już, że do waszej  wsi  jeszcze  nie  dotarli,  ale  kryjemy  się  po dziurach, bo to nigdy nic nie wiadomo. Ten dryblas — wskazał na Jaśka, wyrośniętego nad swoje dwanaście lat — mówił, że jesteście tu z rodzicami. Potrzebujemy  cywilnych  ubrań.  —  Spuścił   oczy,   jakby   się wstydził. — Pomożecie? Nie chcemy iść do niewoli!
Milczenie osłupiałej gromadki przerwał Jasiek.
—  Ruszcie mózgownicami, maminsynki. Ty, Centuś,
zagadaj starego. Garniturek z niego akurat na pana dowódcę!
Ten tytuł nie uczynił żadnego wrażenia na starszym strzelcu. Tak jak i jego koledzy siedział osowiały i smutny, wodząc po dzieciach przepraszającymi oczami.
Pierwszy zareagował Dzidęk:
—  Dobrze, proszę pana, spróbuję. Tatuś nie powinien odmówić. Wszyscy porozmawiamy z rodzicami. Zaraz
lecimy.
—  Ejże, kawalerze! Nie tak prędko, poczekaj. Pójdziemy wszyscy, ale aż się ściemni.
Drugi żołnierz, grubawy, z obandażowaną dłonią, hamował Dzidka.
— Lepiej poczekać. W lesie licho nie śpi, a my mamy raptem trzy pociski do tej  pukawki. — Wskazał na krótki karabinek.
—  A teraz prosimy na nasze miejsce postoju. — Trzeci żołnierz, młokos z cwaniackim uśmiechem pod wąsikiem,    zapraszał    wszystkich    szerokim    gestem w głąb lasu. Ten także miał mundur ubrudzony i w nieładzie.
Wieczorem przemknęli się chyłkiem do wioski. Żołnierze, ukryci w przydrożnym rowie, wysłali Jaśka i Dzidka do chaty. Chłopcy wrócili po kwadransie, poszeptali coś z panem dowódcą, jak nakazał go tytułować Jasiek, i już wszyscy razem ruszyli w kierunku zabudowań. W domu czekała żołnierzy kolacja i gorąca woda do mycia. Ojciec Dzidka odstąpił im nawet własną brzytwę, której zawsze strzegł jak źrenicy. Połykając chciwie wszystko, co podała gospodyni, odpowiadali zwięźle na pytania Centa.
— Strach myśleć, ale to już chyba koniec. Niemiec silny, wypoczęty. Ma tanki i samochody, wyrasta, gdzie
47
48
go nie posieją. Biją się nasi, giną. Ale bagnetem i lancą nie ugryziesz żelaza. — Grubawy machnął ręką i już się nie odezwał.
—  Co? Zamość w rękach Niemców? — ojciec Dzid-ka nie mógł uwierzyć.
—  Tak, byli tam już wczoraj. Broni się Hel, Warszawa.   Lublin   też   jeszcze   nie  wzięty.   Atakują   ze wszystkich stron.  Aż dziw,  że człowiek wytrzymuje taką poniewierkę.
— Nie jęczcie! — mityguje dowódca. — Nasi się biją. W nocy było słychać wielką kanonadę od Lipska. Może się przebijają na wschód? Ale my już ich pewnie nie  złapiemy,   jesteśmy   odcięci  od   swoich.   Chłopcy wspominali o ubraniach? — zwraca się do Centa.
—  Załatwione. Dostaniecie, co trzeba i w drogę, panowie. My też pewnie pojedziemy jutro. Niech będzie, co ma być.
Dziękując za wszystko, przebrani już po cywilnemu, opuszczali żołnierze chatę w towarzystwie chłopców, którym pozwolono odprowadzić ich do końca wsi.
Dzidka przez cały czas korciło, żeby zapytać, gdzie i jak walczyli. Wreszcie zdecydował się:
— Panowie zabili jakiegoś Niemca?
—  Patrzcie go, jaki ciekawy. Nie wiesz to, bracie, że o takie rzeczy nie należy pytać żołnierza? — Ten z wąsikiem był najwyraźniej niezadowolony.
—  A panowie z jakiego wojska? — Dzidek stawał się uparty.
— Z polskiego.
¦— Nie o to mi chodzi. Z piechoty, z artylerii?
—  Nie widziałeś to, bracie, naszywek na naszych kołnierzach? Byliśmy kawalerzystami, ułanami. Byliśmy...
T
Chłopców aż zatkało z wrażenia. Pierwszy otrząsnął się Dzidek.
— To może znacie pana Mietka Czuprynę...
— Kogo?
— Podchorążego Mieczysława Czuprynę.
—  A ty skąd go znasz?!
—  On z naszego podwórka, syn gospodyni. Gdzie on teraz jest?
—  Rany boskie, chłopaku, toż on dowodził naszym szwadronem! Czekaj, czekaj, bo nie mogę! — właściciel wąsika ujął Dzidka za ramiona i uniósł do góry. — Mówisz, że Czupryna z waszego podwórka? I nie łżesz? Skąd by ci to przyszło do głowy? Chłopie! Ty wiesz, co to za człowiek?
—  Wiem, proszę pana. Był naszym generałem i grał z nami w piłkę.
— Nie pleć głupstw, kochasiu! Ja ci dopiero powiem, kto to jest Czupryna!
Przerwał mu ten, który przedtem nosił jedną belkę.
— Nie gadaj tyle, pora w drogę!
Chłopcy zakrzyczeli go i musiał się zgodzić na opowiadanie w czasie marszu.
—  Nasz rotmistrz poległ w pierwszym starciu z niemieckim  patrolem motocyklowym.   Granat  rozszarpał i jego, i konia. Porucznika, musicie wiedzieć,  jeszcze wcześniej  zabrali do innego szwadronu bez dowódcy. Więc nami dowodził podchorąży Czupryna. Sami wiecie, jaki z niego kawał chłopa. W galopie to szkapa pod nim jęczała!
—  Nie szkapa, żadna szkapa, Wicher! — prostował Dzidek.
—  Wyłącz się! — ostudził go Jasiek od Pawła. Żołnierz pogładził Dzidka po włosach.
4 — Kaktusy
49
50
—  Widzisz, synku, Wichra już nie było, kiedy szarżowaliśmy z podchorążym na skrzydło  niemieckiej  tyraliery...
—  A  gdzie  się  podziewał?   Chyba  pan  Mietek  nie zmienił Wichra na jakąś szkapę?
—  Wicher zginął. Skosił go z karabinu maszynowego motocyklista. A tę tyralierę atakowaliśmy dwa dni później. Podchorąży miał wtedy gniadą klacz.  Niosła go jak szatan. Na moich oczach trzasnął przez łeb wielkiego Szwaba, który wyskoczył do niego z bagnetem. Hełm Niemca rozleciał się jak dziurawy garnek. Przeskoczyliśmy tyralierę cwałem, tnąc każdego, kto nawinął się pod rękę i ile koń wyskoczy rwaliśmy w stronę lasku. I wówczas czołgi, ukryte za drzewami, plunęły nam prosto w twarze. Połowa szwadronu pozostała na tym polu.
—  A pan Mietek? Co z panem Mietkiem?
—  Miał więcej szczęścia od innych, chociaż jechał na czele. Nawet koń pod nim nie padł. Nie myśl tylko, że uciekał, pozostawiwszy chłopaków na łące. Puścił konia luzem, a nas poprowadził pieszo na czołgi. Przebiliśmy  się  przez  ten  pierścień,  ale  raptem  w  dziesięciu.  Później  dołączyliśmy  do  piechoty.  Podchorąży dowodzi teraz plutonem „zajęcy". Został w pobliżu Lipska, kiedy my wyruszyliśmy na zwiady. Wrócilibyśmy do niego, ale jak i którędy? We trójkę nie daliśmy rady się przedrzeć. I kompania by nie poradziła — umilkł na chwilę. — No, a teraz wracajcie do domu. Bądźcie dobrej myśli. Wasz podchorąży to tęgi ułan i nie da sobie zrobić krzywdy. Jeszcze raz podziękujcie rodzicom za pomoc.
Nazajutrz wczesnym rankiem wracali w komplecie do Zamościa. Paweł wybierał boczne dróżki, na których
żywej duszy nie było. Milczeli jak zaklęci, nie dostrzegając nawet srebrnych nici babiego lata. Drążyła ich troska o dom zdany na łaskę wroga i lęk przed pierwszym zetknięciem ze zwycięzcami.
Ujrzeli ich na rogatce miasta. Dwóch przycupnęło w rowie przy rozkraczonym karabinie maszynowym i motocyklu z przyczepą. Trzeci, na rozstawionych nogach, w butach o szerokich cholewach, stał na środku drogi. Bez słowa podszedł do wozu, zajrzał tu i tam spod blachy rozłożystego hełmu i dał znak ręką, że można jechać.
Gdy ruszyli, Polcia-Kapelusik nie wytrzymała:
—  Niemiec,   wiadomo,   odmieniec.   Nie   zagada  taki do człowieka.  Opowiadał  jeden  z naszej  wsi,  co  był tam u nich na robotach, że jak się taki Niemiec śmieje, to znaczy, że płacze. Jak ślozy leje, to zadowolony.
—  Milcz, głupia! — przerwała ostro pani Centowa. — Jeszcze ich poznasz!
Jechali, a Dzidek bez przerwy patrzał do tyłu, chłonąc każdy szczegół szerokich postaci w mundurach koloru przybrudzonej zieleni. Byli obwieszeni oporządzeniem niczym choinki. Ci w rowie leżeli wciąż w bezruchu. Ten na szosie stał znowu jak przyklejony.
Spadły pierwsze krople deszczu. Po raz pierwszy od wielu, wielu dni niebo zaciągnęło się ciemnymi chmurami.
Bramę wjazdową otworzył stary Sępiński. Widać wypatrywał ich z niecierpliwością, bo ledwie Paweł zawołał, zaraz się zjawił. Twarz miał jeszcze bardziej pomarszczoną, a na powitanie zapomniał zdjąć kaszkiet, choć dzieci machały rękami, a starsi wyciągali dłonie radzi temu spotkaniu na swoich śmieciach.
—  Panie  Cent  —  wydusił  wreszcie  gospodarz.  — Aż strach iść do mieszkania.
51
52
Ojciec Dzidka pobladł.
—  Stało się co? — ledwie wyszeptał.
—  Niemcy mieszkanie splądrowali.  Zabrali wszystko, co tylko dali radę spuścić z balkonu na sznurach.
—  Boże — jęknęła matka. — Wojsko? Wojsko  to zrobiło?
—  A tak,  wojsko. Przyszli przedwczoraj.  Jeśli  był ktoś w domu, zostawiali w spokoju. Jak nie było lokatorów, wywalali drzwi kolbami.
Nie czekając na dalszy ciąg opowiadania starego gospodarza, Dzidek z ojcem wbiegli do domu i pokonując schody kilkoma skokami dopadli drzwi swojego mieszkania.
Drzwi tych właściwie już nie było. Na jednym zawiasie wisiały deski poszarpane bagnetami, strzaskane uderzeniami kolb. Spoza nich wyzierało rumowisko zaścielające podłogę kuchni.
Mieszkanie Centów, wypieszczone w długich marzeniach, świeżo umeblowane wiosną tego roku ze skromnych urzędniczych oszczędności i trochę na raty, cuchnęło wonią nie pozmywanych naczyń. Ich skorupy chrzęściły pod nogami, zalegały stół i płytę kuchni. Zniknęły zapasy, te na całą wojnę. Przepadło ojcowskie radio, kilimek z pokoju Dzidka. Nie było bielizny, ubrań. Także sukienki przydały się niemieckim żołnierzom. Wyłamane drzwiczki kredensu odsłaniały pustkę po Polcinych konfiturach.
—  Bandyci... — pani Centowa nie potrafiła zdobyć się na wykrztuszenie z siebie czegokolwiek więcej.
Połcia wtórowała jej, pochlipując głośno. Dzidek stał ze spuszczoną głową.
Pierwszy ochłonął ojciec. Obszedł całe mieszkanie, obejrzał dokładnie szkody i jak na starego buchaltera przystało — do wieczora sporządził rejestr strat.
— Będę dochodził swego! Niczego nie daruję. I u nich
musi być jakaś sprawiedliwość.
Spojrzeli na niego z powątpiewaniem, ale nikt nie odezwał się słowem.
Do późna słychać było w mieszkaniu nerwowe kroki ojca. Mama także nie spała. Tylko z kuchni dochodziło miarowe chrapanie Polci-Kapelusik.

Iii
= 1 =
DROGA ZNACZONA KRWIĄ
54
Czy to już koniec wojny? — Dzidek Cent wpatrywał się w matkę pana podchorążego Czupryny, która zaprosiła go do siebie, aby jeszcze raz opowiedział to, co usłyszał o jej synu. Z niepokojem oczekiwał odpowiedzi.
—  Pewnie tak — odparła z westchnieniem kobieta o posiwiałych włosach. — Mówią ludzie, że nie tylko pod Zamościem nasze wojsko rozbite. W całej Polsce już Niemcy.
Chłopiec przerwał jej niecierpliwie:
—  Może się jeszcze odmieni?
—  Ja tam nie wierzę. Za późno na odmianę. Rząd uciekł, marszałek też.
—  Ale pomogą nam Anglicy i Francuzi! Warszawy do tej pory nie mogą zdobyć! Ojciec mi mówił, że podawali przez radio.
__ ja nie wiem, co mówią przez radio, a własnym
oczom wierzę. I ty popatrz lepiej, co się dzieje dookoła. Niemcy rozgościli się już w mieście na dobre. Ci, którzy uciekli przed nimi z tym, co tylko zdążyli w popłochu zabrać, teraz wracają. Ile to narodu jeszcze się _ tuła po drogach. Ile wojska po lasach!
—  To może przepędzą Niemców?
—  Nie mogli ich zatrzymać wtedy, to i teraz chyba nie dadzą rady. Nie znam się na wojnie, ale jedną już przeżyłam. Z tamtej wojny pamiętam, a teraz patrzę i widzę, że Niemiec mocniejszy od naszych. Samolotów, czołgów, samochodów u niego bez liku. A nasi na koniach, na wozach i piechotą... — Rogiem fartucha otarła łzę.
Dzidek zwiesił głowę, czując, że zbiera mu się na płacz. Kobieta łagodnie pogłaskała go po włosach.
—  Nie smuć się, synku — pocieszała. — Wszystkim nam teraz smutek. Mój  Mietek, sam mówiłeś, poniewiera się po lasach. Nie wiem, czy wróci.
—  Wróci! Z pewnością wróci! — wykrzyknął z przekonaniem.
—  Czekam na niego, spać po nocach nie mogę. Ale nie możemy się teraz dać trosce. Kto wie, co jeszcze nas spotka? Dlatego trzeba być mocnym, nie dać po sobie poznać,  że  czujemy się  pobici.  W  tamtej  wojnie  też Niemiec do nas przyszedł i czuł się panem. A potem uciekał, że mało nóg nie pogubił. Poczekamy, doczekamy i teraz.    .
Głos gospodyni od pewnego czasu był zagłuszany miarowym stukotem dochodzącym zza ścian domu. Jakby kolumna wozów przejeżdżała gdzieś w pobliżu. Dzidek zaczął wiercić się na krześle i nasłuchiwać. Widząc to, Czuprynowa nie zatrzymywała go dłużej. Obdarowawszy wielkimi jak arbuzy jabłkami i garścią orzechów, pozwoliła odejść. Pożegnała chłopca przestrogą:
—  Nie wychodź tylko bez potrzeby na ulicę. Bardzo teraz niebezpiecznie.
Złożywszy prezenty w gąszczu chwastów koło płotu i nie szukając już furtki, Dzidek przelazł przez sztachety i rozejrzał się po ulicy za oddalającym się stukotem wozów. W głębi, prawie u wylotu Zielonej ulicy
55
na Lwowską, dostrzegł ostatni ciemny furgon skręcający w lewo. Tuż za nim jechał konno Niemiec. Poznał go po szerokim hełmie i karabinie przewieszonym w poprzek pleców.
„A mówili — przypomniał sobie — że Niemcy nie jeżdżą na koniach. Te mądre zwierzęta miały w nich czuć kiepskich jeźdźców i zrzucać z siodła. Jeszcze jedna bajka?"
Jeździec zniknął za zakrętem i Dzidek spojrzał na bruk ulicy. Pozostały na nim świeże ślady błota, pozostawione przez koła. Zrobił kilka kroków i między tymi śladami dostrzegł ciemną plamkę. Była wielkości wiśni, a kiedy przyklęknął, zauważył, że miała. także jej barwę. Podbiegł kilka kroków i znowu trafił na czerwoną kropelkę. Za nią była następna, za tą jeszcze inne. Bez liku czerwonych kropelek.
Zerwał się na równe nogi i pędem pobiegł do domu.
—  Tatusiu,  Niemcy  rannych  zwożą  do  miasta!   — zawołał od progu.
Ojciec siedział z głową ciężko wspartą na dłoni. Obok stał talerz z prawie nie tkniętym kotletem. Powoli podniósł wzrok na syna.
—  Wiem.   Szpital  przepełniony  do  ostatniego  miejsca. Rannych rozmieszczają teraz po szkołach.
—  Widziałem ślady krwi na naszej ulicy. Kogo wieźli, Niemców czy Polaków?
—  Pewnie naszych, swoich wożą sanitarkami. Dzidek nie pytał więcej. Wiedział, że ojciec przeżywa
trudne chwile. Wczoraj przyszedł jakiś człowiek, z którym zamknął się w pokoju, gdzie rozmawiali przez kilka minut. Kiedy tamten wyszedł, chłopiec dowiedział się, że ojciec ma iść jutro do pracy w biurze. Pierwszy dzień urzędowania musiał być niewesoły, skoro ojciec prawie nie ruszył swego przysmaku, siekanego kotleta z marchewką.
Weszła matka i spojrzawszy na stół zapytała ojca, czy miał jakieś przykrości.
Stary łypnął złym okiem, ale długo bez słowa nie wytrzymał.
—  Swołocz!   Krzyżacy!   Wleźli   dranie   do   naszego biura. Jeszcze dziś kazali się stawić z kompletnymi papierami osobistymi.
Poderwał się od stołu i gorączkowo grzebał w najniższej szufladzie szafy. Z granatowej aktówki wyjął plik papierów. Były tam dobrze znane Dzidkowi dyplomy za strzelanie, za bieg na przełaj w Biłgoraju, gdzie przegrał tylko z Tar panem, który biegał w tygrysich spodenkach w cętki. Rzucił na to medale za jakieś inne sportowe triumfy. Dorwał się do albumu, ogołacając jego kartki ze wszystkich postaci w sokolich i wojskowych mundurach.
—  Spal to natychmiast! — rzucił żonie przez ramię i znowu był p^rzy szafie.
Z jej wnętrza wyciągnął szary mundur Sokoła, ama-rantową koszulę i rogatywkę z przepysznym czaplim piórem. Z zaciętą twarzą podarł wszystko na strzępy i też kazał wrzucić do ognia.
Coraz częściej widział teraz Dzidek wyraz zaciętości na twarzy ojca, zwykle tak bardzo pogodnej. I mówił stary bardzo mało. Chyba że tematem byli Niemcy. Znowu zaczął z tej beczki,* budząc żywe zainteresowanie żony i syna.
—  Ważny  jak  paw  lazł  ten  bydlak   przez  biuro... Tak, tak moi drodzy, doczekaliśmy się nadzorcy! Zatrzymał się przy mnie, bo nie mogąc na niego patrzeć, stukałem liczydłami. Udawałem, że coś robię.
—  Co to? — zapytał.
—  Liczydła — odpowiedziałem.
—  Co pan robi?
—  Liczę. Dodaję, odejmuję.
57

58
—  Co? Na tych drucikach, tymi kółeczkami? — dziwił się. — To pański wynalazek?
—  Nie, rosyjski.  — Powiedziałem  mu  jeszcze, sam nie wiem dlaczego, że można mnożyć i dzielić. Dziwił się, że tak szybko to robię i zapowiedział, że będzie się u mnie uczyć. Niedoczekanie jego! — kończył pan Cent.
Dzidek nie poznawał teraz ojca, którego — jak mawiała Polcia-Kapelusik — „tylko do rany przyłożyć, a już ból odchodzi". Z żalem wspominał teraz chłopiec tamte pierwsze miesiące w świeżutkich trzech pokoikach na pięterku domu Sępińskiego przy Zielonej ulicy. Staruszek był dumny, że wreszcie mieszka jak człowiek i szczęśliwy niczym dziecko. Porządkował, czyścił, wycierał, pucował do połysku przez cały urlop. A cieszył się przy tym! Z każdym gadał, każdego zaczepiał.
Działo się to wiosną. A każdej wiosny mieszkańcy zamojskich domów w ogrodach dostawali od gospodarzy po kilka grządek. Pod szczypiorek, koperek i inne zielone specjały. Korzyść z tego była obopólna: właściciele posesji unikali pożyczek — na wieczne oddanie — pęczka rzodkiewki czy kłaczka pietruszki. Pozbywali się małych skrawków ziemi, ale przy okazji sprzedawali amatorom ogrodnictwa flance i nasiona. Jedni i drudzy mieli potem kwiaty pod oknami. Najbardziej niedostępne zakamarki były wymiecione ze wszelkiego świństwa, które tylko nadawało się do użyźnienia gleby. Kolejarze, drobni urzędnicy, robotnicy i ich żony mieli zajęcie. Mniej więc było wzajemnego obnoszenia się   na  językach   i  małżeńskich   swarów.
Ojciec Dzidka nie był zwyczajnym ogrodnikiem, takim, co to skopie ziemię, zagrabi, zasieje i spokojnie dogląda uprawy. On nie potrafił żyć bez zmagań z naturą. Tylko że efekt tych zmagań był zawsze jedna-

kowy: pan Cent nieodmiennie ulegał przyrodzie. Stepową wiśnię zaszczepił gałązką śliwy, ale żadnych nowych owoców wcale nie rodziła. Głośne w całym domu było jego usprawnienie hodowli królików.
Zrobił pan Cent przy pomocy Dzidka przenośną klatkę — kojec bez podłogi dla umiłowanych kłapo-uchów. Kochał je nie z kalkulacji na kruche mięso i skórki. Nikt nigdy nie słyszał, aby któryś z jego ulubieńców oddał życie dla potrzeb kuchni czy na kołnierz do palta. Patrzał tylko na zwierzaki godzinami i zagadywał — trusia, trusia. Ow kojec z całą hałastrą szynszyli i rudzielców przenosił z miejsca na miejsce, byle miały pod dostatkiem świeżej trawy. Pewnego razu zdrzemnął się przy klatce dłuższą chwilkę. Jego pupile, czy to przestraszone smoczym chrapaniem, czy też skuszone apetycznym widokiem warzywnych zagonów, wybrały wolność. Wygrzebanie jamy, która wyprowadziła kłapouchy w szeroki świat, było dla ich pazurków dziełem chwili. Ten eksperyment kosztował pana Centa utratę opinii najlepszego hodowcy w podwórku, a gospodynię sporo główek dorodnej sałaty.
Innym razem przynaglony żoninym utyskiwaniem, że w kredensie coś chrobocze, zwołał ojciec odprawę bojową. Kredens był nowy, masywny, połyskujący fornirem i blaskami ciętego szkła. — Kosztował trzysta złotych — szokowała matka cmokające z podziwu i zazdrości sąsiadki. — Zastawę na dwanaście osób zmieściłam, zapasy, i jeszcze tyle miejsca.
Trzeba było ratować ten reprezentacyjny mebel przed nie uznającymi świętości żuchwami korników.
— Dzidek, biegiem do apteczki po butelkę benzyny! Nie zapomnij o wacie, byle dużo. Przynieś po drodze zapałki z kuchni, śmietniczkę i miotełkę! — krzyżowały się rozkazy szefa operacji.
59
Gdy ojciec miał już wszystko na miejscu, nasączył watę benzyną i kropla po kropli wypełniał otwory po szkodnikach.
—  Wykurzymy was, dranie — mamrotał, kiedy woń benzyny łechtała nozdrza.
Potarł zapałkę o pudełko i w tejże chwili przedmiot maminych zachwytów stanął w płomieniach.
—  Pali się — zawył stary niczym raniony krokodyl i  porwał  ze  stołu  włóczkowy  obrus,  ślubny  prezent. Jego kosztem stłumił płomień, narażając się żonie po raz nie wiadomo już który.
Zimą w nie opalanym pokoju — zawsze oszczędzali węgiel i drzewo — zamieszkała myszka wędrowniczka. Weszła do rodziny na tyle, że najspokojniej w świecie opuszczała dziurę w kącie blisko kanapy i spacerowała wzdłuż ścian. Nie wadziła nawet spasionemu kocurowi i dopiero ojciec postanowił przeświecić intruza, ponieważ  ogromnie  nie  znosił  nieproszonych  gości.
Siadywał więc na rogu kanapy, nie dopuszczając nikogo, kto „wierceniem siedzenia" spłoszyłby zwierzynę. Czatował całymi wieczorami z wielką ścierką w jednej i uszatym garnkiem w drugiej ręce. Szmata miała ogłuszyć, rondel nakryć czworonożnego sublokatora. Inną bronią nie śmiał działać.
Cierpliwość została wreszcie wynagrodzona: mysz wybiegła nieopatrznie na środek pokoju. Rzucił się stary do przodu w rumorze padających krzeseł. Dopiero jednak jęk bólu rozciągniętego na podłodze ojca postawił dom na nogi i wystraszył myszkę. Biedulka musiała przeżyć wielki wstrząs, bo pokazała się dopiero za tydzień. Akurat tego dnia, kiedy- ojciec zdjął plaster z okaleczonego czoła i przestał patrzeć złym okiem na leniwego kocura, który wplątał go w taką kabałę.
Widząc teraz, że ojciec jest zajęty swoimi sprawami i nie ma dla niego czasu, Dzidek wymknął się nie-
postrzeżenie na podwórko, gdzie Jędrek i Milka pałętali się niemrawo z kąta w kąt.
Wiedział, że im jest jeszcze ciężej. Dotychczas nie mieli znaku życia od ojca, który poszedł na wojnę. Ich matka chodziła, wypytywała się, gdzie tylko mogła, ale bezskutecznie. Wszelki ślad po nim zaginął. Ci, którzy w cywilnych ubraniach przemknęli się do rodzin, nic nie słyszeli o podporuczniku Szeleście. Przypuszczali, że wraz ze sztabem, do którego został wcielony w czasie mobilizacji, mógł przedostać się do Rumunii. Władze niemieckie nie udzielały żadnych informacji, a wszyscy dookoła dziwili się, że mama Jędrka odważyła się do nich pójść. Wprawdzie znała trochę język niemiecki, ale zawsze było to wielkie ryzyko.
Z okna parteru wychylił się Bysiek.
— Czekajcie na mnie, zaraz wychodzę — zawołał.
Widzieli przez szybę, jak na stojąco połykał ostatnie
61
62
kęsy  obiadu.  Tłusty  żarłok  ruszał  jeszcze  szczękami, kiedy do nich wyszedł.
—  Żebyście wiedzieli, co ja dzisiaj słyszałem od jednego chłopaka ze Zdanowskiej...
—  Znowu udajesz ważniaka? — Dzidek bardzo nie lubił, kiedy kolega robił tajemnicze miny. Miało mu to dodać powagi i przekonać innych, jaki on ważny. — Albo mówisz,  o  co  chodzi,  albo  możesz  się  od  razu odczepić!
—  Skoro wam tak bardzo zależy — Bysiek po swojemu odwracał kota ogonem — to powiem. Jeden chłopak ze Zdanowskiej...
—  To już wiemy — przerwała mu Milka. — Przestań się wreszcie wygłupiać, bo sobie pójdziemy.
—  Do ciebie nie mówię, tylko do chłopaków. Otóż ten   chłopak   widział   Jaśka   od   Pawła,   jak   taszczył w stronę naszego podwórka wojskowy plecak. Widział na własne oczy, że ze środka sterczała lufa karabinu.
—  Coś  ty,   Bysiek!   Jakim   cudem   można  zmieścić karabin w plecaku? — powątpiewał Szybki Jędrek.
—  Przysięgał  się,   że  widział  na   własne  oczy.   Nie słyszałeś może, że chłopi obcinają kolby od karabinów i chowają obrzynki po różnych dziurach? To może Jasiek też obciął?
—  Niech skoczę, po co mu karabin?
—  Kto może wiedzieć, co mu znowu strzeliło do głowy. Chłopcy, a gdybyśmy tak poszukali, gdzie on to wszystko schował?
Dzidek zaprotestował:
—  Nie wtrącaj się w cudze sprawy! Jeśli nawet przyniósł plecak, to jest jego własnością. A w ten karabin nie wierzę.
Bysiek, Szybki i Milka nie dali się jednak przekonać i pozostawiwszy Dzidka samemu sobie, udali się na poszukiwanie Jaśkowej skrytki.
Trochę im zazdroszcząc, ale nadal przekonany o słuszności swego postępowania, poszedł Dzidek do królików, które ojciec teraz zaniedbywał. Przyniósł im świeżego mleczu, kilka liści buraczanych i z przyjemnością obserwował żarłoczne kłapouchy. Przy klatce zastał go Jasiek od Pawła.
—  Cześć! Co tu robisz, mały? Nie masz już nic lepszego do roboty?
—  Nie.
—  I minę masz jakąś niewyraźną. Były baty w domu, czy co?
—  Nie.
—  Bujać  nie musisz.  Ja też nieraz biorę w  skórę i to nie paskiem na wałku od kanapy. Żebyś wiedział, jaką ciężką rękę ma mój stary.
—  Jasiek, nie dostałem żadnego łania.
—  To co cię gryzie? -— Nic mi nie jest.
—  No, już dobrze. A gdzie reszta maminsynków?
—  Bysiek  z  Jędrkiem  wzięli  Milkę- i  gdzieś  sobie poszli.
¦— Aha! Pokłóciłeś się z nimi? I nie wiesz, dokąd poszli?
—  Zniknęli mi z oczu za węgłem stodoły. Chyba są tam, na polu.
—  Czego tam szukają? — na twarzy Jaśka pojawił się wyraz zaciekawienia. — Dawno tam poszli?
—  Nie bardzo pamiętam.
—  Słuchaj, mały, ty coś kręcisz! Chodź no ze mną do swoich koleżków. — Nie czekając na zgodę chwycił Dzidka za ramię i pociągnął za sobą.
Zaraz za stodołą dostrzegli całą trójkę.
Bysiek aż po pas wczołgał się pod belki budynku, tak że wystawały dwie grube nogi i siedzenie. Milka i Jędrek pochylili się nad nim i słychać było, że radzą.
63
64
Na ten widok Jaśka jakby kto batem smagnął. W jednej chwili znalazł się przy leżącym i z całej siły zdzielił go po wypiętym zadku. Spod stodoły dobiegło rozpaczliwe „ajajaj"! Wyciągnął Byśka z dziury i postawił na nogi.
—  Nie drzyj  się, gruby! *Po coś tam lazł?! — potrząsnął nim z całej siły.
—  Jasiu, ja tylko tak sobie. Ja nic nie chciałem — tłumaczył się grubas.
—  Mów, coś tam zgubił, bo jeszcze raz przyłożę!
—  Ja chciałem tylko zobaczyć. Nic bym nie zabrał. Słowo!
—  A ja ci daję słowo, że jeśli jeszcze raz spotkam cię na swojej drodze, to kości połamię! Słowo!
Teraz Jasiek wpełznął pod stodołę i wyciągnął żołnierski plecak.
—  Wasze   szczęście,   żeście   niczego   nie   ruszyli.   — Rozpiął paski i otworzył klapę plecaka.  Z  wewnątrz wydobył nowiuteńką maskę z pochłaniaczem, garść nabojów karabinowych, ładownicę, pas i bagnet. Znowu sięgnął ręką pod stodołę, wyciągając tym razem hełm, prawdziwą polską donicę.
Wszyscy spoglądali na te skarby jak urzeczeni. —r No co? Zatkało was, maminsynki? — kpił Jasiek od Pawła.
¦— A gdzie karabin? — wyrwało się Byśkowi.
—  Jaki karabin?
—  Przecież niosłeś także karabin. Prawdziwy...
—  I ty go widziałeś?
—  Nie widziałem, ale mówił taki jeden ze Zdanow-skiej, że karabin wystawał ci z plecaka.
—  No, tak! Armatę też widział? A ty mu uwierzyłeś, cielęcino! Słowo, że karabinu  jeszcze  nie mam. A to wszystko wam nie wystarczy?
—  Skąd tyle nabrałeś?
—  Moja sprawa, a co, chcielibyście do zabawy? Możemy się potargować.
—  Mówisz poważnie? — Bysiek zwietrzył okazję. — Co  chcesz za ten hełm?  Przydałoby mi się też parę kulek.
—  Jak podrośniesz, to pogadamy — Jasiek roześmiał się kpiąco. — A teraz zmykać do domu! I radzę z daleka ode mnie.  Pod stodołą już nie szukajcie.  Przyniosłem tu tylko na przechowanie.  Mam pewniejszy schowek.
Odchodzili jak niepyszni, kiedy Jasiek przywołał do siebie JJzidka.
—  Ty się nie wygłupiałeś z tym szukaniem karabinu, więc przyniosę ci jutro magnes i słuchawkę od telefonu  polowego.  A  teraz,  jak  chcesz,  pójdziemy na róg Zdanowskiej. Słyszałem, że wracają tamtędy żołnierze.
—  Jak to wracają?
—  Z lasu, do niewoli.
Ukryli się za płotem, dobre pięćdziesiąt metrów od niemieckiego posterunku, który liczył sześciu żołnierzy z karabinem maszynowym. Dwaj, którzy stali na środku szosy, mieli przewieszoną przez piersi nieznaną Dzidkowi broń. Jasiek wyjaśnił mu, że są to pistolety maszynowe.
—  Wiesz,  takie maleńkie kulomioty.  Nasze  wojsko ich nie ma.
Nie czekali długo, kiedy zza zakrętu wyłoniło się trzech polskich żołnierzy. Jeden z nich opierał się na ramionach kolegów i stąpał na jednej nodze. Drugą, grubo zabandażowaną aż po kolano, wlókł nad samą ziemią. Przy Niemcach przystanęli. Ci zdrowi oddali karabiny, które Niemiec rzucił na sporą już stertę i wskazał ręką na pasy. Odpięli je, pomagając też rannemu.
5 — Kaktusy.
65
66
Teraz żołnierz niemiecki sięgnął do furażerki i zrozumieli, że trzeba odpiąć orzełki. Niemiec schował je do kieszeni. „Chyba na pamiątkę" — pomyślał Dzidek. Czuł, że do oczu napływają mu łzy.
Trzej jeńcy ruszyli wolno, z nisko opuszczonymi głowami. Jakiś człowiek krzyknął, że zbierają wszystkich pod ratuszem. Nie zwrócili na niego uwagi. Szli dalej.
Długo nie nadchodził nikt i Niemcy przysiadłszy na skraju rowu zapalili papierosy. Coś tam do siebie szpre-chali. Podnieśli się dopiero na odgłos miarowych kroków.
To jakiś wysoki żołnierz prowadził mały oddziałek. Z daleka widać było, że nie mają broni. Zatrzymali się równo, na komendę wysokiego. Podeszli do nich dwaj Niemcy i ustawili jednego za drugim. Na samym końcu  znalazł  się wysoki dowódca.  Wszyscy zdejmo-
wali pasy, odpinali orzełki z czapek i odchodzili pojedynczo.
Teraz przyszła kolej na wysokiego. Sięgnął do klamry pasa, ale Niemiec coś do niego szwargotał i pokazywał na swój pistolet. Chłopcy domyślili się, że chce się dowiedzieć, gdzie Polacy podziali broń. Wysoki też pewnie zrozumiał, bo pokazywał na migi, że została gdzieś tam, daleko. Niemiec pogroził mu pięścią i brutalnie zerwał pas. Zanim wysoki się spostrzegł, zrzucił mu czapkę z głowy i pokazał, żeby ją podniósł z ziemi.
I wtedy Polaka ogarnęła furia. Potężnym ciosem zwalił Niemca z nóg, doskoczył do drugiego, kropnął na odlew i rzucił się do ucieczki.
Zaszczekał karabin maszynowy, ale natychmiast zamilkł, by nie razić swoich, którzy dźwigali się z ziemi. A wysoki sadził do przodu i był już prawie na zakręcie.
Dwaj chłopcy nie widzieli już nic, bo kule uderzyły po płocie, a oni przypadli do ziemi. Kiedy ucichły strzały, wyjrzeli.
Kilka metrów od nich leżał wysoki kapral twarzą do ziemi. Z jego skroni sączyła się strużka krwi, znacząc czerwienią pył drogi.
Zadudniły kroki Niemców.
Jasiek i Dzidek nie czekali, aż będą blisko.
IV
TWARDĄ GŁOWĘ MA TEN SZWAB
68
Wrzesień miał się ku końcowi.
Milka i Szybki Jędrek daremnie oczekiwali powrotu ojca z wojny. Czuprynowa wypłakiwała oczy za synem, podchorążym, choć Dzidek odwiedzał ją często i pocieszał, jak tylKo umiał. Bez wesołych gawęd wujka Hipolita i bez podwórkowego „generała" dni chłopców z Zielonej ulicy stały się szare, zabawy niemrawe.
Ucinał je terkot wozów, którymi wciąż jeszcze zwożono z okolicy rannych. Mącił odgłos dobiegającej z dala melodii „Hajli hajlo", którą Niemcy śpiewali z uporem, jakby nie znali żadnej innej. Dorośli opowiadali, że polscy żołnierze dotąd walczą po lasach. Wzdychali ciężko nad tym rozlewem krwi, ale krzepili się nawzajem każdą wieścią.
Dzidek liczył w skrytości ducha, że po tamtej przygodzie w Feliksówce Jasiek od Pawła przystanie do ich paczki. I że wniesie nie tylko andrusowską fantazję, na każdym kroku rodzącą nowe psikusy, ale także doda im trochę otuchy i po swojemu rozproszy smutek. Bo teraz, do czego się nie zabrali, zaraz wracały wspomnienia podchorążego Czupryny i wujka Hi-
polita. I jeśli nawet Milka nie uroniła łzy za ojcem, to któryś z chłopców westchnął smutnie i rozchodzili się każdy w swoją stronę. Ale Jasiek chodził własnymi ścieżkami i nawet nie dostrzegał zainteresowania okazywanego mu przez Dzidka.
Wreszcie któregoś dnia Bysiek Stawski zwołał podwórkową czeredę i oświadczył z ważną miną:
—  Powstańcie, szlachetni Delawarowie. Znaczyło to, że wracają dawne zabawy.
Bysiek — wódz, znowu zwał się Mądrym Bawołem, brat Milki przestawał być Szybkim Jędrkiem, niepokonanym na trasie biegu brama — stodoła i stawał się Rączym Jeleniem. Dziewczynka powróciła do imienia Leniwej Squaw. Leniwej tylko dlatego, że polecenia wodza zawsze wykonywała z ociąganiem. Dzidek — Łagodne Serce — miał odzyskać ubogą indiańską przepaskę z trzema raptem piórami, które dokumentowały, tak jak i przezwisko, jego mizerne zasługi na wojennej ścieżce.
Ale to właśnie Łagodne Serce przypomniał walecznemu szczepowi, że cały indiański rynsztunek — łuki, strzały, kołczany z brzozowej kory, pióropusze — odrzucone przed paru miesiącami jako niepotrzebne, przepadły nie wiadomo gdzie.
—  Nic się nie bój — odpowiedział Mądry Bawół. — O  wszystkim  pomyślałem.   Nie  na  darmo  zwą  mnie Mądrym.
—  Trafniej byłoby Pyszałkiem — wtrąciła Milka, ale wódz udał, że nie słyszy i zarządził obławę na koguty.
Idąc półkolem zapędzili całe stadko kur w narożnik ogrodzenia, a Rączy Jeleń chwycił najdorodniejszego ptaka, wyrwał kilka barwnych piór z ogona i puścił na wolność.  Wszystkie  cztery rozwrzeszczane  ptaszy-
69
r
ska musiały się podzielić z Delawararni swoim  upierzeniem.
Leniwa Squaw poszła zaraz szyć pióropusze, a wojownicy zebrali się na pierwszą radę plemienną.
—  Trzeba  skombinować  broń  —  wódz  wskazał  na Rączego Jelenia. — Ty postarasz się o deszczułki i wytniesz tomahawki. Łagodne Serce dostarczy kijów leszczynowych  na  łuki  i  groty  do  strzał.  Ja  zajmę  się resztą.
—  Ale  skąd  teraz  wziąć  kije?  Nikt  nie  jeździ   do lasu.  — Dzidek  wiedział,  że  gospodarzom  brakowało już drzewa, ale stary Sępiński nie odważył się jeszcze jechać do Lipska.
—  Pogadasz z Jaśkiem od Pawła, on ma swoje chody i wszystko załatwi. Tobie pewnie nie odmówi. Zresztą nie chcemy za darmo.
—  A z czego mają być groty do strzał? Z blaszki?
—  Gdzie tam!  Teraz robi się lepsze z czubków od nabojów karabinowych. Pokazywał mi jeden chłopak. Wytapia się ze środka ołów i nakłada na strzałę. Taki grot wbija się nawet w twardą deskę.
—  Dobrze — zgodził się Dzidek. — Ale Jasiek może mi odmówić.
Wódz odął się własną ważnością.
—  Nic mnie to nie obchodzi — oświadczył. — Rób, co chcesz, ale ja muszę mieć kije i czubki.
—  Spróbuję.
—  Nagroda cię nie ominie. Jeśli wszystko załatwisz, dostaniesz czwarte pióro.
—  Tylko gdzie znaleźć Jaśka?
—  Co z ciebie za wojownik?! — prychnął wódz. — Gdybym wiedział, gdzie szukać Jaśka, ciebie bym o to nie prosił.
Rozmowę, przeradzającą się powoli w sprzeczkę, przerwało skrzypnięcie  furtki.  Jakiś  dziwny  gość  wszed!
na ścieżkę wiodącą ku domowi i wyciągnąwszy z kieszeni kartkę czytał uważnie. Potem rozejrzał się dokoła. Miał kapelusz z barwnym piórkiem, zieloną kurtkę i spodnie do wysokich butów. Te buty były najdziwniejsze: zwyczajne, sznurowane kamasze, a wyżej cholewy spięte po bokach sprzączkami. Nigdy w życiu chłopcy nie widzieli czegoś podobnego. Przybysz też już ich dostrzegł i przywołał do siebie.
—  Powiedzcie mi, chłopcy, czy dobrze trafiłem. Tu jest Zielona ulica siedem? — Przybysz grzecznie uchylił kapelusza.
-— Tak, proszę pana — odpowiedzieli wszyscy naraz.
—  Bo patrzę i nie widzę tabliczki z numerem domu.
—  Jest tam — Dzidek wskazał na filar ganku. — Gałęzie zasłaniają.
—  A gdzie tu będzie mieszkanie numer trzy? Państwo, zaraz — nieznajomy znowu zajrzał do kartki — tak, państwo Cent.
—  To nasze mieszkanie — powiedział Dzidek.
—  Zaprowadzisz mnie, chłopczyku?
Nie było rady. Poszli razem. Na progu powitała ich matka. Zaciekawiony chłopiec stanął na uboczu. Gość spytał grzecznie, czy może usiąść. Zaraz jednak wstał z krzesła i przepraszał, że się nie przedstawił.
—  Pani pozwoli, jestem   Johann   Pacurek. Matka  cofnęła  rękę wyciągniętą  już  do  powitania.
Przemówiła dopiero po chwili:
—  Proszę, niech  pan usiądzie.  Czym mogę służyć?
„Niemiec, rany koguta, Niemiec!" — pomyślał Dzidek. „Imię niemieckie: Johann. Ale co za nazwisko Pacurek? I mówi jak każdy z nas. Udaje, że nie dostrzega niepokoju matki."
Przybysz sięgnął do kieszeni.
—  Oto pismo łandrata.
71
—  Przepraszam,  nie  dosłyszałam.  Czyje?  — matka była wyraźnie zaskoczona.
—  Landrata,   łaskawa   pani,   niemieckiego   starosty. Przydzielono mi pokój u państwa. Bardzo jestem rad, że to taki kulturalny dom. Chciałbym jednak uzyskać pani zgodę na zamieszkanie tutaj.
—  No,  cóż...  —  nie  dokończyła  matka,  a  chłopiec nie mógł darować Niemcowi, że nie usłyszał tej odpowiedzi. Niemiec wpadł matce wpół słowa:
—  Jestem spokojnym człowiekiem i nie mam tutaj wielu przyjaciół. W Rzeszy pozostała żona i dwaj synowie.   Podobnie   jak   pani  mąż   jestem   urzędnikiem. Pracuję w szkolnictwie. To się może państwu przydać. Otworzymy szkoły, będziemy uczyć wasze dzieci. Z naszych rąk nikogo nie spotka krzywda. Przyszliśmy jako przyjaciele zaprowadzić ład w Polsce.
Suchą twarz Niemca, teraz Dzidek nie miał już żadnych wątpliwości, że był to Niemiec, poszerzył uśmiech cienkich warg. Jego niewielka figurka z miejsca wydała się chłopcu większa. Czekał z niecierpliwością, kiedy odezwie się matka. Przemówiła niepewnym głosem:
—  Pan bardzo biegle włada językiem  polskim.
—  Pochodzę z Prus Wschodnich. Mam wielu znajomych Polaków i czytam waszą literaturę. Jestem przekonany,  że  będziemy  dobrymi  sąsiadami.  Zgodzę  się na każdy pokój, który zechce mi pani  odstąpić.  Czy mogę jeszcze dziś przynieść swoje rzeczy?
—  Skoro jest polecenie ze starostwa, proszę. ¦— Matka wstała, dając do zrozumienia, że rozmowę uważa za skończoną.
Już na progu Niemiec odwrócił się.
—  Oczywiście wszelkie sprzęty proszę zostawić w pokoju — powiedział bez cienia poprzedniej uprzejmości.
Matka nie odpowiedziała.
 Wieczorem wrócił. Dwaj polscy jeńcy wnieśli walizy
do pokoju, który jeszcze do dziś był wyłączną własnością Dzidka. Łóżko i rzeczy chłopca przeniesiono do pokoju rodziców. Pozostała tylko szafa i stolik, do których nieproszonemu gościowi dodano  kozetkę.
Kiedy prawił Centowej komplementy z racji gustownego urządzenia pokoju, Polcia-Kapelusik nakarmiła w kuchni żołnierzy. Widać musiała usłyszeć od nich coś o przybyszu, bo  później  powtarzała kilkakrotnie:
— Będzie kłopotu z tym Szwabem! Oj, będzie!
Połcia rozpoczynała dzień bardzo wcześnie. I bardzo głośno. Nieraz otrzymywała burę od Centów, ale pomagało to tyle, co umarłemu kadzidło. Każdego ranka, uprzedzając koguty starego Sępińskiego, podrywała na nogi wszystkich współmieszkańców.
Najpierw zawodziła godzinki. „Przybądź nam miłościwa Pani ku pomocy..." w jej jękliwym wykonaniu mogło doprowadzić do choroby nerwowej, gdyby zaraz po tym nie następowała zmiana rytmu. Żołnierska śpiewka „Z tamtej strony młyna rosła jarzębina..." była już bardziej strawna. Wkrótce po niej przychodziła kolej na tęskne białoruskie przyśpiewki, skoczne cza-stuszki, lwowskie dyrdymałki w rodzaju „Tam we Lwo-wi, w magistraci wiszu burmistrzowy gaci..."
Dzidek i jego rodzice przyzwyczaili się z czasem do tych porannych koncertów. Nie wyobrażali sobie nawet innego rozpoczęcia dnia. Ojciec żartobliwie zachęcał do urozmaicenia repertuaru.
Ale Herr Pacurek — tak nazywał go ojciec — musiał przeżywać istne katusze. Jego pokój sąsiadował bezpośrednio z kuchnią, a przez cienką ściankę słychać było wszystko jak w najlepszej sali koncertowej. Po kilku dniach Herr Pacurek poskarżył się pani Cento-wej,  że  dłużej  nie  może  wytrzymać,   oczy  pieką  go
74
z niewyspania, głowa pęka. Twierdził z całą stanowczością, że panna służąca robi mu celowo na złość i że jeśli się dobrowolnie nie uspokoi, to już on to sam załatwi. Matka długo tłumaczyła Polci-Kape-lusik, prosiła i dziewczyna zamilkła.
Teraz Dzidek wiedział już na pewno, że Herr Pa-curek zyskał sobie śmiertelnego wroga. „Leży i kwiczy Niemiach" — jak mawiał Jasiek od Pawła.
Tego samego dnia, w którym umilkły Polcine śpiewy, chłopcy siedzieli na podwórku szykując indiański rynsztunek. Jędrek wyciął już cztery toporki i teraz wykańczali je wspólnie, wygładzając kawałkami szkła i obijając ostrza cienką blaszką z puszek po konserwach. Zajęci swoimi sprawami na nic nie zwracali uwagi.
Nagle poderwał ich na nogi krzyk rozpaczy przypominający kwik rannego prosięcia. Na ziemi siedział Herr Pacurek i trzymał się za głowę.
Chłopcy odruchowo podbiegli do niego, ale natychmiast zastygli w połowie drogi. Niemiec podnosił się ze strasznym wyrazem twarzy. W jego dłoni czerniał pistolet. Już był przy Byśku, zerwał mu z głowy pyszny pióropusz wodza Delawarów i pokazując na swoją czaszkę, wrzeszczał:
—  Kto to zrobił?!  Ja wam  pokażę!  Zastrzelę bandytę!
Stali jak sparaliżowani. W oknach pojawiły się głowy zwabionych wrzawą dorosłych.
Czując na sobie spojrzenia wielu oczu i widząc zdumienie na twarzach chłopców, Niemiec schował broń do kieszeni marynarki i odszedł pod dom bez słowa. Z drzwi wypadła pani Centowa.
—  Co się stało? Słyszałam jakieś krzyki...
—  Uderzono mnie w głowę! — Niemiec znowu dotknął czaszki.


—  Chłopcy nigdy by się nie ważyli na coś podobnego — pani Centowa trzymała się za serce.
—  Więc kto to zrobił?
—  Ale czym pana uderzono? — odpowiedziała pytaniem na pytanie.
Rozejrzeli się po ziemi. Pod ścianą leżały skorupy rozbitej  doniczki. Nieco dalej  okrągła głowa kaktusa.
Centowa zbladła. To był najpiękniejszy okaz z jej hodowli. Raz do roku, albo i rzadziej, kwitł bielutkim kielichem o niepowtarzalnej woni ni to pomarańczy, ni to jaśminu. Usłyszała twardy głos Niemca:
—  I co pani na to?
—  To   przypadek,   zapewniam   pana.   Z   pewnością wiatr strącił. Cóż za fatalny zbieg okoliczności!
—  Proszę mnie nie zwodzić. To nie mógł być przy-
75
padek. Kwiat zrzucono celowo, prosto na moją głowę. Czyja to własność? — zwrócił się do gapiów. Nie odpowiedział nikt.
—  Zaraz  to  sprawdzimy!  Pani   pójdzie  ze  mną  — nakazał Centowej.
Weszli do domu i Niemiec sprawdzał uważnie, czy na którymś parapecie nie brakuje wazonu. Centowa truchlała ze strachu na myśl o tym, co będzie, gdy pójdą do niej na górę.
Ale Połcia powitała ich w kuchni obojętną miną. Na oknie w idealnym porządku stały kwiaty. Nie byłe ani centymetra wolnej przestrzeni. Centowa odetchnęła z ulgą widząc, że lukę po nieszczęsnym kaktusie wypełnia rozłożysta paprotka. „Sprytna ta Połcia" — pomyślała. — „Ale dam ja jej szkołę."
—  Kaktusów tu nie ma? — Herr Pacurek spozierał podejrzliwie to na parapet z doniczkami, to znów na Połcię-Kapelusik.
—  A co?  Chce  pan  do  swojego  pokoju?  — Połcia udawała zbyt wyraźnie, że nie wie, o co chodzi.
Centowa postanowiała przerwać te kpiny w żywe oczy:
—  Kaktusy  trzymamy  w  pokoju  od  południa,  ponieważ potrzebują dużo słońca. Doprawdy, nie wiem, skąd mógł spaść tamten. Sam pan widział.
Niemiec nie słuchał dłużej. Trzasnął drzwiami i poszedł do siebie. Centowa posłała za nim Poicie z butelką wody utlenionej i kłębkiem waty.
Dziewczyna wróciła po chwili z miną niewiniątka.
—  Nic   mu   nie   jest,   proszę   pani   —   oświadczyła zwięźle.
—  Jeśli Połcia waży się jeszcze kiedykolwiek...
—  Szkoda kwiatów, proszę pani. Twardą głowę ma ten Szwab.
Centowa machnęła ręką.
Rankiem, zanim jeszcze odezwały się syreny nielicznych zamojskich fabryk, Dzidek usłyszał podejrzane szmery dochodzące z pokoju Niemca. Wyszedł z łóżka i przecisnął się za kredens, którym ojciec zastawił drzwi dzielące obydwa pokoje. Dziurka od klucza stanowiła świetny punkt obserwacyjny. Przywarł do niej wstrzymując oddech.                                        ,
Karłowata figurynka przymusowego sąsiada wyskakiwała w górę, to znów opadała do dołu. Rachityczne nóżki raz za razem powtarzały przysiady. Skończył. Poskakał trochę dla rozluźnienia mięśni. Próbował biegu w miejscu i stanął przy otwartym oknie, łapiąc oddech do wątłej piersi. Odpoczął widać, bo jedną dłonią ujął żelazko, drugą zaś ciężko kutą popielniczkę. Wolnymi ruchami kręcił młyńce, dźwigał ciężary nad głową i opuszczał wzdłuż tułowia.
Wyglądało to tak dziwacznie, że Dzidek z trudem dusił w sobie śmiech. Wreszcie nie wytrzymał i parsknął. Ojciec, który właśnie zabierał się do śniadania, zbeształ go porządnie. Kiedy jednak chłopiec opowiedział wszystko po kolei, stary zaczął z innej beczki.
—  Pisała   kiedyś    „Mucha";   że   ten   ich   genialny fiihrer...
—  Kto taki? — nie zrozumiał Dzidek.
—  ...fuhrer, to znaczy wódz. Mam na myśli Hitlera. Otóż ten fuhrer nie tylko myśli nocami za cały naród niemiecki, ale świeci przykładem germańskiej krzepy. Pisali, że sam rąbie drzewo, aż skry lecą z siekiery. Kpili, że co miesiąc trzeba kupować nową.
—  Nie opowiadaj dziecku bajek! — przerwała mu żona. — Dzidek weźmie to poważnie, naopowiada komu nie trzeba i mogą być nieprzyjemności.
—  Nikomu  ńic  nie   powiem!  —  oburzył  się  chłopiec. — Ja wiem, komu i co można powiedzieć.
—  Ale nie wiesz, że były już aresztowania. Pakują
77
78
ludzi do więzienia nie tylko za słowa. Zamknęli wczoraj sklepową z rynku. Zawinęła Niemcowi zakupy w starą gazetę z karykaturą Hitlera. Miał diable rogi i kopyta. To wystarczyło.
Zaraz po śniadaniu poszedł Dzidek szukać Jaśka od Pawła. Wódz Delawarów ponaglał i trzeba się było spieszyć.
¦ Jasiek mieszkał z ojcem w pochylonym ku ziemi domku Zaułka. Środkiem uliczki płynęły nieczystości, wydzielając nieprzyjemną woń. Dzidek przeskoczył kałużę i znalazł się przed niskim płotem. Zawołał na Jaśka i ten wynurzył się z komórki.
—  Czego dusza potrzebuje? — odezwał się mało zachęcająco na powitanie. — Gadaj szybko, bo nie mam czasu!
—  Jasiek, chcieliśmy cię prosić o kije leszczynowe do łuków.
—  Mam co innego na głowie.
—  Może przy okazji gdzieś znajdziesz.
—  Na drodze nie leżą! A co? Maminsynki boją się iść do lasu? Tak, w lesie straszy!
—  Słuchaj, Jasiek...
—  Odczep się wreszcie! Zaraz wychodzę z domu.
—  Ale my nie chcemy za darmo. Dostaniesz dwunastu ołowianych ułanów.
—  Sam z nimi wojuj! Mnie to już przeszło. Mam gdzieś wasze szczeniackie zabawy. No wynocha, kaktusie, już wychodzę!
Dzidek postanowił nie ustępować. Przecież nie mógł wrócić do kolegów z pustymi rękami. A przekonał się już niejednokrotnie, że Jasiek nie taki straszny, za jakiego chce uchodzić.
— To może weźmiesz mnie ze sobą do Zdanowskich Krzaków? — zaproponował nieśmiało.
—  A ty skąd wiesz, że tam chodzę?
—  Domyślam się tylko.
—  Nie bądź taki domyślny. Spływaj! No prędko. Jasiek zamknął komórkę na wielką kłódkę, kluczyk
schował do kieszeni. Ruszył błotnistą uliczką, ale Dzidek nie odstępował go ani na krok.
—  Co jeszcze powiesz, mały? Może o tym, co porabia ten wasz — przeciągnął to słowo — Niemiec?
Dzidek skoczył jak oparzony do starszego o całe dwa lata Jaśka. — Tylko nie nasz! Rozumiesz?! Tylko nie nasz!
—  No, nie rzucaj się, pętaku, bo skrzywdzę.
—  To  czego  się  czepiasz?  Wsadzili  go  do  naszego mieszkania, to co mamy robić.
—  Kaktusem po głowie.
—  Ty już wiesz? Skąd?
—  Nie   tylko   ja   wiem.   Ojciec   wczoraj   opowiadał i śmiali się wszyscy naokoło. Ładnie to Połcia wykombinowała. A stracha toście się najedli, jak wyciągnął spluwę?
—  A ty byś się nie bał?
—  Nie  porównuj  mnie  do  siebie.  Lepiej   opowiedz coś nowego o tym, no, jak mu tam?
—  Herr Pacurek.
—  Nie rozumiem.1
—  Herr, to pan po niemiecku.   Pacurek  — takie dziwne nazwisko.
Jasiek słuchał bez większej uwagi o przyjściu Niemca do mieszkania Centów, o tym, jak zabronił Połci śpiewać, jak się stawiał... Ożywił się dopiero, gdy Dzidek bezwiednie powtórzył mu, co ojciec mówił o Hitlerze, który rąbał drzewo dla krzepy. Zbyt późno uprzytomnił sobie przestrogę matki.
—  Jasiu, nie powtarzaj tego nikomu — prosił poniewczasie.
Jaśkiem targnęła złość.
79
—  Za  kogo  ty mnie masz, kaktusie?! — warknął i obydwaj postępowali w milczeniu.
W pewnej chwili andrus z Zaułka roześmiał się bez wyraźnego powodu.
—  Ale z tym kaktusem, to się Połci udało — powiedział wesoło. — Ty *— huknął Dzidka w plecy, aż ten się skulił — a może byśmy tak  coś zmalowali  temu waszemu Niemcowi?
—  Mówiłem ci już, że on nie jest nasz!
—  Nie czepiaj się słówek, kaktusie.
—  On się nazywa Pacurek. Herr Pacurek.
—  No to co? Malujemy coś temu Pazurkowi?
—  Mama nie pozwala. Przestrzegała nas przed czymkolwiek, co by go mogło rozgniewać. Mama...
—  "Zaraz mama! Nie musi nic wiedzieć. A jak ja już coś wykombinuję, to spokojna głowa! Niemiach niczego się nie domyśli.
Dzidkowi rozbłysły oczy. Czuł, że szykuje się nie lada gratka.
—  Masz jakiś pomysł? — spytał.
__ Czekaj! — Jasiek przystanął. — Wracamy!
—  Ale po co?
—  Sam zobaczysz. A zasmarkanemu wodzowi Dela-warów powiedz,  że kije na łuki dam mu za darmo. Swoimi ułanami niech się udławi!
Dzidek aż podskoczył z radości, bo Jasiek obiecał jeszcze dać mu garść czubków od kulek. To dopiero będą strzały!
Tymczasem Jasiek wyciągał z komórki trzy sękate łupki grabiny. Dwie sam wziął pod pachę, a ostatnią kazał zabrać Dzidkowi.
—  Teraz rozumiesz, jak go urządzimy?
—  Nie bardzo.
__ Bystry to ty nie jesteś. No to uważaj; rąbie Hi-
80      tler, więc i taki mały hitlerek będzie rąbał.
—  Tylko czy zechce? — Dzidek śmiał się głośno.
—  Już ty się nie martw. Połcia go poprosi, nie odmówi.                              <
Przerzucili kłody przez ogrodzenie domu przy Zielonej ulicy, sami przechodząc dziurą. Złożyli przed drewutnią i Jasiek poszedł na górę do Polci-Kapelusik. Dzidek pobiegł szukać kolegów, aby pochwalić się, że będą kije na łuki i oddać czubki od naboi. Upomni się też o czwarte pióro i opowie rzecz nie do wiary: Jasiek spiskuje z Polcią przeciwko Niemcowi!
Szli już wszyscy razem obejrzeć sękate łupki, kiedy Jasiek zbiegł ze schodów.
—  Chować  się,  prędko!  Zaraz  będzie  przedstawienie! — zakrzyknął.
-— Zgodził się Niemiec? — Dzidek jeszcze nie doceniał możliwości urwisa z Zaułka.
—  Kapelusik tak długo narzekała, że nie ma czym rozpalić  pod  kuchnią,  że  ten,  no...  Pacurek  usłyszał i przyszedł.  Zapytała go,  czy chce  dziś  pić  herbatę. A jak chce, to musi urąbać drewek, bo ona słaba kobieta, a pana  nie ma w  domu.  Ja  poszedłem,  kiedy szukała siekiery na stryszku. Zgodził się Niemiec, zaraz go tu zobaczycie!
—  O rany, idzie — szepnął Szybki.
—  Chować  się,   konusy!   —  rozkazał   Jasiek  i  pociągnął wszystkich do stodoły.
Zza szpar wielkich wrót błysnęły ciekawe chłopięce oczy. Połcia po pas wychyliła się z okna. Niemiec kroczył ku drewutni.
Po chwili Herr Pacurek wbił ostrze siekiery w pie-niek, zawinął rękawy i uważnie obejrzał grabowe bierwiono.
Pokręcił głową nad potężnymi sękami.
—  Tej grabiny nie ugryzie tak łatwo — śmiał się Jasiek.                                                    ,
6 — Kaktusy
81
82
Teraz dopiero chłopcy zrozumieli do reszty w czym rzecz. Wlepili wzrok w Niemca.
Uniósł siekierę i rąbnął z całej siły. Wywinęła się z dłoni i spadła o trzy kroki za nim. Zaklął pod nosem, podniósł. Oglądał kłodę ze wszystkich stron i zamienił na inną. Znowu uderzył z poprzednim skutkiem. Próbował teraz trzeciej łupki. Udało się uszczknąć garstkę drewienek, ale bolały go widać ręce, bo patrzył na nie uważnie i wycierał o spodnie. Popluł w dłonie.
Wtedy, niby tak całkiem przypadkowo, wylazł ze stodoły Jasiek od Pawła. Od niechcenia podszedł do zasapanego Niemca. Przystanął.
—  Nad czym pan się tak męczy? — zagadnął niby to ze współczuciem.
Tamten wskazał ruchem głowy na oporne kloce.
—  Twarde jak żelazo — mruknął, ocierając rękawem spocone czoło.
—  Bo to trzeba żelazem, proszę pana.
—  Siekiera odskakuje.
—  Trzeba klinem.
Nic   więcej   nie   mówiąc   przyniósł   Jasiek   stalowy klin.   Kilkoma   wprawnymi   uderzeniami   porozsadzał
łupki.
Potem machał siekierą niczym stary drwal i za kilkanaście minut na ziemi bielała spora kupka drewna.
—  Na każdą zarazę jest sposób, proszę pana — powiedział na odchodne do Niemca, który zbierał z ziemi kawałki drzewa.
—  Ale mu przygadałem, co? — chwalił się potem chłopcom. — A żebyście wiedzieli, jak pięknie dziękowała mu Kapelusik. Kiedy wyszedł z kuchni, wycierała oczy fartuchem, tak się śmiała.
Wszyscy, a już najbardziej Milka, patrzyli na Jaśka
z podziwem.
—  Jak ty się odważyłeś podejść do niego? — pytała.
— Taki był wtedy zły.
—  Eee tam, opowiadasz. Bać, to  ja się nigdy nie boję. To tylko wy ciągle czujecie pietruszkę.
—  Nieprawda!  —  Dzidek zaprotestował  gorąco.  — Baw się z nami, a sam zobaczysz.
—  Jeszcze czego! Myślisz, że nie mam nic lepszego do roboty? Ja mam swoje sprawy, wy swoje. I jesteście maminsynki.
—  Mówiłem o tobie mamie.
—  Ty się nie wydurniaj! Co twojej mamie do mnie! Jeszcze raz piśniesz słówkiem, to nos rozkwaszę.
—  Ale ja mówiłem same dobre rzeczy! Że jesteś dobry kolega, że masz fajne pomysły i że nie jesteś wcale taki groźny, jak opowiadają.
—  Ja cię, Dzidek, nie prosiłem o żadne gadanie!
—  Słuchaj, Jasiek! Mama powiedziała, żebyś do nas
83
przychodził na głośne czytanie. Przyjdziesz jutro? Jasiek od Pawła zastanawiał się chwilę.
—  Nie wiem. Co tam po mnie?
—  Radzę   ci   przyjść.  Zaczynamy  czytać   „Ogniem i mieczem". Mówię ci, jakie to fajne!
—  A o czym ta książka?
—  O   wojnie,   cała   trylogia.   Jest   jeszcze   „Potop" i „Pan Wołodyjowski". Wszystko o bitwach, o takich wielkich rycerzach.
—  To przyjdę. Tylko nie myśl, że mi na tym zależy. — Jasiek obrzucił wszystkich wyniosłym spojrzeniem i odszedł nie obejrzawszy się nawet za siebie.
KAKTUSY?
Ilu  takich  Centusiów  trzeba  na  jednego  Indianina?
— Tłusty Bawole, porusz rozumem!
Te i niezliczone inne szyderstwa Jaśka od Pawła nie dawały Dzidkowi spokoju. Kilkakrotnie rozmawiał o Jaśku z matką i ojcem. Chyba oni mieli rację — Jasiek był rozumnym chłopcem. Tylko bardzo samotnym. Ojciec od rana do wieczora na służbie. Matki nie miał już od dawna i nigdy o niej nie wspominał przy ludziach. Zauważył też Dzidek, że od pewnego czasu koledzy z Zaułka przestali Jaśka interesować. W końcu były to o dwa, trzy lata młodsze pętaki. Całymi dniami, bo szkoły były nadal nieczynne, grywali w kiczkę albo ganiali za szmacianą piłką. A Jasiek stale szukał czegoś nowego. Dlatego pewnie nie podobali mu się także podwórkowi Delawarowie.
Tak rozmyślając doczekał się Dzidek kolegi. Jednak przyszedł na głośne czytanie! Za chwilę zwalili się z rumorem Bysiek, Jędrek i Milka. Ucichli wszyscy, kiedy pani Centowa otworzyła książkę.
Przeczytała tytuł — „Ogniem i mieczem". Zamknęła okładkę i odsunęła książkę na bok.
85
86
—  Nie lękajcie się dzieci, zaraz zaczniemy czytanie. Chciałam wam przed tym powiedzieć, że tę wielką powieść napisał Henryk Sienkiewicz ku pokrzepieniu serc. Teraz, jak chyba nigdy w burzliwych dziejach naszego narodu, potrzeba silnych charakterów i wiernych ojczyźnie serc. Takie charaktery i serca mieli bohaterowie trylogii. Dlatego wybrałam tę właśnie książkę. Poznacie z jej kart prawego pana Skrzetuskiego, oczajduszę Zagłobę, walecznego Michała Wołodyjowskiego, szlachetnego  Longina  Podbipiętę  herbu  Zerwikaptur. Poznacie też podłych zdrajców ojczyzny, okrucieństwa najeźdźców, okropności wojny. Wiele z tego zdążyliście już ujrzeć własnymi oczami. Wiele wchłonęła na zawsze  wasza  pamięć.  Pragnę  tylko  jednego:   niech  ta lektura wpoi wam wiarę w triumf  słusznej  sprawy, doda sił do  przetrwania  obecnego  upadku  ojczyzny. Wróg niejeden raz pustoszył nasze ziemie, grabił, palił, mordował. Ale zawsze odchodził pokonany. A teraz słuchajcie...
Zasłuchani nie zauważyli, kiedy zapadł mrok. Dopiero odgłos zamykanych okładek wyrwał ich z tamtego, jakże odległego świata.
—  Na dziś wystarczy — powiedziała pani Centowa. — Zjesz, Jasiu, z nami kolację?
Chłopiec drgnął, jakby dopiero w tej chwili powracał do rzeczywistości.
—  Dziękuję.  Ojciec  zostawił mi  w  domu  jedzenie. Muszę już iść — upierał się.
—  Jak chcesz. Dzidek cię odprowadzi.
Uszli spory kawałek, ale żaden nie nawiązywał rozmowy. Wreszcie odezwał się Jasiek:
—  Chciałbym być takim panem Skrzetuskim.
—  Kto by nie chciał? Ale to było dawno. A co byś chciał mieć teraz?
—  Konia. Takiego jak Szpak Sępińskiego, ten którego sprzedał do wojska.
—  Pamiętam, próbowałem na nim jeździć.
—  Co ty tam pamiętasz. Nie widziałeś Szpaka na defiladzie w sierpniu. A wiesz, że Szpak nie nadawał się do kawalerii?
—  Dlaczego? Był taki piękny.
—  Tak, ale brakowało mu dwóch centymetrów wzrostu,  więc   wzięli  go   do   taczanki.   Na   tej   defiladzie ciągnął ciężki karabin maszynowy. Ale szedł! Ledwie go utrzymali w cuglach, a przed trybuną dostał oklaski.
—  Co byś robił z takim koniem?
—  Jeździłbym po całej Polsce. Ojciec pracował kiedyś w Łodzi i mówił, że taka wielka jak dziesięć Zamościów.  Pojechałbym do Warszawy,  w góry i nad morze. I jeszcze dalej, już na statku.
—  Frajerze, tam teraz Niemcy! Nigdzie by cię nie puścili. Mają tyle okrętów, że nawet nasze żywe torpedy nie pomogły.
—  Co?
—  Torpedy.  Wsadzali  do  takiej   torpedy  człowieka i mieli wyrzucać w stronę niemieckich okrętów. Ojciec mówił w domu, że nic z tego nie wyszło.
—  Dlaczego nie wyszło?
—  Nie wiem, ojciec też nie wiedział. Jasiek, ale ja mam do ciebie taką jedną sprawę, tylko widzisz...
—  No, wal śmiało.
Dzidek nie mógł jakoś zebrać odwagi. Dziś rano na radzie wojennej szczepu Delawarów sam Mądry Bawół zaproponował, by przyjąć Jaśka do grona czerwo-noskórych wojowników. Wybrał nawet imię dla niego — Samotny Wilk. „Będziemy mieli dwóch wodzów?" — dziwili się. Wtedy wódz powiedział, że nie odda swego pióropusza, a Jaśka uczyni czarownikiem szczepu. Z wędrówek na pola będzie znosił zioła i leczył rannych
87
88
wojowników, starców i kobiety. Przy ognisku znajdzie miejsce po prawicy wodza. „Tak rzekłem" — zakończył Mądry Bawół. Właśnie teraz miał Dzidek powiadomić Jaśka o tych zaszczytach. Ponownie przynaglony przez Jaśka, wykrztusił nareszcie:
—  Mądry Bawół...
—  Kto taki?
—  No wiesz, Mądry Bawół, nasz wódz, Bysiek, mianował cię czarodziejem i chce wiedzieć, czy się zgodzisz?
—  Każ mu się wypchać sianem i niech ryczy. Tylko głośno. Osioł! On, i ty też!
—  Jasiek, zrozum...
—  Odwal się, kaktusie!
—  Nie przerywaj — bronił się Dzidek.
Chciał mu powiedzieć, że z tego włóczenia się samo-pas nie wyjdzie nic dobrego. Ale Jasiek nie pozwolił dojść do głosu. Był wyraźnie wściekły.
—  Bo co? Poskarżysz się mamusi? Wynocha, kaktusie! Ten kaktus, co trafił Pacurka, powinien był spaść na  twój  głupi  łeb.   Może  byś  pojął,  że  mam  gdzieś szczeniackie zabawy!
—  To łaź dalej sam i  wałkoń  się! — Dzidek nie ustępował. — Myślisz, że z tego wyjdzie coś dobrego? Zostałbyś naszym kolegą, pożyczałbym ci książki, byłoby bardzo fajnie! Zgódź się, Jasiek...
Zaległo milczenie. Jasiek, wyraźnie jakiś nieswój, drapał się po czuprynie. Wreszcie machnął ręką.
—  Wczoraj dostałem od starego w skórę. Wiesz za co? Znalazł w komórce maskę, amunicję i inne takie wojskowe rzeczy. Kazał wyrzucić w diabły i zapowiedział, że jak się nie przestanę włóczyć, z domu przepędzi. Mówił prawie tak jak ty.
—  Bo widzisz, pan Paweł, twój ojciec, był u moich rodziców  i  długo  o  czymś rozmawiali.  Potem  matka
zawołała mnie i chciała, abyśmy zostali kolegami. Powiedziała jeszcze, że szkoda, aby zmarnował się taki wartościowy chłopiec.
—  To niby ja, ten wartościowy?
—  No, pewnie!
Jasiek znowu drapał się po głowie, co bez wątpienia oznaczało głęboki namysł. Odezwał się przyciszonym, niepewnym głosem:
—  Ostatecznie przystałbym do was, tylko, widzisz, ta cała indiańska heca wcale mnie już nie bawi.
—  Co ty mówisz?! Zabawa w Indian może być bardzo ciekawa! — zaprotestował Dzidek. — Gdybyś tylko chciał z nami...
—  Chcieć to bym chciał, choć żeście ciapciaki i maminsynki. Ale po co zaraz te pióropusze, łuki, Bawoły, Wilki i inne głupoty.
—  Żadne głupoty! — Dzidkowi rozbłysły  oczy. — Mądry Bawół...
—  O, widzisz! — Jasiek wpadł mu wpół słowa. — Sam gadasz głupoty. Mądry Bawół, można pęknąć ze śmiechu. Że bawół, to fakt, ale mądry...
—  Masz  coś  przeciwko  niemu?   —  mały  wyraźnie się nastroszył.
—  Mam i to niemało.  Głupich kijów,  czubków od pocisków sam nie potrafi zorganizować. Ciebie posyła. Za kogutami ganiać to on pierwszy.  Gadki zakładać, mądrzyć  się, innymi  wysługiwać — to  najlepiej   potrafi.
—  Ale jest dobrym kolegą, był w zuchach. Chętnie go wszyscy słuchamy.
—  Ja bym go nie słuchał. Tchórzem podszyty...
—  Jesteś niesprawiedliwy! Sam byś chciał być wodzem.
Jasiek splunął pod nogi. Uśmiechał się trochę nieszczerze.
89
90
—  Kicham na zasmarkanych Del... tego, no...
—  Delawarów — pomógł mu mały.
—  ...Delawarów. Kicham na nich! Nie ma o czym gadać. Cześć — Jasiek odwrócił się na pięcie i wsunąwszy  dłonie   głęboko  w  kieszenie   odszedł  długimi krokami.
Dzidek poczuł, że wymyka mu się kto wie, czy nie ostatnia okazja pozyskania andrusa z Zaułka. Gdyby teraz pozwolił mu odejść, zawiódłby nadzieje kolegów, a także mamy, i pana Pawła. Postanowił więc schować honor do kieszeni i kilkoma susami dopadł odchodzącego.
—  Poczekaj — pociągnął go za łokieć. — Mam inną propozycję.
—  Czego? — parsknął Jasiek od Pawła. — Zostaw mnie!
—  A właśnie, że nie zostawię!
—  Co cię znowu ugryzło?
—  Nie mnie, ciebie gryzie zazdrość. — Dzidek prawie krzyczał widząc,  że  na twarzy Jaśka od Pawła oprócz uśmiechu maluje się zdziwienie. — Ty chciałbyś być naszym wodzem — nie dopuszczał go do słowa. — Chciałbyś rozkazywać, robić to, co tobie odpowiada.
—  Byłbym lepszym wodzem od grubego — przerwał mu Jasiek.
—  U nas wódz pochodzi z wyboru. Sami wybraliśmy Byśka.
—  Ja tam nikogo nie będę prosił, a czarownikiem, czy innym  diabłem, nie zostanę,  choć byście przede mną klękali.
—  To możemy  bawić  się  na  przykład  w  rycerzy. Mógłbyś być Longinem Podbipiętą, nawet "panem Skrze-tuskim.
—  Eee tam — Jasiek wykrzywił się z pogardą. — To dobre w książce, ale w zabawie nie wyjdzie.
—  Wytłumacz mi dlaczego?
—  Co tam teraz łuki i strzały, szable i miecze. Nie pamiętasz, co mówił ten żołnierz z Feliksówki?
—  Nie bardzo...
—  Ja też nie bardzo, ale chyba chodziło mu o to, że wróg teraz nowy, Niemiec. I że szablą go nie ugryziesz.
Dzidek zdumiał się.
—  Chcesz wojować z Niemcami?!
—  Ty zaraz pleciesz banialuki. Nie wojować! Dużo byś zwojował! Ale jak się już bawić, to w prawdziwe wojsko.
Mały porwał dłoń kolegi i ściskał ją z całej siły.
—  I byłbyś wtedy razem z nami? Wiedziałbyś, jak się bawić w prawdziwe wojsko? Czy mielibyśmy broń? Jak to sobie wyobrażasz? — sypał pytaniami z wypiekami na twarzy.
—  Nie pytluj jak baba! — powstrzymał go Jasiek.— Pewnie że bym potrafił, ale nie tak od razu. Trzeba się dobrze zastanowić.
—  Nad czym?
—  Nad  wszystkim   po   kolei:   kto  będzie   dowódcą, co będziemy robić, gdzie się bawić, jak i z kim walczyć.
—  Tak, jest nad czym myśleć — teraz z kolei Dzidek drapał się po łepetynie. — Obawiam się, że By-siek nie odda pióropusza wodza.
—  Miało być bez indiańskiej hecy!
—  Tak, wiem. Ale powiedz, jak przekonać Byśka? No i Milkę i Szybkiego.
—  To  już  twoja głowa,  kaktusie.  Ja  się  nie  będę wpraszał. Mnie tam nie zależy.
—  Nie mów tak!  Ja widzę,  że  ci  zależy!  Musi  ci zależeć, bo inaczej nic nie wyjdzie z naszego prawdziwego wojska.
91
92
__ w p^edstaw im mój warunek: ja będę dowódcą oruczmkiem. Gruby musi się zgodzić, albo nie rnąmy 0 czym gadać, kaktusie!
—  A co z »im?
__ fc.    . jj postanie moim adiutantem. Wiesz, takim
od pis    -a   maP i od rady. Choć, co on tam poradzi? Chyba   -J& matce podwędzić pięćdziesiąt groszy.
—   i   . a .__Dzidek troszczył się już o własny przydział służbowy-
—  >ji    hedziesz łącznikiem, takim, co nosi meldunki. __ w    chcc! Mama mówiła, że jestem skłonny do
anginy i nje powinienem dużo biegać.
—  ^o ^ź do mamy!
—  3Sr    dobrze> ostatecznie zgadzam się, choć wolałbym >   lać kaPra^em> Jak Pan Mietek Czupryna. Wiesz zresztą Sże Jędrek biega najszybciej.
—  ->,'   c0 z tego? Nie potrafi za to gadać tyle co ty. Będzje     r-obił; co każę, albo wynocha do mamy. I pochwal się zaraz, kaktusie.
Jasiek zdążył już przybrać postawę i ton dowódcy.
—   >   irek będzie  żołnierzem. Milka kucharzem.
—   a  -aj{ się będzie nazywać nasze wojsko?
—  ji iqkie, jak myślałeś?
—  tC' dy ta^ nazywają się wszystkie wojska.  I to z Orl^, i cbłopcy Waldka Smara.
—   *>    sam rusz §ł°w^ i  odczep się wreszcie, kaktusie !
__   -j.   . jji Czekaj. Już mam!  Jak ty na mnie mówiłeś >
—   J? ktusi^'-   —   Jasiek   miał   niepewną   minę.   — O co Właściwie chodzi?
__   f-^ nic! Juz wiem! Będziemy się nazywać KAK-
TUSV!!!
—   ^=łk d ci t0 Przyszł° do pustej głowy? — Jasiek wciążr     -e mógł zrozumieć, o co chodzi koledze.
—  Nie pamiętasz? Sam mówiłeś: kaktus. I ten Niemiec, Pacurek! Pojąłeś w czym rzecz?
—  A niech cię gęś kopnie! To całkiem niczego! Kaktusy? Niech ci będzie KAKTUSY.      .
Nazajutrz Dzidek, Łagodne Serce, bez indiańskiej przepaski na czole, stanął przed pysznie przebranym wodzem na nogach miękkich jak galareta. Wszystko, co wczoraj przed snem i dziś rano ułożył sobie skrzętnie w okrągłe i przekonujące zdania, teraz uleciało z głowy. Ani rusz nie potrafił wykrztusić pierwszego najważniejszego zdania. Stał z miną winowajcy, przestę-pując z nogi na nogę.
Wódz, Mądry Bawół, od dłuższej chwili przyglądał się mu uważnie.
—  Gdzie przepaska? — zapytał wyniośle i groźnie.
—  Zapomniałem...   —   Dzidek   spłonął   rumieńcem uświadomiwszy sobie własne kłamstwo. Nie zabrał owego ubogiego pióropusza, bo zabawę w Indian uważał za skończoną.
—  O rany, zapomniał. Coś ty — wtrącił Rączy Jeleń i roześmiał się wraz ze swą siostrą, aż pióra śmiesznie podskoczyły nad ich czołami.
—  Cisza, wódz mówi — uciszył ich Mądry Bawół. — Łagodne Serce stracił czwarte pióro, na które przedtem zasłużył — oświadczył uroczyście.
—  O rany! Coś ty, Bysiek? — miauknął Szybki.
—  Straszna kara! Zbyt surowa — zawtórowała Milka.
—  To rzekłem — uciął wódz. — Z czym wraca Łagodne Serce? — zwrócił się do srodze ukaranego wojownika.
—  Jak  to z czym?  — Dzidek nie  potrafił zebrać myśli.                                                                                93
—  Mam na myśli poselstwo do Samotnego Wilka — wódz zgromił go wzrokiem.
—  Do Samotnego Wilka?...
Wodza ogarnęła furia. Porzuciwszy godność skoczył na równe nogi i potrząsnął osłupiałym kolegą.
—  Miałeś zwerbować Jaśka od Pawła! — wrzasnął mu w twarz. — Zgodził się zostać czarownikiem?! No mów! Język ci uciął?
—  Nie... — Dzidek wysunął język, lecz natychmiast go cofnął, bo Milka i Szybki aż się zatoczyli od śmiechu.
Mądry Bawół uniósł dłoń na znak ciszy.
—  Co powiedział Jasiek od Pawła? — zapytał swego wysłannika. — Długo mam czekać?!
—  Powiedział... — Dzidek zaciął się po pierwszym słowie. — Powiedział... że nie chce być Indianinem.
Szybki i Milka wydali jęk zawodu. Wódz prychnął
z pogardą:
—  Obejdziemy się bez niego — potoczył po wszystkich wzrokiem władcy. — Czy Jasiek miał jeszcze coś do zakomunikowania mądremu wodzowi mężnych De-
lawarów?
—  Tak, miał — Dzidek spuścił wzrok jak człowiek
przyłapany na zdradzie.
—  Więc słucham!
—  Powiedział, że zabawa w Indian to heca.
—  I dostał za to po głowie?! Dzidek milczał.
—  Nie  dałeś mu w łeb?! — wódz dyszał świętym
gniewem.
—  Nie dałem...
Na oblicze Mądrego Bawoła wypłynęła purpura. Zamachał dłońmi, jakby go zaswędziały.
—  Łagodne   Serce   jest   nikczemnym   tchórzem!   — 94     wrzasnął. — Łagodne Serce zwróci przepaskę wojow-
nika! Łagodne Serce niegodny jest miana... — nie dokończył, bo Dzidek jakby się nagle przebudził.
Odepchnął gwałtownie dłonie wodza sięgające jego kurtki i głosem łamiącym się z przejęcia wykrzykiwał w jego twarz:
—  Jasiek ma rację! To jest indiańska heca! Te pióropusze, tomahawki, strzały, łuki. Wszędzie Niemcy, a my tu... Ja też nie chcę być Indianinem!
—  Coś ty, Dzidek, opamiętaj się — jęknęła Milka. Tylko Mądry Bawół stał nieporuszony, blednąc i czerwieniejąc na przemian.
—  Zdrada! Zmowa! — wykrzyknął wreszcie.
—  Zdrada,  zmowa  —  powtórzyli   jak   echo   Milka z Jędrkiem.
—  Nie jestem zdrajcą! —>- w oczach Dzidka zakręciły  się  łzy.  —  Zrozumcie,  Jasiek  ma  rację,  trzeba stworzyć prawdziwe wojsko...
—  Co? Coś ty powiedział?! — wódz schwycił kolegę za przeguby rąk.
—  Tak!     Prawdziwe     wojsko,     które     walczyłoby z Niemcami.
—  O  rany!   Nie  mogę!   —   Szybki   trzymał   się   za brzuch.
—  Walczyć? Z Niemcami? Dzidek?! W jaki sposób?
—  zawtórowała bratu Milka.
—  Jasiek wie, w jaki sposób — Dzidek chwycił się tej szansy, czując, że ma wszystkich przeciwko sobie.
—  Jasiek obiecał wszystko obmyśleć, a ja znalazłem nazwę dla naszego wojska. Będzie się nazywało Kaktusy. — W tej chwili poczuł, jak palce Byśka wzmacniają uścisk.
—  Zdrajca! Sprzysiągłeś się z tym grandziarzem. Nie ujdzie ci to na sucho — słyszał jego szept przy swoim uchu.                                                   .
96
—  Nikogo nie zdradziłem! — bronił się. — Pozwólcie sobie wytłumaczyć — prosił.
Ale wódz był nieubłagany.
—  Na pal z nim! — wykrzyknął. — Jędrek, Milka! Brać  go!  — rozkazywał  z  pióropuszem  przekrzywionym na ucho.
Wszyscy troje chwycili Dzidka w kleszcze i choć szamotał się i wił jak piskorz, nie zwolnili uścisku, aż stanął pod pobielonym wapnem pniem karłowatej jabłonki w rogu ogrodu starego Sępińskiego. Przycisnęli jego plecy do chropowatej kory i ciasno omotali sznurem, który służył matce wodza do suszenia bielizny. Gdy więzień nie mógł już ruszać ręką ani nogą, Mądry Bawół jeszcze raz sprawdził więzy.
—  Rada plemienia osądzi tego nędznika — oświad-
czył uroczyście i skrzyżowawszy nogi usiadł o kilka kroków przed palem męczarni.
Milka i Jędrek zajęli miejsca po jego bokach, szepcząc mu coś do ucha.
Patrząc na skupione, przejęte twarze rodzeństwa oraz na zacięte wargi Byśka, który tylko ruchami głowy aprobował lub zaprzeczał temu, co mu szeptali, Dzidek czuł, że mu nie przebaczą tego, co nazwali „zdradą". Tyle, że on wcale się do niej nie poczuwał. Był święcie przekonany o racji Jaśka, chciał dobra ich paczki, a jednocześnie pozyskania andrusa z Zaułka. Przecież prosiła o to jego matka i ojciec Jaśka. Nie bał się kary; cóż mu ostatecznie mogli zrobić? Najwyżej odtańczyć taniec wojenny i wysmagać nogi pokrzywami, jak to czynili nieraz z jeńcami z sąsiedztwa, którzy dali się schwytać w boju. Ale jak ich przekonać o słuszności tego, co mówił Jasiek? To w końcu jest najważniejsze, by ich paczka nie rozpadła się, by zabawy stały się jeszcze ciekawsze.
Już miał otworzyć usta, gdy nagle zza rogu stodoły wychynęła płowa czupryna Jaśka od Pawła. Jasiek przyłożył palec do ust dając znak, by jeniec nie pisnął słówka i skradał się wolno, krok za krokiem ku szepczącej radzie szczepu.
Dzidek nie wiedział, co uczynić. Nie ostrzec Dela-warów przed grożącym niebezpieczeństwem — to znaczy przyznać się do zmowy z Jaśkiem i kto wie czy nie spalić ostatniego mostu. Krzyknąć — czyli wystąpić przeciw Jaśkowi i stracić nie tylko jego, ale i nadzieję na powstanie  „prawdziwego wojska".
A jednak krzyknął:
—  Uważajcie! Jasiek was zachodzi!
Poderwali się z ziemi, stając twarz w twarz z ironicznie uśmiechniętym watażką z Zaułka.
—  Co  to?  Egzekucja?  —  warknął  i,  nim  się  spo-
97
Kaktusy
98
strzegli, roztrącił na boki, a następnie przypadłszy do jabłonki, kilkoma cięciami swego kozika oswobodził jeńca.
—  Zostaw go! — opamiętał się Bysiek. — Zdradził nas. Musi ponieść karę!
—  Nie podskakuj! — Jasiek zasłonił sobą małego. — Ani kroku! — błysnął ostrzem kozika.
—  Jasiek, co ty?! — Dzidek wysunął się zza jego pleców. — Nie pozwolę skrzywdzić moich kolegów!
Jaśkiem targnęła złość.
—  Zakichani   Del...   tego...   Delawarowie!   Zjeżdżać stąd! Wszyscy! — popchnął Dzidka i splunął z pogardą. — Myślicie, że mi na was zależy?! No, na co czekacie?!
Milczeli zaskoczeni. Dzidek postanowił jeszcze raz spróbować szczęścia.
—  Jasiu,  bądź  cierpliwy.  Oni nie  rozumieją,  o   co nam chodzi...
—  Obydwaj jesteście siebie warci — przerwał mu Bysiek. — Zdrajca i nożownik.
—  Coś   powiedział?!   —   Jasiek   odrzucił   scyzoryk i z zaciśniętymi kułakami ruszył na wodza. — Jak cię trzepnę po tym kurzym ogonie...
—  Dajcie spokój! — Dzidek zastąpił mu drogę. — Chcecie się bić? O co? Dookoła Niemcy, a wy... Jasiu, sam mówiłeś. Bysiek, zrozum!
Te słowa podziałały nie gorzej od kubła zimnej wody. Wódz i Jasiek przystanęli, nadal jednak obrzucając się wrogimi spojrzeniami.
—  Jasiek wcale się do nas nie pcha — podjął Dzidek.  — Ja  sam  go  prosiłem,  by  bawił  się  z  nami w prawdziwe wojsko.
—  Ale ja tu jestem wodzem! — wykrzyknął Bysiek.
Mały powstrzymał Jaśka, który chciał mu coś odpowiedzieć.
—  Co  wam  zależy,  spróbujmy  tego,  co  proponuje Jasiek. Spróbujmy przez dwa, trzy dni. (Jak się wam nie spodoba, pozostaniemy Delawarami.
—  Dobry pomysł — zauważyła Milka.
—  Niech skoczę, całkiem klawy — zgodził się Szybki.
—  Już was kupili?! Ja się nie zgadzam! — Bysiek aż podskoczył.
—  Nie bądź uparty — trwał przy swoim Dzidek. — Spróbujmy, co ci zależy. Niech Jasiek pokaże, co potrafi. No, głosujemy: kto jest za.
Po krótkim wahaniu ręka Milki powędrowała w. górę. Szybki, unikając wzroku wodza, poszedł w jej ślady. Mały radośnie wyrzucił swoją.
—  Będzie wojsko! Prawdziwe wojsko — zawołał radośnie. — Jasiu, jutro ty obejmujesz komendę.
—  Ale  tylko na dwa  dni — upewniał się Bysiek, wciąż naindyczony i pełen rezerwy.
—  Nic się nie bój — przemówił po chwili Jasiek. — Jak wam  się nie  spodoba,  dalej  będziecie  małpować Indian. Mnie nic do tego.
—  Kochane   Kaktusy!   —   Dzidek   próbował   objąć wszystkich ramionami.
—  O   rany,   dlaczego   Kaktusy?   Coś   ty!   —   zapiał Szybki Jędrek.
Wódz wzruszył ramionami i ściągnął z głowy swój pyszny pióropusz.
—  Jakiś wygłup — rzekł z przekąsem.
—  Nieprawda! Wszystko wam zaraz wytłumaczę — rzucił z zapałem Dzidek.
—  No to do jutra. Cześć! — żegnał się Jasiek.
—  Cześć! — odkrzyknęli Dzidek, Szybki i Milka. Tylko   Bysiek   odchodził   bez   słowa   z   ironicznym
uśmiechem na twarzy.
99
VI
POJEDYNEK NA FORTELE
włowiane chmury sunęły nisko, zwiastując rychłe nadejście października.
Wódz podwórkowych Delawarów wzdrygnął się. Nie tyle jednak pod przejmującym smagnięciem wiatru, ile na widok swoich wojowników skumanych z Jaśkiem od Pawła, który wyraźnie nie tracił czasu, by należycie wykorzystać ofiarowane sobie dwa dni próby. Zagrożony w swoich prawach wódz wcale nie spieszył się z podejściem do otaczających Jaśka — Milki, Szybkiego i Dzidka. Trochę z politowaniem, trochę z drwiną spozierał, jak biorą z jego rąk przedmioty, których zielona barwa wskazywała na pochodzenie wojskowe.
Milka pieściła wzrokiem brezentową torbę sanitarną z białym kołem przeciętym mocnym rysunkiem czerwonego krzyża. Otwierała ją i zamykała na przemian, zapewniając, że postara się o bandaże i inne medykamenty, Szybki przypiął do pasa metalową pochwę po bagnecie, a teraz dopasowywał do swojej chudej postaci pasy wojskowego plecaka.
— O rany, za duży — posapywał z przejęcia. — Ja-
siek, niech skoczę, pomóż mi — prosił tymczasowego dowódcę wojska „na próbę".
Dzidek puszył się we francuskim hełmie, z niskim grzebieniem na wierzchu.
Byśka ukłuła zazdrość. Taki sam hełm miał pan podchorąży Czupryna, kiedy wyruszał na wojnę. Ale mały wyglądał śmiesznie — hełm zakrywał go z nosem.
„Próbuje ich kupić" — przemknęło Byśkowi przez głowę, gdy go dojrzeli i zawołali do siebie.
—  O rany, ale mamy frajdę! — powiedział Szybki.
—  W naszym wojsku nie będzie kucharki. Masz przed sobą   sanitariuszkę!   —   dodała   Milka,   aż   czerwona z przejęcia.
—  Chodź, Bysiek. I dla ciebie jest niespodzianka. — To rzekł  Dzidek, którego  wódz  najbardziej  musi  się wystrzegać. To przez niego ta cała „próba".
„Mnie nie wezmą na plewy" — postanawia Bysiek, podchodząc do gromadki z miną zupełnej obojętności. W zanadrzu też kryje niespodziankę. Gdy wciąż nie ustają zachwyty nad Jaśkowymi skarbami, wódz obwieszcza ponuro:
—  Wczoraj padła Warszawa.
Na chwilę wszyscy cichną, wpatrując się w Byśka natarczywie.
—  Coś ty, Bysiek? — szepcze Szybki.
—  Tak,  mój  ojciec słyszał  przez  radio.  Tylko  Hel jeszcze się broni.
Szybki opuszcza głowę, Milka wzdycha. Dzidek patrzy smutno na Jaśka, lecz ten ucieka ze wzrokiem.
—  To  koniec  — podejmuje  Bysiek —  a  wam  się wojska zachciewa.
—  Żaden koniec! — Jaśka aż podrzuca. — Żaden! Słyszysz?! Mój ojciec mówił, że nasi żołnierze walczą po lasach! Inni przedzierają się do Rumunii, do Francji. Nie poddadzą się tak łatwo... My też! Będzie wojsko,
101
prawdziwe wojsko. Będzie, choć może ci się to nie podoba.
—  Pewnie! — podchwytuje Dzidek. — Będą Kaktusy!
—  Będą,   jakboganoga   —   dodaje   z   przekonaniem Szybki, znowu manipulując przy plecaku.
—  Będą — powtarza za nim siostra.
Widząc, że znowu przegrywa, Bysiek próbuje ratować swoją pozycję:
—  Ale tylko na próbę — mówi. — Na dwa dni? — upewnia się.
—  Ale i ty musisz dotrzymać słowa: przez te dwa dni rozkazuje Jasiek — mały Dzidek przypomina wczorajszą umowę.
—  Bądź spokojny, dotrzymam.
Na zgodę Jasiek wyciąga dłoń, na której spoczywa okazała busola.
—  Bierz — mówi zachęcająco. — Będziesz moim zastępcą.
—  Też mi zaszczyt — prycha Bysiek. — Chodziłem z taką — pokazuje busolę — na azymut. W zuchach chodziłem.
Jasiek puszcza te słowa mimo uszu.
—  Bierz mapnik — podaje żółtą torbę, pod której przezroczystym okienkiem widnieje barwna mapa.
Bysiek cofa rękę w pierwszym odruchu, ale roziskrzone oczy mówią co innego. Po chwili przyjmuje mapnik. Busolę też.
Już drugi dzień z rzędu Kaktusy chodziły na ćwiczenia w okolice Rotundy.
Był to stary bastion obronny z wąskimi wylotami strzelnic, wielki, okrągły. Czerwone mury przykrywali    ja CZapa darni. Nad wodą, która pętlą obejmowała Ro-
tundę, wyrastała gęsta łozina i kłębowisko szuwarów, a na pobliskich łąkach trawa sięgała wyżej kolan.
Wracali stąd chłopcy usmarowani jak nieboskie stworzenia i nie chcieli się przyznać, kto ich tak urządził. Matki medytowały w sieni, co znowu za czort opętał ich dzieci. Nieraz porządnie przetrzepywały im skórę. Nawet Szybki Jędrek nie był na tyle szybki, by uciec w porę przed karcącą ręką.
Jasiek zaimponował swoim nowym kolegom nie tylko wojskowymi skarbami. Bardzo szybko wszedł również w rolę dowódcy. Postanowił, że najpierw nauczy maminsynków porządku i posłuszeństwa, a dopiero potem pokaże, co sam potrafi.
Komenderował, jakby pół życia spędził w koszarach.
—  Do mnie!  Odmaszerować! Padnij! Powstań! Lotnik! Kryj się! Tyraliera naprzód! — sypał rozkazami niczym z rękawa.
Wszyscy, nie wyłączając Byśka wykonywali je ochoczo. Dziwili się tylko, skąd on to wszystko wie.
—  Od pana podchorążego Czupryny — odpowiadał nieodmiennie. ¦— A i ojciec służył dwa lata w taborach.
—  O rany — lamentował Szybki. — Niech skoczę, mój tata jest oficerem, a ja nic nie wiem o wojsku.
—  Jak wróci, to nas wszystkich podszkoli — pocieszał Jasiek od Pawła. — Pan podchorąży też wróci — dodawał zawsze jednakowo.
—  Obydwaj będą naszymi generałami! — cieszył się na zapas Dzidek.
Dziś wszystko wskazywało, że Bysiek pozbył się fochów odsuniętego od władzy wodza Delawarów. Prężył się przed Jaśkiem, jakby ten miał generalskie lampasy. Ganiał za to podwładnych — Jędrka, Dzidka i Milkę, nie dostrzegając, że ci nie boją się jego wrzasków, ale za to nie żałują kpin.
103
104
—  Panie feldfebel — zaczynał Jędrek. — Czy można pójść na stronę? W wojsku też podnosi się dwa palce jak w klasie?
—  Milczeć i słuchać. Nie było rozkazu. I niech żołnierz pamięta, że w polskim wojsku jest sierżant! Feldfebel to u Szwabów!
—  Panie   sierżancie   —   tytułował   już   prawidłowo Dzidek. — Na którym ramieniu nosi się karabin?
To była dopiero zagadka! Sierżant ani rusz nie umiał jej rozwikłać. Z pomocą pospieszył mu dopiero Jasiek-porucznik.
—  Na lewym!  Zapamiętaj, na lewym.  I nie gadać w szeregu! A ty, Milka, nie opychaj się chlebem. Wojsko je na komendę!
Dziś na drodze Kaktusów — zawsze chodzili koło elektrowni przez mostek na śluzie — stanęła najmniej oczekiwana przeszkoda. Chłopcy wprawdzie dostrzegli wcześniej, że Niemcy coś tam robią koło Rotundy, ale Niemców teraz wszędzie było pełno. W domu słyszeli, że pewnie będzie tam nowe więzienie, ale czego się wtedy nie słyszało.
Teraz oto stał na ich drodze niemiecki żołnierz z karabinem. Coś tam szwargotał i machał ręką. Wystarczyło, by zrozumieć, że przejście zabronione. Obok śluzy dojrzeli budkę wartowniczą.
Już mieli się cofnąć i, idąc pod prąd Łabuńki, przedostać drewnianym mostem na drugi brzeg rzeczki, gdy wzrok wartownika spoczął na mapniku Byśka.
—  Was ist das? — zapytał chrapliwie.
Były wódz Deląwarów wzruszył ramionami na znak, że nie rozumie i cofnął się o krok do tyłu. Ale wartownik był szybszy. Chwycił mapnik i jednym energicznym szarpnięciem zerwał go z chłopca. Chcieli uciekać, myśląc, że to już wszystko, czego od nich chciał, lecz powstrzymało ich groźne ,,Halt".
Teraz niemiecki żołnierz odebrał Szybkiemu pochwę od bagnetu, torbę sanitarną jego siostrze i chlebak Jaśkowi. Jakby się nawet dziwił, że Dzidek nie ma niczego z wojskowych rzeczy. Hełmu nie zabrał, bo Jasiek mówił, że w czymś takim lepiej nie paradować.
—  Raus! Raus! — wrzeszczał i pogroził karabinem.
Gdy Jasiek ociągał się przez sekundę, z żałością popatrując na utracone skarby, kolba wylądowała na jego plecach. Uciekali ile sił w nogach.
Bysiek przystanął pierwszy, kiedy już mostek i wartownik pozostali daleko w tyle.
—  Mało im miasta... I tu przyleźli — dyszał ciężko.
—  Jasiu, nic ci nie zrobił? — zatroszczyła się Milka.
—  Nic mi nie  jest —  odburknął,  ale  łypnął złym okiem,  jakby obiecywał, że nie daruje tamtego uderzenia.
—  O rany, tyle skarbów przepadło! — żałował Szybki utraconych przedmiotów. — Jakboganoga, nie przeżyję tej straty.
—  No to koniec z wojskiem — podpowiedział Bysiek.
—  Nie! Nigdy — zaprotestował Dzidek. — Prawda, Jasiu? Skoro postawili budkę i wartownika, trzeba poszukać innego miejsca.
—  Racja. Dosyć gadania — Jasiek wracał do roli dowódcy. — Idziemy na tamtą łąkę — pokazał dłonią ku równinie  porośniętej   kępami  łoziny.  —  Dziś  czołganie, sygnały ręką i głosem.
W drodze powrotnej do domu ni stąd ni zowąd wynikła awantura. Zaczęło się od tego, że Bysiek pozostawał w tyle i coś tam pomrukiwał pod nosem. Gdy go przycisnęli, wyznał, co go gryzie.
—  Guzik będzie z waszego wojska — powiedział. — Bez tych rzeczy,  które  odebrał tamten  Szwab,  wolę już Deląwarów.
Zaprotestowali żywo, a Dzidek wtrącił:
105
Lr
106
—  Jasiek ma jeszcze takie różne  wojskowe  przedmioty. Został nam hełm...
Nieoczekiwanie dla wszystkich Jasiek od Pawła przerwał małemu:
—  Nie o to chodzi, Dzidek. Nic nam po hełmie i pc innych rzeczach.
—  A nie mówiłem?! Klapa z waszymi Kaktusami! — wyskoczył ochoczo Bysiek.
—  Wyłącz się!  — Jasiek obrzucił grubego wrogim spojrzeniem.  —  Nie  myśl,   że   ja  kucam   przed  byle Szwabem. Jak zechcecie, będą Kaktusy. Nie powinno to być takie zwykłe wojsko. Musimy działać z ukrycia, tak żeby się nawet nikt nie domyślił naszego istnienia.
—  To nie wojsko! To zwykła banda! — triumfował Bysiek.
—  Nieprawda!  — pospieszył z odsieczą Dzidek.  — Przypomnij sobie Robin Hooda.
—  O właśnie — podjął Jasiek, lecz wódz Delawa-rów ani myślał ustępować.
—  Banda! Ja wam mówię, że banda.
I tak od słowa do słowa omal nie doszło do bijatyki. Gdy wreszcie Bysiek nie zyskawszy poparcia swoich byłych wojowników odchodził samotnie, Jasiek zawołał za nim:
—  Jakeś taki kozak, to wyzywam cię na pojedynek! Wszyscy  spojrzeli  po  sobie  zaskoczeni.  Bysiek  odkrzyknął:
—  Nie będę się z tobą bił, zabijako! Jasiek puścił mimo uszu tę obrazę.
—  Nie chodzi o bijatykę — tłumaczył. — Wzywam cię do pojedynku na fortele.
—  Nowy głupi pomysł? O co ci chodzi?
—  O to, kto lepiej podejdzie Niemiachów, kapujesz. Jeśli ty, zostanę twoim podwładnym i nawet w pióro-
puszu będę chodził. Ale jeśli ja, będą Kaktusy. Oni — pokazał na Milkę, Dzidka i Szybkiego — rozsądzą. Bysiek nie zastanawiał się długo.
—  Zgoda — odparł z zagadkowym uśmiechem.  — Już przegrałeś.
—  Zobaczymy.   Co  wybierasz  —  orła  czy  reszkę? Czyje padnie, ten pierwszy zaczyna.
—  Wolę orła.
Dzidek rzucił dwudziestogroszówkę. Upadła orłem do góry. Bysiek zatarł ręce.
Następnego ranka wszyscy, nie wyłączając Jaśka od Pawła, stawili się na podwórku, by przyjąć role, jakie Bysiek wyznaczył im w swoim fortelu. Ale zamiast oczekiwanych   wyjaśnień   usłyszeli   krótkie   polecenie:
—  Zrobicie  mi   dwie   tabliczki.   Takie   na   kołkach o zaostrzonych końcach. Żeby można wbić w ziemię. Macie na to pół godziny.
Za pół godziny tabliczki były gotowe i Bysiek z uznaniem pokiwał głową.
—  Dobra — powiedział całkiem obojętnie. — A teraz patrzcie i podziwiajcie!
Rozwinął niewielki rulon kartonu i podsunął kolegom pod oczy. Ze zdumieniem odczytali grube, czerniejące tuszem litery:
ACHTUNG! TYPHUS!
Pod spodem, nieco mniejszymi literami pisało po polsku.
Uwaga! Tyfus!
—  O rany! Coś ty, Bysiek? — miauknął Szybki. Inni wytrzeszczali oczy, zaciekawieni do najwyższego
stopnia.   Dzidek   przeląkł   się  nawet,  że   Jasiek  może
107
108
przegrać ten pojedynek. Milka wychodziła z podziwu: skąd Bysiek \mie P° niemiecku?
A projektc^avV'ca fortelu przypiął pineskami kartoniki do dre\njariych tabliczek i wsadziwszy je pod pachę ruszył na ulicę. Zaostrzonymi końcami wbił tablice w zieny przy obydwu wąziutkich chodnikach, umieszczając napisy tak, by były łatwo widoczne dla ludzi nadcho(jząCych z obydwu kierunków. Prawie biegiem   powrócą   do   kolegów   ukrytych   za   płotem.
Szybki z ^^niem obserwował spokój i zdecydowanie byłego wodza Delawarów.
—  Niech \oc%ą, powiedz, co z tego będzie? — nie wytrzymał.
—  Patrz   (^kr^e,  a  sam  zobaczysz  —  padła  harda odpowiedź, -s. q, właśnie ktoś nadchodzi! Słychać kroki, schowajcie gję dobrze.
Nie musiąj. jCh zachęcać. Przywarłszy do szpar w ogrodzeni^ ^edzili każdy krok mężczyzny w szarej jesionce.
Już dostrz^gj tabliczkę z groźnym napisem. Podszedł do niej. Przyginał- Odczytał. Wyjął okulary z kieszeni, założy); na nos i jeszcze raz odczytał. Wzruszywszy ramionar^ poszedł dalej jak gdyby nigdy nic.
—  Lipa! ISTjecjj skoczę — zaśmiał się Szybki. — Coś ty, Bysiek! QQ t0 miało być?
—  Jesteś   y,aja —  oburzył  się  napadnięty.  —  Ten gość w jesio^cej to jakiś frajer, a w dodatku ślepawy. Te tabliczki        przeznaczone dla Niemców — wyrecytował jednyr^ tchem.
—  O rany.   możemy  się ich  nie  doczekać  do  wieczora.
Wtem, jak^y na zamówienie Byśka, zza rogu ulicy Zdanowskiej wy}onił się Niemiec, w sterczącej czapce, w szarozielony^ płaszczu. Walił głośno o bruk podkutymi bta
—  Patrzcie!  Podziwiajcie!  —  zachęcał  Bysiek,  gdy Niemiec przystanął o kilka kroków przed tabliczką.
W ułamku sekundy przeleciał wzrokiem po czarnych literach i, nawet nie obejrzawszy się na boki, zawrócił.
—  Przestraszył  się  tyfusu!   Zdanowską  poszedł do miasta — dyszał radością Bysiek.  — Klasa  pomysł, no nie? — żądał uznania.
—  Klasa, jakboganoga! Niech skoczę — przytaknął Szybki. — Jak na to wpadłeś?
—  To już moja tajemnica! Wystarczyło wiedzieć, że Szwaby boją się zarazy. A już tyfusu najbardziej. Sam widziałeś, jakiego miał pietra — komentował Bysiek łaskawie.
Nagle gdzieś w pobliżu zahuczał głośno silnik. Nim chłopcy zdali sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa, zza rogu wytoczył się motocykl z dwoma żołnierzami w błyszczących, nieprzemakalnych pelerynach.
—  W nogi! — szepnął  panicznie  Szybki, lecz ręka wodza zatrzymała go na miejscu.
W tej chwili motocykl zahamował z piskiem przed samą tabliczką. Kierowca uchylił ochronnych okularów i czytał. Zaszprechali obydwaj, zaklęli pod nosem:
—  Schweinerei!
—  Donnerwetter!
Nim chłopcy zdołali ochłonąć z wrażenia, motocykl zawrócił i osłonięty sinym kłębem spalin pomknął na Zdanowską.
—  Huuuurrra! Zwycięstwo! — wrzasnął Bysiek i gestem zwycięzcy wyrzucił ramiona do góry.
—  Niech skoczę, fantazja! — Szybki pierwszy uścisnął Byśkowi prawicę, a wszyscy pozostali poszli w jego ślady.
—  Przegrałeś!  — ucieszył się autor  fortelu, przyjmując gratulacje Jaśka od Pawła.
109
110
—  Całkiem niczego  —  usłyszał  w  odpowiedzi.  —
Ale...
—  Co mi tam będziesz gadał! Mój  pomysł wystarczy, żeby żaden Szwab nie przeszedł Zieloną ulicą.
—  Do czasu — odparł Jasiek spokojnie. — A gdy któryś sprawdzi, że z tym tyfusem lipa, może być nie-kławo.
—  O rany, chyba racja — zdumiał się Szybki.
—  Nikt nie sprawdzi — obstawał przy swoim By-siek. — Oni się panicznie boją tyfusu!
—  Lepiej  nie igrać z ogniem. Radzę zdjąć tabliczki — przerwał mu Jasiek.
—  Jasne,  i  tak  wygrałem!  Teraz  na  ciebie  kolej. A może swój fortel odłożysz do jutra? — próbował szydzić.
—  Po co odkładać. Mój fortel zobaczycie dziś wieczorem. A więc zbiórka o zmroku. Cześć, Kaktusy — zakończył Jasiek z miną człowieka, który ani na chwilę nie dopuszcza myśli o porażce.
Ściemniło się dosyć wcześnie, a że była to niedziela, chłopcom udało się wymknąć spod opiekuńczych skrzydeł rodziców. Ci mieli swoje sprawy i Dzidek nie wątpił, że równie ważne. Na zbiórce Kaktusów był pierwszy i nie pożałował tego.
Jasiek pochwalił za punktualność i zaraz odprowadził na bok, bo właśnie schodzili się inni. Mówił przyciszonym głosem:
—  Tej smarkatej Milki nie bierzemy ze sobą.
—  Dlaczego? Przecież sam mówiłeś rano, że wszyscy mają być na zbiórce.
—  Rozmyśliłem się. Diabli wiedzą, co może być. Po co  nam taka baba.  Idź, wytłumacz  jej,  że nie może pójść.
—  Ale Milka nie jest wcale baba!
Z Jaśkiem nie było jednak gadania i trzeba było zrobić, co kazał.
Milka rozbeczała się.
Nie rozumiała, dlaczego spotyka ją taka krzywda, nie wiedziała, co to rozkaz i za nic nie chciała rozstać się z bratem Jędrkiem. Łaziła za nim zawsze i wszędzie. Ani rusz nie można się było jej pozbyć. Z czasem chłopcy mieli w niej dobrego kolegę. Z procy strzelała nie gorzej od nich, prędko przebierała długimi nogami, w boju stawała na równi z wojownikami Delawa-rów. Tylko ten gruby chciał z niej uczynić słabą Sąuaw. Ale, kiedy pewnego razu wojsko Waldka Smara wtargnęło do indiańskiej wsi, biorąc się do plądrowania wigwamu, ona chwyciła aluminiowy kociołek. I nie biła weń na alarm! Pierwszy cios trafił przywódcę rabusiów, który, nie spodziewając się niczego, zawył przeraźliwie. To był sygnał do odwrotu dla całej jego armii. Klasztor i niewiasty — jak mawiał ojciec Milki — zostały uratowane. A teraz ten brzydki Jasiek chciał
111
112
ją zostawić samą!  Nie, nie  zostanie,  choćby mieli  ją później sprać!
Udając, że pogodziła się z losem, odeszła trochę od chłopców i nasłuchiwała uważnie, co mówi Jasiek.
—  Złożyć dokumenty, idziemy do  akcji! — ostatnie słowo wyraźnie przeciągnął.
Chłopcy patrzyli nań niewiele rozumiejąc.
—  Co tak wybałuszacie gały! Nie słyszeliście nigdy, że każdy żołnierz idzie do boju bez papierów? Dlatego bez  papierów,  żeby  nieprzyjaciel  nie  dowiedział  się, co to za wojsko.
—  Kiedy my nie mamy żadnych papierów. Jasiek zmroził Dzidka wzrokiem.
—  Powiedziałem  tak  sobie,   żebyście   coś  wiedzieli o wojsku. Są jeszcze jakieś pytania?
—  Kto będzie tym nieprzyjacielem? — pytał Jędrek.
—  Niemcy! Ci przy śluzie. Im wydajemy wojnę! Wrażenie było  piorunujące.  Żaden nie  odezwał się
słowem, bo Jasiek jeszcze raz osadził  ich w miejscu zaskakującym pomysłem. Jak on to umiał robić!
—  Zadania dla każdego podam na miejscu akcji. Nic z sobą nie zabieramy. Jeszcze nadźwigacie się, maminsynki.
Nastała cisza. Ruszyli.
Milka odczekała chwilę i kryjąc się pod parkanami dotarła za nimi nad rzekę.
Czterej chłopcy przycupnęli za szuwarami. Ona też w bezpiecznej odległości za nimi. Słyszała jakieś szepty, ale nic z tego nie mogła zrozumieć. Siedziała cicho jak mysz pod miotłą. Nie mogła zdradzić swojej obecności. Gniewaliby się bardzo, a ona za nic nie chciała stracić kolegów. Tylko co oni kombinują, że nie chcieli jej wziąć ze sobą?
Naraz zaszeleściło głośniej. Wytężyła wzrok, przebijając nim ciemności. To jej brat, Jędrek! Na końcu
świata poznałaby jego długie nogi. Przygięty do ziemi poszedł kilkadziesiąt kroków w stronę śluzy pod elektrownią. Przykucnął. Wysadził głowę i patrzał ku budce wartownika. Po chwili wrócił do pozostałych chłopców. Znowu coś szeptali. Teraz skoczyły do przodu cztery postacie. Sunęły chyłkiem, czyniąc niewiele więcej szelestu od wiatru, który buszował w szuwarach. Przypadły do ziemi w odległości dwudziestu metrów od budki strażnika.
Dziewczynka nie rozumiała już nic, ale także posunęła się do przodu. Usłyszała ciężkie stąpania po żwirze. Dojrzała ognik papierosa. Nie miała wątpliwości, że to wartownik.
Niemiec chodził tam i z powrotem. Rozgrzewał się widocznie podskokami, bo karabin szczękał o coś metalowego. Było mu najwyraźniej chłodno. Milka też czuła, że unoszące się z wody opary przenikają przez sweterek. Wartownik musiał się nudzić, bo nucił coś pod nosem i zagadywał do siebie. „Co oni knują?" — zdążyła pomyśleć i ujrzała, że Jędrek ponownie wyłonił się z ukrycia. „Gdzie go znowu niesie?"
A on przeskoczył wielkim susem pod usypisko śmieci, w pobliżu elektrowni i pod osłoną wybujałych chwastów sunął w kierunku stacji kolejowej. Już zniknął z pola widzenia dziewczynki. Wkrótce rozległo się z tamtej strony jakieś pojękiwanie. Przedzierało* się przez monotonne pogwizdywanie parowozów. Teraz przeszło w słabe wołanie o pomoc. Milka przestraszyła się nie na żarty. Czyżby się już doigrał ten Jędrek, szalona pała? Po co on tam polazł? Chciała biec z pomocą bratu, ale spojrzała jeszcze na wartownika.
Znieruchomiał, odwrócony w kierunku zagadkowych odgłosów. Nasłuchiwał i jednocześnie ściągał karabin z ramienia. Zaczął iść noga za nogą w tę stronę, gdzie zniknął Jędrek.  Oddalał się coraz bardziej  od budki.
8 — Kaktusy
113
Był już dobre sto pięćdziesiąt metrów, kiedy z kryjówki wyskoczyli Jasiek, Bysiek i Dzidek. Dopadli budki. Jasiek podskoczył, złapał za daszek. Tamci popchnęli z tyłu i wspólnymi siłami przeważyli. Już ją nieśli: Jasiek trzymał za daszek i szedł tyłem, dwaj mniejsi dźwigali za podstawę.
Milka zrozumiała: Jędrek wywabił wartownika, a oni kradną budkę! Tylko po co? I nie uniosą tak daleko. Bez  chwili  wahania  podbiegła  do  nich  i  pomogła nieść. Jasiek przyjął ze zdziwieniem tę nieoczekiwaną pomoc i szeptem ponaglał do pośpiechu. Budka war- 1 townika nie była specjalnie ciężka, ale zaczynali posa- | pywać,  zanim  jeszcze  znaleźli się  po  drugiej  stronie mostku.  Niemcy zrobili  budkę  z  dykty  przybitej   do szkieletu z grubych żerdzi. Wyślizgiwała się z rąk, bo pomalowana była na olejno w czarne, białe i czerwone pasy. Za mostem ponieśli ją jeszcze kilka metrów i postawili na Wysokim brzegu, jak tylko było można najbliżej wody, i ile sił w nogach uciekali wzdłuż brzegu.
—  Stać! — zatrzymał biegnących Jasiek. — Nie można za daleko, bo nic nie będzie widać. Chowajcie się.
—  Po co to wszystko? — Milka czuła, że to .jeszcze nie koniec, ale nic nie rozumiała.
—  Siedź cicho i nie marudź! Myślisz, że minie cię
kara?
Umilkli czekając w napięciu. Uda się, czy nie uda?
—  Ktoś idzie!  — Milka  pierwsza dosłyszała kroki.
—  Cicho, bo uduszę! — zburczał ją Jasiek. Nadbiegł Szybki Jędrek.
—  Dał się nabrać! — wydyszał, z trudem łapiąc ipo-wietrze. — Łazi i szuka. Żeby sobie tylko butów nie ubrudził. Ja też wlazłem w krowie łajno. Jasiek, co I z budką?                                                                      ¦
 —  Już na drugim brzegu. Jak myślisz, wpadnie?
—  Powinien, ten wartownik to jakaś gapa. Łazi tam i łazi. Jakoś długo nie wraca.
Milka miała już dość tych rozmów, z których nic nie rozumiała.
—  Na  co wy jeszcze  czekacie?  Chcecie,  żeby Niemiec przyszedł?
—  Na to tylko czekamy!
—  Jasiu, ale tu jest niebezpiecznie! Czego wy jeszcze chcecie?
—  To zmykaj do mamy, albo siedź spokojnie. Sama zobaczysz.
Właśnie nadchodził wartownik. Był już całkiem spokojny. Przystanął, zapalił papierosa. Podreptał w miejscu, ziewnął, przeciągnął się i skręcił w kierunku swojej budki.
Chłopcy zamarli w oczekiwaniu. Ułamki sekund wydawały się im godzinami.
A Niemiec kroczył pewnie, nie zauważywszy, że budka stoi po drugiej stronie rzeczki. Nagle stąpnął w próżnię, machnął rękami i zniknął. Chlupnęło potężnie i zabulgotało. Rozległ się niemiecki wrzask.
—  Skąpał się! Raki łapie! — zakrzyknął Jasiek, nie zważając, że może go ktoś usłyszeć.
—  W nogi, panowie! — namawiał Jędrek.
Ale oto huknął* strzał. Za nim drugi. Zerwali się z miejsca i popędzili. Jeszcze tylko kilkadziesiąt metrów do ulicy Wiśniowej, a tam ogrody, płoty i szukaj wiatru w polu!
Raptem z wylotu ulicy bucha snop światła i wypada motocykl. Kierowca bierze ostry zakręt. Żołnierze, ten w przyczepie i ten na tylnym siedzeniu, trzymają w po-ąotowiu karabiny.
Kaktusy momentalnie padają. Na Dzidku skóra cierp-¦iie ze strachu i gdyby tylko mógł wlazłby do ziemi ruchem dżdżownicy.  Na  szczęście motocyklista  nie  do-
115
W domu przywitała Dzidka burza.
—¦ Ja tu umieram z niepokoju, a ty włóczysz się Bóg wie gdzie! Niemcy strzelają, a ty łazisz ciemną nocą — wyrzekała mama.
—• Mamusiu, bo ja już nie jestem maminsynkiem.
Pani Centowa zaniemówiła. Chwyciła synalka za ucho i wycedziła:
—  To może w takim razie powiesz mi, kim jesteś?
—  Kaktusem.
—  Powtórz jeszcze raz!  Pewnie się przesłyszałam?! — głos matki wibrował niepokojem.
—  Kaktusem, mamusiu.
—  Połciu,   prędko!   —   zawołała  matka.   —   Proszę przynieść termometr i zagrzać mleko z miodem. Dzidek zachorował! Bredzi...
116
strzegł ich, a warkot silnika oddalił się w kierunku nieszczęsnej budki, przy której pokrzykiwał na cały głos wartownik. Chłopcy poderwali się w jednej chwili. Byli już za pierwszym płotem ulicy Wiśniowej, kiedy Jasiek kazał się zatrzymać.
— Tu już bezpiecznie. Przestańcie trząść portkami. Popatrzymy troszeczkę.
Ucichła praca silnika, motocykl stanął. Reflektor omiótł postać skąpanego wartownika. Jego koledzy wy-buchnęli głośnym śmiechem na widok żałosnej postaci, mokrej od stóp po czubek głowy. Zeskoczyli z siodełek i chwilę rozmawiali. Potem przeszli przez mostek na śluzie, a kierowca oświetlał im drogę. Nie szukali długo. Jeden z nich został na posterunku, dociekającego wodą szyldwacha zabrali do przyczepy.
VII
WRÓCIŁ WUJEK HIPOLIT
118
Trzasnęły drzwi. Dzidek odwrócił głowę. Stojąca w progu Polcia-Kapelusik łapała powietrze otwartymi ustami niczym ryba wyjęta z wody. Włosy miała w nieładzie, palto rozpięte. Widać, bardzo się spieszyła.
—  Ty  siedzisz  w  domu?!  —  niemal  wykrzyknęła.
—  A co mam robić po ostatniej awanturze? — Chłopiec odsunął plik ilustrowanych tygodników. Na tytułowej stronie widniała postać marszałka Śmigłego Rydza w gali orderów i sznurów. Pochylał się z trybuny  ku   uroczym   krakowiankom,   które   wręczały   mu wiązanki kwiatów. — Czego tak dyszysz? Gonił cię kto? — zapytał dziewczyny.
—  To ty nic nie wiesz? Dzidek?!
—  Mówże nareszcie, o co chodzi.
—  Niemcy uciekają!
—  Niemożliwe!
—  Kiedy   wychodziłam   ze   sklepu,   spotkałam   tego naszego Pacurka. Gonił gdzieś z walizami i nawet się nie ukłonił. Nie wiedziałam jeszcze, o co  chodzi.
¦— To on też uciekł? O rany!
—  Nie   przerywaj,   kiedy   mówię.   Chyba,    że   nie chcesz...
—  Cały zamieniam się w słuch!
—  Jestem ja ci już na Lwowskiej i własnym oczom nie wierzę. Jedzie motocykl, a na nim Niemiec trzyma białą  chorągiew.  Poddają  się, myślę  sobie?  Stanęłam i patrzę. Za nim jedzie samochód, drugi i jeszcze kilka. Wszystkie z białymi szmatami. Aż mnie coś w sercu ukłuło. Podchodzę do jakiegoś człowieka i pytam, czy mnie oczy nie mylą, że Szwaby już uciekają. A on na to, że dobrze widzę. I powiada jeszcze, że Ruscy zaraz mają przyjść. To ja w te pędy do domu.
—  Przestraszyłaś się Rosjan?
—  Gdzieżby tam! Widziałam kilku na samochodzie. Całkiem blisko mnie się zatrzymali i o coś ludzi zagadywali. W naszej wsi też byli ludzie, co po rusku gadali. Wszystko zrozumiesz. Nie tak, jak z tym Niem-cem-odmieńcem.
—  To ja też polecę zobaczyć.
—  Oj, Dziduś! Zapomniałam na śmierć, przecież Jasiek od Pawła czeka na dole.
—  To dlaczego nie powiedziałaś od razu?
—  A bo pytałeś i pytałeś.
Dzidek zerwał się od stołu, ale na progu jeszcze odwrócił się ku dziewczynie.
—  Zapamiętaj  sobie, Połciu, że Jasiek nie jest  już żadnym Jaśkiem od Pawła, tylko naszym wodzem.
Polcia-Kapelusik wzruszyła obojętnie ramionami i palcem puknęła się w czoło.
Tymczasem Jasiek już się niecierpliwił i zamierzał odejść. Obydwaj chłopcy pobiegli razem co tchu w piersiach.
Na Nowej Osadzie stały dwa samochody pancerne i kilka ciężarówek. Siedzieli na nich czerwonoarmiści. Mieli dziwne czapki z dużą gwiazdą. Otaczał ich szem-
119
rżący tłum. Dwaj robotnicy w podniszczonych ubraniach trzymali transparent z czerwonego płótna. Wielu ludzi przyszło z kwiatami. W tłumie było sporo zielonych mundurów polskich żołnierzy. Samochody ruszyły powoli w stronę miasta. Żegnały je okrzyki.
—  Spóźniliśmy się!  —  Jasiek  był  bardzo  niezadowolony.
—  Chodź lepiej do mnie — zaproponował Dzidek. — Mam fajne tygodniki z ilustracjami. Pooglądamy sobie.
Ledwie zdążyli przekroczyć próg domu, a Polcia-Ka- ' pelusik obwieściła im nowinę:
—  Wrócił pan Hipolit Szelest!
Dzidek rzuca się do drzwi pokoju i myśli, że z niego zażartowała.
Na kanapie siedzi wysoki mężczyzna w strzępach polskiego munduru. Widać tylko szczeciniastą szczękę, bo głowę skłonił na oparciu kanapy. Pewnie drzemie, gdyż nie zareagował najmniejszym ruchem na wejście chłopca. Ten podchodzi do niego i delikatnie ujmuje za przegub ręki. Mężczyzna zrywa się gwałtownie.
—  Dzidek! Zielony szympansie! Daj pyska! Szorstka broda kłuje chłopca w policzki. Ale teraz
nie ma już wątpliwości. Wrócił wujek Hipolit, ojciec Jędrka i Milki, wielki przyjaciel całego podwórka!
—  Wujku! Kochany wujku gorylu! Gdzie ty się po-dziewałeś?
—  Długo  musiałbym  opowiadać.   Ostatnio   w  lesie. Szedłem piechotą aż do Zwierzyńca i doczekałem się, że Niemcy sobie poszli.
—  Wujku, wyglądasz teraz jak prawdziwy goryl! — Było to przezwisko, którego chłopcy używali w chwilach największej  zażyłości z panem  Hipolitem Szele- stem. Sam się tak przezwał. Był wysoki, przy tym tęgi
i włosy nosił przystrzyżone na krótkiego jeżyka. Razem stanowili jedną małpią rodzinę, bo zwał ich szympansami, pawianami, a w złości orangutanami. Na te orangutany bardzo się boczyli.
—  Aż się boję,  co na taki  wygląd  powiedzą moje pawianki, Milka i Jędrek. Jak oni się sprawują?
—  Jeszcze ich nie widziałeś?
—  Przed chwilą przyszedłem i zastałem nasze mieszkanie zamknięte. Połcia powiedziała mi, że dzieci razem z żoną poszły do dentysty. Umyłem ręce i teraz '•zekam na herbatę, z którą ofiarowała się Kapelusik. — Dopiero teraz spostrzegł skromnie stojącego za progiem laska od Pawła. — Cześć chłopie! — zawołał. — Cze-
121
122
go tam stoisz jak na tureckim kazaniu i pary z gęby nie puścisz? Wyrosłeś, bracie!
—  Bardzo się cieszę, że pan wrócił, panie poruczniku.
—  Zapewniam  cię,  że  ja  nie  mniej.  Ale  przestań, chłopie,   porucznikować.   Widzisz  —   wskazał  na  naramienniki — zdjąłem gwiazdki, zakończyłem wojaczkę.  Jeśli  grzecznie  poprosicie,  to  opowiem  co  nieco. Najpierw: jednak mydło, brzytwa i spać! Mam wieczność do odespania!
—  Chciałem jeszcze o coś zapytać, ale nie wiem, czy można?                                                                        :
—  Wal śmiało!
—  Czy nie słyszał pan nic o podchorążym Czuprynie?
Obydwaj chłopcy czekali w napięciu. Wujek Hipolit zwlekał z odpowiedzią,  jakby sobie  coś  przypominał,! albo nie chciał powiedzieć całej prawdy.
—  Niestety, nie wiem nic pewnego o Mietku. On był w kawalerii, ja w zwyczajnej piechocie. Przydział mia-j łem do sztabu pułku, ale w kompaniach szybko topnieli: oficerowie  i poszedłem do linii.  Naprawdę nie  wiem nic pewnego o podchorążym.
Dzidka zastanowiło dwukrotne użycie przez wujka słowa pewnego. Czyżby wiedział co niepewne-g o?   Postanowił pociągnąć go za język.
—  Nie wiesz, wujku, że byliśmy na wsi.
-— Wiem, wiem. Połcia już mi wszystko zdążyła opowiedzieć.
—  To wiesz także, że pan Mietek dzielnie walczy| i później był w piechocie?
—  I to także słyszałem od Połci.
—  Jednak coś przed nami ukrywasz?
—  Jakbym  mógł?   —  wujek  Hipolit  zawiesił  głos. I Minę miał przy tym niepewną. Odezwał się po dłuższej!
chwili.  — Czy  z  wami  można rozmawiać  poważnie? Nie chlapniecie jęzorami gdzie nie trzeba?
Jasiek i Dzidek jednocześnie uderzyli się pięściami w piersi. Takie zapewnienie znaczyło więcej niż słowa.
—  Więc powiem. Wszedłem dziś do Zamościa z jednym   żołnierzem.   On   znał   podchorążego   Czuprynę. Twierdził, że Mietek został ranny i dostał się do niemieckiej niewoli.
Na twarzach obydwu chłopców odmalowało się przerażenie. Wujek Hipolit próbował uspokajać:
—  Nie  bierzcie tego  za pewnik.  Powiedziałem  już, że ta wiadomość to nic   pewnego.   Ten, który mi to mówił, wyglądał bardzo podejrzanie i plątał się. Raz wspomniał, że Mietek jest ranny w głowę, drugi raz, że w brzuch. Dlatego powtarzam, że to nic pewnego i nikomu nie należy wspominać ani słowem. Wam powtórzyłem, co słyszałem, ponieważ znam wasze przywiązanie do Mietka. Liczę jednak, że okażecie się mężczyznami i utrzymacie  języki w  ryzach.  A  wieczorkiem wpadnijcie do mnie, to sobie jeszcze pogadamy.
Cała podwórkowa czereda zwaliła się do mieszkania wujka Hipolita punktualnie z wybiciem godziny szóstej. Wujek, już w czyściutkiej białej koszuli i cywilnych spodniach, przyjął ich uśmiechem na gładko wygolonych policzkach. Jego twarz, zawsze okrągłą i rumianą, przecinały teraz dwie głębokie bruzdy. Spod resztek opalenizny przeświecał szary, niemal ziemisty odcień skóry. Oczy uśmiechały się bez przerwy, ale były podkrążone wielkimi sinymi kołami. Pousadzał swoich gości możliwie najwygodniej i zapytał, co chcieliby usłyszeć.
—  Wszystko, wszystko po kolei — prosili.
—  Obawiam się, że nie skończyłbym wtedy do rana.
Opowiem wobec tego jedno zwyczajne zdarzenie. Może pozwoli wam ono zrozumieć choć trochę, jaka była ta wojna, dlaczego musieliśmy ją przegrać. Proszę tylko, nie przerywajcie mi pytaniami. Zostawcie je na później.
—  Słuchamy, wujku, słuchamy.
Wujek Hipolit poprawił się na krześle i przygarnął do siebie Milkę, która ani na chwilę nie opuszczała kolan ukochanego taty. Zanim rozpoczął opowieść, odchrząknął kilkakrotnie.
—  Przydzielono mnie do plutonu, który zetknął się już z Niemcami i w jednej z potyczek stracił dowódcę.  Ja sam  jeszcze nie widziałem Niemców na oczy, wędrując ze sztabem po lasach i bezdrożach. Uderzeniem kolumn pancernych spychali nas już wtedy coraz głębiej, tak że znaleźliśmy się  za Wisłą.  Mój  pluton stanowiła  garstka  ludzi  zmęczonych  do  ostateczności bezustannym odwrotem. Zostało ich siedemnastu z karabinem  maszynowym,  porzuconym  przez  jakiś  inny oddział. Zabrali go ze sobą, choć przez cały czas dźwigali jeszcze dwóch rannych kolegów. Byli głodni, niewyspani, gonili resztkami sił. Tylko duch walki jeszcze w nich nie wygasł. Pluton zameldował mi przepisowo kapral. Wyprężył się jak na musztrze i trzepał niby
katarynka.
—  Panie poruczniku, melduję trzeci pluton na zbiórce. Stan szesnastu plus jeden. Dwóch rannych.
—  Dajcie spokój, nie trzeba — przerwałem mu wpół słowa.
—  Kiedy regulamin nakazuje...
—  Regulamin  dobry  w  koszarach.  Poznajcie  mnie z chłopcami.  Nie mamy czasu, zaraz trzeba się okopywać. Rannych proszę odesłać do punktu opatrunkowego, który znajdziecie kilometr stąd na południowy
1*4    wschód.
—  Rozkaz!
Podszedłem do każdego żołnierza, uścisnąłem im dłonie, zamieniłem kilka słów. Ostatnim w szeregu był wielki mężczyzna nie pierwszej już młodości, o dłoni wielkości patelni. Przy jego nodze spoczywał karabin maszynowy.
—  To wy zabraliście?
—  Ja,    panie    poruczniku.    Tylko    amunicji    mało, wszystkiego trzy taśmy.
—  Skąd jesteście i jak się nazywacie?
—  Kuzioła Jan. Z Zamościa pochodzę, z Nowej Osa-dy.
—  To jesteśmy krajanami. Ja także mieszkam w Zamościu, na Zielonej ulicy.
—  Nawet niedaleko ode mnie. Nie wie czasem pan porucznik, co tam u nas w Zamościu? Żona sama została, a tam pewnie Szwaby latają.
—  Ja  także  zostawiłem  żonę.   I  dwoje  dzieci.  Nic nie wiem.
Do wieczora okopaliśmy się płytkim rowkiem wzdłuż rzeczułki albo raczej strumienia, który z rozbiegu można było przeskoczyć. Kuzioła wraz ze swoim karabinem i jeszcze jednym żołnierzem zajęli stanowisko ogniowe na niewielkim wzgórku w wysuniętej do przodu wąskiej pętli strumienia. Nikt jeszcze nie spał, bo w każdej chwili spodziewaliśmy się Niemców, kiedy przed północą nadszedł podoficer z łączności z aparatem telefonicznym. Zaraz za nim dwaj żołnierze z bębnami kabla na plecach rozwijali linię. Przyjąłem ich ze zdziwieniem.
—  Przecież tu tylko pluton. Po co te wszystkie ceregiele?
—  Taki rozkaz — odpowiedział podoficer. — Zostawię panu porucznikowi telefonistę, który nawiąże łączność z dowództwem.  Oni wszystko wyjaśnią.
126
Wkrótce w słuchawce odezwało się brzęczenie i telefonista zameldował, że po drugiej stronie drutu major Jabłoński. Słuchałem rozkazu i wyjaśnień.
—  Poruczniku  Szelest.  Wasze  stanowisko  jest  najbardziej  wysunięte w naszej  linii obrony. Prawdopodobnie o świcie pierwsi zetkniecie się z nieprzyjacielem, którego należy spodziewać się od strony zabudowań wsi. Czy macie dobrą widoczność na przedpole?
—  Dobrą.   Ale   ze   wzgórka  w   pętli   rzeczki,   gdzie umieściłem karabin maszynowy, widać dalej.
—  Więc podciągnijcie do tego stanowiska linię telefoniczną. I proszę przebywać tam osobiście. Pana dodatkowe   zadanie   —   prowadzić   obserwację   dla   dowództwa zgrupowania. O każdym dostrzeżonym ruchu nieprzyjaciela proszę bezzwłocznie meldować.
—  Tak jest. Natychmiast wysunę się do przodu. Ale i ja mam sprawę do pana, majorze. Mamy niewiele amunicji, zwłaszcza do karabinu maszynowego. Mógłby pan
nam podesłać?
—  Pomyślimy. — W głosie majora czuło się wahanie. — Jeśli nie zaraz, to później da się chyba coś zrobić. Przyślijcie do mnie łącznika.
Czuwaliśmy na zmianę z Kuziołą i jego amunicyjnym. Co godzinę meldowałem majorowi, że od strony wsi nie widać żadnego ruchu. Kazał nie spuszczać oka i dokładnie się zamaskować. Kuzioła naściągał świeżych gałęzi i poutykał je, tworząc prawie naturalne zarośla. Sam diabeł nie wypatrzyłby nas w tym gąszczu.
Słońce nie wyjrzało jeszcze zza horyzontu, kiedy całkiem blisko odezwały się pierwsze salwy artyleryjskie. Zaraz po tym odpowiedziały im wybuchy. Dochodziły gdzieś z głębi lasu.
—  Biją po naszych. — Kuzioła uprzedził na moment terkot telefonu. Dzwonił major Jabłoński.
—  Zaczęło się, poruczniku. Proszę zdwoić uwagę. To
I
pewnie artyleryjskie przygotowanie natarcia. Zaraz powinni ukazać się Niemcy. Oczekuję meldunków.
—  U nas na razie spokojnie. Ale dotychczas nie dostałem amunicji... Majorze, czas nagli.
—  My także nie mamy. Czekamy na tabory, powinny być  lada  chwila.  Natychmiast  wyślę.  Bądźcie  dobrej myśli, kolego. Trzymajcie się!
Kuzioła spojrzał znacząco.
—  Raz już tak z nami było, panie poruczniku. Obiecywali, obiecywali i nic w końcu nie dali. Musieliśmy wiać.
—  Nie zostawią nas tak. Poczekamy. Zaraz się rozwidni. Spokojnie.
Artyleria niemiecka biła teraz równymi salwami. Polacy nie odpowiedzieli ani jednym wystrzałem.
—  Oszczędzają pociski? — niepokoił się Kuzioła.
—  Większość dział została za Wisłą — wtrącił telefonista.  —  Widziałem,  jak  artylerzyści  sami  ciągnęli dwie armatki. Konie im wybili.
Kanonada niemiecka narastała teraz z każdą minutą. Ziemia dudniła, jęczała — setki pocisków rozrywało się coraz bliżej. Zza lasu ukazywały się błyski eksplozji, a czarne pióropusze dymów pełzły wyżej i wyżej. Wysoko w górze odezwały się silniki samolotów. Przeraźliwy jęk pikowania przygłuszył na moment wszystko. Ziemia znowu odpowiedziała drżeniem.
—  Bombardują, swołocze.  Co z nami będzie,  panie poruczniku? — Na dnie oczu Kuzioły czaił się niepokój. Wyjrzała z nich rozpacz, kiedy nie doczekał się odpowiedzi. — Jeszcze tylko czołgów brak. ¦
Ujrzeli je wkrótce, gdy wypełzły zza budynków wioski. Szare cielska pełzły niezdarnie, kryjąc pancerzem punkciki pochylonych piechurów. Szli do natarcia.
—  Nie  strzelać  bez  rozkazu!   Telefonista,  nawiązać łączność!
127
—  Jest łączność. Major przy aparacie.
—  Panie  majorze,   tu   Szelest.   Atakują.   Czołgi,   za' nimi piechota.  Są od  nas mniej  więcej  w  odległości;
kilometra.
—  Jaką siłą nacierają?
—  Nie widzę dobrze, zaraz...
—  Podajcie w przybliżeniu.
—  Raz, dwa, cztery... nie, sześć czołgów! Piechoty dużo, kompania. Nie, więcej, znacznie więcej!  Będzie pewnie batalion.  Rozwijają tyralierę.  Idą szeroką ławą. Czołgi plunęły ogniem. Znowu!
—  Słyszę. Co jeszcze widzicie?
—  Nacierają prosto na nas. Mogą obejść skrzydłami!
—  Zabezpieczcie styki z sąsiadami.
—  Pomyślałem o tym. Ale wchodzą teraz na pole równe jak stół.
—  Wypatrzyli was?
—  Jeszcze chyba nie. Kropnijcie w nich teraz z dział,
są odkryci.
—  Nie możemy...
—  Na co czekacie?
—  Na działa. Dotąd nie nadeszły. — W słuchawce zaszemrała jakaś rozmowa. Major naradzał się z kimś przyciszonym głosem. Wreszcie odezwał się niepewnie: 1
—  Artyleria przepadła. Mamy tylko dwie armatki, ] ale bez pocisków.                                                         {
—  Rany boskie, zróbcie coś! Niemcy są już bardzo'
blisko!
—  Człowieku, przysięgam, że nie mamy ani jednego
ładunku!
—  Dajcie choć parę taśm do karabinu maszynowego!
•— Sztab nie ma żadnych rezerw. Czołgi sunęły nieprzerwanie do przodu. Coraz wyraźniej widać już czarne krzyże na ich korpusach. Nieco 128    z tyłu, skokami, idą duże grupy fizylierów. Kanonada
nie słabnie ani na chwilę. Porucznik Szelest stara się ją przekrzyczeć.
—  Ja  mam  tylko  trzy  taśmy  i  siedemnastu  ludzi w plutonie! Nie utrzymamy się długo!
—  Dopuścić Niemców na dwieście metrów i zatrzymać! Do tego czasu powinna nadejść amunicja.
—  Rozkaz!
Czołgi  ponownie  plunęły  ogniem,  posyłając  pociski w głąb lasu. Odezwało się bliskie echo detonacji.
—  Biją na oślep. — Kuzioła kurczowo zacisnął palce na  osłonie  spustu.  Przywarł  wzrokiem  do  celownika i wodził lufą po zbliżających się coraz bardziej postaciach. — Zaraz dobiorą się do nas!
Znowu zgłosił się major.
—  Daleko są?
—  Ze trzysta metrów. Jeszcze nas nie odkryli. Majorze, co z amunicją? Jeśli teraz ich nie zatrzyma artyleria, my nie damy rady!
—  Nie ma. Niszczcie aparat! Próbujcie ich zatrzymać ogniem karabinu maszynowego! — Ze słuchawki popłynęło ciężkie westchnienie.
—  A czołgi?
—  Granatami! Kiedy piechota przypadnie do ziemi, wycofujcie się.      -
Ucichła kanonada artyleryjska. Teraz wyraźnie grze-< hotały  gąsienice  czołgów.   Sylwetki  piechurów  rosły oczach.
—  Ognia!
Jazgot karabinu maszynowego zagłuszył wszystko. uzioła kosił krótkimi seriami, przygniatając do ziemi cierających Niemców. Wydobywali łopatki i okopy-ali się w pośpiechu. Zmieniał wyczerpaną taśmę wtedy zagwizdały pociski Niemców. Strzelali leżąc ;dal, mimo że czołgi ruszyły ławą w kierunku wzgórza, raz po raz bijąc z dział.
''   - Kaktusy
129
130
__ Wycofujemy się!
Amunicyjny i telefonista poderwali się do biegu. Pierwszy czołg przewalił się już przez strumień i drapał się ukosem na zbocze. Ale Kuzioła nie przestawał
strzelać.
_ Kuzioła! Wycofujemy się!
Ani drgnął przywarty policzkiem do karabinu.
_ Kuzioła!
Nie słuchał.
_ Uciekajcie   wszyscy!   Ja   ich   powstrzymam!   -
krzyknął i dalej strzelał.
_ Byłem już pod lasem - ciągnął opowieść wujek Hipolit - kiedy zamilknął jego krabin maszynowy. Zawróciłem razem z całą ławą piechoty, którą poderwano do przeciwnatarcia. Wyparliśmy Niemców za rzeczy  kę Tam gdzie pozostał Kuzioła, tkwił teraz czołg z ro
sypaną gąsienicą. Rozerwały ją granaty. Z Kuzioły nie pozostało prawie nic...
—  Nie na długo jednak utrzymaliśmy krwawo odbite pozycje. Nazajutrz wiedzieliśmy już, że okrążyli nas ze wszystkich stron. Niemcy wezwali do złożenia broni, trwały pertraktacje. Po kilku godzinach otrzymałem rozkaz wyprowadzenia ludzi na przesiekę, skąd mieli iść do  niewoli.  Razem  ze mną  zostało  ich  już tylko dziewięciu.
—  Ale tego ostatniego rozkazu nie wykonałem, pozostawiając każdemu wolną rękę. Pojedynczo, najwyżej po  dwóch,  mieliśmy jeszcze  jakąś  szansę  wydostania się z matni. Kapral, ranny w rękę w czasie kontrnatar-cia, wziął ze sobą jednego żołnierza, ze mną poszedł drugi. Tamtym nie powiodło się, my przedostaliśmy się szczęśliwie.  Mój  towarzysz,  Majchrzak,  pozostał   później w jednej wsi u gospodarzy. Ja szedłem dalej, sądząc, że tutaj będę bardziej potrzebny. I oto jestem.
Wujek Hipolit skończył i pokój wypełniła cisza.
Bez jednego pytania chłopcy podnieśli się z miejsc. Dzidek mocno zaciskał powieki, by nie dać po sobie poznać, że do oczu napływają łzy. Zapomniał poprosić wujka o guzik od munduru. Tak bardzo chciał przedtem mieć go w swoim skarbczyku! Teraz zupełnie wyleciało mu to z głowy.
Jasiek opuścił mieszkanie wujka Hipolita zdruzgotany. Gdyby opowiadał to ktokolwiek inny, nigdy by nie uwierzył. A więc tak wygląda wojna? W głowie kłębiły się wciąż słowa i obrazy.
Na nic, wszystko na nic! I bohaterstwo takich zwykłych żołnierzy, jak Kuzioła, i wytrwałość oficerów, jak podporucznik Szelest. Rozbici, zdruzgotani! Przemykający się chyłkiem do domów, oczekujący niepewnej przyszłości za drutami obozów jenieckich. Nie było
131
postać      ^J     kącie pod obzony niach klęczała w    <*                 wpatrzony
hmej
 ze
biegl tłumiony
 li znowu pr
—  Za dnia przyszedł tu jakiś żołnierz. Wychudzony był, obdarty, prosił o kąt na noc. Przy jedzeniu opowiadał. Zapytaliśmy, jak każdego, który wraca z wojny, czy nie słyszał o Mietku. Wtedy powiedział, że on nie żyje.
—  To nieprawda! — wykrzyknął Jasiek.
—  Tak, synu, nie żyje. I mówił jeszcze, że sam widział, jak go chowali pod lasem i że może pokazać, gdzie jest grób, bo wszystko dobrze pamięta.
—  Panie Sępiński, to niemożliwe! — Jasiek z całą ostrością   przypomniał  sobie,   co  powiedział   dziś   pan Hipolit Szelest. I ten żołnierz! Może był to  ten sam, który opowiadał, że podchorąży został ranny?
—  Gdzie jest ten żołnierz?! — zawołał.
—  Spokojnie, chłopcze. Spi teraz. Bardzo zdrożony, odpoczywa i nie trzeba mu przeszkadzać.
—  Ale ja go muszę zaraz zobaczyć!
—  Nie powie ci przecie nic nowego poza tym,  co nam powiedział.
—  Kiedy pan nic nie wie!
—  Uspokój  się.  I  tak nie  poradzisz.  —  Stary był zrezygnowany i wyraźnie nie rozumiał natarczywości ¦hłopaka.
—  Gdzie on śpi? Proszę powiedziać, gdzie śpi?
—  Jasiek, co za giez cię znowu ukąsił? Wziął derkę poszedł do stodoły na siano.
Jaśka już nie było w mieszkaniu. Pobiegł co tchu wślizgnął się do stodoły bez jednego skrzypnięcia sze-okich wrót. Przystanął koło zapola, nasłuchując od-lechu śpiącego. Wspiął się po drabinie na wielki strych, dzie   na   krokwiach   złożono   grubą    warstwą    siano.
zrok powoli oswajał się z mrokiem. Daremnie jed-ak próbował wyłowić z niego plamę posłania. Zawołał ółgłosem:
—  Jest tu kto?
133
już tego wojska, które z zapartym tchem obserwował na sierpniowej defiladzie. Nie obronili kraju, bo nie mogli walczyć gołymi rękami.
Tak rozmyślając doszedł do parterowego domku, w którym stary gospodarz Sępiński mieszkał razem z córką, matką podchorążego Czupryny. Serce chłopca znowu drgnęło niepokojem.
Czy jeszcze ujrzy kiedykolwiek pana Mietka? Gdzie on teraz może być? W niewoli? Jeżeli został ranny, kto wie, czy wyżyje?
Każdego dnia chowano przecież na zamojskim cmentarzu tych, których nie udało się wyleczyć z ran. Z każdym dniem przybywało żołnierskich mogił. Ile prawdy zawierały słowa tego nieznanego żołnierza, który opowiadał wujkowi Hipolitowi, że podchorąży był
ranny?
Jasiek   zamierzał  wstąpić   po   ojca,   który   zapewne skończył już pracę u gospodarza i wybierał się do domu W oknie dojrzał migotliwy odblask. „Palą świece - pomyślał. - „Popsuła się elektryczność?" Nie zauważony przez nikogo znalazł się w kuchni.
Na  stole  płonęła  wielka  gromnica,  rzucając  pełzający odblask po ścianach i suficie. Oświetlała skulonąi postać    Czuprynowej, ktćjra z twarzą ukrytą w dło niach klęczała w kącie  p»od  obrazem.  Gospodarz  sie dział  nieruchomo   przy  stole,  wpatrzony  w   płorme-
świecy.                                                                       j
Jasiek zamarł na progiu czując, że  chłód  przenikj
przez kurtkę. Dojrzał go Sępiński. — Mietek nie żyje... — wyszeptał drżącym głoser Chłopiec zrozumiał teriaz wszystko:  cichą modlitY
matki podchorążego i tę gromnicę na stole. Z kąta J
biegł tłumiony szloch — "Czuprynowa opłakiwała -Sępiński znowu przemówił:
—  Za dnia przyszedł tu jakiś żołnierz. Wychudzony był, obdarty, prosił o kąt na noc. Przy jedzeniu opowiadał. Zapytaliśmy, jak każdego, który wraca z wojny, czy nie słyszał o Mietku. Wtedy powiedział, że on nie żyje.
—  To nieprawda! — wykrzyknął Jasiek.
—  Tak, synu, nie żyje. I mówił jeszcze, że sam widział, jak go chowali pod lasem i że może pokazać, gdzie jest grób, bo wszystko dobrze pamięta.
—  Panie Sępiński, to niemożliwe! — Jasiek z całą ostrością   przypomniał   sobie,   co  powiedział   dziś   pan Hipolit Szelest. I ten żołnierz! Może był to  ten sam, który opowiadał, że podchorąży został ranny?
—  Gdzie jest ten żołnierz?! — zawołał.
—  Spokojnie, chłopcze. Śpi teraz. Bardzo zdrożony, odpoczywa i nie trzeba mu przeszkadzać.
—  Ale ja go muszę zaraz zobaczyć!
—  Nie powie ci  przecie  nic  nowego  poza tym,  co nam powiedział.
—  Kiedy pan nic nie wie!
—  Uspokój  się.  I  tak  nie  poradzisz.  —  Stary  był zrezygnowany i wyraźnie nie rozumiał natarczywości chłopaka.
—  Gdzie on śpi? Proszę powiedziać, gdzie śpi?
—  Jasiek, co za giez cię znowu ukąsił? Wziął derkę i poszedł do stodoły na siano.
Jaśka już nie było w mieszkaniu. Pobiegł co tchu i wślizgnął się do stodoły bez jednego skrzypnięcia szerokich wrót. Przystanął koło zapola, nasłuchując oddechu śpiącego. Wspiął się po drabinie na wielki strych, gdzie na krokwiach złożono grubą warstwą siano. Wzrok powoli oswajał się z mrokiem. Daremnie jednak próbował wyłowić z niego plamę posłania. Zawołał półgłosem:
—  Jest tu kto?
133
1      f
Nie doczekał się nawet najlżejszego szmeru. Klękną i zaczął posuwać się na kolanach zagarniając dłońmi siano. Nie natrafił na nikogo. Znowu zawołał:
— Jest tu kto?                                                   .
Nikt nie odpowiadał. Zapadając się po kolana w miękkim sianie, Jasiek przebiegł cały strych ale me natrafił na ślad człowieka. Krzyczał juz całkiem głosno;
_ Panie żołnierzu! Panie żołnierzu! Gdzie pan jest,
^puw  wrota i stary Sępiński błysnął latarnią. _ Czego się wydzierasz? Zbudzisz człowieka - skarcił chłopca. — Wynocha stąd!
—  Panie Sępiński, jego tu nie ma!
—  Jak to nie ma?                                         .
_ Uciekł! Od razu czułem, że tu cos podejrzanego z tym żołnierzem! Niech pan poświeci.
Przetrząsnęli razem wszystkie zakamarki stodoły, ale nie znaleźli nikogo. Dopiero we wnętrzu sieczkarni ujrzeli dwa podniszczone koce. Sępiński wreszcie zrozu-
miał.
—  Poszedł sobie, ścierwo!
—  Poszedł i już go pan więcej nie zobaczy.
—  Ale dlaczego?                             .      .  ,          .
—  Nie dał mi pan wcześniej  powiedzieć, to niech.
pan teraz słucha.
—  No gadaj, aby prędzej!                                   ^
_ Pan Szelest spotkał dziś żołnierza, który mówił; mu   że pan Mietek został ranny. Kręcił coś przy tym podejrzanie. Z miejsca sobie pomyślałem, że to może
być ten sam.                                                   .          ,
_ To myślisz, że on nas okłamał?! Myślisz, ze mogł-by powiedzieć matce, że jej syn... I to mogłaby byc nieprawda? Jasiek?!
_ Zaraz   pójdziemy   do   pana   Szelesta!   Zapytamy 134    Jak wyglądał ten żołnierz?
—  No...   wysoki,   czerniawy...   z  dużą  brodawką  na policzku.  Tak,  pamiętam,  na prawym  policzku.  Miał jakieś dwadzieścia lat.
—  Jak   był   ubrany?   —  Widząc,   że   gospodarz   się namyśla i nie bardzo wie, co mówić, Jasiek naprowadza go na właściwy trop.
Gospodarzowi z wolna wracała pamięć.
—  Po wojskowemu był ubrany. Oberwany, wybru-dzony... Ale czekaj! Daliśmy mu przecież ubranie po Mietku,  czapkę,  buty,  kurtkę.  No,  bo  po  co  to  nieboszczykowi?
—  Jakiemu nieboszczykowi?! Co pan mówi! On kłamał! Na pewno kłamał i wyciągnął od was wszystko!
—  Co  teraz  robić?   —  Sępinski  bezradnie  rozłożył ręce.
—  Prędko do pana Hipolita Szelesta.
Pan Szelest od razu zorientował się, że stało się coś niedobrego. Po chwili nerwowych pytań i szybkich odpowiedzi nie mieli już żadnych wątpliwości, że chodzi o tego samego człowieka, który jeszcze rano opowiadał, że podchorąży Czupryna był ranny, a do wieczora zdążył go już pogrzebać.
—  Teraz to już wiem,  dlaczego tak mnie wypytywał o wygląd Mietka i o jego rodzinę. To najpodlejszy oszust, jakiego w życiu spotkałem!  — wujek Hipolit potarł czoło. Zastanawiał się. — Nie można mu puścić płazem   takiego   draństwa.   Musimy   go   odszukać!   — zdecydował w końcu.
—  My pomożemy — zadeklarował się Jasiek.
—  Dobrze,  Jasiu.  Dobrze.   Bez  waszej   pomocy  nic byśmy nie wskórali. Ale poczekamy z tym do jutra. Dziś z pewnością oszust już gdzieś się zaszył. Ty i twoi koledzy wstaniecie jutro skoro świt. Jędrka i Milkę sam postawię na nogi. Do jutra.
135
136
Trzeci dzień z rzędu szukały Kaktusy nieznajomego w wysokich butach, granatowej kurtce ze skórzanymi guzikami i czapce w jodełkę. Gospodarz Sępiński zdążył już wrócić z poszukiwań grobu podchorążego — i jak się spodziewali - nie znalazł nic, a oni wciąż nie  natknęli  się  nawet  na  najmniejszy  ślad  oszusta.
A nie można mu było wybaczyć tej podłości, po której nieszczęsna pani Czuprynowa nie mogła dojsc do siebie. Już pochowała syna, już godziła się z mysią, że nigdy więcej go nie zobaczy, a tu wszystko okazie się nagle nieludzkim kłamstwem. Nie mogła pojąc takiej podłości, wołającej o pomstę do nieba. Rozchoro-
Wała się.
Chłopcy z Zielonej ulicy nie ustawali w poszukiwaniach Dzień po dniu przebiegali ulice miasta, wypytywali ludzi całkiem obcych, ostrzegali znajomych. Bez przerwy jeden z nich czatował na dworcu kolejowym, a wieczorami obserwację przejmował któryś z wtajemniczonych we wszystko kolejarzy. Wujek Hipolu poszedł do Ratusza prosić o pomoc, ale dotychczas oszust przepadł jak igła w stogu siana.
Bysiek Stawski, który jeszcze parę dni temu przyjął ze spokojem swoją porażkę w pojedynku na fortele, teraz zaczynał szemrać.
— Żaden kozak z tego Jaśka - bąkał pod nosem, ale sam także nie ustawał w poszukiwaniach.
Inni też podzielali jego niepokój, ale w niepowodzeniu nie widzieli winy Jaśka, który aż ze skory wychodził, by znaleźć jakiś ślad.
Był iuż piąty października i każda godzina zmniejszała nadzieje odnalezienia człowieka, który powinien ponieść zasłużoną karę.                                             .
Od  samego  rana  Jasiek  i  Dzidek   przechadzali  się
ulicą  Lwowską,  bacząc  na  każdego  przechodnia    czy
. przypadkiem nie jest poszukiwanym oszustem. Uwagę
ich zwrócii niezwykły o tej porze ruch samochodów. Wszystkie, i te z cywilami, i inne z żołnierzami rosyjskimi, podążały na wschód. Przy krawężnikach gromadziło się coraz więcej ludzi, z niepokojem obserwując odjeżdżających. Chłopcy przystanęli w grupce gapiów i pilnie nasłuchiwali.
—  Panie, czy to prawda, że Rosjanie od nas odchodzą? — pytał jakiś mały człowieczek.
—  Mówią,  że tak —  odpowiedział ktoś niepewnie.
—  I Niemcy wrócą?
—  Sam pan ich o to zapytaj!
Jasiek rzucił okiem na tego, który odezwał się gru-biańsko, i ścisnął rękę Dzidka, aż ten syknął z bólu. Poszedł oczyma za wzrokiem kolegi i oniemiał. O kilka kroków od nich stał człowiek w granatowej kurtce i czapce w jodełkę! Guziki! Guziki były skórzane. Brodawka? O rany, sterczała jak komin z prawego policzka!
Dzidek poczuł, że uginają się pod nim kolana. Oszust!
A Jaśka już nie było. Szepnął tylko: „Stój tu" — i obszedł naokoło nieznajomego. Przyglądał się mu ze wszystkich stron, jeszcze obchodził. Wreszcie zdecydował się, widać, bo krzyknął:
—  Panowie, trzymajcie go! To oszust!
Kilka postaci naraz zwróciło się ku wołającemu, który przyskoczył do mężczyzny w granatowej kurtce. Nie zdążył jednak pochwycić go za rękę. Spłoszony mężczyzna pognał wielkimi krokami w stronę najbliższej uliczki.
Nagle z piskiem hamulców zatrzymała się ciężarówka. Z platformy zeskoczył żołnierz z długim karabinem, który zakończony był cienkim bagnetem. Jasiek w jednej chwili był przy nim.
—  Tam ^— wskazał na postać niknącą za zakrętem — uciekł zły człowiek! Trzeba go gonić!
137
Rosjanin chciał biec, ale powstrzymał go drugi. Zwrócił się do chłopca:
—  Cztoże on sdiełał?                                                :|
—  Oszukał wszystkich! Matce  żołnierza powiedział,? że syn jej nie żyje, a to nieprawda! Zabrał ubranie!    '
—  Ot swołocz!
—  Łapcie go, panowie! Prędko, bo ucieknie.
—  Nie mogu, jej Bohu! Nie mogu.
—  Pomóżcie! Trzymajcie go!
—  Słuszaj, malczik, my tiepier ujeżzajem ot was. Nie mogu.
Samochód ruszył z miejsca. Żołnierze już w biegu wdrapywali się na platformę. Coś krzyczeli. Jeden z gapiów przetłumaczył:
—  Powiadają, że zaraz będą tu Niemcy. Radzą nie stać na ulicy. Uciekajmy póki czas!
Przejechały dwa auta z białymi chorągwiami. Jakieś ramię wychylone z okienka ponaglało do pośpiechu. Chłopcy ruszyli pędem. Dopadli już Zielonej ulicy, kiedy na Lwowskiej zastukał silnik motocykla. Prowadził go żołnierz w hełmie o szerokim okapie.
Niemcy wracali.
VIII
RATUJMY FRANUSIA!
2. każdym dniem byli Delawarowie, a obecnie Kaktusy, przekonywali się do Jaśka coraz bardziej. Okazał się bowiem nie tylko wodzem z genialnymi pomysłami, lecz także uczynnym, życzliwym kolegą. Szczególnie Milka bardzo sobie chwaliła jego pomoc w hodowli rybek.
—  Cześć  mała,   znowu   zabawiasz  się   rybkami?   — Jasiek wszedł do pokoju, nie dostrzeżony w pierwszej chwili przez dziewczynkę, pochyloną nad swoim umiłowanym akwarium. — Czego ode mnie chciałaś?
—  Chodzisz niczym kot, przestraszyłeś mnie! ¦— Ee... taka bojąca to ty nie jesteś.
—  A w ogóle to mógłbyś być bardziej grzeczny. — Milka odwróciła się z powrotem do akwarium. — Podejdź bliżej i sam popatrz, jakie spustoszenie porobiły te twoje ślimaki.
—  Sama prosiłaś, żeby przynieść. Czego teraz chcesz?
—  Prosiłam, ale nie wiedziałam, że błotniarki pożrą całą roślinność. Spójrz tylko! Zostały jedynie łodyżki, prawie wszystkie listki postrzępione. A to żarłoki! Zabierz je sobie!
139
140
—  Po co mi ślimaki?
—  Jakiś  ty niedomyślny.  Proszę,  abyś  je  wyniósł. Niech wracają tam, skąd przyszły i nie robią mi więcej szkód.
—  Dobra, zabiorę, choć sama mogłabyś wynieść je do Łabuńki.
—  Właśnie, że nie mogę. Czekam na tatusia. Mamy przerabiać materiał z trzeciej klasy. Wiesz, Jasiu, że ja zdałam już do trzeciej klasy?
—  Wiem.  —  Jasiek  zrobił  bardzo  niepewną  minę, która zastanowiła dziewczynkę.
—  A  ty  do  której  będziesz  chodził?  Tatuś  mówił, że już niedługo otworzą szkoły.
—  Co cię to obchodzi? — Jasiek wyraźnie- naindy-czył się. — Powiedz lepiej,  gdzie  się podziewa  twój ojciec. Wcale go ostatnio nie widać.
—  Tatuś szuka pracy. Poza tym powiada, że lepiej się nie kręcić za wiele, gdyż Niemcy wyłapują byłych wojskowych.
—  Ale pana Hipolita nikt nie wyda. Wszyscy dokoła bardzo go lubią. Czego ma się bać?
—  To ty nie wiesz, że wrócił już ten Niemiec od Dzidka?
—- Wiem, widziałem na własne oczy. Szedł bardzo zadowolony i nisko kłaniał się każdemu tym swoim kapeluszem.
—  Tatuś mówił, że Herr Pacurek to  kanalia i  źle mu z oczu patrzy.
—  Drań to on jest. Wyciągał pistolet na chłopaków. Ale ja już pójdę. Dawaj te ślimaki!
Milka zdjęła z akwarium wąski kawałek szyby, który służył za przykrycie i płosząc śmigające srebrne rybki szukała pincetą tłustej błotniarki. Ślimak przywarł do ściank' i   ;ni rusz nie chciał się oderwać. Mało nie
upuściła do wody pincety, kiedy do pokoju wpadł zdyszany Dzidek.
Patrzał na nią i na Jaśka szeroko wytrzeszczonymi oczyma, jakby się dziwił, że w głowie im jakieś zabawy z rybkami. Po chwili wydusił z siebie pierwsze słowa:
—  Wy tu... a tam...
—  Nie jąkaj się, kaktusie. O co ci chodzi? — Jasiek nie potrafił powstrzymać uśmiechu na widok spłoszonej miny kolegi. Ale uśmiech zastygł mu na ustach, kiedy usłyszał:
—  Poprowadzili Franusia!
—  Franka?! Kto go poprowadził?
—  Niemcy!
Mila jeszcze na razie nic nie rozumiała, a Jasiek pytał dalej:
—  Czego oni mogą chcieć od Franka?
—  Nie   wiem,   czego   chcą,   ale   prowadzili   go   pod karabinami...
—  Do więzienia? Co im zrobił?
—  I tego nie wiem. Spotkałem ich na Zdanowskiej. Franek szedł przodem, a za nim dwóch po cywilnemu i jeden w takim żółtym ubraniu, z karabinem. Szturchali Franusia i śmieli się czegoś. On też gulgotał po swojemu.
—  Chłopcy!    Ratujcie    Franusia!    Oni    zrobią   mu krzywdę! — krzyknęła niespodziewanie dziewczynka.
Milka przeraziła się na dobre. Franek, którego mama zabraniała nazywać głupim, podkreślając z naciskiem, że ten nieszczęśnik jest umysłowo chory, okazywał jej szczególne względy. Przynosił w słoiczku larwy komarów, ulubiony przysmak jej rybek. Potrafił przesiedzieć przed akwarium niejedną godzinę, wodząc palcem po szybie za ruchem bystrych pawich oczek i za groźnymi skokami mieczyków. Chłopak cie-
141
142
szył się jak duże dziecko, zanosząc się swoim gulgotaniem. Ale pewnego dnia jedna rybka zdechła i wypłynęła białym brzuszkiem do góry na powierzchnię wody. Franek rozpłakał się i długo nie można go było uspokoić. Nie pomogły nawet śliwki w occie, za którymi przepadał i o które zawsze nieśmiało prosił mamę dziewczynki. Blisko przez miesiąc nie przychodził potem Franuś, by popatrzeć na harce śmigłych mieszkańców akwarium. I teraz Niemcy złapali Franusia. Czego od niego chcieli? Przecież nigdy nikogo nie skrzywdził.
—  Ratujcie Franusia! — zawołała jeszcze raz. Jasiek pierwszy podjął decyzję.
—  Musimy ich dogonić! Dzidek, daleko mogli odejść?
—  Chyba nie. Widziałem ich koło ulicy Wiśniowej.
—  To biegiem!
Biegli we trójkę wytężając wszystkie siły. Zza zakrętu wpadli na panią Smarową z budki, która powiedziała im, że widziała Niemców z głupim Frankiem niedaleko przejazdu kolejowego. Zaczęli biec szybciej i za moment ujrzeli niewielką grupkę. Stali przed opuszczonym szlabanem.
Właśnie nadjeżdżał pociąg i Franek radośnie wymachiwał rękami, wydając odgłosy przypominające ciężkie sapanie lokomotywy.
Nie zważając na nic Milka podeszła do chłopaka.
—  Wracaj  z nami.  Dam ci śliczny pasek.  Będziesz się miał czym bawić — powiedziała łagodnie.
Zagrodził jej drogę jeden z eskortujących Franka cywilów.
—  Odejdź! On jest z nami.
—  Proszę pana, Franuś jest z naszej ulicy, nikomu nie zrobił nic złego.
—  Wynoś się, prędko!
—  Proszę pana, on jest chory.
JL K
—  Precz, smarkata! — Cywil kiwnął głową na tego w mundurze i odepchnął dziewczynkę. Tamten uderzył dłonią po karabinie.
Dzieci cofnęły się, widząc jak drugi cywil klepie Franka po plecach.
—  Nas też zdążył polubić — zwrócił się do Milki.
Franek roześmiał się głośno, bucząco, tak jak to tylko on potrafił. Wtedy ten w mundurze przyskoczył do chłopaka i z całej siły uderzył go w twarz. Franek nie przestając rechotać zamierzył się na Niemca. Ale
pniak wymierzony wysokim butem zwalił go w bło-Teraz   chwycili   Franka   pod   pachy   i   pociągnęli stronę miasta. Jeden z cywilów odwrócił się do dzieci •rożąc pięścią zawołał:
— Raus! To wariat! Uciekajcie, bo i z wami zrobimy rządek! Milka rozpłakała się.
143
—  Co oni mu zrobią? On myślał, że to zabawa. Franuś, biedny Franuś.
Dzidek próbował uspokoić dziewczynkę, a Jasiek patrzał bezradnie za oddalającymi się. Znowu kopnęli Franka, aż się zatoczył. Chciał podjąć czapkę z ziemi, ale popchnięty brutalnie upadł w kałużę. Podniósł się zabłocony i mokry. Niemcy śmiali się.
—  Chodźcie,   nic   nie   poradzimy.   Trzeba   wszystko powiedzieć panu Hipolitowi — Jasiek pociągnął za sobą Milkę i Dzidka.
Szli pogrążeni w milczeniu, nie dostrzegając, że przechodnie oglądają się za zapłakaną dziewczynką. Wciąż nie mogli pojąć, dlaczego Niemcy poniewierali Franka, który nikomu nie umiałby wyrządzić najmniejszej krzywdy. Czy można bić kogoś tak zupełnie za nic?
Franek nie miał rodziców ani nikogo z bliskich. Mieszkał u dwojga staruszków w malutkim domku na tyłach Zielonej ulicy i jak potrafił pomagał im w codziennych zajęciach. Sąsiedzi żywili i ubierali Franka, choć nikt ich o to nie prosił; ot, po prostu, z ludzkiego serca. Zresztą i tak chodził zawsze obdarty, albo świecił kolorowymi łatami. Od dzieci dostawał sznurki, rzemyczki, kawałki barwnych wstążek, którymi potra- \ fił bawić się cały dzień. Zwijał je w kłębek, potem puszczał luźno i widząc, jak się rozwijają, pomrukiwał z zadowolenia. Często podjadał w którejś z kuchni to i owo ze smakołyków, choć wcale nie był łakomczuchem i na co dzień zadowalał się byle strawą. Za każdy poczęstunek dziękował szerokim uśmiechem i niezdarnym ukłonem, po czym chwytał wiadra i przynosił wodę.
Nikt jednak nie rozumiał Frankowego gulgotania. Co najwyżej odróżniali, kiedy było radosne, a kiedy smutne. Chłopcy z Zielonej ulicy przez pewien czas podejrzewali,   że   Jasiek   od   Pawła   umie   porozumieć   się
z Frankiem. Kiedyś za stodołą starego Sępińskiego posłyszeli ich rozmowę, a wścibski Bysiek zapytał Jaśka wprost, czy zna język wariatów. Przez tę ciekawość doigrał się potężnego siniaka i potem kłamał w oczy, że zaczepił nogą o kamień i przewrócił się.
Bywało też, że Jasiek walczył o spokój Franusia. Rozpędził kiedyś w pojedynkę wojsko Smara, kiedy ten namawiał Franusia, aby usiadł w ognisko, w którym piekły się kartofle. Dzidek o mały włos sam nie oberwał, plotąc koszałki-opałki, że głupi Franuś łapie dzieci i kąpie je w studni. Po pewnym czasie w obecności Jaśka nikt nie odważył się mówić na Franka głupi.
Ubiegłej wiosny biedak ciężko zachorował i wtedy dopiero okazało się, iłu ma przyjaciół. Złożyli się wszyscy na prawdziwego lekarza, ale ten nie przyszedł, ponieważ miał podobno ważniejszą wizytę. Czas naglił, więc sprowadzono doktora od zębów, Golda, którego zastrzyki, sławne na całą Zieloną ulicę, postawiły chorego Franka na nogi. Nogi te przyodział potem stary Sępiński wielkimi buciorami. Dodał do nich niebieski kombinezon, w którym Franek paradował niczym prawdziwy elegant.
W domu dzieci zastały wujka Hipolita, który przed chwilą wrócił z miasta i zabierał się do jedzenia obiadu. Uważnie wysłuchał relacji chłopców i kazał żonie uspokoić Milkę.
— Dobrze, że przyszliście z tym do mnie. Wchodzenie w drogę tamtym Niemcom było szaleństwem. Nie róbcie tego nigdy więcej. Przyrzekam, że uczynię wszystko, co tylko będzie w mojej mocy. Zaraz idę naradzić się z panem Centem.
Chociaż Dzidkowi powtarzano tysiące razy, że podsłuchiwanie pozostaje w jawnej sprzeczności z zasadami dobrego wychowania, nie miał dosyć silnej woli,
10 — Kaktusy
aby uronić choćby jedno słowo dochodzącej zza drzwi
rozmowy.
Wujek Hipolit kończył właśnie relację o aresztowaniu Franka. Teraz zabrał głos ojciec Dzidka:
—  Bardzo trudno będzie pomóc temu biedakowi.
—  Musimy jednak coś zrobić, gdyż nie łudźmy się — idzie o życie. W dodatku dzieci bardzo przeżywają tę sprawę__przerwał mu wujek Hipolit.
—  Oczywiście, oczywiście. — Pan Cent zastanawiał się chwilę. — Tylko którędy szukać  dojścia  do tych
kanalii?
—  Może poprzez waszego Niemca z biura?
—  Staje się coraz mniej przystępny.
—  To przez sąsiada, Pacurka. Tylko czy można mu
zaufać?
Do rozmowy wtrąciła się matka.
—  Ja nie ufałabym żadnemu z nich! Pacurek robi wrażenie wilka w owczej skórze. Tego biurowego Niemca nie widziałam, ale to pewnie ten sam gatunek.        .
__ Wygrzebujesz  swoje  stare  uprzedzenia.  Przecież;
i wśród nich muszą być ludzie.
—- Wciąż trwasz w złudzeniach. Nie uwierzę, byście; załatwili cokolwiek! Wiadomo wam zapewne, że hitlerowcy uważają psychicznie chorych za coś gorszego od zwierząt. Nie słyszeliście, że uśmiercali nawet swoich niemieckich umysłowo chorych? A co zrobili w Chełmie? Rozstrzelali! Wszystkich rozstrzelali!
Cisza przedłużała się. Dzidek usłyszał stanowczy głos
ojca:
— A jednak mimo wszystko spróbuję. Pójdę do tego Pacurka...
Dwa dni oczekiwali wszyscy w napięciu wiadomości o losie Franka. Wiedzeli tylko tyle, że Herr Pacurek 146    nie odmówił prośbie i obiecał interweniować.
Przy kolacji Dzidka zastanowiło zachowanie ojca. Nie rozmawiał, jadł beż apetytu, mimo że Polcia-Kape-lusik ugotowała jego ulubione leniwe kluski. Ledwie wstali od stołu, polecił Dzidkowi, aby poprosił pana Hipolita, z którym ma do pomówienia w bardzo ważnej sprawie.
—  W   sprawie  Franusia?   —   zapytał   chłopiec   nieśmiało.
—  Nie — odpowiedź była zdecydowana, ale ojciec nie patrzył w oczy. Skłamał świadomie, ponieważ zupełnie nie wiedział, jak ma postąpić w tej sytuacji. Bo Franek nie żył. Herr Pacurek zakomunikował mu to przed godziną rzeczowym tonem, w którym słabo dźwię-czała nuta zażenowania:
—  Zanim dotarłem do kogo trzeba, było już za późno. Ten upośledzony...
—  Milcz pan chociaż! — Cent przerwał gwałtownie Niemcowi. — Nie macie ludzkich uczuć. — W  porę ugryzł się w język, ale oczy dopowiedziały reszty gniewu i pogardy.
Niemiec próbował się bronić:
—  Panie  Cent, ja nie mam  z tym nic wspólnego. Jestem tylko urzędnikiem.
—  To nie ma nic do rzeczy. Co teraz powiem dzieciom? To one prosiły pana przeze mnie. Może pan je zawiadomi?
—  Pozwala pan sobie zbyt wiele! Poległo tylu najlepszych synów narodu niemieckiego! — Pacurek napuszył się. — Proszę nie zapominać, z kim pan mówi!
Wspomnienie tamtej rozmowy przerwało wejście Hipolita Szelesta. Domyślił się widać wszystkiego, ponieważ zapytał krótko:
—¦ Chciałeś powiedzieć, że Franek nie żyje?
—  Niestety, tak.
147
I
148
—  Spodziewałem się tego, choć miałem jeszcze pewne złudzenia.
—  W jaki sposób zakomunikować to teraz dzieciom? I czy w ogóle mówić im cokolwiek? Nie lepiej byłoby powiedzieć na przykład, że Franka umieszczono w zakładzie leczniczym?
—  Myślisz, że uwierzą? Kłamstwo ma krótki żywo i
—  Więc powiedzieć im całą straszną prawdę?
—  Bezwzględnie tak. I my, i oni, wszyscy musimy się  wyzbyć reszty złudzeń.  Żartowałem  sobie nieraz powtarzając, że świat jest piękny, tylko ludzie świnie. Cóż dopiero nadludzie!  To już bestie! Dzieci ciężko przeżyją tę wiadomość, ale nie mamy prawa ukry wać jej  przed nimi. Niech wiedzą, na co stać okupanta. Zawsze twierdziłem, że im  wcześniej  poznają, ¦ jakie niespodzianki może im zgotować życie, tym lepiej dla dzieci.
Wujek Hipolit przywołał do pokoju chłopców i Milkę. Weszli z poważnymi twarzami, nie nawykli do tego rodzaju spotkań. Dziwili się, że zwołano wszystkich jednocześnie i że tak długo zwlekają z tym, co mają im do powiedzenia.
Wreszcie niepewnym głosem rozpoczął pan Cent:
—  Proszę was bardzo o opanowanie... Niestety, mam złą wiadomość. Chciałbym jednak, aby przyjęta została po męsku. Franek nie żyje...
Zaległa głucha cisza. Nie wierzyli własnym uszom.
—  Franek nie żyje... — Jasiek powtarzał bezwiednie słowa pana Centa. — Dlaczego? Przecież on jest... •— poprawił się zaraz — on był taki spokojny. Nikomu nie  przeszkadzał. — Jasiek zagryzł  wargi i nie wiedział, co uczynić z dłońmi.
Milka i Dzidek rozpłakali się jednocześnie, Bysiek i Jędrek patrzyli szeroko otwartymi oczami. Wujek Hipolit wstał z krzesła i zrobił kilka nerwo-
wych kroków. Przystanął. Starał się opanować drżenie głosu.
—  Zdaję sobie sprawę, że śmierć Franka stanowi dla was wielki wstrząs. Wiem, że nie rozumiecie tej tragicznej, niepotrzebnej  nikomu  śmierci.  Ale  wiedzcie, że my, dorośli, także nie pojmujemy wiele z tego, co dzieje się teraz wokół nas. Dlatego wszyscy, bez wyjątku, musimy uzbroić się w wielką wytrwałość, przywołać całą naszą odwagę i hart ducha. To, co dziś spotkało Franka, w przyszłości może stać się udziałem każdego z nas.
Przeciągające się znowu milczenie przerwał Jasiek.
—  Jak zginął Franek?
—  Nie wiemy. — Pan Cent nie potrafił powiedzieć nic więcej.
—  A gdzie go... — Jasiek zaciął się — ... to jest, chciałem wiedzieć, gdzie jest grób Franka.
—  Tego też nie wiemy.
Wujek Hipolit przyglądał się uważnie Jaśkowi i pozostałym. Podzielał ich ból, ale niepokoił się szczególnym wyrazem zaciętości, który pojawił się na twarzy Jaśka.
—  Prosił was pan Cent — przemówił — o męstwo. Ja proszę, abyście jnie dali poznać po sobie, że cierpicie. I bardzo proszę, nie róbcie żadnych głupstw. Wiem, że to będzie bardzo trudne, ale musicie starać się zapomnieć  o  tym  nieszczęśniku.  Wszystkie  siły  trzeba będzie poświęcić nauce. Wkrótce pójdziecie do szkoły, a do tego czasu trzeba się zająć książką. Mam nadzieję, że będziecie rozsądni.
Wyszli całą gromadką, smutni, nie wiedząc co z sobą począć. Jasiek zagłębił dłonie w kieszeniach i przerzucał w nich jakieś szpargały. Wyczuwał, że koledzy od niego oczekują pierwszego słowa.
—  Coście tak-pospuszczali głowy? Trzeba coś robić.
149
150
—  Ale co? Co tu w ogóle można robić? — bąknął] bezradnie Bysiek.
—  Wypchaj się, kluchu! — Jasiek niespokojnie grzebał butem w ziemi. Szukał właściwych słów. — Chłopaki... Nie można tak, bez niczego.
—  Nie  wiemy nawet, gdzie  pochowany —  wtrąci Bysiek, teraz pierwszy doradca wodza Kaktusów.
—  Nie przeszkadzaj, gruby. Co z tego, że nie wiemyj Musimy odszukać jego grób!
—  Ale jak go szukać? I gdzie?
—  Trzeba pochodzić, popytać. Tylko starym ani sło-i wa, bo sami wiecie... Tyle teraz gadania o byle co.
—  Chodźmy   do   Polci-Kapelusik   —   zaproponowa Dzidek. — Ona nie wyda i z pewnością coś poradzi.
Połcia nie wiedziała, gdzie chowają „takich, co te niespełna rozumu". Wiedziała za to, że takiego jednego, który do kościoła nie chodził i wiarę wyśmiewał, ksiądz proboszcz z jej wsi nie dał pogrzebać w poświęconej ziemi. A wisielców, znaczy tych, co to się powiesili, też zakopywali za murem cmentarnym. — Tak, było za Polski — powiedziała. — A kto może wiedzieć, gdzie Niemce pochowali Franka-wariata? rozpłakała się głośno.
Stary  Sępiński  też  nie  potrafił  pomóc,  ale  radził, \ żeby dali spokój, bo może wyniknąć nowe nieszczęście. Podupadli na duchu. Jeden Jasiek nie dał za wygraną.
—  Poszukamy świeżych mogił. Dzidek, pójdziesz ze I mną  jutro  w  stronę  Zdanowskich  Krzaków.   Bysiek, Jędrek i Milka przeszukają cmentarz i pola. I pamiętajcie, że Kaktusy nie łamią się byle czego! A jeśli nie chcecie, to pluję na takie wojsko!
—  Coś  ty,  Jasiek!   O  rany,  idziemy  —  odparł   za| wszystkich Szybki Jędrek.
Na cały dzień zniknęli z domu.
Na cmentarzu były niezliczone mogiły polskich żoł-
nierzy i oficerów. Znajdowali groby Niemców — też marli od ran i przywozili ich, niemal każdego dnia, ze szpitali.
Na polach, w okolicach miasta trafili na ubożuchne kopczyki bez słowa napisu, z byle jak skleconym krzyżykiem.
Ale świeżego grobu Franka nie odnaleźli.
—  Nie będzie miał Franek chrześcijańskiego pochówku — żałowała Połcia, kiedy wrócili zmęczeni i zabłoceni po kolana.
—  Może go kiedyś odnajdą? — Dzidek miał jeszcze nadzieję.
Tylko Jasiek od Pawła długo siedział milczący na stołku, z rękami w przepaścistych kieszeniach. Wreszcie odezwał się zaskakująco:
—  To nic, że Franek nie był w naszym wojsku.
—  Przyjmijmy go teraz! — Dzidek miał dobre chęci naprawienia  tej,  jak  mu  się  zdawało,  krzywdy.  Ale kolega zgromił go wzrokiem.
—  Pleciesz. Już za późno. Wiecie co? Oddamy mu żołnierskie  honory,  jak   tym,   którzy  zginęli   podczas pierwszego nalotu.
—  Powiedz! Powiedz jak?
—  Zapomniałem,   że  nie  wiecie,  maminsynki.   Siedzieliście wtedy w rowie i lamentowali razem z babami. To co wy możecie wiedzieć?
—¦ Powiedz! Czego się drażnisz?
—  Zobaczycie.  Jutro  po  śniadaniu  zbiórka  za  stodołą. Zobaczycie — zakończył Jasiek tajemniczo.
Jasiek stał oparty o drewnianą pokrywę kopca na kartofle i niby to nie zwracał uwagi na schodzących się pojedynczo Kaktusów.
152
Nadszedł wreszcie Bysiek.
—  Zrobić zbiórkę, panie poruczniku?
—  Wypchaj się! Znowu przyszedłeś ostatni. Sierżant nienażarty!
—  Musiałem przecież skończyć śniadanie!
—  Pękniesz niedługo! A zbiórki nie będzie, bo najwyższy czas wyjść już w pole.
—  Będziemy ćwiczyć?
—  Nie. — Jasiek uniósł z ziemi wiklinowy koszyk, przykryty jakimś gałganem. — Bysiek, weźmiesz to.
—  Coś ty, ryby mamy łapać koszykiem? Zimno już.
—  Kto się boi, może wracać do marny! Kto się boi? Bierzesz czy nie?
—  Dobrze już, dobrze.
—  Jędrek weźmie chlebak i razem z Byśkiem pójdzie przodem, w odstępie stu metrów jeden od drugiego. Dzidek i Milka idą ze mną. Spotykamy się koło mostu na szosie lipskiej. Wszystko jasne?
—  Wszystko. Ale po co tam idziemy? — Bysiek nie lubił spacerów w nieznane i był oburzony, że porucznik nie powiadomił o wszystkim swego sierżanta.
—  Zapomniałeś już o Franku?
'— Pamiętam, ale robisz taką tajemnicę...
—  Dosyć gadania. Zobaczycie sami. Idziemy!
Niedaleko za mostem ukryli się w krzakach między szosą a rzeką. Po drugiej stronie rozpościerał się wysoki brzeg ze świeżo rozkopaną ziemią, z której sterczały jakieś pale i inne przedmioty. Jasiek nakazał obserwację tego odcinka, wysyłając Jędrka na prawo, Dzidka zaś na lewo.
—  Ale czego mamy wypatrywać — żądali bliższych wyjaśnień.
—  Czy nie ma tam kogoś i co to w ogóle jest... Zdziwili się, bo przecie z wszyscy wiedzieli, że wkrót-
ce po wkroczeniu do Zamościa, Niemcy zaczęli tu grzebać w ziemi. Niektórzy mówili, że to prace wykopaliskowe. Dzidek słyszał od ojca, że szukają śladów starego osadnictwa germańskiego, jakichś, zdaje się, Gotów?... Jeńcy polscy, potem Żydzi, ryli w ziemi wyrzucając na powierzchnię pryzmy żółtej glinki. Wujek Hipolit twierdził, że kopią fortyfikacje. — Niemcy szykują się do obrony — mówił. — Sprzymierzeni nie zostawią nas na pastwę losu! Zobaczycie sami. — Inni dodawali, że nie przypadkiem okopują się od wschodu. Bo choć Hitler gada o pokoju, pójdzie pewnie na Kosję. Trzeba mu pszenicy i nafty.
Jednakże to, co chłopcy widzieli przed sobą, w niczym nie przypominało umocnień wojskowych. Wystające z ziemi rury kamionkowe — stąd widać je było całkiem wyraźnie — wskazywały na roboty melioracyjne. Znali to słowo od starego Sępińskiego, który na krótko przed wojną położył dreny na łące. W najlepszym razie mogła to być sieć wodociągowa albo kanalizacyjna. Wrócili do Jaśka.
—  Mówicie, że nie okopy?  Choroba! Tyle opowiadali! — Na twarzy szefa operacji malowało się rozczarowanie.
—  W pobliżu nie widać żywego ducha — meldował Dzidek.
—  To dobrze. Nie będziemy chyba wracać z tym ładunkiem? Prawda? — Jasiek wskazał na koszyk i chlebak.
—  Powiedz wreszcie, co tam masz? — nalegał Bysiek.
—  Trochę prochu.
—  Zwariowałeś? Co chcesz zrobić?
—  Myślałem, że to okopy. Popsulibyśmy im trochę. Kapujecie? Na cześć Franka.
153
154
—  Ale to niebezpieczne.
—  Nie mówiłem, że kto się boi, niech zostanie w domu? — Umilkli pod kpiącym spojrzeniem Jaśka. — No to co? Wracamy?
—  O rany, nie! — Szybki Jędrek już coś wykombinował. — Jasiek! A może by tak włożyć w te rury i buuuch? Buch, niech skoczę!
—  Nie wystarczy do wszystkich rur.
—  Przynajmniej do jednej — zapalał się Dzidek.
—  Zgoda. Siedźcie tu cicho. Nie!  Udawajcie lepiej, że łowicie ryby koszykiem. Zaraz go opróżnię.
Wyjmował z koszyka butelki po lemoniadzie napełnione czymś szarym, okrągłe pakuneczki w białym płótnie. Upychał po kieszeniach, wsadzał pod bluzę.
—  To proch?
—  Nie gadaj, Dzidek. Weź lepiej koszyk i udawajcie z Milką, że łapiecie kolki przy brzegu. Bysiek i Jędrek niech  obserwują  i  w razie  czego  gwizdną.   Idę sam na drugi brzeg.
Zawinął spodnie do kolan, buty schował w tatarak. Kilkoma krokami pokonał płytką w tym miejscu do połowy łydki wodę. Wczołgał się na skarpę i uważnie wysadził głowę. W polu widzenia nie było nikogo.
Przysunął się do najbliższej rury, która wystawała dobry metr nad powierzchnią ziemi. Była tak szeroka, że z trudem objął ją dwoma ramionami. Sprawdził jeszcze dłonią chropowatą krawędź. Ale gruba! Czy proch, który posiada, da jej radę?
Odwrócił twarz w kierunku kolegów. Bysiek, po nim Jędrek dali ręką znak, że wszystko w porządku. Spojrzał na szosę. Pusto i krzewy zasłaniają. Dostrzegł Dzidka, a z tyłu Milkę. Przykucnęli, zanurzając koszyk pod zarośnięty brzeg. Wyciągnęli, ale nie patrzyli na połów...
Niespodziewanie plusnęło. O rany! To Dzidek fajtła-pa zagapił się i wpadł do wody. Pośliznął się pewnie na mule i zanurzył po sam kołnierz. Fujara! Gramoli się na brzeg, ociekając wodą... Jasiek zawahał się, czy nie wracać. Gotów się mały rozchorować przez niego.
Jeszcze rzut oka na szosę — pusta! Nie, nie zrezygnuje. Za nic by go mieli.
Odmykał po kolei flaszki i wysypywał do środka rury ich zawartość. Włożył paczuszki, a z kieszeni wydobył zwój lontu. Wychylił się ostrożnie i koniec cienkiej linki przy dusił kamieniem wewnątrz rury. Rozwijając lont pełznął wolno w stronę rzeczki. Chłopcy nie spuszczali go z oczu, machając rękoma, żeby wracał szybciej. Jeszcze kilka kroków, woda zimna jak lód parzy w stopy i już jest wśród nich. Lontu ledwie, ledwie wystarczyło do kępy tataraku, przy której Dzidek szczękał zębami. Jasiek szybko wkładał buty.
155
156
—  Zmykajcie do domu! Prędko!
—  A ty?
—  Wiem, co robię! Już was nie ma!
Ruszyli szybkim krokiem, przechodząc stopniowo w bieg. Dzidek czuł, jak powoli zaczyna się rozgrzewać, ale zęby dalej same dzwoniły. Wolał nie myśleć, co czeka go w domu. Bał się też o Jaśka. Co się stanie, kiedy zapali lont? Ale wybuchu nie było słychać. Może się nie udało? Kto wie, czym to się skończy...
Pędzili dalej ile sił w nogach. Już Zielona ulica, znajomy skrzyp furtki, której nikt nie oliwił i... huknęło! Znieruchomieli w miejscu. Co z Jaśkiem?
Szybki Jędrek pierwszy odzyskał zimną krew.
—  O rany!  Zostawiliśmy  go  tam  samego!   Bysiek! Wracamy! Milka i Dzidek do domu!
Dzidek stał jak go Pan Bóg stworzył w lnianym prześcieradle, którym osuszała go Polcia-Kapelusik. W drżących dłoniach trzymał kubek, z którego wylewało się na podłogę gorące mleko.
—  Gdzie cię znowu poniosło? Bożeż, ty mój Bożeż, tam strzelają, a ty wracasz przemoczony do ostatniej nitki. Co powie pani? — biadoliła dziewczyna.
—  Nie mów jej nic!
—  Nie mów, nie mów! Jak tu nie powiedzieć? Toż może być grypa, galopka, nieszczęście.  O ja biedna, biednieńka, dostanę za ciebie, huncwocie.
Z dołu dobiegł gwizd. Dzidek zerwał się do okna.
—  Jasiek! Jest Jasiek! Wrócił!
—  A czegóż miałoby go nie być? Wszędzie go pełno. Gdzie nie posieją, tam wzejdzie. Mówiłeś, że wrócił? To ty z nim razem? Bożeż, mój Bożeż! Oj, da wam pani Centowa, oj, da!
—  Połciu! Nie mów nic mamie. Nie mów...
— Dobrze, już dobrze, ale brykaj teraz do łóżka. Nieszczęście, sama pani zobaczy. Doigrasz ty się, doigrasz.
Przykryła chłopca kołdrą po samą brodę i czym prędzej wyszła do kuchni, by zagrzać mleka z masłem i miodem, najlepszego domowego lekarstwa na wszelkie grypy i anginy.
1
WSZYSTKO WYDAŁEŚ!
158
Kochany wujku ¦— Dzidek powolutku unosił powieki. — Jak dobrze, że jesteś.
—  Nareszcie się obudziłeś! — ucieszył się mężczyzna.
—  Wujku,  musiałem   długo  spać?   Nie  bardzo   pamiętam.
—  Ładne mi spanie! Chłopie, byłeś przez trzy dni i tyleż nocy kompletnie nieprzytomny. Myśleliśmy już, że powiększysz grono aniołków. A teraz nic nie mów, ponieważ jesteś chory. Poważnie chory.
—  Gdzie jest mama?
—  Masz leżeć cicho i ani pary z gęby! Zrozumiano? Zaraz ci wszystko opowiem i zawołam Poicie.
Chłopiec przytaknął, że rozumie.
Dopiero teraz przypomniał sobie tę niefortunną kąpiel, daleki odgłos wybuchu, powrót Jaśka i to, że Pol-cia-Kapelusik przemocą zaciągnęła go do łóżka. Potem już nic nie wiedział. Łowił jedynie z mroku jakieś szmery, przyciszone rozmowy.
Chociaż nie! Czyżby to było możliwe? Ależ oczywiście! Dotykał go tak jak teraz wujka Hipolita. Całował
zarośniętą  twarz.  Broda  okropnie  kłuła.   Rozmawiali. Postanowił zapytać mimo wyraźnego zakazu wujka.
—  Wujku gorylu, jeszcze tylko jedno słówko i będę milczał jak długo zechcesz. Słowo honoru.
—  Było już tych słówek dziesięć. A potem ja dostanę bańki za ciebie.  Ale skoro musisz, więc mów. Tylko krótko.
—  Wujku, prawda, że wrócił pan podchorąży Czupryna?
—  Skąd ci to przyszło  do  głowy?! — twarz mężczyzny odrobinę pobladła.
—  Widziałem go na własne oczy! Słowo! Wujek Hipolit przyłożył dłoń do czoła chłopca.
—  Gorące — stwierdził. — Połcia! — zawołał basem. —Dzidek znowu majaczy.
Dziewczyna wbiegła z garnuszkiem w ręku uśmiechnięta od ucha do ucha.
—  Napij  się  rosołku  z  kury,  wzmocni  cię.  Mama zaraz wróci. Poszła po doktora od zębów. Innego teraz nie znajdziesz, tak bardzo zajęci.
Dzidek odsunął kubek od ust, nie upiwszy nawet jednego łyku. Wpatrywał się uporczywie w wujka.
—  Nie odpowiedziałeś na moje pytanie.  Gdzie jest pan Czupryna? ,
—  Nie wiem, kochany szympansie. Dotychczas nikt nie wie, gdzie się podziewa.
—  Przecież   ja   go   widziałem!   Rozmawialiśmy.  — Chłopiec uniósł się na łokciu, ale zaraz opadł na poduszkę.
Połcia skwapliwie podniosła ją wyżej, by nie zadzierał głowy. Nie rozumiejąc, o co chodzi, utkwiła nieme oczy w panu Hipolicie, który wyraźnie stracił pewność siebie. Pochylił twarz bliżej poduszki i prawie szeptał:
159
160
—  Chłopie, byłeś bardzo chory. Bardzo. A chorzyi mają   różne   przywidzenia,   mówią   nieraz   od   rzeczy] w gorączce.
—  Ja też mówiłem? — Dzidek spostfzegł, że wujek! spuścił wzrok i zastanawiał się dłużej niż zazwyczaj.) Był wyraźnie zmieszany.
—  Nie. Ty nic nie mówiłeś. Musiało ci się śnić, żel wrócił podchorąży. Jeśli się czegoś bardzo pragnie, zda-! rza się to niekiedy we śnie.
—  Wujku, słowo honoru, jeszcze teraz pamiętam, że pan Mietek Czupryna wszedł do pokoju w swoim mundurze, z szablą u boku.
—  Teraz  w mundurze?  Z  szablą?   Szympansie  kochany! W jaki sposób puściliby go Niemcy? Strasznie mi przykro, że muszę ci to powiedzieć... — urwał widząc, że spod powiek chłopca wymykają się dwie wielkie łzy. — Dzidek, bądź mężczyzną! Wróci pan Mietek. Zobaczysz, wróci! A teraz nos do góry! I nie przejmuj się. W czasie choroby nawet największy chłop roz kleją się. Opowiem ci, jak ja chorowałem. Zgoda?
Dzidek skinął głową, choć w żaden sposób nadal nie mógł pogodzić się z myślą, że powrót pana Mietka Czupryny był tylko przywidzeniem.
—  Miałem wszystkiego cztery lata — zaczął wujek — i zanosiło się, że nie przeżyję jednego roku więcej. Byłem tak słaby, że nie potrafiłem zrobić kroku o własnych siłach. Leżałem w barłogu, na którym nocą sypiało również moje rodzeństwo, trzech braci i siostra. Łóżko mieliśmy w domu tylko jedno, sypiali na nim rodzice. To nie był zresztą dom, ale waląca się rudera, dworski   czworak,   z   dachu  lało  się  na  głowy.   Mój ojciec był po prostu fornalem i mieszkaliśmy w jednej niewielkiej izbie. Na lekarza nie było pieniędzy. Leżałem już czwarty miesiąc, ale życie tliło się jeszcze we mnie i dobrze słyszałem, co mówiły dwie babki, moja
i jej kuma z sąsiedztwa. Wierz mi, że choć byłem pyp-kiem, pamiętam do dziś każde słowo. Moja babka biadoliła, że bieda i nie ma czym nakarmić tylu gąb.
—  Bobu się najadł, nienażarty, to i Bóg go pokarał. Może za ojca, za te kłótnie w domu i za gorzałkę. Lata to nie dożyje, mówić nie chce.
Druga babulina westchnęła ciężko:
—  Już niedługo Bóg wam ulży. Takeście go ochrzcili nie po bożemu — Hipolit.
—¦ Ojciec tak kazał, pewnie we dworze posłyszał — tłumaczyła się moja babka.
—  Ale nie myśl, Dzidek, że ze mną tak łatwo! O nie! Nie ulżyłem rodzicielskiej doli. Gdy słonko mocno dogrzewało, wynosili mnie pod jabłonkę. Jakoś dychałem. Jednego dnia zachciało mi się sera. Babka wysupłała z węzełka kopiejkę — odkładała na ludzki pochówek — i jako że konającemu niczego się nie odmawia, poleciała do karczmarza. Wróciła z garścią żółtego sera, którego woń aż kręciła w nosie. Nakarmiła mnie, dała kwaśnego mleka do popicia i poszła do swoich gospodarskich  zajęć.  A  ja  dostałem  okropnych  wymiotów i sam nie wiem kiedy usnąłem. Wieczorem już wołałem jeść! Rano pełzałem po izbie, za miesiąc ganiałem z chłopakami po łąkach! Z tobą też będzie dobrze, nos do góry, szympansie!
—  A nie powtarzam to każdemu, że babka najlepszy doktor? — Polcia-Kapelusik włączyła się do rozmowy z miną świadczącą, że nikomu nie odda głosu. — Była w naszej wsi babka Makarycha. Na wszystkie bóle znała leki. W doktorów to ja nie wierzę.
—  Kapelusik, nie opowiadaj bajek! — wujek śmiał się na cały głos. — Byłaś kiedy u lekarza?
—  Ja tam nie potrzebowałam, ale do naszego księdza proboszcza przyjeżdżał. I co? Pomógł? Gdzie tam! Na-
11 — Kaktusy
162
szego biedaczynę złapała słabość w krzyżach. Na Wielkanoc stał i stał starowina u ołtarza, i zaniemógł. To go gospodyni Klaudia nacierała gęsim smalcem.
—  A kiedy nie pomogło, masełkiem? — szydził wujek Hipolit.
—  Boże broń! Makarycha dała skórę z kota na krzyże, proboszcz na grzbiet ją naciągnął i słabość odeszła. Przykładali jeszcze worek z gorącą hreczką.
—  A co  by Połcia radziła na żołądek?  Tak mnie kłuje.
—  Kieliszeczek, taki większy stakańczyk z pieprzem.
—  A na reumatyzm? — naciągał stary kpiarz.  -Nabawiłem się we wrześniu.
—  Najlepsze kasztany. Mogą być suszone — mówiła! Połcia nie podejrzewając podstępu. — Nosić po kilka1 naraz w obydwu kieszeniach.
—  To  ja  już  wolę  zacząć  leczenie   żołądka.   Masz. dzieweczko, kieliszeczek? Nie pogniewa się pewnie pani Centowa... — urwał, ponieważ w drzwiach stanęła mama Dzidka.
—  O wilku mowa... Pani syn wraca do zdrowia, słuchając naszego bajdurzenia.
—  Jedną chwilę, zaraz sprawdzimy. — To doktor Gold wyłonił się zza pleców Centowej, która przypadła do chłopca i czule go ściskała.
—  Witamy doktora, witamy! Proszę się rozebrać. — Wujek Hipolit pomagał zdjąć palto staremu dentyście. Nagle zastygł w miejscu.
—  A to co?.
Wszyscy odwrócili głowy. Na rękawie jesionki lęka- | rza widniała biała opaska z dziwną gwiazdą, wyszytą żółtą   włóczką.   Doktor   zakrył   ją   szybkim   ruchem i   wskazując   oczyma   na   Dzidka,   przyłożył   palec   do ust.
—  Szszaaa... — ledwie go było słychać.
—  Co to za opaska, panie doktorze? — zainteresował się chłopiec.
—  Nic   nadzwyczajnego,    drogie   dziecko.   Widzisz, Niemcy nakazali założyć to wszystkim lekarzom,  aby patrole nie zatrzymywały ich, kiedy spieszą do chorych po zapadnięciu zmroku.
—  Ale teraz jest dzień!
—  Dociekliwy jesteś — doktor uśmiechnął się blado. —   Po   prostu   zapomniałem   zdjąć   wczoraj   i   chodzę z opaską od kilku godzin. Starość, synku, nie radość. A teraz zobaczymy, jak się czujesz. — Włożył termometr   pod   pachę,   osłuchał   klatkę   piersiową,   ostukał plecy. — Jest lepiej, aniżeli spodziewałem się." Za tydzień wstaniesz — oznajmił.
—  Dopiero za tydzień? Jak ja wytrzymam?
—  Wytrzymasz, kochasiu, wytrzymasz. Najważniej-
163
sze, że uniknęliśmy zapalenia płuc. O, i gorączka spadła. Dobrze, bardzo dobrze. Okazuje się, że i dentysta może się przydać w potrzebie.
—  Jesteśmy nadzwyczaj  wdzięczni panu doktorowi — pani Centowa uścisnęła mu rękę.
—  Chorobę zwyciężył silny organizm. Ja mu tylko odrobinę pomogłem. __ Zwrócił się do Dzidka: — Jeżeli   będziesz   leżał   spokojnie   i   mało   mówił,   zgodzę się, aby jeszcze dziś odwiedzili cię koledzy.
—  Jaki pan dobry, doktorze. Bardzo, bardzo panu dziękuję! I proszę nie zapomnieć zdjąć opaski.
—  Dobrze, synku. Będę pamiętał — doktor spuścił wzrok.
Nie upłynęło i pięc minut, a Dzidek chrapał w najlepsze, zmęczony wydarzeniami ostatniej godziny. Nie zdążył nawet przemyśleć do końca wszystkiego, co ujrzał, usłyszał i sam przeżył. Zdawał sobie jeszcze sprawę, że sen miesza się z jawą, kiedy ujrzał, że stary doktor chowa do kieszeni swoją niezwykłą opaskę. Przecież doktor wyszedł wcześniej — uświadomił sobie, nim zapadł w sen.
Ocknął się, czując na czole dotknięcie czyjejś dłoni. W ciemności nie potrafił odróżnić, kto jest przy nim.
—  Mamo, to ty?
—  Tak, kochanie. Spij jeszcze, nabieraj sił. Sprawdzam tylko,  CZy nie masz gorączki. Może chcesz pić?
—  Dziękuj nje  Czy to jUZ noc?
—  Skądże,  dopiero popołudnie. Jest ciemno, spuściłam zasłony. Nie zjadłbyś czego?
—  Mam chęć na ser.
—  Dlaczego akurat na ser? Jest ciężko strawny.
—  Wujek Hipolit opowiadał mi, że wyleczył się serem.
—  Słyszałam już tę historyjkę z bobem, który pęcz-164    niał  w  żołądku.   Ale   skoro   chcesz,   dostaniesz   sera.
—  Mamo, przyjdą dziś do mnie koledzy? Tak hjir-dzo chciałbym ich zobaczyć. Pozwolisz?
—  Wolałabym odłożyć to spotkanie do jutra. Jesteś jeszcze bardzo słaby. Wystarczy na dziś atrakcji.
—  Mamo, zgódź się! Zupełnie nie wiem, co inni teraz robią.
—  Chodzą do szkoły.
—  Dlaczego nie powiedziałaś mi wcześniej!  Szkoły otwarte? Mamo, ja chcę wiedzieć coś więcej!
—  Dobrze,  dobrze.  Co  ja  z  tobą mam!  Zaraz  poproszę któregoś.
—  Wszystkich poproś, wszystkich Kaktusów! Jaśka, Byśka, Jędrka i Milkę.
—  Oj, jak ty brzydko ich nazywasz! Przyprowadzę, ale  tylko  w  pojedynkę.   W  żadnym   przypadku   nie wszystkich, za bardzo by cię to zmęczyło.
Niebawem  w  kuchni  zaszurały  czyjeś  zelówki.  To Bysiek! Już z progu wołał:
—  Dzidek! Żyjesz?
—  Jak widzisz — w łóżku, ale żyję. Co tam u Kaktusów?
—  Martwiliśmy się strasznie o ciebie. Jasiek chodził jak struty i powtarzał bez przerwy, że to wszystko przez niego.
—  Co ty! Sam wpadłem do wody. Ale co z tym — — ściszył głos do szeptu — wybuchem?
—  Nic nie wiesz?! Straszna dziura została! Wielka jak po bombie.
—  Chodziłeś obejrzeć?
—  Ja nie, ale Jasiek był i opowiadał. A gospodarz Sępiński mówił na  podwórku,  że  Niemcy próbowali armatę w Zdanowskich Krzakach. Nawet widział lej po pocisku, który spadł niedaleko jego łąki. Śmiał się, że trafili akurat tam, gdzie sami niedawno kopali. Żeby on wiedział, czyja to sprawka!                                       165
LL .,.
166
—  Nikt się nie domyśla, że nasza?
—  Kto by się przyznał?! Nigdy! Za nic! Trzymamy' języki za zębami.
—  To dobrze. Powiedz mi teraz, co w szkole.
—  O widzisz, Dzidek! Zagadałeś mnie, że wyleciała mi z głowy najważniejsza rzecz.
—  Wiem już, że chodzicie do szkoły.
—  Ale nie wiesz, że Jasiek od Pawła jest w naszej klasie!
—  Niemożliwe? Przecież on taki duży! W czwartej klasie?!
—  Tak, bracie, w czwartej! Bepetuje.
—  A w której powinien już być?
—  Chyba w szóstej, ma dwanaście lat.
—  Niedobrze. Musiał już wcześniej zostać na drugi rok?
—  Z nikim nie chce gadać w klasie. I na podwórku strasznie ważny. Wyraźnie nas unika. Chyba mu się odechciało tego całego wojska.
—  Kaktusów? Niemożliwe! — oburzył się chory. — A jak się uczy? Może mu dokuczacie?
—  Słabo. Nawet bardzo słabo. Zacina się przy czytaniu,  powoli  rachuje   i   nic nie   potrafi  opowiedzieć własnymi słowami. Pani go stale upomina, że nie uważa na lekcjach, tylko gapi się w okno. Zapowiedziała, że go przesadzi do pierwszej ławki.
—  A ty z Jędrkiem nie pomagacie mu?
—  Jak?
—  Zwyczajnie!   Jaśkowi   trzeba   koniecznie   pomóc w nauce.
—  Kiedy Cielebąk...
—  Kto taki?!
—  No, Cielebąk, Jasiek. Takie ma nazwisko.
—  Nie wiedziałem. Może żartujecie z jego nazwiska?
—  No wiesz! Nie żartujemy!
—  Przyznaj się, Bysiek. Tak nie można.
—  Zrozum, że kiedy zaczyna bąkać lekcje, klasa nie może powstrzymać śmiechu. Bąk bąka, a ciele...
—  Bysiek! To wcale nie jest śmieszne! Przestańcie i to zaraz, od jutra. Jaśkiem trzeba się zająć, pomóc mu. Wiesz, że jest prawie sam. Nie ma mu kto pomóc w lekcjach, więc czego się dziwisz, że umie niewiele? Kiedy przyjdę do szkoły, wymyślimy coś razem. I nie dokuczajcie mu.  Bardzo proszę! Klasa cię lubi, więc usłucha. A Jasio pozwala tak chodzić sobie po głowie?
—  W szkole jest całkiem nie ten sam. Jakiś taki cichy, przestraszony. Masz rację, przestaniemy się wygłupiać.
—  Co jeszcze nowego w szkole? Opowiadaj!
—  Nic specjalnego. Pani ta sama, chłopcy i dziewczynki w. komplecie. Czekaj, nie! Romek Modrak nie chodzi z nami. I Zośka Krauz.
—  Nie wiesz dlaczego?
—  Co z Romkiem, nikt nie wie. Widzieli go chłopcy w mieście, ale do szkoły nie przyszedł ani razu. A Zośka... Zośki ńie ma.
—  Nie rozumiem! Jak to nie ma?
—  Zginęła podczas nalotu. Odłamek ją trafił. Dzidkowi zbierało się na płacz.
Zośka nie żyje? Ta mała, gadatliwa dziewczynka, która co drugą lekcję stała w kącie za bezustanne rozmowy i zaczepianie koleżanek? Przecież jeszcze w maju, nie tak dawno, był u niej na imieninach, kiedy to wylała mu na głowę wodę w czasie jakiejś głupiej zabawy. Zośka nie żyje. I Franka też zabili.
Bysiek zrozumiał widać kolegę, bo opowiadał dalej nie ponaglany pytaniami.
—  Pani nam to powiedziała na pierwszej lekcji. Nie mogliśmy uwierzyć, że Zośki już nie ma. Dziewczynki
167
I
168
rozbeczały się i wtedy pani kazała powstać z miejsc i uczcić jej pamięć. Tego pierwszego dnia nauki pani w ogóle była bardzo smutna i poważna. Mówiła do nas bez uśmiechu: „Musicie się teraz uczyć, dużo uczyć. Tego, czego się nauczycie, nikt nie jest w stanie wam odebrać. I pamiętajcie, że przemija wszystko. Wiedza pozostaje..." Nikt nie poruszył się w ławce, nikt nie zapytał. Pani kazała wyjąć zeszyty. Od razu wzięła nas do galopu. Widzisz! Zapomniałem jeszcze, że w klasie nie ma Miencika Fuksa, Sarki Rosen i Lejby Fry-dlinsztajna...
—  Co z nimi?!
—  Ty nic nie wiesz? Żydom nie wolno chodzić do polskich   szkół.   Niemcy   zabronili.   Kazali   im   nosić opaski.
—  Opaski?  Lekarzom  także  kazali.  Powariowali  ci Niemcy! Był dziś u mnie doktor od zębów, wiesz, pan Gold, i miał taką dziwną opaskę z żółtą gwiazdą.
—  Dzidek,  to  gwiazda Dawida,  króla żydowskiego z bardzo dawnych czasów. Wszyscy Żydzi muszą teraz nosić takie gwiazdy.
-— Rozumiem. Pan Gold także. Ale dlaczego nie powiedział mi prawdy? Dlaczego mówił, że gwiazdami oznaczyli lekarzy?
—  Patrz, Dzidek, wygadałem się, choć twoja mama ostrzegała mnie, żeby cię nie wzruszać. Pewnie i doktor Gold nie chciał o tym mówić choremu.
—  Tak, teraz wiem. Doktor był smutny, chociaż nadrabiał miną i żartował. Biedny staruszek.
Skrzypnęły drzwi i do pokoju wszedł nieśmiało Jasiek. Stał chwilę w miejscu, oswajając oczy z półmrokiem. Dostrzegł łóżko, a przy nim Byśka. Chrząknięciem dał znać o swojej obecności.
—  Jasiu, to ty? — Dzidek usiadł na posłaniu. — Jasiu!
—  Cześć mały! Jak się czujesz?
—  Dobrze! Już całkiem dobrze! Tak się cieszę.  Co u ciebie?
—  Po   staremu.   Dzidek,   bardzo   mi   głupio,   że   to wszystko przeze mnie...
—  Nie  żartuj!   Sam  wpadłem  do  wody!  Nie  mów tak! Co porabiasz?
—  Ee... Nic. Gruby pewnie ci już opowiadał.
—  Tak, trochę opowiadał. — Dzidek postanowił nie pytać Jaśka o szkołę. Tę rozmowę odbędą później i tylko we dwóch. W sprawie niepowodzeń Jaśka w nauce trzeba postępować delikatnie. Może warto poradzić się dorosłych. Teraz zapyta o co innego.
—  A co u kolegów w mieście?
—  Dowiedziałem się dziś, że Niemcy sprali chłopaków Smara.
—  Niemcy? Wojsko?
—  No nie, szczeniaki niemieckie. Chodzą w takich brązowych bluzach z  czarnymi  krawatami.  Dużo  ich teraz w Zamościu.
—  To  Hitlerjugend!  —  pospieszył  z wyjaśnieniem Bysiek Stawski, którego ojciec znał język niemiecki. — To znaczy młodzież hitlerowska. Widziałem wczoraj cały  oddział  maszerujący  Lwowską.   Mają  takie   fajne bagneciki.
—  Tymi  nożami  pocięli  kurtkę  Waldkowi   Smarowi. — Jasiek powoli odzyskiwał pewność siebie.  — Chłopcy Waldka uciekali z Kaczych Dołów, gdzie ci... hitler..., no, hitleroszczaki odbywali ćwiczenia. Gonili wojsko Smara aż do kina i tam spuścili baty.
—  Za co? — Dzidek nie rozumiał jeszcze, że można kogokolwiek prześladować bez żadnej przyczyny. Zauważył jednak, że coraz częściej przychodzi mu zadawać to pytanie: za co?
—  Myślisz, że wiem? Waldek przysięgał się, że jego
169
170
chłopcy nie dali powodu do zaczepki. Bawili się w wojsko koło fosy i wtedy hitleroszczaki kazali im się wynosić, ponieważ przeszkadzają. Więc poszli za najbliższy pagórek i dalej bili się na szable. Wiesz, mają takie drewniane. Ale niemieckie szczeniaki znowu przyszły, już wielką zgrają. To Waldek z całym wojskiem w nogi. Złapali ich jednak, bo przy kinie nadbiegającym pomogli żołnierze.
—  Patrzcie, nie można już spokojnie się bawić? — Dzidek wodził wzrokiem po twarzach kolegów, jakby czekając na wyjaśnienie tej niesprawiedliwości.
Ile to razy hasali po wertepach otaczających starą twierdzę Kawaler. Był to najbardziej uroczy i tajemniczy zakątek miasta. Nieopodal, tuż pod ziemią, można było dogrzebać się kredowej skały z odciśniętymi śladami dawnych roślin i drobnych żyjątek. W fosie znajdowały się przeróżne drobiazgi. Ołowiane czubki kulek, guziki, zagadkowe żelastwo. Kacze Doły! Ile tajemnic kryły! A kto do nich nie chodził na poszukiwania i zabawy? Dla wszystkich wystarczało miejsca. Dzidek jeszcze raz spojrzał na Jaśka, wyraźnie domagając się odpowiedzi.
—  Waldek to trochę fajtłapa. Z nami  nie pójdzie im  tak łatwo — zapewniał buńczucznie   Jasiek, gdy od strony drzwi niespodziewanie zahuczało:
—  Komu znowu się odgrażasz, zapchlony orangutanie?! — To wujek Hipolit zagrzmiał basem, prowadząc przed sobą Milkę i Jędrka. — Widzę,  że cała menażeria w idealnym komplecie! Dzidek, nie zamordowali cię jeszcze? Komu to nie pójdzie z wami tak łatwo? Mów, Jasiek!
—  Nikomu.
—  Mnie się, braciszku, nie wywiniesz. Mówisz, albo zrobię z ciebie kotlet siekany!
—  Panie Hipolicie, ja naprawdę tak sobie.
—  Słuchaj, nie myty od urodzenia orangutanie! Jeśli powiesz choćby jedno słóweczko, jaki to ty jesteś aniołeczek   i   poczciwina,   zginiesz   na   miejscu   tragiczną śmiercią pluskwy.
Roześmieli się wszyscy. Jasiek także.
—  Mówisz, czy wybierasz śmierć?
—  Mówię. Ale to naprawdę nic ważnego.
—  Panie! — wujek Hipolit wyrzucił ramiona w górę i błagalnym  wzrokiem  patrzał w sufit.  — Panie, ty jeden wiesz, ile wycierpiałem przez to stado przebrzydłych pawianów. — Odwrócił się do Jaśka. — Mów! Teraz nie ma spraw   nieważnych.   Wszystkie są ważne! Komu się odgrażałeś?
Rozbawiony przed chwilą Jasiek spoważniał.
—  Panie Hipolicie, hitleroszczaki...
—  Kto znowu? — przerwał mu wujek.
—  Mówi o tych z Hitlerjugend — wtrącił Bysiek.
—  Te niemieckie szczeniaki sprały chłopaków Wald-ka Smar a i powiedziałem tylko, że z nami nie poszłoby im tak łatwo.
Wujek Hipolit znowu się wykrzywił i stroił pocieszne miny.
—  Chylę czoła przed twoim bohaterstwem. Bardzo chciałbym   zobaczyć  walecznych   orangutanów   w   potyczce z tymi drabami.
—  My im pokażemy! — wyskoczył Bysiek.
—  Jakboganoga, nie damy się — zawtórował Szybki.
—  Siedźże  cicho!   Jeszcze  nie  skończyłem.   Ani  się ważcie wszczynać jakąkolwiek awanturę! Ani się ważcie!
Chłopcy spojrzeli po sobie zdumieni, skąd u wujka tyle powagi i nie tajonej obawy. Przecież zawsze pouczał ich, że jeśli ktoś szuka zaczepki, powinien otrzymać należytą odprawę. Napadnięty ma prawo i obowiązek bronić się z honorem.
171
172
Dzidek wyraził głośno te wątpliwości:
—  Kiedy oni przepędzili Smar a z Kaczych Dołów.
—  To jeszcze nie świadczy o tym, że wy macie szukać zaczepki  z Niemcami.  Ci młodzi,  jeśli wdali  się w swoich tatusiów, a w to nie wątpię, muszą także być lepszymi gagatkami.
—  Ale Waldek Smar  to  trochę fajtłapa — bronił swego zdania Jasiek.
—  Fajtłapa, nie fajtłapa, a ja wam kategorycznie zabraniam    wchodzić    w    drogę    Niemcom!    Słyszałem w mieście, że użyli noży w jakiejś rozprawie z naszymi chłopcami.
—  Właśnie  Smarowi  pokrajali  kurtkę  —  wyjaśnił Jasiek.
—  I ty jeszcze śmiesz mówić, że on jest fajtłapa?! Oświadczam,  że jeśli nawarzycie piwa, sami je wypijecie! I zapamiętajcie raz na zawsze, że Hitlerjugend to nie kompani do waszych niewinnych bijatyk. To są łotrzyki, których kanalie wychowują na wielkich łotrów! Jeśli dojdzie do mnie choćby jedno słówko, że szukacie u nich guza, przysięgam — uniósł dwa palce ku górze — że żaden z was przez tydzień nie będzie w stanie usiąść na własnym siedzeniu! Przyrzeknijcie, że  będziecie  grzecznymi  pawiankami  —  kpił  już  po swojemu.
Nikt z gromadki nie kwapił się pierwszy z bądź co bądź ryzykownym przyrzeczeniem.
—  Pozjadaliście własne języki?! — nalegał wujek. Dalej milczeli.
—  Kochane małpiątka! Jakie nieśmiałe. Koniec ceregieli! Gadać po kolei, bo wszystkich wyduszę! Dzidek, powtarzaj za mną: przyrzekam uroczyście, że nie przysporzę żadnego kłopotu kochanemu wujkowi gorylowi. Ni słowem, ni czynem nie dam się sprowokować Niemcom... Milczysz, orangutanie? Widzę,  że żą-
dać od was spokojnego zachowania się, to tak jak prosić osła, by zjadł własne uszy. Wobec tego wysłuchajcie innej propozycji. Wy przyrzekniecie pod słowem honoru, że nie zaczepicie żadnego hitleroszcza-k a, a ja w zamian za to zdradzę wam wielką tajemnicę.
—  To  znowu  jakiś  fortel?  —  wyrwał  się  Dzidek, pamiętający, że wujek Hipolit niejeden raz nabijał ich w butelkę.
—  Słowo honoru, że działam uczciwie,  Kaktusy!
Zmartwieli, usłyszawszy słowo Kaktusy. Wujek przeciągnął je bardzo wymownie. Przeciągnął długo, długo, jakby chciał nadać mu specjalne znaczenie. I jakby wszystko wiedział.
Ale skąd mógł wiedzieć?!
Jeszcze przed operacją „Franek" Jasiek odebrał od wszystkich uroczyste ślubowanie, że ani pary z gęby. Dzidek gorączkowo szukał w pamięci. Tak! tak! On sam użył słowa Kaktus przy matce! Wówczas, gdy bronił się, że nie jest maminsynkiem! O rany! I jeszcze raz, wobec Polci-Kapelusik. Ale mama nic wtedy nie zrozumiała, bo wołała, że bredzi. A Połcia chyba nikomu nie powtórzyła. Poza tym nie wiedziała absolutnie nic! Nie, od niego nie wyszła ich największa tajemnica! Więc kto się wygadał? A może wujek tak tylko strzelił, w ciemno? Trzeba koniecznie wybadać. Ale ostrożnie.
—  Wujku, jak ty brzydko mówisz. My jesteśmy pa-wianki, szympansy, ale nie kaktusy.
—  Biedny, chory Dzidunio! — rozpoczął kpiąco wu-iek Hipolit.  — Nigdy biedulek nie słyszał  o   Kaktusach!   Ty mnie, braciszku, nie podchodź od tyłu. Widzieliście  liska-chytruska.   Jednakowo   dobrze   znamy znaczenie tego słowa — Kaktusy! Widzieli ich, Kaktusy z Zielonej ulicy.
173
174
Jaśkiem    aż   zatrzęsło.    Zdrada!    Który   szczenią!! wszystko wypaplał? Nie wierzył własnym uszom.
—  Pan wszystko wie?! — wykrzyknął z oburzeniem.!
—  Wszystko, to wielka przesada. Wiem jednakże wystarczająco wiele, aby wam poobrywać uszy.
—  Ale skąd pan wie?! — nalegał.
—  Pozwolisz,  wielki  orangutanie,  że  pozostanie   to moją   słodką   tajemnicą!   Ostatecznie   należę   do   ludzi dyskretnych.
—  Zdrada! — Jasiek wyrzucił z siebie to jedno słowo nabrzmiałe oburzeniem, pogardą, żalem. Poderwał się z miejsca.
—  Siądź,   Jasiu,   niepotrzebnie   się   denerwujesz   —¦ hamował go mężczyzna.
—  Zdrajcy nie można ukrywać. Panie Hipolicie, pan jest oficerem! Pan wie, że zdrajcę trzeba ukarać!
—  Spokojnie, spokojnie. Masz rację, każdy zdrajca jest na tyle podłym człowiekiem, że szkoda dla niego kuli. Pozostaje pogarda. Ale daję ci słowo, słowo oficera wystarczy, że  w tym przypadku  żadnej  zdrady nie było.
—  Wygadał się któryś maminsynek!
—  Krzywdzisz kolegów.
—  Przepraszam — Jasiek spuścił wzrok. — To skąd pan wie? — nie dawał za wygraną.
—  Wybuch na łąkach słyszeliście nie tylko wy, prawda? I Dzidek wrócił przemoczony.
—  Nooo, tak...
-— A czy ludzie chodzą koło elektrowni?
—  Chodzą.
—  Więc mogli widzieć budkę niemieckiego wartownika przywiązaną na amen stalowymi linkami do kołków wbitych w ziemię? Mogli. Czego milczycie? Nie słyszeliście, że ktoś przestawił tę budkę na drugi brzeg i wartownik odbył przymusową kąpiel?
—  Słyszeliśmy...
—  O rany! Słyszeliśmy!
—  A ja słyszałem ponadto, że właśnie owego dnia widziano was w pobliżu. Jeszcze mało? Chcesz, Jasiu, dalej szukać zdrajcy?
—  Pan to wszystko sam wykombinował?
—  Nie mówi się — wykombinował.   Skojarzył, to brzmi bardziej poprawnie i znaczy, że na podstawie spostrzeżonych drobnych faktów odtworzyłem obraz waszych niebezpiecznych zabaw.
„Skojarzył". Dzidek dopiero teraz uświadomił sobie, że i jemu coś się zaczyna kojarzyć. Zmieszanie wujka Hipolita w chwili, kiedy zapytał go rano, czy bredził podczas niedawnej gorączki. I skąd wujek znał nazwę: Kaktusy? Zadrżało w nim serce... „Wygadałem wszystko w gorączce! Co teraz zrobić? Przyznać się? Ale koledzy będą mieli mnie za nic! Ale ukrywać — to nieuczciwe! Chociaż nie ma żadnej pewności, że mówiłem w gorączce. Zaraz, zaraz... A więc tak. Musiałem tamtej nocy obudzić się z krzykiem, bo mama zaraz znalazła się przy łóżku i uspokajała, że jestem w domu, że nic się nie stało, że mam tylko gorączkę. Co wtedy powiedziałem?"
—  Wujku...   Czy  ja  mówiłem   coś  w  gorączce?  — w głosie chłopca drżała niepewność. — Czy mówiłem o Kaktusach?
Szybki nie czekał na odpowiedź, z którą jego ojciec najwyraźniej zwlekał.
—  Rany koguta! To Dzidek wszystko wygadał!
—  Proszę,  następny w gorącej  wodzie kąpany!  — wujek   okazał   swoje   niezadowolenie   zmarszczeniem brwi.   —  Poczekaj   z   osądem  do   czasu,  kiedy  wam wszystko wyjaśnię.
Wszyscy patrzyli w napięciu  to  na mówiącego, to
175
176
znowu na Dzidka, który płonął pod ich wzrokiem. Wujek zaś ciągnął swoje:
—  A więc słowo honoru, że o wszystkim wiedziałem wcześniej, ale długo zastanawiałem się, co zrobić z tym fantem. Od Dzidka, który był w malignie, usłyszałem kilka szczegółów bez większego znaczenia.
—  A więc jednak wygadał!
—  Milcz, Bysiek! Powtarzam jeszcze raz, że były to szczegóły bez znaczenia. Nie macie prawa mieć do niego żalu. Był bardzo chory.
Dzidek mienił się na twarzy. Raz był blady, to znowu czerwony. Nie dotrzymał przyrzeczenia! Koledzy mieli rację — zdradził! Wtulił głowę w poduszkę i nie potrafił powstrzymać szlochu. Jasiek pierwszy dosko-czył do niego.
—  Nie wygłupiaj się, Kaktusie! Nie becz... Pan Hipolit i tak wszystko wiedział — głaskał małego  po włosach. Cofnął dłoń, dostrzegłszy, że koledzy patrzą na niego z nie ukrywanym zdziwieniem. — Nie maż się. Wszystko będzie dobrze.
—  Teraz wszyscy już wiedzą o Kaktusach — popłakiwał Dzidek.
—  Bardzo żałuję, że masz o mnie tak niskie wyobrażenie — wujek zrobił obrażoną minę. — Sądzisz widać, że zaraz rozniosłem waszą tajemnicę  po  całym domu? Jeśli tak, to muszę ci powiedzieć, że się omyliłeś.
—  Wujku! Więc ty nikomu nie  powiedziałeś?!
—  Pewnie, że nie! Miałeś sporo szczęścia, że wówczas byłem przy tobie sam. A poza tym nie słyszałem, żebyś w obecności innych powiedział cokolwiek. Jednym słowem, Kaktusy są nadal dobrze zamaskowane.
—  Wujku, kochany gorylu! — Dzidek siadł na posłaniu i z całych sił ściskał jego szyję.
Wujek   wyswobodził   się   wreszcie   i   okrył   chłopca kołdrą.
—  Będziesz leżeć spokojnie,  czy mam sobie  pójść? Daj że mi wreszcie mówić! Przyszedłem tu dzisiaj, wiedząc, że zastanę w komplecie kaktusową zgraję.
—  O rany! Tato! Chcesz nas rozpędzić?! — Jędrek nie wytrzymał napięcia.
Wyobraź sobie, synku, że nie! — wujek przerwał, czekając na efekt. Odetchnęli z ulgą.
—  Kaktusy to  całkiem  miłe  kwiatki,  pod  warunkiem, że nie strąca się ich na czyjąś głowę — podjął po chwili. — Dlatego proszę was, Kaktusy, o zmianę dotychczasowego postępowania. To jest pierwszy i ostatni   warunek,   którego   spełnienia   żądam   stanowczo. W zamian obiecuję dochowanie tajemnicy do grobowej deski — grzmotnął się w pierś wielkim kułakiem, aż jęknęło.
Milka rzuciła mu się na szyję.
—  Jesteś najlepszym z tatusiów!
—  Nie   mogę   odwzajemnić   się   wam   identycznym, komplementem. Udusisz mnie!
—  Powiedz, co mamy robić, aby zasłużyć na twoją pochwałę?
Wujek Hipolit bezradnie rozłożył ręce.
—  Kochane   baranie   głowy!   Doskonale   rozumiem wasze intencje. Sam chwyciłbym coś ciężkiego i walił tych  hitlerowskich  łobuzów,  kiedy  mija mnie  jeden z drugim z dumnie zadartą głową pana i władcy. Ale zachcianki i namiętności trzeba powściągać. Nie sztuka wplątać  się  w kabałę  z  nimi!  A  wy,  Kaktusy,  bez przerwy igracie z  ogniem!  Jesteście  jeszcze  za mali, aby porywać się na nich. I zaręczam, że nic nie osiągniecie. Na wszystko przyjdzie właściwa pora. Znajdą
się też właściwi ludzie, którzy zaleją im jeszcze sadła    177
12 — Kaktusy
178
za skórę. Dlatego proszę o rozwagę i najdalej posuniętą ostrożność. Wystrzegajcie się najdrobniejszych choćby szaleństw, za które można zapłacić gardłem — przeciągnął palcem po szyi, ale wyraz twarzy świadczył, że bynajmniej nie żartuje.
—  To  co mamy robić?  — jeszcze  raz powtórzyła swoje pytanie Milka.
—  Posądziłem was, ale widzę, że niesłusznie, o większą wyobraźnię. Bawcie się na przykład w Indian.
—  Myśmy  już  z  tego  wyrośli!   —  nie  wytrzymał Bysiek, jeszcze tak niedawno nazywany Mądrym Bawołem.
—  Jestem przekonany, że wyrośliście nie tylko z tego.  Do książki też nikt z was nie zajrzy, jeśli pani Centowa nie raczy czytać na głos. Nic dziwnego, że Jędrek zapomniał liter, a Milka duka dodawanie i odejmowanie niczym najgorszy patałach z pierwszaka. Macie się więc uczyć, zapchlone orangutany! A wam fa-naberiami głowy nafaszerowano! Wyrośli! Przyznaj się, Jasiek, bez bicia, siedzisz już drugi rok w czwartej kla- j sie? I zamierzasz podobno zostać na następny?
—  Zdążyli panu naopowiadać — Jasiek zmarkotniał. i
—  Mylisz się, braciszku! Żadne dziecko nie pisnęło słówkiem, ale ja nie od parady noszę wielki nochal. Ńa odległość wyczuję wszelki smrodek! Radzę ci dobrze, weź się w garść, bo marnie skończysz. I ostatnia rada: może by tak nowe, dobre, nie kolące Kaktusy zechciały zainteresować się żoną żołnierza Kuzioły.
—  Tego,   który   zginął   niszcząc   niemiecki   czołg?! O rany! Że też nie pomyśleliśmy! — wrzasnął Szybki, aż w drzwiach pojawiła się pani Centowa.
Uspokoił ją wujek Hipolit.
—  Już się wynosimy. Jeszcze tylko dwa słowa. Podam wam adres pani Kuziołowej. Jest zupełnie sama,

ręczę, że bardzo ją ucieszy wasza wizyta. A teraz fora ze dwora!                          V
Odwrócił się jeszcze na progu.
— A ty, Dzidek, wracaj szybko do zdrowia, bo wiele stracisz! I nie myśl o tym, co było. Wszystko jest w należytym porządku.
u*
X
HERR pACUREK POKAZUJE PAZURY.
180
Trzykrotnie powtarza się stuknięcie ołówka w pulpit. Dzidek uważnie patrzy na podłogę; jest! Tuż przy nogach ła^ek toczy się biała kuleczka i niknie w jego
dłoni.
Pani odwraca się od tablicy w kierunku klasy, wy-patruie, kto znowu szeleści papierem. Bardzo nie lubi wszelkich szmerów i właśnie przed kilku minutami zapowiedziała, że jeśli Jasiek nie uspokoi się, posadzi go w pierwsze3 ławce. Dziewczynki z miejsca zaprotestowały* ze zza Jeg° szerokich pleców nie będą widziały tablicy, a Bysiek został zapisany do dziennika, ponieważ radził,   żeby  klasowego   wielkoluda  skrócić
o głowę>
Te karteczkę otrzymał Dzidek od Byśka. Czyta uważnie  nie zważając, że sąsiad, piegowaty Kazik, omal nie j wylezie ze skóry, by także się czegoś dowiedzieć. Kazik prycha wreszcie pogardliwie:
__gtoś ci zrobił kawał.
__ co ty wiesz  — szepcze Dzidek  nie  poruszając'
prawie wargami.
Zna już na Pamięć treść karteczki: „R.J. O.Dz. do
P.K." Znaczy to w wymyślonym przez Byśka, tajnym piśmie Kaktusów: Rozkaz Jaśka. Po ostatnim dzwonku idziemy do pani Kuziołowej.
„Żebyś ty wiedział, piegusie" — myśli sobie i nagle stanowczy głos pani przywołuje go do porządku.
—  Zdzisław, proszę do mnie! Nie chowaj kartki. To zbyteczne.
Czerwony niczym piwonia podnosi się powoli, zdając sobie sprawę, że jest niedobrze. Pani powiedziała „Zdzisław", jest więc bardzo zagniewana. Cała klasa wie bez pudła, że jeśli woła: Dzidek, Basiu, Krystyn-ko — jest bardzo zadowolona. Kiedy wywołuje: Rysiek, Baśka, Kryśka, nie wszystko jest w najlepszym porządku. Imię wypowiedziane tak jak je napisano w dzienniku, a więc Zdzisław, Jan czy Barbara, zwiastuje burę. A już wywołany po nazwisku może być pewien, że nazajutrz nie ma prawa przyjść do szkoły bez mamy lub ojca. „A więc bura" — myśli Dzidek i jest już koło katedry. Pokornie słucha reprymendy nauczycielki.                                              v
—  Sądziłam,  Zdzisławie,  że jesteś bardziej  rozsądnym chłopcem i miałam nawet pewne zamiary wobec ciebie.  Ale  skoro   zajmujesz  się  na  lekcji  bzdurami, nie mamy o czym mówić.
—  Proszę pani; ja nie chciałem.
—  Niepotrzebnie uciekasz się do kłamstwa, zwłaszcza że ja nie próbuję dowiedzieć się treści tego świstka,  ani   ustalać,  kto   jest   jego   autorem.    Ostrzegam wszystkich po raz ostatni, że nie będę tolerować żadnych zabaw podczas lekcji.
Pani nie dokończyła, gdyż w ostatniej ławce coś gruchnęło. Z podłogi dźwignął się Jasiek.
—  Cielebąk, co to za brewerie?!
—  Psze pani, Bysiek...  Chciałem powiedzieć Staw-'< ski zabrał mi obsadkę i ja...
181
—  Mam już tego absolutnie dość! — w głosie pani brzmiał gniew.  —  Jutro  poprosisz  swego  ojca,   aby zechciał pofatygować się na rozmowę ze mną!
—  Dobrze, psze pani.
—  Ile razy  mam ci  powtarzać,   że  odpowiada  się pełnym słowem: proszę?
—  Wiem, psze... przepraszam, proszę pani. Pani zwróciła się teraz do całej klasy:
—  Zgodzicie się zapewne ze mną, że Cielebąk nie może dłużej siedzieć w ostatniej ławce.
Kilka lizusek wykrzyknęło jednocześnie:
—  Tak, proszę pani.
Umilkły jednak natychmiast, kiedy pani zapytała, kto zgodzi się dzielić ławkę z Jaśkiem. Po chwili dopiero zaczęły lamentować piskliwymi głosikami:
—  On się szczypie!
—  Ciągnie za warkocze!
—  On mi nabił siniaka!
Pani przerwała tę wrzawę podniesieniem dłoni.
—  Nikt z klasy nie chce przyjąć kolegi? Wtedy Dzidek wykrztusił nieśmiało:
—  Ja bardzo chętnie siedziałbym z Jaśkiem.
—  Żebyście wspólnie broili? Niedawno chciałam to sama zaproponować, ale teraz widzę, że przez ostatnie miesiące zmieniłeś się. Nie muszę chyba dodawać, że na niekorzyść.
Zgłosił się jeszcze Szybki Jędrek, ale pani zrobiła całkiem wylęknioną. minę i nawet słyszeć nie chciała, aby ożenić go z Jaśkiem. Nadal dopytywała się klasy:
¦— Naprawdę nikt nie chce siedzieć z Jaśkiem? —• W końcu straciła cierpliwość. — Wobec tego — zgoda. Jasiek i Dzidek zajmą drugą ławkę. Dzidek od okna, aby nie miał okazji do wymiany korespondencji po  podłodze, Jasiek zaś od środka. Stąd nie będzie mógł
zapuszczać żurawia na dziedziniec. A teraz zechcesz, Cielebąk, pofatygować się do tablicy.
Krokiem skazańca poczłapał Jasiek na środek klasy i wylękniony czekał, czego od niego chcą. Pani przypomniała, że na ubiegłej lekcji uczyli się o budowie zdania.
—  Ułóż proszę, zdanie złożone — poleciła.
Jasiek łypnął okiem po pierwszych ławkach, szukając tam natchnienia, a może i pomocy. Ale pomocny głos odezwał się gdzieś z tyłu. Usłyszał:
—  Na gałęzi...
Był w domu! Cóż bowiem mogło być na gałęzi?
—  Na   gałęzi   siedzi   ptaszek! — wystrzelił   szybko i zamilkł.
—  Dobrze — dopingowała pani. — Ale to chyba nie wszystko? Masz podać przykład zdania złożonego. Proszę, śmiało.
Jasiek ociągał się, pilnie nasłuchując. Odetchnął z ulgą. Bysiek nie zawiódł!
—  Spod ogona sypie piasek! — powtórzył za kolegą machinalnie i dopiero pojął, że trafił kulą w płot.
Pani dusiła w sobie śmiech, aż łzy ciekły jej po policzkach. Klasa tarzała się po* ławkach, rechocąc we wszystkich możliwych tonacjach. Wreszcie udało się opanować tumult. Już poważna pani zapytała, który okazał się tak dowcipny.
Bysiek Stawski zgłosił się bez chwili namysłu, sądząc widać, że czeka go nagroda. Ale rozczarował się srodze.
—  Masz, Stawski, czysty zeszyt do języka polskiego? — odezwała się nauczycielka.
—  Nawet kilka, proszę pani!
—  Wystarczy jeden. Zapełnisz ten zeszyt, od pierwszej do ostatniej strony, następującym zdaniem: Wystawianie kolegi na pośmiewisko nie licuje z godnością
183
r
184
i honorem człowieka.  Zapisz, przemyśl i poinformuj ojca o swoim postępku. Siadaj, proszę! Cielebąk.
—  Słucham, psze pani?
—  Ty przepiszesz pięćdziesiąt razy:
Niedaleko Damaszku Siedział diabeł na daszku W kapeluszu czerwonym Kwiatuszkami upstrzonym.
Jasiek gryzmolił powoli dyktowane słowa i ani n nie mógł pojąć, czy pani żartuje, czy też mówi całkier poważnie.   Nauczycielka    dostrzegła   widać   niepokójl chłopca, bo pospieszyła z wyjaśnieniem.
—  To jest wierszyk Adama Mickiewicza. Ale zapewniam cię, że młodzieńczy żart wieszcza był w lepszym guście,  aniżeli  naśladownictwo  Stawskiego.   W  przyszłości nie powtarzaj niczym papuga.
W tej chwili uchyliły się drzwi i wyjrzała zza nich wąsata twarz woźnego, pana Feliksa.
—  Proszę pani, pan kierownik pyta, co to za hałasy i prosi do siebie.
—  Proszę powiedzieć, że natychmiast przychodzę — odparła i zwróciła się energicznie do klasy: — Dzieci,. wykorzystajcie ten czas na samodzielną pracę.
Napisała   kredą   na   tablicy:   „Moja   najdziwniejsza przygoda".
—  Wójt klasowy dopilnuje ciszy i porządku —- rzuciła już od progu. — Bardzo was proszę o ciszę.
Ale Bysiek Stawski, którego już drugi rok z rzędu wybrała klasa wójtem, a który kazał się tytułować prezesem,  pierwszy zaczął  bałaganić.  Miał  pretensje  do; Jaśka,  że  przez niego  przyjdzie mu  posiedzieć  kilka: godzin nad przepisywaniem. Jasiek także nie pozosta-J wał dłużny i w klasie zabrzęczało jak w ulu. W nej chwili Jasiek krzyknął coś głośno i Bysiek odpc wiedział obraźliwie, w dodatku do rymu:
Cielę, uspokój bąka, Niech nie brzdąka...
To było ostatnie słowo do bicia!
Wzięli się za barki i przetoczyli po podłodze. Na szczęście Szybki Jędrek i kilku innych rozdzielili ich w porę, a Dzidek upomniał z całą powagą, że to świństwo, aby Kaktusy błaźniły się przed całą klasą. Uspokoili się, ale pisanie szło im opornie.
—  Co piszesz? — pytał po chwili Jasiek nowego sąsiada, Dzidka.
—  Nie  wiem,  czy  o  to  właśnie  pani  chodziło,  ale piszę, jak przed wojną poszliśmy na kaczki z Pikiem starego Sępińskiego. Wiesz? Był również z nami pan Mietek Czupryna! Wówczas  po raz  pierwszy  przyjechał na urlop z naszywkami podchorążego.
—  No i co? Gadaj — zainteresował się Jasiek.
—  Nie  będę  ci  przecież  opowiadał  wszystkiego  po kolei.  Jestem  dopiero  w  połowie  drogi.   O  czym  ty chcesz pisać?
—  Nie wiem. Bądź kolegą, Dzidek! Opowiedz o tych kaczkach.
—  Ale co powie pani, gdy wróci i zobaczy, że nie zrobiliśmy prawie nic?
—  Ja ci rozkazuję, Kaktusie! Cóż było robić? Dzidek opowiadał.
Pojechali wtedy we czterech, Pik też był osobą, i to bardzo ważną, na moczary pod Sitańcem. Przez całą drogę Dzidek z dumą trzymał na kolanach fuzję pana Mietka, którą oddał dopiero na miejscu. Czekali dobrą godzinę, ale kaczki nie było nawet na lekarstwo. Siedli więc w jakimś kącie osłoniętym zaroślami i zabrali się do jedzenia. Pan podchorąży omal nie udławił się kęsem wędzonej słoniny, kiedy niespodziewanie zafur-ezało w powietrzu. Kaczka! Chwycił strzelbę i wypalił
185
186
tuż nad uchem Dzidka. Chłopczyna aż przysiadł z wra- j żenią, ale wiedział, że kawalerzysta nie chybił: ptak I spadał niczym kamień. Zaklaskał w dłonie z radości, ale tuż nad szuwarami ptak wyrównał lot i mocno bijąc skrzydłami zniknął z oczu myśliwych. Teraz przyszła kolej na Pika, który skoczył w gęstwinę. Po kilku minutach był z powrotem, jednak w pysku nie dźwigał zdobyczy. Pan Mietek wysłał więc psa jeszcze raz, pieszczotą zachęcając do poszukiwań. Znowu wrócił z wywieszonym jęzorem. Chodziło tak psisko jeszcze kilka razy, lecz zawsze z jednakowym skutkiem. Wreszcie dostał burę i przepadł na długo. Nawet trzciny przestały falować, tak daleko musiał się zapuścić. Kwadrans oczekiwania dłużył się w godzinę i pan Mietek był już przekonany, że Pik dał drapaka do domu. Tylko stary Sępiński ani na chwilę nie zwątpił w swego ulubieńca. „Nie uciekł, ja go znam. Wie, sobaka, że tu czeka go szpyrka" — orzekł.
Nareszcie ujrzeli psa! Z pyskiem przy ziemi niósł ptaka. Zakrzyknęli wszyscy razem, a Pik złożył u nóg Sępińskiego okazałą kurę. „Bodajby ci kundle jednego ucha nie zostawiły!" — jęknął stary. Podchorąży splunął: „Spudłowałem szpetnie". Sępiński uśmiechał się: „Tak czułem. Sobaka mądrzejsza od człowieka! Szukał Pikuś kaczuszki, szukał, a że nie było, bo strzelec kiepski, więc złapał kurkę, bo mu spokoju nie dawali. Nie ma rady, trzeba ludziom szkodę wynagrodzić".
—  Klawe — podsumował Jasiek historyjkę kolegi. — Ale jak to napiszesz? Gadać to łatwo.
—  Postaram się jakoś własnymi słowami.
—  Wiesz co? A może napiszesz, że i ja tam byłem?
—  Do czego ci to potrzebne? Po co kłamać?
—  Rura jesteś, nie kolega! Nic nie kapujesz?
—  Zupełnie nic.
—  Kiedy pani przeczyta u ciebie, że ja byłem na.
tym polowaniu, to nie zdziwi się, że i ja napisałem
0  tym samym.
Dalszą wymianę zdań przerwał powrót pani.
—  Przyszłam  was  prosić  o  zachowanie  absolutnej ciszy. W naszej szkole jest wizytacja i w związku z tym muszę zostawić  was samych jeszcze na godzinę.  Po przerwie piszcie dalej, ale bardzo proszę o spokój.
Dzwonek oswobodził uczniów na kilka minut, ale jak nigdy przerwa upłynęła bez większego hałasu na korytarzach. Chłopcy i dziewczynki usłuchali próśb nauczycieli i bawili się na dziedzińcu.
Wracając do klasy Szybki Jędrek dostrzegł przez uchylone drzwi, że w gabinecie pana kierownika odbywa się jakaś konferencja. Siedzieli wszyscy przy długim stole, a ktoś nieznany przemawiał donośnym głosem. Przez sekundę zdawało mu się nawet, że gdzieś słyszał ten głos. Kiedy wpadł do klasy, zobaczył, że Bysiek z Jaśkiem znowu się kłócili. Szum potęgował się. Szybki próbował uciszyć klasę przeciągłym „ciii...", a gdy to nie pomogło, krzyknął:
—  O rany! Siedźcie cicho! U pana kierownika ktoś jest. Może woźny będzie wiedział, kto to?
Jasiek przyprowadził po chwili woźnego.
—  Panie Feliksie, co to za gość?
—  Siedzi już- całą godzinę u pana kierownika i tak głośno gada, że aż na korytarzu słychać.
—  Co mówi?
—  Nie   słuchałem.   Pan   kierownik   przykazał,   żeby wszędzie czystości dopilnować. I ciszy.
—  Zaraz zrobię porządek z tymi konusami. Ej tam! — zwrócił się Jasiek do całej klasy. — Ma być cisza, bo pożałujecie! — I już szeptem do ucha woźnego: — Wyjdę posłuchać, nikt się nie dowie...
Pan Feliks podreptał ze szczotką szukać pajęczyny
1  brudów ukrytych po różnych kątach, a Jasiek przy-
188
kucnął, by zajrzeć przez dziurkę od klucza. Tyłem do drzwi, w głębokim fotelu, przeznaczonym dla najdostojniejszych gości szkoły, siedział człowiek o rzednących włosach. Nad jego głową widniała twarz pana kierownika, jak zwykle surowa i poważna. Kiedy nieznajomy powiedział „dziękuję państwu", Jasiek odskoczył za róg korytarza. Chciał uciekać dalej, ale otworzyły się drzwi i jeden za drugim wyszli nauczyciele. Podążali do swego pokoju. Zanim jednak w nim zniknęli, Jaśka dobiegł strzęp zdania:
—  Da teraz szkołę kierownikowi.
Postanowił dowiedzieć się wszystkiego za wszelką cenę. z powrotem był przy drzwiach. Już rozmawiali. Bez trudu poznał głos' Merownika szkoły, ponieważ niejeden raz zdarzyło się mu wysłuchiwać kazania w jego gabinecie. Ale co to? Ten drugi głos wydał się także znajomy. Spojrzał jeszcze raz przez dziurkę, ale gość nadal siedział odwrócony tyłem. Jego słowa dobiegały całkiem wyraźnie:
—  Jestem  poważnie  zaniepokojony  bierną  postawą ciała  pedagogicznego tej szkoły- Milczenie nauczycieli świadczyć może jedynie o nieufności wobec władz niemieckich.
Teraz odezwał się pan kierownik:
—  Zapewniam pana, inspektorze, że jest pan w błędzie. Osobiście sądzę, że to pierwsze spotkanie z przedstawicielem władz po prostu onieśmieliło nauczycieli.
Zaległa cisza. Jasiek chciał znowu spojrzeć w dziurkę, ale znieruchomiał, gdyż Niemiec przemówił niespodziewanie głośno:
—  Proszę usunąć orły z dzienników lekcyjnych.
—  Dzienniki pozostały z ubiegłego roku szkolnego — próbował tłumaczyć kierownik, ale tamten  przerwał.
—  Proszę przekreślić godło nie istniejącego już państwa  czarnym tuszem. Linie   mają być grube.
—  Dobrze. Przekażę polecenie wychowawcom klas.
—  Proszę uczynić to bezzwłocznie. Jeszcze ostatnie pytanie:  Czy w klasach zdjęto portrety i emblematy orła?
—  Wykonaliśmy  to  polecenie  władz — kierownik mówił cicho, głosem, w którym Jasiek wyczuwał drżenie.
—  Doskonale. Życzę sobie teraz być na kilku lekcjach. Od której klasy zaczniemy?
Jasiek nastawił ucha, choć była najwyższa pora uciekać. Kierownik widocznie zastanawiał się, bo dopiero po pewnym czasie odparł:
—  Proponuję czwartą „be".
Jasiek wpadł do klasy, jakby goniło go co najmniej dziesięciu Niemców.
—  Chłopaki! Wizytacja! Szwabska wizytacja! Idą do nas!
Szybki Jędrek przyskoczył do niego i szarpał za rękaw.
—  Coś ty?! Widziałeś, że to Niemiec?
—  Tak, ale tylko z tyłu.
Na korytarzu rozległy się kroki.
—  Nie  pytlować!  Na  miejsca!  — zakomenderował wójt klasowy, Bysiek.
W drzwiach ukazała się pani, mając u boku niewielkiego człowieczka, który grzecznie ukłonił się całej klasie. Jasiek, Bysiek, Jędrek i Dzidek popatrzyli na niego oczami szeroko otwartymi ze zdumienia.
Pani wskazała ręką.
—  To  jest  właśnie klasa  czwarta  „be" — powiedziała  —   a  to  —   dłonią  wycelowała  w   przybysza —  inspektor,  pan...  —  zawahała  się na  moment  — ...Pazurek.
—  Łaskawa pani pozwoli, Pacurek, Johann Pa-eurek   — poprawił ją. Wyraźnie czekał na powita-
189
190
nie, ale nie doczekawszy się chóralnego „dzień dobr> powitał klasę szarmanckim skinieniem głowy oraz bai dzo przymilnym uśmiechem.
—  Dzień dobry ¦— odezwało się w odpowiedzi killu niepewnych głosów.
Spojrzenie Niemca utknęło na Dzidku.
—  O, Cent! — ucieszył się. — I Szelest  — witał Szybkiego. — Stawski — dorzucił po chwili nazwisko strapionego Byśka. — O, widzę tu wielu dobrych znajomych. A ty — na koniec wskazał Jaśka — jak się nazywasz?
Jasiek stał kompletnie oszołomiony głosem Pacurka. Jak mógł go nie poznać tam, przed drzwiami gabinetu? Byłby przygotowany na niezwykłe spotkanie i kolegów by przestrzegł. A teraz przyznaje się do nich ten Nie-miach, zaś klasa gapi się jakby był co najmniej ich wujkiem. Jasiek spuścił wzrok i czuł, że się czerwieni. Znowu usłyszał pytanie:
—  Jak się nazywasz?
—  Cielebąk — odburknął z niechęcią.
—  Co? — w podniesionym głosie Niemca drżało niedowierzanie.
—  Nazywam się Cielebąk.
—  Kpisz, szczeniaku?! — Niemiec oblał się  pąsem i szybkim krokiem podszedł do Jaśka.
Klasa zamarła, kiedy Jasiek powtórzył z zaciętością:
—  Mówię, że nazywam się Cielebąk.
—  Jak?  Cielę?   Bąk? Decyduj  się na jedno lub drugie!
W tym momencie pani podbiegła do inspektora i szepnęła mu coś do ucha, czego nie usłyszeli. Rozwiała zapewne wątpliwości co do niezwykłego nazwiska Jaśka, ponieważ Niemiec rozpogodził oblicze i bez słowa odszedł od chłopca. Polecił łaskawie usiąść w   ławkach
i przez chwilę chodził między rzędami, zaglądając dzieciom do zeszytów.
—  Ciekawy temat, ciekawy — mruczał pod nosem. — „Moja najdziwniejsza przygoda" — bardzo' ciekawe.
Zatrzymał się przy Basi i pogładził ją po włosach, choć starała się cofnąć głowę. Zagadnął życzliwie:
—  O czym napisałaś, malutka?
—  O tym, proszę pana — odpowiedziała cichutko — jak wykopaliśmy z ziemi słój z kaszą, a w środku była mała myszka.
—  Tak, to naprawdę dziwna przygoda. Alę w jakim celu zakopywaliście słój do ziemi?
—  Przed Niemcami, proszę  pana! — wykrzyknęła Basia i zaraz  ucichła,  bo wizytator spojrzał  na nią złym wzrokiem.
191
192
Pani próbowała ratować sytuację, ale wszyscy wiedzieli, jak bardzo historia Basi jest niedorzeczna, choć Niemiec już udawał, że nic go to nie obchodzi.
Podszedł do Dzidka.
•— Nie wiedziałem, że jesteś już w czwartej klasie. Jak się uczysz?
—  Dobrze.
—  Masz same piątki?
—  Nie... Ale żadnej trójki.
—  Zechcesz przeczytać nam swoje wypracowanie?
—  Nie skończyłem jeszcze.
—  Nic nie szkodzi. Czytaj, słuchamy.
Dzidek wziął zeszyt do ręki i zacinając się odrobinę z wrażenia rozpoczął czytanie:
—  Gospodarz  Sępiński,   pan  Mietek,   ich   pies   Pik i ja pojechaliśmy na polowanie na kaczki. Czekaliśmy bardzo długo, aż wszyscy bardzo zgłodnieli. Więc pan
¦ Sępiński nakarmił nas słoniną. Tylko pies nic nie dostał, bo musiał być głodny, żeby kaczkę przyniósł. Kiedy tak jedliśmy, kaczka przyleciała i pan Mietek strzelił. Pan Mietek był podchorążym, a polski podchorąży nigdy nie chybia.
—  Dosyć! — wrzask Niemca wypełnił klasę po brzegi. — Dość tych bzdur.
Porwał zeszyt z rąk osłupiałego chłopca i już był przy pani.
—  Ja zrobię tutaj  porządek!  To jest klasa?  Nein, nein! — ryknął po niemiecku. — To jest gniazdo wrogich os! — trzasnął zeszytem przed twarzą pani. — Proszę!  Oto dowód, czego uczy się w tej  szkole!  Pani działa na szkodę Niemiec! Pani za to zapłaci!
Nauczycielka z godnością wstała z miejsca. Oczy jej pałały oburzeniem i pogardą. Z trudem opanowała drżenie głosu.
—  Jeśli jest pan pedagogiem, proszę, dokończmy tę
dyskusję  — przeciągnęła znacząco — w gabinecie pana kierownika.
Nie czekając odpowiedzi zmrożonego jej tonem Niemca, zwróciła się do klasy:
—  Na dziś koniec zajęć. Nie czekajcie na dzwonek. Proszę opuścić szkołę w spokoju. Do widzenia, dzieci.
—  Do widzenia — odpowiedzieli głośno. Puszczając Niemca przodem, pani wyszła z klasy. Wszystkie dzieci otoczyły kołem chłopców z Zielonej
ulicy. Ciekawy piegowaty Kazik wypytywał:
—  Skąd zna was ten Niemiec? Co on taki groźny? Wtórowali mu inni:
—  Co? Wstyd się przyznać...
—  Dlaczego krzyczał na was?
—  Co on zrobi z panią? — popłakiwała Basia.
—  Zamknijcie się, maminsynki! — przerwał ten potok Jasiek. — Herr Pacurek mieszka u rodziców Dzidka. Wsadzili go tam siłą. Co was to zresztą obchodzi. Trzeba coś zrobić, bo to kawał drania i może skrzywdzić naszą panią. Czego się gapicie? Strach was obleciał, konusy?
Szybki podbiegł do tablicy i kilkoma pociągnięciami kredy nakreślił ostrą twarz Herr Pacurka. Dorysował tyrolski kapelusik z nieodłącznym piórkiem. Pod spodem dopisał kulfoniasto posłyszane przed chwilą słowa: „Pacurek, kawał drania".
—  Jasiu... — chlipała Basia. — Wymyśl coś!
—  Pewnie,  ty  za  mnie  nie  wymyślisz   —  Jasiek wsadził ręce do kieszeni i ściągnął brwi. — Taką zgrają nic nie zdziałamy. Zmykać do domu, sami sobie damy radę! Jędrek, Bysiek i ty Dzidek zostajecie! Reszta wynocha! Szybko, na co czekacie?
Chłopcy wybiegali popatrując na rysunek Szybkiego. Ten i ów uśmiechał się pod nosem. Tylko ciekawski piegowaty Kazik ociągał się, ale Jasiek zatrzasnął mu
193
13 — Kaktusy
i
194
drzwi przed samym nosem. Kaktusy skupiły się w ocze-] kiwaniu rozkazów.
—  Dzidek, staniesz za rogiem korytarza, tam gdzie I ja podsłuchiwałem. Będziesz obserwował, czy Niemiecl nie wychodzi. Jędrek z Byśkiem wyjdą przed szkołę] i mają czekać. Gdyby Pacurek prowadził panią do mia-l sta, Szybki natychmiast biegiem do jej domu, aby za-f wiadomić rodzinę.
—  O rany, a ty? — dopytywał się po swojemu Ję- | drek.
—  Ja idę do gabinetu pana kierownika, bo pewnie | tam Pacurek zaprowadził panią.
•— Coś ty, nie boisz się?
—  Eee... Idziemy już!
Przed drzwiami pokoju pana kierownika woźny Fe liks zatrzymał Jaśka.
—  Nie trzeba wchodzić.
— Ja mam bardzo ważną sprawę! — napierał chłd piec.
—  Nie trzeba, pani płacze.
—  Tym bardziej muszę wejść!
Jasiek energicznie zapukał i nie czekając na zaproszenie do wejścia nacisnął klamkę. Pani siedziała sama z chusteczką przy oczach.
—  Proszę pani, on już poszedł?
—  Kto? — zapytała cicho, ukazując zaczerwienione powieki.
—  Pacurek, ten Niemiec.
—  Jest teraz w jednej z klas.
—  Niech pani nie płacze. My nie wiedzieliśmy, że przez nas może być tyle kłopotu.
Pani wytarła oczy i już spokojnie spojrzała na chłopca.
—  Ja również nie wiedziałam do dziś wielu rzeczy. Teraz nie mam już żadnych wątpliwości, że oni niczego nie pozostawią w spokoju. Nie czyńcie sobie wyrzutów, tylko w przyszłości należy zachować większą ostrożność. Musicie uważać na każdy krok, na każde słowo.
—  Proszę pani, co on powiedział? Co będzie z panią?
—  Uspokoił się, kiedy wspólnie z kierownikiem przekonywaliśmy go, że jesteście jeszcze dziećmi i nie rozumiecie wszystkiego. Powiedział, że tym razem uczyni wyjątek, ponieważ chodzi o syna jego sąsiadów. Miał na myśli Dzidka.
—  My się wstydzimy takiego sąsiedztwa! A to drań!
—  Bardzo proszę, zachowaj swoje opinie dla siebie — przerwała pani. Wstała z krzesła i pogładziła Jaśka po głowie. — Bardzo wam dziękuję za troskę o mnie. I proszę, nie róbcie żadnych głupstw, uważajcie na siebie. A ty ucz się więcej, Jasiu. Tylko w ten sposób możemy się jeszcze bronić.
—  My nie pozwolilibyśmy zrobić pani krzywdy — zapewniał chłopiec z przekonaniem.
—  Bardzo wam dziękuję, kochane dzieci. Jesteście dobrzy, bardzo dobrzy, ale nie zdajecie sobie sprawy,
195
196
jak słabi i bezbronni — podała mu na pożegnanie rękę. — Idź już i uspokój kolegów.
Kiedy Jasiek powtórzył całą rozmowę, Kaktusy odetchnęły z ulgą: tym razem uszło im na sucho. Ale ten Pacurek to kanalia!
Dzidek głośno wyraził swoje myśli:
—  Pokazał pazury Herr Pacurek! Miał nosa wujek Hipolit.
Nikt nie odpowiedział, prawda była zbyt oczywista. Szli spokojnie w stronę domu i nagle Bysiek przypomniał sobie:
—  Chłopcy! Przecież dziś mamy być u pani Kuzio-łowe j!
—  Po tym wszystkim? — wyraził wątpliwość Dzidek.
—  Odłóżmy do jutra — decydował za wszystkich Jasiek.
—  Coś ty?  Idziemy,  niech skoczę!  —  upierał  siej Szybki. — Dlaczego mamy nie iść?
—  Bo do wdowy nie można iść z taką wystraszoną] gębą. Obejrzyj swoją w lusterku.
—  Ificzego się nie boję. Jakboganoga!
—  To bardzo dobrze.
—  Dlaczego? Coś ty znowu?
—  Nie domyślasz się?
—  Nie! — odpowiedzieli wszyscy naraz.
—  Chodzi o to, że temu  Pazurkowi  nie możr tak zwyczajnie darować. Mówiłem wam, że pani płaJ kała?
—  Tak!
—  Więc trzeba mu coś zmalować!
—  Ale obiecaliśmy wujkowi Hipolitowi, że będziemy grzeczni. I pani także o to prosiła — przypomniał Bysiek.
—  Teraz to co innego! A poza tym nie dawaliśmy
żadnego słowa. Zresztą Pacurek zaczął pierwszy! Więc co, boicie się?
—  Nie! — odkrzyknęli zgodnie.
—  Więc malujemy?  Pan  podchorąży Czupryna nie darowałby takiemu draniowi — prowokował Jasiek.
—  Tak. To prawda.
Ten argument przeważył. Zgodzili się bez słowa, że Herr Pacurek musi ponieść karę. Ale jaką? — zastanawiali się. I tym razem Jasiek przejął inicjatywę.
—  Poczekamy, nie musimy się śpieszyć.
—  Polcia-Kapelusik zawsze powtarza, że co nagle, to po diable — wtrącił Dzidek.
—  Tak. Więc trzeba go mieć stale na oku i czekać. Sam się podłoży. A do pani Kuziołowej idziemy jutro. Pomyślcie, co przygotować, bo nie wypada pokazywać się z pustymi rękami.
XI
CIELAKA PRZYPROWADZILI!
198
Jeszcze parę dni i będzie ślizgawka!
—  Coś ty, Dzidek! Mc z tego, niech skoczę — zapewniał Szybki, waląc się w pierś dla dodania wiarygodności swoim słowom.
—  Żadna siła nie utrzyma mnie w domu.
—  Nie gadaj! O rany, zapomniałem ci powiedzieć, że tata wczoraj zabronił nam chodzić do parku.
—  Dlaczego?
—  Wszystko przez Hitlerjugend! Jakboganoga, przez nich! Pełno ich w parku, a kilka dni temu znowu pobili jakiegoś chłopaka. Ojciec kategorycznie zabronił.
—  Znowu  biadolicie? — Jasiek  Cielebąk przerwał rozmowę, która przeszkadzała mu myśleć.
Wybrali się nareszcie do pani Kuziołowej, ale do tej pory nie wiedzieli jeszcze, o czym z nią rozmawiać i jak pomóc wdowie po dzielnym żołnierzu. Wprawdzie matka podchorążego Czupryny dała im pokaźnych rozmiarów woreczek kaszy gryczanej, zabrali też z sobą młotek, garstkę gwoździ, aby w razie potrzeby zrepe-rować to i owo w domu wdowy, jednak Jasiek nie był zadowolony  z  siebie i kolegów.  Łamali sobie głowy
i w efekcie nic nie wymyślili. Całkiem jak wczoraj, kiedy postanowili zastawić pułapkę na Herr Pacurka, aby pomścić wszystkie draństwa, jakich się dopuścił.
Cóż z tego, że ukryci w ogołoconych z liści chaszczach czatowali do późnego wieczora. Cóż z tego, że przygotowali z wielkiej dyni okropne straszydło ze świecącymi oczami, którego wyląkłby się nie tylko jakiś tam szwabski patałach, ale i sam ich wódz ¦— „cholerny fiihrer z cholernym wąsikiem" — jak mawiał nieraz wujek Hipolit. Niestety, Herr Pacurek nie zjawił się tego wieczoru w domu.
Jasiek był zły z powodu tamtego niepowodzenia, a i wyprawa do wdowy po żołnierzu Kuziole nie zapowiadała się różowo.
Wchodzili właśnie w rynek Nowej Osady — skąd było już blisko do pani Kuziołowej — kiedy zza zakrętu wyłoniła się jakaś kolumna. Po chodniku kroczył barczysty esesman w czarnym płaszczu i wysokich butach. Chłopcy drgnęli, gdy wrzasnął:
—  Śpiew!!!
—  Trzy, cztery — zakomenderował ktoś w pierwszej trójcę kolumny i w marszowym rytmie popłynęły słowa:
Rydz nie nauczył nas nic,
Hitler złoty nauczył Żydów roboty.
—  Żydów prowadzą do pracy. Ja się boję — szepnęła Milka.
Dzidek patrzał na brodate twarze mężczyzn, którzy nie potrafili utrzymać równego kroku. Twarze te były smutne, przelęknione, wybladłe. Ramię każdego z maszerujących przecinała biel opaski z żółtą gwiazdą. Nieśli łopaty, a oczy mieli wlepione w końce własnych butów grzęznących w śniegu. Już za zakrętem zmienili melodię na bardziej skoczną. Chłopcy z trudem łowili słowa:
199
200
Ja jestem Andzia, mała Andziula, tak popularnie nazywają mnie...
—  Chodźcie już. Nic tu po nas, nikomu nie pomożemy — ponaglał  Jasiek swoją gromadkę,  która wciąż stała w bezruchu.
—  Nawet staruszków popędzili — zdumiał się Dzidek.
Ruszyli się z miejsca, bo wiedzieli, że Jasiek na nikogo nie będzie czekać. Mieli już skręcić w niewielką uliczkę, kiedy z przeciwnej strony rynku dobiegły łomotania i krzyki. Odwrócili się i ujrzeli gromadę niedorostków szturmujących drzwi sklepu. Podważona kołkiem sztaba odskoczyła wreszcie z suchym trzaskiem.
Jasiek pobiegł w tamtą stronę, pociągając za sobą
chłopców  i  Milkę.  Stał   chwilę  niezdecydowany,   nie wiedząc, co począć.
—  Zostawcie sklep w spokoju! — krzyknął w stronę rabusiów, gdy spostrzegł, że jakoś nikt z grupki gapiów nie próbuje ich powstrzymać.
—  Raus! Ty polska świnio! — usłyszał w odpowiedzi i jakiś pętak, aż czerwony ze złości, chwycił go za klapy. Z wycięcia granatowej kurtki wyglądał kołnierz brunatnej bluzy.
„Hitleroszczaki" — pomyślał Jasiek z pogardą i próbował się oswobodzić.
—  Puszczaj! Puszczaj, bo oberwiesz! — wykrzyknął. Ale tamten nie myślał ustępować i przyciskał Jaśka
do ściany, sycząc cały czas swoje:
—  Świnio, ty polska świnio.
Jego kompani przerwali na chwilę ogołacanie półek
201
sklepowych, patrząc ze zdziwieniem, kto śmie im przeszkadzać.
Widząc, że to nie przelewki, Jasiek chwycił wpół małego Niemca i cisnął nim w pozostałych. Sam wyskoczył jednym susem w gromadzący się już tłum.
—  Uciekać, Kaktusy! To hitleroszczaki.
Popchnął Milkę, odciągał Dzidka. — Uciekajcie do pani Kuziołowej! Zaraz tam będę.
—  Jasiu, co tu się dzieje? — próbował dowiedzieć się Dzidek, nie rozumiejący, skąd nagle taki pośpiech.
—  Zmykaj, mały! Patrz, zaraz będzie młocka! Hitleroszczaki.
Ze sklepu wyskoczyło dwóch Hitlerjugend, rozglądając się za uciekinierem. Za nimi wybiegł następny. I jeszcze jeden. Tłum zrobił przejście, gdy rzucili się w kierunku Jaśka, który także zrobił kilka kroków w ich stronę. Kaktusy stały w miejscu, ani myśląc wykonać polecenie swego wodza.
Mały Niemiec zaszwargotał coś i usiłował zatrzymać dryblasa w narciarskiej czapce. Ten odpychając jego rękę, wysunął się do przodu. Chciał się bić.
—  Chodź tu,  chodź — wyszeptał Jasiek i idąc  za przykładem wysokiego pochylił się szeroko rozstawiając nogi.  Rozłożył ręce,  jakby  chciał lepiej  chwycić. Czaił się.
Nagle Niemiec skoczył niby wyrzucony z katapulty. Tylko dzięki wielkiej zręczności Jasiek uniknął pięści, która gwizdnęła mu koło ucha. Uderzył sam i w tej chwili zwalił się na śnieg, bo tamten uprzedził jego cios krótkim uderzeniem. Ujrzał but Niemca tuż nad swoją twarzą i w ostatnim momencie przekoziołkował przez plecy. Przyklęknął, czując, że przeciwnik zaatakuje nogą. Nie omylił się, Niemiec już był przy nim. Jasiek jednym susem skoczył teraz do przodu i chwycił uniesioną nogę powyżej kostki. Ciężkie ciało Jegło na
nim, a ręce szukały włosów. Jasiek wywinął się jednak z kocią zwinnością i uderzył w szczękę powstającego z ziemi. Cios był piorunujący, bo Niemiec znieruchomiał, ale Jasiek poczuł ostry ból w ręce.
—  Jasiu! Uważaj! Z tyłu!
Przeraźliwy krzyk Dzidka ostrzegł go przed nowym niebezpieczeństwem. Odwrócił głowę i ujrzał, że prosto na niego sunął nisko pochylony drugi Hitlerjugend. Zionące nienawiścią oczy były tuż, tuż. Jasiek przykucnął i atakujący przewalił się przez niego, uderzając całym ciężarem o chodnik.
Teraz natarli dwaj pozostali Niemcy. Pierwszy trafił Jaśka w żołądek, aż zaparło oddech i w oczach ujrzał gwiazdy. Czuł, że słabnie i podświadomie zasłonił głowę ramionami. Ale następne uderzenie nie następowało. To Bysiek podciął nogi atakującemu i przygniótłszy własnym ciężarem grzmocił ile wlazło.
—  Nóż! Uważaj!
Okrzyk Milki przywrócił Jaśkowi resztę przytomności.
Najmniejszy z Niemców błysnął sztylecikiem i następował na cofającego się Dzidka. Jednym skokiem Jasiek znalazł się za plecami napastnika. Ramieniem przyciągnął jego- głowę do siebie, a drugą ręką szukał noża. Zanim Dzidek zdążył wykręcić uzbrojoną pięść, Jasiek poczuł, że ostrze tnie go przez środek dłoni. Odskoczył. Z ziemi podnosili się dwaj powaleni, sięgając po swoje sztylety.
—  W nogi!  — zakrzyknął  ściskając  w  kułak  rozciętą dłoń.
Ludzie, którzy w bezruchu przyglądali się bójce, zaczęli pierzchać w popłochu. Na śniegu zostały kawałki materiału, chustki, krawaty, bielizna wywleczona ze sklepu przez młodych Niemców.
203
204
Chłopcy z Zielonej ulicy skryli się za rogiem najbliższego domu i ciemną sienią wydostali się na małe podwórko. Gdy byli już na drugiej ulicy, zadudniły kroki pogoni. Dysząc ciężko wpadli do jakiejś bramy, która wyprowadziła ich na dziedziniec zamknięty ze wszystkich stron parterowymi oficynami.
—  Leżymy! Pułapka, stąd nie ma wyjścia! — Jasiek gorączkowo rozglądał się dookoła, ale nigdzie nie było najmniejszej nawet kryjówki.
—  Co   teraz   będzie?   Wracamy?   —   pytał   Bysiek, trwożnym głosem.
—  Za późno.
—  To co robić?
—  Będziemy się bić!
—  Oni mają noże! Jasiek, krew ci cieknie!
Zastygli pod murem. Za plecami rozległ się bowiem naglący szept:
—  Chłopcy, za mną!
Skoczyli do uchylonych drzwi i wąskim korytarzem postępowali pospiesznie za ciemną postacią. Coś skrzypnęło, gdy przystanęli.
—  Prędko! Schodźcie na dół. Tylko ostrożnie, schody strome.
Opuścili się w granatową ciemność, a drewniana klapa zakryła otwór nad ich głowami. Kroki oddalały się pośpiesznie.
—  Gdzie my jesteśmy, Jasiu? — odezwała się Milka.
—  Tyle wiem, co i ty.
—  Kto nas uratował?
—  Siedź cicho!                                        .
—  Nie wyda nas?
—  Gdyby miał wydać, to by nie pomagał. Usłyszeli głos Dzidka:
—  Zdaje się, że wiem, gdzie jesteśmy.
—  Co ty? Mów!
—  Byłem w tym domu kiedyś z mamą.
—  No, gadaj! — ponaglali.
—  Cicho! Ktoś nadchodzi.
Kroki zbliżały się powoli, rytmicznie. Uspokoili się. Tak mógł iść tylko ich wybawca, pewny, że tym, których ukrył, nie grozi już żadne niebezpieczeństwo. Zgrzytnęła klapa i snop światła wtargnął do piwnicy. Usłyszeli szept:
—  Nie bójcie się, to ja.
—  Ale kto? Nie wiemy, kim pan jest — wypytywał Jasiek.
—  Zaraz zobaczycie.
Stopy w czarnych trzewikach ostrożnie pokonywały stopień za stopniem. Widzieli już czarne ubranie i siwą głowę, która teraz odwróciła się.
205
206
—  Panie doktorze! —r Dzidek rzucił się w ramiona doktora  Golda.  —  Panie  doktorze,  jak  mamy  panu dziękować?!
—  Nie trzeba,  dzieci.  Nie  trzeba dziękować.  Usłyszałem głosy na podwórku, więc wyjrzałem przez okno. Poznałem was i przeczułem, że nie wszystko jest w porządku.
—  Panie doktorze, Jasiek jest ranny!
—  Mila, co ty opowiadasz?!
—  Nic mi nie jest!  Skaleczyłem się trochę,  a  ona zaraz... — bronił się Jasiek, choć spod chusteczki, którą owinął dłoń, przeciekała krew.
—  Pokaż to natychmiast. — Doktor rozwinął opatrunek. — Ładne mi skaleczenie! Masz dłoń rozkrojoną, do kości! Kto ci to zrobił?
Dzidek szybko opowiedział całe zdarzenie.
—  Tak — doktor zamyślił się. — Chcieliście pomóc ludziom. Tak, nie na wiele się to zdało. Trudno dziś stanąć  w  obronie  kogokolwiek,  żeby  nie  narazić  się samemu.
—  Panie doktorze, a co z pogonią?
—  Widziałem ich, polecieli na' złamanie karku. A wy, chłopcy musicie być ostrożniejsi. Ciebie zaraz opatrzę — zwrócił się do Jaśka, który zagryzał wargi z bólu. — Przeczekacie  tu  jeszcze  z  pół  godziny  i  pojedynczo, bocznymi ulicami wrócicie do domu.
Nie poszli jednak do domu, ponieważ Jasiek ani myślał zrezygnować z odkładanej już tylekroć wizyty u pani Kuziołowej. Wydrwił ich:
—  Byle szwabskie szczeniaki stanęły na drodze, a wy zaraz  pietruszka!  Kto  chce,  niech  wraca  do  mamy. Ja idę!
—  Ale pan doktor przestrzegał — tłumaczył Dzidek.
—  No to co? Idziecie?!
Skinęli potakująco głowami, więc Jasiek wysłał przo-
dem Milkę i Byśka. Dziwił się bardzo, że Szybki potrafił uratować w tym zamęcie woreczek z kaszą. Mieli spotkać się przy domu pani Kuziołowej.
Idąc teraz razem z Dzidkiem i Szybkim, Jasiek nie mógł odżałować, że nie wzięli na Niemcach żadnego łupu wojennego. Taki na przykład bagnecik bardzo by się przydał.
—  Szkoda, że tym gnojkom upiekło się tak na sucho — wyznał z żalem.
—  Coś ty, Jasiek! — Szybki mówił z największym przejęciem. — Przecież dałeś im taki wycisk! O rany! Ledwie się pozbierali z ziemi. Ten największy całkiem zapuchł, niech skoczę. Jak po wyrwaniu zęba!
—  Nie   o   to  mi   chodzi.   Można  im  było   odebrać bagnet. Taki fajny bagnet!
—  Czekaj! Ja go miałem w ręku! — wykrzyknął Dzidek.
—  I co zrobiłeś?!
—  Zaraz,  niech  sobie  przypomnę...  Miałem  bagnet w  ręku,  kiedy  krzyknąłeś,   żeby  uciekać.   Czekaj   — mały aż przystanął, wysilając pamięć.
—  No, więc gdzie jest?
—  Nie pamiętam. Nie wiem.
—  Może włożyłeś do kieszeni? Szukaj! — i Jasiek począł gorączkowo wodzić dłońmi po ubraniu kolegi.
Dzidek wywracał kieszenie. Były jednak puste.
—  Nagle Jasiek grzmotnął go w plecy.
—  Jest, Kaktusie! Jest!
—  Co? Gdzie? — Dzidek był do reszty oszołomiony.
—  Bagnet!   Włożyłeś   go   do   wewnętrznej   kieszeni palta. Tak ci je wywatowali, że ledwie wymacałem. Nie wyciągaj! — powstrzymywał kolegę, który sięgał już do kieszeni.
—  Jasiu, jak to się mogło stać?                                     207
1
208
—  Miałeś, Kaktusie, wielkiego pietra, to i zapomniałeś, co robisz.
—  Trochę się bałem, ale nie tak bardzo.
—  Nie bujaj! Ja też najadłem się strachu.  Grunt, że mamy... To jest, ty masz bagnet.
—  Weź go sobie, Jasiu.
—  Nie chcę!
—  Dlaczego? Gdyby nie ty...
—  Gdyby, gdyby!  Nie gdybaj!  Ty zabrałeś  i  jest twój!  To jest twoja  zdobycz  wojenna!   I dlatego zostanie u ciebie.
—  Ale lepiej byłoby...
—  Dosyć! Dzidek, to jest   rozkaz! — Jasiek podniósł głos. — Zrozumiano?!
—  Tak jest, panie poruczniku! — odkrzyknął Dzidek i nie kryjąc wielkiej radości uścisnął ramię kolegi.
—  O rany! Dzidek! Ty masz szczęście — westchnął Szybki.
Milkę z Byśkiem zastali przy płotku, zza którego dochodziło swarliwe ujadanie psów. Przed furtką pojawiła się kobieta, nie pierwszej już młodości, w czarnej chustce na głowie. Spod niej wymykały się kosmyki włosów mocno przyprószonych siwizną. Jasiek popchnął do przodu Milkę.
—  To  pewnie   ona.    Powiedz  coś.  No,   czego   się gapisz?
Ale kobieta zapytała pierwsza:
—  Wy, dzieci, do mnie?
—  Szukamy   pani   Kuziołowej   —   Milka   grzecznie dygnęła.
—  Dobrze trafiliście.   Proszę do środka,  proszę  — odwróciła się w stronę rozwrzeszczanych psów. — Leżeć tam! Zabij, As, do budy!
—  O,  pani ma kilka  piesków! — szukała  tematu Milka.
—  Dwa, po mężu zostały. On tak kochał zwierzęta... — wyjaśniła. — Siadajcie, rozgośćcie się.
Usiedli, nikt jednak nie kwapił się z rozmową, bo zdawali sobie sprawę, że o co by nie zaczepić, wszystko musi dotknąć jej bólu po poległym mężu. Wujek Hipolit mówił, że została sama jak palec i wciąż bardzo rozpacza. Gospodyni pierwsza przerwała milczenie.
—  Domyślam się, że jesteście od pana porucznika — poprawiła się z westchnieniem — od pana Szelesta?
—  Tak, proszę pani.
—  A co to za worek przy dźwigaliście?
—  To dla pani, trochę kaszy gryczanej. Kobieta rozpłakała się.
—- Kochane dzieci — mówiła przez łzy. — Po co to? Kochane, nie zapomniały o wdowie.
Milka podeszła do niej i przytuliła się. Stały tak razem, aż pani Kuziołowa uspokoiła się.
—  Przychodźcie   do   mnie,   kiedy   tylko   zechcecie. Przychodźcie. Z pieskami się pobawicie, one dobre, łagodne.   Tylko  szczekają  zawsze  bez  potrzeby.   Ogród u mnie spory, możecie tu pobiegać. I  od miasta,  od tej zarazy, Niemców, daleko. — Mówiąc to przyglądała się dzieciom uważnie.
Dzidek odwracał twarz, aby ukryć siniak pod okiem. Bysiek zasłaniał naderwany rękaw u płaszcza. Jasiek schował głęboko do kieszeni obandażowaną grubo dłoń. Milka, widząc, że gospodyni wszystko dostrzegła, opowiedziała jej niedawną przygodę. Kuziołowa załamała ręce.               '
—  I dzieciom spokoju nie dają! Bandyci! Boże, nie ma na nich kary!
Przerwała, ponieważ Dzidek zaproponował, że chętnie by jej w czymś pomogli. Bysiek wyciągnął nawet młotek i zadzwonił gwoździami. Podziękowała, ale wi-
14 — Kaktusy
209
210
dząc, że są bardzo zawiedzeni i chcą pomóc z całego serca, pospieszyła z wyjaśnieniem.
—  Na wiosnę  będzie  huk  roboty.  I  ogród  skopać, i  paliki  do  pomidorów zastrugać,  podlewać,  chwasty powyrywać. Ale teraz to naprawdę nie ma nic takiego.
—  Naprawdę nic? — dopytywał się Jasiek. Gospodyni zastanawiała się chwilę.
—  Czekajcie. Na śmierć bym zapomniała, że pieskom śnieg do budy prószy. Kawałek papy znajdziecie w stajence, gdzie mąż konia trzymał. Miał dorożkę. Przez długie  lata  wysiedział  na  koźle  kawał  ogrodu  i  pół tego  domku. Możecie też pieskom świeżej  słomy położyć.  Powiadają,  że  srogie  mrozy  idą.   Chodźcie  ze mną, to was z kundlami zapoznam.
Przy budzie Dzidek żachnął się:
—  Proszę pani, to nie są kundle!
—  A nie, nie. Tak tylko żartowałam. Mąż nieboszczyk woził nieraz na polowania takich różnych panów, to znał się na psach. Byle kundla by nie trzymał u siebie. To są wyżły niemieckie — zająknęła się. — Pożal się Boże, jak je szpetnie nazwali. Ale to dobre psiska, nikogo w życiu nie ugryzły. Po naszemu ptasznikami je nazywają. Ten większy, już starowina. U nas z pięć | lat będzie, a mąż dostał go w prezencie, bo węch stracił. Mniejszy i roku jeszcze nie ma.
Obydwa wyżły merdały pociesznie krótkimi ogonkami, łasząc się do wszystkich, jakby znajomość z dziećmi trwała nie od dziś. Szczególnie ten mniejszy, As, szalał ze szczęścia, opierając łapy na ramionach dzieci i liżąc ich policzki długim, czerwonym jęzorem. Jego brązowe oczy patrzały tak, jakby wszystko rozumiał.
—  Młode to, niewyuczone, bo i kto ma go nauczyć tych  wszystkich  psich  sztuczek  —  opowiadała   pani Kuziołowa. — Wziął nieboszczyk przed samiutką wojną, bo staremu Zabij owi niewiele życia zostało. Mały
tęskni za ludźmi, skomlę  po  nocach, więc biorę go nieraz do mieszkania, ale czasu nie mam za wiele.
—  Szkoda psiaczka — litował się Dzidek. — Taki miły! Cały kawowy, tylko boki i nogi w szare cętki. Bardzo bym chciał mieć właśnie, takiego.
—  Dziecko kochane! A weźże go sobie, ja naprawdę nie mam teraz głowy do niczego.
—  Pani mówi poważnie? — Dzidek patrzył wielkimi oczyma to po pani Kuziołowej, to po kolegach, którzy żwawo zabrali się do naprawy psiej budy. Nie mógł wprost uwierzyć w takie szczęście.
211
I
I
212
—  Oczywiście. Zabierz małego Asa. Nieboszczyk cieszyłby się, że pójdzie w dobre ręce.
—  Proszę pani, ja nie wiem, jak dziękować! Przyrzekam, że u nas będzie Asowi bardzo dobrze.
—  Wiem,   wiem.   Dostaniesz   jeszcze   smycz.   Dwie w domu zostały... To pies myśliwski, musi dużo biegać. I nie przekarmiaj go, choć gdzie tam dzisiaj zbywa pożywienia.
Szczęśliwy chłopiec dziękował bez przerwy.
Kiedy wracali, nogi niosły go same. Milka biegła obok psa, podskakując z radości i zagadując 'jak do człowieka. Tylko Jasiek podśmiewał się z cicha:
—  Ty,  Dzidek,  nie  wariuj.  Toż   on   zje   za  dwóch ludzi.
—  Pani Kuziołowa mówiła, że niewiele.
—  Lepiej poczekaj, co powie mama albo Polcia-Ka-pelusik!
I Jasiek nie omylił się ani trochę.
—  Bożeż,  mój   Bożeż   —  jęknęła   dziewczyna,   gdy cały pochód z triumfalnymi minami przekroczył próg. — A cóż to za znajduch?
—  Co ty wygadujesz?! — oburzył się Dzidek. — To mój   piesek, As!
—  Zabierz tego kundla! Chce mnie ukąsić!
—  To nie kundel! To wyżeł niemiecki.
—  Jezus Maria! — zawyła Połcia w stronę wchodzącej właśnie pani Centowej. — Pani złociutka! Cielaka przyprowadzili! I mówią, że on hitlerowiec!
—  Mamo,   nieprawda!    To   wyżeł   niemiecki,    r myśliwski. Podarowała mi go pani Kuziołowa. On i Polakiem! Tylko rasa się tak nazywa. Myśliwi n& wają takie psy ptasznikami. Prawda, że może u   i zostać?
Matka patrzyła ze zgrozą na całą gromadkę nie \i dząc, co odpowiedzieć synowi, który już od dawna
szył jej głowę o psa. Ale pies teraz, kiedy z trudem udawało się nakarmić rodzinę?
—  Dzidek,   to   jest   szaleństwo!   —   przemówiła.   — Przecież sam wiesz, jak bardzo nam teraz ciężko. To rzeczywiście  istne  cielę,  które  nie  zadowoli  się  byle kęskiem.
—  Proszę pani — przerwała jej Milka — my wspólnie  wykarmimy  Asa.   On  taki  kochany!   I   grzeczny! I miluśki!
Jakby na potwierdzenie tych słów psisko przyspieszyło obroty ogona i wspięło się na ramiona pani Centowej, składając mokrym nosem psi pocałunek na jej policzku. Wszyscy wybuchnęli śmiechem, co oznaczało, że Asisko weszło do rodzinnego grona.
Dzidka czekała jeszcze przeprawa z ojcem, ale wiedział, że w tych sprawach zdanie matki miało decydujące znaczenie. As, z którego obecnością Polcia-Kape-lusik szybko się pogodziła, dostał do miski resztki pozostałe z obiadu, a Dzidek zapukał do pokoju.
Ojciec siedział nad szeroko rozłożonymi papierami i kazał mu chwilę poczekać.
Właśnie wtedy przyszedł doktor Gold. Był po swojemu nieśmiały i ugrzeczniony.
—  Widziałem w kuchni piękny okaz wyżła — powiedział.   —  Wyrośnie   na   prawdziwego    przyjaciela. Dziś tak trudno o przyjaciół.
Ojciec chrząknął, odkaszlnął i Dzidek wiedział, że burza minęła, zanim jeszcze z chmury spadła pierwsza kropla. Już miał podziękować, ale ojciec nie dał mu dojść do słowa i prosił o opuszczenie pokoju.
—  Mały może zostać — stwierdził doktor. — Nie będzie  nam  przeszkadzał.   Przyszedłem  do   pana  prosić o radę w sprawie osobistej. Wiem jednak, że Dzidek jest dyskretnym dzieckiem i do niepowołanych uszu nic nie dotrze.
213
\
1
214
—  Wobec tego słucham.
Doktor Gold namyślał się chwilę, zanim zaczął mówić cicho, starannie dobierając każde słowo.
—  Zaproponował mi pewien Niemiec, z którego usług skorzystało  już  kilka  rodzin  żydowskich,   pewną,   że tak się wyrażę, transakcję. Chodzi mianowicie o uniknięcie przymusowej pracy.
—  Pan  jest  lekarzem  i  człowiekiem  w  podeszłym wieku, więc chyba nic panu nie grozi — przerwał Cent.
—  Niestety, wszystkich bez wyjątku biorą do różnych prac. Chyba że uiści się pewną kwotę w gotówce
—  Wiem, urzędnicy niemieccy są przekupni.
—  Ten człowiek żąda za przysługę niewielkiej kwoty, którą jestem w stanie zapłacić. Mam jednak pewne wątpliwości.
—  Rozumiem   doskonale,  ponieważ  owa  transakcja przypomina mi zwyczajne wymuszenie. Obecnie żąda, powiedzmy,  pięciuset  złotych, jutro  przyjdzie  po  tysiąc, za tydzień każe zapłacić dziesięć tysięcy. I jeśli nie będzie pan posiadał tak zawrotnej kwoty, roboty pana nie ominą. Mechanizm szantażu jest zawsze jednakowy.
—  Tylko że ja nie widzę innego wyjścia. Może warto zaryzykować? To jedyna szansa.
—  Radziłbym   inne   rozwiązanie.   Znajdziemy   jakiś kąt, nie brak w końcu życzliwych ludzi, u których można by przeczekać najgorsze.
—  Nie chcę narażać kogokolwiek. Sam pan wie, co Niemcy robią z nami. Nikt nie osuszy morza łez kobiet i  dzieci.  A  dobrych  ludzi  wolałbym  nie  narażać  na niebezpieczeństwo.
—  To może wyjechałby pan z Zamościa?
—  Wszędzie to samo, albo jeszcze gorzej, zwłaszcza po małych miasteczkach, jak Izbica, Zwierzyniec, Szcze-brzeszyn. Tam  Niemcy już zabijają.
—  Cóż więc mogę panu poradzić? — Cent bezradnie rozłożył ręce. — Jesteśmy jednakowo bezsilni wobec przemocy.
—  Dlatego sądzę, że jedynym wyjściem będzie dzielenie losu moich braci. Jestem przekonany, że szantażysta nie poprzestanie na proponowanej obecnie kwocie. Nie dam mu ani złotówki!
Stary doktor dźwignął się ciężko z krzesła.
—  Do   widzenia.   Bardzo   dziękuję   i   przepraszam. Wiem, że to bardzo kłopotliwe radzić dziś cokolwiek. Ale to ja postanowiłem. Musiałem tylko oswobodzić się przed kimś z własnych wątpliwości. Do widzenia.
—  Dzidek, odprowadzisz pana doktora. Do widzenia, i proszę nas odwiedzać.
Chłopiec prowadził doktora pod rękę, oświetlając dróżkę przy domu. Nagle w smudze latarki ujrzał wysokie sztylpy. „Wraca Herr Pacurek" — pomyślał chłopiec i zgasił latarkę.
Kiedy Niemiec mijał ich, zapytał:
—  Odprowadzasz kogoś?
—  Tak, jednego pana — odpowiedział Dzidek niepewnie, widząc, że doktor drży i ciężko oddycha.
Kiedy Herr Pacurek zniknął za węgłem, doktor szepnął, jak tylko potrafił najciszej:
—  Wracaj już," chłopcze, dalej pójdę sam.
—  Panie doktorze, co się stało?
—  Nic, zupełnie nic.
Nagle w głowie chłopca pojaśniało.
—  Panie doktorze, to szedł ten Niemiec, który zajmuje u nas pokój. Czy on chce od pana pieniędzy?!
—  Cicho!
•— A jednak to prawda?!
—  Błagam cię, nikomu ani słowa! Ten człowiek nie ma z tym nic wspólnego.
—  Może my moglibyśmy panu pomóc?
215
—  Wy? To znaczy kto?
—  Kaktusy! Takie wojsko, panie doktorze. Doktor zaśmiał się cichutko, z niedowierzaniem.
—  Bądź zdrów. Wracaj do domu — powiedział. Jego przygarbiona postać zniknęła w ciemności Zie-|
lonej ulicy.
W MURACH STAREJ PROCHOWNI
XII
O d dwóch dni Dzidek przeżywał rozterkę.
Dręczyła go sprawa doktora Golda. Za każdym razem, gdy tylko o niej pomyślał, nasuwały się dwa rozwiązania: dochować tajemnicy — albo — powiedzieć o wszystkim Kaktusom. I obydwie odpowiedzi wydawały się jednakowo słuszne, choć chłopiec rozumiał, że nie sposób je pogodzić.
Jeśli powierzy tajemnicę kolegom, zawiedzie zaufanie starego doktora. Jeśli natomiast okaże się człowiekiem godnym jego zaufania, doktor Gold wcześniej czy później padnie ofiarą szantażu. Pamiętał każde słowo wypowiedziane przez doktora, czuł jeszcze drżenie jego ramienia i trwożny szept przy spotkaniu w ciemności z Pacurkiem. Czyżby to „ich Niemiec" szykanował staruszka? Gdyby tak rzeczywiście było, Dzidek nigdy nie wybaczyłby sobie dotychczasowego milczenia. To prawda, że został zobowiązany do zachowania tajemnicy, ale chyba nie przyrzekł milczenia. Chyba... Co do tego nie miał całkowitej pewności.
Wiedział jednak, że słowa nie miały w tym wypadku znaczenia.  Powinien  milczeć,  bo  takie  było   życzenie
217
doktora. Ale jednocześnie wierzył w swoich kolegów. Wierzył przede wszystkim w Jaśka. Zaufanie, jakim go poza tym darzył, zadecydowało w końcu o wszystkim: postanowił jemu zwierzyć się ze swojej udręki. Tylko Jaśkowi! Nikomu więcej! Jaśkowi można przecież zawierzyć — nie piśnie słówkiem, choćby go ze skóry obdzierali.
Z takim postanowieniem stanął Dzidek na progu chaty, w której Jasiek i jego ojciec, pan Paweł, zajmowali jedną izbę. Z radością stwierdził, że kolega jest sam.
Przez parę minut, długich jak wieczność, Dzidek nie potrafił przystąpić do rzeczy. To z trochę sztucznym zapałem opowiadał o Asie, to znowu z roztargnieniem słuchał różnych Jaśkowych niezwykłych historyjek o kundlach. Potem sam wrócił do psich opowiastek, aż nareszcie Jasiek musiał się połapać, że gość przyszedł do niego z czym innym.
—  Ty mnie  tu,  Dzidek,  nie  czaruj  —  powiedział, jakby go przejrzał na wylot. — Gadaj, o co ci chodzi, bo muszę jeszcze chałupę wysprzątać i królikom dać żarcie.
—  A lekcje już odrobiłeś? — mały jeszcze zwodził.
—  Nic  ci  do  tego!  —  parsknął  Jasiek.  —  Gadaj, z czym przychodzisz albo wynocha — pokazał drzwi.
To poskutkowało.
Z bijącym sercem, co chwila urywając słowa dla zaczerpnięcia tchu, zdał Dzidek sprawę z zaskakujących wydarzeń wieczora sprzed dwóch dni. Napomknął także o swoich podejrzeniach wobec Herr Pacurka, a Jasiek przestępował z nogi na nogę, jakby podłoga paliła mu stopy, bladł i czerwieniał na przemian, lecz nie przerywał ani słowem. Dopiero gdy mały utknął w miejscu z opuszczonym wzrokiem, wyrzucił z siebie  długo powstrzymywane oburzenie:

—  Kicham na takich Kaktusów! Kapujesz? Kicham! Zmarnowane dwa dni! Całe dwa dni — złapał się za głowę. — Dowiedziałeś się chociaż, czy w tym czasie doktorowi nie stało się nic złego?
—  Nie...
—  Tak  myślałem  —  Jasiek  z  rezygnacją  machnął ręką. — Zakichane Kaktusy — jęknął całkiem żałośnie.
—  I   co  teraz  będzie?  —  usta  Dzidka  ułożyły  się w podkówkę.
—  Jeszcze pytasz?! — w Jaśka jakby wstąpiła nowa energia. — Musimy nadrobić stracony czas! Pryskaj! Ale zaraz! Ma się tu stawić całe wojsko.
—  Ale, Jasiu...
—  Jeszcze gdaczesz?! Pryskaj, bo...
Małego  nie  przestraszyła  niedopowiedziana   groźba. Wpadł koledze wpół słowa:
—  Ale doktor prosił, żeby dochować tajemnicy! — niemal wykrzyknął.
—  Wątpisz w to, że jej dochowamy?! — Jasiek aż poczerwieniał z oburzenia. — Ja ci mówię, że dochowamy! Inaczej nie będziemy się nazywać Kaktusy — grzmotnął kułakiem w pierś aż zadudniła.                           ^
—  Ale doktor...
—  Co jeszcze?! Tracimy czas!
—  Doktor nie wierzył, że możemy mu pomóc.
—  To  ty  powiedziałeś  mu  o  naszym  wojsku?!  — oczy Jaśka rzucały gromy. — Dzidek!
—  Chciałem jakoś pocieszyć doktora. Wiesz, wyrwało mi się...
Całkiem   niespodziewanie   Jasiek   wyszczerzył   zęby i nawet klepnął małego po ramieniu.
—  To i dobrze, że mu powiedziałeś — oświadczył.
— "Nic z tego nie rozumiem, najpierw się gniewasz, a teraz mówisz że dobrze.
—  Boś gapa.  Dlatego  dobrze,  że  doktor  Gold  zna    219
220
naszą tajemnicę,  a my  znamy jego.  Kapujesz?  Taka wymiana sekretów.
—  Myślisz więc, że ja nie zdradziłem doktora?
—  Chyba  nie...   —   Jasiek   jakby  się   wahał   przez chwilę. — Nie, nie zdradziłeś — dorzucił z przekonaniem. — A teraz pokażemy doktorowi, co potrafi nasze wojsko.
—  Kaktusy! — wykrzyknął radośnie Dzidek.
—  Tak,   Kaktusy   —   zgodził   się   zamyślony   nagle Jasiek. — Ganiaj po nich — przypomniał ze wzrokiem utkwionym w ścianę, jakby z niej chciał wyczytać, co zrobić z fantem, który przyniósł mu kolega.
Stąpając  na  palcach,  Dzidek   cichutko  zamknął sobą drzwi.
Nie minęło nawet dziesięć minut, kiedy wszyscy byli już na miejscu i milczeli przejęci ważnością chwili, Wtedy Jasiek powiedział:
—  No, Kaktusy, koniec zabawy. Zaczynają się spra> wy poważne.
Kiedy wybałuszyli oczy — cały czas traktowali prz cięż bardzo poważnie swoje wojsko — Jasiek w kilk1 zdaniach powiedział, o co chodzi.
—  O rany!  Bandyta,  niech  skoczę! ¦— wykrzyk: Szybki    pod    adresem    Herr   Pacurka,    podejrzanegi o szantażowanie starego doktora.
—  Biedny doktor — westchnęła Milka. Bysiek  nie   pisnął  słówkiem,   chwycił  się  tylko
głowę.
A wódz jakby nie dostrzegł tego ich osłupienia, al też przyjął je jako zgodę na wspólne działanie.
—  Musimy ustalić, kto jest tym, no... — utknął szanta...
—  Szantażystą — dopomógł Dzidek.
—  ...żystą, tak. A jak okaże się nim Herr Pacurek.!
—  Coś ty?! Co mu zrobimy?! — wyskoczył Szy
—  Jeszcze nie wiem co, ale coś wymyślimy. Nie minie go zemsta! Pacurka trzeba mieć ciągle na oku. Musimy wiedzieć, gdzie chodzi i z kim się spotyka. Jeśli na  przykład  pójdzie  na  Nową  Osadę,  gdzie  mieszka doktor, to wszystko jasne: nasz cholerny Pacurek chce z niego wyciągnąć forsę.
—  Ale nie możemy  przecież  śledzić  Herr  Pacurka przez cały czas. Chodzimy przecież do szkoły — zauważyła rzeczowo Milka.
—  Ja nie pójdę — odparł Jasiek. — Powiecie pani, że zachorowałem.
—  A jeśli Pacurek wyjdzie z domu po godzinie policyjnej? Co wtedy?
—  Nie łamcie się, ja go przypilnuję.
Jednak nie Jasiek wykrył, dokąd wyprawiał się Herr Pacurek po zapadnięciu zmroku. Na trop wpadł Dzidek.
A tak z ręką na sercu to i jemu pomógł przypadek, choć nie bez pomocy Polci-Kapelusik, którą żywo interesowało każde słowo wypowiedziane przez Niemca i każdy jego kVok.
Tego dnia, krzątając się przy kuchni, Połcia swoim zwyczajem zrzędziła pod nosem:
—  Dziad zatracony... Herod, Hitler przeklęty... Koszyka mu się zachciało! A poszołże won, psubracie... — dobiegały uszu Dzidka wyrzekania.
Wreszcie zainteresował się, kto jest przedmiotem Polcinych ataków.
—  A któż by, jak nie nasz Hitler, Lucyper przeklęty!  A jużci,  onże Pazurek!  — wyrecytowała  jednym tchem. — Różne rzeczy do domu znosi, a dziś o koszyk mnie prosił. Niedoczekanie jego!
Z największym zdumieniem usłuchała jednak próśb chłopca i sama zaniosła Niemcowi koszyk, o który prosił. Po powrocie nie zastała już Dzidka w mieszkaniu.
221
I
222
A  chłopca  tknęło   przeczucie,   że   paplanina  Połci-; Kapelusik naprowadzi go wreszcie na właściwy trop. Skoro Herr Pacurek znosi do domu różne przedmioty —  dziewczyna nie  wiedziała  dokładnie  jakie  — być może nie tylko jeden doktor Gold jest przez niego szykanowany. Dzidek musiał to dokładnie sprawdzić. Nie. udało się Jaśkowi, Bysiek, Szybki i Milka także niczego] nie  wypatrzyli,  może  więc  do  niego  uśmiechnie  się| szczęście.
Dzidek prędko zbiegł po schodach i niczym wicherl wtargnął do mieszkania Szybkiego. Bez jednego słowa] wyjaśnienia wyciągnął go do sieni, gdy wtem na scho-j dach zadudniły kroki.
—  Pacurek?  O rany — szepnął Szybki i obydwajj jednym susem wypadli na podwórze.
—  Jestem   na   tropie   —   odparł   Dzidek,   gdy   jużj ukryli się za węgłem. — Pomożesz mi go śledzić?
—  Jasne! O rany, już nadchodzi.
Niemiec w swoim nieodłącznym tyrolskim kapelusi-1 ku mocno wybijał krok podkutymi trzewikami o wy-j sokich sztylpach. Pod pachą trzymał skórzaną teczkę! pokaźnych rozmiarów. W drugiej ręce niósł wiklinowy! koszyk pożyczony od Polci-Kapelusik. Gdy trzasnęła] za nim furtka puszczona z rozmachem, chłopcy wysko- j czyli zza węgła.
—  Poszedł w stronę Lwowskiej — stwierdził Szyb-] ki. — I co dalej? — rwał się do czynu.
—  Pójdziemy za nim, niech się tylko trochę oddali.!
—  Trzeba bardzo uważać. Niech skoczę, może nas] łatwo zauważyć.
—  Niedługo całkiem się ściemni, ale uważać trzeba. I Jasiek mówił, że jego Pacurek już skapował rano, podj urzędem. Nie możemy mu leźć w oczy, bo się domyśli| że go obserwujemy.
Odczekali jeszcze z minutę i gdy sylwetka Niemcl
zaczęła się rozmazywać w półmroku wczesnego zimowego popołudnia, skoczyli do przodu, wykorzystując osłonę płotów. Byli już przy poczerniałej ze starości kuźni, kiedy Herr Pacurek skręcił w ulicę Lwowską.
—  O rany! Ale mamy szczęście —- wyszeptał Szybki. — Idzie prosto na Nową Osadę.
—  Za nim! — komenderował Dzidek. — Teraz za nic nie możemy go stracić z oczu.
Po chwili miny chłopców wydłużyły się: Niemiec nie uszedł daleko. Tuż przed Orlą przekroczył jezdnię i zatrzymał się przed parterowym domkiem z poszarzałego drewna. Obejrzał się w lewo, w prawo, potem za siebie i energicznym krokiem ruszył ku krzywemu gankowi.
Gdy zniknął za drzwiami domku, chłopcy spojrzeli po sobie do reszty zaskoczeni.
223
224
—  O rany, klops — miauknął Szybki. — Jakboga-noga, znowu wyprowadził nas w pole.
—  Cierpliwości — próbował pocieszać Dzidek. Jego rozczarowanie  było  jeszcze  większe.  Przecież  minutę temu dałby głowę, że Pacurek zmierza prosto do doktora Golda.
Oparci plecami o płot, stali chłopcy w milczeniu może kwadrans. Mrok gęstniał, a ziąb zaczynał się im dobierać do skóry.
—  Spływajmy, niech skoczę — radził Szybki, który nigdy  nie  grzeszył  zbytnią  wytrwałością,  gdy  nagle drzwi w ganeczku skrzypnęły cicho.
—  Uwaga! — wydyszał w podnieceniu Dzidek. Ale zamiast Pacurka na ganku pokazał się niepokaź-
ny chłopaczyna w przydługiej, pewnie ojcowskiej, marynarce i szybkimi krokami ruszył ku Nowej Osadzie. Dzidkowi wydało się przez chwilę, że jego ramię przecina białe pasemko opaski.
—  Szybki,   to   pewnie   Żyd.   Widziałeś   opaskę?   — próbował się upewnić.
—  Chyba widziałem. O rany, ale co z tego?
—  To, że Pacurek mógł go wysłać jako posłańca.
—  Coś ty?  To  całkiem możliwe,  jakboganoga!
—  Leć za nim! Trzeba to koniecznie sprawdzić, Ja tu popilnuję.
—  Już mnie nie ma!
—  Tylko uważaj,  nie  przestrasz  tego  chłopaka,  bo nic ci nie powie.
—  Jasne!  Niech  skoczę,  poradzę  sobie!  —  Szybki pomknął jak strzała.
Nie minęło dziesięć minut, gdy był już z powrotem. Dyszał ciężko i stroił ważne miny.
—  Dzidek, o rany — wyrzucił z siebie. — Miałeś rację, Niemiec posłał tego chłopaka, jakboganoga, Niemiec!
—  Nasz Niemiec?! Pacurek?
—  Ten  chłopak  nie   wiedział,   jak  on  się  nazywa, a ja... O rany, zapomniałem zapytać, jak wyglądał!
—  To nic. Powiedz, do kogo posłał tego małego.
—  Do jakiegoś Abrama, sklepikarza...
—  Myślałem, że do doktora...
—  Do doktora też! Niech skoczę! Tylko Abram i jeszcze ktoś drugi... O rany, znowu nie pamiętam! Więc Abram i ten, co nie pamiętam, mieli przyjść dziś do Pacurka. Doktor i jeszcze jakichś dwóch dopiero jutro.
—  Dokąd mają przyjść?
—  Do tego domku.
—  Nie wiesz, po co oni tu przychodzą? — głos Dzid-ka  drżał  ze  zdenerwowania.  —  Czego  chce  od  nich Herr Pacurek?
—  Wszystko wiem! Niech skoczę, wszystko mi ten chłopak powiedział.
—  I jesteś pewien, że w tej  chwili doktorowi nic jeszcze nie grozi?
—  Ten  chłopak  z  opaską  mówił,  że  na  razie  nic. Doktor ma przyjść tu dopiero jutro.
—  No to biegiem! Walimy do Jaśka. Wysłuchawszy obydwu kolegów Jasiek uścisnął im
ręce.
—  Dobra jest, Kaktusy — zatarł dłonie. — Nareszcie go mamy! Mamy teraz pewność, że ten cholerny Pacurek bierze okup od Żydów.
—  Od Abrama srebrne świeczniki.  Od innych  dywany i obrazy — wtrącił Szybki.
—  Tak,  i   pieniądze  —  ciągnął  Jasiek.  —  Wiemy też, że obiecuje za to zwolnienie od robót.
—  Ale  tamten  chłopak  z  opaską  mówił,  że  jeden taki, co się już okupił, chodzi i tak na roboty. Niech skoczę, tak mi mówił.         ,
—  Stąd wniosek, że trzeba ostrzec doktora.
15 — Kaktusy
225
—  Jasne! Niech się nie da nabić w butelkę.
—  Kto pójdzie do doktora? — zapytał Dzidek.  —¦ Może ja?
—  Nie, ja pójdę — zdecydował stanowczo Jasiek. — Wy już swoje zrobiliście.
—  Chłopaki,   ja  skoczę!   —   zapalił  się   Szybki.   — Jasiek, ty obiecałeś ukarać szkopa! Jakboganoga, obiecałeś.
—  To kiedy indziej. Teraz trzeba gonić do doktora. I ja to zrobię. Wiem, jak mu pomóc, radziłem się ojca.
Do godziny policyjnej nie pozostało więcej niż pół godziny, kiedy wódz Kaktusów zapukał do drzwi mieszkania   doktora   Golda.   Uderzenia   zadudniły   głucho-w pustej,  jakby wymarłej  sieni.  Drzwi  ani  drgnęły. Zastukał powtórnie i dopiero wtedy z wnętrza miesz- ¦, kania   dobiegł   chłopca   cichy,   wyraźnie   wystraszony szept:
—  Kto tam?
—  Przyjaciel, panie doktorze. Jasiek... Zgrzytnął  zamek  i  drzwi  uchyliły się  nieznacznie,
ukazując czujne oczy staruszka. Poznawszy gościa, bez słowa zapraszał do środka. Gdy chłopiec wszedł, pchnął lekko drzwi.
—  Co cię do mnie sprowadza?  — spytał,  bacznie lustrując zmieszaną  twarz chłopca.  — Późno  już  — rzucił okiem na zegar z kukułką.
—  To nic — odparł Jasiek niepewnie. — Musimy pójść, panie doktorze.
—  Ktoś zachorował?
—  Nie... Ale iść trzeba.
—  Nic z tego nie rozumiem. Zapewniam cię, że nic a nic.
Chłopiec  do reszty spłoszył się  pod  przenikliwym  spojrzeniem staruszka.
—  My wszystko wiemy... — wymamrotał pozornie bez związku.
—  Wciąż mówisz zagadkami.
—  Panu doktorowi grozi niebezpieczeństwo! — wykrzyknął chłopiec, a widząc, że twarz doktora blednie, recytował jednym tchem: — I pan o tym wie! Herr Pacurek... Szan... tego... No, szan...
Doktor bladł coraz bardziej.
—  Więc Dzidek nie dotrzymał obietnicy i wszystko powiedział  —  szepnął  łamiącym  się  głosem.  — Nie sądziłem...
—  Dzidek długo milczał — jprzerwał chłopiec, czując, że wraca mu pewność siebie. — Myśmy się sami dowiedzieli  najważniejszego.  Wiemy,  że  był  tu  dziś u pana jeden chłopak z opaską. I że jutro ma pan zanieść pieniądze na Lwowską.
Twarz doktora przybrała teraz barwę kartki papieru.
—  Boże drogi! — szepnął. — To jakieś czary. To niemożliwe... Skąd wy wszystko...
—  Śledziliśmy Herr Pacurka. My, Kaktusy... A pana doktora nie zostawimy samego. Trzeba uciekać!
Staruszek podszedł do chłopca i przycisnął jego głowę do swej wątłej piersi.
—  Dziękuję tobie i wam wszystkim — mówił wzruszony. — Ale mnie już nie trzeba pomocy. Kazałem posłańcowi, by powiedział temu Niemcowi, że więcej nie dostanie ani grosza.
—  Co?! — Jasiek skoczył jak oparzony. — powiedział pan to temu chłopakowi?!
—  Tak, jemu. On miał przekazać moje słowa Niemcowi.
—  To znaczy, że już przekazał! Panie doktorze, trzeba w tej chwili uciekać!
Cała postać doktora — opuszczone wzdłuż ciała rę-
227
ce, zgarbione plecy, lekko drżące kolana — wskazywały rezygnację.
—  Nie mam dokąd iść — powiedział sucho.
—  Do nas! Mój stary się zgodził. Kazał pana przyprowadzić.
Doktor jeszcze się wahał. Jego zaczerwienione oczy podbite sinogranatowymi workami były głęboko zamyślone.            **
—  Prędko!  — przynaglał  chłopiec. —  Gdzie  pana palto?! A kapelusz?
Raptem drzwi zadudniły od niecierpliwego łomotu. Doktor skamieniał.
¦— Klucza nie przekręciłem — wyszeptał.
Na szczęście chłopca nie opuściła zimna krew. Jednym susem skoczył do okna i otworzył je silnym pchnięciem. Doktor bezwiednie postąpił za Jaśkiem. Już go chwyciły silne ręce chłopca i podsadziły na parapet. W ułamku sekundy zniknął w ciemności. Teraz Jasiek stawiał nogę na parapecie, gdy drzwi znowu zadygotały od uderzeń. Nagle czyjaś ręka energicznie szarpnęła klamkę. To wystarczyło, by Jasiek zawahał się na mgnienie oka i zamiast skoczyć w ciemność podwórza, skrył się za zasłoną. Gdy przesuwał się za szafę stojącą w rogu pokoju, dom wypełniły już po sam sufit niemieckie wrzaski i przekleństwa. Zastygły w bezruchu z łatwością poznawał skrzekliwy głos Herr Pacurka. Właśnie Niemiec dopadł rozwartego na oścież okna i wołał ile tchu w piersiach:
—  Halt! Halt! Jude! Jude! Halt!
Naraz widocznie opamiętał się, bo zatrzasnął okno z hukiem i miotając się nerwowo po pokoju klął i złorzeczył znacznie ciszej. Kopnął krzesło, rozwalił drzwi szafy, z piekielnym rumorem strącił ze stołu jakieś przedmioty. 228        — Zapłacisz  mi,  parszywy   Żydzie!   Nie  uciekniesz
daleko! Już ja ciebie dostanę, bandyto! — wyrzucał z siebie nienawiść ochrypłym głosem.
W pewnej chwili przystanął, splunął kilkakrotnie i ciężkim krokiem ruszył ku drzwiom. Dopiero ich stuknięcie o futrynę wyrwało z piersi Jaśka westchnienie ulgi.
Teraz pojął, w jak wielkim był niebezpieczeństwie. Jeszcze nie wierzył, że w końcu uniknął spotkania oko w oko z Herr Pacurkiem. „To by dopiero był bal" — aż się wzdrygnął. Żeby przynajmniej doktor uszedł cało, to fraszka, że sam najadł się strachu, od którego koszula przylgnęła do grzbietu.
Odczekał jeszcze z pięć minut i skulony za kotarą wysadził za okno czubek głowy. Na podwórzu było cicho i pusto. Zwinnym susem przesadził parapet i przemknąwszy przez podwórze wypadł na ulicę. Z trudem zwolnił krok, aby pośpiech nie wydał się komuś podejrzany.
Wkrótce był już na Lwowskiej. Jeszcze tylko kilkadziesiąt metrów do Orlej, a potem prosta droga do Zaułka. Tędy musiał niedawno iść doktor Gold... Jasiek nie bez dumy myśli o sobie i kolegach: ,,A jednak Kaktusy pokazały, co potrafią! Uratowały starego doktora! W ostatniej chwili, ale jednak mu pomogły. Kochane Kaktusy."
Raptem na chłopcu cierpnie skóra. Bliziutko, tuż, tuż za jego plecami powtarza się trzykrotnie złowrogie zawołanie:
—  Halt! Halt! Halt!
Następuje szczęk zamka i znowu chrapliwe słowa:
—  Hande hoch!
Jasiek staje jak wrośnięty w ziemię. Bezwiednie unosi ręce nad głową. Niemcy już są przy nim: czuje szybkie, nerwowe dotknięcia dłoni. Przebiegają po kieszeniach, po kurtce, po spodniach. Coś twardego uciska
229
230
żebra. „To lufa" — zdążył jeszcze pomyśleć, gdy ciężka pięść zwaliła go na ziemię.
Sami podnieśli go i postawili na niepewnych nogach. Ujrzał trzy rosłe postacie w szarozielonkawych płaszczach z ciemnymi kołnierzami. Hełmy. Karabiny pochylone do strzału. Żandarmi. Wystarczyło bladego światła latarni, by dostrzec grymas wściekłości na ich twarzach. Mimo to Jasiek odetchnął, jakby mu się zrobiło lżej. „Lepsi ci zbóje niż spotkanie z Pacur-kiem" — pocieszył sam siebie. Przedwcześnie, bo oto jeden z Niemców ryknął mu w twarz:
—  Co tu robisz, szczeniaku?!
—  Wracam do domu — wyjąkał, czując dopiero teraz, że coś ciepłego spływa mu po wargach.
—  Godzina policyjna minęła! — od wrzasnął Niemiec. — Pójdziesz do aresztu! Tam cię nauczą rozumu — kosy uśmiech rozciągnął nieco jego wąskie usta, gdy pięść znowu spadła na chłopca. — Hans — skinął na jednego z żandarmów.
—  Jawohl, Herr Feldfebel!
Ten nazwany feldfeblem zaszprechał krótko, chrapliwie. Jasiek nie rozumiał ani jednego słowa.
—  Jawohl!  — żandarm  o  imieniu Hans  popchnął chłopca brutalnie. — Los, looos — ponaglał do pośpiechu. Gdy stracili z oczu feldfebla, milczał już do końca drogi.
Minęli przejazd kolejowy, za kinem skręcili w wąską uliczkę koło kościółka i Jaśka ogarnęło przerażenie, jakiego nigdy jeszcze nie doświadczył. „Ten milczek prowadzi mnie w pole". Uszli jeszcze kawałek. „Dokąd mnie wlecze? Dokąd? Dokąd?" Nie chciał dopuścić myśli, że przecież w polu Niemcy rozstrzeliwali. Ostatnie domy pozostały już za nimi. Szli prosto na kępę drzew. Gdy ją minęli, Jasiek zrozumiał, dokąd go wiedzie milczący żandarm.
Kilkadziesiąt metrów przed nimi, jakby nieco w dole, widniał masyw Rotundy oświetlony rozkołysanym odblaskiem żarówek. „Tam teraz więzienie" — stwierdził Jasiek z mieszanymi uczuciami. Przed chwilą drżał na myśl o czymś gorszym, teraz bał się zamknięcia w czerwonych murach. „Więzienie. Więzienie..." — nie mógł myśleć o czymkolwiek innym.
Wkrótce stanęli przed wysoką bramą z masywnych bierwion, którą wieńczyła sieć z drutu kolczastego. Żandarm wymienił kilka słów z wartownikiem, po czym ten pchnął furtkę i chłopiec znalazł się na okrągłym dziedzińcu, pokrytym brudnym, udeptanym śniegiem. Seria kopniaków pchnęła go do drzwi jednej z cel, równo rozmieszczonych w kręgu murów. Gdy
231
drzwi zatrzasnęły się z łomotem, Jasiek poczuł dotknięcie czyjejś ręki.
—  Zróbcie mu miejsce,  panowie —  usłyszał przyciszony głos.
Zaszeleściła słoma.
—  Połóż się między nami — zachęcał ten sam głos. — Tu można zamarznąć. I cicho bądź, bo Szwaby nie żartują.
Tej nocy Jasiek prawie nie zmrużył oka. Najpierw leżał w bezruchu i ciszy, jeszcze oszołomiony wydarzeniami wieczora i targany niepokojem o los starego doktora. Czy zdołał ujść cało i bezpiecznie przemknąć ku Zaułkowi jeszcze przed nastaniem godziny policyjnej? Czy może 'tak jak i on, Jasiek, wpadł w łapy Niemców? Potem bezwolnie wsłuchiwał się w oddechy śpiących. Jedne szeleściły równomiernie, inne były charczące, urywane. Raz po raz ktoś jęknął, rzucił przez sen jakieś imię, zakrzyknął trwożnie. Ani na chwilę nie cichł ciężki, szarpiący nerwy kaszel.
W miarę upływu czasu narastał ziąb i ludzie tulili się podświadomie do siebie. Gdy ktoś zmieniał pozycję, przewracając się na drugi bok, inni jak na komendę czynili to samo. Przez półokrągłe, zakratowane okno bez kawałka szyby, umieszczone na wysokości głowy człowieka, ciągnęły mroźne powiewy.
Cela miała wygląd zwykłej, tyle że wysoko i łukowato sklepionej piwnicy. Nie było w niej śladu podłogi, tylko mocno ubite, połyskujące szronem klepisko. Jasiek nie dostrzegł w niej żadnego sprzętu. Wzdłuż ścian rozrzucona była jedynie słoma, na której leżały rzędem szare, pokurczone postacie. Sam czuł twardość tego legowiska: słoma była mocno wygnieciona i niemal że zmielona na sieczkę. Od bocznych ścian celi wiodły  wąskie,  może  dwumetrowej   długości  koryta-
rzyki. Zdumiał się, że nie miały żadnych drzwi czy innych zabezpieczeń; prowadziły do identycznych cel.
Jeszcze przed świtem w takim właśnie korytarzyku pojawił się jakiś mężczyzna.
—  Wstawajcie — powiedział stłumionym głosem. — Zaczynają otwierać pierwsze cele.
Wśród narzekań i westchnień ludzie zaczęli wstawać z barłogu. Szczękali zębami, z trzaskiem przeciągali zesztywniałe ramiona, próbowali wyprostować zziębnięte krzyże.
—  Cholera, trzeci dzień będę nie ogolony — rzucił w powietrze mężczyzna w kapeluszu naciągniętym prawie na oczy.
—  Skąd wziąć wody? — odpowiedział pytaniem ktoś inny.
—  Co tam woda! Zdechnę bez papierosa — narzekał jakiś namiętny palacz w cyklistówce.
—  Bierzmy  się  do  sprzątania —  wtrącił  człowiek, który spał obok Jaśka. — Wczoraj  dostałem w gębę od esesmana. Na klepisku nie może być ani zdziebełka słomy.
Jedni zaczęli strzepywać okruchy słomy z ubrań. Inni podmiatali ją na legowisko czapkami lub na pręd-ce sporządzonymi wiechciami. Mężczyzna, który zachęcał do sprzątania, ujął teraz Jaśka za ramię.
—  Jestem starszym celi — przedstawił się. — Szwaby mnie, cholera, zrobili — wyjaśnił. Dopiero  w tej chwili przyjrzał się chłopcu uważniej. — Toś ty jeszcze dziecko, cholera! Jak tu trafiłeś?
—  Złapali mnie po godzinie policyjnej.
—  Cholera,   i   to   wystarczyło   do   zamknięcia?   Na pewno nic więcej nie przeskrobałeś?
—  Nic.
—  Niech   ich  diabli,   cholera!   Musisz  się   trzymać, z nikim tu nie żartują.
233
234
W tej chwili zgrzytnęła zasuwa i starszy celi krzyk nął donośnie:
—  Zbiórka! Baczność!
W oka mgnieniu więźniowie zastygli w dwuszeregu, a ciężkie drzwi odskoczyły wpuszczając falę mroźnego powietrza.
—  Raus! Wychodzić! Los, los! Biegiem! — wrzasnął esesman i dwuszereg, jak pod uderzeniem bicza, ruszył na okrągły dziedziniec.
Brnąc w śniegu powyżej kostek i ciężko oddychając, biegli kłusem wzdłuż murów starej prochowni. Esesmani pokrzykiwali gardłowo. Starszy celi powtarzał cicho:
—  Lewa, lewa, panowie. Trzymać nogę, równo, równo, bo znowu będą bić. -Lewa, lewa...
Po trzech okrążeniach dziedzińca gromkie „halt" zatrzymało wszystkich w miejscu. Barczysty Niemiec, ze srebrnymi naszywkami na kołnierzu, podszedł do szeregu i rękojeścią grubego harapa poprawiał postawę niektórych więźniów. Grzmocił po wystających brzuchach, kazał prostować zgarbione plecy, brutalnie podbijał niedostatecznie podniesione podbródki.
—  Polskie świnie — pokrzykiwał.
Jeszcze zaszedł od tyłu i rozdawał kopniaki.
—  Padnij!   —   krzyknął   nagle   i   wszyscy   runęli w śnieg.
Kilku starszych wiekiem mężczyzn spóźniło się o ułamek sekundy. Tych podniósł smagnięciem bicza i przegonił po bieżni. Znowu położył na śniegu. Leżeli tak parę minut, nim znowu poderwał wszystkich na nogi. Po chwili znowu padli na komendę. Teraz kazał się czołgać. Gdy tylko ktoś nie nadążał lub łamał szereg, kopał podkutym butem albo walił przez plecy harapem. Jaśka nie oszczędzał ani nie wyróżniał specjalnie.
Całkiem jakby nie widział, że wśród więźniów jest dziecko.
Jeszcze trzy razy okrążyli dziedziniec, który z każdym następnym krokiem wydawał się coraz większy i większy. Gonili resztkami sił, gdy nareszcie zapędzono ich do celi, która obecnie wydała się chłopcu przytulnym zaciszem. Na plac pędzono teraz mieszkańców następnych piwnic.
Tymczasem nieco pojaśniało i Jasiek po raz pierwszy w świetle dnia ujrzał twarze więźniów. Wszystkie były szare, zarośnięte, jakby wymięte i pomarszczone. Większość ludzi stała oparta plecami o oszroniony mur i ciężko oddychała. Siwiutki starzec osunął się z wolna po ścianie i znieruchomiał na kolanach. Tylko siwa para oddechu świadczyła, że żyje.
Do chłopca znowu podszedł starszy celi.
—  To  dopiero  przedsmak tego,  co  oni potrafią — powiedział i wyciągnął rękę z plikiem jakichś papierów.
Chłopiec zrobił wielkie oczy.
—  Weź to — wyjaśnił mężczyzna. — Włóż między koszulę i kurtkę.
—  Ale po co? — Jasiek nic jeszcze nie rozumiał.
—  Papier chroni przed wiatrem, a i uderzenia złagodzi. A tymi natłuszczonymi papierami — wyjął zwitek z kieszeni -— owiń sobie skarpety. Inaczej szybko odmrozisz stopy.
Jasiek prędko uczynił, co mu poradzono i z miejsca poczuł, że jest mu cieplej. Podziękował mężczyźnie uśmiechem.
—  No widzisz, od razu lepiej. Sami sobie musimy tu radzić, bo inaczej klapa. Na jedzenie od Szwabów też nie ma co liczyć. Ostatni raz jedliśmy przedwczoraj.  Jak nie podeśle  czegoś  Czerwony Krzyż,  będzie całkiem kiepsko.                                                              235
236
— Często   tak   ganiają?   —   zapytał   ośmielony   już Jasiek.
-— Potrafią  i  pięć  razy  dziennie.  A  jeśli  ktoś  im i wpadnie  w oko,  to i częściej.  Jednemu,  co rwał przodu przed innymi, włożyli do rąk bryłę lodu i przepędzili dokoła parę razy, aż mało ducha nie wyzionął. Innemu  kazali   biegać  ze  śpiewem.   Trzeba  cholernie uważać: nie spieszyć się, ale i w tyle nie zostawać.
Wkrótce po tym, gdy mieszkańcy ostatniej z cel| zakończyli „zaprawę poranną", nastała cisza. Nie na] długo jednak. Rozległ się warkot silnika, a kiedy ucichł,] przed główną bramą usłyszeli niemieckie wrzaski. Od-| skoczyła furtka i do wnętrza starej prochowni runęła j zbita ciżba popychanych kolbami więźniów.
W  kaszkietach  i  maciejówkach,  w  eleganckich  je-*] sionkach i szarych burkach, z walizkami i z węzełkar z kawałka lnianej płachty — przepychali się i rwalij do przodu byle dalej od esesmańskich batów i kara-] binów. Rejestracja nowo przybyłych postępowała szyb-l ko.  Po  rewizji  ustawiono  ich  w  dwuszeregu.   Padła wrzaskliwa komenda i dwójkami ruszyli biegiem wokół placu. Uginali się pod ciężarem bagaży,  przysta- i wali jakby nie mieli już sił postąpić następnego kroku.; Goniły ich  uderzenia,  niemieckie  wrzaski  i  śmiechy.| Po trzech okrążeniach zapędzono wszystkich do cel.
Tylko naprzeciw bramy pozostała skulona postać szczupłego mężczyzny o włosach bielszych od śniegu*! na którym leżał. Obok niego dwie walizy.*Rosły eses-| man pociągnął go za nogi, a następnie uniósłszy niczyr. jakąś lalkę, lekką jak piórko, wrzucił na ciężarówki i odjechał.
Do celi Jaśka  wrzucono  trzech  nowych  więźniówj Dzięki nim wszyscy od biedy opędzili pierwszy, naj<i bardziej dotkliwy głód. Chłopcu jeszcze nigdy nie sma-jj
kował tak bardzo kawałeczek czerstwego chleba z ćwiartką cebuli.
Już myślał, że Niemcy zapomnieli o jego istnieniu — dotąd nikt go o nic nie pytał. Ale koło południa do celi wpadł wartownik. Dostrzegł, że jeden z mężczyzn tkwi przy zakratowanym oknie i z miejsca zagroził, że będą strzelać do wyglądających na zewnątrz. Za karę wypędził wszystkich na bieżnię, tylko jednego Jaśka zabrał ze sobą.
Zawiódł go przed groźne oblicze esesmana, który kołysał się na krześle, wystukując nahajką rytm jakiejś melodii na blacie stołu. Na widok chłopca przerwał tę czynność, zapisał jego nazwisko, imię, adres, po czym z obojętną miną zaczął się znowu kiwać. Jasiek stał z krtanią ściśniętą strachem, czując, że teraz nastąpi najgorsze. I nie omylił się.
Niemiec skoczył nagle z krzesła na równe nogi, ukazując cały ogrom swej atletycznej postaci.
—  Skąd  się   tu   wziąłeś,   bydlaku?!   —   ryknął,   aż wysokie sklepienie odpowiedziało echem.
Lęk i zaskoczenie odebrały chłopcu zdolność mówienia.
—  Mów! Mów, bandyto! — Niemiec grzmotnął pejczem w stół. Sklepienie odezwało się wystrzałem z karabinu.
—  Przyprowadzili mnie wczoraj... żandarmi... — wyjąkał Jasiek.
—  Idioto!   Polski   debilu!   —   Esesman   pokraśniał z wściekłości. Jego harap ciął chłopca przez plecy. — Za co cię tu wsadzili?! — znowu zaryczał.
—  Wracałem do domu...  po godzinie policyjnej...
—  Łżesz!  Łżesz!  — Nowe,  piekące żywym ogniem smagnięcie batoga. — Mów natychmiast, co masz na swoim parszywym sumieniu! No mów!!!
' — Nic nie zrobiłem...
237
I
238
Niemiec zagryzł usta. Wolno, przerażająco wolno okrążył swego więźnia i ujął go za brodę. Ścisnął z całej siły, aż chłopcu łzy zakręciły się w oczach.
—  Teraz powiesz? — syknął złowieszczo.
—  Nie kłamię... Szedłem tylko po godzinie policyjnej. Ja niczego złego...
Pchnięcie pięści wielkiej jak patelnia rzuciło chłopcem o ścianę. Podświadomie osłaniał głowę przed razami pejcza. Do uszu docierały tylko strzępy wrzasków esesmana.
—  Polska świnia... Bandyta... Ja cię... Wstawaj! Gdy  nadludzkim  wysiłkiem   dźwignął  się  na  nogi,
ujrzał Niemca stojącego za stołem. Gwizdał cicho jakąś melodyjkę i dwoma szybkimi ruchami obsadki przekreślał kartkę, na której poprzednio zapisywał jego personalia.
Później współwięźniowie powiedzieli mu, że to skreślenie może oznaczać dwa rozwiązania: albo go puszczą wolno, albo może spodziewać się czegoś najgorszego.
Całe dwa dni przyszło mu czekać na rozwiązanie za-
gadki własnego losu. Jeszcze nigdy w życiu Jaśka dwa dni nie wlokły się tak ślamazarnie.
Gdy popchnięty kopniakiem wartownika znalazł się już za bramą starej prochowni, gonił ku miastu jakby mu skrzydła wyrosły. Ani razu nie obejrzał się ku czerwonym murom Rotundy. Spuścił wzrok mijając grupę zapłakanych kobiet, które z bezpiecznej odległości patrzyły na złowrogi masyw. Uciekał, choć bez trudu domyślił się w tych kobietach żon, matek i sióstr więźniów.
Po raz pierwszy w prawie dwunastoletnim życiu Jaśka pokonał strach.
Zdyszany nie mniej od maratończyka, który po morderczym biegu osiąga nareszcie upragnioną metę, Jasiek wpadł na podwórko przy Zielonej ulicy. Przystanął na moment, jakby zdziwiony, że nikt go nie wita. Mimo wyczerpania czuł się szczęśliwy i lekki. Tak lekki, jakby przefrunął zaklęty krąg murów starej prochowni. Jeszcze nie wierzył, że te straszne trzy dni i noce pozostały poza nim.
Nagle zadudniło na schodach i Dzidek — mimo mrozu w rozpiętej kurtczynie — wpadł w jego objęcia.
—  Jasiu, Jasiu — szeptał z przejęciem, jakby witał kogoś powracającego z zaświatów. — Wróciłeś, Jasiu.
A w pamięci Jaśka ożyło w tej chwili pytanie, dręczące go przez wszystkie okropne godziny spędzone w Rotundzie.
—  Co z doktorem?! — wykrzyknął. Mały wyraźnie się zmieszał.
—  Jak to co! — zapytał z głupia frant.
—  Dzidek! Zdumiałeś?!  Pytam,  czy uciekł Pacur-kowi!
—  Uciekł... — chłopiec spuścił oczy.
—  I jest u mojego starego?! Dzidek milczał.
239
240
—  No mów! Zatkało cię?! Doktor jest u nas?!
—  Był.
—  Co? Co to znaczy. Dlaczego mówisz „był"?
—  Bo... Bo już go nie ma. Jasiek potrząsnął kolegą.
—  Mów, do diabła! Co się stało?  Dlaczego nie doktora? Niemcy go złapali? — sypał pytaniami.
—  Nie złapali go. Doktor sam poszedł.
—  Sam?! Zgłupiałeś! Dlaczego?!  Kiedy?
—  Poszedł  wczoraj. Powiedział  twojemu  tatusiowi, że nie chce się dłużej ukrywać. I że nie potrafi żyć w takiej niepewności, czy coś takiego.
—  Ale  dlaczego?  Dlaczego?  —  Jasiek  chwycił  się za głowę.
—  Doktor mówił, że czuje się gorzej od zaszczutego zwierzęcia. Poszedł zgłosić się do pracy. I płakał... Płakał, Jasiu, że to przez niego ciebie złapał Pacurek.
—  Ale mnie złapali żandarmi — wodzowi Kaktusów zaparło dech.
—  Nie wiedzieliśmy o tym!
—  Tak, bo i skąd mogliście wiedzieć?!
—  Nic  a nic  nie  wiedzieliśmy  o  tobie.  Twój   tata i wujek Hipolit chodzili nawet do Herr Pacurka.
—  Co?! Pewnie się wygadali!
—  Nic nie powiedzieli, bali się i o doktora, i o ciebie. Próbowali tylko wybadać Herr Pacurka, czy nie słyszał czegoś o tobie. Ale on widać naprawdę nic nie wiedział,  choć my wszyscy byliśmy  pewni,  że tylko tak udaje.
—  Nie udawał!
—  Teraz wiem, że nie udawał. Ale wtedy, gdy ni« wróciłeś na noc do domu, nikt nie spał ze zmartwienia. A doktora zatrzymaliśmy siłą.
—  No, a co ten cholerny drań Pacurek?
—  Obiecał twojemu tacie i wujkowi,  że dowie
o ciebie. A gdybyś był aresztowany, pomoże w uwolnieniu.
—  O  choroba! — Jasiek splunął pod stopy. — To Pacurkowi zawdzięczam zwolnienie z Rotundy!
—  Siedziałeś w Rotundzie?! — Dzidka aż zatchnęło na chwilę. — To straszne! Opowiedz...
—  Kiedy indziej. Mów, co z tym draniem Pacur-kiem.
—  Obiecywał, ale chyba palcem nie kiwnął za tobą.
—  Skąd wiesz?
—  Na drugi dzień wujek Hipolit i twój tata poszli do niemieckiej policji prosić o jakąś wiadomość o tobie. Tam im powiedzieli, że jesteś aresztowany. Wtedy wujek powołał się na Herr Pacurka, ale żandarmi powiedzieli, że żaden Niemiec o ciebie nie pytał.
—  Całe szczęście — odetchnął Jasiek. — Za nic nie chciałbym wolności od tego bandyty!
—  Zawdzięczasz  uwolnienie  swojemu  tacie.  Wujek opowiadał, że bardzo płakał w gabinecie niemieckiego oficera.
—  Biedny taita — westchnął Jasiek. Znowu złapał się za głowę. — Dzidek, mów dalej, co z doktorem!
—  Wujek Hipolit i mój tata chodzili dziś do niego. Nie było go w domu, a sąsiedzi powiedzieli, że jeszcze przed świtem poszedł do pracy i zabrał łopatę.
—  Co taki staruszek może zrobić?
—  Wujek mi mówił, że Żydzi drogi oczyszczają ze śniegu.
—  Biedny doktor.
—  Widzisz, zapomniałbym! Doktor odchodząc prosił, żebyśmy już do niego nie przychodzili. Mówił, że to teraz bardzo niebezpieczne. I dla nas, i dla niego. Wymógł nasze słowo.
—  Wszystko  na  nic  —  Jasiek  pochylił  głowę.  —
A już myślałem, że się udało.                                             241
16 — Kaktusy
XIII
WYPRAWA PO JODŁOWE DRZEWKO
Pierwszy dzień ferii zimowych zaczął się dla Dzidka fatalnie.
Mama cierpiąca ostatnimi czasy na bezsenność, wstała bardzo wcześnie i krzątając się po mieszkaniu trafiła na porzucone w kącie buciki syna. Były w opłakanym stanie: obcasy zdarjte, zelówki odstające, cholewki pastowane nie wiadomo kiedy, wyschnięte. Dostał więc straszliwą burę i co gorsza, zdawał sobie spra wę, że na burę zasłużył.
W domu działo się bowiem coraz gorzej. Ojciec zarabiał grosze, matka wyprzedawała różne przedmioty. Zniknął ze ściany wielki zegar z wahadłem, piękne kapy z łóżek. Wczoraj handlarz zabrał porcelanowy serwis do kawy, ocalały jakimś cudem z wrześniowego rabunku. Posiłki stały się skromne, a Polcia-Kapelusik wyrzekała coraz częściej, że przyjdzie im żyć o jednej zupie.
Robiła, co mogła, by było co włożyć do garnka, ale nie miała szczęścia  do  chlebodawczyni.   Dziś  dostała za swoje wkrótce po Dzidku. 242       Spory indor, leżący do tej pory spokojnie pod ku-
chennym stołem, zagulgotał przejmująco w momencie, kiedy weszła pani Centowa.
—  Zachciało się Połci indyka? — zapytała oschle.
—  Zachciało, nie zachciało. Przyniósł gospodarz, znaczy Sępiński, i powiada, że sprzeda tanio, to kazałam zostawić. Idą święta, trzeba coś jeść — zamyśliła się na krótko. — Obfitym jadłem i napitkiem najlepiej uradujesz Nowonarodzonego — mawiał ksiądz prałat z Nowogródka.
—  Znowu zaczynasz swoje?! Ja dłużej nie wytrzymam! A skąd brać pieniądze?
—  Po dniach chudych nastaną tłuste — mawiał...
—  Przestań, dziewczyno, czerpać ze skarbnicy mądrości księdza prałata! Indyka proszę natychmiast odnieść gospodarzowi. Nie mam czym zapłacić.
—  Szkoda pani nerw. Mało tośmy się już napościli za  Niemca?   Dzideczek,   bieduleczek,   taka   mizerota. Pierś indycza soczysta, udka miękkie. Ksiądz prałat...
—  Ja oszaleję! Proszę odnieść ptaka! Natychmiast!
—  Jeszcze tylko słóweczko. Mówiłam Sępińskiemu, że u nas biednie i groszem nie śmierdzi. Odpowiedział, że do wójta nie pójdziemy. A ja mu na to, że gdzie tam teraz wójta szukać? Ci, co wójtami byli, świnie po rowach pasają.  Sępiński,  dusza nie  człowiek,  poczeka na zapłatę.
Centowa ciężko westchnęła, ale indyk pozostał.
Wkrótce po tym napatoczył się sam gospodarz Sępiński i nie przeczuwając niczego zaproponował zabranie Dzidka do lasu.
—  Do lasu?! — W tym jednym słowie matka zawarła oburzenie, zdziwienie i dezaprobatę. — Jeszcze tylko w lesie go brakowało! Po co do lasu?
—  Jadę  saniami  po   drzewo,   więc  mógłbym   przy okazji przywieźć kilka choinek.
—  I do tego Dzidek panu potrzebny?
243
244
—  Zabieram  Jaśka do  pomocy, a i Dzidek też  by się  przydał.   Pomyślałem   sobie,   że  świeże   powietrze dobrze mu zrobi. Mróz zelżał...
—  Wykluczone  —  przerwała  mu  wpół  zdania.   — Dzidek nie zasłużył sobie na tego rodzaju przyjemność. Nie pojedzie z panem.
Trzeba było dopiero wspólnych przekonywań Połci i gospodarza, aby skruszyć upór pani Centowej. Wreszcie zgodziła się na wyjazd, ale pod warunkiem, że chłopiec zmieni swoje dotychczasowe postępowanie. Ostatecznie zadecydowała jego skrucha i argument, że psa też warto pogonić po polach.
I pojechali.
Para koni Sępińskiego szła pięknym kłusem i sanie śmigały po drodze równej jak stół. Zaraz za miastem spuścili ze smyczy Asa, który pędził z wichrem w zawody, ujadając radośnie. Nawet nie zauważyli, kiedy sanie skręciły w leśną przecinkę i tnąc płozami głęboki śnieg, zbliżały się do leśniczówki.
Tuż za zakrętem dostrzegli człowieka w zielonym mundurze. Widać czekał na nich, bo zamachał ręką, dając do zrozumienia, aby dalej nie jechać. Szybkim krokiem podszedł do~sań.
—  Panie leśniczy, co się stało? — zapytał zdziwiony Sępiński. — Przecież umawiałem się z panem.
—  Tak, tak, ale Niemcy przyjechali dziś niespodzie- i wanie i rządzą się w lesie.
—  Czego chcą?
¦— Tego  oo  i  wszyscy:   drewna,  choinek.  Aż  serce« się kraje, kiedy walą starodrzew. Spieszy się draniom, | poganiają robotników  i  każą  piłować  pnie  na wysokości pasa.
—  Nie~ich, łobuzów, to i marnują. Ale dla nas przygotował pan, o co prosiłem?
—  Tak, wszystko gotowe. Pięć choinek i kilka łupek
sośniny na rozpałkę. Więcej nie mogłem. Schowałem na początku zagajnika, koło tego wielkiego buku. Znajdziecie bez trudu.
—  Dziękuję z całego serca. Dzieci się bardzo ucieszą.
—  Nie ma za co. Przygotowałem też kwit na drzewka  i  sośninę.   Niech  pan  weźmie,  będzie  bezpieczniej dowieźć. I wracajcie już, złe nie śpi. Pieska, ładna psia-jucha, wsadźcie na sanie i niech siedzi cicho.  Dobrej drogi, panie Sępiński.
Załadowali na sanie co było do zabrania i stary gospodarz zaciął konie. Już na drodze oddał lejce Jaśkowi, chcąc wynagrodzić krótki pobyt w lesie.
—  Ledwie powąchaliście sosenek, a tu trzeba wracać.    Wszędzie    się    to    szwabskie    ścierwo    panoszy! A i drewna tyle, co kot napłakał.
—  Za to drzewka śliczne. Trzy świerczki i dwie jodełki, prawda?
—  Tak,   Dzidek,   dostaniesz   jedno   i   kilka   gałązek choiny.   A   puśćże   Asa,   niech   sobie   jeszcze   pogania. Nikt mu tu krzywdy nie uczyni.
Pies skoczył do przodu i sadząc przetartą szosą zniknął z oczu. Gospodarz powoli odzyskiwał humor. Podśmiewał się z Jaśka i zrzędził:
¦— Hejta, wista nie poradzi, kiedy furman kiepski. Gdzie ci tam do ojca. On to dopiero powozi.
—  Panie Sępiński, robię, co mogę.
—  Ale gapa jesteś. Nie widzisz to, urwisie, że gnia-dy nie ciągnie?
—  Co mam robić?
—  Batem...  Nie  po  nogach,  bo  mi  wałacha  znaro-wisz! Przyłóż po zadzie, srokata sama nie poradzi pod górę;
Zbliżali się już do szczytu wzniesienia, kiedy ukazał się As. Pędził zadyszany i dopadłszy sań zaszczekał. Obiegł je dookoła i znowu ruszył do przodu, odwra-
245
1
246
cając co chwila ku nim głowę, jakby pokazywał, żeby jechać za nim.
—  Coś zwęszył, mądra sztuka. Jasiek, dawaj lejce, sam zjadę z góry. No dawaj, ja wam pokażę sannę!
Gospodarz strzelił z bata nad końskimi grzbietami, a powietrze aż zagwizdało w uszach od szalonego pędu. Powoli doganiali psa, który zwalniał biegu i raptem stanął jak wryty. Zdziwieni spojrzeli na ośnieżoną drogę.
Sto metrów przed nimi pełzła z wolna ciemna kolumna. Sępiński ściągnął lejce, hamując konie.
—  Pewnie  Żydów  znowu  prowadzą —  powiedział. Mijali właśnie kępę drzewek, kiedy wyszedł zza nich
esesman i zatrzymał sanie. Podszedł wolnym krokiem do gospodarza, który zapytał po swojemu:
—  Czego?
—  Tam — Niemiec wskazał ręką w stronę drzew — jest Żyd. Podwieziecie go do miasta.
—  A co mu to? Zasłabł?
—  Nie twoja rzecz, stary! Złaź na ziemię. I wy też, szczeniaki.
Bez słowa protestu spełnili polecenie rozgniewanego strażnika.
—  Prędko! Bierzcie to ścierwo!
Podeszli do krzaków i stanęli jak wryci. Na śniegu leżał doktor Gold. Siwa szczecina pokrywała sterczącą do góry brodę. Ręce rozrzucone na boki, nogi także. Obok nich łopata.
—  Rany boskie, nie żyje! — okrzyk Sępińskiego zaalarmował strażnika.
—  Ruszaj się, bydlaku! Nie twój śmierdzący interes, że jednego  Jude mniej. Los, los!
Gospodarz nie zwracał uwagi na pokrzykiwania. Pochylił się nad nieszczęśnikiem i przyłożył ucho do jego piersi. Słuchał chwilę.
—  Człowieku, on jeszcze żyje! Trzeba mu pomóc! — wykrzyknął.
—  Raus! — zawył Niemiec i sięgnął do karabinu.
—  Poszoł won, gówniarzu — wycedził stary w odpowiedzi i dźwigając się powoli z kolan przełożył bat do prawej garści. Oczyma świdrował znieruchomiałego wartownika. — Ten starzec mógłby być twoim dziadkiem! Zabierz pukawkę, mnie nie przestraszysz!
Zmieszany Niemiec cofnął się o krok i przerażeni chłopcy myśleli już, że zarepetuje karabin. Ale niespodziewanie zarzucił pas na ramię i zamilkł. Wykorzystał to Sępiński.
—  Też byłem na wojnie — mówił  wolno.  —  Na dwóch nawet — z Japońcem i w czternastym roku. Z żołnierzem mówisz. Jakeś sam żołnierz, nie bandyta, daj popatrzeć, co temu człowiekowi. Daj pomóc...
—  To nie człowiek! To Żyd.
247
I
248
—  Milcz, swołocz! Uszanuj siwe włosy. On jest lekarzem — wskazał na leżącego w bezruchu Golda. — To dobry człowiek, nie jednemu w swoim życiu po-| mógł.
Nie zwracając już uwagi na Niemca, rozcierał skronie doktora śniegiem. Z kieszeni wyjął butelkę, w której zawsze miał łyk wódki. Odkorkował i wlał parę kropel do ust Golda. Ten westchnął głębiej i uniósł powieki.
—  Panie Gold... — Sępiński pochylił się nisko. Powieki leżącego znowu opadły.
—  Bardzo słaby — powiedział do siebie gospodarz i zaraz głośniej w stronę strażnika: — Ty, soldat, odwiozę go do szpitala. Dopędź swoich, a mnie zaufaj, że pary z gęby nie puszczę.
—  Mam rozkaz dostarczyć go do kostnicy.  On już wykończony.
—  Łżesz! Pozwól chociaż docucić.
—  Niech zdycha ten Żyd!
—  Miej litość, człowieku! Uszanuj konającego. Chłopcy, dajcie derkę... Pomóżcie położyć na niej  doktora.
Unieśli ostrożnie staruszka. Był przerażająco lekki. Otworzył oczy i wyszeptał:
—  Panie Sępiński...
—  Dobrze już, dobrze. Zabierzemy doktora do szpi7 tala.
—  Mnie już nic nie potrzeba.
—  Niech pan nic nie mówi, doktorze. Wszystko będzie dobrze.
—  Już nie, panie Sępiński.
Głos doktora powoli nabierał mocy i chłopcy z lękiem łowili każde słowo.
—  Dla mnie to już koniec — szeroko rozwartymi ustami łapał oddech. — To już kres mojego życia. Odejdę spokojny, że nikogo nie skrzywdziłem.
Gospodarz słuchał w milczeniu i tylko dwie łzy płynęły wolno po jego pomarszczonych policzkach.
—  Ojciec pragnął — ciągnął doktor — abym został rabinem. Od ust odejmował sobie i rodzinie, abym mógł się uczyć. Ale ja Boga zostawiłem mądrzejszym... Pociągało mnie życie, ludzie, ich wieczna bieda. Pan wie, panie Sępiński, że pomagałem, ile potrafiłem. Dlatego wiem,  że nie jestem sam  nawet w godzinie  śmierci. Ludzie są ze mną, bo Bóg nas opuścił.
—  Nie bluźnij, człowieku! — przerwał Sępiński. Teraz doktor odwrócił twarz w stronę chłopców. Patrzyli w skupieniu. Dzidek z trudem tłumił szloch.
Jasiek zagryzał wargi.
—  Zapamiętajcie, dzieci, co mówił stary Żyd w godzinie swojej śmierci. Zachowajcie to w waszych czystych duszach. Żaden człowiek nie jest sam tak długo, dopóki kocha innych ludzi. Tym — oczyma zawisł na postaci Niemca — przebaczam. Ale żywi im nie przebaczą. Żywi będą walczyć, aż zgniotą zbrodnię, podłość i  tyranię.  Ja im  przebaczam,  gdyż  inni  uczynili  ich tym, czym są. Wierzcie w zwycięstwo człowieczeństwa, miłości i prawdy. Tylko prawda jest nieśmiertelna...
Głowa doktora Golda opadła. Nie żył.
Sępiński i chłopcy unieśli oczy, kiedy tuż przy nich odezwało się dzwonienie. Niemiec zatrzymał nadjeżdżające sanie i razem z jakimś wystraszonym chłopem ułożył na nich ciało doktora.
Znowu odezwał się dzwonek i sanie oddaliły się szybko w stronę miasta.
Żegnało je przejmujące wycie Asa. -    Chłopcy płakali.
Na ulicy Zdanowskiej tuż przed końskimi łbami wyrośli dwaj żandarmi. Poznali ich po jaśniejszej nieco    249
250
zieleni płaszczy i ciemnych kołnierzach. Jeden miał zwyczajny karabin, drugi pistolet maszynowy na piersiach i więcej srebra na naramiennikach. Podniósł rękę do góry.
—  Halt! Co wieziesz?
Sępiński ściągnął cugle i sanie stanęły w miejscu. Bez słowa podał kwit, na który Niemiec popatrzył chwilę i rzucił w śnieg.
—  Nie trzeba — odezwał się. — Wszystko rekwi-rujemy!
—  To znaczy co? — gospodarz nie rozumiał.
—  Zabieramy! Zrzucaj wszystko!
—  Panie... Wszystko zapłacone jak należy, nie kradzione.
—  Zrzucaj!
—  Ludzie, miejcie litość, toż dla dzieciaków wiozę. Żandarm chwycił starego za ramię i ściągnął z sań.
Wtedy As zawarczał i łypnął krwawymi ślepiami. Niemiec odskoczył do tyłu i szczęknął zamkiem pistoletu.
—  Schweinhunde! Zastrzelę to bydlę!
Dzidek w jednej  chwili znalazł się przy psie i objąwszy   go   za   szyję   próbował   uspokoić  rwącego do przodu.
—  Proszę pana,  on jest dobry!  Sam  nie wiem, mu się stało.
—  Precz, szczeniaku!
Gospodarz zasłonił chłopca swoją wysoką postacią. Zmarszczył szczeciniaste brwi.
—  Ze zwierzętami wojujecie? Z dziećmi?
—  Raus! — Niemiec przyłożył lufę do kożucha Sę-pińskiego. — Raus!
—  Oddam    wszystko,    zabierajcie,    tylko    dziecku krzywdy nie róbcie.
Podszedł do sań zdjąć z nich choinki. Po chwili ułożył je starannie przy drodze. Jasiek pomógł mu zrzu-
cić sosnowe łupki. Obydwaj żandarmi rechotali zadowoleni. Ten z karabinem podszedł do gospodarza.
—  Zjeżdżaj! I czapkę zdejm!
Sępiński wykonał rozkaz i wolno podchodził do sań. Raptem ten drugi przyskoczył do niego i szturchnął lufą w plecy.
—  Ściągaj kożuch!
—  Jak to? Kożuch...
—  Prędko! Nie będę powtarzał drugi raz!
—  Ale to stara baranica, poprzecierana.
—  Ściągaj! — Lufa pistoletu znowu dotknęła pleców gospodarza.
Rozpiął z wolna kożuch, a potem zrzucił z ramion na zielone gałązki choinek.
Odjeżdżali żegnani głośnym śmiechem Niemców.
—  Po co im kożuch? — zapytał drżącym głosem Dzidek, gdy byli już przed bramą.
—  Marzną swołocze! A ja stary i taki durny. Przecie we czwartek otoczyli targ i wszystkim chłopom pozabierali szuby. Gady przeklęte!
—  W mieście też zatrzymują ludzi i każą rozpinać palta. Patrzą, czy przypadkiem nie są podbite futrem.
—  Widać posiedzą u nas jeszcze długo, albo i dalej na wschód się wybierają. Tam dopiero mrozy! Jak wszy wyginą.
—  A wie pan, co zrobili rodzice Byśka?
—  Nie słyszałem.
—  Mają   palta  podszyte  skórkami,  więc  zakryli   je podszewką.
—  Uczą nas, gadziny, rozumu, uczą. Ale moją szubę diabli zabrali. Nie udała się nam wyprawa po jodłowe drzewko.   Musicie   się   zadowolić   gałązkami.   Przeszło koło nas nieszczęście.
Pod wpływem tych słów wróciła pamięć o samotnej śmierci  starego  doktora.  Z  grona  żywych  ubył  czło-
251
252
wiek, którego wszyscy szanowali i który na każde zawołanie spieszył z bezinteresowną pomocą. Dziecięce umysły nie umiały pojąć tej tragicznej śmierci na skraju ośnieżonej drogi.
—  Próbowaliśmy  pomóc  doktorowi  —  szepnął  Jasiek przez łzy.
Gospodarz objął go za ramiona.
—  Co wy, dzieci, możecie zrobić przeciw takiej potędze diabelskiej. Co my wszyscy znaczymy — westchnął ciężko. — Nie frasujcie się, zapomnijcie — znowu westchnął.
—  Nie można zapomnieć! Nigdy! — zawołał Dzidek z roziskrzonym wzrokiem.
—  Wiemy, przez kogo to nieszczęście — poparł go Jasiek. — Pomścimy doktora.
Gospodarz popatrzył po nich smutnym wzrokiem. Nic nie rozumiał.
—  Biedne wy dzieci — powiedział w próżnię.
Śmierć doktora Golda spowiła smutkiem świąteczne dni, na które zawsze czekali z takim utęsknieniem. Bo i jakie to były święta.
Jakże niepodobne do tych sprzed roku i tych dawniejszych, tonących w mroku szczenięcej pamięci i utrwalonych jedynie w strzępach obrazów i woni.
Wstawili ocalałe sosnowe kity do wielkiego dzbana, przystroili szczyptami waty, kilkoma banieczkami i świeczkami.
—  Czegóż  to  ja  dożyłam — biadoliła Polcia-Kape-lusik. — U dziadów lepsze chojaki widywałam. A po cóż takim lutrom, psubratom, drzewko pańskie? Przecież to gorsze niż pogany!
Wigilia też była smutna. Zapomnieli o pierwszej gwiazdce, bo ojciec długo nie wracał i matka truchlała
z lęku. I siana nie było pod obrusem, bo kto tam miał głowę do takich rzeczy. Dwanaście tradycyjnych poV traw z powodzeniem zastąpił barszczyk z uszkami i karp, po mizernym kawałeczku dla każdego.
Polcia-Kapelusik nie mogła odżałować, że zabrakło kutii, przysmaku z jej stron. Łuskało się do tego pszenicę, dodawało tartego maku, orzechów, rodzynek i mieszało z miodem. Opowiadała, że razu pewnego dała ten przysmak skosztować księdzu prałatowi z Nowogródka, a ten zaniemówił z rozkoszy. Pochwałę zawarł w dwóch słowach:  „Rozkosz niebiańska".
I kolędowanie szło niesporo. Matka intonowała melodię za melodią, Połcia zawodziła, pomrukiwał falsetem ojciec, ale urywali w połowie. Nawet wielki indor podany do świątecznego śniadania nie poprawił nastroju, choć ojciec z panem Pawłem, którego zaproszono wraz z Jaśkiem, snuli jakieś stare wspomnienia.
Pani Centowa czytała trochę chłopcom i Połci, ale widząc, że ich myśli błądzą gdzie indziej, szybko przerwała.                                                     '
Poszli złożyć życzenia gospodyni Czuprynowej. Gorzko płakała za synem.
Dopiero na drugi dzień świąt zwalił się wujek Hipolit z parą swoich pawianów. Przygnębione twarze dzieci pobudziły'jego pamięć i opowiedział historyjkę o generalskiej inspekcji.
Było to jeszcze w czasach, kiedy Hipolit Szelest nosił z dumą dwie belki kaprala. Miał cenzus, liznął trochę prawa, więc wysłali go na kursy kancelistów wojskowych. Nazjeżdżało się chłopa z całej Polski, a jeden lepszy oczajdusza od drugiego. Wśród elity kawalarzy niekoronowanym królem był starszy strzelec z cenzusem, niejaki Kunysz. A że wiedział, skąd wiatr wieje, wkręcił się na szefa amatorskiej sceny teatralnej.   Mieli   wystawić   jakieś   montaż   bogoojczyźniany,
253
J
254
więc szperał po zakamarkach w poszukiwaniu ułańskich szarawarów i szabelek. Nieoczekiwanie dla siebie znalazł czapkę generalską z rogami na pół metra, długim, okutym daszkiem i wężykiem na otoku. I wtedy właśnie zaświtał mu pomysł nowego kawału.
Zmówił się z kilkoma kolegami, dorobił z bibułki czerwone lampasy do spodni, buty przyozdobił ostrogami, pierś obwiesił medalami z kolorowego papieru, do pasa przytroczył ogromne szablisko. Sumiaste wąsy dodały marsa wyniosłej postaci generała w gronie ucha-rakteryzowanych adiutantów w stopniach majorów. Dlaczego majorów? Do dwóch belek najłatwiej doczepić gwiazdkę! W otoczeniu takiej świty wkroczył na parter, gdzie pierwsza kompania przebywała w sali czyszczenia broni.
Pierwszy adiutant nagłym ruchem otworzył drzwi i wrzasnął:
—  Pan generał przybywa na inspekcję!
Momentalnie znieruchomiało, co żyło i myślało. Wyprężyły się wszystkie sylwetki, a smukły sierżancik z racji starszeństwa stopniem i służby zameldował szarmancko:
—  Panie generale, melduję pierwszą kompanię w czasie czyszczenia broni.
—  Dziękuję,  sierżancie!   —  generał   wypiął  jeszcze bardziej brzuch, pod koszulą miał poduszkę — i pozdrowił: — Czołem, panowie podoficerowie!
—  Czołem, panie generale! — zabrzmiało jak jeden mąż.
—  Dajcie spocznij, sierżancie. Jak nazwisko, bo nie dosłyszałem? — i generał przyłożył dłoń do ucha.
—  Melduję posłusznie, panie generale, Kowalski.
—  Bardzo, bardzo dobrze, Kowalski.  Służbista ten Kowalski, prawda, panowie?
Świta usłużnie przytaknęła. Sierżant promieniał.
—  A karabinki dokładnie wyczyszczone, prokurator w lufie nie siedzi?
—  Tak jest, wedle rozkazu, panie generale!
—  To znaczy co? Wyczyszczone, czy prokurator siedzi?
—  Melduję posłusznie, panie generale, że wyczyszczone do połysku.
—¦ No, zuch z ciebie, sierżancie, jak go tam? Tak, tak... Kowalski." A ty mnie czasami nie poznajesz, bracie Polaku?
—  Tak jest. Poznaję, panie generale. Widziałem pana generała na fotografii.
—  Świetnie, Kowalski, doskonale! A nazwiska mego nie pamiętacie, druhu serdeczny?
255
256
—  Kunysz!!!  Ty  byku  boży!  Ja  ci  mordę  na  podeszwę wyprawię!
„Brat Polak" zachwiał już pewnością siebie Kowalskiego. „Druh serdeczny" przekonał niezbicie, że dal się nabić w butelkę. Do rękoczynów nie doszło, bo dyscyplina i regulaminy — rzecz święta. Za to całą | paką poszli na pierwsze piętro, gdzie kwaterowała druga kompania szkolna.
Ceremonia przywitania dostojnego gościa powtórzyła się niczym w teatrze. Pech jednak zrządził, że nim Kunysz przystąpił do przyjacielskich rozmów z kursantami, wpadł jak bomba kapitan Fasolka, komendant J kursu kancelistów wojskowych.
Skamieniał na samiutkim progu. Stuknął obcasami i z najwyższą powagą, gromkim głosem złożył przepisowy meldunek.
„Generał" zrozumiał widać, że już nic go nie uratuje z opresji, więc brnął dalej.
—  Kapitanie, jestem zadowolony z porządków. Żołnierzyki jak te lale, i czysto wszędzie, i regulaminowo. Gratuluję i proszę o wybaczenie, że pana osobiście nie uprzedziłem.   Ale   pan  sam   rozumie:   bez   gospodarza gość   lepiej   i   więcej   zobaczy.   Jeszcze   raz   dziękuję w imieniu służby.
—  Ku chwale ojczyzny, panie generale!' — Kapitan Fasolka promieniał szczęściem.
Ale co to? Jakiś bydlak śmieje się. Inni za nim! „Już ja im dam szkołę" -— myśli gorączkowo.
Dopiero na widok trzęsącego się generalskiego brzucha i odpadających wąsów przychodzi na kapitana olśnienie.
—  Kunysz!   Ja   was   zamorduję!   Z   kryminału   do końca życia nie wyjdziecie! Mój  autorytet! Autorytet dowódcy! Ja wam pokażę! — i kapitan Fasolka sam ryknął śmiechem na cały głos.
Wszystkich rozerwała odrobinę ta opowiastka, a tylko Polcia-Kapelusik zareagowała żywiej.
—  A to ci zuch ten Kunysz! Takiego dostać za męża to by człowiek i łezki nie uronił przez całe życie. Mawiał ksiądz prałat z Nowogródka, że śmiech to zdrowie i — bez obrazy — miły uchu bożemu.
Rozgniewana tą ostatnią mądrością, pani Centowa odwołała dziewczynę do kuchni. Połcia prędko jednak wróciła z miną zwiastującą przynajmniej odkrycie Ameryki.
—  Słyszał pan — zwróciła się do wujka Hipolita — co teraz ludzie powiadają?
—  Czego   teraz  nie   opowiadają!   Ten  słyszał   przez radio, choć za słuchanie grozi więzienie, tamten wie od naocznego świadka. Nie rozumiesz, że ludziska pocieszają się nawzajem?
—  Ale to co innego.
—  Skoro tak, cały zamieniam się w słuch.
—  Opowiadał jeden taki, co pielgrzymował do Częstochowy, że Matka Boska z cudownego obrazu dała znak,  kiedy  nadejdzie  koniec  wojny.  Rozłożyła  ręce i  na  dłoniach można było  wyraźnie  wyczytać  datę: dwunasty   grudzień.   To   znaczy   pierwsza   dwunastka stała napisana po naszemu, druga po... no, wie pan?...
—  Masz na myśli cyfry arabskie i rzymskie?
—  Pan Hipolit lepiej wie. Pewnie to będzie właśnie tak.
Wujek  nadal  zachował  zupełną  powagę.
—  A   powiedz   mi,   dzieweczko,   który   mamy   dziś dzień roku pańskiego tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego?
—  Dwudziesty szósty.
—  I co, poszli sobie Niemcy w diabły? Kiedy zmądrzejesz,   aniołeczku,   i  przestaniesz  słuchać  bajeczek
dla grzecznych dzieci?                                                   .257
17 — Kaktusy
258
Zwrócił się teraz do chłopców.
—  Kapelusik  napomknęła   tu   o   Częstochowie.   Za- j pewne pamiętacie z „Potopu" bohaterską obronę Jasnej i Góry i wyczyny imć pana Andrzeja Kmicica?
—  Oczywiście! — odkrzyknęli hurmem.
—  I nie wiecie, że to literacka fikcja?
—  A to co takiego?
—  Po  prostu  fantazja,  zmyślenie,  albo  jak wolicie j bajeczka...
—  O rany! Niemożliwe!
—  Historia identyczna jak z tym Polcinym cudem. | Chcecie posłuchać?
—  Oczywiście! — zawołali na wyścigi.
—  Muszę  was  rozczarować,   ale   Kmicic   nigdy   nie istniał w rzeczywistości. Stworzyła go jedynie wyobraźnia  wielkiego   pisarza.   Podobnie    bohaterska    obrona klasztoru nigdy nie miała miejsca, a legendę zawdzięczamy  fantazji  księdza  Kordeckiego.   W  owym  roku 1655 ksiądz Kordecki rzeczywiście był przeorem klasztoru jasnogórskiego, ale do zaciętej  obrony nigdy nie doszło.  W  czasie  oblężenia szwedzkiego  bez  przerwy trwały pertraktacje, gdyż przeorowi zależało w pierwszym   rzędzie   na   uratowaniu    bogactw    klasztornych przed   łupiestwem   generała   Millera.   Bo   powinniście wiedzieć, że w czasie blokady obraz Matki Boskiej był wywieziony na Śląsk.
¦— Więc nie ona uratowała klasztor? — głos Połci zdradzał niedowierzanie.
—  Wojska   oblężnicze,   wśród   których   było   wielu Polaków  na  służbie  króla  szwedzkiego,   odstąpiły  od Jasnej Góry na skutek narastania ruchu powstańczego i pogłosek o powrocie króla polskiego, Jana Kazimierza. Wówczas  Szwedom zaczynał się już palić grunt pod nogami. Stare kroniki podają jeszcze, że Szwedzi wytargowali sporo srebra od księży z Jasnej Góry.
—  Wujku — nalegał Dzidek. — A jak było z samą obroną?
—  Klasztor był dobrze ufortyfikowany i zaopatrzony, ale szlachta, która się w nim schroniła, nie bardzo miała ochotę walczyć. Część rodzin opuściła już mury w czasie trwania blokady, a wyobraźcie sobie, że Polacy będący po stronie szwedzkiej bez ryzyka chodzili na nabożeństwa na Jasną Górę.
—  Nie było więc żadnych walk? — pytał Jasiek.
—  To  byłoby zbyt  piękne.  Walczono, owszem,  ale nie tak, jak opisuje Sienkiewicz. W sprawozdaniu z oblężenia sam Kordecki wymienia pięciu zabitych w obrębie murów obronnych. A to daje wyobrażenie o natężeniu walk.
Wujek Hipolit wstał z miejsca, ale gdy ujrzał, że chłopcy jeszcze na coś czekają, przemówił po namyśle:
—  Widzę niedowierzanie  w waszych oczach.  Bądźcie jednak przekonani, że jeszcze nieraz przyjdzie wam zrewidować  tak  zwane  stare  prawdy.  Ale skoro  tak was  interesuje  przeszłość,  obiecuję  zaspokoić  tę  ciekawość.
—  Od czego zaczniemy?
¦— Mila, podskubany pawianie! Nie wszystko naraz; na dziś wystarczy, a jak tylko czas pozwoli, oprowadzę was po Zamośeiu.
—  Też mi nowość!
—  Nie mów hop, dopóki nie przeskoczysz. Z  pewnością  wiecie mało  albo i  nic  o mieście,  w  którym przyszło wam żyć. Przyznajcie się bez bicia!
—  No tak.
—  Bardzo żałuję, że wiecie niewiele więcej od tych umundurowanych przybyszów.
—  Nie kpij z nas, wujku orangutanie!
—  Dobrze, dobrze. W takim razie pójdziemy sobie wkrótce na spacerek po historii.
259
17*
—  O rany! My nic tylko chodzimy i chodzimy — zaskrzeczał Szybki. — Do jednej pani nauczycielki po książki, do drugiej na naukę geografii.
—  Powinniście   im   dziękować,   a   nie   narzekać  — odparł wujek. — Być może dzięki takim nauczycielom wyrosną z was ludzie.
—  Coś ty, tato! Przecież my jesteśmy ludzie!
—  Ale Niemcy chcieliby z was uczynić bezmyślne manekiny.
—  Tylko że ty im nie pozwolisz? — śmiała się Milka.
—  Oczywiście! Możecie na mnie polegać.
XV
TAJEMNICZY CZŁOWIEK W TYROLSKIM KAPELUSZU
O d pewnego czasu z nauką Jaśka Cielebąka działy się rzeczy przedziwne. Nie tak dawno nie raczył nawet wysłuchać do końca Dzidka, który w imieniu wszystkich Kaktusów wystąpił z propozycją pomocy w nauce. Trzasnął koledze drzwiami przed nosem i przez dwa dni udawał, że go nie dostrzega. Na lekcjach nie raczył nawet słuchać opowiadania, plótł trzy po trzy w odpowiedzi na pytania pani i coraz bardziej zamykał się w sobie. Aż wreszcie nadszedł dzień klasówki z polskiego.          •   -
Wiedzieli wszyscy od dawna, że z ortografią Jaśka było całkiem źle. Pani wychodziła dosłownie ze skóry, aby wbić co nieco do łepetyny największego w klasie dryblasa, lecz ten był do końca odporny na tajniki polskiej pisowni. Bysiek Stawski przezwał go nawet „artystą ortografem", biorąc najpewniej przezwisko od tego fotografa z Lwowskiej, który w napisie na szybie miał słowo „artysta".
.Kiedy więc pani zapowiedziała dyktando, Jasiek poczuł się bardzo nieswojo. Wpadł w panikę z chwilą,
261
I
gdy połowa uczniów powędrowała na korytarz, a pozostali, każdy w oddzielnej ławce, mieli biedzić się nad zadaniem. Został biedak w ławce sam jak palec. W dodatku pani oświadczyła, że dyktando będzie jego ostatnią deską ratunku przed dwóją na półrocze.
Jasiek mozolił się srodze, ale jeszcze szło mu znośnie do chwili tego fatalnego zdania: „Dałby Bóg, żeby buk przepłynął przez Bug." Utknął w miejscu, chociaż przerażające zdanie zostało powtórzone jeszcze dwukrotnie. Ani rusz nie mógł się zdecydować, jak je napisać i przemógłszy się szepnął do Byśka, który na klasówce zajmował sąsiednią ławkę w środkowym rzędzie:
—  Pomóż.
—  Czego nie wiesz?
—  Wiesz, z tymi bogami.
—  Więc słuchaj,  byłe  prędko...  Pierwszy napiszesz „o" kreskowane i duże „b".
— "Zrobione, gadaj dalej.
—  Drugie z małej litery i „u" zwyczajne.
—  Kapuję.
—  Ostatnie z dużej litery i zwyczajne „u". Wszystko już jasne?
—  Poczekaj chwilę.
Ale pani przerwała tę sąsiedzką pomoc i w rezultacie wyszedł niebywały dziwoląg: „Dałby Bóg rzeby Bug pżepłynął przez Bók."
Dyktando Jaśka zawierało w sumie siedemnaście błędów! Przepuścił jeszcze całe zdanie i dostał dwóję na szynach, potężną burę, a ponadto miał nazajutrz stawić się z ojcem.
I ta dwója z dwoma minusami okazała się przełomowa.
Bez niczyjej pomocy zabrał się Jasiek do roboty.  Pożyczał książki od Dzidka, mniej  było go widać na
podwórku. Przed rozpoczęciem lekcji, w czasie przerw, a nawet po zakończeniu nauki pytał o rzeczy niezrozumiałe do końca lub zbyt trudne. Po pewnym czasie jego odpowiedzi stawały się sensowne i bardziąj płynne.
Klasa zdumiała się, kiedy pierwszy raz zgłosił się na ochotnika do tablicy i szybko rozwiązał zadanie z rachunków. I nie pomagał sobie przy tym liczeniem na paluchach i głośnym powtarzaniem liczb i działań. Prawdziwą sensację wywołała czwórka z zadania domowego, w którym tylko słowo „choinka" napisał przez h. Nie dziwił się już nikt jego pierwszej w życiu piątce z rachunków. Pod zadaniem pani postawiła wielką cyfrę z dopiskiem „brawo" i jeszcze większym wykrzyknikiem. W ten sposób Jasiek został klasowym bohaterem. Kiedy jeszcze dzieci dowiedziały się o jego uwięzieniu w Rotundzie — nawet pyskate dziewczyny spoglądały na niego z nie ukrywanym podziwem i sympatią.
W tajemnicy przed klasą uczestniczył także Jasiek w słynnych na całe podwórko „egzaminach" wujka Hipolita.
Zrodziły się te „egzaminy" w zupełnie niezwykłych okolicznościach i bardzo dawno temu. Pierworodny wujka Hipolita, Jędrek, wygrał akurat kolejny wyścig z okolicznymi szybkobiegaczami i w szale radości strzelił gola piłką, która akurat napatoczyła się mu pod stopy. Pech chciał, że piłka trafiła prosto w weneckie okno rodzicielskiego mieszkania, przebiła na wylot obydwie szyby i wylądowała w talerzu. Najlepszy garnitur wujka Hipolita pokrył się białymi i zielonymi cętkami zupy szczawiowej. Wtedy po raz^pierwszy Szybki Jędrek miał się przekonać, że spryt w nogach to jeszcze nie wszystko. Podwórkowy wywiad doniósł błyskawicznie, że oprócz garnituru wujek Hipolit zdjął także pasek od spodni i ułożył go na wi-
263
264
docznym miejscu. To świadczyło, że zamierza złamać swoją żelazną zasadę i przetrzepać skórę synalkowi. Miał rację Jędrek, że przeczekał najgorsze w zaciszu malinowych krzaków! Wraz ze zniknięciem plam na garniturze, którym zajęła się pieczołowicie pani Sze-lestowa, ostygł ojcowski gniew. Ale też przeliczył się Szybki! Mózg wujka Hipolita wynalazł bowiem karę stokroć straszniejszą od najgorszego bierzmowania: „egzaminy".
„Egzaminy" wujka Hipolita polegały na zadawaniu pytań, od których włosy jeżyły się na głowie. Jeśli tylko którykolwiek z jego orangutanów przeskrobał co nieco, zaraz stawał przed roześmianym obliczem ojca.
—  Ile jest 187 dodać 355 i odjąć 123? — pytał głosem anielskim.
—  Największy prawobrzeżny dopływ Wisły?
—  W  którym  roku   umarł  cesarz  Francuzów,  Napoleon.
—  Myśleć szybko!
—  Minuta do namysłu! — powtarzał za każdym razem. Śmiał się i odmierzał czas:
—  Minęło pół minuty!
—  Jeszcze piętnaście sekund!
—  Ostatnia!
Jeśli odpowiedź była nieprawidłowa, a bardzo rzadko pytania się powtarzały, skazaniec wędrował do zajęć bardziej odpowiednich dla „pustej mózgownicy" egzaminowanego. Oblanie „egzaminu" wujek Hipolit nieodmiennie kwitował wykrzyknikiem w stronę kuchni, w której krzątała się pani Szelestowa, nie chcąc być niemym świadkiem „dziecięcej katorgi".
A on triumfował:
—  Aneczko!  Ta przebrzydła pawianica,  Milka, wyręczy cię przy zlewie! Nie wiesz przypadkiem, kiedy ona nauczy się najprostszych działań arytmetycznych?
— Kochanie, nie nadwerężysz dziś swoich łapeczek! Ograniczony małpiszon, Jędrek, zmyje podłogę w kuchni. Wyobraź sobie, że ten osiołek nie wiedział, iż Gniezno było pierwszą historyczną stolicą Polski! Dam ja mu Kraków!
Korzyści z „egzaminów" były oczywiste.
Milka i Jędrek olśniewali gości państwa Szelestów znajomością najprzedziwniejszych faktów. W wieku dziesięciu lat Jędrek wiedział, że mąż Marii Skłodowskiej nosił nazwisko Curie i że miał na imię Piotr. Potrafił też Szybki wyliczyć większe bitwy stoczone przez Napoleona i znał na pamięć cały poczet królów Polski. O rok młodsza Milka miała mniejszy pociąg do wiedzy encyklopedycznej, ale za to arytmetykę opanowała na celująco, choć wcale nie była taka zdolna.
Wujek Hipolit nie lubił publicznej tresury swoich szympansiątek i rozkoszował się nią w samotności. Jednakże to i owo przenikało na podwórko i jego dzieciaki uchodziły wśród kolegów za prawdziwych bohaterów.
Jasiek trafił na „egzamin" całkiem przypadkowo, ale dał się namówić do próby, która skończyła się kompromitacją. Wujek Hipolit orzekł, że Jasiek „ma sieczkę w łepetynie" i zabronił mu pokazywać się na oczy, dopóki nie będzie znał „rzeczy najbardziej oczywistych".
I Jasiek wsiąkł.
Szperał po książkach, rozpytywał kolegów i dorosłych, wertował encyklopedię pożyczoną od Dzidka. Drugi „egzamin" okazał się w połowie udany i jeszcze bardziej zachęcił do wysiłku. Chłopak odkrył nowy rodzaj sportu, gdzie nie decydowała siła ramion i chy-żość nóg.
Był to również początek zażyłości watażki z Zaułka z kpiarzem i oczajduszą, panem Hipolitem Szelestem.
265
266
Wujek Hipolit, otoczony wianuszkiem chłopięcych głów, kroczył dostojnie ulicą Lwowską. Tylko Milka wyrwała się nieco do przodu, ponieważ Asowi gdzieś się bardzo spieszyło i ciągnął ze wszystkich sił.
Na gmachu ubezpieczalni łopotała na wietrze długa, sięgająca prawie do ziemi, czerwona flaga ze swastyką w białym kręgu. Tuż za przejazdem kolejowym na banku — dwie identyczne.
—  Szwabska   galówka!   —   komentował   wujek.   — Wystarczyłoby płótna na gatki dla połowy miasta.
—  Słyszałem — włączył się Dzidek — że w Warszawie zrywają niemieckie chorągwie, a nasze zarzucają na druty tramwajowe.
—  Tylko wy czasem nie  próbujcie, bo uszu natrę!
—  My mamy swoje grzeczne zabawy. — Jasiek starał się rozproszyć obawy z miną potulnego baranka.
—  Bardzo  mnie  to  cieszy,  choć  znowu  nie  jestem tego tak bardzo pewny. Chyba nie za zabawy zamknęli cię Niemcy? Widzę jednak, że zapomnieliście, w jakim celu wybraliśmy się na tę przechadzkę?
—  Historia! — zakrzyknęli.
—  No właśnie. W takim razie, który mi powie, kto i kiedy założył Zamość?
Pierwszy wyrwał się Szybki Jędrek i recytował, jakby był na „egzaminie".
—  Jan  Zamoyski, kanclerz i hetman  koronny,  położył podwaliny pod świetność warownego grodu Zamość i dał początek chwale swego rodu. Herbem miasta jest święty Tomasz...
—  Stop!   Dosyć  tej  recytacji.   To,   co   powiedziałeś, jest  prawdą,  ale  to  tylko  jedna  strona medalu.  Zapewniam was, że druga jest znacznie bardziej interesująca.
—  O co wujkowi chodzi? — dopytywał się Dzidek.
—  O to, że Zamość był miastem całkiem niezwykłym. Był mianowicie prywatną własnością jednego człowieka,   owego   właśnie   Jana  Zamoyskiego,   a   później jego spadkobierców.
—  A po co mu było miasto? — nie mógł się nadziwić Jasiek.
—  Chodziło   o   handel,   który   przynosił   bogactwo i znaczenie. Bowiem kanclerz i hetman w jednej osobie był również świetnym gospodarzem. Przez jego ziemie od dawien dawna wiodły drogi ze wschodu na zachód, więc  posiadanie miasta  dawało olbrzymie możliwości rozwoju. W swoich majątkach Zamoyscy zbierali wiele zboża, które pięknie rosło na lessach i chłopskim pocie.
—  I zbudował miasto?
—  Wznosił je od podstaw, obrawszy naturalne po-
267
łożenie obronne, jakie stanowiło rozlewisko rzek Ła-buńki i Topornicy. Budowniczym Zamościa był włoski architekt Bernardo Morando, który nadał miastu piękny, renesansowy kształt. I nie był Morando jedynym cudzoziemcem, który bardzo zasłużył się grodowi. Ormianie, Grecy, Żydzi i Niemcy...
—  Niemcy? O rany!
—  Tak, oni także, a ponadto Włosi, Hiszpanie, Szkoci, Anglicy i Węgrzy tworzyli społeczność tego miasta. Byli kupcami, uprawiali rzemiosło. Z ciężkiej pracy ich rąk i mózgów rozkwitał Zamość, stroił się w kamieniczki,  bogacił.  Wszyscy  bronili  też  tego  miasta, gdy zagrażał mu nieprzyjaciel, dźwigali z popiołów po wielkich pożarach. Tu każdy kamień to historia. Każdy dom kryje tajemnice ciężkiego trudu dla siebie i ojczyzny, która dla wielu była ojczyzną przybraną.
—  Wujku,  opowiedz coś o tych  cudzoziemcach — poprosił Dzidek.
—  Liczną grupę stanowili zamojscy Ormianie, którzy mieli nawet własną gminę.  Kilku  z nich piastowało godności profesorów Akademii Zamojskiej, którą ufundował miastu mądry kanclerz i waleczny hetman. Byli wśród nich głośni prawnicy i mądrzy kupcy. Ale najbardziej przysłużyli się Polsce zamojscy Ormianie-dyplomaci. Znając języki wschodnie uczestniczyli w królewskich poselstwach na Krym i do Konstantynopola, skąd w owych czasach groziło krajowi największe niebezpieczeństwo.  Niektórym  z  nich  powierzano  nawet specjalne misje w Turcji i u Tatarów. Inni wykupywali z niewoli Polaków wziętych w jasyr. Albo zamojscy  Żydzi, którzy zrośli się z tą  ziemią  od wieków. Sam oglądałem przywileje królów polskich przechowywane  w bożnicach.   Żydzi  bronili  tego miasta wespół z Polakami i doczekali się specjalnych podzię- kowań od komendantów obrony Zamościa z roku 1813
i 1831. Pieczołowicie strzegli w swoich świątyniach ¦proporców ułańskich, pozostawionych tam przez szwadrony jazdy lubelskiej, które cofały się po upadku powstania listopadowego.
¦ Wujek Hipolit przerwał na chwilę, ponieważ Dzidek zaczął niespokojnie kręcić głową i szeptać coś do Jaśka.
—  Co tam wypatrujecie?
—  Nic, wujku.
—  To mam mówić dalej,  czy też pożegnamy się? Wiecie,  że  choć  dzisiaj  niedziela, muszę  wstąpić  do pracy.
—  Słuchamy... Może coś o twierdzy?
—  Dobrze, właśnie zbliżamy się do czerwonych murów Kawalera.
—  Co to za dziwna nazwa?
—  Nazwę   rosyjską   „Kawaler"   nadano   bastionom obronnym jeszcze za czasów carskich i po spolszczeniu przetrwała do dnia dzisiejszego. Bo to nie są mury najstarszej twierdzy. Te fortyfikacje pochodzą z dziewiętnastego wieku, kiedy z rozkazu cara przebudowano i unowocześniono zamojski gród warowny.
—  A stara twierdza także była silna?
—  Warownia zamojska oparła się krwawemu potopowi szwedzkiemu, stanowiąc w owym czasie chlubny wyjątek.  Nie zdziałały tu  nic  ani  znakomite  armie, ani ich wodzowie, choć trzeba przyznać, że mieszczanie złożyli okup najeźdźcy. Oblężenie niewiele zaszkodziło miastu, poza drobnymi uszkodzeniami wieży ra-tuszolwej,   dziesięciu   kamienic  i  kościoła.  Pamiętacie zapewne, że właśnie w Zamościu pan Zagłoba ofiarował królowi szwedzkiemu Niderlandy. Bardzo pięknie opisał to Henryk Sienkiewicz...
Dzidek nie dosłyszał dalszego ciągu opowiadania. Po drugiej stronie ulicy znowu pojawił się człowiek, który niedawno bacznie się im przyglądał. Teraz przysta-
270
nął   i   zapalał   papierosa.   Dzidek   pociągnął   Jaśka   za rękaw. ' — Spójrz, znowu ten gość.
—  Odczep się!
—  Jasiek, on nam się przygląda.
—  To co z tego?  Nie przeszkadzaj,  ja słucham!
Wujek Hipolit kończył właśnie opowieść o Walerianie Łukasińskim, który w lochach zamojskiej twierdzy przebywał jako więzień caratu, zanim został przewieziony do Szlisselburga.
—  ...aresztowany w dwudziestym szóstym roku życia, major wojsk Królestwa Polskiego, zakończył życie w kazamatach, nie ujrzawszy światła dziennego. A sąd wojenny skazał go na dziesięć lat twierdzy.
Wujek Hipolit pożegnał chłopców, radząc by sami pochodzili podcieniami i przyjrzeli się dobrze kamieniczkom. Wrażeniami mieli podzielić się w domu.
Dzidek z miejsca przyskoczył do kolegów.
—  Chłopcy, ten człowiek idzie wciąż za nami.
—  Ale się przyczepiłeś? Który to?
—  Nie   oglądaj   się   do   tyłu,   Jasiu.   Ubrany   jest w krótką kurtkę i pumpy. Na głowie ma zielony, tyrolski kapelusz.
—  Też się wybrał w taki mróz? Wariat, niech skoczę!
—  Nie o to chodzi, Szybki. On nas cały czas obserwuje!
Teraz Jasiek nieznacznie rzucił okiem do tyłu.
—  Wydaje ci się. Najzwyczajniej  w świecie ogląda wystawę sklepową.
—  Ale ja jestem przekonany, że on coś knuje.
—  Spokojna  głowa!   Chodźcie,  idziemy  pod  ratusz. Z wieży ratuszowej  zwisała monstrualnej  wielkości
płachta ze swastyką. Wśród niedzielnych spacerowiczów aż gęsto od szarozielonych mundurów. Szwargocą i fotografują.
Na ten widok chłopcom odechciało się historycznych pamiątek. Zawrócili do domu. Byli już niedaleko Zielonej ulicy, kiedy Jasiek stanął jak wryty.
—  Hitler oszczaki! — ostrzegł. — Gdzie ich dojrzałeś?
—  Oślepłeś, Bysiek?  Idą naprzeciw nas. Patrz.
—  O rany! Jest i ten duży, z którym się biłeś... Uciekamy?
—  Ja nie.
—  To my także z tobą. Ilu ich jest? Widzę pięciu.
—  I  co, pietrucha?  Patrz,  jest ten mały,  co  podarował nam bagnet.
Bysiek nie  zdążył odpowiedzieć,  gdyż Niemcy  byli
0   kilka kroków przed nimi.  Też ich poznali.  Stanęli w miejscu. Naradzali się szeptem. As nagle zawarczał
1  obnażył kły, bo ten najwyższy uczynił pierwszy krok.
I wtedy Kaktusy ujrzały przed sobą szerokie plecy tajemniczego mężczyzny w tyrolskim kapeluszu. Rozsunął ich ramionami i stanął twarz w twarz z szykującymi się do ataku Hitlerjugend. Zwrócił się do nich po niemiecku i teraz uważnie słuchał wyjaśnień. Tamci skończyli gadać i rwali się wyraźnie do bicia. Tyrolski kapelusz krzyknął donośnie i wskazał ręką na drugi chodnik. Cała piątka Niemców wyprężyła się, stuknęła obcasami i przeszła posłusznie przez jezdnię.
Zdrętwiałe Kaktusy czekały, co teraz będzie.
As ujadał wniebogłosy i szarpał smycz, mając wyraźny apetyt na szerokie nogawki spodni nieznajomego. Ten zaś odwrócił się do Milki i gniewnym ruchem dłoni kazał iść precz. Złym okiem łypnął po chłopcach i zwrócił się do najwyższego, Jaśka:
—  Co to za banda?
Nie doczekał się odpowiedzi.
—  Pytam, co to za banda?
271
272
—  My, proszę pana, wyszliśmy na spacer z pieskiem. Niech skoczę, proszę pana — pospieszył się Jędrek.
—  Kłamiesz! Obserwuję was od pewnego czasu. Czego szukacie w mieście? Co to za mężczyzna był z wami?
Żaden nie spieszył z odpowiedzią.
—  Pytam po raz ostatni. Sądzicie, iż nie wiem, kto napadł tamtych spokojnych, niemieckich chłopców?
—  Myśmy nie zaczynali — wyjąkał Dzidek. Teraz nie wątpił, że ma przed sobą niemieckiego taj-
niaka. Nie chcieli mu wierzyć koledzy, że chodzi za nimi trop w trop! A teraz masz, babo, placek. Ale dlaczego obronił ich przed Hitlerjugend? O, na pewno musiał w tym mieć jakiś interes! Nie zdążył się już
zastanawić, jaki to mógł być interes, bo Jasiek zakomenderował:
—  W nogi!
Ale tyrolski kapelusz był szybszy. Nim Jasiek dał susa do przodu, chwycił go za przegub dłoni, wykręcił rękę do tyłu i aż syczał złością.                             ,
—  Ani kroku! Jeśli ruszy się który... — wolną ręką dotknął znacząco kieszeni.
Stali przerażeni. Narobił Jasiek bigosu!
—  Idziemy!   —   rzucił   krótko   Niemiec,   zwalniając mocny chwyt, którym unieruchomił wodza Kaktusów.
Poddali się jego woli krocząc ze spuszczonymi głowami. Dokąd ich zaprowadzi? Do gestapo? Ale gestapo mieści się koło Kolegiaty, a on idzie w stronę Zielonej ulicy. Tam nie ma żadnego niemieckiego urzędu. Czyżby prowadził do rodziców? Tylko skąd może wiedzieć, gdzie mieszkają? A może obserwuje ich już od dawna i wszystko wie? A na ulicy, jak na złość, nikogo, kto mógłby pomóc.
—  W którym domu mieszkacie? — zwrócił się nieznajomy, kiedy znaleźli się na Zielonej ulicy. — Odpowiadać !
Milczeli, ponieważ wszystko było jasne jak słońce. Stało się nieszczęście, przed którym tyle razy przestrzegali rodzice: sprowadzili Niemców do domu! I to jak głupio.
A tyrolski kapelusz sam zatrzymał się przed furtką domu oznaczonego numerem 7.
—  To tutaj?
Nikt się nie odezwał. Żeby tylko Milka, która pobiegła wcześniej z Asem, uprzedziła wszystkich w domu. Ale czy ona mogła się domyśleć, że on ich tu przyciągnie?
—  Nie chcecie powiedzieć, to nie trzeba — ciągnął Niemiec. — Sam wszystko wiem. No, raus!
273
18 — Kaktusy...
274
Przed drzwiami wejściowymi zatrzymał ich.
—  Czy tu mieszka niejaki Czupryna? — zapytał. Zmartwieli z przerażenia. A więc o to mu cały czas
chodziło! A oni naprowadzili go na trop! Chociaż powiada, że sam wszystko wie.
—  Powtarzam:  w tym domu mieszka Czupryna?
Szarpnął Dzidkiem, aż chłopiec zatoczył się na ścianę. „Nie powiem! Za nic nie powiem!" — myślał gorączkowo. „To byłaby zdrada, właśnie to! Ale ma zbój siłę. Zupełnie jak pan podchorąży Mietek, kiedy dwóch pętaków chwytał za paski i niczym piórka unosił do góry. Co mogło się stać z panem Czupryną, że pytają
0  niego?"
—  Milczycie?! — Niemiec poruszał żuchwami, jakby za chwilę chciał zjeść wszystkich. — Milczycie, a ja
1  tak wiem, że Herr  podchorąży  Czupryna — wycedził te słowa z  nienawiścią — mieszkał w tym małym domku.
Odtrącił Dzidka od siebie i świdrując pozostałych chłopców bazyliszkowym wzrokiem wrzasnął:
—  Precz do domu, szczeniaki! I nikomu ani słowa. Jeszcze  porachuję  się   z  wami!   Za  ten  bagnet   i   za wszystko!
Swobodnym  krokiem  odszedł  w  kierunku  parterowego domku gospodarzy i zniknął za węgłem. Pierwszy oprzytomniał Jasiek.
—  A to zbój! Co się mogło stać z panem podchorążym?
—  Może uciekł z niewoli? — myślał głośno Dzidek.
—  Eee tam. Ty zawsze z fantazją! Czego on może szukać.  Wiecie co? Trzeba się koniecznie dowiedzieć, co on tam robi u gospodarzy.
—  Ale jak? — twarz Byśka wyrażała bezradność.
—  Bardzo prosto.
—  To mów! — niecierpliwili się wszyscy naraz.
—  Cicho, Kaktusy, bo jeszcze kto usłyszy! Słuchajcie...  W  tamtej  części  domu  Sępińskiego,  wiecie,  od płotu, jest wejście na strych. Składałem tam z ojcem siano i wiem, że drzwi są zamknięte tylko na haczyk. Można się bardzo łatwo dostać.
—  O rany, bez drabiny nie da rady! Niech skoczę!
—  Jędrek, nie bądź w gorącej wodzie kąpany. Drabina jest w obórce i trzeba by ją przenieść przed oknami. Ten Szwab by zobaczył, więc wygody odpadają. Można się wdrapać po drzewie...
—  Po tej wiśni? Nie utrzyma!
—  Takiego grubego — zwrócił się Jasiek do Byśka — nie  udźwignie, ale mały poradzi sobie.  Kilka lat temu sam właziłem.
—  Ja  spróbuję!  Ja  jestem  najmniejszy  z  was!  — zgłosił się Dzidek.
—  Dobrze. Ale dasz radę?
—  Jasiu, ja zrobię wszystko, aby pomóc panu podchorążemu! — Oczy chłopca pałały chęcią czynu. On im udowodni, że nie jest ofermą!
—  To idź. Pochyl się przy samym domku, żeby cię nie zauważyli. I zachowuj się cicho. Na drzewie bądź ostrożny, jest śliskie i ma cienkie gałęzie. Przyłóż ucho do stropu, powinieneś usłyszeć. Jak dowiesz się, o co chodzi Niemcowi, zaraz wracaj.
Jasiek, Bysiek i Szybki śledzili w napięciu wspinaczkę kolegi na wiśnię.
Wciągnął się ramionami na pierwsze konary, postawił na nich nogi i o mały włos nie runął na ziemię. Złapał na szczęście równowagę i wolno piął się wyżej. Im bliżej wierzchołka, tym drzewo kołysało się coraz mocniej. Objąwszy pieniek kolanami oparł się jedną dłonią o ścianę poddasza i spróbował otworzyć haczyk. Udało się! Skrzypnęły zawiasy i drzwi zbite z luźnych deszczułek   odsłoniły   prostokątny  otwór.   Dzidek  na   275
276
chwilę zawisł między dachem a drzewem, ale przywoławszy wszystkie siły podciągnął ciało i wsparł się brzuchem na krawędzi strychu. Zamachał nogami i już go nie było widać.
Jasiek odetchnął z ulgą.
—  No, jakoś się wgramolił! Żeby tylko nic nie skno-cił. A wy, czego wytrzeszczacie gały?!
—  Patrzymy tak jak i ty — bronił się Bysiek.
—  I żaden nie pomyślał, żeby dowiedzieć się, czy Milka niczego nie wypaplała w domu?
—  O   rany!   Już   lecę!   —   Szybki   Jędrek   zniknął w sieni.
—  A tobie, grubasie, nie przyszło czasem do głowy, że przy furtce warto postać i popatrzeć, co się dzieje na ulicy?
—  Nieee... Po co?
—  Skąd wiesz, na przykład, że ten w kapeluszu nie posłał  po  pomoc  hitlerowskich szczeniaków?   Bysiek, to  nie  zabawa w  przebieranych  Delawarów!  To  nie kaktus na głowie Herr Pacurka, który też może nas zajść od tyłu.
—  Słusznie! Już mnie nie ma!
—  Bądź przed furtką, aż cię odwołam. Tu sam sobie  poradzę.  Zresztą  zaraz  powinien   wrócić  Jędrek. Trzymaj się, gruby.
—  Ty też uważaj.
Długo przyszło Jaśkowi czekać na powrót Dzidka. Raz po raz popatrywał na drzewo stykające się konarami z dachem domu gospodarza, ale kolegi nie było widać. Starał się także nie spuszczać z oka narożnika domku, zza którego mógł lada moment ukazać się wracający Niemiec. Nie wątpił, że to był człowiek z gestapo. Jasne jak słońce, że wietrzył tu jakąś zwierzynę. Inaczej nie puściłby im płazem awantury, o której opo-
wiedzieli mu ci z Hitlerjugend. Załatwi swoje u gospodarzy i dobierze się im do skóry.
Wróciła pamięć Rotundy. Jasiek zadrżał...
Właściwie to najlepiej byłoby wziąć nogi za pas. Ale jak można uciekać, skoro nie wiadomo, co ten tyrolski kapelusz wyrabia u pani Czuprynowej? Przecież wszyscy chłopcy zrozumieli to bez jednego słowa. A ten Dzidek, maminsynek, nie wahał się ani chwili i teraz jest najbliżej niebezpieczeństwa. Co on tam robi tak długo? Wracałby już.
W tym momencie z otworu poddasza wychynęła dłoń. Zamachała w jego stronę, ale Jasiek nie miał pojęcia, czego chce Dzidek. Po chwili wyjrzała głowa i Jasiek zrozumiał: mały nie wiedział, jak zejść ze strychu. Jasiek zawołał w jego stronę, starając się przytłumić głos:
—  Skacz!
Malec przyłożył palec do ust na znak, żeby był cicho i pokazał na migi, że do ziemi bardzo daleko. Jasiek znowu krzyknął:                              ,
—  Zawiśnij na rękach i hop! Udało się!
Dzidek przybiegł chyłkiem, zadyszany i cały w śniegu.   .
—  Jasiu, ja nic nie rozumiem.
—  Jak to nie rozumiesz?
—  No, bo oni tam się śmiali.
—  Gorzej ci?!
—  Śmiali się, daję słowo.
—  Dzidek! Z kogo ty robisz wariata?!
—  Jasiu, mówię prawdę. Nie wierzysz mi? Oni się śmiali.
—  Opowiadaj po kolei, Kaktusie!
—  Kiedy wdrapałem się na strych, początkowo nic nie słyszałem, tyle tam siana.
277
278
—  Trzeba było wygrzebać dziurę w sianie!
—  Tak zrobiłem, ale to zajęło dużo czasu. Dostałem się wreszcie do desek, przyłożyłem ucho i słuchałem.
—  No i co? Czego zwlekasz? Mów!
—  Początkowo nie słyszałem, ale po jakimś czasie dobiegł mnie całkiem wyraźnie płacz pani Czupryno-wej.
—  Więc  jednak  łgałeś!  Płacz  ze  śmiechem   ci   się poplątał?
—  Wcale nie! Płacz był na początku, a śmiech na końcu.
—  Gorzej ci? Wariat. Wisła się pali!
—  Jasiu, pozwól skończyć i zastanówmy się wspólnie, gdyż ja także nic nie rozumiem.
—  Mówże więc w końcu do rzeczy!
—  Kiedy pani Czuprynowa płakała, trzasnęły drzwi i usłyszałem głos gospodarza Sępińskiego: „Czego płaczesz, głupia, zamiast się cieszyć?" A ona jeszcze głośniej w bek. To on na to: „Zajmij się lepiej..." Nie dosłyszałem, kim albo czym ma się zająć pani Czuprynowa, bo ktoś zawołał:   „Dajcie tę koszulę", a zaraz potem: „Gdzie są buty?"
—  Dzidek, to pewnie ten Niemiec. Może przyszedł na rabunek, jak to oni?
—  Ja też tak myślałem, ale pani Czuprynowa odpowiedziała: „Już ci daję, wszystko na ciebie czekało".
—  Czekało?    Na   Niemca    czekało?    Z   byka spadłeś?
—  Słuchaj dalej, to do reszty zgłupiejesz. Całkiem jak ja. Wtedy odezwał się stary Sępiński: „Dawaj to czortostwo, trzeba spalić". A obcy głos na to:  „Niech zostanie, może  się  jeszcze  przydać".  Właśnie  w  tym momencie gospodarz i Czuprynowa wybuchnęli śmiechem.  Ten  trzeci  też  głośno  rechotał  i  wiesz Jasiu, przez chwilę wydawało mi się, że to śmieje się pan...
—  Kto, wariacie?!
—  Podchorąży Czupryna!
—  Dzidek, w głowie ci się poprzewracało!
—  Ja też tak myślałem... Musiałem się przesłyszeć. Skąd mógł się wziąć pan podchorąży? Przecież polazł tam ten Niemiec. I sam wiesz, że ostatnio przy pani Czuprynowej nie można było wspomnieć o podchorążym, tak się martwiła.
—  No i co dalej?
—  Jasiek, patrz! — przerwał mu niespodziewanie kolega. — Sępiński wyszedł na podwórko!
—  Jaki zadowolony! Wypatruje czegoś. Dlaczego on taki zadowolony? Chodź! Prędko!
—  Panie Sępiński — wydyszał Dzidek — u pana jest Niemiec?
—  A jest. To znaczy był.
—  I poszedł sobie?
—  Jakby tu  wytłumaczyć? —r stary był wyraźnie ubawiony, a chłopcy nic z tego nie rozumieli. — I jest i nie ma go. Co ja wam będę gadał. Chodźcie, sami zobaczycie.
—  Ale my mamy z nim na pieńku!
—  Nie taki on znowu straszny. Idziecie? Gospodarz wolnym ruchem otwierał drzwi do kuchni
i sam pierwszy- przekroczył próg.
—  Nie bójcie się. Śmiało! — zachęcał.
I wtedy z wnętrza izby huknął potężny bas:
—  Hande hoch! Ręce do góry'
—¦ O rany! — odkrzyknęli. — Pan podchorąży! Wrócił pan podchorąży!
Spojrzeli dokoła wielkimi oczyma. Na wieszaku tkwił tyrolski kapelusz. Tuż obok krótka kurtka i kraciaste pumpy.
xv
PODCHORĄŻY ZMYLIŁ TROP
280
r anie podchorąży — zaczął Jasiek, kiedy już wykrzyczeli wszystkie słowa zdziwienia, radości i zachwytu, ale najmniej oczekiwany przybysz zastopował go z miejsca.
—  Skończcie już, chłopcy, z tym podchorążym. Dawno minęło i nie ma się czym chwalić.
—  Ale my słyszeliśmy, że pan walczył we wrześniu...
—  Dawne dzieje, Dzidek. Teraz pamiętajcie, że mam na imię Mietek. Do wojennej przeszłości lepiej się nie przyznawać, zwłaszcza że mój powrót nie jest całkiem legalny. Właściwie nazywam się Kurt, Kurt Lorenz.
—  Nieprawda! Jakim cudem?
—  Przynajmniej   takie   mam   papiery.   Dzięki   nim * tym łaszkom — wskazał wieszak — dotarłem do was bez większych przeszkód.
—  Ale teraz pozostanie pan na zawsze?
—  Kto to może wiedzieć? Sądzę, że raczej nie. Jasiek nareszcie doszedł do głosu, korzystając z chwili
zamyślenia obydwu rozmówców.
—  Panie Mietku, ja chciałem o coś zapytać, ale pan mi przerwał.
—  To wal, bracie, bez wstępów.
—  Chciałbym wiedzieć, dlaczego pan nas tak przerobił, tam, na ulicy i jeszcze później?
—  Wybaczcie, ale to była konieczność. Kiedy tylko poczułem się bezpiecznie, zaraz posłałem dziadka, aby was powiadomił, że jestem.
—  Jak to konieczność?
—  Gdybym podszedł na ulicy i przedstawił się wam, nie  jestem  pewien,  czy  potrafilibyście  się  opanować. Nie sądzicie, że widok Niemca w objęciach polskich dzieciaków byłby co najmniej dziwny?
—  Ale pan nas śledził!
—  To jedynie przypadek, że aż trzykrotnie wszedłem wam w drogę. Pierwszy raz, kiedy szliście z panem Hipolitem, zmierzałem z dworca prosto do domu. Wybrałem  główną  ulicę,   wiedząc,   że  pod  latarnią  jest zawsze   najciemniej.   Musiałem   jednak   zawrócić,   ponieważ prosto w moją stronę kroczył patrol. Wolałem Niemcom zejść z drogi, i wtedy znowu ujrzałem was przed  ratuszem.   Odtąd   cały   czas   szedłem   za  wami w odległości kilkunastu kroków.
—  A co pan powiedział tym hitleroszczakom, że tak od razu spłynęli?
—  Po prostu rozkazałem im odejść. U nich rozkaz to rzecz święta.
—  Gdzie pan się tak nauczył ich mowy?
—  W niewoli, braciszku. I nie tylko tego mnie nauczono.
—  Pewnie także i utrzymywania do końca w niepewności biednych dzieci — zgłaszał pretensje Dzidek. — Żeby pan wiedział, jak myśmy się bali!
—  Domyślam się. Jednak postanowiłem was ukarać za  niebezpieczne  igraszki z  tymi  małymi  bandytami. Uspokójcie  się  lepiej,   póki  jeszcze  pora.   To  prawda z tym bagnetem?
281
I
Wy//,
282
—  Tak, panie podcho... Chciałem powiedzieć — panie Mietku. Bagnet będzie dla pana!
—  Niepotrzebne mi to żelastwo.
—  Prosimy przyjąć! To prezent od naszego wojska. Zdobycz wojenna.
—  W takim razie nie mogę odmówić. Szczerze jednak mówiąc, na samą myśl o bagnecie przechodzą mnie ciarki.
—  Dlaczego?
—  To długa historia.
—  Obiecał pan opowiedzieć o swojej ucieczce z Niemiec i trochę o wojnie, to może i o bagnecie?
—  Nie czekamy na wszystkich?
—  O, już są!
Milka, Jędrek i Bysiek rzucili się w ramiona podchorążego Czupryny, lecz Jasiek szybko przywołał ich do porządku.
—  Musimy wystawić wartę.
—  Potrzebne te ceregiele? A może tak się bawicie?
—  pytał pan Mietek.
—  Pewnie  że  potrzebne.  Nie  wie  pan  jeszcze,  że mieszka tu Herr Pacurek? Drań spod ciemnej gwiazdy!
— Jasiek aż poczerwieniał.
—  Słyszałem.
—  On chciał pieniędzy od doktora Golda, który już nie żyje... On tu wszystkich straszy! A co w szkole wyrabiał!   Mógł  także   dostrzec  pana   powrót.   Warta jest konieczna. Prawda, Kaktusy?
Zgodzili się bez słowa7 ale nikt nie chciał wyjść pierwszy. Wtedy Jasiek zdobył się na nie lada poświęcenie i poszedł sam. Za piętnaście minut miał go zmienić Bysiek, po nim Jędrek, Dzidek i na końcu Milka. Pan Mietek obiecał, że powracającemu powtórzy w kilku zdaniach to wszystko, o czym będzie mówił w czasie jego nieobecności.
Zanim rozpoczął, przygładził włosy i wtedy zobaczyli, że są przetkane siwizną. A wiedzieli, że pan Mietek miał niewiele ponad dwadzieścia lat! Dzidek dostrzegł również różową bliznę powyżej prawej skroni.
—  Pan był ranny w głowę?
—  Przytrafiło się, braciszku. Skoro tak cię to interesuje, więc zacznę od tej rany.
Wieczorna mgła opadała coraz niżej i zachodzące słońce rzucało krwawe odblaski, załamujące się na płaskich hełmach kawalerzystów, ukrytych w rozpadlinie gruntu. Nie mieli już koni od wielu dni, a krótkie karabinki zamienili na długie, piechocińskie. Tkwili tu w dziesięciu na skraju zagajnika, od świtu ubezpieczając tyły zgrupowania, które lada godzina miało podjąć próbę przedarcia się z okrążenia. Zadaniem ich placówki, podobnie jak wielu innych rozsianych na przestrzeni kilku kilometrów, było powstrzymanie Niemców jak najdłużej, tak aby siły główne zgrupowania mogły przełamać pierścień i przedostać się za Bug, odległy o kilkanaście kilometrów.
Podchorąży Mieczysław Czupryna zdawał sobie sprawę, że ma znikome szansę wyjścia z tego piekielnego kręgu. Ale on i jego ludzie rozumieli dobrze, że im dłużej zwiążą walką część sił wroga, tym więcej ludzi uratuje się przed drutami obozów jenieckich. Wszyscy, którzy obecnie byli razem z nim, zgłosili się na ochotnika do oddziału osłonowego. Byli przygotowani na najgorsze. Czekali.
Przez szkła lornety podchorąży lustrował przedpole. Wiedział, że Niemcy tkwili zaczajeni za garbem niedalekiego wzgórza, spokojni, że polska artyleria im nie zagraża. Mieli jeszcze nasi artylerzyści niewielkie zapasy pocisków, ale chowali je pieczołowicie na ten ostatni szturm, który miał ich wyprowadzić z matni.
283
I nagle, gdzieś w głębi boru, odezwały się ciężkim stęknięciem haubice. Ziemia odpowiedziała dygotem. Żołnierze meldowali:
—  Panie podchorąży, nasi zaczęli!
—  Kakieta nad wzgórzem!
Zielone, upiorne światło rozlało się nad ciemniejącym horyzontem, zamigotało i zgasło. W tej chwili Niemcy plunęli ogniem swoich armat.
—  Biją w las, nas jeszcze nie wypatrzyli.
—  Przygotować  broń!  Strzelać  na  rozkaz!   Cekaem krótkimi seriami!
—  Panie podchorąży, słychać czołgi!
—  Przygotować wiązki granatów!
—  Zdaje się, że bokiem przechodzą. Mamy szczęście. Czekali jeszcze  kwadrans, ale  Niemcy zza wzgórza
nie poszli do ataku. Widocznie zorientowali się, że główne uderzenie Polaków skierowane jest na wschodni odcinek pierścienia i tam skupili zasadnicze siły. Oddziały osłaniające polskie tyły jeden po drugim zmieniały stanowiska, aby zachować kontakt ze swoimi i nie dać się odciąć. Kanonada zaczęła powoli oddalać się, eksplozje stawały się bardziej przytłumione, głuche. Podchorąży Czupryna poderwał swoich ludzi do następnego skoku.
—  Cekaem osłania. Skokami do tyłu, po dwóch! Gdy zapadniecie, osłaniać odwrót pozostałych. Naprzód!
Jeszcze kilka takich skoków i stary las przeszedł w rzadki zagajnik. Przed nimi rozciągał się szeroki pas pól, popstrzonych plamkami chałup. Dalej, na horyzoncie, czerniał bór.
—  Równo jak stół! Panie podchorąży, cholerna równina.
—  Biegiem,  chłopcy!  Musimy  się  dostać  za  osłonę najbliższych chałup.
 —  Nasi już się pewnie przebili.
—  Biegiem!
Byli w połowie drogi do zabudowań, kiedy w górę wystrzeliło kilka rakiet oświetlających. Opadały wolno na spadochronach, pryskając iskrami. Na prawym skrzydle zaszczekał karabin maszynowy. Od strony lasu Niemcy odpowiadali nie milknącą palbą.
—  Zauważyli naszych sąsiadów! Wycofujemy się do zagajnika? — nie wytrzymał napięcia jeden z żołnierzy.
Czupryna zawahał się. Tam z pewnością bezpieczniej, ale schronienie w gęstwinie byłoby krótkotrwałe i równałoby się przekreśleniu nadziei na uzyskanie kontaktu z głównymi siłami. Wcześniej czy później Niemcy dopadliby ich w tym zagajniku. Jedyna droga wiodła do przodu.
—  Naprzód! — zawołał, widząc w półmroku, że i inne grupki oddziałów osłonowych podrywają się z ziemi.
Dopadli zbawczych zabudowań, które osłoniły ich przed kośbą niemieckiej broni maszynowej. Wytchnęli odrobinę i przeskoczyli do następnych domów.
Wtedy przyczołgał się do Czupryny sierżant Gnyp.
—  Mietek, ani kroku do tyłu. Tam już Szwaby podciągnęli oddziały zza wzgórza. Szykują się do natarcia. Wyślij łącznika na lewe skrzydło. Ma przekazać, że za pięć minut mamy uprzedzić atak.
—  Masz  jakieś  wiadomości   o   tych  Niemcach   pod lasem?
—  Żadnych, ale przypuszczam, że to najwyżej kompania.  Słychać  tylko  broń  ręczną  i  maszynową.  Ani jednego działa czy moździerza. Pamiętaj, za pięć minut!
Minuty wlokły się W nieskończoność. Wrócił łącznik.
—  Panie podchorąży, oni mają duże straty — meldował.
—  Przekazałeś rozkaz?
—  Tak jest, pójdą razem ze wszystkimi.                        285
— Chłopcy, przygotować się do ataku! Bagnety na broń!
Szczęknęło żelazo, zaskoczyły zatrzaski bagnetów. Fosforyzowana wskazówka pełzła wolno po tarczy zegarka. Jeszcze pełna minuta, jeszcze czterdzieści sekund. Żeby choć niewielu było tych Szwabów... Tylko trzydzieści sekund... Jak tu walczyć bez rozpoznania?... Piętnaście... Ale do niewoli? — za nic!... Ostatnie pięć sekund! Raz kozie śmierć.
—- Naprzód! Za Polskę! Hurrraaaa...
Podchorąży poderwał się pierwszy, słysząc jak po całej linii rozlega się okrzyk atakujących. Gdy przy-cichał na chwilę, dochodziło sapanie żołnierskich piersi i kroki tłumione przez świeże skiby.
Dopiero teraz Niemcy przywitali ich ogniem. Sąsiad Czupryny z prawej, ten, który był łącznikiem, osunął się jak podcięty i pozostał nieruchomy. Inni szli do przodu, choć za ich plecami jęczeli ranni. Dopadli lasu, mając tuż przed oczyma lufy niemieckich kaemów bluzgających ogniem. Huknęły granaty i Niemcy rzucili się do ucieczki.
Nagle na drodze podchorążego wyrósł olbrzymi Niemiec. Ten nie uciekał. Z uniesioną do góry kolbą rzucił się do przodu. Podchorąży błyskawicznym ruchem uskoczył i pchnął bagnetem w bok przebiegającego.
Nic więcej nie pamiętał.
Obudziły go z omdlenia bliżej nieokreślone hałasy. Ostrożnie uniósł powieki. Już świtało. W skroniach pulsowało przerażającym bólem, który nie pozwalał zebrać myśli. Ciało było jak sparaliżowane. Przemógł słabość i próbował unieść głowę. Bezskutecznie. Raptem znowu usłyszał wrzask, po niemiecku... To przywróciło świadomość na tyle, że przypomniał sobie zda- rżenia ubiegłego wieczora. Zmusił się do największego
wysiłku szukając wzrokiem ciała wielkiego Niemca. Nie było go w pobliżu. Zobaczył za to co innego...
Jacyś ludzie kopali dół o kilkanaście metrów od niego. Wytężył wzrok, choć czaszkę przebiegały fale bólu. Byli to Polacy, jeńcy. Widać grzebią poległych wczoraj Niemców. Znowu wrzask. To wartownicy, z karabinami opartymi na biodrach... Zemdlał.
Gdy ocknął się ponownie, dół był już gotowy. Ale co to? Na jego skraju klęczą jakieś postacie z rękami splecionymi na karkach. Wszyscy w białych koszulach, ręce powiązane drutem w przegubach. Podchorąży dźwignął głowę nadludzkim wysiłkiem. Dojrzał spodnie klęczących. Były zielone, polskie. Rozstr żeliwu ją jeńców? Konwencja genewska! Przecież Niemcy podpisali konwencję!...
Huknęła salwa. Znowu zapadł się w ciemność.
—  A pana nie znaleźli ci mordercy bezbronnych? — Dzidek  przerwał  głuche  milczenie,   które   nastało  po ostatnim słowie podchorążego.
—  Miałem wiele szczęścia. Sądzili widać, że jestem zimnym trupem i zostawili w spokoju tam, gdzie leżałem. A leżałem tak jeszcze przez calutki dzień. Bez żadnej pomocy, niezdolny do najmniejszego ruchu.
—  I kto pana wyratował?
—  Niemiec.
— Kto?!
—  Mówię, że Niemiec, sanitariusz. Nie myślcie czasami, że oni wszyscy bestie. Przekonałem się w niewoli.
—  Więc jak było z tym sanitariuszem? — nalegał Dzidek.
—  Szukał widać czegoś po lesie i znalazł mnie przed wieczorem  nieprzytomnego.   Opatrzył,  zrobił  zastrzyk i dopiero wtedy powiedział, że bez operacji nie wy-
287
288
żyję. Pocisk karabinowy rozorał mi hełm i uszkodził czaszkę. I tak trafiłem do szpitala, skąd po miesięcznym leczeniu wywieźli mnie do obozu jenieckiego.
—  I stamtąd pan uciekł?
—  Niezupełnie... Pomogła mi dobra kobieta.
—  Jaka kobieta, Niemka?
—  Wyobraźcie   sobie,   że   Niemka.   Z   tego   obozu, w którym było głodno, chłodno i ciasno, chodziliśmy do pracy. Większe grupy pracowały przy budowie dróg, chodziły na roboty do lasów, inni stawiali nowe baraki w  obrębie stalagu,  jak  Niemcy  nazywają  obozy  jenieckie dla podoficerów i szeregowców. Ja, jako niezupełnie wyleczony, zostałem skierowany wraz z kilkoma kolegami do pracy u bauera, takiego posiadacza dużego gospodarstwa rolnego.
Tam  poznałem siostrę bauera, starszą już kobietę,
która wyznała mi z czasem, że bardzo jej przypominam męża. Ten mąż zginął przed rokiem w obozie koncentracyjnym. Należał do tych przeciwników Hitlera, którzy nie zwinęli chorągiewki nawet w obliczu triumfów fiihrera. Był robotnikiem z Dortmundu, a ona schroniła się u brata w Prusach Wschodnich, kiedy nadeszła wiadomość, że Kurt Lorenz zmarł na serce. Tak, chłopcy, hitlerowcy uczyli się sztuki mordowania na swoich rodakach.
—  I co ta Niemka? — Dzidek dopytywał się niecierpliwie, bo zaraz miał  objąć wartę na  podwórku. Nie chciał uronić ani słowa.
—  Ona podsunęła mi myśl o ucieczce. Byłem jeszcze bardzo słaby, więc przynosiła mi pożywienie i jakieś medykamenty. Starałem się chodzić jak  najwięcej, gimnastykowałem się w ukryciu, rąbałem drzewo, aż siły powoli wróciły. Wówczas Lorenzowa przygotowała mi to śmieszne ubranie i tyrolski kapelusz. Jeden z kolegów, przed wojną nauczyciel gimnazjalny, uczył mnie niemieckiego, a ona przynosiła gazety, abym nie był ciemny jak tabaka w rogu. Na koniec wręczyła mi dokumenty swego męża, które jakimś sposobem zdołała uratować.   Pewnego   nie   tyle   pięknego,   ile   ciemnego wieczora ulotniłem się i jako obywatel Trzeciej Rzeszy Kurt Lorenz, dotarłem do domu. Nie mogę narzekać, podróż miałem  całkiem wygodną,  ponieważ i w pieniądze wyposażyła mnie Lorenzowa hojnie.
—  Dzidek, teraz twoja kolejka! Pryskaj na podwórze! — Jasiek był nieubłagany tym razem, choć dobrze wiedział, że mały aż się rwie do nowych pytań.
—  Już idę. Panie Mietku, ale pan mi wszystko powtórzy? — wołał jeszcze od drzwi.
Jędrek, którego przyszedł zmienić na warcie, niecierpliwie przestępował z nogi na nogę. Zgodził się jednak postać jeszcze minutkę, której  Dzidek potrze-
289
19 — Kaktusy
bował na przyniesienie ze swego schowka bagnetu obiecanego podchorążemu. Szybki postawił tylko warunek, że sam go wręczy. Chowając do kieszeni bagne-cik, rzucił w pośpiechu:
—  Tu nic się nie dzieje, niech skoczę. Wygłupia się ten Jasiek!
—  Zupełnie nic? Nikt nie wchodził, ani nie wychodził?
—  O  rany,  czy  to  takie  ważne?  Poupadaliście  na głowy?
—  Jasiek kazał, więc należy mieć oczy otwarte. Widziałeś kogoś?
—  No tak... Wyszedł Herr Pacurek.
—  Dokąd?!
—  Coś ty, Dzidek!  Skąd ja mogę wiedzieć?  Chyba do miasta.
—  Masz o tym natychmiast powiedzieć Jaśkowi.
—  O rany, powiem, niech cię o to głowa nie boli. Pilnuj powietrza! Powariowali! Jakboganoga!
Dzidek sterczał przed domem oparty o drewniane ściany, a czas dłużył mu się przeraźliwie.
Teraz dopiero uświadomił sobie, ile szczęścia miał pan podchorąży Czupryna, że udało mu się wrócić z dalekich stron. I oni także mieli szczęście! Doczekali się go po tylu miesiącach! Ale czy będzie się z nimi znowu bawił? Poprawił się w myśli: czy będzie mógł się bawić z nami? Przecież pan Mietek wspomniał, że nie wie, czy długo zostanie w domu. Gdyby pozostał na stałe — postanowił — ofiaruje mu Asa. Kochane psisko, ale u pana Mietka będzie mu dobrze. Nauczy go wszystkich myśliwskich sztuczek. Może i jego, Dzid-ka, wezmą z sobą na polowanie? Tylko ci Niemcy, kiedy nareszcie pójdą? Przypomniał sobie, co mówił wczoraj ojciec. Na wiosnę może być ofensywa, ruszą Fran- cuzi, Anglicy. Przepędzą drani z Polski.
Wyobrażał sobie już, jak będą zmykać w popłochu, kiedy w uszy wdarł się warkot silnika, z którego kierowca wyciskał najwyższą szybkość. Co to może być? Teraz tylko Niemcy mają samochody...
Nie dokończył myśli, kiedy na ulicy, tuż przed domem, zapiszczały hamulce. Usłyszał łomot pospiesznych kroków. Zawrócił na pięcie i wpadł do mieszkania gospodarzy.
—  Samochód, uciekajcie! Niemcy idą!
W mgnieniu oka podchorąży porwał jakiś paltocik z wieszaka. Sępiński rzucił mu własny kaszkiet, porwał niemieckie łachy i wepchnął do rąk Jędrkowi.
—  Biegiem do obory. Włóż do środka kamień i utop w gnojówce! Jasiek, przeprowadź Mietka tą dziurą za zagrodą. Uciekajcie do Zdanowa. Tam u kuma Marcina przeczekacie najgorsze. Prędko!  Tylnymi drzwiami.
Już ich nie było, kiedy pod oknami zadudniły kroki. Drzwi otworzyły się bez pukania, w progu ukazały się trzy postacie w szarozielonych mundurach. Nad daszkiem każdego z gestapowców bielała srebrem trupia główka.
—  Co tu za zbiegowisko? — zapytał całkiem spokojnie pierwszy z przybyłych, wodząc wzrokiem po twarzach Milki, Dzidka i zatrzymując się na Sępińskim.
—  Dzieci lokatorów przyszły nas odwiedzić.
—  Łżesz stary! Co tu za zebranie?!
—  Ale pan widzi, toż to dzieci.
—  Milczeć! Gdzie reszta?
—  Nie ma żadnej reszty. To wszyscy, dzieciaki, moja córka...
—  Gdzie jest ten mężczyzna?
—  Nie ma tu żadnego mężczyzny.
Gestapowiec odepchnął gospodarza i, wydobywszy pistolet, nogą otworzył drzwi do pokoju. Dwaj pozostali rzucili się za nim, osłaniając czwartego, cywila.
291
19*
292
Oczom przelęknionej gromadki ukazała się uśmiechnięta twarz Herr Pacurka. Chciał coś powiedzieć, lecz nie zdążył otworzyć ust, kiedy gestapowcy wypadli z pokoju i pędem pobiegli na podwórko. Pacurek także podążył za nimi.
—  Może Mietek z Jaśkiem zdążyli się już oddalić... — Sępiński próbował uspokoić rozdygotaną Czupryno-wą.  — A wy —  zwrócił się  do dzieci —  ani  pary z ust. Żeby tylko Jędrka nie chwycili w oborze.
—  On jest szybki — wykrztusiła Milka.
W tej chwili wrócił jeden z gestapowców, a tuż za nim Herr Pacurek. Był wyraźnie zmieszany i zły.
—  Tu  był  podejrzany  osobnik,   może  bandyta!   — wykrzyknął.
—  Nikogo nie było. Widzisz pan, że sami swoi.
—  Ja widziałem, jak wchodził! Kłamiesz, stary!
—  Kłamstwem  mnie  pan  nie  koi  w  oczy.   Nikogo tu nie było!
—  Mam   dopomóc   twojej   pamięci?   Wysoki,   barczysty mężczyzna, który wszedł do tego domu, ubrany był w krótką kurtkę, pumpy i tyrolski kapelusz. Taki jak mój.
—  Nie było tu takiego...
Gospodarz nie dokończył, bo Niemiec w mundurze doskoczył i uderzył go między oczy. Potoczył się stary i ciężko zwalił na ławę. Czuprynowa zasłoniła go własnym ciałem. Niemiec odszedł i poszwargotał coś z Pa-curkiem.
I wtedy Dzidek dostrzegł przedmiot, którego widok przyprawił go o zawrót głowy. Pod wieszakiem, przy samej ścianie, leżał hitlerowski bagnecik. Widać pan Mietek zgubił go w momencie ucieczki. Leżał teraz na
293
T
294
oczach wszystkich, lśniąc stalowym ostrzem i czernią rękojeści. Aż dziw, że nikt go nie dostrzegł.
Dzidek myślał gorączkowo. Podnieść nie sposób. Co robić? Co robić? Niemal bezszelestnie postąpił dwa kroki i nakrył stopą nóż. Niemcy odwrócili głowy.
—  Stać! Nie ruszać się! — wrzasnął ten w mundurze.
Pacurek podszedł do Dzidka i ujął go pod brodę. Z zaciśniętych warg sączył zjadliwy szept:
—  I ty także nic nie widziałeś?
—  Nic, proszę pana... — Chłopiec starał się nie stracić równowagi, czując pod podeszwą wypukłość bagne-' tu. Byle tylko nie odsłonić!
—  Nie widziałeś!  Nikt  nie widział!  To  może mnie się  przywidziało?  Przeklęte,  polskie  świnie!  Bandyci, wszyscy bandyci — krzyczał Herr Pacurek.
Niespodziewanie zmienił ton i przywołując na oblicze anemiczny uśmiech odezwał się do Milki:
—  Ty jesteś grzeczna dziewczynka. Powiedz, widziałaś tu człowieka w tyrolskim kapeluszu?
Nie zdążyła odpowiedzieć, ponieważ weszli do mieszkania dwaj pozostali gestapowcy. Bezradnie rozłożyli ręce. Nie natrafili na żaden ślad.
Teraz dopiero zaczęło się piekło.
Wszyscy trzej wpadli do pokoju jak burza i siali dookoła spustoszenie. Zrzucali pościel z łóżek i deptali ją buciorami, aż w górę uniosło się pierze. Wywalali materace, książki z półek, tłukli naczynia, deptali. Złorzeczyli przy tym po niemiecku i wymieniali .między sobą urywane zdania.
Dzidek wykorzystał to zamieszanie i ukradkiem ukrył bagnet pod swetrem. Był już spokojniejszy: w razie czego wszystko spadnie na niego.
Niemcy opuszczali pokój. Jeden niósł pod pachą wielki obraz przedstawiający piękną głowę konia.  Za
tego gniadosza, dawno temu, gospodarz Sępiński dostał specjalną premię z wojska. Później przysłali mu podobiznę konia, którą oprawił w złocone ramy. Drugi Niemiec zwijał barwny łowicki kilim, na którym wisiały przed wojną strzelba i rogi myśliwskie podchorążego. Trzeci gestapowiec i Herr Pacurek mieli puste ręce. Zatrzymali się przed Sępińskim, który z okładem na czole wciąż tkwił na ławie.
—  Ty jesteś gospodarzem? — zagadnął ten w mundurze.
—  Ja...
—  Wstań, kiedy do ciebie mówi niemiecki oficer! Sępiński dźwignął się z ławy.
—  Tym razem udało ci się, stary bandyto. Ale już my cię przypilnujemy! Gdzie masz spiżarnię?
—  Tam w rogu jest wejście — gospodarz wskazał na niewielkie drzwiczki.
Gestapowiec otworzył je energicznie i podawał kompanom wędzoną słoninę, kiełbasy i grube kaszanki. Dla siebie zatrzymał krągłą szynkę. Roześmiał się.
—  Warto było przyjść! — zawołał. Odpowiedzieli chóralnym rechotem.
Tylko Herr Pacurek miał posępną minę i jeszcze za progiem tłumaczył coś kompanom gorączkowym szwargotem.    •
XVI
ZEMSTA JEST ROZKOSZĄ BOGÓW
296
Od dłuższego czasu Jasiek i Dzidek, z Asem u nogi, stali przed płotem, od niechcenia popatrując na wyludnioną ulicę.
—  Dzielnie się, brachu, spisałeś z tym bagnetem! — tymi słowami wódz Kaktusów skwitował  długą  opowieść kolegi o wizycie gestapo w domu gospodarza. Poklepał małego po plecach. — Może kiedyś ustanowimy Order    Zielonego    Kaktusa,    wówczas    będziesz    jego pierwszym kawalerem.
—  Przestań sobie  kpić, Jasiu.  Nie  powiedziałeś mi jeszcze, co z panem podchorążym.
—  Musisz zadowolić się tym, co już wiesz: jest w bezpiecznym miejscu, u pewnych ludzi.
—  Jasiu,  powiedz  coś  więcej.  Wiesz  dobrze,  że  ja nikomu nie powtórzę. Nie wierzysz mi?
—  Bajdurzysz!  Tu  nie  chodzi  o  to,  czy wierzę  ci, czy nie. Sam chyba kapujesz, że im mniej ludzi wie o miejscu pobytu pana Mietka, tym lepiej.
—  Tak. Lepiej dla nich i dla niego.
—  No widzisz, dogadaliśmy się wreszcie. A jak przyjęli dorośli wiadomość o całej hecy?
—  Są oburzeni na tego Pacurka. Nikt nie wątpi, że
to on doniósł gestapowcom. Myślałem, że wujka Hipolita zaleje krew, taki się zrobił czerwony na twarzy. I żyły mu nabrzmiały. Chciał lecieć do tego draba, ledwie go powstrzymali. Złorzeczył mu okropnie i wykrzykiwał, że przyjdzie godzina zemsty, że latarń zabraknie na to szwabskie ścierwo. Kiedy się uspokoił trochę, powiedział, że już on coś wymyśli, aby ukarać tę kanalię. Trzy razy powtórzył: zemsta jest rozkoszą bogów.
—  Jak ty to zrozumiałeś, Dzidek?
—  Co miałem zrozumieć?
—  No, to powiedzenie wujka Hipolita: zemsta jest rozkoszą bogów.
—  Bo ja wiem?  Może  chciał  przez to powiedzieć, że nawet dobrzy bogowie tracą z czasem  cierpliwość i karzą draństwo. Nie wiem.
—  Możliwe. Ja także nie bardzo rozumiem. Ale że temu Pacurkowi nazbierało się u nas, to wiem całkiem dobrze.
—  Tak! Przez niego umarł doktor Gold. Przez niego uciekł  pan podchorąży  i  pani ma  kłopoty  w szkole. A ty przecież też przez niego siedziałeś w Rotundzie.
—  A tu, jak na złość, nie można mu nic zmajstrować. Jakoś się nie trafia.
—  Jasiu, patrz! O wilku mowa, a wilk wraca z miasta. Pewnie odprowadzał tych gestapowców.
—  Patrz! Zatacza się!  Podpił gdzieś  porządnie  pod szynki i kiełbasy Sępińskiego. Zaraz tu będzie. Schowajmy się. Prędko! I psa trzymaj krótko.
Herr Pacurek wyłonił się z półmroku i chwiejnym krokiem przekroczył furtkę. Długo szukał klamki, by zamknąć furtkę za sobą, mamrotał coś pod nosem i wreszcie zrezygnował z poszukiwań. Kiwając się uszedł kawałek po wąskim chodniczku, potem zatrzymał się i gadał do siebie.
297
298
Siedzący dotąd spokojnie u stóp Dzidka As głośno zaszczekał i szarpnął się w stronę Niemca. Ten zachwiał się przerażony i, próbując utrzymać równowagę na śliskim chodniku, upuścił brązową tekę. Wpadła w głęboką zaspę, bo nie tak dawno ojciec Jaśka, pan Paweł, oczyścił wszystkie dróżki, zgarniając śnieg na boki.
—  Ale wstawiony! Trzymaj psa! — szepnął Jasiek. -— Patrz, klęka i grzebie w zaspie.
—  Jasiu, chodźmy lepiej. Znowu gotów się przyczepić do nas.
—  Siedź cicho, poczekamy.
—  Kiedy As się wyrywa. Cicho, piesku, cicho. Niemiec podniósł się z klęczek i zaklął po swojemu.
Zatoczył się raz i drugi, oddalając się od miejsca, w którym upadła teczka. Znowu pochylił się, ale stracił równowagę i zarył głową w śnieg. Wygrzebał się powolutku, prychając i otrzepując śnieg z ubrania. Zaświecił zapałkę, która błysnęła krótkim ognikiem i zgasła. Zapalał drugą, po niej trzecią i, chwiejąc się na nogach, klął głośno. Raz i drugi ugrzązł w zaspach.
—  Dzidek, zasypał tekę! — szepnął Jasiek. — Chłopie, to okazja! Żeby spuchł, nie znajdzie.
Na potwierdzenie tej przepowiedni Herr Pacurek zrobił kilka kroków w stronę domu. Ale zatrzymał się i coś medytował. Potem ruszył dalej i zniknął za węgłem.
—  Dzidek, teraz! Skok!
Zanim Dzidek zorientował się w czym rzecz, Jasiek dopadł zaspy i szukał w niej zguby Niemca. Dzidek razem z psem pospieszyli mu z pomocą. Zanurzył ręce w śniegu, szukał teczki.
—  Jasiu, nie ma...
—  Szukaj, bądź cierpliwy.
Nagle As zaskomlał i sypnął śniegiem spod szybko przebierających łap. Dzidek zanurzył dłoń w głęboką jamę. Poczuł gładką skórę.
—  Jest!
—  To w nogi! — odkrzyknął Jasiek.
W mgnieniu oka znaleźli się za stodołą i przystanęli, dysząc z emocji i zmęczenia. Jasiek całował psa w mokry nos.
—  Kochany piesek, kochany.
—  Jasiu, po co to wszystko? — dziwił się Dzidek.
—  Jeszcze nie  kapujesz?  Schowamy łobuzowi!  Daj teczkę. Ale ciężka!
Rozgarniając śnieg, Jasiek wczołgał się pod stodołę. Za chwilę wrócił już bez teczki.
—  Poszuka sobie, poszuka. Zacieramy ślady i wracamy do domu jak gdyby nigdy nic. Szybciej, Dzidek! Pacurek pewnie zaraz się zjawi przed domem. Przypuszczam, że poszedł po latarkę.
299
300
—  Jasiu, ja mam trochę pietra. As szczekał na niego. Może poznał jego głos?
—  Myślisz,   że   jeden   kundel   hałasuje  po   ciemku? Weź  się w garść.  Musisz być  zaraz  w  domu,  razem z psem, aby w razie czego Pacurek nie mógł mieć żadnych podejrzeń. Rozumiesz?
—  Tak. A co z teczką?
—  Poleży sobie w schowku, poczeka do jutra, a potem zobaczymy. Zmykaj  już! Bądź o dziewiątej rano w tym samym miejscu.
Dzidek wśliznął się do mieszkania ukradkiem, ale z miejsca wpadł w objęcia Polci-Kapelusik.
—  Ty się gdzieś podziewasz, a tu sądny dzień, powiadam ci!
Chłopiec przybrał obojętny wyraz twarzy i szybko zdejmował palto. Kapelusik widać aż dusiła się od nadmiaru nowości, bo trzepała językiem bez ustanku.
—  ...Wleciałże ten powsinoga, Pacurek, z wystraszoną gębą i powiada do mnie, żebym mu latarkę dała. A ja mu na to, że świeczką usłużyć mogę, ale nijakiej latarni nie posiadam. To on w krzyk, że wszyscy tu na niego dybią i że on z bandytami  porządek zrobi. Rozum postradał, myślę ja sobie, aż tu poczułam, że gorzałką od niego jedzie, jakby się w kadzi wypławił. Takiś  ty,  ptaszku,  moczymorda,  pomyślałam  jeszcze, i jak na niego nie skoczę:  „A poszołże won, pijanico! Weźże swoją mordziuchnę, bo zemrę, jak mnie jeszcze raz  tym   smrodem   zajedzie".   To   on   jeszcze  głośniej w krzyk, aż pan Cent z pokoju przyleciał i dawaj pytać, o co ta awantura. Powiedziałam, że o latarnię mu chodzi, ale Szwab nie pozwolił wyłożyć wszystkiego po kolei i dopiero się dowiedziałam, że teczkę posiał po pijanemu.  Dał mu  pan  Cent latarkę  i  łazi  teraz  po ogrodzie. Bożeż, mój Bożeż, pokarała Twoja sprawiedliwość tego obwiesia.
—  A o psa nie pytał?
—  Po co niby mu  pies?  Toż powiadam,  że  latarki szukał.
Słysząc to, Dzidek poprosił o kolację i jakby nigdy nic siedział przy stole, wpuszczając jednym, a wypuszczając drugim uchem polciną paplaninę, którą przerwało dopiero wejście Herr Pacurka.
—  Dzidek, ja do ciebie...
—  Słucham pana?
—  Chciałem cię prosić o pomoc w pewnej sprawie... Po tym, co dzisiaj widziałeś, na pewno dziwisz się, że tu przyszedłem. Ale nie ma się czemu dziwić. Działałem w interesie nas wszystkich, szukałem podejrzanego człowieka, być może bandyty.
—  W czym mogę pomóc? — Dzidek spokojnie dopijał kubek herbaty.
—  Zgubiłem teczkę...
—  Po pijanemu! — przerwała mu Połcia.
—  Proszę się nie wtrącać w nie swoje sprawy! Nie jestem pijany!
¦— Teraz to już nie! Otrzeźwiał pan na mrozie!
—  Przestań,  dziewczyno, bo gorzko pożałujesz!
Herr Pacurek podsunął się bliżej chłopca i nie zważając, że ten cofa głowę, usiłował pogłaskać go po włosach.
—  Słuchaj, Dzidek, proszę cię o pomoc. Zginęła mi teczka. Musi być pod śniegiem, blisko  furtki. Poszukamy razem.
—  Proszę   pana,   już   jest   późno  i  tatuś  może   nie pozwolić.
—  Ja to załatwię. Ty zwołaj swoich kolegów. Razem szybciej znajdziemy. Nie ominie was nagroda.
—  Nie potrzebuję nagrody!
—  Uprzedziłeś się do mnie, chłopcze, widzę, że mi
nie ufasz. Wynagrodzę cię uczciwie. Mam bardzo smacz-   301
302
ne cukierki, czekoladę. Dostaniesz książkę z obrazkami. No, zgoda? — prosił przymilnie.
Niemiec nalegał tak długo, że nie było sposobu odmówić, nie budząc podejrzeń. Dzidek, nieświadomi niczego Milka, Szybki i Bysiek i coraz bardziej przerażony Herr Pacurek do późnego wieczora brodzili po śniegu, przetrząsając wszelkie zakamarki. Wyświecili bateryjki, przemoczyli obuwie, ale teczka wsiąkła jak kamfora. Wrócili nareszcie do mieszkania, gdzie Niemiec znowu wszczął awanturę. Tym razem nawinął mu się pod rękę pan Cent.
—  Poczeka pan do rana i zguba się odnajdzie. Rano umysł świeży,  a  pan  wygląda mi na  zmęczonego  — powiedział do Niemca.
—  To niestosowny żart, panie Cent! Nie mogę czekać do rana.
—  Ja panu nic nie poradzę.
—  Teczka zawierała ważne dokumenty państwowe! Ja muszę ją odzyskać. Natychmiast!
—  Nie należy tracić spokoju, panie Pacurek. W  t a-k i m    stanie   mógł   pan   ją   z   powodzeniem   zostawić w biurze.
—  W   jakim   stanie? W jakim! Pan przypuszcza, że jestem pijany?!
—  Gdzieżbym śmiał! Sądzę, że pan  jest  po  prostu zmęczony.  I  zdenerwowany.  Jutro  wszystko  się  wyjaśni.
—  Tu nie ma nic do wyjaśniania. Teczki nigdzie nie mogłem  pozostawić.  Pamiętam  doskonale,  że  miałem ją jeszcze w ogrodzie. Wysunęła mi się spod ramienia. Była ciężka. I coś mnie przestraszyło — dokończył niepewnie, trąc dłonią zmarszczone czoło.
—  Ale czego pan chce ode mnie? Przecież nikt z tego domu nie maczał palców w tej historii.
—  Nie jestem pewien, nie jestem...
—  Panie Pacurek, zwracam panu uwagę, że rozmawia pan z człowiekiem przytomnym. Nie pozwolę na tego rodzaju insynuacje.
—  Pójdę na skargę do władz!
—  Nikt pana nie zatrzymuje! Droga wolna.
Ale Herr Pacurek nie poszedł nigdzie tego wieczora. Osłaniając dłońmi płomień świecy przemierzał ogród wzdłuż i wszerz i dopiero po północy Dzidek usłyszał jego kroki na schodach.
Rankiem chłopiec zaspał porządnie i tylko z opowiadania Polci-Kapelusik dowiedział się, że Niemiec szukał od samego świtu. Nie wstąpił nawet do kuchni po wrzątek na herbatę. Z nisko opuszczoną głową udał się do miasta.
Punktualnie o godzinie dziewiątej Dzidek był za stodołą, gdzie oczekiwał go Jasiek.
—  Zmykamy do stodoły. Teczuszkę pana inspektora zaraz sobie obejrzymy. Jak tam było wczoraj w domu?
—  Połcia nazwała to Sodomą i Gomorą. — Dzidek w   kilku   zdaniach   opowiedział   koledze   wczorajsze emocje.
—  No to, braciszku, zaraz zobaczymy,  co on miał w tej teczce.
—  Jasiu, ale. trzeba coś z nią zrobić. Herr Pacurek może znowu sprowadzić gestapo!
—  Aleś ty bojący! Bądź spokojny. Tu chodzi o jego własną skórę, dlatego nie będzie się spieszył z meldunkiem o zgubie. Już raz naraził się trupim główkom. Szukali, straszyli i co znaleźli? Guzik z pętelką! Myślisz, że zechce drugi raz zrobić z siebie wariata? Otwieramy teczkę.
—  Sezamie, sezamie otwórz się.
—  No, Dzidek, zbóju! Widzę, że posiałeś pietruszkę — śmiał się wódz Kaktusów. — Uszy do góry!
303
304
Mocował się z zamkiem, ale ten ani rusz nie chciał odskoczyć. Próbował kozikiem, ale także bez skutku.
—  Zamknął  na  kluczyk.   Dzidek,   przynieś  młotek!
—  A może bagnetem?
—  Dawaj go, prędko!
Stalowe ostrze szybko uporało się z zamkiem teczki Herr Pacurka. Z jej wnętrza wyjrzał plik papierzysków, wywołując jęk zawodu Jaśka.
—  Same papiery! Ale nas nabrał.
—  A   ty   czego   się   spodziewałeś?   Wyciągaj,   zobaczymy.
Jasiek wysypał zawartość na klepisko zasłane słomą, a pustą teczkę odłożył na bok. Obydwaj chłopcy pochylili się nad papierami. Przekładali drukowane formularze, broszurki, gazety. Wyłowili z tego dwa skoroszyty z jakimiś dokumentami, próbowali czytać.
—  Choroba, wszystko po niemiecku! Dzidek, kapujesz co z tego?
—  Nic, zupełnie nic. Przejrzałeś dobrze teczkę? Może jest  jeszcze  co  innego!  Zobacz,  ja  popróbuję  czytać. Znalazłem jakąś kopertę.
Z niebieskiego prostokąta wyciągnął arkusz papieru listowego. Był zapisany regularnym maczkiem, po obydwu stronach. U dołu drugiej stronicy widniał zamaszysty podpis. Od biedy można się było domyśleć imienia i nazwiska: Johann Pacurek. Dzidek zaczął sylabizować wolniutko, ale nie rozumiał ani słowa. Zdawało mu się, że w którejś tam z rzędu linijce dostrzegł wyraz brzmiący zrozumiale, ale od dalszej lektury oderwał go podniecony głos Jaśka:
—  Jest!
—  Co znalazłeś?
—  Na samym dnie teczki było pudełko! Patrz, jakie ciężkie!
Dzidek otworzył wieczko.
—  Jasiu, to cukier w kostkach!
—  A niech go kule biją! Dokarmia się Herr Pacu-rek. Trudno, dobre i to, podzielimy się sprawiedliwie po połowie. Nie pamiętam już, kiedy ostatni raz jadłem cukierki.
—  I naprawdę nic więcej nie ma?
Jasiek przechylił teczkę dnem do góry, chcąc udowodnić koledze, że nie należy się spodziewać niczego więcej. Potrząsnął nią i wtedy niespodziewanie wypadł niewielki woreczek. Dzidek podniósł go momentalnie. Potrząsnął. Zagrzechotało coś w środku.
—  To pewnie groch.
—  Pokaż, za ciężkie na groch.
Jasiek szybko rozwiązał tasiemkę i z woreczka posypały się naboje. Były niewielkie, złotawe, z ciemniejszymi czubkami.
—  Amunicja do pistoletu! — wołał Jasiek, przyglądając się uważnie jednemu pociskowi. — Do siódemki. — Liczył w pośpiechu.  — Trzydzieści sześć!  Dzidek, cały arsenał.
—  Co z tym zrobimy? To niebezpieczne.
—  Znowu  pietrucha?  Przyda się!  Nam nie, ale...
—  Komu?
—  Sam jeszcze nie wiem. Może podchorążemu.
—  To on ma'rewolwer?
—  Armatę także z sobą przywiózł!
—  Jasiek, przestań!
—  Zajmij się lepiej papierzyskami, a ja przeszukam teczkę. Może ma jeszcze jakieś schowki.
Rad nierad zabrał się Dzidek do czytania. Przypomniawszy sobie, że trafił przedtem na coś znajomego, szukał tego słowa pośrodku arkusika. Znalazł i własnym oczom nie wierzył. Dużymi, rozstrzelonymi literami stało jak wół nazwisko i imię ojca: Cent Bronisław.   I w następnej linijce: Zielona ulica 7.
20 — Kaktusy
305
306
—  Jasiu! Tu pisze o nas!
—  Pokaż! Widzę, to o twoim starym! Rozumiesz co z tego?
—  Nic, ale musimy zanieść tatusiowi.
—  Jasne! Ale on teraz w pracy.
—  Schowamy i damy po lekcjach. Tylko, że on nie umie po niemiecku.
—  Już wiem: wujek Hipolit przetłumaczy!
—  Pewnie już czas do szkoły. Teraz mamy taki kawał drogi.
—  A wiesz, Dzidek, że w naszej szkole mają uczyć się Niemcy? Dlatego nas wyrzucili.
—  Chowajmy już. Ale co zrobić ze stertą papierów i z teczką? Lepiej się tego pozbyć.
—  Papiery podrzemy, teczkę potniemy i do ustępu! Bierzemy się do roboty.
Dzidek rwał na strzępy urzędowe dokumenty Herr Pacurka, przyglądając się jednocześnie, jak kolega szybkimi ruchami tnie na pasy teczkę. Raptem nóż zazgrzytał jakby o metal i Jasiek zawył.
—  Skaleczyłeś się?
—  Niegroźnie, nóż mi  zeskoczył...  —  Nagle  zerwał się na nogi. — Dzidek! Pistolet!
Trzymał w garści, lśniący czernią oksydowania, rewolwer. W drugiej zapasowy magazynek.
¦-— Dzidek! Były w bocznej kieszeni, od środka. Aleśmy się obłowili! Dzidek, to dopiero będzie prezent dla pana podchorążego Czupryny.
—  Uważaj! Może być nabity.
—  Zabezpieczony. Widziałem już taki, to walter, siódemka. Cacko nie pistolet!
—  Trzeba ukryć.
—  Zrobi się. Niech cię już o to głowa nie boli.
—  Ale gdzie?
—  Nie bądź taki ciekawski. Mam ja już swoje schow-
ki. Zresztą nie poleży tam długo. No, zbieramy się! Zawińmy tę makulaturę w szmatę i do kibelka! Zobacz, czy nikt nie kręci się po podwórzu.
Wujek   Hipolit   drzemał   po   obiedzie,   kiedy   Jasiek i Dzidek stanęli przed nim zafrasowani.
—  Żałujemy,  że  przerwaliśmy wujkowi  drzemkę.
—  Ty mn'ie, chłopczyno, nie żałuj —'¦ przerwał Dzid-kowi. — Masz, pawianie, minę kota na puszczy. Na-broiły znowu Kaktusy?
—  Wujku! Skądże!
—  Zaczynasz czarować? Mnie nie oszukasz, ja mam nos.
—  Przyszliśmy z ważną sprawą.
—  W to nie wątpię. Teraz wszyscy mają ważne spra-
307

308
wy. Z taką ważną sprawą byli dziś w naszym domu gestapowcy.
—  Naprawdę? — Dzidek spojrzał ukradkiem w stronę Jaśka. Zbladł.
—  Nic nie wiem, wujku. Czego chcieli?
—  O to zapytaj  Polcię-Kapelusik. Ona z nimi rozmawiała. A teraz mówcie, o co wam idzie, ponieważ muszę zabrać się do roboty..
-— Myśmy znaleźli list.
—  I nie wiecie, biedulki, co z nim zrobić? Odnieść na pocztę albo  po prostu wrzucić do  skrzynki.  Może kto czeka.
—  Ale to nie jest taki zwyczajny list.
—  Polecony? Tym bardziej należy odnieść.
—  Wujku, to jest   list   niemiecki!
—  I oczywiście otworzyliście ten list?
—  Nie był zaklejony.
—  I coście w nim wyczytali, że macie takie wystraszone ryjki?
—  O panu Bronisławie Cencie — odezwał się po raz pierwszy Jasiek, który do tej  pory polegał na obrotności Dzidka.
—  I  dopiero teraz  o  tym mówicie?!  Dawajcie  list! Wujek Hipolit szybko przebiegał oczyma linijkę  po
linijce i bladł w miarę czytania, poszeptując pod nosem:
—  Kanalia, szpicel, kreatura. Jasiek nie wytrzymał napięcia.
—  Wujku Hipolicie, o co chodzi?
Ale  zamiast  spodziewanych  wyjaśnień  doczekał  się bury.
—  Nareszcie zrozumiałem wszystko. Ten list pocho- dzi z zaginionej teczki Pacurka! Prawda?
—  My nic nie wiemy.
 _ Kłamstwo!   Kłamstwo   w   żywe   oczy!   Kaktusy!
Kaktusy  porwały  teczkę  tej  kanalii!   Że  też  nie  domyśliłem się tego wcześniej.
—  Tak, wujku... — przyznał się do wszystkiego Dzidek.
—  To   właśnie   chciałem   wiedzieć!   Wiecie,   co   was teraz czeka?
—  Kara?
—  Bzdura!  Czeka was  pochwała,  wielka  pochwała! Pomysł z porwaniem teczki był szatańsko niebezpieczny i za to powinniście zdrowo oberwać. Ale przypadkowo wyświadczyliście ogromną przysługę panu Centowi i nam wszystkim. Wiecie, co zawiera ten szwabski list?
t- Nie.
—  To jest donos! Zwykły, podły, ordynarny donos skreślony ręką  Herr  Pacurka.  Posłuchajcie,   co   pisze to cuchnące ścierwo o ojcu Dzidka. „Wyczuwam z aroganckiego  zachowania  się  wobec  mnie,  że  jestem  tu nienawidzony. Bronisław Cent wygłasza poglądy świadczące, że jest jawnym wrogiem Rzeszy".
Chłopcom odebrało mowę z wrażenia.
—  Zrozumieliście do końca? To wystarcza, aby zamknąć  człowieka  w  więzieniu!  —  Wujek  Hipolit   odetchnął głębiej, — Jest  tu i o mnie...  „Nie  ustaliłem, co robił i z czego utrzymywał rodzinę przez pierwsze miesiące  po zwycięstwie Niemiec  nad  Polską.  Podejrzewam,   że   Hipolit   Szelest   jest   byłym   wojskowym, który umknął przed niewolą."
Chłopcy   wciąż   milczeli   całkiem   porażeni   tym,   co usłyszeli.
—  Gnida! — syknął wujek. Odłożył kartkę i ciągnął dalej: — Gdyby te bazgroły dotarły do miejsca przeznaczenia,  którym  bez  wątpienia  miało  być  gestapo, rozstalibyśmy się na długo.
309
310
—  Ale Pacurek może napisać to jeszcze raz — wtrącił Jasiek.
—  Nie sądzę, aby zdecydował się zbyt prędko. Ma teraz inne kłopoty. Dzisiejsza wizyta gestapowców była związana z jego osobą.  W tej  teczce musiały być ważne dokumenty. Gdzieście je podziali?
—  Już zniszczone. Wrzuciliśmy do ustępu.
—  A bodajby was! Należało porozumieć się ze mną, zanim  uczyniliście  to  głupstwo.  Co  jeszcze  zawierała teczka?
—  Pudełko cukru w kostkach.
—  Dzidek, nie kręcisz? Nic więcej?
—  Nic,  wujku Hipolicie —  uprzedził  Jasiek  odpowiedź kolegi. Wolał uniknąć jakiejś niespodzianki. Dzidek mógł się wygadać, a pistolet był jego własnością. Ale usłyszał natychmiast, że mały powtórzył jego słowa:
—  Nic, wujku Hipolicie.
—  Wobec   tego   jeszcze   raz   bardzo   wam   dziękuję i proszę o więcej zaufania na przyszłość. Gdyby stało się cokolwiek, walcie z tym do mnie  bez ceregieli.
—  Dobrze, wujku Hipolicie.
—  A nie zapomnijcie wpaść do Kapelusik, Ona także ma wam coś do powiedzenia. Cześć!
—  Połciu,  było  u  ciebie gestapo?  —  wołał  Dzidek od samych drzwi.
—  Zaraz u mnie! Przyszli, kiedy byliście w szkole, a że nikogo w domu nie było, ze mną pogadali. I nie żadne gestapo, a jakieś typy po cywilnemu.
—  Czego chcieli?
—  O tego łobuza, Pacurka, pytali. Czy wczoraj wrócił pijany. A ja im na to, że z nim nie piłam. Roześmieli się i dalej  wypytywać, myśląc  chyba,  że  ja taka durna. To i powiedziałam, że wódką od niego za-
JŁJH
latywało i awanturę robił, aż się dziecko wystraszyło. A oni znowu, czy on często popija. Więc mówię jeszcze raz, że op mi nie kompan, ale co tam może taka mizerota wypić. Najwyżej pół litra. Zdziwili się, że tak wiele, widać sami nie bardzo mogą. Powiadam więc, że chyba często do flaszki zagląda, bo rano taki żółciutki do kuchni przychodzi i rumianku naparzyć każe.
—  Ale mu się przysłużyłaś!
—  W życiu muchy nie skrzywdziłam! Ale ta swo-łocz, jak wlazła mi za paznokcie, tak wyleźć nie chce i   ciurkiem  obiera.  Pytali,   to   mówiłam,   co   ślina  na język przyniosła. A bo ja mam wszystko wiedzieć o tym łobuzie?
—  I nic już więcej nie chcieli?
311
312
—  Zapisali, com rzekła, na papierze, po naszemu, nie powiem, i podpisać kazali. Podpisałam, a oni zapytali, jak się nazywam, bo niby za świadka mam być. Powiedziałam,  że  nazywają  mnie  Polcia-Kapelusik.  Na-krzyczeli wtedy, że im chodzi o nazwisko i imię. Na-biedzili się, kiedy im przyszło napisać: Apolonia, córka  Marcjanny  z  Kamulisów  i  Walentego  Jędrusiasz-czyka... Pytam jeszcze, czy mam świadczyć o tę zgubioną teczkę i mówię, że ja nic o tym nie wiem. Też nakrzyczeli,  że  nie  mój   interes.   I  chcieli  się  jeszcze dostać do pokoju tego Pacurka. A że pozamykany na cztery spusty i dwa cuhalty, poszli sobie. Jak myślicie, chłopcy, wsadzą go do kryminału za  teczkę?
¦— Kto to może wiedzieć?
—  A ja myślę, że nie zamkną. Słyszał to kto kiedy, żeby pies własny ogon szarpał?
—  Połciu!  Słychać kroki, Pacurek wraca! Trzasnęły drzwi do przedpokoju. Zgrzytnęły otwierane zamki.
—  A  nie  mówiłam?!  —   triumfowała  Polcia-Kapelusik. — Ksiądz prałat z Nowogródka cięgiem powtarzał, że kruk krukowi oka nie wykolę.
Cała trójka zaczęła bacznie nasłuchiwać, co się dzieje u Niemca za ścianą. Krzątał się po pokoju energicznie i raz po raz dobiegały odgłosy przesuwanych sprzętów. Skrzypnęły drzwi szafy, huknęło coś o podłogę i kroki Pacurka zbliżyły się do kuchni. Zapukał grzecznie i wszedł.
—  Chciałem prosić o większy kawałek sznurka, ponieważ mój się skończył — wyjaśnił cel nieoczekiwanej wizyty.
—  A na cóż to panu? Znowu paczuszka dla żonecz-ki? Dobry z pana  mąż,  dbały  o rodzinę.  Chwali się, chwali — odrzekła z przekąsem dziewczyna.
—  Tym razem nie chodzi o paczkę. Dostanę ten sznurek?
—  Chyba nie chce się pan powiesić? Niemiec skoczył jak oparzony.
—  Ja cię nauczę! Ja ci pokażę! Bandyci! Złodzieje! Kapelusik spokojnie otworzyła szafkę i podała spory
kłębek szpagatu. W kącikach jej ust igrał uśmieszek.
—  Proszę. Nie chciałam urazić, broń Boże! Wiem, że ma pan  zmartwienie,  ale  urazić  nie  chciałam.  Tylko u nas tak się mówi, kiedy ktoś o sznurek prosi.
Herr Pacurek trzasnął drzwiami, aż ze ścian posypał się tynk.
Nazajutrz wybuchła bomba! Herr Pacurek wyprowadzał się z domu przy Zielonej ulicy.
Dokąd się wybierał, nie sposób się było domyśleć. Chodził ponury niczym gradowa chmura i z nikim nie raczył zamienić słowa. W mieszkaniu Centów wszyscy stąpali na palcach, aby nie spłoszyć szczęścia, w które nie mogli jeszcze uwierzyć.
Życie bez sąsiedztwa Herr Pacurka wydawało się nieprawdopodobną sielanką!
Polcia-Kapelusik dawała akurat upust swej radości, wyśpiewując wysokim tonem lwowską dyrdymałkę: „Tam we Lwowi w magistraci, wiszu burmistrzowy gaci, wiatr je kiwa w lewo, w prawo, a publika bije brawo...", kiedy do kuchni wpadł Dzidek.
—  Platforma przyjechała! — zawołał od progu.
—  A cóż ty, chłopaku, po węglach gonisz? Jaka platforma?
—  Po rzeczy Pacurka!
—  Święci   pańscy,   ratujcie!   —   jak   mawiał   ksiądz prałat z Nowogródka. Toż ja od szczęścia zwariuję!
Na  schodach  zadudniło.   Cichaczem  uchyliła  drzwi.
—  Dzidek, idą Żydzi z opaskami — szepnęła.
313
If—
314
— Wiem, mają zabrać rzeczy Pacurka.
Za ścianą rozległ się wrzask Niemca. Poganiał tragarzy. Schodząc wolno po schodach, dźwigali walizy i toboły.
—  Obrosło Szwabisko w pierze. Pamiętasz, jak przyszedł do nas z dwoma czemodanikami? A teraz pięciu ludzi musi się trudzić, aby znieść wszystko, co nakradł. Złodziej, rabuś przeklęty! — wyrzekała Połcia.
—  Cicho, jeszcze usłyszy! Gotów co zrobić na ostatek — powstrzymywał ją Dzidek.
W tym momencie w drzwiach stanął Herr Pacurek. Twarz wybladła, oczy czerwone z niewyspania. W nieodłącznych sztylpach, w zielonym kapeluszu nad futrzanym kołnierzem solidnego palta wyglądał jak człowiek gotowy do dalekiej podróży. Pod pachą trzymał pokaźny pakunek. Przemówił z namaszczeniem, jakby wygłaszał mowę pogrzebową:
—  Żałuję, że nie zastałem nikogo z gospodarzy. Proszę jednak podziękować w moim imieniu i przeprosić, jeśli zachowałem się kiedyś niestosownie. Niestety, nie mogę  nadal  korzystać  z  przyjemności  wspólnego  zamieszkiwania...
—  Pan wyjeżdża?! — przerwała mu Polcia-Kapelu-sik,  nie  mogąc  ukryć  zadowolenia.   „Ale  skruszał  — myślała — jak zając za oknem na mrozie".
—  Tak •— rzucił Niemiec sucho. — Oto drobny upominek dla pani Cent. Proszę jej przekazać. -<- Uchylił kapelusza i już go nie było.
Połcia szybko odwinęła papier, odsłaniając elegancki, porcelanowy serwis. Talerze płytkie i głębokie, spo-deczki deserowe i filiżanki.
—  Złodzieju! Rabusiu! — zawołała.  — Niedoczeka-nie twoje!
Jednym ruchem ręki zmiotła wszystko na podłogę,
czyniąc   przerażający   rumor.   Z   zaciętą   twarzą   stała nad skorupami, kiedy przyszedł Jasiek.
—  Wiecie?! Pacurek wyjeżdża z Zamościa!
—  Skąd wiesz?! — nastawał Dzidek.
—  Mówił mi woźnica platformy. Ma odwieźć wszystko na stację kolejową. Czego tam nie ma na tym wozie!
Wyjrzeli przez szybę. Na platformie piętrzyły się walizy, drewniane skrzynki, jakiś kufer, wiklinowe kosze, rulony dywanów, toboły.
__ Ilu to ludzi obdarł z dobytku — biadoliła Polcia-
Kapelusik. — Sczeźnie marnie ten bandyta!
—  Krzyżyk na drogę! — przerwał jej Jasiek.
—  Połam ręce i nogi! — wtórowała Połcia. Woźnica  zaciął  konie  batem  i  furgon  potoczył  się
z wolna pod bacznym okiem Herr Pacurka.
Dzidek wyrwał patrzących z zamyślenia.
~- A jednak miał rację wujek Hipolit: zemsta jest rozkoszą bogów!
—  Nie tylko bogów — poprawił go Jasiek i mrugnął znacząco.
Polcia-Kapelusik szeroko rozwarła oczy.
—  Bożeż, mój Bożeż... Bredzą! Ze szczęścia bredzą... — szepnęła, ocierając oczy rogiem fartucha.
SPIS TREŚCI
I   PODtHORĄZY  NIE  ZDRADZIŁ   ...                      5
II   STRZASKANE   DRZWI       ......        28
III   DROGA ZNACZONA KRWIĄ .      ¦     .      .        54
IV   TWARDĄ GŁOWĘ MA  TEN SZWAB      .68
 V   KAKTUSY?.........        85
VI   POJEDYNEK   NA   FORTELE   .      . '   .      •      100
VII   WRÓCIŁ   WUJEK   HIPOLIT     .      .      .     .      118
VIII  RATUJMY  FRANUSIA!.....     139
IX   WSZYSTKO  WYDAŁEŚ!     .      .      .     .     ¦      158
X  HERR PACUREK POKAZUJE PAZURY .     180
XI   CIELAKA  PRZYPROWADZILI!    .      .     ~      198
XII   W MURACH STAREJ PROCHOWNI .      .     217
XIII   WYPRAWA  PO JODŁOWE DRZEWKO  .     242
XIV   TAJEMNICZY   CZŁOWIEK   W   TYROLSKIM   KAPELUSZU......     261
XV  PODCHORĄŻY  ZMYLIŁ   TROP   ...     280
XVI   ZEMSTA JEST ROZKOSZĄ BOGÓW .     .     296