ERICH MARIA REMAROJUE

GAM

Przełożył Andrzej Zawilski
Poznań 2000
Tytuł oryginału Gam
I
Obok przemknęła grupa Beduinów w płaszczach koloru 
jasnej kawy. Jeźdźcy zostawili za sobą zapach wiel-
błądziego nawozu i pustyni. Minęli grobowce mamelu-ków 
i rozciągnęli się w długą linię, pędząc ku przeraźliwie 
jasnemu niebu, jakby chcieli wziąć je szturmem. Gam 
przypatrywała się im aż do chwili, gdy ich sylwetki rozmyły 
się w oddali. Z trudem oderwała wzrok od horyzontu i 
ponownie odwróciła się w stronę miasta. Niespokojnie 
przemierzała ulice. U jakiegoś handlarza zobaczyła stare 
wydanie dywanu poezji Abu Nuwasa. Tom oprawiono w 
pofałdowaną skórę. Każdej z siedemnastu pieśni 
towarzyszyła ilustracja. Większość rycin była tur-
kusowobłękitna.
Gam gorąco zapragnęła książki. Chwyciła ją pospiesz-
nie. Opuszczając bazar, nie mogła zapanować nad dziwnym 
zamętem myśli, tym dotkliwszym, że nie znajdowała dlań 
żadnego wytłumaczenia.
Norman czekał na nią wraz z synem jednego z przy-
jaciół, Clerfaytem, by ich sobie przedstawić, nim Cler-fayt 
zabierze ją samolotem do Luksoru. Norman zamierzał tam 
dotrzeć ekspresem dopiero następnego dnia.
Pojechali na lotnisko. Clerfayt usadowił Gam w fotelu, 
starannie zapiął jej pas i uruchomił silnik. Po chwili w dole 
ujrzeli plątaninę wąskich uliczek Kairu. Hory-
zont się przesuwał; jak na mapie plastycznej ukazywały się 
rozpadliny i płaskie wzniesienia masywu górskiego 
Mokattan. A potem zza gór wyłoniła się pustynia i samolot 
poszybował wzdłuż wzbierających wód Nilu.
W pobliżu Heluanu minęli dwie łodzie wycieczkowe. 
Stojący na pokładzie turyści machali w stronę samolotu. 
Gam rzuciła w dół czapkę. Wiatr rozwiewał jej włosy, czuła 
dziki pęd życia.
Wychyliła się w tył. Przed nią siedział Clerfayt, nad 
głową miał wsporniki skrzydeł. Pilot był częścią samolotu: 
Gam nie dostrzegała w nim człowieka, stanowił dla niej 
jedynie element latającej maszyny...
Świat oglądany przez śmigło nabierał powoli barwy 
ciemnego złota - nadchodził wieczór. Ogromny ptak do-
prowadzał do szaleństwa wiejskie kundle, płoszyły się 
spokojne zazwyczaj osły, żonie fellacha pranie wypadło z 
rąk i popłynęło z wodą, kominy parowców wypluwały kłęby 
dymu: wszystko to wyglądało jak na obrazach dawnych 
mistrzów niderlandzkich.
Koło Asjut Clerfayt obniżył pułap. Nagle obok maszyny 
ukazały się plantacje rosnących wokół portu granatów i 
sady figowe ciągnące się w stronę el-Hamra, najpierw z 
prawej, potem z lewej mignął otoczony drewnianym 
parkanem budynek nadrzecznej przystani, samolot lekko 
siadł na ziemi, potoczył się kilkadziesiąt metrów i stanął.
Kiedy Gam wysiadła, nogi odmówiły jej posłuszeństwa. 
Wokół cisnęli się Arabowie; za nimi jechało jakieś auto, 
które zahamowało tuż obok samolotu. Gam dostrzegła dłoń 
ozdobioną dużym opalem. Skóra wokół paznokci była 
ciemna. Kreol otworzył drzwi, wyskoczył z samochodu i 
zaoferował pomoc. Clerfayt nie odpowiedział. Odwrócił się 
do Arabów, jednego z nich wysłał na policję, by załatwił 
formalności związane z aeroplanem, i dopiero potem 
zainteresował się samochodem; z lekką prze-
sadą, tonem zdradzającym lekceważenie, podziękował 
mieszańcowi.
Kreol podwiózł ich do hotelu i odchodząc, ukłonił się 
Gam. Udawał, że nie widzi wyciągniętej ręki pilota. Cler-
fayt uniósł kąciki ust z takim wyrazem twarzy, że mie-
szańcowi krew uderzyła do głowy. Kiedy podszedł bliżej, 
Clerfayt pokazał mu plecy, zupełnie już nie kryjąc pogardy.
Wieczorem wybrali się obejrzeć grobowiec nomarchy 
Hapa Tefy. W drodze powrotnej usłyszeli naraz huk wy-
strzału.
- To kreol - rzekł Clerfayt i zatrzymał wóz. Przez chwilę 
stał w świetle księżyca i nasłuchiwał. Nie było widać 
nikogo. Clerfayt w końcu usiadł za kierownicą.
Nocne powietrze pachniało coraz silniej. Palmy wy-
glądały jak powycinane z czarnego szkła. Obok przesuwały 
się uśpione chaty, gdzieniegdzie błyskały słabe światełka, 
słychać było stłumione poszczekiwanie psów.
W hotelu Clerfayt otworzył okna na oścież. Wydawało 
się, że cała potęga nocy wdarła się do pokoju i wypełniła go, 
nasycając srebrem i błękitem. Wraz z nocą wtargnął wiatr, 
który szeleścił, jęczał, śpiewał i posapywał: był niczym 
gorący, namiętny szept na tle dostojnego, milczącego nieba. 
Gam stała wyprostowana - wciąż jeszcze jak przez mgłę 
słyszała szum Nilu, wizg powietrza ciętego śmigłem, krzyk 
pustynnych ptaków; wydawało jej się, że widzi blask 
księżyca igrający w załomkach konstrukcji samolotu - gdy 
naraz obok niej znalazł się Clerfayt.
Kiedy się obudziła, pod jej oknem panował poranny 
zgiełk. Znad rzeki dobiegało buczenie syren odbijających 
statków. Drżąc z zimna w chłodnym powietrzu, pełna 
energii wyskoczyła z łóżka. Wszedł Clerfayt. Lekkim 
krokiem przemierzył dywan, udając, że długie nogi Gam nie 
robią na nim żadnego wrażenia; miał przy tym w so-
bie coś z narzucającej się rześkości poranka. Przyniósł 
figurkę z brązu przedstawiającą kota, pochodzącą z czasów 
Amenhotepa IV Echnatona. Niezwykle szlachetny był zarys 
linii przebiegającej od przednich łap do podbródka, w karku 
zwierzęcia znajdowało się niewielkie wgłębienie.
- Za dwie godziny lecimy dalej - powiedział Clerfayt.
Nic w jego zachowaniu ani mimice nie zdradzało, że w 
nocy do czegoś między nimi doszło. Gam zamyśliła się, po 
chwili się jednak otrząsnęła, wzruszyła ramionami i 
pobiegła do łazienki.
Samolot stał w pobliżu zapory. Przy jednym z filarów 
pracowała grupa Koptów. Pustynia, spowita o poranku w 
lazurową mgłę, mieniąca się błękitem, fioletem i czerwienią, 
porażała pięknem. Podczas startu wystraszone konie 
Arabów rzuciły się galopem przed siebie, a białe burnusy 
wyglądały z dala jak zrywające się do lotu, spłoszone stado 
gołębi.
Przed Abydos silnik przestał pracować, silny powiew 
wiatru targnął samolotem, który opuścił nos i zanurkował. 
Ze świstem, podobna do ziejącego krateru, zbliżała się 
ziemia - naraz rozległy się pojedyncze wybuchy, z rury 
wydechowej wystrzelił kłąb dymu, silnik ryknął i zaczął 
znów pracować, aeroplan poderwał się w górę i odzyskał 
równowagę.
Gam czuła jedynie, że krew uderza jej do uszu; zdawało 
się jej, że cały świat zaraz rozpadnie się na strzępy. Clerfayt 
się obejrzał. Jego oczy z wrażenia powiększyły się do 
nienaturalnych rozmiarów, czerwone usta odbijały od 
pobladłej twarzy. Wołał coś do Gam, do niej jednak nic nie 
docierało: całą sobą przeżywała lot. Pod nią rozpościerała 
się bezkresna równina ze śladami minionej kultury, ruinami 
świątyń i grobowców. Cień samolotu sunął po ziemi jak 
ogromna wskazówka zegara pośpiesznie odmierzającego 
czas. Minęli świątynię grobową Ramzesa II; po
cenotafie Setiego I pozostało już tylko wspomnienie, rów-
nież ołtarze Ozyrysa powoli ginęły pod lotnymi piaskami 
pustyni. Niebo jaśniało jednak nad każdą z epok, nadawało 
jej ten sam rytm, pobudzało krążenie krwi, ożywiało. Pod 
jasnym niebem przeszłość traciła blask, raptownie na 
pierwszy plan wysuwały się własne przeżycia, wysnuwane 
z marzeń i pragnień śmiałe plany na przyszłość.
Świat zdawał się upojnie kołysać i pędzić naprzód, 
niepowstrzymany; po raz pierwszy Gam ujrzała go w tak 
niezwykłym, choć wcześniej przeczuwanym kształcie.
Clerfayt zbierał brązy. Norman zaproponował mu, by 
obejrzeli kolekcję jednego ze znajomych. Pojechali do niego 
wieczorem.
Przemierzywszy plątaninę bajkowych uliczek, wóz 
zatrzymał się przed niskim domem w dzielnicy Bulak. 
Otworzyła im Berberyjka; poprowadziła gości po schodach, 
a potem krętym korytarzem. W jakichś drzwiach zalśniły 
gwiazdy; w głębi znajdował się czworoboczny dziedziniec 
otoczony wysokim murem. Pośrodku szumiał wodotrysk. W 
świetle księżyca jaskrawię odcinała się od tła mauretańska 
brama budynku z naprzeciwka. Błysnęło światło, pojawił 
się jakiś mężczyzna, który przywitał się z Normanem i 
Clerfaytem. Nazywał się Ravic.
W pomieszczeniu znajdowało się jeszcze kilka osób. W 
półmroku jedni siedzieli, inni leżeli na skórach bądź 
dywanach. Berberyjka przyniosła sorbet oraz zielonkawą 
wodę z lodem. Clerfayt dopiero po chwili zobaczył, że za 
nim leży jakaś Murzynka. Jej źrenice błyszczały; skóra i 
włosy wydzielały silną, pociągającą woń.
- Go... go... - gruchała, prostując nogi pokryte sinym 
tatuażem.
Zabrzmiała stonowana muzyka. Murzynka podchwyciła 
melodię. Clerfayt wyciągnął się na poduszkach. Czuł
się jak w afrykańskiej wiosce, gdzieś głęboko w buszu. 
Wojownicy właśnie wrócili z łupieżczej wyprawy na han-
dlową faktorię i teraz zmęczeni odpoczywali w chatach, 
rozleniwieni, najedzeni do syta, z żołądkami wypełnionymi 
wołowiną i cienkim piwem. W kącie przycupnęły białe 
kobiety, które wzięli do niewoli; ich jasna skóra pobudzała 
wyobraźnię, kobiety te pociągały wojowników o wiele 
bardziej niż ich własne. Na zewnątrz zapadła noc, słychać 
było poszczekiwanie szakali. Nazajutrz wojownicy 
plemienia znów pomaszerują na wojenną wyprawę...
Z kąta po przeciwnej stronie dobiegał śmiech. Jakaś 
Murzynka podniosła się na posłaniu, by wstać. Gęste włosy 
osłaniające jej czoło przypominały hełm, skóra na kolanach 
błyszczała, wilgotne usta były szeroko otwarte. Czyjeś 
ramię pociągnęło ją z powrotem na poduszki. Berberyjka 
bez słowa podała Clerfaytowi ambrę.
Myśląc o Gam, patrzył na Normana, któremu czar-
noskóra kobieta masowała kark. Z wolna, po cichu, prze-
nikała go na wskroś drzemiąca gdzieś pod skórą odwieczna 
potrzeba męskiej rywalizacji, ów nieokreślony fluid 
skrywanych prainstynktów. Clerfayt nie mógł powstrzymać 
ogarniającej go wrogości, nienawiści i pogardy, a także 
gwałtownych pragnień. Splótł dłonie, mocno zacisnął palce. 
Po chwili się odwrócił.
Natrętne myśli jednak go nie opuszczały. Choć oderwał 
wzrok od Normana i utkwił w suficie, osaczały go jak 
niezmordowane robactwo.
Jakiś karzeł ruszył w tany; wraz z tą upośledzoną istotą 
między gości wkradło się dzikie pożądanie. Czarna 
masażystka zaczęła mruczeć i szeptać coś ponad leżącym 
Normanem. Berberyjka, przechodząc, otarła się o Clerfayta. 
Z kąta wołano o napoje.
Stłumione bicie w bęben brzmiało niczym dźwięk gon-
gu. Jakiś chłopiec o nubijskich rysach stał obok wysokiego 
bębna afrykańskiego i uderzał pałeczkami w osobliwie 
pobudzającym, jednostajnym rytmie. Monotonia
głuchego dudnienia oddziaływała z nadzwyczajną mocą, 
wobec emocji zapominało się o dźwiękach, bębnienie po-
magało rozsupłać węzły uczuć, eliminowało wszelkie nie-
jasności, było jak pierwotny zew: z wolna stawało się samą 
nocą, pradźwiękiem wyzwalającym instynkty, wołaniem 
puszczy, w której rozlegają się wrzaski lampartów i godowy 
ryk bawołu... Troska o dobre imię, o człowieczeństwo, 
ustąpiła pradawnym, zwierzęcym odruchom, które teraz z 
bulgotem wykipiały, topiąc wszystko po drodze... Clerfayt 
nawet nie poczuł, że masażystka chwyciła zębami rękę, 
którą się podpierał; czując wewnętrzny żar, zerwał się, 
zacisnął pięści, ruszył nagle za Murzynką i odepchnął ją, 
nawet nie patrząc jej w twarz; następnie odwrócił się i, 
podobny do kota szukającego zwady, nie mogąc 
powstrzymać mrocznego przypływu prężącej się 
zwierzęcości, poszukał Normana. W kurczowym grymasie 
uniósł górną wargę, wyszczerzył zęby, wysyczał jakieś 
słowo, a kiedy pobladły i osłupiały Norman spojrzał na 
niego, Clerfayt w krańcowym napięciu, powoli jednak i 
wyraźnie, wycedził:
- Jak cu-dow-nie Gam ję-czy z roz-ko-szy...
Pod ścianą dyszała jakaś kobieta; nagle zawyła, po-
derwała się, odepchnęła bęben i otoczyła ramionami barki 
młodego Nubijczyka. Wtedy Berberyjka runęła na nią jak 
dzikie zwierzę, odepchnęła od chłopca, zaczęła okładać 
pięściami po okrytej jasnymi włosami głowie, wgryzła się 
w lśniące ramiona... Kiedy walcząca para z charkotem 
kłębiła się na podłodze, rozdygotany bębni-sta uciekł.
Z kamienną twarzą Ravic zaczął chłostać obie kobiety. 
Berberyjka otrzeźwiała. Blondynka jednak nie chciała 
wstać; wiła się konwulsyjnie i usiłowała wczepić palcami w 
podłogę.
Norman, całkowicie już opanowany, stanął naprzeciw 
Clerfayta. Ten wzruszył ramionami.
- Co tam... - powiedział. - Najlepiej od razu.
Norman się wahał, chciał jeszcze coś powiedzieć; po 
namyśle jednak odszedł i na stronie zamienił kilka słów z 
Ravikiem.
Zgodzono się na pistolety Ravica. Na prośbę gospodarza 
pewien polski baron odmierzył krokami dystans na 
dziedzińcu. Goście uznali zajście za mało ważne, to-
warzyska rozmowa toczyła się nadal. Podobne zdarzenia 
były tutaj czymś codziennym. Ktoś zachował się nie-
poprawnie i za chwilę wszystko wróci na swoje miejsce; 
jeden drugiemu uchybił, należy zatem podać sobie ręce i 
sprawę rozstrzygnąć. Kiedy przyniosą światło, padną 
strzały.
Clerfayt zajął pozycję. Widział, że Norman, zanim stanął 
naprzeciw niego, chwilę zwlekał, oczekując zapewne 
wyjaśnień. Dłoń Clerfayta z wolna jednak się zaciskała na 
zimnym kawałku stali. Trzymał broń, jakby to było ramię 
przyjaciela.
Padła komenda. Światła utworzyły na dziedzińcu 
migoczący krąg. Clerfayt stał nieruchomo. Z przeciwnej 
strony padł strzał. Clerfayt powoli uniósł broń i wypalił w 
sam środek jaśniejącego w bladym świetle kredowo-białego 
czoła.
Kiedy wyszedł na ulicę, przez chwilę się zastanawiał, 
czy powinien iść do Gam. Natychmiast jednak pojawiły się 
pytania. Jak mógł się dopuścić podobnego szaleństwa? Skąd 
aż takie wzburzenie? Gdzie się podziała świadoma część 
jego natury? Wiedział, że aby zapanować nad innymi, 
trzeba być przede wszystkim panem samego siebie. Nic nie 
jest równie bezlitosne jak miłość: kto nie potrafi poskromić 
emocji, traci osobę, której ofiarował serce. Kto daje całego 
siebie, staje się niewolnikiem i, szukając szczęścia, wpada w 
pułapkę swych złudzeń. Najważniejsze, by zawsze mieć się 
na baczności.
Odesłał auto i zdecydowanym krokiem poszedł do ho-
telu. Chciał uporządkować swoje sprawy. Nie mógł zebrać 
myśli, udało mu się jednak napisać list, a także wydać kilka 
poleceń. Potem postanowił, że wieczór spędzi w barze.
Barman dyskretnie podesłał mu dziewczynę. Clerfayt to 
spostrzegł i chlusnął mu absyntem w twarz. Wściekłość 
bijącą z oczu mężczyzny poskromił jednym, zdecy-
dowanym spojrzeniem, a kiedy barman, złorzecząc, wycofał 
się, Clerfayt poczuł dziką satysfakcję. Zaraz jednak się 
przestraszył: zupełnie nie mógł zrozumieć powodów swego 
zadowolenia. Byłaby to świadomość władzy nad drugą 
osobą? Możliwe, tym bardziej że przecież nie potrafił 
zapanować nad sobą. Przywołał dziewczynę.
Po chwili jednak stwierdził, że absynt jest zwietrzały, a 
dziewczyna to ordynarna dziwka. Poczuł do siebie odrazę 
za to, że obawia się ryzyka, że unika czegoś, co uważa za 
niebezpieczne. Rzucił pieniądze barmanowi, zagwizdał na 
taksówkę i pojechał do Gam.
Mówił o sprawach obojętnych, cały czas czując, że nie o 
to mu chodzi. Patrzył na szczupłą figurę Gam, na jej smukłe 
dłonie. Ona też mu się uważnie przyglądała. Zadzwoniła na 
służącego i poprosiła o wodę sodową z lodem. Clerfayt bił 
się z myślami. Trzeba było posłuchać pierwszego impulsu i 
od razu tu przyjechać. W końcu i tak musiało do tego dojść. 
Czemu teraz czeka nie wiadomo na co i mędrkuje, zamiast 
wziąć Gam w ramiona? Czyżby wpadł we własne sidła? 
Przecież dopiero co pozwolił emocjom zatriumfować nad 
rozumem.
Podjął rozmowę, zaraz jednak nerwy znów dały znać o 
sobie. Nie chodziło o to, co się wydarzyło, o Normanie już 
nie myślał. Lecz właśnie tutaj spodziewał się czegoś 
całkiem nowego, nieznanego i bał się, że to coś go powali i 
zniewoli.
Dalsze rozważania nie miały sensu. Najlepiej byłoby 
wyjść, ocenić sytuację z dystansu, zyskać jakąś pewność. 
Wprawdzie wiedział, że Gam jeszcze niczego się nie do-
myślą, nie przeczuwa nawet, co się w nim dzieje, nie wie, 
dlaczego brak mu zdecydowania i wiary w siebie, rozumiał 
jednak, że to, co się teraz stanie, ma decydujące znaczenie. 
Wymaga też rozwagi i skupienia, których nie mogą 
zakłócać żadne emocje. Mogłoby się to potem zemścić i 
obrócić przeciw niemu. Pragnął utrzymać stan posiadania, 
chciał zwyciężyć w tej walce z sobą - dlatego też próbował 
rozpoznać niebezpieczeństwo i przekonać się, z której 
strony najwięcej mu grozi. Zarówno atak, jak i obrona były 
dlań problemem wyłącznie wewnętrznym.
Dlatego nagle postanowił wyjść. Na pozór był zupełnie 
opanowany.
- Przyjdę innym razem... wkrótce... - powiedział prze-
sadnie stanowczym, zdecydowanym tonem. Znów poczuł, 
że zachowuje się niestosownie, niepewnie. - Prawdopo-
dobnie... - dodał i wyszedł. Przedtem jednak zdołał z siebie 
wyrzucić: - Zastrzeliłem dziś twego męża...
Gam się nie odezwała.
II
Ulotne wrażenia często stanowiły dla Gam źródło drob-
nych radości: lubiła chłonąć dłonią chłód kryształu i brązu, 
z przyjemnością wpatrywała się w przejrzystą wodę. 
Przedziwną rozkosz sprawiało jej dotykanie śliskiej rybiej 
łuski, a także tulenie gołębia, zagłębianie palców w 
upierzeniu ptaka.
Dużo podróżowała. Odpowiadało to jej zmiennej natu-
rze. Nigdzie nie zagrzała miejsca, nie lubiła się przywiązy-
wać. Uważała, że jednostkowe zobowiązania i związki szko-
dzą szerszemu pojmowaniu spraw. I zawsze szła na całość.
Pewnego wieczoru odpoczywała na tapczanie w pokoju 
hotelowym. Obok stało biurko, na nim leżały drobiazgi, 
które zawsze lubiła mieć pod ręką.
Dzień był bezchmurny, trochę już jednak jesienny. Za 
oknem ciemniał park, konary drzew ostro odcinały się od 
jasnego tła. Niebo widoczne poniżej górnej krawędzi okna 
zmieniało kolory: z błękitu zabarwionego jabłkową zielenią 
przechodziło w oranż miękko przetykany pasmami różu. 
Całość wraz z plątaniną gałęzi o niezwykle wyrazistym 
rysunku przypominała japoński drzeworyt.
W ciszy słychać było jedynie oddech Gam. Tam, za 
oknem, rozpościerał się świat. Poza nim nie było niczego, 
co najwyżej trwanie chwili. Drzewa stały w równym 
szeregu i wydawało się, że nigdy już nie okryją ich liście, że 
pod lśniącym niebem na zawsze ustał rytm życia.
To było jak dotknięcie tajemnicy: powolny oddech prze-
nikający w spokojnym rytmie całe ciało, wzbierający jak 
fala, wypełniający płuca po kres ich objętości, wznoszący 
się i opadający według prawa, które jest cudem: dzięki 
niemu bowiem istnieje życie. Kogo ta fala poniesie, ten 
zawsze znajdzie ratunek i ocalenie. Oddech i trwanie są 
istotą ludzkiego przeznaczenia. W nich tkwi sens życia.
Powoli niewyraźny zarys drewnianych ram okiennych 
stawał się czytelny, ich krawędzie nieco się wysunęły poza 
krąg światła. Gam nie musiała wytężać wzroku, by widzieć 
je coraz wyraźniej, dokładniej.
Nagle dostrzegła szerokie pasmo światła na obrzeżach 
ram; wcześniej go nie widziała. Przestraszyła się. Światło 
otoczyło wnękę okienną i oparcie fotela, wdarło się w 
załamanie konstrukcji krzesła, zaigrało w szlifie kryształu, 
obramowało dywan. Zalało cały pokój i przekształciło go w 
złocisty obszar, w którym wszystkie kontury nabrały 
ostrości. Blask bijący od zwykłych przedmiotów emanował 
szczęściem, był jak tchnienie świata.
Owo tchnienie i światło wyznaczały zaklęty krąg. Były 
wszędzie, tylko dzięki nim mogły istnieć ich przeciwień-
stwa - tkwiły w nich, poza nimi nie było niczego.
Wnętrze jednej z filiżanek zalśniło. Gam chwyciła ją 
ostrożnie. Powoli się odwróciła i podniosła czarkę do okna. 
Ta prosta czynność pochłonęła ją bez reszty. To było 
wspaniałe uczucie, kiedy wędrowało do góry całe ramię, 
dłoń i obejmujące naczynie palce. I teraz, drżąc, narzucały 
swą wolę: można było filiżankę przybliżyć lub odstawić; to 
samo dało się zrobić z innymi przedmiotami i oglądać je z 
bliska bądź z daleka. Prawdziwa mistyka przestrzeni...
Trudno o coś bardziej bezdusznego. Ale czy ktoś od-
waży się uznać jakąś rzecz za martwą tylko dlatego, że się 
nie porusza? Czy wyłącznie ruch świadczy o życiu? 
Przecież jest on stanem pośrednim, przemijającym. Poprzez 
ruch wyrażamy uczucia małej wagi. Głębsze prze-
życia są nieme, wielkie uczucie nabrzmiewa w przeciągłym 
bólu, prawdziwy zachwyt ogłusza. Tak więc bezruch 
oznaczać może największe wzruszenie, a ruchliwe życie, 
przeciwnie - śmierć... Oto, dokąd prowadzi roztrząsanie 
natury rzeczy...
Gam wyjechała do Davos. Naczelny lekarz przedstawił 
jej kilka osób, wśród nich dwóch mało ważnych dy-
plomatów, pewnego skromnego Włocha, Bramintę-Solę, 
Rakołową, Kinsleya, Vanderveldego, Kaia i kilka pań, 
których nazwiska nie zapadły Gam w pamięć.
Braminta mówiła coś o Puryszkowie, który zniknął kilka 
dni temu. Prawdopodobnie z jakąś kobietą, choć nikt tego 
nie wiedział na pewno. Mogło się także zdarzyć, że popadł 
w melancholię; w wypadku Puryszkowa należało się liczyć 
z podobnymi wybrykami.
Po godzinie zjawił się lekarz. Kai zaczął tasować karty, 
grano w pokera. Razem z Braminta Gam wyszła do 
sąsiedniego pokoju; z okien widać było śnieg. Gam usiadła 
głęboko w fotelu i delektowała się spokojem płynącym z 
poczucia całkowitego bezpieczeństwa: wygodne siedzenie, 
półkolista boczna poręcz, wyściełane oparcie, przyjazne jak 
pomocne ramię. Podobne rozważania mogła snuć wyłącznie 
natura pełna ciepła i fantazji...
Z pokoju dobiegał głos Rakołowej. Był miękki i pro-
szący. Wtórował mu jakiś baryton. Nie dało się zrozumieć 
ani słowa. Przez chwilę toczyła się ożywiona rozmowa, po 
jakimś czasie mówiła już tylko kobieta; jej łamiący się głos 
krążył w pomieszczeniu jak ptak szukający wyjścia z 
pułapki.
Naraz Rakołową gwałtownie wybiegła. Miała zaczer-
wienione oczy, drżały jej wargi. Ujrzawszy Bramintę, spe-
szyła się i omal nie wybuchła płaczem; opanowała się 
jednak na widok Gam.
- Nie wiedziałam... - Udręczona podniosła dłoń do czoła.
Gam, siedząca w głębokim fotelu, nie słuchała... Bra-
minta zbladła i wstała.
-	Vandervelde domaga się pieniędzy? - zapytała. 
Rakołowa potwierdziła.
-	Dała mu je pani? Księżna 
potrząsnęła głową.
-	Czy odszedł?
-	Tak. - Rozpłakała się, patrząc wzrokiem pobitego 
zwierzęcia. - Nie mogłam mu nic dać, tydzień temu sprze-
dałam biżuterię.
-	Ile zażądał tym razem?
-	Dwa razy więcej niż zwykle.
-	Kiedy chce je dostać?
-	Jutro. Wszystko przegrał.
-	Dam pani czek.
-	Chce mi pani pożyczyć pieniądze? - Rakołowa uniosła 
głowę.
-	Można to i tak nazwać. Dam je pani, ale pod jednym 
warunkiem: zostawi pani Puryszkowa.
Rakołowa zadrżała.
-	Przecież to Rosjanin...
Braminta milczała. Słowa były zbędne wobec tego, co 
zaszło; Eros musi zawsze ustąpić pod naciskiem woli -wola 
działa na zimno i do niej należy ostatnie słowo.
Na korytarzu było słychać czyjeś kroki. Rakołowa wstała 
i podeszła do drzwi.
-	Proszę mi to dać - rzekła.
Z gracją chwyciła czek, uśmiechnęła się, ukłoniła i wy-
biegła z pokoju, prosto ku Vanderveldemu.
Na policzki Braminty wystąpiły ostre rumieńce. Do-
strzegła pytanie w oczach Gam i mówiła w zamyśleniu:
-	To jest choroba, mamy zbyt mało czasu, by o cokol 
wiek walczyć. Zresztą czy walczy się o złotą bransoletę? 
Nie, po prostu sieją kupuje. Czy powinniśmy wyrzekać się 
czegoś, co kochamy, tylko dlatego, że musimy to kupić? Szko 
da słów, one nic nie pomogą... W końcu to wszystko jedno...
Przez pokój przebiegł duży, chudy pies. Był to czarny 
jak węgiel chart, prawie nieowłosiony, o aksamitnej skórze. 
Braminta zbladła. Wszedł Puryszkow z innym psem, który 
natychmiast przegonił czarnego charta.
Rosjanin przyniósł kilka książek -jakiegoś dawnego 
angielskiego mistyka i dwa tomy traktujące o okultyzmie. 
Pojawiła się Rakołowa ze szklanką herbaty. Puryszkow 
natychmiast poderwał się z miejsca. Rakołowa wyciągnęła 
do niego rękę. Kiedy Puryszkow zgiął się w ukłonie, 
szklanka wypadła z rąk księżnej i się rozbiła, a herbata 
oblała garnitur Rosjanina. Minę miał nietęgą, kiedy dzwonił 
po służącą i tłumaczył, że musi zmienić ubranie.
Rakołowa znieruchomiała, po chwili jednak szybko 
podeszła do stolika i włączyła się do rozmowy. Tymczasem 
oczy Braminty nabrały blasku.
Czegoś takiego żaden mężczyzna nie zapomina, po-
myślała Gam.
Za oknem w świetle księżyca wirowały opadające płatki 
śniegu.
Puryszkow wrócił w dobrym humorze. Rozmawiał z 
Braminta, wciąż jednak rozglądał się za Rakołowa. W 
końcu się pokazała i przechodząc obok niego, rzuciła:
- Powinien pan się zadawać tylko z jedną kobietą.
Puryszkow śmiertelnie zbladł i patrzył jak zahipno-
tyzowany. Rakołowa pomachała do niego i pogroziła mu 
palcem. Rosjanin zacisnął wargi.
Braminta wyraźnie nie zwróciła uwagi na te banalne 
słowa i z werwą ciągnęła konwersację. Jej nozdrza drżały, 
pod oczami wykwitły delikatne, fiołkowe cienie. Ramiona 
jaśniały przydymionym światłem, w ożywionej twarzy 
czerwieniały usta.
Rosjanin w nikłym stopniu interesował się rozmową. 
Pozwolił słowom płynąć. Po chwili jednak coś się wyraźnie 
zmieniło. Braminta emanowała teraz ciepłem i ser-
decznością. Puryszkow naraz się zorientował, że rozmo-
wa go wciąga. Jej ton wyjątkowo mu odpowiadał, nie 
narzucał niczego. Twarz Rosjanina się wypogodziła. Bez-
wiednie zaczął odpowiadać na pytania, potem mówił o 
sprawach mu bliskich, o tym, co się działo wokół niego. 
Kiedy Braminta spostrzegła, że znów robi się nerwowy, 
dała spokój konwersacji. Puryszkow pocałował ją w rękę, 
po czym poszedł do Rakołowej.
Zanim powiedział cokolwiek, księżna urządziła mu scenę 
dziecinnej wręcz zazdrości. Puryszkow zupełnie osłupiał i 
zmieszany próbował ją udobruchać. Potem się jednak 
złamał. Atak został przeprowadzony nad podziw 
precyzyjnie, Rakołowa uderzyła w najwrażliwsze miejsca. 
Słuchając śmiesznych zarzutów, stracił cierpliwość, niczego 
nie rozumiał, zamiast po rosyjsku, zaczął znów mówić po 
francusku. Następnego wieczoru należał już do Braminty.
- W skrzypcach jest tyle słodyczy - mówiła Gam, słu-
chając z zachwytem śpiewnej kantyleny rozbrzmiewającej 
na tle akompaniamentu smyczków, narastającej w 
powstrzymywanych kadencjach, kulminującej fermatą w 
wysokim rejestrze. - Kiedy słyszę skrzypce, wydaje mi się, 
że śmierć nie istnieje. Niebo się unosi, zacierają się 
wszelkie granice. W skrzypcach jest jakaś miękkość 
przypominająca szare pióra mew. Ich brzmienie promie-
niuje domowym ciepłem, oddala wszelkie smutki. Słysząc 
skrzypce, człowiek mógłby popełnić niejedno głupstwo...
Dźwięk skrzypiec może nas odmienić... - ciągnęła. -
Zdarza się, że wychodzimy poza siebie: wydaje nam się, że 
rośniemy i zaczynamy patrzeć oczami drugiego człowieka. 
Widzimy, jak nasze nogi i ręce się poruszają, wypowiadamy 
jakieś słowa. I wszystko jest jak najbardziej na miejscu. 
Lecz w pewnym momencie gubimy się i już nie wiemy, kto 
jest kim: czy to jeszcze ja, czy już ten drugi, czy stałem się 
kimś innym, a on mną? Czy to ja po-
stępuję właściwie, czy może ten drugi? W każdym z nas 
drzemie obca istota... Melodia skrzypiec skłania, by rzucić 
wszystko, iść przed siebie, dokądkolwiek, bez celu, 
możliwie daleko...
Kinsłey milczał. Wieczorne światło wyostrzyło jego 
rysy, głębokie bruzdy łączyły nasadę nosa z kącikami 
wąskich ust. Gam nie zdawała sobie sprawy, że nie mówi o 
sobie ani o swoich doznaniach, że poddała się czemuś, co 
wypełzło z niej niczym cień; nie wiedziała, że rozpoczęła 
się odwieczna walka płci, maskowana chęcią poświęceń i 
sympatią. Przeczuwała, że to właśnie walka, nawet jeśli 
nazwałoby się ją inaczej, łagodniej; wiedziała, że bez 
względu na to, jakiego słowa użyjemy, by ją określić, walka 
przerodzi się z czasem w bezlitosną wojnę.
Nie poddawała się; parokrotnie, chowając się za bły-
skotliwymi, niejednoznacznymi sformułowaniami, pró-
bowała nawet sprowokować Kinsleya. Jego zagrywki były 
dla niej czytelne. Kinsley ani przez chwilę nie trwał w 
bezruchu, coraz to postępował kilka kroków, natychmiast 
jednak, uwagą rzucaną jakby mimochodem, próbował 
zacierać ślady, sprawiać wrażenie, że dokonał tego wypadu 
całkiem bezwiednie. Prowadził luźną, skrzącą się dowcipem 
konwersację, wypowiadał słowa, do których pozornie nie 
przykładał wagi, nigdy jednak nie gubił nici przewodniej. Z 
całym spokojem koncentrował się na sprawach odległych; 
jeśli Gam podejmowała wątek, natychmiast, odpowiednio 
gestykulując, robił gwałtowny zwrot i przybierał dostojny 
ton bezstronnego filozofa. W takich chwilach Gam traciła 
głowę i milkła. Powoli jednak budził się w niej opór, 
wzbierała wola walki. Wydawało się, że gdzieś z daleka 
dobiega szczęk oręża.
Podczas którejś z rozmów, kiedy już doszło do osobi-
stych wynurzeń i częściowych wyznań, a obie strony 
ostrożnie i z rezerwą próbowały wyczuć partnera, samemu 
się przy tym nie odkrywając, pojawiło się nieuchronne 
rzeczowe pytanie o przeszłość Kinsleya.
Kinsley odpowiedział osobliwym gestem, który miał 
przekreślić wcześniejsze spory, troski, marzenia i triumfy-
jednym ruchem ręki wymazał całe lata.
-	Zapomniałem... Czy jest coś równie nieważnego jak 
przeszłość...?
Naraz Gam zaczęła słuchać uważniej: ktoś obok odezwał 
się, modulując interesująco brzmienie głosu. Do stolika 
podszedł jakiś mężczyzna i mówił do Kinsleya. Ukłonił się 
Gam; był to ukłon dobrze wychowanego człowieka, który 
zaprzątnięty jest własnymi sprawami.
-	Jechałem cały dzień dla tych kilku minut rozmo 
wy - powiedział. - Wystarczyłaby półgodzinna zwłoka, 
by wszystko zaprzepaścić. Czasem przypadek sprawia, 
że przedmioty nabierają cech ludzkich. Dlatego proszę 
wybaczyć...
Krótko rozmawiał z Kinsleyem. Potem gestem dał do 
zrozumienia, że to już koniec, i z uśmiechem odwrócił się 
do Gam.
-	Tylko przypadek jest regułą, ona zaś - przypad 
kiem. Sprawy najbardziej niezwykłe zawsze są w grun 
cie rzeczy proste. Dlatego naruszenie form nie jest czymś 
aż tak poważnym, by nie dało się usprawiedliwić. I to 
w każdej sytuacji...
Dopiero po jakimś czasie Gam zapytała:
-	Kto to był...?
-	Lavalette.
Pewnego mglistego dnia Kai wydawał u siebie przyjęcie. 
Gam przyszła późno. Pierwszy raz rozmawiała z Pu-
ryszkowem. Rosjanin wkroczył między gości, wysoko 
unosząc czoło. Uderzyło ją jego dziecinne zachowanie. 
Trawiła go melancholia i nie miało to nic wspólnego z ko-
bietami. Gam poczuła przypływ sympatii. Zachwycony 
lekkością, z jaką się poruszała, Puryszkow podążył za nią. 
Przed nimi kroczyły psy. Kiedy stanęły obok siebie na 
dywanie, wyglądały jak czarne figury odlane w brązie.
Do Puryszkowa i Gam dołączyła Braminta; śmiała się, w 
jej głosie jednak chwilami odzywał się niepokój. Purysz-
kow traktował ją z uprzejmą obojętnością. Natychmiast to 
dostrzegła, ożywiła się i zaczęła mówić coś do Gam, 
odwróciła się od Rosjanina, ale kiedy tylko się poruszył, 
znów - odrobinę za wcześnie — z promiennym uśmiechem 
go dopadła; próbowała wciągnąć do rozmowy przechodzą-
cego obok Kaia, słała uśmiechy Rakołowej, niepostrzeżenie 
popchnęła Vanderveldego w stronę Gam, umilkła, kiedy 
rozmowa nabrała tempa, spod opuszczonych powiek 
obserwując Puryszkowa, spostrzegła, że Vandervelde 
przedstawia się Gam, i odetchnęła z ulgą.
Vandervelde próbował osaczyć Gam. To ironizował, to 
wpadał w ton łagodnej perswazji. Gam z rozbawieniem 
podjęła grę. Vandervelde natychmiast wszedł w zwarcie, raz 
jeszcze się jej wyśliznął, potem jednak dał się podejść i, 
jakby nigdy nic, spróbował ataku z innej strony. Prezentując 
na ciemnej skórze fotela swą niezwykle wypielęgnowaną 
dłoń, mówił coś o egzystencjalnym cierpieniu, z 
zafrasowaną miną sprawdzał, czy wywiera należyte 
wrażenie, potem znów zmieniał temat, aż w końcu Gam 
naiwnie oświadczyła, że nic nie rozumie. Zły, że nie dała się 
wziąć na jego sztuczki, nie krył rozdrażnienia i, 
przynajmniej na razie, zrezygnował.
Do stolika podeszła Rakołowa. Vandervelde zasyczał w 
jej stronę i czegoś zażądał; odpowiedziała mu łagodnie. 
Zostawił ją stojącą bezradnie pod ścianą i poszedł do 
pokoju, w którym grano w karty.
Puryszkow rozglądał się za Gam. Widząc jego twarz, w 
której z niezwykłą wyrazistością odciskały się zmartwienia, 
Gam poczuła lęk. Wokół niej padały słowa niczym rzęsisty 
deszcz; odbierała je jak szum, nie wyłaniał się z nich żaden 
sens. W głębi niej kołatało coś mrocznego, parło ku jej 
rękom, błagalnie domagało się uwolnienia...
Braminta nie spuszczała z nich oka. Zadumę Gam 
zrozumiała opacznie i, naraz bardzo rozdrażniona, spró-
bowała wywołać kłótnię. Puryszkow spojrzał na nią obo-
jętnie, wstał i podszedł do orkiestry. Od skrzypka wziął 
instrument, jednym ruchem ręki odsunął pozostałych 
muzyków i zaczął grać.
Teraz dopiero Braminta-Sola pojęła, że się spóźniła i jej 
wysiłki na nic się nie zdały. Dotarło też do niej, że Gam nie 
jest w najmniejszym stopniu winna i tak naprawdę w całej 
tej historii nie zawinił nikt... Jej ciałem wstrząsnął atak 
kaszlu. Kiedy się podniosła z fotela, na jej dolnej wardze 
widniała plama krwi. Wychodząc, do ostatniej chwili nie 
mogła oderwać wzroku od skrzypiec Puryszkowa.
Wraz z muzyką w pomieszczeniu zapachniało stepowym 
wiatrem i pustynią. Pod naciągniętym płótnem namiotów 
nikłym światełkiem płonęły świece, a ciemnoskóre kobiety 
wylewały swoje codzienne żale. Wszelkie marzenia okryła 
noc, rudawy księżyc lśnił nad jaśniejącą równiną. Porywisty 
wiatr zmieniał kierunek, z wolna wraz z całym 
nieboskłonem obracały się gwiazdy; tylko Orion 
przemierzał swój szlak szybko niczym kometa. Noc 
ustępowała przed świtem.
Gam drżała. Rwały jej się myśli, osunął się gdzieś 
twardy grunt, na którym wszystko się układało w logiczny 
ciąg. Runął cały gmach pojęć i słów, tylko na samym dnie 
pozostała pierwotna warstwa: życie, wierne niczym zwierzę, 
krzewiące się jak bujna roślina, czysta esencja instynktu, 
niepowstrzymana siła tworząca strukturę świata. Na końcu 
łańcucha znajduje się łono - w żadnym wypadku nie głowa. 
Ponieważ łono wydaje owoce, jest ono jednocześnie i 
ziemią, i życiem.
Nagle Gam odkryła, jak niewiele dla kobiety znaczy 
słowo. Myślenie, tworzenie pojęć jest czymś wyłącznie 
męskim. Kobieta przybywa z krainy milczenia i zachowuje 
się, jakby zamieszkała w obcym kraju, którego ję-
zyka musi się wyuczyć: nigdy nie staje się on jej własną 
mową. By wyrazić siebie, musi posłużyć się pojęciami, 
które w nikłym stopniu oddają rzeczywistość, ponieważ 
przynależą do mężczyzn. Kobieta próbuje to wytłumaczyć, 
nigdy jednak jej się nie udaje. Właśnie dlatego mężczyzna 
nie potrafi zrozumieć kobiety.
Pogoń za kimś, kto określi istotę jej samej - oto, co 
kładzie się cieniem na kobiecym przeznaczeniu: powiedz, 
co jest we mnie, ja o tym nie umiem mówić...Odwieczne 
poddaństwo, odwieczna nienawiść i rezygnacja...
Gam czuła, jak wzbiera w niej fala. Starała się opanować 
i poszukać stosownych określeń, żadne jednak nie 
pasowało. Chciała znaleźć odpowiednie słowa - zgrzytały 
jak klucz nie dopasowany do zamka, męczyła się, by „to" 
wypowiedzieć, by chociaż przemyśleć. Nic z tego-„to" 
wciąż jej uciekało, wymykało się, jak zjawa przenikało 
poprzez gęstą plątaninę myśli. Udręczona magiczną 
niemocą swej płci, której absolutnie nie mogła przełamać, 
Gam krążyła wśród gości. W końcu wpadła na Rakołową, 
która przysiadła w kącie i nieprzytomnie patrzyła na 
zgromadzone towarzystwo.
Przypływ siostrzanych uczuć wziął górę nad przygnę-
bieniem. Znękane kobiety się objęły, zimny policzek Ro-
sjanki przylgnął do twarzy Gam, pomieszały się oddechy i 
szloch, pękły wszystkie tamy i bliskość obu kobiet spłynęła 
dobroczynnym płaczem.
Puryszkow stwierdził, że jest sam, i odłożył skrzypce. 
Potoczył dookoła nieobecnym wzrokiem, przez chwilę nad 
czymś myślał, po czym wolno połamał instrument i wy-
szedł na zewnątrz, wprost w lodowaty wicher, który ostry-
mi, nagłymi powiewami szarpał druty telegraficzne.
Dwa dni później w Davos pojawił się Clerfayt. Któregoś 
wieczoru przyszedł do Gam, gdzie zastał Puryszko-wa. Od 
razu wiedział, jak się zachować: zaczął od zachwytów nad 
psami, potem podjął błyskotliwą konwer-
sację, przy czym uważnie słuchał Rosjanina i starał się go w 
niczym nie urazić; w końcu zupełnie go rozbroił. Pokazał 
przy tym nie byle jaką klasę i przebił Puryszko-wa 
całkowicie.
Gam zapytała go, co ostatnio porabiał. Opowiadał o 
wszystkim: najpierw krótko i zabawnie o bałkańskich 
przygodach i pewnym wieczorze w Normandii, później 
przeszedł do wyczynów lotniczych, które opisywał rze-
czowo, ze szczegółami; dzięki temu osiągnął cel - przy-
pomniał Gam wspólny lot do Luksoru, choć nie napomknął 
o nim ani słowem.
Przed oczami Gam znów stanęła pustynia aż po horyzont 
złocąca się ziarenkami piaskowego pyłu. Wydawało się jej, 
że słyszy szum obracającego się Śmigla, że znów trzeszczy 
płótno opinające szkielet skrzydeł aeroplanu.
Do przeszłości Clerfayt nie wracał, tylko do niej na-
wiązał, gdy chciał podkreślić pewną kwestię: na chwilę 
uderzył w ton powagi i wspomniał tamten tragiczny -
właśnie to słowo padło - finał, zaraz jednak zaczął roztaczać 
przed Gam olśniewające plany na przyszłość. Stwierdził też, 
że przed konsekwencjami awanturnictwa może ustrzec 
jedynie wewnętrzna konsolidacja, i głęboko spojrzawszy w 
oczy Gam, podzielił się swym najskrytszym pragnieniem: 
chciał w miarę możności utrudnić kontakt najgłębszych 
pokładów swego jestestwa z życiem zewnętrznym i 
sprowadzić je do poziomu rzemieślniczej rutyny. Coś 
takiego, uznał, winno być najprzedniejszą zabawą. 
Podkreślił, że subtelne zawirowania spowodowane przez 
wewnętrzny popęd wymagają osadzenia w sytuacjach 
stabilnych, uporządkowanych, istnieje nawet uzasadniona 
emocjonalnie potrzeba takiego zakotwiczenia. Bez tego, 
wywodził, nie sposób igrać ze sobą, bezużyteczna jest też 
ironia, w innych sytuacjach nie do przecenienia. Łowca 
przygód pozbawiony więzi społecznych zawsze będzie 
tylko zwykłym włóczęgą i nigdy tak naprawdę siebie nie 
zgłębi, brak mu bowiem zwierciadła,
a także konfrontacji ze swym przeciwieństwem. Cel, do 
którego winniśmy dążyć, mówił Clerfayt, to dogłębne i bez-
ustanne przeżywanie, nawet gdy chodzi o drobiazgi. De-
cydując się na ryzykowny skok, musimy być pewni, że 
mamy pod stopami bezpieczny grunt. Z całym przeko-
naniem dowodził, jakie to ważne dla kobiety, dla której 
oparciem zawsze powinien być mężczyzna, a najlepiej, jeśli 
wszystko odbywa się w zgodzie z mieszczańską normą 
poprawności, w sposób społecznie akceptowany, czyli z 
urzędowym stemplem odciśniętym na akcie małżeńskim; 
tak zabezpieczona kobieta może sobie pozwolić na 
najdziwaczniejsze przygody i drążenie najgłębszych warstw 
swego jestestwa.
Po tym wywodzie naraz zmienił temat, wypytał Gam 
ojej najbliższe plany i poddał je rzeczowej analizie. Kiedy 
na chybił trafił napomknęła o wyjeździe do Rzymu, Clerfayt 
zaczął zachwalać Neapol, krytykując Rzym jako miasto 
nudnych zabytków przeszłości. Niespodziewanie zmienił 
się tembr jego głosu i Clerfayt przeszedł do ataku - wygłosił 
jeszcze kilka obojętnych zdań, a następnie zaproponował, 
by została jego żoną.
Czekał na odpowiedź. Pochylił się w stronę Gam i ut-
kwił wzrok w jej twarzy. Po chwili spokojnie wstał i pod-
szedł do drzwi.
Kiedy był w przedpokoju, Gam zawołała ze śmiechem:
-	Już pan wychodzi? 
Clerfayt zatoczył ręką koło.
-	Pani się nade mną znęca...
Milczała. Clerfayt zrozumiał, że chce go trzymać w nie-
pewności; stał nieporuszony, o nic nie pytał, jedynie 
zmiękły mu rysy twarzy, zwykle opanowanej i nieprze-
niknionej. Wskazała mu fotel. Odetchnął z ulgą.
Dlaczego nie siada? - pomyślała Gam i podziękowała za 
propozycję.
Clerfayt przezornie nadal milczał. Każde słowo mogło 
się okazać niebezpieczne.
Gam bawiła się rękami i choć wyglądało na to, że nie 
wie, co odpowiedzieć, Clerfayt węszył pułapkę. Niewinnie i 
nadzwyczaj zręcznie Gam postawiła go wobec kwestii 
rozstrzygającej i wprost zapytała o powody jego decyzji.
Clerfayt jednak wiedział już, co robić. Przypuszczał, że 
Gam rozumie go właściwie. Wystarczyło spojrzeć, jak 
nerwowo bawi się palcami; uznał, że w tej chwili może się 
uratować tylko w jeden sposób, a przede wszystkim musi 
natychmiast wziąć się w garść.
Ostrożnie się wycofał i dyskretnie pominął pytanie 
milczeniem. Gam jednak nie odpuszczała i znów postawiła 
go na baczność. Zaczął się wić, jakby szukał wyjścia. 
Taktyka okazała się właściwa: Gam zgodziła się odłożyć 
wszelkie wyjaśnienia na później. Tymczasem, ociągając się, 
wyjawił nieśmiało, że w tej złożonej sytuacji uważa za 
sprawę honoru przywrócenie między nimi wcześniejszych 
relacji; musi bowiem uporać się z najwidoczniej znów 
odżywającym, niekorzystnym wpływem najgłębszych 
pokładów jestestwa, któremu jeszcze raz uległ.
Poza tym - tutaj przenikliwie spojrzał na Gam - to nie 
tylko obowiązek; gdyby nawet uważał, że niczego nie musi, 
postąpiłby dziś tak samo.
Wybieg się udał. Chociaż oferta małżeńska została 
złożona serio, Gam uwierzyła, że Clerfaytem powodują 
wyłącznie motywy, o których mówił. Ostatnie zdanie tylko 
ją w tym utwierdziło.
Po chwili jednak do niej dotarło, jak olbrzymie koło 
Clerfayt zatoczył, by osiągnąć cel, i szczerze ją to rozba-
wiło. Młody człowiek, zupełnie już teraz pewien swego, 
żartował i cieszył się, że Gam nie żywi żadnych podejrzeń, 
choć przecież musiała uznać jego wywody za niezupełnie 
przekonujące.
Jednak wychodząc, nie wątpił, że spotkał się z wyjąt-
kowo szybką i gładką odprawą. Jak nigdy dotychczas.
-	Zmartwiony? - triumfowała szyderczo Gam.
-	Liczyłem się z tym od początku, przewidziałem re-
zultat... - odparował. Nie mógł jednak odmówić sobie 
pytania: - Odniosłem wrażenie, że moja propozycja jakoś 
szczególnie panią ubawiła... Jest zatem ktoś inny...?
Gam zaniosła się śmiechem.
-	Ależ skąd. Tylko pan.
Podczas kolejnego zgromadzenia towarzyskiego w ho-
telu zjawił się posłaniec od Puryszkowa. Poprosił Gam, by 
poświęciła mu kilka minut. Wyjaśnił, że tym razem lekarz 
spodziewa się końca. Gam natychmiast z nim wyszła.
Mała nocna lampka rzucała matowe światło na posłanie, 
koło którego czuwały psy. Na widok Gam jeden z nich 
wstał. Lekarz wymownie spojrzał na młodą kobietę i 
opuścił pokój. Pochyliła się nad umierającym. Długi płaszcz 
osunął się z jej ramion i opadł na podłogę obok psów. Gam 
była w sukni wieczorowej, wyglądała, jakby przyszła na 
przyjęcie. Pokój wypełniała niesamowita cisza, z zewnątrz 
nie przenikał żaden dźwięk. Ktoś zatrzymał zegar. Czas 
przestał istnieć. Istniała jedynie żółta twarz ułożona na 
poduszkach.
I tylko ta twarz jeszcze żyła. Cienie snujące się wokół 
nieruchomej głowy były przerażające w zestawieniu z 
obojętnym milczeniem pokoju; kiedy czoło Rosjanina się 
poruszyło, Gam miała wrażenie, że drży od bezgłośnego 
podmuchu olbrzymich skrzydeł.
Wolno, niewypowiedzianie wolno poruszyła się na 
kołdrze ręka. Widząc ten ruch, Gam poczuła fizyczny ból. 
Palce nie mogły dosięgnąć wnętrza dłoni i Gam wydawało 
się, że w tym momencie duch oddziela się od ciała; 
odetchnęła z ulgą, kiedy w końcu dłoń się domknęła. Krew 
rozsadzała jej skronie, odkryte w wieczorowej kreacji 
ramiona uniosły się i do oczu kobiety niepowstrzymaną falą 
napłynęły łzy wzruszenia.
Dotknęła zaciśniętej dłoni i przyszło jej do głowy, że 
przez całe życie nic nie dało jej aż tyle szczęścia: czując 
muśnięcie ciepłej skóry Gam, dłoń znów się otworzyła, a 
palce, wbrew woli, stopniowo się wyprostowały i teraz, 
pobielałe i szczupłe, trwały w bezruchu.
Gam zauważyła, że Puryszkow na nią patrzy. Choć sobie 
wmawiała, że nie może jej już widzieć, czuła surowy wzrok 
Rosjanina. Nie mogła tego znieść. Ostrożnie podłożyła 
wąską poduszkę pod głowę umierającego. Miała wrażenie, 
że jego usta drgnęły w nikłym uśmiechu.
Za kilka godzin te usta zesztywnieją. Czoło ostygnie. 
Ale w ciele jeszcze pulsuje krew i pracuje umysł, przez 
który przebiegają błędne ogniki myśli, jeszcze płynie stru-
mień życia; ustanie ze śmiercią ożywiającego go ducha.
Życie wciąż się sączyło. Jednak ponad zamierającą już 
zdolnością poznawania, ponad czułkami instynktu szu-
kającymi jakiegoś punktu zaczepienia ostatnimi skurczami 
woli zapalały się purpurowe i błękitne płomyki 
gorączkowych urojeń, gęstniały niczym łapczywa, 
wszechogarniająca kipiel, igrały pustymi złudami sennych 
widziadeł, wystrzelającymi jak grzyby, a sprawy minione, 
zapomniane i pogrzebane przemieniały w fatamorganę 
wykwitającą nad upiornym strumieniem zatrutej krwi.
Spoza drżącej głowy wypełzały ostatnie już pokusy, 
pękały wszelkie okowy. Wirując, unosiły się poplątane, 
barwne zdarzenia, mieszały się z sobą przeżycia, pragnienia 
i sprawy nieokreślone - przedwiośnie wśród śniegu i brzóz, 
twarz jakiejś dziewczyny, zapach ojczystej ziemi, jaskrawe 
cyfry rulety, mroźny poranek, stalowe lufy pistoletów, 
kobiece twarze, cudowna kantylena fletu, kwiaty janowca 
wokół łóżka, niskiego łóżeczka, w którym sypiał jako 
dziecko, łóżka, które teraz porasta janowiec, które pogrąża 
się w ziemi... Krzyk z nieba, coś ciśnie i dusi... poruszają się 
wargi, z ust wydobywają się głuche, bezdźwięczne słowa, 
ciało wije się, jakby coś
chciało się zeń wydostać, dławi się, zdumiewa, w śmier-
telnym strachu wygląda ratunku... Gam nie mogła wy-
krztusić słowa, chciała pomóc, wołać, głośno krzyczeć... 
Coś nagle przeniknęło do pokoju, sunęło po omacku, 
hałasując, niewidzialną ręką dotykało przedmiotów... 
Wygięły się ściany, drzwi rozwarły się szeroko, wybrzu-
szyła się kołdra, wykwitły na niej wężowate bruzdy, z ką-
tów jak jakieś stwory wypełzały cienie, świat jęczał spa-
zmatycznie, jego oddech przeradzał się w niesamowity, 
głuchy, przerażający krzyk; Gam nie miała siły stać, przy-
kucnęła, palcami wczepiła się w miękką pościel i przerażona 
pokornie czekała, aż nadejdzie to, co straszne i niszczące, co 
huczy i wyje - akt ostatni...
Ciało Puryszkowa się uspokoiło. W oczach pojawiło się 
coś szklistego, nieuchwytnego, ich przejrzystość się zatarła; 
po chwili skurcz unieruchomił źrenice, pierś się zapadła i w 
ostatnim, ciężkim westchnieniu powietrze wydostało się z 
płuc.
Kiedy Gam nabrała odwagi i rozejrzała się, stwierdziła, 
że niemal leży na dywanie i z całej siły przyciska kolana do 
łóżka. Całkiem nieświadomie jedną ręką wpiła się w psa, 
dusiła go. Teraz pies niemrawo się przeciągał...
W końcu zmęczona wstała. W ustach poczuła mdły smak 
krwi. Plecy ją bolały jak potłuczone. Mocno trzymając się 
poręczy łóżka, patrzyła na Puryszkowa. Jego twarz się 
zapadła, śmierć wyostrzyła jej rysy, u nasady nosa pojawiły 
się cienie. Skóra poszarzała.
Gam już go nie poznawała. To, co zostało, było pora-
żająco sztywne, nieskończenie obce i napawało przera-
żeniem żywą, pełną ciepła kobietę. Kilkakrotnie potrząsała 
głową i odwracała się od tego widoku, po czym robiła krok 
w przód, by zmusić się do patrzenia. Naraz pod na wpół 
opuszczoną powieką zalśniło odbicie lampy -osobliwy, 
przewrotny błysk niczym ognik igrający na wypolerowanej, 
mosiężnej blasze, sugerujący, że rozpo-
czyna się rozpad zastygłej materii życia; powiało trupią 
wonią i grobem, jakby rozkład postępował od czoła... Teraz 
Gam wiedziała: tak wygląda śmierć... Rzuciła się do drzwi, 
minęła je, nie dostrzegając lekarza, który śpieszył z 
przeciwnej strony, biegła dalej, jakby coś ją gnało, na dół, 
potem w górę do portierni i do swego pokoju; padła na 
łóżko i przeleżała tak do rana. Kiedy o świcie spojrzała 
przez okno, ujrzała w oddali smugę ostrego, zielonkawego 
światła, przebijającą się przez szarość śniegu. Na zawsze 
pozostała w jej pamięci.
Wydawało się, że Clerfayt zaniedbał Gam. Związał się 
teraz z Bramintą-Solą. Podbił ją bez najmniejszego wysiłku, 
zupełnie się nie opierała. Doświadczenia jej skom-
plikowanego życia sprawiły, że niczego nie potrafiła już 
przeżywać czysto i prosto. To, co kiedyś pomagało jej osią-
gać pełnię wewnętrznych doznań, teraz tylko przyśpieszało 
upadek.
Clerfayt ostro starł się z Vanderveldem. Pewnego dnia 
przewrócił stolik do gry, odkrył przez to karty i okazało się, 
że Vandervelde ma o jednego asa za dużo. Jeszcze tego 
samego wieczoru oszust wyjechał.
Gam nie dała się zwieść ekscesom Clerfayta. Młody 
człowiek zrobił się teraz otwarty i już nie próbował niczego 
przemilczać. Pierwszy raz nawiązał do przeszłości; kiedy o 
niej rozmawiali, uderzyło Clerfayta, że skoro już się o 
jakimś zdarzeniu mówi, należy je uznać za przebrzmiałe, i 
nagle zrozumiał, że tym razem to koniec.
Ów koniec pojawił się niezauważalnie, nie trzeba było o 
nic walczyć; był nieodwołalny, wygasła najmniejsza chęć 
obrony czegokolwiek, należało go przyjąć jak coś oczywi-
stego.
Gam lubiła Clerfayta za jego niespożytą aktywność i 
żywość intelektualną, ceniła w nim siłę pragnień oraz 
umiejętność koncentracji. Jego władcza wola zniewalała. 
Najwyżej jednak przez godzinę, nigdy dłużej. A to
dlatego, że Clerfayt nie umiał dotrzeć w obszary kryjące 
ekstrakt kobiecości. Przyciągał kobiety do siebie, tak na-
prawdę ich jednak nie zdobywał. Zdecydowanie parł 
naprzód, czarował wyrafinowaniem i inwencją, ale zawsze 
przegrywał w chwili, gdy niemal osiągał cel. Odpadał przed 
czasem. Jedynie ten, kto podąża równym krokiem, wprost 
przed siebie, dotrze, gdzie zmierza.
Clerfayt wyglądał, jakby za chwilę miał się zapaść pod 
ziemię. Kiedy odszedł, Gam poczuła wokół siebie pustkę. 
Nie umiała tego wytłumaczyć. Człowiek zawsze jest 
samotny. Także w miłości, która jest tylko ucieczką. Jaźń 
nie daje żadnej odpowiedzi, najwyżej spokój i poczucie 
bezpieczeństwa. Ale trudne pytania się mnożą. A może cała 
miłość zawiera się w pierwotnym instynkcie macierzyństwa, 
samo zaś macierzyństwo jest zarazem początkiem i 
końcem?
Nagle Gam całą sobą poczuła, że niczego nie pragnie 
równie gorąco jak małej, ciepłej istoty u swych kolan, że 
chce słuchać pierwszych, z trudem wymawianych słów... 
Rozmyślania nad dalszym życiem, rozterki, chwilowe osa-
motnienie - wszystko to przesłoniły marzenia o dziecku.
Tutaj właśnie należało szukać spełnienia i końcowej 
przystani. Jaźń wypełniała coraz większą przestrzeń, 
rozrastała się, stawała czytelna, jednoznaczna i życiodajna. 
Zawiązywały się zalążki sił stworzenia, pojawiał się sens i 
drogowskaz. Powołanie kobiety kazało wziąć na siebie 
obowiązek.
W obliczu tego obowiązku należało wszystko odrzucić, 
potraktować jak jałowy trud. Jednakże Gam zdawała sobie 
sprawę, że zanim odnajdzie siebie, nieraz się zrani, że 
zamiast zmierzać wprost ku swemu przeznaczeniu, będzie 
błądzić. Ale innej drogi nie ma. Należy zatem nią iść, nie 
stawiając warunków, trzeba podporządkować się prawu, 
które nakazuje szukać coraz dalej, choćby przyszło 
przemierzać obszary bezkresne jak ocean.
QQ
III
W Wenecji Gam zatrzymała się przy Canal Grandę. 
Każdej nocy pod jej oknami przepływała gondola. Kiedy się 
oddalała i nie było już słychać uderzeń wiosła, jakiś męski 
głos wyśpiewywał umbryjską serenadę. Śpiew niósł się 
kanałem, narastał podobny do bardzo wolnego tremolo i 
potężniał echem odbijającym się od wody i murów; 
wydawało się, że ciasna przestrzeń więzi melodię i narzuca 
jej leniwy rytm fali.
Przez ten niezwykły rezonans śpiew miał w sobie coś 
niematerialnego, był jak nie z tego świata. Wypełniał po-
wietrze, wędrował z wodą. Kiedy melodia się skończyła, 
Gam wyruszyła łodzią na kanał. Światło latarni sunęło przed 
dziobem i rozpraszało nieprzeniknione ciemności, zmuszało 
je do życia, sprawiało, że wokół gondoli roztaczał się 
czerwonawy, ciepły blask. Kamienne herby nabierały 
kolorów, wydawało się, że dopiero co z cichym zgrzytem 
zatrzasnęły się rzeźbione odrzwia, a zza kolumn 
przesuwających się obok łodzi wyjdą zaraz młodzieńcy-
kawalerowie z brzęczącą szpadą u pasa. Przez chwilę w 
świetle latarni jaśniał zaklęty w kamieniu renesans.
Za gondolą czar raptownie pryskał. Przestrzeń się 
kurczyła, światło ginęło, przepadał blask, znikało gdzieś 
ciepło. Ciemność odzyskiwała moc: jak olbrzymi nietoperz 
rozkładała skrzydła, odbierała światłu swą własność i 
zamieniała w monotonię nocy.
Gam z przerażeniem obserwowała natarczywość noc-
nych zjaw. Obracała się w tył, podnosiła latarnię i osłaniała 
ją w ten sposób, by całe światło skierować na wodę. Wtedy 
fantom, niezdarnie machając skrzydłami, wycofywał się i 
krył w cieniu pałaców. Wystarczyło jednak latarnię opuścić, 
by zjawa znów się wynurzyła i podążyła za gondolą.
Kiedy Gam już całkiem zamierzała się poddać, nad 
dachami pojawił się księżyc i wszystko odmienił. Od razu 
rozproszył ciemność, dotychczas wiszącą tuż przy ziemi, i 
poderwał ją -w górę. Na ziemię tysiącami cieniutkich nici 
zstąpiła srebrzysta poświata, przez co ustało wszelkie 
ciążenie. Pałace widniały teraz w postaci delikatnych 
obrysów, kolumny opadły na wodę, domy przepływały w 
ciszy jak biblijne arki. Fasady odbijały poświatę; w miejscu, 
gdzie woda styka się z kamieniem, przebiegała cienka linia, 
niczym języczek u wagi: jej naruszenie mogło zakłócić 
harmonię pomiędzy nieruchomym księżycem a tym, co 
odbijała woda. Czasem nawet tak się działo - zza jakiegoś 
rogu nadlatywał wiatr, chwilę wirował i zaraz się uspokajał.
Pod sklepieniami mostów zalegały nocne cienie. Chro-
niło się w nich ciepło, jak letnia, powłóczysta szata tulące 
się do ciała. W niszach okiennych gromadziły się blade 
refleksy, wystraszone i jaskrawe na ciemnym tle niczym 
kokoty przed sędzią.
W coraz silniejszej poświacie niebo jaśniało jak przej-
rzysty opal, dachy i woda odbijały światło. Wydawało się, 
że materialna, cielesna powłoka nic już nie znaczy.
Myśli pomykały wokół uczuć i wrażeń, po czym ula-
tywały bezpowrotnie jak świergot skowronka. Wciąż 
pojawiało się coś nowego, usuwając dotychczasowe; nie 
dawało się powstrzymać tego biegu ani kształtować go 
wedle woli.
Momentami Gam widziała zarysy swej postaci; na wy-
srebrzonym tle ukazywały się przelotnie kontury ramion.
3K
Wiatr niemrawo pogłaskał jej skórę. Jeszcze jeden powiew i 
można by całkowicie zapomnieć o sobie, wiatr jednak, 
zmęczony, drzemał na schodzących do wody stopniach.
Zniknęło poczucie czasu; przestrzeń dźwięczała jak 
dzwon, który wcale nie przypomina o przemijaniu. Kłopoty 
dnia niepostrzeżenie nabierały miłych cech, rozwiewały się 
doraźne troski, nabrzmiewały zaś uczucia, skrystalizowane 
kierowały się ku odległemu biegunowi jak żelazo w stronę 
magnesu.
Nieraz, idąc ulicą, Gam spodziewała się, że wśród 
przechodniów spotka Kinsleya. Znów wspominała ostatnie 
tygodnie, kiedy to, ociągając się, postanowiła nie wchodzić 
mu w drogę. Decyzja dojrzewała w niej długo.
Jednakże tylko się oszukiwała, wyjeżdżając na kilka dni 
z Wenecji do Parmy i Bolonii. Wiedziała, że chodzi o 
Kinsleya.
Pewnego wieczoru w Genui siedziała jeszcze na tarasie i 
patrzyła na morze otaczające miasto szerokim łukiem. Obok 
jakieś uszminkowane kobiety jadły lody i paplały 
metalicznymi głosami. Nadciągała już noc, gdy jakiś 
skrzypek zaczął grać rzewny romans. Gam mimowolnie 
westchnęła, w oczach stanęły jej łzy.
Zrobiłam się strasznie miękka, pomyślała, nie mogąc się 
oprzeć wrażeniu, że szybuje wysoko nad ziemią. Ale tego 
nastroju nie wywołała sentymentalna melodia. Zapewne 
przeczuwała, że stoi przed czymś nowym, że jak w 
następujących po sobie częściach symfonii, pulsuje już 
nowym rytmem kolejny rozdział jej życia; możliwe, że 
nagle sobie uświadomiła, co ją czeka, albo też, na wspo-
mnienie dawno minionego dnia, wezbrała w niej fala 
wzruszenia - bezsensownego, tym bardziej jednak przej-
mującego. Tego nie wiedziała, powoli jednak, przesłaniając 
wszystko inne, zbliżało się rozwiązanie: Gam czuła, że musi 
odnaleźć samą siebie, a że będzie to trudne, na
pewno poszuka pomocy mężczyzny. Nie miała wątpliwości, 
że zwiąże się z Kinsleyem.
Miasto pozostało za rufą parowca. Portowy zgiełk już nie 
dochodził, pojawił się za to wiatr. Wybrzeże na wiele 
godzin zawisło nad wodą, podobne do pofałdowanego, 
mniszego płaszcza. Wyglądało na bezludne; tylko na pła-
skowyżu widać było pasterza ze stadem kóz. Stał nieru-
chomo na tle horyzontu, ramionami podpierając antyczne 
niebo.
Potem, dzień po dniu, słychać było jedynie szum morza. 
Przed dziobem statku wyrastały niewielkie wyspy z białymi 
domostwami pośród zieleni, raz po raz skrywające się za 
kłębami złocistego dymu. Latarniowce i latarnie 
wskazywały wejście do La Platy, lecz ławice piaskowe 
utrudniały żeglugę. W końcu jednak parowiec stanął na 
redzie w Buenos Aires.
Gam doskwierał suchy wiatr. Kinsley zaproponował jej 
podróż w głąb lądu, gdzie miał posiadłości. Początkowo 
jechali wzdłuż linii kolejowej do Rosario, potem przecięli 
tory i skręcili na wschód. Następnego dnia obok przemknęło 
galopem stado mustangów. Konie miały na boku wypalony 
znak Kinsleya: należały do niego.
Ale jechali jeszcze przez wiele dni. Świszczący wiatr 
targał jeżyny krzewiące się na wzgórzach; na znacznych 
odległościach rozciągały się jęzory piaszczystych łach. 
Pampę porastała wysoka trawa. Czasem zbliżał się do nich 
gauczo na koniu, zwykle po chwili odjeżdżał na bok i 
strzelając jak z bicza, wyrzucał w górę lasso. Przez bez 
mała godzinę oglądali nad sobą orła; ptak zdawał się tkwić 
cały czas w tym samym miejscu. W popołudniowym słońcu 
zajaśniały zarośla słonych stepów, a za nimi znienacka 
wystrzeliło wąskie pasmo wzgórz porośniętych olszyną. 
Wzniesień przybywało. W końcu ujrzeli płaski budynek. 
Kiedy samochód zjeżdżał na dno kotliny, w której leżała 
farma, noc gęstniała jak pszczeli rój.
Węsząc i poszczekując, na spotkanie wypadła im sfora 
psów; wieczorną ciszę wypełnił radosny skowyt. Nadbiegły 
służące z latarniami i próbowały odwołać zwierzęta. Psy 
jednak nie dawały się poskromić, poznały pana i z 
entuzjazmem go obskakiwały. Wśród kobiet była stara 
mamka Kinsleya; przewracała oczami i kryła się za jego 
plecami. Uśmiechała się do Gam.
Szybkim krokiem szedł przez podwórze zarządca, który 
zasypał Kinsleya gradem słów. Kinsley jednak zdecy-
dowanym ruchem ręki wszystkich odprawił, pochwycił 
Gam w ramiona i - nie bacząc na szczekające psy oraz cały 
ten radosny zgiełk- zaniósł ją do domu.
Podając kolację, mamka paplała bez ustanku. Kinsley 
słuchał i nie przerywał. Gam poczuła się obco, miała 
wrażenie, że jest niepotrzebna. Przekonała się, że 
wieloletnie obcowanie ze sobą może wiązać mocniej niż 
cokolwiek innego, nawet jeśli dotyczy ludzi o najzupełniej 
różnym statusie społecznym. Kinsley stał się teraz dla niej 
kimś obcym, zarazem jednak coraz bliższym. Wszystko, co 
ją otaczało, należało do niego: nie było tłem, lecz ramą, w 
której znakomicie się mieścił. Przez to Gam uważała, że 
Kinsley jest częścią jej nowego życia, że do tego życia 
przynależy - nie przerastał swego środowiska, lecz się w nie 
wtapiał, podkreślało ono jego osobowość.
Obok Gam wyciągnął się pies Puryszkowa. Tulił się do 
niej i ze strachem patrzył na drzwi, zza których dobiegało 
szczekanie. Kiedy przyjechali, sfora potraktowała go jak 
obcego. Próbował uciekać, jednym, błyskawicznym 
kłapnięciem przegryzł gardło najgroźniejszemu prześla-
dowcy, jak czarny pocisk pomknął przez podwórze, wpadł 
do domu i przywarł do Gam. Mocno przytuliła go do siebie. 
Drżał całym ciałem. Był tutaj równie obcy jak ona.
Za oknami, które osłonięto siatką, brzęczały moskity. 
Młoda Indianka upięła moskitierę nad posłaniem Gam i 
zgasiła światło. Wymamrotała coś niezrozumiałego na 
dobranoc i skrzyżowała ręce. Gam natychmiast zasnęła.
Następnego dnia pojechała konno z Kinsleyem obejrzeć 
pasące się stada. Gauczowie opowiadali o ciężkich 
przejściach związanych z pozyskiwaniem kauczuku, na co 
właśnie teraz była pora, o strasznych Indianach z leśnych 
ostępów, o niesamowitym bladym świetle wędrującym 
przez pampę w bezksiężycowe noce. Potem poprosili Maca, 
by coś zagrał. Mac był wśród nich najmłodszy. Z grania nic 
nie wyszło - kiedy gauczo ujrzał Gam, oświadczył, że jego 
gitara jest połamana.
Kłusem zbliżał się jakiś jeździec. Już z daleka wołał, że 
karczmarz dostał beczkę gorzałki. Zrobiło się zamieszanie. 
Jeden krzyczał przez drugiego, gauczowie, gwiżdżąc, 
spędzili konie. Ruszyli galopem. Po godzinie zajechali 
przed otoczoną drzewami karczmę. W budynku wszyscy 
spali. Jeźdźcy z krzykiem zaczęli się dobijać do drzwi i 
okien, aż wreszcie na piętrze pokazała się lufa karabinu, a 
za nią wystraszona twarz karczmarza. Ktoś chwycił broń na 
lasso i wyrwał mu ją. Gauczowie z dzikim rykiem domagali 
się otwarcia karczmy. Gospodarz się uspokoił i wpuścił ich.
Gam i Kinsley pojechali dalej. Po chwili zasłoniła ich 
nieprzenikniona ciemność. Kopyta głucho uderzały o grunt, 
wydawało się, że ów odgłos, brzmiący jak postukiwanie 
monstrualnych kastanietow, wydobywa się spod ziemi. W 
końcu Kinsley się zatrzymał, oboje zsiedli z koni, położyli 
się na trawie i, z uchem tuż przy ziemi, nasłuchiwali. Z 
niezliczonych szmerów i odgłosów wyławiali zarówno 
całkiem bliskie, jak i bardzo odległe... To była mowa stepu. 
Szybkim kłusem niewidoczne stada pędziły w noc...
Dalej ruszyli pieszo. Nagle poczuli straszliwy zaduch, 
jakby pampa usiłowała pochwycić ich w swe szpony, oto-
czyć zdradziecką siecią i powalić. Niespokojne konie 
nerwowo dreptały. Parne powietrze gęstniało, kleiło się jak 
błoto, utrudniało oddychanie, wdzierało się w nozdrza i 
ciążyło w płucach. Nad horyzontem gromadziły
się chmury, które w jednej chwili zasłoniły księżyc. Niebo 
nad stepem zajaśniało na chwilę siarkową żółcią. Potem 
martwą ciszę przerwał błysk i po chwili rozległ się 
stłumiony pomruk. Jak stado cieni przemknęły obok 
mustangi; konie zawróciły, rozproszyły się i znów, wyraźnie 
niezdecydowane, zbiły się w gromadę. Gam czuła na karku 
ich gorący oddech. Jakieś wystraszone źrebię przywarło do 
niej wilgotnymi chrapami. Jego szyja drżała, oddech 
przerażonego zwierzęcia był pośpieszny i krótki; naraz 
źrebię odskoczyło od Gam i przez chwilę stało jak 
skamieniałe, po czym, sapnąwszy, rzuciło się galopem przed 
siebie. Ich wierzchowce stawały dęba i gryzły cugle, 
targając wysoko głowami. Kinsleyowi i Gam udało się je 
poskromić z największym trudem.
Nisko wiszące chmury przeszyła błyskawica. Z trza-
skiem uderzył piorun.
- Na koń! - krzyknął Kinsley.
Wierzchowce zarżały i wyrwały naprzód. Dmący tuż 
przy ziemi wiatr pastwił się nad trawami, wirował, wzbijał 
tumany kurzu, podrywał z ziemi kamyki, które biły po 
twarzy. Potem runął na konie, które gnały w oszalałym 
galopie, jakby uciekały przed ostateczną zagładą. Jedna po 
drugiej zapalały się błyskawice. Magiczny ogień obejmował 
ogromne połacie nieba, coraz to rozcinanego zygzakami 
sinobłękitnego blasku. Pod huczącymi razami kolosalnego 
topora pękała niebieska czasza, błyskawice tężały na niej 
niczym nabrzmiałe żyły nieskończoności: trwała mistyczna 
bitwa z nocą, która po każdym ataku aksamitną czernią 
pośpiesznie okrywała swe rany.
Stado mustangów stłoczyło się wokół drzewa, konie 
stawały dęba, toczyły wokół niesamowitym, błędnym 
wzrokiem. Najsilniejsze ogiery pozostały na zewnątrz. 
Wierzgały kopytami i kąsały powietrze, by odpędzić nie-
bezpieczeństwo. Pozostałe konie utworzyły krąg, w środku 
stały źrebięta.
Klacz, na której jechała Gam, postanowiła schronić
się wśród mustangów. Wdarła się w głąb stada i w jednej 
chwili Gam znalazła się sam na sam z kłębiącą się masą 
zwierząt. Obok niej, niczym fale na wzburzonym morzu, 
lśniły w świetle błyskawic grzbiety miotających się 
mustangów. Obawiając się zmiażdżenia nóg, Gam oparła 
stopy na siodle i z całej siły ściągnęła cugle. Ale klacz jej 
nie słuchała. Czując bliskość dzikich koni, zupełnie 
oszalała, rżała, stawała dęba i próbowała zrzucić Gam z 
siodła.
Kinsley zobaczył, co się dzieje. Chłoszcząc pejczem 
szyję swego konia, ruszył Gam na pomoc. Jeden z ogierów 
omal nie odgryzł mu ręki. Kinsley zdzielił go rewolwerem 
między oczy, spiął konia i okrążył stado, by dostać się do 
środka z drugiej strony.
Spadły pierwsze krople deszczu. Nad grzbietami spie-
nionych koni unosił się opar przesycony gorącą, silną wonią 
- obezwładniającą i oszałamiającą, porażającą gorączką 
namiętności i śmiertelnego strachu, wnikającą w krew, 
odbierającą zdolność myślenia.
Nagle step się zakołysał i zapłonął, niebo zajaśniało 
niebywałym blaskiem, świat rozpadł się na strzępy i po-
grążył w otchłani światła - w drzewo uderzył piorun. Stado 
się rozpierzchło. Niektóre konie pokładły się, drżąc ze 
strachu. Ku przerażeniu mustangów stojące opodal drzewo 
zapłonęło jak pochodnia. Gam, chłostana strugami 
ulewnego deszczu, odzyskała wiarę we własne siły. Końska 
piana mocno przylgnęła jej do włosów. Młoda kobieta 
poczuła, że wzbiera w niej fala dzikich namiętności. Puściła 
cugle i ramionami objęła szyję klaczy, która gnana 
strachem, wyrwała przed siebie jak obłąkana. Gam wcisnęła 
twarz w końską grzywę i całkowicie zespoliła się ze 
zwierzęciem, była jak ono - jednym wielkim oszalałym 
pędem.
Kiedy kolejna błyskawica rozdarła niebo, Gam udało się 
zawrócić przerażoną klacz. Kinsley starał się przeciąć jej 
drogę i ją pochwycić. Klacz jednak go nie poznała
i w ostatniej chwili uskoczyła. Rozpoczął się pościg. Zdy-
szane konie pędziły bok w bok, Kinsley i Gam krzyczeli do 
siebie w galopie; słowa jednak nie docierały, gubiły się w 
burzy.
Nadludzkim wysiłkiem Kinsley spiął konia, dopadł 
klaczy, chwycił jej cugle, w pełnym galopie złapał Gam i 
trzymając ją z całych sił, posadził przed sobą w siodle. 
Podczas tej wściekłej pogoni próbował przekrzyczeć noc, 
potop, burzę i pioruny. Gnali tak, aż w końcu udręczony 
koń z wyczerpania zwalił się z nóg, a para jeźdźców, sple-
cionych kurczowym uściskiem, stoczyła się na trawę.
Kiedy deszcz ustał i znów nad pampą jasno zalśnił 
księżyc, Kinsley troskliwie posadził śpiącą kobietę na koniu 
przed sobą i ruszył do domu, dbając, by się nie obudziła...
Upał sprawił, że powietrze wokół farmy całkiem znie-
ruchomiało. Gam podstawiła ręce pod tryskające z fontanny 
krople wody. Chłód działał jak ożywczy powiew, zdawało 
się, że z kojącą łagodnością przenika w głąb ciała i roztapia 
je od wewnątrz. Odbicie dłoni nabierało cech samoistnego 
bytu. Jego blady kolor na tle zielonej wody wydawał się 
czymś osobliwym. Z głębin studzienki powoli wyłaniał się 
zmierzch.
Od strony lasu zbliżali się mężczyźni. Upolowali szyn-
szylę i rudego wilka. Psy w podnieceniu szarpały zdobycz. 
Ponad gwarem głosów wyrastał czyjś śmiech, pełen ciepła, 
miękki i gardłowy - młoda kobieta biegła do męża 
powracającego z plantacji. Mamka Kinsleya opowiadała o 
pumach i lisach, które ostatnio udało się złowić. Z 
przejęciem, żywo gestykulując, wskazywała na las - 
podobno zdarza się, że nocą pod farmę podchodzą jaguary. 
Po chwili ludzie rozeszli się do domów, skończył się gwar i 
zamieszanie.
Gam szła przed siebie, w step. Zaczynały rechotać żaby i 
wydawało się, że to jakieś tajemnicze zgromadzę-
nie mnichów odprawia wieczorne modły. W powietrzu 
miękko i bezgłośnie unosiły się nocne jerzyki. Pomiędzy 
drzewami Gam dostrzegła zygzakujące nietoperze. Tuż nad 
ziemią latały grube motyle, w wysokich trawach zielonkawo 
połyskiwały chrząszcze, słychać było melancholijne 
pojękiwanie kurek wodnych, piszczały polne myszy, 
metalicznie ćwierkały świerszcze. Akacje wydzielały 
zapach przypominający woń dzikiego zwierzęcia.
Kiedy pokazał się Kinsley, Gam bez słowa oplotła go 
ramionami, jakby już nigdy nie miała go wypuścić. Tuliła 
się do niego w milczeniu, zamknąwszy oczy. Myślała o 
śmierci, która musi wyglądać podobnie jak to zanurzenie się 
i całkowite wrośnięcie w kogoś drugiego, bezgraniczne 
wyrzeczenie się siebie, wszechogarniające pragnienie, by 
znaleźć sobie nową formę bytu; byłaby to najwspanialsza 
śmierć - zadana ręką, którą się kocha...
Podobne myśli nurtowały Gam od kilku dni. Zadziwiał ją 
jakiś ruch - uniesiona dłoń, wysunięta stopa -doskonale 
wiedziała, z czego te proste czynności się biorą, znała ich 
dalszy ciąg oraz skutki, jakie mogą wywołać. Jednak z 
niepokojem pochylała głowę, wsłuchiwała się w siebie i 
nicowała swe urojenia, czując przejmujący dreszcz. Aż w 
końcu dochodziła do wniosku, że kiedyś już coś podobnego 
przeżywała. Czar pryskał. To były sprawy znane od dawna...
Potem nigdy nie mogła sobie przypomnieć, co ją fa-
scynowało. Pozostawało wrażenie dwoistości, na moment 
unosiła się zasłona okrywająca jakieś inne życie - to życie 
wyraźnie umykało teraźniejszości i, żywione energią ducha, 
migotało jak nieuchwytna zjawa, przenikając chwilami do 
świadomości. A może to jedynie przebłyski bytu, który 
dopiero się kształtuje, tli się gdzieś poza domeną śmierci i 
swym tajemniczym światłem kreśli linię ponad 
teraźniejszością i jej duchowym zamętem w obliczu tego, co 
poprzedza i następuje - domyka parabolę i tworzy 
pierścień...?
Gam trzęsła się na nocnym chłodzie. Weszła do domu, 
który otoczył ją ciepłem i dał poczucie bezpieczeństwa. 
Kiedy uciekło się ze świata, którym miotają emocje, po-
między ścianami znów można się poczuć jak u siebie. W 
kącie przysiadła oswojona małpa Kinsleya, która po 
południu zakradła się do pokoju, bawiła się kryształkami 
soli. Na widok Gam wzruszającym gestem przycisnęła ręce 
do piersi. Kiedy się poruszała, wpadający przez okno 
promień oświetlał jej mordkę. W oczach małpy lśniły łzy.
W Gam z całą mocą uderzyła tajemnica zwierzęcej 
natury. Porośnięte brunatną sierścią stworzenie, w którym 
pulsowało coś nieogarnionego, niepojętego, zachowujące 
się i poruszające tak, że człowiek mógł je zrozumieć, było 
przerażającym cudem: należało bowiem do istot żywych, a 
zarazem było bardziej obce niż wszystko, co martwe; 
poprzez jego istnienie objawiała się jakaś zatrważająca siła, 
nieznana i niezrozumiała. Można było spróbować 
wyjaśnień, zawsze jednak z ludzkiego punktu widzenia. 
Przecież o purpurowym, mistycznym świecie obok nas nie 
wiemy niczego. Ten świat jest odległy, jakby znajdował się 
na innej planecie... Gam zadrżała, uświadomiwszy sobie 
swą samotność, w której wszystko jest jak zaklęte, 
niesamowicie stężałe, zakrzepłe, zamknięte na zawsze w 
kręgu wyłącznie własnych doznań.
Pochyliła się i wyjrzała przez okno. Naraz u kolan 
poczuła coś miękkiego. Do pokoju wśliznął się jej pies, 
który teraz domagał się pieszczot.
Czego może pragnąć zwierzę, o czym myśli? Pies po-
szedł za nią, choć go nie wołała. Jaki ukryty impuls nim 
powodował? Kiedy z ludzkiej perspektywy oceniamy po-
stępowanie zwierzęcia, musi ono zadziwiać. Może była dla 
niego bogiem?
Żałośni ludzcy bogowie, którzy niczego nie wiedzą o 
pragnieniach podległych im istot, a sami swą nędzną 
miłością obdarzają rzeczy i sprawy, których nigdy do
końca nie zrozumieją. Księżyc oświetla Ziemię - wtedy nad 
nią panuje; ale to Ziemia jest ośrodkiem, wokół którego 
krąży. Co zatem jest ważniejsze: Ziemia czy Księżyc? A 
może boskość jest tragiczną konsekwencją czło-
wieczeństwa?
Gam objęła dłońmi psi łeb. Uniosła go i przyjrzała mu 
się. Wpatrywała się z bliska w oczy zwierzęcia. Próbowała 
wzrokiem przewiercić błyszczące źrenice i wyrwać im ich 
tajemnicę. Niewygodna pozycja zmęczyła psa, zrobił się 
niespokojny, próbował się wyrwać z uścisku, jego oczy się 
rozbiegały. Gam podjęła desperacką próbę opanowania 
wzroku zwierzęcia. Pies się uspokoił i znów patrzył tylko na 
nią. Jego powieki rozwarły się całkowicie, oczy 
znieruchomiały.
Pokój zawirował. Znajdujące się w nim przedmioty 
ruszyły jeden za drugim w coraz to szybszym pędzie. 
Pomiędzy nie wdarły się zielone pasma, poniżej, świszcząc, 
zamigotały białe, świetliste koła, jak śmigła, aż w końcu 
wytrzeszczone do granic możliwości, zmordowane oczy 
spłynęły łzami i pies zdecydowanym ruchem uwolnił się z 
męczącego uścisku.
Gam zeszła po schodach na podwórze, potem minęła 
bramę i znów znalazła się na otwartej przestrzeni, gdzie 
wśród czarnych drzew niczym wilk zawodził pampero.
Otwartymi ustami łapczywie wdychała świeżość nocy. 
Ale wewnętrzny niepokój jej nie opuszczał. Miała wrażenie, 
że jakiś odrażający pająk oplata siecią jej serce, stała na 
rozdrożu: przed nią rozciągały się obszary pojęciowego i 
uczuciowego chaosu, gdzie czaił się obłęd.
Gwałtownie opadła mgła. W jednej chwili pod ciężarem 
rosy pochyliły się trawy. Rosa kleiła się do włosów, 
osiadała na brwiach i rzęsach, wilgoć sprowadzała chłód. 
Gam zaczęła dygotać. Już nie chciała iść dalej: droga 
wiodła w mrok, ku ciemności... Z całych sił pragnęła się 
teraz znaleźć w pobliżu drugiego człowieka.
- Człowieka - przedrzeźniało echo.
4K
Jej włosy musnął nietoperz. Z krzykiem uciekła do 
domu. Kinsley mówił coś do niej, uspokajał, Gam patrzyła 
na jego twarz, emanującą spokojem, oświetloną księży-
cowym blaskiem. Uwiesiła się na nim i zaciągnęła do 
siebie, wprost na posłanie.
Kinsley wiedział doskonale, co ją dręczy, i głaskał tak 
długo, aż jej rozdygotanie minęło. A kiedy Gam z wdzięcz-
ności przycisnęła usta do jego ucha i jej ciało miękko 
poddało się pieszczotom, zostawił ją w spokoju.
Rano Gam długo się rozglądała wokół siebie. Dzień był 
jasny. Powietrze na dworze lekko drżało i falami ciepła 
wlewało się oknem do pokoju. Przez podwórze niósł się 
śpiew mamki. Turkotały wozy, radośnie poszczekiwały psy, 
skrzeczały papugi. Świat był prosty i uporządkowany. 
Wszystko do siebie pasowało. Całą swą istotą, pewnie i 
ochoczo Gam wkraczała w nowy dzień.
Tylko... co takiego wydarzyło się wczoraj? Jakieś zjawy, 
nieznośne przywidzenia. Kiedy noc przeminęła, złe czary 
straciły moc. Wstał dzień, pełen życia, mocno zakorzeniony 
w teraźniejszości.
Wciąż jeszcze zamyślona, Gam wsłuchiwała się w sie-
bie. Zjawił się Kinsley i śmiejąc się, pokazał jej świeży koci 
przychówek: małe niezgrabnie pełzały po dachu i po-
piskiwały.
Gam patrzyła na Kinsleya bojaźliwie jak dziecko, z 
całkowitym jednak oddaniem. Nie mogła pojąć, jak to się 
stało, że zasnęła. Zaczerwieniła się. Szybko chwyciła dłoń 
Kinsleya i pocałowała ją. A za jakiś czas w całym domu 
było słychać jej śpiew.
Nazajutrz obok farmy przeciągnęła karawana mułów z 
Sierra Cordoba. Zwierzęta niosły na grzbietach kolorowe 
marmury i miedź. Przewodnik nakazał poganiaczom, by 
zatrzymali się w pobliżu na odpoczynek. Byli to Indianie z 
plemion Gujana i Tupi. Na ich piersiach widniały 
wytatuowane totemy. Rozbili obóz w cieniu
akacji, usiedli pod sosnami i cierpliwie przeżuwali ku-
kurydziany chleb.
Przewodnik pokazał Kinsleyowi rzadkie znaleziska: 
ciemne tygrysie oczka i kryształy górskie zdumiewających 
rozmiarów. Podarował też Gam dwa agaty. Kiedy Kinsley 
zobaczył, jak się ucieszyła, przyniósł jej indiański łańcuch z 
oprawnych w złoto krwawników i ametystów. Wieczorem 
opięła nim biodra i spacerowała tak nago po dywanie; 
złocistobrązowe cienie zmierzchu tworzyły wspaniałe tło 
dla jej jasnego ciała.
Po dwóch tygodniach wyjechali nad morze; na redzie 
kotwiczył jacht Kinsleya. Jakiś czas towarzyszyły mu mewy 
i rybitwy, przed dziobem baraszkowały delfiny. Raz udało 
się Gam wypatrzyć trójkątną płetwę rekina. Wieczorami 
woda delikatnie fosforyzowała. Latające ryby wyskakiwały 
aż na deski pokładu. Któregoś dnia jacht dostał się w pasat.
Wydęty żagiel oddzielał przednią część pokładu od 
reszty. Gam wyciągnęła się w słońcu na leżaku. Była pora 
sjesty i załoga odpoczywała; na pokładzie został tylko 
znudzony sternik, który przysypiał za kołem. Kiedy zjawił 
się Kinsley, odesłał go na dół i sam stanął za sterem.
Nad jachtem rozpościerało się ciemnobłękitne niebo. 
Powalał żar słońca - stało niemal w zenicie. Świat ska-
mieniał w niesamowitym napięciu południowego prze-
silenia. Osiągnąwszy szczytowy moment, czas się zatrzy-
mał, wymknął się zwykłym regułom. Kulminacja ta miała w 
sobie coś przerażającego.
Gam wstała z leżaka. Na czole perliło się jej kilka kropel 
wody. Kiedy się podniosła, krew uderzyła jej do głowy i 
zmąciła wzrok. Wyciągnęła ramiona, pokręciła głową i 
naraz poczuła, jak bardzo w słońcu nabrzmiały jej żyły. 
Nieprzytomna z rozkoszy zrzuciła z siebie wszystko, by 
promienie mogły ogarnąć całe jej ciało. Pragnęła tych 
pieszczot; przymknęła powieki i uniosła twarz ku słońcu.
Zawieszona pomiędzy światłem i szumem morza, chło-
nęła krystaliczny strumień życia, wypełniający ją bez 
reszty, docierający w najgłębsze warstwy jestestwa. Była 
teraz wszystkim, morzem i światłem, dotykała wieczności. 
Wszystko w niej się rozśpiewało; śpiewał też jacht, wiatr, 
morze i niebo. W pewnej chwili otworzyła oczy, wciąż 
jeszcze zwrócone do słońca, i poczuła ostry, przeszywający 
ból. Szum, śpiew, początek i jednocześnie koniec - grzmot 
piorunów i cisza - prawdziwe misterium...
Kolana Gam drżały, ręce wyciągały się do nieba; w nie-
pojętej ekstazie naga kobieta krzyczała, nie słysząc wła-
snego głosu. Coś w niej kipiało, wirowało z hukiem, przej-
mowało dreszczem, w którym koncentrowało się życie — 
otwierały się jego bramy, ładowały akumulatory, to była 
otchłań, do której życie musiało się wlać: kobiece łono... 
Wołała o życie, dysząc, płacząc, unosząc się, próbowała 
pochwycić powietrze; zza zaciśniętych zębów dolatywały 
jęki, Gam ciężko dyszała; teraz pośpiesznie wciągała jakieś 
ubranie, nie rozumiała słów mężczyzny, który stał obok, 
krzyczała:
- Słońce-mnie-obejmuje-niebo-otacza-stary-świat-fa-luj 
e-życie-nabrzmiewa...!
Nieprzytomna szarpała mężczyznę, aż ten chwycił ją za 
szyję i zaczął dusić. Oszalała z bólu i przerażenia, 
gorączkowo, z niesamowitą zajadłością, rzuciła mu się do 
ust i wgryzła się w nie tak mocno, że musiał ją puścić. 
Natychmiast znów się na nim uwiesiła; Kinsley odepchnął 
ją i patrzył jak skamieniały. Zatoczyła się i dziwnie 
niepewnym krokiem, z tajemniczym uśmieszkiem na 
obrzmiałych ustach, przeszła obok niego, przemierzyła 
pokład z głową wysuniętą do przodu, wykonując nieświa-
domie rękami jakieś dziwne gesty, po schodkach, trzymając 
się poręczy, zeszła do pomieszczeń dla załogi.
Ogarnął ją półmrok. Przez moment, zanim znikła pod 
pokładem, jaśniała jeszcze w ciemnym otworze lśniąca biel 
jej sukienki. Wciąż jednak z zewnątrz dochodził do Gam 
szum morza, a przez luki widać było błękit nieba.
Leżący w hamaku sternik obudził się i przetarł oczy ze 
zdumienia. Jeszcze na wpół pogrążony we śnie, ale już 
żądny wrażeń, zeskoczył na podłogę. Z przeciwnej strony 
pędził chiński kucharz. Pożądanie wykrzywiło jego twarz 
kurczowym grymasem Meduzy. Chciał zajść sternika z 
boku. Wyciągnął rękę ku jego długiej, bladej nodze, sternik 
jednak chwycił go za ramię. Chińczyk syknął i próbował 
teraz udusić Fryzyjczyka. Obaj upadli i zaczęli się kotłować, 
ciężko sapiąc i tłukąc pięściami.
W drzwiach ukazał się Kinsley. Jedną ręką mocno 
chwycił za framugę, w drugiej trzymał rewolwer. Kiedy na 
linii strzału zobaczył Gam, odrzucił broń, chwycił pejcz i 
zaczął okładać kłębiących się mężczyzn. Kucharz zawył i 
rozpłaszczył się na podłodze. Kinsley postawił stopę na jego 
twarzy i zabrał Gam do kajuty. Przylgnęła do niego 
wzrokiem, niezrozumiale mamrotała, śmiała się, zupełnie 
nieobecna duchem; jej głowa jak zwiędły kwiat opadła na 
poduszki i młoda kobieta niemal natychmiast głęboko 
zasnęła.
Kinsley, zamyślony, długo obok niej siedział. W końcu 
pokiwał głową, wstał i poszedł zobaczyć, co się dzieje z 
Chińczykiem. Kucharz leżał w tym samym miejscu. Kinsley 
sprawdził, czy nie dolega mu coś poważnego, po czym 
pomógł mu dotrzeć do kuchni. Kiedy wrócił, ujrzał sternika, 
który zaszył się w kącie. Oznajmił sternikowi, że go 
zwalnia. Kazał mu zejść na ląd w najbliższym porcie.
Gam przebudziła się w nocy. Próbowała zebrać myśli. 
Wiedziała, że coś się wydarzyło. Czuła się jak nowo naro-
dzona. W tym mrocznym zamęcie coś się nad nią przewa-
liło. Pokonała jakiś próg, przed nią rozciągała się otwarta 
przestrzeń. Poddała się potężnej sile, która tkwiła w niej 
samej; ta siła nie pozostawiła jej żadnego wyboru i jak 
żywioł pchnęła ją w stronę mężczyzny. Wybuch kobiecości 
oznaczał jednak więcej: był najgłębszym z doznań ero-
tycznych, jakie może przeżyć człowiek. To doznanie stało 
się jej udziałem właśnie dlatego, że była kobietą.
d 	 rlAiu
AQ
Odbicia mistycznej karmy padały tu i tam. I nagle, 
zupełnie niespodziewanie, Gam ujrzała w nich siebie.
Przez ostatni rok prawie nie zaznała spokoju. Jak lunatyk 
szła swoją drogą i pokornie godziła się z losem. Teraz 
największy wysiłek miała już za sobą, zdołała przeniknąć 
naturę swej kobiecości. Wiedziała też, że chciałaby zawsze 
tak siebie odbierać.
Jej inicjacja się dokonała. Droga zatoczyła koło. Biegła 
od rozproszenia ku koncentracji - pozwoliła Gam poznać 
siebie; teraz droga na pewno nie prowadzi ku rozproszeniu, 
pojawią się na niej sprawy niepojęte, kuszące przygody- 
słowem, życie określane obecnością mężczyzny.
Świtało. Na pokładzie słychać było jakieś głosy. Kinsley 
wyszedł z kajuty. Zobaczył swą załogę w komplecie. 
Sternik podniósł rewolwer i oświadczył, że jeśli Kinsley się 
ruszy, kula go nie minie. Ma natychmiast przyjąć go z 
powrotem. A co do załogi: zabezpieczeniem dla marynarzy 
będzie zapłata za trzy miesiące z góry. Opór jest bezcelowy, 
są przecież na morzu.
Kinsley zmierzył sternika przenikliwym spojrzeniem. 
Marynarz stracił pewność siebie i opuścił broń.
-	Strzelaj! - krzyknął Kinsley i podszedł do niego. 
Odebrał mu rewolwer.
Ludzie zaczęli się rozchodzić. Kinsley jeszcze przez 
chwilę stał zamyślony. Przypomniał sobie przyczynę przy-
krego zajścia.
-	Możesz zostać - powiedział głosem, w którym po 
brzmiewał smutek.
W kajucie Gam słyszała wszystko. Kiedy jednak ujrzała 
obok siebie Kinsleya, który dopiero co okazał wy-
rozumiałość, a teraz milczał, przyszło jej do głowy, że może 
to już koniec, zaczęła wątpić, czy Kinsley ją jeszcze 
rozumie. Między nimi pojawiło się coś nowego, Gam jednak 
nie wiedziała, skąd się wzięło. I nie chodziło by-
err\
najmniej o jakieś chwilowe nieporozumienia czy żale, 
chodziło o Kinsleya.
Kiedy po południu przechadzała się po pokładzie, sternik 
wyszczerzył do niej zęby w uśmiechu. Nie znała powodu, 
pamiętała jednak o porannej awanturze; gwizdnęła na 
wyżła, który należał do Kinsleya. Wyżeł przyniósł w pysku 
pejcz. Gdy wracała, dostrzegła poufały uśmieszek 
marynarza. Z całej siły zdzieliła go pejczem między oczy...
IV
Jacht zakotwiczył w Kolombo. Otoczyły go wyładowane 
towarami łodzie tubylców. Gam rzucała monety do wody. 
Ciemnoskórzy mężczyźni nurkowali za nimi jak foki, 
wyławiali je i kłócili się o zdobycz. Kiedy wychodzili z 
wody, w ich brunatnej, mokrej skórze odbijało się słońce. 
Brzeg wabił mieszaniną różnorodnych zapachów, kusił 
widokiem palm. Gam stała z Kinsleyem przy re-lingu, 
wskazywała nurkujących.
-	Na Wschodzie biel jest kolorem żałoby; nam się 
wydaje, że również bogowie muszą być biali, tymczasem 
tutaj są ciemni, brązowi...
-	Brązowi i okrutni — dodał Kinsley. - Bez cienia 
współczucia. To dobrze. W każdym razie to małostkowi, słabi 
egoiści. Cóż, konsekwencje upadku...
	)
-	Z którymi się walczy...
-	To bezcelowe. Jeśli ktoś wznosi się ponad innych, 
powinien się także godzić z upadkiem: te dwie sprawy łączą 
się ze sobą. Tymczasem nikt, komu się wiedzie, nie wierzy, 
że może upaść.
-	Również wtedy, gdy ponosi klęskę...
-	Ponieważ nie rozumie ducha czasu. Zanim dom się 
zawali, pękają tynki. Nim się dopełni czyjś los, zawsze 
widać jakieś symptomy. Walka z nimi byłaby głupotą, 
gorzej - trąciłaby sentymentalizmem. To wręcz śmieszne. 
Nadchodzący koniec można co najwyżej zauważyć, nie 
sposób go jednak powstrzymać.
Gam roześmiała się niepewnie.
-	Kto mówi o końcu...? 
Kinsley nie odpowiedział.
Mijały dni. Spędzali je na rozmyślaniach, które wy-
magały spokoju i odosobnienia. Uniesiony wzrok, ulotne 
wrażenie padającego cienia, szklanej ściany. A potem 
burząca się piana uczuć, ich wezbrany strumień, fanta-
styczny bezład. Chwila spokoju, po czym znów konieczność 
roztrząsania spraw i gorączkowe wyczekiwanie, 
bezzasadne, lecz uporczywością górujące nad innymi do-
znaniami.
Na schodach i tarasach świątyni w Kandy płonęły 
pochodnie. Przed nimi stały namioty syngaleskich prze-
kupniów; wokół straganów tłoczyli się ludzie, którzy 
kupowali świece i białe kwiaty lotosu. Do Europejczyków 
podszedł kapłan w szafranowożółtych szatach i pozdrowił 
ich dźwięcznym salam. Gdy Kinsley zwrócił się do niego w 
hindustani, odpowiedział mu dobrą angielszczyzną.
Główny kapłan pokazał im najświętszą z relikwii -ząb 
Buddy - mówił także o cennej świątynnej bibliotece, na 
którą składały się tysiące metalowych tablic. Kiedy Kinsley 
napomknął coś o buddyjskim pesymizmie, kapłan porównał 
go z filozofią Schopenhauera i Platona. Widząc zdziwienie 
w oczach Gam, uśmiechnął się i wskazał na półkę z 
europejskimi książkami: widać było, że często do nich 
zaglądano.
-	Pokonać można tylko to, co znamy, mimo że cza 
sem wydaje się niebezpieczne. Coś takiego może nam 
ciążyć, nawet bardzo, nigdy nas jednak nie zniszczy. 
Wnikamy bowiem w to coś naszym tchnieniem i powoli 
przyswajamy. Tylko tak da się zatrzymać przemianę, 
w przeciwnym razie przemknie obok nas. Jeśli zapanu 
jemy nad czyjąś wolą, bez walki zapanujemy również nad 
jego ramieniem. Jeśli jednak obezwładnimy samo ramię,

ono nas niebawem uderzy. Zagraża nam tylko coś, czego 
nie znamy; jest bowiem dla nas czymś obcym, bez czy-
telnych powiązań.
-	Dlatego tak kochamy wszystko, co obce.
-	Kochamy o tyle, o ile zdołamy poznać, gdyż wtedy 
nam już nie zagraża. Należy do nas i nie może nas pokonać. 
Poznanie łączy się tutaj z wolnością.
-	„Poznanie" - cóż za słowo! Jak to osiągnąć?
-	Na pewno nie poprzez spekulacje myślowe; są one 
jedynie prostackim dreptaniem po powierzchni spraw. 
Prawdziwe poznanie wymaga, by zejść głębiej - to sprawa 
krwi. Najbardziej wyrazistym doświadczeniem jest miłość. 
Pragnie dla siebie człowieka. Potrafi nim zawładnąć, 
przenika w niego, wlewa się jak w naczynie i wypełnia po 
brzegi. Wypiera wszystko, co kiedyś do niego należało.
-	Bierze w posiadanie i zarazem niszczy.
-	W tych sprawach u ludzi Zachodu panuje osobliwy 
zamęt. - Lama uśmiechnął się. - W ich białych czaszkach 
gnieździ się niepokój, wygłodniałe zwierzę, które nazywają 
myśleniem. Myślą bez ustanku, ciągle pytają. Stawiają zbyt 
wiele pytań, nie potrafią milczeć ani czekać. Poprzez 
czekanie przygotowujemy się do najgłębszych przeżyć, do 
spełnienia. Przypomina ono świerszcze, które każdy słyszy, 
ale mało kto widzi. Spełnienie domaga się ciszy. Dopiero 
kiedy staniemy się jak ziemia i góry, jak krzewy i owoce, 
możemy wyjść mu na spotkanie.
Łąka jest silniejsza od dębu - ciągnął. - Nie pęka pod 
naporem burzy, ponieważ się jej poddaje. Kto ustanowi 
jakieś prawo, musi wiedzieć, że ma ono sens tylko przez 
pewien czas. W przeciwnym wypadku uzależni się od niego 
i skostnieje. Drzewa dojrzewają i przemijają, nawet skała 
wietrzeje. Nic nie jest trwałe, trwała jest jedynie zmiana.
-	Zmiana... - Gam oparła się o niski mur.
Ciemność zacierała rysy twarzy kapłana. Stał przed Gam 
pełen powagi, za jego plecami gęstniał mrok. Wiatr 
wydymał poły mniszego okrycia. Mówił z uśmiechem:
-	Co jakiś czas gości u mnie pewien człowiek z Za 
chodu. Spędził on kilka łat w świętym mieście Urdze, 
rozmawiał z żywym buddą, tamtejszym panującym. Kie 
dyś ten przybysz zdradził mi tajemnice praw rządzących 
miłością. Magnes poszukuje żelaza i je przyciąga, podob 
nie zresztą jak żelazo przyciąga magnes. Wkrótce jed 
nak magnes przenika w żelazo, użycza mu swej mocy, 
tak że żelazo przynależy już tylko do niego i samo powo 
li staje się magnesem. Wtedy magnes zaczyna je odpy 
chać i musi poszukać innego kawałka żelaza.
Gam opuściła wzrok. Myślała o Clerfaycie, którego 
przeznaczeniem stało się zniewolenie. Nie mógł i nie umiał 
odzyskać swobody. Czuła to i dlatego odeszła. Czy lama nie 
powiedział, że wszystko ma swój czas, w którym dojrzewa, 
a potem przemija? Może jednak siłą woli dałoby się 
przezwyciężyć przemijanie, zatriumfować nad nim? 
Popatrzyła na Kinsleya, którego postać przesłaniał cień. Jak 
właściwie jest z nimi?
-	Kilka dni temu ów Europejczyk znów się u mnie 
zjawił. Przyszedł ze swym tamilskim służącym; chłopiec 
na skroni miał ranę, która nie chciała się goić. Prosił 
mnie o lecznicze zioła i balsam indyjski. Jeszcze raz roz 
mawialiśmy o tych sprawach. Mój gość uważał, że w Eu 
ropie wiedza o nich się zatarła, ponieważ potępia je tam 
tejsza moralność; tylko nieliczne kobiety Zachodu rozu 
mieją, czym jest smutek i niedostatek miłości. A właśnie 
w losach tych kobiet objawia się przeznaczenie, mają one 
większą od pozostałych świadomość istoty swej płci; za 
pisy historyczne nie pozostawiają żadnych wątpliwości. 
W tych książkach - tu lama wskazał półkę - można o nich 
sporo przeczytać: Aspazja, Fryne, Lais... Opowiadał, że 
te kobiety były o wiele bardziej niż inne zależne od ta 
jemnych sił natury i poddane jednemu wspólnemu pra-
wu. Nie potrafiły znaleźć spokoju u boku partnera; musiały 
się w końcu od niego uwolnić. Po czym z uśmiechem dodał, 
że tak właśnie wygląda gra przeciwieństw. Te kobiety były 
jak kule: toczyły się własną drogą dopóty, dopóki nie trafiły 
na przeszkodę - wtedy na pewien czas się zatrzymywały. 
Oznaczało to dla nich nadejście szczęśliwych dni.
Gam milczała. Te słowa zapadły w nią głęboko. Kiedy 
jednak próbowała zebrać myśli, zauważyła, że to, co usły-
szała, jakoś dziwnie jej umyka. W końcu dała spokój, bo 
wiedziała, że to wszystko w niej tkwi i słowa nie są po-
trzebne.
Kapłan towarzyszył im do wrót świątyni. Świat pogrążał 
się w mroku. Szumiały ogrody. Gwiazdy błyszczały nad 
ziemią jak złote kule. Lama podszedł do Gam i rzekł:
- Jeśli ktoś żyje samą mądrością, bez kobiet, potrafi 
zajrzeć w przyszłość. Wiem, że jeszcze kiedyś pani dłonie 
będą dotykały tablic zgromadzonych w tej świątyni. Wtedy 
powiem pani więcej.
Podczas jazdy powrotnej Gam nie mogła się otrząsnąć z 
zamyślenia. Z Kinsleyem rozstała się niemal bez słowa.
Kiedy rozczesywała włosy, wróciły do niej wspomnienia 
z pampy. Przerwała czesanie i poszła do Kinsleya. Siedział 
zupełnie nieruchomo, patrząc przez iluminator; był tak 
pogrążony w myślach, że nie usłyszał, jak weszła. Pochylił 
głowę; w jego spojrzeniu mieszały się powaga i zagubienie, 
widać było, że nie jest mu lekko. Gam stała i przyglądała 
mu się długo z nieco zagadkowym wyrazem twarzy. Serce 
biło jej mocno, czuła, że zbliża się coś nieokreślonego, 
jakby pożegnanie; nie chciała tego, cień rozstania był jednak 
coraz wyraźniejszy. Teraz, w chwili szczególnego 
wzburzenia, kiedy dała się ponieść emocjom, odczuwając na 
przemian ból, potrzebę miłości i dobroci, kochała Kinsleya 
jak nigdy dotychczas i nie wyobrażała sobie, by mogła go 
opuścić; a przecież nie
było to nic innego, jak właśnie pierwsze oznaki nadcho-
dzącego końca. Ze łzami w oczach podeszła do siedzącego 
w samotności, milczącego mężczyzny i mówiła do niego 
długo, z głębi serca.
Zza burty dobiegało chlupotanie wody. Gam obudziła się 
i w ciemnościach włączyła lampę. Dźwięki przybierały na 
sile. Wyskoczyła z łóżka i nasłuchiwała. Szum fal zagłuszał 
jakieś odgłosy. Po chwili Gam usłyszała nad sobą 
pospieszne kroki - ktoś przeszedł po pokładzie i otworzył 
drzwi. Teraz wyraźnie było słychać czyjś głos: giętki, 
metaliczny, o silnym brzmieniu. Gam znieruchomiała, 
opuściła głowę. Głos wydawał się znajomy. Nagle krew, 
zagłuszając chlupot fal, z szumem uderzyła jej do głowy. 
Czuła, że traci siły, oparła się o ścianę, słyszała, jak Kinsley 
odpowiada, potem jeszcze kroki, odległy szczęk zamka, 
jakieś postukiwanie. W końcu wszystko ucichło.
Zeszła po schodach. U Kinsleya paliło się światło. 
Słychać było rozmowę. Pośpiesznie wycofała się do swojej 
kajuty i pragnąc uciec jak najdalej, zapadła w otchłań snu.
Przez uchylone okienko przenikało słone, chłodne 
powietrze, w którym mieszały się zapachy kwiatów i cy-
namonu. Na rufie siedział młody marynarz, który śpiewał 
jakąś sentymentalną piosenkę. Kinsley wyjaśnił Gam, że 
nocą do nabrzeża dobiła łódź, którą przypłynął jego 
przyjaciel - Gam miała już okazję go poznać, to Lavalette. 
Zatrzymał się na krótko w drodze do Hongkongu i 
wieczorem w klubie usłyszał, że w porcie stoi jacht 
Kinsleya. Jego służący miał bolesną ranę. Lava-lette nie 
chciał go z sobą brać dalej, dlatego też zjawił się z prośbą, 
by Kinsley zechciał na kilka dni wziąć chłopca do siebie i 
dopilnować jego kuracji. Jeszcze tej nocy Lavalette 
odpłynął.
Chłopiec był smukłym Tamilem o oliwkowobrązowej,
dziwnie jasnej twarzy i chudych rękach. Na czole miał 
płytką, lecz szeroką ranę, która biegła aż po skroń. Słabym 
głosem odpowiedział na pytania Gam, po czym wskazał 
pudełeczko z balsamem indyjskim, który należało wcierać 
w plecy. Jego pan dostał balsam od kapłana z Kandy. Pan 
powiedział, że dzięki temu balsamowi ozdrowieje.
- Wierzysz, że pomoże? - zapytała Gam.
W Kolombo na placu do gry w krykieta do Gam pod-
szedł jakiś kreol i się przedstawił. Jego lśniące paznokcie 
były ciemne, na ręce połyskiwał wielki opal. Gam była 
przekonana, że już go kiedyś widziała.
W południe świątynny babu przyniósł do klubu wia-
domość, że przyjechał cyrk. Wszyscy postanowili wybrać 
się tam wieczorem.
Nieprzebite tłumy Hindusów oblegały namiot, kto mógł, 
próbował się przeczołgać pod płócienną ścianą. Tych 
jednak obsługa bezlitośnie wyciągała na zewnątrz i 
odganiała jak najdalej kijami o zakrzywionych hakowato 
końcach.
Jak na kraj azjatycki przystało, program był nadzwyczaj 
długi. Tubylcy żywo w nim uczestniczyli i podczas przerw 
z przejęciem dyskutowali o oglądanych numerach. Kiedy 
wyleniały lew niespodziewanie zaczął ryczeć i ruszył w 
stronę bariery, pierwsze rzędy ogarnął popłoch; tylko jakiś 
starszy mężczyzna zachował spokój i nie ruszył się z 
miejsca. Lew wsparł się na sztywno wyprostowanych 
łapach i łypał ślepiami w stronę krzyczącego tłumu. W 
końcu udało się go wyprowadzić; odszedł z gniewnym 
pomrukiwaniem.
Kiedy widownia powoli się uspokoiła, na tyłach pod-
niósł się krzyk. Podczas chwilowej paniki doszło do zwar-
cia w instalacji elektrycznej. Najpierw zajął się płócienny 
fragment namiotu; po chwili płachta opadła na stertę słomy. 
Ta zapaliła się jak pochodnia i ogień przeniósł
się na składowisko lin nasyconych olejem. Obsługa na 
koniach próbowała zdławić płomienie, rzucając na nie maty, 
co tylko pogorszyło sytuację. Płonące szmaty fruwały w 
przeciągu na wszystkie strony. Nagle ogień objął ścianę 
namiotu, zaczęły też dymić drewniane ławki.
Hindusi z wrzaskiem rzucili się do wyjścia. Napierający 
tłum zatarasował wąskie drzwi. Ogień się rozprzestrzeniał, 
w powietrzu kłębił się gęsty, duszący dym. Przepalił się 
główny kabel, zgasły wszystkie światła. Wybuchła panika. 
Przeraźliwie krzycząc, tłum przeistoczył się w zbitą masę 
skłębionych ciał. Wyciągnięte ręce targały cudze włosy, 
paznokcie wpijały się w szyje. Z miejsc położonych wyżej 
tubylcy skakali w ludzką kipiel, próbując po głowach 
przedostać się do wyjścia; rozszalały nurt niósł ich przez 
chwilę, po czym, stratowani, ginęli pod powierzchnią.
Z klatek dobiegał ryk i chrapliwe posapywanie lwów, co 
potęgowało chaos, tym bardziej że wokół panowały 
ciemności rozświetlane jedynie blaskiem płomieni. Loże 
Europejczyków znajdowały się dość daleko od wyjścia. 
Jakiś Anglik krzyczał, żeby zachować spokój i nie opusz-
czać miejsc: ogień nie jest niebezpieczny, mówił, obawiać 
się trzeba wyłącznie tłumu.
Od zaduchu i zapachu spalenizny Gam zrobiło się słabo, 
nie mogła się utrzymać na nogach. Nagle płomień uderzył 
w górę i rozprzestrzenił się wzdłuż jednej z płóciennych 
płacht; zawalił się szkielet namiotu. Gam poczuła, że ktoś ją 
wziął na ręce i niesie wśród zupełnego zamętu. To był 
kreol. Udało mu się przenieść Gam pod przeciwległą ścianę. 
Nożem rozciął płótno, przeszedł przez zwalone maszty, 
odsunął nadpalone belki i, z Gam na rękach, przecisnął się 
na zewnątrz. Przebiegł na ukos przez plac i znalazł się na 
ulicy, na której stał jego wóz. Kiedy Gam, niemal 
zaczadzona, znalazła się znów na świeżym powietrzu, 
zemdlała. Wybawca ułożył ją na siedzeniu auta.
Po kilku minutach się ocknęła. Zorientowała się, że 
zamiast jechać do portu, kreol wywozi ją z miasta. Chciała 
wstać, pytać, zaraz jednak opadła na siedzenie. Czuła się 
jak przed chwilą, podczas pożaru, w ramionach tego 
mężczyzny- zawładnęła nią jakaś siła i niosła nie wiadomo 
dokąd. Gam poddała się jej działaniu.
Kreol odwrócił się do niej. Kiedy zobaczył, że oprzy-
tomniała, jego oczy zwęziły się w szparki. Była wyczer-
pana: głowa z powrotem opadła jej na siedzenie. Mimo to 
Gam cały czas bacznie obserwowała kreola. Nie odzywał 
się, z charakterystycznego pochylenia całej postaci można 
było jednak wywnioskować, że prowadząc wóz, stara się jej 
nie spuszczać z oka.
W światłach samochodu z ciemności wyłonił się park. 
Nadbiegła służba. Kreol wrzasnął na swych ludzi, każąc im 
się błyskawicznie wynosić, po czym sam wprowadził Gam 
do domu. Z rozmachem otworzył drzwi do jakiegoś pokoju. 
Gam zauważyła, że z pokoju nie ma innego wyjścia. 
Widząc jej zmieszanie, kreol się uśmiechnął. Gam stała 
wciąż wyprostowana obok stołu: była zbyt zmęczona, by 
zdobyć się na cokolwiek. Mieszaniec pokręcił głową i rzekł:
-	Życzę dobrego snu; rano proszę się czuć jak u siebie. 
Służba jest na pani rozkazy. Ja, niestety, jutro muszę być w 
Kolombo.
-	W Kolombo?! - wybuchnęła Gam.
Stał nieporuszony i patrzył, jakie wrażenie wywarły jego 
słowa. Gam jednak zaraz wzięła się w garść, wzrok utkwiła 
w podłodze. Gdy kreol wyszedł, natychmiast pobiegła do 
drzwi i pośpiesznie je zaryglowała.
Ktoś kilka razy zapukał do drzwi. Gam nie odpowiadała. 
Kiedy w końcu otworzyła, ujrzała w progu wystraszoną 
garbuskę. Służąca zapytała, czy czegoś nie przynieść. Gam 
przyjrzała się jej. Ciało służącej było bardzo zniekształcone, 
kobieta miała jednak piękne dłonie i oczy.
Razem z garbuską wyszła do parku. Przed domem 
wznosiły się dwie oranżerie, w których dojrzewały or-
chidee; pod szkłem umieszczono również akwaria. Pła-
skobokie rybki o płetwach zdobnych w pawi deseń i sko-
śnych oczach kreśliły szybkie zygzaki. W gęstwie roślin 
buszowały księżycowate molinezje, w szlamie zagrzebał się 
sum - wystawały jedynie czujne i ruchliwe końcówki jego 
wąsów. Za winnoczerwonymi cichlidae goniły ryby w 
kształcie kuli, które wyrywały kolorowe ślimaki żerujące na 
ich grzbietach. Wśród walisnerii znieruchomiały 
przezroczyste, niemal niewidoczne lancetniki. Tylko nić 
jelita, zakończona pęcherzykiem żołądka, pulsowała 
ciemniejszym kolorem. Turkusowobłękitne rybki syjamskie 
zastygły w bezruchu w gęstwinie strzałkowców, wiel-
kopłetwy z zapałem budowały swe pieniste gniazda. Kiedy 
Gam wracała z garbuską ze spaceru, przechodziły obok 
dziwnych roślin o dzwonkowatych, wręcz nieprzyzwoitych 
kształtach. Inne znów miały kwiaty przypominające 
nieświeże mięso; z jakąś bezwstydną przewrotnością 
otwierały nagle mroczną czeluść oka, w której pośród 
lepkich owłosionych ścianek w mękach dogorywały 
uwięzione owady. Obok stały dostojne, białe kwiaty; ich 
szypułki układały się we wzór krzyża i z tego powodu 
nazywano je bożymi mękami.
Przez dom często przebiegali chłopcy podobni do bla-
dych aniołków. Mieli uszminkowane wargi. Poruszali się 
bezgłośnie. W ich żyłach płynęła indiańska krew, byli 
mieszańcami i zarazem bękartami o chorobliwym uroku 
dzieci naznaczonych piętnem śmierci. W jednym z pokoi 
jakaś potężnie zbudowana kobieta rozczesywała włosy, 
które niczym rozlewająca się rzeka spływały jej na ramiona. 
Odwróciła głowę i z ukosa spojrzała na Gam, 
przygwoździła ją wzrokiem, po czym oblizała wargi. W 
mimice tej pospolitej, mongolskiej twarzy było coś nie-
bywale wulgarnego i lepkiego. Ręce kobiety- słabe
i miękkie, pokryte nabrzmiałymi żyłami - musiały do-
skonale wiedzieć, czym jest ciężar życia.
Gam miała już dość i chciała odejść. Poczuła jednak, że 
ktoś ją trzyma za ramię; obok zobaczyła wykrzywioną w 
niepojętym strachu twarz garbuski.
- Musisz zostać - szeptała kaleka poszarzałymi wargami.
Gam nie wiedziała dlaczego, spełniła jednak prośbę 
służącej: nie zastanawiając się, zawróciła. Po południu 
bawiła się z dwoma długowłosymi kotami angorskimi i 
słuchała bajek opowiadanych przez garbuskę; wszystkie 
były o miłości i kończyły się szczęśliwie. Potem przy-
człapała rozłożysta kobieta, na moment zatrzymała się przed 
Gam, przyjrzała się jej i poszła dalej.
W oknie siedziała oswojona małpa, na palcach miała 
liczne pierścienie. Kiedy garbuska szeptała Gam do ucha, 
małpa powoli się odwróciła. Garbuska natychmiast umilkła, 
a jej twarz zrobiła się popielata. Gdy zwierzę wyszło na 
szczudłach z pokoju, służąca powiedziała, że małpa jest 
dokuczliwa i nikt jej tu nie lubi; gruba kobieta, która znowu 
się pojawiła, była przekonana, że stworzenie o wszystkim 
donosi. Kiedy małpiszon znów próbował wejść do pokoju, 
Gam obrzuciła go książkami i poduszkami.
Kreol nie pokazał się przez cały dzień. Gam uśmiechała 
się, myśląc o tym naiwnym zabiegu. Poznała dom na wylot i 
miała okazję podziwiać gust właściciela. Wszystkie pokoje 
były obwieszone dywanami. Marokańskie i perskie 
sąsiadowały z porozkładanymi na podłodze arabskimi i 
tureckimi o niezwykłej ornamentyce; wszystkie zachwycały 
jakością wykonania.
Nocną ciszę jak nóż przeciął rozdzierający krzyk. Drżąc 
z przerażenia, Gam zerwała się z łóżka, serce biło jej jak 
oszalałe. Usiadła i powoli się uspokoiła: doszła do wniosku, 
że to był zły sen. Ale zaraz przeraźliwy krzyk
się powtórzył; teraz był wyraźniejszy, bardziej przenikliwy, 
ostrzejszy, jakby komuś groziło śmiertelne niebez-
pieczeństwo. Gam pobiegła do drzwi i chociaż bała się 
otworzyć, z krzykiem, jak szalona tłukła w nie pięściami. Po 
chwili usłyszała stłumiony głos garbuski. Odry-glowała 
zamek, z całych sił wczepiła się w ramiona kaleki i zaczęła 
ją chaotycznie wypytywać. W końcu coś do niej dotarło:
- To Mary, znów ma atak...
Garbuska skuliła się, z fałdów spódnicy wydobyła 
grzechoczący różaniec i zaczęła przesuwać paciorki, szep-
cząc przy tym z nabożnym lękiem. Naraz trzasnęły drzwi; 
pojawił się kreol ubrany w niebieską koszulę nocną, bły-
skawicznym, gniewnym spojrzeniem obrzucił obie kobiety i 
popędził po schodach na górę. Kiedy otworzył drzwi na 
piętrze, niesamowity krzyk się nasilił, zaraz jednak nieco 
przycichł, po czym rozległy się odgłosy gęstych razów, 
którym towarzyszyły jęki - z czasem coraz słabsze, 
zamierające; po nich dobiegło z góry przeciągłe westchnie-
nie, przepojone jakimś pragnieniem, głębokie, budzące 
zgrozę. Wobec rozpaczy rozsadzającej ściany nic już się nie 
liczyło. To była jakaś czarna wizja, nagle otulona ciszą 
tropikalnej nocy...
Garbuska całkiem zaniemówiła. Na podeście przystanęła 
tłusta kobieta; śmiała się chrypliwie, pozwalając sobie w 
dodatku na sprośne gesty. Potem uciekła, przemykając się 
chyłkiem pod ścianami jak zaszczute zwierzę. Cicho 
przeszedł po schodach jeden z chłopców; niósł latarnię, 
której blade światło padało na jego pochyloną głowę.
Następnego dnia kreol zaszedł do Gam. Zachowywał się 
tak, jakby była jego własnością, uważał to za oczywiste. 
Potraktowała go jak powietrze, cały czas patrzyła w okno; 
w szlifie szyb jak przyszpilony owad drżała słońce. Choć 
odszedł z niczym, nie poczuł się dotknięty. Kie-
dy wrócił, Gam była już inna. Wszczęła z nim grę, kiedy jej 
się nie wiodło, kładła mu dłoń na ramieniu, i tak, nie-
postrzeżenie, zaczęła coraz żywiej reagować na jego słowa. 
Wyczuł to natychmiast i z całą energią, zupełnie już 
zaślepiony, zaatakował, próbując ją uwieść. Odepchnęła go, 
chociaż nie poniżyła; nieco zaskoczona patrzyła w 
zamyśleniu przed siebie. Mieszaniec uznał, że się 
zagalopował i zaczął od nowa, tym razem zdecydowanie 
rozważniej: kluczył, mówił coś, chwytając Gam za rękę, 
krążył, mierząc każdy krok, wznosił wokół niej ogrodzenie, 
sączył krople uczucia, dodawał do nich następne, nabierał 
pewności siebie, czując, że Gam mu się poddaje, podejmuje 
grę, sądził, że już ją usidlił, ruszał z kopyta, nagle 
dostrzegał, że zdobycz mu umyka, nie mógł się już jednak 
zatrzymać, wrzeszczał, po kolejnym wybuchu, widząc 
obojętność w oczach Gam, syczał jak opadająca piana, 
kapitulował, rozpaczliwie krył się za wymuszonym 
uśmiechem...
-	Jest pani wspaniała, madame! - krzyknął i runął 
do drzwi.
Znów był u Gam.
-	Ma pan piękne dywany - rzekła Gam, podziwiając 
kolekcję.
-	Są moją pasją.
-	Ach, więc to pasja... 
Ugryzł się w język.
-	Jedyna... - Zawiesił głos, ale nie doczekał się odpo 
wiedzi. — Ten zielony dywan modlitewny przedkładam 
nad wszystkie. By go utkać, rzemieślnik z Basry poświęcił 
całe życie. Pracował nad nim nawet wówczas, gdy żona 
zdradzała go z pewnym Europejczykiem. Kiedy dywan 
był gotów, kochanek żony zmarł na nieznaną chorobę. 
Żonę tkacza znaleziono w studni. Także dziś w dywanie 
tkwi szczególna moc... Ale może porozmawiamy o czymś 
innym?
Przysunął fotel i znów zaczął perorować. Wszelki ogląd 
spraw bywa interesujący tylko wtedy, gdy rozpatrujemy je z 
wielu stron, mówił. Po jednej stronie jest on oraz to, jak on 
ją widzi. To drugie spojrzenie jest nowe, dotychczas 
nieznane; wiadomo jednak, że chodzi tutaj także o nią.
-	Liczy pan na mój protest? - wtrąciła Gam, jakby 
mimochodem. - Jest pan szermierzem starej szkoły. 
Streszczajmy się. Dokończę zatem: chce pan również 
wiedzieć, czyja pana chcę...
Śledził każde drgnienie jej twarzy, w napięciu czekał na 
dalsze słowa. Uznał, że trzeba pomóc Gam, usunąć wszelkie 
przeszkody. Wstał, skinął głową, jakby właśnie skończył 
negocjacje handlowe i dokonał transakcji. Od niechcenia, 
tonem wręcz pożegnalnym, powiedział:
-	No proszę, zaczynajmy...
Zmierzając do drzwi, wciąż czekał na odpowiedź; mil-
czenie, które zostawiał za sobą, było dlań czymś strasz-
liwym. Chwycił klamkę, lecz musiał się odwrócić. Rzucił 
Gam tylko jedno, przeciągłe spojrzenie. Czekała na to i 
kiedy szczęknął zamek, zawołała doń, starając się, by słowa 
zabrzmiały jak najzwyczajniej:
-	A więc jutro mnie pan odwiezie. 
Natychmiast zawrócił i zorientował się, że Gam z nie 
go drwi.
-	Pani lubi zaczynać nietypowo; myślę, że po trosze 
to rozumiem...
Jednak następnego ranka nigdzie się nie ruszył. Za to 
posłał Gam niebieskie orchidee. W południe próbował 
wyperswadować jej pomysł wyjazdu.
-	O co chodzi? - dziwiła się Gam.
Kluczył, unikając odpowiedzi. Gam naciskała:
-	Mój drogi, ciągle pan się zmienia. Dwa dni temu 
był pan despotą i traktował mnie jak pasza, teraz za 
chowuje się pan niemal jak przekupień. Kończmy tę za 
bawę; wieczorem jedziemy do Kolombo...
S — GAM
65
Twarz kreola wykrzywił jakiś nieokreślony grymas. Nie 
odezwał się.
-	Nie chce pan wyjaśnić powodów swego postępowa 
nia - ciągnęła Gam. - Zrobił się pan wręcz mistyczny i po 
padł pan w banał.
Zastanowił się.
-	To prawda - odezwał się po chwili - uwielbiam blef, 
poza nim o nic tu nie chodzi. Zakładam, że mój partner 
zrozumie grę i że się na niej nie zawiedzie, tym bardziej że 
jest kobietą; taka zasłona, nic ponad to... Chodzi zatem 
wyłącznie o stworzenie rusztowania, konstrukcji, która 
pozwoli posłużyć się dowolnym kostiumem. Moja słabość i 
bez tego jest czytelna. Jeśli partnerzy się znają, wszystko 
może przebiegać w sposób zawoalowany; znajomość 
przybiera wtedy kunsztowne, lśniące formy. Rokoko i 
słowa... Tylko tyle. A rzeczywisty fundament, czyli 
prawdziwe motywy, pozostaje gdzieś w tle. Walka na 
argumenty, uzasadnienia - wszystko to niepotrzebne. 
Przecież pani wie, czego chcę...
-	Jest pan niezwykle ostrożny. Co świadczy, że musi się 
pan obawiać zdemaskowania. A jeśli się tego obawiamy, to 
znaczy, że mamy coś do ukrycia. To krępujące i ja czegoś 
takiego nie lubię. Byłoby milej rozmawiać bez ograniczeń.
-	Jeśli pani sobie tego życzy, damy spokój dalszym 
podchodom. Uchylam przyłbicy. Tak, przywiozłem panią 
tutaj, gdzie wszystko, od mieszkańców po ułożenie kwiatów 
w wazonie, dzieje się i wygląda tak, jak ja chcę, nosi piętno 
mojej woli. Bezustannie staram się dobrać do pani, stale 
szukam jakiegoś pośrednictwa, czegoś, co byłoby 
rzecznikiem moich interesów. Moja jaźń działa tylko w tym 
jednym kierunku i pani powinna to odczuwać na każdym 
kroku.
Gam się roześmiała.
-	To są zręczne wykręty. Za nic nie chce pan niczego 
powiedzieć wprost. Ta partia naraz zrobiła się trudna
aa
i próbuje pan ją rozegrać tak, by skończyła się chociaż 
remisem.
Kreol się nie odezwał. Ktoś zapukał do drzwi. Garbuska 
przyniosła listy. Wyrwał je służącej z ręki. Gam chciała coś 
powiedzieć, zaraz jednak ugryzła się w język. Pomyślała, że 
okazał niebywały spryt, odsłaniając ciemną stronę swej 
natury tak, by niczego nie powiedzieć do końca. Odsunęła 
się nieco i obserwowała go, kiedy czytał listy. Do pokoju 
wśliznęła się małpa. Gam natychmiast znów obrzuciła ją 
książkami. Małpa wyszczerzyła zęby, skoczyła swemu panu 
na ramię i, skryta za jego głową, groźnie pomrukiwała. 
Kreol potrząsnął ramionami; z chrapliwym krzykiem małpa 
spadła na podłogę i pobiegła ku drzwiom. Mieszaniec ruszył 
za nią; wychodząc, rzucił listami w twarz garbuski, odwrócił 
się gwałtownie do Gam i z kamiennym spokojem, chłodno, 
powiedział:
- Proszę się przygotować, o dziewiątej panią odwiozę.
Garbuska przyniosła rzeczy Gam i powoli, jakby była 
bardzo zmęczona, układała je na stoliku. W jej oczach 
malował się smutek. Gam kroczyła obok i ze wzruszeniem 
przyglądała się dłoniom kaleki. Żyły własnym życiem, 
miękko się poruszały i wydawało się, że należą do innego 
ciała: były ciężkie, a ów ciężar w zdumiewający sposób 
przeistaczał się naraz w ruchy pełne kojącego wdzięku. Ze 
smutnych oczu garbuski wyzierała cała nędza jej życia, 
widać było, ile spraw musiało dla niej obumrzeć już w 
chwili narodzin. Każde spojrzenie przypominało o 
bezmiarze cierpienia, którym było naznaczone jej życie, o 
beznadziejnej rozpaczy, o morzu przelanych łez. A przecież 
w tym kalekim, pokręconym ciele tkwiła taka sama wola, 
instynkt i żądza życia jak w każdym innym...
Myśląc o tym wszystkim, Gam pochyliła się nad głową 
służącej; z jej włosów bił silny zapach. Z obawą i za-
razem wielką czułością chwyciła dłonie, które wyglądały 
jak twarz chorego. Kiedy poczuła ożywcze ciepło wnikające 
w jej skórę z nabrzmiałych żył kaleki, zrobiło jej się lżej. Z 
całych sił zapragnęła coś dla niej zrobić.
-	Pojedzie pani ze mną - wyszeptała żarliwie. 
Powoli uniosły się ciężkie powieki, służąca spojrzała
na Gam wzrokiem, w którym zawarła pytanie o swój los. 
Nagły blask rozjaśnił jej oczy i na szarej zwyczajnej twarzy 
ukazał się przelotny rumieniec. Gwałtownie kiwnęła głową, 
błyskawicznie wyśliznęła się z objęć Gam, zrobiła krok w 
przód i osunęła się na podłogę. Ramionami oplotła stopy 
młodej kobiety i leżała tak, zupełnie bez słowa, podobna do 
ptaka, któremu po długich poszukiwaniach udało się w 
końcu znaleźć bezpieczne miejsce na gniazdo. Po chwili 
jednak zerwała się na równe nogi. Gam pochwyciła jej 
spojrzenie, pełne śmiertelnej powagi. Źrenice garbuski 
gwałtownie zamigotały, rozbiegany wzrok zaczął błądzić po 
ścianach...
-	Nie... Nie...- powtarzała piskliwym, zadyszanym 
głosem.
Zdenerwowana chwyciła Gam za ręce i potrząsała nimi, 
wciąż krzycząc nie i nie. Po chwili, walcząc z sobą, puściła 
Gam i drżąca z przerażenia, przycisnęła ucho do drzwi. Nie 
usłyszawszy niczego, żadnych, nawet najcichszych 
odgłosów, popędziła przed siebie; pełnym zniewalającego 
uroku ruchem potrząsnęła powoli głową i głębokim, mięk-
kim, zabarwionym melancholią głosem powtórzyła:
-	Nie... Dlatego, że ja... - Naraz urwała, wpadła w za 
dumę, po czym jakby zgasła.
Znów była wystraszoną i posłuszną służącą. Wyszła z 
pokoju. Po chwili zjawił się kreol, by zabrać Gam.
Bryza niosła słony zapach bezkresnej dali, fale przy-
pływu mieniły się śnieżną bielą, jakby ktoś porozrzucał na 
wodzie sztuki bielizny. Ciemna kipiel burzyła się nie-
bezpiecznie, w oddali było widać bryzgi piany i wydawa-
ło się, że wśród nich chwilami połyskują podbrzusza ryb. 
Tuż nad powierzchnią morza wyzywająco zastygł księżyc w 
pełni.
Kiedy droga zbliżyła się do samego brzegu, kreol za-
trzymał auto. W nagłym przypływie emocji pochylił się nad 
Gam i zbliżył do niej twarz tak bardzo, że czuła jego 
przyśpieszony oddech. W milczeniu wcisnęła się w sie-
dzenie, siedziała bez ruchu, patrząc na niego. Mieszaniec 
nagle ryknął jak jaguar, z całej siły pchnął od wewnątrz 
drzwi i zaczął trząść samochodem - Gam ani drgnęła; 
gwałtownie wyciągnął ręce w jej stronę - Gam nadal 
siedziała bez ruchu; próbował chwycić jej ramię -Gam nie 
odrywała odeń wzroku i coraz głębiej zapadała się w fotel, 
tak że już tylko czubek głowy, jak ostrzeżenie, wystawał 
ponad krawędź auta. Po jakimś czasie atak ustąpił, 
paroksyzm się przewalił, oczy kreola zaszły mgłą, a on sam 
upadł i stoczył się na stopień samochodu.
Natychmiast jednak się poderwał, wskoczył do auta i 
ruszył z ogromną szybkością przed siebie. Pędził tak do 
samego miasta. Dopiero teraz odwrócił się do Gam i 
zapytał, dokąd ją zawieźć. Bez wahania podała adres 
Kinsleya...
Kiedy pomagał jej wysiąść, odezwał się zmęczonym 
głosem:
-	Proszę mi wybaczyć... To był zupełny żywioł... 
Gam zmierzyła go wzrokiem.
-	Nikt nie potrafi się oprzeć żywiołom...
-	A zatem...?- Urwał. Po czym, jąkając się, znów 
zaczął:- Chciałem...
Gam, odchodząc, rzuciła przez ramię:
-	Czemu pan tego nie zrobił...?
Zatrzymała się przed swoim pokojem. Dłońmi ściskała 
skronie. Po chwili poszła dalej, w stronę pomieszczeń 
zajmowanych przez Kinsleya. Długo stała przed drzwiami, 
nie mogąc się zdobyć na żaden ruch. Naciśnięcie
klamki okazuje się czasem czymś naprawdę trudnym. 
Niezdecydowana patrzyła na wypolerowany kawałek 
mosiądzu, na którym igrał wątły odblask światła. Jakby to 
miało jakiekolwiek znaczenie, myślała, skąd pada światło. 
Stwierdziwszy, że w metalu odbija się nieduża lampa z 
korytarza, odetchnęła z ulgą i naraz znalazła w sobie siły, by 
otworzyć drzwi. W pomieszczeniu, do którego weszła, było 
ciemno. Monotonny szum wentylatorów mieszał się z 
silnymi, rytmicznymi uderzeniami przy-boju. Fosforyzujący 
blask księżyca i jego odbicie w czarnej morskiej wodzie 
rozjaśniały pokój. Gam nie miała odwagi zapalić światła. Po 
omacku, krok za krokiem, doszła do sypialni Kinsleya. Nie 
było w niej nikogo. Zwinięta moskitiera leżała koło łóżka. 
Kinsley gdzieś przepadł.
Gam usiadła przy oknie. Postanowiła czekać, jej wy-
obraźnia nie była w stanie przekroczyć granic pokoju. 
Spomiędzy poszarpanych liści palmowych wyzierały niebo i 
noc, nieustający szum morza był jak głos dobiegający z 
zaświatów. Wobec jego przygniatającej monotonii ginęły 
inne dźwięki - szum ogarniał wszystko; Gam zdawało się, 
że porywa ją z sobą i zanurza w strumieniu, który płynie 
gdzieś obok ku wieczności. Była jednym wielkim 
wyczekiwaniem, dodatkowo ulegającym tej przemożnej 
potędze.
Czas przepływał poza jej świadomością i nawet się nie 
zdziwiła, gdy naraz przestrzeń wokół drzwi zajaśniała 
czerwoną poświatą. I stało się jak w starej sadze, która 
zamienia się w rzeczywistość - w nikłym świetle przedświtu 
ujrzała zarys postaci Kinsleya; nawet nie próbowała wstać i 
wyjść mu naprzeciw.
Kinsley zdecydowanym krokiem podszedł do Gam. 
Wyraźniej niż kiedykolwiek widziała teraz rysy jego twa-
rzy, bruzdy biegnące od kącików szerokich ust do nasady 
nosa, zaciśnięte wargi, wklęsłe skronie.
- A więc jeszcze raz wróciłaś — rzekł.
-	Wróciłam do ciebie.
Jego twarz na moment się rozjaśniła: wyglądało to jak 
cierpki uśmiech.
-	Wróciłam do ciebie - powtórzyła Gam i ujęła wy 
ciągniętą rękę mężczyzny.
Nie było odpowiedzi.
-	Sama nie wiem, co to właściwie oznacza - odezwa 
ła się stłumionym głosem.
Twarz Kinsleya pozostała nieruchoma.
-	To pożegnanie - powiedział.
Cofnęła dłoń. Naraz jak błyskawica poraziła ją pewna 
myśl, Gam zamknęła oczy i objęła Kinsleya.
-	Nie... nie... - Jej ręce powoli opadły. - Czy to...
-	Nie - rzekł Kinsley - to nie to. Nie wiem, co się 
wydarzyło. Ale to bez znaczenia. Któż pyta o coś, co go nie 
dotyczy? Nawet gdyby wydarzyło się tysiąckroć więcej, 
należałoby o tym zapomnieć, nie dopuszczać do świa-
domości.
-	Dlaczego chcesz odejść? - zapytała cicho Gam.
-	Tkwię wciąż w tym samym miejscu, to ty odchodzisz. 
Gam zaprzeczyła ruchem głowy.
-	Wróciłam do ciebie - wyszeptała, tuląc się do jego 
ramienia jak zawstydzony dzieciak.
Kinsley wpatrywał się w noc i mówił, kierując słowa 
gdzieś w ciemność, nie wiadomo do kogo, może do wiatru 
jęczącego za oknem:
-	Jesteś jak strumień, piękny i szumiący, który ata 
kuje tamę. Dopóki tama mocno się trzyma, strumień się 
burzy i oblewa ją wezbraną falą. Kocha tamę skąpaną 
w białej, dzikiej kipieli. Lecz jego miłość niesie z sobą 
zniszczenie. Kusi i pochlebia tamie, naciera na nią i mięk 
ką dłonią, krusząc, odrywa kawałek po kawałku, aż udaje 
mu sieją przerwać. Wtedy pędzi dalej, gnany żądzą, która 
każe mu się wciąż pienić i zalewać, szuka nowej tamy. 
Znów będzie mógł ją obdarzyć swą nienasyconą miłością 
i zniszczyć.
O tym jednak, co dzieje się z tamą - dodał - wie tylko jej 
strażnik, nigdy zaś strumień. Tama bowiem wali się 
wówczas, gdy strumień burzy się najwspanialej.
Gam, milcząc, wstała i położyła głowę na ramieniu 
Kinsleya. Miała wrażenie, że tylko tutaj może czuć się 
bezpiecznie.
-	Dajmy spokój tym porównaniom. Nie czujesz, że mój 
oddech miesza się z twoim...?
-	Trudno te sprawy zamknąć w słowach: prześlizgują się 
poprzez sieć pojęć i umykają. Jedynie symboliczna wymowa 
porównań wyzwala dziwny rezonans dla tych 
niewypowiedzianych zdarzeń rozgrywających się w naszej 
psychice. I tylko w ten sposób możemy wyznaczyć dalszy 
kierunek...
Co jakiś czas życie zatacza kolejny krąg- ciągnął. -
Pomiędzy jednym kręgiem a następnym brak jakiego-
kolwiek związku. Niczego nie da się przenieść z jednego do 
drugiego. Nasz czas dobiegł końca. Wiem o tym. Ty także 
odczuwasz niepokój towarzyszący zawsze narodzinom 
czegoś nowego. Masz jeszcze przed sobą przyszłość; 
wszystko inne można powstrzymać, przekreślić, tylko nie to, 
co nadchodzi. Ja znalazłem się w ostatnim kręgu, dalej jest 
już tylko cisza. Muszę się ciebie wyrzec i moje serce 
krwawi. Najdotkliwsza jest jednak świadomość, że trzeba 
przez to przejść, że nadeszła godzina rozstania. Potem 
pozostanie już tylko męka zmagań z samym sobą, 
samotność i żal. Kto tę godzinę rozpozna i potrafi się opa-
nować, ustrzeże się śmierci z powodu spraw małej wagi. 
Tego, co mogłoby pomóc - bo przecież cię tracę - nie zro-
bię... Chcę, żebyś odeszła już jutro. Czekam na jakiś twój 
gest... Jedyny i ostatni...
-	Wróciłam do ciebie - szeptała Gam.
-	Poznasz wielu ludzi, zanim wreszcie uda ci się od-
naleźć siebie. Ciąży nad tobą szczególne przeznaczenie. 
Dlatego nie możesz tkwić w miejscu. Jeśli tak zrobisz, 
skostniejesz, a życie przecieknie ci przez palce... Ty bę-
dziesz zawsze na początku jakiejś drogi. Lub u jej kresu... 
Jak wspaniały, kipiący, biały strumień...
Gam miała wrażenie, że cały świat pogrąża się w księ-
życowej mgle. Z oczu płynęły jej łzy. Była złamana i pła-
kała, jej ciało trzęsło się jak w konwulsjach; czegoś takiego 
nigdy jeszcze nie zaznała. Kinsley położył jej ręce na 
ramionach. Bezwładnie zawisła na jego rękach, lejąc łzy, 
nie mogła powstrzymać słów żalu, skarg i wyrzekań, 
niedorzecznych pytań; Kinsley na wszystko odpowiadał: 
„tak, tak" - aż w końcu, szlochając coraz ciszej, całkiem się 
uspokoiła.
Wziął w dłonie jej twarz i wpatrywał się w rysy, raz 
jeszcze chciał się przyjrzeć najdrobniejszym bruzdom i za-
łomkom oczu i ust: wciąż były dla niego ukochane, a być 
może nigdy ich już nie zobaczy. Gam zauważyła, że drżą 
mu wargi. Emanowały jakąś niezwykłą miękkością. Z 
obawą przyłożyła usta do zaciśniętych ust mężczyzny. 
Kiedy poczuła bijące z nich ciepło, odżyła w niej cała, 
dopiero co miniona przeszłość; poraziło ją, że wszystko 
dzieje się jak dotychczas, i mamiła się, wierząc, że wraz z 
odwieczną złudą cielesnego zbliżenia zniknie dzieląca ich 
przepaść...
Jej chęć całkowitego oddania się Kinsley uznał za akt 
jednorazowy. W żadnym razie nie mógł tej ofiary przyjąć, 
gdyż pragnienia Gam wyrastały z podłoża, które już samo w 
sobie było oszustwem. Nie należało tego demaskować: 
Kinsley uważał, że tylko tak zdoła ocalić odruch Gam dla 
swej przyszłości, w której czekała go pustka, był pewien, że 
dzięki temu przyszłe wspomnienia zabarwią się jeszcze 
jednym odcieniem. Będzie to cichy ślad przeżycia, którego 
się wyrzekł, nieporównywalnego z niczym.
Mocno przytulił Gam i zaprowadził ją do łóżka. Poddała 
się bezwolnie, pozwoliła, by ją posadził. Przez cały czas 
jednak nie odrywała oczu od Kinsleya. Tymczasem on 
głaskał ją po włosach i ukląkł na podłodze, by zdjąć
TQ
jej buty. Ostrożnie ją rozebrał. Godziła się na wszystko i 
wciąż milcząc, położyła się. Kiedy zamierzał umocować 
moskitierę, nie pozwoliła mu i odsunęła tiul. Sięgnęła po 
rękę Kinsleya i przytuliła do niej policzek. W tej pozycji 
zasnęła.
Obudziła się w ciszy, wyzwolona i szczęśliwa. Było jej 
ciepło, czuła, że jej gładka skóra oddycha. To, co przeżyła, 
stawało się coraz bardziej odległe. Zamknęła oczy i oddała 
się marzeniom. Zapadła w półsen, puszczając wodze 
fantazji, niczego nie rozpamiętywała, jej marzenia były 
pogodne. Wolne od powagi i konkretów. Powiewne i ulotne 
jak ona sama, przesłodzone i trochę na wyrost. Raz po raz 
spoglądała na drzwi. W końcu ubrała się i poszła do swych 
pokoi. Na podłodze leżały porozrzucane orchidee. Ani śladu 
jakiegokolwiek listu. W biurze zapytała o Kinsleya. 
Dowiedziała się, że wyjechał wczesnym rankiem i ma 
wrócić wieczorem. Nigdy więcej się nie pokazał...
Po godzinie zaanonsowano jej kreola. Przyszedł ze słu-
żącym. Był niezwykle poprawny, usprawiedliwiał się i 
prosił Gam, by zechciała przyjąć w prezencie jeden z jego 
dywanów. Gam próbowała dociec, czy wie o wyjeździe 
Kinsleya.
Poprosiła, żeby wybrał w jej pokoju miejsce na dywan. 
Trzeba było określić rozmiary i kreol rozwinął rulon. Oka-
zało się, że to zielony dywan modlitewny.
-	Dlaczego pan to robi? - Ze słów Gam naraz powia 
ło chłodem. - Dlaczego nie przyniósł pan innego dywa 
nu? Dlaczego właśnie ten?
Kreol w milczeniu zagryzł wargi. Gam wiedziała, jaka 
będzie odpowiedź. Nie chciała jej usłyszeć. Zrobiła krok w 
stronę mieszańca, po czym wyszła z pokoju.
-	Jaki piękny ranek dziś mamy...
Wiatr dmący za oknem pędził fale aż po horyzont. Ich
grzbiety pokrywała biała piana. Nad nimi z krzykiem 
unosiły się chmary ptaków. Tubylcy taszczyli kufry. Po-
rykiwały syreny. Z boku wysunął się dziób parowca wy-
chodzącego w morze. Majestatycznie, jakby świadom swej 
siły, statek parł przed siebie. Zostawiał za sobą bruzdę, w 
której z potężnym bulgotem pieniły się fale wyrwane przez 
dziób. Załoga była na pokładzie. Maszty błyszczały w 
słońcu. Z kominów buchał tłusty, czarny dym. Statek 
wykonał zwrot w kierunku pełnego morza. Okryty chmurą 
dymu, mając przed sobą bezkres oceanu, zmierzał w 
nieznane.
Gam odprowadzała go wzrokiem. Horyzont złotą ob-
ręczą otaczał ziemię, w zaczarowanym kręgu znalazły się 
morze wraz ze słońcem. Fale, szumiąc, uderzały w rzadkich 
odstępach, rozbijały się o kamienne bloki nabrzeża, 
wystrzelały pianą w górę, zamieniały się w białą kipiel. Dął 
wiatr... Morze napierało na stały ląd... Każdy oddech 
sprawiał radość... A wszystko razem świadczyło o 
wszechobecnym trwaniu świata...
V
Nad Kanałem Sueskim upał lał się z nieba jak rozto-
piony ołów. Bezlitosne światło wdzierało się każdego ranka 
pomiędzy niebo i pustynię niczym kolosalne reflektory; w 
południe żar gęstniał w lepką masę i ciążył nad pokładem.
Brzegiem, po rozpalonym piasku, ciągnęły karawany. 
Trudno było uwierzyć, że kiedykolwiek dotrą do celu: ich 
ruchomą, cieniutką nić osaczał bezmiar pustyni, w której 
czaiła się śmierć. Wieczorami na horyzoncie pojawiały się 
sinobłękitne jak gencjana pasma. Zrazu gromadziły się nad 
piaskowymi wzgórzami, potem wpełza-ły w wąskie 
zagłębienia i w końcu pożerały się wzajemnie w resztkach 
ginących pomarańczowych promieni słońca opadającego za 
widnokrąg. Teraz dopiero nieruchomy krajobraz nabierał 
życia, zaczynała się milcząca gra światła i mroku. Armia 
wydłużających się cieni parła przed siebie, zajmując coraz 
większe połacie pustyni. Jej forpoczty docierały nad kanał, 
którego brzegi jeszcze lśniły złotem. Od horyzontu 
nadciągały jednak posiłki -były ogromne i wydawało się, że 
pochód czarnych wojsk nie ma końca. Nagle słońce skryło 
się za górami piasku. Teraz cienie przypuściły szturm na 
statek: najpierw weszły w wodę, potem zaczepiły o burtę 
parowca, następnie wdarły się pomiędzy kominy i 
nadbudówki; wspinając się coraz wyżej, zlikwidowały 
ostatni złoty pierścień
na szczycie komina i okryły świat nierealnym, błękitnym 
całunem. Poprzez ten całun sączył się wieczorny zaduch, 
który w głuchej ciszy opadł na pokład i zastygł nieruchomo 
jak schorowana, niedołężna kobieta.
Gam wyciągnęła się na leżaku i czekała na powiew 
wiatru. Z pomieszczeń załogi dolatywały stłumione, nie-
wyraźne, przeciągłe dźwięki harmonii. Przypominały Gam 
dawno zapomniane pieśni grane na dudach, których słuchała 
nad włoskimi jeziorami: były sentymentalne, tęskne, pełne 
smutku, ale i naiwnej słodyczy. Gam próbowała uchwycić 
melodię. Zaraz jednak nadleciał wiatr i z szumem rozbił się 
o maszty. Obok wiatru nocną ciszę zakłócał stuk 
drewnianych belek i pośród tych hałasów muzyka chwilami 
całkiem się gubiła; po jakimś czasie jednak, w zupełnej 
ciszy, Gam usłyszała jedwabiste brzmienie akordu, które 
opadało z miękkością przelatującego motyla.
Statek pochylił się w manewrze i wpłynął na szary 
obszar słonych jezior. Wiatr znów się uspokoił. Marynarze 
poszli spać - muzyka ucichła. Gam zapadła w pół-sen, z 
którego chwilami, kiedy ustawała wibracja maszyn, 
bezboleśnie powracała do rzeczywistości. Statek dopłynął 
do mijanki i czekał. Po godzinie z przeciwnej strony 
nadszedł parowiec. Był oświetlony, przesunął się obok 
niczym zjawa - powoli i bezszelestnie. Dziób statku 
obmywała szemrząca fala. Na mostku majaczyła jakaś 
postać i Gam zdawało się, że ten ktoś do niej macha; nie 
była jednak tego do końca pewna.
Dziwne spotkanie, pomyślała rozczarowana. Pozdro-
wienie przesłane z ciemności w ciemność, spotkanie i za-
razem rozstanie, możliwe, że przyjazne gesty na obu 
pokładach, i nic ponadto. Światła statków znalazły się 
najbliżej siebie i w tym samym momencie jeden zaczął 
oddalać się od drugiego. Po chwili każdy z nich znów 
podążał w samotności.
Myślała o ostatnich miesiącach swego życia. Aż opu-
ściła głowę z wrażenia: symboliczna wymowa mijających 
się statków uzmysłowiła jej, na czym polegał jej związek z 
Kinsleyem i czym było rozstanie. Teraz wiedziała, że 
Kinsley miał rację, że przez cały czas oceniał sytuację 
właściwie. Statki mogły się nawet pozdrawiać, a już się od 
siebie odsuwały; mogło też być tak, że Kinsley bawił w 
porcie, w którym cumował jej statek. Kiedy tylko pierwszy 
raz załopotał żagiel i statek, wciąż jeszcze zakotwiczony, 
zakołysał się, Kinsley nie chciał czekać, wiedział, że ona 
odpłynie i wolał uniknąć zerwania. Port... A może jej dusza 
zazna w nim pocieszenia, które otoczy ją subtelnym 
ciepłem? Czy nie zawija się do portów po długich, 
transoceanicznych podróżach? Zaraz jednak dała spokój tym 
kojącym złudzeniom: tylko coś, czego nie znamy, 
przyciąga, jedynie wizyta w porcie, który odwiedzamy po 
raz pierwszy, może czymś obrodzić... I tak wreszcie parnej 
nocy w pobliżu Suezu Gam w pełni zrozumiała ostatnie 
wydarzenia. Przeszłość zatoczyła koło, zamknął się kolejny 
krąg.
Siedziała przy stole kapitańskim. Wpadła jej w oko 
pewna rodzina, stałe wyśmiewana przez pasażerów, która 
nic sobie nie robiła z drwin: wszyscy jej członkowie 
udawali, że ich nie dostrzegają. Byli to ludzie, którzy 
szybko się wzbogacili, ich maniery nie szły jednak w parze 
z zamożnością. Gam prędko przezwyciężyła cichą odrazę, 
którą budził w niej widok tych ludzi namiętnie 
gestykulujących przy jedzeniu, zaskakujących ją trak-
towaniem swych potrzeb jak czegoś oczywistego, nie 
budzącego wątpliwości, stawianiem ich w centrum własnej 
jaźni - wydawało się, że krążą wokół swych pragnień, jakby 
były one osią wszechświata. Obserwowała ich zachowanie 
przy stole, zdecydowanie odstające od poprawnej 
powściągliwości pozostałych pasażerów. Wybuchem 
entuzjazmu powitali stewarda niosącego zupę, z miłym 
uśmiechem rozkładali serwetki, jakby sposobili
się do spełnienia radosnego obrzędu. Nie mogła się na-
dziwić, patrząc, z jakim przejęciem zanurzają po raz 
pierwszy łyżki w gęstej cieczy, zdumiewał ją potok słów 
lejących się z mięsistych ust, komentujących jakość potraw - 
istne fajerwerki błyskotliwych powiedzonek skrzących się 
nad talerzami z pieczystym, którego wyborny smak 
opisywali nadzwyczaj dokładnie. Nawiązywali do 
wcześniejszych obiadów podawanych na statku, do wczo-
rajszego, do obiadu sprzed tygodnia, dyskutowali o spo-
sobach przyrządzania dań. Był to prawdziwy przegląd 
indywidualnych upodobań kulinarnych członków rodziny i 
w ten oto cudownie prosty sposób zwykłe przeżuwanie 
doprawiali treściwą rozmową o jedzeniu. Kiedy wśród 
kolejnych potraw nie pojawiło się danie cenione przez 
wszystkich bardziej niż inne, na obliczu głowy rodziny 
odmalowało się głębokie zmartwienie: ta zacna strategia, 
dzięki której po żmudnych, prowadzonych szeptem 
rokowaniach ze stewardem udało się mimo wszystko dostać 
pożądane resztki, wzbudziła zachwyt przy stole. Wyraz 
twarzy otyłej matrony zdradzał nie byle jaką determinację, 
gdy dużym widelcem przewracała na półmisku pieczyste i 
sokolim wzrokiem wypatrywała najokazalszych plastrów, po 
czym odkładała je dla swej trzód-ki. Gęsto upierścienioną 
dłonią lała obficie sos z sosjerki, nie zważając w 
najmniejszej nawet mierze na to, że inni też mogliby mieć 
nań ochotę. Poza rodziną świat dla niej nie istniał: zaczynał 
się po jednej stronie stołu, kończył po drugiej. Gam 
dostrzegała komizm podobnych zachowań. W dodatku była 
teraz wolna od emocjonalnych zawirowań i obciążeń; dzięki 
temu czuła igła jej wewnętrznego kompasu reagowała na 
najsłabszy nawet impuls i mimowolnie, w każdej zabawnej 
sytuacji, wyszukiwała coś jeszcze prócz śmieszności -
mianowicie jednoznaczną stanowczość drzemiącą w głębi 
jestestwa i kształtującą je prymitywną, przez to jednak 
bardziej brutalną, skalę uczuć, mroczną energię w stosunku 
do spraw zu-
7Q
pełnie nieważnych. Wszystko to pobudzało ciekawość 
Gam, która chciała dowiedzieć się czegoś więcej.
Dotychczas nie zdawała sobie sprawy z istnienia tych 
wszystkich warstw. Lub też wnikały one w jej świadomość 
jako coś użytecznego i tkwiły tam, dzięki czemu złożony 
mechanizm jaźni funkcjonował bez zarzutu. To był rodzaj 
biura, w którym łatwiej liczyć, łatwiej podejmować 
praktyczne działania, gdzie nie sprawia kłopotu znalezienie 
rzeczy i spraw potrzebnych ani gromadzenie ich wokół 
siebie.
Te warstwy tworzyły jednak tylko pozory jaźni; do 
optymistycznych i sceptycznych wyobrażeń ludzkich cech i 
przymiotów dodawały siebie - swe problemy i przekonanie 
o ich ważności. Bez szczytnych wyobrażeń pęka spoiwo 
społeczeństw, gdyż to, by duże i małe koła się obracały i nic 
nie zakłócało ich biegu, zależy od powszechnego 
przekonania, według którego każde ogniwo mechanizmu 
jest niezbędne, a brak najmniejszego z nich może zatrzymać 
całość. I tak wszystkie te sprawy, wszyscy ci dyrektorzy, 
urzędnicy, robotnicy i handlowcy tworzą osnowę tego, co 
nazywamy aktywnym życiem. Miarą wartości jest tutaj 
wydajność, która tak naprawdę nie ma żadnego znaczenia.
Roztrząsając te sprawy, Gam odkryła specjalny rodzaj 
życiowej ruchliwości, uporczywie przeciwstawiającej się 
niwelującemu działaniu nawyków kulturowych. W istocie 
ruchliwość ta ograniczała się do zachowań codziennych, od 
dawna angażujących te pokłady jaźni, które poprzez 
wychowanie przekształciły się w szablon stosownych form; 
niemniej tkwiła tam i dawała o sobie znać jednoznacznie, a 
przejawy jej istnienia wywoływały zdumienie.
Ludzie sprawiają wrażenie wrośniętych w podłoże tak 
mocno, że nic ich nie może zeń wyrwać. Żadne doznanie 
nie jest dosyć mocne, by przezwyciężyć to zakorzenienie. O 
pobycie w Benares lub na Bali opowiadają jak
on
o niedzielnej wycieczce do pobliskiego lasku lub restauracji. 
Wszędzie zabierają swój dom: spacerując ulicami 
Jokohamy, w rzeczywistości nie opuszczają rodzinnego 
Osnabriick bądź s'Gravenhage. Jakiś niepojęty czar strzeże 
ich przed fascynacją obcym i nieznanym. Wciąż są tacy 
sami, jacy byli zawsze, i pozostaną tacy do końca swych 
dni. Niczego nie można im zarzucić, nie da się też ich 
skłonić do porzucenia utartych dróg - wtedy zawsze 
powołają się na konieczność przestrzegania znanych i wy-
próbowanych zasad, które na dodatek są dla nich jasne i 
czytelne... I w ostatecznym rozrachunku nie wolno ich 
łamać dla osiągnięcia chwilowych korzyści...
Zycie pokazało Gam jeszcze jedno oblicze — było czymś 
w rodzaju przerażającego ciężaru, który może zdruzgotać, 
ale też pociągnąć za sobą, wynieść ponad wszystkich i 
wszystko lub zmiażdżyć. Czuła się wobec niego całkiem 
bezradna i niczego o nim nie wiedziała, prócz jednego: 
wiele razy dostarczyło jej ono niezwykłych, mocnych i 
cudownych wrażeń. Tu tkwiło sedno sprawy, chodziło 
wprawdzie o kontrolowane, ale konsekwentne traktowanie 
swych pragnień jak celu, którego osiągnięcie dostarcza 
przyjemności. Wyjaśnienie tych motywacji oraz dopięcie 
swego pobudzało wyobraźnię Gam. Był to ogromny, 
nieznany obszar drobnych spraw; Gam wiedziała, że 
przemierza go wraz z całym szeregiem innych ludzi. Kim są 
ci ludzie? Postanowiła, że musi ich poznać...
W Marsylii zeszła ze statku. Jakiś czas się wahała, dokąd 
się udać. W końcu zdecydowała się na Paryż. Znalazła 
lokum na przedmieściu, w domu przy starej, wąskiej ulicy, 
zamieszkanej przez drobnych urzędników.
Wczesnym rankiem okolica nabierała szczególnego 
wyrazu. Za dnia ulice rozjaśniało wszędobylskie światło, 
które do nich nie pasowało. W szarości poranka stawały się 
jednak rozpaczliwie bezbarwne i wtedy chyba najbardziej 
były sobą. W załomkach domów gromadziły
81
się cienie podobne do strapionych kobiet: wynędzniałe tuliły 
się po kątach, kryjąc się przed bezlitosnymi pierwszymi 
promieniami słońca. O określonej godzinie w domach 
otwierały się okna, z ciemnych czeluści mieszkań 
wychylały się zaspane głowy, by się przekonać, jaka jest 
pogoda; kwadrans później z trzaskiem odmykanych bram 
pierwsi ludzie opuszczali domy. Szli ulicami, niemal przy-
ciskając się do kamiennych ścian; w ich wzroku była 
najczęściej pustka, niejednokrotnie smutek i zmartwienie. 
Kiedy pewnego razu Gam wyszła na ulicę i obserwowała 
twarze, wciąż na nowo dostrzegała w nich otępienie 
ożywiane czasami jakimś przelotnym grymasem, częściej 
jednak niepokojem, że wyszło się zbyt późno.
Kilka razy rankiem natykała się u swych drzwi na 
jakiegoś bladego człowieka. Pod pachą trzymał skórzaną 
teczkę, pustą, bezkształtną i tylko charakterystyczne 
zgrubienie w jednym miejscu świadczyło, że niesie w niej 
śniadanie. Po kilku dniach mężczyzna ukłonił się Gam, dwa 
dni później nawiązał rozmowę.
Był księgowym w dużym przedsiębiorstwie i jego praca 
polegała na nieustannym liczeniu. Ponieważ mieszkał w 
tym samym domu, łatwo znalazł pretekst, by Gam zaczepić 
i o coś zapytać. Po tygodniu zaproponował jej, aby wspólnie 
spędzili niedzielę. Gam nie pamiętała, jak się przedstawił. 
Mówiła na niego Fred, a on nie protestował...
Swą prośbę wyraził niezwykle uroczyście - Gam zro-
zumiała, jak wiele dla niego znaczy ten dzień, niecierpliwie 
wyczekiwany, odmienny od szarej codzienności. Sama 
spodziewała się po tym spotkaniu zetknięcia się z kolejnym 
uosobieniem ludzkich cech i przymiotów, toteż przyjęła 
propozycję księgowego.
Pojawił się w dość niezwykłym garniturze, który za-
pewne wkładał wyłącznie na podobne okazje. Wyglądał w 
nim wzruszająco. Stojący kołnierzyk nadawał jego
89
odświętnemu ubiorowi odcień skromnej i trochę bezradnej 
elegancji. Stroju dopełniały rękawiczki i laska, którą 
księgowy zawiesił na ramieniu.
W pogodny, jasny dzień wielu ludzi wybierało się w 
plener. Środki komunikacji były przepełnione żądnym 
wrażeń tłumem, który zdążał za miasto. Czyniąc nieopisany 
zgiełk, jedni próbowali zdobyć miejsce siedzące, inni starali 
się je utrzymać. Gam znów nie mogła się nadziwić, ile 
energii trawią na mało istotne spory. Jeśli wobec spraw 
drobnych spotykamy się z takim wybuchem ukrytych sił, to 
w wypadku czegoś poważnego, znaczącego, należy 
oczekiwać eksplozji. Dość szybko jednak Gam dostrzegła 
granicę, którą przekraczali tylko nieliczni; widać było 
wyraźnie, że rezerw wystarcza na krótko. Rychło twarze 
pogrążały się w milczeniu, ożywienie gdzieś przepadało, 
ludzie stadnie wracali na utarte szlaki; Gam głowiła się, 
gdzie tym razem należy nacisnąć, by wymusić kolejny 
przypływ aktywności...
Wypytywała Freda o jego życie. Księgowy zrobił się 
rozmowny i opowiedział jedną z typowych historyjek. W 
życiu urzędnika nie zdarzyło się nic ważnego - każde słowo 
świadczyło o jego absolutnej przeciętności. Szczególnie 
dużo uwagi poświęcał swej rodzinie, szeroko się rozwodził, 
mówiąc o jednej z sióstr i jej narzeczonym, kilkakrotnie 
wracał do tego tematu. Wciąż podkreślał, że życie siostry 
opiera się na „pewnych podstawach".
Już wcześniej Gam zetknęła się z przejawami silnych, 
wręcz instynktownych powiązań rodzinnych, polegających 
nie tyle na codziennej bliskości, ile raczej na duchowych 
współzależnościach, na wzajemnej skłonności bądź niechęci 
spokrewnionych osób. Gdy żyje się oddzielnie, coś takiego 
staje się jeszcze bardziej widoczne: zarówno nienawiść, jak 
i obojętność są oznaką głębokich więzi. Przypadek Freda 
wiele wyjaśniał. Tacy ludzie nie potrafią być sami, nie łakną 
duchowego odosobnienia, budzi ono w nich lęk: muszą się 
wczepić w jakikolwiek
S3
jednostronny układ, miłości lub nienawiści, te zaś na-
miętności dziwnie ciążą ku schematom i szybko przechodzą 
w przyzwyczajenie.
Na południowy posiłek zaszli do małej restauracji nad 
jeziorem. Nad wodą panowała typowa wczesnojesienna 
cisza. Rozedrgane złociste sierpniowe powietrze okrywało 
ziemię jak przezroczysta czasza dzwonu i nadawało no-
stalgiczny, błękitny odcień lasom. Wszystko było wyraźne, 
dopowiedziane, światło niczego nie kryło, nie zamazywało 
konturów.
Kury leniwie grzebały w liściach, stare mury, zbudo-
wane z nierówno poukładanych warstw polnych kamieni, 
jaśniały ciepłą ochrą; pięły się po nich czerwone pędy 
dzikiego wina. Wiejskie chaty spadzistymi dachami ostro 
odcinały się od bezkresu nieba, z otwartych okien ku-
chennych dolatywał brzęk zmywanych naczyń, w ogrodzie 
pracował jakiś mężczyzna w wypłowiałej bluzie i lnianych 
spodniach - nic nie zakłócało bukolicznego nastroju 
pogodnej zadumy. Po jeziorze sunęły łódki, w oddali było 
widać kilka białych, trójkątnych żagli.
Fred mówił coś o żeglowaniu; gdy skończył, z wielkim 
namaszczeniem zapalił cygaro, które wyglądało dość 
dziwnie przy jego szczupłej twarzy. Ono także należało do 
rytuału świątecznego dnia. Księgowy oglądał je wie-
lokrotnie z każdej strony i zanim włożył do ust, spojrzał na 
nie rozmarzonym wzrokiem. Gam to zauważyła i dotknęła 
dłonią jego ręki.
Lekkie wino stołowe rozwiązało mu język; na początku 
był trochę sztywny, teraz zaczął opowiadać o swym biurze. 
Bardzo się starał, by Gam go dobrze zrozumiała, posunął się 
nawet do tego, że naszkicował laską plan budynku i 
położenie swego pokoju, który znajdował się w pobliżu 
gabinetu dyrektora Kostera.
Potrzebował mniej więcej pół godziny, by gruntownie 
wyjaśnić, na czym polega jego praca. Ze szczególnym
e/i
naciskiem podkreślał, że wymaga ona absolutnej nie-
omylności, dzięki której zresztą zdołał osiągnąć swą po-
zycję; niezwykle żywo rozprawiał o ewentualnych skutkach 
błędnych zapisów w książkach rachunkowych. Chcąc to 
wytłumaczyć jak najlepiej, przytoczył przykład: z powodu 
roztargnienia pewnego urzędnika, Peugota, wysłano 
ważnemu kooperantowi bezzasadne wezwanie do zapłaty, 
co doprowadziło do zerwania współpracy. Oczywiście 
Peugot został zwolniony.
Gam zapytała Freda, czy praca daje mu zadowolenie. 
Nie rozumiał, o co chodzi: dzięki pracy zarabia przecież na 
chleb, nie może więc mówić o niezadowoleniu. Potem 
opowiadał o kolegach. Szczególnie jeden z nich, niejaki 
Bertin, budził jego podziw. Wobec szefa Bertin pozwalał 
sobie na tak śmiałe zachowanie, na jakie nikt by się nie 
zdobył. Chociaż... jeśli ma się rację... Teraz opowiedział 
długą historię, w której on sam mężnie przeciwstawił się 
wspomnianemu już dyrektorowi Kósterowi, Alzatczykowi, 
dochodząc swych racji w bardzo trudnych i denerwujących 
okolicznościach, kiedy Koster posunął się nawet do tego, że 
walił pięścią w biurko; ostatecznie jednak dyrektor go 
pochwalił i na zgodę poklepał po ramieniu.
Monotonny głos księgowego docierał do Gam, sącząc się 
przez popołudniową ciszę. Była to czcza gadanina, czy 
jednak nie na czasie? Znakomicie pasowała do spokojnego i 
beznamiętnego nastroju niedzielnej wycieczki. Zdawało się, 
że wszystko w tej opowieści ma uzasadnienie i jest jak 
najbardziej na miejscu. Równie dobrze mogłaby wysłuchać 
jeszcze jednej historyjki na temat dyrektora Kostera i pana 
Bertina, ewentualnie związków łączących tego ostatniego z 
panią Koster. I może też dowcipnej dysputy Murraya z 
Sandenem, toczonej w rezydencji wicekróla Indii. W 
gruncie rzeczy słowa nie miały żadnego znaczenia. Pokrywa 
się nimi brak wza-
jemnych uczuć. I tak naprawdę nie ma żadnej różnicy 
pomiędzy rozmową, w której zadajemy sobie trud uchwy-
cenia i zdefiniowania niejasnych wrażeń, a plotkami, którym 
pożywki dostarcza biurowa stenotypistka. Biały chleb na 
glinianym wiejskim talerzu prezentuje się znakomicie, 
smakowicie kruszy się w palcach, bije od niego zapach 
pszenicy i sytości. A może moglibyśmy zamienić się w 
chleb albo w kury, które w słoneczny dzień roz-grzebują 
dziobami ziemię...
Po chwili jednak Gam poczuła lekki dreszcz, uświa-
domiwszy sobie, że to, o czym opowiada siedzący obok niej 
człowiek, jest nie tyle tematem rozmowy, ile raczej treścią 
jego jaźni. W pospolitych zdarzeniach, o których mówił, 
zawierało się całe jego życie i ani razu nie przyszło mu do 
głowy, w jak ciasnej przestrzeni się porusza: uważał swą 
sytuację za najzupełniej właściwą. Dyrektor Koster był dla 
niego najwyższą instancją, dalej myśl Freda nie sięgała. 
Wprawdzie nie uważał swego szefa za uosobienie 
doskonałości i nawet pozwalał sobie na krytykę, w biurze 
jednak ów człowiek panował niepodzielnie, a biuro było dla 
księgowego całym światem. Prócz biura w życiu Freda 
istniało może jeszcze kilka drobiazgów i jakichś mało 
ważnych pragnień...
Ręka, w której trzymał cygaro, spoczęła na stole. Była 
blada, rachityczna; pod skórą jednak, tak samo jak u Gam, 
pulsowała czerwona krew... Oczywiste podobieństwo 
leżących obok siebie dłoni jaskrawo kontrastowało z tym, co 
się działo pod czaszkami Freda i Gam - były to światy 
najzupełniej odmiennych pojęć, niezdolne do porozumienia, 
światy dwóch wyobraźni, których kompletnie nic nie łączy, 
bardziej nawzajem niezrozumiałych niż są dla człowieka 
instynktowne reakcje zwierząt, odleglejsze, niż są względem 
siebie galaktyki, które dzielą tysiące lat świetlnych. A 
przecież krew ożywiająca oboje była jednakowo czerwona i 
nawet najbardziej przenikliwe oko nie mogłoby dostrzec 
różnicy. Obie ręce ani na
moment się nie rozdzieliły i zdołały do siebie upodobnić — 
czegoś takiego nie spotyka się wśród zwierząt tego samego 
gatunku. Gam miała wrażenie, że te dwie dłonie na stole są 
jak niesamowite, nieporównywalne z niczym demony 
uosabiające straszliwy tragizm niemożności porozumienia, z 
którym tak trudno się pogodzić; wobec czegoś takiego 
wszystko inne na tym świecie wygląda na nieszkodliwy żart 
bądź banalne i ułomne teoretyzowanie.
Była to dla niej jedna z tych chwil, w których nie ma 
mowy o normalnym rozumowaniu. Powiązania z zasobem 
zwykłych skojarzeń zostają zerwane i człowiek, całkowicie 
zawieszony w próżni, niczym dziecko albo mieszkaniec 
innej planety, czuje się obco wobec otaczającego go świata. 
Wszystkie nazwy gubią się gdzieś jak ulotne cienie, 
szukamy jakiegoś słowa, na przykład „ręka", i okazuje się, 
że poszukiwane określenie cały czas nam umyka. W oddali 
majaczą jakieś szczątki, początek i zakończenie słów, nie 
potrafimy jednak odnaleźć powiązań logicznych i określenie 
jest jak niezrozumiały znak pozbawiony jakiegokolwiek 
znaczenia, pogrążony w transcendentalnym chaosie świata 
przedmiotów. Aż nagle zaczynamy chwytać coś więcej i 
powoli znów pojawia się określenie i rzecz, której dotyczy. 
Przez jakiś czas, z pewną obawą, jeszcze się zastanawiamy, 
czy właśnie o to nam chodzi. W końcu pozostaje już tylko 
głębokie zdumienie, które nieraz nas jeszcze porazi w 
najmniej oczekiwanych chwilach; w naszym ludzkim 
zadufaniu uważamy bowiem, że powinniśmy je jakoś 
wytłumaczyć, nadać mu sens i osadzić w jakże przydatnym 
kontekście filozoficznym.
I tak Gam uświadomiła sobie, jak wiele dzieli ją i mło-
dego człowieka, z którym spędza niedzielę. Był to dystans 
nie tyle duchowy czy towarzyski - coś takiego w osta-
tecznym rozrachunku jest nieistotne - chodziło raczej o 
różnice pomiędzy dwojgiem istot, tajemnicę odwiecz-
nej obcości, uzależnienie od reguł rządzących naszą jaźnią, 
których nie wolno omijać, w przeciwnym bowiem razie 
popadamy w chaos - stajemy nad otchłanią, w której panuje 
pomieszanie spraw.
Tylko jedno oblicze rzeczywistości pozostaje w zasięgu 
naszego wzroku, wyświetlane przez latarnię magiczną 
poznania, nierozłącznie powiązane z naszą świadomością, 
nie dające się od niej oddzielić. Wyobraźmy sobie morze 
błyszczące w promieniach słońca. Postrzegamy je jako 
słońce i morze - poprzez nasze oko i odbicie tego zjawiska 
w mózgu: nigdy to nie będzie samo tylko morze. Filtry 
naszej jaźni są jak barwna szyba, przez którą patrzymy na 
świat.
Gam spojrzała na stół. Obie dłonie wciąż leżały obok 
siebie, a głos, dobiegający jakby z oddali, opowiadał o mało 
ważnych sprawach. Naraz poczuła jakąś bezradną tkliwość, 
której - być może - doznają ludzie złączeni w cierpieniu 
bądź skazańcy, którym przypadł w udziale ten sam los, przy 
czym jeden z nich przeczuwa wyzwolenie, swą nadzieją 
jednak nie może się podzielić z innymi. W przemożnym 
pragnieniu zrzucenia ciężaru pochwyciła raz jeszcze dłoń 
leżącą obok jej dłoni, której nie potrafiła odsunąć, 
pogładziła ją i bez śladu ironii, ze szczerego serca, drżącym 
głosem, w którym słychać było łzy, rzekła:
- Jest pan dzielnym człowiekiem, Fred. Wierzę, że na 
pewno... - tu musiała zrobić krótką pauzę — na pewno 
zostanie pan kiedyś kierownikiem swojego działu.
Wieczorem długo siedzieli w restauracyjnym ogródku, w 
którym rozstawiono liczne stoły. Pomiędzy drzewami 
przeciągnięto sznury lamp kołysanych teraz podmuchami 
wiatru. O zmierzchu do ogródka przyszło sporo ludzi i 
wszystkie stoły były zajęte. Zwracały uwagę liczne 
zakochane pary, które bez żenady tuliły się do siebie.
Z otwartego okna na parterze dolatywały dźwięki 
muzyki. Przy pianinie siedziała dziewczyna w jasnej sukni. 
Próbowała grać jakąś piosenkę. Na pokrywie instrumentu 
leżał jej kapelusz. Wzięła kilka akordów i roz-anielonym 
wzrokiem spojrzała na mężczyznę, który opierał się o 
pianino. Włosy opadały mu na czoło. Jego twarz rozjaśniało 
ciepłe światło świec. Z czułością spoglądał z góry na 
dziewczynę. Wnętrze pokoju tonęło w mroku, jak na 
obrazach van Dycka zatarte kontury rozmywały się wśród 
niezliczonych odcieni brązu. Kiedy patrzyło się z zewnątrz, 
przez ramę okienną, scenka do złudzenia przypominała taki 
stary obraz.
Obok kapelusza Gam zauważyła mocno przewiązany, 
gruby bukiet. Drgnęło jej serce. Chyba odnalazłam utracone 
krajobrazy, przebiegło jej przez myśl, zanim zdążyła zdać 
sobie z tego sprawę. Bukiet był dla Gam czymś w rodzaju 
nieznanego ptaka, który nagle przeleciał obok niej. Dwoje 
ludzi wyszło na zewnątrz i teraz szukali miejsca przy 
stolikach w ogrodzie. W przejściu niemal się o nią otarli. 
Dziewczyna trzymała w ręce kapelusz i kwiaty. Gam 
dostrzegła pospolitość w linii jej ust: śmiała się, słuchając 
mężczyzny. Śmiech był wymuszony, brzmiał nieszczerze. 
Po chwili dziewczyna się odwróciła i w odpowiedzi rzuciła 
przez ramię głupi, niezgrabny żart. Gam przyglądała im się 
jeszcze przez chwilę; młody człowiek włożył rękę do 
kieszeni i odchodząc, obrzucił Gam bezceremonialnym 
spojrzeniem.
Wracali z Fredem do domu. Było już po żniwach i ścier-
niska pachniały ziemią. Teraz zbierał swe żniwo księżyc, 
którego sierp wędrował po niebie. Gam przyglądała się 
Fredowi, kroczącemu obok z wysoko uniesionym czołem. 
Zapytał Gam, czym się zajmuje. Zanim odpowiedziała, 
zaśmiała się: obszar, po którym poruszał się jego umysł, był 
wyjątkowo ograniczony. Zaproponował jej wspólne 
gospodarstwo. Przypuszczalnie bez specjalnego wysiłku 
znajdą w przyszłości większe mieszkanie, do
QQ
którego będą się mogli wprowadzić, stwierdził, na razie 
jednak wszystko pozostanie jak dotychczas. Co tydzień 
będzie jej dawał określoną sumę, za którą ona kupi 
wszystko, co niezbędne, i będzie mu gotowała. On jada 
wieczorem punktualnie o szóstej, zaraz po powrocie z biura. 
Takie rozwiązanie powinno być korzystne dla obu stron.
Tą propozycją wprawił Gam w zakłopotanie, z którego 
nie umiała się otrząsnąć. Oszołomiła ją niewzruszona 
pewność Freda, że Gam się zgodzi. Takie właśnie obyczaje 
panowały między ludźmi, wśród których się obracał: 
najpierw rozsądnie i bez emocji omawiało się sprawę, 
ustalało szczegóły, a potem zaczynało się życie we dwoje. 
Jeśli spodziewano się dziecka, możliwe było także 
małżeństwo. Zdarzało się też, że wszystko przebiegało nieco 
inaczej i między dwojgiem ludzi pojawiał się w pewnej 
chwili płomień pokonujący wszelkie bariery, sycący się 
żarem pożądania, domagający się w nocy swych praw. 
Bardzo prędko jednak wszystko wracało na swoje miejsce: 
nadal trzeba było wypełniać rodzinne obowiązki, spotykać 
się, ustalać terminy; można było nawet razem mieszkać, 
jednak wspólnie zorganizowany dzień był równie ważny jak 
nocna namiętność; aż wreszcie - i o tym wiedział każdy, nie 
spodziewając się zresztą niczego innego - dwoje ludzi 
orientowało się nagle, że żyją obok siebie, również wtedy, 
gdy od dawna nic ich już nie łączyło i jedno od drugiego 
niczego nie oczekiwało, powodowała nimi jedynie wygoda i 
obyczaj.
Gam czuła się podobnie jak po południu w restauracji. 
Była bezradna wobec własnych myśli i odczuć potrzą-
sających nią niczym krótka, drobna fala. Absolutnie nic nie 
mogło się przebić na powierzchnię, a jeżeli już do tego 
dochodziło, nowe doznanie wkrótce połykały tryby bez-
dusznego zegara napędzanego, a potem unicestwianego 
przez jestestwo takich ludzi.
Fred raz jeszcze zapytał, czy Gam przystanie na pro-
pozycję. Bez słowa skinęła głową. Choć wiedziała, że tylko 
ją przeraża rozpaczliwy banał, nie umiała się obronić przed 
współczuciem: świetnie zdawała sobie sprawę z całego 
splotu niemożności i chciała pomóc. Podobne uczucia 
ogarnęły ją kiedyś w szpitalu dla nieuleczalnie chorych... 
Tutaj miała do czynienia z niedostrzegalnym, nieszczęsnym 
przekleństwem, którego nic nie było w stanie przekreślić: 
szarą pospolitością. Wszelkie pociągnięcia natury socjalnej 
ledwo dotykały problemu. Polepszały sytuację materialną, 
istota sprawy i struktury pozostawały jednak niezmienione. 
Jeżeli się zdarzało, że ktoś osiągał ponadprzeciętną 
zamożność, wszystko przeobrażało się w groteskę budzącą 
jedynie śmiech, ponieważ forma i treść nie szły z sobą w 
parze, jak u tej rodziny na statku w Kanale Sueskim, która 
zupełnie nie umiała się znaleźć i mając tysiące możliwości, 
pozostała przy swoich prostackich zwyczajach...
Fred ujął Gam pod ramię i z ożywieniem mówił o naj-
różniejszych sprawach. Dzielnie znosiła poufały ton: nie 
ciążył jej, tym razem był jak najbardziej na miejscu. Potem 
poszła jeszcze na górę do mieszkania księgowego, który 
chciał ją wprowadzić w nową rolę i omówić szczegóły 
dotyczące następnego dnia. Usiedli naprzeciw siebie na 
wysokich krzesłach z plecionej trzciny. Gam zapytała Freda, 
czego w życiu pragnąłby najbardziej. Roześmiał się - 
owszem, marzył o wielu rzeczach, uważał jednak, że to 
mrzonki, których nie należy traktować poważnie. Po 
krótkim namyśle stwierdził, że ucieszyłaby go dobra posada 
i lepsze zarobki, chciałby mieć ładne mieszkanie i zgodną 
kobietę obok siebie. Gdyby spotkało go coś więcej, uznałby 
to za uśmiech losu i przyjął z wdzięcznością jako 
szczególny dar niebios.
Gam skinęła głową - oczekiwała mniej więcej takiej 
odpowiedzi. I nawet jej to nie śmieszyło, doskonale Freda 
rozumiała. W końcu zorientowała się, gdzie tkwi sedno 
sprawy. Zrozumiała, chociaż nie była w stanie pojąć.
m
Nagle ją olśniło, że to, co uważała za niespożytą energię i 
siłę, przejawiającą się w najdrobniejszej codziennej 
czynności, niczego nie oznacza: jest jedynie widocznym 
efektem aktywności życiowej, równie nieskomplikowanej 
jak roślinna wegetacja. Nic tutaj nie sięgało głębiej, 
wszystko działo się wyłącznie na powierzchni. Nie było też 
mowy o żadnych zmianach - jedno z nienaruszalnych praw 
natury mówi, że z ziarna fasoli wyrasta wijące się pnącze, a 
nie potężna jodła. I nawet z pomocą najbardziej wyszukanej 
sztuki ogrodniczej nie wskóramy niczego...
Fred patrzył na Gam przymglonym wzrokiem. Dla niej 
jego twarz wyglądała teraz tak samo jak twarze większości 
istot ludzkich. Bez wątpienia wśród tych istot muszą 
znajdować się również takie, dla których większość stanowi 
wyłącznie rodzaj tła, podłoża: wznoszą się one ponad 
pospolitość, są świadome swej wartości i zdolne są 
naprawdę przeżywać. Przekonanie o własnej wyjątkowości 
może być również źródłem szczególnej satysfakcji: można 
czuć się jak ktoś, komu powierzono nadzwyczajną misję do 
spełnienia, ktoś wtajemniczony w powikłane zależności 
przyczyn i skutków, kto na dodatek potrafi się tym bawić, 
ponieważ świadomość i wiedza zawsze prowokują do 
podjęcia gry... Najgłębszą kontemplację winniśmy kończyć 
tanecznym balansem, u kresu zamyślenia i melancholii 
dostrzegać prostotę i wdzięk... Zabawa, gra- w tym miejscu 
ocieramy się o tajemnicę spraw ostatecznych i mistykę 
następstw, dotykamy granicy, za którą mieszają się pojęcia i 
koło się zamyka.
Człowiek siedzący naprzeciw był jednym z ludzkich 
bytów. Stanowił niewielkie ogniwo w łańcuchu istnień, 
ważnych dla gatunku, który pełnię człowieczeństwa osiągał 
tylko dzięki jednostkom wybitnym; ten mężczyzna był, 
niestety, osobnikiem pasywnym, bezbarwnym. Jakimś 
zrządzeniem losu znalazł się tutaj...
Fred zmrużył oczy.
- Czemu mi się tak przyglądasz? - zapytał.
Gam objęła głowę mężczyzny, z wielką powagą przy-
ciągnęła ją do siebie i pocałowała. Miała wrażenie, że 
znalazła jakąś drogę - naraz w środku nocy spotkała wie-
śniaka, który potwierdził, że idąc w kierunku, który obrała, 
zajdzie prosto do celu, przy czym wieśniak nie ma pojęcia, 
jak ważny jest dla niej ów ceł.
Żegnając się, w drzwiach, podniosła jeszcze rękę i po-
machała do Freda. Zauważyła, że wygląda na rozczaro-
wanego. Przypuszczalnie sądził, że Gam zostanie z nim na 
noc.
Na Quai d'Orsay, pomiędzy kramami bukinistów, za-
czepił Gam jakiś malarz, który długo opowiadał o swych 
planach i ideałach. Choć wiele przemawiało za tym, że 
malarz jest człowiekiem pokroju Freda, Gam postanowiła 
przeprowadzić jeszcze jeden eksperyment, tym bardziej że 
ów typ dużo mówił o ideałach, które są dla niego 
najważniejsze i którym podporządkował swe życie. Przez 
kilka dni wysłuchiwała tyrad malarza, potem u drobnego 
handlarza, który miał na składzie jego obrazy, kupiła kilka 
prac. Oszołomiony sukcesem idealista ochoczo zabrał się do 
malowania. Gam z rozmysłem kupiła płótna, które malarz 
sam uważał za najmniej udane. Przekonawszy się, że maluje 
teraz w ten sam sposób, Gam nie zdziwiła się nic a nic. Ale 
przestał się jej podobać. Była ciekawa, jakie wrażenie 
wywrą na malarzu pieniądze. Przekonała się, że nie trzeba 
było wiele, aby zrobił się zarozumiały, a żądza posiadania 
przesłoniła idealizm.
Jeszcze przez kilka tygodni Gam żyła w ciągłym za-
bieganiu. Jej dzielnicę zamieszkiwali urzędnicy, dalszą 
okolicę - zamożne mieszczaństwo. Mimo uszu puszczała 
liczne nazwiska, wokół pojawiali się ludzie, o których 
niemal zaraz zapominała. Przemysłowcy, którzy rozpo-
czynali nadzwyczaj skromnie i po latach stawali się wła-
QQ
ścicielami fabryk, wynalazcy, dzięki którym wprowadzono 
istotne ulepszenia, generałowie piszący uczone książki o 
sztuce wojennej, ambitni młodzi dyplomaci, już uho-
norowani licznymi orderami - wszyscy oni w jakimś okresie 
swego życia zadziwiali rozsadzającą ich energią, z czasem 
jednak ta aktywność się w nich wypalała. Byli dobrymi 
fachowcami, znali się na swojej pracy, ale funkcjonowali 
jak automaty; dużo wiedzieli i potrafili przekonać do swych 
racji, wielu nieobce były nawet arkana nieco staroświeckiej 
sztuki życia, tak naprawdę jednak brakowało im czegoś, co 
najważniejsze. Gam sama nie wiedziała, jak należałoby 
nazwać ten mankament. Miała jedynie wrażenie, że ci 
wszyscy ludzie jak pijawki przyssali się do rzeczywistości 
tylko z jednej strony i zupełnie nie ogarniają całości, nie 
stanowią bytów integralnych, daleko im do tego, by każdą 
chwilę swego życia twórczo zamieniać w coś nowego, 
wcześniej nieznanego, a kiedy już tego spróbują, postępują 
wedle utartych wzorców. Brakowało im niezłomności, 
śmiałości, chłonności -cech godnych miłości i szacunku, 
wymuszających aktywność, owocujących sukcesem; nie 
było w nich beztroski, niezależności, ruchliwości; 
poddawali się miałkim hasłom i regułom. W cieniu każdego 
z nich zawsze w końcu Gam odkrywała Freda...
Do poetów i artystów zupełnie się rozczarowała. In-
teresują się tylko sobą, stwierdziła, swoją twórczością, pod 
której ciężarem uginają się jak krzew winorośli pod 
dojrzewającym gronem. Żyją wyłącznie w swoich dziełach, 
te zaś są jak pasożyt: cierpi przez nie rozwój osobowości, w 
której nie ma miejsca na prawdziwą pogodę ducha, 
ponieważ artysta tylko z pozoru cieszy się duchową 
wolnością. Całą jego egzystencję przenika dzieło: kiedy 
odpoczywa, dzieło w nim dojrzewa, stan spoczynku jest 
doznaniem, z którego ono wyrasta. Artyści nie mają czasu 
na wsłuchiwanie się w zew własnej krwi, czekają na nich 
dłuta, pędzle bądź pióra- nowe dzieło
f\ A
musi się narodzić. Każdy zaś poród sam w sobie staje się 
celem; dlatego też artysta nigdy nie dotrze w rejony piękna 
bezużytecznego, dostępnego bytom z niczym nie zwią-
zanym; obszary te są domeną osobowości prawdziwie 
wielkiego formatu...
Gam złożyła wizytę markizie d'Argenteuil, która z kolei 
zabrała ją do księżnej Parmy. Kilka razy odbyła przejażdżkę 
wzdłuż bulwarów w towarzystwie młodego St. Denis. 
Wieczorem przyszła do niej z płaczem jakaś akto-reczka i 
prosiła, by Gam nie odbierała jej pana St. Denis. Gam ją 
pocieszyła i obiecała spełnić prośbę. Za jakiś czas znów 
spędziły z sobą wieczór. Mała była przymilna jak kociak i 
zjawiała się u Gam jeszcze kilka razy. Na przyjęciu u 
księżnej Gam wywołała sensację stylem, w jakim wkroczyła 
na pokoje. Innym razem, siedząc w loży, uczestniczyła w 
debiucie pewnego poety, który powiedział, że w jej 
obecności ma za nic sławę. Nie uwierzyła mu: poeci często 
kłamią, nawet nie zdając sobie z tego sprawy.
Pojedynkowali się o nią dwaj młodzi oficerowie, których 
nie znała. Co za głupota, pomyślała, kiedy jej o tym 
opowiedziano. Gdyby się założyli, wyglądałoby to znacznie 
sympatyczniej.
Europejskie miasta ją znudziły. Miała dosyć nieustan-
nego nawiązywania nowych błahych znajomości. Prze-
oczenie dziesięciu spraw dokucza znacznie bardziej niż 
jednorazowe niedopatrzenie. Poza tym miasto narzuca 
pewną uniformizację: ludzie żyją zbyt blisko siebie, ciągle 
się spotykają. Jeśli poznamy jedną osobę, znamy 
wszystkich...
Gam czuła się zmęczona. Przebiła się przez wszystkie 
warstwy- od najniższych po te, które zalegają na samym 
wierzchu. Stwierdziła, że poza usytuowaniem niczym się od 
siebie nie różnią. Wszystkie były takie same. Koło obraca 
się pomiędzy narodzinami a śmier-
ci K
cią, te dwa bieguny wyznaczają przestrzeń dla życia. Ono 
zaś wcale nie toczy się po prostej, lecz wciąż, jak krótka 
fala, próbuje przeciwstawiać się nurtowi, który mimo to 
niesie je w określonym kierunku. Rezygnuje z szerokiego 
oddechu, zacieśnia horyzonty, nie potrafi posłużyć się 
magicznym OM, o którym mówił buddyjski kapłan. Nie 
warto niczego obchodzić... Nikomu też nie da się pomóc.
Zawsze ciepłym uczuciem darzyła zwierzęta. Obser-
wując ich naturalny wdzięk, porównywała go z żałosną 
interesownością ludzkich zachowań. U ludzi zmysły były 
wyczulone na szablon, na zestawy słów, stereotypowy ruch, 
myślenie, aktywność. Uderzała Gam jakaś poło-wiczność, 
porażała sztuczność. Rozróżniała wszelkie niuanse gry, 
maski - tę ostatnią potrafiła przeniknąć chłodnym okiem, a 
kiedy ostrożna pewność siebie zamieniała się w 
samozadowolenie, Gam traciła resztki złudzeń. Nabierała 
wtedy dystansu, usta wykrzywiał jej grymas pogardy, aż w 
końcu pojawiała się obojętność: zdyscyplinowane głąby, 
mieszanina białek i kwasów tłuszczowych, całkowicie 
zaskorupiali w swych nawykach, zniewoleni pracą, 
pieniędzmi, tytułami, sukcesami; do tego niezbędni, bo bez 
nich nie byłoby mieszczańskiej stabilizacji: punktualnych 
ekspresów, solidnych banków. Oto prawdziwe koszty życia 
- teraz je znała; i tylko tyle...
Markiza d'Argenteuil zaprosiła Gam do swego pałacu na 
wodzie, oddalonego od Paryża o godzinę drogi.
W dniu wyjazdu przypadkiem znalazła się niedaleko 
domu, w którym mieszkał Fred. Spotkała go na ulicy. Nie 
szczędząc wyrzutów, zapytał, dlaczego go opuściła, i zaraz 
dodał, że już za późno, ponieważ ma nową przyjaciółkę, z 
którą zamieszkał. Był pewien, że Gam chce wrócić, nic 
innego nie przeszło mu nawet przez myśl. Wprawił ją w 
zachwyt, wrażenie było piorunujące. I tak, w radosnym 
nastroju, Gam udała się do posiadłości markizy.
VI
Stary zarządca twierdził, że w ostatnich latach wodne 
urządzenia zostały naprawione i znów wszystko działa. I 
rzeczywiście, o zmierzchu na godzinę rozszumiały się 
parkowe wodotryski. Wiatr pędził do wody pobrązo-wiałe 
już liście wiązów i orzechów włoskich, a spoglądający w dół 
melancholijny Narcyz wyglądał jak zaklęte w kamieniu 
uosobienie smutku tych nostalgicznych jesiennych 
wieczorów: w ciszy i zapadającym zmroku przyroda 
obumierała.
Przechadzając się po pokojach, Gam często się za-
trzymywała, by podziwiać obrazy. Subtelnie cieniowane 
jasnymi akwarelami, zawieszone na zgrabnych haczykach, 
zajmowały całe ściany. W małym biurku z politu-rowanej 
brzozy natrafiła na kilka paczek z listami. Na pożółkłych 
papierach ktoś powypisywał wielostronicowe egzaltowane 
epistoły - coś takiego mogło powstać tylko w tamtym 
stuleciu. Spędziła nad nimi cały dzień. Adresatem 
większości był kawaler von Roste, który przypuszczalnie 
zwrócił je w chwili rozstania; w innych jakaś przyjaciółka 
pisała o ukochanym.
W szafach i kufrach odkryła stare suknie. Wyjmowała je 
i wkładała na siebie. Spłowiałe tkaniny miały nie-
powtarzalny, oszałamiający zapach. Gam przesiadywała tak 
przebrana całymi godzinami, marzyła, cofała się w 
przeszłość. Patrząc przez dłuższy czas na swe odbicie
Q7
w kryształowym lustrze, zupełnie zapominała o sobie. 
Obraz, który oglądała, przedstawiał kogoś cudownie obcego 
i zarazem bliskiego: to była ona, tyle że dzięki jakimś 
czarom udało się jej zawędrować w inną epokę i teraz, 
spoglądając w milczeniu zza szklanej tafli, na chwilę 
stamtąd powracała. Za kruchą i nierealną postacią kładły się 
szare cienie zmierzchu; w głębi lustra przechodziły w 
delikatny brąz i wydawało się, że przesłaniają całą 
przeszłość; jedynie spokojny, pełen zadumy uśmiech 
kobiety łączył tę przeszłość z teraźniejszością. Kiedy 
pewnego wieczoru Gam, ubrana w wystawną, drogą kreację, 
przechodziła przez pokoje, był tam również stary zarządca. 
Nie zauważyła go i ruszyła tanecznym krokiem w 
dostojnym rytmie sarabandy. Ujrzawszy starego człowieka, 
wskazała na stojący pod ścianą szpinet. Zarządca usiadł przy 
nim i zagrał menueta. W powietrzu drżał wątły srebrzysty 
dźwięk chwilami przypominający pozytywkę. Gam powoli 
stawiała taneczne pas, dołączając do nich głębokie ukłony; 
czuła w tych figurach uwodzicielski blask epoki, którą 
dobrze znała i do której miała wyjątkowy sentyment. W 
czasach rokoka wszystko działo się w bajkowych ogrodach, 
ogrody te przesłaniały wszelką otchłań; choć Gam wiedziała 
o przepaści, ją również chciała nazywać ogrodem. Dziś 
częściej wolimy mieć do czynienia z przepaścią, która nas 
przeraża. Tamta epoka - czas namiętnych romansów i poje-
dynków - ponad wszystko ceniła wykwint i wdzięk. Kawaler 
von Roste z uśmiechem na ustach wyzwał na pojedynek 
najlepszego szermierza Francji tylko dlatego, że ten miał 
czelność odrobinę za długo całować dłoń damy jego serca. 
Eleganckim żartem wyprosił w towarzystwie chwilę 
niezbędną dla zaczerpnięcia świeżego powietrza, wyszedł z 
przyjacielem sekundantem do ogrodu i więcej nie wrócił. 
Nie zostawił żadnych listów, nikomu się nie tłumaczył.
Znów zmierzchało; półmrok już wcześniej przyprawił 
Gam o dreszcze. Wyszła ze starym zarządcą do ogrodu. 
Patrzyła na żywopłoty. Kiedyś je przycinano, teraz były 
całkiem zdziczałe i smutne, jakby się czegoś wstydziły. 
Wieczór nabierał kolorów lapis lazuli i srebra.
Karmiła czarne łabędzie, które już sposobiły się do snu. 
Kreśląc koła na stawie, pośpiesznie do niej podpływały.
Horyzont zaciągał się chmurami, przez które przedzie-
rały się jeszcze resztki światła. Niebo ponad drzewami 
robiło się fioletowe, zaraz za fioletem narastała ciemność. 
Po chwili z szumem zakołysały się szczyty drzew, w wie-
czorny chłód wdarły się strumienie ciepłego, wilgotnego 
powietrza. Do ogrodu wpadł mokry wiatr. Potem zapadła 
martwa cisza, a chmury zasłoniły całe niebo.
Gam zawróciła do pałacu. Jakiś dziwny odgłos towa-
rzyszył jej krokom, w każdym załomku tajemniczo gęstniała 
ciemność, ze wszystkich stron osaczała młodą kobietę; dom 
zdawał się kulić do ziemi w obliczu coraz bliższego, 
nieznanego niebezpieczeństwa. Każdy szmer gwałtownie 
potężniał i równie nagle, jakby uderzony miękkim toporem, 
zamierał. Świat dookoła porażał ciszą.
Gam była rozdygotana. Kryło się za tym coś więcej niż 
tylko zwykłe wyczekiwanie na burzę. Czuła, że wraz z 
burzą nadciąga coś jeszcze... Ale co...? Wiedziała, że 
niebawem nastąpi przemiana. Zastanawiała się, co ją czeka. 
Może jak gąsienica zrzuci skórę i przeistoczy się w motyla, 
który zerwie się z miejsca i pofrunie...? Była ogromnie 
zmęczona, nie miała siły się opierać; w chmurach czaiła się 
burza, gotując się do ataku. Niech więc uderza!
Z całą pewnością Gam znalazła się na rozdrożu. Stojący 
przed nią świecznik wyglądał przedziwnie: odlew z brązu 
wydobywany z ciemności blaskiem niemych jeszcze 
piorunów sprawiał niesamowite wrażenie. Spokój 
poprzedzający nawałnicę miał w sobie coś ZagadkOWe-
go, nieznośna tajemnica osaczyła Gam, porywała ją za 
sobą... Tylko dokąd...?
Czerń za oknem rozdzierały błyskawice, raz po raz 
przecinające niebo. Zapalały się i przez moment jarzyły 
niczym monstrualne, wężowate linie unerwienia. Potem 
znów zapadała noc. I znów na kilka sekund w parku i w 
pokojach robiło się jasno. Po chwili rozlegał się przeciągły, 
narastający grzmot pioruna. Z potężnym szumem opadły na 
ziemię strugi deszczu.
Odgłos ulewy wypełnił wnętrze pałacu. Był uporczywy, 
wydawało się, że nigdy nie ustanie. Szyby i ściany pokoi 
dygotały pod naporem siekącej wody; łoskot niósł jednak z 
sobą wybawienie. Naraz Gam usłyszała, że w korytarzu do 
dudnienia ulewy dołączył inny dźwięk: z dołu dobiegł jakiś 
rumor, szybko się zbliżał. Z trzaskiem otworzyły się drzwi i 
w progu stanął ociekający wodą Lavalette. Krzyczał coś do 
służącego, domagał się kąpieli i suchego ubrania. Ukłonił się 
Gam.
-	Przykro mi, że tak wyglądam, witając się z panią. 
Za godzinę wszystko wyjaśnię.
Gam nawet nie próbowała wstać z fotela. Wydawało się, 
że szalejąca na zewnątrz nawałnica zmiecie wszystko z 
powierzchni ziemi. Wystrzelające co sekunda błyskawice 
wdzierały się białosinym blaskiem pomiędzy drzewa, 
wściekły atak piorunów wspomagała ulewa, z nieba lały się 
potoki deszczu - rozpasanie żywiołów nie miało granic. 
Wrócił Lavalette. Gam wstała, szybkim krokiem podeszła 
do okna i spojrzała przez szybę. Lavalet-te gwałtownie 
wyciągnął rękę, wskazując na burzę, po czym w milczeniu 
zacisnął palce na oparciu fotela. I natychmiast znów 
odwrócił się do Gam.
-	Wobec takiego potopu wyjaśnianie czegokolwiek jest 
zbyteczne. Wystarczy, jeśli się pani dowie, że jestem przy 
jacielem markizy d'Argenteuil i znam tę posiadłość. Mam 
zobowiązania, które nie mogą czekać. Natychmiast mu-
szę znaleźć jakiś samochód. O godzinę stąd, jadąc po 
ciemku, bez świateł, wpadłem na stertę kamieni i roz-
trzaskałem wał korbowy. Czy pani wóz jest sprawny? Gam 
potwierdziła.
-	Będę go potrzebował.
Na moment niebo stanęło w czerwonych płomieniach. 
Lavalette pochylił się nad Gam.
-	Gdzieś już panią widziałem...
Gam skinęła głową. Nie mogła mówić. Ciało jej ciążyło, 
jakby było z ołowiu. Ręce bezwładnie spoczywały na 
poręczach fotela.
-	W Szwajcarii. Raz też spotkałem panią w Kolom- 
bo. Dopatrywanie się jakichkolwiek związków, wyciąga 
nie wniosków byłoby absurdem. Ale ułatwię pani decy 
zję. Pojedzie pani do Marsylii i wejdzie na pokład Annę 
Lane. Statek wypływa za dwanaście dni. Będę na panią 
czekał w Singapurze.
Gam nie odpowiedziała. Lavalette zadzwonił na słu-
żącego i poprosił o wyprowadzenie auta z garażu. Potem raz 
jeszcze wskazał okno.
-	Przy czymś takim wszystko inne to banał. Tu się 
nie zadaje pytań i nie udziela odpowiedzi - to po prostu 
jest. Proszę przemyśleć ten problem. W Singapurze zej 
dzie pani ze statku.
Na dworze kilku ludzi pchało wóz. Lavalette pochylił się 
nad ręką Gam. Młoda kobieta patrzyła na niego jak przez 
sen, zupełnie bezwolna. Trzasnęły drzwi, za nimi słychać 
było oddalające się kroki. Jakby powracając z innego 
świata, Gam, w pustym pokoju, odezwała się głębokim 
głosem:
-	Tak... - Ściągnęła brwi, oczy jej pociemniały. - Tak - 
powtórzyła, po czym opuściła głowę.
Silnik prychnął kilka razy i zagrał w jednostajnym 
rytmie. Zgrzytnęła skrzynia biegów, jeszcze gdzieś ktoś 
wołał... Po chwili nawałnica wchłonęła warkot oddalającego 
się auta.
Kiedy Gam się obudziła, niebo było jasne. Burza minęła. 
Księżyc jak wielka mosiężna misa świecił nad parkiem i 
odbijał się w kałużach, których w ogrodowych alejkach 
porobiło się co niemiara. Wierzchołki drzew zastygły w 
bezruchu. Na gałęziach krzewów wokół domu zbierały się 
krople i wolno ściekały z liścia na liść. Marmurowy Narcyz 
nad stawem, w połowie oświetlony padającym ukośnie 
blaskiem księżyca, nadal ze smutkiem patrzył w wodę. 
Światło zatrzymało się na lewym ramieniu posągu; potem, 
jakby dla zabawy, z niewątpliwą sympatią, miękko i 
bezgłośnie przeskakując kilka razy, księżycowy blask 
otoczył całą rzeźbę. Narcyz stał zamyślony i się uśmiechał...
-	Nie ma w tym nic nadzwyczajnego - mówiła Gam 
do markizy d'Argenteuil. - O naszym życiu nie decydują 
zdarzenia ważne i głośne, lecz te drobne, niemal niedo 
strzegalne. Również nie te, które mają jakieś logiczne 
uzasadnienie i których się spodziewamy, ale wyłącznie 
zaskakujące, nie przeczuwane, nagle burzące spokój i kie 
rujące nas na nowe drogi. Uważamy, że obok naszego 
codziennego życia toczy się życie ukryte i wszystko, czym 
łudzi nas jaźń, mami intuicja, to jedynie przypadkowe 
odbicia tej drugiej ścieżki. Kiedy jednak nastąpi wstrząs, 
cała nasza mądrość obraca się wniwecz...
Markiza dobrodusznie patrzyła na Gam.
-	Najcudowniej dobrane, porywające słowa poety, 
których słuchamy ze sceny, nigdy nie poruszają tak mocno 
jak dalekie wołanie wśród nocy, dobiegające nie wiadomo 
skąd - odparła. - Nasza fantazja przypisuje mu tysiące 
znaczeń, krzyk ożywia wyobraźnię i budzi tęsknotę, 
powoduje coś, czego nie dokona żadne słowo: przenika do 
krwi, staje się częścią ciemnego, zagadkowego dziedzictwa, 
w które wyposażyła nas natura; ona przez ten krzyk do nas 
przemawia i wymusza decyzje.
-	Przypadkowy dźwięk może wywołać rezonans-
odezwała się Gam. - Ten dźwięk wciąż wybrzmiewa, jego 
odbicia nie słabną nawet wtedy, gdy próbujemy go za-
głuszyć, bo uważamy, że jest bez sensu; wciąż się odzywa, 
coraz głośniej wibruje, kusi nas i w końcu zwycięża.
-	Proszę za nim iść, na pewno się pani nie zawiedzie.
-	Tak... - odrzekła cicho Gam. Po chwili się roześmiała. 
- Mogę też postąpić zupełnie inaczej...
Dwa dni później opuściła Paryż. Nie dojechała jednak 
daleko, tego samego dnia wróciła. Ale już wieczorem, w 
operze, poczuła niepokój. Znów do późnej nocy siedziała 
przy oknie w swym pokoju. Następnego dnia wsiadła do 
ekspresu jadącego do Marsylii.
Nie dotarła do celu. Zatrzymała się w jakiejś prowan-
salskiej wsi, gdzie zamieszkała u prostych ludzi, którzy 
sypiali w kolorowych, wysokich łożach. Na noc zamykano 
drewniane okiennice. Kiedy rankiem Gam się obudziła, 
przez wycięty w jednej z nich otwór w kształcie liścia lipy 
wpadało jasne światło budzącego się dnia. Ze złocistego 
serduszka strzelał promień, przecinał ciemne pomieszczenie, 
jak aureola padał na ścianę i oleodruk -kolory na piersi 
Madonny nabierały niespotykanych barw. Gam podsunęła 
dłoń i próbowała pochwycić światło. Potem przyniosła 
lusterko i podrzucała świetlną plamę jak piłkę - złociste 
serduszko fantastycznie ślizgało się po ścianach i suficie, aż 
Gam się podniosła i stanęła na łóżku; ramiączka nocnej 
koszuli osunęły się i kobieta, stojąc na poduszkach, 
nachyliła się tak, że promień dosięgał jej ciała w miejscu, w 
którym biło serce. Natychmiast poczuła ciepło na skórze, 
pod jej lewą piersią jaśniała słoneczna plamka; dłużej nie 
potrafiła powstrzymać kipiącej radości, na nic już nie 
zważając, wyskoczyła z łóżka i zaimprowizowała poranny 
taniec ze słońcem...
Po południu znów pogrążyła się w marzeniach. Zde-
cydowała się na dalszą podróż. Kudłaty pies gospodarzy, 
którzy odprowadził ją do pociągu, nie zamierzał się
z nią rozstawać. Na pożegnanie pomachała mu ręką jak 
serdecznemu przyjacielowi...
Przez całą drogę patrzyła na krajobraz skąpany w pro-
mieniach słońca. Wiatr buszował w konarach srebrzy-
stoszarych drzew oliwnych, pociąg mijał pinie, bananowce i 
krzewy wawrzynu, a pokazujące się gdzieniegdzie palmy 
nadawały widokom posmak egzotyki. Potem już było 
miasto- właściwie jeden wielki port- Boulevard de la 
Cannebiere i mieszanina różnych nacji i ras. Gam długo 
stała na nabrzeżu i patrzyła na morze. Obok niej piętrzyły 
się skrzynie, ławki i krzesła pokładowe - typowe 
wyposażenie każdego statku. Obrotowe żurawie unosiły na 
linach ogromne worki i inne ciężary, jakby te ładunki nic nie 
ważyły. W dokach trwał załadunek siarki i ochry 
sieneńskiej, porykiwało, czekając na swą kolej, spragnione 
stado krów. Pomiędzy falochronem a miastem jeden obok 
drugiego kotwiczyły parowce... Gam w końcu postanowiła 
zapytać; Annę Lane nie weszła jeszcze do portu.
Ale następnego ranka już była: zacumowała w środku 
nocy. Na widok statku pod Gam ugięły się kolana i za-
kręciło się jej w głowie; przez cały następny dzień starała 
się omijać port z daleka. W końcu, kiedy już odważyła się 
wyjść, zawędrowała w okolice ocienionej platanami alei des 
Cours Belsunce i wmieszała się w tłum kokot i 
cudzoziemców. Wkrótce jednak wszędzie zaczęła się 
natykać na ludzi z załogi Annę Lane, którzy ciągnęli do 
starej części miasta, w stronę uliczek zamieszkanych przez 
prostytutki.
Kiedy na Annę Lane uzupełniono zapasy węgla, Gam 
uznała, że parowiec jest gotów do drogi. Pośpiesznie udała 
się na nabrzeże Messageries Maritimes, spodziewając się, że 
wkrótce wypłynie. Zadyszana wbiegła na pokład. Miała 
wrażenie, że jakaś niewidzialna ręka kieruje jej ruchami. 
Była podniecona, spodziewała się, że
maszyny są już pod parą. Kapitan jednak oświadczył, że 
statek wyjdzie w morze dopiero następnego dnia.
W nocy źle spała. Wciąż się jej zdawało, że słyszy szczęk 
łańcuchów i co chwila się budziła, przekonana, że statek już 
płynie. Potem zapadła w jakieś odrętwienie, bez 
jakichkolwiek snów, z którego wyrwało ją dopiero 
dudnienie maszyn. Byle jak, w pośpiechu się ubrała, 
wybiegła z kajuty i popędziła na pokład. Poranne, świeże 
powietrze ją oszołomiło. Na pokładzie stali ludzie i machali 
rękami. Statek odbijał od nabrzeża. Gam przechyliła się 
przez reling i chciała krzyczeć - zaraz jednak się 
zreflektowała. Patrzyła na odsuwający się ląd, pochylała się 
nad nim, jakby chciała go zagarnąć i powstrzymać, czuła 
przy tym absolutną niemoc. Przyjrzała się jakiemuś obcemu 
człowiekowi na nabrzeżu i uśmiechnęła się do niego. Kiedy 
spojrzała w bok, dostrzegła pewnego Anglika, który jak 
opętany wymachiwał lunetą. Popatrzyła na niego bezradnie 
jak dziecko, po czym sama podniosła rękę i kilka razy nie 
wiadomo do kogo pomachała... Pozdrawiając wszystko, co 
zostawiała za sobą...
Z morza wyłoniła się statua Lessepsa. Ciemnoniebieski 
horyzont pobrązowiał. W jednej chwili nad powierzchnią 
wody wyrosły białe domy o płaskich dachach. To był Port 
Said. Jeszcze zanim rzucono cumy, wokół statku zaroiło się 
od łodzi Arabów. Obok parowca pojawił się stateczek 
lekarza portowego. Potem na pokład runął kolorowy tłum 
przybyszów o najróżniejszych kolorach skóry- od czarnego i 
brunatnego po żółty. Zachwalali towary: głównie papierosy, 
pocztówki, chustki i łańcuszki - produkty niemieckie bądź 
angielskie; wśród pasażerów krążyło kilku wyrostków i 
szczerząc zęby, szeptem, prosto do ucha, składało poufne 
oferty; swe usługi proponowali też przewodnicy. Za 
szerokimi, czystymi ulicami dzielnic europejskich ciągnęły 
się szeregi niskich domów z białego kamienia i bazary 
arabskiego miasta;
wśród obdartych dzieci wałęsały się świnie i nieprawdo-
podobne mnóstwo kotów. Kiedy jasnobrązowe dziecko ja-
kiegoś fellacha potknęło się i upadło, Gam wzięła je na 
ręce. Dzieciak spojrzał na nią błyszczącymi, czarnymi jak 
węgiel oczami, odwrócił się i potrząsając wełnistą czu-
pryną, jak najdalej odsunął głowę. Po chwili się uspokoił, 
znów popatrzył na Gam, brodę wsparł na ramieniu, spojrzał 
z ukosa i wyciągnął drobną, brudną rączkę.
- Bakszysz, bakszysz ... - powtarzał.
Trzymając na rękach drobne, kruche ciałko, Gam 
zastanawiała się, jak to możliwe, by ludzka istota miała 
równie drobne paluszki, do tego każdy zakończony takim 
maleńkim paznokciem. Od delikatnego stworzonka płynął 
jakiś dziwnie ciepły prąd i Gam musiała się przemóc, by nie 
przyciągnąć go do siebie, nie głaskać, nie wypytywać i nie 
pouczać.
Całkiem wytrącona z równowagi, szybko wcisnęła mu 
do rączki kilka monet, zacisnęła piąstkę i odeszła.
Nocą na Annę Lane ładowano węgiel. Zasapani Murzyni 
wnosili go w workach zarzuconych na nagie plecy. Widać 
było, jak pod skórą dokerów prężą się mięśnie, a światło 
reflektorów odbija się na ciemnych, błyszczących od potu 
ciałach. W wykrzywionych twarzach niebieskawą bielą 
lśniły zęby i białka oczu. Z ciemności okrywających port 
wynurzały się czarne, niepokojące postacie - zdawało się, że 
ich pochód nie ma końca, że jakaś ogromna armia otoczyła 
statek i teraz pogrąża się w czeluściach ładowni. W ukośnie 
padającym stożku światła kłębił się tłum; czasami poprzez 
zgiełk przebijał się spokojny, rytmiczny szum morskich fal, 
pobrzmiewający jak dyskretny akompaniament. Kredowa 
biel smugi światła krzyczała pośród nocy histerycznym 
furioso, jakby za wszelką cenę chciała wszystkich 
przekonać o bezwzględnym prymacie jasności. Wydaje się, 
myślała Gam, że ten niesamowity stożek światła mógłby się 
skierować,
dokąd by tylko zechciał, także do nieba - wtedy zoba-
czylibyśmy, że również tam dzieją się rzeczy zazwyczaj 
przed nami ukryte i wszystko wiruje w oszalałym tańcu. Z 
przesłaniających port ciemności, na pozór przyjaznych, 
stwarzających iluzję ciepła i bezpieczeństwa, światło 
wykrawało przerażające obrazy najprawdziwszych bitew; 
było jak soczewki mikroskopu, przez które widać, że w 
kropli wody, dla gołego oka zupełnie niewinnej, toczy się 
prawdziwa wojna jednokomórkowców... Gam uśmiechnęła 
się - wojna w kropli wody i o tę kroplę, a także o inne, 
ważne sprawy... Również o śmierć i życie. Jak wszędzie.
Od kilku godzin ryk syren obwieszczał, że statek nie-
bawem odpłynie. Parowiec powoli odsunął się od nabrzeża i 
zwrócił w stronę kanału. Na mostku kapitańskim stał pilot. 
Pomiędzy kotwiczącymi jednostkami przeciskał się jakiś 
stateczek, który pełną parą gonił Annę Lane. Mężczyzna u 
steru głośno krzyczał. Za jego plecami ktoś siedział. Gam 
właśnie wyszła na pokład i obserwowała widowisko. Statek 
dobił do burty parowca, przerzucono trap, człowiek 
siedzący za sternikiem poderwał się i po minucie był na 
Annę Lane. Wchodząc na pokład, wpadł na Gam, która stała 
tuż przy trapie. Zmierzył ją wzrokiem i odsunął, po czym 
odwrócił się, wyjął z kieszeni pieniądze i zamaszystym 
ruchem rzucił w dół, do człowieka na barkasie. Co 
uczyniwszy, wyniośle, z nieprzeniknionym wyrazem 
twarzy, ruszył przed siebie, zamienił kilka słów z którymś z 
oficerów i, poprzedzany przez stewarda, udał się do kabiny. 
Parowiec powoli nabierał szybkości.
Dość długo trwało, nim statek zdołał obejść smutne 
skały wokół Adenu. W końcu roztopiły się w niebieskawej 
mgiełce; wokół statku zapadła noc.
- Jutro obudzimy się na oceanie - oznajmił przy sto-
le kapitan, którego żarty wygłaszane głębokim basem 
mieszały się z szumem wentylatorów.
Późnym wieczorem zrobiło się jeszcze duszniej. Gam 
wyszła na pokład. Była sama. Nad nią, niczym zbita, czarna 
wata, zawisła ciemność. Wygwieżdżone niebo 
znieruchomiało, wyglądało jak dekoracja rozpięta ponad 
masztami statku; gwiazdy świeciły równym, jasnym bla-
skiem. Krzyż Południa jak wielka agrafa spinał aksamit 
nocy. Za wystawnym przepychem kryło się jednak coś, co 
bezustannie drążyło, nicowało, pożerało, czaiło się, czyhało, 
kąsało, atakowało; rozkołysane morze kłębiło się, ciężko 
dysząc. Statek wszedł w śluzę i zostawił za sobą spokojne 
wody kanału; na spotkanie parowca znów wybiegły 
ruchliwe fale, które wraz z pianą niosły z nieodległych już 
brzegów Indii świeży zapach nowych pragnień i 
niepokojów.
Potężne odkosy dziobowe przepływały wzdłuż burt, za 
statkiem zamieniając się w srebrzysty kilwater, ciągnący się 
daleko w morze. Grzbiety fal jaśniały matowym blaskiem, 
który za rufą lekko czerwieniał; wydawało się, że morze 
świeci. Statek płynął srebrnym szlakiem, sam zbierał srebro 
i zostawiał za sobą księżycową rzekę.
-	Przypadek to jedyna forma, poprzez którą urzeczy 
wistnia się przeznaczenie - odezwał się ktoś obok Gam. - 
Forma chyba bardziej sympatyczna, zarazem coś, czego 
jak przeznaczenia uniknąć nie sposób.
Koło Gam stał nieznajomy z Port Saidu; pamiętała, jak 
się jej przedstawił - nazywał się Sejour. Na chwilę zamilkł, 
po czym podjął:
-	Równie ważny jak możliwość trafienia jest sam traf. 
Ślepy traf działa bez żadnych intencji - każdego dotyka 
inaczej. Ale też dlatego działanie przypadku możemy łatwo 
postrzegać jak ekscytującą loterię.
-	Czy musimy o tym rozmawiać? - zauważyła cierpko 
Gam.
-	Kiedy o czymś rozmawiamy, nigdy nie mówimy 
wszystkiego; z kolei myślenie spłaszcza wiele problemów i 
czasem najlepiej dać spokój wszelkim rozważaniom. Zbyt 
jasne światło może oślepić, ale chłodny potok słów 
niejednokrotnie przywraca właściwe wymiary. Słowa mają 
to do siebie, że nigdy nie sięgają sedna spraw...
-	A myśli...?
-	Podobnie. Do tego myślenie sprawia, że gubimy 
nastroje. Prowadzi do brzydoty.
-	I smutku - rzekła Gam.
-	Podziwiamy blask morza, szum oceanu. Ale stojąc 
tutaj, próbujemy w tym lśnieniu i szumie znaleźć sens, w 
braku czegoś lepszego przypisać im jakąś symbolikę. Nie 
myśleć, za to przeżywać- oto tajemnica Orientu; często 
zresztą myślenie bywa jedynie formalnością, potem 
przekonujemy się, że jest ono tylko innym sposobem 
przeżywania. Jeśli potrafimy wpaść w niemy zachwyt na 
widok dostojnych białych lilii w cynowym wazonie, znaczy 
to zawsze więcej od spekulacji na temat istoty ich piękna. 
Emocje i wrażenia nadają życiu piętno nieskończoności. 
Zatracenie się w nich ma w sobie coś boskiego.
-	Zatracić się można tylko poprzez milczenie. Tym-
czasem pan nie szczędzi słów.
-	Mówiłem już, że słowa są nieszkodliwe.
-	Mogą jednak przeszkadzać.
-	Od dwóch tysięcy lat przywykliśmy do słów i nie da 
się ich uniknąć, jeśli chcemy cokolwiek osiągnąć... O to mi 
chodziło.
-	Co pan chciał osiągnąć...?
-	Zależało mi, by uprzedzić przypadek...
-	...który jest regułą?
-	Chętnie przeciwstawiamy się regułom...
-	Ze względu na nasze kaprysy?
-	Kierując się przeczuciem...
Gam zmierzyła wzrokiem Sejoura, który mówił dalej:
- Możliwe, że to, co powiem, panią zaskoczy: wiele 
przyczyn, w tym nasza rozmowa, skłoniło mnie do tego, by 
jednak skorzystać z okazji.
Mam pasywny stosunek do życia - ciągnął. - Kiedyś było 
inaczej. Nie zawsze dawało się stać w miejscu. Ale nie czuję 
żadnej goryczy, to także mam za sobą. Nie mam wobec 
życia żadnych wymagań, nie doznaję więc rozczarowań. 
Jestem wyłącznie obserwatorem. I w końcu doszedłem do 
najczystszej formy przeżywania: moja jaźń jest jedynie 
zwierciadłem, w którym odbijają się przeżycia. Przeżywam 
spełnienie, choć do niego nie dążę. Takim spełnieniem jest 
pani odbicie, podobnie blask morza wokół nas. Proszę 
pomyśleć: możliwe, że jestem jedynym mężczyzną w pani 
życiu, który niczego od pani nie chce.
Gam została sama na pokładzie aż do świtu, kiedy fale 
poszarzały niczym łupkowa tablica, a ich szum zamienił się 
w monotonny szmer.
Zaroiło się od Chińczyków. Obiegli nabrzeże, zanim 
jeszcze parowiec zacumował. Czekali naAnne Lane, a kiedy 
rzucono trap, tłum wziął go szturmem. Do akcji ruszyli 
marynarze, którzy odgonili intruzów.
Gam powoli schodziła ze statku. Zostawiała za sobą 
pokład, który teraz, kiedy zagłębiała się w tłum, wydawał 
jej się prawdziwą oazą spokoju i bezpieczeństwa. W 
wąskiej szczelinie pomiędzy burtą parowca a betonową keją 
bulgotało morze. Przekroczyła je niczym wody Styksu i na 
miękkich nogach, starając się zapanować nad ogarniającym 
ją paraliżującym podnieceniem, drżąc z niecierpliwości, 
pełna oczekiwań, zeszła na stały ląd w Singapurze.
Dwóch rikszarzy okładało się bambusowymi pałkami - 
bili się o pasażera. Malaje i Chińczycy otoczyli ich kołem i 
uradowani zagrzewali do walki; w pewnej chwili rozbiegli 
się z krzykiem przed bezszelestnie sunącą
w tłumie niebieską limuzyną, która zatrzymała się tuż obok 
Gam.
Z auta wyskoczył Lavalette. Poprosił o wybaczenie, że 
nie czekał na nabrzeżu. Gam nie zdołała odpowiedzieć: 
mówił dalej. Otóż zaszły pewne zmiany i okazało się, że 
jeszcze dziś musi jechać do Sajgonu. Czy jest bardzo 
zmęczona? Zawiezie ją zaraz do hotelu, gdzie na niego 
zaczeka; on w tym czasie zajrzy do kilku miejsc, gdzie ma 
sprawy do załatwienia. Zostawia jej służącego, który się o 
nią zatroszczy.
Dopiero teraz Gam dostrzegła wciśniętego w kąt Ta-
mila; uderzyło ją, że okna limuzyny są zasłonięte tak 
szczelnie, że nie da się zajrzeć do środka. Nic nie odpo-
wiedziała, uśmiechnęła się jedynie do chłopca, który w 
milczeniu patrzył na nią błyszczącymi oczami i bezgłośnie 
poruszał wargami; w ciemnej twarzy bielą jaśniały zęby.
Zgiełk ulicy w nikłym stopniu docierał do wnętrza 
samochodu. Wkrótce całkiem zamarł i zrobiło się cicho. Po 
kilku minutach auto zatrzymało się przed parkiem, w 
którym wznosił się hotel. Lavalette zamienił kilka słów z 
właścicielem i po koleżeńsku wyciągnął do Gam rękę.
- Wkrótce pani wszystko zrozumie... Za dwie godziny 
wyjeżdżamy...
Samochód z powrotem potoczył się szeroką aleją. Gam 
przez chwilę stała pogrążona w myślach; jej wzrok padł na 
Tamila, który przyglądał się jej w milczeniu. Otrząsnęła się 
z zamyślenia i nakazała chłopcu, by się zajął bagażami. 
Tamil ochoczo pobiegł spełnić polecenie. Tymczasem Gam 
w towarzystwie właściciela hotelu udała się do swego 
pokoju.
Po chwili, taszcząc walizy, zjawił się Tamil. Kiedy 
chciał odejść, Gam go zawołała. Wszedł do pokoju. Gam 
przeciągnęła dłonią po jego włosach i uniosła je, odsłaniając 
skroń. Widniała na niej blizna po całkowicie za-
m
gojonej ranie, biała na tle oliwkowej skóry. W uśmiechu 
chłopiec odsłonił zęby, oczy mu błysnęły, ostrożnie dotknął 
blizny i poważnie skinął głową. Gam zaczęła nim potrząsać, 
ciągnąc za sobą po całym pokoju; naraz wybuchła 
niepowstrzymanym śmiechem i rzuciła chłopcu klucze od 
waliz.
Wyszła z łazienki jeszcze mokra, owinięta obszernym 
płaszczem kąpielowym, z miękkim ręcznikiem frotte 
przewieszonym przez ramię. Podała go Tamilowi i po-
prosiła, by ją wytarł do sucha i natarł skórę, aż zrobi się 
czerwona; prężyła się jak kotka pod naciskiem szczupłych, 
brązowych dłoni lejących na nią olejek z naczynia o 
dziwnym kształcie i masujących ją ostrożnie koniuszkami 
palców, kreślących koła, rozkosznie ugniatających ciało.
Przebierała jeszcze w swej bieliźnie, kiedy wrócił La-
valette. Otworzył drzwi i zatrzymał się, widząc Gam na 
klęczkach, zgiętą w kabłąk nad walizką; wokół leżały 
porozrzucane jedwabne fatałaszki w najróżniejszych 
kolorach.
-	Proszę wybrać coś w kolorze ametystu - zapropo 
nował. - Pani skóra będzie pod tym przypominała wy 
polerowany brąz.
Gam właśnie znalazła coś odpowiedniego i wstała. 
Lavalette podbiegł do niej; podniósł szeleszczącą sztukę 
bielizny, pomachał nad głową biletami na statek, które 
trzymał w drugiej ręce, zawiązał je w jedwab i rzucił 
chłopcu, który, szczęśliwy jak dziecko, trzymał pakunek w 
dłoni do chwili, kiedy Lavalette krzyknął coś do niego w 
hindustani i odebrał zawiniątko.
-	Pakujemy się! - zawołał. - Wyruszać to coś najpięk 
niejszego w świecie! - Stał obok Gam i mówił do niej, 
patrząc z góry: Gam znów kucnęła nad walizką. - Dla 
kogoś, kto ma przed sobą podróż, życie jest nieustającą 
przygodą.
-	Przygodą? - zapytała Gam, unosząc głowę. - I niczym 
więcej?
-	To mało? - zaśmiał się Lavalette. - A najpiękniejsze u 
kobiety są plecy. Kiedy kobieta się schyla, jej kręgosłup 
przypomina wygięty indiański łuk; z jakim wdziękiem 
zmienia on kształt pod opinającą go skórą, jak wspaniale, 
poczynając od delikatnych kręgów szyjnych, się pręży: 
wzdłuż całej linii stopniowo tworzą się na skórze 
drobniutkie zagłębienia, w których igrają cienie, a całe plecy 
opływa światło...
Gam wśliznęła mu się pod ramię i poczuła na plecach 
delikatne ciepło męskiej dłoni. Odsunęła się, w rękach 
wciąż ściskała kawałek jedwabiu...
-	Są słowa - rzekł Lavalette - których brzmienie 
kojarzy się z podróżą i przygodą, ożywia wyobraźnię. 
Proszę tylko posłuchać: „Timbuktu" - pierwsza sylaba 
krótka, a po niej dwa razy głębokie „u"; jak to słowo ko 
łysze się w rytmie, który każe nam marzyć o bezkresnej 
przestrzeni. „Timbuktu". Albo „Hongkong"- tu znów 
mamy dwie jednakowo ważne i tak samo brzmiące syla 
by- odzywa się w nich bezmiar przeczuć i oczekiwań; 
spróbujmy wymówić je jedna po drugiej: „Timbuktu" — 
przytłumione dudnienie murzyńskiego bębna, „Hong 
kong" - dzwony w pagodzie - „Timbuktu" - „Hong - 
- kong"...
Lavalette wypuścił Gam z objęć i miękko pociągnął ją za 
sobą do okna. Przysiedli na szerokim parapecie. 
Kobaltowobłękitne niebo przypominało wydęty żagiel. Na 
jego tle zarysy ich głów były jak obietnica. Oba ciała oży-
wiał równy, spokojny oddech. Gam opuściła złożone dłonie 
na kolana i odwróciła się w stronę pokoju; jej twarz 
pogrążyła się w mroku. Za nią jaśniała niewielka po-
wierzchnia okna i wydawało się, że na zewnątrz płonie 
błękitny ogień.
Lavalette patrzył na jej niewidoczną twarz i mówił:
-	Kochamy życie ślepo i do szaleństwa, wciąż chce 
my czuć je obok siebie, przeżywać od nowa. Dlatego ko 
chamy również przygodę i podróże, intensywne dozna 
nia; bezustannie szukamy nowych wrażeń, niebezpie 
czeństw - dopiero wtedy życie dociera do nas w całej 
pełni, najsilniej odczuwamy jego urok, staje się ono czymś 
najcenniejszym... - Pozbierał bieliznę porozrzucaną po 
podłodze. - Za godzinę zaryczą syreny i statek wyjdzie 
w morze. Pośpieszmy się - wkraczamy w ametystowy 
świat niewypowiedzianych pragnień.
Tamil przyniósł stalową kasetę. Lavalette wyjął z niej 
kilka papierów, zamknął ją i oddał chłopcu; potem po-
grzebał w walizce z pończochami Gam.
-	Te będą najlepsze - powiedział. Włożył na palce 
Gam kilka pierścionków i przetarł je do połysku; 
uśmiechnął się na widok indiańskiego łańcucha z krwaw 
ników i ametystów. - Mam całą walizę powłóczystych 
japońskich jedwabi. Będzie je pani nosić wieczorami... 
O zmroku na korso w Sajgonie.
VII
-	Popołudniem w Kochinchinie słońce leje się z nieba 
jak gęsty miód - powiedział Lavalette i przesunął leżak Gam 
pod płócienny dach. - Przypomina trochę złocistą żywicę i 
czasem wydaje się, że z pomocą jakiejś tajemniczej alchemii 
zakrzepnie i uwięzi nas na zawsze, jak owady w bursztynie. 
Te godziny na morzu wokół Annamu są doprawdy 
niezwykłe.
-	Barometr spada! - krzyknął, idąc przez pokład, 
pierwszy oficer.
-	To znaczy, że w ciągu godziny zwali się na nas praw-
dziwy potop, a po następnej godzinie nie zostanie po nim 
nawet wspomnienie. Lubię tropiki za gwałtowność, spon-
taniczność, rozhukanie, szaleństwo, za to, że eksplodują, 
rozsadzają i niszczą, że nic w nich nie dzieje się powoli, nie 
musi dojrzewać, że kiedy rozpęta się burza, zaskakuje i 
powala; a wszystko to bez żadnych konsekwencji.
-	Jednak wszelki rozwój wymaga konsekwencji -
odezwała się Gam.
-	Tylko na początku. Po to, by zyskać swobodę. Okrop-
nie cierpimy pod ciśnieniem dwóch tysięcy lat kultury, tym 
najcenniejszym osiągnięciem ludzkości, jak usiłują nam 
wmówić strupieszałe autorytety wszystkich epok... A to 
tylko popiół po wygasłym ogniu ducha. Możliwe, że ów 
spopielały duch, którego resztkami wielu, strojąc poważne 
miny, się żywi, to najcenniejsze, co po tym ogniu
ii*
zostało. Ale może ważniejsze jest ciepło, które przetrwało i 
które odczuwamy, żyjąc...
-	Szkoda, że nie można spłonąć tak, by nie pozostał 
nawet popiół — rzekła Gam w zamyśleniu.
-	Nie potrafimy odrzucić gorsetu przyzwyczajeń, dzie-
dzictwa tradycji, wychowania. Nic dziwnego, że naszą skórę 
też uważamy za coś wstydliwego...
-	Skóra...- Gam westchnęła przeciągle, na wpół 
otwierając oczy. - To przecież samo życie, aksamitne i 
miękkie.
-	Nasze umysły stały się bezbarwne, zbyt obłaskawione. 
Myślenie to dziś domena mieszczucha. Wcześniej wiązało 
się z niebezpieczeństwem, było dziką rozkoszą, spoza której 
wyzierało zniszczenie. Poznanie to była namiętność, dzieło 
burzącej się krwi: unicestwiało, sprowadzało śmierć. Taki 
Empedokles uznał, że mędrzec musi ponieść konsekwencje 
swych przekonań, i rzucił się do Etny. Dziś poznanie stało 
się synekurą profesorów filozofii, którzy sprzedają swą 
wiedzę w ciągu ośmiu semestrów. Nikt już nie skacze do 
krateru, oglądamy za to niejeden skok na uniwersytecką 
katedrę. Wiedza ograbiła nas z tajemnic. Wszystko już 
wiemy... Zarazem ta wiedza śmieszy, męczy i rozleniwia. I 
zabija zdrowy instynkt życia; chyba że odezwie się jakiś 
prainstynkt.
-	Pra... pra.. - odezwała się sennie Gam. - Już w samym 
brzmieniu głoski „a" tkwi coś mistycznego.
-	Każdy konsekwentnie podąża własną drogą wiodącą 
do samotności i zagubienia. O tym się jednak nie myśli, 
pozostaje jedynie świadomość samej drogi i swych doznań. 
W ten sposób kształtuje się ego. Wszystko, w co wierzymy, 
do czego lgniemy, dzieje się poza nami i kiedy opuszcza nas 
ostatni człowiek, orientacja staje się bardzo trudna. Wtedy 
czujemy się zagubieni, tracimy cel, poczucie tożsamości, 
nawet imię - słowem wszystko poza samą drogą i upartym 
parciem naprzód. I nagle droga się kończy: przed nami 
otwiera się przepaść, nicość -
następny krok oznacza teraz śmierć. Bez wahania decy-
dujemy się na ten krok i doznajemy cudu spełnienia; 
dotychczas odgradzała nas odeń połowiczność. Sądziliśmy, 
że skaczemy w przepaść, jednakże droga prowadzi nas z 
powrotem. Decydujący krok okazuje się, być może, 
ostateczną próbą - tylko nieliczni potrafią się nań zdobyć. A 
ten cud to transcendentalne salto mortale. Skoczyliśmy w 
otchłań, tymczasem okazuje się, że ten skok wynosi nas w 
przestworza i odwraca - ruszamy z powrotem, nabieramy sił 
i hartu. Byliśmy na dnie, nic więc już nas nie może zranić. 
Sprawy, które zostawiliśmy za sobą, już nam nie zaszkodzą. 
Otarliśmy się o krańcową nicość - strata, która powaliłaby 
innych, nas nawet nie dotknie.
Ale nie to jest najważniejsze - ciągnął Lavalette - coś 
takiego oznaczałoby jedynie wyzucie z wszelkich pragnień, 
rezygnację pesymistycznego platończyka; u Schopenhauera 
już jest inaczej - dla niego świat jest czymś w rodzaju 
sklepu, który nie przynosi dochodów; przekonany o 
słuszności swego kupieckiego punktu widzenia, 
Schopenhauer neguje świat taki, jakim go postrzega. 
Najistotniejsze jednak, że konsekwencją naszych przeżyć i 
negacji jest bezwarunkowa afirmacja. W dodatku jaka! Jej 
źródłem jest prainstynkt i doznania, które powstają w 
wyniku zderzenia dwóch przeciwstawnych prądów; by ją 
osiągnąć, współdziałają z sobą instynkty, tajemnicze logos 
naszej krwi, najgłębsze, nie uświadamiane pokłady 
jestestwa. Czujemy, czym naprawdę jest życie...
Chłonąc życie - mówił Lavalette - omijamy wszelkie 
prawa i reguły, przerzucamy się nimi jak piłką; nie za-
wracamy sobie głowy większością spraw - dopuszczamy, by 
trwały w nieładzie wokół nas; żarliwie wierzymy, a zarazem 
potrafimy szydzić; stać nas na bezgraniczne poświęcenie, 
ale trzęsiemy się nad sobą; ogarniamy to, co w nas, i to, co 
poza nami... Intensywność odczuwania nam
nie przeszkadza, przeciwnie- uskrzydla. Stajemy się 
swobodniejsi: wgryzamy się w życie jak drapieżne zwie-
rzęta, igramy z nim; a ponieważ jesteśmy mu bez reszty 
oddani i kochamy je do szaleństwa, nie zatracimy się dla 
jakiegoś detalu. Chyba że on się od nas odłączy i stanie się 
nowym wszechświatem... Wtedy...
-	Wtedy... - odezwała się Gam, wstając z leżaka.
-	Wtedy może być jak z ciałami niebieskimi: kiedy 
mniejsza planeta zanadto się przybliży, większa ściąga ją ze 
słonecznej orbity i zmusza, by wokół niej krążyła, stała się 
jej księżycem... Takie są planety.
Gam oparła się na poręczy leżaka.
-	Myślę o naszych popędach - kontynuował Lavalet- 
te. - „Popęd" to niedobre słowo, którym określamy ciem 
ne, kipiące siły, które tkwią w całym naszym gatunku. 
U każdego człowieka krzyżują się one z jego własnym, 
niepowtarzalnym jestestwem. Nic bardziej pierwotnego, 
jak chwycić ten wiatr w żagle. Ale biada, jeśli ster od 
mówi posłuszeństwa, bo można pomknąć w nieznane. 
Ster wciąż nas nie słucha... ależ pani zbladła... nadal nad 
nim nie panujemy... widzi pani, że to, co mówię, jest za 
powiedzią walki... a więc ster nie słucha, ponieważ rzą 
dzi nami detal, który okazał się silniejszy niż moce tkwią 
ce w całości. Zdominowani przez ów detal przestajemy 
czuć przynależność do naszego gatunku, w związku z ko 
bietą nie doświadczamy miłości w ogóle, lecz miłość jed 
nostkową, tracimy duchową niezależność i kontakt z si 
łami otoczenia, popadamy w niewolnictwo i godzimy się, 
by nasze jestestwo związać z drugim, które zdominuje 
naszą jaźń... czemu pani tak pobladła?... właśnie w tym 
kryje się niebezpieczeństwo; miotają bowiem nami naj 
potężniejsze fale; ale tylko taka zuchwała gra wcią 
ga, jak zresztą każde ryzyko...
Niewiele wiemy o szlachetnych uczuciach naszych 
ojców - mówił. - Miłość kojarzyła się im z czymś niewzru-
szonym, oznaczała pewność i bezpieczeństwo; dla nas jest
ona podniecającą grą, rodzajem szermierki. Żyjemy wy-
łącznie sobą; dlatego uwielbiamy sensację - to nawet 
oczywiste; ale czy to zarazem nie lepsze od przeżywania na 
nowo emocji dawno zwietrzałych, nie przystających do 
naszych czasów? Upaja nas tempo, odrzucamy trwanie. 
Jesteśmy znakomicie zdyscyplinowani; dlatego przepadamy 
za giętkością, blaskiem, zabawą, nieokreślonością, 
roztańczeniem, pojęciową żonglerką, zręcznym ba-
lansowaniem nad przepaścią. Wielbimy zaskoczenie, 
głupstwa, szaleństwa, a także banał — ten ostatni jednak 
wyłącznie w wyrafinowanym opakowaniu uszczypliwej 
przewrotności. Czy to nie cudowne pozwalać sobie na 
prostactwo, na płynący z głębi serca banalny sen-
tymentalizm? A przecież my sami nie jesteśmy ani trochę 
sentymentalni: oplatające nas gęsto włókna nerwowe iskrzą, 
w całym ciele, po koniuszki palców czujemy elektryczność, 
nasze wyostrzone zmysły węszą jak sfora tropiących psów, 
są dla dochodzących z zewnątrz doznań wyśmienitym 
filtrem. Taki stan rzeczy nigdy nie prowadzi do dekadencji, 
której następstwem bywa snobistyczne zblazowanie - 
nieodmiennie odległe prainstynktom, pozbawione 
najmniejszej łączności z głębokimi pokładami jestestwa i 
dlatego szybko przemijające; nasza ryzykowna gra jest 
kwintesencją dyscypliny, nieustającym czuwaniem, wieczną 
gotowością, jesteśmy tropiącymi psami niebios, pełni 
nieziemskiej lekkości, nie obciążeni żadnym celem ani 
systemem...
Eros to dla nas nie tylko dominacja, dążymy do czegoś 
więcej - ciągnął Lavalette - nasze popędy popychają nas w 
objęcia przygody. Igramy z nimi, stawiamy je na baczność, 
mocujemy się, próbujemy drażnić jak tore-ador byka - a są 
to ciemne, podziemne moce; nie wiemy, co to spokój, 
dopadamy czegoś, puszczamy, znów niemal chwytamy, lecz 
po chwili odskakujemy; a kiedy spada na nas ciężki cios i 
wyrywa nas z miejsca, szybujemy z zapartym tchem, aż w 
ostatniej chwili omijamy nie-
bezpieczeństwo. Jeśli zaś ono nas dosięgnie, jeśli się w coś 
wplączemy, okazuje się, że ta wyrafinowana gra wciągnęła 
nas zbyt mocno, byśmy byli zdolni przetrzymać katastrofę. 
Na szczęście silny przeciwnik trafia się rzadko, a porażka 
najczęściej pomaga pozbyć się jakiejś ukrytej słabości, 
przez co staje się zwycięstwem; walka rozpoczyna się na 
nowo, tym razem na innym terenie...
Zdradzę pewien sekret: otóż działanie popędu należy 
okryć tajemnicą... Mówię to z całym spokojem i proszę nie 
patrzeć na mnie z takim przerażeniem; mówiąc o tym, chcę, 
by pani szanse były takie same... To, co ludzie w swej 
niefrasobliwości nazywają miłością, może się okazać 
niebezpieczne: coś takiego uderza gdzie popadnie, ciąży i 
sprowadza klęskę; nie pojawia się raptownie, lecz pełznie, 
bezszelestnie jak podstępna infekcja; a kiedy przeradza się 
w burzę, odnajdujemy w sobie buntujące się rejony, z 
których strony należy się obawiać uderzenia w plecy; są to 
rejony cudze, obca zaraza, manifestacja popędów: miłość... -
Wymawiając to słowo, Lavalette się roześmiał; w jego 
szelmowskim śmiechu mieszały się szyderstwo i drwina. 
Naraz się przeciągnął, trochę zaskoczony swą perorą. - Jakie 
cudowne bywają popołudnia na Morzu 
Południowochinskim. Słońce leje się jak miód i prowokuje 
do wygłaszania takich monologów; ten monolog to również 
zapowiedź walki, pełnej wdzięku, niesłychanie 
niebezpiecznej - rokokowego pojedynku na florety, w 
którym śmierć zadaje się w sposób elegancki... Ale... czy to 
rzeczywiście zapowiedź?
-	Tak, to zapowiedź... - odparła Gam, wstając z le 
żaka.
Lavalette wziął ją pod ramię i pociągnął do relingu.
-	Proszę za mną; jak twierdzi pierwszy oficer, baro 
metr spada. Nie powinno nas dziwić, że choć słońce 
i wszystko dookoła wygląda jak zawsze, słupek rtęci zwia 
stuje coś wręcz przeciwnego. Niech pani spojrzy na te
malachitowe fale pod nami, są jeszcze przezroczyste i 
błyszczące, a jednak obrzeża ich grzbietów barwią się z 
wolna na niebiesko, w zagłębieniach pojawia się kolor 
szary, jakby pod powierzchnię morza wkręcił się jakiś 
olbrzymi wąż; także horyzont zaciągnął się mgiełką, która 
gęstnieje z minuty na minutę... Niesamowita cisza... Gdzie 
się podział wiatr...? Żeby choć najdrobniejszy szelest... 
Mimo to bestia w głębi wód nie śpi, wyraźnie za czymś 
węszy, białe grzywy stają na sztorc... proszę spojrzeć, jak 
bojowo wyglądają... nadciąga ich coraz więcej, ustawiają się 
w szyku, gotują do natarcia. Są też pierwsze chmury, żółte i 
szare. Jak okiem sięgnąć, rozsypują się po całym niebie, 
przed nami, nad nami, nad naszymi plecami, jakby w 
błękicie rozwarły się jakieś wrota, które dotychczas je 
powstrzymywały; teraz oczekują wiatru, który właśnie 
zaczyna wiać... Pośpieszmy się, za chwilę nas dopadnie...
Na pokład spadły pierwsze, ciężkie krople deszczu. Gam 
poczuła na ramieniu wilgoć. Uciekając, spojrzała w górę - w 
jednej chwili z nieba lunęły potoki wody, które rozbijając 
się na pokładzie, natychmiast zamieniły się w tryskające 
fontanny; zaraz jednak zmyła je woda, płynąca rwącą, 
rozszalałą rzeką, jakby ktoś zerwał gigantyczną tamę.
Pod naporem ton wody Gam się przewróciła. Lava-lette 
chwycił ją i pociągnął do nadbudówki; z całych sił oboje 
przywarli do ściany. Jasna suknia kleiła się do ciała Gam. 
To było najprawdziwsze oberwanie chmury i wąski daszek 
nie mógł ich przed nim uchronić.
Gam wystawiła rękę: ramię zostało niemal potłuczone. 
Trzymając się jak najbliżej ściany, próbowali znaleźć 
wejście do kajut.
- Tędy - rzucił ze śmiechem Lavalette.
Zanim dotarli w suche miejsce, musieli się przedrzeć 
przez potoki deszczu. Gam, pośród wiatru, oblepiona 
przemoczoną suknią, wyglądała jak grecka bogini. Dłoń-
101
mi usiłowała rozczesać włosy, była jak ogłuszona, całkiem 
oszołomiona.
Z morza wyłoniła się delta Dong Nai. Wśród bagiennych 
wysepek porośniętych namorzynami rzeka tworzyła 
niezliczone meandry. Na brzegach, podmokłych i nieza-
mieszkanych, obok nagromadzonych przez rzekę martwych 
drzew i gałęzi, wygrzewały się w słońcu aligatory. Pokazały 
się pierwsze pola ryżowe. Stojąc po pas w wodzie, 
pracowali na nich tubylcy. W pobliżu pasł się bawół wodny, 
który właśnie podniósł łeb i porykując, odprowadzał 
wzrokiem statek.
Po trzech godzinach żeglugi parowiec wpłynął w odnogę 
rzeki Sajgon, a po następnych trzech oczom podróżnych 
ukazały się dwie ostro zarysowane wieże saj-gońskiej 
katedry.
Obok burty parowca zatrzymała się łódź, na której 
łopotała flaga rządowa. Lavalette machnął do Tamila, by 
przyniósł stalową kasetę. Służący wręczył ją jakiemuś 
blademu człowiekowi, który kilka razy zgiął się w ukłonie.
Okna były szeroko otwarte. Poranny wietrzyk lekko 
kołysał długimi zasłonami z muślinu. Powietrze w pokoju 
wypełniał zapach tamaryndowców. Słońce delikatnie złociło 
przestrzeń pomiędzy drzwiami a łóżkiem. Za oknem 
szumiał park, wśród drzew szczebiotały małe, kolorowe 
ptaszki.
Gam siedziała przed lustrem i przypatrywała się fla-
konom z pachnidłami. Nieskazitelnie szlifowane kryształy 
mieniły się w słońcu barwami rubinu i opalu. Matowe 
puzderka kryły aksamitny puder, miękko rozcierający się w 
palcach. W płaskich słoiczkach lśniły odżywcze kremy, 
obok stała miseczka z wodą o cierpkim zapachu. Na 
miedzianej tacy leżało drewno sandałowe i kadzidełka.
Promienie słoneczne odbijające się w szeroko otwar-
tych oknach padały na lustro i rozpraszały się na blacie 
niskiej toaletki, przed którą Gam, jak Japonka, przykucnęła 
na poduszce. Wewnątrz rubinowego flakonu igrał 
purpurowy płomyk, którego refleks zajaśniał bladą plamką 
na toaletce. Złociste promyki migotały na opalizującej 
powierzchni wody, regularny, pionowy pasek słońca pojawił 
się na porcelanowych słoiczkach, na wypolerowanych 
krzywiznach miedzianych naczyń wykwitło ostre, zuchwałe 
światło. Wszystko to odbijało się w złudnych głębiach 
lustrzanej tafli i wyglądało jeszcze piękniej, kontrastując z 
matowym tłem koloru macicy perłowej.
Gra światła i kolorów całkowicie pochłonęła uwagę 
Gam: ulotna harmonia życia okrytego ciszą wywierała 
szczególne wrażenie. Gam rozkoszowała się tymi drobnymi 
zdarzeniami i zdawała sobie sprawę, jak mocno mogą 
oddziaływać na psychikę. Nie były skażone żadnymi 
pragnieniami, nie miały woli, wymykały się regułom 
rządzącym przyczyną i skutkiem. Zaskakujące jak 
nieoczekiwany podarunek, nieodmiennie budziły zdumie-
nie. Często się wydawało, że są odblaskiem czystego pięk-
na, tak trudno było dociec powodów ich istnienia. To roz-
proszone światło wokół lustra było niemal cudem i wręcz 
dotykało wrażliwego serca. Concertino ożywianych słoń-
cem barw brzmiało jak nierealna, pozaziemska muzyka... 
Czy jakiś malarz potrafiłby pędzlem wyczarować te 
lustrzane odbicia...? Dochodzący z parku zapach tama-
ryndowców był jednym wielkim pochlebstwem. Do pokoju 
wpadł maleńki komar i teraz odpoczywał na dłoni Gam - 
owad o kruchych skrzydełkach utkanych z przezroczystego 
blasku i o wysokich, pogiętych kończynach, cienkich jak 
pajęcza nić - ucieleśnienie dekadencji zwiewnych sylfid 
ufnie siedzące na jasnym, niepokojąco drżącym, 
tajemniczym gruncie, który się wolno poruszał i którego 
zwroty były dlań czymś wcześniej nie znanym.
Sylfida na mojej dłoni, pomyślała podekscytowana
Gam. Skrzydełka ma jak najlżejsze tchnienie, mogą się one 
jednak poruszać tak szybko, że - choć w takiej chwili 
srebrzą się całkiem niewidoczne - napełniają brzęczeniem 
cały pokój. Oczy tego owada to jedynie maleńki punkcik, 
poprzecinany jednak misterną siateczką światłoczułego 
unerwienia; choć jego odnóża są cienkie jak nici, 
precyzyjnie utrzymują cały odwłok pionowo na szkle. 
Zaiste, przemyślna budowa tego trzymilimetrowego or-
ganizmu może zdumiewać: na obszarze nie większym niż 
półtora centymetra mieści się wszystko, czego potrzeba, by 
owad żył i oddychał tak samo jak ja... Zycie jest jak 
gospodyni, kobieta o rozłożystych biodrach, która robi 
zapasy na zimę, gotuje owoce i zamyka je hermetycznie w 
szklanych słojach... Wszyscy wyrośliśmy na tym samym 
drzewie; teraz, jak te owoce, jesteśmy zamknięci w naszych 
szklanych domach, możemy na siebie patrzeć przez 
przezroczyste ściany, nigdy jednak się już nie spotkamy: z 
jednych zrobiono papkowaty mus, inni zostali pocięci, 
wydrążeni lub wydrylowani, są wreszcie i tacy, których w 
całości wrzucono pod prasę — ci czują się najbardziej 
poszkodowani...
Gam widziała w lustrze swoją zatroskaną twarz. Splotła 
dłonie, podniosła je do oczu i spojrzała na świat przez 
szparki między palcami. Wyglądało to dość komicznie. 
Roześmiała się. Trochę zmieszana spojrzała na komara: 
owad jeszcze nie odleciał. Leciutko, z boku dmuchnęła na 
dłoń. Komar natychmiast odwrócił się w stronę, skąd 
dochodził ciepły powiew, poruszył skrzydełkami. Widzę, że 
lubisz ciepło, pomyślała Gam i odsunęła rękę od twarzy. 
Ściągnęła usta i znów ostrożnie dmuchnęła na rękę; tym 
razem podmuch był chłodny. Nitkowate nóżki nerwowo 
zatrzepotały, owad wyraźnie się zaniepokoił i odleciał.
Gam, zamyślona, przez chwilę go obserwowała. Wszyst-
ko, co żyje, wywołuje podziw, ekscytuje. Słowa są bezsilne, 
najlepiej milczeć. Ile piękna jest w drobiazgach, któ-
re nazywamy detalami. Czy można o kimś powiedzieć, że 
żyje naprawdę, jeśli te sprawy nie poruszają go do głębi? 
Nie potrafi naraz w gąszczu krzyżujących się myśli i 
pragnień znaleźć miejsca na spokojną kontemplację, nie 
widzi, jak nagle ustaje gonitwa myśli i niespodziewanie, w 
jakimś wolnym miejscu, pojawia się najprawdziwszy cud: 
promień opalizujący w kolorowym szkle, niesamowity 
pająk snujący o poranku misterną nić, zielonozło-cisty 
chitynowy pancerz chrząszcza.
Same w sobie zwierzęta i przedmioty są dobre, spokojne. 
Weźmy dla przykładu kota albo koc leżący na łóżku: kot 
jest miękki i puszysty, koc także. I zdawałoby się, że można 
je z sobą zamienić. Teraz koc będzie kotem i na odwrót; 
miękkość pozostanie ich wspólnym atrybutem. Dlaczego 
myślimy za pomocą głowy? Może byłoby słuszniej, gdyby 
tę funkcję przejęła nasza skóra?
Ile radości dostarczałby nam śmiech. Nie śmiejemy się, 
bo nie dostrzegamy tego, co zabawne - wciąż nam to gdzieś 
umyka. Czy nie lepiej rozkoszować się krągłością kryształu, 
który ściskamy w dłoni, wyczuwać jego kształt i miły chłód, 
zamiast zgłębiać mądrości wbijane nam od stuleci przez 
uczone głowy?
Te drobiazgi bywają wspaniałe, są przejrzyste i jed-
noznaczne; nie zawsze to samo da się powiedzieć o spra-
wach większych... Ale trzeba im poświęcić wiele uwagi... I 
trudno znaleźć coś, co byłoby tego warte w równym 
stopniu... Nie obejmiemy większych spraw, nie ulegając 
wciąż na nowo urokowi drobiazgów... Zycie jest jednym 
wielkim odczuwaniem... Zawsze i wszędzie...
Jakby miała złożyć ofiarę jakiemuś bóstwu, Gam pod-
niosła z blatu flakoniki z pachnidłami. Barwione wody 
chłodziły skórę. Kremy nadały jej sprężystość i miękkość, 
puder - matowy blask. Delikatny jedwab osłonił ciało ko-
biety, na zgrabne, długie nogi Gam wciągnęła cienkie, 
idealnie przylegające pończochy... Ramiona wyciągnęła w 
stronę okna, z którego dobiegał coraz mocniejszy za-
pach... Jak młody wydawał się świat... Młody jak ona 
sama...
Minęła północ, kiedy pojechali do willi pewnego mie-
szańca. Właściciel, w połowie Chińczyk, był synem an-
gielskiego oficera. O jego orientalnym pochodzeniu świad-
czyły jedynie skośne oczy. Był wysoki, poruszał się z dys-
tynkcją. Dopiero później Gam zauważyła, że jedna ręka 
mieszańca jest krótsza, a skórę szpecą czarne cętki - ślady 
prochu. Wśród kobiet uczestniczących w przyjęciu Gam 
miała najjaśniejszą skórę.
Gości obsługiwały Annamitki. Roznosiły wodę sodową i 
napoje z lodem w dużych szklanicach, do których potem 
dolewano szampana. Gam podziwiała drobną kość tych 
kobiet, a także wąskie stopy, niemal nagie w podeszwach 
podtrzymywanych paskiem. Potem cierpliwie słuchała 
potoku słów, którym zalał ją jakiś Anglik.
W jednym z większych pomieszczeń goście zasiedli do 
gry. Stół był bardzo niski, gracze leżeli bądź siedzieli w 
kucki na płaskich matach. Gospodarz trzymał bank. 
Lavalette kilka razy obstawił i przegrał. Potem na dobre 
ulokował się za stołem, ale wciąż przegrywał. Gam 
przyglądała się grze. Lavalette odwrócił się do niej. 
Uśmiechnęła się i wyszła do sąsiedniego pomieszczenia. 
Inni goście stojący wokół stołu zrobili to samo. Po paru 
minutach pozostało zaledwie kilku graczy. Teraz stawki 
gwałtownie poszły w górę.
Z kamiennym obliczem Chińczyk usiadł naprzeciw 
Lavalette'a. Kiedy brał kolejne karty i je odsłaniał, nie 
drgnął mu na twarzy żaden mięsień. Dość szybko przegrał 
trzy wysoko obstawione partie. Obojętnie dorzucił 
banknoty. W następnych minutach przegrał drugie tyle. 
Lavalette przerwał grę i zapytał, czy nie powinni ustalić 
stawki maksymalnej.
- Po co? - zapytał Chińczyk i skinął na usługujące 
kobiety. Przyniosły napoje oraz sardynki z cebulą i czer-
wonym pieprzem.
Lavalette przejął bank. Choć czuł, że gra go wciąga, 
uspokoił się i wygodnie rozsiadł. Po półgodzinie trzeciemu 
z graczy pozostały już tylko bilety wizytowe, na których 
wpisywał tracone sumy. Kiedy Chińczyk jak szaleniec 
windował stawkę, twarz przegrywającego się wydłużyła: 
bardzo dużo stracił i musiał dopisać na wizytówce pokaźną 
sumę. Podliczając straty, śmiertelnie zbladł, ołówek wypadł 
mu z ręki. Lavalette go obserwował.
-	Karty były źle potasowane. Zauważyłem to dopie 
ro teraz. Dziewięć ostatnich rozgrywek trzeba unieważ 
nić - powiedział, zanim Chińczyk zdążył się odezwać, po 
czym oddał szaremu na twarzy graczowi wszystkie wi 
zytówki. Nie podnosząc wzroku, zaczął na nowo tasować 
karty, zaraz jednak przestał. - Zróbmy przerwę, chciał 
bym zapalić opium.
Grający wstali. Kiedy przeszli do drugiego pomiesz-
czenia, trzeci z graczy się pożegnał. Lavalette czuł, że 
drżąca dłoń, którą ściska, jest wilgotna od potu.
-	Spodziewam się, że nie odmówią mi panowie pra 
wa do rewanżu - wygłosił konwencjonalną formułkę i się 
ukłonił.
Gam czekała na tarasie.
-	Proszę jechać do hotelu - rzekł do niej Lavalette. -Gra 
idzie mi doskonale i jeszcze nie powinienem stąd 
wychodzić. Chłopiec będzie pani towarzyszył. Może jeszcze 
się zobaczymy...
-	Właśnie miałam zamiar wyjść - mówiła Gam. -
Chciałam jeszcze tylko uciąć kilka gałązek tamaryndow-ca i 
zabrać je z sobą. Mam nadzieję, że uda się panu zachować 
dobrą passę...
-	Kiedy się panuje nad grą, powinno się udać.
-	Czy to jeszcze gra, czy już tylko wyrównywanie ra-
chunku...?
-	Rzecz nie polega na wysokości stawki, lecz na na-
pięciu, które wiąże się z grą... Tu i teraz... Potem o wszyst-
kim zapominamy...
-	Zapominamy... - powtórzyła jak echo Gam. 
Zbliżył się mieszaniec.
-	Ma pan urodziwą służbę - odezwała się do niego 
Gam. - W dodatku u jednej z dziewcząt zauważyłam 
niebieskie oczy. To osobliwość przy takiej ciemnej kar 
nacji... - Podała mu rękę. - Jutro będę grała w polo...
Lavalette chciał ją odprowadzić. Powstrzymała go.
-	Chciałabym sama zejść po tych schodach... Nagle 
mi przyszło do głowy... Przeskakiwanie stopni czasem 
mnie bardzo bawi...
Na dole spojrzała przez ramię i się roześmiała; w głę-
bokim dekolcie wyraźnie zarysowała się jej smukła szyja i 
gibkie plecy...
Lavalette w milczeniu położył się na plecionej macie. 
Chińczyk leżał naprzeciwko; ze srebrnego pudełka wyjął 
porcję opium, przytrzymał ją nad płomieniem, a kiedy 
zaczęła puszczać złocistobrązowy sok, wcisnął ją głęboko w 
fajkę.
Czarny dym zawisł pod stropem. Dobroczynny narkotyk 
przenikał do krwi, pobudzał fantazję, wyobraźnię, sprawiał, 
że świat nabierał kolorów i kusił przygodą. Bezszelestnie 
otworzyły się drzwi i do pomieszczenia wśliznęła się jedna 
z dziewcząt. Stanęła pod ścianą. La-valette się odsunął. 
Chińczyk odprawił dziewczynę skinieniem dłoni; bez słowa 
natychmiast wyszła.
-	Dlaczego kazał jej pan wyjść? - zapytał Lavalette.
-	Zdawało mi się, że nie ma pan na nią ochoty...
-	Chwilowo nie... 
Chińczyk uniósł powieki.
-	Proszę wybaczyć, nie wiedziałem. Nie mogę jej jed-
nak zawołać z powrotem. Nie wypada.
-	Oczywiście, że nie - odparł chłodno Lavalette i pod-
niósł rękę. - Wracajmy do gry...
Przy stole zastali kilku nowych graczy. Goście nie 
żałowali sobie alkoholu. Lavalette zażądał czegoś moc-
-1 OO
niejszego. Kontynuowano grę. Bank trzymał jakiś Anglik.
Lavalette przestał uważać na karty. Ogarniał go dziwny, 
awanturniczy nastrój. Poddał mu się, próbując rozpoznać 
najróżniejsze odcienie miotających nim namiętności... 
Powoli budziło się w nim nieprzeparte pragnienie, by wstać 
i dać upust wzburzeniu.
W tym momencie sporo przegrał. Zrobił się przez to 
uważny, skoncentrował się na grze i całą siłą woli usiłował 
skupić rozsadzające go emocje i wykorzystać je w jednym 
tylko kierunku: miały pomóc potęgowaniu napięcia i 
zarazem chłodnej kalkulacji towarzyszącym grze. Im więcej 
przegrywał, tym wyżej obstawiał.
Jeden z graczy, zupełnie pijany, osunął się na podłogę. 
Pozostali usiedli bliżej siebie i zaczęli grać w ostrym 
tempie. Jedna po drugiej padały odzywki. Lavalette po-
chylony nad kartami tęgo pił. Znów przegrał. Potem kilka 
razy wygrał, co jednak nie miało większego znaczenia. 
Chińczyk przejął bank i siadł naprzeciw Lavalette'a, który 
nadal przegrywał. Gra zamieniła się w pojedynek między 
nimi. Pozostali partnerzy się wycofali.
Chińczyk wygrywał. Przed nim piętrzyły się banknoty. 
Lavalette wypisywał weksle i nimi obstawiał - każdy 
następny opiewał na coraz to wyższą sumę. Przegrał 
wszystko. Trawiony jakąś gorączką wypisywał na blan-
kietach niewyobrażalnie wysokie kwoty. Krótka chwila, w 
której wszystko się decyduje, dzieląca podniesienie i od-
krycie karty, dostarczała mu tak szalonych emocji, że re-
zultat stawał się wobec nich nieistotny, wręcz bez znaczenia 
- samo napięcie oszałamiało.
W końcu Chińczyk rzucił karty na stół.
-	Nie możemy tak grać bez końca. Stawiam pięć razy 
tyle, ile jest w banku - zgarnął wszystkie banknoty i weksle, 
podniósł je i cisnął na stół - i chcę zagrać o tę kobietę... 
Chyba się pan zgadza...?
-	Tak - odparł Lavalette.
10Q
Chińczyk rozdał karty. Lavalette przegrał. Obaj zerwali 
się z miejsc. Jednym ruchem ręki Lavalette zmiótł ze stołu 
pieniądze i papiery, które z furkotem opadły na leżących 
pokotem pijanych graczy. Opróżniony blat stołu zalśnił, 
robił wrażenie czegoś odświętnego, uroczystego. Lavalette 
rozdał karty... I znowu przegrał.
Niezwykła stawka tej gry sprawiła, że napięcie sięgało 
zenitu. Chwilami obaj zapominali nawet, o co grają. Rzucali 
się na karty z takim impetem, jakby chodziło o życie. 
Chińczyk przyciskał je do siebie, na jego dotychczas 
nieruchomej twarzy pojawiły się głębokie bruzdy, usta się 
zacisnęły, powieki zapadły, co chwila zgarniał karty do 
siebie, szepcząc przy tym: „Aha... aha... aha..."
Lavalette śmiał się groźnie, iskrzyły mu oczy, z tu-
balnym śmiechem przybijał kartami w blat, krzyczał: „Tak! 
Tak...!" W końcu przegrał po raz czwarty. Chińczyk 
pozbierał karty, zbliżała się ostatnia, rozstrzygająca 
rozgrywka.
Zaczął tasować karty szybkimi, gwałtownymi ruchami, 
potem coraz wolniej - i w końcu je rozdał. Twarz Lavalette'a 
stężała, w jego wzroku malowała się bezgraniczna 
nienawiść. Kiedy chwytał karty, ręce mu się trzęsły; naraz 
zbladł, zamilkł i położył kartę na stole - była dobra; wyszedł 
po raz drugi - całe pomieszczenie wypełniło uporczywe 
dudnienie, pośród którego liczyło się tylko jedno: czarna 
powierzchnia stołu i dwie połyskujące, naelektryzowane 
karty, od których w gęstniejącym powietrzu strzelały iskry. 
Lavalette podparł rękami głowę, do skroni przycisnął 
zaciśniętą pięść; cały czas dyszał, groził, sapał, krzyczał... 
Już tylko wachlarz szarych kart i palce sięgające po nie jak 
szpony, podnoszące je, wkładające pomiędzy pozostałe; 
znów szperanie, wyszarpy-wanie kolejnej karty, 
wyciąganie, wyjście - i naraz na stole zjawiła się oślepiająca 
biel, a na niej czarny sztylet... Trzecia karta... Dudnienie 
ustało... As pik...
Lavalette przegrał.
1 QA
Chińczyk znów zapadł się w sobie, jego twarz posza-
rzała. Lavalette mu się przyglądał. Spojrzał na stół. Przy-
pomniał sobie, o co grali.
-	Ach, tak - powiedział spokojnie. - W godzinę po 
staram się wszystko załatwić.
Mrok rozjaśniały jedynie wątłe płomyki świec; Gam 
szczególnie lubiła takie światło. Owinęła się na sposób 
malajski sarongiem i opadła na otomanę. Tamil upinał nad 
jej łóżkiem moskitierę. Zawołała go i poprosiła, by stanął 
obok świec - chciała zobaczyć odbicie światła na jego 
ciemnej skórze. Poprosiła też, żeby mówił do niej w 
ojczystym języku. Powtarzała niektóre słowa, a kiedy jej się 
udawało, co chłopiec z powagą potwierdzał: Very nice, all 
right... śmiała się jak uczniak.
Potem mocniej obciągnęła biodra sarongiem; wyobrażała 
sobie, że ma brunatną skórę i mieszka w malajskiej chacie...
Wszedł Lavalette; zgiął się w niedbałym ukłonie, szu-
kając ręki Gam.
-	Prędko pan wrócił - odezwała się.
-	W samą porę. - Lavalette bawił się gałązką tama-
ryndowca. - Ma pani rację, ten zapach oszałamia. Nie 
powinna pani jednak trzymać tych gałązek w sypialni: 
pachną zbyt silnie i mogą sprowadzić niemiłe sny...
-	Jaki pan troskliwy...
-	Ale nie dlatego tu jestem. Gra u Collina była abso-
lutnie niezwykła. Wszystko przegrałem i w końcu byłem 
zmuszony zagrać o panią. Collin wygrał. Jutro zagra z nim 
pani w polo...
Gam wstała. Nie odezwała się.
-	Z całą pewnością jutro będzie pani z nim grała w po-
lo...
-	Może zechce mi pan... - Gam urwała. - Może mi pan 
powie, jak do tego doszło?
-	Nie było w tym nic romantycznego, czysta logika.
i3i
Najpierw traciłem pieniądze, potem weksle, stawki szły w 
górę...
-	Chciałabym wiedzieć, kto wpadł na taki pomysł...
-	To bez znaczenia. Ale chyba Collin... 
Gam odetchnęła. Naraz krzyknęła:
-	Pan nie będzie...! - Przerwała i podeszła do Lava- 
lette'a tak blisko, że poczuł bijące od niej ciepło. - Mogę 
panu powiedzieć, w jakim celu nacięłam tych gałązek... - 
Mocno trzymając osuwający się z bioder sarong, patrzy 
ła na Lavalette'a, jakby chciała go przewiercić wzrokiem. 
Odwróciła się, stanęła we framudze okna, chwilę się za 
stanawiała... - Pan będzie... - Pobiegła do swych waliz, 
jedną z nich wyciągnęła, wyjęła z niej paczkę, wepchnę 
ła w rękę Lavalette'a i zacisnęła na niej jego pałce. - 
Tutaj... jeszcze... ma... pan... pieniądze!- wykrzyczała.
Lavalette wbił wzrok w ziemię. Pieniądze omal nie 
wypadły mu z ręki. Wzruszył ramionami. Naraz schował 
paczkę.
-	Mogę więc dalej grać! — zawołał radośnie i wybiegł 
z pokoju.
Coś z szelestem opadło na podłogę. Z rąk Gam wyśliznął 
się sarong. Trzymała go mocno, trochę się więc wystraszyła. 
Zamarła w tej pozycji: lekko pochylona, z wysuniętą stopą i 
uniesioną głową, jakby czegoś nasłuchiwała, jedną ręką 
podpierając przegub drugiej, którą ściskała jedwab poniżej 
piersi; na jej wygiętą szyję, znieruchomiałą w pozycji, która 
wyrażała pokorę, padał blask świec. Na podłodze leżały 
kwitnące gałązki. Po chwili ciało Gam ożyło i zaczęła 
chodzić po pokoju. Ciągnęła za sobą brokatowy tren 
ocierający się o kwiaty tamaryndo wca.
Była w dziwnym nastroju: z jednej strony odczuwała 
wzburzenie, z drugiej ogarniał ją jakiś mrok. Prawie wcale 
nie zastanawiała się nad sensem kilku słów, które usłyszała 
od Lavalette'a: były niczym w porównaniu z tą
1 OO
wprawiającą w osłupienie historią. Przez cały czas świetnie 
zdawała sobie sprawę z bezczelności, a nawet śmieszności 
żądania Lavalette'a. Ale nie o to chodziło - całe zajście 
dobitnie świadczyło o tym, jak Lavalette ją traktuje.
I wystarczało już to, że nękają ją podobne myśli. Być 
może jutro Lavalette dostrzeże absurdalność swych rosz-
czeń, na razie jednak nie mogła pogodzić się z tym, że 
uważał je za oczywiste i w tamtej godzinie wzburzenia były 
dla niego najzupełniej normalne. Możliwe, że był to 
początek walki... Gam w to nie wierzyła i nie chciała 
niczego na ten temat wiedzieć; miała wrażenie, że została 
pobita; odczuwała też przerażenie, choć nie znajdowała po 
temu dostatecznych powodów. Jednego była pewna: 
Lavalette był człowiekiem wolnym i nic go nie wiązało. 
Jego wolność miała w sobie coś władczego: ulegając 
kaprysowi, potrafił ją odsunąć. Tkwiło w nim mistyczne ego 
o ogromnej sile, wytrącające oręż z ręki...
Gam, która cały czas chodziła po pokoju, nagle się 
zatrzymała. W każdej chwili znowu mógł się zjawić La-
valette. Przypomniała sobie, że dała mu pieniądze. Wie-
działa, że dopóki on nie wróci, nie może być niczego pew-
na. Wszędzie wyczuwała jego obecność... wydawało się, że 
duch Lavalette'a krąży po pokoju... Gam była gotowa mu 
ulec... Przeszła prawdziwą ewolucję, do której nie 
dorastała... Ewolucję związaną z najgłębszymi pokładami 
jestestwa... tymi, które są skrajnie egoistyczne... Teraz 
wiedziała, że stała się wobec nich bezsilna, a jej kapitulacja 
to jedyny oczywisty dowód świadczący o działaniu prawa 
rządzącego naturą kobiety. Prawa, które każe jej ulec 
zwycięzcy, nakazuje bez walki otworzyć wszystkie bramy i 
dopóki on jest panem i władcą, całkowicie mu się 
podporządkować...
Była roztrzęsiona. Głęboki niepokój usunął w cień 
wszelkie inne obawy, zepchnął na margines odwieczną
tajemnicę cielesnego zbliżenia; jakiś wewnętrzny żar gnał ją 
przed siebie, nie było chwili do stracenia... W pośpiechu 
zaczęła się pakować, bez zastanowienia, nie dbając o 
porządek, wrzucała do walizki wszystko, co miała pod ręką. 
Nagle się wyprostowała, uniosła głowę, nasłuchiwała...
Noc była cicha, sprawiała wrażenie całkowicie odgro-
dzonej od niedalekiej przeszłości, z niczym nie powiąza-
nej... Z palarni opium przez chwilę dobiegał stłumiony 
gwar. Za oknem krzyczał jakiś ptak... Gam oparła głowę na 
podniesionym wieku walizki i długo siedziała w tej 
pozycji... Była zmęczona.
Za drzwiami rozległy się lekkie kroki. Przyszedł La-
valette. Ostrożnie zamknął drzwi na klucz.
- Pełne zaskoczenie. Pani pieniądze przyniosły mi 
szczęście, odmieniły grę. Z kartami często tak bywa. I jak tu 
nie być przesądym. Od pierwszego rozdania miałem 
nadzwyczajną passę. Rzadki przypadek: jedenaście razy z 
rzędu zgarniałem maksimum, jedenaście rozdań bez 
najmniejszej straty... Czyste szaleństwo... Odegrałem 
wszystko, także panią. Oddaję pieniądze, proszę je wziąć z 
powrotem... - Włożył pakiet do otwartej walizy i włączył 
wentylator. - Noc jest gorąca i parna. Na szczęście od gór 
zaczyna wiać i niebawem zrobi się chłodniej. Proszę 
zostawić otwarte okna i jeszcze przez godzinę nie wyłączać 
wentylatora. - Obszedł walizę dookoła i stanął naprzeciw 
Gam.- Widzę, że pani przeszkodziłem... Jest pani zajęta... 
Życzę dobrej nocy.
Gam nie odpowiedziała. Machinalnie odłożyła pieniądze. 
Usiadła między walizami i wpadła w zadumę. La-valette 
zaskoczył ją przy pakowaniu i zupełnie tego nie zauważył.
Zawisło nad nią coś nieodwracalnego-jakaś chmura, 
ręka, może obręcz. To coś się burzyło, było coraz bliżej, 
pożerało wszystko po drodze, niczego obok siebie nie
tolerowało... Gam opierała się z całych sił, czuła się jednak 
zbyt słaba; chciała stawić czoło niebezpieczeństwu i je 
oswoić, potrzebowała jednak czasu. Postanowiła zatem, że 
zejdzie mu z drogi, schroni się gdzieś i przeczeka, ucieknie z 
niebezpiecznej strefy, w której grozi jej okaleczenie i 
unicestwienie, gdzie jej opór słabnie, a ciemne moce 
triumfują...
Spakowała walizy do końca, pozamykała je i zasięgnęła 
informacji o najbliższych połączeniach kolejowych. Nocny 
ekspres odchodził za godzinę. Zamówiła bilety i w 
pośpiechu, zadyszana, zbiegła na dół.
W hallu panował półmrok. Krążyli po nim ubrani na 
biało boye. Przy stoliku nad szklaneczką whisky siedział 
jakiś mężczyzna. Zaczerwienionymi oczami patrzył na Gam. 
Kiedy mijała park, przemknęło jej przez myśl, że po prostu 
ucieka... Więcej już się jednak nie zastanawiała.
Odprawiła rikszę. Chciała się przejść, słyszeć mocny, 
rytmiczny stukot swych kroków, czuć ruchy ciała i rąk.
Rozluźniła się, zaczęła spokojnie myśleć. Ale nieznośna 
obręcz wciąż uciskała jej głowę, kotłowały się w niej 
mroczne przeczucia, znalazła się w matni, z której nie było 
wyjścia, wszędzie trafiała na stalową zaporę...
Pociąg wtoczył się do hali. Gam starała się czymś zająć. 
Kiedy ekspres ruszył, opuściła szybę w swym przedziale. 
Otuliła ją ciepła, bezkresna, podzwrotnikowa noc.
VIII
-	Dodam - mówił Sejour - że pani postępowanie na-
leżałoby uznać za rezygnację. Byłaby to jednak ocena 
jednostronna, wolę zatem je rozpatrywać raczej jako próbę 
estetycznego oglądu świata. To po prostu obraz jaźni nie 
skażonej prymitywnymi pragnieniami. Dlatego jest piękny i 
na tyle obiektywny, na ile to możliwe z wizją świata będącą 
jedynie projekcją naszych zdolności poznawczych. Ogląd 
subiektywny jest nieszczęściem naszej egzystencji. Zaciera 
prawdę; poprzez spokój osiągamy zawsze więcej niż dzięki 
agresji - tak mówi mędrzec Lao-cy. Świat możemy poznać, 
nie otwierając drzwi; im dalej się zapuszczamy, tym 
poznanie staje się mizer-niejsze.
-	Czy jednak przez to się nie ograniczamy?
-	Wręcz przeciwnie. Do kogoś, kto wyrzekł się posia-
dania, należy cały świat. Patrzę na panią: stoi pani teraz 
obok sampana, młoda i szczupła, wiatr czesze pani włosy, 
które chwilami opadają na czoło, podziwiam połysk 
jedwabiu opinającego pani ciało - ramiona i biodra -uderza 
mnie smukłość rysujących się pod nim nóg, na tle jasnego 
horyzontu widzę zarys kształtnych piersi, zachwycam się 
śmiałą i zarazem wyrafinowaną linią biegnącą od nasady 
nosa ku policzkom - najwyraźniej-szą, gdy wyciągając 
szyję, patrzy pani tak, jakby miała przeniknąć bezkres 
morza. Gdyby tylko pani wiedziała,
1 OC
jak wspaniale wygląda pani głowa na tle tego muru i jak 
błękit morza podkreśla smukłość sylwetki... Wszystko to 
składa się na urzekający obraz żywego człowieka i, zaraz za 
nim, obraz dwóch najbardziej poruszających tworów natury: 
nieba i morza. To prawdziwa symfonia życia, przejaw jego 
najszlachetniejszych form...
Czy gdybym pani pożądał, widziałbym to tak samo? -
ciągnął. - Dręczące nas pragnienia zacierają czystość 
podobnych przeżyć tak samo, jak wiatr mąci lustro wody...
Gam wskoczyła do łodzi.
- A teraz trochę popatrzmy - powiedziała i przechyliła się 
przez burtę.
Pod wodą rozpościerał się bajkowy świat ogrodów 
koralowych. Morze było przejrzyste jak kryształ, rozedrgana 
toń połyskiwała tysiącami świetlistych plam, które, jasne na 
powierzchni, bliżej dna barwiły się sinym błękitem. Łódź 
przepływała nad kolonią korali. Co chwila podwodne 
gałęzie szorowały o dno.
Pośród wzgórz wznoszących się na białym piasku, 
wzdłuż dzielących je dolin, rozciągał się lśniący, milczący 
świat - zadziwiający groteskowością kształtów, plątaniną 
rozgałęzień, porośnięty najprawdziwszymi drzewami i 
krzewami we wszystkich odcieniach czerwieni i lazuru. Na 
tych niezwykłych drzewach poruszały się kołysane ruchem 
fal strzępiaste płatki ukwiałów, wężowato pogięte, kolczaste 
stwory, o których trudno powiedzieć, czy należą do świata 
roślin, czy też, swobodnie krążąc w wodzie, są już 
zwierzętami. Płynąc, raz po raz groźnie otwierały swe 
paszczęki.
Po białym dnie pełzały ultramarynowe Ophiuridea, 
wokół nich poukładały się brązowe i czerwone rozgwiazdy, 
leniwie wiły się strzykwy podobne do długich szarych glist, 
z boku było widać kraby przesuwające kolorowe muszle, 
ponad tym wszystkim, jak barwne, skrzące się obłoki, 
unosiły się ławice małych, turkusowych i kar-
minowych rybek; pod ich lśniącą łuską odznaczały się 
jasnoliliowe żyłki naczyń krwionośnych- wyglądało to tak, 
jakby ktoś wysypał do wody tysiące szlachetnych kamieni.
Sampan wolno sunął przed siebie. Ciemnoskóra załoga 
pochwyciła młodego rekina i trzy szarozielone, ogromne 
langusty, które trzepocząc się, wpadły do łodzi. Gam 
wypuściła je na wolność.
-	Przybyła pani do mnie gnana niepokojem, burzą 
namiętności, o której nic nie wiem - mówił Sejour. - Nigdy 
jednak o to nie zapytam. Teraz jest pani u mnie, ale całą 
sobą tkwi gdzie indziej; dlatego te dni, zanim pani znów 
ruszy w drogę, powinny się okazać dla pani ważnym 
doświadczeniem, podobnie jak dla mnie. Nazwałbym je 
kontemplacją lustrzanego odbicia jaźni. Jaźni bezre-
fleksyjnej, wyzutej z pragnień... Coś jak fatamorgana 
łagodząca pani niepokój o przyszłość. Ten obraz z czasem 
wtopi się w rzeczywistość i coraz bardziej będzie się pani do 
niego zbliżała.
-	Nigdy - odrzekła Gam.
-	Nigdy nie należy się zarzekać... - Sejour spojrzał na 
Gam. Płakała. Odwrócił się, udając, że tego nie zauważył.
-	Proszę się nie krępować - odezwała się - może pan 
spokojnie na mnie patrzeć. To nie są tak całkiem moje łzy. 
Tak czasem bywa: jeśli zobaczę coś takiego jak ten 
podwodny świat lub sądzę, że ocieram się o istotę życia, 
otwierają się we mnie jakieś drzwi. Wzburzona albo za-
myślona nastawiam uszu i wtedy, z czego nie zdaję sobie 
sprawy, zupełnie bez powodu, pojawiają się łzy... I zdarza 
się, że potem czuję się tak samo jak pan... Jestem 
szczęśliwa... A teraz wpłyńmy w kipiel przed tą ostrą białą 
skałą, która dzieli nas od atoli.
Wczesnym rankiem, o szóstej, Gam owinęła biodra 
batikowym sarongiem, narzuciła jawajski, przetykany
srebrem kaftanik i wybiegła z pokoju. Skierowała się w 
stronę domku kąpielowego. W nocy padało, ziemia była już 
jednak całkiem sucha. Gam weszła do kabiny i zaczęła się 
polewać wodą, którą nabierała pojemnym czerpakiem. 
Czuła, jak ożywcze strugi obmywają jej ramiona, spływają 
po całym ciele i z pluskiem wpadają do dużej miednicy, 
wprost na nagie stopy. Odświeżona wróciła na taras, na 
śniadanie z obowiązkową grzanką. Obsługa, miejscowi 
chłopcy, roznosiła herbatę, stawiając naczynia na szerokich 
poręczach wygodnych krzeseł. Naraz uderzyło Gam, że 
jeden z chłopców jest bardzo podobny do Tamila.
Jej wewnętrzny spokój uleciał w jednej chwili. Przez 
ostatnich kilka dni wydawało się jej, że dzięki ucieczce 
zdołała odsunąć od siebie zagrożenie. Teraz, wstrząśnięta, 
pojęła, że nie udało jej się umknąć, że niebezpieczeństwo 
wciąż czai się gdzieś w pobliżu. Znów ją dopadło i w żaden 
sposób nie mogła go powstrzymać; bezustannie czekała, 
trawiona lekką, wewnętrzną gorączką, również wtedy, gdy 
próbowała się odciąć od wszystkiego.
Sejour dostrzegł w jej oczach przerażenie. Domyślał się 
przyczyn.
-	Pojedźmy dziś do pałacu sułtana w Jogyakarcie -
powiedział.
-	Jedźmy jak najprędzej - odezwała się. W jej głosie 
słychać było ulgę.
Samochód pędził poprzez wyżyny zajmujące pokaźną 
część wyspy, wyprzedzając na dobrej drodze licznesado — 
małe wózeczki z jednym tylko pasażerem, który siedział 
tyłem do woźnicy. Zaprzężone do nich kuce z Timoru pę-
dziły galopem; wózki nieprzerwanie turkotały i pobrzę-
kiwały dzwoneczkami, co jakiś czas gwałtownie podska-
kując. Wynędzniali Chińczycy o cynamonowej skórze, 
nadzy do pasa, natężali mięśnie i truchtając jednostajnie, 
cierpliwie ciągnęli dwukołowe riksze, w których ociekały 
potem pulchne, dostojne Holenderki. Na poboczu
1 QQ
stał smutny wół zaprzęgnięty do ciężkiego wozu. Zwierzę 
miało piękne, długie, podkręcone rogi i okazywało 
absolutną obojętność wobec żywo gestykulujących męż-
czyzn, którzy oglądali pęknięte koło i poczerniałymi zębami 
żuli betel. Na wozie siedziała stłoczona grupka Jawajek 
odzianych w barwne, wzorzyste batiki; kobiety szczebiotały 
jak stado wróbli. Zaciekawił je samochód, przyglądały mu 
się uważnie, coś wołały. Niektóre z nich miały głowy 
owinięte cienką, zwiewną tkaniną upstrzoną złotymi 
świecidełkami oraz złote koła w uszach.
Auto wjechało w aleję obsadzoną strączyńcami indyj-
skimi. Gałęzie drzew, zwisające do ziemi jak niedbale 
narzucona peleryna, zdobiły duże granatowe pęki kwiatów. 
Droga wznosiła się szerokimi zakrętami. Dookoła, jak 
olbrzymie krecie kopce, piętrzyły się wulkany. Z krateru 
Bromo ulatywała w niebo smuga dymu.
Zbocza wyrudziałych bądź szarych gór porastała ciemna 
zieleń lasów. Wydawało się, że wyżej zieleń słabnie i 
wypuszcza z objęć nagi stożek. Dalej ciągnęły się plantacje 
kawy, tytoniu i palm kokosowych. Nad tarasami 
wyblakłych pól ryżowych zawisła srebrzysta mgiełka. W 
oddali, pośród zielonych łąk, pokazały się, jeden nad 
drugim, trzy dachy muzułmańskich domów modlitwy 
przeglądające się w spokojnej wodzie stawów. Za drze-
wami, głównie chinowcami i tamaryndo wcami, grzały się 
w słońcu białe bungalowy, o których, jak się wydawało, 
zapomniał czas. Coraz częściej pojawiały się domy na 
palach kryte strzechą czarnych liści palmowych, sąsiadujące 
z szopami na ryż - konstrukcjami o giętych dachach, 
wymalowanymi i otwartymi na przestrzał. Miasto było 
coraz bliżej.
Ubrani na biało, pięknie zbudowani Indonezyjczycy 
poruszali się bezszelestnie wśród stale zabieganych Chiń-
czyków. Sejour skręcił do ogrodowej części miasta i za-
trzymał się przed domem przyjaciela. Na powitanie wy-
szedł gruby, ociężały Holender. Gam otoczyły dzieci o wło-
sach jak len; na ich buziach malowało się zaciekawienie. 
Pani domu dyszała astmatycznie; jej kędzierzawe włosy 
świadczyły o domieszce krwi negroidalnej. Promieniując 
radością, zapraszała na werandę, gdzie czekało jedzenie.
Z tajemniczą miną przygotowywała dla Gam specjalne 
danie: do miski ryżu wrzuciła drobno pocięte kawałki 
suszonej i świeżej ryby makasarskiej, pomfreta, roz-
drobnione mięso kury, kaczki, omlet i jaja przyrządzone na 
różny sposób, a wszystko to przyprawiłaćatni, cebulą, 
pieprzem, imbirem i nieznanymi dodatkami jawajskimi. 
Kiedy danie było gotowe, gospodyni zachęcająco wskazała 
na stół. Gam zaczęła z pewną obawą, potem jednak mężnie 
zjadła całą porcję. Bosa dziewczyna o oliwkowej cerze 
przyniosła owoce. Gam ucieszyła się na widok soczystej 
świeżości chłodnych owoców mango, ich delikatnego 
miąższu, wodnistych melonów, czerwonych persy-mon, 
wspaniałych papai, owoców mangostanu, kolczastych 
rambutanów; kiedy jednak na stole pojawił się papkowaty 
durian, chciała uciec — rosnący w dżungli tygrysi przysmak 
wydzielał okropny zapach zgnilizny. Potem jednak, 
przezwyciężając obrzydzenie, skosztowała go i była 
zaskoczona wykwintnym smakiem przypominającym 
delikatny krem orzechowy, mokkę i mrożoną śmietankę.
Późnym popołudniem Gam i Sejour pojechali na przy-
jęcie do pałacu sułtana. Musieli przejść przez rozliczne 
ogrody, w których rosły wyszukane gatunki drzew i kwia-
tów, potem obok basenów, gdzie zwykle zażywał kąpieli 
sułtański harem, zanim w końcu dostali się na pałacowy 
taras. Przed wejściem stały dwa słonie - unosząc wysoko 
trąby, głośno trąbiły. Z pałacu wysypała się spora grupa 
Jawajczyków i naraz wszyscy padli na ziemię. Ukazał się 
mistrz ceremonii, poprowadził gości do sali
tronowej. Ściany były tutaj pokryte barwnymi tkaninami 
indyjskimi. Z boku tłoczyli się Jawajczycy w odświętnych 
strojach - szkarłatnych spodniach i bądź to zielonych, bądź 
białych sukniach. Liczni książęta przykucnęli na posadzce 
wyłożonej kaflami i sunąc tuż ponad nią w postawie 
wyrażającej pokorę, zbliżali się do tronu. Postać sułtana 
przesłaniały niezliczone sznury pereł, którymi władca był 
obwieszony od stóp do głów.
Mistrz ceremonii poprowadził Gam i Sejoura przed jego 
oblicze. Sułtan od razu poznał Sejoura, rozsunął perły i 
rozpoczął wartką rozmowę. Miał wyrazistą, mięsistą twarz 
oraz podmalowane czarnym tuszem krzaczaste brwi. 
Odwrócił się do Gam i zapytał o coś Sejoura po malajsku. 
Sejour potrząsnął głową i odpowiedział. Sułtan poprosił 
Gam, by wieczorem przyszła jeszcze raz. Będzie mogła 
posłuchać gamelanów.
Prawie wszystkie żony sułtana pochodziły z prowincji 
Preanger. Były delikatnej budowy i emanowały jakąś 
melancholią, którą zawdzięczały zniewalającemu urokowi 
sarnich oczu. Gam nie mogła sobie przypomnieć, by 
kiedykolwiek widziała skórę o równie ciepłym, złocistym 
odcieniu.
W czystych boksach sułtańskich stajni obok karych koni 
australijskich stały wspaniałe izabelowe ogiery; stajniami 
zarządzał pewien siwobrody Niemiec. Na pałacowych 
dziedzińcach bawiły się usmarowane dzieci. Obok wielu z 
nich opierały się o mur zielone lub złote parasole, 
świadczące o książęcym pochodzeniu. W pobliżu snuli się 
służący; żuli betel.
Prędko zapadła noc. W ciemnym ogrodzie pałacowy 
pawilon wyglądał jak wyspa światła. Dworzanie zasiedli w 
kucki na płytach posadzki. Tylko sułtan siedział 
wyprostowany. Jawajski gamelan zaczął grać stary taniec 
wojenny, muzyka rozwijała się w śmiałym, miarowym 
rytmie.
Powoli weszły tancerki. Ich nagie ciała od pasa w górę 
osłaniał jedynie wąski, złocisty stanik. Wspaniałe biodra 
okrywały jedwabie w kolorze brzoskwiniowym i 
szmaragdowym. Ruchy kobiet pod ciasno opinającą je 
cienką materią miały niezwykły urok.
Tancerki odegrały scenę z rycerskiej opowieści oraz 
topeng - taniec w maskach. Potem zmieniła się muzyka 
gamelanów — orkiestra zaczęła grać ciszej i bardziej de-
likatnie. Gam słuchała zachwycona. Smutnie zabrzmiały 
dźwięki prowadzących melodię miedzianych saronów, 
którym towarzyszyły przytłumione uderzenia w bębny i 
mniejsze bębenki, potem włączył się suling, harfa oraz 
instrumenty przypominające cytrę i skrzypce. Narastająca 
kantylena emanowała ciepłą słodyczą i wydawało się, że 
orkiestra złożona z dwudziestu mieszkańców wyspy od 
dawna już nie gra, że to równikowa noc sączy się do pałacu 
oszałamiającym zapachem ogrodów, zstępuje z 
gwiaździstego firmamentu i syci tę egzotyczną muzykę 
drżącą melancholią wybrzmiewających akordów. A kiedy 
wszystkie instrumenty towarzyszące zamilkły i w powietrzu 
dźwięczała jedynie przejmująca, żywa melodia, powoli, 
bardzo cicho, jak odległe buczenie pszczół zawibrowały 
gongi, rozdźwięczały się miedziane niecki, zalśniły 
srebrzyste arpedżia harfy, w rozedrganej przestrzeni rozległy 
się na przemian wznoszące, to znów opadające figury 
instrumentów smyczkowych; wtedy koncert zamienił się w 
muzykę tropikalnych mórz, harmonię sfer, którą udało się 
ożywić i dzięki temu jeszcze tu, na ziemi, usłyszeć jej 
seraficzny ton.
Sułtan wstał i z trzema kobietami zaimprowizował 
liryczny taniec. Szeroko rozkładając ramiona, okrążały go 
miękkim krokiem, ich ręce unosiły się nad nim i płynnie się 
wyginały. Tancerki poruszały się coraz spokojniej, stawiały 
coraz drobniejsze kroki, aż w końcu się zatrzymały, uniosły 
na palce i lekko drżąc, zaczęły się nieznacznie obracać. 
Teraz magia tańca przeniosła się na ich
1 Al
wyraziste twarze i ręce. Ożywiły się dłonie, ramiona wiły 
się wężowato, miękko kreśliły koła i spirale, były przy tym 
podobne do poruszanych wiatrem gałęzi drzew liściastych; 
szeroko rozstawione palce rozciągały się, jeszcze przez 
chwilę tańczyły jedynie ramiona, a potem już tylko dłonie i 
palce - szczupłe i piękne; teraz ekspresja tańca wyrażała się 
wyłącznie w nich, bo reszta ciała uspokoiła się całkowicie.
Gamelany dźwięczały jak dzwony zatopione w morzu: 
nierzeczywiście, tajemniczo, cicho i głucho. I tak jak w 
przedziwnych, kolorowych baśniach płynnie zaciera się 
granica pomiędzy zwierzęciem i rośliną, jak bez żadnego 
oporu poddają się fali morskie kwiaty w podwodnych 
ogrodach, tak miękko poruszały się tancerki i sułtan 
prowadzeni ledwo uchwytnym rytmem, podobni do pa-
jęczyny utkanej ze światła, z kolorów, z kobiet i dźwięków.
Gam i Sejour wracali z przyjęcia w milczeniu. Wraz z 
Holendrami usiedli jeszcze na jakiś czas pod świętym 
figowcem, który zadziwiał wznoszącą się wysoko plątaniną 
nadziemnych korzeni. Ktoś opowiadał o niezwykłych 
sztuczkach miłosnych jawajskich kobiet: owijają one włos 
ukochanego wokół kawałka czaszki tygrysa, noszą go z 
sobą, a kiedy odpadnie — mężczyzna należy do nich. Z 
kolei Holender mówił o Europejczykach, którzy zawsze 
muszą wracać do swych ciemnoskórych kobiet, nawet jeśli 
próbują się temu opierać. Gam niemal się nie odzywała, 
poprzez jednostajny potok słów wciąż dobiegało ją z pałacu 
oddalone dudnienie gamelanów -wibracja gongów burzyła 
spokój jej serca i budziły się wspomnienia, od których nie 
potrafiła uciec.
O dziesiątej wieczorem francuski parowiec idący do 
Hongkongu odbił od nabrzeża i wziął kurs na ujście Rzeki 
Perłowej. Gam stała na pokładzie i patrzyła przed sie-
bie ponad mnóstwem świateł. W basenie portowym uwijały 
się tysiące sampanów: wyglądało to, tak jakby wokół 
statków krążyły nocne motyle. Nad wodą kołysały się małe 
latarenki, zwisające z łodzi na długich łańcuchach. Za nimi 
widniały silne, kolorowe światła pozycyjne licznych 
żaglowców, parowców i okrętów wojennych. W oddali 
jaśniały rzęsiście oświetlone trzy statki pasażerskie. Wzdłuż 
nabrzeża ciągnął się szereg latarni oświetlających ulicę 
prowadzącą do portu. Między nimi poruszały się światełka 
riksz i, znacznie szybciej, jasne smugi reflektorów 
samochodowych. Nad wybrzeżem ciemniały zarysy wzgórza 
Prak; do zbocza, niczym migoczące ptasie gniazda, tuliły się 
domy europejskich mieszkańców miasta. Wszystkie te 
drżące światła były słabe i bezsilne wobec potęgi nocy, 
ziejącej niczym otchłań, otaczającej je z każdej strony... 
Wydawało się, że jeszcze chwila i nastąpi eksplozja, która za 
jednym zamachem zniszczy wszystko - mroczna ciemność 
wystąpi z brzegów i pochłonie bezbronne wysepki światła.
Z białych i nieprzejrzystych jak wata porannych mgieł 
wyłoniły się wyzłocone pierwszymi promieniami słońca 
wysokie wieże katolickiej katedry. Rzekę przecinały parowe 
bocznokołowce, jeden z nich parł przed siebie, ciągnąc na 
holu dwie chińskie dżonki pełne ludzi; dobiegał stamtąd 
rześki gwar ożywionych rozmów. Długie, barwne proporce 
na masztach dżonek furkotały na wietrze. Rybacy wciągali 
rozstawione na noc sieci i podnosili kotwice, by z połowem 
udać się na targ. Dalej na wodzie unosiły się tysiące 
sampanów.
Pobudowane na nich mieszkania z luźno powiązanego 
bambusa wyglądały na siedlisko jakiegoś odrębnego 
gatunku istot ludzkich, żyjących stadnie jak szczury. Na 
beczkowato zadaszonym dziobie łodzi znajdował się jeden 
pokój, na rufie, pokrytej takim samym dachem-drugi. 
Pośrodku był otwarty pokład, jedyne miejsce, gdzie
mieszkańcy mogli się wyprostować. Mimo to na wszystkich 
łodziach roiło się jak w mrowisku. Skośnookie twarze 
wyzierały z każdego zakątka; ruchliwe jak pająki postacie 
obklejały każde wolne miejsce i zdawało się, źe jeden 
drugiemu wchodzi na głowę, a ich kończyny mają więcej 
stawów niż kończyny zwykłych ludzi. By dzieci nie 
powpadały do wody, przywiązano je postronkami do łodzi; 
tak ubezpieczone raczkowały pomiędzy dorosłymi. Na 
półokrągłych zadaszeniach siedziały puszczone luzem, 
buńczucznie nastroszone kundle, które ujadały na widok 
swych pobratymców z sąsiednich łodzi; wzdłuż burt, 
balansując, spacerowały koty, kury pracowicie dziobały 
bambus w poszukiwaniu ziarna.
Tuż pod sobą, w którymś z sampanów, Gam zauważyła 
okryte puchem pisklęta i kurę, która gdacząc i uderzając 
skrzydłami, mężnie walczyła o pożywienie dla swej 
gromadki.
Długimi żerdziami przepychano łodzie w pożądanym 
kierunku. Płonęły paleniska, nad którymi rozwieszano 
garnki. Na innych sampanach powykładano towary i wła-
ściciele głośno je zachwalali. Powietrze wypełniał ostry, 
przenikliwy, skrzekliwy jazgot. Unosił się nad wodą, krążył 
wśród łodzi, a kiedy obok przeszedł parowiec i fala 
zakołysała łódkami, cały kwartał pływającego miasta zaczął 
miotać dzikie obelgi, z powykrzywianych złością ust 
popłynęły przekleństwa, wściekle wygrażały wychudłe ręce. 
Na wodę padało poranne słońce, na falach zalśniła złota 
obręcz. Zajaśniały brązowe łodzie, promienie przeniknęły 
do zadaszonych pomieszczeń, gdzieniegdzie wydobywały 
nawet z mroku domowe ołtarzyki oraz zdobiące je barwne 
wieńce. Coraz więcej sampanów odrywało się od pływającej 
kolonii, otaczało parowiec i próbowało obok niego płynąć; z 
łodzi wyskakiwały szczupłe postacie i z kocią zręcznością 
wspinały się na pokład statku, a ci, którym się nie powiodło, 
nie szczędzili sił, by przekonać do swego towaru. Rozpoczął 
się szaleńczy
wyścig do przystani, towarzyszył mu nieopisany zamęt i 
ogłuszający wrzask; kobiety przy sterach przekrzykiwały 
się, gorąco zachęcane nawoływaniami przyjaciół wzajemnie 
sobie złorzeczyły i w końcu ich głosy zamieniły się w 
ochrypłą kakofonię - przerażający tumult.
- To Azja... - powiedział Sejour, odwracając się do Gam.
Od ulicy na ścianach domów wisiały niebieskie lub 
pozłacane tabliczki z napisami. Na straganach mamiły 
wzrok bale jedwabiu w kolorze tabaczkowym lub gołębiego 
błękitu. Za straganami stały krosna, przy których mali 
chłopcy tkackimi grzebieniami ubijali osnowę. W innych 
uliczkach rozsiedli się rzemieślnicy wyrabiający ozdoby ze 
srebra i złota, a także rzeźbiący w kości słoniowej. 
Powstawały tutaj filigranowe cacka, misternie cyzelowane, 
wymagające niezwykle żmudnej obróbki. Młode kobiety 
szlifowały niebieskie kamienie, siwi rękodzielnicy z 
nieprawdopodobną precyzją obrabiali kawałki kości 
słoniowej i przekształcali je w najprawdziwsze dzieła sztuki. 
Na ścianach, pod tablicami z imionami przodków oraz w 
kątach domostw, przed posążkami Buddy, żarzyły się 
wonne kadzidełka.
Przekupnie handlowali ogórkami nanizanymi na cienkie 
sznurki z łyka, ogromnymi nożami płatali krwiste ryby, 
brudny grubas mył rzodkiew, wrzucał ją do kadzi z wodą, 
sam do niej wchodził i zawzięcie deptał. W którymś ze 
sklepów dwie kobiety syczały na siebie jak żmije. W innym 
wystawione były na sprzedaż kaczki, kury, psy i szczury. 
Przed sklepem rzeźniczym szlachtowano konia. Przeraźliwie 
kwicząc, zwierzę padło na kolana, toczyło błędnym 
wzrokiem, z wytrzeszczonych oczu płynęły łzy. Nozdrzami 
trysnęła mu różowa piana. Z końskiej piersi wyrwało się 
zamierające, przejmujące, wręcz ludzkie westchnienie - 
zwierzę zwaliło się z nóg... I jeszcze przez chwilę kopyta 
uderzały o bruk.
147
W otwartych zakładach fryzjerskich można było usły-
szeć wszystkie języki i dialekty. Z domów gry dochodził 
stukot kości, chińscy kulisi w kilka godzin tracili tu roczny 
zarobek.
Prowadzący grę biegali z dzwoniącymi mieszkami, 
przyjmowali stawki, z pomocą długich lasek kładli je na 
wskazanych miejscach w dolnej sali i w ten sam sposób 
odbierali wygraną. Obok znajdowały się domy uciech -całe 
rzędy jednakowych pokoi, piętro nad piętrem. W każdym 
pokoju były małe, bogato malowane, szklane okienka, 
hebanowe, intarsjowane macicą perłową fotele oraz 
delikatne, łamliwe stoliki herbaciane; wśród tego wszyst-
kiego przemykały kobiety o grubo uszminkowanych, jakby 
pokrytych emalią, martwych twarzach, z zastygłym na nich 
sztucznym uśmiechem, odziane w cenne szaty, tańczące jak 
automaty przy dźwiękach samisenu i śpiewanych falsetem 
pieśni.
W wielu pokojach stały obłe, pięknie malowane trumny; 
krewni zmarłych stawiali na nich herbatę i owoce, palili 
kadzidełka. Sejour zabrał następnie Gam do więzienia. 
Rzucił kilka sztuk srebra strażnikowi, którego czoło toczyła 
jakaś choroba. Strażnik przeprowadził ich przez kilka 
dziedzińców i cel. Szyje więźniów tkwiły pomiędzy dwiema 
ciężkim kłodami. Na widok obcych rozległy się przeraźliwe 
jęki; można się było tylko domyślać, że te odgłosy 
wydobywają się z ludzkich gardeł. Wynędzniałe kobiety w 
łachmanach siedziały z dziećmi przy piersi obok więźniów i 
czekały. Strażnik się rozgadał: mówił, że większość 
uwięzionych nigdy głębiej nie zasypia, ponieważ 
przeszkadzają w tym drewniane kłody; gdyby usnęli, 
niechybnie by się podusili. Potem otworzył celę, w której 
skazani na śmierć czekali na wykonanie wyroku. Z 
diabolicznym uśmieszkiem, obnażając nieliczne, krzywe i 
połamane zęby poprzedzielane czarnymi dziurami, strażnik 
opisywał miejsce straceń. Za trzy dni
t A Ci
więźniowie zostaną ścięci, powiedział. Ich głowy, umiesz-
czone w dzbanach, wrzuci się do wody.
Nie mogąc się oprzeć niezdrowej ciekawości, Gam ze 
wstrętem patrzyła na grupkę ludzi, którzy wprawiali ją w 
osłupienie i jednocześnie budzili litość. Stara kobieta 
czołgała się na czworakach po podłodze i bezwstydnie 
zadzierała swe łachmany. Strażnik, nie zastanawiając się, 
kopnął ją w brzuch, aż zwymiotowała; potem oznajmił, że 
skazano ją za trucicielstwo. Podniosła się niepewnie, 
poczołgała się dalej na długość łańcucha, szarpała się, 
jęczała, wyła, darła okrywające ją szmaty i wyciągała ręce 
do młodego kulisa, który wytrzeszczał oczy, patrząc na nią 
tępo.
Wokół Gam zaroiło się od ludzi. Brudne ręce w żebra-
czym geście domagały się jałmużny. Gam zbladła: te żywe 
ciała, ruchliwe, o giętkich stawach, posłuszne sterującej 
nimi woli, za trzy dni zesztywnieją, będą martwe; śmiertelny 
skurcz zaciśnie im palce, krew z nich wycieknie -w ciągu 
niewielu godzin, które łatwo policzyć, świat przestanie dla 
nich istnieć. Tymczasem pożądliwe ręce wyciągają się po 
jałmużnę, po datek, ręce ludzi, których życie się skończy, 
zanim pod drugiej stronie rzeki cztery razy zgaśnie słońce... 
I oni jeszcze żebrzą o kilka centów... Nie do wiary...
Potem było Hankou, gdzie zamieszkali w niemieckim 
hotelu - staromodnej budowli z wąską werandą. Wbrew 
pozorom pokoje były tu wysokie i chłodne, a korytarze 
szerokie. Gam z okien swego pokoju miała widok na wodę; 
przez cały dzień mogła oglądać zakotwiczoną ka-nonierkę, 
parowce rzeczne i żagle dżonek. Dalej rozpościerał się 
typowy chiński krajobraz: płaskie tereny wzdłuż rzeki, 
szare, porośnięte drzewami wzgórza wokół Wuczanu, 
pagoda, błękitniejący na horyzoncie łańcuch niskich gór. 
Widok przepływających dżonek miał w sobie coś 
odwiecznego. Na licznych łodziach zwracały
uwagę wymyślne kształty wioseł sterowych. Żagle z ple-
cionych mat osłaniały kasztel rufowy... Wiosła przypo-
minały wysunięte pazury. Wzdłuż burt siedzieli w kucki 
ludzie i jedli ryż z czerwonych bądź niebieskich miseczek.
Gam i Sejour pojechali w górę Jangcy do Jangczou. W 
mieście panowało ogromne poruszenie. Zdołano schwytać 
kilku rozbójników, którzy utrzymywali w strachu całą 
okolicę; teraz mieli być ścięci. Wszyscy mieszkańcy wylegli 
na ulice. Plac straceń znajdował się tuż za miastem. 
Przyprowadzono skazańców, którzy okazywali zupełną 
obojętność wobec czekającej ich kaźni. Pierwszy z nich 
ukląkł, jego warkocz już wcześniej został odcięty. Sejour i 
Gam ustawili się w miejscu, z którego dobrze było widać 
plac. Gam zacisnęła usta, przez co uwydatniły się jej 
pobladłe policzki. Straszliwa ciekawość, napełniająca jej 
myśli zgrozą i przerażeniem, przenikała każde włó-kienko 
ciała; Gam czuła się jak przetrącona, chciała się odwrócić, 
nogi jej jednak nie słuchały, znieruchomiała w odrętwieniu...
Do skazańców podszedł kat. Tłum się ożywił, rozległy 
się pojedyncze krzyki, zaraz jednak co śmielsi jęli 
złorzeczyć bandytom, gwar narastał, miotano przekleństwa i 
obelgi, wygrażano pięściami. Jakiś chiński kupiec, tłusty, 
zwalisty, którego palce zdobiły liczne grube pierścienie z 
diamentami, stał w tłumie i obojętnie przyglądał się 
egzekucji. Palił długie czarne cygaro i co chwila spoglądał 
na zegarek. W pewnej chwili powoli się odwrócił i coś 
powiedział.
Ważąc w dłoni miecz, kat zbliżył się do klęczącego 
Chińczyka i stanął za jego plecami. Tłum wstrzymał 
oddech, zapadła cisza. W zupełnej próżni rozległ się nagle 
spóźniony śmiech - to była kobieta. Opasły kupiec 
uśmiechnął się, oblizał, wyjął cygaro z ust.
Nagle Gam zauważyła, że kat ma jaśniejszą skórę niż 
otaczający go ludzie. Jego klatka piersiowa była koloru
bladej oliwki. Nie należał do rasy żółtej, rysy twarzy miał 
niemal europejskie. W świadomości Gam każdy jego ruch 
odciskał się z niebywałą wyrazistością, jej mózg rejestrował 
najdrobniejsze szczegóły. Miała wrażenie, że ogląda 
zwolniony film. I oto napięły się mięśnie barkowe kata, 
biceps stwardniał i odskoczył od ramienia, przemknął po 
nim migotliwy cień, uaktywniły się mięśnie na plecach, 
leciutko ugięły kolana, cały tułów się obniżył, zastygł na 
moment w półobrocie, klinga powędrowała do tyłu... Po 
chwili oczy zdołały uchwycić migotliwy błysk... Nagle coś 
się potoczyło, poturlało - Gam z przerażenia szarpała i 
ściskała swe palce - odcięta ludzka głowa samotnie toczyła 
się coraz dalej... Tymczasem upiorny, straszliwie 
okaleczony korpus z niepojętych, niezrozumiałych 
powodów nadal klęczał; tryskały zeń trzy strumienie 
czerwonej krwi.
Kiedy Gam patrzyła, jak kat unosi miecz, poczuła, że 
ogarnia ją szaleństwo i musi coś zrobić; z najwyższym 
trudem powstrzymała się od krzyku, chciała prosić, chwycić 
kata za ramię, wytłumaczyć zagrożenie i nie dopuścić do 
rzeczy najstraszliwszej - do unicestwienia życia; czynu 
potwornego, dla którego nie ma żadnego uspra-
wiedliwienia... Czuła się tak, jakby jej również groziło 
unicestwienie, jakby to ona klęczała na miejscu skazańca; 
zdawało się jej, że śmierć niczym kot morderca pręży się do 
skoku... Na nią i wszystkich dookoła... Nieprzytomna ze 
strachu stała bezradnie z szeroko otwartymi oczami; nie 
mogła pojąć, dlaczego nikt się nie buntuje, żadna z 
żałosnych postaci tam, na dole, żaden z tych ludzi o żółtych 
twarzach, którzy mieli, jak wszyscy, usta i nos; dlaczego 
tłum nie krzyczy, nie woła, nie walczy z nieszczęściem, 
które czai się za nagimi plecami kata wznoszącego żelazo 
wprawnym i zarazem przerażającym ruchem... Gam chciała 
wołać, krzyczeć, jeszcze raz się przeciwstawić... I naraz 
błysk miecza przeszył jej serce... Napięcie opadło, krzyk 
przeszedł w cichy, chrypliwy jęk...
Szalone podniecenie ustąpiło, krew rozlała się po całym 
ciele, wypełniając je łagodnym ciepłem. Ciało bez głowy 
osunęło się; było teraz jedną krwawą masą, nieruchomą i 
zagadkową. Odciągnięto je na bok. Poczerniała krew 
wsiąkała w ziemię. Do miejsca kaźni podszedł następny 
skazaniec. Nie pozwolił zawiązać sobie oczu. Ukląkł obok 
kałuży krwi. Jego twarz niczego nie wyrażała, była obojętna. 
Nie patrzył przed siebie, od razu opuścił głowę i odsłonił 
kark. Gam znów spojrzała na kata. Stał za swą ofiarą 
wsparty na mieczu, po jego twarzy błądził uśmiech -Gam, 
której czułe zmysły i zdolność postrzegania chwytały 
wszystko, zrozumiała ten przykry uśmiech właściwie.
Gwałtownie się odwróciła i ruszyła przed siebie. Po 
drodze prześladowały ją ponure obrazy egzekucji; naraz 
jednak poczuła, że rozpiera ją radość - najczystsza radość 
życia. Gam cieszyła się, że jeszcze żyje. Pomimo to nie 
mogła dojść do siebie, przykre wrażenia nie ustępowały. 
Znienacka zapytała Sejoura:
-	Kim jest... - zawahała się - kim jest kat? 
Sejour nie odpowiedział. Gam, coraz bardziej ożywio 
na, ulegając nagłemu impulsowi, powtórzyła pytanie:
-	Kim jest kat?
-	Jego matka była Meksykanką, ojciec Murzynem. On 
sam mówi po angielsku, po hiszpańsku i po chińsku. Jest 
tutaj od pięciu lat. Ma bogatą biografię. Znam go, jestem w 
tym mieście szósty raz, przed kilku laty zawarliśmy 
znajomość. Dziś wieczorem będzie pani miała okazję z nim 
porozmawiać...
Gam zmierzyła Sejoura błyskawicznym spojrzeniem. Była 
zdumiona i podekscytowana. I nie protestowała.
Wieczór był parny; wokół krążyły ćmy. Miękkimi ude-
rzeniami skrzydeł mieszały gęstą zawiesinę powietrza
i pary, sprawiając, że chwilami podnosił się ledwo wy-
czuwalny podmuch. Obok promu zatrzymał się parowiec z 
Wuczanu; dolatywał z niego gwar rozmów. Można było z 
nich wywnioskować, że to handlarze jaj, którzy płynęli w 
górę Jangcy i teraz kłócą się o dzienny utarg.
-	Benie Minsąueton, proszę sobie wyobrazić, że ni 
kogo nie ma w pokoju - powiedział Sejour.
Dalej rozmowa toczyła się tak, jakby rzeczywiście każdy 
mówił tylko do siebie.
-	Wiem, że robił pan to już nie raz; zawsze to łatwiej, 
kiedy można się dowiedzieć, co myślą inni. Teraz jest pan 
wśród ludzi, którzy na pewno dołożą starań, by pana 
zrozumieć...
Na chwilę zrobiło się cicho. Minsąueton wcisnął się w 
kąt, nie ruszał się, łokcie oparł na kolanach. Zaczął mówić 
jednostajnym, obojętnym głosem:
-	To dawne sprawy, niemal o nich zapomniałem. By 
łem majtkiem na holenderskim parowcu w koloniach; ko 
twiczyliśmy w Singapurze. Wieczorem poszedłem z pew 
ną Niemką do jej mieszkania. Dawno jej nie widziałem, 
a kochałem tę kobietę o białej skórze jak jakiś chłopiec 
okrętowy. Miałem od niej wszystko, czego tylko chciałem. 
Wciąż jednak było mi mało, męczyło mnie to, że nie mogę 
jej mieć jeszcze bardziej. Kiedy wypływałem w rejs, sta 
waliśmy się dwojgiem ludzi, których nic nie łączy. Dopro 
wadzało mnie to do wściekłej pasji, nie mogłem się z tym 
pogodzić, uważałem, że muszę być z nią razem - chcia 
łem przeniknąć do jej krwi, zespolić się z nią, niestety, nie 
wiedziałem, jak to zrobić. Wpadłem w szał i ją udusiłem. 
Nie miałem takiego zamiaru: swoje ręce zobaczyłem do 
piero wtedy, gdy jej ciało się wyprężyło i oczy wyszły z or 
bit. Zorientowałem się, że ją duszę, nie mogłem jednak 
rozluźnić chwytu. Czułem, jak drży, jak jej ciałem miota 
ją przedśmiertne skurcze... to wszystko wprawiło mnie 
w takie podniecenie, że nie zauważyłem, kiedy opadła z sił. 
Oprzytomniałem dopiero wtedy, gdy była martwa. Mu-
siałem uciekać. Ale wspomnienia stale mnie nachodzą. To 
uczucie było silniejsze od wszystkiego, co mnie wcześniej 
spotkało.
Wiedziałem, że będę to robił nadal. Nie chciałem jednak 
uśmiercać niewinnych ludzi. Nie byłoby zapewne wielkiej 
straty, gdybym się zajął starą, zużytą ladacznicą, której na 
dodatek nigdy nie znałem; tego jednak robić nie chciałem. 
Wiele podróżując, trafiłem tutaj i dostałem to zajęcie; mój 
poprzednik właśnie umarł. Płaci mi państwo, jestem 
szanowanym człowiekiem. I tak to wszystko się ułożyło. 
Odczuwam wewnętrzny spokój, ponieważ mam to, czego 
potrzebuję...
Pochylił się i przyjrzał swym dłoniom. Po chwili, znacz-
nie żywiej, podjął:
-	Jeśli piraci są Chińczykami, w obliczu śmierci za-
chowują się obojętnie. Ale niekiedy mam do czynienia z 
pół-Rosjanami bądź mieszańcami. Zazwyczaj na plac 
straceń wszyscy idą spokojnie. Kiedy jednak pierwszy ginie 
pod ciosem miecza, następny zaczyna się bronić, szarpie 
kajdany i zachowuje się jak tygrys w matni. Muszę go 
wiązać i często sam rzucam się na niego, zanim go w końcu 
obezwładnię. Te chwile są dla mnie jeszcze ważniejsze niż 
zabijanie. Szamoczę się z życiem, które chce mi uciec, 
trzymam je za gardło; jestem odeń mocniejszy, czuję się 
panem sytuacji, nie pozwalam, by mi się wymknęło. - 
Ożywił się jeszcze bardziej, był niezwykle podniecony. 
Uśmiechnął się i po chwili mówił dalej: -Dwudziestego 
siódmego lipca ścinałem czterdziestu jeden mężczyzn, całą 
załogę pirackiej dżonki. Kiedy wrzucałem głowę szypra do 
dzbana, ugryzła mnie w palec. Przed egzekucją szyper 
krzyczał wniebogłosy i z trudem udało się go związać.
-	Mówił pan - odezwała się w ciemnościach Gam -że ta 
kobieta nie była panu obojętna...
-	Oczywiście - odpowiedział Minsąueton. — W prze-
ciwnym razie coś takiego nigdy by się nie wydarzyło.
W pokoju zrobiło się cicho. Mrok spowijał troje ludzi 
pogrążonych we własnych myślach. Naraz za drzwiami 
rozległy się jakieś hałasy. Słychać było kroki, szuranie 
czyichś butów, potem stąpanie bosych stóp. Sejour wyszedł 
zobaczyć, co się dzieje.
Gam wstała. Była w szczególnym nastroju. To, co usły-
szała, zburzyło jej równowagę, wtargnęło w jej jaźń niczym 
rzeka rozżarzonej lawy. Nagle, jak rozmigotany obraz 
filmowy, stanęły jej przed oczami chwile, które spędziła 
przy umierającym Puryszkowie. Śmierć, ze swoją niepojętą 
mocą zniszczenia, jedyna absolutna negacja życia, znów się 
jej objawiła, siejąc zamęt w umyśle, uzmysławiając 
dobitnie, że istnieje przeczuwany wcześniej, tajemniczy 
związek między negacją a najpełniejszym przejawem 
afirmacji życia, jakim jest eros. Śmierć stale go osacza, 
wciąż czai się w pobliżu, miłość i zagłada bezustannie 
trzymają się w objęciach, krążą wokół siebie, poruszają się 
po tej samej orbicie, jedno nie może istnieć bez drugiego, 
dopełniają się jak elementy prastarego chińskiego symbolu 
jin-jang i tworzą jedność.
Minsąueton przygarbił się i zapadł w fotelu. Nie ruszał 
się. Niesamowite tchnienie śmierci ciążyło nad nim jak 
straszliwa klątwa.
Te ręce zacisnęły się wokół kobiecej krtani i trzymały ją 
dopóty, dopóki nie ustał rytmiczny oddech. Były zaworem 
śmierci, zawsze sprawnym, okrutnym, beznamiętnym. 
Drżały jednak z rozkoszy, kiedy cień przesłaniał oczy 
człowieka, którego trzymały... Wszystko rozpływało się we 
mgle. Gam miała wrażenie, że ściany się chwieją, jakby 
były z kleistej mazi, dom się zapada, a siedzący naprzeciw 
mężczyzna pogrąża się w mroku; tylko silne ręce pewnie 
spoczywały na swoim miejscu. Były blade, pokryte 
grubymi, nabrzmiałymi żyłami. W miejscu, gdzie dłoń się 
rozwidla i zaczynają się palce, wyrastała guzowata narośl. 
Paznokcie były zakrzywione i pokryte licznymi białymi 
plamami, wyraźnie widocznymi pod świa-
tło na tle przezroczystej czerwieni. Stawy przypominały 
młoteczki. Kiedy te ręce się unosiły, wraz z nimi wędrowała 
śmierć.
Gam, powłócząc nogami, przeszła przez pokój i stanęła 
naprzeciw Minsąuetona. Maksymalnie się skoncentrowała i 
przygotowała na bezpośrednie starcie - znaleźli się w 
niebezpiecznie chwiejnej równowadze. Gam bezwiednie 
czekała na pierwszy impuls. Zdawała sobie sprawę, że 
aktywność jej jaźni ustała i nie stać jej na przejawienie 
władczej woli; ta mistyczna cezura wydawała ją teraz, o 
szarej godzinie, na pastwę przypadku.
Ben Minsąueton niczego nie zrozumiał. Widział tuż koło 
siebie kobietę i wdychał jej zapach. Krew uderzyła mu do 
głowy, ręce zaczęły drżeć. Gam próbowała przewiercić go 
wzrokiem. Obojętnie podniósł głowę i, bardzo zakłopotany, 
wstał z fotela. Wyglądał na wystraszonego. Kiedy uniósł 
wzrok i wycedził kilka słów, Gam, nie zastanawiając się, 
skinęła głową i nagle, słuchając kolejnego niezgrabnego 
sformułowania, wybuchła śmiechem... Minsąueton się 
ucieszył i chciał mówić dalej, ale ona już go nie słuchała.
Wrócił Sejour i Ben Minsąueton wyszedł. Gam przy-
niosła lichtarz, który zawsze z sobą woziła, i zapaliła 
świece. Zupełnie się zmieniła, była rozgorączkowana. 
Krzyczała, wskazując drzwi, przez które wyszedł Min-
sąueton.
-	Opuścił nas, poszedł sobie...! Jak zły los...! On jest 
jak zły los - ponury i ociężały - działa na oślep...! Udało 
nam się uniknąć śmierci...!
Sejour nie ruszył się spod ściany.
-	Tak, rzeczywiście - powiedział zmienionym głosem. 
Gam rozmarzyła się, dając upust emocjom:
-	Jesteśmy jak fale pędzone przez burzę... Wielbimy 
ziemię, ślepo kochamy ten świat. Jeśli nie daje on nam 
oparcia, tracimy spokój... Miłość jest zagładą... Tak, tak,
wiem o tym i nawet w to wierzę... Miłość niesie zagładę. - 
Roześmiała się, cieszyła się jak uczeń, któremu udało się 
rozwiązać zadanie. - Walka... - Nagle urwała.
Ktoś niedawno to do niej wykrzyczał... Kto...? Jak się 
nazywał...? Gdzie to było...? W pokoju hotelowym, pako-
wała do walizki bieliznę, myślała o ucieczce, czuła za sobą 
ironiczne spojrzenie... Teraz nagle wszystko zrozumiała... 
Walka... Zagłada... Trzeba wracać... Natychmiast...!
Pośpiesznie, długimi krokami przeszła przez pokój i 
zatrzymała się przed lichtarzem, w którym płonęło siedem 
świec. W wielkim skupieniu, z poważną miną zgasiła jeden 
płomień. Odwróciła się do Sejoura.
-	Jest o wiele ładniej, kiedy gasimy świece, niż gdy 
je zapalamy... - powiedziała. - Zawsze lepiej coś gasić, 
niż zapalać... Zgaśmy światło...
Zgasiła po kolei wszystkie świece oprócz jednej.
-	To ostatnia. Jest dokładnie taka sama jak tamte 
sześć... Ostatnia... Czemu to słowo ma tak silne zabar 
wienie emocjonalne? To, co ostatnie, zawsze nadaje ży 
ciu posmak tragizmu i nieważne, czy chodzi o początek, 
czy o zakończenie. Spójrz, przez papierowe okna widać 
chiński księżyc... a tu płonie ostatnia świeca... Chodź - 
chwyciła Sejoura za rękę- popatrz... Czy ta świeca nie 
jest piękna...? To wspaniałe być ostatnim promykiem 
światła pośród nocy... Trudno o coś bardziej sentymen 
talnego... Pozwolimy jej umrzeć, głupio, sentymentalnie, 
zamordujemy ją, będziemy katami światła... - Zgasiła 
świecę i nagle zaczęła wymachiwać ręką Sejoura. Ze 
sztywniała i zarazem rozdygotana mruczała: - Nie wiem, 
naprawdę nie wiem... Chodź, księżyc ostudzi nam krew, 
jest przecież zimny, a jego światło zabija... Roztrzaskaj 
my go na kawałki, rzućmy się w noc...
Szarpała Sejoura za ramię, a on - blady jak trup -
pozwalał jej na wszystko. Posiadł ją, a kiedy na chwilę 
otworzyła oczy, szeptał, chcąc uspokoić ją i siebie:
-	To nie to... Nie to...
Gam jednak mu się wywinęła, uniosła się, przycisnęła 
twarz do jego twarzy i mówiła coś zupełnie niezrozu-
miałego, po czym zaczęła krzyczeć:
-	Zabij mnie...! Zabij!
-	Nigdy! — bronił się rozpaczliwie, a po chwili, pełen 
czułości, obsypywał ją pocałunkami, namiętnie pieścił.
-	Znam kogoś, kto to zrobi - mamrotała, tuląc twarz do 
poduszki.
Zaczęła spazmatycznie szlochać, płakała do rana.
W drodze powrotnej Sejour zapytał:
-	Zamierza pani opuścić statek w Hongkongu i udać się 
stamtąd do Singapuru?
-	Tak, tylko skąd pan...? - odparła zmieszana.
-	Czuję, że tak jest.
Po chwili Sejour znów się odezwał:
-	Proszę, niech pani ze mną zostanie. - Widząc zdzi 
wienie w oczach Gam, zaczął pośpiesznie wyjaśniać: - 
Stała się pani dla mnie niezbędna. Okazała się pani sil 
niejsza od moich wyobrażeń o świecie... Już nie trwam 
w zawieszeniu. Myślałem o tym przez dwie noce, zanim 
odważyłem się to powiedzieć. Ale i teraz nie wiem, jak 
zacząć. Dlatego posłużę się przykładem. Moje akumula 
tory się wyładowały - to był prąd o niespotykanej mocy. 
Zanim się zorientowałem, zużył całą nagromadzoną ener 
gię. Teraz maszyneria nie pracuje: całkowicie rozłado 
wane akumulatory są bezsilne. Koła i tryby się nie ob 
racają... Nie ma prądu... Akumulatory już go nie dostar 
czą, są bezużyteczne. Jeśli pani odejdzie, maszyneria się 
rozpadnie... Mówię to z ciężkim sercem, słowa ledwo 
przechodzą mi przez gardło.
Gam wpatrywała się w koło sterowe parowca. Chiń-
czycy jedli coś z czerwonych miseczek i gawędzili. Wokół 
panowała niezmącona harmonia...
-	Wiem o tym - mówiła Gam, cedząc słowa. - Ale 
odejdę... Jeśli coś się z tego powodu rozpadnie, będzie to
z pewnością przykre i smutne... Jednak muszę odejść: nic 
innego mi nie pozostaje.
Gam, oddającą się na pokładzie marzeniom, poraziło 
niespodziewane odkrycie. Było jak kadr wycięty z ostro 
naświetlonego filmu, jaskrawe i oczywiste wobec mglistych 
planów i oczekiwań: jaźni nie kształtują cele ani, tym 
bardziej, sposoby ich osiągania. Decydujący wpływ 
wywierają tutaj napięcia, ich emanacja, działanie naj-
różniejszych sprzężeń potęgujących dynamikę podskórnych 
prądów. Stajemy się iskrzącą diodą, prąd zamienia nas w 
lampę fluorescencyjną. Osiągamy to dzięki napięciom. Jeśli 
natomiast poszukujemy celu, napięcie nie jest potrzebne, nie 
tędy droga. Cel można osiągnąć za pomocą sofistycznych 
sztuczek, wówczas jednak osiągnięcie go nie przysporzy 
nam zadowolenia. Dążąc drogą pełną napięć, można na niej 
również sprytnie ukryć cel; w takim postępowaniu jest 
jednak coś ze śmiesznej ostrożności, która każe zapalić 
Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek. Kto zakreśla sobie 
granice, mierzy każdą rzecz, wciąż licząc, kalkulując, 
zachowuje się jak skostniały akademik i budzi odrazę. Kto 
twardo trzyma się wytyczonej drogi, nie zasklepi się nigdy 
w jakimś ciasnym kręgu. Ale jeśli kogoś pociągają silne 
emocje, potrafi je stopniować, nie traktuje życiowych 
zakrętów jak tragedii, lecz dostrzega w nich jedynie 
możliwość jeszcze silniejszej ekscytacji, człowiek taki 
należy do wyjątkowego gatunku. Dzięki napięciu i skrajnym 
emocjom możemy wznieść się ponad wszystko - 
poszybować nad dalekimi morzami ku coraz odleglejszym 
brzegom i w końcu wystrzelić w nieskończoność błękitu...
Gam targał niepokój. Nie miał on nic wspólnego z prze-
szłością - zawsze tak mocno żyła teraźniejszością, że prze-
szłość była dla niej czymś co najwyżej podobnym do fali 
chlupiącej za rufą. Od dawna wiedziała, że jeśli chce żyć 
intensywnie, pełną piersią, musi chłonąć każdą chwilę,
ulegać jej całym swym jestestwem, postępować tak, jakby 
prócz niej nic innego się nie liczyło...
Nic bardziej bezdusznego jak egoizm, który wciąż szuka 
dla siebie nowych podniet i fascynacji... Z drugiej strony, 
czy istnieje coś równie prawdziwego, szczerego...? Potok 
słów wciąż nękał młodą kobietę... Skąd się brały...? 
Niezależnie od słów biegły jej myśli... Kiedy do niej 
dotarło, że wszystko to jest rezultatem oporu, jaki stawiła 
przed chwilą, spłonęła rumieńcem; w ten opór za-
angażowała się bez reszty, każdym włókienkiem swej 
natury - gorącej i tym razem skłonnej wręcz do ataku.
IX
Lav
alette, 
wyciąg
nięty 
na 
leżaku 
pod 
markiz
ą, przy-
rządzał 
sobie 
whisky 
z 
lodem i 
wodą 
sodową
. 
Wycisn
ął 
cytrynę
, 
zmiesz
ał sok z 
wodą, a 
owoc 
niedbal
e rzucił 
na 
ziemię, 
po 
czym 
zanurz
ył ręce 
w 
stojącej 
obok 
misce, 
chwyci
ł 
ręcznik 
frotte i 
bez 
pośpiec
hu 
wytarł 
dłonie.
Kie
dy po 
chwili 
uniósł 
głowę, 
obok 
leżaka 
ujrzał 
Gam. 
Nie 
zdziwił 
się ani 
trochę, 
przywit
ał ją, 
jakby 
rozstali 
się 
przed 
godzin
ą. Gam 
przyglą
dała 
mu się 
uważni
e. Jego 
twarz 
niczeg
o nie 
zdradz
ała.
-
	P
rzybyw
a pani 
w samą 
porę - 
powied
ział. - 
Gdyby 
się pani 
nie 
zjawiła, 
moje 
sprawy 
uległyb
y 
opóźnie
niu. Ale 
o tym 
pomów
imy 
wieczor
em. 
Może 
teraz 
zechce 
się pani 
przebra
ć. W 
pokojac
h nic 
się nie 
zmienił
o, są 
urządzo
ne 
zgodnie 
z pani 
upodob
aniami. 
Chłopie
c się 
panią 
zajmie, 
jest na 
pani 
rozkazy
. Ja 
tymcza
sem 
wrócę 
do 
moich 
zajęć, 
a potem 
wtajem
niczę 
panią w 
niezbęd
ne 
szczegó
ły.
Wie
czorem 
Lavalet
te w 
kilku 
zdaniac
h 
wyjaśni
ł, że 
chodzi 
o to, by 
zdobyć 
kilka 
ważnyc
h 
planów
. 
Trafiły 
one do 
rąk 
pewneg
o 
Meksy
kanina, 
który 
teraz 
negocj
uje 
warunk
i ich 
odstąpi
enia z 
dwoma 
urzędni
kami 
angiel-
skiego 
przedst
awiciel
stwa. 
W 
Kalkuc
ie 
Lavalet
te 
zamie-
rza się 
spotkać 
z 
jednym 
ze 
swych 
ludzi, 
który 
przedst
awi go 
Meksy
kanino
wi. I 
tutaj 
właśnie 
liczy na 
pomoc 
Gam.
-
	M
usi 
się 
pani 
dow
iedz
ieć, 
o co 
cho
dzi i 
jak 
dale
ko
Meksykanin posunął się w pertraktacjach z Anglikami. 
Trzeba go wysondować. Jest ostrożny i przebiegły. Ma tylko 
jeden słaby punkt... jak zresztą większość mężczyzn... Gam 
spłonęła rumieńcem.
-	Myślę o kobietach - ciągnął. - Jeśli zręcznie pokie 
ruje pani rozmową, na pewno się z czymś zdradzi. Na 
tym właśnie mi zależy. Te plany są bardzo ważne. Musi 
my zrobić wszystko, by je mieć. I będziemy je mieli.
Gam zeszła do ogrodu. Nie odpowiedziała Lavalet-
te'owi. Zamiast tego zawołała z dołu:
-	Powietrze jest jak gorąca kąpiel...! Można by w nim 
utonąć, zupełnie nie czuję gruntu...!
-	Grunt, podstawa...! Nieźle brzmi...!- odkrzyknął 
Lavalette, złożywszy dłonie wokół ust. - Motyw...! Fun-
dament...! Jak ołów i klej...!
Gam rozłożyła ramiona.
-	Chcę popływać we fiordzie...! W krystalicznej wo 
dzie! - zawołała. Z tajemniczym uśmiechem zerwała kil 
ka gałązek tamaryndowca...
Meksykanin zmierzył Lavalette'a nieufnym spojrzeniem 
i, trochę niezgrabnie, ukłonił się Gam. Podała mu rękę, lecz 
tak, by nie mógł jej pocałować. Kiedy mówił, błyskał 
jednym okiem, przy czym jego dłonie bezustannie się 
poruszały.
-	Trzeba mu dać coś do picia - zadrwił Lavalette. - 
On po prostu musi trzymać szklankę, wtedy mu przej 
dzie. Widzi pani, że nie zapomniałem o żadnej ważnej 
sprawie.
Zostawił Gam i udał się na spotkanie ze swym agentem.
Po kilku dniach Meksykanin zaprosił ich do siebie. Przez 
cały czas mówił wyłącznie do Gam, próbując obudzić jej 
zainteresowanie. Traktowała go chłodno, nawet oschle. 
Lavalette ją obserwował; po pewnym czasie zaproponował 
siedzącej obok kobiecie, by wyszła z nim na
taras. Kiedy Meksykanin zobaczył, że został w pokoju tylko 
z Gam, spróbował skrócić dystans. Gam zrobiła się 
wyniosła, nie zważała na jego słowa. To go zabolało, 
zmieszał się, zapomniał tak dalece, że kilka razy wymienił 
Lavalette'a. Odpowiedź Gam była lodowata, Meksykanin 
musiał wstać. Gam chciała go zranić, obudziło się w niej 
jakieś trudne do wytłumaczenia okrucieństwo. Pospieszył za 
nią, chwycił ją mocno za ramię i próbował się 
usprawiedliwiać. Gam wciąż stała bez ruchu, plecami do 
niego. Odwróciła jedynie głowę i bez słowa, pełna pogardy, 
wpatrywała się w rękę trzymającą jej ramię. Meksykanin, 
zawstydzony, puścił ją.
W tej samej chwili pod jakimś pretekstem zjawił się 
Lavalette. Natychmiast się połapał, że Gam właśnie odparła 
zakusy Meksykanina. Teraz w napięciu patrzyła, co zrobi 
Lavalette. Ku jej zaskoczeniu zareagował ostro i Latynos 
usłyszał kilka cierpkich słów. Następnie La-valette podał 
ramię Gam i poprosił o ich okrycia.
Na drugi dzień Lavalette słowem nie wspomniał o zaj-
ściu, co trochę speszoną Gam wprawiło w zdumienie. Nie 
przypuszczała, by coś się miało zmienić; dlatego, czekając 
na kolejny ruch Lavalette'a, nie czuła się zbyt pewnie.
Czekała - wiedziała bowiem, że tylko milczenie może 
nadać sprawom właściwy bieg. I pewnego dnia Lavalette 
zaczął:
- Niebawem znów się spotkamy z Meksykaninem. 
Usprawiedliwiał się i prosił o wybaczenie z powodu tam-
tego incydentu. Całkiem zapomniałem pogratulować 
wspaniałego stylu, w jakim spowodowała pani tę decy-
dującą przemianę. Przedtem Meksykanin mi nie ufał, pani 
zresztą też. Teraz czuje się pewien swego, sądzi -tu 
Lavalette ironicznie spojrzał na Gam- że gdybym czegoś od 
niego chciał, odnosiłbym się doń zgoła inaczej.
Usłyszawszy te przewrotne słowa, Gam wolała niczego 
nie mówić. Ograniczyła się do pytania:
-	Kiedy się spotykamy?
-	Za dwa dni. U mnie. Rozmowy między Meksykani-
nem a dwoma Anglikami zaszły tak daleko, że tego wie-
czoru koniecznie musimy go skłonić do zwierzeń. Należy 
się spodziewać, że wszystko, co dotyczy strony przeciwnej, 
będzie już sfinalizowane.
Gam bawiła się wstążką.
-	A jeśli termin nie będzie mu odpowiadał?
-	Na pewno będzie... I może znów pani spróbuje... 
Zresztą nie ma innej drogi: musi pani zastosować jakiś 
wybieg, dzięki któremu dopniemy swego.
-	Wybieg... Możliwe... O, tak...
Gam miała wrażenie, że spoza tych niewinnych, żarto-
bliwych słów wyziera coś jeszcze. Nie chciała tego, czuła 
się jednak spięta. Cichy szczęk oręża zapowiadał walkę...
Kiedy doszło do spotkania, w zachowaniu Meksykanina 
wobec Gam można było zauważyć niemal pokorę. Gam 
starała się być dla niego miła. Meksykanin nabrał do niej 
zaufania i co rusz rzucał jej szczere, ciepłe spojrzenia. 
Wzruszył ją, pozwoliła mu się zatem poprowadzić do stołu. 
Siedziało tam jeszcze kilku ludzi, którzy bardzo się o coś 
spierali. Lavalette był niezwykle uprzejmy. Korzystając z 
okazji, chytrze zmrużył oko i uśmiechnął się do Gam, przez 
co trochę zbił ją z tropu. Wydawało jej się, że nie dorasta do 
tych jego nagłych przeobrażeń. Swą demoniczną 
osobowością często ją przygniatał; kiedy jednak Gam 
chwytała za broń i, bezpiecznie opancerzona, zamierzała 
podjąć walkę, wtedy nagle, jak psotny chłopiec, Lavalette 
jej umykał. Czuła się bezradna wobec człowieka, który 
bywa tak nieobliczalny - beztrosko odwraca porządek 
spraw, stawia je na głowie, bawi się nimi.
Gdy już coś wpadło mu w ręce, Lavalette nigdy się tego 
nie wyrzekał; za to go podziwiała. Naraz odkryła, że znaczy 
to więcej od nerwowej ciekawości i wewnętrz-
nej energii Clerfayta, że tym samym Lavalette przerasta 
również głęboko ludzkiego Kinsleya. Dzięki tym cechom 
swej natury poruszał do głębi; one też zresztą tkwiły gdzieś 
blisko dna, gdzie każda rzecz ma takie samo oblicze i 
wszystko stapia się w jedność; bez wątpienia jednak była to 
natura nieobliczalna, wiarołomna i wierna zarazem... Jak 
życie.
Był przy tym odporny na jakikolwiek atak: gdy tylko 
ktoś się zbliżał, jak Proteusz przybierał coraz to inną postać. 
Gam zauważyła, że i w niej drzemią podobne możliwości. 
Dostrzegała, jak trudno ją zranić, wobec czego wszelki atak 
może ujść bezkarnie; cieszyło ją to, ale uznała, że ma do 
czynienia z ładunkiem wybuchowym... I postanowiła go 
rozbroić... Wedrzeć się w głąb siebie, podkopać się i 
zdetonować bombę... Potem zapewne ogarnie ją smutek... 
Tylko czy potrafi...? Czy nie wkracza na śliski, trudny 
teren...? Czy jej odporność się nie kruszy, nie widać 
pęknięć...?
Z wyrozumiałością słuchała bojaźliwych usprawiedli-
wień Meksykanina. W końcu miała dość i jednym, nie-
dbałym gestem zdecydowała się przekreślić tamto nie-
porozumienie, po czym spróbowała się dowiedzieć czegoś o 
ojczystym kraju Latynosa.
Meksykanin wpadł w zachwyt i odtąd prócz towarzystwa 
Gam nic już dla niego nie istniało. Kiedy podano do stołu, 
wziął ją pod ramię i poprowadził do jadalni; odmówił 
również udziału w grze, do której goście zasiedli w 
sąsiednim pokoju. Gam zapytała go, czy kocha swój kraj. 
Odparł, że mało co kocha równie mocno.
Nie pytała, co jeszcze prócz ojczyzny miał na myśli. 
Rozmowa się jednak nie urwała: teraz Gam chciała się 
dowiedzieć, kiedy zamierza wrócić do siebie.
Meksykanin odpowiedział, że za kilka tygodni - ma tutaj 
do załatwienia jeszcze kilka spraw, choć właściwie już tylko 
jedną; potem chce wracać. Gam nie dociekała, o co chodzi, 
zadała jednak kolejne pytanie:
-	Mówi pan, że to tylko jedna sprawa. Więc chyba 
bardzo ważna?
-	Tak, bardzo ważna... I bardzo zyskowna.
-	Jakiś wynalazek...?
-	Niezupełnie. Rzecz dotyczy kwestii militarnych...
-	Interesujące. Z pewnością też niebezpieczne? - Gam 
śmiała się w duchu. Wiedziała, że powinna dalej wypytywać 
Meksykanina. Naraz jednak nabrała ochoty, by zrobić coś 
wręcz przeciwnego: postanowiła go ostrzec. Kiedy 
przypadkiem obok przechodził Lavalette, zawołała go.
-	Nasz przyjaciel jest bardzo nieostrożny - oznajmiła z 
wyjątkowo szerokim uśmiechem. - Zna wiele ważnych 
tajemnic...
Ku jej zaskoczeniu nie okazał najmniejszego zdziwienia. 
Chwycił dłoń Gam i nakrył nią jej usta. Jednocześnie 
zatroskanym głosem rzekł do Meksykanina:
-	Powinien pan więc zachować milczenie. Już samo 
tylko myślenie o takich sekretach może się okazać ryzy 
kowne. Poza tym chyba pan wie - tutaj ze zrozumieniem 
pokiwał głową - że najłatwiej wygadać się przed kobietą. 
Cieszę się, że zjawiłem się w porę i mogę pana ostrzec. 
Lepiej niech pan z nami zagra, to bezpieczniejsze i - drwią 
co spojrzał Gam w oczy- łatwiejsze...
Gam miała wrażenie, że krew rozsadza jej skronie. 
Lavalette przejrzał jej zamiary i zdemaskował ją. Ze stoic-
kim spokojem zrobił to, co sama zamierzała: ostrzegł 
Meksykanina. Wytrącił jej oręż z ręki; teraz byłoby za-
bawnie jeszcze raz pokrzyżować jego zamiary. Przez tę 
porażkę wydawało się jej, że nadążanie za pragnieniami 
Lavalette'a stało się czymś w rodzaju obowiązku. Ogarnęło 
ją jakieś szaleństwo, coś się w niej burzyło, kotłowało i 
Gam nie miała pojęcia, z której strony nadciąga nawałnica. 
Uśmiechała się jednak do Meksykanina i choć myślami 
zupełnie nieobecna, potrafiła się świetnie skoncentrować. 
Grała komedię z wirtuozerią tak olśniewają-
cą, że osłupiała ze zdumienia, pytała samą siebie: Czy na 
pewno ja to mówię...? Czy ten teatr to moje dzieło...? 
Patrzyła na siebie, jakby była obcą osobą, nauczycielem, 
który nagle znalazł się w szkolnej ławce obok zdumionego 
ucznia; miała wrażenie, że promieniuje energią, rzuca wokół 
siebie jakiś czar, że pierwszy raz w życiu doświadcza czegoś 
podobnego. Przez cały czas zachowywała wewnętrzny 
chłód, wszystko to działo się poza nią, na zewnątrz jak 
prawdziwy aktor użyczała jednak tej kreacji swego głosu i 
ciepła.
Oszołomiła Meksykanina, którego rozpierało szczęście: 
uważał, że to jego towarzystwo wprawiło Gam w ten 
wyjątkowy nastrój. By dotrzymać jej kroku, częściowo się 
odkrył i uchylił przed Gam rąbka swych tajemnic. Kiedy 
Gam demonstracyjnie okazywała brak zrozumienia, 
przysunął się do niej i z poważną miną objaśniał szczegóły. 
Zadowolony, że wywarł wrażenie, w przeświadczeniu, że 
mimo to niczego nie zdradził, bo przecież o niektórych 
sprawach ledwo napomknął, cały czas przy tym panując nad 
rozmową, rozsiadł się wygodnie i rozkoszował słodkim 
przekonaniem o swej ważności.
Gam tymczasem nie mogła się skupić i wkrótce poczuła 
znużenie. Grający opuszczali sąsiednie pokoje i 
przychodzili się pożegnać. Lavalette wydał Tamilowi kilka 
poleceń i zwrócił się do Gam:
- Proszę wybaczyć, muszę jeszcze coś napisać... Pani też 
zapewne niebawem opuści to męczące towarzystwo... 
Spodziewam się, że jutro rano zobaczę panią wyspaną i 
wypoczętą...
Tamil czyścił meble. Co jakiś czas podnosił głowę i zer-
kał na nią błyszczącymi oczami. Gam pogrążyła się w my-
ślach. Chłopiec ostrożnie przemykał się między sprzętami. 
Skąpe światło rzucało na ścianę jego cień, który, po-
większony do groteskowych rozmiarów, to się zabawnie 
wydymał, to gwałtownie się kurczył. Gam dostrzegła grę
cienia i - trwając w bezruchu - uważnie ją obserwowała... 
Tamil przerwał na chwilę pracę i przyglądał się jej smutnym 
wzrokiem.
W końcu go zauważyła i skinieniem ręki dała do zro-
zumienia, że ma się zbliżyć. Kiedy podszedł, pogłaskała 
jego gęstą czuprynę. Była wyczerpana, lecz i uległa cu-
downej potrzebie darzenia czułością.
-	Pora spać... Najwyższy czas się położyć... - powie 
działa.
Weszła na schody prowadzące do pokoi Lavalette'a. Z 
trudem, jakby wspinała się na jakiś szczyt, pokonywała 
kolejne stopnie. Poręcz, której się trzymała, przypominała 
pomost o dziwnej konstrukcji, wskazujący drogę w 
nieznane. Gałki wieńczące załamania balustrady groźnie 
szczerzyły zęby, wykrzywiały się w grymasie pochlebstwa. 
Ponad głową Gam sunęła ciemność, która chwilami zdawała 
się płynąć niczym rzeka, innym znów razem stygła w 
bezruchu. Potem były drzwi... Gam musiała je otworzyć... 
Tyle razy, wchodząc albo wychodząc, otwierała jakieś 
drzwi... Teraz było to wyjątkowo trudne...
Lavalette zapisywał w cienkim notesie jakieś cyfry. Gam 
ledwo trzymała się na nogach. Nie miała pojęcia, dlaczego 
drżą jej kolana, musiała się na czymś oprzeć, bała się, że 
zaraz zemdleje. Po chwili się odezwała:
-	Chodzi o budowę fortów wokół Hongkongu i plany 
rozmieszczenia nowych pól minowych na wodach Gibral-
taru.
-	Czy udało się pani dowiedzieć, ile Anglicy mu ofe-
rują?
Gam wymieniła sumę.
Lavalette chwycił słuchawkę telefonu i dyktując same 
tylko cyfry, nadał pilny telegram.
-	Dziękuję, teraz wiem wszystko, na czym mi zale 
żało - rzekł, odkładając słuchawkę na widełki. Po czym 
znów pochylił się nad swymi zapiskami.
Gam gwałtownie zrobiła krok do przodu i podniosła 
ręce. Lavalette wstał.
-	Dziś powinna się pani uspokoić... Dziś... Jutro znów 
będzie pani knuła zdradę... Coś takiego zawsze cudow 
nie podnieca. Tak już musi być... W przeciwnym razie... - 
Na moment ściągnął brwi, po czym potrząsnął głową. 
Jego dłoń spoczęła na ramieniu Gam.
Rozpierał ją nieznany wcześniej rodzaj szczęścia. Czuła 
dziwaczne pomieszanie bezsilności, przekory, tkliwości i 
nienawiści; wsparta czołem o ramię Lavalette'a, cala się w 
niego wtuliła.
-	Tak bardzo cię kocham... - mruczała.
-	Przyjąłem, że w pertraktacjach z Anglikami Mek-
sykanin posunął się tak daleko, że w tej chwili wszelkie 
próby pozyskania go nie miałyby sensu. Spowodowałem 
jedynie, że przekazano mu sumę, o której pani wspomniała. 
Ale to tylko ze względu na panią; jeśli chodzi o mnie, 
uważam, że to niekonieczne. Dzięki wpłacie uda się jednak 
dość łatwo odwrócić od nas wszelkie podejrzenia.
-	Jakie podejrzenia?
-	Podejrzenia o kradzież. Tej nocy Tamil ukradł Mek-
sykaninowi plany. Są tak ważne, że zdecydowałem uciec się 
do gwałtu.
-	Ma pan te plany?
-	Oczywiście. Teraz tylko muszę je stąd wywieźć. Na 
podróż statkiem jest już za późno. Meksykanin postawił na 
nogi tajne służby już w godzinę po tym, jak plany znikły. 
Wszystkie odpływające parowce będą obstawione. Za trzy 
dni dostanie pieniądze. Wtedy my już będziemy daleko.
-	Po co pan to robi?
-	Po co? Cóż za pytanie; wszelkie pytania w rodzaju po 
co, dlaczego, są po prostu nudne...
-	Pan się naraża, grozi panu poważna kara... To szpie-
gostwo.
-	Właśnie dlatego to robię, choć o charakterze mojej 
działalności przesądził przypadek. Równie dobrze mógł 
bym stanąć na czele ekspedycji penetrującej dziewicze 
dżungle Konga. Tam jednak miałbym do czynienia wy 
łącznie z Murzynami i ryzyko leżałoby, że się tak wyra 
żę, bardziej na zewnątrz niż wewnątrz: wiązałoby się 
z obawą o własną skórę, a nie z przygodą o charakterze 
intelektualnym. Wystarczyłoby rozporządzać dostatecz 
ną liczbą broni palnej. Tymczasem tutaj wszystko wy 
gląda inaczej. Niebezpieczeństwo ekscytuje, by posłużyć 
się wyświechtanym mieszczańskim frazesem, nadającym 
całej sprawie niedobry wydźwięk... Próżno jednak gdzie 
indziej szukać równie podniecających przygód, zaskaku 
jących sytuacji, groźnych, nieoczekiwanych zwrotów... 
Inne motywy nie są dla mnie istotne... Ale zdaje się, że 
zrobiło się chłodniej... Trzeba się zbierać...
Było już ciemno, kiedy Lavalette, z dala od miasta, 
zawrócił samochód. Na pełnym gazie popędził z powrotem 
tam, gdzie z czarnego jak sadza mroku światło reflektorów 
wydobyło wapienną biel murów.
-	Jesteśmy na cmentarzu. Jeszcze go pani nie widzia 
ła - powiedział i zatrzymał auto.
Wydawało się, że groby za murem oddziela od świata 
cała epoka. Nocne niebo, rozmigotane tysiącem gwiazd, 
rozpościerało się nad cmentarzem niczym kopuła. Księżyca 
ubywało, półokrągła tarcza świeciła jednak na tyle jasno, że 
zupełnie dobrze było widać całą okolicę.
Lavalette ujął Gam za ramię i wskazał na groby.
-	Hinduiści wierzą w wędrówkę dusz. Ich wiara prze-
konuje bardziej od tej, którą głoszą nasi kapłani. Mimo to 
cmentarz zawsze nas wewnętrznie wycisza. Temu miejscu 
przypisujemy ostatnie słowo. Tutaj też, uświadomiwszy 
sobie daremność naszych wysiłków, najczęściej 
rezygnujemy.
-	To niepojęte - rzekła Gam.
Pod jej stopą zatrzeszczało drewno. Cofnęła się wy-
straszona. Coś zachrobotało. Lavalette schylił się i podniósł 
jaszczurkę. Okryty łuską korpus wił mu się w palcach, 
zwierzę wydawało skrzekliwe dźwięki. Szeroko rozwarło 
pyszczek, ukazując drobne, ostro zakończone zęby. 
Lavalette postawił jaszczurkę na ziemię.
-	Tutaj wszystko się kończy. Tracimy grunt pod no-
gami. Ci, których ciała się rozkładają, kiedyś żyli i oddy-
chali tak samo jak my. Ale tylko głupiec mógłby się z tego 
cieszyć, ktoś ograniczony umysłowo. Taki człowiek chowa 
się za uświęconymi pojęciami: opierając się na tezach, 
wedle których każde jednostkowe istnienie dąży ku śmierci, 
tworzy na własny użytek prostą regułę, współbrzmiącą z 
jego wiarą i oglądem świata, dzięki czemu zyskuje spokój. 
Oto, czemu służy czasem wiedza. Przez kogo jednak życie 
przepływa niczym rzeka, czyje żyły pulsują żarem 
szkarłatnej krwi, ten zawsze, słysząc słowo „śmierć", będzie 
uważał, że stoi nad przepaścią. Kto bowiem chłonie życie 
pełną piersią, również w tym wypadku nie znajduje miary.
-	Czy istnieje słowo, za którym nie czaiłaby się śmierć? 
- odezwała się Gam.
-	Spójrz - Lavalette odepchnął Gam od siebie - stoisz 
przede mną w tym świetle, widzę twoje ręce, usta, nogi, na 
których się poruszasz... Jednak już gdzieś spod ziemi 
wyciągają się zachłanne dłonie, które chciałyby cię 
pochwycić, wciąż czyhają, czekają... Są przerażająco 
wytrwałe... Piasek zasypuje ci stopy, ziemia się podnosi, 
woła cię, za chwilę się rozstąpi... Rozpada się na tysiące 
atomów... Nie czujesz, że grunt mięknie, ustępuje...? Że 
powoli się pogrążasz...?
Gam nie wytrzymała: szukając ucieczki, roztrzęsiona, z 
całych sił przywarła do Lavalette'a.
-	Wiesz coś o ciałach spoczywających tam, pod zie 
mią...? - ciągnął Lavalette. - Nad grobami unosi się ru 
dawa poświata rozkładu, z mogił wydobywają się budzące
zgrozę, wilgotne opary i zalegają dookoła. Napierają na 
nas... W nas jednak kryje się życie, cały czas daje o sobie 
znać... Czujesz je przecież... Twoje ręce są ciepłe, obejmują 
moją szyję... Twoje tchnienie świadczy, że żyjesz, wargi 
ucieleśniają duszę. Podejdź bliżej, będziemy się nawzajem 
ochraniać...
Mocno, jakby chciała go przewrócić, Gam wcisnęła się 
w ramiona Lavalette'a.
-	Widzisz tam tę ziejącą jamę...? - mówił. - Grób zo 
stał rozkopany. Spróchniała trumna się zapadła... Zie 
mia się osunęła, pośród nocy rozległ się łoskot i jęk... Ale 
spójrz, wokół jamy wyrastają już krągłe, opasłe mogiły, 
obficie czerpią z ziemi ohydne soki... Mgły bezładnie prze 
taczają się tuż nad ziemią, ryją w niej, usiłują się dostać 
do pogrzebanych zwłok... Spójrz, jak się nad mogiłami 
kłębi, żarzy, tli... tak wygląda niespełnione życie, ciężko 
i bezgłośnie pełzające wśród grobów, przerażające w swym 
milczeniu...
Gam przycisnęła twarz do szyi mężczyzny. Brakło jej 
odwagi, by spojrzeć za siebie...
-	Chodź, chcę się przekonać, że żyjemy- nalegał 
Lavalette. - Tamto milczenie oznacza śmierć... Będzie 
my krzyczeć... Zycie jest jednym wielkim krzykiem, a my 
przecież żyjemy... Płynie w nas krew, wraz z którą roz 
chodzi się ciepło... Zbliż się do mnie... Czuję twój oddech, 
dotykam skóry... Co to...? Chodźmy stąd... - Szarpał jej 
suknię. - Chodźmy... To chyba już... Twoja skóra... Twój 
rytm i twoje życie... Śmieję się z całego serca. - Urwał 
kawałek sukni Gam, cisnął go pomiędzy groby. - Rzu 
cam wam to na pożarcie. Milczcie. Wytrzeszczajcie złe, 
ponure ślepia... Wypowiadam wam wojnę...! Unosi mnie 
spieniona fala...! Wywrzaskuję życie w waszą topiel...! 
Mój ryk to życie...! Zadaję wam klęskę...! - Pociągnął Gam 
między groby. Potknęli się i runęli na ziemię. Lavalette 
nie pozwolił jej wstać, sam uniósł się na rękach. - Wci 
skam się między was... w odwieczny chłód! - wołał. - Je-
stem ręką zaciskającą się na gardle, czepiam się drzwi 
między życiem a śmiercią...! Zycie płynie przeze mnie jak 
rzeka, tuli do ciepłej piersi... chroni... Wciąż się śmieję. 
Śmieję się i płynę rwącym nurtem...
Zamilkł, jeszcze tylko wymachiwał ramionami, wściekał 
się i wygrażał, obywając się bez słów, dając upust falom 
rozpasanych emocji, które miotały nim jak cyklon.
W szeroko otwartych i błyszczących oczach Gam odbijał 
się księżyc; światło załamywało się w nich, tworząc 
niezliczone refleksy. Spojrzenie Gam znieruchomiało, oczy 
wpatrywały się w niebo, gęste od gwiazd. Drżały jej dłonie, 
ciałem wstrząsały dreszcze.
Nadleciał wiatr, a wraz z nim pojawił się chłód, od 
którego wilgotna mgiełka zamieniła się w rosę. Do włosów 
Gam przylgnęły jasne krople; wyglądały jak łańcuszek 
drogocennych kamieni. Opadały na groby z przedziwnym, 
ledwo słyszalnym szmerem.
Gam naraz się ocknęła z lekkiego snu. Przed nią stał 
Lavalette.
-	Proszę wybaczyć, że panią budzę. Zdaje się, że 
Meksykanin już o wszystkim opowiedział Anglikom, a ci 
się domyślili, gdzie są plany. Wiem już, że park jest oto 
czony. Nie mam czasu do stracenia. Za chwilę komisarz 
i jego ludzie zaczną rewizję. Byłoby wspaniale, gdyby ich 
pani przetrzymała chociaż kilka minut. Ja w tym czasie 
postaram się uciec z wszystkimi ważnymi papierami. 
Chłopiec będzie wiedział, jak mnie znaleźć.
Gam skinęła głową.
-	Niech pan idzie - ponagliła go. - Myślę, że mi się uda. 
Pocałował ją w rękę, zajrzał w oczy i roześmiał się.
Jaki on młody, pomyślała Gam. Sprężystym krokiem 
popędził do domu. Z daleka, nim zamknął drzwi, jeszcze jej 
pomachał. Gam wolno poszła za nim. Ogarniało ją 
podniecenie, czuła, że paraliżuje jej ruchy.
Zrobiło się cicho. Podobnych, nabrzmiałych bez-
dźwięcznym spokojem chwil Gam dotychczas nie przeżyła. 
Wiedziała, że za tą ciszą czai się niebezpieczeństwo, 
wyciąga pazury, pręży grzbiet jak kot szykujący się do 
ataku, napawa lękiem przed niewiadomą.
Po chwili z tarasu dobiegły jakieś bardzo ciche odgłosy, 
coś szczęknęło, zabrzęczało. Zaraz potem ktoś zapukał; 
drzwi natychmiast się otworzyły. Gam nie zwracała uwagi 
na to, co się dzieje: wsparta o parapet patrzyła przez okno 
na park.
-	Nie zapowiedziano mi tej wizyty...
-	Istotnie, składanie nieoczekiwanych wizyt wiąże się 
jednak z charakterem naszej pracy - usłyszała. - Pozwoli 
pani, że się rozejrzymy...
Gam podniosła ramię, jakby się chciała zasłonić. Zaraz 
jednak sobie przypomniała, że powinna grać na zwłokę.
-	Widzę, że jeden z panów nosi brytyjski mundur... 
Obaj się przedstawili.
-	To tłumaczy tę szczególną wizytę. Proszę powiedzieć, 
czego panowie sobie życzą...
-	Szukamy Lavalette'a.
-	Żałuję, ale jestem w domu sama. Mogą więc panowie 
porozmawiać jedynie ze mną... Proszę spocząć...
Anglicy wymienili porozumiewawcze spojrzenia i usie-
dli. Oficer nie spuszczał z oczu drzwi. Uprzejmie ukłonił się 
Gam, po czym zaczął mówić:
-	Pani opanowanie zasługuje na szczery podziw, chcę 
jednak, by pani wiedziała, że dom jest szczelnie otoczony i 
nikt się zeń nie wymknie. Musi się pani zgodzić na 
przeprowadzenie rewizji. Powody, dla których jesteśmy do 
tego zmuszeni, są poważne: mamy uzasadnione podejrzenia, 
że znajdują się tutaj pewne dokumenty.
-	Czy moje pokoje także chcecie przeszukać?
-	Niewykluczone. Z pewnością pani rozumie, że tego 
rodzaju środki stosuje się tylko wtedy, gdy chodzi o coś 
naprawdę ważnego. Mogę pani jedynie obiecać - tu znów
zgiął się w ukłonie - że pani pokoje przeszukamy na końcu. 
I zrobimy to nadzwyczaj delikatnie, niczego nie naruszymy. 
Zależy nam wyłącznie na naszych rysunkach, prócz tego o 
nic nam nie chodzi. Nie wiem, czy wolno mi o to prosić, 
chciałbym jednak, by nam pani towarzyszyła. Byłoby 
najlepiej, gdybyśmy możliwie szybko znaleźli dokumenty... 
Zaoszczędziłoby to pani zbędnych niewygód i komplikacji. 
Od dwóch dni, to znaczy niemal od chwili, kiedy dokonano 
kradzieży, rekwirujemy i kontrolujemy wszystkie przesyłki 
odchodzące drogą morską. Muszę jednak szczerze wyznać, 
że dotychczas niczego nie znaleźliśmy. Na pewno 
dokumentów nie udało się jeszcze stąd wywieźć. Na dodatek 
pewna suma, trochę za wcześnie przekazana czekiem 
bankowym, wskazuje ślad... Proszę z nami...
-	Oczywiście... - Gam uśmiechnęła się niepewnie. 
Nagle chwyciła cienką książkę leżącą na biurku i wy 
rzuciła ją przez okno, prosto w gęste zarośla.
Przez moment wydawało się, że oficer za nią wyskoczy; 
powstrzymał się jednak i odezwał głosem stanowczym i 
opanowanym:
-	Ułatwia mi pani pracę. To było zupełnie niepotrzeb 
ne... przecież mówiłem, że dom jest otoczony. Czy w prze 
ciwnym razie rozmawiałbym z panią tak spokojnie? 
Książkę przypuszczalnie już znaleziono.
Gam spojrzała na niego wzrokiem, w którym mieszały 
się chłód i zdumienie.
-	Myli się pan. Nie chciałam tylko, by ktoś obcy grzebał 
w moich rzeczach, by może nawet coś z tego mi zabrano. W 
książce były listy do mojego męża.
-	Nie wątpię - odparł ironicznie Anglik. - Ale pozwoli 
pani, że ją z grubsza przejrzę; powinienem to chyba zrobić, 
skoro przedstawia ona dla pani taką wartość...
Gam zobaczyła przed domem Tamila. Towarzyszył mu 
angielski żołnierz. Zadrżała ze strachu, po chwili jednak 
odetchnęła z ulgą. Tamil był sam. Mrużąc oczy, przesłał
jej błyskawiczne spojrzenie. Zrozumiała od razu: Lava-lette 
zdołał umknąć.
-	Pańskie zachowanie sprawia, że jestem zmuszona 
prosić, by ograniczył się pan wyłącznie do tego, co nie 
zbędne. Nie mam zamiaru przedłużać tej rozmowy.
Przyniesiono książkę, którą Gam wyrzuciła. Anglik 
skwapliwie ją chwycił, przekartkował. Niczego nie znalazł i 
zaczął przeglądać od początku. Każdą stronę poddawał 
drobiazgowym oględzinom, sprawdzał tekst. Na koniec 
zamknął książkę, rozdrażniony postukał w nią palcem i 
oddał Gam.
-	Po co pani to wyrzuciła...? Tu rzeczywiście niczego 
nie ma. - Zdezorientowany patrzył na Gam: nie miał 
pojęcia, co o niej sądzić.
Gam bez słowa wzruszyła ramionami. Podeszła do 
fortepianu.
-	Nie mam ochoty na dalsze śledztwo. Proszę do tego 
pokoju przysłać kogoś ze swych ludzi. Mam zamiar tu 
zostać.
Podniosła klapę fortepianu i wzięła kilka akordów.
Po trzech godzinach zaprzestano poszukiwań. Anglicy 
niczego nie znaleźli. Oficer zdjął posterunki i zwrócił się do 
Gam:
-	Wyniki nie są zadowalające. Dlatego też muszę na 
pewien czas zawiesić śledztwo. Ale nie na długo... -Chciał 
coś dodać, był przecież młodym mężczyzną; naraz jednak 
się odwrócił i pożegnał.
-	Czemu pan na mnie czeka? - zapytała Gam.
-	Przed nami jeszcze długa droga...
-	Może byłoby lepiej, gdyby pan uciekał sam?
-	Boi się pani?
Po twarzy Gam przemknął uśmiech, zaraz jednak spo-
ważniała.
-	Boję się o pana...
-	To bardzo ludzkie...
-	Nie ułatwię panu ucieczki, będę tylko przeszkadzała...
-	W żadnym razie...
-	Nie rozumiemy się. Ze mną będzie się panu trudniej 
poruszać.
-	Mówi dziś pani nie wprost, pani słowa mają groźny, 
symboliczny wydźwięk... - zauważył drwiąco Lavalette.
-	To przypadek...
-	Tym gorzej...
-	Mógłby pan już być w Malakce...
-	To bez znaczenia...
-	Powinien pan być teraz na statku...
-	Czy pani nie wie, że może mnie zatrzymać każdy 
angielski urzędnik, że zna mnie połowa tutejszych An-
glików, że w portach i na stacjach kolejowych kontroluje się 
paszporty wszystkich Europejczyków, że mój rysopis 
przekazano telegraficznie do wszystkich ważniejszych 
miejsc aż po Georgetown, że o tej porze roku wyjeżdżają 
stąd Europejczycy, którzy tu mieszkają, i nie ma nas wielu, 
że - koniec końców — powinienem przedostać się przez 
Syjam do Kolumbii.
-	To jeszcze nie jest odpowiedź...
-	Powinna ją pani znać - ściągnął usta - na pewno będzie 
pani spokojniejsza. Dodam, że nie wszedłem na statek, który 
czekał na mnie z dala od portu, na morzu. Dodam jeszcze, że 
na pewno by do tego nie doszło, gdybym był sam.
Gam patrzyła na niego zaskoczona.
-	Proszę zbyt wcześnie się nie cieszyć - ciągnął spo 
kojnie Lavalette. - Dodam nawet, że właśnie pani jest 
powodem, dla którego nie wyjechałem jeszcze tej samej 
nocy. Dopiero wtedy się zorientowałem, że nasza znajo 
mość zaszła zbyt daleko, by tak zwyczajnie wyjeżdżać. 
Uznałem, że najpierw muszę uporządkować tę sprawę; 
już bowiem pani mówiłem, że czeka nas długa droga 
i chciałem być pani pewien. Ponieważ pieniądze przy 
szły za wcześnie, mój kaprys, by je przekazać Meksyka-
ninowi, miał zaskakujące konsekwencje. To przekreśliło 
moje zamiary — podkreślam: zamiary, nie plany — i mu-
siałem je dostosować do sytuacji.
-	Pan nie jest mnie pewien...
-	Doprawdy chwalebne, z jaką logiką i uporem ciągnie 
mnie pani za język. Nie byłem pani pewien, dlaczego jednak 
pani jest taka pewna, że sama nie dała mi po temu 
powodów? Są sprawy, które wystarczy tylko tknąć i same 
układają się w pożądanej konfiguracji; inne trzeba mocno 
chwycić w garść i poustawiać na właściwych miejscach.
Twarz Gam pojaśniała.
-	Wcześniej bardzo się pan starał, bym pana właściwie 
rozumiała...
-	Oczywiście, bo bez tych obszernych wyjaśnień by się 
nie obeszło. Ale od dwóch minut przestałem się tak bardzo 
starać. Teraz odpowiadam na pytanie, czego pani się tak 
natarczywie domagała, i jak już zaznaczyłem, robię to 
wyłącznie po to, by panią uspokoić. Kiedy starałem się 
wyjaśnić dlaczego, mówiłem o sprawach, które pani na 
pewno zrozumie na opak... jaka kobieta postąpiłaby inaczej i 
słysząc coś takiego, by się nie cieszyła... tych spraw jednak 
nie przemilczałem. To bardzo miłe, że jest pani przekonana, 
iż ma na mnie wpływ. Zakłada pani, że przez to ograniczam 
się w swych decyzjach. Otóż, madame, jeśli coś 
postanawiam, a to się właśnie stało, moja decyzja jest 
wyłącznie kaprysem, choć- proszę się wstrzymać z 
ewentualnymi zarzutami - podejmuję ją w rezultacie 
trzeźwych przemyśleń; to rodzaj interesu, jeśli woli pani 
takie określenie.
-	Używa pan mocnych słów...
-	Aby mnie dobrze zrozumiano. Jest pani niezwykłą* 
kobietą, a ja nie potrafię się wyrzec tych silnych emocji, 
które być może - tu pomógł sobie trochę sztucznym ukłonem 
- wspaniale wypełnią nam kilka najbliższych tygodni... I to 
już nie jest kaprys.
-	Powiedział pan to samo, tyle że innymi słowami...
-	Pozornie. Musimy dostrzegać niuanse, nawet jeśli to 
wymaga od nas wysiłku.
-	Niuanse są jedynie odcieniami koloru podstawowego.
-	Wspaniale. Kolor podstawowy: teraźniejszość; temat: 
mgnienie chwili; bohaterowie, z których będzie pani 
zadowolona: pani - w danej chwili...
-	Sofizmaty...
-	Czym byłby świat bez sofizmatów? Bo przecież nie 
można go traktować poważnie. Kto patrzy na świat, na poły 
śniąc, bezustannie balansując na nieuchwytnej granicy snu i 
jawy, kiedy całym ciałem zapragnie się z tym światem 
zespolić, doznaje zwykle cudownych wrażeń. Ach, ci 
filozofowie, którzy gardzą sofistami i z powodu swej 
buńczucznej gadaniny nie potrafią zejść na ziemię, by się 
pożywić. My, sofiści, jesteśmy od nich szczęśliwsi... 
Rzucamy się na pokarm... Sycimy głód aromatycznym 
miąższem złocistych bananów, w restauracji Palące w 
Singapurze pochłaniamy mięso czerwonych homarów, 
zjadamy jasne plastry ananasów, cieszymy się, kiedy małpy 
zrzucą nam z drzewa orzechy palmy kokosowej, a potem 
zasiądą w krąg, podobne do naszych prehistorycznych 
przodków... Są jedynie wspomnieniem przeszłości, o której 
nie powinniśmy myśleć... Przestrogą... Ewolucja wcale nie 
zaszła tak daleko... Głód jest doprawdy czymś boskim... 
Gdyby nie on, do dziś nie zeszlibyśmy z drzew... 
Odwieczny głód...
Lavalette rozłupał kleszcze homara, Gam zapamiętale 
ściągała skórkę z bananów, dobierała się do ananasa. I oboje 
nikogo innego nie dopuściliby teraz do stołu.
Lavalette zamierzał w Malakce lub Port Dickson znaleźć 
jakiś statek, który płynąłby na Sumatrę. Do morza było 
niedaleko, więc już tego samego dnia wieczorem weszli na 
pokład parowca kursującego wzdłuż wybrze-
ża. Cała załoga, nie wyłączając kapitana, składała się z 
Chińczyków. Gam i Lavalette byli jedynymi białymi na 
statku. Kapitan wskazał im małe pomieszczenie, w którym 
znajdowało się tylko kilka krzeseł. Panował tam straszliwy 
zaduch. Lavalette kazał Tamilowi przynieść dwa hamaki 
wyplatane z łyka i ruszył na górny pokład, przeciskając się 
pomiędzy leżącymi pokotem ludźmi. Nadepnął przy tym na 
jakiegoś Chińczyka, który zwinął się z sykiem jak wąż, po 
czym nagle skoczył na równe nogi i wytrzeszczył oczy. 
Lavalette udawał, że niczego nie widzi, kiedy jednak wiązał 
hamaki, uważnie Chińczyka obserwował.
Gdy pomógł Gam się ułożyć, skinął na Tamila. Kazał 
mu pilnować kapitana: gdyby chłopiec dostrzegł coś po-
dejrzanego, natychmiast miał o tym meldować. Potem sam 
się wyciągnął w hamaku i odbezpieczył rewolwer.
Księżyc oświetlał pokład, zrobiło się jasno niemal jak w 
dzień. W powietrzu unosił się mdły, słodkawy zapach: 
siedzący w kucki Chińczycy palili opium. Łańcuchy i liny 
rytmicznie ocierały się o drewno, nocną ciszę zakłócało 
jedynie posapywanie maszyn. Naraz mignął jakiś cień, 
promień światła padł na czyjeś plecy, które znikły w mroku.
Nagle pojawił się Tamil. Oznajmił, że kapitan żywo z 
kimś rozprawia. Lavalette kazał mu pilnować Gam. Po kilku 
minutach rozległy się ciche, posuwiste kroki. Kapitanowi 
towarzyszyło dwóch mężczyzn. Kryli się za kominami i 
starali się zaskoczyć Lavalette'a.
Pozwolił im się zbliżyć, zaczekał, aż wyłonią się z cie-
nia. Kiedy światło księżyca wydobyło z mroku trzy po-
stacie, odezwał się stłumionym głosem:
-	Stop - hands up...
Zaskoczeni napastnicy podnieśli ręce.
-	Jeśli któryś się ruszy, potraktuję go kulą... Kapi 
tan do mnie... Czego chcecie?
Chińczyk wyszczerzył zęby, bełkotał coś o liście goń-
czym i nagrodzie, po czym wskazał człowieka, który poznał 
Lavalette'a.
-	Jak wysoka jest nagroda? 
Kapitan wymienił znaczącą sumę.
-	Kłamiesz - rzekł Lavalette. - Wiem dokładnie, jaka 
jest nagroda. Mów prawdę, bo stracę cierpliwość.
Chińczyk się przestraszył. Podał dwa razy niższą kwotę.
-	Tyle samo dostaniesz ode mnie. W zamian zatrzymasz 
się godzinę przed Malakką, spuścisz łódź i odstawisz mnie 
na ląd. Zrozumiałeś?
-	Tak...
-	Twoje szczęście. I nie życzę sobie, by mi ktoś prze-
szkadzał...
Chińczycy odeszli. Lavalette odetchnął i rzucił okiem na 
Gam, która przez cały czas spała. Potem dał Tamilo-wi broń 
i kazał mu pilnować kapitana. Nic jednak już się nie 
wydarzyło...
O świcie łódź dobiła do brzegu. Lavalette rzucił ster-
nikowi pieniądze i zaczekał, aż odpłynie statek. W końcu 
odwrócił się do Gam.
-	Jest trudniej, niż się spodziewałem, a przede 
wszystkim mniej wygodnie. Teraz, kiedy Chińczycy wie 
dzą, gdzie jestem, nie ma mowy o wykorzystaniu żadne 
go z portów. Musimy stąd zaraz uciekać: nasi znajomi 
zechcą, być może, drugi raz zarobić i zaalarmują Angli 
ków. Ci zaś mają pod bronią co najmniej kilku sikhów, 
którzy mogą nam skomplikować życie. Musimy iść przez 
góry.
Udało się znaleźć kilku tragarzy: kucharza, dwóch 
Syngalezów i czterech chińskich kulisów. Tamil zdobył 
gdzieś dwukołowe taczki i niebawem cała grupa wyruszyła. 
Budził się, coraz jaśniejszy, dzień.
Wzdłuż drogi ciągnęły się plantacje kawy. Potem po-
jawiły się kopalnie cyny. Chińscy robotnicy wyciągali
z szybów kosze i worki urobku, po czym wytrząsali je do 
odeskowanych rynien. Silny strumień wody oddzielał 
rudonośną ziemię od piasku. W pobliżu znajdowały się 
nieduże, opalane drewnem piece, w których wytapiano cynę 
i formowano ją w długie sztaby.
W Kuala Lumpur Lavalette uzupełnił zapasy.
Następnie nieduża karawana skierowała się do Kuala 
Kuba, a stamtąd w góry. Po nocy spędzonej w bungalowie 
wczesnym rankiem rozpoczęła się wspinaczka. Gam ściśle 
okręciła łydki impregnowanymi owijaczami, by się 
zabezpieczyć przed pijawkami, które wypełzały zewsząd, z 
krzaków, z ziemi, i mocno przysysały się do każdego 
odkrytego kawałka skóry. Padał deszcz, w koronach drzew 
kłębiła się gęsta mgła. Lavalette kroczył obok osła 
niosącego na grzbiecie osłoniętą palankinem Gam; 
przestrzegał ją, by nie odrywała pijawki, która łapczywie 
wpiła się w jej rękę, gdyż pozostanie bolesna rana. Przypalał 
pijawkę papierosem, aż skręciła się i odpadła.
-	Powinienem był odesłać panią do Sajgonu - rzekł.
-	Musi być z panem żle, skoro przychodzą panu do 
głowy takie sentymentalne pomysły.
-	Przeciwnie. Nieznane niebezpieczeństwo mnie pod-
nieca. Staram się przechytrzyć nie lada przeciwnika, który 
w dodatku ma nade mną przewagę. To mi wynagradza 
wszystkie trudy. Panią przygoda chyba mniej wciąga, 
dlatego może bardziej odczuwa pani niewygody podróży.
-	O, bynajmniej... uwielbiam silne emocje... - odparła 
Gam, obrzucając Lavalette'a szybkim spojrzeniem.
W środku dnia marsz stawał się szczególnie uciążliwy: z 
nieba lał się żar. Karawana musiała przechodzić w bród 
przez liczne rzeki i strumienie; podczas jednej z przepraw 
Gam wpadła po szyję do wody. Lavalette chwycił z jednej 
strony, syngaleski tragarz z drugiej i wy-
ciągnęli ją na brzeg. Otrząsnęła się ze śmiechem i utrzy-
mywała, że słońce ją wysuszy. Kiedy jednak Lavalette 
uraczył ją długim wywodem o okropnościach malarii, 
wystraszona zrzuciła mokrą odzież. Tamil przyniósł stalowy 
kufer z bielizną i Gam, wciąż rozpromieniona, miała okazję 
zakosztować uroku przeciwieństw: w sercu Indo-chin, w 
głębi pierwotnych lasów, wkładała na siebie cienkie 
jedwabie pachnące angielskimi perfumami.
Zmiana ubrania dodała jej skrzydeł. Zeskoczyła z osła i 
szła obok Lavalette'a. Gawędzili.
-	Niewiarygodne, jak bardzo nasz nastrój - mówiła Gam 
- coś przecież najzupełniej wewnętrznego, sumaryczny efekt 
doznań ducha, zależy od tego, co dzieje się na zewnątrz. 
Zmieniam ubranie, czuję na sobie suchy jedwab, wdycham 
zapach świeżej bielizny... i ogarnia mnie radość.
-	To jedna ze sztuczek, jakie stosuje wobec nas życie - 
odrzekł Lavalette. - Łączy sprawy drobne z ważnymi, 
wyszukuje związki między tym, co tkwi najgłębiej, i tym, co 
na samej powierzchni... A przy tym, myśląc o sprawach 
najistotniejszych - o, niesłychanie wręcz istotnych! - 
pełnych treści wyznacznikach naszej jaźni, potrząsamy 
głową i nie wierzymy w te związki, ponieważ uważamy, że 
są po prostu niemożliwe. Dlatego też nigdy nie znajdujemy 
właściwego klucza... Nie jesteśmy panami, lecz jedynie 
urzędnikami życia. Jeden bywa marudny, inny 
przedsiębiorczy, trzeci znów to typowy gryzipiórek, 
wszyscy jednak na służbie.
Nasza jaźń kieruje się instynktem, nie logiką - ciągnął. - 
Najśmieszniejsze w tym wszystkim jest zadufanie ludzi 
kupczących logiką, którym się wydaje, że potrafią myśleć. 
Nazywają to filozofią i windują na piedestał. Jakby nie 
pomysły miały rozstrzygać, lecz opierający się na nich 
system, który dla mieszczucha jest wygodnym pomostem: 
dzięki niemu może on dotrzeć, dokąd chce... nadal nie 
rozumiejąc niczego. A to dlatego - niech
Budda będzie pochwalony- że życie strzeże swych tajemnic 
i nie każdego do nich dopuszcza. Zrozumieć możemy tylko 
to, co potrafimy odczuć. Przy czym niekiedy sprawy 
przybierają zabawny obrót i miewamy do czynienia z 
prawdziwymi komediami omyłek... Na naszej drodze 
pojawiają się drzwi. Jeśli ktoś chce iść dalej, musi je 
otworzyć. Drzwi są masywne, ciężkie, zaopatrzone w zamki 
i rygle... Kupczący logiką próbuje je otworzyć łomem. 
Drzwi nie ustępują. Człowiek świadomy lekko je popycha - 
otwierają się natychmiast. Ale... nie powinniśmy za często 
mówić o tych sprawach... Wystarczy, że robią to inni - rzekł 
Lavalette i gwizdnął jak leśny gołąb.
Gam z uniesioną głową nasłuchiwała odpowiedzi ptaka. 
Dopiero teraz zrozumiała, jak to się dzieje, że Lava-lette 
niespodziewanie zamienia się w młodego chłopca, że często 
coś w nim nagle pęka i dorosły mężczyzna zachowuje się 
naiwnie jak dziecko. Pojęła, że każda bujna natura ma 
podwójne oblicze, a tylko przeciętność jest zawsze taka 
sama...
W końcu, przez podmokłe pola ryżowe, karawana wyszła 
nad Perak. Wiejski panghulu poprowadził gości na nocleg 
do bungalowu. Nim do niego doszli, usłyszeli za sobą 
młody głos wołający po angielsku. Spomiędzy drzew 
wypadł jakiś jeździec machający szerokim słomkowym 
kapeluszem.
— Europejczycy...! Co za niespodzianka...! Musicie 
zamieszkać u mnie!
Zatrzymał się i przedstawił, nazywał się Scrymour. 
Prosił, by uważali się za jego gości tak długo, jak tylko 
zechcą, i zaprowadził ich do swego domu. Na wezwanie 
gospodarza przybiegły japońskie służące, które zaprowa-
dziły Gam i Lavalette'a do kąpieli. Potem Scrymour pokazał 
im swą posiadłość. Na plantacjach kauczuku uwijało się 
wiele osób. Białe, ostre nacięcia na korze drzew
przypominały szkielety ze zdjęć rentgenowskich. W cy-
nowych konwiach Malajki przenosiły lateks do koagula-
tora. Jedna z nich błysnęła okiem w stronę Lavalette'a.
-	Jaka zgrabna - rzekł Lavalette do Scrymoura.
Scrymour spokojnym głosem zawołał dziewczynę i po-
prosił ją, by przygotowała samisen - wieczorem goście 
posłuchają muzyki. Dziewczyna skwapliwie skinęła głową i 
pobiegła do siebie tak prędko, że omal nie zgubiła sarongu.
-	Pomaga przy zbiorze kauczuku - rzekł Scrymour. - 
Na stałe jednak pracuje w domu.
Za domem, w szklanej przybudówce, Scrymour urządził 
serpentarium. Otworzył drzwi i ze środka buchnął stęchły 
zaduch. Za grubą szklaną szybą, zwinięte wokół suchych 
konarów, zwisały skłębione cielska wygrzewających się 
gadów. Powoli, z sykiem podnosiły obrzydliwe wąskie łby i 
w niepojęty sposób, ponad cętkowanym ciałem, odginały je 
w tył. Nagle Gam zrozumiała, dlaczego te stwory są takie 
obce i przerażające: nie miały nóg ani rąk. Wbrew prawom, 
które obowiązują ludzi, sunęły z jakąś przedziwną, budzącą 
lęk sprawnością, potrafiły samym koniuszkiem długiego, 
pozbawionego kończyn tułowia owinąć się wokół gałęzi i 
drwiąc z sił grawitacji, korzystając z tej wątłej podpórki, 
sięgać oslizłym ciałem w odległe miejsca, budować z niego 
mosty między drzewami. To była kondensacja życia w jego 
najobrzydliw-szej postaci. Wśród liści odrażająco wiła się 
anakonda; spomiędzy rozrośniętych korzeni wypełzały 
święte pytony; z konara zwisał nieruchomo długi Boa 
constrictor; wokół pni poowijały się piękne niczym Lucyfer 
kobry królewskie,
Lavalette zwrócił uwagę Gam na czarnego, nitkowatego 
węża o ciele zaledwie centymetrowej grubości, leżącego na 
ziemi tuż obok szyby.
-	Cobra capella - odezwał się Scrymour. - Najniebez-
pieczniejszy ze wszystkich. Jego ukąszenie to pewna 
śmierć.
Wąż powoli sunął po piasku. Lavalette postukał palcami 
w szybę; kobra uniosła głowę i zaczęła kąsać. Czyjaś 
ciemna dłoń odepchnęła rękę Lavalette'a - do gości 
dołączyła Malajka, która z przerażeniem patrzyła na tę 
scenę.
-	Pan umrze... To śmierć...
-	Przesąd tubylców - zaśmiał się Scrymour. - Kobry są 
dla nich święte.
Kiedy wrócili do domu, przy stole krzątała się jakaś 
półkrwi Chinka. Gdy ujrzała nadchodzących, chciała na-
tychmiast uciec. Lavalette jednak ją zatrzymał.
-	Proszę pozwolić pańskiej przyjaciółce, by spokojnie z 
nami zjadła - rzekł do Scrymoura.
-	Nie jest przyzwyczajona - padła odpowiedź.
Na wsi siała spustoszenie malaria. Scrymour zajmował 
się leczeniem: miał duży zapas chininy i innych lekarstw, 
którymi hojnie obdzielał potrzebujących. Opowiadał, że 
właśnie Chińczycy są najmniej odporni. Poddają się przy 
pierwszym ataku choroby i pokornie czekają na śmierć.
Chinka postawiła na stole herbatę i whisky. Scrymour pił 
wielkimi łykami. Od tygodni nie oglądał białej kobiety i był 
teraz lekko rozgorączkowany. Gam wykorzystała dzień 
odpoczynku na przejrzenie zawartości stalowego kufra i 
włożyła toaletę, w której nawet w St. Germain zrobiłaby 
furorę. Po emocjach dnia czuła się wewnętrznie wyciszona i 
odprężona, co jej ruchom przydało osobliwej dystynkcji - 
były spokojne, wyważone i niewymuszone. Skóra Gam 
nabrała barwy dojrzałej brzoskwini. Jej przedramię zdobiły 
wymyślne bransoletki, palce u dłoni - pierścionki, z lewego 
ucha zwisał długi kolczyk.
W pewnym momencie Gam i Scrymour zostali sami. 
Kiedy Anglik sięgał po szklankę, drżały mu ręce. Chinka 
przyniosła wysokiej klasy tytoń i owoce... Smutno 
spoglądała na Scrymoura. Gam zatrzymała ją i zaczęła o coś 
wypytywać. Dziewczyna odpowiadała słabym, ptasim 
głosem i kiedy tylko Gam puściła jej rękę, rzuciła się do 
drzwi. Scrymour zaczął mówić o polowaniach na tygrysy, 
przerwał jednak i wpadł w zadumę.
-	Mieszkam tu od czterech lat - odezwał się w końcu. - 
Przyzwyczaiłem się i myślę, że już tu zostanę. Za każdym 
razem, kiedy wracam z kraju, coraz mniej za nim tęsknię. 
Liutseki jest skromna i oddana. I w dodatku cicha. A ja lubię 
ciszę. Ale wraz z panią zjawiła się u mnie Europa i 
przekreśliła te cztery lata zasiedzenia oraz dziesięć lat 
wcześniejszych doświadczeń. Dopóki pani tu zostanie, 
będzie dobrze. Potem jednak nadal trzeba będzie żyć. W 
pustym domu. Nieraz będzie mi ciężko.
-	Chciałabym panu powiedzieć coś pokrzepiającego, nie 
umiem jednak znaleźć odpowiednich słów. Ale spróbuję. 
Możliwe, że pewnego dnia odezwie się w panu zew krwi, że 
przypomni pan sobie o europejskich korzeniach. Każdy 
czasem powraca we wspomnieniach do swej młodości. Bo 
przecież ten czas jest dużo przyjemniejszy od wszystkiego, 
co następuje później...
Scrymour uniósł głowę.
-	Zycie w tropikach nauczyło mnie szybkiego podej 
mowania decyzji. Proszę, niech pani ze mną zostanie; 
sprzedam plantacje w Penangu i wyjedziemy do Euro-
py-
-	I co dalej?
-	Pomówię z nim. Na pewno zrozumie. Musi. On pani 
nie kocha, to widać.
-	Rozczula mnie pańska naiwność. Ta propozycja jest 
tak niedorzeczna, że być może zasługuje pan na prawdziwą 
miłość. Jak zwyczajnie i bezproblemowo pan sobie to 
wszystko poukładał. Proszę zapamiętać: samot-
ność upraszcza wiele spraw. - Gam uniosła rękę. Brzęk-nęły 
bransolety. - Najprawdopodobniej nie ma pan pojęcia, o co 
toczy się gra. Ku czemu nieubłaganie zmierza...
Malajka matowym głosem śpiewała jakąś melodię, do-
bywając z samisenu zająkliwe dźwięki. Muzyka emanowała 
nostalgią, budziła emocje. Scrymour uciszył dziewczynę i 
kazał jej tańczyć. Malajka zalotnie błysnęła okiem do 
Lavalette'a i zrzuciła batikowy kaftanik. Miała wspaniałe 
piersi - pełne, jędrne, o szlachetnych kształtach.
Chinka bez przerwy wpatrywała się w Gam. Zamyśliła 
się przy tym tak głęboko, że kiedy Scrymour do niej 
krzyknął, wpadła w panikę. Gam coraz bardziej Chince 
współczuła; wiedziała, jaki jest powód jej zmartwień i 
chętnie by z nią porozmawiała... To, co się działo na jej 
oczach, było niezmiernie interesujące: kiedy Scrymour 
znalazł się wśród swoich, za jednym zamachem odciął się 
od wszystkiego, co go otaczało... A ta Azjatka, w połowie 
przecież też osoba białej rasy, musiała ustąpić innej, obcej 
kobiecie, która z miejsca stała się ważniejsza.
Z czasem Scrymour i goście przenieśli się na taras, by 
odetchnąć wieczornym, chłodnym powietrzem. Zerwał się 
wiatr, rozszumiały się korony drzew. Z mroku dolatywały 
głosy zwierząt, całkiem inne niż za dnia. Kołysząc 
biodrami, obok tarasu przeszła Malajka, po czym znikła w 
ogrodzie.
Naraz wieczorną ciszę zakłóciły szybkie kroki, a wraz z 
nimi przekrzykujące się głosy. Na podwórze wpadło dwóch 
Chińczyków, wołali Scrymoura. Właściciel domu gry miał 
atak zimnicy. Uradowany, że nadarza się okazja, by zrzucić 
z siebie czar, któremu uległ w obecności Gam, Scrymour 
pobiegł do domu po narzędzia i medykamenty.
Gam i Lavalette zostali sami na tarasie. - Pięknie dziś 
wyglądasz - rzekł Lavalette i pocałował ją w rękę.
Nie odpowiedziała: obserwowała cień jakiegoś ptaka 
krążącego nad tarasem. Lavalette pochylił się nad nią. 
Delikatnie dotknął dłonią jej twarzy i zmusił ją, by na niego 
patrzyła. Odsunęła głowę, przycisnęła ją do oparcia, 
trzymając się rękami poręczy fotela, odchylona do tyłu, 
spięta do granic wytrzymałości siedziała tak i patrzyła w 
oczy mężczyzny, za którego plecami robiło się coraz 
ciemniej.
Milczeli. Kiedy Lavalette chciał ją podnieść i wziąć na 
ręce, nie pozwoliła mu; nie odrywała przy tym od niego 
wzroku. Natychmiast ją puścił i wyszedł do parku. Gdy po 
chwili wrócił, stwierdził, że Gam nie ruszyła się z fotela. 
Próbował ją chwycić za ręce. Wywinęła się.
-	Domaga się pan ode mnie wyjaśnień - rzekła.-I 
słusznie. Ale proszę mi je darować...
-	Kiedy to domagałem się czegoś podobnego? - odparł z 
ironią Lavalette. - Poza tym takie żądanie byłoby już 
częściową pochwałą pani postępowania. A od tego jestem 
jak najdalszy.
-	Wydaje się, że z całym uporem chce pan dopiąć 
swego...
-	Tylko na chwilę...
-	Ale jednak pan tego chciał...
-	Absolutnie nie. Przelotny nastrój, nie mogłem się 
oprzeć.
-	Tę noc chciałabym spędzić sama...
-	Wydaje się, że z całym uporem pragnie pani dopiąć 
swego.
-	Absolutnie nie. Przelotny nastrój, nie mogłam się 
oprzeć.
-	Pani wybaczy, ale to przerzucanie się słowami staje 
się irytujące. Powiedziałem, że wygląda dziś pani 
wyjątkowo pięknie, budzi pożądanie. Wie pani doskonale, 
że ostatnie tygodnie wyjątkowo mnie emocjonalnie 
pobudziły, a to domaga się rozładowania. Nie ulec popędom 
byłoby wbrew moim zasadom. Powściągnąć je z po-
wodu czyjegoś kaprysu znaczyłoby, że nakładam sobie 
pęta. A tego bym nie zniósł...
Gam siedziała bez ruchu. Nad lasami zawisła noc, 
miękka i jakaś niejednoznaczna. Horyzont drżał. Zrobiło się 
niebywale cicho. Jakby świat wstrzymał oddech i na coś 
czekał. Co kryło się za ciszą? Obok domu przeszła Malajka 
- ponętne, krągłe biodra dziewczyny, opięte idealnie 
przylegającym, przetykanym złotą nicią sa-rongiem, 
kołysały się w rytm jej kroków.
- Pani wie, że potrzebuję dziś kobiety. Być może jednak 
nie wie pani, że tym razem chodzi o jakąkolwiek kobietę. 
Żegnam panią...- Lavalette zszedł z tarasu; naraz się 
odwrócił, pomachał do Gam i poszedł za Malajka, która na 
niego czekała.
Gam wciąż siedziała nieruchomo.
Po chwili, cała spięta, wyprostowała się w fotelu. Cicho 
klasnęła w dłonie. Zjawiła się Chinka i zapytała, czego sobie 
życzy. Gam poprosiła dziewczynę, by z nią została. Chinka 
posłusznie usiadła w kucki na macie i odpowiadała na 
pytania. Gam zauważyła, że włosy dziewczyny upięte są 
zupełnie tak samo jak jej własne. Poruszona chwyciła jej 
dłoń i dając upust ogarniającemu ją gwałtownie 
współczuciu, zapewniła Chinkę, że wszystko zostanie po 
staremu: Scrymour ją kocha i jej nie odprawi. Dziewczyna 
padła na kolana i o coś prosiła w swoim języku. Nagle 
przerwała i jąkając się, zaczęła błagać po angielsku, by Gam 
zdradziła jej swój sekret. Wie od Malajki, że ona zna 
miłosne zaklęcia. Gam próbowała wyprowadzić ją z błędu. 
Dziewczyna jednak, potrząsając głową, ponowiła prośbę. 
Gam zrozumiała, że tej pół--Chinki nie przekonają żadne 
wyjaśnienia. Najlepiej dać jej spokój i pozwolić, by 
wierzyła, w co chce. Zsunęła z ręki bransoletkę i dała ją 
dziewczynie. Chinka sięgnęła po nią z błyskiem w oku i 
ukryła na piersiach.
Tymczasem wrócił Scrymour. Zapytał o coś dziewczy-
nę, po czym ją odprawił. Wybiegła, przyciskając mocno do 
piersi swój talizman.
-	Wróćmy do naszej rozmowy - powiedział. - Powinna 
się pani dowiedzieć, co zaszło: jest pani sama...
-	Chciałam być sama...
-	To znaczy, że pani nic nie wie...
-	Tak...
-	Nie bardzo rozumiem, jak pani to sobie tłumaczy. Ale 
muszę powiedzieć prawdę.
-	O...
-	A zatem bez ogródek: Lavalette i Malajka... Gam 
podskoczyła.
-	Kto panu powiedział?
-	Więc pani nie wie. Liutseki widziała ich razem...
-	Gdzie? Kto już o tym wie? - Gam wzburzona stanęła 
naprzeciw Scrymoura. - Ważne, że o tym wiem! Muszę 
wiedzieć. Mógłby się pan dowiedzieć czegoś więcej?
-	Malajka jest moją służącą. Za godzinę zapewne się 
pochwali...
Gam zbladła, biła się z myślami.
-	Jutro mi pan wszystko opowie - zażądała. 
Nagle się zawstydziła i bez pożegnania uciekła do
sypialni. Żądania jednak nie odwołała.
Przez cały dzień Gam nie widziała Malajki. Lavalet-te ze 
Scrymourem udali się na polowanie - w okolicy wytropiono 
tygrysa. Wrócili z niczym, Lavalette pogodny i beztroski, 
Scrymour blady i zgnębiony.
Po jakimś czasie Scrymour znalazł okazję, by pomówić z 
Gam na osobności. Utkwiła w nim wzrok. Scrymour ani 
razu nie spojrzał jej w oczy, chciał mówić, zdawało się, że 
się dusi, gryzł wargi; w końcu zdecydowanym ruchem 
podniósł głowę i wykrztusił:
-	Nie... Nie... Opowiedział mi o tym w kilku słowach. 
Rozwiązał jej nawet sarong, zaraz ją jednak zostawił. Nie

kiwnął palcem, żeby ją zadowolić. Kiedy się tego doma-
gała, dał jej kilka rupii i odesłał do domu. Gam odetchnęła 
pełną piersią.
-	Dziękuję panu. - Gwałtownie wyciągnęła do Scry-
moura rękę, oczy jej rozbłysły, policzki się zaróżowiły, 
twarz pojaśniała.
-	Pani go bardzo kocha - odezwał się półgłosem Scry-
mour.
Uśmiechnęła się tajemniczo.
-	Co pan może o tym wiedzieć...
Gam była wzburzona. Czyżby Lavalette uważał, że ma 
wobec niej jakieś zobowiązania? Dlaczego zostawił Malajkę 
w spokoju? Ze względu na nią? Przepełniało ją szczęście, 
było ono jednak naznaczone bólem, zdeterminowane 
kataklizmem, który się właśnie przewalił. A przecież 
doskonale wiedziała, że nadal będzie szła swoją drogą, która 
bynajmniej się nie kończy, i nieraz jeszcze poniesie ją 
spieniona fala. Zupełnie skołowana i udręczona, Gam 
spokojnie czekała, co jej przyniesie przyszłość...
Tego wieczoru ogarnął ją dziwny, niemal płaczliwy 
nastrój. Prawie się nie odzywała, dzięki czemu udało jej się 
powstrzymać łzy. Scrymour obserwował ją w milczeniu. 
Gdy skończył posiłek, wstał i poszedł do wsi, do chorego. 
Lavalette przeglądał swoje szkice.
-	Te plany są ważniejsze, niż myślałem - rzekł. - 
Zaczynam rozumieć, dlaczego Anglicy ich tak szukają. 
Koniecznie muszę je przewieźć do Syjamu, tam będą 
bezpieczne. Jutro stąd wyjedziemy. Nie sądzi pani, że 
ten Scrymour zrobił się trochę uciążliwy? - Przyjrzał się 
Gam i zauważył, że ma wilgotne oczy. Wyciągnął dłoń, 
dotknął jej policzka. Ta dłoń promieniowała bezpieczeń 
stwem, jednak prócz spełnienia, w dotyku Lavalette'a 
Gam wyczuwała coś jeszcze: to było pożegnanie. - Myli 
się pani - stwierdził pogodnie. — Nie byłem u Malajki.
Skinęła głową, nie zmieniając pozycji.
-	A więc pani wnioski były nieco przedwczesne.
-	Nie mogłeś...
-	To prawda.
-	Beze mnie...
-	Zgoda... i tutaj właśnie wkracza logika z wnioskiem 
zaczynającym się od „a więc"... świetnie. Jak łatwo, by 
wytłumaczyć coś na swoją korzyść, godzi się pani na jed-
nostronny ogląd zagadnienia. Naprawdę jest pani prze-
konana, że rozumowanie było słuszne? Może raczej na-
leżałoby przyjąć, że wszystko wygląda zupełnie na od-
wrót...?
-	Słowa...
-	Według pani postępuję niezgrabnie, kanciasto. Czy 
pani nie sądzi, że gdyby mi na tym zależało, łatwo mógłbym 
się pokazać z odmiennej strony? Nie robię tego, bo nie 
przywiązuję wagi do cudzej opinii...
-	To nieprawda - rzekła Gam, nie odrywając oczu od 
Lavalette'a.
-	Jak pani uważa. Ale tam, gdzie pani dostrzega zo-
bowiązania, może chodzić o najprawdziwszą swobodę. 
Trzeba tylko umieć patrzyć. Musi pani spojrzeć na te 
sprawy moimi oczami.
-	Po co pan mi to mówi?
-	Ponieważ nie uważam za konieczne czegokolwiek 
ukrywać. Jeszcze nie...
Choć Gam chciała wierzyć w to, co mówił Lavalette, 
miotały nią sprzeczne uczucia. Wiedziała, że ich znajomość 
doszła do punktu, w którym słowa mogą znaczyć bardzo 
wiele lub nic. Przed ostatecznym rozstaniem musiała 
Lavalette'a znów poddać próbie; roztrzęsiona postępowała 
zgodnie z bezlitosnym prawem, które nie toleruje żadnej 
konkurencji, cudownie niszczącym prawem krańcowej 
odmienności, przez całe stulecia przerażająco fałszywie 
rozumianym. Przystrojono je emblematami
dobra, mimo że u jego podstaw legły wyłącznie pierwotne 
warstwy jestestwa, nazwano miłością i doprawdy trudno 
było dlań znaleźć bardziej niedorzeczne miano. Do tego 
należy dodać, że spoza miłości zawsze wyziera otchłań. 
Nazywając ją miłością, myśleliśmy, że uda nam sieją 
zasypać, że przesłonimy ziejący krater ukwieconym 
ogrodem; otchłań jednak ciągle jest naga, dzika i bezlitosna, 
szczerzy zęby i pożera każdego, kto naiwnie obdarzy ją 
zaufaniem. Zaufanie oznacza tutaj śmierć; kto się chce od 
niej uchronić, musi umknąć. Wśród kwitnących róż kryje się 
śmiercionośna głownia miecza. Biada temu, kto wpadnie w 
pułapkę. Biada także tym, którzy się odkryją. Jednak nie 
skutki przesądzają o tragizmie, lecz konieczność rezygnacji. 
By zwyciężyć, trzeba przegrać; by przetrwać, należy się 
wyrzekać. A może właśnie na tym polega tajemnicza 
różnica pomiędzy tymi, którzy wiedzą, a tymi, którzy starają 
się osiągnąć wiedzę poprzez poznanie...? Bo jeśli ktoś jest 
świadom całego tragizmu tych spraw, potrafi je również 
przezwyciężyć. Natomiast poprzez poznanie nigdy nad nimi 
nie zapanuje: realna rzeczywistość wytycza nieprzekraczalne 
granice. Następstwo przyczyn i skutków oraz ślepy los są 
wyznacznikami tej rzeczywistości. Dla kogoś, kto wie, 
rzeczywistość jest jedynie symbolem, dopiero za nią 
rozciąga się bezgraniczna przestrzeń. Ale to symbol wie-
loznaczny, bogowie bowiem potrafią być tyleż weseli, ile 
przewrotni. Radość zawsze wiąże się z okrucieństwem. 
Zycie przemawia do nas różnymi językami.
...doprawdy trudno było znaleźć dla tego zjawiska 
bardziej niedorzeczną nazwę - miłość. To fatamorgana, 
która rozsnuwa przed kobietą i mężczyzną odwieczne 
kuszące wizje, ciągle każe na nowo przysięgać, nigdy nie 
jest taka sama, wciąż się zmienia. Przypomina w tym 
wszystkim życie, za którego symbol uchodzi.
Przeprawiwszy się promem linowym przez rzekę Li-
pis, karawana dotarła do wschodniego wybrzeża - obszaru 
pociętego gęstą siecią dróg wodnych. Wzdłuż drogi ciągnęły 
się plantacje kawy, wśród nich rozsiadły się liczne 
domostwa Chińczyków. Za kopalniami złota w Punjamie 
zaczynała się dżungla. Mimo ostrzeżeń postanowili iść 
dalej: tygrysy zamieszkujące dziewicze lasy nie powinny 
atakować za dnia.
Był rześki poranek. W koronach drzew buszowały 
małpy. Pawie przekrzykiwały się z papugami. Tuż ponad 
leśnym poszyciem igrały w powietrzu wielkie motyle i 
barwne kolibry. Stopniowo niskie krzaki stawały się 
gęstsze, a ścieżka coraz węższa. Wysoko nad drzewami 
zajaśniało słońce.
Coś zadudniło w zaroślach. Drogę przecięło stado dzi-
kich świń. Nagle zza gałęzi ukazały się melancholijne oczy 
bawołu; nie wiadomo, skąd się tam wziął. Po chwili zarośla 
się przerzedziły i karawana wyszła na polanę. Zatrzymali się 
tu na odpoczynek. Jeden z tragarzy przewrócił się i zranił w 
rękę. Lavalette założył mu opatrunek.
Gam odeszła kilka kroków, by się przyjrzeć kwiatom, 
które już wcześniej wpadły jej w oko. Naraz gdzieś obok 
trzasnęła gałąź. Odwróciła się w tamtą stronę, ale niczego 
nie zauważyła. Kiedy już chciała pójść dalej, zobaczyła 
wśród liści dwa zielone, fosforyzujące punkty, a za nimi -
osypujący się piasek. Gam usłyszała ciężki oddech i dopiero 
teraz dostrzegła pręgowane futro lamparta.
Nie mogła zrobić kroku. Skamieniała ze strachu wpa-
trywała się w oczy zwierzęcia. Lampart gniewnie pomru-
kiwał i tłukł ogonem w ziemię. Z jego oczu biła obezwład-
niająca siła drapieżcy. Gam czuła się jak zahipnotyzowana, 
wydawało się jej, że przenika ją jakiś prąd, który poraża i 
odbiera zdolność do jakiegokolwiek ruchu. W końcu jednak, 
niepewnie stawiając stopy, ruszyła przed siebie, w każdej 
chwili gotowa ulec, przerażona i bezradna wobec prężącej 
się do skoku, okrytej pręgo-wanym futrem groźby 
unicestwienia.
Nagle lampart się zwinął, skoczył w tył i uciekł. Za-
sunęła się za nim zielona kurtyna bujnej roślinności. Gam 
przez moment stała jak wryta. Powoli wracała jej 
świadomość, poczuła w sobie falę chłodu spływającą 
wzdłuż kręgosłupa i opadającą do nóg; zaczęła się znów 
trząść i kiedy, nieprzytomna ze strachu, znów znalazła się na 
polanie, Lavalette z trudem zdołał z niej wydobyć, co się 
stało.
Mimo że obszedł całą okolicę, uważnie się rozglądając, 
nie znalazł lamparta. Obok ścieżki pod palmą zauważył 
jedynie ślady i rozgrzebaną ziemię.
Nazajutrz Gam niemal się nie odzywała; skarżyła się 
tylko na ból głowy. Lavalette zmierzył jej temperaturę: 
miała lekką gorączkę. Popędzał tragarzy, by jak najprędzej 
dotrzeć do Chappingu, gdzie spodziewał się znaleźć lekarza.
Gorączka wzrosła. Lavalette zarządził postój i kazał 
rozbić jeden namiot. Następnie wysłał Tamila do Chappingu 
i polecił mu sprowadzić lekarza. Zaaplikował Gam chininę, 
zmusił ją, by zasnęła.
W końcu Tamil wrócił. Biegł tak szybko, że ledwo trzy-
mał się na nogach. Wiadomość jednak była pomyślna: 
lekarz jest już w drodze.
Był on Szkotem o masywnej budowie ciała i rudawych 
włosach. Uważnie obejrzał i osłuchał plecy Gam, po czym 
odwrócił się do Lavalette'a. W zawziętych oczach lekarza 
pojawił się błysk.
-	Konieczny będzie transport do Chappingu. Ale pan 
zapewne chciałby się skierować ku koncesji Buffalo River.
-	Ma pan rację, chcę się dostać do Syjamu.
-	Wiem, jakie są powody.
-	Nie sądziłem, że jestem aż tak popularny. Przypusz-
czalnie zawdzięczam to władzom brytyjskim.
-	W pewnym sensie. Ale widziałem, jak po ostatnim 
swoim wyczynie w Hiszpanii opuszczał pan Madryt...
-	Chyba mogę iść do Chappingu...
-	Tak, będzie pan mógł to zrobić. Posterunku pilnuje 
dwóch podoficerów; porucznik jest gdzieś w głębi kraju i 
wróci dopiero za cztery dni... Chciałbym dokładnie zbadać 
pańską towarzyszkę...
-	Co jej jest? - zapytał Lavalette, wskazując zakrzy-
wionym palcem piersi Gam.
-	Zapalenie opłucnej.
-	Tak też myślałem. Proszę łaskawie przyjąć do wia-
domości, że dalszych badań nie będzie.
-	O tym na ogół decyduje lekarz...
-	Racja, na ogół...
-	Nie mogę poprzestać na powierzchownej ocenie 
objawów. - Szkot uśmiechnął się. - Poza tym, kiedy się 
leczy niemal wyłącznie brunatny motłoch, biały pacjent to 
prawdziwa rozkosz.
-	I właśnie dlatego proszę mi powiedzieć, ile jestem 
panu winien...
W oczach lekarza błysnął gniew. Wstał i przez zaciśnięte 
zęby wycedził:
-	Nic.
Po czym wsiadł na konia i odjechał bez słowa. Gam 
podniosła głowę.
-	On zaalarmuje Anglików. Musimy uciekać. 
Lavalette wsunął jej termometr pod pachę.
-	Dałoby to nam jedynie chwilę wytchnienia. Oni się 
nas uczepią, będą tropić dzień i noc.
-	Musisz uciekać! - krzyknęła Gam. - Ja zostanę. Bierz 
plany, Tamila, dwóch tragarzy. Idź! Natychmiast!
Lavalette nie odpowiedział. Wyszedł z namiotu, wydał 
ludziom kilka poleceń. Po chwili wrócił.
-	Choroba zdecydowała za nas - powiedział. - Gdy 
by pani była zdrowa, moglibyśmy jeszcze podyskutować. 
A tak na marginesie: jeszcze nie jestem w Singapurze. 
Do tego czasu wszystko może się wydarzyć.
Po kilku godzinach zjawili się brytyjscy podoficero-
wie w asyście sikhijskich żołnierzy. Lavalette nie dał im 
dojść do słowa:
-	Oczekiwałem panów. Trzeba zwinąć namiot. Z pa- 
lankinem proszę się obchodzić bardzo ostrożnie. Musimy 
z niego zrobić nosze. Na pewno się da. W stalowym ku 
frze znajdują się ważne papiery - proszę go mieć na oku.
Oświetlając leśną ścieżkę pochodniami, karawana 
dotarła do osady. Gam cały czas spała. Tylko na chwilę 
otworzyła oczy i zamyślona patrzyła na Lavalette'a.
Obaj podoficerowie postanowili zaczekać na porucznika. 
Na razie zostawili więźniom swobodę. W południe pokazał 
się lekarz, chciał obejrzeć Gam. Lavalette gdzieś wyszedł. 
Gam przywitała Szkota z obojętnym wyrazem twarzy.
-	Przykro mi - rzekł - że musiałem posunąć się do takich 
środków, chciałem jednak panią porządnie zbadać. Widzi 
pani, traktuję swoją pracę poważnie...
-	Jest pan brytyjskim poddanym - zauważyła ironicznie.
-	Tutaj to nie ma znaczenia.
Spojrzała na niego badawczo i odezwała się trochę już 
innym tonem:
-	Poza tym przecenia pan mój udział w tym przed-
sięwzięciu.
-	Rozumiem, że i bez tego jest ono bez sensu. Takich 
niebezpiecznych ludzi Anglicy zazwyczaj na całe lata 
zamykają w twierdzy.
Lata więzienia... - pomyślała Gam. Po chwili rzekła:
-	Nieważne. I bez tego postąpiłabym tak samo.
-	Jest pani ekscentryczką. Inaczej nie sposób wyjaśnić 
powodów tej eskapady...
-	Ale w Europie wszystko byłoby jasne...
-	To prawda. Powody, dla których się tutaj znalazłem, 
są podobne. Jednak dziesięć lat spędzonych wśród Malajów 
sprawiło, że zrobiłem się wyjątkowo łakomy na
wszystko, co europejskie. Czy mogę pani zmierzyć tem-
peraturę?
-	Dziś nie mam gorączki - odparła Gam, biorąc ter-
mometr.
-	Rzeczywiście. Zdumiewający przypadek, wręcz suk-
ces.
-	Rozwiązanie zawsze wiąże się z sukcesem...
-	Uważa pani, że to, co się stało, jest rozwiązaniem?
-	Skoro tak to pan ujmuje... Tak, trochę gwałtowne i 
wymuszone, ale jednak rozwiązanie...
Wieczorem przybył oficer, którego wezwano telefonicz-
nie. Słysząc warkot samochodu, Gam się ubrała. Po krótkim 
przesłuchaniu porucznik oświadczył, że gdyby czegoś 
potrzebowała, zawsze może liczyć na jego pomoc. Była 
wolna. Nie krył uznania dla Lavalette'a; następnie 
stwierdził, że choć mu z tego powodu przykro, musi trzy-
mać się rozkazów. Jutro rano zabiera Lavalette'a na 
posterunek, tam poczeka on na dalszy transport. Gam cały 
czas uśmiechała się do młodego porucznika. Na koniec 
poprosiła go o wskazanie drogi do domu lekarza.
Jej wizyta zaskoczyła Szkota. Gam zachowywała się 
przy tym tak naturalnie, że lekarz zupełnie osłupiał. 
Wykrztusił kilka słów bez ładu i składu, po czym wskazał 
jej krzesło. Gam traktowała go z góry, trzęsła się z po-
gardy... W końcu usiadła. Rozbiegane oczy Szkota śledziły 
każdy jej ruch. Lekarz wyraźnie jej pożądał. Gam spokojnie 
siedziała naprzeciw niego i czekała.
-	Wczesnym rankiem zabierają Lavalette'a - zaczął 
chrypliwym głosem.
Gam obojętnie wzruszyła ramionami
-	Czy pani... z nim pojedzie?- zapytał.
-	Nie wiem, możliwe, że zostanę - odparła, jakby nie-
obecna. Całe lata twierdzy, myślała jednocześnie.
-	Dałem już pani dowody, jak bardzo mi na tym za-
leży...
-	Mam jeden warunek...
-	Dotyczy Lavalette'a?
-	On musi tej nocy uciec.
-	Nic prostszego. Przecież może się swobodnie poru-
szać.
-	Wie pan doskonale, że taka ucieczka byłaby non-
sensem. Trzeba mu pomóc.
-	Nie rozumiem...
-	Mówiłam już panu, że oczekiwałam jakiegoś roz-
wiązania. Nie takiego nagłego jak to. Skoro już jednak tak 
się stało, uważam, że powinnam tę historię, która zaczęła się 
przeze mnie i skończyła tak, jak widzimy, doprowadzić do 
w miarę szczęśliwego finału; w przyszłości wolałabym nie 
mieć wyrzutów sumienia.
Lekarz skinął głową.
-	Jak pani sobie wyobraża ten finał?
-	Ma pan automobil?
-	Tak...
-	W takim razie chciałabym, żeby za godzinę był gotów 
do natychmiastowego wyjazdu.
-	To jest możliwe. Sam się wszystkim zajmę.
-	Dobrze. Czy drogi są przejezdne?
-	Jeżeli ktoś ma trochę doświadczenia, na pewno sobie 
poradzi.
-	I wóz będzie przygotowany?
-	Mam jeden warunek...
-	Znam ten warunek i nie uważani za konieczne o tym 
mówić.
-	Niezupełnie. Jaką mam gwarancję, że pani zostanie?
-	Sprytnie pan kalkuluje. Czy wóz jest gotów do drogi?
-	Już mówiłem. Trzeba tylko dolać paliwa...
-	Chcę przy tym być. Proszę zapakować prowiant, koce 
i broń.
Szkot w milczeniu zaczął gromadzić potrzebne przed-
mioty.
-	Co dalej?
-	Auto zostanie panu skradzione. Jakiekolwiek po-
dejrzenia wobec pana o współudział byłyby absurdem: 
przecież to dzięki panu nas zatrzymano. Kradzież odkryje 
pan jutro rano.
-	Jutro rano, razem z panią.
-	Niech pan jeszcze zapakuje mapę - dodała. - Pójdzie 
pan ze mną do bungalowu porucznika Browna. Postaram się 
uprzedzić Lavalette'a. Na pewno będzie się wzbraniał. Pan 
stwierdzi u niego atak malarii, co ułatwi całą sprawę. Po 
dwóch godzinach przyjdę do pańskiego mieszkania... Po 
dwóch godzinach - powtórzyła. - To wystarczy, by 
zaalarmować posterunek i z łatwością pochwycić ucie-
kiniera... Widzi pan, że rozumuję logicznie.
-	Zgadzam się.
Zapakował duży zapas prowiantu, uzupełnił olej i ben-
zynę, po czym włożył do auta fuzję.
-	To moja najlepsza strzelba - odezwał się. Dołożył 
jeszcze amunicję i lornetkę. - Musi pani wiedzieć, że robię 
to z ciężkim sercem. Dożyliśmy czasów, w których takie 
pojęcia jak draństwo czy zdrada źle się kojarzą... Z drugiej 
strony dżungla nas uczy, że cel uświęca środki...
-	Pomówimy o tym później - odparła Gam, naciskając 
na lekarza, by się pośpieszył.
Szkot odpiął łańcuchy zabezpieczające automobil i na 
chwilę uruchomił silnik. Kiedy Gam usłyszała warkot, 
ogarnęła ją nieokiełznana radość.
-	Proszę za mną! - zawołała i szybkim krokiem, nie 
mal biegnąc, opuściła dom lekarza.
Jakoś jej się udało pomówić sam na sam z Lavalet-te'em. 
Gorączkowo szepcząc, opowiedziała mu o przygotowaniach 
do ucieczki. Lavalette krótko uciął:
-	Kto pani powiedział, że chcę uciec?
-	Nie mów tak! Musisz uciekać.
-	Dobrze! Zabiorę z sobą papiery.
-	Nie dostaniesz się do nich. Uciekaj sam!
-	Nie. Mogę je mieć w każdej chwili. Mam zapasowy 
klucz od kasety; wyjmę tylko plany, kufer zostawię. Dopóki 
nie wyjadę, nikt niczego nie zauważy. Potem pójdę do 
mojego pokoju. Pani po chwili pod jakimś pretekstem 
wyjdzie z domu i przybiegnie do mnie co sił w nogach. 
Będę czekał za ostatnimi zabudowaniami.
-	Nie jadę z panem. Zostaję.
-	Obiecała pani lekarzowi...
-	Nie, to nie to... Liczy się każda minuta... 
Lavalette milczał, patrzył przed siebie.
-	Jeszcze zobaczymy - odezwał się po chwili. Skierował się 
do bungalowu. Gam poszła z nim. Przy
stole siedział lekarz z porucznikiem. Pili whisky. Na widok Gam 
Szkot odetchnął z ulgą. Lavalette usiadł na wyplatanym krześle; 
nie mógł pozbierać myśli. Gam stanęła obok oficera, była 
czarująca. Lavalette wstał i zaczął się żegnać.
-	Nie czuję się dobrze, wezmę chyba przed snem kilka 
tabletek - wyjaśnił. - Inaczej jutro będzie ze mną źle.
-	Może dać panu coś przeciw gorączce? - zapytał lekarz. 
- Mam przy sobie proszki...
-	Tak, poproszę. Mam nadzieję, że mi pomogą - odparł 
Lavalette.
-	Mogę to panu zagwarantować - rzekł Szkot, podając 
mu białe pudełko.
Kiedy Lavalette wyszedł, porucznik próbował dowie-
dzieć się o nim czegoś więcej. Gam zręcznie zmieniła temat, 
zaczęła z nim flirtować. Już po kilku minutach Anglik 
spurpurowiał jak licealista, zrobił się usłużny, nadskakujący. 
Lekarz niemal się nie odzywał. Błyszczącym wzrokiem 
wpatrywał się w Gam. Naraz wstał.
-	Poruczniku Brown, zrobiło się późno - powiedział. -
Pójdę już. Chcę jeszcze odetchnąć świeżym powietrzem.
-	Przejrzał mnie pan - rzekła Gam z uśmiechem. -
Zechce pan mi towarzyszyć? Zawsze to bezpieczniej...
I
Zanim porucznik zdążył się odezwać, życzyła mu dobrej 
nocy. Nisko pochylił się nad jej dłonią. W oczach lekarza 
błysnął gniew zmieszany z drwiną.
Szli obok siebie bez słowa. Wzeszedł jasny księżyc: 
odrealniająca krajobraz nikła poświata kontrastowała z 
głębokim cieniem. Wydawało się, że cały, ograniczony 
horyzontem obszar, lekko drżąc, zawisł na niewidzialnych 
linach. Z dala jaśniały okna zamykającego drogę domu 
lekarza, ucieleśniając nieuchronność przeznaczenia i 
ostatecznego końca.
Brama do garażu stała otworem. Samochodu nie było. 
Szkot nieco przesadnym gestem wskazał Gam puste 
pomieszczenie, po czym, niemal pokornie, otworzył drzwi 
bungalowu. Gam weszła; jej kroków nie było słychać, miała 
wrażenie, że zapada się w watę. Lekarz poszedł za nią. Jego 
przyśpieszony oddech zdradzał podniecenie. Gam, 
podchodząc do okna, zauważyła nagłe, że w pokoju jest 
Lavalette. Stał z rękami na piersi. Szybko podszedł do 
drzwi, wyjrzał przez nie; błysnął metal - Lava-lette trzymał 
w ręku broń.
-	Proszę wybaczyć tę romantyczną pozę, ale w mojej 
sytuacji to jedyne rozwiązanie. Pani umowa z lekarzem 
wymaga pewnej poprawki, tylko tak można to załatwić. 
Nie zawaham się strzelić - zwrócił się do Szkota. - Pro 
szę trzymać ręce przy sobie.
Lekarz zbladł. Cały się trząsł. Na tle poszarzałej twarzy 
upiorne wrażenie sprawiała biel wytrzeszczonych oczu. 
Kurczowo zaciśnięte wargi drżały. Spoza nich wydobywał 
się bełkot, pojedyncze słowa bez jakiegokolwiek sensu. 
Ciałem wstrząsały drgawki. Wściekle rzężąc, Szkot ruszył 
przed siebie, zaraz się jednak zatoczył i zatrzymał. Lavalette 
lekko go pchnął i lekarz się przewrócił. Lavalette szybko 
związał mu ręce i nogi, między zęby wepchnął knebel.
-	To, niestety, konieczne - powiedział spokojnie. - Raz
już miałem wątpliwą przyjemność przekonać się, do czego 
pan jest zdolny. Pan wie, że muszę mieć godzinę przewagi. 
Wóz wojskowy jest szybszy niż pański.
Podszedł do Gam, która stała jak sparaliżowana.
- Jeszcze tu jesteś? - wykrztusiła.
Pociągnął ją za sobą. Szybko pobiegli ścieżką na skraj 
wsi. Chmury co chwila przesłaniały księżyc, nie było 
niczego widać, wszystko zrobiło się jakieś nieokreślone, 
nocny wiatr pachniał przygodą i wolnością. Na koniec 
ukazała się sylwetka automobilu; zdecydowaną czernią 
odcinała się od księżycowej, tropikalnej nocy.
Lavalette podniósł Gam i posadził w samochodzie. 
Jaskrawe światło reflektorów rozdarło ciemności, pokazała 
się droga. Zawarczał silnik i wóz ostro wyrwał przed siebie.
Obok samochodu jedna za drugą przemykały bambu-
sowe chaty, oślepieni tubylcy uskakiwali w bok, poza zasięg 
reflektorów. Pod toczące się ze świstem opony wpadł 
olbrzymi, kolorowy kapelusz ze słomy, w alei uderzył w 
jadących mocny zapach, a z drzew posypał się złocisty 
kwiatowy pył. Tuż za parkiem zaczynała się dżungla; 
wzdłuż drogi nagle wyrosły tysiące giętkich, bambusowych 
prętów, samochód pędził między ścianami jakiejś 
monstrualnej klatki. Dalej ciągnęły się pola ryżowe i 
plantacje herbaty. Nagle wóz jakby zapadł się pod ziemię: 
auto znalazło się w leśnym tunelu. Las ów wyglądał jak 
tulący się do ziemi olbrzymi brzuch brzemiennej samicy.
Obrzeża jaśniejszych świetlnych plam barwiły się fio-
letem. Sponad nich wypełzały w górę cienie i wgryzały się 
w mrok nieboskłonu. Ciemność niczym wilgotne sukno 
rozpościerała się ponad gęstym, przesyconym parą 
powietrzem, które kleiło się do płuc.
Silnik grzmiał, dobiegające ze wszystkich stron echo 
potęgowało jego warkot. Po szczytach drzew przebiega-
ły skrzeczące stada małp. Wśród gałęzi wrzeszczały spło-
szone papugi. Tuż przed maską auta prześliznął się po 
drodze jakiś cień. Dopadły go nienasycone koła; z tyłu 
pozostała płaska, ciemna, nieruchoma plama. Gam opuściła 
głowę.
-	Dlaczego na mnie czekałeś? - odezwała się.
Lavalette popatrywał na kolorowe światełka na desce 
rozdzielczej; czasem zaglądał do rozłożonej na kolanach 
mapy.
-	Czy tak nie jest lepiej? - zapytał.
-	Prędzej odkryją ucieczkę i możliwe, że wszystko 
przepadnie.
Wzruszył ramionami.
-	To, że prawdopodobieństwo jest większe, niczego nie 
przesądza. Kto ma silną wolę, potrafi zapanować nad 
przypadkiem.
Światła pędziły przed samochodem jak psy gończe, 
wyrywały z ciemności pasmo drogi, rzucając na nie blady, a 
zarazem przenikliwy blask. Zaraz za pojazdem znów 
wyrastała ciemność, blask przez chwilę opadał niczym 
sycząca piana, ubita z mroku i światła. Jak na niemej 
paradzie, na poboczu stały w szeregu ciemne niczym ołów 
palmowe pnie.
W smugi światła wdarło się coś połyskującego srebrem i 
bielą. Zaklęte w promień bezgłośnie zawisło tuż przed 
samochodem- jakiś ptak o rozłożystych skrzydłach. 
Zdawało się, że obok mknie czarodziejski powóz, którym 
umyka więzień. Jednak wokół przedzierającego się przez 
lasy auta, ponad wąskim jasnym strumieniem światła, 
panuje noc... Las domaga się ofiar, jest pełen barwnych, 
drapieżnych kotów, poraża zaduchem, chroni swe tajemnice 
- mord i krzyk przerażenia, ucieczkę i pościg.
-	Nie chciałeś mnie zostawić? - zapytała Gam.
Czekającej na odpowiedź Gam zamarło serce. Po chwili 
znów zaczęło bić, podskoczyło niemal do gardła i za-
głuszyło warkot silnika. Lavalette spojrzał na nią.
-	Nie - powiedział zdecydowanym, dźwięcznym gło 
sem.
Krew uderzyła Gam do głowy, młoda kobieta omal nie 
osunęła się na podłogę. W jej umyśle pojawił się wyraźny, 
plastyczny obraz, jaśniał w niematerialnym świetle, w ciszy, 
przepełniał ją całą- gałązka tamaryndowca w blasku świec, 
ciepła annamicka noc za oknami, dwie nieruchome dłonie i 
głos: „Wszystko przegrałem i w końcu byłem zmuszony 
zagrać o panią. Collin wygrał... Jutro zagra z nim pani w 
polo..." Potem przeciąg wdzierający się w ciężkie powietrze 
nocy, ona sama wciśnięta w kąt przedziału, uciekająca przed 
taką dominacją i przed sobą, a przecież już w tamtej chwili 
uległa jak nigdy wcześniej...
Obraz znikł, przesłoniła go szalona gonitwa myśli, z 
której z wolna wyłaniał się wniosek coraz bardziej oczy-
wisty, zapierający dech: by ją zabrać, by nie musiała 
dotrzymywać obietnicy, Lavalette zaryzykował własną 
wolność...
W krańcowym wzburzeniu, całym swym jestestwem 
czuła, że się z nią związał, że nie jest już wolny, że wtar-
gnęło weń coś mocniejszego niż on sam, że jakaś siła 
zmusiła go do pogwałcenia zasad, którym hołdował, że 
musiał się podporządkować prawom życia i wszechświata.
Gwałtownie, z całych sił go objęła, szarpała za ramię.
-	Ty...! Ty...! - krzyczała namiętnie, żarliwie. 
Lavalette się odwrócił, rysy jego twarzy wyrażały
pełną koncentrację. Naraz coś się zaczęło dziać, twarz mu 
się zmieniła. Wywołane ucieczką kolosalne napięcie 
wyzwoliło w nim nieokiełznaną grę instynktów, sprawiło, 
że stracił panowanie nad sobą i pijany szaleństwem 
wybuchnął:
-	Tak, nie mogłem do tego dopuścić...! Nie chciałem, 
żeby ten ohydny robal cię dotykał...!
Hamulce zgrzytnęły niczym tartaczne piły, gwałtownie 
powstrzymany, rozpędzony wóz z piskiem opon sta-
nął w miejscu, silnik dymił, dusząc się i posapując. La-
valette wyskoczył z auta i z obłędem w oku zaczął łamać 
gałęzie, wyrywać z ziemi krzewy, kwiaty, ściółkę leśną i co 
tylko wpadło mu w ręce; wszystko to ciskał do samochodu, 
obrzucał Gam, rozrzucał dookoła; jeszcze raz wrócił na 
pobocze, zgarnął, co mógł, i niemal zasypał Gam.
-	Przyniosę ci do auta cały las! - krzyczał. — Wywró 
cę świat do góry nogami...!
Przywlókł całą kępę krzaków, wsadził między nie głowę 
i krztusząc się ziemią opadającą z korzeni, zaczął ryczeć jak 
jaguar.
Nagle, niczym błyskawica, w świadomość Gam wdarła 
się pewna myśl. Nie dało się jej powstrzymać, unicestwić, 
pomysł okazał się mocniejszy niż wola kobiety, silniejszy 
od jej szczęścia i zachwytów. Gam czuła, że porywają dziki, 
nieujarzmiony nurt i musi się mu poddać; coś z głębi niej 
wołało i choć wiedziała, że to nieprawda, to coś było 
dziwnie prawdziwe, nieodłączne od niej samej, wyrywało 
się z przepastnych głębi jej natury:
-	Zrobiłabym to...! - krzyczała półprzytomna. 
Lavalette chwycił Gam w ramiona, syczał w jej twarz,
pośród ciemności usiłował przewiercić ją wzrokiem, aż w 
końcu, dysząc z pożądania, wyrzucił z siebie:
-	Dla mnie.
Samochód dygotał, Gam miała wrażenie, że wokół jej 
ramion zaciskają się żelazne kleszcze; wewnętrzny głos 
jednak z każdą chwilą potężniał, był jak ryczące, oszalałe 
morze wstrząsane uderzeniami huraganu; wreszcie 
skrzypliwie wydostał się na zewnątrz:
-	Nie... Nie... Tylko dla siebie...
Lavalette miotał się, tłukł pięściami w karoserię auta, 
przerażający grymas wykrzywił jego pobladłą twarz.
-	Kłamiesz! - wrzeszczał.
Gam mocno oparła się o drzwi samochodu. Próbując 
powstrzymać oszalałego Lavalette'a, chwyciła jego rękę. 
Nagle, w mistycznym uniesieniu, zaczęła krzyczeć:
-	Już po wszystkim! Koniec gry! To już za mną! Je 
stem wolna! Wolna! Widzę drogę, którą pójdę dalej, bez 
ciebie!
Jednym skokiem Lavalette dopadł kierownicy, zwolnił 
hamulec, wcisnął gaz. Wóz skoczył do przodu, zawadził o 
jedno i drugie pobocze drogi, nabrał prędkości.
-	Jeszcze nie...! Nie tym razem...! To moja jazda i moja 
droga! - Lavalette starał się przekrzyczeć warkot silnika.
Naraz Gam rzuciła okiem za siebie. Na końcu drogi, 
daleko z tyłu, wystrzeliły z ciemności dwa świetlne punkty, 
dwoje złych, coraz jaśniejszych oczu - reflektory sa-
mochodu. Gam wstrzymała oddech: wojskowy wóz ich 
doganiał. Odwróciła się do Lavalette'a.
-	Już są... - Wskazała ręką do tyłu.
Lavalette zawył, ryknął tubalnym śmiechem, powtarzał 
jej słowa, krzyczał coś bez sensu. Gam uwiesiła mu się na 
ramieniu, nieruchomy wzrok utkwiła w przesuwającej się 
coraz dalej wskazówce szybkościomierza.
-	Szybciej... Jeszcze szybciej...
Otaczający drogę dziwaczny świat w obłędnym tempie, 
jak zaczarowany, przemykał obok auta i zapadał się w 
nicość. Do samochodu wpadały nietoperze i unoszone 
wiatrem nocne motyle: wóz pożerał wszystko, co znalazło 
się na drodze, był jak stwór z zaświatów, który wdarł się w 
noc niczym przypadkowy rabuś pośpiesznie plądrujący 
damskie sypialnie, w biegu oświetlający latarką zaskoczone 
kobiety. Gam czuła, że goni ich śmierć, że się czai, 
przybliża, z wolna okrywa świat cieniem; nadciągają 
chmury i burza, pośród której niebawem uderzy piorun 
zniszczenia... Niebezpieczeństwo! Zagłada!
Spojrzała za siebie: odległość między samochodami się 
zwiększyła. Przycisnęła głowę do skroni Lavalette'a. Ledwo 
to poczuł, tak niesamowita była emanacja sił porywających 
go za sobą, zmuszających, by bezwarunkowo im uległ. W 
pełni tego świadom, rozkoszował się groźbą unicestwienia, 
nic innego się dlań nie liczyło prócz
chwili, w której gnał go żywioł pozwalający na przekro-
czenie wszelkich granic, niszczący każdą przeszkodę. Jego 
,ja" było w tej grze mistyczną stawką, Lavalette rzucał swe 
życie w ogień i płonąc, sięgał szczytów; nie oglądając się na 
nic, krzyczał, a wiatr wyrywał mu słowa z ust i pędził je po 
okolicy jak potargane gałgany.
- Co ty wiesz o tym... O prawdziwym napięciu... O nie-
bezpieczeństwie... Sam je dla siebie stworzyłem... Napięcie 
najsilniejsze z możliwych i niebezpieczeństwo najbardziej 
nieubłagane... I nic nie może się równać z tą... tak... z tą 
klęską...
Z tyłu rozległy się strzały. Zadźwięczała blacha, jedna z 
kul trafiła w karoserię. Las odpowiedział głuchym echem. 
Strzały pośród nocy... Oddech tulący się do czoła... 
Lavalette wyprężył się, z całej siły nadepnął pedał gazu, 
jedną ręką trzymając kierownicę, drugą sięgnął po Gam i 
przyciągnął ją do siebie; zupełnie bezwolna opadła na jego 
ramię, gdy tymczasem on gnał dalej jak oszalały.
Na długim odcinku droga biegła prosto; wydawało się, że 
dudnienie silnika, gwizd opon i szum powietrza zlewają się 
w całość, w muzykę, której brzmienie przypomina dźwięk 
organów. Wóz przelatywał przez koleiny, wyskakiwał w 
górę, niebezpiecznie się przechylał, znowu prostował i 
niezmordowanie pędził przed siebie. Za nim wciąż widniały 
światła dwóch reflektorów; ponad reflektorami nocne 
ciemności rozdzierały coraz częstsze błyski wystrzałów.
Lavalette zerknął na Gam: wciąż wisiała na jego ra-
mieniu, dłońmi oplotła mu szyję i cały czas coś mówiła. 
Wzbierał w nim ogromny przypływ uczuć. Uwolnił się z jej 
objęć i sięgnął po broń. Zacisnął dłoń na chłodnym 
uchwycie. Wystrzelił. Huk zwielokrotniał, odbijając się po 
tysiąckroć w czeluściach pierwotnego lasu. Lavalette puścił 
kierownicę, zwolnił pedał gazu, wyprostowany stanął na 
samochodzie. Krzyknął i wystrzelił. Gam kur-
czowo chwyciła go za stopę i próbowała ściągnąć w dół. 
Lavalette się wyrwał... Strzelił, raz, drugi i zaczął krzyczeć - 
brzmiało to jak triumfalny śpiew - strzelał w jaskrawe 
światła, które, coraz bliższe, zamieniały się w oślepiającą 
ścianę... Znów strzelał, krzyczał, śpiewał, miotał się, jeszcze 
raz się wyprostował. Wóz się zatrzymał... Broń wypadła 
Lavalette'owi z ręki, trafiony, zwalił się z nóg, głową 
uderzył o krawędź karoserii... Na pokaleczone dłonie Gam 
pociekło coś ciepłego... i zabójczego: zobaczyła krew... A 
potem już nic do niej nie docierało...
Epilog
Wraz z lekkim wiatrem budził się dzień, wyłaniał się z 
wolna zza gór. Rozedrgana jasność sięgała zenitu, po czym 
zstępowała na dół, zalewając światłem całą przestrzeń aż po 
horyzont. Na górach, pod samymi szczytami, zalegały 
jeszcze wąskie pasma śniegu. W południe ich oślepiająca 
biel kłuła w oczy, sprawiając wrażenie, jakby nie tylko od-
bijała promienie słoneczne, lecz i sama stawała się' słońcem. 
A kiedy wieczorem góry pogrążały się w ciemnościach, przez 
jakiś czas jaśniał tylko śnieg. W końcu noc pochłaniała całe 
światło; ostatnie znikały śnieżne pasma.
Nocy zwykle udawało się coś, czego nie potrafił dokonać 
dzień: obracała uwagę ku sprawom serca. Była ciemna i 
bezkresna, wydawało się, że nie zna granic, nie zajmuje 
żadnej przestrzeni, a jednak wszędzie się czai, osacza 
wszystko i wszystkich; można się jej oddać, bezgranicznie 
się w niej zatracić, nie wiedząc przy tym, dokąd po-
prowadzi... Im bardziej jej zawierzyć, tym więcej można od 
niej otrzymać... Ktoś, kto podzieli się z nią rozpaczą lub 
zwątpieniem i, otulony ciemnością, podąży ku nieznanemu, 
wróci obdarzony spokojem.
Przestrzeń oddzielającą świat od zmysłów wypełniały 
mgły. Miękkie jak poduszki nie pozwalały, by zdolność 
poznania zetknęła się z rzeczywistością. Wszystko się 
rozpływa, kontury się zatarły, płaszczyzny pozapadały. 
Istna ucieczka przedmiotów.
Ową ucieczkę z przestrzeni wielowymiarowej do pła-
skiej Gam szczególnie mocno odczuwała o zmierzchu -tym 
krótkim interludium dzielącym dzień od tropikalnej nocy. 
Zmierzch miesza z sobą rzeczy, odbiera im ich cechy, tracą 
one kolor i kształt, rozmywają się, stają się abstraktem - 
pozbawione wymiarów, dalekie i niepojęte. Są zimne, 
niedosiężne i nawet jeśli wciąż żyją i się poruszają, 
pozostają obce, nie należą już do nas.
Gam w zupełnej ciszy odpoczywała na leżaku, patrzyła 
w okno. Odkąd służąca poprawiła jej poduszki i bezsze-
lestnie wyszła z pokoju, do umysłu młodej kobiety powoli, 
krok za krokiem, przenikała świadomość współzależności 
przyczyn i skutków. Miała wrażenie, że spogląda z góry, z 
jakiegoś niezwykłego punktu obserwacyjnego, skąd widać 
coś jeszcze prócz stale ją nękających wspomnień, których 
obawiała się za dnia. Nie uciekała od nich - oznaczałoby to, 
że im uległa. Nie chciała tego, często więc do nich wracała, 
by je dogłębnie roztrząsnąć.
Teraz, kiedy się wydawało, że najgorsze ma już za sobą, 
przeszłość wróciła ze zdwojoną siłą. Przed jej oczami, jeden 
za drugim, przesuwały się pojedyncze obrazy; żaden jednak 
nie wybiegał przed inne, nie zmuszał, by się przed nim 
zatrzymać. Ulegając jakiemuś nieznanemu prawu, 
poszczególne epizody łączyły się w samoistną całość i Gam 
miała uczucie, że są odrębnym bytem, z którym prawie nic 
jej nie łączy. Owszem, przeżycia te w niej tkwiły i wciąż 
budziły olbrzymi oddźwięk, Gam jednak instynktownie 
czuła, że są to doznania powierzchowne, że głębiej tkwią 
pokłady jaźni, które nie mają z nimi nic wspólnego. 
Wiedziała, że nadejdzie dzień, kiedy właśnie one, jak rafy 
koralowe, wyłonią się z głębin i staną się najważniejsze. 
Ufała im bez zastrzeżeń, czuła, jak budzą się drzemiące w 
niej tajemnicze siły, dlatego o wszystkim, co się ostatnio 
wydarzyło, myślała niemal bez emocji.
Od kilku tygodni przebywała w wysokich górach,
w Nuwara Elija, i prócz służącej nikogo nie widywała. Co 
wieczór kładła się na leżaku i w milczeniu patrzyła, jak za 
oknem zmienia się świat. Milczenie było tutaj wszystkim: 
kto milczy, poznaje świat, kto oddycha, wnika w istotę 
zdarzeń.
Pewnego wieczoru przyszło jej do głowy, że już kiedyś 
doznała podobnych wrażeń: było to wówczas, gdy zafa-
scynowała ją mistyka przedmiotów. Wydawało jej się, że 
znalazła rozwiązanie i wie, co dalej - w końcu trafiła na 
znany od dawna punkt orientacyjny, wskazujący, że znów 
podąża właściwą drogą.
Świat na powrót zrobił się zrozumiały. Koniec z nie-
ustającym poszukiwaniem sensu, z zawiłościami etyki. Jak 
błysk magnezji objawiła się najbardziej oczywista z prawd: 
przez cały czas wszystko dzieje się tak, jak powinno, jest jak 
najbardziej prawidłowe. Kto żyje w zgodzie z samym sobą, 
nie błądzi. Kto się w życiu zagubi, poznaje świat. A ten, kto 
poznaje świat, pozna również samego siebie. Kto potrafi 
wniknąć w siebie i siebie zrozumieć, wzniesie się ponad 
wszystko i sięgnie wieczności. Przeżywać bowiem możemy 
tylko to, co tkwi w nas samych.
W drodze powrotnej Gam zatrzymała się kilka dni w 
Kandy. Mimo że ostatnio żyła samotnie i starała się unikać 
ludzi, ostatniego wieczoru poszła do świątyni. Zatopiona w 
myślach, wolno krocząc przez świątynny przedsionek, 
słuchała monotonnych modlitw tłumu. Naraz dostrzegła 
przed sobą szafranową żółć mniszych szat. Poznała 
głównego kapłana i przypomniała sobie, jak jej mówił, że 
niebawem znów odwiedzi świątynię. Zachowała spokój: 
wyczuwała powagę miejsca, wiedziała, że należy 
powściągnąć emocje. W ślad za kapłanem weszła do 
świątynnej biblioteki. Usiadła na kamiennym murku. Kiedy 
spojrzała w twarz lamy, odniosła wrażenie, że ostatnim 
razem widziała mnicha zaledwie kilka
godzin temu; wszystkie sprawy odsunęły się teraz od niej 
jeszcze bardziej niż w dniach poprzedzających spotkanie, 
zrobiły się dziwnie odległe, drugorzędne.
-	Wśród wyznawców Buddy w Tybecie - zaczął lama -
panuje stary obyczaj modlitewny, dla ludzi Zachodu nie-
zrozumiały; zdarza się nawet, że z tego powodu się z nas 
śmieją. Podczas modlitw sto, niekiedy tysiąc, a czasem 
niezliczone razy kręci się specjalnym młynkiem, powta-
rzając przy tym wciąż to samo zdanie: OM MANI PEME 
HUNG. W przejrzystych czaszkach ludzi Zachodu kryje się 
niespokojne zwierzę, które oni, całkiem niesłusznie, 
nazywają myśleniem. Ludzie tutejsi też myślą, nawet bardzo 
intensywnie... Proszę wskazać religię, która nie miałaby 
wschodnich korzeni... W umysłach ludzi Wschodu próżno 
jednak szukać zwierzęcia, które utrudniałoby wyciąganie 
wniosków. Myślenie wiąże się tutaj z medytacją. Monotonia 
tybetańskiej modlitwy, którą Europejczycy tak pogardzają, 
jest jej siłą. Kto podług swej woli kształtuje otaczający go 
świat, osiągnie tyle, na ile wystarczy mu sił: zasób sił 
wyznacza kres jego drogi. Kto stoi na uboczu i wszystko 
sprowadza do nieistotnych wymiarów, zadaje po cichu gwałt 
prawom rządzącym ludzką naturą. Kręci się w kółko i nigdy 
nie zginie, ale też nie dotrze do końca drogi... Wszyscy 
ludzie Zachodu są tak zadufani...
-	Znalazłam się u kresu - rzekła Gam.
-	Każdy koniec jest zarazem początkiem... Pani wierzy, 
że to koniec, jest pani o tym przekonana... Ludzie Zachodu 
uważają, że gdy narzędziem tak niedoskonałym jak rozum 
zdołali coś zmierzyć, a to coś okazało się niepodzielne, 
wówczas dotarli do kresu. Twierdzą też, że śmierć - 
najbardziej gwałtowna z przemian, przejście z jednej jakości 
w drugą - oznacza koniec. Chcielibyście objąć wszystko 
rozumem, nie możecie pojąć, że rozum i logika przydają się, 
gdy chodzi o pospolitą codzienność; są natomiast bezsilne, 
kiedy stajemy przed, jak wy to
nazywacie, problemami metafizycznymi i transcenden-
talnymi. Tak jak my macie zwierzęta, o których żadna z 
waszych bezdusznych religii nie mówi ani słowa; grun-
townie je wykorzystujecie: dostarczają wam pożywienia, 
dzięki nim możecie utwierdzać się w poczuciu swej ludzkiej 
odmienności, ich istnienie gwarantuje wam dobre 
samopoczucie... Strumień życia przenika jednak znacznie 
głębiej... Czym byłby świat, gdyby go pojmować i mierzyć 
wyłącznie ludzką miarą... - Patrzył na Gam spokojnymi, 
mądrymi oczami. - Wielu ludziom wystarcza życie na 
równinie - sami są płascy. Inni przypominają wzniesienia, są 
jak góry, na które wciąż się wspinają, a zdobywanie przez 
nich szczytów to krańcowy efekt działania podstawowych 
warstw jestestwa. Są wreszcie tacy, którzy wciąż krążą - 
spełniają się, wchodząc w pewien krąg, zataczają koło i, 
przekonani, że przed nimi nie ma już niczego, 
niepostrzeżenie przenikają do następnego kręgu. Egzystują 
właściwie bez przeszłości, wciąż powstają z popiołów na 
nowo. Doświadczenie, tak ważne dla innych, dla nich nic nie 
znaczy: życiem tych ludzi kierują mistyczne prawa, są oni w 
nim zakotwiczeni znacznie bardziej niż inni. Pani należy do 
tej ostatniej kategorii. Kiedy widziałem panią przed kilkoma 
miesiącami, byłem pewien, że zanim pani wędrówka przez 
ostatni krąg dobiegnie końca, jeszcze raz pani się tu pojawi... 
Czas się dopełnił... Wkracza pani w kolejny krąg... Gam z 
powagą spojrzała na kapłana.
-	Wiem, że to, co się stało, zostawiłam daleko za sobą, 
że nie ma powrotu... Jestem też pewna, że jeśli się powtórzy, 
znów nie będę wiedziała, co robić: w ogóle mało 
pamiętam... Dlaczego jednak serce tak bardzo mi ciąży?
-	Kilka dni temu nad Kolombo nadciągnęły czarne 
chmury. Zerwała się burza, fale z rykiem wznosiły się na 
wysokość wierzchołków palm. Następnego ranka niebo 
znów jaśniało błękitem i kto nie przeżył tej burzy, nie 
uwierzyłby, że coś takiego mogło się wydarzyć. Morze
wciąż jednak szalało, lecz nie było wiatru, panował cał-
kowity spokój. Nasuwało się więc pytanie: skąd biorą się 
fale? Burza przecież dawno minęła. Otóż by morze ucichło, 
potrzeba czasu. Staw uspokaja się bez porównania prędzej. - 
Kapłan wstał. - Bardzo rzadko odwiedza mnie ktoś z 
Zachodu. Człowiek, którego osobowość odegrała ostatnio 
taką rolę w pani życiu, także miał w sobie coś szczególnego. 
Pytał o różnice pomiędzy kimś, kto jest niemy, a kimś, kto 
milczy. Niemowa nie mówi, bo nie może. Milczenie 
natomiast jest równoznaczne z przekroczeniem bariery 
słów...
By coś mogło trwać wiecznie, musi się zmieniać -rzekł. - 
Takie właśnie jest życie. Niech pani żyje w zgodzie z sobą. I 
nawet nie traktuje tego jak reguły... To początek... Początek 
zaś znaczy bardzo wiele... Zamyka pierścień... I nie ma 
takich spraw ani zdarzeń, których by nie objął...
Nocą w Kolombo Gam obudziły jakieś szmery. Przez 
chwilę nasłuchiwała, lecz dobiegło ją tylko cykanie 
świerszczy. Przyszło jej do głowy, że to jaszczurka, która 
wdrapała się do pokoju i odpadła od ściany, dźwięk jednak 
się powtórzył. Przypominał ciche kroki, jakby ktoś ostrożnie 
stąpał i tylko czasem zaskrzypiała podłoga. Wszystko 
wskazywało na sąsiedni pokój.
Gam wyjęła broń i po cichu odsunęła zasłonę, by w razie 
czego prześliznąć się przez szczelinę. W pomieszczeniu nie 
było nikogo. Naraz uniosła się mlecznobiała gaza na oknie i 
ukazała się ciemna szpara. Jakaś ręka odepchnęła gazę na 
bok i wsunęła się do pokoju, za ręką pojawiła się głowa, 
potem cała postać. Intruz szybkim krokiem podszedł do 
ściany, ściągnął dywan i zaczął go zwijać.
Gam przez chwilę uważnie go obserwowała, po czym 
odłożyła broń i weszła do pokoju. Mężczyzna okrążył 
pomieszczenie i wydawało się, że zaraz rzuci się przed
siebie. Widząc jego płynne ruchy, Gam nabrała pewności, 
że się nie myli: to był kreol.
Gwałtownie się cofnął. Gam przekręciła kontakt. Jasne 
światło zalało pokój. Kreol instynktownie chwycił 
częściowo zwinięty dywan i powoli ruszył do okna, za-
mierzając go wyrzucić. Gam powstrzymała go ruchem ręki. 
Patrzyła na niego, w jej oczach malowała się powaga. 
Mieszaniec trzymał pod pachą zielony dywan modlitewny, 
który jej kiedyś podarował.
-	Uprzedził mnie pan - odezwała się. - Właśnie za-
mierzałam odesłać panu ten dywan. Wyjeżdżam do Europy.
-	Już pani tu nie wróci?
-	Nie wiem.
-	Chciała mi pani oddać dywan...
-	Należy do pana. Jestem wdzięczna, że pyta pan o 
niego dopiero teraz, po moim wyjeździe i tym wszystkim, 
co się od tego czasu wydarzyło. Potrafię to docenić.
-	Naprawdę chciała mi go pani oddać? - Kreol nie krył 
zdumienia.
-	Zawsze uważałam, że powinien do pana wrócić, jest 
przecież pańską własnością. To zaś, lepiej niż cokolwiek 
innego, tłumaczy całą sytuację...
-	Proszę nie myśleć, że skoro sam i w taki sposób po 
niego przyszedłem, chodzi o coś więcej, że jakąś rolę od-
grywa jego wartość. Zresztą na pewno pani tak nie pomyśli. 
Również o innych sprawach, o których nie chcę mówić. Nie 
mogę żyć bez tego dywanu, muszę go znów mieć.
-	Nie mówmy już o tym - rzekła Gam. - Ta wizyta 
dowodzi, że nie do końca się na panu poznałam. Proszę mi 
wybaczyć. Tym większa jest moja radość, kiedy widzę, że 
po tym krótkim epizodzie potrafił się pan odnaleźć. 
Bynajmniej nie ironizuję. Proszę nie patrzyć na mnie spod 
oka.
-	Jest pani osobliwym człowiekiem.
- Darujmy sobie psychologię... Rozstaję się z Indiami 
pogodnie, odczuwam coś w rodzaju małej, dziecięcej 
radości, mam nawet wrażenie, że mi się udało. A wszystko 
to zawdzięczam pańskiej dzisiejszej wizycie. Dziękuję panu 
za nią...
Gam poleciła wnieść kufry do przestronnych, jasnych 
pomieszczeń. Z szerokiego okna dawnego budynku klasz-
tornego rozciągał się widok na włoskie niziny i sinawe 
zarysy górskiego łańcucha. Z boku, niczym srebrna misa, 
wciskało się w nizinę morze. W popołudniowym słońcu 
zakurzoną drogą ciągnęły liczne wózki zaprzężone w osły, 
które słysząc przenikliwy klakson, często się płoszyły i 
wystraszone, nie zważając na pokrzykiwania woźniców, 
uciekały na pobocze. Sygnaturka nad tylnym refektarzem 
nawoływała do modlitwy na Anioł Pański. O tej porze 
gospodynie zwykły już mawiać felicissima notte.
Gam przekładała zawartość kufrów do ogromnych 
wnękowych szaf: zamierzała zostać tu dłużej. Prosiła, by 
nikt jej nie pomagał. Nadszedł wieczór. Gam wciąż była 
sama; praca nad porządkowaniem, układaniem, segrego-
waniem pochłonęła ją bez reszty. Spomiędzy materiałów, 
które przywiozła z Kantonu i Birmy, wypadła mała pa-
czuszka zawinięta w zielony jedwab. Była to książka w ja-
snoczerwonej skórzanej oprawie. Zapięcie oprawy tworzyły 
fallus i czaszka - wyśmienity przykład misternej pracy 
artysty cyzelatora. Litery wypisano tuszem, ozdobne inicjały 
mieniły się kolorami. Całość składała się z siedemnastu 
pieśni, każdą z nich zdobiła ilustracja. Wśród kolorów 
większości rycin dominował turkusowy błękit. Było to stare 
wydanie dywanu poezji Abu Nuwasa, które Gam kupiła w 
Kairze przed trzema laty. Od tamtego dnia po raz pierwszy 
trzymała książkę w ręku...
Podeszła z nią do okna. Przedwieczorne niebo ściem-
niało i na horyzoncie zabarwiło się nasyconą czerwienią; 
wyżej liczne kolory układały się w coraz to jaśniej-
sze warstwy, aż po lazur pomieszany z jabłkową zielenią i 
jadeitem. Świat pogrążył się w ciszy.
Kartka za kartką Gam przeglądała książkę i miała dziwne 
wrażenie, że na każdej ze stron opisano jakiś fragment jej 
życia. Każda strofa zmuszała do zastanowienia i kiedy w 
końcu Gam zamknęła tomik, wydawało się jej, że wraz z 
nim zamyka coś jeszcze...
Nic się nie wydarzyło, a przecież doznała jakiegoś 
cudownego olśnienia, przeżyła coś niezwykle ważnego. Nie 
potrafiła jednak niczego sobie przypomnieć, mimo że stało 
się to niemal przed chwilą. A może - przyszło jej do głowy- 
coś we mnie dojrzało; jak z owocem, który przez wiele 
tygodni opiera się wiatrom i burzy, mocno trzyma się gałęzi, 
po czym pewnego dnia, przy pięknej pogodzie, bez żadnego 
widocznego powodu spada na ziemię... Dlatego, że nadeszła 
pora. I nawet jeśli porównanie nie było całkiem trafne, Gam 
długo nie mogła się otrząsnąć z wrażenia. Czyżby coś 
powracało? Zaczynało się od nowa? Co takiego nagle się w 
niej odezwało? Bez wątpienia coś, czemu można ufać. 
Błogie ciepło napełniło jej żyły, krew pulsowała żywiej... 
Dopełniał się czas.
Po chwili odłożyła książkę. Te wiersze same do niej 
przyszły... Trzeba było na to trzech lat. Wcześniej o nich nie 
myślała... Chociaż stale miała tomik przy sobie, dopiero dziś 
wpadł jej w ręce. Gam nie lubiła taniej symboliki, nagle 
jednak do niej dotarło, że wszystko kiedyś wraca...
Poprzetykane narcyzami łąki jaśniały w promieniach 
słońca. Cienkie źdźbła trawy ochronnym kordonem otaczały 
delikatne szypułki kwiatów. Motyle spijały słodki nektar, 
chrząszcze' żwawo pięły się po łodygach w górę. Ich 
złocistozielone chitynowe pancerze połyskiwały w plą-
taninie traw. Brzęczenie pszczół przypominało stłumiony 
dźwięk organów.
Gam szła po łące, rozkoszując się każdym krokiem.
Czuła, jak jej stopy dotykają ziemi, jak miękko przywierają 
do gruntu zaokrąglone pięty, jak potem ciężar przenosi się 
na palce. W rytm kroków uginały się kolana, w tym samym 
tempie kołysały się biodra, tułów i ramiona. To był 
prawdziwy dar niebios: Gam cieszyła się, że może wysoko 
podnieść głowę, odwrócić się... Czuła, jak na jej twarzy igra 
słoneczny promień.
Życie jest wszystkim! - wołało jej rozkołysane ciało; 
Gam nie myślała, wyrażała to ruchem. - Znów żyję, oto 
najbardziej boskie z uczuć... Świat jest równie młody jak 
ja... Jak długo będę zdolna przeżywać samą siebie, tak długo 
przetrwa świat... Jak długo będę umiała żyć sobą, tak długo 
potrafię przeżywać wszystko, co mnie otacza...
Za łąkami zaczynał się las. Ponad inne drzewa wyrastały 
potężne dęby. Pod nimi roiło się od młodych drzewek. 
Jeszcze niżej były krzewy i bujnie pieniące się zielsko, które 
chwytało Gam za nogi. Tu i ówdzie stał pień -pozostałość 
po wyrębach. Najczęściej jednak rosły już na nich grzyby, 
wokół owijały się pnącza. Las bezustannie rósł... Był silny, 
witalny... Wciąż rósł.
Gam wciągnęła w nozdrza zapach ziemi i ziół. Odła-
mała kawałek kory, spróbowała, jak smakuje. Nadleciał 
wiatr. Nowy rok budził się do życia. Wszystko było po-
czątkiem. Teraz Gam to wiedziała. Opuściła głowę... Miała 
wrażenie, że obok niej ktoś mówi: „Zaczynam... Jestem 
gotów..."