John Fowles

HEBANOWA WIEŻA

Tłumaczył Tomasz Bieroń
Tytuł oryginału THE EBONY TOWER
HEBANOWA WIEŻA
...Et parfarez longnes et lees 
Par lens estranges et sanvages 
Et passa mainz felons passages 
Et maint peril et maint destroit 
Tant qu'il vint an santier tot droit...
Chretien de Troyes, Yvain
David przybył do Coetminais w środę po południu, 
dzień po wylądowaniu w Cherbourgu, skąd pojechał 
samochodem do Avranches, aby spędzić tam noc. Dało 
mu to wystarczająco dużo czasu, by z oddali podziwiać 
wyśnione wieżyce klasztoru Mont St Michel, pójść na 
spacer po St Mało i Dinan, po czym przy wspaniałej 
wrześniowej pogodzie niespiesznie zmierzać na południe 
przez nie znaną mu krainę. Natychmiast zapałał sym- 
patią do zacisznego pejzażu sadów i pól, równiutkich 
i przystrzyżonych, skupionych w sobie, zdyszanych po 
orgii płodności. Dwa razy zatrzymał się i zarejestrował 
szczególnie miłe oku połączenia tonacji i głębi — równo- 
ległe pasy akwareli ze skreślonym równym pismem 
komentarzem. Choć poszczególne kolory miały swój 
początek w jakimś polu uprawnym, oświetlonej słońcem 
ścianie domu czy odległym wzgórzu — nic nie rysował. 
Nim odjechał, zapisywał także datę, porę dnia i pogodę.
Czuł się trochę winny, że jest w tak doskonałym 
nastroju, podróżując samotnie, choć zrobił Beth taką 
awanturę, że z nim nie jedzie. Piękny dzień, wrażenie, że 
odkrywa coś nowego, no i oczywiście znajdujący się na 
wyciągnięcie ręki cel całej wyprawy, stwarzały złudze- 
nie kawalerskiej wolności. Końcowe kilka mil przez las 
Paimpont, ostatnią większą połać starodrzewu Bretanii, 
było prawdziwą rozkoszą: cieniste, zielone boczne drogi 
z przestrzelonymi słońcem przesiekami, wąskimi droga- 
mi przez nie kończące się drzewa. Wydarzenia z niedaw- 
nego, pełnego sukcesów okresu życia starca natychmiast
7
ułożyły się w całość. Żadna lektura i inteligentne rozu- 
mowanie nie zastąpi bezpośredniego doświadczenia. Już 
na długo przed przybyciem do Coet David wiedział, że 
podróż nie pójdzie na marne.
Skręcił w jeszcze węższą drogę przez las, nie uczęsz- 
czaną voie communale. Po około mili dotarł do zapowie- 
dzianej tablicy. Manoir de Coetminais. Chemin privó. 
Zmuszony był sam otworzyć i zamknąć białą bramę. 
Jeszcze pół mili jazdy przez las i drogę zagrodziła mu 
następna brama, w miejscu, gdzie kończyły się drzewa, 
a rozpoczynał porośnięty trawą sad. Do górnego pręta 
kraty przykręcona była kolejna tablica. Uśmiechnął się 
w duchu, gdyż pod nagłówkiem Chien mechant widniał 
napis w języku angielskim: Wstęp surowo wzbroniony. 
Przyjezdni proszeni są o wcześniejszy kontakt telefonicz- 
ny. Jakby dla potwierdzenia, że to nie przelewki, brama 
była zamknięta od środka na kłódkę. Chyba zapomniano, 
że ma dziś przyjechać. Poczuł się zbity z tropu. Byle się 
nie okazało, że stary drań w ogóle nie pamięta o jego 
przyjeździe. Z głębokiego cienia patrzył w słoneczną 
przestrzeń przed sobą. Przecież nie mógł zapomnieć, 
David jeszcze w zeszłym tygodniu wysłał mu kartkę, 
w której podziękował za zaproszenie i ucieszył się z góry 
na wizytę. Gdzieś blisko pośród drzew z tyłu zabrzmiał 
dziwny trzynutowy ptasi trel, jak sfałszowana melodia 
na fujarce. Odwrócił głowę, ale nic nie zobaczył. David 
nie znał tego gatunku, co w jakiś tajemny sposób przypo- 
mniało mu, że jest Anglikiem. A zły pies czy dobry, 
Anglik nie będzie przecież... Wrócił do samochodu, wyłą- 
czył silnik i zamknął drzwi, po czym przeszedł przez 
bramę górą.
Szedł podjazdem przez sad, którego wiekowe drzewa 
zawieszone były renetami i cydrówkami. Psa ani śladu, 
nie słyszał szczekania. Manoir na wyspiarskiej, skąpanej 
w słońcu polanie pośród morza olbrzymich dębów i bu- 
ków, niezupełnie odpowiadał jego oczekiwaniom, może 
dlatego, że słabo znał francuski — a jeśli nie liczyć 
Paryża, także Francję — i przełożył sobie to słowo na 
angielski wizją dworku szlacheckiego. Tymczasem posia- 
dłość bardziej przypominała solidne gospodarstwo rol-
8
ne. Tynkowana fasada w kolorze bladej ochry z sza- 
chownicą czerwonawych bierwion kontrapunktowanych 
ciemnobrązowymi okiennicami nie prezentowała się na- 
zbyt arystokratycznie. W części wschodniej dobudowano 
pod kątem prostym niewielkie skrzydło, wyraźnie śwież- 
szej daty. Manoir miał jednak swój urok. Stary i zwarty, 
pełen wyrazu, z atmosferą ciepła, a zarazem trwałości. 
Tyle że on oczekiwał czegoś bardziej okazałego.
Od strony południowej do budynku przylegał żwiro- 
wany dziedziniec. Pelargonie u stóp ściany, dwie stare 
pnące róże, stadko białych gołębi na dachu. Wszystkie 
okiennice były zamknięte, dom uśpiony. Główne drzwi, 
zwieńczone wytartą przez czas tarczą herbową z kamie- 
nia, wychodzące ekscentrycznie na zachód, stały jednak 
otworem. David ostrożnie przeszedł przez żwirowe po- 
dwórze. Nie było kołatki ani dzwonka, szczęśliwie nie 
było też zapowiadanego psa. Ujrzał sień z kamienną 
posadzką, dębowy stół obok wiodących na górę starych 
schodów ze steraną i spaczoną balustradą. Sień biegła na 
przestrzał do drzwi, także otwartych, w oprawie których 
widać było ogród. Zawahał się, świadom, że przyjechał 
wcześniej niż zapowiedział, po czym zastukał pięścią 
w ciężkie drzwi wejściowe. Kilka sekund później, zdaw- 
szy sobie sprawę z małej doniosłości swego czynu, 
przekroczył próg. Na prawo ciągnęła się podłużna, przy- 
pominająca korytarz izba. Stare ściany działowe widać 
zburzono, lecz zostało kilka potężnych, czarnych podpór, 
które odcinały się od białych ścian z bezczelnością 
szkieletów. Ogólne wrażenie przywodziło na myśl styl 
Tudorów. Piękne pomieszczenie, zarazem przestronne 
i skupione w sobie, antyki z rzeźbionego drewna, wazo- 
ny z kwiatami, kilka foteli i dwie sofy w głębi, stare 
różowo-czerwone dywany, no i, jakżeby inaczej, sztuka... 
David wiedział, że prócz własnych prac stary posiada 
niewielką, lecz cenną kolekcję, toteż zdziwiło go to, 
że nikt jej nie pilnuje. Ze ścian zgłaszały się znane 
nazwiska: Ensor, Marąuet, ten pejzaż na końcu to pew- 
nie „zimny" Derain, a nad kominkiem...
Ale wypadało się zaanonsować. Przeszedł po kamien- 
nej posadzce obok schodów do drzwi po drugiej stronie
9
domu. Wychodziły na szeroki trawnik z gazonami kwia- 
tów, zaroślami krzewów i kilkoma ozobnymi drzewami. 
Od północy trawnik zamykał wysoki mur, za którym 
David ujrzał rząd niższych zabudowań, niewidocznych 
od frontu. Stodoły i obory — jeśli już trzymać się 
porównania z gospodarstwem rolnym. Pośrodku traw- 
nika stała surmia przystrzyżona w kształt wielkiego, 
zielonego grzyba. W jej cieniu drzemały trzy wiklinowe 
fotele i stół ogrodowy. Z tyłu, w brodziku upału, dwie 
nagie dziewczęta leżały na trawie. Dalsza, na pół schowa- 
na, leżała na plecach, jakby spała. Bliższa leżała na 
brzuchu, wsparłszy dłońmi podbródek, i czytała książkę. 
Na głowie miała słomkowy kapelusz z szerokim rondem, 
luźno opasany ciemnoczerwoną kokardą. Oba ciała były 
opalone na ciemny, jednolity brąz, i wyraźnie nieświa-. 
dome obecności przybysza, który stał w półmroku sieni 
trzydzieści metrów dalej. Nie pojmował, jak mogły nie 
usłyszeć wśród leśnej ciszy jego samochodu. No ale 
rzeczywiście przyjechał wcześniej niż „na podwieczo- 
rek", jak proponował w liście. A może jednak uszedł jego 
uwagi dzwonek u drzwi, na którego dźwięk zszedłby na 
dół służący. Przez kilka krótkich sekund rejestrował 
w pamięci ciepłe tony dwóch bezczynnych postaci kobie- 
cych, zieleń surmii i zieleń trawy, jaskrawy karmin 
kokardy, róż porosłego sędziwym bluszczem muru w ty- 
le. Potem odwrócił się i przeszedł z powrotem do drzwi 
wejściowych, bardziej rozbawiony niż zakłopotany. Zno- 
wu pomyślał o Beth. Jakże by ją zachwyciło to jego 
natychmiastowe zatopienie się w legendzie: zbereźny 
stary faun i jego słynne popołudnia.
Bez trudu zauważył to, co zaintrygowany przeoczył 
poprzednim razem. Na kamiennej posadzce za jednym 
z węgarków stał mosiężny dzwonek. Podniósł go, za- 
dzwonił — i natychmiast tego pożałował, gdyż ostry 
brzęk rodem ze szkolnego podwórka rozdarł ciszę domu, 
słoneczny bezruch. A skutek był żaden; nie usłyszał 
kroków na górze, nie otworzyły się drzwi na końcu 
długiej izby, w której się znajdował. Zaczekał na progu. 
Upłynęło może pół minuty, po czym jedna z dziewczyn, 
nie wiedział która, pojawiła się w drzwiach do ogrodu
10
i zmierzała ku niemu. Miała teraz na sobie prostą białą 
galabrję z bawełny. Szczupła, wzrostu trochę poniżej 
średniego, po dwudziestce. Kasztanowozłote włosy i re- 
gularne rysy, oczy dość duże, bosa. Bez wątpienia An- 
gielka. Zatrzymała się jakieś sześć metrów od niego, przy 
schodach.
—	David Williams?
Wykonał przepraszający gest dłonią.
—	Spodziewaliście się mnie państwo?
—	Tak.
Nie wykazała inicjatywy, by się przywitać.
—	Przepraszam za wtargnięcie. Brama jest za- 
mknięta.
Potrząsnęła głową.
—	Wystarczy pociągnąć. Za kłódkę. Głupio wyszło. — 
Nie robiła wcale wrażenia, że jest jej głupio. — Henry śpi.
—	W takim razie proszę go, broń Boże, nie budzić. — 
Uśmiechnął się. — Przyjechałem trochę za wcześnie. Nie 
sądziłem, że tak łatwo państwa znaleźć.
Przyglądała mu się przez chwilę; chyba oczekiwał 
cieplejszego powitania.
—	Jest nie do życia, jeśli się nie zdrzemnie po obiedzie. 
Wykrzywił twarz w uśmiechu.
—	Wziąłem za dobrą monetę to, co napisał w liście, że 
mogę się tu zatrzymać, ale jeśli...
Wyjrzała na dwór przez drzwi, po czym znów skiero- 
wała wzrok na jego twarz, z wyrazem obojętnego zapyta- 
nia.
—	A żona?
Wyjaśnił, że Sandy tuż przed wyjazdem dostała ospy.
—	W piątek leci do Paryża. O ile córka nie będzie 
bardzo chora. Odbiorę ją z lotniska.
Znów zmierzyła go swymi trzeźwymi oczyma.
—	Czyli pokazać panu pokój?
—	O ile...
—	Nie ma sprawy.
Od niechcenia pokazała mu dłonią, by szedł za nią 
i odwróciła się ku schodom. Bezpośrednia, blada i nie- 
zwykle skromna, zważywszy wcześniejsze okoliczności.
—	Piękna izba — powiedział.
11
Dotknęła poczerniałej od upływu lat balustrady.
—	Piętnastowieczna. Podobno. — Nie patrzyła ani na 
niego, ani na izbę. Nie pytała też o nic, jakby przyszedł 
zza miedzy.
Na górze schodów skręciła w korytarz na prawo. 
Środkiem biegła plecionka z sitowia. Otworzyła drugie 
z kolei drzwi i stanęła w progu ze świecą w dłoni, 
przyglądając mu się wyczekująco jak właścicielka ho- 
telu, w którym spędził poprzednią noc. Spodziewał się 
niemal, że zaraz usłyszy cenę.
—	Łazienka jest obok.
—	Cudownie. Pójdę tylko po samochód.
—	Jak pan chce.
Zamknęła drzwi. Była w niej jakaś nadnaturalna 
powaga, niemal wiktoriańska, pomimo galabii. Gdy szli 
korytarzem ku schodom, spytał z przymilnym uśmie- 
chem:
—	A pani jest...
—	Henry mówi na mnie Myszą.
Nareszcie odrobina zgryźliwości w jej twarzy. A może 
wyzwanie, nie był pewien.
—	Od dawna go pani zna?
—	Od wiosny.
Spróbował zaskarbić sobie trochę współczucia.
—	Wiem, że on nie przepada za takimi imprezami. 
Leciutko wzruszyła ramionami.
—	Wystarczy nie dać się wziąć w obroty. On tylko tak 
pyskuje.
Usiłowała mu coś przekazać, w bardzo prosty sposób. 
Może to, że jeśli przypadkiem widział ją w ogrodzie, 
powinien wiedzieć, że jej stosunki z gośćmi Henry'ego są 
jednak bardziej formalne. Choć wzięła na siebie rolę 
gospodyni, zachowywała się, jakby nie miała z tym 
domem wiele wspólnego. Gdy zeszli ze schodów, skręciła 
w stronę ogrodu.
—	Czekamy na pana. Za pół godziny? Budzę go 
o czwartej.
Znów uśmiechnął się szeroko; ten ton pielęgniarki, 
nie dbający o to, co świat sobie pomyśli o człowieku, 
którego nazywała „Henrym" bądź „nim".
12
—	Świetnie.
—	Niech pan się czuje comme chez vous. Dobra? 
Zawahała się, jakby wiedziała, że jest zbyt chłodna
i nieprzenikniona. Pojawił się nawet ledwo zasygnalizo- 
wany uśmiech powitalny. Po czym odwróciła się i bez- 
głośnie poszła do ogrodu. Gdy była w drzwiach, przez 
galabrję na moment przedarło się słońce: ulotny nagi 
cień. Przypomniał sobie, że nie spytał o psa, lecz przyjął, 
że ona o tym pomyślała. Usiłował sobie również przypo- 
mnieć, czy został kiedyś chłodniej przyjęty w obcym 
domu. Bo przecież nie narzucał się, nie mógł nawet 
przewidzieć obecności kobiet. Sądził, że starzec ma takie 
rzeczy już dawno za sobą.
Wrócił przez sad do bramy. Nie zwiodła go przynajmniej 
w tym względzie: wystarczyło lekko pociągnąć i pałąk 
wyszedł z korpusu kłódki. Podjechał pod dom i zapar- 
kował samochód w cieniu kasztanowca, wyjął torbę pod- 
różną, walizkę i dżinsowy garnitur na wieszaku. Idąc na 
górę, zerknął w stronę ogrodu, lecz obie kobiety naj- 
wyraźniej zniknęły. W korytarzu na piętrze zatrzymał 
się, by rzucić okiem na dwa obrazy, które za pierwszym 
razem zauważył, lecz nie rozpoznał. No jasne, Maximi- 
lien Luce. Starzec miał szczęście, że je kupił, zanim na 
rynek sztuki wkroczyła chciwość; mądra inwestycja. 
Zapomniał o oziębłym powitaniu, jakie mu zgotowano.
Pokój był prosto umeblowany. Dwuosobowe łóżko 
w dość nieudolnej chłopskiej imitacji stylu empirowego, 
nadjedzona przez korniki orzechowa szafa, krzesło, stary 
szezlong z wytartą, zieloną tapicerką, lustro w złoconej 
ramie. Nieco zatęchły pokój, urządzony meblami z lokal- 
nych wyprzedaży, wyglądał na rzadko używany. Od 
reszty odstawał podpisany Laurencin nad łóżkiem. Da- 
vid chciał zdjąć obraz z haka, by mu się przyjrzeć 
w lepszym świetle, lecz rama była przytwierdzona do 
ściany. Uśmiechnął się i pokiwał głową; szkoda, że 
biedna Beth nie mogła przyjechać.
Londyńskie wydawnictwo, a ściśle mówiąc — pomy- 
słodawca całego projektu, ostrzegał Davida, że podczas
13
wyprawy do Coetminais napotka trudniejsze do przeby- 
cia rafy niż zamknięte na kłódkę bramy. Drażliwość, 
nazwiska, których nie wolno wymienić, szorstki język, 
uszczypliwość. Dano mu jasno do zrozumienia, że akurat 
ten „wielki człowiek" potrafi być zarazem okropnym 
starym draniem. Jak się zdaje, potrafi być jednak także 
czarujący —jeśli kogoś polubi. Pod pewnymi względami 
naiwny jak dziecko, powiedział wydawca. Pod żadnym 
pozorem nie wdawać się w spory na temat Anglii i Ang- 
lików, przyjąć do wiadomości, że za młodu wybrał 
wygnanie i nie znosi, by mu przypominać, co być może 
utracił. I jeszcze jedno: na książce rozpaczliwie mu 
zależy. David ma się nie dać zwieść pozorom, że starzec 
ma za nic opinię w swej ojczyźnie.
Pod wieloma względami podróż nie była, ściśle rzecz 
biorąc, niezbędna. Napisał już wstęp i dobrze wiedział, co 
ma zamiar powiedzieć. Istniały już duże teksty z katalo- 
gów, szczególnie z retrospektywy w Tatę w 1969 roku 
(spóźnionej gałązki oliwnej brytyjskiego świata sztuki), 
z dwóch niedawnych wystaw paryskich i z nowojorskiej. 
Myra Levey napisała krótką monografię w serii Współ- 
cześni mistrzowie, była też korespondencja z Matthew 
Smithem i trochę przydatnych wywiadów prasowych. 
Do wyjaśnienia pozostało kilka szczegółów biograficz- 
nych, lecz i to można było załatwić listownie. Oczywi- 
ście mógłby, a raczej miałby ochotę wypytać mistrza 
o niezliczone kwestie artystyczne, lecz ten nigdy nie był 
w tej dziedzinie zbyt pomocny. Sądząc z jego wcześniej- 
szych wystąpień, powiedziałby coś beznadziejnie zawoa- 
lowanego, naumyślnie zwodniczego lub wręcz obceso- 
wego. Była to zatem głównie okazja, by poznać człowie- 
ka, któremu poświęcił dużo czasu i którego twórczość, 
mimo pewnych zastrzeżeń, szczerze podziwiał... a jak 
przyjemnie będzie potem mówić, że zna go osobiście. 
W końcu zalicza się teraz bezsprzecznie do największych, 
w jednym rzędzie z Baconem i Sutherlandem. Nie od 
rzeczy byłoby nawet stwierdzić, że jest najciekawszy 
w tym doborowym gronie, choć on sam pewnie powie- 
działby, że jest najmniej angielski i tyle.
Urodzony w 1896 roku, student na londyńskiej Slade
14
za wspaniałych czasów Steersa i Tonksa, podczas zacią- 
gu w 1916 roku charakterystyczny wojujący pacyfista, od 
1920 roku w Paryżu (a w sensie duchowym na dobre poza 
Anglią), po czym przez ponad dziesięć lat w dziwa- 
cznej — gdyż sama Rosja zwróciła się ku socreali- 
zmowi — ziemi niczyjej pomiędzy surrealizmem a komu- 
nizmem, Henry Breasley musiał czekać jeszcze dziesięć 
lat na uznanie w kraju, które przyszło podczas jego 
pięcioletniego „wygnania z wygnania" w Walii podczas 
drugiej wojny światowej, gdy wystawił swe rysunki 
z hiszpańskiej wojny domowej. Jak większość artystów 
Breasley znacznie wyprzedził polityków. Dla Brytyj- 
czyków londyńska wystawa jego prac z lat 1937—1938 była 
w 1942 roku zrozumiała. Oni już też się przekonali, na 
czym polega wojna i jakim gorzkim szaleństwem była 
pobłażliwość w stosunku do międzynarodowego faszyz- 
mu. Bardziej inteligentni widzowie wiedzieli, że w jego 
relacji z hiszpańskiej tragedii nie było nic proroczego. 
Rysunki te zrodziły się prosto z ducha Goi. Ich siła 
oddziaływania, sprawność formalna i wnikliwość rysun- 
ku były jednak bezsporne. Zaznaczył więc swą obecność, 
a prywatnie dał się poznać jako osoba „trudna". Nim 
w 1946 roku wrócił do Paryża, w kraju silnie zakorzeniła 
się legenda o czarnej żółci, którą bryzgał na wszystko co 
angielskie czy konwencjonalnie mieszczańskie — zwła- 
szcza jeśli miało to coś wspólnego z oficjalnymi po- 
glądami na sztukę bądź z jej publicznym zarządzaniem. 
Przez kolejne dziesięć lat „narodowa" świadomość 
jego istnienia nie uległa większym zmianom, lecz zaczęto 
kolekcjonować jego obrazy, a w Paryżu i Londynie rosła 
grupa wpływowych wielbicieli jego twórczości. Jak 
wszyscy inni malarze europejscy ucierpiał na błyskawi- 
cznym przejęciu roli arbitra malarskich wartości przez 
Nowy Jork. W Anglii nigdy do końca nie wykorzystał siły 
uderzeniowej rysunków hiszpańskich, ich słynnego 
„czarnego sarkazmu". W swej twórczości wykazywał 
jednak coraz większą dojrzałość i opanowanie materii 
malarskiej. W tym okresie powstała większość aktów 
i wnętrz. Ujawnił się ukryty przez długie lata pod 
powierzchnią humanista, lecz publiczność jak zawsze
15
bardziej interesowały smaczki artystowskie—opowieści 
o pijaństwach i kobietach, zawarte w atakach na jego 
osobę, jakie w nieregularnym rytmie przypuszczały 
brukowe i nacjonalistyczne gazety. Jednakże pod koniec 
lat pięćdziesiątych ten styl bycia trącił już myszką. 
Pogłoski i fakty dotyczące jego zatwardziałości w wy- 
stępku, jak na przykład jego pogarda wobec ojczyzny, 
stały się komiczne... a nawet przyjemnie autentyczne dla 
pospolitych umysłów, z ich skłonnością do utożsamiania 
barwnego życiorysu z wartościową twórczością, z ich 
niezrozumieniem, że pomimo odciętego ucha Van Gogha 
sztuka może być najwyższym przejawem zdrowia psy- 
chicznego, a nie banalnym melodramatem. Nie należy 
ukrywać, że Breasley bez widocznego sprzeciwu przyjął 
narzuconą mu rolę. Jeśli ludzie mieli ochotę być epato- 
wani, z reguły epatował. Bliżsi znajomi wiedzieli jednak, 
że wbrew powtarzającym się z rzadka wybuchom eks- 
hibicjonizmu bardzo się zmienił.
W 1963 roku kupił stary manoir w Coetminais i wy,- 
rzekł się swego umiłowanego Paryża. Rok później ukaza- 
ły się jego ilustracje do Rabelais'go, ostatnia praca czysto 
rysunkowa, niskonakładowe wydanie, które od tego 
czasu stało się jedną z najcenniejszych tego rodzaju 
książek naszego stulecia. W tym samym roku namalował 
pierwszy z obrazów należących do najnowszego okresu 
swej twórczości, które miały mu przynieść niepodważal- 
ną renomę międzynarodową. Choć zawsze odrzucał ideę 
interpretacji mistycznej — a poza tym pozostało w nim 
wystarczająco dużo z dawnego lewaka, by z góry za- 
rzekać się jakiejkolwiek intencji religijnej — wielkie, 
dosłownie i w przenośni, płótna zdominowane zieleniami 
i błękitami miały swe korzenie w Henrym Breasleyu, 
którego istnienia świat wcześniej nie podejrzewał. Tak 
jakby odkrył, kim naprawdę jest, znacznie później niż 
większość artystów o jego umiejętnościach warsztato- 
wych i doświadczeniu. O ile nie został zupełnym odlud- 
kiem, przestał być etatowym enfant terrible. Sam okreś- 
lił kiedyś nowe obrazy jako „sny". Rzeczywiście poja- 
wiał się w nich element jego twórczości z lat dwudzies- 
tych, a mianowicie skłonność do anachronicznych ze-
16
stawień. Innym razem nazwał je tapiseriami, jakby na 
potwierdzenie czego atelier w Aubusson wykonywało 
tkaniny według jego projektów. Sprawiały wrażenie — 
„nieprawdopodobne połączenie Samuela Palmera 
z Chagallem", jak napisał pewien krytyk w recenzji 
z retrospektywy w Tatę — eklektyzmu w pełni zasymilo- 
wanego w swoisty styl, co było widoczne przez całą jego 
karierę, lecz dopiero w Coetminais zostało uchwycone 
i zaakceptowane przez krytykę. Domieszka Nolana, 
mimo tematyki znacznie mniej określonej, bardziej ta- 
jemniczej i archetypicznej... Często posługiwano się sło- 
wem „celtycki", w odniesieniu do powracającego moty- 
wu lasu, enigmatycznych postaci i zdarzeń.
Sam Breasley częściowo to potwierdził, gdy ktoś ośmie- 
lił się spytać o najważniejsze źródło jego twórczości — 
i od razu otrzymał częściowo szczerą odpowiedź: Pisanel- 
lo i Diaz de la Pena. Nie trzeba dodawać, że wzmianka 
o Diazie i barbizończykach była autoironiczna. Naciska- 
ny o Pisanella, Breasley wymienił jednak obraz z Galerii 
Narodowej w Londynie, Wizję Św. Eustachego, i wyznał, 
że obraz ten prześladował go przez całe życie. Podobieńs- 
twa wydawały się stanowczo znikome, lecz wkrótce 
zwrócono uwagę, że Pisanello i jego czternastowieczni 
mecenasi mieli fioła na punkcie legend arturiańskich.
Tym, co sprowadziło młodego Davida Williamsa (uro- 
dzonego w 1942 roku, roku pierwszego sukcesu Breas- 
leya w Anglii) do Coetminais we wrześniu 1973 roku był 
właśnie ten ostatni aspekt twórczości starego malarza. 
Przed retrospektywą w Tatę nie odczuwał specjalnego 
zainteresowania Breasleyem, lecz gdy oglądał obrazy, 
uderzyły go pewne cechy wspólne ze sztuką, a raczej 
stylem, który go zawsze interesował jako uczonego — 
z międzynarodowym gotykiem. Dwa lata później ujął 
dostrzeżone podobieństwa w eseju. Wysłano gratisowy
egzemplarz pisma Breasleyowi, co jednak nie spotkało 
się z żadną reakcją z jego strony. Prośba wydawców 
o napisanie biograficznego i krytycznego wstępu do 
Twórczości Hary’egio Breasleya (z dodatkową informa- 
cją, że wybór autora spotkał się z aprobatą malarza) była 
dla niego dużym zaskoczeniem.
Nie był to całkiem przypadek nie znanego nikomu 
młodzieńca, który odwiedza starego mistrza. Oboje ro- 
dzice Davida byli architektami, nadal czynnymi jako 
zespół małżeński o pewnej renomie. Ich syn za młodu 
wykazał się naturalnymi zdolnościami i wnikliwym wy- 
czuciem koloru, a wychowywał się w środowisku jak 
najbardziej przychylnym sztuce. Z czasem poszedł na 
Akademię i zdecydował się ostatecznie na malarstwo. Na 
trzecim roku był studencką gwiazdą, malując obrazy 
znajdujące nabywców. Był rzadkim okazem pod jeszcze 
jednym względem: w przeciwieństwie do większości 
studentów umiał wyrażać swe myśli słowami. Wychował 
się w domu, gdzie sztuka współczesna i jej problemy były 
stale śledzone i omawiane. Umiał mówić i pisać. Posiadał 
sporo autentycznej znajomości historii sztuki, nie opar- 
tej wyłącznie na osobistych upodobaniach, w czym po- 
mogły mu liczne wyjazdy do Toskanii, gdzie rodzina 
miała zaadaptowane gospodarstwo. Był świadom, że los 
mu sprzyja i że może to budzić zawiść jego rówieśników, 
gorzej obdarowanych przez naturę i społeczeństwo. Za- 
wsze chciał być lubiany, toteż wyrobił w sobie maniery 
będące wypadkową szczerości i taktu. I rzeczywiście 
był całkiem lubianym studentem, a później nauczycie- 
lem i wykładowcą — nawet ofiary jego krytycznego 
pióra nie żywiły do niego wyłącznie urazy. Nie niszczył 
nikogo dla samej przyjemności niszczenia. Bardzo rzad- 
ko się zdarzało, żeby nie znalazł czegoś godnego po- 
chwały w jakimś artyście czy wystawie.
Z własnego wyboru po ukończeniu studiów pracował 
przez rok w Instytucie Courtauld. Przez następne dwa 
lata prowadził ćwiczenia z malarstwa i wykładał wstęp 
do estetyki. Jego własna twórczość znalazła się pod 
wpływem op-artu i Bridget Riley, co nadało rozpędu jego 
karierze. Został bowiem jednym ze znośnych młodych 
substytutów kupowanych przez tych, których nie stać 
było na obrazy Riley. Nawiązał wtedy (czyli w 1967 roku) 
romans ze studentką trzeciego roku, który wkrótce oka- 
zał się czymś poważniejszym. Pobrali się i kupili, z pomocą 
rodzicielską, dom w Blackheath. David postanowił spraw- 
dzić, czy utrzyma się wyłącznie ze sprzedaży swych
18
obrazów, jednakże pojawienie się Aleksandry, pierwszej 
z jego dwóch córeczek, jak również wiele innych spraw — 
na przykład lekkie zachwianie wiary we własną twór- 
czość, w której zaczął odchodzić od wpływów Riley — 
skłoniło go do poszukiwania dodatkowych źródeł do- 
chodu. Nie miał ochoty wracać do ćwiczeń, zaczął jednak 
znowu wykładać. Przypadkowo poznana osoba poprosi- 
ła go o napisanie recenzji. Rok później stało się to na tyle 
intratne, że mógł zrezygnować z wykładów. Od tej pory 
takie właśnie wiódł życie.
Jego własna sztuka, wyzwolona spod kurateli op- 
-artu, na tyle zyskała na renomie, że w katalogach 
wystaw pojawiało się przy jego nazwisku mnóstwo 
czerwonych gwiazdek. Choć pozostał artystą w pełni 
abstrakcyjnym w potocznym znaczeniu tego słowa (we- 
dług najnowszego żargonu był kolorystą), zdawał sobie 
sprawę, że skłania się ku naturze i odchodzi od przerafi- 
nowanej fazy ,,rileyowskiej". Jego obrazy odznaczały się 
techniczną precyzją, solidną konstrukcją architektonicz- 
ną odziedziczoną po rodzicach oraz wyrazistą subtel- 
nością tonalną. Brutalnie mówiąc, dobrze się kompono- 
wały na ścianach mieszkań, co było jedną z przyczyn 
(znaną mu i akceptowaną), dla których ludzie je kupowa- 
li. Druga przyczyna była taka, że stosował mniejsze 
wymiary niż większość malarzy nieprzedstawiających. 
Tę cechę prawdopodobnie także nabył od ojca i matki: 
nie żywił uznania dla zaoceanicznego monumentalizmu, 
obrazów malowanych bezpośrednio do olbrzymich sal 
muzeów sztuki współczesnej. Nie był też osobą, która 
wstydzi się myśleć o swych obrazach pod kątem miesz- 
kań i domów, dla odbiorcy prywatnego, na wybraną 
przez niego samego skalę.
Choć nie lubił pretensjonalności, nie był jednak wcale 
pozbawiony ambicji. Nadal zarabiał więcej swym malar- 
stwem niż pisaniem, co wiele dla niego znaczyło. Wiele 
dla niego znaczyła także pozycja, jaką zajmował pośród 
malarzy swego pokolenia. Choć brzydziła go sama myśl 
o współzawodnictwie, bacznie śledził dokonania rywali 
i wszelkie publiczne o nich wypowiedzi. Budziło to w nim 
lekkie wyrzuty, więc w publicznych wypowiedziach,
i	i»
jakie stanowiły jego własne recenzje, zbyt wyrozumiale 
oceniał tych, których konkurencji najbardziej się oba- 
wiał.
Jego małżeństwo było bardzo udane, nie licząc jed- 
nego krótkiego okresu, w którym Beth zbuntowała się 
przeciw „macierzyństwu ustawicznemu" i wywiesiła 
proporzec ruchu wyzwolenia kobiet. Teraz jednak miała 
na koncie ilustracje do dwóch książek dla dzieci, trzecie 
zamówione, a czwarte w perspektywie. David zawsze 
podziwiał małżeństwo swych rodziców. Jego własne 
zaczęło przybierać te same cechy bezproblemowego 
kumpelstwa i partnerstwa. Gdy zwrócono się do niego 
w sprawie wstępu do Breasleya, wziął to za kolejną 
oznakę, że generalnie wszystko idzie ku dobremu.
Przyjechał do Coetminais z jedną tylko małą obawą: 
że Breasley nie zdaje sobie sprawy, iż on jest mala- 
rzem — a tym bardziej, jakiego rodzaju malarzem — 
a nie tylko recenzentem sztuki. Według wydawcy sta- 
rzec nie zadawał w tej kwestii żadnych pytań. Widział 
artykuł i ocenił, że „dobrze się czyta", lecz znacznie 
bardziej leżała mu na sercu jakość koloru reprodukcji 
w przygotowywanej książce. Pogląd Breasleya, że abs- 
trakcja jest błędną drogą, był powszechnie znany, więc 
właściwie nie miał powodu zaprzątać sobie głowy twór- 
czością Davida. Może jednak złagodził swe stanowisko, 
choć gdy przyjechał w 1969 roku do Londynu, nie 
szczędził gromów Victorowi Pasmore'owi. Bardziej pra- 
wdopodobne, że żyjąc z dala od londyńskiej sceny arty- 
stycznej, był autentycznie nieświadomy, jakiego tuli do 
swego łona węża. David miał nadzieję, że zdoła omi- 
nąć ten temat, a jeśli nie, zagra na wyczucie i spró- 
buje uzmysłowić staremu, że świat odszedł od tak wąs- 
kiego pojmowania sztuki. Dowodzi tego choćby to, 
że on przyjął zlecenie napisania wstępu. Breasley był 
„twórcą" — a że twórcą czegoś emocjonalnie i sty- 
listycznie zupełnie odmiennego bądź odległego od 
jego własnych upodobań i źródeł (De Stijl, Ben Nichol- 
son i reszta — łącznie z arcyrenegatem Pasmore'em) 
w sztuce dwudziestowiecznej — to nie miało zna- 
czenia.
20
David był młodym człowiekiem, nade wszystko tole- 
rancyjnym, bezstronnym i dociekliwym.
Skorzystał z półgodziny, nim Henry zostanie obudzo- 
ny, aby przyjrzeć się dziełom sztuki na dole. Od czasu do 
czasu wyglądał przez okno na tyły domu. Na trawie nie 
było nikogo, w domu panowała taka sama cisza, jak za 
jego pierwszym przyjściem. W długiej izbie wisiał tylko 
jeden obraz Breasleya, lecz prócz tego było co podziwiać. 
Pejzaż rzeczywiście wyszedł spod pędzla Deraina, jak 
domyślił się David. Trzy piękne rysunki Permeke'a. 
Ensor i Marąuet. Wczesny Bonnard. Charakterystycznie 
rozedrgany szkic ołówkiem, nie podpisany, lecz na pew- 
no Dufy, nie do podrobienia. Potem znakomity Jawlen- 
sky (jak on się do tego dorwał?), podpisana odbitka przed 
drukiem Otto Dixa, ładnie skontrastowana z rysunkiem 
Nevinsona. Dwa Matthew Smithy, Picabia, niewielki 
obraz kwiatowy, który nie może być niczym innym, jak 
wczesnym Matisse'em, choć coś w nim nie gra... liczniej- 
sze były obrazy i rysunki, których David nie umiał przy- 
pisać żadnemu artyście. Jeżeli pogodzić się z nieobecno- 
ścią bardziej skrajnych nurtów, miał przed sobą salę 
sztuki dwudziestowiecznej, dla zdobycia której wiele 
małych muzeów poderżnęłoby sobie nawzajem gardła. 
Breasley gromadził zbiory już przed wojną i najwyraź- 
niej zawsze posiadał jakieś dochody. Jako jedynak na 
pewno odziedziczył znaczną sumę, gdy w 1925 roku 
zmarła jego matka. Ojciec, jeden z tych wiktoriańskich 
jegomościów, którzy zdawali się zarabiać na dostatnie 
życie bezczynnością, zginął w pożarze hotelu w 1907 
roku. Według Myry Levey, on także bawił się po amator- 
sku w kolekcjonerstwo sztuki.
Breasley przyznał sobie najpocześniejsze — i naj- 
korzystniejsze — miejsce nad kamiennym kominkiem 
w środku izby. Zawiesił tam olbrzymie Księżycowe łowy, 
bodaj najbardziej znany obraz z ouvre powstałego w Coet- 
minais, obraz, który David miał zamiar szczegółowo 
omówić i który bardzo chciał kiedyś w samotności 
przeanalizować — może także po to, by utwierdzić się
21
w przekonaniu, iż nie przecenia przedmiotu swych 
badań. Poczuł lekką ulgę, że obraz wytrzymał ponowne 
oględziny — nie widział go na żywo od czasu wystawy 
w Tatę przed czterema laty — a nawet przewyższał 
wersje zachowane w pamięci i na reprodukcjach. Podob- 
nie jak w przypadku wielu innych dzieł Breasleya 
oczywista była wcześniejsza ikonografia — tym razem 
Polowanie Uccella i wiele inspirowanych przez nie 
obrazów. Było to odważne zestawienie, świadome ryzy- 
ko. Tak jak w rysunkach hiszpańskich Breasley nie krył 
się z wpływem Goi, a nawet go parodiował, tak tutaj cień 
Uccella z galerii w Oksfordzie w jakiś sposób pogłębiał 
i dodawał wyrazu obrazowi, przed którym siedział Da- 
vid. Cień ten stwarzał podstawowe napięcie w obrazie: za 
tajemniczością i wieloznacznością (żadnych psów, koni, 
zwierzyny, tylko mroczne postacie pośród drzew, ale 
tytuł był potrzebny), za współczesnością wielu elemen- 
tów powierzchniowych obrazu krył się zarówno hołd, jak 
i prztyczek w nos bardzo starej tradycji. Nie dało się z całą 
pewnością orzec, iż jest to arcydzieło, niektóre pociąg- 
nięcia były zbyt ciężkie, impasto niekiedy zbyt niedbałe, 
w całości dało się dostrzec jakąś nadmierną statyczność, 
brak zróżnicowania tonalnego (ale i to da się złożyć na 
karb Uccella). Był to jednak obraz znaczący, o dużej 
prezencji, wytrzymywał porównanie z wszystkim, co 
powstało w powojennym malarstwie brytyjskim. Chyba 
najbardziej realną jego tajemnicą, podobnie jak i całej 
serii, było to, że namalował go człowiek w tak podeszłym 
wieku. Księżycowe Iowy powstały w 1965 roku, gdy 
Breasley miał sześćdziesiąt dziewięć lat. Czyli osiem lat 
wcześniej...
I nagle, jakby w celu rozwiązania zagadki, w drzwiach 
ogrodu pojawił się malarz we własnej osobie i ruszył ku 
Davidowi.
— Williams, witam, witam.
Podszedł z wyciągniętą dłonią, w jasnoniebieskich 
spodniach i ciemnoniebieskiej koszuli, jak studencik 
z Oksfordu czy Cambridge, i w czerwonej jedwabnej 
apaszce. Brodę miał zupełnie białą, choć brwi dopiero 
zaczynały siwieć. Bulwiasty nos, zwodniczo kapryśne
22
usta i szaroniebieskie oczy w wojłokach skóry tkwiły 
w nadal czerstwej twarzy. Szedł ku niemu z pośpiechem, 
jakby zdawał sobie sprawę, że nie dopełnił wymogów 
gościnności. Był niższy i szczuplejszy niż David sądził na 
podstawie fotogram.
—	To wielki zaszczyt gościć u pana.
—	Bez takich. Bez takich. — Potrząsnął Davida za 
łokieć, uśmiechnął się i zmierzył spojrzeniem, a siwy 
loczek na czole drgał zarówno przenikliwie, jak i od- 
stręczająco. — Zajęto się panem?
—	Tak. Wspaniale.
—	Niech się pan nie przejmuje Myszą. Jest trochę 
szurnięta. — Starzec trzymał ręce na biodrach, starając 
się robić wrażenie człowieka młodego, energicznego, 
w wieku Davida. — Myśli, że jest Lizzie Siddal. Co ze 
mnie robi tego koszmarnego włoskiego pacykarza... 
cholerna obraza, co?
David zaśmiał się.
—	Rzeczywiście zauważyłem u niej pewną... 
Breasley wzniósł oczy ku górze.
—	Mój drogi panie. Nawet pan sobie nie wyobraża. 
Ale cóż. Dziewuchy w jej wieku. Napije się pan herbaty? 
Tak? Jesteśmy w ogrodzie.
Gdy szli w stronę zachodniego końca izby, David 
wskazał dłonią do tyłu na Księżycowe Iowy.
—	Cudownie to znowu zobaczyć. Modlę się tylko, 
żeby drukarnia sobie z tym poradziła.
Breasley wzruszył ramionami, jakby go to nie ob- 
chodziło, lub jakby był nieczuły na zbyt jednoznaczne 
komplementy. Potem rzucił ku Davidowi jeszcze jedno 
badawcze spojrzenie.
—	A pan? Zdolniacha z pana, chodzą słuchy.
—	Przesada.
—	Czytałem artykuł. Ci wszyscy faceci, o których 
nigdy nie słyszałem. Świetne.
—	Ale od rzeczy?
Breasley położył mu dłoń na ramieniu.
—	Nie jestem uczonym, drogi chłopcze. Zdumiałaby 
pana moja ciemnota w kwestiach, które pan zna jak cycek 
swojej matki. Nieważne. Wytrzyma pan jakoś ze mną, dobra?
23
Wyszli do ogrodu. Dziewczyna o przydomku My- 
szą, nadal bosa i w białej arabskiej szacie, przeszła 
na ukos przez trawnik z drugiego końca domu, niosąc 
tacę z przyborami do herbaty. Nie zwróciła na nich 
uwagi.
—	Widzi pan? — mruknął Breasley. — Zdałoby się jej 
przetrzepać dupę.
David zagryzł wargi. Gdy podeszli do stołu, ujrzał 
drugą dziewczynę stojącą na łasze trawy ukrytej za 
kępą krzewów. Chyba przez cały czas czytała; gdy 
podeszła z książką w dłoni, zobaczył w trawie z tyłu 
słomkowy kapelusz z czerwoną kokardą. O ile Myszą 
robiła wrażenie dziwaczki, o tyle to stworzenie było 
niedorzeczne. Jeszcze niższa, bardzo chuda, twarz trochę 
ściągnięta pod burzą rozwichrzonych włosów zrobio- 
nych na rudo hną. W ustępstwie na rzecz przystojnosci 
wciągnęła na siebie podkoszulek, na oko męski lub 
chłopięcy, pofarbowany na czarno. Sięgał zaledwie jej 
lędźwi. Powieki miała także poczernione. Wyglądała jak 
szmaciana lalka, znerwicowany strach na wróble, eks- 
centryczna ulicznica.
—	To jest Annę — powiedziała Myszą.
—	Alias Świruska — powiedział Breasley. 
Breasley pokazał Davidowi ruchem dłoni, by usiadł
obok niego. David zawahał się, gdyż brakowało jednego 
krzesła, lecz Świruska usiadła po menelsku na trawie 
koło przyjaciółki. Spod czarnego podkoszulka wychynę- 
ły, a raczej uderzyły po oczach czerwone majtki. Myszą 
zaczęła nalewać herbatę.
—	Pierwszy raz w tych stronach, Williams? 
Pozwoliło to Davidowi na uprzejme, nieudawane
uwagi na temat swego nowo nabytego zamiłowania do 
Bretanii i jej pejzaży. Starcowi przypadło to chyba do 
gustu, zaczął opowiadać o domu, jak go znalazł, o jego 
dziejach, dlaczego wypiął się na Paryż. Wcale nie za- 
chowywał się jak gbur, sprawiał niemal wrażenie, jakby 
możliwość rozmowy z innym mężczyzną była dla niego 
rozkoszą. Siedział odwrócony do dziewczyn plecami, 
zupełnie je ignorując, a David miał narastające poczucie, 
że wzbudza w nich niechęć. Nie był pewien, z jakiego
24
powodu — czy dlatego, że zwrócił uwagę starca ku sobie, 
że wprowadził pewną oficjalność, a może po prostu 
słyszały już to wszystko, co starzec miał mu do powiedze- 
nia. Znów zadając kłam swej renomie, Breasley roz- 
wodził się nad krajobrazami Walii", nad swym wczesnym 
dzieciństwem, przed 1914 rokiem. David wiedział, że 
matka Breasleya była Walijką, wiedział również o poby- 
cie w Breconshire podczas wojny, nie spodziewał się 
jednak, że starzec zachował o tamtych stronach ciepłe 
wspomnienia, że tęskni do tamtejszych wzgórz.
Starzec mówił dziwnym staccato, zarazem stanowczo 
i niepewnie, posługiwał się przestarzałym slangiem, 
stale okraszał swój język przekleństwami, język ani 
intelektualny, ani uczuciowy, mówił raczej jak jakiś 
ekscentryczny admirał na emeryturze (skojarzenie to 
przyszło Davidowi do głowy ku jego skrywanemu roz- 
bawieniu). Te wszystkie wycofane z obiegu manieryzmy 
brytyjskich klas wyższych zdawały się niebywale rażące 
w ustach człowieka, którego życie było hurtowym sprze- 
ciwem wobec wszystkiego, za czym te właśnie klasy 
wyższe stały. Podobny paradoks dał się dostrzec w pro- 
stych białych włosach, zaczesanych na czole we fryzu- 
rę, którą Breasley musiał reaktywować z czasów młodo- 
ści — a którą już dawno zdyskredytował wśród młodzie- 
ży Hitler. Zawdzięczał jej swoją chłopięcość, lecz czer- 
stwa, podszyta cholerycznością twarz i blade oczy wska- 
zywały na coś znacznie starszego i bardziej niebezpiecz- 
nego. Jawnie starał się wyjść na znacznie sympatyczniej- 
szego starego ramola, niż był naprawdę i z pewnością 
wiedział, że David nie dał się nabrać.
Gdyby jednak dziewczyny nie milczały tak zawzię- 
cie — Swiruska oparła się nawet plecami o krzesło Myszy 
i wróciła do lektury — David czułby się tylko umiar- 
kowanie spięty. Myszą siedziała wyniośle w swej białej 
todze i słuchała, lecz myślami zdawała się być gdzie 
indziej — może na obrazie prerafaelitów. Kiedy David 
patrzył w jej stronę, na jej dość ładnej twarzy pojawiał się 
ledwo dostrzegalny grymas, mający służyć za formalne 
potwierdzenie, że jest obecna duchem; co sprawiało 
nieodparte wrażenie, że nie jest. Zapragnął się dowie-
25
dzieć, jak jest naprawdę, nie licząc spraw oczywistych. 
Nie przewidział tego wszystkiego, z rozmów z wydawcą 
zrozumiał, że starzec mieszka sam—a ściśle rzecz biorąc, 
z podstarzałą francuską gospodynią. Podczas podwie- 
czorku dziewczyny zachowywały się jak posłuszne córki. 
Tylko raz pokazały pazury.
David wspomniał o Pisanellu, o niedawno odkrytych 
freskach w Mantui, wiedząc, że jest na bezpiecznym 
gruncie. Breasley widział reprodukcje, wydawał się au- 
tentycznie zainteresowany relacją i autentycznie nie- 
douczony (David początkowo podejrzewał kokieterię) 
w kwestii technik malarstwa ściennego. Ledwo jed- 
nak David zagłębił się w złożoną problematykę arri- 
cio, intonaco, sinopie i całej reszty, Breasley prze- 
rwał mu.
—	Świruska, dziewczę miłe, na rany Boga skończ 
czytać tę zasraną książkę i posłuchaj.
Podniosła wzrok, odłożyła książkę i złożyła ręce.
—	Przepraszam.
Było to skierowane do Davida, z pominięciem stare- 
go i.z nie ukrywaną obojętnością: przynudzasz, ale skoro 
on się uparł...
—	A jak już używasz tego słowa, to na miły Bóg 
udawaj, że szczerze.
—	Nie myślałam, że to do nas.
—	Nie chrzań.
—	A poza tym słuchałam.
Mówiła lekkim cockneyem, zdartym i agresywnym.
—	Nie bądź taka bezczelna, do cholery.
—	Słuchałam.
—	Nie chrzań.
Skrzywiła się, zerknęła do góry na Myszę.
—	Hen-rii.
David uśmiechnął się.
—	Co pani czyta?
—	Drogi chłopcze, nie mieszaj się do tego. Jeśli nie 
masz nic naprzeciwko. —Pochylił się do przodu i wycelo- 
wał w dziewczynę palcem. — Teraz już dość. Dokształć 
się trochę.
—	Tak, Henry.
26
—	Tak pana przepraszam, mój drogi. Kontynuuj, 
proszę.
Ów drobny incydent wywołał nieoczekiwaną reakcję 
ze strony Myszy. Dyskretnie skinęła Davidowi głową za 
plecami Breasleya. Nie wiedział, czy chce mu powie- 
dzieć, że to normalne, czy też, że powinien czym prędzej 
lecieć z tematem, zanim rozpęta się porządna awantura. 
Odniósł jednak wrażenie, że Myszą słucha go teraz 
z odrobinę większym zainteresowaniem. Zadała nawet 
pytanie, najwidoczniej wiedziała coś o Pisanellu. Starzec 
musiał o nim mówić.
Wkrótce potem Breasley wstał i zaprosił Davida do 
swojego „warsztatu" w budynkach za ogrodem. Dziew- 
czyny nie ruszyły się. Idąc za Breasleyem przez sklepio- 
ną bramę w murze, David odwrócił głowę i zobaczył, jak 
opalona postać w czarnym podkoszulku podnosi książkę. 
Starzec mrugnął do niego, gdy szli po żwirze w stronę 
rzędu zabudowań po lewej.
—	Zawsze to samo. Wpuść sukę do łóżka, to zaraz jej 
się zdaje, że wszystko może.
—	Studentki?
—	Myszą tak. A druga za kogo się uważa, Bóg jeden 
wie.
Wyraźnie jednak nie miał ochoty o nich mówić; 
jakby były zwykłymi ćmami zwabionymi do jego świecy, 
parą dużej klasy fanek. Zaczął opowiadać o remontach 
i zmianach, jakie przeprowadził, o poprzednim prze- 
znaczeniu budynków. Weszli przez sień do głównej 
pracowni, stodoły z usuniętym piętrem. Długi stół za- 
słany szkicami i kartonami przy nowoczesnym oknie 
wychodzącym na żwirowane podwórze; stół z farba- 
mi, znajome zapachy i przybory; no i królujący nad 
całą przestrzenią, na końcu stodoły, kolejny egzemplarz 
z serii coetminajskiej, ukończony w około trzech czwar- 
tych — płótno dwanaście na sześć stóp na specjalnie 
wykonanej sztaludze, ze stopniami na kółkach, z których 
można dosięgnąć górnej części obrazu. Sceneria była 
znów leśna, lecz z polaną w środku, zaludnioną znacznie 
tłumniej niż zwykle, słabsze niż zazwyczaj wrażenie 
morskiej toni, wszystko pod pierwszej klasy granatem,
27
niemal czernią, która skutecznie sugerowała zarazem 
noc i dzień, upał i burzę, zagrożenie ciążące nad czyn- 
nikiem ludzkim. Tym razem natychmiast dostrzegł 
(bo był już na to wyczulony) odniesienia do rodziny 
Breughlów, a nawet subtelne autocytaty z Księżycowych 
łowów w domu.
David uśmiechnął się do malarza.
—	Mogę liczyć na jakieś podpowiedzi?
—	Może Kermesse? Jeszcze nie wiem. — Starzec 
wpatrywał się w obraz. — Gra nieśmiałą, wyczekującą, 
wiesz, te sprawy.
—	Mnie się wydała bardzo porządną dziewczyną.
—	Muszę mieć wokół siebie kobiety. Czuję wtedy 
cykliczność. Krwawienie, te rzeczy. Wiem, kiedy mam 
nie pracować. Reszta jest mało ważna. — Spojrzał na 
Davida. — Ale pan to wszystko wie. Też malarz, co?
David wziął wewnętrzny wdech i pospiesznie prze- 
skoczył przez zdradliwy temat. Wyjaśnił, że dzielą z Beth 
pracownię, więc rozumie, co Breasley miał na myśli. 
Starzec rozpostarł ramiona, że niby zgadza się z przed- 
mówcą. Wydawał się też życzliwie nie zainteresowany 
drążeniem sprawy twórczości Davida. Odwrócił się 
i usiadł na taborecie koło stołu pod oknem, potem sięgnął 
po martwą naturę, rysunek ołówkiem przedstawiający 
polne kwiaty: szczęcie i osty rozrzucone po stole. Naryso- 
wane zostały z godną podziwu, choć raczej bezduszną 
precyzją.
—	Myszą. To już jest jakaś ręka, nie sądzi pan?
—	Dobra kreska.
Breasley pokazał ruchem głowy w stronę wielkiego 
płótna.
—	Biorę ją do roboty głupiego.
—	Przy tej skali...
—	Bystra dziewucha, Williams. Nie daj się pan zwieść 
pozorom. I nie kpij z niej. — Starzec wpatrywał się 
w rysunek. — Zasługuje na coś lepszego. — Po chwili: — 
Nie dałbym sobie bez niej rady.
—	Jestem pewien, że dużo się przy panu uczy.
—	Wiem, co ludzie mówią. Żeby w moim wieku... 
Stary rozpustnik, te sprawy.
28
David uśmiechnął się.
—	Już tak nie mówią.
Breasley zdawał się jednak nie słyszeć.
—	Mam to gdzieś, zawsze miałem. Można mieć za- 
strzeżenia dopiero, gdy człowiek zacznie wykorzystywać 
je duchowo.
Zaczął mówić o starzeniu się, zwrócony ku obrazowi: 
wbrew temu, co się sądziło w młodszym wieku, wyobraź- 
nia, zdolność poczęcia, nie martwieje. Spada tylko fizycz- 
na i psychologiczna wytrwałość, by wykonać poczęte 
dzieło. Tu potrzeba pomocy. Wyznając to, zdawał się 
zawstydzony.
—	„Rzymskie miłosierdzie". Zna pan to? Stary pryk 
ssie cycka jakiejś młódce. Często o tym myślę.
—	Nie wierzę, że to takie jednostronne, jak pan 
twierdzi. — David wskazał na rysunek kwiatów. — Na 
studiach artystycznych u nas nikt by jej czegoś takiego 
nie nauczył.
—	Myśli pan?
—	Jestem pewien. Większość z nich w ogóle nie umie 
rysować.
Breasley gładził swe białe włosy; znów wydawał się 
niemal wzruszająco chłopięcy, pozbawiony pewności 
siebie. David poczuł, że działa na niego urok tej bardziej 
nieśmiałej, ale i bardziej szczerej istoty, która kryła się za 
wulgarnym językiem i manierami. Istoty, która wyraź- 
nie postanowiła mu zaufać.
—	Powinienem ją stąd przegonić, ale nie mam od- 
wagi.
—	Nie ona o tym decyduje?
—	Nic panu nie powiedziała? Kiedy pan przyjechał?
—	Bardzo dobrze odegrała rolę anioła stróża.
—	To na złość mnie.
Powiedziane to było z domieszką posępnej zgryźliwo- 
ści. I pozostało nieodgadnione, gdyż starzec wstał w na- 
głym przypływie energii i lekko, jakby przepraszająco, 
dotknął ramienia Davida.
—	Do diabła z tym. Pana interesuje malarstwo. 
David spytał o wstępne fazy powstawania obrazu.
—	Metoda prób i błędów. Dużo rysuję. Patrz pan.
29
Zaprowadził Davida na drugi koniec stołu. Szkice 
robocze zostały wykonane z tym samym dziwnym połą- 
czeniem lękliwości i stanowczości, którą okazał, mówiąc 
o dziewczynie — jakby obawiał się krytyki, a zarazem 
w ogóle się na nią nie nastawiał.
Nowy obraz, jak się zdaje, wyrósł z bardzo mglistego 
wspomnienia z wczesnego dzieciństwa, wspomnienia 
wyjazdu do wesołego miasteczka, nie pamiętał już gdzie, 
miał pięć lub sześć lat, długo się na to cieszył i przeżył 
bardzo intensywnie, nadal pamiętał tę obezwładniającą 
chęć — wspomnienie zdawało się ciężkie od pragnie- 
nia — by doświadczyć każdego namiotu, każdego wozu, 
wszystko zobaczyć, wszystkiego zakosztować. Potem 
burza z piorunami, której zbliżanie się na pewno do- 
strzegli wszyscy dorośli, lecz z jakiegoś powodu dla niego 
burza była szokiem i zaskoczeniem, straszliwym roz- 
czarowaniem. Wszystkie zewnętrzne znamiona wesołe- 
go miasteczka stopniowo znikały ze szkiców roboczych, 
znacznie bardziej rozbudowanych i zróżnicowanych, niż 
się David spodziewał, a z finalnego imago zostały cał- 
kowicie wyrugowane. Tak jakby nieudolna dosłowność, po- 
jęciowy odpowiednik tego, co starzec mówił, musiała 
zostać powoli zamordowana w wyniku stałego prze- 
twarzania kompozycji i odchodzenia od słów. Opowieść 
tłumaczyła jednak dziwną duszność obrazu, bezpostacio- 
wą świetlistość w jego centrum. Odniesienia metafizycz- 
ne, maleńkie planety światła pośród nieskończonych 
nocy i cała reszta, pozostały może odrobinę zbyt oczy- 
wiste. Wszystko raczej zbyt mroczno-klasyczne. Gdy 
ująć treść obrazu w słowa, ostawał się tylko pesymistycz- 
ny truizm o kondycji ludzkiej. Jednakże ton, nastrój 
wypowiedzi niosły ze sobą silne przekonanie — co wy- 
starczało, by David przemógł w sobie osobiste uprzedze- 
nie wobec jawnej zawartości literackiej w malarstwie.
Rozmowa wypłynęła na szersze wody: David zdołał ją 
skierować ku przeszłości, życiu we Francji w latach 
dwudziestych, przyjaźni Breasleya z Brakiem i Matthew 
Smithem. Cześć, jaką Breasley żywił wobec tego pierw- 
szego, od dawna nie była tajemnicą, lecz starzec nie 
chciał co do tego pozostawić żadnych wątpliwości. Róż-
30
nica między Brakiem a Matisse'em i „ekipą" była 
taka, jak między wielkim człowiekiem a dużymi chłop- 
cami.
—	Wiedzieli o tym. On też. Wszyscy to wiedzą, tylko 
tak zwany cały świat o tym nie wie.
David nie sprzeczał się. Do grupy malarzy, która nie 
dorastała Braque'owi do pięt, starzec dołączył Kutassa, 
ale liczba wulgaryzmów spadła. Zniknęła też maska 
niewiedzy, a wyłoniła się ukryta pod spodem twarz 
starego kosmopolity. David zaczynał podejrzewać, że ma 
do czynienia z papierowym tygrysem, a w każdym razie 
z tygrysem, który był groźny, zanim David się narodził. 
Rzadkie nutki agresji wynikały z żałośnie przestarzałego 
pojęcia o tym, co ludzi szokuje, jakie czerwone szmaty 
budzą w nich wściekłość. Odwracając tę metaforę, moż- 
na powiedzieć, że starzec był jak matador, który próbuje 
rozdrażnić ślepego byka. Tylko nadęty bufon obruszyłby 
się na te naiwne prowokacje.
Tuż przed szóstą spacerowali z powrotem do domu. 
Dziewczęta znowu gdzieś zniknęły. Breasley oprowadził 
Davida po izbie na dole. Poszczególnym pracom towa- 
rzyszyły anegdoty, a niekiedy nie znoszące sprzeciwu 
oceny. Pewien sławny twórca został skarcony za banal- 
ność, „cholerną łatwiznę".
—	Takich się maluje tuzin dziennie. Tylko jemu się 
nie chciało, i to go ocaliło.
Kolejny wylew szczerości nastąpił, gdy David spytał 
o motywy zakupu obrazów.
—	Inwestycja, drogi chłopcze. Ubezpieczenie. Nigdy 
nie myślałem, że moje rzeczy osiągną jakąś cenę. A co 
pan powiesz o tym facecie?
Zatrzymali się przed niewielkim obrazem kwiatowym, 
który przedtem David ostrożnie przypisał Matisse'owi.
—	Potem malował już tylko chłam.
Nie było to dla Davida żadną wskazówką, w tym 
towarzystwie. Uśmiechnął się.
—	Poddaję się.
—	Miro. Z 1915.
—	Dobry Boże.
—	Smutna sprawa.
31
Potrząsnął głową, jak nad grobem kogoś, kto zmarł 
w kwiecie wieku.
Były też inne drogocenności, których David nie ziden- 
tyfikował: Serusier, wybitny gauguinowski pejzaż Fili- 
gera... lecz gdy dotarli do końca izby, Breasley otworzył 
drzwi.
—	Tutaj mam większego artystę, Williams. Zoba- 
czysz. Przy kolacji.
Drzwi wiodły do kuchni. Siwowłosy mężczyzna z kan- 
ciastą szczęką siedział przy stole i obierał warzywa, 
starsza kobieta z uśmiechem odwróciła się od nowoczes- 
nego pieca, David został przedstawiony: Jean-Pierre 
i Mathilde, którzy zajmują się domem i ogrodem. Był 
także duży wilczur, którego Breasley uciszył. Na imię 
ma Macmillan, do rymu z Villon, gdyż, jak wyjaśnił 
Breasley z żachnięciem, taki sam z niego „stary oszust". 
David po raz pierwszy usłyszał, jak starzec mówi po 
francusku, co brzmiało dziwnie obco, ale płynnie i bez 
śladu akcentu. Przypuszczalnie obcym językiem jest 
teraz dla niego angielski. David domyślił się, że rozmowa 
dotyczy wieczornego menu. Breasley unosił pokrywki 
i pociągał nosem, jak oficer podczas inspekcji mesy. 
Potem starzec dokonał oględzin szczupaka i opowiadał 
jakąś historię, zdaje się, że go złowił tego popołudnia, był 
z nim pies i chciał rzucić się na rybę, gdy wylądowała na 
brzegu. Breasley pochylił się i pogroził psu palcem, ma 
oszczędzać zęby na złodziei. David ucieszył się, że przyje- 
chał pod nieobecność psa na terenie posiadłości. Odniósł 
wrażenie, że wieczorna wizyta w kuchni stanowi swego 
rodzaju rytuał. Swojska, domowa atmosfera, spokojna 
francuska para stanowiły kojący kontrast z mgliście 
perwersyjną nutą, jaką wprowadziła obecność dwóch 
dziewczyn.
Gdy wrócili do długiej izby, Breasley przykazał Davi- 
dowi, by czuł się jak u siebie. On musi coś napisać. 
Spotkają się znowu na aperitif o wpół do ósmej.
—	Mam nadzieję, że nie obowiązują stroje wieczorowe?
—	W tym domu hołdujemy wolności, drogi chłop- 
cze. Można przyjść na golasa, jeśli pan chce. — Mrugnął 
okiem. — Dziewuchom się spodoba.
32
David wykrzywił usta w uśmiechu. — Dobra.
Starzec pożegnał go, unosząc dłoń i ruszył ku scho- 
dom. W połowie drogi do góry odwrócił się i powiedział:
— Świat to nie tylko nagie cyce, co?
Dyskretnie odczekawszy parę minut, David też po- 
szedł na górę. Usiadł na szezlongu i spisywał notatki. 
Szkoda, że nie można starego bezpośrednio cytować. 
Jednak pierwsze dwie godziny okazały się bardzo po- 
żyteczne, a będzie ich więcej. Po chwili podszedł do łóżka 
i położył się, z rękami pod głową, wpatrzony w sufit. 
Pokój był nagrzany, bez powietrza, choć otworzył okien- 
nice. Dziwne, ale poczuł wreszcie lekkie ukłucie osobi- 
stego rozczarowania Breasleyem. Trochę za dużo pozer- 
stwa, udawania starego satyra, zbyt duży rozdźwięk 
między twórcą a sztuką. Błąkała mu się też po głowie 
drobna przykrość, choć starał się nie dopuszczać do 
siebie tego tematu: starzec nie pytał go o jego własne 
prace. Była to oczywiście tylko absurdalna reakcja na 
rozbuchany egocentryzm, niewolna jednak od zawiści... 
ten cudowny stary dom, pracownia, zbiory, przenikający 
dom smaczek odrobinę drapieżnej dwuznaczności w ze- 
stawieniu z nie będącą go w stanie niczym zaskoczyć 
Beth i dzieciakami; odludność tego wszystkiego, odmien- 
ność, tajemnicze przebłyski szczerości, patyna... płod- 
ność, całodniowa wyprawa przez kraj, tyle dojrzewają- 
cych jabłek.
Czuł jednak, że jest niesprawiedliwy wobec Beth, 
która w końcu zachowała się bardziej odpowiedzialnie 
niż on podczas gorączkowych dyskusji w poniedziałek 
rano, gdy ospa Sandy z hipotezy przeszła w pewnik. 
Zdążyła już do nich przyjść matka Beth, gotowa wszyst- 
kim się zająć, gdy wyjadą, całkowicie do tego zdolna 
i chętna, toteż wzięła stronę Davida. Zwyciężyło sumie- 
nie Beth, odrobina jej krnąbrności — oraz, jak podej- 
rzewał, resztki moralnego kaca po krótkim buncie prze- 
ciwko tyranii dzieci po narodzinach Louise. Nawet jeśli 
nie będzie powikłań, ona zamartwiałaby się, nie wiedząc 
o tym, lecz David musi jechać, to przecież jego praca. 
Zaplanowany tydzień w Ardeche, po Bretanii, nadal jest 
realny. Ostatecznie uzgodnili, gdy w poniedziałek wie-
33
czór wyruszał do Southampton, że jeżeli do czwartku nie 
przyjdzie do Coetminais telegram, spotkają się następ- 
nego dnia w Paryżu. Jeszcze przed wyjazdem pobiegł 
kupić dla niej bilet, który wręczył jej wraz z kwiatami 
i butelką szampana. Gestem tym zyskał w oczach teścio- 
wej, lecz Beth była oględniejsza, gdyż w pierwszej re- 
akcji na chorobę córki niechęć do podróżowania samot- 
nie była dla niego wyraźnie istotniejsza niż obowiązki 
rodzicielskie. Jej ostatnie słowa brzmiały jednak: — Wy- 
baczę ci w Paryżu.
Drzwi na górze schodów, w które wszedł Breasley, 
otworzyły się na krótko i Davida dobiegły dźwięki 
muzyki, z radia lub z płyty, chyba Vivaldi. Potem znowu 
cisza. Czuł się jak zwykły przyjezdny, uboczny, tak 
naprawdę nie chciany. Jego myśli powędrowały na 
powrót ku dziewczynom. Nie żeby był zaszokowany, iż 
idą do łóżka ze starcem, czy co tam się robi ze starcami. 
Przypuszczalnie otrzymywały za swe usługi dobre wyna- 
grodzenie, zarówno w sensie dosłownym, jak i przenoś- 
nym. Musiały wiedzieć, jakie ceny osiągają teraz jego 
prace, już nie mówiąc, ile można by dostać na aukcji za 
kolekcję. W jakiś natrętny sposób ich obecność drażniła 
Davida. Na pewno czegoś chcą, wykorzystują słabości 
starego człowieka. Były jak parawan przesłaniający 
tajemnicę, o której jemu nie wolno wiedzieć.
Żałował, że nie ma z nim Beth. Zawsze była bardziej 
bezpośrednia, mniej dbała o to, czy kogoś urazi. Wyciąg- 
nęłaby z dziewczyn więcej, niż on zdoła.
Gdy zszedł na dół, ucieszył się, że jednak postanowił 
włożyć na siebie coś elegantszego — garnitur dżinsowy, 
koszula, apaszka na szyję. Ubrana w kremową bluzkę 
z golfem i długą spódnicę z popeliny Myszą nakrywała do 
długiego drewnianego stołu na końcu izby. Lampy były 
zapalone, na dworze zmierzchało. David ujrzał tył białej 
głowy Breasleya na kozetce koło kominka, a gdy zszedł 
na dół, zobaczył także czuprynę opartej o jego ramię 
Świruski. Siedziała niedbale, z nogami na taborecie, 
i czytała na głos po francusku z jakiegoś czasopisma.
34
Miała na sobie czarną satynową sukienkę bez ramion, 
z falbankami, w guście hiszpańskim. Dłoń obejmującego 
ją ramieniem starca wśliznęła się pod materiał i spoczy- 
wała na lewej piersi dziewczyny. Nie wyjął jej, zobaczyw- 
szy Davida, tylko uniósł drugą dłoń i wskazał w głąb izby 
ku Myszy.
—	Napij się, drogi chłopcze.
On również się przebrał, w bladą letnią narzutkę, 
białą koszulę i purpurową muszkę. Dziewczyna wy- 
kręciła głowę i łypnęła na Davida, oczy czarne jak węgle, 
usta jaskrawoczerwone, cieniutki grymas, po czym za- 
częła powoli tłumaczyć to, co przeczytała, na angielski. 
David uśmiechnął się, stał przez chwilę zakłopotany, po 
czym podszedł ku krzątającej się wokół stołu Myszy. 
Spojrzała na niego chłodno.
—	Czego się pan napije?
—	Tego, co państwo.
—	Noilly Prat?
—	Świetnie.
Podeszła do starej rzeźbionej armoire obok drzwi do 
kuchni; kieliszki, rząd butelek, miska z lodem.
—	Cytryny?
—	Poproszę.
Wziął kieliszek i patrzył, jak ona nalewa sobie tego 
samego; potem jakiś gazowany napój owocowy i wresz- 
cie whisky... troskliwie szafowaną; przyłożyła nawet do 
szklanki dwa palce, aby sprawdzić poziom alkoholu, nim 
dolała taką samą ilość wody sodowej. Jej bluzka, uszyta 
z luźnego tkanego płótna koloru starej koronki, przez 
które prześwitywało maleńkimi plamkami nagie ciało, 
miała długie rękawy, obcisłe w nadgarstkach, i golf; styl 
edwardiański, raczej skromna i pensjonarska, tyle że, jak 
wkrótce zdał sobie sprawę, pod spodem nic nie było. 
Przyglądał się jej z profilu, gdy roznosiła drinki; wyraz 
twarzy spokojny i kontrolowany. Poruszała się zwinnie, 
zaprawiona do roli gospodyni. David zastanawiał się, 
dlaczego starzec odczuwał potrzebę robienia sobie z niej 
żartów. Za jej powściągliwością krył się raczej dobry 
smak i inteligencja, a nie głupota. Nie dostrzegał już teraz 
w niej nic prerafaelickiego, po prostu atrakcyjna laska
35
w stylu z lat siedemdziesiątych... dużo łatwiejsza w kon- 
takcie niż ten groteskowy przedmiot męskiej chuci na 
kozetce; znów czytała po francusku. Od czasu do czasu 
starzec poprawiał jej wymowę, a ona powtarzała jakieś 
słowo. Myszą zaniosła im drinki, po czym wróciła w miej- 
sce, gdzie czekał David. Podał dziewczynie jej własną 
szklankę i poczuł, że wpatruje się w niego przenikliwie 
i nieco podejrzliwie, jakby odrobinę wkradła mu się 
w myśli. Potem w milczeniu podniosła ku niemu szklan- 
kę i upiła trochę. Pomogła sobie drugą ręką. Nareszcie 
uśmiechnęła się.
—	Byliśmy do wytrzymania?
—	Byliście wspaniali.
—	Proszę mu dać trochę czasu.
Wykrzywił usta w uśmiechu. Zdecydowanie zaczyna- 
ła mu się podobać. Miała ładne rysy, bardzo regularne 
i proporcjonalne, ładne usta i bardzo czyste, niebiesko- 
szare oczy, które błyszczały jeszcze jaśniej w zestawieniu 
z opaloną cerą i nie były już tak pozbawione wyrazu jak 
po południu. Umalowała je nieco, podkreślając delikat- 
ny, owalny kształt. Podobała mu się ich bezpośredniość. 
Jedna z jego teorii zaczęła się chwiać. Nie mógł już 
uwierzyć, że w jakikolwiek sposób wykorzystują starca 
finansowo.
—	Pokazał mi pani rysunki. No, kwiaty. Byłem pod 
wrażeniem.
Spuściła oczy na szklankę, celowo odczekała chwilę, 
po czym znów spojrzała na niego.
—	A mnie podobała się pańska wystawa w Redfern 
zeszłej jesieni.
Nie musiał udawać zaskoczonego; jeszcze raz się 
uśmiechnął.
—	Nie spodziewałem się.
—	Byłam dwa razy.
—	Gdzie pani studiowała?
—	W Leeds. Tam zrobiłam dyplom. A potem dwa 
semestry na Akademii Królewskiej.
Przybrał wyraz należnego podziwu.
—	Dobry Boże, w takim razie nie może pani...
—	Tu więcej się uczę.
36
Spuścił wzrok, to nie jego interes, zdołał jednak 
zasugerować, że przyjęcie na studia doktoranckie na 
szalenie wymagającą Królewską Akademię Sztuki nie 
jest czymś, z czego się łatwo rezygnuje.
—	Nie ma problemu. Henry wie, że ma szczęście, że 
tu jestem.
Powiedziała to z kolejnym uśmiechem, lecz nie było 
w nim ani ironii, ani próżności, toteż David podciągnął jej 
ocenę o jeden stopień. Przedstawiła mu swoje referencje 
i natychmiast nabrała w jego oczach powagi. Najwidocz- 
niej mocno się pomylił, został po przyjeździe wpuszczony 
w maliny. Od razu pojął, że Myszą musi być dla starca 
realną pomocą w pracowni. I postawił sobie hipotezę: 
usługi seksualne świadczy druga dziewczyna.
—	Nowy obraz jest znakomity. Nie wiem, jak on to 
robi, że ciągle mu wychodzą.
—	Tak to robi, że myśli tylko o sobie. To podstawa. 
—*I tego się pani od niego uczy?
—	Nie. Patrzę.
—	Powiedział, że czuje wobec pani dużą wdzięcz- 
ność.
—	To takie duże dziecko. Potrzebuje zabawek. Jak 
uczucia. Żeby mógł je potłuc na kawałki.
—	Ale pani uczuć nie potłukł? 
Wzruszyła ramionami.
—	Musimy mu trochę schlebiać. Udawać, że drżymy 
przed jego reputacją starego satyra. Że sprawił sobie 
harem.
Uśmiechnął się i spuścił wzrok.
—	Muszę przyznać, że się zastanawiałem, jak tu się 
sprawy mają.
—	Nasz ostatni gość usłyszał w dziesięć minut po 
przyjeździe że poprzedniej nocy Henry posiadł nas obie 
po trzykroć. Nie wolno panu sprawiać wrażenia, że pan 
mu nie wierzy. W tej dziedzinie.
Zaśmiał się.
—	Dobrze.
—	On wie, że nikt mu nie wierzy, ale nie w tym rzecz.
—	Zrozumiano. 
Upiła wermutu.
37
—	I żeby sobie wszystko do końca wyjaśnić: Annę i ja 
nie odmawiamy mu tej odrobiny seksu, na którą może się 
jeszcze zdobyć.
Patrzyła mu w oczy. Za szczerością kryła się prośba 
o wyrozumiałość, a także jakieś ostrzeżenie. Oboje spu- 
ścili głowy. Wzrok Davida na chwilę spoczął na kształcie 
nagich piersi pod bluzką. Nie było w niej kokieterii ani 
śladu wybujałego seksualizmu jej przyjaciółki. Jej pano- 
wanie nad sobą było tak silne, ze odbierało znaczenie jej 
urodzie, podszytej nie do końca skrywaną nagością. 
Jednak podstępnie przykuwało ku niej uwagę.
—	Zupełnie nie umie się wysłowić. Jak pan musiał 
sam zauważyć. Trochę dlatego, że mieszka od tak dawna 
za granicą. Ale to coś głębszego. On musi widzieć i czuć. 
Zupełnie dosłownie. Cień młodych dziewoi to mało.
—	Zaczynam rozumieć, jakie miał szczęście.
—	Podaję panu tylko plusy.
—	To też rozumiem.
Spojrzała ukradkiem na starca, potem znów na Davida.
—	Jeśli zrobi się wredny, nie wolno się wycofywać, 
nie znosi tego. Trzeba się wykłócać i nie dać wytrącić 
z równowagi. — Uśmiechnęła się. — Przepraszam, że się 
wymądrzam, ale naprawdę go znam.
Zakręcił cytryną na dnie szklanki.
—	Niezupełnie rozumiem, dlaczego mnie tu w ogóle 
wpuścił. O ile zna moje prace.
—	Właśnie dlatego pana ostrzegam. Pytał mnie. Mu- 
siałam mu powiedzieć, bo gdyby się sam dowiedział, 
byłoby jeszcze gorzej.
—	Chryste Panie.
—	Proszę się nie przejmować. Przypuszczalnie rzuci 
tylko parę złośliwych tekstów. Na które nie musi pan 
reagować.
Obrzucił ją posępnym spojrzeniem.
—	Podejrzewam, że zwaliłem się na głowę. Zwłasz- 
cza pani.
—	Dlatego, że po południu wyglądałyśmy na znudzo- 
ne? A nie na pilne studentki?
Uśmiechała się, a on odwzajemnił jej uśmiech.
—	Skoro już o tym mowa, to tak.
38
—	Jesteśmy zachwycone, że pan przyjechał. Ale nie 
możemy tego za bardzo okazywać przed Henrym.
—	Tak, już teraz doskonale rozumiem. 
Znienacka w jej oczach pojawił się złośliwy chochlik.
—	Teraz musi się pan nauczyć obchodzić z Annę. Jest 
trudniejsza ode mnie.
Nie zdążyli jednak poruszyć tego tematu. Drzwi od 
kuchni otworzyły się i do pokoju zajrzała siwa głowa 
francuskiej gospodyni.
—	Je peux servir, mademoiselle?
—	Oui, Mathilde. Je mens vous aider.
Poszła do kuchni. Druga dziewczyna wstała i pomo- 
gła podnieść się z kozetki Breasleyowi. Miała nagie 
plecy, sukienkę wyciętą absurdalnie nisko. Trzymając 
się za ręce, przeszli w część izby, gdzie czekał David. 
Trzeba było jej przyznać duży styl. W jej kroku był 
kontrolowany wdzięk, coś małpiego, tłumiona żywot- 
ność, prowokacyjnie sztuczna przy dostojnym chodzie jej 
siwowłosego towarzysza. David wątpił, czy kiedykol- 
wiek nauczy się z nią „obchodzić".
Tylko jeden koniec stołu był nakryty. Breasley stanął 
przy krótszym boku, dziewczyna zajęła miejsce po jego 
prawej stronie. Starzec skinął głową.
—	Williams, drogi chłopcze.
Miał usiąść na prawo od Świruski. Pojawiły się 
Mathilde i Myszą: waza zupy, taca cruditśs, półmisek 
z plasterkami kiełbasy w różnych odcieniach różu, mase- 
lniczka. Zupa była dla Breasleya. Nie usiadł, lecz ze 
staroświecką kurtuazją czekał, aż Myszą zajmie miejsce 
przy stole. Gdy usiadła, pochylił się i delikatnie pocało- 
wał ją w czubek głowy. Dziewczyny wymieniły neutral- 
ne spojrzenia. Mimo widocznej różnicy w urodzie i in- 
teligencji była między nimi bliskość, więź, która nie 
potrzebowała słów. Myszą nalała zupy do stojącego 
przed starcem talerza. Między dwa guziki w połowie dłu- 
gości koszuli wsunął dużą serwetę i rozpostarł na kola- 
nach. Świruska milcząco nastawała, by David pierwszy 
się obsłużył. Gospodyni poszła w kąt izby i zapaliła lampę 
olejną, którą przyniosła i postawiła na pustym miejscu 
naprzeciw Davida. Po drodze do kuchni sięgnęła do
39
kontaktu i światła elektryczne wokół nich zgasły. Świe- 
ciła się tylko niewidoczna lampa w korytarzu na górze 
po drugiej stronie izby, wypowijając z mroku urodziwy 
ukos średniowiecznych schodów. Niknąca blada fosfo- 
rescencja wieczornego światła na dworze, nad drze- 
wami; twarze skąpane w niemrawym migotaniu zza 
mlecznego klosza. Myszą nalała Davidowi, starcowi i so- 
bie czerwonego wina z butelki bez etykietki. Świru- 
ska, jak się zdaje, nie piła, i ledwo co jadła. Siedziała 
wsparta łokciami opalonych nagich ramion na stole, 
pogryzała surowe warzywa, wpatrzona swymi ciemnymi 
oczyma w siedzącą naprzeciw Myszę. Nie patrzyła na 
Davida. Zapadła krótka cisza, gdy wszyscy zabrali się do 
jedzenia. Jakby czekali na oficjalne otwarcie rozmowy 
przez Breasleya. David był zresztą głodny i czuł się 
znacznie bardziej u siebie, odkąd Myszą tak gruntownie 
oczyściła atmosferę. W świetle lampy wyglądali jak 
z Chardina, Georgesa de la Toura; obraz przepojony 
spokojem. Nagle Świruska zakrztusiła się. David łypnął 
ku niej okiem — to nie warzywa, tylko zduszony chichot.
—	Idiotka — mruknęła Myszą.
—	Przepraszam.
Zacisnąwszy usta i pochyliwszy głowę, podjęła absur- 
dalną próbę, by opanować nerwowość. Nagle przycisnęła 
białą serwetkę do twarzy i skoczyła na nogi. Stanęła pięć 
czy sześć stóp dalej, plecami do nich. Breasley nie 
przestał spokojnie jeść zupy. Myszą uśmiechnęła się do 
Davida.
—	Nie o pana chodzi.
—	Zdałoby się jej przetrzepać dupę — mruknął 
Breasley.
Dziewczyna nadal stała, świecąc długim, nagim krę- 
gosłupem, rudawy zwichrzony cień nad cienką jak u stra- 
cha na wróble szyją. Potem odeszła jeszcze dalej, w stro- 
nę kominka, w ciemność.
—	Myszą jest pana fanką, Williams. Mówiła panu?
—	Już założyliśmy towarzystwo wzajemnej adoracji.
—	Bardzo wymagające stworzenie, ta nasza Myszą. 
David uśmiechnął się.
—	W ślady Pitagorasa, słusznie?
40
Starzec zajmował się zupą. David poszukał oczyma 
pomocy dziewczyny.
—	Henry pyta, czy maluje pan abstrakcję. 
Podnosząc łyżkę do ust, starzec zdążył mruknąć:
—	Obstrukcję.
—	No więc tak. Obawiam się, że maluję.
Jeszcze zanim Myszą rzuciła mu szybkie spojrzenie, 
wiedział, że popełnił błąd. Starzec błysnął uśmiechem.
—	A czegóż to się obawiamy, drogi chłopcze?
—	To tylko taki zwrot — powiedział David od nie- 
chcenia.
—	Podobno łebskie rzeczy. Wysoce cenione, jak mó- 
wi Myszą.
—	Ais ich kann — wymamrotał David. 
Breasley ponownie uniósł głowę.
—	Jeszcze raz?
Lecz nagle przy krześle zjawiła się Świruska. Niosła 
trzy pąki chryzantem, zerwane z donicy, którą David wi- 
dział w kominku. Położyła jedną koło dłoni Davida, drugą 
koło starca, trzecią koło Myszy. Potem usiadła z rękami 
na podołku, jak dziecko, które samo zadało sobie karę. 
Breasley poklepał ją po ramieniu, jak dobry wujek.
—	Co pan tam mówił, Williams?
—	Staram się, jak mogę. — Szybko ciągnął dalej. — 
Miałem raczej pokorną nadzieję, że idę w ślady... — zo- 
baczył jednak zbyt późno, że pakuje się w kolejny błąd.
—	Czyje, drogi chłopcze?
—	Braque'a?
Błąd. David wstrzymał oddech.
—	Ten nonsens z syntetycznym kubizmem?
—	Ja w tym widzę sens.
Starzec przez chwilę nie odpowiadał. Zjadł jeszcze 
zupy.
—	Wszyscy za młodu rodzimy bękartów. — David 
uśmiechnął się i powściągnął język. — Widziałem w Hisz- 
panii mnóstwo okrucieństw. Nieopisane rzeczy. Taka 
jest wojna. Nie tylko oni. Nasi też. — Zjadł jeszcze zupy, 
po czym odłożył łyżkę, poprawił się na krześle i przy- 
glądał Davidowi. — A po bitwie sobie z zimną krwią 
namalujemy, łapiesz pan? Ja na to nie idę.
41
—	Ostrzegano mnie, panie Breasley.
Nagle starzec trochę spuścił z tonu. W jego oczach 
pojawił się nawet lekki błysk rozbawienia.
—	Byłeś to wiedział, mój chłopcze.
David rozłożył dłonie: wiedział. Odezwała się Myszą:
—	Henry, chcesz jeszcze zupy?
—	Za dużo czosnku.
—	Jest dokładnie taka sama, jak wczoraj wieczorem.
Starzec prychnął, po czym sięgnął po butelkę z wi- 
nem. Swiruska przejechała rozcapierzonymi palcami po 
włosach, jakby się obawiała, że są przylizane. Z rękami 
na głowie obróciła się trochę w stronę Davida.
—	Podoba się panu mój tatuaż?
Pod wygoloną pachą miała grafitową stokrotkę.
Przez resztę wieczoru David zdołał, w cichym przy- 
mierzu z Myszą, utrzymać rozmowę z dala od tematu 
sztuki. Pomogły też potrawy. Quenelles ze szczupaka 
w sosie beurre blanc były dla niego nowym doświad- 
czeniem, podobnie jak jagnię prć sals. Mówili o francu- 
skiej kuchni i umiłowaniu rozkoszy żołądka, potem 
o Bretanii, o bretońskim charakterze. Znajdowali się 
w Haute Bretagne, jak został poinformowany David, jest 
też Basse, czyli Bretagne Bretonnante dalej na zachód, 
gdzie nadal używa się rdzennego języka. Coet — ozna- 
cza las lub puszczę, a minais to mnisi. Okoliczny las 
należał niegdyś do opactwa. Między sobą opuszczali 
końcówkę, mówiło się po prostu Coet. Rozmawiali głów- 
nie David i Myszą, która od czasu do czasu zwracała się 
do Breasleya po potwierdzenie lub dalsze szczegóły. 
Swiruska z rzadka coś bąknęła. David wyczuł, że dziew- 
czyny mają różny zakres praw. Myszy wolno być sobą, 
druga jest tolerowana warunkowo. W rozmowie wyszło, 
że ona też kiedyś studiowała sztukę. Grafikę, nie malar- 
stwo. Poznały się w Leeds. Sprawiała jednak wrażenie, 
że nie traktuje swych kwalifikacji zbyt poważnie, że 
czuje się w tym towarzystwie kimś podrzędnym.
Utoczywszy swą porcję krwi, starzec zdawał się usa- 
tysfakcjonowany, gotów przynajmniej częściowo powró-
42
cić do nastroju sprzed kolacji. O ile jednak Myszą zdo- 
łała skierować rozmowę na niewinne tory, o tyle nie 
umiała poskąpić mu wina. Sama piła bardzo mało, a Da- 
vid zrezygnował z prób dotrzymania kroku gospodarzo- 
wi. Z armoire wyjęto drugą butelkę. Nim zjedli, ta 
również została opróżniona, a oczy Breasleya zaszły 
mgiełką. Nie wydawał się pijany, sięgał po kieliszek 
skoordynowanymi ruchami. Tylko oczy zdradzały, że 
stary demon wziął go we władanie. Odpowiadał coraz 
krócej, chyba prawie nie słuchał, co się mówi. Myszą 
poskarżyła się, że nie oglądają filmów i rozmowa zeszła 
na temat: co David widział ostatnio w Londynie. Wtem 
starzec wtrącił w pół słowa:
—	Jeszcze jedną butelkę, Myszą. 
Spojrzała na niego, lecz on unikał jej wzroku.
—	Na cześć naszego gościa.
Nadal się wahała. Starzec gapił się w pusty kieliszek, 
potem uniósł dłoń i opuścił na stół. Niezbyt mocno i bez 
złości, tylko z roztargnionym zniecierpliwieniem. Myszą 
wstała jednak i podeszła do armoire. Widocznie doszli do 
punktu, w którym lepiej było ustąpić, niż się spierać. 
Breasley rozparł się na krześle, wpatrzony w Davida spod 
siwego loczka, niemal dobrodusznie, jakby z przylepio- 
nym uśmiechem. Świruska przemówiła do blatu stołu:
—	Henry, mogę się położyć?
Nie zdjął wzroku z Davida. — Czemu?
—	Chcę poczytać książkę.
—	Jesteś zasrana cizia.
—	Proszę cię.
—	To spieprzaj.
Nie spojrzał na nią. Myszą wróciła z trzecią butelką, 
a Świruska popatrzyła na nią nerwowo, jakby od niej też 
potrzebowała zgody. Skinęła lekko głową, a potem Da- 
vid poczuł jej rękę ściskającą go za udo. Świruska sięg- 
nęła dłonią pod stołem, chyba dla dodania mu otuchy. 
Wstała, przeszła przez izbę i weszła na schody. Breasley 
przesunął butelkę w stronę Davida. Nie z grzeczności, 
lecz w formie wyzwania.
—	Ja już dziękuję.
—	Koniak? Calvados?
43
—	Nie, dziękuję.
Starzec nalał sobie kolejny kieliszek wina.
—	Wie pan, o czym chce poczytać? — Skinął głową ku 
schodom. — O maryśce.
—	Doskonale wiesz, że dała sobie z tym spokój — 
powiedziała spokojnie Myszą.
Pociągnął łyk wina.
—	Myślałem, że wy, cudowne dzieci, wszystkie ćpacie. 
David powiedział lekkim tonem: — Ja osobiście nie.
—	Bo potem nie da się równo przyłożyć linyki, co?
—	Przypuszczalnie się nie da. Ale ja nie jestem 
matematykiem.
—	A jak pan to nazywa?
Myszą czekała ze spuszczonymi oczami. Najwidocz- 
niej nie mogła mu teraz pomóc, tylko jako niemy świa- 
dek. Nie warto było udawać, że nie wiadomo, do czego 
odnosi się „to". David odwzajemnił spojrzenie starca.
—	Panie Breasley, większość z nas odczuwa, że 
termin abstrakcja jest już całkowicie pozbawiony zna- 
czenia. Ponieważ nasze pojęcie o rzeczywistości tak 
bardzo się zmieniło przez ostatnie pięćdziesiąt lat.
Starzec jakby rozważał to w swoim umyśle, a potem 
odrzucił.
—	Ja to nazywam zdradą. Największą zdradą w his- 
torii sztuki.
Wino wyszło mu na policzki i nos, oczy zmatowiały. 
Siedział nie tyle oparty, ile oklapły w krześle, które 
obrócił nieco w stronę Davida. Znalazł się dzięki temu 
bliżej siedzącej obok niego dziewczyny. David za dużo 
z nią rozmawiał podczas kolacji, okazał zbyt wiele 
zainteresowania... teraz to zrozumiał, jak również to, że 
starzec widział ich rozmawiających przed jedzeniem. 
Teraz musiał ją w jakiś sposób przejąć z powrotem 
w posiadanie.
—	Triumf cholernego eunucha. 
A więc to tak.
—	To chyba lepsze niż triumf cholernego dyktatora?
—	Sranie w banię. Liczy się ikra. Byle czyja. Nawet 
Hitlera. Ikra albo nic.
Nie patrząc na Davida, Myszą powiedziała:
44
—	Henry uważa, że abstrakcja stanowi ucieczkę 
od odpowiedzialności za człowieka i społeczeństwo. — 
Przez chwilę sądził, że Myszą bierze stronę Breasleya, 
lecz zdał sobie sprawę, że gra tylko rolę tłumaczki.
—	A jeśli filozofia potrzebuje logiki? Jeśli matematy- 
ka stosowana potrzebuje czystej formy? Chyba da się 
obronić rolę spraw fundamentalnych w sztuce?
—	Chuj prawda. Potrzeba fundamentów, a nie spraw 
fundamentalnych. — Skinął głową ku dziewczynie. — 
Pary cycków i cipy. I wszystkiego, co za tym idzie. To jest 
rzeczywistość. A nie wasze odjechane teoryjki i pedal- 
skie kolory. Wiem, do czego zmierzacie, Williams.
Myszą ponownie dokonała przekładu zupełnie neu- 
tralnym głosem: — Lękacie się ludzkiego ciała.
—	A może po prostu bardziej nas interesuje ludzki 
umysł niż genitalia.
—	No to Boże dopomóż pana cholernej żonie.
—	Myślałem, że rozmawiamy o malarstwie — powie- 
dział David bezbarwnym głosem.
—	Z iloma kobietami pan spał, Williams?
—	To nie pańska rzecz, panie Breasley. 
Denerwował go ciążący na nim wzrok Breasleya,
gdy formułował riposty. Jak szermierka w zwolnionym 
tempie.
—	Wykastrować. W to się bawicie. Zniszczyć.
—	Są gorsi niszczyciele niż sztuka nieprzedstawia- 
jąca.
—	Chuj prawda.
—	Niech pan to powie ludziom w Hiroszimie. Albo 
tym, którym znapalmowano wioskę.
Starzec prychnął. Potem zapadła cisza.
—	Nauka nie ma duszy. Nie pomoże sama sobie. Jak 
szczur w labiryncie.
Dopił wino i zniecierpliwionym gestem pokazał My- 
szy, by napełniła kieliszek. David czekał, choć korciło go, 
by zapytać, po co w ogóle został zaproszony do Coetmi- 
nais. Był wściekły, choć ostrzegano go. Nie spodziewał 
się jednak tak agresywnie osobistej napaści, tego, że 
każda próba racjonalnej obrony czy dyskusji doleje tylko 
oliwy do ognia.
45
—	Bo wy, ludzie... — Starzec wpatrywał się w pełny 
kieliszek, mówił urywanymi zdaniami. — Poddaliście 
twierdzę. Sprzedaliście się. Nazywacie się awangardą. 
Eksperymentatorami. Pieprzenie. Zdrada stanu i tyle. 
Poszliście na tandetę i sprzedaliście wszystko.
—	Malarstwo abstrakcyjne nie jest już awangardą. 
A czy najlepszą propagandą humanizmu nie jest wolność 
tworzenia, jak się komu podoba?
Znów przerwa.
—	Gadanie.
David zmusił się do uśmiechu. — Czyli wracamy do 
socrealizmu? Nadzoru państwa?
—	A pod jakim pan jest nadzorem, Wilson?
—	Williams — powiedziała Myszą.
—	Odwal się pan z tą liberalną śpiewką. Całe życie 
żyłem w jej smrodzie. Lefairplay. A wszystko z tchórzo- 
stwa. — Znienacka wymierzył palcem w Davida. — Za 
stary jestem na to, chłoptysiu. Za dużo widziałem. Zbyt 
wielu ludzi umiera za przyzwoitość. Tolerancję. Podtartą 
dupę.
Dokończył wina jednym gulgotem, po czym znów 
sięgnął po butelkę. Szyjka dzwoniła o brzeg kieliszka, 
nalewał za długo, rozlał trochę. Myszą podniosła kieli- 
szek i przelała nieco wina do swojego, po czym bez słowa 
starła mokrą plamę przed starcem. David nie odezwał 
się. Czuł się znów opanowany, ale i zażenowany.
—	Dobre wina. Wiesz, jak to robią? Szczają do nich. 
Szczają do kadzi. — Dość drżącą ręką podniósł kieliszek 
do ust, po czym odstawił. Przerwy między porywami 
elokwencji trwały coraz dłużej. — Francuz ma Anglika 
w małym palcu. — Kolejny rozziew. — Nie olej. Pigment. 
Merde. Ludzki ekskrement. Excrementum. To, co z cze- 
goś wyrasta. To są te pana sprawy fundamentalne. A nie 
jakieś pedalskie obrazki w dobrym abstrakcyjnym gu- 
ście. — Znów przerwał, jakby szukał drogi przed siebie, 
lecz ostatecznie musiał się cofnąć. — Nawet bym sobie 
nimi dupy nie podtarł.
Zapadła ciężka cisza. Gdzieś na dworze zahuczała 
sowa. Dziewczyna siedziała kawałek od stołu, z rękami 
skrzyżowanymi na udach, oczami spuszczonymi, jakby
46
gotowa czekać całą wieczność, póki starzec nie skończy 
bredzić. David zastanawiał się, jak często musiała zno- 
sić te żałosne artystowskie wybuchy wyzwalane przez 
alkohol. Te wszystkie przebrzmiałe bitwy o sprawy, 
które zostały całkowicie ustalone, zarówno de facto, jak 
i de jurę, na długo przed przyjściem Davida na świat. Nie 
wszystkie formy są naturalne, a kolor ma funkcje nie- 
przedstawiające... równie dobrze można się sprzeczać 
o słynne równanie Einsteina. Nastąpiło pęknięcie między 
formą a rzeczywistością. Teraz można się kłócić tylko 
o zastosowanie form, a nie o samą zasadę. Tak sądził 
David i musiał mieć to częściowo wypisane na twarzy. 
Wypił też więcej niż zazwyczaj.
—	Rozczarowany, Williams? Myślisz, że jestem zala- 
ny! In vino bzduritas?
David potrząsnął głową.
—	Trochę pan przesadził, to wszystko. 
Znów milczenie.
—	Naprawdę jesteś malarzem, Williams? Czy tylko 
tchórzliwym zasranym pyskaczem?
David nie odpowiedział. Zapadła kolejna cisza. Sta- 
rzec wypił jeszcze wina.
—	Mów pan coś.
—	Nienawiść i złość to zbytek, na który nie możemy 
sobie już pozwolić.
—	W takim razie, Boże, panu dopomóż. 
David uśmiechnął się odrobinę.
—	On też wypadł z repertuaru. 
Myszą sięgnęła po butelkę i dolała wina.
—	Wiesz, pan, jak nazywaliśmy nadstawianie drugie- 
go policzka, jak byłem młody? Jak nazywaliśmy faceta, 
który nadstawiał drugi policzek?
—	Nie.
—	Ciota. Facet, co daje dupy. Dajesz dupy, Wilson? 
Tym razem Myszą nie pokwapiła się go poprawić,
a David odpowiedzieć.
—	Na kolana i portki w dół. Wszystko rozwiązuje, co?
—	Nie rozwiązuje. Ale strach też nic nie rozwiązuje.
—	Jaki strach?
—	Strach przed utratą... to, o czym mówiliśmy.
47
Starzec wytrzeszczył na niego oczy.
—	O czym on gada? 
Myszą powiedziała cicho:
—	Chce powiedzieć, że twoja twórczość i twoje po- 
glądy na sztukę nie są zagrożone, Henry. Jest miejsce dla 
wszystkich.
Nie patrzyła na Davida, lecz odsunęła się nieco od 
starca; położyła rękę na stole, po czym oparła twarz na 
dłoni. Na moment położyła palec na ustach. David ma 
przestać reagować. Z zewnątrz dobiegło nagle szczeka- 
nie Macmillana; dzikie paroksyzmy podejrzliwości. Ktoś 
krzyknął, mąż gospodyni. Ani starzec, ani dziewczyna 
nie zwrócili uwagi; odgłosy te musiały być dla nich 
znajome, zaś dla Davida były przejmującymi symbolami, 
odzwierciedlającymi napięcia, które targały starcem.
—	Taki teraz model się lansuje?
Dziewczyna spojrzała na Davida. W jej oczach tlił się 
uśmiech.
—	Henry jest zdania, że nie powinno się okazywać 
tolerancji wobec tego, co uważa się za złe;
—	W kółko to samo. Ani w tę, ani we w tę. Jak to 
Anglicy. Zagłosujmy na Adolfa.
Kolejne milczenie niespodziewanie przerwała Myszą.
—	Nie można powstrzymywać totalitarnych idei to- 
talitarnymi metodami. To tylko im sprzyja.
Starcowi zaświtało chyba niejasno, że dziewczyna bie- 
rze teraz stronę Davida. Jego wzrok błąkał się ku cieniom 
na końcu stołu. Po ostatniej dolewce Myszą odstawiła 
butelkę po swojej lewej stronie, poza jego zasięgiem.
Zaczął powoli: — Chciałem ci coś powiedzieć.
Nie było jasne, czy miało to oznaczać „nie bierz tego 
osobiście do siebie", czy też „zgubiłem wątek".
David wymamrotał: — Tak, wiem o tym.
Spojrzenie starca powróciło na twarz Davida. Wzrok 
miał mętny.
—	Jak się nazywasz?
—	Williams. David Williams. 
Myszą powiedziała: — Dokończ wino. 
Zignorował ją.
—	Nie umiem się wygadać. Nigdy nie umiałem.
48
—	Wiem, o co panu chodzi.
—	Trzeba nienawidzić, żeby kochać. Trzeba kochać, 
żeby malować.
—	Rozumiem.
—	Cholerna geometria. Na nic. Nie wyjdzie. Wszyscy 
próbowali. Do kosza. — Wpatrywał się w Davida z roz- 
paczliwą koncentracją, wyraźnie nie panował nad tym, 
co mówi.
Myszą podpowiedziała mu:
—	Tworzenie jest mówieniem.
—	Nie da się pisać bez słów. Linii.
Dziewczyna patrzyła w przestrzeń izby. Mówiła bar- 
dzo cicho:
—	Sztuka jest rodzajem mowy. Mowa musi być opar- 
ta na ludzkich potrzebach, a nie abstrakcyjnych pojęciach 
gramatyki. Na słowie mówionym. Prawdziwym słowie.
—	Reszta... idee. JMam gdzieś. 
David z powagą skinął głową.
Myszą ciągnęła dalej: — Idee są same przez się 
niebezpieczne, gdyż kłócą się z ludzkimi doznaniami. 
Jedyną odpowiedzią na faszyzm jest ludzkie doznanie.
—	Maszyna. Ten tam... komputer.
—	Naprawdę rozumiem — powiedział David.
—	Taszyści. Fautrier. Ten cały Wols. Jak wystraszo- 
ne owce. Sik, sik. — Przerwał, milczenie. — Ameryka- 
niec, jak mu tam?
David i dziewczyna powiedzieli Jackson Pollock jed- 
nocześnie, toteż starzec nie dosłyszał. Myszą powtórzyła 
nazwisko.
—	Jackson Poląg. — Znów wgapił się w ciemność. — 
Lepsza bomba niż Jackson Poląg.
Nie odpowiedzieli. David utkwił wzrok w blacie stołu 
sprzed wieków; sczerniały dąb, pokancerowany i wytar- 
ty, patyna stuleci użytkowania; stulecia pradawnych 
głosów próbujących powstrzymać nieubłaganą falę. Tak, 
jakby czas znał przypływy i odpływy.
Ni stąd, ni zowąd starzec przemówił zupełnie nie beł- 
kotliwie, jakby tylko udawał pijanego, a teraz podsumo- 
wywał wszystko zjedna tylko drobną niekonsekwencją.
—	Hebanowa wieża. Tak to nazywam.
49
David skierował wzrok na dziewczynę, lecz nie od- 
wzajemniła spojrzenia. Zapobieganie kłótni stało się 
ważniejsze niż przekład wypowiedzi starca. Było zupeł- 
nie jasne, że Breasley jednak nie udaje. David widział, 
jak starzec wodzi błędnym wzrokiem za kieliszkiem czy 
kilkoma kieliszkami, które stały mu pod nosem. Wresz- 
cie sięgnął ręką, w ostatnim wysiłku, by wydać się 
trzeźwym i konstruktywnym. Myszą chwyciła go za dłoń 
i wsunęła nóżkę kieliszka między palce. Starzec z trud- 
nością podniósł kieliszek do ust i podjął heroiczną próbę 
dopicia wina. Pociekło mu po brodzie i pochlapało 
koszulę. Myszą pochyliła się i wytarła płyn serwetką.
—	Do łóżka — powiedziała łagodnie.
—	Jeszcze jeden.
—	Nie. — Zdjęła opróżnioną do połowy butelkę ze 
stołu i postawiła na podłodze koło krzesła. — Nie ma już.
Oczy starca natrafiły na Davida.
—	Qu'est-ce qu'ilfout ici?
Dziewczyna wstała i pociągnęła go za łokieć do góry.
—	Spać — powiedział.
—	Tak, Henry.
Siedział jednak dalej, nieco przygięty, bardzo stary 
człowiek w zamroczeniu. Dziewczyna czekała cierpli- 
wie. Z góry spojrzała w oczy Davida, bardzo poważnie, 
jakby się bała, że spotka w nich pogardę za rolę, jaką 
przyszło jej odegrać. Pokazał na siebie palcem — czy 
może jej pomóc? Skinęła głową, lecz uniosła do góry 
palec — jeszcze nie teraz. Chwilę później pochyliła się 
i pocałowała starca w skroń.
—	No już. Spróbuj wstać.
Jak grzeczny, lecz trochę nieśmiały chłopiec, wsparł 
się rękami o stół. Wstawszy, zachwiał się na nogach 
i poleciał do przodu. David szybko podszedł z dru- 
giej strony. Starzec opadł z powrotem na krzesło. Tym 
razem postawili go na nogi. Dopiero gdy zaczęli prowa- 
dzić go przez izbę ku schodom, okazało się, jak bardzo 
jest pijany. Był jak w śpiączce, oczy miał zamknięte, 
lecz nogi, wiedzione czy to pradawnym instynktem, 
czy to długą praktyką, człapały rytmicznie do przodu. 
Myszą zdjęła mu muszkę, rozpięła górne guziki ko-
50
szuli. Jakimś cudem wywlekli go na schody i zaprowa- 
dzili do dużego pokoju w zachodniej części domu.
David zobaczył dwa łóżka, dwu- i jednoosobowe, 
z tego drugiego wyskoczyła Świruska. Nadal miała 
na sobie czarną sukienkę, lecz narzuciła na nią bia- 
łą bluzę. Kątem oka dostrzegł kolejne obrazy i ry- 
sunki na ścianach, stół pod wychodzącym na zachód 
oknem, na którym stały słoiki z kredkami i ołów- 
kami.
—	Och, Henry. Ty stary zbereźniku.
Nad pochyloną głową starca Myszą powiedziała do 
Davida: — Teraz już damy sobie radę.
—	Na pewno?
—	Siku — wymamrotał Breasley.
Dziewczyny poprowadziły go do drzwi za łóżkami. 
Wszyscy troje zniknęli za drzwiami. David stał nie- 
zdecydowany, zagubiony; i wtedy nagle zarejestrował 
obraz nad łóżkiem. Był to Braąue, którego kiedyś wi- 
dział w reprodukcji. Musiał być podany jako znajdujący 
się w „zbiorach prywatnych", David nie skojarzył go 
z Breasleyem. Przypomniał sobie kwaśno, jakie popełnił 
głupstwo, powołując się na takie nazwisko w obronie 
własnej. Świruska wyszła z łazienki i zamknęła za sobą 
drzwi. Uderzyła go dodatkowa ironia tej sytuacji: obraz, 
który na każdej aukcji poszedłby za kilkaset tysięcy — 
i ta trzymana tu dla ozdoby, na oko nie budząca zaufania 
osóbka po drugiej stronie pokoju. Dał się słyszeć odgłos 
wymiotów.
—	Co wieczór macie z nim coś takiego?
—	Tylko czasami. — Uśmiechnęła się blado. — Nie 
chodzi o pana. W ogóle o obcych.
—	Nie mógłbym pomóc go rozebrać? 
Potrząsnęła głową.
—	Niech się pan nie martwi. Naprawdę. Przyzwy- 
czaiłyśmy się.
Patrzył na nią z powątpiewaniem. Powtórzyła:
—	Naprawdę.
Chciał powiedzieć, że podziwia je obie za to, co robią, 
lecz nie potrafił znaleźć odpowiednich słów, co rzadko 
mu się zdarzało.
51
—	W takim razie... proszę powiedzieć dobranoc... nie 
wiem, jak ma naprawdę na imię.
—	Di. Diana. Miłych snów.
—	Nawzajem.
Lekko wydęła i zacisnęła usta, po czym skinęła 
nieznacznie głową. David wyszedł.
W swoim pokoju, w pidżamie, leżał w łóżku oparty na 
łokciu i wpatrywał się w kartki kupionego na drogę 
dreszczowca. Czuł, że powinien jeszcze przez jakiś czas 
być do dyspozycji, na wypadek, gdyby jednak potrzebo- 
wały dalszej pomocy. Poza tym, choć czuł się zmęczony, 
nie było mowy o zaśnięciu. Nie mógł nawet czytać, 
adrenalina nie przestała jeszcze w nim buzować. Był to 
przedziwny wieczór. Po raz pierwszy cieszył się, że nie 
ma z nim Beth. Nie wytrzymałaby tego, pewnie wpadła- 
by we wściekłość, choć zaczepki starca były tak prymi- 
tywne, tak obnażały jego własne słabości. Miało się tu 
właściwie do czynienia z niegrzecznym bachorem. A My- 
szą, Diana, jak niesamowicie skutecznie sobie z nim 
radziła. Co za dziewczyna, co za para, w drugiej też musi 
być coś lepszego, niż się na pierwszy rzut oka wydawało, 
lojalność, jakaś odwaga. Wierzył teraz w słowa Myszy, 
w prawdziwość jej sądów; potrzebował jej opanowania; 
był ciekaw, czy jest z niego zadowolona. Przypomniał 
sobie sceptyczne żarciki, jakimi raczyli się z Beth: że jeśli 
starzec nie sprosta swej renomie, jeśli nie obmaca Beth 
przynajmniej dwa razy, ona zażąda zwrotu kosztów 
podróży... tę kwestię miał przynajmniej z głowy. Będzie 
miał co opowiadać po powrocie do domu. Próbował 
skupić się na dreszczowcu.
Upłynęło może dwadzieścia minut od chwili, gdy 
zostawił dziewczyny z ich tyranem. W domu zapadła 
cisza. Teraz jednak usłyszał, że ktoś wychodzi z pokoju 
Breasłeya, potem drobne kroki, skrzypnięcie podłogi 
przed jego pokojem. Chwila wahania, potem ciche stuka- 
nie do drzwi.
—	Proszę.
W drzwiach pokazała się głowa Myszy.
—	Zobaczyłam, że się u pana świeci. Wszystko w po- 
rządku. Zasnął.
52
—	Nie zdawałem sobie sprawy, że aż tak z nim źle.
—	Czasem musimy mu na to pozwolić. Świetnie się 
pan spisał.
—	Bardzo się cieszę, że mnie pani ostrzegła.
—	Jutro będzie cały skruszony. Łagodny jak bara- 
nek. — Uśmiechnęła się. — Śniadanie koło dziewiątej? 
Ale wie pan, może pan spać, do kiedy pan chce.
Odwróciła się do wyjścia, lecz zatrzymał ją.
—	Co, u licha, znaczyła ta ostatnia rzecz? Hebanowa 
wieża?
—	A, to. — Uśmiechnęła się. — Nic. Jeden z jego 
wymysłów. — Przechyliła głowę. — Co, jego zdaniem, 
zajęło miejsce hebanowej wieży?
—	Abstrakcja? 
Potrząsnęła głową.
—	Wszystko, czego nie lubi w sztuce współczesnej. 
Co jego zdaniem jest mętne, gdyż artysta boi się jasności. 
No wie pan, w którymś momencie człowiek olewa 
wszystko, czego nie łapie, bo jest za stary. Niech pan tego 
nie bierze do siebie. On potrafi wytłumaczyć, o co mu 
chodzi, tylko obrażając ludzi.
Uśmiechnęła się znowu, nadal wystawiając tylko 
głowę zza drzwi.
—	W porządku?
Odwzajemnił uśmiech i skinął głową.
Zniknęła, lecz nie wróciła do pokoju starca, ale poszła 
w głąb korytarza. Jakieś drzwi zamknęły się cicho. 
David miałby ochotę jeszcze pogadać. Dawny świat 
akademicki — studenci, których lubił, którzy trochę 
lubili jego, atmosfera Coet jakimś sposobem przypo- 
mniała mu dni przed nastaniem Beth. Nie żeby kiedykol- 
wiek nagminnie puszczał się ze studentkami. Już na 
długo przed ślubem był kryptomałżonkiem.
Poczytał trochę, po czym zgasił światło i jak za- 
zwyczaj niemal od razu zapadł w sen.
Ponownie okazało się, że Myszą miała słuszność. Gdy 
punktualnie o dziewiątej David zjawił się na dole, od 
starca az buchało skruchą. Wszedł z ogrodu, kiedy David
53
stał u stóp schodów, niepewny, gdzie jada się śniadanie. 
Osobie nie obznajomionej z tempem rekonwalescencji 
wytrawnych opojów wydawał się zaskakująco żwawy, 
jak też z nowa wyelegantowany, w spodniach z lekkiego 
materiału i w ciemnoniebieskiej sportowej koszuli.
—	Williams, mój drogi. Tak mi okropnie przy- 
kro za wczorajszy wieczór. Dziewuchy mówią, że za- 
chowałem się jak skończony cham.
—	Ależ skąd. Naprawdę nie.
—	Byłem kompletnie zalany. Bardzo w złym guście. 
David uśmiechnął się. — Już zapomniałem.
—	Przekleństwo mego życia, wie pan. Nigdy nie 
wiem, kiedy przestać.
—	Proszę się nie martwić. 
Uścisnął wyciągniętą nagle dłoń.
—	Bardzo zacnie z pana strony, drogi chłopcze. — 
Przytrzymując dłoń Davida, badał go wzrokiem. — Mów- 
my sobie po imieniu. Dzisiaj być na „pan" to straszne 
sztywniactwo. Słusznie?
Powiedział „sztywniactwo", jakby posługiwał się ja- 
kąś niezwykle odważną gwarą młodzieżową.
—	Nie śmiem prosić.
—	Świetnie. To ja jestem Henry. Tak? A teraz chodź 
na śniadanie. Rano żremy w kuchni.
Idąc przez izbę, Breasley powiedział: — Dziewuchy 
proponują maleńkie dćjeuner sur l'herbe. Dobry pomysł, 
co? Piknik? — Na dworze świeciło słońce, lekka mgiełka 
nad drzewami. — Jestem dość dumny z mojego lasu. 
Warto obejrzeć.
—	Z miłą chęcią.
Dziewczyny już wstały i wyszły — do Plelan, najbliż- 
szej wioski, po żywność... a przy okazji, jak się domyślił 
David, żeby starzec miał czas odprawić pokutę. Po 
śniadaniu Breasley zabrał go na przechadzkę po swych 
włościach. Ogród napawał go dumą, a nowo nabyta 
znajomość nazw roślin i metod uprawy niejaką próżnoś- 
cią. Natrafili na Jean-Pierre'a kopiącego ziemię w ogro- 
dzie warzywnym za wschodnim krańcem domu. Przy- 
słuchując się rozmowie starca i męża gospodyni na temat 
schorowanego tulipanowca i pomysłów na jego uzdro-
54
wienie, David znów z przyjemnością uznał, że w życiu 
Breasleya są rzeczy znacznie ważniejsze niż spust żółci 
z poprzedniego wieczoru. Nie ulegało wątpliwości, że 
przystosował się do życia w Coet z jego naturalnym 
rytmem. Chwilę później znaleźli się w sadzie za ogro- 
dem, owoce na starej gruszy już dojrzały, David ma 
skosztować, trzeba je jeść prosto z drzewa, starzec 
posunął się do wyznania, że był głupcem, spędzając tyle 
ze swego życia w mieście, że zostawił sobie tak mało 
czasu na to, co teraz. Pomiędzy kolejnymi ugryzieniami 
gruszki David spytał, czemu Breasley tak późno się o tym 
przekonał. Breasley fuknął pogardliwie na siebie same- 
go, po czym szturchnął swą laską opadły na ziemię owoc.
—	Ta dziwka, Paryż, drogi chłopcze. „Choć życie tu 
ciąży twardym brzemieniem / Ziemi nie zbraknie, gdzie- 
byś złożył nasienie". Znasz ten fragment? Chyba hrabie- 
go Rochestera, co? Zgrabne. Nic dodać, nic ująć.
David uśmiechnął się. Poszli dalej.
—	Powinienem był się ożenić. Wyszłoby mi dużo taniej.
—	Ale też dużo byś stracił? 
Znów fuknął na siebie.
—	Jedna czy pięćdziesiąt, bez różnicy, co? 
Zdawał się nieświadomy ironii: w dalszym ciągu jedna
mu nie wystarczała; i oto jak na zawołanie mały biały 
renault przyjechał prywatną drogą z obcego świata. 
Myszą siedziała za kierownicą. Pomachała im przez 
okno, lecz nie zatrzymała się. David i Breasley skręcili 
w stronę domu. Starzec wskazał laską na samochód.
—	Zazdroszczę wam, facetom. Jak ja byłem młody, to 
takich nie robili.
—	Myślałem, że za to dziewczyny w latach dwudzies- 
tych były dość wystrzałowe.
Laska uniosła się w życzliwie oburzonym sprzeciwie.
—	Kompletne dyrdymały, mój drogi panie. Nie masz 
pojęcia. Pół życia człowiek trawił, żeby raczyły rozkraczyć 
nogi. A drugie pół żałował. Jakaś stara dziwka czasem się 
złajdaczyła. Pieskie życie. Nie wiem, jak ja to zniosłem.
David nie dał się jednak przekonać, i wiedział, że ma 
się nie dać przekonać. W głębi duszy starzec niczego nie 
żałował, może tylko nieosiągalnego, innego życia. Wokół
55
jego leciwego ciała unosiła się aura jego dawnej drapież- 
ności seksualnej. Nigdy chyba nie był specjalnie przy- 
stojny, lecz musiała w nim siedzieć jakaś napastliwość, 
jakiś diabeł, ustawiczne wyzwanie dla monogamii. Moż- 
na sobie było wyobrazić, że dziesiątki razy dostaje kosza 
i nic sobie z tego nie robi; że jest nieskończenie samolub- 
ny, w łóżku i poza nim; niewiarygodny, więc mu się 
wierzyło. A teraz nawet ci, którzy nie wierzyli, znaleźli 
potwierdzenie, że miał słuszność: bo doszedł do tego 
wszystkiego, sławy, bogactwa, dziewczyn, wolności by- 
cia tym, kim zawsze był, aureola wokół jego samolubst- 
wa, posłuszny jego wszelkim kaprysom światek, od- 
grodzony od wszystkich innych światów, daleki za leś- 
nym morzem. Dla kogoś takiego jak David, który lubił 
spoglądać na swe własne życie (a również na swoje 
obrazy) jak na logiczny proces, zależny od podjętych 
rozumowo decyzji, kryła się w tym jakaś niesprawied- 
liwość. Oczywiście wiedział, że na szczyt nie zdąża się 
wyłącznie według reguł, że przypadek i cała reszta 
muszą odegrać swoją rolę, tak samo jak akcjonizm 
i malarstwo aleatoryczne stanowią przynajmniej teore- 
tycznie istotny dział sztuki współczesnej. Przez myśl 
przemknęła mu jednak alegoria wspinaczki górskiej. 
Człowiek kupił najlepszy sprzęt, na jaki go było stać — 
i spojrzał w górę. Na szczycie stał wykrzywiony w ironi- 
cznym uśmiechu stary satyr w bamboszach, rozkosznie 
posyłający do diabła wszelką rachubę i zrowy rozsądek. 
O jedenastej byli już en route. Dziewczyny szły 
z przodu z koszykami, długą leśną drogą. Z tyłu szedł 
David ze starcem, niosąc składany niebieski leżak z alu- 
miniową ramą — przenośną sofę dla stetryczałych, jak 
się pogardliwie wyraził Breasley, lecz Myszą uparła się, 
by ją zabrać. Breasley niósł przewieszony przez ramię 
płaszcz, na głowie miał zbójecką starą panamę z szero- 
kim rondem. Władczym gestem udzielnego księcia wska- 
zywał laską na cienie, światła i efekty perspektywy 
„swego" lasu. Powrócili dzięki temu do właściwego celu 
wizyty Davida. Cisza, nieoczekiwana nieobecność pta- 
ków; jak zawrzeć w farbie ciszę? No, a teatr, czy David 
zwrócił uwagę na nastrój pustej sceny?
56
David zwracał raczej uwagę na to, co mógł wykorzys- 
tać do wstępu. Kto miał to szczęście przechadzać się 
z mistrzem, nie, z Henrym Breasleyem po jego umiłowa- 
ny m lesie Paimpont, nadal silnie tchnącym... mgiełka 
podniosła się, było zaskakująco ciepło, niezrównana 
pogoda, bardziej sierpniowa niż wrześniowa; nie można 
tak pisać. Nadal pławił się jednak — zdawszy sobie 
sprawę, że chrzest ogniowy, któremu został poddany, był 
dla niego zakamuflowanym dobrodziejstwem — w upor- 
czywej przychylności starca. Rola bretońskiej litera- 
tury średniowiecznej w serii obrazów w Coetminais, 
wyraźna w nastroju, choć mało uchwytna w konkretnej 
symbolice, była ogólnie uznana, lecz w publicznych 
wypowiedziach Breasleya David nie znalazł zbyt wielu 
wyjaśnień, jak duży jest naprawdę jej zasięg. Przed 
wyjazdem postudiował trochę ten temat, lecz teraz 
udawał ignorancję i odkrył, że Breasley jest człowiekiem 
o znacznie większej wiedzy i oczytaniu, niż sugero- 
wałby jego zdawkowy i lakoniczny sposób wypowiedzi. 
Swym niedbałym tonem starzec wyjaśnił nagłą dwu- 
nasto- i trzynastowieczną manię romantycznych legend, 
tajemnic wyspy Brytanii („taka Dzika Północ, co, ryce- 
rze zamiast kowbojów") rozprzestrzeniających się na 
całą Europę za pośrednictwem francuskiej imienniczki; 
nagłe zainteresowanie miłością, przygodą i magią; rolę bez- 
kresnego niegdyś lasu — którego przykładem był Paim- 
pont, w lais Chretiena de Troyes zwany Broceliande — 
jako scenerii tych poczynań; wyłamanie się poza sztywne 
ramy pozostałych sztuk średniowiecznych, niebywałą 
tęsknotę uosobioną w tych błędnych jeźdźcach, zagubio- 
nych damach, smokach i czarodziejach, Tristanie, Mer- 
linie i Lancelocie...
— Wszystko cholerne bzdury — powiedział Breas- 
ley. — Liczy się tylko tu i teraz, Davidzie. Czego człowiek 
potrzebuje. Sugestywne. Pobudzające, to najlepsze sło- 
wo. — Zboczył w stronę Marie de France i Eliduca. — 
Genialna baśń. Przeczytałem parę razy. Jak się nazywał 
ten szwajcarski pierdoła, Jung, nie? Coś w tym stylu. 
Archetypy, te sprawy.
Z przodu dziewczyny skręciły w odchodzącą ukośnie
57
węższą drogę, bardziej cienistą. Breasley i David szli 
jakieś czterdzieści jardów za nimi. Starzec pomachał 
laską.
— Te dwie dziewuchy. Dziewuchy z Eliduca.
Zaczął opowiadać fabułę. Świadomie czy nieświado- 
mie, w jego charakterystycznie skrótowym sposobie 
opowiadania bardziej to przypominało farsę Noela Cowa- 
rda niż podniosłą średniowieczną baśń o miłości zdradzo- 
nej, toteż parę razy David zmuszony był zagryźć wargi. 
Nie dodawały opowieści powagi realne postacie dziew- 
czyn, Świruska w czerwonej koszuli, czarnych ogrod- 
niczkach i gumowcach, Myszą w ciemnozielonym golfie 
(nie wszystkie biustonosze spłonęły, zauważył David) 
i jasnych spodniach. Coraz mocniej przychylał się do 
opinii Myszy: starzec prawie zupełnie nie umie posługi- 
wać się słowami. O ile nie zawsze wszystko trywializo- 
wał, o tyle na pewno wszystko wypaczał. Trzeba było 
sobie ciągle przypominać, jak umie wyrazić siebie w ma- 
larstwie; rozdźwięk był olbrzymi. Sztuka zapowiadała 
człowieka wrażliwego i złożonego; prawie wszystko 
w jego zewnętrzym zachowaniu przeczyło tym cechom. 
Choć porównanie to wzbudziłoby w nim odrazę, miał 
w sobie wiele ze staroświeckiego członka Akademii 
Królewskiej, któremu dużo bardziej zależy, żeby wy- 
glądać na stylową podporę martwego społeczeństwa, niż 
być czymś, co ma cokolwiek wspólnego z poważną 
sztuką. Była to przypuszczalnie jedna z rozsądnych 
przyczyn jego wiecznego wygnania: starzec musi wie- 
dzieć, że zupełnie nie pasuje do Anglii lat siedemdziesią- 
tych. Tylko tutaj mógł zachować swą osobowość. Oczy- 
wiście były to wszystko rzeczy, o których David nie mógł 
napisać we wstępie, lecz fascynowały go. Podobnie jak 
las, starzec miał w sobie pradawne tajemnice.
Podeszli do dziewczyn, które zatrzymały się. Chodzi- 
ło o to, w którym miejscu należy zejść z drogi, aby dotrzeć 
między drzewami do leśnego stawu, nad którym miał się 
odbyć piknik. Punkt ten wyznaczał dąb z maźnięciem 
czerwonej farby na pniu. Myszą twierdziła, że go minęli, 
lecz starzec nakazał im iść dalej i miał słuszność. Po oko- 
ło stu jardach dotarli do dębu i zaczęli schodzić lekką
58
pochyłością wśród drzew. Poszycie zrobiło się gęstsze, 
lecz dostrzegli połyskującą w dali wodę. Po kilku minu- 
tach wyłonili się nad trawiastym brzegiem ćtang. Było to 
raczej małe jeziorko niż staw, co najmniej czterysta 
jardów szerokości w miejscu, w którym stanęli, na 
krańcach łukowate. Na środku unosiło się na wodzie 
kilkanaście dzikich kaczek. Do brzegów przylegał las, 
nie widać było żadnych domów; delikatnego niebies- 
kiego koloru woda we wrześniowym słońcu, gładka jak 
lustro. Miejsce to występowało na dwóch obrazach 
z ostatniego okresu, toteż David odniósł wrażenie, że 
już je zna, że doświadcza dćja vu. Było niezwykle 
czarowne, cudownie dziewicze. Zainstalowali się w wąt- 
łym cieniu samotnej jodły. Breasleyowi ustawiono le- 
żak. Teraz był wdzięczny, że go przynieśli, zagłębił 
się w nim cały z nogami do góry. Kazał trochę podnieść 
oparcie.
—	No dawaj, wy dwie. Zdejmować majty i do kąpieli. 
Świruska zerknęła pokątnie na Davida.
—	Wstydzimy się.
—	Popływasz z nimi, Davidzie? Dla towarzystwa? 
David chciał się poradzić wzrokiem Myszy, lecz ona
wyjmowała coś z jednego z koszyków. Tym razem poczuł 
się wystawiony do wiatru. Nie było wcześniej mowy 
o pływaniu.
—	A... może później?
—	Sam widzisz — powiedziała Świruska.
—	Macie miesiączkę, czy co?
—	Na miłość boską, Henry.
—	Żonaty facet, moja droga. Cipa mu nie nowina. 
Myszą wyprostowała się i nieznacznie zerknęła na
Davida, na poły przepraszająco, na poły cierpko.
—	Stroje kąpielowe uznane zostały za nieetyczne. 
Jesteśmy w nich jeszcze bardziej niemożliwe niż zwykle.
Złagodziła jednak tę przymówkę uśmiechem w stro- 
nę starca.
—	Ależ to oczywiste — wymamrotał David. 
Myszą spojrzała na Świruskę.
—	Chodźmy na cypel, Annę. Tam jest twardsze 
dno. — Wzięła ręcznik i zaczęła iść, lecz teraz bardziej
59
zawstydzona wydawała się Swiruska. Spojrzała na męż- 
czyzn z wyrzutem.
—	Tym łatwiej dla starych zbereźnych podglądaczy. 
Starzec zarechotał, a ona pokazała mu język. Potem
jednak też wzięła ręcznik i poszła za przyjaciółką.
—	Siadaj, drogi chłopcze. Podpuszczają cię. Wstydzą 
się, psiakrew jedna.
David usiadł na kłującej trawie. Podejrzewał, że 
chciały mu zademonstrować, jaki mają z Breasleyem 
ciężki żywot, choć wydawałoby się, że poprzedni wieczór 
dowiódł tego aż nazbyt dobitnie. Czuł, że odbyła się 
drobna prowokacja, spisek przeciwko niemu: teraz nasza 
kolej cię zaszokować. Cypel, wąska, porosła trawą łacha 
ziemi, wrzynał się w jeziorko jakieś sześćdziesiąt jardów 
dalej. Gdy dziewczyny dochodziły do środka jeziora, 
dzikie kaczki wzbiły się z chlupotem nad taflę wody 
i odleciały długim łukiem nad drzewami. Dziewczyny 
zatrzymały się niedaleko końca cypla i Myszą zaczęła 
ściągać golf. Gdy przeszedł przez głowę, wywróciła go 
z powrotem na prawą stronę i rozpięła stanik. Swiruska 
zerknęła nad szklistą wodą w stronę miejsca, gdzie 
siedzieli David i starzec, po czym zrzuciła gumowce 
i opuściła jedną szelkę ogrodniczek. Myszą za jednym 
zamachem zsunęła dżinsy i majtki, rozdzieliła je i położy- 
ła obok reszty ubrania. Podeszła do wody i zaczęła się 
zanurzać. Druga dziewczyna pozwoliła opaść ogrodnicz- 
kom, po czym zdjęła koszulę. Nic więcej nie miała na 
sobie. Idąc ku wodzie, obróciła się w stronę mężczyzn 
i odtańczyła idiotyczny numer z repertuaru striptizerki, 
z ramionami w górze. Starzec znów zarechotał chrap- 
liwie i końcem laski postukał Davida w ramię. Siedział 
jak sułtan na tronie, przyglądając się swym dwóm 
młodym niewolnicom, dwóm nagim postaciom brodzą- 
cym ku środkowi jeziora, ciepłym plecom na tle lazuro- 
wej wody. Widocznie dno opadało powoli. Nagle jednak 
Myszą dała nura przed siebie i zaczęła płynąć, miaro- 
wym kraulem, dość sprawnie. Swiruska była ostrożniej- 
sza, podeszła głębiej, nie mocząc swych cennych, artys- 
tycznie zmierzwionych włosów. Gdy wreszcie ostrożnie 
położyła się na wodzie, płynęła lękliwą żabką.
60
— Szkoda, że jesteś żonaty — powiedział Breasley. — 
Zdałoby się, żeby je ktoś porządnie zerżnął.
Gdy doszli do połowy lunchu, David czuł się już 
znacznie swobodniej. Głupie z jego strony było to pierw- 
sze zakłopotanie. Na przykład gdyby była z nim Beth... 
sami często tak pływali na wakacjach, nawet specjalnie 
szukali odludnych plaż, migiem przyłączyłaby się do 
dziewcząt.
Odzyskał rezon częściowo dzięki starcowi, który za- 
czął znowu mówić, gdy dziewczyny pływały; a raczej, 
w ostatecznym akcie skruchy, poprosił Davida, by opo- 
wiedział mu o sobie. Omijał pytanie, co i jak David 
maluje, lecz chciał się dowiedzieć, jak „wszedł do bran- 
ży", jak żyje i kim byli jego rodzice, pytał o Beth i dzieci. 
Wystąpił nawet z zaproszeniem: przyjedź kiedyś z żoną 
i dziećmi, chciałbym je poznać, lubię małe dziewuszki, 
a David był na tyle próżny, że pochlebiło mu to. To, co 
się stało po kolacji, było, w kontekście, który omawiali po 
drodze, rodzajem średniowiecznej próby. Najwidoczniej 
zdał egzamin, w związku z czym zastanawiał się, na ile 
zawdzięcza to Myszy, nie licząc bezpośredniej porady. 
Musiała przemówić starcowi do rozumu, gdy się zbu- 
dził; może też przypomniała mu, że jego reputacja przy- 
najmniej na jakiś czas częściowo spoczywa w rękach 
Davida.
Tymczasem dziewczyny wyszły z wody, wytarły się 
i położyły obok siebie w słońcu na cyplu. Próbę Davida 
można by przyrównać do pokonywania rafy: miotany 
falami przedostał się do zacisznej laguny. Dziwne, jak 
Coet i tamtejszy styl bycia zdawały się naturalnie ukła- 
dać w takie chwile, mityczne i ponadczasowe. Albo też 
z innych czasów. Potem przyszła jeszcze jedna taka 
chwila. Dziewczyny wstały. Musiały powziąć decyzję, co 
przystoi, a co nie, lub też bały się dezaprobaty starca, 
gdyż wróciły nagie, niosąc ubrania w rękach; teraz już 
bez ostentacji, lecz z wystudiowaną obojętnością nudys- 
tów, w którą trudno uwierzyć.
— Hej tam, jesteśmy głodne — powiedziała Świruska.
61
Włosy łonowe miała również pofarbowane na rudo. 
Nago jeszcze bardziej przypominała wyrzutka społe- 
czeństwa. Dziewczyny zaczęły rozpakowywać koszyki, 
klęcząc w słońcu, a David pomógł Breasleyowi przenieść 
się bliżej krawędzi cienia. Gauguin zniknął, zjawił się 
Manet.
Wkrótce, podczas posiłku, nagie ciała dziewczyn zda- 
ły się naturalne. Wyraźnie wywierały też kojący wpływ 
na starca. Symbolizowały już nie wyuzdanie, lecz jakąś 
spokojną, pogańską radość życia. Cudowny francuski 
chleb, pudełka smakołyków przywiezionych przez dzie- 
wczęta z Plelan... żadnego wina, starzec pił wodę Vichy, 
dziewczęta mleko; butelka piwa dla Davida. Świruska 
siedziała ze skrzyżowanymi nogami. Było w niej coś 
negroidalnego, pierwotnego, hermafrodyckiego, może to 
smagła opalenizna i egzotyczne włosy budziły takie 
skojarzenia. Psychologicznie David nadal czuł do niej 
jakąś odrazę, nie do końca wiedział, dlaczego... lecz to, co 
u Myszy zdawało się rodzajem inteligentnej dobrodusz- 
ności, u niej przesłaniała jakaś nieudolność, odrobina 
perwersji. Choć nie wygłaszała pikantnych uwag, od- 
nosiło się wrażenie, że seksualne implikacje ich za- 
chowania podniecały ją i bawiły. Dla innych sytuacja 
może się zdawać „stosowna". Ona, z nie do końca 
ukrywanym poczuciem wyższości, znajdowała w niej coś 
więcej — oczywiście nie powód do moralnego oburzenia, 
lecz sugestię, że David dostaje coś za darmo. Zgadzało 
się to z jego odczuciem, że jeszcze niezupełnie wkradł się 
w jej łaski. Nadal nie była do końca zadowolona z jego 
przyjazdu. Czego jeszcze może się o niej dowiedzieć, 
prócz pewnej zdolności do rozszyfrowania bełkotu, mod- 
nego, płytkiego narcyzmu i stylu życia, za którym 
w oczywisty sposób kryła się życiowa porażka, nie 
potrafił sobie wyobrazić. Przy opanowanej, szczerej My- 
szy wydawała się zwykłym pasożytem; jej jedyną wido- 
czną zaletą było to, że jest tolerowana.
Być może budziła w nim odrazę także z powodu 
fizycznego kontrastu. Myszą, choć drobnej budowy, mia- 
ła znacznie bardziej kobiecą figurę, długie nogi, za- 
chęcająco jędrne małe piersi. Siedziała naprzeciw Davi-
62
da, wsparta na jednym ramieniu, z podwiniętymi noga- 
mi. Patrzył na jej ciało, gdy odwracała się, by coś podać, 
gdy wiedział, że przejdzie to nie zauważone. Rozmawiali 
o dość błahych sprawach, i ponownie przez umysł Davi- 
da przemknęła nutka niewierności — nie myśl o rzeczy- 
wistej zdradzie, lecz gdyby nie był żonaty, gdyby Beth... 
to znaczy, gdyby Beth nie ujawniała czasem pewnych 
wad, przelotnego braku zrozumienia, nadmiernego zmy- 
słu praktycznego, którego ta zachęcająco chłodna i szcze- 
ra pani sytuacji nigdy by nie okazała, a w każdym razie 
nie użyła przeciwko niemu, gdyż była na to zbyt in- 
teligentna (dostrzegał w niej bowiem coś, do czego dążył 
w swoim malarstwie, dystans, a jednocześnie rzeczo- 
wość). Nie chodzi o to, że Beth nie budziła w nim już 
pożądania, a perspektywa wspólnego pobytu we Francji 
bez dzieci, po Coet (czaiła się w tym cicha zgoda Beth na 
powtórne macierzyństwo, oboje życzyli sobie trzeciego 
dziecka, syna) była mu niemiła... czuł jednak pokusę. 
Zrobiłby to, gdyby był kim innym. No i gdyby otrzymał 
taką propozycję — na razie była to bezpieczna, bardzo 
mało prawdopodobna możliwość.
W miejscach, gdzie padało słońce, skóra Myszy złociła 
się, w cieniu była bardziej matowa, lecz miększa. Sutki, 
zarys ramion pod pachami. Blizna na palcu u nogi. 
Sposób, w jaki schły pszeniczne włosy, nieco splątane, 
niestaranne; no i filigranowość, misterność rodem z Quat- 
tocenta — jej bluzki i długie spódnice wprowadzały 
w błąd; misterność skontrastowana ze zwierzęcością, 
zmierzwioną kępką włosów między udami. Siedząc bo- 
kiem do niego, twarzą do jeziora, obierała jabłko; podała 
ćwiartkę starcu, po czym wręczyła następną Davidowi. 
Jabłko było świeżutkie; i niepokojące.
Henry musiał odbyć swoją sjestę. Świruska wstała 
i spuściła oparcie leżaka. Potem uklękła koło starca 
i szepnęła mu coś do ucha. Sięgnął dłonią do jej talii, 
powoli powiódł do góry, do ramienia, i przyciągnął ją do 
siebie. Pochyliła się i dotknęła jego ust swoimi. Poklepał 
ją w nagą pupę. Potem złożył ręce na brzuchu, a ona 
ułożyła mu na oczach purpurową chusteczkę. Ładne 
usta, różowa bulwa nosa. Dziewczyna wstała i wpa-
63
try wała się w niego przez chwilę, po czym zrobiła grymas 
w stronę pozostałej dwójki.
Myszą uśmiechnęła się do Davida i wymamrotała:
—	Czas wolny. Lepiej stąd chodźmy.
Wstali. Dziewczyny podniosły ręczniki, a Świruska 
pogrzebała w jednym z koszyków i znalazła książkę. 
Poszli w stronę cypla, jakieś trzydzieści jardów, tyle, 
żeby się znaleźć poza zasięgiem słuchu. Dziewczyny 
rozłożyły ręczniki, wyciągnęły się na brzuchu, nogami 
w kierunku jeziora, podbródki wsparły na dłoniach. 
David usiadł, potem położył się na łokciu, pięć czy sześć 
stóp dalej od strony lasu. Przez głowę przemknęło mu 
znacznie bardziej absurdalne skojarzenie malarskie: 
dwóch małych chłopców przysłuchuje się opowieściom 
elżbietańskiego żołnierza. Odczytał tytuł książki Świru- 
ski: Mag. Domyślał się astrologii, ona na pewno wierzy w te 
wszystkie bzdury. Nagle wyszczerzyła do niego zęby.
—	Żałujesz, że przyjechałeś?
—	Dobry Boże, nie.
—	Di mi powiedziała, co się wczoraj stało. Prze- 
praszam. Wiedziałam, co się szykuje, i stchórzyłam.
Uśmiechnął się.
—	Sam bym poszedł spać, gdybym się spodziewał. 
Świruska przytknęła dwa palce do ust i przeniosła
pocałunek na ramię Myszy.
—	Biedna poczciwa Di. Zawsze zrzucam to na nią. 
Biedna poczciwa Di uśmiechnęła się i spuściła wzrok.
—	Jak myślicie, ile jeszcze wytrzymacie? — spytał 
David.
Świruska drobnym, suchym gestem wskazała na 
Myszę: ona tu decyduje. Myszą potrząsnęła głową.
—	Nie myślę o przyszłości.
—	Jako były nauczyciel sztuki...
—	Wiem.
Świruska zrobiła do Davida kolejną ze swych min.
—	Zdrowy rozsądek prowadzi donikąd.
—	Nie w tym rzecz — powiedziała Myszą.
—	Po prostu trudno się zdobyć na wyjazd?
—	Kwestia przypadku. Przypadkiem się tu znalaz- 
łam, pewnie przypadek musi mnie stąd wyciągnąć.
64
—	Jakim przypadkiem się tu znalazłaś? 
Spojrzała na Świruskę; jakiś prywatny żart.
—	Powiedz mu. Co ci zależy.
—	To takie głupie. — Unikała wzroku Davida.
—	Zamieniam się w słuch — mruknął.
Zdjęła dłoń z podbródka, by urwać źdźbło trawy; 
okryte cieniem piersi; wzruszyła ramionami.
—	Zeszłego lata, w sierpniu. Byłam we Francji, ze 
znajomym. Też studentem Akademii, rzeźbiarzem. Miał 
fazę fascynacji neolitem, więc jechaliśmy stopem do 
Carnac. — Podniosła oczy na Davida. — No, te rzędy 
menhirów. Zupełnym przypadkiem na N24 za Rennes 
wziął nas nauczyciel z Ploermel. Kawałek od Coet. 
Powiedzieliśmy mu, że studiujemy na Akademii w Ang- 
lii, a on powiedział nam o Henrym. Oczywiście znaliśmy 
jego nazwisko i w ogóle. Ja nawet wiedziałam, że mie- 
szka gdzieś w Bretanii. — Uniosła w powietrze jedną 
łydkę. Wklęsłość pleców, delikatne brązowe pośladki. 
Potrząsnęła głową. — No i naszło nas, żeby zaszaleć 
i zapukać mu do drzwi. Zanocowaliśmy na kempingu 
w Paimpont. Zjawiliśmy się u Henry'ego koło jedenastej 
następnego dnia. Udając, że nie zauważyliśmy napisu na 
bramie. Spodziewaliśmy się, że nas wywali na zbity pysk, 
i prawie tak się stało. Ale zaczęliśmy się nad nim 
rozpływać. Jak bardzo kochamy jego twórczość. Która 
jest natchnieniem dla całego naszego pokolenia. Te 
sprawy. I nagle kupił to, ale jesteście bezczelni... wiesz. 
To wszystko w drzwiach. Wpuścił nas i pokazał trochę 
domu. Obrazki w długiej izbie. Głównie staraliśmy się 
powstrzymać od śmiechu. Mówił, jak to on potrafi, wy- 
dawał się takim bęcwałem. — Wyciągnęła ręce przed 
siebie, przyglądała im się. — Potem pracownia. Zobaczy- 
łam, co robi. Od razu inny świat. Pewnie ty też to wczoraj 
poczułeś. — Znów podparła podbródek dłońmi i wpat- 
rywała się w drzewa za plecami Davida. — Spędzasz trzy 
lata, wypracowując sobie odpowiednie poglądy na temat 
malarstwa. Na koniec jeszcze mniej wiesz, dokąd zmie- 
rzasz, niż na początku. I wtedy spotykasz tego sta- 
rego kretyna z jego całkowicie błędnymi poglądami. 
I wszystkie twoje genialne drobne zwycięstwa i postępy
65
okazują się niczym. Przepraszam, nie chciałam powie- 
dzieć, że ty powinieneś się tak poczuć. Ale ze mną tak 
było — dodała pospiesznie.
—	Dokładnie cię rozumiem.
Uśmiechnęła się. — Nie powinieneś rozumieć. Jesteś 
na to o wiele za dobry.
—	Wątpię, ale mniejsza z tym.
—	No i to by było tyle. Aha, jeszcze na końcu, Tom 
poszedł po aparat, zostawiliśmy plecaki na zewnątrz. 
Henry mówi mi, że bardzo ze mnie pociągająca „dziewu- 
cha", żałuje, że nie jest młodszy. Zaśmiałam się, powie- 
działam, że żałuję, że nie jestem starsza. Nagle wziął 
mnie za ręce. Jedną pocałował. Dość staroświeckie. 
Wszystko to stało się błyskawicznie, zanim wrócił Tom. 
Zrobił trochę zdjęć. Potem Henry nagle spytał, czy nie 
zostalibyśmy na obiad. Pomyśleliśmy, że to tylko miły 
gest, że powinniśmy odmówić. .Głupota. On nigdy nie 
robi miłych gestów. Bez powodu. Może już wtedy to 
wyczułam, może miał coś w oczach. Poza tym wiedzia- 
łam, że Tom chce jechać dalej. Tak czy inaczej wszystko 
popsułam. Wiesz, jak to jest, kiedy komuś odmówisz, bo 
myślisz, że to nie ma znaczenia, a potem się okazuje, że 
miało. — Spojrzała w bok ku jodle. — Myślę, że odniósł 
wrażenie, iż zrobiliśmy to tylko dla zabawy. Że tak 
naprawdę nas nie interesował. W pewnym sensie miał 
rację. Był dla nas tylko znanym nazwiskiem. To było 
takie głupie. Jak zbieranie autografów. — Przerwała na 
chwilę. — Dziwne, ale od razu jak wyszliśmy, poczułam 
się źle. Chciałam wrócić.
Przez moment nic nie mówiła. Świruska rozłożyła 
łokcie i leżała twarzą do ziemi, zwrócona w stronę Myszy.
—	Dwa semestry, dziewięć miesięcy później, nie 
jestem szczęśliwa w Londynie. Z Tomem wszystko skoń- 
czone. Czuję, że na Akademii nic nie osiągam. Nie z ich 
winy. Po prostu taka jestem. — Zaczęła znów skubać 
trawę. — Spotykasz kogoś sławnego i zaczynasz widzieć 
jego twórczość w innym świetle. Dostrzegasz ją. Ciągle 
mi się przypominał ten dzień w sierpniu. Jacy byliśmy 
wredni wobec w gruncie rzeczy biednego i dość samot- 
nego starca, który nie umie się wygadać. No i... różne
66
inne sprawy. Związane z moimi własnymi obrazami. 
Pewnego dnia usiadłam i napisałam do niego list. O so- 
bie. Że żałuję, że nie zostaliśmy na obiad. Nie powinniś- 
my tak wychodzić. A może przypadkiem potrzebuje 
pomocy domowej. Kogoś do mieszania farb. Cokolwiek.
—	Pamiętał cię?
—	Posłałam mu jedno ze zdjęć, które zrobił Tom. 
Henry i ja stoimy razem. — Uśmiechnęła się do siebie. — 
Był to typ listu, na samą myśl o którym przechodzą cię 
dreszcze wstydu od chwili wysłania. Byłam pewna, że 
nie odpisze.
—	Ale odpisał.
—	Przysłał telegram. „Ładna dziewczyna zawsze 
potrzebna. Kiedy?"
—	Cały on, dziubasek. Prosto z mostu — powiedziała 
Świruska.
Myszą zrobiła minę do Davida.
—	W prostocie ducha przyjechałam. Oczywiście wie- 
działam o jego przeszłości. O jego reputacji. Ale myś- 
lałam, że sobie z tym poradzę. Że wstrzelę się w rolę 
wnuczki. Albo po prostu wyjadę, jeśli sytuacja zrobi się 
szemrana. — Spuściła w^rok. — Ale Henry ma jedną 
dość niezwykłą cechę. Jakąś magię. Oprócz malarstwa. 
Umie jakoś tak zrobić, że wszystko w tobie... topnieje. 
I nic nie ma znaczenia. Na przykład teraz. Żeby nie 
wstydzić się swojego ciała. Wstydzić się konwencjonali- 
zmu. Kiedyś to dość dobrze ujął. Powiedział, że wyjątki 
nie potwierdzają reguł, są tylko wyjątkami od reguł. — 
Wyraźnie nie mogła znaleźć słów. Uśmiechnęła się. — 
Nie potrafimy tego nikomu wyjaśnić. Musiałbyś być 
nami, żeby to zrozumieć.
—	To trochę takie matkowanie — powiedziała Świ- 
ruska.
Chwilę milczeli.
—	A ty skąd się tu wzięłaś, Annę? — spytał David. 
Myszą odpowiedziała za nią. — Zaczęło mi być trudno.
Z nikim pogadać. Mieszkałyśmy razem w Leeds. Pisy- 
wałyśmy do siebie. Wiedziałam, że Annę nie jest zbyt 
szczęśliwa, robiąc dyplom z metodyki. Zaraz jak skoń- 
czyła...
67
—	Przyjechałam na tydzień, cha, cha.
David uśmiechnął się do leżącej na ziemi twarzy.
—	Przynajmniej ciekawsze niż uczenie?
—	I lepiej płatne.
—	Stać go na to.
—	Trzeba mu oddać sprawiedliwość — powiedziała 
Myszą. — Nie ma żadnej umowy. Po prostu daje nam 
garść banknotów. Sto funtów. Dwieście. Kiedy jedziemy 
z nim do Rennes, nie śmiemy patrzeć na ubrania. Ciągle 
by nam coś kupował.
—	Jest naprawdę słodki — powiedziała Świruska. 
Obróciła się na plecy. Smagło zakończone chłopięce 
piersi, kępka ufarbowanych na czerwono włosów; pod- 
niosła kolano, podrapała się trochę wyżej, opuściła nogę.
—	Bardzo dziwnie się z nim pracuje — powiedziała 
Myszą. — Nigdy nie traci cierpliwości, gdy robię obraz. 
Nawet rysunek. Wiesz, czasami nie mogę patrzeć na to, 
co zrobiłam. Jeśli podrę, Henry wyrzuci to do kosza, ale 
zawsze z żalem. Dla niego to, co się zrobi, jest jakieś 
święte. Nawet jeśli nie wyszło. Zupełnie inaczej niż 
z ludźmi. — Przerwała, po czym potrząsnęła głową. — 
W pracowni prawie się nie odzywa. Prawie jakby był 
niemową, jakby słowa mogły wszystko zepsuć.
Świruska przemówiła do nieba: — Te słowa, których 
on używa... — Sparodiowała głos starca: — „Krwawisz 
czy co?" Dajcie spokój. — Sięgnęła ręką ku górze, jakby 
chciała odpędzić jakieś wspomnienie.
—; Kompensuje sobie. 
Świruska cmoknęła na znak, że się z tym zga- 
dza. — No wiem. Biedny stary drań. To musi być dla 
niego straszne. — Odwróciła się na bok, oparła na łokciu, 
spojrzała na Myszę. — Dziwne, no nie, Di? Jest jeszcze 
dość seksowny, na swój sposób. — Spojrzała na Da- 
vida. — Wiesz, w pierwszej chwili... przyzwyczajona 
jestem do facetów w moim wieku i w ogóle. Ale on musiał 
być kiedyś niesamowity. Jak był młody... Chryste, gdy- 
byś usłyszał jego opowieści. — Zrobiła kolejną błazenską 
minę do Davida. — O starych dobrych czasach. Co on 
nam kiedyś powiedział, Di?
—	Daj spokój. To wszystko bajeczki.
68
—	Mam nadzieję, że bajeczki.
Myszą stwierdziła: — Chodzi o bliskość. Nie o seks. 
O wspomnienia. Kontakt z drugim człowiekiem. To się 
starał wczoraj powiedzieć.
David spostrzegł różnicę między dziewczynami. 
Jedna chciała zbagatelizować aspekt seksualny, dru- 
ga przyznać się do niego. Nagle poczuł intuicyjnie, 
że Swiruska wykorzystuje jego obecność dla rozstrzy- 
gnięcia sporu z Myszą. W tej kwestii był po jej stro- 
nie.
—	Gospodyni z mężem muszą być ludźmi o szerokich 
poglądach.
Myszą spuściła wzrok w trawę. — Nie mów o tym 
nikomu, ale wiesz, jak Jean-Pierre spędził koniec lat 
czterdziestych i pięćdziesiąte? — David potrząsnął gło- 
wą. — W więzieniu. Za morderstwo.
—	Święty Boże.
—	Zabił ojca. Jakaś rodzinna waśń o ziemię. Francus- 
cy chłopi. Mathilde była gosposią Henry'ego, gdy wrócił 
do Paryża w 1946 roku. Znał całą sprawę z Jean-Pierre'em. 
Ja się dowiedziałam od Mathilde. Henry ładnie się 
zachował. Bardzo im pomógł.
Swiruska prychnęła. — Nie tylko pomógł. Wylan- 
sował Mathilde.
Myszą spojrzała na Davida, by sprawdzić, czy wie, 
o co chodzi. — Ta przyciężka modelka, której użył 
w kilku z pierwszych powojennych aktów...
—	Mój Boże. Zupełnie nie skojarzyłem.
—	Nawet Mathilde nie wspomina o tym. Mówi tylko, 
że „Monsieur Henri" przywrócił jej wiarę w życie. 
W czekanie. Jest także jedyną osobą, na którą Henry 
nigdy, ale to przenigdy się nie zdenerwuje. Kiedyś przy 
obiedzie wściekł się o coś na Annę. Wymaszerował do 
kuchni. Parę minut później wchodzę, a on siedzi przy 
stole, je z Mathilde i słucha, jak ona czyta na głos list od 
siostry. Zupełnie jak wikary ze swoją ulubioną parafian- 
ką. — Na jej ustach wy kwitł uśmieszek. — Można być 
zazdrosnym.
—	A was rysuje?
—	Nie ma już takiej pewnej ręki. Jest parę rysunków
69
Annę. Jeden strasznie śmieszny. Znasz ten słynny plakat 
Lautreca z Yvette Guilbert? Sparodiował go.
Świruska przeciągnęła palcami przez włosy ku nie- 
bu. — Narysował mnie po prostu trzask-prask. Nie 
więcej jak trzydzieści sekund. Góra minuta, no nie, Di? 
Fantastyczne. Słowo daję.
Obróciła się z powrotem na plecy, oparła brodę na 
dłoniach. Ciemnoszkarłatne paznokcie.
Myszą znów zlustrowała Davida. — Omawiał z tobą 
artykuł?
—	Stwierdził tylko, że nigdy nie słyszał o tych mala- 
rzach. Z wyjątkiem Pisanella.
—	Nie wierz mu. Ma niesamowitą pamięć do obra- 
zów. Zatrzymałam trochę szkiców. Gdy chce opowie- 
dzieć o jakimś obrazie, a ja nie całkiem wiem, o którym, 
czasem mi narysuje. Tak, jak powiedziała Annę. Jak 
błyskawica. Prawie że pamięć absolutna.
—	Trochę mnie to podnosi na duchu.
—	Nigdy by się nie zgodził, żebyś pisał, jeśli nie 
byłbyś przyzwoicie blisko prawdy.
—	Już zaczynałem się zastanawiać.
—	Jest zawsze dużo bardziej świadomy tego, co robi, 
niż ci się wydaje. Nawet gdy mu odbije. Zabrałam go 
kiedyś do Rennes, zanim przyjechała Annę, na Śmierć 
w Wenecji. Ubzdurałam sobie, że Henry'emu się spodo- 
ba. Przynajmniej wizualnie. Przez pierwsze dwadzieścia 
minut siedział jak trusia. Wtedy pojawia się ten niebiań- 
ski blondasek. Gdy następnym razem jest na ekranie, 
Henry mówi: Ładna dziewuszka, co? Na pewno grała już 
w wielu filmach.
David zaśmiał się, a jej oczy były pełne światła, 
śmiechu. Przestała być nad swój wiek poważna.
—? Nie wyobrażasz sobie, jak się strasznie wstydzi- 
łam. Zaczyna się kłócić, czy to chłopiec czy dziewczyna. 
Głośno. Oczywiście po angielsku. Schodzimy na cioty 
i współczesną dekadencję. Ludzie wokół nas mówią mu, 
żeby się zamknął. On odpyskowuje po francusku. Nie 
wiedział, że w Rennes jest tyle pedałów i... — Przyłożyła 
sobie do skroni wyimaginowany pistolet. — Prawie 
doszło do bójki. Musiałam go wyciągnąć z kina, zanim
70
ktoś wezwie gliny. Przez całą drogę do domu mówił mi, 
że to, co on nazywa kinem, zaczęło się i skończyło na 
Douglasie Fairbanksie Seniorze i Mary Pickford. Uparty 
jak osioł. Przez ostatnie dwadzieścia lat widział wszyst- 
kiego z dziesięć filmów, ale wszystko wie na ten temat. 
Jak z tobą wczoraj wieczór. Im rozsądniej mówisz, tym 
mniej cię słucha.
—	Ale to tylko gra?
—	W ten dziwny sposób odzywa się w nim poczucie 
smaku. Jest w tym nawet jakaś uczciwość. Tak jakby 
mówił: nie będę się zachowywał, jakbym miał tyle lat co 
wy. Jestem stary, jestem kim jestem, nie chcę rozumieć.
Świruska powiedziała: — Na przykład jego sposób 
wysławiania się. Ciągle mi powtarza, że zachowuję się 
jak podfruwajka. Śmieję się i mówię: Henry, podfru- 
wąjki wyszły z użycia razem z wiązanymi gorsetami 
i pantalonami. Na miły Bóg! A to tylko pogarsza sprawę, 
prawda, Di?
—	Ale to nie takie głupie, jak się zdaje. Wie, że 
musimy mieć się z czego pośmiać. A właściwie, żeby go 
nienawidzić.
—	Żeby wybaczać jego dziwactwa.
Myszą rozłożyła ręce. Jesienne słońce prażyło. Przy- 
szybował motyl, czerwony admirał, i zatrzepotał przez 
chwilę nad wklęsłością pleców Myszy. David wiedział, co 
się stało. Nagła tęsknota za stosunkami na Akademii. Ta 
potrzeba szczerości, wspólnych rozważań. Sprawdzanie, 
na ile opiekun jest ludzki, na ile potrafi wyjść poza 
formalny układ. Potrzeba nie tylko zwierzania się, ale 
i słuchania zwierzeń.
Myszą przemówiła do trawy: — Mam nadzieję, że nie 
jesteś tym wszystkim zaszokowany.
—	Jestem zachwycony, że macie do niego takie in- 
teligentne podejście.
—	Czasami się nad tym zastanawiamy. — I dodała: — 
Czy nie stałyśmy się tym, czym nas ochrzcił.
Uśmiechnął się. — Nie wydajesz mi się zbyt płoch- 
liwa.
—	Prócz tego, że uciekłam.
—	Przecież powiedziałaś, że tu się więcej uczysz.
71
—	Życia. Ale...
—	Nie malarstwa?
—	Próbuję zacząć od nowa. Jeszcze nie wiem.
—	Niezbyt myszate.
Świruska powiedziała: — Zresztą czy to ważne? Wolę 
się użerać z Henrym niż z czterdziestką cholernych ba- 
chorów.
Myszą uśmiechnęła się, a Świruska trąciła ją w ramię.
—	Ty się sprawdziłaś i tu, i tam. — Spojrzała na 
Davida. — Mówię ci, ja byłam w strasznym kanale. 
Ćpałam. Znaczy nic ostrego. Sypiałam z kim popadnie. 
Di wie. Zadawałam się z tyloma strasznymi bucami. 
Mówię ci. — Stopą trąciła Myszę w nogę. — Prawda, 
Di? — Myszą skinęła głową. Świruska spojrzała obok 
Davida w stronę śpiącego starca. — Z nim przynajmniej 
nie jest tak, że cię zerżnie i „następna, proszę". Przynaj- 
mniej jest wdzięczny. Nigdy nie zapomnę jednego faceta. 
Taki sobie... wiesz, nic wielkiego. Wiesz, co mi powie- 
dział? — David potrząsnął głową. — „Coś taka pierońsko 
chuda?" — Stuknęła się w czoło. — Boże wielki, kiedy 
pomyślę, co ja musiałam znosić. A poczciwy Henry ma 
łzy w oczach, kiedy mu się wreszcie uda. — Spuściła 
wzrok, jakby sobie zdała sprawę, że się zagalopowała, po 
czym nagle uśmiechnęła się do Davida. — Sprzedaj to do 
jakiegoś brukowca, zbijesz majątek.
—	Ty masz prawa autorskie.
Patrzyła na niego przez dłuższą chwilę: pytająco 
i prowokacyjnie. Miała brązowe oczy, najładniejsze w ca- 
łej jej drobnej twarzy. Była w nich bezpośredniość, a jak 
się lepiej przyjrzeć, także łagodność. David zdał sobie 
sprawę, że w ciągu czterdziestu minut, które minęły od 
lunchu, zaczął ją poznawać. Domyślił się uczuciowości 
pod cynicznym językiem, i szczerości, lecz nie takiej jak 
u Myszy. Myszą odznaczała się szczerością wyzwolonych 
klas średnich, opartą na inteligencji i dowiedzionym 
talencie. U Świruski szczerość była bardziej robo- 
ciarska, mozolnie nabyta, przez życie w „strasznym kana- 
le". Przyjaźń, więź między nimi stały się zrozumiałe. 
Trochę były do siebie podobne, trochę się uzupełniały. 
Może wywołała to ich nagość, słońce, woda i ściszone gło-
72
sy, niemy bezwład jeziora, ale David poczuł się silnie wple- 
ciony w sieć tych trzech obcych mu żywotów, jakby znał 
tych ludzi dużo dłużej, bądź jakby żywoty, które znał 
naprawdę, w tajemniczy sposób zblakły i oddaliły się 
przez ostatnie dwadzieścia cztery godziny. Dziś było 
przejmująco rzeczywiste, wczoraj i jutro stały się mitami. 
Miał też poczucie uprzywilejowania niemal metafizycz- 
nego, że narodził się w środowisku i w czasach, które 
zezwalały na taki szybki proces — a bardziej banalnie, że 
jego kariera stwarza takie możliwości. Gdyby mogli go 
w tej chwili zobaczyć znajomi. Wtedy pomyślał o Beth. 
Już wcześniej spuścił wzrok z oczu Świruski i jakiś 
czas milczeli. Wtedy Myszą obróciła głowę ku wodzie, 
a potem ku przyjaciółce (nie całkiem jednak od nie- 
chcenia, jakby zwierzenia posunęły się zbyt daleko).
—	Idę jeszcze popływać.
—	Dobra.
Myszą obróciła się i usiadła, plecami do Davida. 
Świruska uśmiechnęła się do niego.
—	Zapraszamy.
Przewidział to, już wcześniej powziął decyzję, co 
zrobi. Obejrzał się w stronę starca.
—	Jeśli nie wyjdzie z tego jakaś afera.
Uniosła brwi jak Groucho Marx, poruszyła lekko głową.
—	Zobaczymy, co wyjdzie.
Myszą trzepnęła ją delikatnie w pupę. Potem wstała 
i podeszła do wody. Milczenie, Świruska leżała dalej, 
wpatrzona w trawę. Wreszcie odezwała się ściszonym 
głosem:
—	Marnuje się, co?
—	Wygląda na to, że wie, co robi. 
Uśmiechnęła się cierpko. — Żartujesz.
Patrzył, jak Myszą brnie w wodę; nadepnęła na coś 
i trochę skręciła.
—	Myślisz, że powinna wyjechać?
—	Jestem tu tylko ze względu na nią. — Spuściła 
oczy. — Zabawne, ale to Di odstaje od reszty. Henry i ja 
po prostu żyjemy z dnia na dzień. Rozumiesz, o co mi 
chodzi? Nie udajemy niewiniątek, bo nimi nie jesteśmy. 
Ona jest, ale próbuje udawać zblazowaną.
73
Myszą położyła się na wodzie i zaczęła płynąć.
—	I nie zdaje sobie z tego sprawy?
—	Nie. Jest głupia. To się czasem zdarza u inteligent- 
nych dziewczyn. No dobra, Henry'ego przejrzała na 
wylot. Ale siebie nie przejrzała. — Swiruska unikała 
teraz jego wzroku; była prawie nieśmiała. — Spróbuj ją 
wyciągnąć na rozmowę. Może dziś wieczór. Henry'ego 
położymy wcześnie do łóżka. Jej jest potrzebny ktoś 
z zewnątrz.
—	Jasne, spróbuję.
—	Fajnie. — Przez chwilę milczała, po czym ode- 
pchnęła się do góry i uklękła. Uśmiech. — Podobasz się 
jej. Uważa, że genialnie malujesz. To była wszystko gra. 
Wczoraj po południu.
—	Powiedziała mi.
Przez chwilę przyglądała mu się badawczo, po czym 
wstała; przez sekundę zgrywała się na współczesną 
Wenus, z jedną ręką na lędźwiach, drugą na piersiach.
—	Nie patrzę.
Weszła do wody. David wstał i zdjął ubranie. Dogonił 
Świruskę, gdy mulasta woda sięgała mu pasa. Obdarzyła 
go uśmiechem, po czym rzuciła się naprzód z lekkim 
okrzykiem. Chwilę później David sam dał nura i po- 
płynął za odległą głową.
Pięć godzin później ta sama głowa znalazła się na- 
przeciw niego przy stole. Z coraz większą trudnością 
przychodziło mu myśleć o czymkolwiek innym. Przed 
kolacją zjawiła się tylko na krótko, gdyż była zajęta ze 
Świruską w kuchni. Nim zasiadła do stołu, przebrała się 
w czarną koszulę i kolejną długą spódnicę, w pasy koloru 
brązu i palonego oranżu; noc i jesień; włosy upięła we 
fryzurę zarazem klasycznie elegancką, jak i nieco roz- 
czochraną. Tylko nieznacznie dawała mu odczuć, że chce 
go zawojować. I szło jej znakomicie. Im więcej o niej 
wiedział, im dłużej na nią patrzył, tym bardziej mu się 
podobała. Jako temperament, jako system upodobań 
i uczuć, jako kobieta. Wiedział o tym, lecz ukrywał to 
zarówno przed nią, jak i częściowo przed sobą. A raczej
74
próbował na zimno rozważyć, dlaczego tak szybko przy- 
padła mu do gustu — dlaczego to właśnie połączenie cech 
fizycznych i psychicznych, rezerwy i otwartości, opano- 
wania i niepewności (zaczął bowiem wierzyć w to, co 
powiedziała Świruska), znalazło tak silny odzew w jego 
własnej naturze. Dziwne, jak te sprawy spadają na 
człowieka z jasnego nieba, jakby już wcześniej drzemały 
we wnętrzu i zostały tylko rozbudzone. Czuł się nieco, 
jakby go zauroczyła, wkradła w jego duszę i uznał, że jest 
to przede wszystkim skutek nieobecności Beth. Byli ze 
sobą tak blisko, że zapomniał, jak wygląda kawalerska 
wolność. A może po prostu potrzebował ujścia dla uczuć, 
jakie wzbudził w nim cały ten dzień. Upłynął mu nie- 
zwykle przyjemnie, jak doszedł po namyśle do wniosku. 
Był to dzień tak gęsty od zdarzeń, a jednak tak prosty; 
tak pełen nowych doświadczeń a zarazem pierwotny, 
atawistyczny, pozaczasowy. Przede wszystkim zaś czuł 
się teraz akceptowany, traktowany niemal jak członek 
rodziny.
U dziewczyn jego notowania wzrosły dzięki wspól- 
nemu pływaniu. Zdał sobie później sprawę, że było to 
konieczne — aby dowieść, że jest równy gość, na pozio- 
mie myślenia Świruski; że rozgrzesza je z ich wyboru, na 
poziomie myślenia Myszy. Zrównał się z nią około stu 
jardów od brzegu. Brodząc w wodzie jakieś dziesięć stóp 
od siebie chwilę pogawędzili o jeziorze, temperaturze, 
rozkoszach natury. Zobaczył Świruskę wracającą na 
brzeg. Breasley chyba dalej spał pod jodłą. Powoli 
popłynęli z powrotem, ku wycierającej się chudej po- 
staci. Wyszedł z wody obok Myszy, a Świruska wręczyła 
mu swój wilgotny ręcznik. Słońce, drzewa, świadomość 
wpatrzonych w niego oczu; ostatnie podrygi zażenowa- 
nia, jakie jeszcze odczuwał, miały niewiele wspólnego 
z dziewczynami... a jeśli już, to wstydził się, że jest przy 
nich taki blady.
Nie ubrał się od razu, lecz siedział wsparty na rękach 
obok swego ubrania, aby dosuszyć się jeszcze w słońcu. 
Dziewczyny leżały na plecach, jak przedtem zwrócone 
ku niemu głowami, stopami w stronę jeziora. Głęboki 
spokój jeziora, sielskie odludzie; no, może nie całkiem: na
?5
końcu najdalszej przesieki coś się poruszyło, rybak, 
zarzucona wędka, plamka chłopskiego błękitu. Nie odez- 
wał się. Odczuł rodzaj mentalnej — abstrakcyjnej? — 
chutliwości; przypływ pierwotnej samczości stęsknionej 
za legalną rozpustą, poligamią, pieszczotą dwojga ciał, 
sułtanatem. Ta wstrętna beztroska uwaga starego czło- 
wieka o tym, czego potrzeba dziewczynom, zrodziła 
sprośne marzenia, odsunęła na bok odpowiedzialność... 
jakże zmienia się postrzeganie tego, kim się jest, co się 
w sobie tłumi. Niewiele więcej niż dwanaście godzin 
temu niemalże potępił je i uznał za niegodne uwagi. 
Teraz to, co podczas obiadu było tylko leniwą hipotezą, 
stało się bliższe, bardziej precyzyjne, bardziej wyobrażal- 
ne. To tak, jakby całe dnie bądź tygodnie spędzone nad 
obrazem, na jego tworzeniu i dopracowywaniu, skonden- 
sować do kilku godzin. Oczywiście wiedział, dlaczego. 
Wielki pośpiech, proza życia — długa jazda do Paryża, 
gdzie musiał się znaleźć o tej samej godzinie nazajutrz. 
Może właśnie na tym polegał przebłysk geniuszu starca, 
że poszedł za głosem starej jak świat potrzeby ucieczki 
z miasta, na tajemnicze odludzie, i stwierdził, że pradaw- 
ne lekarstwo na molocha, celtycka zielona krynica, jest 
nadal w zasięgu ręki. Poszczęściło się starcowi, że za- 
chował wrażliwość, a zarazem głęboką amoralność, że za 
swą sławę nabył ciepło samotności i cudzych uczuć. 
David zerknął za siebie. Starzec dalej spał jak zabity. 
Dziewczyny położyły się w ten sposób, że nic nie stało na 
przeszkodzie jego długim oględzinom ich cielesnych 
kształtów; o czym zapewne wiedziały. To, że nie wy- 
stawiały jego poczucia przyzwoitości na bezpośrednią 
próbę — rozmawiając, musiałyby na niego patrzeć — sta- 
nowiło ich tajemną przewagę. Było mu wiadomo, że 
istnieje obca jego naturze brutalność: że mężczyźni 
potrafią gwałcić. Coś zarazem czułego i wyzywającego 
w tej bezbronności głęboko go poruszyło.
Wstał i ubrał się. Opowie Beth, prędzej czy później 
zawsze jej wszystko opowiadał, ale najpierw pójdą do 
łóżka.
Potem powolny marsz do domu przez las, nagłe 
ożywienie dziewczyn — zabrały go trochę inną drogą,
76
żeby mu pokazać malowniczo chylącą się ku upadkowi 
zagrodę w zarosłej przesiece — które wpadły w szał 
jeżynowy, upiecze się staroświeckie angielskie ciasto 
z jeżynami. Starzec utrzymywał, że nie znosi tego „szka- 
radzieństwa", ale rzekomo naburmuszony przyłączył się 
do zbierania, swą laską ściągał nawet co wyższe gałęzie. 
Przez jakiś kwadrans wszyscy z dziecinnym entuzjaz- 
mem pogrążyli się w jeżynobraniu. Co wzbudziło w Davi- 
dzie kolejny atak rozżalenia — zjedzą ciasto już bez 
niego. Był w błędzie, właśnie dlatego dziewczyny krząta- 
ły się później w kuchni. Myszą ugniatała ciasto, Annę 
przygotowała owoce. Specjalnie dla niego, powiedziały, 
jakby chcąc podkreślić, że nie ma w tej sytuacji nic, co 
uwłacza jego męskości. Poczuł się wzruszony.
Część drogi do domu po jeżynobraniu szedł obok 
Myszy, przed drugą dziewczyną i starcem. Dość nieocze- 
kiwanie była trochę zawstydzona, jakby wiedziała, że 
Świruska z czymś się wygadała — czuł, że chce z nim 
porozmawiać, lecz zarazem boi się, by nie powiedzieć 
zbyt wiele. Dyskutowali o Akademii Królewskiej, czemu 
zrezygnowała ze studiów, ale raczej neutralnie, ogólnie. 
Dopadł ją ponoć rodzaj klaustrofobii, zbyt wiele elitar- 
nych talentów spędzonych w jedno miejsce, zaczęła zbyt 
obsesyjnie zastanawiać się nad tym, co robi i co ro- 
bią inni, to wszystko jej wina. Dostrzegł w idącej obok 
dziewczynie inną osobę: strasznie spiętą, dziko samo- 
krytyczną, zbyt sumienną — na co zresztą wskazywało 
jedyne jej dzieło, jakie widział. Starała się też nie robić 
zbyt wielkiej sprawy ze swej artystycznej przyszłości, 
a w każdym razie nie zanudzać go tym. Zeszli na temat 
szkolnictwa artystycznego w ogóle. Wiedział już z do- 
świadczenia, że bez Świruski jest zupełnie inną osobą, 
którą znacznie trudniej rozmiękczyć. Zatrzymała się 
nawet i odwróciła, aby zaczekać na resztę. Był dość 
pewien, że nie chodziło tylko o to, by nie dać Henry'emu 
powodów do zazdrości. W jakimś sensie rozmowa się nie 
udała. Nie umniejszyło to jednak atrakcyjności Myszy 
w oczach Davida.
Chyba nic lepiej nie podsumowywało jego nastroju 
niż sprawa ewentualnego telegramu od Beth. Nie było
77
sensu udawać. Miał nieposkromiona nadzieję, oczywiś- 
cie nie, że Sandy jest poważnie chora, ale że coś innego 
opóźni podróż Beth do Paryża. Przewidzieli taką moż- 
liwość, że będzie musiała przesunąć wyjazd o dzień lub 
dwa. Więcej nie chciał, tylko jeden dzień. Życzenie to nie 
zostało spełnione: żaden telegram nie nadszedł.
Jakby dla zadośćuczynienia Breasley odbył z nim 
ostatnie, bardzo pożyteczne tete-a-tete. Wyjaśniona zo- 
stała większość pozostałych kwestii biograficznych — na 
zwykłą modłę starca, lecz David czuł, że nie został 
zbytnio sprowadzony na manowce. Czasami dostrzegał 
nawet przekonującą szczerość. David spytał, czy nie jest 
paradoksem, że w 1916 roku starzec był pacyfistą, a pod- 
czas hiszpańskiej wojny domowej służył jako sanitariusz 
w brygadzie międzynarodowej.
—	Miałem to wszystko w nosie. Wojna to bzdura. 
Russell mnie tak przekabacił. Poszedłem na jego wy- 
kład. Najlepszy mózg, najlepsze serce. Coś pięknego. 
Nigdy go potem nie spotkałem. — Stali przy stole koło 
okna w jego sypialni, z tyłu dwa łóżka. David poprosił 
o pokazanie Braque'a i usłyszał historię o drugim, które- 
go Breasley musiał kiedyś sprzedać, żeby zapłacić za 
Coet i remont. Starzec uśmiechnął się do niego. — Mijają 
lata. Ciągle sobie myślę. Może to wszystko z tchórzostwa. 
Muszę się w końcu dowiedzieć. Pozbyć się tej zgagi. 
Łapiesz, o co mi chodzi?
—	Mniej więcej sobie wyobrażam.
Starzec wyjrzał za okno; zachodzące słońce na drze- 
wach.
—	Robiłem w portki. Cały czas. Było okropnie. Mu- 
siałem rysować. Inaczej nie wytrzymałbym. — Uśmiech- 
nął się. — Nie, że śmierć. Człowiek modlił się o śmierć. 
Dalej słyszę ból. Przeżywam od nowa. Chciałem go 
przyszpilić. Zabić. Nie potrafiłem go dobrze narysować.
—	Może dla siebie. Dla nas potrafiłeś. 
Starzec potrząsnął głową.
—	Eee, tam. Zwykłe grymasy. Powykrzywiane gęby. 
David powiódł go w mniej bolesne rewiry życiorysu.
Pod koniec zaryzykował nawet metodę piękne za nadob- 
ne. Skoro starzec rzekomo nie pamięta, z którymi mala-
78
rzami zestawił go David w swym artykule, jak to jest, że 
dziewczyny wysławiają pod niebiosa jego pamięć do 
obrazów? Breasley rzucił mu kwaśne spojrzenie i wytar- 
gał za nos.
—	Puściły farbę, suki jedne, co?
—	Wykręciłem im ręce, jak spałeś.
Starzec spojrzał w dół i pogładził krawędź stołu.
—	Nigdy w życiu nie zapomniałem dobrego obrazu, 
Davidzie. — Znów popatrzył na ogród. — Nazwiska, tak. 
Ale co to jest nazwisko. Gryzmoły na dole w rogu. Nic 
więcej. — Uczynił znak kciuka w stronę Braque'a i mrug- 
nął okiem. — Obraz pozostaje i tylko to się liczy.
—	Więc nie muszę wykreślać się z bibliografii?
—	Wisielec. Nie z Werony. Foxe. Chyba. Nie pamię- 
tam.
Mówił o detalu w tle Świętego Jerzego i księżniczki 
Pisanella i jego transpozycji w jednym z najbardziej 
posępnych obrazów z serii coetminąjskiej, bez tytułu, ale 
pasowałaby na przykład .Rozpacz; las wisielców i żywi, 
którzy zdają się im zazdrościć.
—	Foxe'a nie zauważyłem.
—	Księga męczenników. Ryciny. W domu był stary 
egzemplarz. Okropnie się przeraziłem. Miałem z pięć, 
sześć lat. Gorsze niż na żywo. W Hiszpanii.
David zaryzykował dalszy krok.
—	Dlaczego tak niechętnie ujawniasz inspiracje? 
Pytanie wyraźnie ucieszyło starca; jakby David
wpadł w potrzask.
—	Mój drogi chłopcze. Malowałem, żeby malować. 
Całe życie. A nie żeby łebscy młodzi skurwiele jak ty 
mogli się popisywać. Jak ze sraniem, nie? Pytasz się, 
czemu to robisz. Jak to robisz. I umierasz na obstrukcję. 
Nic mnie nie obchodzi, skąd mi się biorą pomysły. Niech 
przyjdą same. To wszystko. Nie mógłbym ci nawet 
powiedzieć, jak to się zaczyna. Co połowa z tego znaczy. 
Nie chcę wiedzieć. — Skinął głową ku Braque'owi. — 
Stary George miał na to powiedzenie. Trop de radne. 
Tak? Za dużo korzeni. Rodowodu. Przeszłości. A nie 
kwiat. To, co jest teraz. To, co wisi na ścianie. Faut 
couper la radne. Odciąć korzeń. Tak mawiał.
79
—	Malarze nie powinni być intelektualistami? 
Starzec uśmiechnął się.
—	Skurwiele. Żaden dobry malarz nie był. Taki 
Pukasso. Straszny facet. Ciągle szczerzył na ciebie kły. 
Prędzej bym zaufał rekinowi ludojadowi.
—	Ale umiał się dość zrozumiale wypowiadać na 
temat swojej twórczości?
Starzec prychnął w gwałtownym sprzeciwie.
—	Mydlenie oczu, mój drogi chłopcze. Fumisterie. 
Od początku do końca. — I dodał: — Bardzo wydajny. 
Całe życie miał za duży przerób. Musiał robić ludziom 
wodę z mózgu.
—	Guernica?
—	Dobre na nagrobek. Niech wszystkie szuje, które 
miały to gdzieś, teraz wyrzucą z siebie całe współczu- 
cie.
Zabrzmiała jakaś gorycz; nagłe światełko ostrzegaw- 
cze; coś jeszcze surowego. David wiedział, że wrócili do 
sprawy abstrakcji i realizmu, do wspomnień hiszpańs- 
kich starca. Wyjaśniło się, co ma za złe Picassowi. Ale 
Breasley cofnął się przed tą otchłanią.
—	Sijeunesse savait... znasz to?
—	Oczywiście.
—	To wszystko. Trzeba tylko malować. Taka jest 
moja rada. A spryciarze niech sobie gadają z tymi 
biednymi bucami, którzy nie umieją malować.
David uśmiechnął się i spuścił oczy. Jakiś czas potem 
wstał do wyjścia, ale starzec zatrzymał go.
—	Fajnie, że się skumplowałeś z dziewuchami, Davi- 
dzie. Chciałem ci to sam zaproponować. Niech się ro- 
zerwą.
—	Sympatyczne dzieciaki.
—	Chyba zadowolone z życia, nie?
—	Nie było zażaleń.
—	Nie mam im teraz zbyt wiele do zaoferowania. 
Trochę kieszonkowego. — Szukał potwierdzenia w ja- 
kiejś sprawie. — Może powinienem im płacić pensję, ale 
nie umiem załatwiać takich rzeczy.
—	Jestem pewien, że nie po to tu są.
—	Ale powinno być coś stałego, nie uważasz?
80
—	Zapytaj Myszę.
Starzec wpatrywał się za okno.
—	Za bardzo wrażliwa. Nie pogadasz o pieniądzach.
—	Chcesz, żebym je wybadał? 
Breasley podniósł dłoń.
—	Nie, nie, mój drogi. Proszę cię tylko o radę. Między 
mężczyznami, rozumiesz. — Nagle spojrzał na Davida. — 
Wiesz, czemu mówię na nią Myszą?
—	Przyznaję, że mnie to zaciekawiło.
—	Nie chodzi o gryzonia.
Starzec zawahał się, potem sięgnął do szuflady i wyjął 
kartkę papieru. Znad ramienia starca David patrzył, jak 
ten pochyla się nad kartką, jak nad jakimś oficjalnym 
dokumentem. Tymczasem napisał tylko rozstrzelonymi 
drukowanymi literami M U Z A, po czym przed Z wstawił 
skręconego w literę S węża, a u dołu U dorysował 
zakrzywionego penisa. Potem spojrzał na Davida; mrug- 
nął, z językiem wywalonym na wierzch jak u jaszczurki. 
Ledwo David zdołał pojąć podwójne znaczenie, Breasley 
zmiął kartkę.
—	Nic jej nie mów.
—	Oczywiście, że nie.
—	Bardzo się boję ją stracić. Kryję się z tym.
—	Myślę, że ona to rozumie.
Starzec skinął głową, potem wzruszył lekko ramiona- 
mi, niby że wiek i przeznaczenie muszą w końcu zwycię- 
żyć; nie pozostaje nic więcej do powiedzenia.
O wszystkim tym David rozmyślał, leżąc wkrótce 
potem w wannie. Może układ ten działa właśnie z powo- 
du dystansu, niezrozumienia, niedomówień kryjących 
się za fasadą szczerości... bo jako model nowoczesny, 
mónage & trois pięknych młodych ludzi bez zahamo- 
wań, prawdopodobnie by się rozpadł. Pojawiłyby się 
zazdrostki, niesnaski, pęknięcia... a wszystko tak za- 
mknięte w sobie, odosobnione, odległe od prawdziwego, 
codziennego świata Davida, od Blackheath i korków 
w godzinie szczytu, przyjęć, znajomych, wystaw, dzieci, 
sobotnich zakupów, rodziców... Londynu, zarabiania 
i wydawania. Jakże rozpaczliwie można by zatęsknić... 
za czymś takim, odpowiednio przetransponowanym.
81
Stanowczo muszą spróbować czegoś takiego z Beth; 
może Walia, może West Country, które przecież nie jest 
chyba całe jak St Ives: chmara pozerów wokół dwóch czy 
trzech znaczących nazwisk.
Biedne buce, które nie umieją malować. Tak.
Tym, co miał ostatecznie zapamiętać o starcu, była 
jego dzikość, w sensie przyrodniczym. Zewnętrzna dzi- 
kość, w języku i zachowaniu, była koniec końców my- 
ląca — tak samo, jak w spektaklach agresji u niektórych 
zwierząt krył się głębszy motyw, potrzeba spokoju i prze- 
strzeni, terytorium, a nie niczym nie uzasadniony pokaz 
męskości. Groteskowe miny starca miały umożliwić 
swobodę działania jego prawdziwemu „ja". Tak na- 
prawdę nie mieszkał w manoir, lecz w lesie na zewnątrz. 
Przez całe życie musiał odczuwać tęsknotę za miejscem 
schronienia; głęboko wstydliwy, nieśmiały, zmuszał się 
do zachowań dokładnie przeciwstawnych tym cechom. 
Nieśmiałość kazała mu wyjechać z Anglii, lecz we Francji 
używał swej angielskości — gdyż w zaskakująco dużej 
mierze zachował swój rdzenny charakter — dla ochrony 
przed zakusami, jakie czyniła na niego francuska kul- 
tura. Teza o angielskości leżącej u podstaw serii z Coet- 
minais została już postawiona w jednym akapicie szkicu 
do wstępu, lecz David postanowił rozbudować ją i wzmo- 
cnić. Teza ta zaczęła przybierać kształt wiodącego moty- 
wu: podstępny stary wygnaniec, chowający się za krzyk- 
liwą zasłoną skandalicznych zachowań i kosmopolityz- 
mu, odznacza się być może równie prostą i niezbywalnie 
rdzenną naturą co Robin Hood.
Kwestia panujących w tym układzie rozbieżności	j
stała się motywem przewodnim podczas kolacji. Choć	\
whisky wypił już wcześniej, Henry zakropił posiłek tylko	'
dwoma kieliszkami wina, i to mocno rozcieńczonego	]
wodą. Zdawał się znużony, nieobecny, w stanie opóź-	,
nionego kociokwiku. Wyglądał na swoje lata, a David	j
poczuł, że niemal wszedł w spisek z dziewczynami, aby	;
podkreślić dzielącą ich od Breasleya przepaść. Świru-	\
ska była w gadatliwym nastroju, opowiadała Davidowi	\
o mękach szkolenia nauczycielskiego swą skrótową an- 
gielszczyzną pełną slangowych zwrotów. Starzec przy- 
glądał się jej jakby nieco zdumiony tym nagłym ożywie- 
niem... i zagubiony. Raz po raz nie był pewien, o czym 
dziewczyna mówi: mikronauczanie, sztuka systemowa, 
psychoterapia, wszystko to pochodziło dla niego z innej 
planety. David domyślał się, jak zagadkowe dla kogoś, 
kto nadal czuł się uczestnikiem tytanicznych bojów 
artystycznych z początku dwudziestego wieku, jest to 
sprowadzenie żarliwej teorii i rewolucyjnej praktyki do 
techniki stosowanej w szkolnictwie masowym, do „za- 
jęć" w przerwie między angielskim a matematyką. Les 
Demoiselles d'Avignon i miliard słoików plakatówki.
Wypili kawę, starzec prawie się nie odzywał. Myszą 
skłaniała go, by poszedł spać.
—	Bzdura. Chcę posłuchać, jak wy, młodzi, rozma- 
wiacie.
—	Przestań udawać. Jesteś bardzo zmęczony — po- 
wiedziała łagodnie.
Ponarzekał chwilę, szukał męskiego wsparcia u Davi- 
da, lecz go nie otrzymał. Wreszcie Myszą zabrała go na 
górę. Gdy tylko zniknęli, Świruska przesiadła się na krze- 
sło starca. Dolała Davidowi kawy. Tego wieczoru ubrana 
była mniej egzotycznie — w czarną sukienkę od Kate 
Greenaway upstrzoną różowymi i zielonymi kwiatusz- 
kami. Chłopska prostota sukienki lepiej przystawała do 
jej natury. Bądź do tego, co David zaczynał w niej lubić.
—	Jak Di wróci, pójdziemy na górę. Powinieneś 
zobaczyć jej prace — powiedziała.
—	Bardzo chętnie.
—	Wstydzi się pokazywać. Głupota. 
Zamieszał kawę.
—	Co się stało z jej chłopakiem?
—	Z Tomem? — Wzruszyła ramionami. — To, co 
zawsze. Nie mógł znieść, że ją przyjęli na Akademię 
Królewską. To on miał się dostać.
—	Zdarza się.
—	Był z tych, którzy myślą, że wszystko wiedzą. 
Elitarna szkoła prywatna, te sprawy. Osobiście go nie 
cierpiałam. Zawsze był taki cholernie pewny siebie. 
Tylko że Di nigdy tego nie widziała.
83
—	Rąbnęło ją to?
Skinęła głową. — Już mówiłam. Jest taka niewinna. 
W pewnych rzeczach. — Chwilę milczała, potem prze- 
stała bawić się łyżeczką do kawy i zlustrowała go w świe- 
tle lampy: jej najszczersze oczy.
—	Mogę ci coś powiedzieć w wielkiej tajemnicy, 
Davidzie?
Uśmiechnął się. — Oczywiście.
—	Chciałam ci to powiedzieć po południu. — Spoj- 
rzała ku schodom, potem na niego, i zniżyła głos: — On 
chce, żeby za niego wyszła.
—	O Boże.
—	To takie bez sensu, że...
—	Nie chcesz powiedzieć, że jest... 
Potrząsnęła głową.
—	Ale nie znasz jej. W tylu rzeczach jest dużo lotniej- 
sza ode mnie, choć naprawdę czasem podejmuje takie 
bez sensu decyzje. Weźmy ten cały bajzel. — Uśmiech- 
nęła się bez humoru.—Dwie takie bombowe dziewczyny 
jak my. Coś nam się musiało porobić w naszych małych 
główkach. Już nawet nie żartujemy na ten temat. No, 
z tobą dziś po południu. Ale to pierwszy raz od tygodni.
—	Odmówiła?
—	Tak twierdzi. Ale dalej tu siedzi, no nie? Jakby 
miała kompleks ojca czy co. — Znów poszukała jego 
oczu. — To taka bombowa dziewczyna, Davidzie. Na- 
prawdę, nie masz pojęcia. Moi starzy są świadkami 
Jehowy. Totalny odjazd. Miałam takie straszne pro- 
blemy w domu, że cholera jasna. W ogóle to nie mam 
domu. Bez Di chyba bym umarła. Nawet w zeszłym roku. 
Samo to, że mogłam do niej pisać. — David nie zdążył się 
wtrącić. — Jest taka niekonsekwentna. — Pociągnęła 
dłonią wokół siebie. — Nawet z tego robi powód, żeby za 
niego nie wyjść. Kretyństwo. Spieprzyć sobie życie. Byle 
tylko nic z tego nie mieć.
—	Nie pozna tu nikogo w swoim wieku.
—	Otóż to. — Oparła się na łokciu, wpatrzona w Davi- 
da przez stół. Nadal mówili ściszonymi gło- 
sami. — Ale ona nawet się nie stara. Weźmy zeszły 
tydzień. Pojechałyśmy do Rennes na zakupy. Przysiadło
84
się do nas dwóch Francuzów. W kawiarni. Studenci. 
Z jajem, zabawni, w porządku faceci. Chcą nas pode- 
rwać. Di mówi, że jesteśmy na wakacjach u znajomego ro- 
dziny. — Zrobiła minę.—Mówią, że przyjechaliby kiedyś 
do nas. — Przeczesała włosy palcami. — Bomba. A Di, nie 
do wiary. Nagle zachowuje się jak policjantka na służbie. 
Z miejsca ich ścięła. A potem prosto do domu i wyskakuje 
z ubrania, bo Henry'emu było źle samemu i potrzebuje 
się potulić. Naprawdę potulić. On już prawie nie potrafi, 
wiesz co... Davidzie, mówię ci, seks, ja dużo przeżyłam. 
Dużo gorsze rzeczy niż tutaj. Ale z Di jest inaczej. Ona 
miała tylko tego jednego palanta w Leeds. Tak na poważ- 
nie. Dlatego tak się o nią martwię. Jej się wydaje, że może 
być albo tak jak z Henrym, albo to, co ja wyprawiałam. 
Nie wie, co to jest naprawdę. Co to może być.
—	Czy myślałaś...
Nie miał się jednak dowiedzieć, czy myślała o tym, 
żeby wyjechać sama. Na górze cicho zatrzasnęły się 
drzwi. Swiruska oparła się w krześle, a David odwrócił 
głowę, by ujrzeć przedmiot ich rozmowy schodzący 
pogrążonymi w cieniu schodami. Pomachała ręką w stro- 
nę sadzawki światła, w której siedzieli, potem przeszła 
przez izbę; szczupła, chłodna, opanowana, na przekór 
temu, co zostało powiedziane. Usiadła ponownie na- 
przeciw Davida, jakby z lekką ulgą.
—	Był dziś grzeczny.
—	Jak przewidziałaś. 
Wykonała gest „oby tak dalej".
—	A o czym to rozmawialiśmy?
—	O tobie.
David dodał: — Czy mi pozwolisz zobaczyć swoje prace? 
Spuściła wzrok.
—	Nie ma zbyt wiele do oglądania.
—	Tyle, ile jest.
—	Głównie rysunki. Obrazów prawie w ogóle nie 
malowałam.
Swiruska wstała.
—	Ja mu pokażę. Ty możesz tu zostać, jeśli chcesz. 
Dziewczyny mierzyły się przez chwilę wzrokiem;
wyzwanie naprzeciw wahania, powidok jakiejś wcześ-
85
niejszej prywatnej sprzeczki. Po chwili wahanie uśmie- 
chnęło się i wstało.
David poszedł za nimi na górę, potem korytarzem 
koło swojego pokoju do wschodniej części domu. Był tam 
jeszcze jeden duży pokój, z łóżkiem; atmosferą bardziej 
przypominałby salon albo pokój studentki, gdyby na 
ścianie nie wisiały oryginalne, wybitne dzieła, lecz jakieś 
wypociny lub reprodukcje. Świruska podeszła do gramo- 
fonu w kącie i zaczęła przebierać w stosie płyt. Dziew- 
czyna stojąca obok Davida powiedziała: — Tutaj.
Na długim stole kreślarskim stały tusze, akwarele, 
nachylona deska kreślarska z przypiętym nie dokoń- 
czonym szkicem. Na stole panował pedantyczny ład, 
w przeciwieństwie do stołu w pracowni starca... zupełnie 
tak samo jak u Davida w domu. Myszą sięgnęła po teczkę 
i położyła ją na stole, lecz jeszcze przez chwilę nie 
otwierała.
— Pod koniec Leeds poszłam w zupełną abstrakcję. 
Dzięki temu dostałam się do Akademii. Więc to jest raczej 
krok do tyłu. — Nieśmiało uśmiechnęła się do niego. — 
Poczułam, że czegoś mi brakuje.
Warsztatowo rysunki były znakomite, choć raczej 
pozbawione indywidualnego wyrazu. Opanowanie, któ- 
re w jej charakterze nie raziło, na papierze przechodziło 
w chłód, coś zbyt wypracowanego i mozolnego. Sporą 
niespodzianką był dla Davida całkowity brak owej swo- 
bodnej linii starca, jej stanowczości i wigoru — porów- 
nania tego nie musiał czynić z pamięci, gdyż wspomnia- 
ny rysunek Breasleya, naszkicowana od ręki parodia 
Świruski w stylu Lautreca, znalazł się w teczce. Widocz- 
na była raptowność i maestria w prowadzeniu linii. 
David nie szczędził oczywiście komplementów; zadawał 
sztampowe pytania, co Myszą chce osiągnąć, gdzie, jej 
zdaniem, najbardziej zbliża się do celu. Świruska stanęła 
po jego drugiej stronie. Spodziewał się muzyki pop, lecz 
puściła Chopina, bardzo cicho, w tle.
Doszli do grupy rysunków z dodatkowymi maźnięcia- 
mi akwareli, nieprzedstawiającymi, czymś w rodzaju 
rejestru kolorów, jaki David sam czasem stosował. Bar- 
dziej przypadły mu do gustu: jeden lub dwa tony,
86
kontrasty, wrażenie niedokończenia w przeciwieństwie 
do nazbyt skrupulatnych etiud z czystego rysunku. 
Myszą podeszła do komody po drugiej stronie pokoju 
i wróciła z czterema płótnami.
—	Muszę je chować przed Henrym. I przepraszam, 
jeśli wyglądają jak kiepskie Williamsy.
Rozglądnęła się, gdzie je powiesić, po czym zdjęła ze 
ściany rysunek ołówkiem i podała go Davidowi. Gwen 
John. Z opóźnieniem zdał sobie sprawę, kim był pozują- 
cy: Henry, mniej więcej w obecnym wieku Davida. 
Siedział prosto jak struna, w drewnianym krześle, nieco 
po aktorsku, promieniujący wielkim mniemaniem o so- 
bie mimo niedbałego ubioru: zażarty młody modernista 
z końca lat dwudziestych. Myszą przekręciła lampę 
kreślarską, by oświetlić obrane przez siebie miejsce. 
David odłożył zdetronizowany rysunek.
Płótna, które mu pokazała, nie wykazywały oczywi- 
stego podobieństwa do jego własnych prac, tyle że były 
subtelnie precyzyjnymi obrazami abstrakcyjnymi na 
nieco mniejszą skalę (jego ulubioną) niż większość dzieł 
tego rodzaju. Gdyby o tym nie wspomniała, najpewniej 
nie dopatrzyłby się żadnych wpływów. Nie musiał jed- 
nak udawać, że dostrzega jakość obrazów, stawianych 
problemów i skuteczności rozwiązań, gdyż były to kwe- 
stie, które znał na wylot.
—	Teraz rozumiem, czemu cię przyjęli.
—	Jednego dnia wychodzi, drugiego nie.
—	Normalne. Te wyszły.
Świruska powiedziała: — No dawaj. Powiedz jej, że są 
cholernie dobre.
—	Nie mogę. Pękam z zazdrości.
—	Ona chce tylko pięć stówek od sztuki.
—	Przestań się wygłupiać, Annę.
David powiedział: — Niech się przyjrzę temu obok 
szkicu.
Szkic przedstawiał pnącą się po ścianie różę, a obraz 
kratownicę różów, szarości i bieli, paletę pułapek, któ- 
re zostały ominięte. Sam bałby się podjąć czegoś takiego, 
ze względu na brak wyraźnych akcentów, konieczność 
wydobycia ekspresji z całości. Nad jego losem ciążyły
87
raczej te fragmenty zodiaku, które uosabiały kolory 
ubrania Myszy: jesień i zima.
Przez dwadzieścia z górą minut dyskutowali o ma- 
larstwie: o jego metodach pracy, mediach, w których 
tworzył, o ponownym zainteresowaniu litografią, o tym, 
jak „rodziły się" jego pomysły... rozmawiał w podobnym 
stylu, jak niegdyś ze studentami, choć nieco wyszedł 
z wprawy. Z Beth żył zbyt blisko, aby potrzebował jej 
cokolwiek wyjaśniać, dla niej wszystko było oczywiste; 
prócz tego nie mieli nigdy podobnych zamierzeń arty- 
stycznych. Zarówno z punktu widzenia krytyka, jak i in- 
tuicyjnie rozumiał, co dziewczyna chce osiągnąć. Rze- 
czywiście istniała analogia z jego własnym rozwojem; 
na sposób bardziej kobiecy, dekoracyjny — z większym 
naciskiem na fakturę i zestroję kolorystyczne niż for- 
mę — zmierzała ku abstrakcji, wychodząc od naturalnej, 
a nie sztucznej gamy kolorów. Powiedziała, że Henry 
wywarł na nią wpływ twierdząc, iż kolor można naryso- 
wać; dużo się nauczyła, usiłując mu dowieść, że nie 
można.
Usiedli, David w fotelu, dziewczyny naprzeciw niego 
na kozetce. Dowiedział się o nich więcej, o ich po- 
chodzeniu, znajomych; bez słów uzgodnili, że Henry 
i czas obecny to tematy chwilowo zakazane. Znów 
mówiła przede wszystkim Świruska. Zabawnie opowia- 
dała o swych przeraźliwie surowych rodzicach, na różny 
sposób zbuntowanych braciach i młodszej siostrze, kosz- 
marnym dzieciństwie i młodości w zaułkach Acton. 
Myszą mówiła o swej rodzinie z większą rezerwą. Była 
zdaje się jedynaczką, ojciec miał małą fabrykę maszyn 
w Swindon. Matka żywiła ambicje „artystyczne", w ra- 
mach hobby prowadziła sklep z antykami w Hungerford. 
Mieli tam bombowy dom, słowami Świruski, w stylu 
georgiańskim. Wyższe sfery. David domyślił się, że rodzi- 
ce byli dość bogaci, zbyt inteligentni, by popaść w za- 
tęchły prowincjonalizm, i że Myszą nie chce o nich mówić.
Jakiś czas milczeli. Gdy David szukał jakiegoś nie- 
zbyt namolnego sposobu, by skierować rozmowę z po- 
wrotem na tematy bieżące i przyszłe, Świruska wstała 
i podeszła do jego krzesła.
88
—	Idę do łóżka, Davidzie. Ty zostań. Z Di jest nocny 
ptaszek.
Posłała mu całusa i zmyła się. Zrobiła to zbyt nagle, 
zbyt nachalnie, poczuł się wytrącony z równowagi. 
Dziewczyna, z którą został, nie patrzyła w jego stronę; 
ona też wiedziała, że sytuacja została zaaranżowana.
—	Jesteś zmęczony? — spytała.
—	Mogę być, jeśli ty jesteś. — Zrobiło się niezręcznie.
—	Henry miewa koszmary — mruknęła. — Któraś 
z nas zawsze śpi w jego pokoju.
Oparł się wygodnie w krześle.
—	Jak on, u diabła, przeżył bez was?
—	Jego poprzednia przyjaciółka odeszła od niego 
dwa lata temu. Podobno go oszukała. Coś z pieniędzmi. 
Nie wiem dokładnie, nigdy o niej nie mówi. Mathilde 
twierdzi, że coś z pieniędzmi.
—	Więc przez jakiś czas dawał sobie radę sam? 
Zrozumiała, do czego pije, i odpowiedziała z lekkim
uśmieszkiem:
—	W zeszłym roku bardzo mało namalował. Napraw- 
dę potrzebuje pomocy w pracowni.
—	Tuszę, że będzie miał tę pomoc na stałe? — Było to 
bardziej stwierdzenie faktu niż pytanie; spuściła wzrok.
—	Annę się wygadała.
—	Trochę. Ale jeśli...
—	Nie, nie, tylko że...
Przekręciła się i położyła nagie stopy na kozetce, 
kładąc głowę na bocznym oparciu. Bawiła się guzikiem 
czarnej koszuli. Jedwab, lekko błyszczący; wokół man- 
kietów i kołnierzyka delikatna złota lamówka.
—	Ile ci powiedziała?
—	Tylko tyle, że martwi się o ciebie.
Przez chwilę milczała; potem spytała ściszonym gło- 
sem: — Powiedziała, że Henry chce się ze mną oże- 
nić?
—	Tak.
—	Zaszokowało cię to? 
Zawahał się. — Trochę.
Chwilę oswajała się z jego odpowiedzią.
—	Jeszcze się nie zdecydowałam. — Wzruszyła ra-
89
mionami.—Myślę sobie, że skoro i tak robię wszystko, co 
powinna robić żona...
—	A on robi wszystko, co powinien robić mąż?
—	Potrzebuje mnie.
—	To nie całkiem to samo.
Znów zamilkła. Wyczuł to, co po jeżynobraniu: zma- 
ganie między ochotą do rozmowy a obawą. Teraz jednak 
nie wytrzymała.
—	Bardzo trudno to wyjaśnić, Davidzie. To, co się 
stało. Oczywiście nie potrafię go kochać fizycznie. I dos- 
konale wiem, że przynajmniej połowa jego miłości do 
mnie to czysty egoizm. Organizuję mu życie. Ale nie 
przeżuwa już własnego mitu. Rozpustny żwawy staru- 
szek to wyłącznie na pokaz. W głębi duszy jest po 
prostu dość samotnym i wystraszonym starym człowie- 
kiem. Myślę, że przestałby malować, gdybym wyjechała. 
To by go zabiło. Może nawet dosłownie.
—	Dlaczego musisz wybrać między małżeństwem 
a wyjazdem?
—	Nie muszę. Po prostu czuję, że nie mogę teraz od 
niego odejść. A w takim razie czemu za niego nie wyjść, 
skoro może go to uszczęśliwić?
Dalej bawiła się guzikiem, przekrzywiwszy lekko 
głowę; mina dziecka, które coś przeskrobało. Wyrafino- 
wana fryzura, nagie kostki i stopy. Usiadła i podciągnęła 
kolana pod brodę.
—	Annę powiedziała też, że nie chcesz, aby wy- 
glądało na to, że zależy ci na jego pieniądzach.
—	Nie chodzi mi o to, co ludzie powiedzą. Tylko co to 
zrobi ze mnie. — Po chwili dodała: — On dobrze wie, ile 
warte są zbiory. Braąue pójdzie do Maeght po jego 
śmierci. Ale nawet bez tego. To absurdalne, taka suma 
w nagrodę. Ale on o tym wie.
—	Co z tobą? 
Uśmiechnęła się cierpko.
—	Chcę być malarką. Nie nadzianą wdową. — Po- 
wiedziała miękko. — Zejdź mi z oczu, Coet.
—	Teoria poety-łachmyty jest przestarzała.
—	Sztuka to nie zmaganie?
—	Nie jestem całkiem pewien, po której stronie 
powinienem stanąć.
90
Znowu się uśmiechnęła, nie patrząc na niego.
—	Mam dopiero dwadzieścia trzy lata. Chyba za 
wcześnie, żebym miała pewność, że już nigdy nie będę 
chciała żyć gdzie indziej. I inaczej.
—	Ale jest to dla ciebie pokusa? 
Zwlekała z odpowiedzią.
—	Cały świat zewnętrzny. Nie chce mi się już nawet 
jeździć do Rennes. Te wszystkie samochody. Ludzie. 
Zdarzenia. Moi rodzice, muszę w końcu pojechać się 
z nimi zobaczyć. Ciągle to odkładam. To absurdalne. 
Jakbym była pod jakimś urokiem. Bałam się nawet 
twojego przyjazdu. Naprawdę strasznie mi się podobała 
twoja wystawa. Mimo to byłam przekonana, że ty mi się 
nie spodobasz. Tylko dlatego, że przychodzisz stamtąd 
i myślałam, że mnie wytrącisz z równowagi, i... no wiesz.
Zostawiła jeden ze swoich obrazów na ścianie za 
kozetką. Wiedział, że nie z próżności. Ostatnie wątpliwo- 
ści, jakie żywił wobec osądu Annę, rozwiały się. Chłód 
i pewność siebie tego pierwszego wieczoru były pozą, 
podobnie jak obojętność podczas spotkania w progu. Obraz 
wisiał jako rodzaj przypomnienia, jak wiele ich łączy; 
coraz więcej. Umilknięcia przestały mieć znaczenie.
—	Twoi rodzice wiedzą, co się dzieje?
—	Nie wszystko... ale oni nie są tacy jak rodzice 
Annę. Potrafiłabym ich przekonać. — Wzruszyła ramio- 
nami. — Nie o to chodzi. Chodzi o myśl, że miałabym 
opuścić swoje leśne łono. Tutaj jakoś wszystko wydaje 
się możliwe. Po prostu boję się podjąć decyzję. W tę czy 
we w tę. — Zza kozetki dobiegł cichutki turkot, ćma 
tłukła się o abażur lampy. Di na chwilę odwróciła ku niej 
głowę. — Zastanawiam się też, czy jest jakiś związek 
między zostaniem przyzwoitą malarką a... byciem nor- 
malną.
—	Nie będziesz malowała lepiej, zmuszając się, żeby 
być nienormalną.
—	Bo wszyscy tego ode mnie oczekują.
—	Rób to, co czujesz, że musisz robić. Do diabła ze 
wszystkimi.
—	Nie umiem z niczym zerwać. To jest mój problem. 
Zawsze muszę dotrwać do czarnego końca.
91
—	Zerwałaś z Akademią.
—	Bo to było zupełnie wbrew mojej naturze. Nie 
masz pojęcia. Ciągłe udowadnianie, że jestem czymś 
innym, niż jestem. Zresztą i tak trafiłam pod rynnę. Teraz 
jest jeszcze gorzej niż poprzednio.
Osunęła się trochę, kolana nadal trzymając w górze. 
Jedynym źródłem światła w pokoju była lampa na podło- 
dze za kozetką. David prawie nie spuszczał wzroku ze 
spowitego cieniem profilu jej twarzy. Panowała głęboka 
nocna cisza, w domu i na dworze. Jakby byli sami, tutaj 
i na całym świecie. Poczuł, że zawędrował znacznie 
dalej, niż się spodziewał, w krainę widm i rzeczy nie- 
przewidzianych. A jednak odczuł jakąś konieczność 
tego, co się stało. Musiało przyjść, miało swe przyczyny, 
zbyt drobne, zbyt różnorodne, by zauważyć je dawniej 
lub przeanalizować teraz.
—	Ten... romans, który miałaś, skończył się źle?
—	Tak.
—	Z jego winy?
—	Właściwie nie. Miałam za duże oczekiwania. Był 
zazdrosny, że dostałam się na Akademię.
—	Tak, Annę mi mówiła. 
Zapadła kolejna krótka cisza.
—	Nie bardzo służę ci radą — powiedział.
—	Służysz.
—	Same frazesy.
—	Nie.
Znów cisza, jakby całkiem dosłownie znajdowali się 
w lesie; tak śpiewają niewidoczne ptaki, niedostrzegalnie 
przenosząc się z miejsca na miejsce pomiędzy poszcze- 
gólnymi kwestiami.
—	Annę umie być tak cudownie oddana. Pełna na- 
dziei. Kiedyś jakiś sympatyczny facet zrozumie, jaka ona 
jest naprawdę. Pod tym całym kretyństwem.
—	Co by się stało, gdyby cię tu zostawiła samą?
—	Staram się o tym nie myśleć.
—	Dlaczego?
Znów zwlekała z odpowiedzią.
—	Czuję, że tylko dzięki niej mam jeszcze kontakt 
z realnym światem. — Dodała: — Wiem, że ją wyko-
92
rzystuję. Jej sympatię. Jakieś takie rozchełstanie. Wiecz- 
na studentka. — Pociągnęła dłonią po oparciu kozetki. — 
Czasami się zastanawiam, czy ze mną nie jest coś nie 
w porządku.
Dotknęła czegoś, co Davidowi parę razy przeszło tego 
dnia przez myśl. Domyślał się, że w tym, iż siebie 
określiła jako świruskę, kryje się jakaś prawda. Fizyczna 
strona życia z Henrym musi być głęboko sprzeczna z jej 
„niewinną" naturą. Ale naprawdę broniła się raczej 
przed normalną seksualnością, kobiecością, która doma- 
gała się...
—	Nie licz na to. Jeżeli mnie pytasz o zdanie — powie- 
dział łagodnie.
—	Nie mówię poważnie. Dyskutowaliśmy nawet 
o tym. Mówiliśmy... — nie dokończyła.
—	Wydaje mi się, że ta niezwykła szczerość, z jaką 
mówisz o sobie, jest nieco niebezpieczna. Trzeba się 
trochę kierować wyczuciem.
—	Nie bardzo wierzę w swoje wyczucie.
—	Czemu?
—	Jestem jedynaczką. Nie mam się z kim porów- 
nywać. Nawet co do rówieśników można się tak bardzo 
pomylić. Tak było na początku z Annę. Mieszkałyśmy 
w tym samym domu, ale przez wiele miesięcy jej nie 
lubiłam, uważałam ją za kawał zdziry. Kiedyś poszłam 
do jej pokoju coś pożyczyć. Płakała, bo coś się stało 
w domu, z jej siostrą. Zaczęłyśmy rozmawiać. Opowie- 
działa mi wszystko o sobie. Od tej pory pełne zaufa- 
nie. — Przez chwilę nic nie mówiła. — Tak samo było 
z Tomem, tylko na odwrót. Zaczęłam się nad nim lito- 
wać. Pod spodem strasznie mu brakowało poczucia 
bezpieczeństwa. Czyli najpierw potraktowałam z góry 
kogoś o złotym sercu, a potem oddałam ciało i duszę 
komuś, kto nie był tego wart. — Przerwała. — Próbowa- 
łam. Po Tomie. Na Akademii. Znowu z facetem z pierw- 
szego roku. Był miły, ale... łóżko i nic więcej. Czułam 
się samotna.
—	Może za wiele oczekujesz.
—	Kogoś, kto potrafi dostrzec, kim jestem.
—	To dość trudne. Jeśli się z tym kryjesz.
93
Potrząsnęła głową. — Może nie chcę, żeby się to stało. 
Już sama nie wiem.
Zapadła kolejna cisza. Myszą gapiła się w spódnicę. On 
przyglądał się jej obecnej metaforycznej nagości i pomyś- 
lał o wcześniejszej dosłownej; wiedział, że słowa coraz 
szybciej stawały się zbędne, choćby szczere i współ- 
czujące, bo sytuacja wymagała czegoś innego. Ćma 
znów zaterkotała o abażur. Na szybie za stołem kre- 
ślarskim siedziały inne, w luźnej konstelacji, jasno- 
płowe plamki kruchych, głupawych organizmów prag- 
nących niemożliwego. Okrucieństwo szkła: przezroczy- 
ste jak powietrze, nieprzeniknione jak stal. Znów się 
odezwała:	,
—	Zaczęłam się bać obcych. To idiotyczne, kiedyś 
w Rennes chciało nas poderwać dwóch studentów pra- 
wa. Annę mówiła ci o tym?
Spojrzała na niego, a on potrząsnął głową.
—	Wpadłam w popłoch, że dowiedzą się o Coet. Że 
będą chcieli tu przyjechać. Jakbym była dziewicą czy 
coś. Zakonnicą. Przeraża mnie wysiłek poznawania lu- 
dzi. To ciągłe rozmijanie się. A może to ja się rozmyam.
Należał się uśmiech: po co w takim razie rozmawiają? 
Chyba to wyczuła.
—	Z wyjątkiem tu obecnych — mruknęła.
—	Którzy nie są takimi rzadkimi okazami — powie- 
dział miękko.
Skinęła głową, ale nie odezwała się. Niemal zamarła 
na kozetce, zahipnotyzowana swymi dłońmi, potrzebą, 
by na niego nie patrzeć.
—	Chciałam cię poznać. Zeszłego roku w listopadzie. 
Po wystawie. Porozmawiać o mojej pracy.:
Pochylił się do przodu. — No to, na miły Bóg, czemu... 
Nie byłoby z tym żadnego problemu. — Już po południu 
odkryli, że David zna jej opiekuna na Akademii.
Obdarzyła go delikatnym uśmiechem. — Z tych sa- 
mych powodów, dla których czekałam do teraz, żeby ci 
powiedzieć. — I dodała: — No i miałam wcześniejsze do- 
świadczenia wpraszania się w życie wybitnego malarza.
Doznał nagłego odczucia przypadkowości życia; jak 
niewiele było potrzeba, żeby się wtedy poznali, wystar-
94
czyło, żeby się odezwała, chwyciła za słuchawkę. A wte- 
dy co, zastanowił się, w Londynie te same fluidy co teraz? 
Nie wiedział; to jednak zdawało się bardziej brzemienne, 
bardziej wyodrębnione, chyba bardziej nieuniknione. 
Domyślił się, znał ją już tak dobrze, dlaczego się nie 
odezwała: nie tyle z nieśmiałości, ile z rodzaju dumy. 
W katalogu było jego zdjęcie i wzmianka, że jest żonaty 
i ma dzieci. Może to też odegrało jakąś rolę; obawiała się 
potencjalnych zapętleń.
—	Żałujesz, że się wtedy nie poznaliśmy?
—	Za późno na żale.
Znów oboje milczeli. Potem Myszą pochyliła się 
i dotknęła czołem kolan. Przez kilka chwil czuł obawę, 
że się rozpłacze, a zarazem pragnął tego. Nagle jednak 
Myszą zmieniła nastrój, bądź też przyszło jej coś do 
głowy, gdyż spuściła nogi i wstała z kozetki. Patrzył, jak 
idzie do stołu kreślarskiego. Przez sekundę oglądała 
teczkę z rysunkami, po czym wyjrzała przez okno 
w mrok nocy.
—	Przepraszam. Nie po to tu przyjechałeś.
—	Bardzo chciałbym ci pomóc.
Zaczęła zawiązywać teczkę. — Pomogłeś mi. Bardziej 
niż zdajesz sobie sprawę.
—	Wcale mi na to nie wygląda. 
Przez kilka chwil nic nie mówiła.
—	Jak uważasz, co powinnam zrobić?
Zawahał się, potem uśmiechnął. — Znaleźć kogoś 
takiego jak ja? Nieżonatego? Jeśli to nie brzmi strasznie 
zarozumiale.
Zawiązała kokardkę na czarnej tasiemce.
—	A Henry?
—	Nawet Rembrandt nie miałby prawa zrujnować 
komuś życia.
—	Nie jestem pewna, czy już nie jest zrujnowane.
—	Użalasz się nad sobą. A to nie w twoim stylu.
—	Nie, to tchórzostwo.
—	Też nie w twoim stylu. — Patrzył, jak znowu 
wygląda przez okno. — Wiem, że bardzo się boi cię 
stracić. Powiedział mi. Przed kolacją. Ale przez całe 
życie tracił kobiety. Myślę, że jest na to bardziej uodpor-
95
niony, niż ci się wydaje. Poza tym moglibyśmy coś zrobić 
na osłodę. Znaleźć mu kogoś do pomocy w pracowni.
Poczuł się jak zdrajca, ale w dobrej sprawie. Pod- 
niosła teczkę i położyła na podłodze koło stołu, po czym 
przesunęła drewniane krzesło z powrotem na miejsce. 
Została tak z rękami na oparciu, tyłem do niego.
—	To nie było zarozumiałe, Davidzie. Ale gdzie mam 
szukać kogoś takiego?
—	Znasz odpowiedź na to pytanie.
—	Raczej wątpię, czy Akademia przyjmie mnie z po- 
wrotem.
—	Mogę się bardzo łatwo dowiedzieć. Po powrocie. 
Przeszła za kozetkę i patrzyła na niego ukośnie w dół.
—	Mogę się z tobą skontaktować? Jeśli...?
—	Henry ma mój adres. Kiedy zechcesz. Mówię 
bardzo poważnie.
Spuściła wzrok. Wiedział, że powinien wstać, zawiąza- 
nie teczki było sygnałem, że wieczór dobiegł końca, było 
późno, ona nie usiadła. Był jednak świadom, że ona nie 
chce, by poszedł, a on również nie miał na to ochoty. Był 
świadom, jeszcze bardziej niż dotychczas, że mimo całej 
szczerości i rady udzielonej studentce przez opiekuna, 
prawda nie została wypowiedziana. W powietrzu wisiało 
nie wyrażone słowami przeświadczenie o wspólnocie 
wyobraźni. Jej na pół schowana postać w świetle lampy 
na podłodze, cisza, łóżko w kącie powoływały do życia 
tysiące duchów starych pokojów. Był może zdumiony, 
że przeświadczenie to przychodzi tak szybko... jakby 
nie z niego, lecz z miejsca, w którym się znajdowali. 
Jakże nie cierpiało przeszkód i utrudnień, odzierało 
prawdę i pożądanie z ich konwencjonalnej otoczki; pożą- 
dał prawdy, wierzył w prawdę pożądania, czytał w jej 
myślach, przeskakiwał mosty, pragnął tak gwałtownie, 
fizycznie i psychicznie. A bliskość jutra, koniec te- 
go wszystkiego, była nie do zniesienia. Dlatego ucze- 
pił się swego pragnienia, choć czuł, że w jakiś nie- 
uchwytny sposób straci twarz, że uczony wujek zza 
morza błyskawicznie okaże się cesarzem bez ubra- 
nia.
—	Czas iść — mruknął.
96
Uśmiechnęła się do niego, zupełnie zwyczajnie, jakby 
sobie to wszystko uroił.
—	Mam zwyczaj spacerować po ogrodzie. Jak Maud. 
Przed spaniem.
—	Czy to zaproszenie?
—	Obiecuję nie mówić już o sobie.
Utajone napięcie zanikło. Przeszła przez pokój do 
pomalowanej szafy i wyjęła wełniany rozpinany sweter, 
po czym wróciła, naciągając rękawy, usuwając luźną nić 
na plecach; uśmiechnięta, niemal żwawa.
—	Masz dobre buty? Jest duża rosa.
—	Wytrzymają.
W milczeniu zeszli na dół i poszli ku drzwiom do ogrodu. 
Nie mogli wyjść od frontu, Macmillan podniósłby wrza- 
wę. David zaczekał, aż Myszą włoży gumowce, po czym 
wyszli z domu. Nad długim dachem wschodził księżyc, 
w poświacie nie dało się określić fazy, gwiazdy nikłe, 
jedna jasna planeta. Jedno oświetlone okno, lampa 
w korytarzu koło pokoju Henry'ego. Szli trawnikiem, 
a potem przez podwórze koło pracowni. Brama na końcu 
podwórza prowadziła do kolejnego niewielkiego sadu. 
Między szpalerami drzew było coś w rodzaju alejki, 
przystrzyżonej, na tle czarnej ściany lasu. Rosa perliła się 
ciężko. Ale było ciepło, bardzo cicho, ostatnia letnia noc. 
Upiorne jabłonie, okradzione z barw; granie świerszczy. 
David spojrzał ukradkiem na dziewczynę obok niego, jak 
idzie ze spuszczoną głową, milcząca, zgodnie z obietnicą. 
Ale nie uroił sobie. Niewypowiedziane było obecne. Czuł 
je i przeczuwał każdym nerwem i włóknem ciała. Jego 
ruch: powrócił do słów.
—	Mam wrażenie, jakbym tu był od miesiąca.
—	Czar miejsca.
—	Myślisz?
—	Te wszyskie legendy. Już się z nich nie śmie- 
ję-
Mówili prawie szeptem, jak złodzieje, nie dla uszu 
niewidocznego psa. Chciał wziąć ją za rękę. 
Ostatni wysiłek, by zachować dystans.
—	Na pewno się zjawi. Błędny rycerz.
—	Na dwa dni. Potem wyjedzie.
97
A więc zostało powiedziane. Przez co najmniej pięć 
sekund szli jednak dalej, jakby nie zostało.
—	Diano, nie śmiem na to odpowiedzieć.
—	Nie oczekuję tego od ciebie.
Trzymał ręce w kieszeni płaszcza, wypchnięte do 
przodu.
—	Gdyby człowiek miał dwa życia.
—	Ba. To tylko Coet — mruknęła.
—	Gdzie jednak nie wszystko jest możliwe. — I do- 
dał: — Niestety.
—	Dużo sobie wyobrażałam na twój temat. Kiedy 
było wiadomo, że przyjeżdżasz. Ale nie, że będę chciała, 
żebyś został.
—	Ja też.
—	Gdybyś tylko nie przyjechał sam.
—	Tak.
Jeszcze raz miał to niesamowite poczucie niereal- 
ności czasu i zwykłej kolei rzeczy. Czuł, że rzeczywiście 
powoduje nim jakiś czar i legenda.
Pomyślał też o Beth, śpiącej już zapewne w Black- 
heath, w innym świecie; o swej absolutnej pewności, 
że nie ma przy jej boku innego mężczyzny. O swym 
autentycznym strachu, że utraci tę pewność. Dziecin- 
ne: skoro on jest niewierny, to ona też może. Nielo- 
giczne. Nie odmawiali sobie samotnego korzystania 
z wszelkich innych przyjemności: smacznego posił- 
ku, kupowania ubrań, pójścia na wystawę. Nie byli 
nawet przeciwni swobodzie seksualnej u innych ludzi, 
u znajomych; jeśli byli czemukolwiek przeciwni, to 
posiadaniu określonego zdania na ten temat, moralnemu 
potępieniu. Wierność była dla nich kwestią smaku i mieli 
to szczęście, że ich gusta się tutaj nie różniły; tak jak 
pewne obyczaje żywieniowe czy upodobanie do pew- 
nych kolorów tkaniny na zasłony. Dzięki wspólnym 
upodobaniom lubili żyć ze sobą. Dlaczego więc czynić 
wyjątek z seksu? Czemu zaprzeczać doświadczeniu, 
artystycznej duszy Davida, czemu zapominać o brzemie- 
niu całego życia starca? Odebrać mu tak wiele, dla sie- 
bie biorąc tak mało: ciepło, uścisk, krótkie wejście 
w cudze ciało. Jeden niewielki akt wyzwolenia. I wiel-
98
ki strach, ogrom zniszczenia tego, co się tak troskliwie 
zbudowało.
Zatrzymali się przed kolejną bramą na końcu sadu. 
Dalej była niewyraźna droga przez las.
—	To moja wina. Ja... — powiedziała.
—	Twoja?
—	Bajki. O śpiących królewnach.
—	Ale oni mogli żyć razem. Potem.
Pomyślał jednak: czy jakikolwiek porządny książę 
odmówiłby tylko dlatego, że potem nie będą mogli żyć 
razem? Czekając, nie powiedziała nic — albo wszystko. 
Żadnych warunków. Jeśli chcesz.
Wyobraził sobie wcześniej krótki pocałunek. Kiedy 
znalazł jej usta i poczuł jej ciało, kiedy objęła go ramiona- 
mi, już nie mogło być krótko. Wkrótce mogło być już 
tylko bardzo erotycznie. Pragnęła go fizycznie, nie tylko 
emocjonalnie; on sam rozpaczliwie pragnął jej na oba 
sposoby. Oparli się o mur, przygniótł ją swym ciałem. 
Czuł nacisk jej bioder, jej język i wynikłe z tego zastępcze 
rozkosze, i nie opierał się. To ona przerwała, odrywając 
nagle usta i kładąc mu głowę na ramieniu. Nadal stali 
przytuleni. Całował czubek jej głowy. Stali tak, w mil- 
czeniu, może przez minutę. Parę razy pogłaskał ją 
delikatnie po plecach. Patrzył w noc i na drzewa; ujrzał 
siebie stojącego tam, kogoś obcego, w innym życiu. 
Wreszcie odepchnęła go łagodnie i oparła pochyloną 
głowę o bramę, plecami do niego. Objął ją ramieniem, 
obrócił ku sobie i znów pocałował.
—	Przepraszam.
—	Chciałam tego.
—	Nie tylko za to. Za wszystko.
—	Przecież to kłamstwo. Miłość istnieje — powie- 
działa.
—	Tak. 
Milczeli.
—	Cały czas, gdy rozmawialiśmy, myślałam, jeśli 
będzie chciał iść ze mną do łóżka, zgodzę się i wszystko 
się wyjaśni. Będę wiedziała. Wszystko miało być takie 
proste.
—	Niestety nie jest.
99
—	Tyle tych „niestety". — Zgiął rękę w łokciu, 
przycisnął ją bardziej ku sobie. — Co za ironia. Czytasz 
sobie o Tristanie i Izoldzie, którzy śpią w lesie rozdzieleni 
mieczem. Jakieś średniowieczne stwory niespełna rozu- 
mu. Cała ta bzdura z czystością. Aż tu nagle...
Wyrwała mu się i stanęła koło słupa bramy, cztery czy 
pięć stóp od niego.
—	Proszę cię, nie płacz.
—	Nie przejmuj się, Davidzie. Zostaw mnie na chwi- 
lę. I proszę cię, nie mów nic. Wszystko rozumiem.
Szukał słów, lecz nie znalazł, nie takie, które by coś 
wyjaśniały. Znów poczuł się cisnięty do przodu, poza 
seks, poza rojenia, tam, gdzie prawda może tylko — jej 
słowo — przemknąć... znów toczyły się zmagania, które 
kiedyś analizował i które stanowiły istotę arcydzieła 
Pisanella, może nie największego, lecz bodaj najbardziej 
przejmującego i tajemniczego w całej sztuce europej- 
skiej, mimochodem wspomnianego w rozmowie ze star- 
cem tego samego wieczoru: święty patron rycerstwa 
umyka z oczami w bok, księżniczka Trebizondu z wy- 
rzutem mierzy nieugiętym wzrokiem swego oswobodzi- 
ciela. Teraz przydał jej twarz Beth. Doczytał się znaczeń, 
których nigdy wcześniej nie dostrzegał.
Niepozorna postać dziewczyny obsadzonej w roli 
smoka odwróciła się, z nieśmiałym uśmiechem. Wyciąg- 
nęła ku niemu dłoń.
—	Udawajmy, że nic się nie stało.
Ujął jej dłoń i zaczęli iść w stronę domu.
—	Nie będzie to duże przekłamanie — mruknął.
—	Wiem.
Ścisnęła go mocniej: nie mów tak. Po paru krokach 
ich palce splotły się mocno i nie puszczały, jakby ktoś 
chciał ich rozdzielić; jakby ręce wiedziały, jak bardzo 
głupi są śmiertelnicy, a przynajmniej ich intencje i słowa. 
Znów ujrzał ją nagą, rzeźbę jej ciała na trawie; poczuł 
smak jej ust, ich uległości. Pułapka małżeństwa, kiedy 
fizyczność zamienia się w uczucie sympatii, znajome 
ruchy, znajome gry, bezpieczna sztuka i nauka wspól- 
nego życia; zapomniał o tej rozpaczliwej ignorancji, 
dzikim pragnieniu poznania. Dawania. Oddania się.
100
Musiał puścić jej rękę, by otworzyć i zamknąć bramę 
z sadu na podwórze. Klamka brzęknęła cicho, na co 
Macmillan zaczął szczekać gdzieś przed domem. Znów 
wziął ją za rękę. W milczeniu minęli pracownię, przez 
okno od północy ujrzał długi czarny cień nie dokończo- 
nego płótna Kermesse, uśpionego na sztaludze. Ogród, 
paranoicznie podejrzliwy pies nadal szczeka. Doszli do 
domu, nie zamieniwszy ani słowa, i weszli do środka. 
Puściła jego dłoń, schyliła się i zdjęła gumowce. Z koryta- 
rza na górze dobiegało nikłe światło. Wyprostowała się, 
a on poszukał w mroku jej oczu.
—	Nic to nie rozwiąże, ale pozwól mi zabrać cię do 
łóżka — powiedział.
Patrzyła na niego przez długą chwilę, potem spuściła 
wzrok i potrząsnęła głową.
—	Dlaczego?
—	Błędnym rycerzom nie wolno zdejmować zbroi.
—	Żeby jej blask nie okazał się zwodniczy?
—	Tego nie powiedziałam.
—	Jako sposób na wygnanie złego ducha.
—	Kiedy mi dobrze ze złym duchem.
Wyraził tylko słowami to, co wydawało się oczywiste, 
gdy wracali; ten ciasny splot palców, to milczenie. Ciała 
znaczą więcej niż słowa; teraz znaczy więcej niż wszyst- 
kie jutra.
—	Wiesz, że nie chodzi tylko o... — powiedział.
—	Tym bardziej.
Nadal sądził, że to wykręt, a prawdziwa przyczyna 
leży gdzie indziej.
—	Dlatego, że się wycofałem?
Potrząsnęła głową, po czym spojrzała mu w oczy.
—	Nigdy o tobie nie zapomnę. O tych dwóch dniach. 
Zrobiła nagły krok ku niemu i schwyciła go za
ramiona, żeby jej nie objął. Szybko dotknęła jego ust 
swoimi i ruszyła ku schodom. Postawiła nogę na pierw- 
szym stopniu, zawahała się na ułamek chwili widząc, że 
David idzie za nią, poszła na górę. Obok drzwi do pokoju 
Henry'ego, potem korytarzem. Nie oglądała się za siebie, 
ale na pewno słyszała jego kroki tuż za sobą. Zatrzymała 
się plecami do niego przed drzwiami jego sypialni.
101
—	Pozwól mi cię tylko objąć.
—	To tylko pogorszy sprawę.
—	Ale skoro godzinę temu...
—	Zrobiłam to z kim innym. Ja też byłam kimś 
innym.
—	Może oboje mieli rację.
Spojrzała w głąb korytarza na swoje drzwi.
—	Gdzie będziesz o tej porze jutro, Davidzie?
—	Mimo to chcę iść z tobą do łóżka.
—	Z litości.
—	Chcę cię.
—	Zerżnąć i zapomnieć? 
Milczeniem dał poznać, że go zraniła.
—	Dlaczego tak brutalnie?
—	Bo nie jesteśmy brutalni.
—	W takim razie nie byłoby tak, jak mówisz.
—	Tylko gorzej. Nie potrafilibyśmy zapomnieć. 
Stanął za nią i położył jej ręce na ramionach.
—	Słuchaj, nic się nie pogmatwa, to tylko słowa. 
Chcę cię po prostu rozebrać i...
Przez jedną ulotną chwilę sądził, że znalazł odpowiedź. 
Coś się w niej jeszcze opierało. Przyprawiająca o szaleń- 
stwo bliskość, niemy współudział wszystkiego dokoła — 
kilka kroków, gorączkowe zdzieranie ubrania w ciemno- 
ściach, zatopienie się, zaznanie, posiadanie, wyzwolenie.
Nie odwracając się, na króciutką chwilę schwyciła jego 
prawą dłoń na swym ramieniu. Potem poszła. Szepnął jej 
imię z jakąś pełną niedowierzania rozpaczą. Nie zatrzy- 
mała się, a on zamarł, czuł się śmiertelnie unieruchomio- 
ny. Patrzył, jak wchodzi do pokoju, drzwi się zamykają; 
a on stał boleśnie sflaczały, jak człowiek, który podjął ży- 
ciową decyzję, chwilę później beztrosko odrzuconą. Sta- 
nął w czerni swego pokoju, zdjęty wściekłością straconej 
szansy; wyodrębnił swój nikły zarys w starym lustrze ze 
złoconą ramą. Upiór. Zgroza polegała na tym, że nadal się 
pogrążał, nadal wrzał, nadal sobie uzmysławiał; tak, jak 
istnieją rzadkie zjawiska psychiczne, o których się czyta, 
myśli, lecz przegapia, gdy się wreszcie wydarzą. Dla 
jednej jego części — już nastawionej na pomniejszanie, 
trywializowanie — była to tylko przewrotna odmowa;
102
dla drugiej, przenikliwe i obezwładniające poczucie utra- 
ty, rozdarcia, porażenia, trwałego okaleczenia... i bycia 
zdradzonym. Pragnął całą swoją istotą — teraz było za 
późno; przeszywało go nieznośnym bólem coś, co nie 
istniało, targało uczucie równie żywotne co dinozaury. 
Już wtedy wiedział, że było w tym znacznie więcej niż 
przeżycie seksualne, że była to drobina przeżycia, które 
wywraca wszelką logikę, wyzwala z nicości nowe słońce, 
nowe ewolucje, nowe wszechświaty. Przeżycie metafi- 
zyczne, znacznie wykraczające poza dziewczynę; udręka 
istoty pozbawionej wolności, której prawdziwą naturę 
dopiero co poznała.
Po raz pierwszy w życiu poznał coś więcej niż fakt 
bycia, poznał pasję istnienia.
Tu i teraz poczuł jednak zarazem gwałtowne prag- 
nienie ukarania — siebie, dziewczyny w pokoju obok, 
Beth w odległej londyńskiej nocy. To słowo, którego 
użyła... zobaczył ją siedzącą na kozetce, jej pochyloną 
głowę przy bramie, jej niemalże nadal obecną twarz 
w półmroku na dole... nieznośne, nieznośne, nieznośne.
Wyszedł z powrotem na korytarz i spojrzał w stronę 
pokoju Henry'ego; potem podszedł do drzwi na drugim 
końcu korytarza. Nie zapukał. Ale drzwi nie ustąpiły. 
Jeszcze raz nacisnął klamkę, odstał kilka sekund. Potem 
zastukał. Nie było odpowiedzi.
Obudziło go skrzypienie jego własnych, nie zamknię- 
tych na zamek drzwi. Był kwadrans po ósmej. Świruska 
podeszła do jego łóżka ze szklanką soku pomarańczo- 
wego, którą mu podała, gdy usiadł w pościeli. Przez 
chwilę nie wiedział, o co chodzi; potem sobie przy- 
pomniał.
—	Kazałeś się wcześnie obudzić. Panie mesje.
—	Dziękuję.
Wypił łyk soku. Miała na sobie bluzkę polo i spódnicę 
do kolan, dzięki czemu wyglądała wyjątkowo niedemo- 
nicznie. Patrzyła na niego przez chwilę, po czym bez 
pytania usiadła w nogach łóżka. Z wyrwanej z notesu 
kartki przeczytała:
103
—	„Powiedz Henry'emu, że jestem na zakupach. 
Wrócę po obiedzie".
Patrzyła na ścianę koło drzwi, ostentacyjnie unikając 
wzroku Davida, i ostentacyjnie oczekując wyjaśnień.
—	Nie ma jej w domu?
—	Na to wygląda, co? — Nie odezwał się, a ona 
odczekała chwilę. — Więc co się stało?
Zawahał się. — Doszło do pewnego nieporozumienia.
—	Aha. Więc na jakim tle?
—	Wolałbym, żeby ci sama opowiedziała.
Nie dała się zbyć ugrzecznionemu tonowi głosu. 
Zaczerpnęła tchu.
—	Rozmawialiście? — Nic nie powiedział. — Chcę 
tylko wiedzieć, czemu ją tak wywiało.
—	To chyba oczywiste. Nie chce się ze mną zobaczyć.
—	Fajnie, tylko, na miły Bóg, dlaczego? — Obrzuciła 
go ostrym, oskarżycielskim spojrzeniem. — Cały dzień 
wczoraj. Nie jestem ślepa. — Odwróciła wzrok. — Di nie 
rozmawia z obcymi. Musi być coś niesamowitego, żeby 
skruszyć ten głaz.
—	Nie uszło to mojej uwagi.
—	Ale tylko rozmawialiście. — Znów drasnęła go 
spojrzeniem. — Boże drogi, jaki ty jesteś wredny. Wiesz, 
że nie idzie o seks. Trzeba jej miłego faceta. Jednego. 
Żeby jej powiedział, że jest w porządku, że jest normal- 
na, że podnieca mężczyzn.
—	Myślę, że wie o tym.
—	To dlaczego jej nie ma?
—	Ponieważ nie ma już nic więcej do powiedzenia.
—	A ty nie mogłeś na jedną noc zapomnieć o swoich 
zasranych zasadach.
—	Było trochę inaczej niż myślisz — powiedział do 
trzymanej w dłoni szklanki.
Wlepiła w niego oczy, a potem stuknęła się w czoło.
—	Chryste Panie. Nie powiesz mi chyba, że...
—	Nie chciała — mruknął.
Pochyliła się, szarpiąc za rudą czuprynę.
—	Poddaję się.
—	Nie wolno ci. Ona cię potrzebuje. Bardziej niż 
kiedykolwiek.
Po chwili wyprostowała się, spojrzała na niego z kwa- 
śnym uśmiechem i dotknęła w stopę pod pościelą.
—	Przepraszam. Powinnam się była domyślić. 
Wstała i podeszła do okna; otworzyła okiennice i wpa- 
trywała się w coś na zewnątrz.
—	Przez Henry'ego? — spytała, nie odwracając gło- 
wy.
—	Przez to, jacy jesteśmy.
—	Więc nie wymyśliłam sobie tego?
Patrzył w pościel, oparty na łokciu. Czuł się za- 
wstydzony, w każdym znaczeniu rozebrany; zarazem 
miał potrzebę jeszcze większej nagości.
—	Nie sądziłem, że takie rzeczy się zdarzają.
—	To Coet. Myślisz sobie, genialne. Jak pierwszy raz 
przyjedziesz. Potem zdajesz sobie sprawę, że to działa 
jak ciężki narkotyk.
Milczeli.
—	Chryste Panie, ale zadyma, no nie? — powiedziała 
i spojrzała w błękitne poranne niebo. — Ten sadystyczny 
stary zasraniec. Wiesz jakoś mi się wydawało, że do tego 
wszystkiego pasujesz. Że się nawzajem potrzebujecie. — 
Spojrzała na niego z wyrzutem. — Powinieneś był to 
zrobić, Davidzie. Tylko raz. Na złość staremu bucowi. 
Mogłeś to dla mnie zrobić.
—	Nie jesteśmy tacy ostrzy jak ty, Annę. Nic więcej.
—	Jasne. Ja myślę tylko o jednym.
—	Chrzanisz — powiedział łagodnie. 
Wróciła w nogi łóżka, patrząc na niego.
—	Nie przypadłam ci do gustu, jak przyjechałeś, co?
—	To już tylko gasnące wspomnienie.
Zbadała autentyczność jego uśmiechu i spojrzenia; 
potem nagle zagryzła wargi i zadarła z jednej strony 
bluzę. Nad spódnicą błysnęła opalona golizna talii.
—	To może ze mną? Jeden szybki?
Uśmiechnął się szeroko. — Jesteś niemożliwa.
Postawiła kolano na końcu łóżka, skrzyżowała ramio- 
na do ściągnięcia bluzy i pochyliła się ku niemu; tylko 
w oczach widać było, że się wygłupia.
—	Znam różne numery. 
Wyciągnął rękę z pustą szklanką.
105
—	Spróbuję je sobie wyobrazić. Przy goleniu. 
Złapała się za serce i przewróciła oczami. Potem
wzięła szklankę. Stała nad nim przez chwilę.
—	Myślę, że Di jest wariatką. — Wyciągnęła palec 
i trąciła go w nos. — Jesteś całkiem niczego sobie. Jak na 
urodzonego sztywniaka.
Na tym docinki się nie skończyły. Jej głowa wy- 
chynęła zza drzwi.
—	Aha, chcąc nie chcąc zauważyłam. Jesteś też 
całkiem nieźle uposażony.
Taka miła, szczera; Boże, błogosław ubogim w manie- 
rach. Ale ten drobny przypływ sympatii i ciepła tak 
szybko zanikł, niemal zanim ucichły jej kroki. David 
leżał wpatrzony w sufit, próbując zrozumieć, co się stało, 
gdzie popełnił błąd, dlaczego skazała go na te męki. Czuł 
się cały pogrążony w rozwianych złudzeniach, nieznoś- 
nie przygnębiony i roztrzęsiony. Nie wiedział, jak zdoła 
przeżyć ten dzień. Jej ciało, jej twarz, jej dusza, jej wo- 
łanie: jest tam gdzieś pośród drzew, czeka na niego. Choć 
to niemożliwe, zakochał się; jeśli niezupełnie w niej, to 
w idei miłości. Jeśliby stanęła w tej chwili w drzwiach, 
błagała go, by został, zabrał ją stąd... nie wiedział. Może 
jeżeli poszliby wtedy do łóżka, jeżeli widziałby ją nagą 
choć przez krótką noc, poczucie przegranej, straconej na 
wieczność szansy, byłoby mniej brutalne.
Wiedział jednak, że nawet to było złudzeniem. Osta- 
teczna rozłąka byłaby wtedy niemożliwa. Nawet jeśliby 
wyjechał do Paryża, jak to miał za chwilę uczynić; być 
może z każdego innego miejsca na świecie mógłby 
wyjechać na zawsze, lecz tutaj... musieliby się znów 
spotkać. Gdzieś, jakoś.
Uniknął tego. Odczuwał to jednak jako wyrok skazu- 
jący, nie uniewinniający.
Nim minęło południe, zdążył pokonać mniej więcej 
jedną trzecią z dwustu pięćdziesięciu mil dzielących go 
od Paryża, lecz nie przyszedł jeszcze do siebie. Prócz 
robota, który prowadził samochód nie kończącą się route 
nationale, wszystko pozostało w Coet. Przy śniadaniu
106
starzec nadal prezentował się od swej najpoczciwszej 
rtrony, David musi odwiedzić go kiedyś znowu, tym 
razem z żoną, musi mu wybaczyć jego przywary, jego 
wiek, jego „marudność"... życzył mu nawet sukcesów 
malarskich. Nie osłodziło to jednak Davidowi gorzkiej 
świadomości, że zdawkowo dziękując za zaproszenie, 
3dstawił farsę. Coet było dla niego na całe życie zaka- 
zane, nigdy nie przywiezie tam Beth. Uścisnęli sobie 
dłonie, gdy stał przy samochodzie. Ucałował Annę w oba 
policzki i szepnął jej do ucha ostatnie przesłanie.
— Powiedz jej... to, co mówiliśmy. — Skinęła gło- 
wą. — I ucałuj ją ode mnie.
Cień kwaśnego uśmieszku. — Bez przesady, nie 
jesteśmy aż tak napalone. — W jej piwnych oczach nie 
było jednak szyderstwa; ostatni raz miał ochotę się 
uśmiechnąć.
Podróż zaczęła się źle: nie więcej niż trzysta jardów za 
bramą przez prywatną drogę do Coet przebiegło tuż 
przed samochodem coś pomarańczowobrązowego, my- 
Bzowatego, ale zbyt dużego jak na mysz, i dziwnie 
krętego, prawie jak wąż, lecz zbyt małego jak na węża. 
Zniknęło pod kołami. David zwolnił i obejrzał się; zo- 
baczył maleńką plamkę na tłuczniu opuszczonej leśnej 
drogi. Jakaś ciekawość, masochizm, chęć odwleczenia 
wyjazdu za wszelką cenę kazała mu się zatrzymać. Była 
to łasica. Musiała wpaść prosto pod koło. Była martwa, 
zmiażdżona. Tylko głowa ocalała. Maleńkie złowrogie 
oko dalej gapiło się w górę, a z rozdziawionych ust 
wyciekła strużka krwi, jak czerwony kwiat. Przyglądał 
się przez chwilę, po czym wrócił do samochodu. Tonacja 
dnia została ustalona.
Przez całą drogę do Rennes rozglądał się za postacią 
obok zaparkowanego białego renaulta. Nie stracił do 
końca nadziei, póki nie wjechał na autoroute, która 
okrążała miasto od południa. Wtedy już wiedział, że jej 
nigdy więcej nie zobaczy. Odczuł to jako niemal natych- 
miastową karę. Dowodziło tego jej poranne zniknięcie: 
wina jest po jego stronie. Jego przestępstwem było, że 
zbyt późno zrozumiał; przy bramie sadu, gdy się wy- 
rwała; a on jej pozwolił, w zabójczym niezdecydowaniu.
107
Nawet gdy wrócili do domu, coś się w nim dopraszało, by 
nie wierzyła mu na słowo. Nie sprawdził się zarówno 
w rozumieniu współczesnym, jak i średniowiecznym, 
jako ktoś, kto pragnął seksu, i jako ktoś, kto się go 
wyrzekał.
W jego umyśle rodziły się wyimaginowane scena- 
riusze. Samolot Beth rozbije się. Nigdy się nie ożenił. 
Ożenił się, lecz z Dianą zamiast Beth. Diana wyszła za 
Henry'ego, który wkrótce zmarł. Ona zjawiła się w Lon- 
dynie, nie mogła żyć bez niego, odszedł od Beth. Wszyst- 
kie te marzenia miały swój koniec w Coet, w pełnej 
harmonii pracy, miłości i skąpanego w księżycowym 
blasku sadu.
Niedorzeczne, ośmieszyłyby nastolatka; pogłębiały też 
jego grobowy nastrój, gdyż był wstrząśnięty, że powstają 
mu w głowie takie rojenia. Co prawda, zapadło mu już 
w świadomość tych pierwszych kilka minut po jej wyj- 
ściu z pokoju: że coś takiego może mu się przytrafić, tak 
głęboko nim poruszyć i pogrążyć w takiej rozpaczy. I na 
jak kruchych podstawach oparte było jego wcześniejsze 
mniemanie o sobie. Obnażone zostały jego braki. Jego 
ułomność polegała na tym, że nie wierzył w grzech. 
Henry wiedział, że grzech jest życiowym wyzwaniem; 
nie czymś nierozumnym, lecz aktem odwagi i wyo- 
braźni. Henry grzeszył z potrzeby i z odruchu; David 
ze strachu. Jak powiedziała Annę: na złość staremu 
bucowi. Zaprzątały go środki, nie cele; to, co pomyślą 
o nim ludzie, nie to, co on myśli o sobie. Jego zmorą była 
próżność, egoizm, rozbuchane id, które chciał skrywać 
pod cechami, które nazywał „szczerością", „bezstron- 
nością"... dlatego w skrytości ducha tak bardzo lubił 
pisać recenzje, schlebiało to tej stronie jego natury. 
Największą próżnością (i głupotą u artysty) było stwa- 
rzać pozory skromności. To tłumaczyło, dlaczego tak 
bardzo ceni w swoim malarstwie niedopowiedzenie, 
przyzwoitą technikę, mieszczenie się w ramach swego 
własnego słownictwa krytycznego — malując, zawsze 
formułował w myślach recenzję swej pracy. Wszystko to 
sprowadzało się do jednej rzeczy: strachu przed wy- 
zwaniem.
108
A to właśnie mu się przytrafiło: wyzwanie, daleko 
wykraczające poza sprawy moralności i seksu. Wpadł 
w potrzask, zrozumiał to teraz. Przepłynął obok grotes- 
kowo sterczącej rafy, jaką był pierwszy wieczór ze 
starcem, a jego wewnętrzna ślepota, sztywność i kołtuń- 
stwo, tak zwana światowość, potrzeba bycia lubianym, 
dokonały reszty. Prawdziwa skała prawdy czyhała dale- 
ko za błękitną laguną.
Im dłużej jechał, tym mniejszą czuł ochotę, by wynaj- 
dować dla siebie usprawiedliwienia. Odczuł rodzaj po- 
wierzchownej ulgi, że może mniej więcej otwarcie spoj- 
rzeć w twarz Beth — ale i to zdawało się przyznaną 
niewłaściwej osobie nagrodą pocieszenia. „Wierności 
małżeńskiej" dochował tylko dzięki przekręconemu klu- 
czowi w zamku. A to, że ta formalna niewinność w ogóle 
cokolwiek dla niego znaczy, podkreślało jego prawdziwą 
zbrodnię: unik, ucieczkę, wykręt.
Coet spełniło funkcję lustra, a życie, do którego po- 
wracał, leżało bezlitośnie odbite i rozprute lancetem na 
jego powierzchni... jak marnie teraz wyglądało, jak mdło 
i bezpłciowo, jak bezpiecznie. Brak ryzyka, taka była 
jego istota: dlatego na przykład jechał znacznie szybciej 
niż zazwyczaj. Poza miastami drogi były dość puste, 
nadrobił mnóstwo czasu, przeklęty samolot miał wylądo- 
wać dopiero po siódmej. Zabijając wszelkie ryzyko, 
odrzucając wszelkie wyzwania, stał się sztucznym czło- 
wiekiem. Sekret starca: nie pozwolić, by cokolwiek 
stanęło między nim samym a ekspresją. Co nie było 
kwestią zewnętrznych celów artystycznych, stylu, tech- 
niki, tematyki, lecz tego, jak się to robi, ile się wkłada 
siebie, jak dzielnie podejmuje się zadanie nieustannego 
przekuwania samego siebie.
Powoli i nieubłaganie dotarło do Davida, że jego poraż- 
ka ubiegłej nocy była symbolem, nie sednem sprawy. 
Przypomniał sobie prostacki i naciągany kalambur star- 
ca ze słowem Myszą; znak, o ile były mu jeszcze potrzeb- 
ne znaki, prawdziwej natury jego wpadki. Spartaczenie 
przygody ciała było czymś trywialnym, częścią seksual- 
nej komedii. Nie dał sobie jednak, nawet nie próbował, 
dać sobie znacznie większej szansy egzystencjalnej. Wąt-
109
pliwości na temat własnego malarstwa nachodziły go już 
wcześniej. Nie zadawał sobie jednak pytania o swą 
fundamentalną naturę, a przynajmniej o to, czy drzemie 
w niej potencjał, by zbudziła się zjawa prześladują- 
ca każdego artystę: wiecznotrwałość. Miał przeraźliwą 
wizję, że wszedł w ślepą uliczkę, że narodził się w epoce 
historii sztuki, którą czasy przyszłe uznają za pustynię; 
tak samo jak Constable, Turner i szkoła z Norwich 
wyrodziły się w jałowy akademizm połowy stulecia i lat 
późniejszych. Sztuka zawsze rozwijała się falami. Kto 
wie, czy druga połowa dwudziestego wieku nie należy do 
najbardziej dennych obniżeń fali? Znał odpowiedź, jakiej 
udzieliłby starzec: należy. No, chyba że do zajebania 
walczyć rękami i nogami z jej nąjgorliwiej pielęgnowa- 
nymi wartościami i rzekomymi zwycięstwami.
Być może już samo słowo abstrakcja mówiło wszyst- 
ko. Nie chcesz, żeby twoje życie znalazło odbicie w twoich 
obrazach; bądź też ponieważ jest pełne kompromisów, 
takie ukierunkowane na bezpieczne ciepełko, możesz 
tylko maskować jego pustotę techniką i dobrym sma- 
kiem. Geometrią. Bezpieczeństwo kryje nicość.
Tym, co nadal posiadał starzec, była pępowina łączą- 
ca go z przeszłością; krok do tyłu, i stał koło Pisanella. 
Przynajmniej duchem. Tymczasem David był zamknięty 
w kokonie wiedzy książkowej, sztuki jako instytucji 
społecznej, sztuki jako nauki, o której dyskutują ko- 
misje przyznające stypendia. I tu leżało jądro jego rzeko- 
mej dzikości. David i jego pokolenie, i wszystkie przy- 
szłe pokolenia, mogą tylko patrzeć wstecz, przez kraty, 
jak zwierzęta w klatce, urodzone w niewoli, na starą, 
zieloną wolność. Przystawało to dokładnie do doświad- 
czenia ostatnich dwóch dni: laboratoryjnej małpie po- 
zwolono zerknąć na jej utracone prawdziwe „ja". Znaj- 
dujące się w modzie szaleństwa, oficjalnie usankcjo- 
nowane rozwichrzenie, powierzchowne ekscesy sztuki 
współczesnej zwodziły. Wszystko to rodziło się z głębo- 
kiej frustracji, stłumionej, lecz jeszcze całkowicie nie 
wygasłej świadomości zniewolenia. Był to przewodni 
motyw w całym współczesnym szkolnictwie artystycz- 
nym w Wielkiej Brytanii. Te osławione wystawy dyplo-
110
mowę, na których studenci Akademii Sztuk Pięknych 
pokazywali puste płótna — gdzież znaleźć lepszy ko- 
mentarz do zatęchłej hipokryzji uczących i bezradnej 
pustki nauczanych? Nie można żyć sztuką, więc na- 
ucza się parodii jej podstawowych zasad — udając, 
że geniusz, osiągnięcie, to kwestia jednorazowego eks- 
perymentu, gwiazdorstwa, a nie całych lat samotne- 
go uporu. Że jeden błyskawiczny sukces, biały królik 
z kapelusza, usprawiedliwia zbrodnicze zwodzenie na 
manowce tysięcy niewinnych; że bełtanie w akade- 
mickim dole kloacznym, ustawiczne gmatwanie łami- 
główki, nie podważa całego systemu. Gdy szkoły kła- 
mią...
Może to samo dzieje się w innych sztukach — w lite- 
raturze, muzyce. David nie wiedział. Dręczyła go jed- 
nak, mdliła jego własna sztuka. Kastracja. Triumf eunu- 
cha. Widział, widział na wylot, jak nieudolna była napaść 
starca; to szyderstwo z Guerniki. Odwrót od natury 
i rzeczywistości straszliwie wypaczył relację pomiędzy 
malarzem a widzem; teraz malowało się dla intelektu 
i teorii. Nie dla ludzi; a najgorsze, że nie dla siebie. 
Płynęły z tego oczywiście korzyści materialne, sława, 
lecz wyrzucenie za burtę ludzkiego ciała i jego naturalnej 
fizycznej percepcji otworzyło rynnę, lej prowadzący ku 
nicości, ku zgodzie między malarzem i krytykiem w jed- 
nej tylko rzeczy: że tylko oni istnieją i mają wartość. 
Dobry nagrobek; dla wszystkich szumowin, których 
nigdy nic nie obchodziło.
Człowiek chronił się za hasłami „otwartości" na 
obecne trendy; zapominając, jak niebywale zwiększył 
się pęd postępu i jego akceptacji, jak szybko awangarda 
przeradzała się teraz w art pompier, śmiałość w banał. 
Pomyłką była nie tylko jego własna odmiana abstrakcji, 
lecz cała powojenna lawina, abstrakcyjny ekspresjo- 
nizm, neoprymitywizm, op-art i pop-art, konceptualizm, 
fotorealizm... U fant couper la radne, w porządku. Nie 
mogli mieć jednak w zamiarze takiego wykorzenienia, 
unoszenia się po zamarzłej orbicie w przestrzeni kosmicz- 
nej. Byli jak lemingi, wydani na pastwę popędu samobój- 
czego, szukający Lebensraumu w morzu podbieguno-
111
wym, w bezdennej nocy, ślepi na wszystko, prócz swego 
własnego złudzenia.
Hebanowa wieża.
Jakby w jego wewnętrznej boleści niebo zachmurzyło 
się, gdy dojeżdżał do Ile de France i monotonnych 
ściernisk wokół Chartres. Lato umarło, była jesień. 
Wszedł w pierwszy rok życia; koniec z zielonymi pędami 
młodości. Bzdura, powiedział sobie od razu. Ostre przy- 
gnębienie nie ustępowało jednak.
Dotarł wreszcie na obrzeża Paryża. Wypytywanie 
o drogę oderwało go na chwilę od zgłębiania swej duszy. 
Tuż po piątej zainstalował się w pokoju hotelowym koło 
Orły. Paryż mieli sobie zamiar darować, w Ardeche 
czekał na nich dom przyjaciela, znów długi dzień jazdy. 
Może gdzieś się zatrzymają po drodze. Tak czy owak, 
jutro napawało go przerażeniem.
Wziął prysznic i zmusił się do ponownego przejrzenia 
szkicu wstępu do Sztuki Henry'ego Breasleya; póki miał 
świeże wrażenia, by sprawdzić, co trzeba zmienić, roz- 
budować, mocniej podkreślić. Tekst był beznadziejny. 
Sformułowania i osądy, które zaledwie kilka dni wcześ- 
niej mu się podobały... proch, chłam. Te banały, ten 
żargon, pozowanie na autorytet. Zza krzykliwych słów 
znowu wyłoniła się rzeczywistość Coet. Położył się na 
plecach w łóżku hotelowym i zamknął oczy. Trochę 
później stał przy oknie i wyglądał na zewnątrz. Po raz 
pierwszy od wielu lat zbierało mu się na płacz. Bez sensu, 
bez sensu. Umrze, jeśli jej już nigdy nie zobaczy. Po- 
szukał papieru listowego, ale nie znalazł, to nie tego typu 
hotel, to meta na jedną noc. Wyjął własny notes; był 
jednak w stanie tylko siedzieć i gapić się w kartkę. Nie 
można. To tak, jakby majstrował przy obrazie, o którym 
wiedział, że jest niedobry; można tylko odejść, nie oglą- 
dając się za siebie, we własne osobne drzwi, w noc.
Pod tym wszystkim kryła się świadomość, że się nie 
zmieni, że będzie malował jak dawniej, zapomni o tym 
dniu, znajdzie powody, by zinterpretować wszystko ina- 
czej, przelotnie stracił głowę, pofolgował sobie. Ranę 
pokryje strup, potem odpadnie, na skórze nie pozostawi 
ani śladu. Zdrowy rozsądek czynił z niego kalekę. Nie
112
potrafił zawierzyć przypadkowi, stracona możliwość sta- 
nie się rozsądną decyzją, rzeczą godziwą, a żarliwy 
płomień, który go trawił — marzeniem, chwilowym 
złudzeniem; rzeczywista osoba znajdzie się pośród za- 
rzuconych pomysłów trzymanych pośród starych szkico- 
wników w głębi szafy w pracowni.
Ale wtedy jeszcze wiedział: odrzucił szansę na nowe 
istnienie, a ostateczna jakość i trwałość jego twórczości 
oparta była na rezygnacji. Poczuł spóźnioną, lecz gorzką 
zawiść wobec starca. Koniec końców wszystko sprowa- 
dza się do tego, z czym człowiek przychodzi na świat: albo 
ma się skłonność do szaleństw i bezwzględnego egocen- 
tryzmu, do trzymania myśli i uczuć w osobnych prze- 
gródkach, albo nie; David nie miał. Niegodziwa, mściwa 
niesprawiedliwość polega na tym, że sztuka jest u pod- 
staw amoralna. Choćby nie wiem ile się starał, człowiek 
jest beznadziejnie upośledzony: wszystko dla bydlaków, 
nic dla zasłużonych. Coet bezwględnie wykazało, kim się 
urodził, kim nadal był i miał zawsze być: przyzwoitym 
człowiekiem i wiecznym biernym świadkiem.
Ta ostatnia etykietka błąkała mu się po głowie przez 
kilka godzin, zanim ją sobie sformułował. Patrzył na nie 
wybudowany wieżowiec, który jawił mu się niemal 
namacalnie nad jednostajnym morzem dachów przed 
hotelem, zroszonych mżawką; nie zrealizowana metafo- 
ra tego, czym on był wobec wyniosłego gmachu tego, 
czym być mógł.
Dojechawszy do Orły, stwierdził, że lot jest opóźniony 
o pół godziny. Nad Heathrow była mgła. Nawet w najlep- 
szym nastroju David nie znosił lotnisk, bezosobowości, 
stadności, anonimowości, braku poczucia bezpieczeń- 
stwa. Stał przy oknie w poczekalni i patrzył w płaską dal. 
Zmierzch. Coet było w innym wszechświecie; o jeden 
wiekuisty dzień drogi. Próbował sobie wyobrazić, co 
robią. Diana nakrywa do stołu, Annę bierze lekcję 
francuskiego. Cisza, las, głos starca, szczekanie Macmil- 
lana. Doznał najdotkliwszego ukłucia najstraszliwszego
113
ludzkiego niedostatku: nie posiadania, lecz wiedzy. 
O tym, co mówi, co czuje, co myśli. Ból sięgał głębiej niż 
wszelkie wątpliwości na temat sztuki, jego sztuki, jego 
przeznaczenia. Przez kilka strasznych chwil zobaczył 
siebie, i całą ludzkość, z całą jasnością. Coś, ostatnia 
nadzieja odkupienia, wolnej woli, paliła w nim wszelkie 
statki; odwrócił się; biegł po ocalenie. Lecz statki, odpor- 
ne na wszelki płomień, jak obrazy starych mistrzów 
rzucały na niego swój wysoki cień; znieruchomiały, lecz 
w drodze, powracający do domu młody Anglik patrzy 
w odległy rząd zamarłych świateł pasa startowego.
Ogłoszono przylot, zatem poszedł szukać Beth. Jej 
bagaż był w samochodzie, więc wyszła z pierwszymi pa- 
sażerami. Machnięcie ręką. Podniósł dłoń; nowy płaszcz, 
niespodzianka, ćwierćobrót i dyg jak na pokazie mody. 
Gay Paris. Kobieta wyzwolona. Patrzcie, bez dzieci.
Nadchodzi, na jej twarzy nieprzejednany czas teraź- 
niejszy; filuterny zachwyt: to niemal cud, że go tu spoty- 
ka. On nadaje swej twarzy wyraz niemal równej pewności.
Zatrzymuje się kilka stóp od niego.
—	Cześć. 
Zagryza wargi.
—	Przez jedną upiorną chwilę myślałam... — Prze- 
rywa. — Że to mój mąż.
Przygotowana zagrywka. Uśmiecha się do niej.
Całuje w usta.
Wychodzą razem, rozmawiają o dzieciach.
Ma poczucie spóźnionego przebudzenia, jak po opera- 
cji, gdy godziny zostały mu zwrócone, lecz jeszcze niezu- 
pełnie je przyjął; stłumione wrażenie, że coś się zaczyna 
bezpowrotnie wymykać. Cień twarzy, włosy przetkane 
złotem, zamykane drzwi. „Chciałam tego". Wie, że śnił, 
lecz nie pamięta co. Krzyk zaciera się.
Ona pyta:
—	A co u ciebie, kochanie?
Poddaje się temu, co pozostało: abstrakcji.
—	Jakoś przeżyłem.
ELIDUC
NOTA OSOBISTA
Roboczy tytuł tego zbioru opowiadań brzmiał Wariacje, 
przez co pragnąłem zasugerować wariacje pewnych te- 
matów z moich poprzednich książek, jak również metod 
prowadzenia narracji — choć bardzo nie chciałem, aby 
czytelnicy czuli się poszkodowani, jeśli nie znają moich 
powieści, bądź też nie mogą przysiąc z ręką na sercu, że 
rozumieją rozróżnienie pomiędzy rćcit i discours. Pro- 
bem zniknął. Roboczy tytuł został odrzucony przede 
wszystkim dlatego, że pierwsi fachowi czytelnicy, którzy 
moje książki znają, nie widzieli żadnego uzasadnienia dla 
Wariacji... prócz bardzo prywatnego mirażu w umyśle 
autora. Poddałem się ich osądowi, a złudzenie, pominąw- 
szy niniejszą wzmiankę, zachowałem dla siebie.
Hebanowa wieża jest jednak wariacją w prostszym 
sensie, a źródło nastroju opowiadania, jak również częś- 
ciowo tematu i miejsca akcji, jest tak odległe i zapom- 
niane — choć, jak sądzę, kluczowe dla dziejów powieś- 
ciopisarstwa — że chciałbym je częściowo przywrócić do 
życia. Wspominam o tym, gdyż nie wyjaśniona tajemni- 
ca — o czym wie każdy agnostyk i powieściopisarz 
— czarno na białym dowodzi zrzucenia z siebie od- 
powiedzialności twórczej. Mam na sumieniu martwą 
łasicę; a jeszcze głębiej, martwą kobietę.
Jako student romanistyki w Oksfordzie czytałem, co 
mi wpadło w ręce, raczej z braku rozeznania niż z roz- 
mysłu. Prawie się nie zastanawiałem nad swym wła- 
snym gustem, gdyż zaakceptowałem obowiązujący wte- 
dy mit, że tylko nauczyciele mają prawo do osobistych
117
preferencji. Nie jest to postawa, jaką próbowałbym 
zaszczepić dzisiejszym studentom, miała jednak pewną 
zaletę. Upodobania koniec końców ukształtowały się na 
ściśle pragmatycznej zasadzie; nauczyłem się cenić to, 
o czym nie potrafiłem przez długie lata zapomnieć. 
Wśród książek, które z uporem trwały w mojej pamięci, 
znalazł się Le Grand Meaulnes (Mój przyjaciel Meaul- 
nes) Alain-Fourniera. Wielu młodych magistrantów po- 
wiedziało mi, że nie dostrzegają istotnych podobieństw 
między Le Grand Meaulnes a moją własną powieścią 
Mag. Widocznie pępowina — nie jest to przesadna meta- 
fora — pozostawia znacznie dyskretniejsze blizny niż 
w owym czasie sądziłem; a może współczesna krytyka 
akademicka jest ślepa na powiązania bardziej emo- 
cjonalne niż strukturalne.
Pod urokiem Henri Fourniera znalazłem się od same- 
go początku. Nie da się tego samego powiedzieć o innej 
części spisu lektur. Starofrancuski, z jego latynizmami, 
zagadkową ortografią, mnogością dialektów, jest może 
fascynujący dla językoznawcy, lecz dla kogoś, kto czyta 
dla znaczenia i fabuły, utrudnienia te są wyłącznie 
źródłem irytacji. Mimo to miałem się później przekonać, 
że jedna dziedzina literatury starofrancuskiej nie poszła 
w zapomnienie, na które skazałem całą tę epokę, zdaw- 
szy egzaminy końcowe. Dziedziną tą — chciałoby się 
rzec, „leśną" — był celtycki romans.
Zdumiewająca przemiana w kulturze europejskiej, 
jaka nastąpiła pod wpływem brytyjskiej — w pierwo- 
tnym celtyckim znaczeniu tego słowa — wyobraźni, nie 
została nigdy, jak podejrzewam, w pełni prześledzona 
i przyjęta do wiadomości. Mania rycerskości, miłości 
dwornej, mistycznego i wojującego chrześcijaństwa, syn- 
drom Camelotu — to wszyscy znamy, a w przypadku 
tego ostatniego elementu tradycji może nawet zbyt 
dobrze, o czym świadczą liczne współczesne parodie. 
Sądzę jednak, że temu osobliwemu zawładnięciu wczes- 
nośredniowiecznymi umysłami przez wyobraźnię pół- 
nocy zawdzięczamy — przynajmniej emocjonalnie — sa- 
mą istotę tego, co do dziś rozumiemy przez literaturę 
piękną — powieść z całą jej progeniturą. Można się
118
uśmiechać z politowaniem nad naiwnością i prymitywną 
techniką takich opowieści, jak Eliduc, sądzę jednak, że ze 
strony powieściopisarza jest to nieprzyzwoite — dla 
bardzo prostej przyczyny. Jest on bowiem świadkiem 
swych własnych narodzin.
Na temat życiorysu Marie de France nie wiadomo 
prawie nic. Nawet imię wydedukowano, wiele lat po jej 
śmierci, z pewnego wersu jej poematu—Marie ai nun, si 
suis de France. Imię moje Maria, a pochodzę z... nie jest 
jednak nawet pewne, że mówiąc Francja, miała na myśli 
to samo, co my dzisiaj. Bardziej prawdopodobny jest 
region wokół Paryża, Ile de France. Pewne wskazówki 
językowe i inne dają powód do przypuszczeń, że po- 
chodziła z części Normandii zwanej Vexin, graniczącej 
z niecką paryską.
W jakimś okresie swego życia znalazła się w Anglii, 
być może wraz z dworem Eleonory Akwitańskiej. Kró- 
lem, któremu zadedykowała swe Lais, opowieści miłos- 
ne, jest być może mąż Eleonory, Henryk II, zmora 
Becketa; do przyjęcia jest nawet hipoteza, iż Marie była 
nieślubną siostrą Henryka. Jego ojciec, Geoffrey Planta- 
genet, miał z nieprawego łoża córkę o tym imieniu, która 
około 1180 roku została przeoryszą klasztoru w Shaftes- 
bury. Nie wszystkie średniowieczne przeorysze wiodły 
nabożny żywot, a prócz tego romanse zostały niemal z całą 
pewnością napisane w poprzednim dziesięcioleciu. Przy- 
puszczenie, iż była to jedna i ta sama osoba, potwierdza 
fakt, że dwa pozostałe spośród zachowanych dzieł Marie 
mają charakter religijny i z pewnością powstały po roku 
1180. Jeżeli „Marie de France" była rzeczywiście pło- 
dem andegaweńskich amorów i późniejszą przeoryszą 
w Shaftesbury, musiała się urodzić przed rokiem 1150, wie- 
my też, że przeorysza dożyła mniej więcej do 1216 roku.
Trudno sobie wyobrazić, by Lais mógł napisać kto 
inny niż dobrze wykształcona (czyli, w tej epoce, dobrze 
urodzona) młoda kobieta; że miała romantyczną, piękną 
duszę, wywnioskować łatwo, a o jej olbrzymim i błyska- 
wicznym sukcesie literackim świadczy mnogość współ-
119
czesnych rękopisów i przekładów... można ją nawet 
uznać za wczesną ofiarę męskiego szowinizmu, wysłaną 
do Shaftesbury dla sprowadzenia ze złej drogi. Istnieją 
niewątpliwe dowody, że jej opowieści spotkały się z de- 
zaprobatą Kościoła. Niebawem po ukazaniu się Lais, 
jegomość nazwiskiem Denis Piramus — mnich, lecz 
z natury bezspornie urodzony recenzent — z żółcią 
i sarkazmem skomentował jej sukces. Nie było dla niego 
tajemnicą, dlaczego arystokratyczni słuchacze czerpali 
z jej opowieści tak wątpliwą przyjemność: słyszeli to, 
czego pragnęli doświadczyć we własnym życiu.
W swych Lais Marie postawiła sobie za cel ocalić od 
zapomnienia pewne celtyckie baśnie: opowieści z rozleg- 
łego tworzywa ludowego, które uczeni nazywają mati&re 
deBretagne, a z którego najlepiej zachowane są w pamię- 
ci cykl arturiański i opowieści o Tristanie i Izoldzie. Nie 
wiadomo, czy usłyszała je po raz pierwszy w języku 
francuskim czy angielskim, gdyż użyte przez nią okreś- 
lenie bretun nie miało wówczas zastosowania geograficz- 
nego, lecz dotyczyło Celtów brytońskich, czyli, prócz 
samych Bretończyków, także WaUjczyków i mieszkań- 
ców Kornwalii. Źródła podają, że celtyccy minstrele 
wędrowali po całej północno-zachodniej Europie na 
długo przed epoką Marie, a ich występy mogła usłyszeć 
na każdym większym dworze.
Prócz tej swoistej archeologii Marie oddała nam 
znacznie istotniejszą przysługę: uzupełniając stary mate- 
riał swą znajomością świata, doprowadziła do przełomu 
w literaturze europejskiej. Pojawił się w niej zupełnie 
nowy element. Element ten to otwartość w sprawach 
seksualnych i bardzo kobieca świadomość tego, jak 
ludzie naprawdę się zachowują — a także, jak zachowa- 
nie i problemy moralne można wyrazić za pomocą takich 
środków, jak dialog i fabuła. Uczyniła dla potomnych to 
samo, co Jane Austen kilka stuleci później — wysoko 
ustawiła poprzeczkę precyzji opisu ludzkich emocji i rzą- 
dzących nimi absurdów. Analogia jest jeszcze bliższa, 
gdyż wspólny motyw wszystkich opowieści Marie (który 
ona sama określiłaby jako desmesure, czyli uczucio- 
wy brak umiaru) szalenie przypomina temat Rozważnej
120
i romantycznej u Austen. Trudniej jest nam dziś dostrzec 
inne podobieństwo, mianowicie humor. Ponieważ opo- 
wieści te są od nas tak odległe, zapominamy, że w dwu- 
nastym stuleciu ich materia była równie odległa; nie 
doceniamy wyrafinowania zarówno autorki, jak i jej 
słuchaczy, jeśli sądzimy, że bez zastrzeżeń dawali 
wszystkiemu wiarę. Równie dobrze można by oczekiwać 
od współczesnej publiczności, by oglądała bez zmruże- 
nia oka dreszczowce, westerny i epopeje fantastyczno- 
-naukowe.
Ironia Marie jest dziś tak trudna do uchwycenia 
z jeszcze jednej historycznej przyczyny. Jej Lais nie były 
przeznaczone do czytania po cichu — ani prozą. W ory- 
ginale napisane zostały w rymowanych ośmiozgłosko- 
wych dwuwierszach, które miały być odśpiewane i ode- 
grane przy luźnym akompaniamencie muzycznym, miej- 
scami być może wyrecytowane niemal konwersacyjnym 
tonem na tle akordów i arpeggiow. Jako instrument 
posłużyłaby harfa, niewątpliwie w wydaniu bretońskim, 
czyli rotę. Dzięki romantykom zajęcie minstreli zaczęło 
kojarzyć się z czymś głupawym, lecz nieliczne dostępne 
nam źródła mówią o wysoce rozwiniętej sztuce, która 
pozostanie dla nas na zawsze pogrążona w mroku zapo- 
mnienia. W przypadku pisarzy w rodzaju Marie de Fran- 
ce ocena samego tekstu przypomina ocenę filmu wyłącznie 
na podstawie scenariusza. Długa ewolucja powieściopi- 
sarstwa była w dużym stopniu związana ze znajdowa- 
niem środków wyrazu dla „głosu" autora — jego humo- 
rów, jego prywatnych przekonań, jego natury — za pomo- 
cą manipulowania wyłącznie słowem i drukiem; przed 
nastaniem Gutenberga jesteśmy jednak zagubieni. Wy- 
mienię jeden drobny przykład z opowieści, którą zaraz 
przeczytacie. Dwukrotnie Marie w sposób bardzo oficjal- 
ny opowiada o tym, jak bohater składa wizytę niesfornej 
księżniczce, w której jest zakochany; nie wpada bez- 
ceremonialnie na pokoje, lecz każe się zaanonsować. 
Można to uznać za zwykłą narracyjną watę, konwen- 
cjonalny przekaz dworskiej etykiety. Moim zdaniem 
była to raczej cierpka uwaga na marginesie skierowana 
do pierwszych słuchaczy Marie — jeżeli to, co wiemy
121
0	Henryku II jest prawdą, a Marie rzeczywiście była 
z nim spokrewniona, zaryzykowałabym domysł, do kogo 
skierowany był ów drobny przytyk.
Moim zamiarem było przekazać przynajmniej część 
tej żywej ustnej tradycji w mym przekładzie, który jest 
oparty na tekście H (Harley 978) z British Museum, pod 
redakcją Alfreda Ewerta *. Pozostaje mi tylko przypom- 
nieć czytelnikowi o trzech rzeczywistościach, na któ- 
rych tle historia jest anachronistycznie opowiedziana. 
Pierwsza z nich to system feudalny, w którym wielką 
rolę odgrywał ślub składany przez wasala. Na dochowy- 
waniu danego przez siebie słowa opierała się nie tylko 
struktura władzy, lecz całe cywilizowane życie. Dziś, 
jeśli ktoś złamie umowę, można uciec się do pomocy 
sądownictwa; w owych czasach można było jedynie 
chwycić za broń. Drugi kontekst to chrześcijaństwo, pod 
którego wpływem powstało zakończenie Eliduca **, lecz 
niewiele więcej. Marie jest bezspornie bardziej zainte- 
resowana ludzkim sercem niźli nieśmiertelną duszą.
1	wreszcie trzecia rzeczywistość, to miłość dworna, 
gdzie ten sam nacisk na dotrzymywanie wiary stosował
* Winien jestem słowa podziękowania dr. Nicholasowi Mannowi 
z Pembroke College w Oksfordzie za pomoc w rozwikłaniu szczególnie 
trudnych wersetów.
** Eliduc ukazał się w antologii Arcydzieła francuskiego śred- 
niowiecza (pod redakcją Zygmunta Czernego) według nieco innego 
tekstu źródłowego. Znakomite tłumaczenie Anny Tatarkiewicz jest 
typowe dla stylu przekładów starych tekstów stworzonego przez 
Tadeusza Boya-Żeleńskiego: czytelny i potoczysty, lecz bardzo wyraź- 
nie archaizowany. Celem archaizacji nie jest filologiczna wierność 
epoce (z tego choćby prostego powodu, że trudno mówić o dwunasto- 
wiecżnej polszczyźnie pisanej), lecz nadanie tekstowi swoistego smacz- 
ku. Wytworzony tymi środkami nastrój jest baśniowo-groteskowo- 
-bailadowy, obfitujący w „dzieweczki", „niebogi", „rycerzów uda- 
łych". Tymczasem zamiarem Fowlesa było pokazać Eliduca jako 
opowieść precyzyjną w opisie stanów emocjonalnych, toteż w po- 
niższym przekładzie, zgodnie z duchem angielskiego „oryginału", 
archaizacja zredukowana jest do nieuniknionego minimum (przyp. 
tłum.).
122
się do relacji płciowych. Idea ta nie cieszy się w dwudzie- 
stym stuleciu zbytnią popularnością, lecz amour cour- 
tois była rozpaczliwie potrzebną próbą ucywilizowania 
(zaszczepienia kobiecej inteligencji) brutalnego społe- 
czeństwa, a każda cywilizacja oparta jest na powszech- 
nie przyjętych kodach i symbolach wzajemnego zaufa- 
nia. Epoka, w której może mieć miejsce desmesure 
w rodzaju Watergate — w mojej opinii tragedia w znacz- 
nie większej mierze kulturowa niż polityczna — nie 
powinna mieć większych problemów ze zrozumieniem 
tej idei.
Du un mut ancien lai bretun 
Le cunte e tutę la reisun 
Vus d/rai...
Przekażę wam całą treść bardzo starej celtyckiej opo- 
wieści, w tej mierze, w jakiej zrozumiałam jej prawdę.
Żył raz w Bretanii rycerz imieniem Eliduc. Był on, 
wzorem jemu podobnych, jednym z najdzielniejszych 
ludzi w kraju, i miał żonę ze świetnego i wpływowego 
rodu, równie dobrze urodzoną, co wierną swemu mał- 
żonkowi. Żyli szczęśliwie przez wiele lat, jako że małżeń- 
stwo ich spajała miłość i zaufanie. Lecz wtem wybuchła 
wojna i on ruszył do walki. Tam zakochał się w dziew- 
czynie, księżniczce Guilliadun przepięknej urody. Cel- 
tyckie imię żony, która pozostała w domu, było Guil- 
deluec, toteż opowieść zwie się Guildeliiec i Guilliadun 
od ich imion. Tytuł pierwotny brzmiał Eliduc, lecz został 
zmieniony, jako że opowieść naprawdę mówi o dwóch ko- 
bietach. Teraz opowiem wam dokładnie, co się wydarzyło.
Panem Eliduca był król bretoński, który bardzo sobie 
rycerza upodobał i dbał o jego sprawy. Eliduc służył mu 
wiernie — zawsze, kiedy król musiał wyjechać z kraju, 
Eliduc zostawał na straży jego włości i bronił ich swym 
wojennym kunsztem. W podzięce spotkało go wiele 
nagród. Wolno mu było polować w królewskich lasach. 
Żaden łowczy, choćby najzuchwalszy, nie odważył się 
wejść mu w drogę bądź poskarżyć się na niego. Zawiść 
ludzka, że mu się tak dobrze powodzi, dała jednak o sobie 
znać. Oszczerstwa i potwarze sprowadziły na niego 
gniew króla. Ostatecznie został bez żadnego powodu 
wygnany z dworu. Pozostawiony samemu sobie, Eliduc 
raz po raz prosił, by mógł stanąć przed królem w swojej
125
obronie — oszczerstwa były kłamstwami, służył królowi 
dobrze i z ochotą. Z dworu nie nadeszła jednak żadna od- 
powiedź. Przekonany, że nigdy nie uzyska posłuchania, 
Eliduc postanowił udać się na wygnanie. Pojechał do domu 
i wezwał wszystkich swoich przyjaciół. Powiedział im, jak 
się sprawy mają z królem i że wzbudził jego gniew. Eliduc 
dał z siebie wszystko, toteż pretensje króla nie znajdowa- 
ły usprawiedliwienia. Kiedy pan nie żałuje oraczowi słów 
potępienia, chłopi mają na to porzekadło: Nigdy nie ufaj 
miłości wielkiego pana. Człowiek rozsądny na miejscu 
Eliduca okazuje więcej zaufania w miłość swych bliźnich. 
Teraz mówi *, że ma dość Bretanii, popłynie przez morze 
do Anglii i zabawi tam czas jakiś. Żonę zostawi w domu; 
zajmą się nią jego słudzy wraz z jego przyjaciółmi.
Poidjąwszy postanowienie, dotrzymał go. Zaopatrzył sie- 
bie i dziesięciu jeźdźców, których zabrał ze sobą, jak nale- 
ży na podróż. Przyjaciołom smutno było go żegnać, a jego 
żona... towarzyszyła mu przez pierwszą część podróży, 
we łzach, iż go utraci. Poprzysiągł jednak uroczyście, iż 
dochowa jej wierności. Potem mówi do widzenia i jedzie 
prosto ku morzu. Tam wsiada na statek, szczęśliwie 
przemierza morze i przybywa do portu w Totnes.
W tej części Anglii było kilku królów, którzy toczyli ze 
sobą wojnę. W stronę Exeter w tej krainie żył bardzo 
możny starzec. Nie miał męskiego dziedzica, tylko nieza- 
mężną córkę. Co dało powód obecnej wojnie? Ponieważ 
odmówił ręki córki równemu sobie z innej dynastii, drugi 
król grabił jego ziemie. Starego króJa złapał w po- 
trzask w jednym z warownych grodów *'*. Nikt nie miał 
odwagi, by opuścić mury miasta i grupą czy w pojedynkę, 
wdać się w walkę z najeźdźcą. Eliduc usłyszał o tym
* Przejścia do czasu praesens historicum (podobnie jak do dialo- 
gu) zgodnie z oryginałem.
** Tekst mówi o „zamku", lecz wydaje się jasne, że chodzi 
o Exeter, w owym czasie miasto za murami. Marie musiała wiedzieć 
o jego roli w czasach Zachodniej Saksonii i o oblężeniu przez Wilhelma 
Zdobywcę w 1068 roku. Sasi odebrali Celtom East Devon i Exeter pod 
koniec VII wieku, więc oryginalne źródło Eliduca. którym dysponowa- 
ła Marie, musiało poprzedzać te czasy. Nawiasem mówiąc, port Totnes 
często pojawia się w matiere de Bretagne.
126
wszystkim i postanowił, iż skoro jest wojna, pozostanie 
w tych stronach, zamiast jechać dalej. Pragnął dopomóc 
oblężonemu królowi, który znajdował się w coraz więk- 
szych tarapatach i zajrzało mu w oczy widmo ruiny 
i klęski. Odda mu się na służbę jako najemnik *.
Wysłał do króla gońców z listem, w którym napisał, iż 
opuścił swój kraj i chce przyjść mu z pomocą; jeżeli 
jednak król nie pragnie wziąć go na służbę, Eliduc prosi 
tylko o bezpieczny przejazd przez jego ziemię, aby mógł 
udać się w inne strony i tam oddać na czyjeś usługi swój 
wojenny kunszt. Ujrzawszy gońców, król był zachwyco- 
ny i przyjął ich ciepło. Wezwał dowódcę zamku i przyka- 
zał, by wysłał do Eliduca straż, która by go przywiodła do 
grodu. Potem król zatroszczył się o mieszkanie i wszyst- 
ko, co niezbędne na miesięczny pobyt.
Zbrojna, konna straż pojechała po Eliduca. W grodzie, 
odbywszy podróż bez kłopotów, przyjęty został z wiel- 
kimi honorami. Zamieszkał u bogatego mieszczanina, 
przyzwoitego, dobrze wychowanego człowieka, który 
oddał rycerzowi swój najlepszy pokój, zawieszony tapi- 
seriami. Eliduc kazał przygotować smaczny posiłek, na 
który zaprosił wszystkich niespokojnych rycerzy przeby- 
wających w mieście. Zabronił swym własnym ludziom, 
nawet nąjzachłanniejszym, przyjmować jakiekolwiek 
dary bądź pieniądze przez pierwsze czterdzieści dni.
Trzeciego dnia pobytu Eliduca w Exeter przez miasto 
poniósł się krzyk, iż nadjechał wróg, rozłożył się obozem 
po całej okolicy i już gotuje się do szturmu na bramy. 
Eliduc usłyszał rozwrzeszczanych w popłochu mieszczan 
i natychmiast włożył zbroję. To samo uczynili jego towa- 
rzysze. W mieście było czternastu innych zdolnych do 
walki rycerzy, reszta została ranna lub wzięta w niewolę. 
Widząc Eliduca wsiadającego na koń, idą do swych 
mieszkań i także wkładają zbroje. Nie będą czekać na 
wezwanie, pojadą z nim za bramę.
* ...en soudees remaneir. Rycerz soudoyer to postać (przynajmniej 
w romansie) znacznie bardziej godna szacunku niż najemnik we 
współczesnym czy nawet renesansowym znaczeniu tego słowa. Być 
może najbliższym odpowiednikiem jest japoński samuraj.
127
—	Pojedziemy z tobą, panie — mówią teraz. — I co- 
kolwiek uczynisz, my uczynimy to samo.
Eliduc odpowiada: — Dziękuję wam. Czy ktoś z was 
zna miejsce, gdzie można urządzić zasadzkę? Jakąś 
kryjówkę? Gdzie możemy ich zaskoczyć? Jeżeli zaczeka- 
my tutaj, wydamy im walkę. Nie mamy jednak żadnej 
przewagi. Czy ktoś ma lepszy plan?
—	Jest wąska droga dla furmanek, panie. Mię- 
dzy lasem a polem lnu. Nabrawszy dość łupu, będą 
tamtędy wracali. Zazwyczaj wracają z takich wypadów, 
nie zważając na niebezpieczeństwo. Aż się proszą o szyb- 
ką śmierć.
W jedną krótką chwilę można wyrządzić wiele szkody.
—	Przyjaciele — powiedział Eliduc — jedna rzecz 
jest pewna. Nie zaryzykujesz, nie wygrasz, nawet gdy 
sprawy wyglądają beznadziejnie — czy chodzi o woj- 
nę, czy o dobrą sławę. Jesteście wszyscy ludźmi króla, 
winniscie mu całkowitą wierność. Chodźcie więc za 
mną, gdziekolwiek pójdę, i czyńcie, co ja uczynię. Przy- 
rzekam, że nie przegramy, jeśli zdołam temu zapobiec. 
Być może nie zdobędziemy żadnego łupu. Jeżeli jed- 
nak pobijemy dziś wroga, ludzie o nas nigdy nie za- 
pomną.
Jego wiara w zwycięstwo udzieliła się innym 
rycerzom i zaprowadzili go do lasu. Tam ukryli się 
koło drogi i czekali na powrót wroga z grabieżczej 
wyprawy. Eliduc wszystko zaplanował, pokazał im, jak 
najeżdżać w galopie i powiedział, jakie wznosić okrzy- 
ki. Kiedy wróg dotarł do przewężenia, Eliduc dał ha- 
sło do boju, po czym krzyknął swym przyjaciołom, by 
dzielnie się spisali. Natarli ostro i nie oszczędzali ni- 
kogo. Zaskoczony wróg wkrótce złamał szyki i roz- 
pierzchł się. Potyczka była krótka. Wzięli w niewolę 
dowódcę i wielu innych rycerzy, których powierzyli 
giermkom. Oddział Eliduca liczył dwudziestu pięciu 
mężczyzn, wzięli w niewolę trzydziestu wrogów. Wzięli 
również wiele broni i dużo innych drogocenności. Teraz 
powracają w triumfie do miasta, pełni blasku zwycięst- 
wa. Król wyczekiwał na wieży, rozpaczliwie niespokojny 
o swych ludzi. Narzekał gorzko, doszedłszy do przeko-
128
nania, że Eliduc jest zdrajcą i wytracił mu wszystkich 
rycerzy.
Jadą tłumnie, jedni juczni, inni spętani — znacznie 
więcej, niż wyjechało, dlatego król czekał w zwątpieniu 
i napięciu, dawszy się zwieść pozorom. Nakazuje za- 
mknąć bramy miasta i obsadzić mury, z kuszami i inną 
bronią w gotowości. Nie potrzeba ich jednak. Drużyna 
Eliduca posłała przodem giermka, by wyjaśnił, co się 
zdarzyło. Człowiek ten opowiedział królowi o bretoń- 
skim najemniku, jak odparł wroga, jak znakomicie się 
spisał. Nie było nigdy rycerza, który by lepiej władał 
bronią z konia. Osobiście wziął w niewolę dowódcę 
wroga i dwudziestu dziewięciu jeńców, prócz tego ranił 
i zabił wielu innych.
Usłyszawszy dobre wieści, król nie posiada się z rado- 
ści. Zstąpił z wieży i wyszedł Eliducowi na spotkanie; 
potem podziękował mu za wszystko, co uczynił i oddał 
mu jeńców na okup. Eliduc rozdzielił broń między 
innych rycerzy, dla swych żołnierzy biorąc nie więcej niż 
trzy konie, które im przydzielono. Wszystko inne rozdał, 
także część słusznie przynależną jemu samemu, między 
jeńców i innych ludzi.
Po tym wyczynie Eliduc został ulubieńcem króla. 
Wraz z towarzyszami został na dworze przez cały rok 
i ślubował królowi, iż będzie mu wiernie służył. Później 
został obrońcą królewskich ziem.
Młoda córka królewska słyszała wszystko o Eliducu 
i jego świetnych czynach — jakim jest urodziwym, 
dumnym rycerzem, jak dobrze wychowanym i hojnym. 
Wysłała swą dworkę, aby prosić, aby błagać Eliduca, by 
zechciał przybyć i zabawiać ją. Muszą porozmawiać, 
muszą poznać się ze sobą, poczuje się głęboko urażona, 
jeżeli odmówi. Eliduc odpowiada oczywiście, że się stawi, 
bardzo się cieszy na to spotkanie. Wsiadł na koń; zabraw- 
szy ze sobą sługę, jedzie pogawędzić z dziewczyną. 
Stanąwszy u drzwi jej komnaty, wysyła przodem pazia. 
Nie wkracza bezceremonialnie, lecz czeka na powrót 
pazia. Potem z łagodną miną, szczerą twarzą i niena- 
ganną uprzejmością zwrócił się do młodej damy oficjal- 
nie i podziękował jej za zaproszenie w odwiedziny.
129
Guilłiadun była bardzo ładna, wzięła go za rękę * i zawiodła 
do łoża, na którym usiedli i mówili o tym i owym. Ciągle rzu- 
cała ukradkowe spojrzenia... na jego twarz, jego ciało, każdy 
gest i minę... i powiedziała sobie, że jest taki powabny, taki 
bliski ideału mężczyzny. Miłość wypuszcza strzałę, księż- 
niczka zakochuje się. Blednie, wzdycha, lecz nie może 
oświadczyć się ze swą miłością, aby nią nie wzgardził.
Eliduc został przez długi czas, lecz wreszcie spytał, czy 
może ją opuścić i wyszedł. Guilłiadun pragnęła, by został 
z nią dłużej, ale niestety... Wrócił do swego mieszkania, 
bez uśmiechu i pogrążony w myślach. Dziewczyna za- 
trwożyła go, gdyż była królewską córką, a on królew- 
skim sługą. Zdawała się tak nieśmiała, lecz subtelnie o coś 
go oskarżała. Czuje się podle oszukany — tak długo był 
w kraju, a dotąd jeszcze nigdy nie dane mu było jej ujrzeć. 
Kiedy jednak powiedział to sobie, poczuł się zawstydzony. 
Przypomniał sobie swą żonę, której obiecał prowadzić się, 
jak przystało na małżonka.
Poznawszy go, dziewczyna chciała mieć w Eliducu 
kochanka. Jeszcze żaden mężczyzna jej się tak nie spo- 
dobał — oby się udało, oby się zgodził. Całą noc leżała, 
myśląc o nim, nie zaznała ani odpoczynku, ani snu. Na- 
stępnego dnia wstała o świcie, podeszła do okna i zawołała 
swego pazia. Gdy przyszedł, wszystko mu wyznała.
* Jako oznaka łaski, dana jej z racji wyższej rangi. Zwykle średnio- 
wieczny dżentelmen ściskał lewą dłoń damy, i to tylko palce. Nawet 
między sobą mężczyźni w ten sposób ściskali swe delikatne dłonie — 
chodzenie pod ramię było prawie nieznane przed renesansem. Jest to 
częściowo skutkiem, bądź też przyczyną, wysokiej wartości erotycznej 
przyznawanej kobiecej dłoni przez całe średniowiecze, aż po czasy 
Holbeina. Wspomnę także, iż uwodzicielskie wykorzystanie przezroczy- 
stych tkanin znajduje szerokie potwierdzenie w innych (zaszokowanych 
męskich) źródłach z tej epoki. Aby lepiej wyobrazić sobie postać 
Guilłiadun — Guilli znaczy „złota" — warto przytoczyć fragment 
innej opowieści Marie (Lanval): „Ubrana była jak następuje: w białą 
lnianą koszulę, luźno zawiązaną na bokach, aby widać było od góry do 
dołu nagą skórę. Figurę miała powabną, szczupłą w talii. Jej szyja była 
biała jak śnieg na gałązce; oczy jasne w bladej twarzy, cudowne usta, 
doskonały nos, ciemne brwi; lecz jej włosy były faliste, koloru zboża. 
W słońcu jaśniały piękniej niźli złotogłów".
130
—	Drogi Boże — mówi — w jakim jestem stanie. 
Wpadłam w taki potrzask. Kocham nowego najemnika, 
Eliduca. Który walczył tak wspaniale. Całą noc nie 
zmrużyłem oka, oczy nie chciały mi się zamknąć. Jeśli 
rzeczywiście mnie kocha, jeśli okaże, że ma poważne 
zamiary, uczynię wszystko, co zechce. A jakie rokuje 
nadzieje? Kiedyś może zostać królem. Szaleję za nim. 
Jest taki inteligentny, takie ma gładkie maniery. Jeśli 
mnie nie kocha, umrę z rozpaczy.
Wysłuchawszy wszystkiego, co miała do powiedzenia, 
młody paź udzielił jej dobrej rady: nie trzeba od razu 
porzucać nadziei.
—	Moja pani, jeśli go kochasz, daj mu o tym znać. 
Poślrj mu pas lub wstążkę lub też pierścień. By zobaczyć, 
czy go to ucieszy. Jeśli przyjmie go z radością, z zadowo- 
leniem otrzyma od ciebie wiadomość, dobra nasza. To 
będzie znaczyć, że cię kocha. A pokaż mi cesarza, który 
nie tańczyłby z radości, gdyby się dowiedział, że przypadł 
ci do gustu.
Dziewczyna łamała sobie głowę nad jego poradą.
—	Ale skąd będę wiedzieć, że naprawdę mnie chce, 
posławszy mu podarunek? Nie rozumiesz. Dżentelmen 
musi dar przyjąć, czy lubi ofiarodawcę, czy nie. Poda- 
runki przyjmuje się łaskawie. Nie zniosłabym, jeśliby 
miał ze mnie zakpić. Lecz może dowiedziałbyś się czegoś 
z wyrazu jego twarzy. Więc gotuj się. Szybko. I idź.
—	Jestem gotów.
—	Weź dla niego ten złoty pierścień. I masz, daj mu 
też mój pas. Mów bardzo ciepło, gdy będziesz go ode mnie 
pozdrawiał.
Paź odwrócił się, a ona jest w takim stanie, że nieomal 
przywołuje go na powrót do siebie. Pozwala mu jednak 
odejść — po czym zaczyna wyrzekać w samotności.
—	O Boże, zakochałam się w cudzoziemcu! Nie wiem 
nawet, czy pochodzi z dobrego rodu. Czy nagle nie 
zniknie i nie zostawi mnie pogrążonej w rozpaczy. Nie 
rozmawiałam z nim, jak dopiero wczoraj, a teraz mu się 
narzucam. Myślę, że mną wzgardzi. Nie, nie wzgardzi, 
jeśli jest miły, spodobam mu się. Teraz wszystko w rę- 
kach bogów. Jeśli wcale o mnie nie dba, będę się czuła jak
131
straszny głupiec. Już nigdy nie będę szczęśliwa, póki 
żyję.
Tymczasem, gdy księżniczka biadoliła, paź ruszył kon- 
no w drogę. Odnalazł Eliduca i pod nieobecność innych 
przekazał mu pozdrowienia, o jakie prosiła dziewczyna. 
Po czym wręczył mu pierścień i pas. Rycerz podzięko- 
wał, włożył pierścień na palec i zapiął pas *. Nie odrzekł 
nic jednak paziowi, o nic nie pytał — prócz tego, że chciał 
mu użyczyć swego własnego pierścienia i pasa. Paź nie 
przyjął ich jednak i powrócił do młodej pani. Była w swej 
komnacie: przekazał jej pozdrowienia i podziękowania 
Eliduca.
—	Na litość, nie ukrywaj prawdy. Czy naprawdę 
mnie kocha?
—	Tak myślę. Nie zwodziłby cię. Moim zdaniem 
z rozsądku udaje uprzejmego, umie skrywać swe uczu- 
cia. Przywitałem go w twoim imieniu i wręczyłem 
podarunki. Założył na siebie pas z wielką pieczołowitoś- 
cią. Potem pierścień na palec. Nie odezwałem się już 
więcej. Ani on do mnie.
—	Lecz czy zrozumiał ich znaczenie? Bo jeśli nie, 
jestem zgubiona!
—	Szczerze powiem, że nie wiem. Wyznam ci jednak 
z największą powagą, iż w moim mniemaniu, skoro nie 
kręcił nosem na to, co mu przysłałaś, to... nie można 
powiedzieć, żeby cię nienawidził.
—	Przestań droczyć się ze mną, bezczelny! Sama 
dobrze wiem, że mnie nie nienawidzi. Bo czym mogłam 
go zranić? Chyba kochając go tak mocno. Jeżeli zaś 
nienawidzi mnie, zasługuje na śmierć. Póki się z nim 
sama nie rozmówię, nie chcę mieć z nim do czynienia. Ani 
przez ciebie, ani przez nikogo innego. Sama pokażę mu, 
jak rozrywa mnie żądza. Żebym choć wiedziała, jak 
długo tu pozostanie!
—	Pani, król wziął go na służbę na rok. To chyba 
wystarczy, byś okazała mu swe uczucia?
* Modny w średniowieczu pas był zapinany, z haczykiem po jednej 
stronie. Drugi koniec zwisał luźno. W muzeum Wiktorii i Alberta jest pięk- 
ny czternastowieczny pas wykonany dla damy z bretońskiego rodu.
132
Usłyszawszy, iż Eliduc nie odjeżdża, Guilliadun wpad- 
ła w uniesienie: jak cudownie, że musi zostać! Jedno, 
czego nie wiedziała, to udręka Eliduca, odkąd jego oczy 
pierwszy raz spoczęły na księżniczce. Los zadrwił z niego 
okrutnie — ten ślub, który złożył żonie na odjezdnym, iż 
nigdy nie spojrzy na inną kobietę. Teraz jego serce było 
w kleszczach. Pragnął dochować wierności. Nie dało się 
jednak ukryć, że zadurzył się po uszy w Guilliadun i jej 
urodzie. Ujrzeć ją znowu i mówić do niej, całować ją 
i trzymać w ramionach... Lecz nie mógł okazać jej swej 
tęsknoty, która okryłaby go hańbą — przez złamanie 
przysięgi danej żonie i przez wzgląd na króla. Był roz- 
darty; potem wsiadł na koń i nie roztkliwiał się więcej 
nad sobą. Wzywa do siebie przyjaciół, po czym jedzie na 
zamek pomówić z królem. Jeżeli można, zobaczy się 
z dziewczyną — dlatego tak się spieszy.
Król właśnie wstał od stołu i udał się na komnaty swej 
córki, a teraz rozpoczął partię szachów z zamorskim ry- 
cerzem. Po drugiej stronie szachownicy jego córka uczy- 
ła się posunięć. Eliduc podszedł ku nim. Król przywitał 
go łaskawie i kazał usiąść przy sobie. Przemówił do swej 
córki:
—	Moja droga, musisz poznać tego jegomościa. I trak- 
tować z całym szacunkiem. W całym kraju nie ma 
świetniejszego rycerza.
Dziewczyna z rozkoszą wysłuchała polecenia ojca. 
Wstaje, zaprasza Eliduca, by usiadł przy niej z dala od 
innych. Obojgu miłość odebrała mowę. Ona nie śmiała 
wyłożyć mu swych uczuć, on także lękał się mówić... 
podziękował jej tylko za podarunki, które mu przysłała: 
jeszcze żaden dar nie sprawił mu takiej przyjemności. 
Ona mówi mu, że cieszy się, iż on się ucieszył. I nagle 
mówi, dlaczego posłała mu pierścień, a także swój pas — 
jej ciało należy do niego, nie mogła się oprzeć, kocha go 
do szaleństwa, podda się każdemu jego życzeniu. Jeżeli 
nie może go mieć, nie będzie jej miał żaden inny mężczyz- 
na, on nie może w to wątpić.
Przyszła kolej na Eliduca.
—	Księżniczko, jestem taki szczęśliwy, że mnie ko- 
chasz. Radość mnie rozpiera. Jakże mógłbym czuć ina-
133
czej, skoro tak mnie kochasz? Nigdy tego nie zapomnę. 
Wiesz, że jestem na rok w służbie twojego ojca, złożyłem 
ślub, że nie odejdę, póki wojna się nie skończy. Potem 
wrócę do domu. O ile mi pozwolisz. Nie chcę tu zostać.
— Eliducu, taka jestem wdzięczna za twą szczerość. 
Jesteś taki uczciwy, tak wiele wiesz. Na długo, zanim 
wyjedziesz, będziesz wiedział, jak ze mną postąpić. 
Kocham cię, ufam ci bardziej niż komukolwiek na 
świecie.
Wiedzieli już, że mogą być siebie pewni; tym razem 
nic więcej nie zostało powiedziane.
Eliduc wraca do swego mieszkania, zachwycony, jak 
wszystko się dobrze potoczyło. Może rozmawiać z Guil- 
liadun, kiedy tylko zechce, są w sobie szaleńczo roz- 
kochani.
Tak skutecznie zajął się teraz wojną, iż wziął w nie- 
wolę wrogiego króla i wyswobodził kraj swojego pana. 
Jego wojenna sława rosła wraz z uznaniem dla jego 
sprytu i hojności. W tej dziedzinie życia wszystko szło 
dobrze.
W tym samym czasie król Bretanii posłał trzech 
gońców za morze, aby znaleźli Eliduca. W kraju działo się 
źle, coraz gorzej. Wszystkie twierdze były oblężone, cały 
kraj stanął pod bronią. Z rosnącą goryczą król żałował, iż 
wygnał Eliduca. Jego osąd wypaczyły złośliwe porady, 
którym dał posłuch. Zdradziecką szajkę, która oczerniła 
Eliduca i spiskowała przeciw niemu, zesłał już na trwałe 
wygnanie. Teraz, w godzinie wielkiej potrzeby, roz- 
kazywał, wzywał, błagał Eliduca — w imię zaufania, 
które ich łączyło, odkąd rycerz złożył ślub wasalny — by 
przybył i wyratował kraj z opresji. Na króla przyszły 
ciężkie czasy.
Eliduc odczytał te wieści. Bardzo go zasmuciły. Po- 
myślał o Guilliadun. Kochał ją teraz aż po udręczoną 
głębię swej istoty, ona czuła to samo wobec niego. Nie 
doszło jednak między nimi do niczego zdrożnego, niczego 
nieprzystojnego, ich związek nie należał do przelotnych. 
Pieszczoty i rozmowy, cudowne podarunki — łączące ich 
namiętne uczucie nie wyszło poza to. Księżniczka czyniła 
tak celowo, dla nadziei, jakie żywiła. Wierzyła, iż jeśli
134
dobrze rozegra sprawę, Eliduc będzie należał do niej, 
tylko do niej.
Nic nie wiedziała o istnieniu żony.
Niestety — myśli Eliduc — trafiłem w ślepy zaułek. 
Pozostałem tu zbyt długo. Przeklęty dzień, w którym 
moje oczy po raz pierwszy ujrzały ten kraj. Zakochałem 
się po uszy. A ona we mnie. Jeżeli teraz będę musiał się 
pożegnać, jedno z nas umrze. Może oboje. A jednak 
muszę jechać, żąda tego list od króla Bretanii, prócz 
tego złożyłem mu śluby. Nie mówiąc o tych, które za- 
przysiągłem mej żonie. Muszę się pozbierać. Nie wolno 
mi zostać dłużej, nie mam wyjścia. Kościół nigdy nie 
wyraziłby zgody na ożenek z Guilliadun. Pod każdym 
względem jestem w matni. O Boże, pomyśleć, że miał- 
bym jej już nigdy nie zobaczyć! Muszę pomówić z nią 
otwarcie, jakimkolwiek kosztem. Uczynię, co zechce, 
co uzna za stosowne. Jej ojciec żyje w godziwym pokoju, 
już nikt nie chce z nim wojny. Powołam się na potrzebę 
króla Bretanii i poproszę o zgodę na wyjazd, nim mi- 
nie dzień. Tak było umówione — wyjadę, kiedy tylko 
nastanie pokój. Zobaczę się z Guilliadun i wyjaśnię 
wszystko. Ona mi powie, czego pragnie, a ja uczynię, co 
w mej mocy, by to urzeczywistnić.
Bez dalszej zwłoki Eliduc udał się do króla prosić 
o zgodę na wyjazd. Wyjaśnił, jak się sprawy mają w Bre- 
tanii i pokazał mu list przysłany przez króla — wołanie 
o pomoc. Stary król czyta rozkaz i uzmysławia sobie, że 
utraci Eliduca. Jest bardzo zasmucony i zmartwiony. 
Zaproponował mu udział w swych włościach, trzecią 
część swego dziedzictwa, swego skarbca — jeśli tylko 
zostanie, on uczyni dla niego tyle, że Eliduc będzie mu 
dozgonnie wdzięczny.
Lecz Eliduc nie ugiął się.
— Przy takim obrocie spraw, skoro mój król jest w nie- 
bezpieczeństwie i tyle się natrudził, by mnie odnaleźć, mu- 
szę iść mu z pomocą. Nic mnie tu nie zatrzyma. Lecz jeśli 
będziesz kiedyś jeszcze potrzebował mych usług, z chęcią 
powrócę i przywiozę ze sobą wielu innych rycerzy.
Na co król podziękował mu i zezwolił na wyjazd, nie 
spierając się więcej. Oddaje mu do dyspozycji wszystko,
135
co ma na dworze — złoto i srebro, psy, konie i piękne 
jedwabie. Eliduc wziął tylko tyle, ile mu było potrzeba. 
Po czym uprzejmie powiedział królowi, że bardzo chciał- 
by pomówić z jego córką, jeśli łaska.
—	Zgadzam się z przyjemnością — powiedział król. 
Eliduc posyła przodem młodą damę, by otworzyła
drzwi do komnaty Guilliadun. Potem wchodzi, by z nią 
pomówić. Gdy go ujrzała, wykrzyknęła jego imię i przy- 
warła do niego namiętnie. Potem omówili jego kłopoty, 
a on wyjaśnił pokrótce, czemu podróż jest konieczna. 
Lecz kiedy wyłożył kawę na ławę, a jednak nie poprosił 
o zgodę na wyjazd, o zwrócenie mu wolności, księżniczka 
omal nie zemdlała z wrażenia. Jej twarz zbielała. Widząc, 
w jakiej jest udręce, Eliduc zaczyna odchodzić od zmys- 
łów. Ustawicznie całuje jej usta i zaczyna płakać ze 
współczucia. Nareszcie bierze ją w ramiona i trzyma, 
póki księżniczka nie przychodzi do siebie.
—	Moja najsłodsza, o Boże, posłuchaj, ty jesteś moje 
życie i śmierć, jesteś całym moim istnieniem. Dlatego 
przyszedłem. Żebyśmy mogli o tym pomówić i zaufać 
sobie. Muszę wracać do domu. Mam zgodę twego ojca. 
Lecz uczynię, cokolwiek zapragniesz. Cokolwiek miało- 
by mi się przydarzyć.
Eliduc łagodnie mówi jej, jak bardzo ją kocha, jaka 
jest piękna.
—	Lecz uroczyście zaprzysiągłem posłuszeństwo 
twemu ojcu. Jeżeli zabiorę cię ze sobą, złamię dany mu 
ślub przed jego rozwiązaniem. Przysięgam, przyrzekam 
ci całym sercem, że jeżeli pozwolisz mi odejść od siebie na 
jakiś czas, lecz naznaczysz dzień, w którym mam po- 
wrócić, wtedy nic na świecie mnie nie zatrzyma, póki 
będę przy życiu i w dobrym zdrowiu. Moje życie jest całe 
w twoich rękach.
Tak bardzo go kochała. Naznaczyła mu dzień, przed 
którym musi powrócić i zabrać ją ze sobą. Rozstali się we 
łzach i rozpaczy, wymienili złote pierścienie i ucałowali 
się czule.
Eliduc pojechał konno ku morzu. Wiały korzystne 
wiatry i przeprawa trwała krótko. Gdy przybywa do 
domu, król Bretanii nie posiada się z radości, podobnie
136
jak krewni i przyjaciele Eliduca i wszyscy inni, a zwłasz- 
cza jego żona, jak dawniej powabna i godna swego męża. 
Lecz Eliduc coraz bardziej zamykał się w sobie, ze 
względu na miłość, która spadła na niego w Anglii jak 
grom z jasnego nieba. Nic nie sprawiało mu radości, nie 
chciał się uśmiechać — nigdy nie będzie szczęśliwy, póki 
znów nie ujrzy Guilliadun. Jego żonę bardzo przygnębiła 
ta skrytość, gdyż nie miała pojęcia o jej przyczynie. 
Użalała się nad sobą; ciągle pytała, czy nie usłyszał od 
kogoś, że źle się sprawowała, kiedy był za granicą. 
Chętnie obroni się przed zarzutami świata, jeśli tylko on 
sobie zażyczy.
— Moja pani, nikt nie oskarżył cię o nic złego. 
Przysiągłem jednak uroczyście królowi kraju, w którym 
byłem, iż do niego powrócę. Bardzo mnie potrzebuje. 
Powiedziałem mu, że wyruszę w drogę w ciągu tygodnia, 
odkąd w Bretanii nastanie pokój. W tamtym kraju stoi 
przede mną wielkie zadanie. Nic nie sprawi mi radości, 
póki tam nie powrócę. Nie złamię danego przyrzeczenia.
Tylko tyle powiedział żonie. Dołączył do króla Bre- 
tanii i bardzo mu dopomógł. Król przyjął jego plan walki 
i ocalił swe królestwo. Lecz kiedy zbliżał się naznaczony 
przez Guilliadun dzień, Eliduc wystąpił o pokój. Zgodził 
się na wszystkie warunki wroga, po czym przygotował 
się do podróży i dobrał sobie towarzyszy — dwóch 
bratanków, których lubił, i jednego ze swych paziów, 
chłopca, który o wszystkim wiedział i przekazywał 
wieści między Elidukiem i Guilliadun. Prócz nich, zabrał 
tylko giermków; nie chciał nikogo więcej. Kazał swym 
towarzyszom zaprzysiąc dochowania tajemnicy.
Nie zwleka dłużej, wyrusza w morze i wkrótce przy- 
był do Totnes. Nareszcie wrócił do krainy, za którą tak 
tęsknił. Eliduc był bardzo roztropny. Znalazł gospodę 
z dala od przystani, gdyż nie chciał, by go ktoś zobaczył, 
wyśledził i rozpoznał. Kazał paziowi przygotować się do 
drogi i wysłał go do Guilliadun z wieścią, że powrócił 
dokładnie, jak obiecał. Nocą, gdy zapadną ciemności, 
musi wymknąć się z miasta; paź jej będzie towarzyszyć, 
a Eliduc wyjdzie jej na spotkanie. Chłopiec ubrał się 
jak miejscowi i poszedł pieszo aż do samego Exeter.
137
Podstępem dostał się na jej komnaty; potem pozdrowi!
księżniczkę i powiadomił o powrocie kochanka. Zna)am 
ją smutną i bez nadziei; usłyszawszy wieści, najpierw 
rozkleja się i wybucha płaczem, po czym zasypuje pazia 
pocałunkami. Powiedział jej, że musi opuścić z nim 
miasto tego wieczoru; spędzili cały dzień na szczegóło- 
wym obmyślaniu ucieczki.
Kiedy przyszła noc, we dwoje wykradli się z miasta. 
Lękali się, że ktoś może ich ujrzeć. Księżniczka miała na 
sobie jedwabną sukienkę delikatnie wyszywaną złoto- 
głowiem i krótki płaszczyk.
O strzał z kuszy od miasta był zagajnik otoczony 
pięknym żywopłotem. Eliduc, który przybył, aby zabrać 
księżniczkę, czekał pod żywopłotem. Paź zawiódł ją na 
miejsce. Eliduc zeskoczył szybko z konia i ucałował ją: 
o radości, znów się spotkali. Pomógł jej wsiąść na konia, 
po czym wspiął się na swego, a jej rumaka wziął za uzdę. 
Pojechali czym prędzej z powrotem do przystani w Tot- 
nes i bez zwłoki wsiedli na statek: na pokładzie nie było 
nikogo, prócz ludzi Eliduca i jego ukochanej Guilliadun. 
Wiatry im sprzyjały, a pogoda była jednostajna, lecz 
u wybrzeży Bretanii złapała ich burza. Przeciwny wiatr 
odepchnął ich od przystani. Potem pękł i złamał się 
maszt, stracili wszystkie żagle. Modlili się w rozpaczy — 
do Boga, do św. Mikołaja i św. Klemensa, do Matki 
Boskiej, by wstawiła się za nimi u Chrystusa, ocaliła od 
zatonięcia i sprowadziła na brzeg. Tam i z powrotem gnał 
ich wicher, wokół nich szalała burza. Jeden z żeglarzy 
zawołał:
—	Co czynisz?! Mój panie, ta dziewczyna, którą wzią- 
łeś na pokład, utopi nas wszystkich. Masz w domu pra- 
wowitą żonę. Lecz teraz chcesz innej kobiety. To wbrew 
Bogu i prawu. Wbrew wszelkiej przyzwoitości i religii. 
Wrzućmy ją zatem do morza i ocalmy własną skórę.
Eliduc słyszy, co krzyczy żeglarz, i niemal odchodzi 
od zmysłów.
—	Ty kurwi synu, ty bestio, ty szczurze, zamknij 
gębę! Jeżeli ona znajdzie się w morzu, zapłacisz mi za to! i
Trzymał Guilliadun w ramionach, pocieszał ją, jak i 
umiał. Cierpiała na chorobę morską, a to, co przed chwilą j
138
usłyszała, przejęło ją do głębi: jej kochanek ma w domu 
żonę. Omdlała i upadła na pokład, śmiertelnie blada: i tak 
została, bez tchu i znamion przytomności. Eliduc wie- 
dział, że była na statku tylko ze względu na niego 
i szczerze sądził, że nie żyje. Cierpiał straszne męki. 
Wstał, rzucił się ku żeglarzowi i uderzył go wiosłem. 
Żeglarz upadł na pokład, a Eliduc kopniakiem strącił go 
za burtę, gdzie zabrały go fale. Skoro tylko to uczynił, 
stanął u steru. Poprowadził statek tak skutecznie, że 
ujrzeli ląd i przystań. Przybiwszy bezpiecznie do brzegu, 
zarzucili kotwicę i spuścili trap. Guilliadun nadal leżała 
nieprzytomna, na jej twarzy widniała tylko śmierć. 
Eliduc łkał bez ustanku — gdyby mógł, umarłby razem 
z nią. Poprosił towarzyszy o poradę, gdzie ma ją zanieść. 
Nie odstąpi od niej, póki jej nie pogrzebią z wszelkimi 
honorami i całym obrządkiem; złożą na wieczne od- 
poczywanie w poświęconej ziemi. Była królewską córką, 
należał się jej taki pochówek. Lecz jego ludzie byli 
zagubieni i nie umieli mu nic poradzić. Eliduc zaczął sam 
rozmyślać. Jego własny dom był niedaleko od morza, 
mniej niż dzień jazdy. Dokoła był las, rozległy na jakieś 
trzydzieści mil. Mieszkał tam od czterdziestu lat świątob- 
liwy pustelnik, i miał kaplicę. Eliduc wiele razy z nim 
rozmawiał.
Zabiorę ją tam — powiedział Eliduc do siebie — po- 
chowam w kaplicy. Potem założę opactwo bądź klasztor 
i oddam im ziemię w darze. Zakonnice lub kanonicy 
każdego dnia modlić się będą za nią, niech Bóg zmiłuje się 
nad jej duszą.
Kazał przyprowadzić konie, a gdy wszyscy wskoczyli 
na siodła, wymógł na nich przyrzeczenie, że go nigdy nie 
zdradzą. Ciało Guilliadun wiózł przed sobą, na swym 
własnym koniu. Wybrali najkrótszą drogę i niebawem 
wjechali w las. Wreszcie przybli do kaplicy, zawołali 
i zapukali. Nie odezwał się jednak żaden głos, a drzwi się 
nie otworzyły. Eliduc kazał jednemu ze swych ludzi 
wejść przez mur i odemknąć bramę od środka. Znaleźli 
świeży grobowiec: czysty i świątobliwy pustelnik umarł 
w zeszłym tygodniu. Stali smutni, nie wiedząc, co czynić. 
Towarzysze Eliduca chcieli przygotować grób, w którym
139
spocznie na zawsze Guilliadun, lecz on kazał im wyjść 
z kaplicy.
—	Nie tak się należy. Wpierw muszę się dowiedzieć 
od ludzi, którzy się na tym znają, jak założyć tu opactwo 
bądź klasztor, by okryć to miejsce chwałą. Na razie 
położymy Guilliadun przed ołtarzem i pozostawimy 
Bożej opiece.
Kazał przynieść szaty i szybko przyszykowali dla 
dziewczyny miejsce spoczynku; położyli ją i zostawili, 
mając za umarłą. Kiedy Eliducowi przyszło opuścić 
kaplicę, myślał, że umrze z boleści. Całował jej oczy, jej 
twarz.
—	Serce drogie, niech Bóg widzi, że wyrzekam się 
broni i świata. Przeklinam dzień, w którym mnie ujrza- 
łaś. Skarbie mój, czemu ze mną poszłaś? Nawet królowa 
nie kochałaby mnie tak ufnie. Tak głęboko. Serce mi 
pęka. Kiedyś pochowam cię i wstąpię do klasztoru. Będę 
tu codziennie przychodził i wypłakiwał całe me nie- 
szczęście na twój grób.
Nagle odstąpił od ciała dziewczyny i zamknął za sobą 
drzwi kaplicy.
Wysłał przodem gońca, by powiadomił żonę, że Eliduc 
powraca, znużony i znękany. Pełna szczęścia na tę wieść, 
ubrała się na jego spotkanie; powitała go gorąco. Nie- 
wiele miała wszakże radości z jego powrotu. Eliduc nie 
obdarzył jej ani jednym uśmiechem czy miłym słowem. 
Nikt nie śmiał pytać, dlaczego. Tak trwał przez parę 
dni — wcześnie każdego ranka, wysłuchawszy mszy, 
jechał drogą do lasu i do kaplicy, gdzie leżała Guil- 
liadun... dalej nieprzytomna, bez tchu, bez znaku życia. 
Coś jednak bardzo go zdumiało: prawie nie ubyło jej 
świeżości, jej skóra była różowa i biała, nieco tylko 
bledsza. W głębokiej rozpaczy Eliduc łkał i modlił się ojej 
duszę. Co uczyniwszy, powracał do domu.
Kolejnego dnia, kiedy wyszedł z kościoła po mszy, 
opodal czekał szpieg — młody sługa, któremu żona 
Eliduca obiecała konie i rynsztunek, jeżeli pojedzie za 
rycerzem w oddaleniu i zobaczy, dokąd udaje się jego 
pan. Chłopak zrobił, jak mu przykazano. Jedzie do lasu 
za Elidukiem, a ten go nie widział. Patrzył dobrze, ujrzał
140
Eliduca wchodzącego do kaplicy i usłyszał, w jak wielkiej 
jest rozpaczy. Kiedy tylko Eliduc wyszedł, sługa wrócił 
do domu i powiedział o wszystkim swej pani — jak to 
Eliduc wydawał z siebie w kaplicy odgłosy udręki. 
Daleka od gniewu, poczuła wzruszenie.
—	Pojedziemy tam jak najprędzej i przeszukamy 
kaplicę. Twój pan musi wkrótce wyruszyć na dwór, by 
rozmówić się z królem. Niedawno zmarł pustelnik. Wiem, 
że Eliduc bardzo go lubił, lecz nie smuciłby się tak z jego 
powodu. Nie cierpiałby aż takiej udręki.
Na jakiś czas pozostawiła zatem zagadkę nie roz- 
wiązaną.
Tegoż popołudnia Eliduc wyjechał na rozmowę z kró- 
lem Bretanii. Jego żona zabrała ze sobą sługę, a on 
powiódł ją do kaplicy pustelnika. Kiedy tylko weszła, 
ujrzała łoże i leżącą na nim dziewczynę, świeżą jak 
wiosenna róża. Ściągnęła z niej szaty, odsłaniając szczup- 
łe ciało, smukłe ramiona, białe dłonie o długich, jed- 
wabistych palcach. Od razu wiedziała, jaka jest prawda, 
skąd wzięła się tragedia na twarzy Eliduca. Wezwała 
sługę do środka i pokazała mu ciało, które nie wiadomo, 
jakim sposobem znalazło się w kaplicy.
—	Widzisz tę dziewczynę? Jest cudna jak klejnot. To 
kochanka mego męża. Dlatego jest taki nieszczęśliwy. 
Jakoś nie jestem wstrząśnięta. Taka ładna... żeby umrzeć 
tak młodo. Mam dla niej tylko litość. I nadal go kocham. 
To tragedia dla nas wszystkich.
Zaczęła płakać, ze współczucia dla Guilliadun. Lecz 
gdy siedziała przy łożu śmierci ze łzami w oczach, spod 
ołtarza wyskakuje łasica. Sługa uderzył ją kijem, by nie 
przebiegła przez ciało. Zabił ją, po czym cisnął maleńkie 
zwłoki na środek prezbiterium. Wkrótce do kaplicy 
wbiegł samiec i ujrzał swą towarzyszkę. Podbiegł ku 
głowie martwej łasicy i kilka razy dotknął łapą. Kiedy nie 
poskutkowało, zdawał się zasmucony. Nagle wybiegł 
z kaplicy na leśną łąkę. Zerwał zębami ciemnoczerwony 
kwiat, zaniósł do kaplicy i włożył w pyszczek łasicy 
zabitej przez sługę. Zwierzę natychmiast wróciło do 
życia. Żona przyglądała się temu wszystkiemu, a teraz 
zawołała do sługi:
141
—	Łap! Kijem go! Nie pozwól mu uciec!
Rzucił ky i trafił łasicę. Kwiat wypadł spomiędzy 
zębów. Żona Eliduca podeszła i podniosła przepiękny 
kwiat, po czym wróciła i włożyła go w usta Guilliadun. 
Przez jakąś chwilę nic się nie stało, lecz potem dziew- 
czyna drgnęła, westchnęła i otworzyła oczy.
—	Dobry Boże — mruknęła — ależ długo spałam! 
Gdy żona usłyszała jej głos, podziękowała niebu.
Potem spytała Guilliadun, jak się czuje.
—	Moja pani, urodziłam się w Brytanii, jestem córką 
tamtejszego króla. Zakochałam się beznadziejnie w ryce- 
rzu, dzielnym najemniku imieniem Eliduc. Uciekł ze 
mną. Lecz to występny człowiek, oszukał mnie. Cały czas 
miał żonę. Nigdy mi o tym nie powiedział, nie dał po sobie 
nic poznać. Kiedy poznałam prawdę, zemdlałam z nie- 
szczęścia. Teraz okrutnie zostawił mnie tu bezbronną 
w obcym kraju. Zwiódł mnie, nie wiem, co ze mną będzie. 
Kobiety są szalone, że ufają mężczyznom.
—	Moja droga — powiedziała żona — Eliduc jest 
zupełnie niepocieszony. Mogę cię o tym zapewnić. Sądzi, 
że nie żyjesz, oszalał z rozpaczy. Przyjeżdżał tu codzien- 
nie, by patrzeć na ciebie. Ty przecież jednak byłaś 
cały czas nieprzytomna. Jestem jego prawdziwą żoną 
i ogromnie mi go żal. Jest taki nieszczęśliwy... chciałam 
się dowiedzieć, gdzie znika, więc kazałam go śledzić 
i dlatego cię znalazłam. A teraz cieszę się, że jednak 
żyjesz. Zabiorę cię ze sobą. I oddam cię jemu. Powiem 
światu, że nie jest niczemu winien. Potem przybiorę 
welon.
Mówiła tak pocieszająco, iż Guilliadun udała się z nią 
do domu. Żona kazała słudze, by ruszył w drogę za 
Elidukiem. Jechał pędem i wkrótce go doścignął. Chło- 
piec pozdrowił Eliduca z szacunkiem, po czym opowiada 
mu całą historię. Eliduc wskakuje na koń, nie czekając na 
przyjaciół. Jeszcze tej nocy był w domu i znalazł Guil- 
liadun z powrotem przy życiu. Z czułością dziękuje żonie, 
jest w siódmym niebie, nigdy nie zaznał takiego szczę- 
ścia. Nie może się powstrzymać od całowania Guillia- 
dun; a ona wstydliwie odwzajemnia pocałunki. Nie 
potrafią ukryć radości, że znów są razem. Kiedy żona
142
Eliduca ujrzała, jak się rzeczy mają, powiedziała Eliduco- 
wi o swych zamiarach. Poprosiła o oficjalną zgodę na 
separację, postanowiła zostać zakonnicą i służyć Bogu. 
Eliduc musi podarować jej trochę ziemi, na której ona 
założy opactwo. Potem musi poślubić dziewczynę, którą 
tak bardzo kocha, gdyż jest ani przyzwoite, ani godziwe, 
jak również wbrew prawu, by żyć z dwiema żonami. 
Eliduc nie próbował się z nią spierać; uczyni zadość jej 
życzeniu, odda jej ziemię.
W tym samym lesie blisko zamku, gdzie stała kaplica 
pustelnika, kazał wybudować kościół i wszelkie inne 
oficja klasztorne. Potem uczynił klasztorowi wielki za- 
pis. Kiedy wszystko było gotowe, jego żona oblekła 
welon, wraz z trzydziestoma innymi zakonnicami. Tak 
założyła swój zakon i zaczęła nowe życie.
Eliduc poślubia Guilliadun. Wesele obchodzono hucz- 
nie, po czym przez długie lata żyli razem szczęśliwie 
w doskonałej harmonii i miłości. Wiele rozdawali ubogim 
i czynili wiele dobrego, także w końcu i ich owiał reli- 
gijny duch. Po długich rozważaniach i namysłach Eli- 
duc kazał wybudować kościół po drugiej stronie zamku, 
na którego potrzeby oddał wszystkie swoje pieniądze 
i większość swego majątku ziemskiego. Wyznaczył poboż- 
nych ludzi i mnichów, by troszczyli się o zakon i jego za- 
budowania. Gdy wszystko było gotowe, nie zwlekał dłu- 
żej: oddaje się wraz ze sługami wszechmogącemu Bogu. 
A Guilliadun, którą tak bardzo kochał, wysłał do swej 
pierwszej żony. Guildeliiec przyjęła ją jak własną siostrę 
i uczyniła jej wielki zaszczyt, ucząc ją, jak służyć Bogu 
i prowadzić pobożne życie w zakonie. Modliły się o zba- 
wienie duszy Eliduca, on z kolei modlił się za nie. Dowia- 
dywał się przez gońców, jak się mają, jak służą sobie na- 
wzajem pociechą. Wszyscy troje na swój sposób starali się 
kochać Boga z prawdziwą wiarą; na koniec, z łaski Boga, 
w którym spoczywa wszelka prawda, zmarli w pokoju.
Szlachetni Celtowie stworzyli tę opowieść dawno 
temu, by zawrzeć w niej osobliwe przygody tych trojga. 
Oby nigdy nie została zapomniana!
NIEDOBRY KOKO
Byth dom re ver dhe'n tavas re hyr. 
Mes den hep tavas a-gollas y dyr.
Pewne melodramatyczne sytuacje rodem z krymina- 
łu i dreszczowca zostały tak wyeksploatowane przez 
kino i telewizję, że powstało, jak sądzę, nowe i pozba- 
wione sensu prawo odwróconego prawdopodobieństwa — 
im częściej któraś z tych sytuacji pojawia się na ekranie, 
tym mniejsza jest szansa, że coś takiego przydarzy się 
w życiu widzowi. Jak na ironię, pogląd ten wyraziłem 
w dyskusji z pewnym młodym geniuszem z BBC zale- 
dwie parę miesięcy przed niemiłym wydarzeniem, które 
jest przedmiotem tej opowieści. Z pozbawioną poczucia 
humoru irytacją zareagował na moje cyniczne stwierdze- 
nie, że im bardziej odrażająca jest informacja telewizyj- 
na, tym bardziej dodaje odbiorcy otuchy, gdyż jeżeli coś 
zdarzyło się gdzie indziej, nie zdarzyło się i nigdy się nie 
zdarzy tutaj. Musiałem oczywiście złagodzić swą wypo- 
wiedź i przyznać, że siedzący w każdym z nas Pangloss 
dzisiejszej doby, który uznaje tragedię za przywilej 
innych, jest stworzeniem występnym i antyspołecznym.
Niemniej jednak, kiedy obudziłem się w noc mej 
udręki, niedowierzanie dorównywało we mnie przestra- 
chowi. Powiedziałem sobie, że śniłem, że słyszany przeze 
mnie trzask pochodził z w mej sennej podświadomości, 
a nie z rzeczywistości zewnętrznej. Wsparty na łokciu 
przebiegłem wzrokiem mroczny pokój i nastawiłem 
ucha na wszelkie odgłosy. Zdrowy rozsądek nadal mówił 
mi jednak, że to, czego się obawiam, jest tysiąc razy 
bardziej prawdopodobne w Londynie niż tam, gdzie się 
faktycznie znajdowałem. Miałem już nawet opaść z po-
147
wrotem na poduszkę i spisać mą nieco dziecinną reakcję 
na karb pierwszej samotnej nocy we względnie obcym 
domu. Nigdy nie byłem miłośnikiem milczenia, ludzi czy 
miejsc, toteż brakowało mi znajomych całonocnych od- 
głosów zza okna mego londyńskiego mieszkania.
Lecz wtedy z dołu dobiegł lekki brzęk lub stukot, 
jakby jakiś metalowy przedmiot przypadkowo dotknął 
szkła lub porcelany. Zwykłe skrzypnięcie, przytłumiony 
dźwięk zatrzaskujących się delikatnie drzwi, dopusz- 
czały inne możliwości. Ale ten dźwięk był jednoznaczny. 
Z lekkiego zaniepokojenia wpadłem w obezwładniające 
przerażenie.
Pewien mój znajomy stwierdził kiedyś, że istnieje 
kategoria przeżyć, których powinniśmy wszyscy przed 
śmiercią doświadczyć, aby móc uznać, że żyliśmy pełnią 
życia. Jednym z tych przeżyć była pewność, że zaraz 
utoniemy. Drugim — przyłapanie w łóżku (wszystko to 
działo się na niezbyt oficjalnym przyjęciu) z cudzą żoną, 
trzecim — zobaczenie ducha, czwartym zabicie innej 
istoty ludzkiej. Przypominam sobie, że choć dodałem 
parę równie idiotycznych własnych sugestii, trochę mnie 
zezłościło, że musiałem sobie przyznać w sekrecie, iż 
żadne z tych przeżyć nie było nigdy moim udziałem. Moje 
życie nie było pozbawione problemów, lecz morderstwo 
nigdy nie jawiło mi się jako ich skuteczne rozwiązanie — 
może tylko przez chwilę, w przypadku paru niewybacza- 
lnie stronniczych recenzji z moich książek. Mój fatalny 
wzrok odsunął mnie od wszelkiej czynnej służby pod- 
czas drugiej wojny światowej. Byłem w łóżku z cudzą 
żoną — podczas tejże wojny — lecz w okresie naszego 
przelotnego romansu mąż siedział bezpiecznie w pół- 
nocnej Afryce. Jako bardzo kiepski pływak nigdy nie by- 
łem narażony na niebezpieczeństwo utonięcia, a duchy, 
w niewytłumaczalnym braku zainteresowania promocją 
swej własnej sprawy, wydają się stanowczo ignorować 
sceptyków mego pokroju. Ale oto, po sześćdziesięciu 
sześciu latach istnienia, i mnie przytrafiło się jedno 
z tych „niezbywalnych" przeżyć: świadomość, że wbrew 
memu wcześniejszemu przekonaniu nie jestem sam 
w domu.
148
Jeżeli książki nie nauczyły mnie wielbić i pożądać 
w pisarstwie prawdy, całe moje życie należy uznać za 
zmarnowane, toteż ostatnia rzecz, jakiej życzyłbym so- 
bie w tej relacji, to ukazać się w fałszywym świetle. Nigdy 
nie udawałem, że jestem człowiekiem czynu, choć chętnie 
myślę, że dzięki pewnej dozie autoironii, dzięki niezupeł- 
nie poważnemu traktowaniu samego siebie, nie do koń- 
ca zasługuję na przydomek mola książkowego. Już za 
młodu, w pensjonacie, dowiedziałem się, że renoma 
człowieka dowcipnego — lub przynajmniej posiadające- 
go umiejętność obnażania bufonady — u prawie wszyst- 
kich z wyjątkiem najtępszych osiłków neutralizuje druz- 
gocące etykietki „kujona" czy „prymusa". Bez wąt- 
pienia folgowałem niekiedy charakterystycznej złośli- 
wości występującej u ludzi wątłej postury, nie będę też 
udawał, że nie cieszyły mnie plotki—które, obawiam się, 
niekiedy pomagałem rozsiewać — przynoszące ujmę 
innych pisarzom. Moja ciesząca się największą popular- 
nością chałtura, Karzeł w literaturze, nie była też wzo- 
rem obiektywnej i uczonej analizy, za jaką miała ucho- 
dzić. Z wielkim żalem muszę wyznać, że moje własne 
przywary były dla mnie znacznie ciekawsze niż cudze 
cnoty; nie mogę też zaprzeczyć, że książki — pisanie, 
czytanie, recenzowanie, redagowanie — były moim ży- 
ciem w stopniu większym niż samo życie. Zbyteczne jest 
może dodawać, że i tamtą noc spędziłem tam, gdzie 
spędziłem, także za przyczyną książki.
Z dwóch walizek, które podróżowały ze mną taksów- 
ką ze stacji w Sherborne poprzedniego dnia, większa 
była pełna papierów: notatek, szkiców i najważniejszych 
tekstów źródłowych. Zbliżałem się do końca mojej życio- 
wej ambicji — ostatecznej i niezastąpionej monografii 
twórczości Thomasa Love'a Peacocka. Choć poważną 
nad nią pracę rozpocząłem dopiero cztery lata wcześniej, 
pragnienie, by posiadać na swym koncie taką książkę, 
towarzyszyło mi, zanim skończyłem trzydzieści lat, więc 
określenie „dzieło życia" nie jest zbytnią przesadą. Za- 
wsze istniały rozsądne przyczyny praktyczne, dla któ- 
rych pierwszeństwo otrzymywały inne zajęcia; to zamie- 
rzenie było jednak najbliższe memu sercu. Wreszcie
149
uprzątnąłem biurko przed podejściem na ostatni wierz- 
chołek, po to tylko, by Londyn, odrażający nowy Lon- 
dyn, który zdaje się poświęcać całą energię na mał- 
powanie Nowego Jorku, zgłosił weto wobec mojego 
niepozornego projektu. Od dawna zapowiadany i znacz- 
nie większy ruszył nagle z kopyta po drugiej stronie ulicy 
od mego mieszkania w Maida Vale. Nie chodziło tylko 
o huk i pył rozbiórki, czy o świadomość, że obmierzły 
pseudodrapacz chmur, który miał powstać na gruzach 
italianizujących domów szeregowych, wkrótce pozbawi 
mnie bezcennego zachodniego widoku. Dojrzałem w tym 
bowiem apoteozę wszystkiego, przeciwko czemu opo- 
wiadał się Peacock; wszystkiego, co niehumanistyczne, 
nierozumne i nieharmonijne. Niezadowolenie z tej budo- 
wlanej ingerencji zaczęło wywierać negatywny efekt na 
moją pracę naukową; w niektórych fragmentach wstęp- 
nej wersji tekstu Peacock był dla mnie jedynie pretek- 
stem do wyrzekań na dzisiejsze czasy. Nie mam nic 
przeciwko takim wyrzekaniom w należnym im miejscu, 
lecz wiedziałem, że poddając się im, sprzeniewierzam się 
zarówno przedmiotowi mych badań, jak i mym własnym 
przekonaniom.
Rozwodziłem się nad tym pewnego wieczoru z nieja- 
kim rozżaleniem (jak również ukrytym zamysłem) wo- 
bec dwojga starych znajomych w ich domu w Hamp- 
stead. W minionych latach spędziłem wiele przyjemnych 
weekendów w wiejskim domu Maurice'a i Jane w pół- 
nocnym Dorset, muszę jednak wyznać, że przyjemność 
brała się raczej z miłego towarzystwa niż z sielskiego 
otoczenia. Nie jestem miłośnikiem prowincji, zawsze 
wyżej stawiałem naturę w sztuce niż w rzeczywistości. 
Wtedy jednak myślałem o „Ostrokrzewie" i jego odlud- 
nym gaju ze szczerą tęsknotą w duszy; jawił mi się jako 
doskonałe schronienie w godzinie potrzeby. Gdy mi owo 
schronienie zaproponowano, 'opierałem się wyłącznie 
pro forma. Z uśmiechem przyjąłem uszczypliwe uwagi 
Jane o mej nieoczekiwanej tęsknocie za wiejską krainą, 
której dobrego ducha ona uwielbiała, a wobec której ja 
dawniej żywiłem uczucia jej zdaniem haniebnie obojęt- 
ne... Thomas Hardy nigdy nie należał do mych ulu-
150
bieńców. Bez dalszych ceregieli wręczono mi klucze, Jane 
poddała mnie przyspieszonemu kursowi aprowizacyj- 
nemu, a Maurice wprowadził w tajniki funkcjonowania 
elektrycznej pompy wodnej i centralnego ogrzewania. 
Uzbrojony w niezbędną wiedzę, pod wieczór poprze- 
dzający owo niemiłe przebudzenie w środku nocy ob- 
jąłem w posiadanie mą skromną tymczasową wersję 
gospodarstwa Sabinek ze szczerym rozradowaniem. Mo- 
je poruszenie — i niedowierzanie — brało się po części 
stąd, iż poszedłem spać przepojony nadzieją na twórczą 
płodność, której mi tak wyjątkowo brakowało przez 
poprzednie dwa tygodnie.
Miałem intensywną świadomość, usiadłszy wypro- 
stowany na łóżku, że dobiegający mych uszu dźwięk 
pochodził nie z salonu na dole, lecz ze schodów. Moja 
skostniała pozycja była absurdalna — i oczywiście nie 
przynosiła chluby mej odwadze. Nie chodziło jednak po 
prostu o to, że byłem sam. Cały dom był sam. O czterysta 
jardów polną drogą znajdowało się gospodarstwo, a do- 
piero pół mili dalej miasteczko, gdzie posterunkowy bez 
wątpienia spał twardo w swym łóżku. Telefon był w salo- 
nie na dole, więc z mojego punktu widzenia policjant 
mógł się równie dobrze znajdować na drugim końcu 
świata. Mogłem niechybnie narobić hałasu, w nadziei, że 
włamywacz ceni sobie w swym rzemiośle dyskrecję. 
Żywiłem przekonanie, iż zawodowi złodzieje gardzą 
przemocą. Zdrowy rozsądek podpowiedział mi jednak, iż 
odludna wyżyna w Dorset nie należy do miejsc, gdzie 
uprawiają swe mćtier zawodowi włamywacze. Mój gość 
miał znacznie większe dane, by okazać się znerwicowa- 
nym prowincjonalnym amatorem. Z cierpką nutą przy- 
pomniałem sobie rozmowę, jaką odbyłem niegdyś z Mau- 
rice'em: jedyną przyczyną tak niskiego poziomu prze- 
stępczości na obszarach wiejskich jest ścisła struktura 
społeczna. Tam, gdzie wszyscy się znają, zbrodnia jest 
czymś trudnym bądź desperackim.
Ostatnia wątła nadzieja, że znajdzie się naturalne wy- 
tłumaczenie trzasku, który dobiegł mych uszu, wkrótce 
zgasła. Usłyszałem chrobot, jakby ktoś przesuwał krzes- 
ło po podłodze. Musiałem stawić czoło faktom: ktoś
151
buszuje po „Ostrokrzewie". Nietrudno było się domyślić, 
dlaczego — na przekór danym statystycznym Maurice'a — 
włamywacz wybrał akurat ten dom. Jego odosobnienie 
było oczywiste, a wszyscy w okolicy musieli wiedzieć, że 
londyńscy właściciele goszczą tu jedynie w weekendy, na 
dłuższy pobyt przyjeżdżając tylko latem. Wtedy była 
środa — a właściwie czwartek, gdyż zegarek powiedział 
mi, że już po pierwszej — w listopadzie. Nie mam prawa 
jazdy, na zewnątrz nie stał samochód, który ostrzegłby, 
że dom jest zamieszkany; poszedłem też wcześnie spać, 
aby rano w dobrej kondycji rozpocząć pierwszy dzień 
pracy.
O ile mi było wiadomo, Maurice i Jane nie przechowy- 
wali w domu żadnych wartościowych rzeczy — przynaj- 
mniej z punktu widzenia zawodowego złodzieja. Umeblo- 
wanie odznaczało się typową dla Jane prostotą i dobrym 
smakiem. Wiedziałem o paru ładnych przedmiotach z por- 
celany i kilku obrazach dziewiętnastowiecznego nurtu 
naiwno-sielankowego, które (dla przyczyn przerastają- 
cych me pojęcie) osiągają dziś znaczne ceny. Nie przypo- 
minałem sobie srebrnej zastawy, nie sądziłem także, by 
Jane pozostawiła coś cennego z branży biżuteryjnej.
Dobiegł mnie kolejny hałas — ku mej drobnej uldze, 
nadal z dołu. Towarzyszył mu jakby podmuch powietrza— 
być może drzwi jakiejś szafki zassały się. Brakowało mi 
znajomości rdzennych odgłosów domów, którą nabywa 
się tylko przez długotrwałe z nimi obcowanie. Nie można 
jednak powiedzieć, że nie podjąłem żadnych konstruk- 
tywnych działań, znalazłem bowiem po omacku okulary 
i włożyłem je na nos. Następnie wydobyłem nogi spod 
pościeli i usiadłem na skraju łóżka. Było bez wątpienia 
symptomatyczne, że zachowywałem się z największą 
ostrożnością, jakbym to ja był intruzem. Nie przychodzi- 
ło mi jednak po prostu do głowy, co mógłbym w tej 
sytuacji zrobić. Byłem pewien, że jeśli dojdzie do ręko- 
czynów, górą będzie mój adwersarz. Nie mogłem zyskać 
przystępu do telefonu bez konfrontacji z młodzieńcem — 
ustaliłem bowiem sobie, że to jakiś długowłosy chuligan 
z pięściami jak szynki i stosownym do tego umysłem — 
który raczej nie pozwoli mi z niego skorzystać bez walki.
152
Wytężałem także uszu, by usłyszeć coś innego — ściszony 
głos ludzki. Nie byłem bowiem wcale pewien, czy mam 
do czynienia zjedna tylko osobą. Najpośledniejszą formą 
chojractwa jest zabrać ze sobą wspólnika.
Muszę też wyznać, z perspektywy czasu, że moje 
pobudki były czysto egoistyczne. Nie do mnie należała 
kradziona własność. Dla mnie nieocenioną wartość oso- 
bistą miał jedynie maszynopis i wszystkie rzeczy związane 
z Peacockiem. Rozłożyłem je na stole w drugim pokoju 
na dole, najdalszym od mojej sypialni, czyli w gabinecie. 
Nie groziło im zbyt wielkie niebezpieczeństwo ze strony 
półanalfabety, który buszował na dole po domu. Dla 
bardziej inteligentnej osoby mógłby to być sygnał, że 
dom mimo wszystko nie stoi pusty, lecz jeśli chodzi o inne 
ślady mojej bytności... Padłem ofiarą zarówno swego 
lenistwa, jak i znajdującej się w stadium zarodkowym 
pedanterii — z jednej strony posprzątałem ze stołu 
i umyłem naczynia po lekkiej kolacji, którą sobie przy- 
rządziłem, z drugiej strony nie pofatygowałem się roz- 
palić w kominku, aby, jak zalecała Jane, „ożywić nieco 
dom". Było duszno, w porównaniu z Londynem cieplej, 
nie pofatygowałem się więc także, by włączyć centralne 
ogrzewanie — włączyłem tylko elektryczny piec, który 
z pewnością już dawno ostygł. Lodówka także nie została 
włączona, gdyż nie zdążyłem jeszcze zrobić zakupów. 
Czerwona lampka bojlera jarzyła się w szafie koło mego 
łóżka. Zasłony na dole rozsunąłem, by oszczędzić sobie 
rano kłopotu, a drugą walizkę zabrałem ze sobą na górę. 
Nawet działając z całą premedytacją, nie zdołałbym 
skuteczniej zatrzeć śladów swej obecności.
Moja udręka stała się nieznośna. Dobiegły mnie dal- 
sze dźwięki wskazujące na to, że osoba na dole jest 
całkowicie pewna braku towarzystwa. Choć jak mogłem, 
wytężałem uszu, nie słychać było najlżejszego choćby 
szmeru drugiego głosu. Było jednak dla mnie coraz 
bardziej oczywiste, że nawet w pojedynkę złodziej prę- 
dzej czy później spróbuje szczęścia na górze. Przez całe 
życie nie znosiłem przemocy, a wręcz wszelkiego rodzaju 
fizycznego kontaktu. Od wczesnego dzieciństwa nie 
wziąłem udziału w żadnej bójce. Wychowawca w szkole
153
podstawowej, z właściwą temu gatunkowi ludzi imper- 
tynencją, określił mnie jako Pigmeja, który to przydomek 
jednomyślnie podchwycili moi ówcześni koledzy. Mnie 
nie wydawał się szczególnie trafiony, jako że Pigmejów 
może cechować zwinność i zręczność, ja natomiast zupeł- 
nie nie miałem czym powetować wątłej postury i całko- 
witego braku „muskułów". Dopiero stosunkowo nieda- 
wno przemogłem panujące w rodzinie przekonanie, iż 
jestem fizjologicznie skazany na wczesną śmierć. Lubię 
stawiać się w jednym rzędzie — li tylko pod względem 
fizycznym, spieszę dodać — z Pope'em, Kantem i Wol- 
terem. Usiłuję wyjaśnić, dlaczego zachowałem bezczyn- 
ność. Powodował mną nie tyle strach przed śmiercią czy 
obrażeniami, ile świadomość, jak bezużyteczne są wszel- 
kie działania z mej strony.
Prócz tego miałem jeszcze owo poczucie twórczego sku- 
pienia, o którym dopiero co wspomniałem, a które dawa- 
ło mi pewność, iż me życie intelektualne wcale nie traci 
impetu. Trawił mnie olbrzymi zapał, by zakończyć osta- 
teczną wersję książki, by ujrzeć, jak mój fascynujący, lecz 
nadal skandalicznie niedoceniany temat przybiera kształt 
żywego dzieła. Rzadko mi się wcześniej zdarzało odczu- 
wać taką pewność sukcesu na jedną czwartą przed ukoń- 
czeniem książki. Gdy siedziałem w łóżku, równie silne 
było me zdecydowanie, że nie dopuszczę, aby cokolwiek 
z tej idiotycznej sytuacji zagroziło osiągnięciu mego celu.
Mimo tego postanowienia boleśnie odczuwałem swój 
dylemat. Spodziewałem się w każdej chwili usłyszeć 
kroki na schodach. Wtem doszedł mnie hałas, na dźwięk 
którego serce podskoczyło we mnie w nieoczekiwanej 
uldze — hałas, który byłem w stanie umiejscowić. Drzwi 
frontowe domu zamykały się na drewniany skobel. Była 
też zasuwa, która odmykała się bezszelestnie. Rygiel 
przytwierdzony był jednak zbyt sztywno i często zgrzytał 
przy przekręcaniu. I to właśnie usłyszałem. Ku mej 
radości następny dźwięk pochodził z zewnątrz. Rozpoz- 
nałem lekkie skrzypnięcie drewnianej furtki, którą wy- 
chodziło się z wąskiego ogrodu na drogę. Zdawało się, że 
wbrew wszelkim oczekiwaniom mój niemile widziany 
gość uznał, iż wystarczająco się obłowił. Nie wiem, jaki
154
bodziec skłonił mnie w tym momencie, by wstać i po 
omacku podejść ostrożnie do okna. Na dworze było 
bardzo ciemno, gdy zaczerpnąłem łyk świeżego po- 
wietrza — z tym małodusznym poczuciem własności, 
jakie mają ludzie wynajmujący domy — w drzwiach, 
zanim poszedłem na górę do łóżka. Nawet w biały dzień 
moja krótkowzroczność uczyniłaby wszelkie rozpozna- 
nie wątpliwym. Jednak coś we mnie chciało wyłowić 
w mroku ciemny kształt... nie potrafię powiedzieć, dla- 
czego. Może tylko dla całkowitej pewności, że pozosta- 
wiono mnie w spokoju.
Wyjrzałem zatem ostrożnie przez małe okno, które 
wychodziło na drogę. Spodziewałem się zobaczyć bardzo 
niewiele; ku memu zaskoczeniu, i konsternacji, widocz- 
ność była całkiem dobra — z bardzo prostej przyczyny. 
W salonie na dole najwyraźniej nadal paliło się światło. 
Wypatrzyłem białe sztachetki furtki. Człowieka, który 
wyszedł, ani śladu. Przez kilka sekund panowała cisza. 
Potem dał się słyszeć dźwięk zatrzaskiwanych drzwi 
samochodu — delikatnie, z zachowaniem ostrożności, 
lecz nie całkowitej ostrożności kogoś, kto miałby podej- 
rzenia o mojej obecności. Zaryzykowałem odsunięcie 
zasłony, lecz samochód czy też furgonetka schowana 
była za wyrośniętą kępą ostrokrzewu, której dom za- 
wdzięcza swą nazwę. Na chwilę zdumiałem się, że samo- 
chód mógł podjechać i zaparkować pod samym domem, 
nie budząc mnie. Ostatni odcinek drogi biegnie jednak 
łagodnie w dół. Samochód stoczył się prawdopodobnie 
po pochyłości z wyłączonym silnikiem.
Nie wiedziałem, co myśleć. Zatrzaskujące się drzwi 
samochodu sugerowały, że włamywacz odjeżdża. Ale 
włączone światła — żaden złodziej, choćby najbardziej 
nieudolny, nie popełniłby takiej gafy, jeśliby rzeczywiś- 
cie zamierzał opuścić miejsce przestępstwa. Nie musia- 
łem długo trwać w napięciu. Przy furtce nagle poja- 
wił się kształt ludzki. Przeszedł ku domowi i zniknął mi 
z oczu, niemal zanim zdążyłem się poruszyć. Wydarzenia 
potoczyły się z mrożącą krew w żyłach raptownością. 
Szybkie kroki po schodach. Zdjęła mnie panika: muszę 
coś zrobić, muszę działać. Stałem jednak nadal przy
155
oknie w jakimś katatonicznym bezruchu. Sądzę, że 
bardziej bałem się swego strachu niż jego przyczyny. 
Tym, co trzymało mnie zamarłego przy oknie, była 
rozsądniejsza świadomość, iż strach jest złym doradcą.
Kroki doszły do niewielkiego podestu, z którego 
prowadzą przeciwległe drzwi do dwóch sypialni. Na jakie 
mógłbym się zdobyć szaleństwa, gdyby intruz najpierw 
udał się na prawo zamiast na lewo... było dla mnie 
poniekąd dobrodziejstwem, że usłyszałem dźwięk nacis- 
kanej klamki do pokoju, w którym się znajdowałem. 
Wszystko skrywała ciemność, nic nie widziałem, a mój 
stan paraliżu utrzymywał się, jakbym nadal żywił ni- 
czym nieuzasadnioną nadzieję, że obcy odejdzie. Lecz oto 
zapaliła się latarka. Natychmiast natrafiła na nie zasłane 
łóżko, z którego dopiero co wyszedłem; ułamek sekundy 
później znalazła mnie samego w oknie — w całej śmiesz- 
ności mej sytuacji, bosego, w pidżamie. Przypominam 
sobie, że zasłoniłem ręką oczy przed oślepiającym stru- 
mieniem światła, choć gest ten musiał zostać odebrany 
jako bezradna samoobrona.
Osoba z latarką milczała, z czego można było wy- 
wnioskować, że nie zamierza uciekać. Poczyniłem niepo- 
radną próbę wyprostowania sytuacji.
—	Kim pan jest? Czego pan tu szuka?
Pierwsze pytanie było głupie, drugie bezcelowe, toteż 
oba spotkały się z odpowiedzią, na jaką zasługiwały, czyli 
z żadną. Ponowiłem próbę.
—	Nie ma pan prawa tu wchodzić.
Na chwilę latarka przestała się nade mną znęcać. 
Usłyszałem, że otwierąią się drzwi sypialni naprzeciwko. 
Lecz prawie natychmiast lustrzany blask żarówki znów 
mnie oślepił.
Znów chwila milczenia. Potem, nareszcie, głos:
—	Niech pan wraca do łóżka.
Ton uspokoił mnie nieco. Oczekiwałem akcentu z Dor- 
set, a w każdym razie wymowy człowieka nieokrzesane- 
go i niewykształconego. Usłyszałem głos bezbarwny 
i cichy:
—	No już. Do łóżka.
—	Nie ma potrzeby używać przemocy.
156
—	Dobra. Więc tak, jak mówię.
Zawahałem się, po czym wróciłem do łóżka i nerwowo 
usiadłem na skraju.
—	Przykrywamy nogi.
Znów zawahałem się. Nie miałem jednak wyboru. 
Przynajmniej nie użyto przeciw mnie siły. Wsunąłem 
nogi pod pościel, lecz pozostałem w pozycji siedzącej. 
Latarka nadal mnie oślepiała. Znów milczał, jakby mnie 
rozgryzał i oszacowywał.
—	Teraz szkiełka. Zdejmujemy.
Ściągnąłem okulary i położyłem na stoliku koło 
łóżka. Latarka zeszła ze mnie na chwilę, poszukując 
kontaktu. Pokój wypełnił się światłem. Ukazał mi się 
rozmazany kształt młodego człowieka średniego wzro- 
stu o wprost przedziwnych żółtych dłoniach; dostrze- 
głem także, iż ma na sobie niebieskawy dres. Wyczułem 
w nim człowieka wysportowanego i oceniłem na dwa- 
dzieścia kilka lat. Wyjaśniła się pewna ektoplazmatycz- 
ność jego twarzy, którą początkowo spisałem na karb 
mej krótkowzroczności. Aż po oczy zasłaniała ją damska 
nylonowa pończocha. Spod czerwonej wełnianej czapki 
wystawały ciemne włosy; oczy miał piwne. Teraz lustro- 
wał mnie nimi przez chwilę.
—	Czemu pan tak robi w portki, człowieku? 
Pytanie było tak absurdalne, że nie podjąłem próby
odpowiedzi. Sięgnął po moje okulary i sprawdził szkła. 
Uzmysłowiłem sobie, że osobliwa żółtość jego dłoni brała 
się od rękawiczek kuchennych — włożonych, rzecz 
jasna, po to, aby nie zostawiać odcisków palców. Oczy 
nad maską, które znów na mnie spojrzały, były jak 
u skrytego w leśnej głuszy podejrzliwego zwierzęcia.
—	Nigdy się panu nie zdarzyło coś takiego?
—	Ma się rozumieć, że nie.
—	Mnie też. Zaimprowizujemy. Racja? 
Niewyraźnie przytaknąłem ruchem głowy. Odwrócił
się i podszedł do miejsca, w którym ja stałem, gdy on 
wszedł. Otworzył okno, po czym od niechcenia cisnął me 
okulary w noc — a w każdym razie widziałem ruch 
ramienia, który nie mógł oznaczać niczego innego. Wte- 
dy ogarnęła mnie już złość, ale i poczucie, że szaleń-
157
stwem byłoby dać to po sobie poznać. Patrzyłem, jak 
zamyka okno, przekręca klamkę i zasuwa zasłony. Na- 
stępnie podszedł do łóżka i stanął w nogach.
—	Racja?
Nie odpowiedziałem.
—	Spokojnie.
—	Nie uważam, by sytuacja napawała spokojem. 
Złożył ramiona i przyglądał mi się przez kilka sekund;
potem wycelował we mnie palcem, jakby znalazł roz- 
wiązanie jakiegoś postawionego przeze mnie problemu.
—	Będę musiał pana związać.
—	Dobrze zatem.
—	Nie robi panu różnicy?
—	Niestety, nie mam wyboru.
Znów milczenie, potem rozbawione parsknięcie.
—	Jezu. Tyle razy to sobie wyobrażałem. Na tysiące 
sposobów. Ale tak, nigdy.
—	Przykro mi, że pana rozczarowałem. 
Znów przerwa, by mnie oszacować.
—	Myślałem, że przyjeżdża pan tylko w weekendy.
—	Tak się składa, że wynająłem dom od właścicieli. 
Poświęcił temu tematowi jeszcze jedną myśl, po czym
znów wycelował we mnie żółtym palcem.
—	Już łapię.
—	Co pan łapie?
—	Ktoś chce dostać wciry za przyjaciół. Racja?
—	Mój drogi młody człowieku, jestem od pana o poło- 
wę niższy i trzy razy starszy.
—	Jasne. Wygłupiam się.
Odwrócił się i rozejrzał po pokoju. Bardziej niż ofero- ] 
wane przez niego możliwości zawodowe intrygowałem j 
go jednak ja. Oparł się o komodę i zwrócił do mnie 
ponownie:
—	Dokładnie, jak piszą. Jak to stare pryki nigdy nie 
popuszczą. Przykuśtykąją do ciebie z pogrzebaczem albo 
tasakiem.
Zaczerpnąłem tchu.
Powiedział: — Własność. Co to z ludźmi wyprawia? 
Rozumie pan? — I dodał: — Pana to się oczywiście nie 
tyczy. No ale.
158
Stwierdziłem, że oczy mam utkwione w przykrytych 
pościelą stopach. Ze wszystkich powieściowych udręk 
związanych z tą sytuacją żadna nie polegała na analizie 
motywacyjnej ofiary ze strony przestępcy. Machnął la- 
tarką.
—	Trzeba było narobić hałasu, człowieku. Wiałbym, 
aż by się za mną kurzyło. Nie wiedziałbym, gdzie pan 
jest.
—	Czy mogę zaryzykować sugestię, by zajął się pan 
celem swej wizyty?
Znów parsknięcie. Nie zdejmował ze mnie wzroku. 
Potem potrząsnął głową.
—	Niesamowite.
Przewidywałem wcześniej rozmaite formy działania, 
szybkie i rozmyślne, różniące się od siebie jedynie natę- 
żeniem przykrości, jakie musiałbym ścierpieć, a nie tę 
wstrętną parodię spokojnych pogaduszek przygodnie 
poznanych osób. Powinienem odczuć ulgę; wolałbym 
jednak znajomego diabła — bądź przynajmniej bardziej 
przystającego do ogólnych wyobrażeń na jego temat. 
Musiał dostrzec coś z tego w mej twarzy.
—	Załatwiam puste domy, koleś. Nie mikrusów.
—	To może by pan uprzejmie przestał się we mnie 
wpatrywać.
Przemówiłem ostro, co posunęło nas o krok dalej 
w absurd. W jego głosie zabrzmiał niemal łagodny wyrzut:
—	Hej, to ja mam być ten drażliwy. Nie pan. — Roz- 
łożył żółte ręce. — Właśnie przeżyłem straszny szok, czło- 
wieku. Mógł pan tu na górze ładować rewolwer. Albo co 
gorszego. Wypruć mi flaki, gdy tylko otworzyłem drzwi.
Zebrałem siły.
—	Czy nie wystarczy, że włamał się pan do domu 
dwojga porządnych i niezbyt zamożnych obywateli i za- 
mierza pan ograbić ich z rzeczy, które nie mają wielkiej 
wartości, a które oni wysoce sobie cenią... — Nie dokoń- 
czyłem zdania, może dlatego, że nie wiedziałem, jak mu 
przekazać, że w jego zachowaniu jest coś zbytecznego. 
Moje oburzenie było jednak spóźnione. Jego beztroski 
sposób wypowiedzi budził we mnie o tyle większe roz- 
drażnienie, że sam się do tego przyczyniłem.
159
—	Mają też ładne mieszkanko w Londynie, co?
Zdążyłem już sobie zdać sprawę, że mam do czy- 
nienia z tym niepojętym (dla mojego pokolenia) no- 
wym światkiem bezklasowej młodzieży brytyjskiej. Nikt
, szczerzej ode mnie nie gardzi snobizmem klasowym, 
toteż fakt, że dzisiejsza młodzież wyzbyła się tylu sta- 
rych uprzedzeń w najmniejszym stopniu mi nie prze- 
szkadza. Życzyłbym sobie po prostu, żeby przy okazji nie 
odrzucali tak wielu innych rzeczy — takich jak szacunek 
wobec języka i intelektualnej rzetelności — tylko dlate- 
go, że uważają je za haniebnie burżuazyjne. Znałem podo- 
bnego pokroju młodych ludzi, którzy kręcili się na obrze- 
żach światka literackiego. Oni również nie mieli z reguły 
nic do zaoferowania prócz napuszonych pozorów emancy- 
pacji, rzekomej bezklasowości; toteż trzymali się tych 
pozorów z przerażającą zażartością. Z moich doświad- 
czeń wynika, że wyróżniała ich ostra jak brzytwa wrażli- 
wość na wszystko, co pachniało wywyższaniem się, a za 
wywyższanie uważali wszystko, co stanowiło wyzwanie 
wobec ich nowych bożków: mętnego i wąskiego myśle- 
nia. Miałem świadomość, jakie przykazanie właśnie zła- . 
małem: nie będziesz miał więcej niźli schamiały fleja ze 
slumsów.
—	Ach tak. Przestępstwo jako obowiązek dobrego i 
rewolucjonisty?
	)
—	Nie samym chlebem, skoro już pan o tym wspo- ] 
mniał.	j
Nagle podszedł do krzesła koło komody, odwrócił je j 
i usiadł okrakiem, opasawszy ramionami oparcie. Znów 
wystrzelił ku mnie oskarżycielski palec.
	
1
—	Na mój rozum w moim domu byli włamywacze, 
odkąd się urodziłem. Łapiesz pan? System, racja? Wie = 
pan, co powiedział Marks? Biedni nie mogą kraść od 
bogatych. Tylko bogaci mogą okraść biednych.
Przypomniałem sobie osobliwie podobną — jeśli nie 
w treści, to w tonie — rozmowę, którą odbyłem raptem 
parę tygodni wcześniej z elektrykiem, który przyszedł 
wymienić część instalacji w moim londyńskim miesz- 
kaniu. On zdecydował się akurat na dwudziestominu- 
tową tyradę na temat niesprawiedliwego traktowania
160
pracowników przez związki zawodowe. Niemniej jednak 
sakramentalny ton bezwzględnej nieomylności był ten 
sam. Tymczasem wykład ciągnął się dalej.
—	Coś innego panu powiem. Ja gram czysto. Nie 
biorę więcej, niż mi trzeba, racja? Żadnych wielkich 
skoków. Tylko domy takie jak ten. Miałem różne cacka. 
Prawdziwa klasa. W tych oto ręcach. I zostawiłem tam, 
gdzie znalazłem. Poczciwy chłopczyna, kiwają głowami, 
i mówią pogrążonemu w żałobie właścicielowi, że miał 
fart, bo trafił na takiego przygłupa. Że niby tylko błazen 
mógł olać tacę Paula de Lamerie. Czajniczek z pierwsze- 
go okresu Worcester. Johna Sella Cotmana. Racja? Tyle 
że prawdziwy błazen to ten, co nie wie, że prawdziwa 
klasa jest supertrefna od chwili, gdy się jej tylko dotknąć. 
Więc zawsze, jak mnie kusi, wystarczy, że sobie pomyślę 
o systemie, łapiesz pan? Co zabija system? Pazerność. 
Mnie też. Jeżeli jej na to pozwolę. Więc nie jestem nigdy 
pazerny. Nigdy nie siedziałem. Nigdy nie będę.
Całkiem sporo ludzi usiłowało się przede mną wy- 
tłumaczyć ze złego zachowania; nigdy jednak w tak 
idiotycznych okolicznościach. Największym może absur- 
dem była czerwona wełniana czapka. W mych kiepskich 
oczach przybierała ona wyraźne podobieństwo do kar- 
dynalskiego biretu. Minąłbym się dalece z prawdą, gdy- 
bym powiedział, że zaczynałem się dobrze bawić. Po- 
czułem jednak, że wykluwa się opowieść, która przez 
wiele miesięcy będzie robić furorę.
—	Druga rzecz. To co robią. Dobra, ludzie mają 
krzywdę... jak pan powiedział. Biorę rzeczy, które ko- 
chają. Te sprawy. Ale może pomaga im to zrozumieć, jakim 
zasranym oszustwem jest ten cały interes z własnością. — 
Plasnął dłonią w oparcie krzesła, na którym siedział 
okrakiem.—No bo sam pan pomyśl. Kompletna głupota. 
To ani moje krzesło, ani pana krzesło. Albo pana kumpli. 
Po prostu krzesło. Do nikogo nie należy. Często tak 
myślę. Wie pan, zabieram te rzeczy do domu. Patrzę na 
nie. Nie czuję, że są moje. Są tym, czym są, racja? Nie 
zmieniają się. Tylko są. — Odchylił się do tyłu. — A teraz 
niech mi pan powie, gdzie się mylę.
Wiedziałem, że jakakolwiek próba poważnego sporu
161
z tym młodym bufonem przypominałaby dyskusję o me- 
tafizyce Dunsa Szkota z kabaretowym dowcipnisiem: 
wyśmieje wszystko, co się powie. Jego pytania i przymó- 
wki były nieudolnie zastawianą pułapką. Rosło we mnie 
jednak poczucie, że muszę spróbować go obłaskawić.
—	Zgadzam się, że bogactwo jest niesprawiedliwie 
rozdzielone.
—	Ale nie zgadza się pan z moim sposobem, żeby to 
naprawić.
—	Społeczeństwo nie przetrwałoby zbyt długo, gdy- 
by wszyscy podzielali pańskie poglądy.
Znów zmienił pozycję, po czym potrząsnął głową, 
jakbym zrobił jakieś błędne posunięcie w grze w szachy. 
Nagle wstał i odstawił krzesło, po czym zaczął wysuwać 
szuflady komody. Przeszukiwał je chyba bardzo pobież- 
nie. Do górnej włożyłem klucze i trochę monet, usłysza- 
łem jak w nich grzebie. Jednak nic nie wziął do kieszeni; 
modliłem się tymczasem, żeby uszedł jego uwagi brak 
portfela. Ten był w mojej marynarce, na wieszaku za 
drzwiami, które ją teraz zasłaniały. Ponownie odwrócił 
głowę w moją stronę.
—	To jest to samo, co powiedzieć: jakby jutro wszyscy 
ze sobą skończyli, nie byłoby problemu przeludnienia.
—	Obawiam się, że nie widzę związku.
—	Pańska gadka to tylko słowa, człowieku. — Zbliżył 
się do okna i wpatrywał w małe lustro z epoki regencji. — 
Jakby wszyscy to, jakby wszyscy tamto. Ale wszyscy tak 
nie robią, racja? Jakby system był inny, to mnie by tu nie 
było. Ale jestem. Racja?
Jakby dla podkreślenia swej „tubytności" zdjął lustro 
ze ściany; a ja przestałem bawić się w Alicję w krainie 
czarów z jego brakiem logiki. „Jam jest, którym jest" to 
piękne zdanie w swym najbardziej znanym kontekście, 
lecz nie stanowi podstawy do rozumnej rozmowy. Uznał 
chyba, że uciszyło mnie jego obalenie imperatywu kate- 
gorycznego i przeniósł swą uwagę na parę akwarel, które 
wisiały na tylnej ścianie pokoju. Patrzyłem, jak zdejmuje 
je kolejno i bada wzrokiem, zupełnie jak jakiś licytant 
na prowincjonalnej aukcji. Ostatecznie włożył je obie 
pod pachę.
162
—	Po drugiej stronie, jest po co iść?
Zaczerpnąłem tchu. — O ile wiem, to nie.
Zniknął jednak ze swym „towarem" w drugim poko- 
ju. Nie dbał już teraz, czy narobi hałasu. Usłyszałem, jak 
otwiera kolejne szuflady, szafę ubraniową. Nic nie byłem 
w stanie zrobić. Sprint na dół do telefonu, nawet gdyby 
przywrócono mi okulary, nie miał najmniejszych szans 
powodzenia.
Ujrzałem, jak staje na podeście schodów i pochyla się 
nad jakąś torbą lub neseserem. Zaszeleścił papier. Nare- 
szcie wyprostował się, po czym stanął znowu w drzwiach 
mojego pokoju.
—	Mało — powiedział. — Ale nieważne. Jeszcze 
pańskie pieniądze i to by było tyle. Przykro mi.
—	Moje pieniądze?
Skinął głową w kierunku komody.
—	Drobne panu zostawię.
—	Nie dość pan się obłowił?
—	Przykro mi.
—	Nie mam zbyt dużo przy sobie.
—	No to nie będzie panu żal. Racja?
Nie wykonał żadnego złowrogiego gestu, nie było też 
wyraźnej groźby w jego głosie, po prostu stał i patrzył na 
mnie. Dalsze zwlekanie wydawało się jednak bezuży- 
teczne.
—	Za drzwiami.
Ponownie wycelował we mne palcem, po czym od- 
wrócił się i pchnął drzwi. Ukazała się moja sportowa 
marynarka. Choć to absurdalne, poczułem wstyd. Chcąc 
sobie oszczędzić kłopotu szukania banku w Dorset, tuż 
przed wyjazdem z Londynu pobrałem z konta pięćdzie- 
siąt funtów. Oczywiście natychmiast znalazł portfel i ban- 
knoty. Ujrzałem, jak je wyjmuje i przelicza. I wtedy, ku 
memu zaskoczeniu, podszedł do mnie i rzucił jeden na łóżko.
—	Piątaka za dobre chęci. W porządku?
Wsunął resztę pieniędzy do przedniej kieszeni spo- 
dni, po czym leniwie grzebał palcami w portfelu. Ostate- 
cznie wyjął i obejrzał moją kartę bankową.
—	No, no. Teraz zaskoczyłem. Na stole na parterze to 
pana.
163
—	Na stole?
—	Maszynopis.
Pierwsze trzy rozdziały zostały przepisane na maszy- 
nie, musiał rzucić okiem na pierwszą stronę i zapamiętać 
moje nazwisko.
—	Przyjechałem tutaj, żeby dokończyć książkę.
—	Pisze pan książki?
—	W czasie wolnym od rozmów z włamywaczami. 
Kontynuował grzebanie w portfelu.
—	Co za książki? 
Nie odpowiedziałem.
—	No to o czym jest ta na dole?
—	O człowieku, o którym pan nigdy nie słyszał, i czy 
moglibyśmy wreszcie zakończyć tę obrzydliwą sprawę?
Zamknął portfel i rzucił obok banknotu pięciofun- 
towego.
—	Skąd pan taki pewien, że się na niczym nie znam?
—	Nie miałem zamiaru tego sugerować.
—	Wy, ludzie, w ogóle nie czujecie takich jak ja. 
Usiłowałem ukryć rosnące rozdrażnienie. — Moja
książka jest poświęcona dawno nieżyjącemu powieścio- 
pisarzowi nazwiskiem Peacock. Nie jest dzisiaj zbyt 
często czytany. To wszystko, co miałem na myśli.
Przyglądał mi się. Złamałem kolejne nowe przykaza- 
nie i wiedziałem, że muszę być czujniejszy.
—	Niech panu będzie. To po co pan pisze o nim 
książkę?
—	Ponieważ cenię jego pisarstwo.
—	Dlaczego?
—	Posiada wartości, jakich pańskiemu pokoleniu 
raczej brakuje.
—	Jak na przykład?
—	Humanizm. Dobre maniery. Silna wiara w... — na 
końcu języka miałem słowo „przyzwoitość" — ...zdrowy 
rozsądek.
—	Ja to lubię u Conrada. Nie ma większego.
—	Wiele osób podziela pańskie przekonanie.
—	Pan nie?
—	Jest znakomitym powieściopisarzem.
—	Największym.
164
—	Z pewnością jednym z największych.
—	Morze mnie rusza. Wie pan, co mam na myśli?
—	Skinąłem głową z wystarczającą, miałem nadzie- 
ję, aprobatą, lecz on najwidoczniej nadal przeżuwał mój 
przytyk na temat pisarzy, o których nie słyszał.
—	Czasem widzę porozrzucane książki. Powieści. 
Historia. Sztuka. Biorę je do domu. Czytam. Założę się, że 
wiem więcej o antykach niż większość handlarzy. Cho- 
dzę do muzeów. Tylko popatrzeć. Muzeum nigdy bym nie 
obrobił. Bo tak, jak ja to widzę, człowiek nie obrabia wte- 
dy tylko muzeum, obrabia tych wszystkich biednych skur- 
wieli, którzy przychodzą popatrzeć.—Zdawał się oczeki- 
wać jakiejś odpowiedzi. Znów skinąłem nieznacznie 
głową. Odczuwałem ból w plecach, siedziałem taki na- 
pięty przez całą tę groteskową sytuację. Doskwierało mi 
nie jego zachowanie, lecz tempo, jakie narzucił: andante, 
choć całość powinna zostać wykonana prestissimo.
Z muzeami jest tak, jak powinno być. Nie własność 
prywatna. Po prostu muzea. Każdy może iść.
—	Jak w Rosji?
—	Racja.
Literaci są oczywiście nieustająco podatni na ekscent- 
ryzm. Człowieka, który właśnie uszczuplił twoje skrom- 
ne zasoby o czterdzieści pięć funtów, trudno określić 
przymiotnikiem „ujmujący". Posiadam jednak pewną 
zdolność naśladowania akcentów i dialektów — opowiada- 
nia anegdot opartych na tym dość okrutnym talencie — 
i zaczynałem, przy całym strachu i podenerwowaniu, 
rozsmakowywać się w niektórych osobliwościach myś- 
lenia i języka mego prześladowcy. Obdarzyłem go bla- 
dym uśmiechem.
—	Pomimo to, co tam robią ze złodziejami?
—	Człowieku, tam bym tego nie robił. Proste jak 
drut. Trzeba nienawidzić, tak? Tu jest od groma nienawi- 
ści. Niech będzie, że tam dużo rzeczy spieprzyli. Ale 
przynajmniej się starają. Właśnie tego tacy ludzie jak ja 
nie mogą znieść w tym kraju. Nikt się nawet nie stara. 
Wie pan, kto się stara w tym kraju? Tylko pieprzeni 
torysi. To dopiero jest banda zawodowców. Faceci jak ja 
to przy nich mały pikuś.
165
—	Moi znajomi, których własnością jest ten dom, nie 
są torysami. Ich poglądy są wręcz bardzo od tego odległe. 
Podobnie zresztą jak moje.
—	Wielka mi rzecz.
Powiedział to jednak lekkim tonem.
—	Trudno nas zakwalifikować jako cios dla sprawy 
rewolucji.
—	Hej, chce pan, żebym się poczuł winny czy jak?
—	Może odrobinę bardziej świadomy złożoności ży- 
cia.
Stał wpatrzony we mnie przez długą chwilę, a ja 
sądziłem, że czeka mnie kolejna porcja pseudomarcuz- 
jańskich — jeśli to nie pleonazm — uproszczeń. Nagle 
jednak ściągnął z nadgarstka jedną z żółtych rękawiczek 
i spojrzał na zegarek.
—	Jaka szkoda. Tak było miło. Dobra. Teraz tak. 
Mam kaaawał drogi przed sobą, więc sobie zrobię kawy. 
Właśnie. A pan, pan wstanie, nie ma pośpiechu, ubierze 
się pan i potupta na dół.
Moje uśpione na chwilę obawy powróciły do życia.
—	Czemu mam się ubrać?
—	Muszę pana związać, człowieku. A nie chcemy 
chyba zmarznąć czekając, racja?
Skinąłem głową.
—	Grzeczny chłopczyk. — Podszedł do drzwi, lecz 
odwrócił się. — Życzy pan także kawy?
—	Nie, dziękuję.
—	Nie chce kawusi? Ze mną jak z dzieckiem. 
Potrząsnąłem głową, a on zszedł na dół. Czułem się
osłabiony, znacznie bardziej roztrzęsiony niż sądziłem; 
wiedziałem przy tym, że to, co właśnie przeżyłem, miało 
być tylko stosunkowo przyjemną przygrywką. Teraz 
będę musiał przetrzymać wiele godzin związany, nie wy- 
obrażałem sobie też, w jaki sposób miałbym zostać wy- 
swobodzony. Aby nic mi nie przeszkadzało w pracy, nie 
zleciłem przesyłania poczty na swój tymczasowy adres, 
toteż szansa na zjawienie się listonosza była znikoma. 
Mleko, jak ostrzegała mnie Jane, miałem przynosić sobie 
sam z farmy. Nie potrafiłem sobie wyobrazić, jaki ktokol- 
wiek miałby powód, by choćby przechodzić koło domu.
166
Podniosłem się i zacząłem ubierać —jak też reasumo- 
wać wnioski na temat nowomodnego włamywacza-dżen- 
telmena. Upodobanie, jakie znajdował w brzmieniu włas- 
nego głosu, pozwoliło mi wyrobić sobie przynajmniej 
mgliste wyobrażenie o jego pochodzeniu. Gdziekolwiek 
się urodził, byłem raczej pewien, że jego codzienne 
środowisko stanowił obecnie Londyn — a w każdym 
razie duże miasto. Nie wyczuwałem żadnego wyraźnego 
akcentu regionalnego, co świadczyło o pochodzeniu 
mniej robotniczym, niż można by sądzić z jego gro- 
teskowego języka. Ogólnie rzecz biorąc, czułem jednak, 
że raczej wspiął się po drabinie społecznej, aniżeli pod- 
upadł klasowo. Dość jednoznacznie chciał mi zaimpono- 
wać swymi pretensjami do wykształcenia. Faktycznie 
byłem w stanie uwierzyć, że zdał maturę, może nawet 
miał za sobą rok studiów na jakiejś podrzędnej uczelni. 
Dostrzegałem w nim wiele mechanizmów obronnych, 
zrodzonych z poczucia frustracji, które nie uszły mej 
uwagi u dzieci niektórych moich znajomych. Młodszy 
syn Maurice'a i Jane, ku głębokiemu rozżaleniu swych 
rodziców (którzy jednak na charakterystyczną liberalną 
modłę mieszczuchów z Hampstead przychylnym okiem 
patrzyli na rewolucję młodzieżową), zaraził się niedawno 
podobnym zmanierowaniem i wybrzydzaniem. Zrezyg- 
nowawszy ze studiów w Cambridge ze względu na 
„zupełną bezcelowość" studiowania prawa — to, że jego 
ojciec był adwokatem, bez wątpienia przydało jego 
decyzji dodatkowego smaczku — oświadczył, że będzie 
komponował muzykę folkową. Po kilku miesiącach 
w stanie rosnącego rozdrażnienia (jak dali mi do zro- 
zumienia rodzice) brakiem natychmiastowych sukcesów 
na tym polu, znalazł ostoję — o ile to właściwe słowo — 
w maoistycznej komunie w South Kensington, prowa- 
dzonej przez zbiegłą z domu córkę potentata handlu 
nieruchomościami. Przytaczam te szczegóły biograficz- 
ne tonem nieco żartobliwym, lecz Maurice'owi i Jane, 
szczerze i zrozumiale zmartwionym, że Richard marnuje 
swoje młode życie, wcale nie było do śmiechu. Zrelacjo- 
nowali mi gorzką rozmowę przeprowadzoną po jego 
rezygnacji ze studiów, w której w czambuł potępił ich
167
styl życia i wszystko, co z nim związane. Całe lata walki 
o mądre, pożyteczne sprawy, począwszy od rozbrojenia 
nuklearnego a skończywszy na ochronie platanów przy 
Fitzjohn's Avenue, zostały im nagle rzucone w twarz — 
a ich kardynalną zbrodnią (według Jane) było to, że nadal 
mieszkali w domu, który kupili zaraz po ślubie w 1946 
roku za kilka tysięcy, a który teraz wart był ponad 
sześćdziesiąt tysięcy. Ludzie ich pokroju stali się pożyw- 
ką wszystkich satyryków, nie ma bowiem wątpliwości, 
że istnieje rozdźwięk pomiędzy przyjemnym życiem, 
jakie wiodą prywatnie a walką o życiowo upośledzonych, 
jaką toczą publicznie. Być może wzięty adwokat nie 
powinien z upodobaniem chodzić na premiery, nawet 
jeśli za darmo udzieli swej wiedzy prawniczej każdej 
organizacji społecznej, która go o to poprosi; być może 
radna z ramienia Partii Pracy (Jane była nią przez wiele 
lat) nie powinna przyrządzać kolacji godnych Elizabeth 
David; lecz ich prawdziwą, niewybaczalną zbrodnią było 
w oczach Richarda to, że ich zrównoważone życie było 
przyzwoite z wyboru, a nie zaślepione i pełne hipokryzji.
Choć przychylałem się do gniewu Maurice'a i jego 
oskarżeń o samolubny brak odpowiedzialności, bardziej 
trafna była chyba jednak ostateczna diagnoza Jane. 
Twierdziła ona, jak sądzę słusznie, że chociaż chęć epater 
la familie stanowiła przyczynek do stoczenia się chłopca, 
prawdziwym rakiem, który toczył jego i jemu podob- 
nych, był zajadły idealizm. Był tak odurzony — by nie 
rzec zaćpany — wizjami artystycznej chwały i podniośle 
rewolucyjnego stylu życia, że rysujące się przed nim 
zwyczajne perspektywy postrzegał jako beznadziejne 
wstecznictwo. Jak to dość zgrabnie ujęła Jane, chciał 
Everestu w jeden dzień; jeśli potrzeba było dwóch dni, 
tracił zainteresowanie.
Mój własny egzemplarz młodzieńca zbuntowanego 
po prostu rozwiązywał swe problemy trochę bardziej 
skutecznie — stosując przewrotną logikę, rzec by mo- 
żna, bardziej przekonująco niż młody Richard z jego 
„czerwoną książeczką". Przynajmniej zarabiał na sie- 
bie, na swój sposób. Jego piąta woda po Marksie była 
oczywiście żartem; niczym więcej jak usprawiedliwie-
168
niem po fakcie, co Marks, poczciwy burżuazyjny sztyw- 
niak, sam z ochotą by wykazał.
Nie potrzeba chyba mówić, że nie poczyniłem wtedy 
aż tak rozbudowanego zestawienia włamywacza z Ri- 
chardem. Chłopiec przyszedł mi jednak do głowy, gdy 
wkładałem ubranie — i natychmiast padło na niego moje 
podejrzenie. Już wcześniej zastanawiałem się, skąd mło- 
dy człowiek na dole wiedział o istnieniu „Ostrokrzewu". 
Im dłużej myślałem, tym bardziej wykluczałem działanie 
przypadku. Włamywacz zdradził się z tym, że wie, iż 
właściciele mieszkają w Londynie. Informację tę mógł 
uzyskać w miejscowym pubie lub na farmie, lecz zdawał 
się zbyt roztropny, by stwarzać tego rodzaju niepotrzeb- 
ne ryzyko. Cóż zatem stało na przeszkodzie, by dowie- 
dział się o Maurice'u i Jane z pierwszej ręki? Nigdy nie 
dostrzegłem u Richarda cech niegodziwości czy mściwo- 
ści, toteż nie mieściło mi się w głowie, aby miał celowo 
skłaniać kogoś do „obrobienia" własności swych rodzi- 
ców — cokolwiek nakrzyczał na nich w chwili podwyż- 
szonych emocji. Mógł jednak o tym rozmawiać w swoim 
gronie zadeklarowanych zmieniaczy świata... a nie bra- 
kowało mi dowodów, że mój własny młody żartowniś 
poczytywał się za politycznego filozofa spod tego samego 
znaku. Właśnie ujawnił także, że czeka go długa jazda, co 
wskazywało na Londyn. Hipoteza ta wstrząsnęła mną, 
lecz brzmiała dość wiarygodnie.
Nadal usiłowałem ją potwierdzić jakąś mimowolną 
wskazówką z jego strony, gdy usłyszałem jego głos z dołu 
schodów:
— Wszystko przygotowane, staruszku.
Musiałem zejść do niego. Desperacko szukałem jakie- 
goś nie budzącego podejrzeń pytania, które pomogłoby 
przypieczętować mój domysł. Nic mi jednak nie przyszło 
do głowy, a nawet jeśli miałem rację, z pewnością 
uzmysłowił sobie, co mu grozi, gdy okazałem się znajo- 
mym rodziców Richarda.
Zastałem go siedzącego przy masywnym stole po- 
środku salonu. Zasłony od frontu były zasunięte. Trzy- 
mał w dłoni kubek kawy, który uniósł na mój widok. Za 
jego plecami ujrzałem oświetlone przejście do kuchni.
169
—	Na pewno nie chce pan kawy?
—	Na pewno.
—	To może kropelkę brandy? Jest trochę w kreden- 
sie.
Uszczypliwość zaprawiona troskliwością znów na 
chwilę odebrała mi mowę. — Nie, dziękuję.
Rozejrzałem się po pokoju. Brakowało dwóch lub 
trzech obrazów, podejrzewałem też, że na serwantce, 
obok której stałem, jest mniej porcelany niż uprzednio.
—	W takim razie do roboty. — Skinął głową w stronę 
kuchni, a ja przez chwilę nie wiedziałem, o co mu 
chodzi. — Zew natury i te sprawy.
Maurice i Jane dobudowali ubikację i łazienkę na 
tyłach domu.
—	Jak długo zamierza pan...
—	Ktoś ma przyjść rano?
—	Absolutnie nikt.
—	Dobra.
Przeszedł w kąt pokoju i ujrzałem, jak podnosi i kart- 
kuje książkę telefoniczną.
—	Nawiasem mówiąc, ma pan wyłączony telefon. 
Przykro mi.
Dalej przewracał kartki, potem wyrwał jedną.
—	Dzwonię do tutejszego pana władzy o dziesiątej, 
racja? O ile się obudzę. — Dodał jednak szybko: —: Żart, 
człowieku. Spoko. Obiecuję. — Potem powiedział: — 
Idzie pan czy nie?
Poszedłem do kuchni i zobaczyłem drzwi do ogrodu. 
W uprzednio gładkiej tafli szkła była zębata czarna 
dziura; po cichu przekląłem mą nieobecną gospodynię, 
że poświęciła wierność architekturze epoki na rzecz 
wygody domowników. Mój jak najbardziej obecny gość 
stanął za moimi plecami w drzwiach.
—	I niech się pan przypadkiem nie zatrzaśnie od 
środka. Proszę.
Poszedłem do ubikacji i zamknąłem drzwi; mój wzrok 
mimowolnie spoczął na zasuwie. Wąskie okno ubikacji 
wychodziło na ogród. Mógłbym się zapewne przez nie 
przecisnąć. Usłyszałby jednak, jak je otwieram; prócz 
tego wokół ogrodu biegł gęsty, wysoki żywopłot —
170
jedyna dostępna droga ucieczki prowadziła przez 
furtkę.
Gdy wróciłem do salonu, zobaczyłem, że postawił 
przed kominkiem fotel Windsor. Zaprosił mnie, bym 
usiadł. Stałem w drzwiach, pragnąc uniknąć tego ostate- 
cznego poniżenia.
—	Jestem najzupełniej gotów dać panu me słowo. Nie 
będę wszczynał alarmu, aż nie upłynie wyznaczony 
przez pana czas.
—	Przykro mi. — Znów zaprosił mnie gestem, bym 
usiadł w krześle, po czym podniósł jakąś rolkę; uzmy- 
słowił sobie, że bez okularów nie widzę, co to jest. — 
Taśma klejąca. Nie będzie bolało.
Coś się we mnie nadal buntowało przeciw temu 
upokorzeniu. Nie poruszyłem się. Podszedł ku mnie. 
Jego wstrętna nylonowa twarz, w której było coś nie- 
przyzwoitego, jakby rozlazłego, kazała mi się cofnąć 
o krok. Nie dotknął mnie jednak.
Przecisnąłem się obok niego i usiadłem.
—	Grzeczny chłopczyk. A teraz łapki na oparcia, 
zgoda? — Podniósł dwa paski kolorowego papieru, które 
musiał wyrwać z jakiegoś czasopisma. — Podłożymy na 
nadgarstki. Żeby panu nie powyrywało włosów przy 
ściąganiu taśmy.
Patrzyłem, jak owija pasek papieru wokół mego 
lewego nadgarstka. Później zaczął go niezbyt ciasno 
przyklejać do oparcia fotela. Nie potrafiłem powstrzy- 
mać drżenia rąk. Dostrzegałem pod pończochą jego 
twarz, a nawet — jak mi się zdawało — cień wąsów.
—	Chciałbym pana zapytać o jedną rzecz.
—	Wal pan.
—	Dlaczego wybrał pan akurat ten dom?
—	Chce pan wiedzieć, czy warto go kupić? — Zanim 
zdążyłem mu przerwać, ciągnął dalej: — No dobra. 
Zasłony. Kolor. To pierwsza rzecz.
—	Jak to zasłony?
—	Tak to, że wyczuwam domy letnie na milę. W oknie 
wisi sobie gustowny kawałek materiału. Na parapecie 
lampa olejna za dwadzieścia papierów. Dziesiątki takich 
rzeczy. Jak tam, da się wytrzymać?
171
Trochę mnie uciskało, ale skinąłem głową. — A czemu 
w tych stronach?
Zaczął z drugim nadgarstkiem. — Dobre są każde 
strony, gdzie stuknięci faceci zostawiają puste domy.
—	Jest pan z Londynu?
—	To jakaś okoliczna dziura?
Widać było gołym okiem, że nic znaczącego z niego 
nie wyciągnę. Wyczułem jednak pewien lekki niepokój 
pod jego kpiarstwem. Potwierdził się, gdy mój rozmówca 
pospiesznie zmienił temat ze swojego życia na moje.
—	Dużo pan książek napisał?
—	Kilkanaście.
—	Ile to zajmuje czasu?
—	Zależy od książki.
—	Dajmy na to ta, którą pan teraz robi.
—	Zbierałem materiały przez kilka lat. To trwa dłu- 
żej, niż samo pisanie.
Przez chwilę milczał, gdyż kończył oklejanie drugie- 
go nadgarstka. Potem przykucnął. Poczułem, że przysu- 
wa do nogi fotela moją lewą kostkę, której także ograni- 
czył swobodę ruchu za pomocą taśmy samoprzylepnej.
—	Chciałbym pisać książki. Może kiedyś napiszę. — 
Później dodał: — Ile jest słów w książce?
—	Typowe minimum wynosi sześćdziesiąt tysięcy.
—	Kupa słów.
—	Nie zauważyłem, żeby ich panu brakowało.
Na krótko oderwał się od swej pracy, by na mnie spojrzeć.
—	Nie tak, jakby się pan spodziewał, racja?
—	Nie będę zaprzeczał.
—	Ta. No cóż...
Znów jednak zamilkł, owijając taśmę wokół kostki. 
Znalazł gdzieś nożyczki, odciął końcówkę i przeszedł do 
drugiej nogi.
—	Ja to bym napisał, jak to jest naprawdę. Nie tylko 
to. Wszystko. Od początku do końca.
—	W takim razie czemu pan nie napisze?
—	Żartuje pan.
—	Wcale nie. Ludzi fascynuje zbrodnia.
—	Jasne. Cudny pomysł. A potem dzień dobry, pano- 
wie w jakiej sprawie?
—	Musiałby pan zakamuflować rzeczywiste okolicz- 
ności.
—	Wtedy bym nie napisał, jak jest naprawdę. Racja?
—	Czy sądzi pan, że Conrad...
—	Conrad to był Conrad, no nie?
Usłyszałem cięcie nożyczkami, co wskazywało na to, 
że moja ostatnia kończyna została zabezpieczona; potem 
pociągnął mnie za nogi do przodu, by sprawdzić, czy 
taśma wytrzyma.
—	Tak czy inaczej kilka lat. Dobrze mówię? Kupa 
czasu.
Wstał i patrzył na swe dzieło. Miałem niemiłe uczucie, 
że zostałem zamieniony w przesyłkę, a problem polega 
na tym, jak ją bezpiecznie zapakować. Poczułem jednak 
również ulgę. Teraz już nie dojdzie do przemocy.
Powiedział: — Dobra.
Poszedł do kuchni, lecz prawie natychmiast wrócił 
z kawałkiem sznurka do bielizny i nożem kuchennym. 
Stał przede mną, odmierzając kilka długości ramienia, po 
czym zaczął piłować linkę nożem.
—	A może pan? Napisze o mnie? Co pan na to?
—	Obawiam się, że nie byłbym w stanie napisać 
o czymś, czego ani trochę nie rozumiem.
Ostrym pociągnięciem wreszcie przeciął sznurek. 
Przeszedł za fotel i usłyszałem jego głos znad głowy:
—	Czego pan nie rozumie?
—	Nie rozumiem, jak ktoś, kto wcale nie sprawia 
wrażenia głupiego, może się zachowywać tak jak pan.
Przeciągnął sznurek do bielizny za oparciem fotela. 
Jego ręka powędrowała nad mym ramieniem i poprowa- 
dziła linkę wokół mego tułowia pod drugą pachą.
—	Plecy prosto, dobra? — Poczułem, że sznurek 
napina się. Potem wolny jego koniec znowu mnie ob- 
wiązał. — Myślałem, że wszystko wytłumaczyłem.
—	Potrafię zrozumieć młodych ludzi, którzy uciekają 
się do lewicowej przemocy, nawet gdy zakłócają życie 
publiczne. Pan jednak zdaje się działać wyłącznie dla 
swej osobistej korzyści.
Mówiąc to, miałem oczywiście nadzieję, że uzyskam 
jakąś konkretniejszą wskazówkę potwierdzającą hipo-
173
tezę z Richardem. Nie dał się jednak wziąć na przynętę. 
Poczułem, jak zawiązuje sznurek na supeł z tyłu fotela. 
Potem znów stanął z przodu i poddał mnie inspekcji.
—	No i jak?
—	Wyjątkowo niewygodnie.
Stał i patrzył na mnie przez chwilę. Potem ponownie 
zapoznał mnie bliżej z jednym ze swych palców.
—	Człowieku, kłopot z tobą, że nie słuchasz, co się do 
ciebie mówi.
Nie odpowiedziałem. Przyglądał mi się jeszcze przez 
chwilę.
—	Idę się spakować. Wrócę powiedzieć pa.
Pod oknem na podwórzu podniósł duży łom i pod- 
szedł do drzwi frontowych, które częściowo było widać 
przez korytarz do salonu. Otworzył je łomem, po czym 
zniknął na chwilę w gabinecie. Wyszedł stamtąd, trzy- 
mając pod pachą coś jasnego i kanciastego, chyba kar- 
tonowe pudełko; podniósł łom z podłogi i wyszedł w noc. 
Drzwi frontowe zatrzasnęły się cicho. Przez prawie 
minutę panowała cisza. Później usłyszałem nikły dźwięk 
zamykanych drzwi samochodu. Bramka skrzypnęła, 
lecz nie przyszedł prosto do domu. Kiedy wreszcie się 
pojawił, zrozumiałem, dlaczego. Pokazał mi moje okula- 
ry, które położył na stole.
—	Szkiełka — powiedział. — Przeżyły. Na pewno nie 
chce pan brandy?
—	Nie, dziękuję.
—	Włączyć piec elektryczny?
—	Nie jest mi zimno.
—	Racja. No to jeszcze pana zaknebluję. 
Podniósł taśmę i nożyczki.
—	Nie ma żywej duszy w zasięgu słuchu. Mógłbym 
wrzeszczeć całą noc.
Zawahał się, lecz po chwili potrząsnął głową.
—	Przykro mi, człowieku. Mus to mus.
Patrzyłem, jak odwija i odcina cztery czy pięć kawał- 
ków taśmy, które ułożył obok siebie na stole. Kiedy 
sięgnął po pierwszy z nich, odruchowo szarpnąłem gło- 
wą w bok.
—	To najzupełniej zbędne!
174
Odczekał chwilę.
— No już. Skończmy tak, jak zaczęliśmy.
Jestem pewien, że gdyby użył przemocy, winien 
byłbym się bronić. Zachowywał się jednak jak znudzona 
pielęgniarka wobec krnąbrnego pacjenta. Ostatecznie 
zamknąłem oczy i zwróciłem ku niemu głowę. Poczułem 
plaster przyciskany na ukos do mych skrzywionych 
w ponurym wyrzucie ust. Później został wygładzony na 
mych policzkach; potem przyszły następne kawałki. 
Znów niemal wpadłem w panikę, że nie będę w stanie 
oddychać tylko przez nos. Być może częściowo podzielał 
moje obawy, gdyż przez kilka chwil przyglądał mi się 
badawczo. Później wziął nóż i nożyczki i poszedł do 
kuchni. Usłyszałem, jak wkłada je z powrotem do szufla- 
dy. Światło w kuchni zgasło.
Postaram się przekazać to, co nastąpiło dalej, tak 
rzeczowo, jak to tylko możliwe. Tak czy inaczej nie 
potrafiłbym znaleźć właściwych słów na opisanie tego, co 
wycierpiałem.
Miałem wszelkie powody sądzić, że pozostawi mnie 
samego na moje okropne nocne czuwanie. Wyjdzie, i tyle 
go zobaczę. Lecz kiedy wrócił z kuchni, pochylił się koło 
serwantki i otworzył jedne z dolnych drzwiczek. Potem 
wstał z naręczem starych gazet, które Jane trzymała na 
podpałkę. Patrzyłem, nadal nic nie rozumiejąc — powie- 
działem mu wcześniej, że nie jest mi zimno — gdy 
uklęknął przy palenisku starego kominka, które sięgało 
połowy ściany obok mnie. Zaczął miąć gazety w kulki, 
które rzucał na główną płytę paleniska. Przez cały ten 
czas, jak również później, ani razu na mnie nie spojrzał. 
Zachowywał się dokładnie, jakby mnie tam nie było.
Kiedy podniósł się i zniknął w gabinecie, wiedzia- 
łem... i zarazem nie wiedziałem — czy też nie mogłem 
uwierzyć. Musiałem jednak uwierzyć, gdy wrócił. Nawet 
bez okularów bez trudu rozpoznałem czerwone okładki 
segregatora, w którym trzymałem plan ogólny i odręcz- 
ne szkice różnych fragmentów książki, jak również brą- 
zowe kwadratowe pudełko zawierające moje bezcenne 
fiszki. Gwałtownie szarpnąłem nadgarstkami i kostka- 
mi. Usiłowałem „przedrzeć się" przez taśmę na ustach.
175
Jakiś dźwięk musiał wydobyć się na zewnątrz, lecz 
włamywacz nie zwrócił nań uwagi.
Zmuszony byłem, o zgrozo, przyglądać się, jak skulo- 
ny kładzie obok paleniska cztery lata mojej nieregularnej, 
lecz tak trudnej do odtworzenia pracy, po czym pochyla 
się do przodu, z zapalniczką w dłoni, by przypalić 
koniuszki dwóch czy trzech gazet. Gdy buchnęły płomie- 
niem, spokojnie dokładał do ognia kartki maszynopisu. 
W następnym rzucie poszła gruba teczka dokumentów 
z fotostatu — kopie listów w rękopisie, współczesne 
recenzje powieści Peacocka, które z takim mozołem 
odnalazłem, i tym podobne. Zaprzestałem prób prote- 
stu — na co by się to zdało? Nic nie zdołałoby go 
powstrzymać od tego bestialskiego i niczym nie uzasad- 
nionego aktu zniszczenia. Śmieszne jest mówienie o god- 
ności, gdy ktoś jest przywiązany za ręce i nogi do fotela, 
toteż poczułem, że oczy podchodzą mi łzami bezradnej 
wściekłości; ostatnim wysiłkiem woli powstrzymałem jed- 
nak łzy. Zamknąłem oczy na kilka chwil, po czym otwo- 
rzyłem ponownie na dźwięk wyrywania kartek z se- 
gregatora. Z równie niewzruszonym spokojem metody- 
cznie zasilił nimi gorejące całopalenie, którego żar czu- 
łem teraz przez ubranie i na twarzy, a przynajmniej na jej 
obnażonych fragmentach. Cofnął się nieco i zaczął ciskać 
nowe paliwo przed siebie, miast zrzucać je z góry na stos 
całopalny jak uprzednio. Fiszki wyfrunęły z pudełka, by 
strawił je płomień. Po chwili sięgnął po pogrzebacz, 
który leżał obok kominka, i popchnął parę nadwęglo- 
nych jedynie kartek i fiszek do ognia. Ach, gdybym miał 
ten pogrzebacz w zasięgu rąk, gdy jeszcze były nie- 
skrępowane! Ze szczerą ochotą roztrzaskałbym mu nim 
czaszkę.
Nadal nie patrząc na mnie, wrócił do bawialni. Tym 
razem wrócił z dziesięcioma tomami Dzieł zebranych, 
licznych wcześniejszych biografii i dzieł krytycznych 
na temat Peacocka, opatrzonych moimi obfitymi adno- 
tacjami. Z książek wystawały niezliczone paski papieru, 
co było dla niego jednoznaczą informacją, jak bardzo 
są dla mnie ważne. One również, jedna po drugiej, 
zostały wystawione na pastwę płomieni. Czekał cier-
176
pliwie, otwierając książki pogrzebaczem, gdy zbyt dłu- 
go opierały się zakusom ognia. Zauważył nawet, że 
mój egzemplarz Życiorysu Van Dorena miał pęknięty 
grzbiet, toteż rozdarł go na pół, aby przyspieszyć nieco 
agonię. Sądziłem, że teraz już zaczeka, aż każda stro- 
na, każda linrjka druku spłonie na popiół. Wyprostował 
się jednak, wrzuciwszy ostatni tom na wierzch sterty. 
Być może zdał sobie sprawę, że książki płoną znacznie 
oporniej niż luźne kartki; albo też miał nadzieję, że 
zdążą zgorzeć przez noc; może zaś nie zależało mu po 
prostu, gdyż wyrządził mi już wystarczającą krzywdę. 
Przez chwilę wpatrywał się w palenisko. Po czym nare- 
szcie obrócił się ku mnie. Podniósł dłoń, sądziłem, iż mnie 
uderzy. Tymczasem zaprezentował mi, o kilkadziesiąt 
centymetrów od twarzy, aby nawet ktoś tak „ślepy" jak 
ja nie miał problemów z rozpoznaniem gestu, żółtą dłoń 
zaciśniętą w pięść — zupełnie niedorzecznie, z kciukiem 
do góry. Znak miłosierdzia, choć nie zostało okazane.
Trzymał dłoń w tej niewytłumaczalnej pozycji chyba 
co najmniej pięć sekund. Potem odwrócił się i ruszył do 
drzwi. Po raz ostatni rozejrzał się po pokoju, na zewnątrz 
bez żadnych emocji, jak majster, który sprawdza, czy 
wszystko jest na swoim miejscu. Nie sądzę, aby ta 
inspekcja obejmowała mnie.
Światło zgasło. Usłyszałem, jak drzwi frontowe otwie- 
rają się, a potem zamykają. Furtka skrzypnęła, później 
również się zamknęła. Siedziałem wzburzony, wokół 
mnie złowróżbnie tańczące cienie płomieni, kwaśny 
odór, bez wątpienia najbardziej przygnębiający prócz 
swądu palonego ludzkiego ciała, odór spopielonej wiedzy 
ludzkiej. Zatrzasnęły się drzwi samochodu, zastartował 
silnik — wykręcanie, zmiana biegów, odblask reflek- 
torów na zasuniętych zasłonach. Później usłyszałem, 
jak jedzie do góry w stronę przeciwną niż wioska. W tym 
kierunku polna droga (którą przywiozła mnie poprzed- 
niego wieczoru taksówka) ostatecznie łączyła się z głów- 
ną drogą do Sherborne, wiodąc przez szczere pustkowie.
Pozostawiono mnie ciszy, klęsce i dogorywającym 
płomieniom.
Nie będę się rozwodził nad męczarnią następnych
177
dziewięciu czy dziesięciu godzin; męczarnią patrzenia na 
gasnący ogień, rosnącej niewygody, szalejącego we mnie 
gniewu za zadany mi straszliwy cios. Nie dopuszczałem 
myśli, by odrodzić me dzieło z jakże dosłownych popio- 
łów. Świat postradał zmysły, nie chciałem mieć z nim już 
nic wspólnego. Na resztę życia poświęcę się zemście, 
wytropieniu tego młodego sadystycznego zbira. Przecze- 
szę wszystkie podejrzane knajpy w Londynie, każę 
Maurice'owi i Jane sporządzić jak najdokładniejszy opis 
wszystkiego, co zostało skradzione. Bezlitośnie zweryfi- 
kuję moje podejrzenia co do Richarda. Parokrotnie 
usnąłem, by ocknąć się chwilę później, jak z koszmaru 
sennego, i zorientować się, że koszmar jest rzeczywi- 
stością. Na ile mogłem, poruszałem rękoma i nogami, by 
pobudzić krążenie. Wielokrotne próby poluzowania czy 
to pęt, czy to knebla nie odniosły żadnego skutku; 
podobnie jak wysiłki, by unieść się z fotelem do góry. 
Znów przeklinałem Jane, bądź też plecionkę, którą 
położyła na kamiennej posadzce. Nogi nie chciały się na 
niej ślizgać, nie byłem w stanie uzyskać żadnego mo- 
mentu siły. Zdrętwiałem, potem doznałem przykrego 
chłodu — przypomniałem sobie z goryczą, że odrzuciłem 
propozycję włamywacza, by temu zaradzić.
Przez zasłony nieznośnie powoli sączył się świt. 
Wkrótce przejechał jakiś samochód w stronę wioski. 
Podjąłem daremną próbę krzyknięcia przez zalepione 
usta. Samochód wkrótce wydostał się poza zasięg słu- 
chu. Jeszcze raz spróbowałem kolejnymi szarpnięciami 
przysunąć krzesło do okna, lecz po kwadransie wysiłku 
pokonałem odległość zaledwie jednego jarda. Ostatnim 
sfrustrowanym zrywem niemal przewróciłem fotel do 
tyłu, wobec czego dałem za wygraną. Nieco później 
usłyszałem jadący polną drogą traktor, bez wątpienia 
z farmy. Znów podjąłem wszelkie próby, by krzyknąć
0	pomoc. Pojazd ślimaczym tempem minął jednak dom.
1	wtedy zacząłem się naprawdę bać. Resztki zaufania, ja- 
kie pokładałem w młodym człowieku, utraciłem w ostat- 
nich minutach przed jego wyjściem. Jeżeli był zdolny do 
czegoś takiego, był zdolny do wszystkiego. Złamanie przy- 
rzeczenia, iż powiadomi policję, byłoby dla niego niczym.
178
Koniec końców przyszło mi do głowy, że posuwając 
się ku przodowi domu, popełniłem błąd. W kuchni z dru- 
giej strony były noże; prócz tego okazało się, że łatwiej mi 
jest poruszać się do tyłu, gdyż obcasami mogłem silniej 
odpychać się od posadzki. Zacząłem mozolnie cofać się 
w stronę kuchni. Szatańsko trudną do przebycia prze- 
szkodą okazała się krawędź plecionki z sitowia. O jede- 
nastej dopełzłem już jednak do kuchni — i czułem się 
bliski płaczu. Już wcześniej zmuszony byłem oddać 
mocz; a mimo wszelkich starań nie zdołałem sięgnąć 
palcami do żadnej z szuflad, w której przechowywane 
były sztućce. Zapadłem w bezsilną rozpacz.
I oto nareszcie, zaraz po dwunastej, usłyszałem kolej- 
ny nadjeżdżający samochód — siódmy lub ósmy tego 
dnia. Ten jednak zatrzymał się przed domem. Serce we 
mnie podskoczyło. Kilka chwil później usłyszałem stuka- 
nie do drzwi. Wyrzucałem sobie, że nie poszedłem za 
mym pierwotnym planem przemieszczenia się ku oknu. 
Nastąpiło kolejne stukanie, potem cisza. Rozjuszyła 
mnie głupota prowincjonalnych policjantów. Okazałem 
się jednak niesprawiedliwy wobec tego człowieka. Niedłu- 
go później zatroskana oficjalna twarz patrzyła na mnie 
przez poszarpaną dziurę w szkle drzwi kuchennych.
I taki był koniec tej przygody.
Niemal rok minął od chwili ocalenia, ciąg dalszy 
zrelacjonuję jedynie pokrótce.
Posterunkowy, który mnie uwolnił, okazał się życz- 
liwy i kompetentny — tego dnia spotykała mnie zresztą 
wyłącznie życzliwość i kompetencja. Rozciąwszy mi 
pęta, natychmiast namówił mnie na odwieczną angielską 
odpowiedź na wszelkie kryzysy egzystencjalne. Do- 
piero gdy na jego oczach wypiłem dwie filiżanki zaparzo- 
nej przez niego ciemnej herbaty, wrócił do samochodu 
i złożył przez radio meldunek. Ledwo zdążyłem włożyć 
na siebie czyste ubranie, gdy przybył lekarz, a wkrótce 
po nim dwóch funkcjonariuszy w cywilu. Lekarz oznaj- 
mił, że nic mi nie dolega, po czym zostałem poddany 
długiemu przesłuchaniu ze strony sierżanta śledczego.
179
Posterunkowy poszedł tymczasem na farmę, by zatelefo- 
nować do Maurice'a i Jane.
Okazało się przynajmniej, że nie byłem w błędzie 
sądząc, iż opowieść będzie przez długi czas robić furorę. 
„Bezczelny drań!" i podobne komentarze stale przery- 
wały mą relację. Spalenie moich książek zupełnie wy- 
trąciło sierżanta z kontenansu — ma pan, bo ja wiem, 
jakichś wrogów? Musiałem rozwiać jego złudzenia, do 
jakich środków gotowi są uciec się literaccy mafiosi 
z Londynu, by osiągnąć swe niecne cele; mniej go jednak 
zdziwiło, że dom został „namierzony". Ten rodzaj prze- 
stępstwa, i przestępcy, był coraz powszechniejszy. Wy- 
czułem nawet pewien niechętny podziw. Ci „buszujący 
samotnicy" to nieźli zawodnicy, jak się zdawało; nigdy 
nie biorą się za „robotę" tam, gdzie mieszkają, lecz 
wybierają sobie jakieś duże miasto i wykorzystują nową 
manię kupowania domów na weekend. Sierżant wyznał, 
że trudno wyczuć, gdzie należy szukać. Może w Lon- 
dynie... lub Bristolu, Birmingham, wszędzie. Zwalił winę 
na autostrady i nowo nabytą mobilność, jaką umoż- 
liwiały „elementom".
Po namyśle nie powiedziałem nic o Richardzie. Czu- 
łem, że jestem to winien Maurice'owi i Jane, by przynaj- 
mniej omówić z nimi najpierw sprawę prywatnie — po- 
sterunkowy dodzwonił się do Jane do Hampstead, prze- 
słała wyrazy współczucia i zapewniła, że natychmiast 
przyjadą. Potem zjawił się farmer i żoną, cali przepra- 
szający, że nic nie słyszeli; potem monter od telefonów... 
byłem wdzięczny za to całe zamieszanie, gdyż odrywało 
moje myśli od zadanego mi ciosu.
Maurice i Jane przyjechali samochodem, zaraz po 
siódmej, i musiałem od nowa opowiedzieć całą historię. 
Nie wiedząc nic o mojej osobistej stracie do chwili przy- 
jazdu, byli tak uprzejmi, że swą własną przypadłość uznali 
za żadną w porównaniu z moją. Moje podejrzenie związa- 
ne z Richardem zasygnalizowałem możliwie okrężną 
drogą, lecz nie szczędziłem im szczegółów politycznego 
filozofowania, jakiemu zostałem poddany. Wreszcie Jane 
tak spojrzała na Maurice'a, że wiedziałem, iż przebrała 
się miarka. Kilka minut później Maurice chwycił byka za
180
rogi i zadzwonił do syna do Londynu. Rozmawiał z nim 
dyplomatycznie — nie oskarżał go naturalnie o świado- 
my współudział — jak przystało na dobrego adwokata, 
stanowczo i dociekliwie. Wrócił od telefonu z informacją, 
że Richard przysiągł, iż nigdy nie wspomniał o domu — 
i że on (Maurice) mu wierzy. Widziałem jednak po nim, że 
coś go dręczy. Kiedy chwilę później wrócił sierżant, by 
sporządzić pełny wykaz wszystkiego, co zostało skra- 
dzione, usłyszałem, że Maurice wykłada mu sprawę 
Richarda. Jak rozumiem, na „komunę" zrobiono nalot, 
lecz nie znaleziono nic bardziej obciążającego niż zwy- 
czajowa marihuana. Każdy z młodzieńców, którzy z gru- 
bsza odpowiadali memu opisowi, miał rozsądne alibi; ta 
linia dochodzenia doprowadziła donikąd.
Podobnie zresztą jak wszystkie inne w upływających 
tygodniach i miesiącach; z publicznego punktu widzenia 
zdarzenie to pozostało nie wykrytym drobnym przestęp- 
stwem. Nie mogę nawet twierdzić, że wyrządziło nieod- 
wracalne szkody mej twórczości pisarskiej. Spędziłem 
miesiąc przygnębienia — czy też głębokiego smutku — 
w którym nie pozwoliłem się pocieszyć nikomu, kto 
wiedział, jak wiele znaczyła dla mnie książka. Nie za- 
brałem jednak do Dorset wszystkich materiałów. W Lon- 
dynie została kopia trzech pierwszych przepisanych na 
maszynie rozdziałów; okazało się także, że mam znacznie 
lepszą pamięć niż uprzednio sądziłem. Może też było to 
dla mnie swego rodzaju wyzwanie. Pewnego dnia uzna- 
łem, że moi znajomi mieli rację i że Peacocka można 
odtworzyć; w chwili obecnej przekroczyłem już połowę 
drogi do tego celu.
Takie zakończenie mojej przygody musi się wydawać 
pozbawione wyrazu. To jednak nie wszystko, co mam na 
ten temat do powiedzenia. W pewnym sensie wszystko, 
co dotychczas napisałem, to dopiero zagajenie.
Tak jak odtworzony Peacock nie może być zupeł- 
nie taki sam jak ten, który został, by tak rzec, wydarty 
z łona, ja nie mogę być pewien, że oddałem wydarzenia 
tej nocy z całkowitą dokładnością. Dołożyłem do tego
181
wszelkich starań, lecz mogłem przesadzić, szczególnie 
w próbach zapisu kwestii mego prześladowcy. Być może 
nie stosował idiotycznego żargonu Black Power (czy też 
innego wariactwa, z którego się ów żargon wywodzi) z aż 
taką monotonią; mogłem też błędnie zinterpretować 
niektóre z jego odczuć.
Znacznie bardziej, niż parę drobnych przekłamań czy 
niedokładności pamięci, leży mi jednak na sercu ciągła 
niemożność nadania temu, co się zdarzyło, jakiegoś 
sensu. Spisałem tę relację przede wszystkim po to, by 
dojść do jakiejś konkretnej konkluzji. To, co najbardziej 
mnie dręczy, można ująć w formie dwóch pytań. Dlacze- 
go się to zdarzyło? Dlaczego zdarzyło się to mnie? 
W istocie: Co było we mnie takiego, że ów demoniczny 
młodzieniec zachował się tak, a nie inaczej?
Nie potrafię patrzeć na to wyłącznie jak na podrzędny 
incydent w wojnie pokoleń. Nie jestem nawet w stanie 
uznać się za typowego przedstawiciela mego pokolenia, 
nie sądzę także (mimo tego, co powiedziałem w gniewie 
w pierwszych tygodniach po włamaniu), aby on był 
typowym przedstawicielem swojego — a mówiąc dokład- 
niej, nie sądzę, by typowy był jego ostatni, niewybaczal- 
ny czyn. Owszem, gardzą nami, lecz w ogólności mło- 
dzież zdaje się znacznie mniej skłonna do nienawiści niż 
my w ich wieku. Wszyscy znają ich podejście do miło- 
ści, manowce społeczeństwa przyzwalającego i wszyst- 
ko, co za tym idzie; bardzo niewielu zauważyło, że 
odbierając wartość miłości, odebrali także wartość nie- 
nawiści, co jest chyba zdrowym objawem. Spalenie mej 
książki było w jakiś sposób powiązane z potrzebą—przy- 
puszczalnie odwzajemnioną — rzucenia na mnie klątwy. 
Pod tym względem był, jak sądzę, wysoce nietypowy.
W tym miejscu czyha enigma; fakt, że jego niewyba- 
czalny czyn poprzedziło zaskakująco łagodne, niemal 
uprzejme zachowanie. Kiedy mówił, że nie chce wy- 
rządzić mi fizycznej krzywdy, uwierzyłem mu. Nie mówił 
tego dwuznacznie, w formie paradoksalnej groźby. Miał 
na myśli, jestem tego niemal pewien, dokładnie to, co 
powiedział. Nie umiem tego jednak pogodzić z barba- 
rzyńskim okrucieństwem (w stosunku do bezbronnego
182
starego człowieka), które ostatecznie okazał. Z początku 
dopatrywałem się w jego zachowaniu zimnej kalkulacji: 
od pierwszej chwili jego uprzejmość była obliczona na 
wyprowadzenie mnie w pole — a przynajmniej od chwili, 
gdy skojarzył mnie z książką na dole. Teraz jednak po 
prostu nie wiem. Wiele bym dał — być może nawet 
rozgrzeszenie, gdyby taki był warunek możności po- 
stawienia mu takiego pytania — za to, by wiedzieć, kiedy 
naprawdę zdecydował się to zrobić. Niefortunna chwila 
politowania z mojej strony w sypialni zezłościła go; 
ubodło go także bez wątpienia moje kwestionowanie jego 
motywów, w porównaniu z autentycznymi młodymi rewo- 
lucjonistami politycznymi. Nie wydaje się jednak, bym 
sobie tym zasłużył na tak bestialski odwet.
Tu mamy do czynienia z kolejną enigmą — widocz- 
nym w jego postępowaniu wyrzutem wobec mego za- 
chowania na samym początku. Mam tutaj co nieco na 
sumieniu, gdyż po raz pierwszy wyznałem na ten temat 
całą prawdę. Wobec policji, jak również Maurice'a i Jane, 
utrzymywałem, iż zostałem zaskoczony we śnie. Nikt 
mnie nie winił za to, iż nie podjąłem próby oporu — pod 
tym względem intruz i ofiara znajdowali się w liczącej 
dwie osoby mniejszości. Zresztą do tej pory nie jestem 
pewien, czy rzeczywiście obarczam się winą. Ewentual- 
ny wyrzut, jaki mógłbym sobie stawiać, opiera się na jego 
stwierdzeniu, że jeśli narobiłbym wrzawy, on wziąłby 
nogi za pas. Tak czy inaczej nie wytrzymuje krytyki 
wniosek, że spalił moją książkę,, gdyż nie stawiałem 
oporu. Dlaczego miałby mnie ukarać za ułatwienie mu 
sprawy? I co w jego faktycznym zachowaniu z jego ewi- 
dentną drażliwością, sugerowało, że postawienie się, 
zapobiegłoby katastrofie? Załóżmy, że byłbym sarka- 
styczny i obelżywy, proszę bardzo... czy wyszedłbym na 
tym lepiej?
Usiłowałem wyliczyć sobie, co mógł we mnie nie- 
nawidzić, zarówno racjonalnie, jak i irracjonalnie: mój 
wiek, moją wątłą posturę, moją krótkowzroczność, mój 
akcent, moje wykształcenie, moją tchórzliwość, moje 
wszystko inne. Bez wątpienia wydałem mu się człowie- 
kiem minoderyjnym, staroświeckim, sztywnym. Listę tę
183
można by ciągnąć w nieskończoność, lecz wszystko 
to mogło się jedynie składać na postać godnego nie 
sprecyzowanej pogardy starego człowieka. Trudno było- 
by mnie zakwalifikować jako przedstawiciela „ich", 
„systemu": kapitalizmu. Należałem do profesji, wobec 
której zdawał się żywić niejaki szacunek — lubił książki, 
lubił Conrada. Dlaczego zatem miałby nie lubić — a ra- 
czej, dlaczego musiał mnie nienawidzić? Gdyby spog- 
lądał na moją książkę o Peacocku z purytańskiego 
punktu widzenia reprezentowanego przez „New Left 
Review", jako na zwykłe pasozytnictwo uprawiane na 
zamierzchłej burżuazyjnej formie artystycznej, z pew- 
nością by mi to powiedział. Tymczasem w najmniej- 
szym stopniu nie przypominał marksistowskiego inte- 
lektualisty.
Dla Maurice'a i Jane najbardziej przekonujące jest 
owo wyjaśnienie ąuasi-polityczne. Myślę jednak, że są 
nieco uprzedzeni wskutek bolesnego rozczarowania, ja- 
kie przyniósł im Richard. Uważam, że jakakolwiek 
analogia z moim młodzieńcem jest fałszywa. Nigdy nie 
skojarzył mnie osobiście z „nimi". Nie wykazał zaintere- 
sowania moimi poglądami politycznymi. Dokonał zama- 
chu na coś jednoznacznie apolitycznego: moją książkę.
Pozostawił we mnie silne wrażenie znacznie lotniej- 
szego umysłu, niż wskazywałby jego język, jakby wie- 
dział, że wygaduje bzdury i robił to częściowo po to, by 
mnie sprawdzić: jeżeli pozwolę mu zrobić z siebie błazna, 
to z kolei sam zasługuję, by ze mnie zakpić. Podejrze- 
wam jednak, że zaczynam zanadto komplikować spra- 
wę. W istocie rzeczy to, co powiedział i jak ja na to 
zareagowałem, nie miało żadnego znaczenia. Z perspek- 
tywy czasu mogę sobie wyobrazić, że nasza rozmowa 
poszła zupełnie odmiennym torem, a jednak miała takie 
samo, ponure zakończenie.
Muszę wspomnieć o jeszcze jednej teorii Maurice'a: 
chłopak cierpi na swego rodzaju schizofrenię, a wysiłek 
i napięcie związane z koniecznością pilnowania mnie 
wzmagały się w nim do takiego stopnia, że w pewnym 
momencie musiał dać upust bardziej brutalnej sferze 
swej osobowości. Ale przecież już po podjęciu decyzji
184
dopraszał się, bym wypił brandy i proponował, że włączy / 
piec, żebym nie zmarzł. Jak na schizofrenika zdaje się to 
zdecydowanie zbyt wyrachowane. Prócz tego w ogóle nie 
wystąpił z groźbą fizycznej przemocy, nie dał mi też do 
zrozumienia, że całe jego zachowanie ma mi uzmysłowić, 
iż taka groźba istnieje. Związał mnie i zalepił usta. Mógł 
mnie bić, uderzyć w twarz, zrobić, co chciał. Jestem 
jednak przekonany, że mojemu ciału nie zagrażało z jego 
strony żadne niebezpieczeństwo. Przedmiotem napaści 
było coś innego.
Ważną, jak sądzę, wskazówkę zawiera ten dziwaczny 
ostatni gest — wzniesiony do góry kciuk, który przy- 
stawił mi agresywnie do twarzy. Nie trzeba dowodzić, że 
pozbawiony był swego klasycznego znaczenia: nie spot- 
kało mnie miłosierdzie z jego strony. W równie oczywisty 
sposób nie niósł ze sobą najpowszechniejszego znaczenia 
współczesnego: „wszystko jest w porządku". Po po- 
wrocie do Londynu zauważyłem, że gestem tym po- 
sługują się często robotnicy pracujący przy rozbiórce 
domu naprzeciw mego mieszkania — widok ten dla mnie 
miał w sobie coś przewrotnie fascynującego, gdyż śmierć 
i zniszczenie były w mym umyśle częstymi gośćmi; 
uderzyła mnie także różnorodność znaczeń przypisywa- 
nych wzniesionemu kciukowi. Mówił on po prostu „tak", 
gdy hałas uniemożliwiał porozumienie głosowe; bądź też 
„rozumiem, zrobię tak, jak chcesz"; paradoksalnie, mógł 
zawierać zarówno polecenie „dawaj dalej" (na przykład 
pokazywany kierowcy cofającemu ciężarówkę), jak też 
„stój — świetnie" (nagle wzniesiony przy tym samym 
manewrze). W żadnym z tych uzusów nie występowała 
jednak agresja. Dopiero kilka miesięcy później doznałem 
olśnienia.
Mam pewną drobną przywarę, chętnie oglądam w te- 
lewizji piłkarskie mecze ligowe. Jaki mam pożytek 
z obserwacji tej bezcelowej gonitwy, prócz poczucia 
wyższości intelektualisty na widok takiego ogromu bez- 
rozumnej energii trawionej na współczesny odpowied- 
nik rzymskiego cyrku, nie jestem dokładnie pewien. 
Pewnego wieczoru zwrócił jednak mą uwagę wybiegają- 
cy z „tunelu" zawodnik, który pokazał tenże agresywnie
185
wzniesiony kciuk zgrai rozwrzeszczanych kibiców w po- 
bliskim sektorze; paru z nich odpowiedziało nawet tą 
samą monetą. Znaczenie (mecz jeszcze się nie zaczął) 
było oczywiste: rozpiera nas odwaga, pokonamy wroga, 
zwyciężymy. Coś we mnie bardzo mocno się poruszyło. 
Nagle ujrzałem gest owego złodzieja jako ostrzeżenie: 
zaraz zacznie się ponury mecz, a przeciwna drużyna, 
w której występował, jest nastawiona na zwycięstwo. 
Mówił mi faktycznie: nie ujdzie ci to wszystko tak łatwo, 
jak myślisz. Mogłoby się zdawać, że to raczej ja miałem 
powód, by mu coś takiego zasugerować. Sądzę jednak, że 
to błędny wniosek. Spalenie moich papierów miało mi 
pokazać, że wzniesiony kciuk nie jest próżnym gestem; 
u podłoża obu postępków leżał lęk, a z pewnością odraza 
wobec faktu, że w tym konkretnym meczu wchodziłem 
na boisko w roli faworyta. Choć wydaje się to niepraw- 
dopodobne, w tych okolicznościach w jego mniemaniu 
nadal miałem nad nim przewagę.
Wszystko to skłania mnie do postawienia hipotetycz- 
nego wniosku. Mam bardzo niewiele dowodów na jego 
potwierdzenie, a te, które posiadam, zdążyłem już pod- 
ważyć przyznając, że nie ręczę za ich całkowitą prawo- 
mocność. Sądzę jednak, że niektóre z jego językowych 
nawyków (być może nie tak natrętnych, jak sugerowa- 
łem, lecz z pewnością zauważalnych) są bardzo znaczące. 
Jeden z nich, to zwracanie się do mnie per „człowieku". 
Wiem, że jest to wśród młodzieży dość rozpowszech- 
nione. W stosunku do mnie był to jednak chyba świado- 
my zabieg. Częściowo obraźliwy w intencji, sądzę, że skry- 
wał także nieco żałosną próbę ustawienia się na równej 
stopie. Miał mnie przekonać, iż mimo różnicy wieku, wy- 
kształcenia, pochodzenia i wielu innych czynników, nie 
istnieje między nami żadna bariera; w rzeczywistości zaś 
w tej językowej manierze zawierało się zrozumienie, być 
może nawet przerażenie tym wszystkim, co nas dzieli. 
Nie jest chyba zbyt naciągany wniosek, że tym, co uszło 
mej uwagi (..Człowieku, kłopot z tobą, że nie słuchasz, co 
się do ciebie mówi") było nieme wołanie o pomoc.
Kolejny uzus to wszędobylskie „racja" doczepiane do 
przeróżnego rodzaju stwierdzeń, które tego nie wymaga-
186
ją. Wiem, że jest to także wśród młodzieży norma 
językowa, w której być może niebezpieczne jest do- 
szukiwać się czegoś więcej niż bezmyślnego automatyz- 
mu. Niemniej jednakże uważam to za jedno z najbardziej 
znaczących powiedzonek naszego stulecia. Językowo 
jego intencję można by oddać jako: „Czy nie tak się 
rzeczy mają?", jednak psychologicznie pytający ma na 
myśli: „Czy nie mam racji?" W efekcie powiedzenie to 
oznacza „Wcale nie jestem pewien, że mam rację". Może 
być oczywiście użyte agresywnie: „Tylko spróbuj powie- 
dzieć, że nie mam racji!" Jedno, czego nie może wyrażać, 
to przekonanie o słuszności swego zdania. U podstaw 
zawiera wątpliwość i obawę, jest wyrazem beznadziej- 
nego parole w poszukiwaniu zaginionego langue. Niewy- 
powiedziana nieufność dotyczy samego języka. Chodzi 
nie tylko o to, że tacy ludzie wątpią w to, co myślą 
i w co wierzą, lecz że głęboko wątpią w swą umiejęt- 
ność ujęcia tego w słowa. Manieryzm ów jest objawem 
plajty kultury. Oznacza: „Nie potrafię lub prawdopo- 
dobnie nie potrafię porozumieć się z tobą". A to jest 
autentyczne upośledzenie życiowe, nie społeczne czy 
ekonomiczne.
Jest bardzo istotne, a przynajmniej tak czytałem, aby, 
mając do czynienia z prymitywnymi plemionami, wie- 
dzieć, jakie znaczenie ma dla nich konkretny wyraz 
twarzy. Niejeden szlachetny i uśmiechnięty misjonarz 
poniósł śmierć, gdyż nie zdawał sobie sprawy, że po- 
zdrawia ludzi, dla których obnażenie zębów jest jedno- 
znaczną oznaką wrogości. Myślę, że coś podobnego się 
dzieje, gdy „racjowicze" mają do czynienia z tymi, któ- 
rzy potrafią się obejść bez tego przeklętego słowa. 
Nie byłoby absurdem utrzymywać, że gdybym okrasił 
moje własne wypowiedzi kilkoma zwrotami „człowie- 
ku" i „racja", noc potoczyłaby się zupełnie odmiennym 
torem. Jestem jednak przekonany, że zgubne starcie, do 
którego doszło między nami, było starciem między kimś, 
kto darzy język zaufaniem i czcią, a kimś, kto języka nie 
lubi i się go boi. Mój grzech nie polegał przede wszyst- 
kim na tym, że należę do klasy średniej, że jestem 
intelektualistą, że mogłem się wydać człowiekiem lepiej
187
sytuowanym, niż naprawdę jestem; mój grzech polegał 
na tym, że żyję słowem.
Bardzo szybko musiałem wydać się chłopcu osobą, 
która odarła go z tajemnicy — i to takiej, której samo 
posiadanie chciał zachować w tajemnicy. Ta dość ro- 
zeźlona deklaracja szacunku wobec książek; to jakże 
tęskne pragnienie napisania książki samemu (, Ja to bym 
napisał, jak to jest naprawdę" — a przecież ubóstwo tego 
wyrażenia ab initio negowało możliwość realizacji za- 
mysłu!); zawarty w całej sytuacji uderzający paradoks 
słowo-czyn, uprzejma pogawędka towarzysząca meto- 
dycznemu okradaniu domu; ta z pewnością nie do końca 
nieświadoma niespójność jego poglądów; odmowa, by 
wysłuchać, a z pozoru nawet zrozumieć, moje łagodnie 
wysuwane obiekcje; te przeskoki z tematu na temat... 
wobec tego wszystkiego spalenie mojej książki było 
w jego oczach symbolicznym aktem sprawiedliwości. 
Tak naprawdę spalony został „sprzeciw" mego pokole- 
nia, by wyrzec się swego rodzaju magii.
Mój los został najprawdopodobniej przypieczętowany 
z chwilą, gdy odrzuciłem sugestię, abym ja sam o nim 
napisał. Potraktowałem wtedy jego życzenie jako rodzaj 
dandyzmu, narcyzmu, nazwycie to, jak chcecie — słowo 
pisane jako zwierciadło jaźni. Sądzę jednak, że w rzeczy- 
wistości dopraszał się — w każdym razie podświadomie — 
bym udostępnił mu część mej magicznej władzy... być 
może także nie chciał do końca uwierzyć w jej istnienie, 
póki nie ujrzy jej zastosowanej do siebie. W jakimś sensie 
ważył się na szali naprzeciw, jak to określiłem, od dawna 
nieżyjącego powieściopisarza; najbardziej musiał draż- 
nić go fakt, że ów drogocenny i nie dany mu talent użyty 
został wobec kolejnego nikomu nie znanego czarodzieja 
słowa. Wywiesiłem napis „obcym wstęp wzbroniony", 
„tylko dla członków", byłem dla niego w tajnym, za- 
mkniętym w sobie stowarzyszeniu; i to właśnie musiał, 
w swym odczuciu, zniszczyć.
Nie mówię, że nie kryło się w tym nic więcej, lecz 
jestem przekonany, że tu leży sedno sprawy. Zarzut 
wobec nas wszystkich, starych i młodych, którzy nadal 
cenią sobie język i możliwości, jakie otwiera, jest, ma
188
się rozumieć, niesprawiedliwy. Większość z nas chcąc nie 
chcąc, uczyniła co w naszej mocy, aby słowo, jego 
tajemnice i jego magia, jego nauka i jego sztuka, prze- 
trwały. Prawdziwe postacie negatywne dramatu zupeł- 
nie wymykają się jednostkowej kontroli: zwycięstwo 
kultury obrazu, telewizja, powstanie powszechnego sy- 
stemu niedouczania, społeczne i polityczne (czyż który- 
kolwiek starożytny mistrz języka może głośniej jęczeć 
w grobie niż Perykles?) dzieje naszego niesubordynowa- 
nego stulecia i Bóg jeden wie, ile jeszcze czynników. Nie 
chcę się wszakże ukazywać w roli niewinnego kozła 
ofiarnego. Sądzę, że mój młody demon pod jednym 
względem miał rację.
Rzeczywiście moją winą była głuchota.
Z rozmysłem dałem tej relacji niejasny tytuł i nie- 
zrozumiałe motto. Tytuł wybrałem, wypróbowawszy go 
uprzednio na rozmaitych królikach doświadczalnych. 
Najczęściej mówiono, że Koko to jakaś udziwniona piso- 
wnia zastosowana zamiast bardziej typowego Coco, a ca- 
ły zwrot oznaczał coś w rodzaju „niegrzecznego błazna". 
Na pierwszym poziomie znaczeniowym mnie to zadowa- 
la, nie życzyłbym sobie jednak, aby wiązany był tylko 
z jednym z dwójki protagonistów — lub by przymiotnik 
odbierany był tylko w jednym ze swych znaczeń. Koko 
w rzeczywistości nie ma nic wspólnego z cyrkowym 
uciesznikiem z czerwonym nosem i w rudej peruce. Jest 
to japońskie słowo, które oznacza właściwą postawę 
synowską, odpowiedni stosunek syna do ojca.
Ostatnie słowo należeć będzie do mego niezrozumia- 
łego motta, które posłuży za wyrok zarówno na ojca, jak 
i syna. Jest to jakże smutno prorocze zdanie z wymarłego 
języka tych wysp, starokornwalrjskiego.
Zbyt mowne, za mało robotne to plemię, 
Lecz człek bez języka postradał swą ziemię.

ENIGMA
Kto umie, spocząwszy, powoli mętność swą 
znów uczynić przejrzystą ?
Tao-Te-King
Najczęściej spotykany rodzaj osoby zaginionej to 
dorastająca dziewczyna, której depcze po piętach na- 
stoletni chłopiec. Większość zaginionych w tej kategorii 
pochodzi z domów robotniczych, niemal bez wyjątku 
nękanych poważnymi problemami rodzinnymi. Niewiel- 
ki, lecz wyraźny wzrost liczby zaginięć następuje w trze- 
ciej dekadzie życia, za sprawą mężów i żon, niekoniecz- 
nie robotników, pragnących uciec od sytuacji małżeń- 
skich lub rodzinnych, które już ich nie bawią. Statystyki 
znacząco spadają po czterdziestce; w starszym wieku 
przypadki autentycznych i długotrwałych zniknięć są 
niezwykle rzadkie, tym razem ponownie ograniczone do 
bardzo ubogich grup społecznych — a wewnątrz tej 
kategorii do osób pozbawionych bliskiej rodziny, niemal 
włóczęgów.
Zniknięcie Johna Marcusa Fieldinga postawiło wszel- 
kie statystyki pod znakiem zapytania. Lat pięćdziesiąt 
siedem, bogaty, szczęśliwy mąż i ojciec (syn i dwie córki); 
członek zarządu (nie tylko na papierze) kilku firm z City; 
właściciel jednego z najpiękniejszych elżbietanskich 
dworów we wschodniej Anglii, czynnie zainteresowany 
prowadzeniem przyległego gospodarstwa rolnego o po- 
wierzchni 1800 akrów; jeden z prezesów — choć raczej 
tylko honoris causa — towarzystwa łowieckiego, zapalo- 
ny strzelec... słowem człowiek, który w skansenie ludz- 
kich stereotypów mógłby posłużyć za wzorcowy model 
swego gatunku: rzutki przedsiębiorca z City, zarazem 
ziemianin i (z wyjątkiem rzeczywistego tytułu) szlachcic.
193
Byłoby najzupełniej zrozumiałe, gdyby uznał, iż ta czy 
inna dziedzina życia pochłania mu zbyt wiele czasu... 
jednakże największą anomalią tej sprawy był fakt, iż 
Fielding pełnił także funkcję posła do parlamentu z ra- 
mienia Partii Konserwatywnej.
Trzynastego lipca 1973 roku o godzinie 14.30 jego 
zaawansowana wiekiem sekretarka, panna Parsons, pa- 
trzyła, jak wsiada do taksówki przed swym londyńskim 
mieszkaniem w Knightsbridge. Udawał się na zebranie 
zarządu w City; później miał złapać pociąg z godziny 
17.22 do dużego miasta będącego stolicą jego okręgu 
wyborczego. Wkrótce po przyjeździe pociągu, o 18.30 
z minutami, miał odbyć „konsultację" z wyborcami. Jego 
lokalny agent, zaproszony na kolację, miał go potem 
odwieźć do domu w Tetbury Hall. Fielding, który uważał 
osobisty kontakt z wyborcą za najskuteczniejszy środek 
zaskarbiania sobie popularności przez polityka, odbywał 
„konsultacje" dwa razy w miesiącu. W programie tego 
feralnego dnia nie było zatem nic wyjątkowego.
Po fakcie stwierdzono, że na zebraniu zarządu się nie 
pojawił. Zatelefonowano do jego mieszkania, lecz panna 
Parsons dostała tego popołudnia wychodne, jako że za- 
mierzała spędzić weekend u rodziny w Hastings. Sprzą- 
taczka także już poszła do domu. Fielding, który za- 
zwyczaj wzorowo uczęszczał na zebrania, bądź przynaj- 
mniej zawiadamiał o nieuniknionych absencjach, został 
rozgrzeszony ze swego zaniedbania i zarząd bez niego 
rozpoczął obrady. Pierwszą osobą, która zdała sobie 
sprawę, że coś jest nie w porządku, był zatem agent 
w okręgu wyborczym. Poseł nie wysiadł z pociągu, 
którym miał przyjechać. Agent wrócił do biura partii, 
aby zadzwonić do mieszkania Fieldinga — a następnie, 
gdy nikt nie podniósł słuchawki, do jego domu na 
prowincji. W Tetbury Hall pani Fielding nie potrafiła 
udzielić mu żadnych przydatnych informacji. Ostatnio 
rozmawiała z mężem w czwartek rano — o ile go dobrze 
zrozumiała, powinien być teraz właśnie tam, gdzie go 
najwyraźniej nie było. Nie wykluczała jednak możliwo- 
ści, że postanowił przyjechać samochodem z ich synem, 
doktorantem na Londyńskiej Akademii Ekonomicznej.
194
Syn, Peter, na początku tygodnia rozważał możliwość 
przyjazdu do Tetbury ze swą dziewczyną. Być może 
rozmawiał z ojcem w Londynie później niż ona. Agent 
zgodził się zadzwonić do pani Fielding ponownie za pół 
godziny, jeśli poseł nadal się nie pojawi.
Żona oczywiście również zadzwoniła do londyńskiego 
mieszkania, lecz bezskutecznie, a potem do domu pan- 
ny Parsons. Sekretarka była już jednak w tym czasie 
w Hastings. Następnie pani Fielding spróbowała się 
czegoś dowiedzieć w mieszkaniu w Islington, które jej 
syn dzielił z dwoma znajomymi z LAE. Młody człowiek, 
który podniósł słuchawkę, nie miał pojęcia, gdzie jest 
Peter, lecz „sądził", że zostaje na weekend w mieście. 
Żona podjęła ostatni wysiłek — zadzwoniła do dziew- 
czyny Petera, która mieszkała w Hampstead. Znów jed- 
nak nikt nie podnosił słuchawki. Jak przystało na damę, 
w tym stadium wypadków nie popadła bez potrzeby 
w roztrzęsienie. Najbardziej prawdopodobne zdawało 
się, że jej mąż po prostu nie zdążył na pociąg i jechał 
następnym, a z jakiejś przyczyny nie zechciał, czy też nie 
zdołał, nikogo o swym opóźnieniu powiadomić. Teraz 
czekała, aż oddzwoni agent, Drummond.
On również zakładał spóźnienie na pociąg bądź też 
przespanie stacji, toteż wysłał umyślnego, by oczekiwał 
przyjazdów następnych pociągów z obu kierunków. 
Jednak kiedy, zgodnie z obietnicą, oddzwonił, mógł tylko 
poinformować, że jego zastępca nie miał szczęścia. Panią 
Fielding ogarnęło spore zdziwienie i niejakie zaniepoko- 
jenie; przecież Marcus zawsze miał przy sobie materiały 
do pracy, nie byłoby żadnych problemów z ustaleniem 
tożsamości, nawet gdyby na skutek choroby czy wypad- 
ku nie mógł mówić. Prócz tego był w dobrym zdrowiu, 
w znakomitej, jak na jego wiek, kondycji — żadnych 
problemów z sercem, nic z tych rzeczy. Przelotne obawy, 
jakie zaczynała w tym momencie żywić pani Fielding, 
dotyczyły raczej jej samej, kobiety już nie tak atrakcyj- 
nej jak niegdyś. Należała do tego rodzaju żon, który- 
mi najmocniej wstrząsnął niedawny skandal małżeński 
Lambton-Jellicoe. Lecz i w tym względzie nie miała 
najmniejszych podstaw do podejrzeń. Osobisty niesmak,
195
jakiemu dał wyraz jej mąż w związku ze skandalem, 
wydawał się zupełnie szczery... i współmierny z ogólną 
pogardą, jaką żywił wobec wynaturzeń społeczeństwa 
przyzwalającego.
Godzinę później Fielding w dalszym ciągu nie pojawił 
się ani w siedzibie partii, ani w Tetbury Hall. Kongrega- 
cja wyborców została zwolniona do domu, z przeprosina- 
mi; nawet nie podejrzewali, że za trzy dni przyczyna ich 
rozczarowania miała się znaleźć w nagłówkach gazet. 
Drummond zgodził się zaczekać jeszcze za biurkiem. 
O kolacji, tak czy inaczej nieformalnej, na którą nikt 
więcej nie został zaproszony, zapomniano. Jeżeli będą 
jakieś wiadomości, natychmiast do siebie zadzwonią; 
jeżeli nie będzie, zadzwonią o dziewiątej. Wtedy właś- 
nie pani Fielding wpadła w panikę. A jeśli Marcus za- 
niemógł w londyńskim mieszkaniu? Poprosiła centralę 
o sprawdzenie linii. Była sprawna. Zatelefonowała do 
różnych londyńskich znajomych, chwytając się nadziei, 
że w przypływie roztargnienia Marcus — choć nie był on 
tego rodzaju osobą — dał się zaprosić na kolację bądź do 
teatru. Również te indagacje spełzły na niczym: w więk- 
szości przypadków służba uprzejmie wyjaśniła, że dane 
osoby znajdują się za granicą bądź także poza miastem. 
Podjęła jeszcze jedną próbę dodzwonienia się do syna; 
teraz jednak zniknął nawet młody człowiek, który uprze- 
dnio odebrał telefon. Równie nieosiągalne pozostały 
dziewczyna Petera i panna Parsons. Zaniepokojenie pani 
Fielding i poczucie bezradności wzmagały się, lecz była 
ona osobą z natury praktyczną i przedsiębiorczą. Po- 
wtórnie zatelefonowała do jednego z bliższych londyń- 
skich znajomych — bliższych również w tym znaczeniu, 
że mieszkał o trzy minuty drogi od mieszkania w Knights- 
bridge — i poprosiła, by się tam udał i nakazał stróżowi 
wpuścić się do środka. Następnie zadzwoniła do stróża, 
by go do tego upoważnić i spytać, czy przypadkiem nie 
widział jej męża. Odźwierny nie mógł jej powiedzieć nic 
ponadto, że odkąd rozpoczął służbę o szóstej, pan Fiel- 
ding nie przeszedł koło recepcji.
Jakieś dziesięć minut później znajomy zadzwonił 
z mieszkania. Nie było śladu Marcusa, lecz wszystko
196
zdawało się w najlepszym porządku. Na biurku pani 
Parsons znalazł kalendarz pana Fieldinga, z którego 
odczytał program dnia. Przedpołudnie było wolne od 
zajęć, lecz pani Fielding nie widziała w tym nic niezwyk- 
łego. Poseł miał zwyczaj przeznaczać piątkowe przed- 
południa na mniej pilną korespondencję. Szczęśliwie 
pani Fielding znała jednego z dyrektorów firmy, której 
zarząd miał się zebrać o godzinie trzeciej. Jej następnym 
posunięciem był telefon do niego; wtedy dopiero dowie- 
działa się, że tajemnica sięga swymi korzeniami głębiej 
niż spóźnienie na pociąg o 17.22; oraz że panna Parsons 
także (ku przerażeniu pani Fielding, która nic nie wie- 
działa o niewinnej podróży do Hastings) zniknęła z mie- 
szkania przed godziną piętnastą tego popołudnia. Uzmy- 
słowiła sobie teraz oczywiście, że cokolwiek się wydarzy- 
ło, mogło mieć swój początek już poprzedniego dnia. 
Marcus był w mieszkaniu o dziewiątej w czwartek rano, 
kiedy rozmawiała z nim osobiście; na temat późniejszych 
okoliczności nie wiadomo było nic pewnego. Najzupeł- 
niej dobitnie stało się coś bardzo niedobrego.
Drummond zgodził się podjechać do Tetbury Hall, 
aby mogli wspólnymi siłami powziąć plan działania. 
Tymczasem pani Fielding zawiadomiła miejscową po- 
licję. Wyjaśniła, że to tylko na wszelki wypadek... lecz 
jeśli zechcieliby sprawdzić w londyńskich szpitalach i na 
pogotowiu. Wkrótce po przyjeździe Drummonda nade- 
szła wiadomość, że w ciągu minionych dwudziestu czte- 
rech godzin nie zarejestrowano nie zidentyfikowanych 
przypadków zgonów, obrażeń czy zawałów. Pani Fiel- 
ding i Drummond zaczęli rozważać inne możliwości: 
porwanie na tle politycznym lub coś w tym rodzaju. 
Fielding miał jednak przekonania łagodnie proarabskie, 
nie proizraelskie. Jako człowiek, który zaangażował się 
w Izbie Gmin w tak wiele „słusznych" spraw, nie mógł 
raczej stać się obiektem napaści ruchu Czarny Wrzesień 
czy czegoś podobnego; nie mógł również — mimo wiary 
w praworządność i nieugiętą politykę w Ulsterze — 
figurować zbyt wysoko na listach IRA. W zasadzie 
wszystkie z jego rzadkich przemówień w Izbie dotyczyły 
finansów bądź rolnictwa.
197
Drummond nadmienił, że tak czy inaczej porywacze 
nie zachowaliby do tej pory milczenia. Porwanie na tle 
innym niż polityczne jeszcze mniej wchodziło w rachu- 
bę — wokół było wielu znacznie bogatszych ludzi... a jeśli 
wchodziłby w grę okup, z pewnością ofiarą padłaby 
raczej któraś z dwóch córek Fieldinga, Caroline lub 
Francesca, ale obie przebywały za granicą. Również 
i w tym przypadku wystąpiono by już z warunkami. Im 
dłużej omawiali sprawę, tym bardziej prawdopodobna 
wydawała się przejściowa amnezja. Ale przecież nawet 
cierpiący na amnezję mają świadomość, że zapomnieli, 
kim są i gdzie mieszkają! Miejscowy lekarz, ściągnięty 
sprzed telewizora, wydał zaoczną diagnozę. Czy w zacho- 
waniu pana Fieldinga pojawiło się ostatnio roztargnie- 
nie? Jakieś zmartwienia, napięcie? Napady złości, niepo- 
kój? Na wszystkie pytania trzeba było udzielić odpowie- 
dzi przeczącej. Czy przeżył jakiś nagły wstrząs? Nie, 
żadnego wstrząsu. Amnezję skreślono z listy możliwości. 
Lekarz delikatnie zasugerował to, co już zostało zrobio- 
ne, czyli sprawdzenie w szpitalnych izbach przyjęć.
Pani Fielding ponownie zaczęła podejrzewać, że za 
pogodnym horyzontem jej życia czai się jakiś czysto 
prywatny skandal. Jak uprzednio wyobraziła sobie nie- 
przytomne ciało leżące w londyńskim mieszkaniu, tak 
teraz widziała kolację na dwie osoby w Paryżu. Niezbyt 
realna zdawała się jej możliwość, że kobieca twarz 
w blasku świec należy do pruderyjnej pani Parsons. Tego 
lata pani Fielding spędziła jednak w Londynie mniej 
czasu niż zwykle. Lada chwila zadzwoni telefon i odezwie 
się głos Marcusa, przekazującego jakąś długo skrywaną 
prawdę o ich małżeństwie... choć zawsze zdawało się 
przypominać małżeństwa znajomych, może nawet lepiej 
im się układało niż innym parom z ich kręgu. Należało 
podejrzewać coś bardzo pokątnego, osobę spoza ich 
klasy i spoza normalnego świata — jakąś lalunię ze 
slumsów czy Bóg wie co. Gdzieś głęboko w duszy pani 
Fielding postanowiła, że nie chce już tego wieczoru 
prowadzić żadnych dalszych dochodzeń. Jak wszyscy 
porządni torysi, stawiała bardzo ostrą granicę między 
prywatną moralnością a publicznym skandalem. Cokol-
198
wiek człowiek uczyni, jest mniej godne potępienia niż 
podanie tego do publicznej wiadomości.
Jakby dla potwierdzenia jej decyzji, miejscowy in- 
spektor policji zadzwonił, by spytać, czy może jej jeszcze 
w jakiś sposób pomóc. Usiłowała zbagatelizować sprawę 
i udawać, że nie jest zaniepokojona — prawdopodobnie 
wyolbrzymiała jakiś drobny incydent, poradzi sobie, 
przede wszystkim zaś pod żadnym pozorem nie może się 
o niczym dowiedzieć prasa. Tę samą taktykę przyjęła 
wobec Drummonda. Być może istnieje jakieś zwyczajne 
wyjaśnienie, telegram nie doszedł, pani Parsons zapo- 
mniała zadzwonić, powinni przynajmniej poczekać do 
rana. W tym czasie Peter sam pójdzie do mieszkania 
i przeszuka je bardziej starannie.
Pokojowiec z Filipin odprowadził Drummonda do 
drzwi zaraz po jedenastej. Sekretarz zdążył już na swój 
własny użytek wyciągnąć pewne wnioski. On również 
podejrzewał jakiś skandal i w skrytości był wstrząśnię- 
ty — nie tylko jako członek partii. Pani Fielding zdawała 
mu się kobietą nadal atrakcyjną, nie mówiąc o tym, że 
spisywała się bez zarzutu jako żona posła.
Wyrodny Peter zadzwonił nareszcie tuż po północy. 
Z początku nie chciał matce uwierzyć. Wyszło na jaw, że 
on i jego dziewczyna, Isobel, zjedli z ojcem kolację za- 
ledwie wczoraj, w czwartek wieczór. Wydawał się wtedy 
zupełnie normalny; z całą pewnością nie wspomniał ani 
słowem o zmianach planów na weekend. Peter wkrótce 
jednak podzielił obawy matki i zgodził się natychmiast 
pojechać na noc do mieszkania w Knightsbridge. Pani 
Fielding przyszło do głowy, że jeżeli jej mąż został 
uprowadzony, porywacze być może znają tylko ten adres 
i, podobnie jak ona, spędzili cały wieczór, nie mogąc się 
dodzwonić.
Lecz kiedy Peter zatelefonował ponownie — była już 
za kwadrans pierwsza — mógł tylko potwierdzić to, co 
już powiedział poprzedni gość. Wszystko zdawało się być 
na swoim miejscu. Na tacy z korespondencją na biurku 
pani Parsons nic nie znalazł. W sypialni ojca nie było 
śladów pospiesznego pakowania się do podróży, a zawar- 
tość toreb i walizek zgadzała się z oczekiwaniami matki
199
Petera. Na bloku papieru na biurku nie było wzmianki 
o telefonie do sekretarki czy do pani Fielding. Lista 
spraw na przyszły tydzień w kalendarzu nie odbiegała od 
normy, rozpoczynając się od kolejnego zebrania zarządu 
i lunchu w poniedziałek w południe. Pozostawała kwe- 
stia paszportu. Ten jednak przechowywany był zwykle 
w sekretarzyku w gabinecie — który był zamknięty — 
a jedyne klucze posiadał sam pan Fielding i panna 
Parsons.
Matka i syn jeszcze raz omówili kwestię postawienia 
w stan gotowości londyńskiej policji. Ostatecznie po- 
stanowili zaczekać do rana, kiedy zostanie być może 
wyjaśniona poboczna tajemnica zniknięcia panny Par- 
sons. Pani Fielding spała kiepsko. Kieby zbudziła się po 
raz któryś z rzędu, po szóstej rano, postanowiła pojechać 
samochodem do Londynu. Przybyła do miasta przed 
dziewiątą i spędziła z Peterem pół godziny na prze- 
trząsaniu mieszkania w poszukiwaniu jakiejś wskazó- 
wki. Wszystkie ubrania jej męża zdawały się być tam, 
gdzie powinny, nie było najmniejszych dowodów na 
nagły wyjazd czy podróż. Po raz kolejny zatelefonowała 
pod numer domowy panny Parsons w Putney. Nikt nie 
podniósł słuchawki. To przeważyło szalę.
Najpierw pani Fielding przeprowadziła dwie rozmo- 
wy przygotowawcze. Tuż przed dziesiątą zadzwoniła do 
prywatnego mieszkania ministra spraw wewnętrznych. 
Stawką było bezspornie coś więcej niż zwykła sprawa 
kryminalna, toteż czuła, że rozgłos jest wysoce nie- 
wskazany, dopóki policja nie przeprowadzi szczegółowe- 
go dochodzenia.
Kilka minut później łowy zostały nareszcie przekaza- 
ne w profesjonalne ręce.
Do soboty wieczór obraz sytuacji wyklarował się, 
choć był to w dalszym ciągu obraz wysoce enigmatyczny. 
Z pomocą jej sąsiadów wkrótce dotarto do panny Parsons 
u krewnych w Hastings. Była głęboko wstrząśnięta — 
pracowała u Fieldingów od niemal dwudziestu lat — 
i zupełnie zagubiona. Przypomniała sobie, że gdy wycho-
200
dziła poprzedniego dnia, pan Fielding spytał, czy w jego 
teczce znajdują się dokumenty, których potrzebuje na 
zebranie zarządu. Z całym przekonaniem powiedziała 
policji, że pan Fielding zamierzał udać się prosto pod 
adres przy Cheapside, gdzie odbywało się zebranie.
Dzienny stróż zeznał natomiast, że nie słyszał, jaki 
adres podał pan poseł taksówkarzowi, lecz że w jego 
zachowaniu nie było nic odbiegającego od normy — tyle 
że „trochu mu się spieszyło". Panna Parsons natych- 
miast wróciła do Londynu i otworzyła sekretarzyk. 
Paszport leżał na swoim miejscu. Nic jej nie było wiado- 
mo o listach bądź telefonach z pogróżkami, o pobranych 
z konta dużych sumach, planach wyjazdowych. W za- 
chowaniu pana Fieldinga przez ostatni tydzień nie dało 
się zauważyć nic niepokojącego. Prywatnie, poza zasię- 
giem uszu pani Fielding, powiedziała nadkomisarzowi, 
któremu w trybie nagłym zlecono sprawę, że pomysł 
z inną kobietą jest „niedorzeczny". Pan Fielding to 
człowiek całym sercem oddany żonie i rodzinie. Przez 
ponad osiemnaście lat służby jako zaufana sekretarka, 
chlebodawca nie dał jej żadnych powodów do podejrzeń 
o niewierność małżeńską.
Szczęśliwym trafem dzienny stróż zamienił kilka 
słów z taksówkarzem, nim pan Fielding zszedł na dół. 
Podany przez niego rysopis był na tyle precyzyjny, że już 
w godzinach popołudniowych kierowcę odnaleziono. 
Ten dostarczył zaskakującego dowodu, że amnezja jest 
najzupełniej wykluczona. Dokładnie pamiętał trasę i był 
nieugięty. Zabrał pana Fieldinga pod British Museum, 
nie na Cheapside. Pasażer nie odzywał się, przez całą 
drogę czytał — gazetę bądź dokumenty z neseseru. 
Kierowca nie pamiętał, czy pan Fielding wszedł za bramę 
muzeum, gdyż kolejny pasażer odwrócił jego uwagę, gdy 
tylko pan Fielding zapłacił. Odpowiedzi udzielili jednak 
wkrótce sami pracownicy British Museum. Kierownik 
szatni natychmiast przedłożył neseser — już wcześniej 
zauważono, że nie został odebrany w piątek przed 
zamknięciem. Ku zadowoleniu policji nie był zamknięty 
na kluczyk — i nie zawierał nic prócz egzemplarza 
„Timesa", dokumentów potrzebnych na zebranie zarządu
201
i korespondencji od wyborców, z którymi poseł miał się 
spotkać wieczorem w swym okręgu.
Pani Fielding powiedziała, że jej mąż żywił pewne 
zainteresowanie sztuką, a nawet sporadycznie kupował 
jakąś grafikę czy obraz; nie wiedziała jednak zupełnie, po 
co miałby iść do British Museum... nawet gdyby był 
w tym czasie wolny od obowiązków. O ile jej wiadomo, 
odkąd się poznali, nigdy nie odwiedził museum. Szat- 
niarz, który przyjął teczkę, zdawał się jedynym pracow- 
nikiem museum, który w ogóle przypominał sobie pana 
posła. Być może po prostu przeszedł do północnego 
wyjścia i wsiadł w następną taksówkę. Wskazywało to 
trochę na zachowanie człowieka, który wie, że jest 
śledzony; silnie zaś sugerowało, że człowiek ów nie chce, 
aby wiedziano, dokąd się udaje.
Policja uznała, że sprawy nie da się utrzymać w ta- 
jemnicy dłużej niż do niedzieli, toteż lepiej, by w ponie- 
działkowej prasie porannej ukazało się oficjalne oświad- 
czenie organów ścigania aniżeli relacje oparte na znie- 
kształconych pogłoskach. Najlepszą hipotezą zdawał się 
mimo wszystko jakiś rodzaj załamania psychicznego, 
a zamieszczenie zdjęcia w olbrzymim stopniu zwiększało 
szanse, że ktoś rozpozna zaginionego. Oczywiście poczy- 
niono znacznie dalej idące kroki niż zdawała sobie 
sprawę pani Fielding; odwołano się do pomocy służby 
bezpieczeństwa i wywiadu. Ponieważ jednak Fielding 
nigdy nie miał teki ministerialnej, nie było mowy o ta- 
jemnicy państwowej, o jakimś skandalu szpiegowskim. 
Żadna z firm, z którymi był związany, nie była podejrza- 
na o nielegalne praktyki — z miejsca wykluczono możli- 
wość skandalu finansowego. Pozostała możliwość typu 
Lambton-Jellicoe: pan Fielding załamał się postawiony 
przed groźbą szantażu. Nie było jednak żadnych danych 
potwierdzających tę hipotezę. Dokładnie przejrzano jego 
papiery; nie znaleziono żadnych tajemniczych adresów, ani 
złowieszczych listów. Za człowieka czystego jak łza uzna- 
ły go osoby, które uważały, że znają go bardzo blisko. 
Sprawdzono jego konto bankowe — żadnych nie wyjaś- 
nionych czeków, i to od kilku miesięcy, nie mówiąc już 
o ostatnim tygodniu przed zniknięciem. Latem przepro-
202
wadził kilka transakcji giełdowych, lecz jego maklerzy 
wykazali, że celem sprzedaży akcji było zawsze popra- 
wienie stanu posiadania. Otrzymane tym sposobem sumy 
zostały w całości powtórnie zainwestowane. Ostatnio nie 
zarządził również żadnych zmian w testamencie; już wie- 
le lat wcześniej zabezpieczył finansowo swoją rodzinę.
W poniedziałek 16 lipca znalazł się na pierwszych 
stronach wszystkich dzienników. Zamieszczono omó- 
wienia jego kariery. Młodszy syn sędziego rejonowe- 
go (brat zmarł) zaraz po uzyskaniu dyplomu z wyróż- 
nieniem na wydziale prawa w Oksfordzie wstąpił w 1939 
roku do wojska; walczył w kampanii północnoafrykań- 
skiej jako oficer piechoty i otrzymał Krzyż Walecznych; 
zapadł na leiszmaniozę trzewną i został unieruchomiony 
w domu; wojnę zakończył w randze podpułkownika za 
biurkiem Departamentu Wojny, współpracując przede 
wszystkim z komendanturą żandarmerii. Po wojnie za- 
czął odnosić sukcesy jako adwokat specjalizujący się 
w prawie handlowym i podatkowym, a w 1959 roku rzucił 
togę na rzecz polityki; później przyszły posady dyrektor- 
skie, życie we wschodniej Anglii, pozycja nieco na prawo 
od centrum w Partii Konserwatywnej.
Prasa oddawała się typowym w takich razach speku- 
lacjom, jako że policja nie mogła na razie wykluczyć moż- 
liwości porwania na tle politycznym, mimo najwyraźniej 
nie wymuszonej decyzji, by nie wziąć udziału w zebraniu 
zarządu. Prawnik Fieldingów, który udzielał informacji 
prasie, nie chciał jednak pozostawić żadnych wątpliwo- 
ści, że nie ma mowy o jakichkolwiek ciemnych spraw- 
kach w takiej czy innej formie. Policja zaś potwierdziła, 
że według posiadanych przez nich informacji pan Fiel- 
ding jest obywatelem żyjącym w całkowitej zgodzie 
z prawem. Przeciwko panu Fieldingowi nigdy nie prowa- 
dzono żadnego dochodzenia.
Zakładając, że mógł wyjechać z kraju pod innym 
nazwiskiem z fałszywymi dokumentami, sprawdzono 
lotnisko Heathrow i wszystkie główne porty morskie. 
Jednakże żaden z urzędników paszportowych, żadna 
z pracowniczek linii lotniczych czy stewardes, z którymi 
zdołano się skontaktować, nie przypominali sobie jego
203
twarzy. Znał trochę francuski i niemiecki, lecz zdecydo- 
wanie za słabo, by móc uchodzić za rodowitego miesz- 
kańca tych krajów — a w każdym razie pozostawienie 
paszportu dość jednoznacznie sugerowało, że nadal znaj- 
duje się na terenie Wielkiej Brytanii. Zalew informacji 
prasowych i telewizyjnych, te wszystkie zdjęcia posła, 
wywołały zwyczajowy napływ doniesień ze strony czytel- 
ników i telewidzów. Wszystkie doniesienia sprawdzono, 
wszystkie prowadziły donikąd. Wiele uwagi poświęciły 
sprawie również mass media zagraniczne, toteż niemoż- 
ności odnalezienia Fieldinga nie można było z pewnością 
złożyć na karb zbyt małego nagłośnienia jego zniknięcia. 
Jeśli nadal żył, niewątpliwie był ukrywany bądź ukrywał 
się. Ta druga możliwość sugerowała istnienie wspólnika; 
ze wszystkich osób, które uprzednio znały pana posła, 
żadna nie nasuwała się jednak na myśl jako wspólnik czy 
wspólniczka. Zlecono dyskretny nadzór nad bardziej 
prawdopodobnymi kandydatami, do których zaliczono 
pannę Parsons. Jej telefon prywatny, jak również służ- 
bowy, znalazły się na podsłuchu. Wszystko to jednak 
okazało się ślepą uliczką. Zniknięcie Fieldinga okryła 
chmura zawstydzenia: rządowego, policyjnego i prywat- 
nego. Sprawa była nie do pojęcia, a koneserzy rzeczy 
niewytłumaczalnych przyrównywali ją do Marie Celeste. 
Jednakże każda rewelacja prasowa szybko umiera, 
jeżeli nie żywi się nowymi odkryciami. W kilkanaście dni 
po ukazaniu się pierwszych wielkich nagłówków, Fleet 
Street na swój użytek uznała, że sprawę można odłożyć 
ad acta.
Pani Fielding nie była jednak osobą, która krępuje się 
nagabywać czynniki oficjalne, bądź też brakuje jej po 
temu środków. Zadbała o to, by tam, gdzie to istotne, do 
sprawy nadal przywiązywano należytą wagę. Policja nie 
była równie niezależna co Fleet Street. Niestety w ich 
własnej opinii zrobili już jednak wszystko, co mogli. 
Trop. od początku niewyraźny, zacierał się; nic się nie 
da zrobić, póki nie pojawią się jakieś nowe informa- 
cje — a to, czy policja je uzyska, jest raczej kwestią
204
opatrzności niż dalszego śledztwa. Pająk uplótł już sieć 
tak gęstą i tak rozległą, jak to tylko było możliwe. 
Następny ruch należał do muchy. Tymczasem jednak 
trzeba było jakoś obłaskawić panią Fielding, sprawić wra- 
żenie, że dochodzenie znajduje się w pełnym toku.
Na zebraniu w Nowym Scotland Yardzie w dniu 30 
lipca postanowiono (jak należy sądzić, za odgórną zgodą) 
rozwiązać grupę śledczą zaangażowaną w pełnym wy- 
miarze godzin i sprawę przekazać w ręce jednego z młod- 
szych rangą funkcjonariuszy, sierżanta wydziału specjal- 
nego, któremu poprzednio przydzielono biurowe w zasa- 
dzie zadanie gromadzenia informacji na temat domnie- 
manych „politycznych, przyczyn zniknięcia Fieldinga. 
W normalnej sytuacji, zwłaszcza wziąwszy pod uwagę 
głód informacji pani Fielding, prowadzenie śledztwa 
byłoby dla niego nadmierną odpowiedzialnością. Sierżant 
doskonale zdawał sobie sprawę, czego się od niego wyma- 
ga: ma robić tyle hałasu, co cały oddział policji. Nie spo- 
dziewano się po nim, że dokona jakichkolwiek odkryć, miał 
tylko dawać do zrozumienia, że nadal pilnie się idzie tro- 
pem licznych poszlak. Jak to powiedział koledze, był po pro- 
stu kozłem ofiarnym, na wypadek, gdyby minister spraw 
wewnętrznych zaczął wtykać nos w nie swoje sprawy.
Wiedział również, że jest to dla niego forma małego 
sprawdzianu. Należał do rzadkich w policji absolwentów 
prestiżowej szkoły prywatnej, toteż był oczywiście prze- 
znaczony do wyższych celów, więc na próbę miał doko- 
nać swoistego przejścia po linie. Istnieją rodziny policyj- 
ne, podobnie jak wojskowe i lotnicze, jego familia już od 
trzeciego pokolenia zasilała szeregi stróżów porządku 
publicznego. Był człowiekiem postawnym i bystrym, co 
w połączeniu z akcentem i manierami typowymi dla klas 
średnich nie musiało przysporzyć mu popularności; był 
jednak także dyplomatą. Doskonale znał uprzedzenia, 
jakie jego gatunek często budzi u obdarzonych drobno- 
mieszczańską mentalnością średnich rang policji. Choć- 
by uważał tego czy tamtego inspektora za półgłówka, 
choćby jęczał w skrytości, że działają ściśle we- 
dług przepisów w sytuacjach, w których wskazane były- 
by czynności mniej ortodoksyjne, czy też że niektórzy
205
zwierzchnicy uciekają się do koślawego, przyprawiające- 
go o mdłości żargonu, aby sprawić wrażenie ludzi „wy- 
kształconych", bardzo usilnie starał się nie okazywać swych 
uczuć. Zgoda, że brzmi to nieco makiawelsko; dzięki temu 
był jednak dobrym detektywem. Szczególnie zdatny był 
do prowadzenia dochodzeń pośród wyższych warstw spo- 
łecznych. Jego zawód nie kłuł w oczy na milę w kasynie 
w Mayfair czy w luksusowej restauracji. Z łatwością mógł 
uchodzić za bogatego, obytego człowieka z towarzystwa, 
i o ile zdolność ta mogła budzić zawiść kolegów, o tyle 
mogła pomieszać szyki kierującym się obiegowymi opinia- 
mi na temat policyjnego skrzywienia zawodowego osobom 
z zewnątrz. Bardzo przydatne było również jego nienagan- 
ne pochodzenie (ojciec nadal piastował stanowisko naczel- 
nika policji); w sumie mógł stanowić chlubę swego zawo- 
du — z pewnością dlatego właśnie jemu zlecono zadanie, 
podczas wypełniania którego miał się zetknąć z wieloma 
wpływowymi ludźmi. Nazywał się Michael Jennings.
Cały dzień po podjęciu przez zwierzchników tajnej de- 
cyzji spędził na przeglądaniu opasłych akt sprawy Fieldin- 
ga, a pod wieczór na swój własny użytek sporządził coś 
w rodzaju nieformalnego streszczenia, które nazwał Stan 
gry. Wyliczył wszystkie możliwości i kontrargumenty.
1.	Samobójstwo. Brak zwłok. Brak skłonności, brak 
aktualnego powodu.
2.	Morderstwo. Brak zwłok. Brak dowodów na ist- 
nienie prywatnych wrogów. Wrogowie polityczni przy- 
znaliby się publicznie.
3.	Porwanie. Brak oświadczenia porywaczy. Brak 
powodu, dlaczego akurat Fielding.
4.	Amnezja. Nie ukrywa się, lecz nie wie, gdzie jest. 
Lekarze mówią, że brak wcześniejszych wskazań, nie ten 
typ człowieka.
5.	Zagrożenie życia. Brak dowodów. Wezwałby na- 
tychmiast policję, sądząc z jego charakteru.
6.	Groźba szantażu. Brak dowodów na oszustwo lub 
unikanie płacenia podatków. Brak dowodów na wybryki 
seksualne.
206
7.	Miał dość swego obecnego życia. Brak dowodów. 
Brak problemów finansowych łub rodzinnych. Silne 
poczucie społecznego obowiązku od samego początku 
kariery. Umysł prawniczy, brak skłonności do żartów.
8.	Dobór chwili. Skorzystanie z tego, że panna Par- 
sons bierze wolne popołudnie (zapowiedziane dziesięć 
dni wcześniej) sugeruje przemyślany plan? Ale F. mógł 
więcej zyskać na czasie, gdyby odwołał zebranie zarządu 
i spotkanie z agentem — lub dał p. Parsons cały dzień 
wolnego. Czyli nie potrzebował więcej niż czterech 
godzin, zakładając, że policja zostanie wezwana przy 
pierwszej okazji, czyli gdy nie zjawi się na spotkaniu 
z wyborcami o 18.35. A zatem dawno zaplanowane? 
Z możliwością natychmiastowego wykonania, gdy tylko 
nadarzy się okazja?
Sierżant napisał drugi tytuł: Śmiałe hipotezy.
9.	Miłość. Jakaś nieznana dziewczyna lub kobieta. 
Raczej coś więcej niż seks. Z jakichś powodów społecz- 
nie nie do przyjęcia (mężatka, z innej klasy, kolorowa)? 
Sprawdzić inne zaginione osoby w tym okresie.
10.	Homoseksualizm. Żadnych dowodów.
11.	Paranoja. Jakaś wyimaginowana groźba. Brak 
dowodów we wcześniejszym zachowaniu.
12.	Zmora z przeszłości. Jakiś skandal przedmał- 
żeński, wróg z czasów wojny lub kariery prawniczej? 
Brak dowodów, lecz sprawdzić.
13.	Pieniądze. Chce założyć tajne konto za granicą.
14.	Miłośnik polowania na lisy. Utożsamienie z lisem, 
zgubić sforę? Ale dlaczego?
15.	Rozpad małżeństwa. Zemsta na żonie. Sprawdzić, 
czy nie zabawiała się na boku.
16.	Kryzys religijny. Anglikanin na pokaz, bez prze- 
konania. Prawdopodobieństwo zerowe.
17.	Jakieś pokątne sprawki „parlamentarne" za gra- 
nicą. Ale nie jest typem polityka zaangażowanego ani 
muszkietera. Silne poczucie protokołu, skonsultowałby
207
się z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i przynaj- 
mniej poinformował oględnie żonę. Nie wchodzi w ra- 
chubę.
18.	Syn. Czarna owca. Porozmawiać z nim jeszcze 
raz.
19.	Kwestie praktyczne. Całkowite zniknięcie nie jest 
operacją dla jednej osoby. Musi mieć kryjówkę, kogoś do 
robienia zakupów, trzymania straży itd.
20.	Musi być gdzieś jakaś poszlaka. Coś kiedyś 
komuś powiedział. Raczej p. Parsons niż żonie? Wypytać 
przyjaciół z Westminsteru i City.
Po jakimś czasie sierżant podpisał swą analizę wul- 
garnym słowem, drukowanymi literami.
Zaczął następnego tygodnia od panny Parsons. Córki, 
Francesca i Caroline, wróciły — w tej kolejności — z willi 
blisko Malagi i z jachtu w Grecji; cała rodzina znajdowała 
się w Tetbury Hall. Pannie Parsons powierzono pieczę 
nad mieszkaniem w Londynie. Sierżant przerobił z nią 
jeszcze raz całe przedpołudnie poprzedzające zniknięcie. 
Pan Fielding podyktował kilkanaście rutynowych lis- 
tów, po czym zajął się jakąś pracą papierkową, gdy ona 
przepisywała je na maszynie. Zadzwonił do swego mak- 
lera, poza tym, o ile jej wiadomo, do nikogo. Większość 
przedpołudnia spędził w salonie; nigdzie nie wychodził. 
Ona wyszła na niecałe pół godziny, żeby kupić kanapki 
w delikatesach blisko Sloane Sąuare. Wróciła zaraz po 
pierwszej, zrobiła kawę i zaniosła swemu chlebodawcy 
zamówione przez niego kanapki. Taki zaimprowizowany 
lunch nie był w piątki niczym niezwykłym. Nie zauważy- 
ła, by w zachowaniu pana Fieldinga coś się w tym czasie 
zmieniło. Rozmawiali o jej wyjazdach na weekendy do 
Hastings. Powiedział, że sam cieszy się na dwa dni 
wolnego, nareszcie bez gości, w Tetbury Hall. Pracowa- 
ła dla niego od tylu lat, że ich stosunki stały się bar- 
dzo nieoficjalne. Cała rodzina nazywała ją po prostu 
„P". Często przyjeżdżała do Tetbury Hall. Jak sądziła,
208
uważano ją już nie tyle za sekretarkę, ile za członka 
rodziny.
Gdy przyszło do zgłębiania przeszłości pana Fieldin- 
ga, sierżant stwierdził, że wskazana jest duża ostrożność. 
„P" okazała się zaciekłą obrończynią dobrego imienia 
swego szefa, zarówno jako prawnika, jak i polityka. 
Sierżant cynicznie pomyślał w duchu, że jest wiele 
sposobów łamania prawa bez naruszania jego litery, 
szczególnie w City; a pan Fielding był wybitnie utalen- 
towany, by się bezpiecznie poruszać w tych mętnych 
wodach. Pani Parsons zaprzeczyła jednak kategorycz- 
nie, jakoby Fielding posiadał konto za granicą. Nie miał 
litości dla kombinatorów wymigujących się w ten sposób 
od płacenia podatków — jego pogląd na sprawę „Lon- 
hro", kolejny tegoroczny skandal w łonie Partii Konser- 
watywnej, był identyczny z poglądem premiera. Rów- 
nież dla niego takie poczynania stanowiły „niedopusz- 
czalne oblicze kapitalizmu". Lecz gdyby zechciał założyć 
tajne konto za granicą, delikatnie drążył sierżant, czy 
posiadał konieczne do tego rozeznanie? Zapytaniem tym 
uraził jednak sekretarską dumę. O transakcjach i zaso- 
bach finansowych pana Fieldinga wiedziała nie mniej od 
niego samego. Rzecz jest po prostu niemożliwością.
Wszcząwszy rozmowę o kwestiach seksualnych, sier- 
żant natrafił na iście granitowy mur. Już wcześniej 
oświadczyła, że absolutnie nic jej na ten temat nie 
wiadomo i nie ma nic więcej do dodania. Pan Fielding był 
ostatnim człowiekiem, który pozwoliłby sobie na pokąt- 
ne amory. Miał na to zbyt wiele godności własnej. 
Jennings zmienił linię ataku.
—	Czy tego piątkowego przedpołudnia mówił o ko- 
lacji, na której był poprzedniego wieczora ze swym 
synem?
—	Wspomniał o tym. Wie, że bardzo lubię jego dzieci.
—	Spotkanie było udane?
—	Oczywiście.
—	Ale różnią się w poglądach politycznych?
—	Mój drogi młodzieńcze, jakież to ma znaczenie 
między ojcem i synem? Naturalnie zdarzało im się sprze- 
czać. Pan Fielding często na ten temat żartował. Wie-
209
dział, że to tylko przejściowa faza. Powiedział mi kiedyś, 
że gdy był w wieku Petera, myślał podobnie jak on. 
Między nami mówiąc, w 1945 roku o mało nie głosował na 
Partię Pracy.
—	Nie sugerował, że tego czwartkowego wieczoru 
doszło do jakichś nieporozumień, kłótni?
—	Wręcz przeciwnie. Powiedział, że Peter świetnie 
wygląda. Ze jego nowa dziewczyna jest czarująca. — I do- 
dała: — Myślę, że był odrobinę rozczarowany, iż nie 
przyjeżdżają na weekend do Tetbury. Był jednak świado- 
my, że jego dzieci muszą mieć własne życie.
—	Nie był rozczarowany, że Peter obrał taką, a nie 
inną drogę życiową?
—	Ależ skąd. Peter był znakomitym studentem.
—	Ale trudno powiedzieć, żeby poszedł w ślady 
ojca?
—	Wszyscy zdają się widzieć w panu Fieldingu jakie- 
goś wiktoriańskiego despotę. Tymczasem jest to czło- 
wiek o wyjątkowo szerokich horyzontach.
Sierżant uśmiechnął się.
—	Kto to są wszyscy, panno Parsons?
—	W każdym razie pański zwierzchnik. Zadawał mi 
identyczne pytania.
Sierżant próbował się podlizać; nikt nie zna pana 
Fieldinga lepiej, toteż panna Parsons jest dla policji 
najlepszym punktem wyjścia.
—	Oczywiście ciągle się nad tym wszystkim zastana- 
wiam. Nadal jednak trudno mi uwierzyć w to, co się stało. 
A jeśli chodzi o znalezienie przyczyny...
—	Może zaryzykuje pani jakąś teorię? — Znów się 
uśmiechnął.
Spuściła oczy na złożone na podołku dłonie. Westchnę- 
ła. — Strasznie się zapracowywał.
—	Tak?
—	Może coś w nim... Chyba nie powinnam tego 
mówić. To czyste domysły.
—	Może jednak do czegoś dzięki temu dojdziemy.
—	No więc załóżmy, że coś w nim pękło. Uciekł. 
Jestem pewna, że w ciągu kilku dni zdałby sobie sprawę 
z tego, co zrobił. Z drugiej strony, stawiał sobie takie
210
wysokie wymagania. Zapewne przeczytałby wszystkie 
doniesienia prasowe, no i...
—	Tak?
—	Jak mówię, to tylko domysły, ale sądzę, że byłby... 
głęboko wstrząśnięty swym własnym postępowaniem. 
I nie jestem całkowicie pewna, co w tej sytuacji...
—	Czy chce pani powiedzieć, że mógłby popełnić 
samobójstwo?
Najwidoczniej to właśnie chciała powiedzieć, lecz 
zaprzeczyła ruchem głowy.
—	Nie wiem, po prostu nie wiem. Mam takie silne 
przekonanie, że to wszystko stało się nagle. Bez żadnej 
premedytacji. Pan Fielding gorąco wierzył w ład i po- 
rządek. W stosowanie się do reguł. To takie do niego 
niepodobne. Metoda, sposób, w jaki to zrobił. Jeżeli to 
zrobił.
—	Jednak podobne do niego, że tak doskonale mu 
poszło? Jeśli to było zamierzone?
—	Nie mógł tego zrobić z własnej woli. Będąc przy 
zdrowych zmysłach. To nie do pomyślenia.
Przez krótką chwilę sierżant miał wrażenie, że szcze- 
rość panny Parsons może być maską, że gotowa jest 
zrobić dla pana Fieldinga wszystko, łącznie z wymyś- 
laniem nie kończących się kłamstw. W jej uwielbieniu 
dla szefa musiał być jakiś podtekst erotyczny, lecz nawet 
pomijając jej wiek, była osobą tak nieatrakcyjną, dość 
korpulentną, o koślawych ustach, w okularach i służ- 
bowym ubraniu sekretarki pogodzonej ze swym staro- 
panieństwem, że tego rodzaju podejrzenia nie wytrzy- 
mywały krytyki (a jeśli doszło do czegoś między panną 
Parsons a jej chlebodawcą w jakiejś zamierzchłej prze- 
szłości, zrodziłoby to raczej złośliwość, a nie tę fanatycz- 
ną lojalność). Podejrzenia te zabarwiły jednak nieco 
kolejne pytanie sierżanta.
—	Jak spędzał wolne wieczory w Londynie? Gdy 
pani Fielding była w Tetbury Hall?
—	Zwyczajnie. Bywał w swoim klubie. Dość lubił 
teatr. Bardzo często chadzał do restauracji ze znajomymi. 
Niekiedy spotykał się z kolegami na partyjkę brydża.
—	A hazard?
211
— Grywał na wyścigach Derby i Grand National, ale 
bardzo rzadko.
Sierżant pytał dalej, ciągle szukając jakiegoś słabego 
punktu, czegoś wstydliwego, choćby z bardzo odległej 
przeszłości, lecz jego wysiłki spełzły na niczym. Wy- 
chodząc, miał jedynie bardzo ogólny obraz człowieka 
przepracowanego i mało wiarygodną hipotezę, że po 
chwili słabości zachował się jak przystoi na dżentelmena 
i popełnił harakiri. Jennings podejrzewał, że panna 
Parsons przedstawiła mu taką wersję wydarzeń, w jaką 
chciała wierzyć, a nie tę, w którą wierzyła naprawdę. 
Dyskretne samobójstwo było dla niej bardziej do przyję- 
cia niż koszmarna wizja swego szefa omamionego przez 
jakąś dzierlatkę czy splamionego innym haniebnym 
skandalem.
Będąc w mieszkaniu, porozmawiał też ze sprzątacz- 
ką. Nie wniosła jednak nic nowego do sprawy. Nigdy nie 
znalazła śladów nocnej bytności obcej osoby; żadnej 
bielizny, plam szminki na szklance, nadliczbowych kub- 
ków po kawie na stole kuchennym. Pan Fielding jest 
dżentelmenem, powiedziała. Sierżant nie był do końca 
pewien, czy chodzi o to, że dżentelmen zawsze zaciera 
ślady, czy o to, że nie ma nic do ukrycia.
Nadal opowiadał się za rozwiązaniem erotyczno-ro- 
mansowym, być może dlatego, że twarz pana Fieldinga 
na licznych zdjęciach była zawsze tak napięta (niemal 
zawsze bez uśmiechu), iż wyczuwało się w niej tłumioną 
zmysłowość. Szczupły, gładko ogolony mężczyzna wzro- 
stu nieco więcej niż średniego, zawsze elegancko ubrany, 
z pewnością nie był dla płci przeciwnej człowiekiem 
odpychającym. Pewnego dnia sierżant przez kilka minut 
sądził, że z tej pustynnej gleby trysnęła ropa. Sprawdzał 
wykaz pozostałych osób zaginionych podczas tego same- 
go weekendu. Zaskoczył go pewien szczegół dotyczą- 
cy sekretarki pochodzenia karaibskiego, która miesz- 
kała z rodzicami w Notting Hill. Fielding był człon- 
kiem zarządu firmy ubezpieczeniowej, a w jej londyń- 
skim biurze pracowała ta dziewczyna. Dziewiętnasto- 
latka zdawała się osobą przyzwoicie wykształconą; jej 
ojciec pracował w opiece społecznej. Jennings wyobraził
212
sobie proste rozwiązanie zagadki, o jakim marzy każdy 
detektyw: Fielding, który nie podpisałby się pod ra- 
sistowskim programem Enocha Powella, spotkał dziew- 
czynę w drodze na zebranie zarządu, dał się zaprosić na 
jakąś imprezę zorganizowaną w domu kultury przez jej 
ojca, nie oparł się jej urokowi... Jennings szybko został 
jednak sprowadzony na ziemię. Wystarczył jeden tele- 
fon, by wyszło na jaw, że dziewczynę odszukano — a do- 
kładnie sama się zgłosiła w kilka dni po zniknięciu. 
Odkryła w sobie duszę piosenkarki, toteż uciekła z czar- 
noskórym gitarzystą z karaibskiego klubu w Bristolu. 
A zatem wszystko zostało w rodzinie.
Nie lepiej powiodło się Jenningsowi ze znajomymi 
z City i kolegami posłami — nielicznymi, którzy nie 
wyjechali na urlop. Finansiści szanowali Fieldinga za 
zmysł do interesów i wiedzę prawniczą. Politycy, podob- 
nie jak panna Parsons, wyraźnie pragnęli stworzyć 
wrażenie, że Fielding jest człowiekiem wyjątkowym — 
znakomity poseł z okręgu wiejskiego, rzetelny członek 
partii, zawsze doskonale przygotowany do wystąpień 
parlamentarnych, bardzo sympatyczny gość, można na 
nim polegać... żaden z nich nie miał zielonego pojęcia, co 
mogło się zdarzyć. Nie przypominali sobie żadnych 
wcześniejszych oznak załamania psychicznego. Jen- 
nings w dalszym ciągu nie otrzymał żadnych istotnych 
wskazówek psychologicznych.
Tylko jeden z posłów wyłamał się z głośnego chóru 
pochwał — niezależny w swych parlamentarnych po- 
czynaniach laburzysta, który rok wcześniej wraz z Fiel- 
dingiem wziął udział w pozapartyjnej inicjatywie usta- 
wodawczej. Podczas wspólnej pracy wytworzyła się 
między nimi pewna zażyłość, przynajmniej na terenie 
Izby. Twierdził, że nic nie wie o życiu prywatnym 
Fieldinga i nie zna przyczyny, dla której „zwiał"; później 
dodał jednak, że „to się jakoś trzyma kupy".
Sierżant spytał, dlaczego.
—	W ścisłej tajemnicy.
—	Oczywiście, panie pośle.
—	Wie pan, jak to jest. Nie umiał sobie pofolgować. 
Cicha woda, te sprawy. W końcu coś puściło.
213
—	Nie do końca za panem nadążam, panie pośle.
—	Eee tam, nie zalewaj pan. W pana pracy musi pan 
wiedzieć, że nikt nie jest doskonały. A w każdym razie 
w taki sposób, jak nasz kochany pan Fielding. — Roz- 
winął swą myśl: — Torysi to albo idealiści naiwniacy, 
albo samolubne buce. On chciał być jednym i drugim. 
Bogaty facet, który ciągle węszy za pieniędzmi, i podpora 
społeczeństwa. Nie idzie w parze. Nie te czasy. A on nie 
był aż taki głupi, żeby o tym nie wiedzieć. — Poseł 
zapytał sierżanta ironicznie: — Myślał pan sobie kiedyś, 
czemu go tu niezbyt lubili?
—	Nie zdawałem sobie z tego sprawy, panie pośle.
—	Wybory w swoim okręgu wygrywał w cuglach. 
Świetny układ ze starszyzną. Ale tu liczą się inne rzeczy, 
mój synu. Izba Gmin jest jak zwierzę. Albo umiesz je 
oswoić, albo nie. Nasz przyjaciel nie umiał. Przyznał mi 
się kiedyś do tego. A oni wszyscy o tym wiedzieli.
—	Na czym polegała ta nieumiejętność przystosowa- 
nia się, panie pośle?
Laburzysta rozłożył ręce. — Czy ja wiem, był jakiś 
taki po staroświecku sztywny, wyniosły. Zachowywał się 
jak dobrze wychowany cwaniak. Albo wybitny doradca 
podatkowy.
—	Czy sugeruje pan, że, nieładnie mówiąc, odbiło 
mu?
—	Może odbiło mu w innym znaczeniu. Postanowił 
wykonać pierwszy dobry wygłup w swoim życiu.
Jennings uśmiechnął się i zagrał naiwnego.
—	Chciałbym pana dobrze zrozumieć, panie pośle. 
Czy sądzi pan, że był rozczarowany polityką konser- 
watystów?
Laburzysta prychnął z rozbawieniem.
—	To by było jak na niego zbyt ludzkie uczucie. 
Powiedziałbym, że znudzony. Całym tym bajzlem. Par- 
lamentem, finansjerą, zabawą w dobroczyńcę ludku 
bożego. Miał dość. Ja tam mu życzę wszystkiego najlep- 
szego. I niechaj inni idą za jego przykładem.
—	Z całym szacunkiem, panie pośle, nikt z jego 
rodziny czy bliskich przyjaciół tego nie zauważył.
Laburzysta uśmiechnął się. — A to ci heca.
214
—	Są w to wtajemniczeni?
Laburzysta odchylił nieco głowę na bok i mrugnął 
okiem.
—	No i całkiem przystojny facet.
—	Cherchez la femmel
—	Coś w tym jest. Gdyby szło o zakład, postawiłbym 
na kobitkę. Ale nic nie wiem, tylko zgaduję.
Rzeczywiście zgadywał. Nie miał żadnych dowodów. 
Jako poseł był dużo bardziej znaną postacią niż Fielding, 
płomiennym oratorem i zawodowym pogromcą tory- 
sów — trudno było spodziewać się w nim bezstronności. 
Zasugerował jednak, że Fielding żywił pewne nie za- 
spokojone ambicje. A wrogowie widzą czasem więcej niż 
przyjaciele.
Następnie Jennings spotkał się z osobą, którą za- 
klasyfikował jako teoretycznie koronnego świadka — 
chociażby dlatego, że również sprawiał wrażenie wroga, 
choć można się było spodziewać w nim przyjaciela. Cho- 
dzi o syna Fieldinga, Petera. Sierżant uzyskał dostęp do 
kartoteki, która oficjalnie nie istnieje. Informacji na 
temat Petera było tam niewiele, właściwie nic, poza tym, 
że jest synem posła Fieldinga. Postawiono mu diagnozę 
„zbliżonego do kręgów NL (Nowej Lewicy) z przyczyn 
bardziej emocjonalnych niż intelektualnych, stosunko- 
wo niegroźny". Słowa „koniunkturalny lewak?", któ- 
rymi kończyła się krótka nota, odznaczały się praw- 
dziwie marksistowską pogardliwością, paradoksalną ce- 
chą ludzi tak żarliwie oddanych sprawie walki z socja- 
lizmem, że gotowi są dla niej szpiegować (czyli wczuwać 
się w rolę sprzymierzeńców sprawy, której nienawidzą).
Sierżant spotkał się z Peterem w mieszkaniu w Knights- 
bridge. Syn odziedziczył po ojcu nieco urody i ewidentną 
niechęć do uśmiechania się. Dość nachalnie dawał do 
zrozumienia, jak bardzo gardzi luksusowym wystrojem 
mieszkania oraz że chciałby mieć już wreszcie z głowy to 
nieustanne wałkowanie wciąż tej samej sprawy.
Sam Jennings nie interesował się zbytnio polityką. 
Podobnie jak jego ojciec, podzielał ogólny pogląd, że 
policji lepiej się powodzi za konserwatystów i jak naj- 
gorzej myślał o Wilsonie. Lecz niewiele bardziej podobał
215
mu się Heath. Obie partie były mu właściwie równie 
obojętne, nienawidził natomiast panującej w polityce 
atmosfery nieuczciwości, nieustannych kłamstw, wiecz- 
nego tuszowania skandali, małodusznych intryg. Nie- 
zupełnie jednak był faszystowskim pałkarzem, za które- 
go, jak szybko wyczuł, brał go Peter. Miał poczucie 
obowiązku, stosowania się do reguł, sprawiedliwości, 
choć w jego przypadku nigdy nie zostało ono poddane 
rzeczywistej próbie; zdecydowaną niechęć żywił nato- 
miast do fizycznej strony pracy policji, przypadków 
jawnej brutalności, które znał ze słyszenia, a parę razy 
widział na własne oczy. Uważał, że życie jest w istocie 
grą, w którą gra się przede wszystkim na własny ra- 
chunek, a jedynie marginesowo z poczucia obowiązku. 
To, że stał po stronie prawa, należało do reguł gry, nie 
było nakazem moralnym. Dlatego też zapałał natychmia- 
stową niechęcią do Petera nie z przyczyn politycznych, 
ale dlatego, że widział w nim gracza łamiącego reguły, 
przede wszystkim społeczne... tak jak paradoksalnie 
nienawidzi się zawodnika drużyny przeciwnej, który 
w nieuczciwy sposób znajdzie się przy piłce, a potem nie 
umie tego wykorzystać. Dla Jenningsa Peter był typo- 
wym lewackim bufonem. Inspektor nie odróżniał naby- 
tej lewicowej pogardy wobec policji od wrodzonej pogar- 
dy klasowej. Widział po prostu pogardę, lecz w prze- 
ciwieństwie do stojącego naprzeciw młodego człowieka 
umiał skrywać takie uczucia.
Pomysł wspólnej czwartkowej kolacji zrodził się zu- 
pełnie spontanicznie. Peter zadzwonił do ojca koło szóstej, 
aby zapowiedzieć, że jednak nie przyjedzie na weekend 
do Tetbury. Ojciec zaproponował, żeby umówili się 
w jakimś lokalu na mieście, niech weźmie ze sobą Isobel. 
Fielding chciał wcześnie pójść spać, więc nie zajmie 
synowi zbyt wiele czasu. Zabrali go do nowej restauracji 
tureckiej przy Charlotte Street. Lubił „powłóczyć się" 
z nimi od czasu do czasu po tych egzotycznych knajp- 
kach, nie był to nowy pomysł. Zdawał się najzupełniej 
normalny — „odstawił swój zwykły numer światowca 
o nienagannych manierach". Spory polityczne zarzu- 
cili „dawno temu". Rozmawiali o sprawach rodzinnych.
216
O Watergate. Ojciec powtórzył argument „Timesa" na 
temat Nixona (że jego zaoczne odwołanie ze stanowiska 
było nieuczciwe), lecz nie próbował poważnie wystąpić 
w obronie administracji z Białego Domu. Isobel mówiła 
o swojej siostrze, która wyszła za Francuza namierzają- 
cego się na karierę filmowca, póki co bez środków do 
życia, i spodziewała się wkrótce dziecka. Straszliwa 
perspektywa odcięcia od macierzy za Kanałem rozbawi- 
ła Fieldinga. Nie rozmawiali o niczym poważnie, abso- 
lutnie nic nie wskazywało na to, że następnego dnia może 
zdarzyć się taka afera. Wyszli razem około dziesiątej. 
Ojciec znalazł taksówkę (i wrócił prosto do domu, jak 
zaświadczył przy innej okazji nocny stróż), a oni poszli 
na nocny seans do kina przy Oxford Street. Gdy mówili 
sobie dobranoc, nic nie mówiło, że jest to ostatnie 
pożegnanie.
—	Czy sądzi pan, że kiedykolwiek zdołał pan ojca 
przekonać? W czasach, gdy jeszcze się pan z nim spierał?
—	Nie.
—	Nigdy nie wydawał się chwiać w swych poglą- 
dach? Mieć dość polityki?
—	Choć zda się to panu niewiarygodne, nigdy.
—	Ale wiedział, że pan gardzi polityką?
—	Jestem tylko jego synem.
—	Jego jedynym synem.
—	Dałem sobie spokój. Nie było sensu. Po prostu 
dołożyliśmy jeszcze jedno tabu.
—	Jakie obowiązywały inne tabu?
—	Długo by wyliczać. — Zatoczył wzrokiem po poko- 
ju. — Nie mówiło się o niczym, co w jakikolwiek sposób 
dotykałoby rzeczywistości.
—	Czy pan nie odziedziczył tego po nim razem z wszyst- 
kim innym?
—	To się jeszcze zobaczy. — Dodał: — Czy będę miał 
ochotę.
—	Czy seks również stanowił tabu?
—	Który aspekt?
—	Czy ojciec znał naturę pańskiego związku z panną 
Dodgson?
—	No taki głupi to chyba nie jest.
217
—	Nie chciałem pana urazić. Zmierzam do tego, czy 
sądzi pan, że panu zazdrościł?
—	Nigdy o tym nie rozmawialiśmy.
—	A jakie pan odniósł wrażenie?
—	Lubił ją. Mimo że pochodziła z ciut za niskich sfer. 
Ale mówiąc tabu, nie miałem na myśli, że spodziewał się, 
by jego syn...
Sierżant podniósł dłoń.
—	Przepraszam. Niezupełnie mnie pan rozumie. Chcę 
wiedzieć, czy mógł mieć ochotę na kobiety w jej wieku.
Peter wlepił wzrok w inspektora, po czym w swoje 
rozstawione stopy.
—	Brakowało mu do tego odwagi. I wyobraźni.
—	A może potrzeby? Małżeństwo pańskich rodziców 
było, jak mi dano do zrozumienia, bardzo udane.
—	Czyli sugeruje pan, że nie było?
—	Nie, proszę pana. Po prostu pytam.
Peter znów wlepił w niego wzrok na dłuższą chwilę, 
po czym wstał i podszedł do okna.
—	No więc tak. Pewnie pan nie zna świata, w którym 
zostałem wychowany. W każdym razie jego naczelną 
zasadą jest nigdy, ale to nigdy nie okazywać, co się 
naprawdę czuje. Na oko moja matka i ojciec byli ze sobą 
szczęśliwi. Ale tak naprawdę nie wiem. Zupełnie moż- 
liwe, że od lat robili sobie awantury, gdy nikt nie widział. 
Nie sądzę, żeby tak było, ale szczerze panu powiem, że 
nie wiem. Bo taki jest świat, w którym żyją i w którym ja 
muszę żyć, gdy z nimi jestem. Czyste udawactwo, racja? 
Dopiero gdy ziemia rozstąpi się pod nogami, prawda wy- 
łazi na wierzch. — Odwrócił się od okna. — Nie ma pan po 
co pytać mnie o ojca. Mógłby mi pan powiedzieć o nim 
cokolwiek, a ja nie potrafiłbym przysiąc, że to niepraw- 
da. Myślę, że naprawdę był taki, na jakiego wyglądał. Ale 
właśnie dlatego, że taki jest... po prostu nie wiem.
Sierżant pozwolił wybrzmieć ciszy.
—	Patrząc wstecz, czy sądzi pan, że przez cały ten 
wieczór udawał?
—	Na miłość boską, przecież nie prowadziłem śledz- 
twa. Nie zastanawiałem się nad tym.
—	Pańska matka zażądała u wysoko postawionych
218
osób, abyśmy kontynuowali dochodzenie. A my nie ma- 
my prawie żadnych poszlak.
Peter Fielding wziął głęboki wdech. — Dobra.
—	Życie jako ciągłe udawanie, czy pana zdaniem 
ojciec miał tego świadomość?
—	Może w pewnych sytuacjach towarzyskich. Ci 
wszyscy straszni nudziarze, z którymi musiał się zada- 
wać. Rozmowy o niczym. Ale nawet to z reguły zdawało 
mu się podobać.
—	Nigdy nie sugerował, że nie chce tego w swym 
życiu?
—	Stracić ludzi, którzy mogą się przydać? Chyba pan 
żartuje.
—	Czy kiedykolwiek zdawał się rozczarowany, że nie 
zaszedł wyżej w swej karierze politycznej?
—	Tabu.
—	Coś takiego zasugerował znajomemu z Izby Gmin.
—	Nie powiedziałem, że to niemożliwe. Miał zwy- 
czaj powtarzać gadkę, że szeregowi posłowie stanowią 
kręgosłup systemu parlamentarnego. Nigdy tego nie 
kupiłem. — Wrócił od okna i usiadł naprzeciw sier- 
żanta. — Nie może pan tego zrozumieć. Z mojego punktu 
widzenia przez całe życie było tak samo, ciągle wkła- 
dał maski. Na wiec przedwyborczy. Na spotkanie z wpły- 
wowymi ludźmi, od których coś chciał. Na wyjście do 
pubu ze starymi kumplami. Na życie rodzinne. Pyta 
mnie pan o aktora, którego widziałem tylko na scenie. 
Nie wiem.
—	Nie ma pan żadnej teorii na temat tej ostatniej 
maski?
—	Mogę mu tylko pogratulować, jeśli ją ciepnął 
w kąt i poszedł od tego w diabły.
—	Ale nie sądzi pan, że to zrobił?
—	Prawdopodobieństwo statystyczne wynosi tyle, co 
cały establishment brytyjski do jednego. Nie stawiałbym 
na to. Na pana miejscu.
—	Jak sądzę, pańska matka ma na ten temat odmien- 
ny pogląd?
—	Moja matka nie ma poglądów. Chce tylko za- 
chować twarz.
219
—	Mogę pana spytać, czy pańskie siostry podzielają 
pańskie poglądy polityczne?
—	Tylko jedna czerwona owca w rodzinie.
Sierżant uśmiechnął się blado. Zadawał dalsze pyta- 
nia i otrzymywał te same odpowiedzi, na poły poirytowa- 
ne, na poły obojętne — tak jakby osobisty stosunek 
odpowiadającego był istotniejszy niż znalezienie roz- 
wiązania zagadki. Jennings był wystarczająco bystry, by 
dostrzec, że coś się przed nim ukrywa, podejrzewał 
niepokój o losy ojca, jakiś sentyment, do którego Peter 
nie chciał się przyznać. Domyślał się, że Peter jest roz- 
darty. Chce tego, co najbardziej odpowiadałoby jego rze- 
komo wyzwolonej osobie — aby udawane życie zawaliło 
się z hukiem, jednocześnie zaś życzy sobie, żeby wszyst- 
ko potoczyło się dawnym torem. Jeśli, jak sądził Jennings, 
Peter tylko przejściowo lewicował, rzucenie się przez 
ojca w otchłań nawet jeśli nie politycznego, to osobistego 
radykalizmu musiało być dla niego paradoksalnie niemi- 
łe. Tak jakby stary powiedział mu: jeśli chcesz naprawdę 
napluć światu w twarz, to ja ci pokażę, jak się to robi.
Gdy sierżant wstał do wyjścia, wspomniał, że prag- 
nąłby zobaczyć się z dziewczyną Petera, Isobel Dodgson, 
po jej powrocie do Londynu. Kilkanaście dni po znik- 
nięciu Fieldinga wyjechała do Paryża. Nie było w tym nic 
podejrzanego. Siostra spodziewała się wkrótce dziecka, 
a.odwiedziny były, zdaje się, dawno uzgodnione. Mimo 
to — inny inspektor również miał marzenie o genialnym 
rozwiązaniu zagadki — panna Dodgson i poczynania 
dość pstrokatej zbieraniny jej francuskich kuzynów znaj- 
dowały się od kilku dni pod obserwacją — okazały 
się monotonne i nie budzące zastrzeżeń. Peter Fielding 
nie potrafił sprecyzować, kiedy Isobel wróci. Może do- 
piero za tydzień, kiedy skończy się jej urlop w wydaw- 
nictwie.
—	Nie powie panu nic, czego już pan przynajmniej 
dziesięć razy nie słyszał.
—	Nie zajmę jej dużo czasu.
A zatem Jennings znów odszedł z niczym, jeśli nie 
liczyć możliwości nie rozwiązanego kompleksu Edypa. 
Następnie udał się do Tetbury Hall, lecz rzuciwszy
220
okiem na okazały dwór, najpierw złożył wizytę kilku 
sąsiadom. Przedstawiono mu tam zupełnie odmienny 
i zadziwiająco zgodny obraz sprawy: zdarzyło się coś 
bardzo nieprzyjemnego (choć nieokreślonego). Znów 
słyszał wyłącznie peany na temat ofiary, jakby każde 
prowincjonalne serce nosiło w sobie dewizę De mortuis 
nil... Fielding był wielkim miłośnikiem polowania ze 
sforą (któremu to zajęciu, z racji swych obowiązków, 
oczywiście rzadko się oddawał), a dla wioski zrobił „tyle 
dobrego", cieszył się taką popularnością (w przeciwień- 
stwie do poprzedniego posła). Sierżant tłumaczył, że 
morderstwo polityczne, na które nie ma żadnych dowo- 
dów, nie mówiąc już o zwłokach, nie jest ani morder- 
stwem, ani politycznym, lecz odniósł wrażenie, że dla 
słuchaczy był przykładem godnej pożałowania igno- 
rancji, jak brutalna jest współczesna rzeczywistość wiel- 
kiego miasta. Nie znalazł nikogo, kto potrafiłby choć na 
chwilę uwierzyć, że Fielding dobrowolnie porzucił świat, 
w którym miał się wkrótce zacząć sezon myśliwski.
Tylko jedna osoba miała nieco odmienne zdanie 
o Fieldingu, a był nią młody człowiek w tweedowym 
garniturze, który zarządzał jego gospodarstwem. Był to 
świat całkowicie Jenningsowi nie znany, lecz lakonicz- 
ność i konkretność trzydziestoletniego zarządcy spodoba- 
ły mu się. Wyczuł podobieństwo do swych własnych od- 
czuć dotyczących Fieldinga — pomieszanie irytacji i sza- 
cunku. U zarządcy irytacja rodziła się ze świadomości, że 
w niedostatecznym stopniu jest sobie panem. Fielding 
żądał, by „wszystko z nim omawiać", a każda decyzja 
miała być podejmowana „na podstawie rachunku ekono- 
micznego" — zarządca dziwił się czasem, że nie został na 
ten cel zakupiony komputer. Przyznał jednak, że pracu- 
jąc w ciągłym napięciu, aby uniknąć błędu, dużo się 
nauczył. Naciskany w sprawie charakteru Fieldinga, 
określił go jako „poszufladkowanego", zawierającego 
w sobie dwóch ludzi. Jeden z nich okazywał bezwzględ- 
ność w prowadzeniu gospodarstwa pod kątem jak naj- 
większego zysku; drugi był „bardzo sympatyczny, wyro- 
zumiały, bez śladu snobizmu". Zaledwie dwa tygodnie 
przed „numerem z czapką niewidką" odbyli poważną
221
rozmowę na temat przyszłych działań. Nie było żadnych 
oznak, że właściciel wie, iż nigdy nie zobaczy realizacji 
podjętych wtedy decyzji. Na koniec Jennings spytał 
dyskretnie o panią Fielding — czy dawała mężowi 
powody do zazdrości.
— Nie ma mowy. W każdym razie nie tutaj. W dzie- 
sięć minut rozeszłoby się po całej wsi.
Spotkawszy się z panią Fielding, sierżant także uznał, 
że nie ma mowy. Choć nie ufał Peterowi, musiał oddać 
mu sprawiedliwość, że w przytyku na temat zachowania 
twarzy kryło się dużo prawdy. Pani domu taktownie 
wyjaśniono, że Jennings, mimo swej obecnej rangi, jest 
.jednym z naszych najlepszych ludzi", bardzo obiecują- 
cym detektywem, który od samego początku pracował 
nad sprawą w pełnym wymiarze godzin. Przywołał ma- 
niery wyniesione ze szkoły prywatnej, dał do zrozumie- 
nia, że czuje się swobodnie w kontaktach z ludźmi z jej 
sfery, że cieszy się z okazji poznania jej osobiście.
Opowiedziawszy jej co nieco o swych dotychczaso- 
wych ustaleniach, przedstawił teorie wysunięte przez 
panią Parsons i posła laburzystę, nie zdradzając jednak 
ich autorstwa. Pomysł, że jej mąż zdał sobie sprawę 
z tego, co zrobił, po czym popełnił samobójstwo, lub też 
ze wstydu pozostał w ukryciu, pani Fielding uznała za 
niedorzeczny. Jedyne, co leżałoby mu na sercu, to jak 
najszybciej położyć kres zmartwieniu i kłopotom, jakie 
wywołał. Przyznała, że nieunikniony rozgłos mógł wy- 
rządzić niepowetowane szkody jego karierze politycz- 
nej — ale przecież „w jego życiu były ważniejsze rzeczy 
niż polityka".
Stanowczo odrzuciła jednak możliwość, że polityka 
przyniosła mu rozczarowanie. Wcale nie był romantycz- 
nym marzycielem, już dawno pogodził się z faktem, że 
z braku ślepej determinacji i innych specjalnych uzdolnień 
nie stanowi dobrego materiału na ministra. Nie najlepiej 
sprawdzał się w parlamentarnych pyskówkach, a prócz 
tego zbyt dużo czasu poświęcił innym sferom swego 
życia, aby spodziewać się nominacji na stanowisko rzą- 
dowe. Ujawniła, że Marcus żywił tak skromne ambicje, 
czy też był na tyle realistyczny, że poważnie rozważał
222
zrzeczenie się mandatu przed kolejnymi wyborami. 
Upierała się jednak, że powodem nie było rozczarowanie, 
lecz odczucie, że już swoje dokonał. Sierżant nie spierał 
się. Spytał panią Fielding, czy i ona ukuła jakąś teorię 
w ciągu minionych dwóch tygodni.
—	Nie mówiło się w zasadzie o niczym innym, lecz... — 
Wykonała pełen gracji i chyba dobrze wyćwiczony gest 
bezradności.
—	Czy czuje pani przynajmniej, że jeszcze żyje? — 
Dodał szybko: — Z pewnością pani czuje.
—	Sierżancie, jestem w zupełnej rozterce. W jednej 
chwili spodziewam się, że wejdzie przez te drzwi, w na- 
stępnej... — Powtórzyła gest.
—	Jeśli się ukrywa, czy umie zadbać o siebie? Umie 
na przykład gotować?
Uśmiechnęła się blado.
—	Przy naszym trybie życia człowiek nie uczy się 
takich rzeczy, jak pan sobie z pewnością zdaje spra- 
wę. Był jednak na wojnie. Wtedy niewątpliwie po- 
trafił zadbać o siebie. Kiedy okoliczności go do tego 
zmuszały.
—	Żadne nowe nazwisko nie przyszło pani do gło- 
wy, może ktoś z odległej przeszłości? Kto dałby się 
namówić, by go ukrywać?
—	Nie — powiedziała. — Wiem, że niezręcznie pa- 
nu pytać, więc sama panu powiem, że teoria innej 
kobiety nie wchodzi w rachubę. Było zupełnie obce 
jego naturze cokolwiek przede mną ukrywać. Natural- 
nie, powiedzmy to sobie, mógł się zakochać. Nigdy 
jednak nie ukrywałby tego przede mną, jeżeli rzeczy- 
wiście tak by było.
Jennings skinął głową.
—	Przyjęliśmy takie samo założenie, pani Fielding. 
Nie miałem nawet zamiaru pani o to pytać. Mimo to 
dziękuję pani. — I spytał: — Żadnych znajomych, powie- 
dzmy, z willą za granicą?
—	Naturalnie, że mamy znajomych z domami za 
granicą. Z pewnością zna pan już wszystkie nazwiska. 
Nie mogę jednak uwierzyć, że mogliby zrobić coś takiego 
mnie i dzieciom. To po prostu niemożliwe.
223
—	Czy córki pani mogłyby mi udzielić jakichś wska- 
zówek?
—	Obawiam się, że nie. Lecz jeśli chce pan je o coś 
spytać, są tutaj.
—	Może później? — Spróbował obłaskawić ją uśmie- 
chem. — Jest jeszcze jedna delikatna sprawa. Naprawdę 
bardzo mi przykro...
Pani domu rozłożyła dłonie w geście przyzwolenia—do- 
browolna męczennica, nie wolno uchylać się od obowiązku.
—	Usiłuję zbudować obraz psychologiczny pani mę- 
ża. Rozmawiałem już o tym z pani synem w Londynie. 
Spytałem, czy jego poglądy polityczne nie były dla ojca 
wielkim rozczarowaniem.
—	I co odpowiedział?
—	Byłbym bardzo wdzięczny, gdybym najpierw 
usłyszał pani zdanie.
Wzruszyła ramionami, jakby cała sprawa była odrobi- 
nę absurdalna, wcale nie „delikatna".
—	Właściwie można mu mieć za złe tylko tyle, że nie 
myśli za siebie, a jedynie... wie pan, co mam na myśli.
—	Można jednak mówić o rozczarowaniu?
—	Na początku mężowi było naturalnie trochę przy- 
kro. Mnie również. Ale cóż, doszliśmy do zgody, że się 
różnimy. Doskonale przy tym wie, że pod każdym innym 
względem jesteśmy z niego bardzo dumni.
—	A zatem obraz kogoś, kto bardzo ciężko pracował, 
by zbudować bardzo piękny świat i stwierdził, że jego syn 
i dziedzic nie chce tego świata, byłby nieprawdziwy?
Żachnęła się.
—	Kiedy Peter wcale nie odrzuca tego świata. Uwiel- 
bia ten dom. Nasze życie w nim. Cokolwiek by mówił. — 
Uśmiechnęła się z wyraźnym chłodem. — Uważam, że 
ten trop zaprowadzi pana na zupełne manowce, sierżan- 
cie. Najgorsze mamy już dawno za sobą. Prócz tego są 
jeszcze nasze dwie córki. Nie wolno o tym zapominać. — 
I dodała: — Zostawiwszy na boku sprawę niewinnego 
flirtu Petera z Karolem Marksem, naprawdę byliśmy 
obrzydliwie szczęśliwą rodziną.
Sierżant zaczął odnosić podobne wrażenie, co pod- 
czas rozmowy z panną Parsons: pani domu wcale nie
224
pragnie wyjaśnienia zagadki. Znalazł się w jej domu 
wyłącznie na skutek jej nalegań, by kontynuować śledz- 
two. Przypuszczał jednak, że uczyniła to bardziej na po- 
kaz niż z rozpaczliwej potrzeby odkrycia prawdy. Pytał 
dalej i nic się nie dowiedział. Chwilami wyglądało, jakby 
wręcz wiedziała, gdzie znajduje się jej mąż, lecz z jakie- 
goś powodu kryła go. Sierżant doznał nagłego olśnienia 
nie uzasadnionego niczym prócz złości, podobnie jak 
podejrzenia pani Fielding w pierwszą noc po zniknięciu 
męża, że zamiast urządzać sobie uprzejme pogadusz- 
ki w salonie, powinien przeprowadzić rewizję Tetbury 
Hall, z nakazem w dłoni. Aby dokonać takiej zbrodni, 
pani Fielding musiałaby jednak być kimś zupełnie in- 
nym, niż wskazywało całe jej zachowanie i otoczenie... 
a była kobietą silnie zespoloną ze swą życiową rolą 
i pozycją społeczną, kobietą doskonale opanowaną i do- 
skonale pozbawioną wyobraźni. Sierżant wyczuwał także 
mocno urażoną próżność. Odium częściowo spadało na 
nią i coś w głębi jej duszy silnie się temu sprzeciwiało. 
Sierżant wolałby, żeby wyraziła ten sprzeciw otwarcie.
Krótko widział się z córkami. Wystąpiły równie zwar- 
tym frontem. Tato robił czasem wrażenie zmęczonego, 
pracował niesamowicie ciężko. Ale był z niego genialny 
ojciec. Młodsza z córek, Caroline, która wojażowała 
jachtem w Grecji, gdy zdarzenie miało miejsce, nie- 
chcący dodała jeszcze jeden punkt widzenia, z którego 
można było spojrzeć na jej ojca. Uważała, że mało kto, 
„nawet mama", zdawał sobie sprawę, jak wiele znaczyło 
dla taty życie na wsi i gospodarstwo — wszędzie tak 
wściubiał nos, że Tony (zarządca) dostawał szału. Ale tata 
robił to nie dlatego, że chciał się mieszać do nie swoich 
spraw, tylko po prostu kochał to gospodarstwo, tato „tak 
jakby chciał być na miejscu Tony'ego". Dlaczego zatem 
nie zrezygnował z życia w Londynie? Caroline nie wie- 
działa. Sądziła, że był człowiekiem bardziej skompliko- 
wanym, „niż my wszyscy myśleliśmy". Wysunęła nawet 
najbardziej nieprawdopodobną hipotezę ze wszystkich 
dotychczasowych.
— Słyszał pan o górze Atos? W Grecji? — Sierżant 
potrząsnął głową. — Przepływaliśmy koło niej. Jest
225
jakby zarezerwowana dla klasztorów. Są tylko mnisi. 
Sami mężczyźni. Nie wolno nawet trzymać kur i krów. 
Wiem, że to brzmi niepoważnie, ale może potrzebował 
jakiegoś miejsca w tym guście, gdzie mógłby być przez 
jakiś czas sam.
Gdy jednak przyszło do dowodów, że tato żywił 
tęsknotę za odludnym schronieniem, obie dziewczyny 
okazały się równie bezradne jak cała reszta. W tym, co ich 
brat uważał za hipokryzję, one widziały raczej poczucie 
obowiązku i altruizm.
Kilka minut później pani Fielding podziękowała sier- 
żantowi za jego zachody i, choć było już wpół do pierw- 
szej, nie zaprosiła go do stołu. Wrócił do Londynu z po- 
czuciem, najzupełniej słusznym, że równie dobrze mógł 
był wcale nie wyjeżdżać.
Zaczynał mieć dość całej tej cholernej sprawy. Nie 
spotkał się jeszcze ze wszystkimi ludźmi, których miał na 
liście, ale zupełnie się nie spodziewał, że w jakikolwiek 
sposób uzupełnią ogólny obraz, jak na razie bardzo 
mglisty. Wiedział, że wyzwanie szybko zamienia się 
w porażkę i że niebawem rzecz polegać będzie na 
unikaniu zbędnej pracy, a nie wyszukiwaniu nowych 
możliwości. Jednym z tropów, który sierżant miał wszel- 
kie powody skreślić ze swej listy, była Isobel Dodgson, 
dziewczyna Petera. Już podczas wstępnego dochodzenia 
złożyła komu innemu szczegółowe zeznania i nic istot- 
nego nie powiedziała. Zachował jednak w pamięci pewną 
zasłyszaną na jej temat w Scotland Yardzie plotkę. Poza 
tym ładna dziewczyna to ładna dziewczyna, nawet jeśli 
nic nie wie. Caroline i Francesca nie okazały się godne 
swych pięknych imion.
Wróciła z Paryża piętnastego sierpnia, w środku 
jednego z najgorętszych tygodni od wielu lat. Sierżant 
wysłał wcześniej krótki list z prośbą o skontaktowa- 
nie się z nim zaraz po powrocie, toteż zadzwoniła na- 
stępnego dnia rano, w nieznośnie parny czwartek. Umó- 
wił się z nią na spotkanie w Hampstead po południu. 
Rozmawiała z nim konkretnie i obojętnie. Nic nie wie, nie
226
widzi większego sensu się spotykać. Nalegał jednak, choć 
założył, że omówiła już sprawę z Peterem i zachowuje się 
zgodnie z jego wskazówkami.
Od razu mu się spodobała, w drzwiach domu przy 
Willow Road. Wyglądała na nieco zaskoczoną, jakby 
pomylił adres, choć zadzwonił do jej mieszkania dokład- 
nie o umówionej godzinie. Może spodziewała się kogoś 
w mundurze, tak jak on spodziewał się kogoś bardziej 
pewnego siebie.
—	Sierżant Mikę Jennings. Glina.
—	Ach tak, przepraszam.
Dziewczyna dość niska, ruchliwa, owalna twarz, cie- 
mne brązowe oczy, czarne włosy; prosta biała sukienka 
w niebieskie pasy, aż po kostki, białe sandały na nagich 
stopach... ale nie tylko to zaważyło. Natychmiast odebrał 
ją jako kogoś żywego, podczas gdy wszyscy inni byli 
martwi bądź grali martwych; jako kogoś, kto żyje teraź- 
niejszością, nie przeszłością; kto, ku zaskoczeniu sierżan- 
ta, nie jest wcale podobny do Petera. Uśmiechnęła się 
i gestem głowy pokazała na zewnątrz.
—	Czy moglibyśmy pójść do parku? W moim pokoju 
jest straszny zaduch.
—	Dobrze.
—	Wezmę tylko klucze.
Wyszedł i zaczekał na chodniku. Nie było słońca, 
tylko opar upału, mgiełka zastałego powietrza. Zdjął 
granatową kurtkę i przełożył sobie przez ramię. Zeszła 
na dół z torebką w dłoni; kolejna wymiana ostrożnych 
uśmiechów.
—	Jest pani dzisiaj pierwszą osobą, która wygląda na 
chłodną.
—	Naprawdę? Zwykła iluzja.
Podeszli do góry do East Heath Road, potem na drugą 
stronę, po czym zeszli trawnikiem w stronę jeziorek. 
Miała wolne jeszcze do poniedziałku. W wydawnictwie 
była człowiekiem od wszystkiego. Wiedział o niej więcej, 
niż zdawała sobie sprawę, gdyż przejrzał wszystko, co na 
jej temat zebrano, gdy znajdowała się pod obserwacją. 
Miała dwadzieścia cztery lata, skończyła anglistykę, 
opublikowała nawet tomik opowiadań dla dzieci. Rodzi-
227
ce byli rozwiedzeni, matka mieszkała teraz w Irlandii, 
wyszła za jakiegoś malarza. Ojciec był profesorem na 
uniwersytecie w Yorku.
—	Nie mam pojęcia, co mogłabym panu powiedzieć.
—	Widziała się pani z Peterem Fieldingiem po po- 
wrocie?
Zaprzeczyła ruchem głowy. — Rozmawialiśmy tylko 
przez telefon. Wyjechał do Tetbury.
—	To nie jest przesłuchanie, tylko zwykła rozmowa.
—	Jesteście nadal...
—	W punkcie wyjścia. Mniej więcej. — Przełożył 
kurtkę na drugie ramię. Pocił się przy każdym ruchu. — 
Nie jestem zupełnie pewien, kiedy poznała pani Fieldin- 
gów.
Szli bardzo powoli. Właściwie chciał jej powiedzieć, 
że podoba mu się jej sukienka, mimo gorąca jej drobne 
ciało zdawało się chłodne pod białą bawełną; delikatne, 
jak u szesnastolatki, jednak doświadczone, pewne siebie, 
mimo tych pierwszych chwil pozornej nieśmiałości. Sek- 
sowna młoda kobieta używająca wytrawnych francus- 
kich perfum, ze skłonnością do unikania jego wzroku; 
rozmawiając z nim patrzyła pod nogi bądź w dal.
—	Dopiero tego lata. Cztery miesiące temu. To zna- 
czy Petera.
—	A jego ojca?
—	Pojechaliśmy dwa czy trzy razy do ich feudalnej 
siedziby. Czasami szliśmy razem do restauracji. Tak jak 
ostatnim razem. Byłam tylko panienką jego syna. Nie- 
wiele o nim wiedziałam.
—	Lubiła go pani?
Uśmiechnęła się i odpowiedziała dopiero po chwili.
—	Nie bardzo.
—	Czemu?
—	Konserwatysta. Ja byłam inaczej wychowana.
—	Proste. Inne powody?
Spojrzała w trawę, rozbawiona. — Nie sądziłam, że 
będzie mi pan zadawał tego rodzaju pytania.
—	Ja też nie. Improwizuję.
Obrzuciła go zdziwionym spojrzeniem, jakby się nie spo- 
dziewała takiej szczerości; potem znów się uśmiechnęła.
228
—	Wszystkie fakty już mamy — powiedział. — Teraz 
nas interesuje, co ludzie o nim myśleli.
—	Nie chodziło konkretnie o niego, tylko o ich styl 
życia.
—	Który pani przyjaciel określił jako udawanie?
—	Tyle że oni nie udają. Oni tacy są.
—	Pozwoli pani, że zdejmę krawat?
—	Oczywiście, proszę.
—	Cały dzień marzę o wodzie.
—	Ja też.
—	Nie ma pani daleko. — Mijali jeziorko dla pań, 
okolone murem drzew i krzewów. Uśmiechnął się do niej 
żartobliwie, zwijając krawat. — Co ma swoje wady.
—	Lesby? Jest pan dobrze poinformowany.
—	Zanim zostałem detektywem, patrolowałem Ha- 
verstock Hill. Czasem tu zachodziliśmy.
Skinęła głową, a on pomyślał, jakie to wszystko jest, 
albo może być, proste... gdy nie owijają w bawełnę, 
mówią, co myślą, i wiedzą, gdy żyją dziś, a nie pięćdzie- 
siąt lat temu. Gdy stwierdzają fakty, które on przeczu- 
wał, ale nie zdołał sobie jasno sformułować. On również 
z czasem nabrał lekkiej niechęci do Fieldinga czy też jego 
stylu życia. Tyle że człowiek się rozleniwia, poddaje 
praniu mózgów, kupuje wartości rodem z kolorowych 
dodatków niedzielnych, poglądy zwierzchników, całej 
profesji, zapomina, że są ludzie o świeżych umysłach, 
niezależni, którzy potrafią przejrzeć to wszystko na 
wylot i nie boją się...
Nagle powiedziała: — Czy to prawda, że u was biją 
maniaków seksualnych?
Od razu został sprowadzony na ziemię. Był bardziej 
poruszony niż to po sobie pokazał, jak ktoś, kto chce zbić 
pionka, a przeciwnik jednym ruchem szachuje mu króla.
—	Być może. — Oczy miała spuszczone. Po paru 
chwilach powiedział: — Ja osobiście częstowałem ich 
herbatą. — Ale pauza nie uszła jej uwagi.
—	Przepraszam. Nie powinnam o to pytać. — Spoj- 
rzała na niego z ukosa. — Nie zachowuje się pan zbyt po 
policyjnemu.
—	Jesteśmy przyzwyczajeni do takich pytań.
229
—	Kiedyś coś takiego słyszałam. Przepraszam, nie 
chciałam... — Potrząsnęła głową.
—	Nie ma problemu. Ryzyko zawodowe.
—	Poza tym przerwałam panu.
Przerzucił kurtkę przez plecy i rozpiął koszulę.
—	Próbujemy się zorientować, czy mógł być roz- 
czarowany tym stylem życia. Pani przyjaciel powiedział 
mi, że jego ojciec nie miał odwagi, bądź też wyobraźni, 
żeby uciec od tego życia. Zgadza się pani z tym?
—	Peter tak powiedział?
—	Tymi słowy.
Przez chwilę nie odpowiadała.
—	Należał do tych ludzi, którzy czasem zdają się być 
gdzie indziej. Wie pan, jakby tylko odbębniali obowiązki.
—	Co jeszcze może pani o nim powiedzieć?
Znów chwila milczenia. — Był, niebezpieczny to 
może za duże słowo, ale bardzo mocno panował nad 
sobą. Może trochę obsesjonat? To znaczy ktoś, kto nie 
ustąpi, jeśli sobie coś wmówi. — Stuknęła się lekko 
w głowę w pokutnym geście. — Niezbyt się precyzyjnie 
wyrażam. Ale jestem zaskoczona, że Peter...
—	Proszę mówić dalej.
—	Pod spodem było coś sztywnego, nieugiętego. 
Myślę, że z tego mogła się zrodzić odwaga. No i to jakieś 
roztargnienie. Jakby był gdzie indziej. A to sugeruje 
wyobraźnię? — Skrzywiła się. — Na pewno marzy pan 
o takich przenikliwych spostrzeżeniach.
—	Nie, nie, to bardzo ciekawe. A tego ostatniego 
wieczoru? Czy wtedy też miała pani wrażenie, że jest 
gdzie indziej?
Potrząsnęła głową. — Dziwne, ale był wtedy w znacz- 
nie radośniejszym nastroju niż zwykle. To znaczy może nie 
radośniejszym, to nie w jego stylu, ale...
—	Dobrze się z wami czuł?
—	Zawsze starał się sprawiać takie wrażenie, ale tym 
razem wydawało mi się to szczere.
—	A więc ktoś, kto podjął decyzję i cieszy się z tego?
Zastanowiła się, patrząc pod nogi. Szli bardzo po- 
woli, jakby w każdej chwili mieli zawrócić. Potrząsnęła 
głową.
230
—	Naprawdę nie wiem. Na pewno nie było jakichś 
skrywanych emocji. Podtekstu pożegnania.
—	Nawet kiedy mówił wam dobranoc?
—	Pocałował mnie w policzek. Myślę, że klepnął 
Petera w ramię. Nie mogłabym przysiąc, jakie dokładnie 
były jego ruchy. Ale zauważyłabym, gdyby było coś 
nietypowego. To znaczy w jego nastroju było coś nietypo- 
wego. Peter powiedział, że na starość ojciec robi się 
trochę bardziej ludzki. Ja też miałam tego typu odczucie. 
Że chciał być dla nas miły.
—	Nie zawsze był miły?
—	Nie o to mi chodzi. Tym razem zdobył się na coś 
więcej niż mechaniczna grzeczność. Może Londyn tak go 
nastrajał. W Tetbury Hall zawsze zdawał się bardziej 
nieobecny. Przynajmniej w stosunku do mnie.
—	Wszyscy twierdzą, że właśnie w Tetbury Hall czuł 
się szczęśliwszy.
Znów zastanowiła się, szukała odpowiednich słów.
—	Tak, lubił się tym wszystkim przechwalać. Może 
jednak nie czuł się najlepiej w sytuacji rodzinnej.
—	Muszę pani zadać bardzo brutalne pytanie — po- 
wiedział.
—	Nie, nigdy nic takiego nie zrobił. 
Odpowiedź przyszła tak szybko, że zaśmiał się.
—	Brje pani wszystkich na głowę jako świadek.
—	Czekałam na to pytanie.
—	Żadnego spojrzenia czy...?
—	Dzielę spojrzenia mężczyzn na naturalne i niena- 
turalne. Jego spojrzenia zaliczały się do tej pierwszej 
kategorii.
—	Nie miałem zamiaru sugerować, że mógłby się do 
pani przystawiać, chciałem wiedzieć, czy czuła pani 
jakieś ogólne...
—	Nic, co potrafiłabym określić.
—	Czyli jednak coś było?
—	Nie. Jak się zastanowię, to nie. Coś tam mi się roiło 
w głowie. Ale to nie jest materiał dowodowy.
—	Mam paść przed panią na kolana?
Uniosła kącik ust, ale nie odezwała się. Poszli boczną 
ścieżką w stronę pałacyku Kenwood.
231
—	Niedobre fluidy? — spytał.
Zawahała się, po czym potrząsnęła głową. Czarne 
włosy wiły się nieco na koniuszkach, dotykających skóry 
jej nagiej szyi, niedbale i rozkosznie.
—	Nie lubiłam być z nim sam na sam. To się zdarzyło 
tylko parę razy. Może chodziło wyłącznie o konflikt na 
tle polityki. Miał jakiś czarnoksięski dar wywoływania 
niemal fizjologicznych zmian u Petera.
—	Jakich zmian?
—	No, jakiejś ogólnej nerwowości. Peter schodził na 
pozycje obronne. Nie kłócili się już tak jak podob- 
no kiedyś. Wszystko odbywało się w bardzo kulturalny 
sposób. Bardzo pana proszę, żeby pan tego wszystkiego 
nie powtarzał. To nie są fakty, tylko jakieś moje wy- 
mysły.
—	Związek Fieldingów wydawał się pani udany?
—	Tak.
—	Zawahała się pani.
Znów patrzyła pod nogi, gdy pięli się na trawiaste 
wzgórze. — Małżeństwo moich rodziców rozpadło się, 
gdy miałam piętnaście lat. U Fieldingów... zdaje mi się, że 
wyczuwałam coś podobnego. Oni już wiedzą, a dzieci nie 
zauważają. W dobrych związkach ludzie nie boją się być 
wobec siebie szorstcy. Wiedzą, że nic im nie grozi, że nie 
stąpają po lodzie. Ale Peter twierdzi, że oni zawsze tacy 
byli. Kiedyś mi powiedział, że nigdy w życiu nie słyszał, 
żeby się kłócili. Zawsze ten sam parawan. Zgodna para. 
Może to, co mi się wydaje, że zauważyłam, było między 
nimi od samego początku.
—	Gawędziłyście kiedyś z panią Fielding?
—	Wyłącznie gawędziłyśmy. — Zrobiła minę. — 
O sprawach wielkiej wagi.
—	To, że nie chciała pani być z nim...
—	Czułam tylko lekkie skrępowanie.
—	Już pani dowiodła swoich zdolności telepatycz- 
nych. — Znów się uśmiechnęła, z zaciśniętymi ustami. — 
Czy te złe fluidy były natury seksualnej?
—	Czułam tylko, że coś w sobie tłumi. Coś...
—	Proszę powiedzieć. Choćby się to pani wydawało 
bardzo głupie.
232
—	Bałam się, że nagle mi coś powie. Że się rozklei. 
Choć właściwie wiedziałam, że to niemożliwe. Nie po- 
trafię tego wytłumaczyć.
—	Wyczuwała pani, że jest nieszczęśliwy?
—	Nawet nie tyle. Wyczuwałam w nim inną osobę niż 
z pozoru. To wszystko rojenia, ale nie dorabiam ich po 
fakcie.—Wzruszyła ramionami.—Kiedy zniknął, pomy- 
ślałam, że jakoś mi się to wszystko zgadza. Nie byłam 
zupełnie zaskoczona.
—	Czy uważa pani, że ta inna osoba była bardzo różna 
od człowieka, którego wszyscy znali? — Wykonała swoje 
powolne, pełne wahania skinienie głową. — Bardziej czy 
mniej sympatyczna?
—	Może bardziej otwarta?
—	Czy powiedział kiedyś coś, co by sugerowało, że 
jego przekonania polityczne się zmieniają? Kierują na 
lewo?
—	Absolutnie nie.
—	Czy wydawał się panią akceptować jako swoją 
przyszłą synową?
Sprawiała wrażenie trochę zakłopotanej.
—	Nie myślę jeszcze o wyjściu za mąż. To nie jest 
tego rodzaju związek.
—	O czym oni wiedzieli?
—	Wiedzieli, że sypiamy ze sobą. Nie było żadnych 
idiotyzmów z osobnymi pokojami, gdy tam przyjeżdża- 
liśmy.
—	Ale on lubił panią na sposób, który się pani nie 
podobał? Czy upraszczam?
Nagle obrzuciła go dziwnym spojrzeniem, jakby 
chciała naprędce ocenić, co z niego za człowiek. Potem 
odwróciła wzrok.
—	Moglibyśmy gdzieś usiąść na chwilę? Pod tym 
drzewem? — Mówiła dalej, zanim zdążył odpowiedzieć. — 
Zjedna rzeczą się ukrywałam. Nie powiedziałam policji. 
Drobnostka. Może pozwoli mi to wyjaśnić, do czego 
zmierzam.
Znów ta raptowność: drobny uśmiech, którym po- 
wstrzymała go od reakcji.
—	Ale najpierw usiądźmy.
233
Usiadła po turecku, jak dziecko. Wyjął papierosy 
z kieszeni kurtki, ale potrząsnęła głową, więc schował 
z powrotem. Usiadł, po czym położył się na łokciu 
naprzeciwko niej. Ledwo żywa trawa. Zupełnie nie było 
czym oddychać. Biała sukienka w niebieskie paski, 
bardzo prosta, krzywizna jej ramion, skóra dość blada, 
lekko oliwkowa; te oczy, zarys czarnych włosów. Ze- 
rwała suche źdźbło trawy i obracała w palcach.
—	To nasze ostatnie wyjście do restauracji. — Unio- 
sła twarz w uśmiechu. — Ostatnia wieczerza? Byłam 
z nim przez kilka minut sama, zanim przyszedł Peter. 
Był na jakimś zebraniu na Akademii Ekonomicznej 
i trochę się spóźnił. Pan Fielding nigdy się nie spóź- 
niał. Spytał mnie, jak spędziłam tydzień. Wydajemy 
reprinty kilku mniej znanych powieści późnowiktoriań- 
skich — wie pan, ten ładnie ilustrowany chłam, dobrze 
się teraz sprzedają, więc idziemy za modą — i powie- 
działam mu, że muszę to czytać. — Usiłowała rozciąć 
źdźbło paznokciem na dwie części. — No i tyle. Wspo- 
mniałam, że muszę iść nazajutrz do czytelni w British 
Museum, żeby odnaleźć jedną z nich. — Podniosła wzrok 
na sierżanta. — W końcu nie poszłam. Ale jemu tak 
powiedziałam.
Spuścił oczy. — Czemu ukryła to pani przed nami?
—	Nie wykręcę się, jeśli powiem, że nikt mnie nie 
pytał?
—	Od kogoś mniej inteligentnego może by wystar- 
czyło.
Wróciła do swojego źdźbła.
—	No więc z czystego tchórzostwa. I świadomości, że 
jestem zupełnie niewinna.
—	Jak zareagował?
—	W ogóle nie zareagował. Wspomniałam o tym 
mimochodem. Głównie opowiadałam mu treść książki, 
którą czytałam tego dnia. I tyle. Potem przyszedł Peter.
—	A dlaczego nie poszła pani do muzeum?
—	Okazało się, że jest afera z jakąś korektą. Spędzi- 
łam nad nią cały dzień w biurze. — Znów spojrzała mu 
w oczy. — Może pan sprawdzić. Pamiętają afery.
—	Już sprawdziliśmy.
234
—	Dzięki Bogu.
—	Sprawdziliśmy, gdzie wszyscy byli tego popołud- 
nia. — Usiadł i spojrzał nad łąkami ku Highgate Hill. — 
Jeśli jest pani niewinna, czemu się nie przyznać?
—	Z czysto osobistych powodów.
—	Wolno mi je będzie poznać?
—	Chodzi o Petera. Od jakiegoś czasu kiepsko nam 
się układa. Jeszcze przed zniknięciem. W weekend dla- 
tego nie pojechaliśmy do Tetbury, że ja się nie zgo- 
dziłam. — Spojrzała na sierżanta, jakby chciała spraw- 
dzić, czy potrzeba dalszych wyjaśnień; potem znów 
spuściła wzrok. — Czułam, że chce mnie tam zabrać 
tylko po to, żeby, tak jak pan powiedział, postawić mnie 
w sytuacji przyszłej synowej. Chciał użyć czegoś, czego 
rzekomo nienawidzi, żeby mnie zdobyć. Nie miałam na to 
ochoty. Nic więcej.
—	Ale mimo wszystko chciała pani oszczędzić mu 
podejrzeń?
—	On sam nie wie, co myśli na temat ojca. A ja 
uważałam, że cokolwiek powiem, może mu się wydać 
podejrzane. No i pani Fielding. Ja wiem, że jestem 
niewinna, ale nie wszyscy musieliby mi uwierzyć. A nie 
widziałam, i dalej nie widzę, w jaki sposób mogłoby to 
cokolwiek pomóc.
—	Jeżeli rzeczywiście szedł się z panią zobaczyć, 
czego mógł od pani chcieć?
Rozkrzyżowała nogi i usiadła bokiem do niego, objąw- 
szy rękami kolana.
—	Z początku myślałam, że chciał coś załatwić z wy- 
dawnictwem. Ale ja jestem tam nikim i on o tym wie- 
dział.
—	Sądziła pani, że chciał opublikować książkę? Wy- 
znania?
Potrząsnęła głową. — To się nie trzyma kupy.
—	Powinna nam pani była powiedzieć.
—	Człowiek, który mnie przesłuchiwał, nie wytłu- 
maczył, czego oczekuje. W przeciwieństwie do pana.
—	Dziękuję. Mimo to pani dalej była niegrzeczna.
—	Kajam się.
Skłoniła głowę. Sierżant posłał na usta uśmiech.
235
—	To wrażenie, że chciał pani coś powiedzieć, od- 
niosła pani dopiero, gdy się pani dowiedziała, że poszedł 
do British Museum?
—	Zdarzyła się jeszcze jedna drobna rzecz. W czerw- 
cu w Tetbury. Zabrał mnie, żeby mi pokazać nową stajnię 
dla koni. Ale to był tylko pretekst. Żeby wykonać wobec 
mnie jakiś ojcowski gest. Rozumie pan. Powiedział, że się 
cieszy, że Peter ma kogoś takiego jak ja. Potem, że jemu 
samemu przyda się ktoś z poczuciem humoru. A potem 
powiedział: „Jak nam wszystkim, zwierzętom politycz- 
nym". — Wymówiła te słowa powoli, jakby recytowała je 
z książki. — Jestem pewna. Dokładnie te słowa. Potem 
powiedział, że człowiek zapomina, iż na życie można też 
patrzeć z innego punktu widzenia. Nic więcej, ale dawał 
mi do zrozumienia, że wie, iż nie jest doskonały. Wie, że 
Tetbury to nie dla mnie. A mojego stylu życia wcale tak 
bardzo nie potępia, jak mi się wydaje. — Dodała: — Mó- 
wię o bardzo drobnych, bardzo słabych przesłankach. I to 
z perspektywy czasu. Mogą nic nie znaczyć.
—	Peter oczywiście nie wiedział, że pani się wybiera- 
ła do muzeum?
—	Ten temat już się nie pojawił. Na szczęście. Czasem 
wyłaziła z niego pretensja, że za mało zarabiałam.
Zwrócił uwagę na czas przeszły.
—	Gdyby się dowiedział, nie uwierzyłby pani?
—	Pan mi wierzy?
—	Wierzę, bo nie musiała mi pani nic mówić.
—	Słusznie.
Znów wsparł się na łokciu i próbował ocenić, jak 
daleko może jeszcze posunąć swą wścibskość pod płasz- 
czykiem obowiązku zawodowego.
—	Peter wydaje mi się człowiekiem pogmatwanym.
—	Wręcz przeciwnie. Jak woda i olej, osobno. Dwóch 
różnych ludzi.
—	A jego ojciec mógł być taki sam?
—	Tyle że u Petera to jest na wierzchu. Nie potrafi 
tego ukryć. — Mówiła z przekrzywioną głową, kołysząc się 
nieco, ręce nadal splecione wokół kolan. — Wie pan, dla 
niektórych ludzi takie pretensjonalne życie, wyfraczona 
służba, etykieta, ja się tym brzydzę, ale rozumiem, że
236
dla kogoś to może być naturalne. Matka Petera napraw- 
dę wierzy w swą rolę pani domu. Teraz panowie przejdą 
do palarni, proszę przynieść porto i cygara. — Znów 
spojrzała na niego z ukosa. — Ale ojciec na pewno nie był 
głupi. Cokolwiek bym sądziła o jego poglądach politycz- 
nych.
—	Wiedział, jakie to puste?
—	Tak, ale zarazem był dość rozumny, by tego nie oka- 
zywać. Nigdy się z tego nie naśmiewał, nie tłumaczył, jak 
wielu innych. Nie licząc tej jednej rzeczy, którą do mnie 
powiedział. Jest w tym jakaś sprzeczność, której nie potra- 
fię wytłumaczyć. — Uśmiechnęła się do niego. — To wszyst- 
ko takie kruche. Nawet nie wiem, po co to panu mówię.
—	Może dlatego, że waham się między aresztowa- 
niem pani za ukrywanie materiału dowodowego a za- 
proszeniem pani na herbatę do Kenwood.
Uśmiechnęła się i spojrzała w dół na swe kolana, 
odczekała kilka sekund.
—	Zawsze był pan policjantem? 
Powiedział jej, kim był jego ojciec.
—	Podoba się to panu?
—	Bycie trędowatym dla większości pani pokolenia?
—	Pytam poważnie.
Wzruszył ramionami. — Ta sprawa mi się nie podoba. 
Teraz już nikt nie chce, żeby została rozwiązana. Nie 
kuśmy licha, te sprawy. Między nami mówiąc.
—	Musi się pan czuć okropnie.
Uśmiechnął się.—Do dzisiejszego popołudnia.—Dodał 
szybko: — Proszę tego nie brać za umizgi. Jest pani bodaj 
pierwszą osobą, która pomogła mi cokolwiek z tego zro- 
zumieć.
—	Ale nie jest pan bliżej...
—	Dalej. Ale chyba to, co pani sugeruje, zmierza we 
właściwym kierunku. Jeszcze jedna osoba powiedziała 
mi podobne rzeczy. Tylko nie tak dobrze.
Znów odczekała chwilę.
—	Przepraszam za tę odzywkę na początku. O brutal- 
ności policji.
—	Nie ma sprawy. To się rzeczywiście zdarza. Glinia- 
rze też mają małe dzieci.
237
—	Rzeczywiście czuje się pan jak trędowaty?
—	Czasami.
—	Dlatego, że zaraził się pan od kolegów?
—	Nie o to chodzi. Tylko o samą pracę. Udawanie 
osoby z autorytetem. No i hierarchia. Podleganie lu- 
dziom, których nie zawsze się szanuje. Nigdy nie jest się 
panem samego siebie.
—	Martwi to pana?
—	Kiedy spotykam się z ludźmi, których lubię. Któ- 
rzy mogą być sobą.
Patrzyła w dal.
—	Czy odszedłby pan z tego zawodu?
—	Z jakiego powodu?
—	Że nie jest się nigdy panem samego siebie.
—	Czemu pani pyta?
—	Bo... — wzruszyła ramionami. — Ten zwrot mnie 
zastanowił.
—	Czemu?
Przez chwilę nic nie mówiła, potem spuściła wzrok na 
kolana. — Mam swoją prywatną teorię. Na temat znik- 
nięcia. Bardzo niekonwencjonalną. — Uśmiechnęła się 
do niego szeroko. — Bardzo literacką. Jeśli chce pan ją 
usłyszeć, będzie to pana kosztowało herbatę. — Uniosła 
torebkę. — Nie wzięłam ze sobą pieniędzy.
Wstał i podał jej dłoń. — Idę na to.
Ruszyli w stronę drzew okalających Kenwood House. 
Upierała się przy swojej transakcji — najpierw herbata, 
potem „teoria". Rozmawiali więc raczej tak, jak roz- 
mawiają przypadkowo poznani, zupełnie obcy sobie 
ludzie. Rozmawiali o swojej pracy, rozwiewając wzajem- 
ne złudzenia na temat kariery policjanta czy wydawcy. 
Gdy okazało się, że sierżant wie o jej opowiadaniach dla 
dzieci, przyznała się do bardziej ogólnej czy też bar- 
dziej dorosłej ambicji literackiej. Pisała powieść, szło jej 
strasznie wolno, trzeba było wciąż wszystko zaczynać od 
nowa; bardzo trudno odkryć, czy jest się rzeczywiście 
pisarzem czy tylko ofiarą literackiego środowiska rodzin- 
nego. Miał nieco zbliżone odczucia na temat swej własnej 
pracy, związanych z nią frustracji, zupełnie zmarnowa- 
nych całych tygodni. Choć nie zostało to na głos powie-
238
dziane, oboje z zaskoczeniem stwierdzili, że mimo różni- 
cy pochodzenia ich sytuacja jest podobna. Stanął za 
swym świadkiem w kolejce po herbatę i obserwował 
tył jej głowy, miękką skórę nad dekoltem sukienki, 
błękit pasów na mącznej bieli; wiedział, że musi się 
z nią znowu zobaczyć, nie służbowo. Zwykle nie miał 
problemów z dziewczynami, ale ona... Nie chodziło 
o brak pewności, czy jest atrakcyjny seksualnie; na- 
wet nie o różnice klasowe czy kulturowe. Wiedział 
jednak, że — pomimo popełnionej przez nią gafy, choć 
i to dowodziło pewnej otwartości — ma do czynienia 
z bystrzejszym i wybredniejszym umysłem w sferze 
uczuć i osobistych relacji. Prócz tego świadomość, że 
jako progresistka znajduje się w tradycyjnie wrogim obo- 
zie, że nie bez kozery powiedział o sobie „trędowaty". 
Dostrzegł w niej coś, czego jemu brakowało: nie speł- 
nione możliwości, jak nie obsiane pole oczekujące na 
bożka płodności, za którego się nie uważał. Jeśli jednak 
dostrzeże jakiekolwiek oznaki przychylności, pójdzie za 
ciosem. Od dawna nie pragnął żadnej dziewczyny tak 
szybko i tak intensywnie. Na razie postanowił się nie 
wychylać.
Znaleźli sobie stolik w kącie sali. Tym razem wzięła 
papierosa.
—	Czas na pani teorię.
—	Nic nie jest rzeczywiste. Wszystko jest fikcją. 
Zagryzła wargi, nie umalowane, oczekując na jego
reakcję.
—	I to załatwia sprawę?
—	Zapomnijmy na chwilę o logice. Załóżmy, że wszyst- 
ko, co dotyczy Fieldingów, nawet to, że teraz tu siedzimy, 
dzieje się w powieści. Powiedzmy kryminalnej. Ktoś nas 
wymyśla, realnie nie istniejemy. Ktoś postanawia, kim 
jesteśmy, co robimy, ustala wszystko na nasz temat. — 
Bawiła się łyżeczką; rozbawione czarne oczy zerknęły na 
niego. — Nadąża pan za mną?
—	Ledwo, ledwo.
—	Historia musi mieć zakończenie. Nie może być 
zagadki bez rozwiązania. Pisarz musi coś wymyślić.
—	Spędziłem prawie miesiąc...
239
—	Tak, ale to się działo w rzeczywistości. Jest różnica 
między „mam za mało faktów, więc nic nie mogę wymyślić", 
a „mam za mało faktów, ale muszę coś wymyślić".
Poczuł, że szala przechyliła się trochę na jego 
stronę — dziewczyna jest jednak trochę naiwna. Ktoś 
mniej atrakcyjny zirytowałby go, lecz teraz poczuł ulgę. 
Uśmiechnął się.
—	My też się w to bawimy. Ale nieważne.
Znów zagryzła wargi. — Proponuję zrezygnować 
z manewru deus ex machina. To kiepska literatura. 
A właściwie straszne szachrajstwo.
—	Czy mogłaby pani...
Uśmiechnęła się szeroko. — Bóg z machiny. W tra- 
gedii greckiej. Jeśli nie dało się wymyślić logicznego 
zakończenia na podstawie ludzkich przesłanek, wciągało 
się siły pozaziemskie. W czarny charakter trafiał piorun. 
Albo komin spadał mu na głowę. Rozumie pan?
—	Dobyła mnie pani z otchłani ignorancji.
—	Oczywiście pójście do British Museum mogło być 
czystym zbiegiem okoliczności. Z drugiej strony zaginio- 
ny mógł postanowić, że musi się koniecznie zobaczyć 
z dziewczyną. Więc myślę, że gdyby jej nie znalazł 
w czytelni, pisarz kazałby mu zadzwonić do wydawni- 
ctwa. W rozkładzie dnia dziewczyny była tego dnia 
przerwa. Między wpół do szóstej, kiedy wyszła z pracy, 
a mniej więcej ósmą, gdy poszła z Peterem Fieldingiem 
na dość potworną imprezę.
Nagle poczuł, że sytuacja zdecydowanie go prze- 
rasta. Czy dziewczyna droczy się z nim, co znaczy, że 
go lubi, czy też kpi sobie z niego, co znaczy, że go 
nie lubi?
—	Spotkali się w tym czasie? 
Podniosła do góry palec.
—	Pisarz miał taką możliwość. Zaginiony chce się 
z nią umówić pod wpływem nagłego impulsu. Mogło to 
być oczywiście lepiej zaplanowane, jeśli myślał o tym już 
od jakiegoś czasu. Musiałby powiedzieć coś w rodzaju... 
„właśnie załamałem się pod ciężarem wszystkich ukry- 
tych presji w mym życiu, nie mam do kogo się zwrócić, 
wydajesz mi się dość życzliwą i rozsądną dziewczyną..."
240
—	Czy ta rozsądna dziewczyna powtórzyłaby mi ich 
rozmowę?
—	Tak, jeśli byłaby pewna, że niczego nie da się 
dowieść. A miałaby do tego podstawy, jeśli do tej pory 
policja nawet nie podejrzewała, że doszło do takiego 
spotkania.
—	Sprostowanie. Policja nigdy nie znalazła dowo- 
dów.
—	Na to samo wychodzi.
—	Niech będzie.
—	A więc pisarz wzbudził w niej współczucie wobec 
zaginionego. Tego pozornie pustego człowieka wylewa- 
jącego z siebie całą rozpacz. Beznadzieję. Bardzo trudno 
to napisać, ale da się. Bo tak się składa, że dziewczyna jest 
dość dumna ze swej niezależności. I zdolności oceny 
ludzi. No i niech pan pamięta, że niespecjalnie przepada 
za światem, od którego on ucieka. — Rzeczywista dziew- 
czyna bawiła się plastikową łyżeczką, spojrzała na niego, 
tym razem bez uśmiechu, aby go sprawdzić. — Nie ma 
podtekstu seksualnego. Zrobi to z dobrego serca. Poza 
tym nie wymaga to wielkiego wysiłku, znaleźć mu jakąś 
kryjówkę na kilka dni, póki sam sobie czegoś nie załatwi. 
A będąc osobą o dobrym sercu, raz postanowiwszy, co 
należy zrobić, nie da sobie wydrzeć prawdy nawet dość 
przystojnym młodym policjantom, którzy fundują jej 
herbatę.
Wpatrywał się w swoją filiżankę i spodeczek.
—	Ta opowieść...
—	Jest tylko jedną z wersji, które pisarz miał do 
dyspozycji.
—	Ukrywanie ludzi nie jest wcale takie łatwe.
—	Naprawdę?
—	Szczególnie jeżeli działali pod wpływem nagłego 
impulsu i nie poczynili żadnych przygotowań finan- 
sowych, które są przecież do wykrycia. Ponadto nie są 
ludźmi impulsywnymi.
—	Święta racja.
—	Poza tym inaczej odczytuję jej postać.
—	Bardziej konwencjonalna?
—	Z większą wyobraźnią.
241
Oparła się na łokciu, z uśmiechem,
—	Więc nasz pisarz musiałby podrzeć to zakoń- 
czenie?
—	O ile ma lepsze.
—	Ma. Mogę prosić jeszcze papierosa?
Podał jej ognia. Wsparła podbródek na dłoniach, 
pochylona do przodu.
—	Jak pan myśli, co uderzyłoby pisarza w dotych- 
czasowej opowieści, gdyby przeczytał ją od nowa?
—	Że nie powinien w ogóle się za nią zabierać.
—	Dlaczego?
—	Zapomniał zaplanować jakieś przyzwoite poszlaki.
—	Czy to czegoś nie sugeruje o głównej postaci? Wie 
pan, w książkach one często żyją własnym życiem.
—	Czyli nie miał zamiaru zostawiać żadnych dowo- 
dów, które policja mogłaby znaleźć?
—	Myślę, że pisarz musiałby pogodzić się z faktem, że 
główna postać spuściła go po brzytwie. A więc jedyne, 
czego może się trzymać, to determinacja postaci, by nic 
o niej nie było wiadomo. Nie ma szans na przyzwoite 
zakończenie.
Sierżant uśmiechnął się do filiżanki. — Tyle że pisarz 
może napisać, na co mu przyjdzie ochota.
—	Chce pan powiedzieć, że w powieściach kryminal- 
nych wszystko musi zostać do końca wyjaśnione? Takie 
są reguły gry?
—	W świecie nierzeczywistym.
—	Więc jeśli opowieść łamie nierzeczywiste regu- 
ły literackie, czy to nie oznacza, że jest bardziej praw- 
dziwa? — Znów zagryzła wargi. — Pominąwszy fakt, że 
to się wszystko zdarzyło, więc musi być prawdziwe.
—	Już prawie zapomniałem o tym szczególe. 
Zestawiła filiżankę, by użyć spodeczka jako popiel- 
niczki.
—	A więc naszemu pisarzowi pozostałoby jedynie zna- 
leźć przekonującą motywację zachowania postaci. Dla- 
czego zmusiła go, by popełnił straszliwą literacką zbrod- 
nię i złamał reguły? Biedny człowiek.
Sierżant poczuł dzielącą ich przepaść; ludzie, którzy 
żyją wśród idei, i ludzie, którzy muszą żyć wśród faktów.
242
Czuł się jakoś upokorzony, że musi z nią siedzieć i słu- 
chać tego wszystkiego; jednocześnie widział ją nagą, 
rozkosznie nagą, na swoim łóżku. Jej łóżku. Jakimkol- 
wiek łóżku, albo i bez łóżka. Spod cienkiego płótna 
wyzierały sutki; ręce takie drobne, oczy takie żywe.
—	Pani zna to wyjaśnienie?
—	W jego życiu obecny był autor. W pewnym sensie. 
Nie człowiek, lecz system, pogląd na wszystko. Coś go 
napisało, uczyniło z niego nie więcej niż postać w książce.
—	No i?
—	Uczyniło z niego kogoś, kto nie postawił nigdy 
fałszywego kroku. Wyrażał się jak należy, ubierał jak 
należy, zachowywał jak należy. Odgrywał te wszystkie 
role. W City. Na wsi. Pospolity i pracowity członek 
parlamentu. Więc koniec końców nie był w niczym 
wolny. Nie miał w niczym wyboru. Robił to, co mu 
nakazywał system.
—	To jeszcze niczego nie tłumaczy.
—	Teraz trzeba w nim poszukać czegoś bardzo niety- 
powego. — Sierżant spojrzał na nią pytająco. Unikała 
jego wzroku. — Ponieważ zrobił coś bardzo nietypowego. 
Wszystko to sobie uświadamia. Nie nagle. Powoli. Po 
trochu. Jest jak postać z powieści, wszystko, co robi, 
zostało wcześniej napisane. Zaplanowane. Wytyczone. 
Jest jak skamielina. Choć jeszcze żyje. Nie ma konieczno- 
ści zakładać, że zmienił poglądy. Że Peter przekonał go 
politycznie. Że spojrzał na City jako na paskudne ka- 
syno dla bogatych przeciętniaków. Odrzuciłby wszystko 
jako całość. Za to, że został wykorzystany, ograniczony, 
spętany.
Strzepnęła popiół z papierosa.
—	Widział pan kiedyś jego wycinki prasowe?
—	Co takiego?
—	Stoją w pokoju bibliotecznym w Tetbury. W safia- 
nowych oprawach. Złocony grawerunek. Daty. Wszyst- 
kie wycinki na swój temat od czasów prawniczych. 
Rubryka prawna „Timesa". Nawet zupełne drobiazgi. 
Notki z lokalnego szmatławca o tym, że wziął udział 
w otwarciu nowego placu targowego.
—	Co w tym takiego nietypowego?
243
—	Wydaje mi się to bardziej typowe dla aktora. 
Niektórzy pisarze są też tacy. Jakaś obsesyjna potrzeba 
świadomości, że ludzie wiedzą.
—	Niech będzie.
—	Jest w tym jakieś przerażenie, że ponieśli porażkę, 
że nie zostali dostrzeżeni. Tyle że w zawodzie aktora czy 
pisarza znacznie trudniej to przewidzieć. Są wiecznymi 
optymistami. Następna książka będzie genialna. Następ- 
na rola powali wszystkich na kolana. — Spojrzała na 
niego, by zobaczyć, co myśli, a zarazem przekonać 
go. — Poza tym żyją w cynicznym świecie na widoku 
publicznym. Gdzie wszyscy są wredni, nieustannie pod- 
ważają renomę ludzi, którzy odnoszą sukcesy. Co jest 
w pewnym sensie dość zdrowe. Ale on jest inny. Torysi 
traktują swój sukces bardzo poważnie. I jest on ściśle 
zdefiniowany. A więc nie ma ucieczki. Musi być pozy- 
cja, status, tytuł, pieniądze. A możliwość największych 
osiągnięć jest taka ograniczona. Trzeba być premierem, 
wielkim prawnikiem, multimilionerem, albo jest się 
nikim. — Kontynuowała: — Weźmy takiego Evelyna Wau- 
gha. Okropny snob, konserwatysta. Ale także bardzo 
mądry człowiek, bardzo dowcipny. Wyobraźmy sobie 
kogoś takiego, obdarzonego znacznie większą wyobraź- 
nią, niż ktokolwiek podejrzewał, ale w przeciwieństwie 
do Waugha zupełnie pozbawionego ujścia dla niej. Nie 
pisze świetnych książek, nie jest gorąco wierzącym 
katolikiem, nie jest dowcipny. Nie pije, nie ma na koncie 
licznych prywatnych ekscesów.
—	Wskutek czego jest jak tysiące innych?
—	Z jedną małą różnicą. Zrobił coś, czego tysiące 
innych nie robią. A więc znacznie bardziej go bolało. 
Poczucie, że jest przegrany, że jest w pułapce. I musi 
udawać — bo w jego świecie nie wolno się z niczego 
wyłamywać — że jest w tym wszystkim szczęśliwy. Mało 
twórczy umysł. Peter tak powiedział. Nie był nawet zbyt 
dobry w sądzie jako adwokat. Miał tylko specjalistyczną 
wiedzę prawniczą. Połączmy to z jego gustami kultural- 
nymi. Powiedział mi kiedyś, że bardzo lubi biografistykę 
historyczną. Życiorysy wielkich ludzi. I teatr, autentycz- 
nie lubił teatr. Były to jedyne rzeczy, o których mogliśmy
244
rozmawiać, dlatego o tym wiem. Podziwiał Winstona 
Churchilla. Największego kabotyna wszechczasów.
Przez skołowany umysł sierżanta przemknęło wspo- 
mnienie: panna Parsons utrzymywała, że Fielding „o mało 
co" nie głosował na Partię Pracy w 1945 roku. Ale to 
o niczym nie świadczy.
—	Proszę mówić dalej.
—	Czuje się coraz bardziej jak uboczna postać w kiep- 
skiej książce. Nawet jego własny syn nim pogardza. Jest 
żywym trupem, piątym kołem u karocy. Kiedyś żył 
w złudzeniu własnej wyjątkowości, teraz czuje się zupeł- 
nie groteskowy i przegrany. — Koniuszkiem palca podą- 
żała za niewidocznymi rysunkami na stole: kwadrat, 
kółko z kropką w środku. Sierżant zastanawiał się, czy 
włożyła cokolwiek pod sukienkę. Ujrzał ją opasującą 
udami jego uda, ramionami jego szyję, gwałtownie, 
brutalnie. Zakochanie to nagła świadomość, czego nie 
było w poprzedniej miłości. — Pewnego dnia widzi, co 
może powstrzymać zarówno ból, jak i wewnętrzne gni- 
cie. Co zapewni mu swego rodzaju nieśmiertelność.
—	Ucieczka.
—	Jedyną rzeczą, o której ludzie nigdy nie zapominają, 
jest nie rozwiązana zagadka. Nic nie trwa tak długo jak ta- 
jemnica. —Uniosła palec znad rysunku.—Pod warunkiem, 
że pozostanie tajemnicą. Jeśli zostanie wytropiony, znalezio- 
ny, wszystko znów się zawali. Znów jest postacią, pisaną 
przez kogoś innego. Załamanie psychiczne. Wariatkowo.
Coś się zmieniło, drobne poszlaki zaczęły się układać 
w jedną całość. Słuchanie jej stało się byciem z nią, tylko 
z nią; hałasy w tle, inne głosy, lepki upał, wszystko to 
odsunęło się. Tylko jedna rzecz dręczyła go, ale na razie 
dał sobie z tym spokój.
—	Czyli to musi być na dobre? 
Uśmiechnęła się do niego. — Numer z Bogiem.
—	Nie rozumiem.
—	Teolodzy mówią o Deus absconditus, czyli Bogu, 
który zniknął. Nie podając powodu. Dlatego nigdy o nim 
nie zapomnieliśmy.
Znów pomyślał o pannie Parsons.
—	Chce pani powiedzieć, że się zabił?
245
—	Idę o każdy zakład. 
Spuścił oczy z jej wzroku.
—	Czy ten pani pisarz opracował konkretny scena- 
riusz?
—	To tylko szczegół. Ja próbuję sprzedać panu motyw. 
Milczał przez chwilę, potem odnalazł jej wzrok.
—	Niestety ja się muszę martwić o szczegóły. 
Z ironią wytrzymała spojrzenie.
—	Kolej na pana. To pańska działka.
—	Myśleliśmy o tym. Skoczył do morza z nocnego 
promu przez Kanał. Ale sprawdziliśmy. Był tłok, dużo 
ludzi na pokładach. Bardzo małe prawdopodobieństwo.
—	Nie docenia go pan. Wiedziałby, że to zbyt ryzy- 
kowne.
—	Nie zniknęły żadne prywatne motorówki. To też 
sprawdziliśmy.
Zerknęła na niego spod rzęs, trochę jak wspólniczka 
w spisku, potem skromnie spuściła powieki.
—	Mogłabym panu wskazać odpowiedni akwen. I bar- 
dzo prywatny.
—	Gdzie?
—	W lesie za Tetbury Hall. Nazywają go jeziorem. To 
tylko duży staw, ale podobno bardzo głęboki.
—	Jak się tam dostaje niepostrzeżenie?
—	Bardzo dobrze zna okolicę Tetbury. Duży obszar 
należy do niego. Często tam polował. Wystarczy, że się 
wydostanie z Londynu i jest bezpieczny.
—	W takim razie jak się wydostaje z Londynu?
—	Może w przebraniu? Mógł wynająć samochód. 
Albo zaryzykować przejazd pociągiem czy autobusem.
—	Dużo przesiadek.
—	Nie spieszyło mu się. W okolicy domu chciał się 
znaleźć nie wcześniej jak o zmroku. Może wysiadł kilka 
mil od Tetbury i szedł opłotkami? Lubił chodzić.
—	Jeszcze musi wymyślić, jak pójść na dno. Ciała 
topielców muszą być nieźle obciążone, żeby nie wy- 
płynąć na wierzch.
—	Na przykład obciążył się, a potem wypłynął na 
środek na materacu? Na dętce od samochodu? A potem 
spuścił powietrze?
246
—	Będę miał koszmary.
Uśmiechnęła się, oparła w krześle i złożyła dłonie na 
udach; z kolejnym uśmiechem dodała:
—	Jednym z moich idoli jest Agatha Christie. 
Przyglądał się jej, a ona spuściła wzrok, z udawaną
skruchą.
—	Na ile poważnie mam to wszystko traktować?
—	Dużo się nad tym zastanawiałam w Paryżu. Głów- 
nie z powodu tej sprawy z British Museum. Nie mogłam 
zrozumieć, po co chciał się ze mną zobaczyć. Bo jeśli nie 
chciał, ryzykował, że na mnie wpadnie. A do czytelni nie 
można wejść tak po prostu. Trzeba pokazać legitymację. 
Nie wiem, czy to zostało sprawdzone.
—	Pytaliśmy wszystkich pracowników.
—	Więc teraz myślę, że miał to być dla mnie jakiś 
znak. Nie miał zamiaru się ze mną zobaczyć, ale z jakie- 
goś powodu chciał, żebym wiedziała, że wpłynęłam na 
jego decyzję. Może z powodu Petera. Tego, co jego zda- 
niem reprezentowałam.
—	Reprezentowała pani wyjście, które jemu nie było 
dane?
—	Może. Nie chodzi o to, że jestem kimś wyjąt- 
kowym. W normalnym świecie. Tyle że tacy jak ja rzadko 
się pojawiają w jego świecie. Myślę, że chciał mi w ten 
sposób przekazać: mam ochotę z tobą porozmawiać, 
wejść w twój świat, ale nie mogę.
—	Dlaczego Tetbury Hall?
—	Pasuje. Przynajmniej do reguł z powieści Agathy 
Christie. Jako miejsce, gdzie nikomu nie przyszłoby do 
głowy szukać. A poza tym byłby na swoim, nie zaśmiecał- 
by cudzego podwórka. To tak jakby strzelić sobie w łeb 
na polu bitwy.
Spojrzał jej w oczy.
—	Jedna rzecz mnie dręczy. Te dwie godziny po pracy.
—	Żartowałam sobie.
—	Ale nie było pani w domu. Pani Fielding próbowa- 
ła się do pani dodzwonić.
Uśmiechnęła się.
—	Teraz ja pana spytam, na ile poważnie mam to 
traktować.
247
—	Chcę tylko zamknąć wszelkie poszlaki.
—	A jeśli nie odpowiem?
—	Nie sądzę, żeby ten pani pisarz się na to zgodził.
—	Ależ na pewno by się zgodził. O to właśnie chodzi. 
Sympatyczni ludzie potrafią czasem zapomnieć o obo- 
wiązkach.
Przymilała się, ale wiedział, że w gruncie rzeczy go 
sprawdza. Bo jej nieobecność w domu po pracy pozostała 
wprawdzie ostatnim nieznanym faktem, ale przez ostat- 
nie pół godziny sprawa została w jakiś dziwny sposób 
zakończona. Nie chodzi o to, że dał się przekonać do teorii 
dziewczyny. Jak cała reszta, choć z innego powodu, 
zrozumiał jednak teraz, że nie ma sensu się więcej 
zastanawiać. Czyn został dokonany; nie miało sensu 
rozbieranie go na kawałki, by szczegółowo przeanalizo- 
wać, jak został dokonany. Sens miała tylko żywa twarz 
o brązowych oczach, na poły wyzywająca, na poły 
kpiąca; sens miało, by nie popełnić przeciwko temu 
zbrodni. Zastanawiał się nad jakimś podstępem. Powie, 
że konieczne jest dalsze przesłuchanie. Zrezygnował 
jednak. Koniec końców uśmiechnął się i spuścił wzrok.
Uśmiechnęła się łagodnie. — Muszę już iść. Chyba że 
mnie pan aresztuje za jasnowidztwo.
Doszli do chodnika przed domem przy Willow Road 
i stali twarzami do siebie.
—	A zatem...
—	Dziękuję za herbatę.
Patrzył pod nogi, niechętnie oficjalny.
—	Ma pani mój telefon. Jeżeli cokolwiek...
—	Prócz naiwnych urojeń.
—	Nie to chciałem powiedzieć. Świetnie się bawiłem. 
Chwilę milczeli.
—	Powinien był pan przyjść w mundurze. Pamiętała- 
bym, kim pan jest.
Zawahał się, potem wyciągnął dłoń. — Powodzenia. 
Kupię powieść, kiedy się ukaże.
Krótko potrząsnęła jego dłonią, po czym złożyła ra- 
miona.
248
—	Którą powieść?
—	Tę, o której pani mówiła.
—	Mówiłam o innej. Piszę kryminał o morderstwie. — 
Spojrzała nad jego ramieniem w głąb ulicy. — Na razie 
mam tylko pomysł. Zacznę, kiedy znajdę kogoś, kto mi 
pomoże z technicznymi szczegółami.
—	Jak na przykład procedura policyjna?
—	Coś w tym rodzaju. Raczej psychologia policyjna.
—	Nie powinno być problemu.
—	Myśli pan, że ktoś...
—	Znam kogoś takiego.
Wysunęła nieco do przodu lewy sandał; przyglądała 
mu się przez chwilę, nadal ze złożonymi ramionami.
—	Dałoby się go zorganizować na jutro wieczór?
—	Jaką kuchnię pani lubi?
—	Wolę sama gotować. — Podniosła oczy. — Kiedy 
nie piszę.
—	Białe wytrawne? Koło ósmej?
Skinęła głową i zagryzła wargi, z lekką ironią, może 
nieco zabarwioną wątpliwościami.
—	Czyta mi pan w myślach.
—	Chciałem tego. Ale uznałem...
—	Zauważyłam. Zostawił mi pan inicjatywę. 
Chwilę patrzyła mu w oczy, potem uniosła dłoń
i ruszyła w stronę drzwi; ciemne włosy, szczupła sylwet- 
ka, biała sukienka. Przy drzwiach pogrzebała w torebce 
i znalazła klucz, odwróciła się na chwilę i znów uniosła 
dłoń. Potem zniknęła w środku.
Następnego dnia przed południem sierżant złożył 
nieoficjalną i nieskuteczną prośbę o przeszukanie stawu 
przy Tetbury Hall. Później poprosił, również bez powo- 
dzenia, by zdjąć go ze sprawy, a nawet, by zamknąć ją bez 
rozgłosu. Jego wybitnie poszlakowa nowa teoria nie 
została przyjęta z uznaniem. Powiedziano mu, by zajął 
się szukaniem konkretnych dowodów, zamiast tracić 
czas na niedowarzone dywagacje psychologiczne. Przy- 
pomniano mu tonem dość surowym, że gdy Izba Gmin 
zbierze się na nowo, posłowie mogą zechcieć usłyszeć,
249
dlaczego ich kolegi dotąd nie znaleziono. Choć sierżant 
jeszcze o tym nie wiedział, historia wkrótce miała przyjść 
mu z pomocą. Pod koniec sierpnia wybuchła w Londynie 
epidemia bomb w przesyłkach pocztowych i dopiero 
wtedy sierżant został przeniesiony do innej pracy.
Jednakże, gdy pierwsze popołudnie po rozmowie 
w Kenwood House minęło, posiłek został zjedzony, 
Sauvignon wypite, usta wycałowane, boska kucharka 
łagodnie postawiona na nogi i wyłuskana z innej, lecz 
równie urodziwej, długiej sukienki (zgodnie z podejrze- 
niami, pod spodem zupełnie bezbronna, choć w dalszym 
ciągu wcale nie odegrała roli niewinnej ofiary), sier- 
żant nie miał do Johna Marcusa Fieldinga najmniejszej 
pretensji.
W pragmatycznych ciągotach ciała kryje się poezja, 
której nie potrafi umniejszyć żadna enigma, ludzka czy 
boska. Enigma może je tylko zapoczątkować, potem 
schodzi ze sceny.
CHMURA
Smutek swój noście oryginalnie
Już zdążył piękny dzień, podeszły młodym latem, 
żywy obietnicą, upojny błękitem i zielenią, rozdzielić ich, 
na tarasie koło młyna, między słońce i cień. Sally 
i Catherine leżały wyciągnięte, jak odurzone piwem, na 
płaskich drewnianych fotelach plażowych z pomarań- 
czowymi materacami, jakie widuje się w Cannes; w ciem- 
nych okularach i strojach bikini, nieme, osobne. Peter 
siedział przy stole śniadaniowym, w szortach, bez butów, 
z nagim torsem, naprzeciwko Paula i Annabel Rogersów 
schronionych w cieniu parasola plażowego. Trójka dzieci 
bawiła się na trawniku poniżej tarasu, klęczały na skraju 
wody i próbowały schwytać w dłoń wiry, pokrzykując 
i szepcząc między sobą. Koło ich uszu zatrzepotały 
grafitowe ważki, potem bladożółty, siarkowy motyl. Za 
rzeką widać było skrzącą się od mieszczańskiego dostat- 
ku przecinkę światła, jasne postacie, zabawny czerwono- 
-akwamarynowy parasol słoneczny (kupiony „okazyj- 
nie" na lokalnej wyprzedaży) z reklamą Martini; białe 
meble z kutego żelaza, słońce na kamieniu, butelkowo- 
zielona rzeka, gęsty, wysoki mur wierzb i topoli w jaś- 
niejszym odcieniu zieleni. W dole rzeki stłumiony szum 
jazu, niewidoczna piegża; zestrój dźwięków chaotyczny, 
nieangielski.
Scenka wydawała się dziwnie zamknięta, jakby ujęta 
w ramę obrazu, może Courbeta — gdyby nie to, że syn- 
tetyczne ubrania ośmiu postaci i ich kolory kłóciły się 
z otoczeniem, czego w dzisiejszej zurbanizowanej epoce 
raczej się nie dostrzega. Było tak zielono, tak prze-
253
zroczyście — i właśnie w tej chwili pośród drzew za 
młynem zaśpiewała wilga, obdarzając to szczególne połą- 
czenie upału, wody i listowia swoistym głosem, określa- 
jąc jego zagraniczność, delikatną podzwrotnikowość — 
tak zielono, tak przezroczyście, wszystko tak ściśle 
zespolone z miejscem i czasem: środkowa Francja, ko- 
niec maja. Lecz anglosaskie głosy i tyle innych rzeczy 
gryzło się z pejzażem, wydawało się nie na swoim 
miejscu. Choć oczywiście nie samym uczestnikom.
—	Decyzje, decyzje — mruknął Paul miłym tonem. 
Na co apostoł Piotr uśmiechnął się, kładąc dłonie na
kark, prężąc owłosiony tors (a co dopiero mam w szor- 
tach...) do słońca.
—	Twoja wina. Ta kolacja. Człowiek potrzebuje dwu- 
dziestu czterech godzin rekonwalescencji.
—	Przecież obiecaliśmy dzieciom — powiedziała 
Annabel.
—	Jak go znam, Tom się raczej nie obrazi. Może się 
tam w dole bawić do wieczora.
Annabel spojrzała w dół.
—	Boję się, że nasze się obrażą.
Paul sugeruje, że Peter i Sally mogą nie iść.
—	Nie, nie, oczywiście, że pójdziemy. — Peter spusz- 
cza ramiona, robi do nich a grymas. — To od tej orki. 
Spuścić nas tępaków od pługa, a popadamy w kompletną 
inercję. — Potem dodaje: — Musisz się podszkolić. 
Zapomniałaś, jak my, klasa robotnicza, żyjemy.
Annabel uśmiecha się: stara śpiewka.
—	Jak tam, fajnie? — Macha różowobiałym ramie- 
niem w stroną rzeki. — Mówię ci, straszni ludzie. Zanu- 
dziłbyś się na śmierć.
—	Może pozwolisz mi spróbować? Teraz serio, ile byś 
sobie zaśpiewał, Paul?
—	Ze czterdzieści? Jakbym się wnerwił.
—	Jezu!
Nagle Peter strzela palcami, prostując się, siada 
twarzą do nich. Jest nieduży, wąsaty, szarooki; pewny 
siebie, to widać; dynamiczny, należy sądzić. Wie, że 
uchodzi za dynamicznego. Sprytna małpiatka za krat- 
kami czasu. Uśmiecha się, wznosi palec.
254
—	Do cholery z programem. Mam dużo lepszy po- 
mysł. Podpuszczę BBC, żeby kupili chałupkę jako dom 
wczasowy dla wycieńczonych producentów. Dobre?
—	Jeśli zdołasz wyciąć taki numer, daję ci dychę. 
Peter kładzie przed sobą dłoń, czyta wyimaginowany list.
—	Drogi panie Hamilton, prosimy o bezzwłoczne 
wyjaśnienie jednej z pozycji na pańskiej ostatniej delega- 
cji, a mianowicie doskonale zaadaptowanego i ogólnie 
rzecz biorąc boskiego francuskiego młyna wodnego w li- 
czbie jeden, na który wydatkował pan niezrozumiale 
wysoką sumę pięćdziesięciu nowych pensów. Jak panu 
wiadomo, na tę kategorię wydatków przysługuje panu 
nie więcej niż czterdzieści dziewięć pensów rocznie i pod 
żadnym warunkiem...
Wrzaski. Całe szczęście.
—	Tato! Tato! Wąż!
Dwaj mężczyźni wstają, opalające się dziewczyny 
podnoszą głowy. Annabel woła spokojnie:
—	Trzymajcie się od niego z daleka! 
Sally, z głową obwiązaną chustką, pyta:
—	Nie ukąsi ich?
Annabel uśmiecha się w cieniu parasola.
—	Tu są tylko zaskrońce.
Sally wstaje, podchodzi do Petera i Paula stojących 
w kącie tarasu, przy balustradzie z równo rozstawionymi 
pelargoniami i agawami w donicach. Catherine opada na 
fotel, odwraca głowę.
—	Tam, patrz!
—	Tom, nie podchodź! — krzyczy Peter.
Starsza z dziewczynek, Candida, odciąga go oburzo- 
na. Widzą, jak wąż płynie wzdłuż kamiennego brzegu, 
marszcząc głową wodę. Nieduży, może pół metra.
—	Mój Boże, to rzeczywiście wąż.
—	Są zupełnie niegroźne. 
Sally kładzie ręce na biodrach.
—	Nie lubię tego szkaradzieństwa.
—	No to przechlapane.
Sally pokazuje Peterowi język. — I tak nie lubię. 
Peter uśmiecha się i całuje powietrze w jej stronę; po- 
tem opiera się na balustradzie koło Paula i patrzy w dół.
255
—	Chyba najlepszy dowód, że jesteśmy w raju. 
Wąż znika pośród kilku żółtych kosaćców w płytkiej
wodzie u stóp ściany tarasu. Peter odwraca się i siada na 
balustradzie.
—	Kiedy zrobimy naszą sesję, Paul?
—	Dziś wieczór.
—	Dobra.
Trójka dzieci idzie rządkiem po schodach na taras. 
Candida patrzy z wyrzutem na Annabel.
—	Mamusiu, powiedziałaś, że nie będziesz siedzieć 
bezczynnie całe rano.
Annabel wstaje, wyciąga dłoń.
—	W takim razie chodź i pomóż mi przy pakowaniu. 
Sally, która przyklękła, żeby się znów położyć na
fotelu plażowym, pyta: — Annabel, mam ci...?
—	Nie, zostań, chcę tylko powyjmować różne rzeczy 
z lodówki.
Catherine leży niema, schowana za swymi ciemnymi 
okularami, jak jaszczurka; nasiąknięta słońcem, chłon- 
na, zajęta sobą; bardziej w tym podobna do dzisiejszego 
dnia niż do reszty ludzi.
Idą przez łąkę na drugim brzegu rzeki, brodaty Paul 
przodem, w ręce trzyma koszyk z napojami, obok córki 
i malec; Annabel i jej siostra Catherine trochę z tyłu, 
z dwoma pozostałymi koszykami; kolejne trzydzieści 
jardów z tyłu producent telewizyjny Peter i jego dziew- 
czyna Sally. Po kolana w majowej trawie, jaskrach na 
długich łodygach i złocieniach; w górze przybliżające się 
urwiste kamienne góry, porosłe krzewiną skalne ściany, 
odmienny świat, ku któremu zmierzają. Wysoko na 
lazurowym niebie wrzeszczą jerzyki. Nie ma wiatru. 
Paul i dzieci wchodzą do lasu, znikają w listowiu i cieniu, 
Annabel i jej siostra podążają w ich ślady. Ostatnia para 
zwleka w kwiecistym słońcu. Peter objął dziewczynę 
ramieniem, Sally mówi:
—	Nie mogę jej rozgryźć. Zachowuje się, jakby nie 
umiała mówić.
—	Ostrzegali mnie.
256
Obrzuca go szybkim spojrzeniem. — Niezła?
—	Daj spokój.
—	Ciągle na nią patrzyłeś wczoraj wieczorem.
—	Chciałem być miły. Poza tym nie możesz być 
zazdrosna o wczorajszy wieczór.
—	Nie jestem zazdrosna. Tylko ciekawa. 
Przyciąga ją bliżej. — Tak czy inaczej dziękuję.
—	Myślałam, że mężczyźni lubią ciche wody.
—	Żartujesz. Tylko robi się na taką.
Patrzy na niego spod rzęs. On wzrusza ramionami; 
potem prycha śmiechem, zagryzając usta. Ona odwraca 
głowę.
—	Na jej miejscu zachowywałabym się tak samo. Gdy- 
by chodziło o ciebie. — Całuje ją w bok głowy. — Bydlę.
—	Po co zaraz robić taką aferę...
—	Niby że ty byś nie robił. Gdyby chodziło o mnie.
—	Słonko, nie można...
—	Zaraz poszedłbyś do łóżka z inną.
—	Tak, ale w czarnej pidżamie.
Odpycha go, ale z uśmiechem. Ubrana jest w ciemno- 
brązową bluzkę bez rękawów do bawełnianych spodni 
w jasnofioletowe, czarne i białe prążki, dzwonów pęka- 
tych w biodrach. Ma długie blond włosy, które zbyt 
często odrzuca do tyłu. Jej twarz ma w sobie dziecięcą 
bezbronność i miękkość. Doprasza się o gwałt. Laclos ją 
unieśmiertelnił. Nawet Paul, ślepy by zauważył, gapi się 
na nią; mocno osadzona w roli szpanerskiej kochanki, 
plastikowej zabawki w plastikowym opakowaniu. Peter 
bierze ją za rękę. Ona patrzy przed siebie.
—	Przynajmniej Tom jest zadowolony — mówi. — 
Denerwuje mnie, że dalej się tak zachowuje, jakby mnie 
pierwszy raz widział na oczy. — Uścisnął ją za rękę. — 
Annabel doszła z nim do ładu w kilka godzin, a mnie się 
nie udało w trzy dni.
—	Ma wprawę. Wszystkie dzieci w tym wieku to 
samolubne skurwiele. Jesteśmy dla niego zastępczymi 
kumplami. Tak nas traktuje.
—	Bardzo się starałam, Peter.
Znów całuje ją we włosy, potem zsuwa dłoń po jej 
plecach i głaska po pupie.
257
—	Koniecznie musimy czekać do wieczora?
—	Bezczelny cham.
Poddaje się jednak pieszczocie, z uśmiechem.
Z przodu Annabel przerywa milczenie z Catherine, 
która włożyła na siebie białe levisy i różową koszulę; na 
ramieniu ma wełnianą grecką torbę w czerwone pasy.
—	Nikt ci nie kazał przyjeżdżać, Kate.
—	Wiem.
—	W takim razie czy mogłabyś się trochę więcej 
odzywać?
—	Nie mam nic do powiedzenia. Nic mi nie przy- 
chodzi do głowy.
Annabel przekłada koszyk do drugiej ręki; ukrad- 
kowe spojrzenie na siostrę.
—	Nic nie poradzę, że są jacy są.
—	Wiem.
—	Nie musisz tego tak ostentacyjnie dawać do zro- 
zumienia.
—	Przepraszam.
—	Paul się z nimi...
—	Nie musisz mi o tym przypominać, Bel.
—	Po niej przynajmniej widać, że się stara.
—	Nie umiem się uśmiechać i udawać, że wszystko 
w porządku. Tak jak ty to robisz.
Kilka kroków idą w milczeniu.
Catherine mówi: —Nie chodzi mi tylko... — Potem: — 
Inni są szczęśliwi. A ja jestem na przylepkę. Do końca 
życia.
—	Nie do końca życia. — Dodaje: — Jeśli się po- 
starasz.
—	Jakbym słyszała mamę.
Annabel uśmiecha się.—Paul zawsze mi to powtarza.
—	Bystry chłopak.
—	Nie bądź wredna.
—	Sama się prosisz.
—	Wcale nie.
Catherine odpowiada uśmiechem na szybkie spojrzenie.
—	Jaka ze mnie głupia krowa! Makabryczny mąż, 
makabryczny dom, banda makabrycznych dzieciaków! 
Tylko pozazdrościć!
258
Annabel zatrzymuje się. Poza oburzonej matrony, 
której się tak wypiera.
—	Kate, ja tak wcale nie mówię!
—	Mówisz, mówisz. Już wolałabym ci zazdrościć, niż 
wysłuchiwać narzekań. — Dodaje przez ramię: — Ale 
przynajmniej czuję, że naprawdę istniejesz.
Annabel idzie za nią.
—	Candy jest rzeczywiście okropna. Muszę coś z nią 
zrobić. — Potem dodaje: — Ale to wina jego lordowskiej 
mości. Ciągle mówi, że to „faza przejściowa". Co się 
tłumaczy „daj mi spokój z dziećmi".
Catherine uśmiecha się. Annabel mówi: — Nie ma 
w tym nic śmiesznego. — Potem: — Poza tym nie wiem, 
czemu ci się aż tak bardzo nie podobają.
—	Ponieważ nie umieją niczego docenić.
—	Ty za to wszystko sobie cenisz! 
Catherine milknie na chwilę.
—	Takich jak oni są tysiące.
—	Nawet ich nie znasz. — Bel dodaje: — Ja uważam, 
że jest dość słodka.
—	Jak sacharyna?
—	Kate!
—	Nie znoszę aktorek. Zwłaszcza kiepskich.
—	Wczoraj wieczorem bardzo się starała. — Catherine 
wzrusza lekko ramionami. — Paul uważa go za bardzo 
mądrego człowieka.
—	Ujdzie w tłumie.
—	Jesteś po prostu wstrętną snobką.
—	Nie mam pretensji do Paula.
—	Ale to są nasi przyjaciele. A przynajmniej Peter. 
Catherine odwraca się ku Bel, zsuwa okulary, przez
chwilę patrzy jej w oczy: doskonale wiesz, o co mi chodzi. 
Kolejne milczenie, głosy dzieci spomiędzy drzew. An- 
nabel znów puszcza Catherine przodem, w miejscu, gdzie 
ścieżka się zwęża, mówi do jej pleców:
—	Niepotrzebnie doszukujesz się w ludziach tylu 
strasznych rzeczy.
—	Doszukuję się tego, co powoduje, że są straszni.
—	Ale ciągle masz do nich pretensje. Można odnieść 
wrażenie, jakbyś miała do nich pretensje.
259
Catherine nie odpowiada.
—	Z zewnątrz tak to wygląda.
Widzi kątem oka, że Catherine nieznacznie kiwa 
głową, wie, że to sarkazm, nie potwierdzenie. Ścieżka 
rozszerza się, znów idą obok siebie. Bel wyciąga rękę 
i dotyka rękawa różowej koszuli Catherine.
—	Dobrze ci w tej bluzce. Cieszę się, że ją kupiłaś.
—	Daj spokój, nie przymilaj się. 
Idiotyczne, okropne: nie da się skryć uśmiechu.
—	„Catherine! Jak śmiesz się w ten sposób odzywać 
do matki!"
Nieznośna Bel, przedrzeźnia, by zranić, przypomnieć; 
czasy, kiedy płakało się z wściekłości i na całym świecie 
była tylko jedna normalna i wyrozumiała istota. Ku 
której teraz wyciąga się dłoń, czuje dotyk... a potem, 
jakie typowe, ten tani, wredny, kobiecy egocentryzm, 
zdarzało się jej niekiedy tak nienawidzić (jak on to ujął, 
obsydian pod mlekiem), gdyż czuła się niemal obrażona, 
lecz gdy spojrzała na to z boku, wydawało się jej żartem, 
udawaniem...
—	Kate, patrz! Moje dzikie orchidee!
Annabel skręca w słoneczną przecinkę, gdzie z trawy 
wyrasta pięć czy sześć wysmukłych białych kolumn deli- 
katnego kwiatu — klęka, zapominając o bożym świecie. 
Przy dwóch najwyższych, Catherine staje koło niej.
—	Dlaczego są twoje?
—	Bo je znalazłam w zeszłym roku. Prawda, jakie 
piękne?
Bel ma trzydzieści jeden lat, jest starsza o cztery lata 
od swej siostry, ładniejsza, pulchniejsza, o okrągłej, 
bladej twarzy, lisich włosach, bardziej irlandzka, ma 
ironiczne, szarozielone irlandzkie oczy, lecz z Irlandii 
pochodziła tylko ich babka, nigdy tam nie mieszkały, 
mówią z angielskim akcentem. W starym słomkowym 
kapeluszu i kremowej sukni o luźnych rękawach spra- 
wia wrażenie zarazem matrony i nieco ekscentrycznej 
współczesnej literatki. Zawsze w cieniu —jej piegowata 
cera jest alergiczna na słońce. Ta dyskretna elegancja, 
zamierzona niedbałość ubioru, jest jej specyficzną cechą, 
której znajome jej zazdroszczą, czasem nie znoszą, gdyż
260
jest niesprawiedliwe, żeby bardziej przyciągać wzrok 
niż zagorzałe czytelniczki najnowszych żurnali mody. 
Nagle za rzeką zaczyna śpiewać słowik. Annabel wpat- 
ruje się w swoje orchidee, dotyka jednej, pochyla głowę, 
by powąchać kwiaty. Catherine patrzy na klęczącą 
siostrę. Na głos Petera odwracają się.
—	To są dzikie orchidee — mówi Annabel.
Peter i trochę wyższa dziewczyna z długimi włosami 
podchodzą do Bel i Catherine, która odsuwa się. Wydają 
się rozczarowani, nie wiedzą, jak się zachować, widząc, 
jak małe i niepozorne są kwiaty.
—	Gdzie celofan i różowa kokarda?
Sally śmieje się, Annabel macha na niego z wyrzutem 
ręką; Catherine przez chwilę patrzy mu w twarz, potem 
spuszcza wzrok.
—	Daj, poniosę koszyk — mówi Peter.
—	Nie trzeba.
Mimo to Peter podnosi go.—Emancypacja mężczyzn.
Bel uśmiecha się odrobinę.
Annabel wstaje. Słyszą głos Candidy, która woła ich 
spośród drzew; bujnych francuskich drzew; młody i tym- 
czasowy, piskliwy angielski głos.
Cudowna jaszczurka. Cała zielona.
Teraz szli już razem, pięcioro dorosłych i troje dzieci, 
przez cień i słońce, trzy kobiety i dzieci nieco z przodu, 
dwaj mężczyźni rozmawiali z tyłu; przez słońce i cień, 
z lewej stale woda; cienie rozmowy, słońce milczenia. 
Głosy są wrogami myśli, nie myśli, myślenia. Widać było 
(kto chciał, to widział), że Catherine stara się jak może, 
uśmiecha się do Sally, nawet zadaje jej pytania jak ktoś, 
kto gra w ping-ponga nie mając na to ochoty... dość głu- 
pia zabawa, ale skoro nalegasz, skoro Bel nalega, skoro 
dzień nalega. Wszystkie trzy kobiety usiłowały wyłowić 
pośród swych własnych głosów, o czym rozmawiają męż- 
czyźni z tyłu. Nieoficjalnie rozpoczęła się chyba „sesja". 
Na pewno za sprawą Petera, który zawsze lubi załatwiać, 
organizować, popychać do przodu; zanim okazja zniknie 
jak wąż w kępie żółtych irysów. Jak potajemny skąpiec,
261
który widzi, że wydaje się jego pieniądze — najpierw 
uśmiecha się i cierpi w milczeniu, potem wybucha.
Główna rzecz to skonstruować program wokół jakie- 
goś klucza, znaleźć sposób prezentacji problemu. Po 
prostu poszukać wyjaśnienia, dlaczego tylu ludzi kupuje 
w tej okolicy domy — czy na przykład z powodów eko- 
nomicznych? Uciekają od miejskiego zgiełku? Idą za 
modą, efekt lawinowy? Wyrzucał z siebie pomysły, wła- 
ściwie nie zwracając uwagi na odpowiedzi Paula; już się 
wyczuwało zbędność tej dyskusji, nieustannego mielenia 
i planowania tego, co wyszłoby równie dobrze bez żad- 
nego planowania; tak jak informację do dziennika nale- 
żało zrobić program szybko, polegając na szczęściu 
i improwizacji. Peter chciał czegoś w rodzaju eseju, 
„pogłębionego" spojrzenia, a nie tylko pięknych zdjęć 
w stylu „niektórym-to-się-powodzi".
Candida wrzasnęła, gdy zimorodek, błysk błękitu, 
poderwał się z przodu do lotu.
—	Ja pierwsza widziałam! Prawda, mamusiu?
Jak zbędna kursywa, podkreślająca rzecz oczywistą.
—	Absolutnie nie mam ochoty na pięćdziesiąt minut 
ładnych obrazków—powiedział Peter, jakby ładne obraz- 
ki miały przynieść poważny uszczerbek jego karierze.
Traci się, później, coś, czego nie ma w nadmiarze 
nawet wtedy, gdy wszystko idzie dobrze; poczucie ciągło- 
ści. Na przykład muszę wykonać B, choć z pozoru nie ma 
w tym żadnego celu, piękna, znaczenia, ponieważ znaj- 
duje się pomiędzy A i C. W ten sposób wszystko staje się 
małymi wyspami, bez środków transportu, bez dalszych 
wysp, na które można się dostać z obecnej. Wysepki na 
własnym bezmiernym oceanie, na każdej spędza się 
minutę, góra pięć, potem jest inna wyspa, ale w sumie ta 
sama; te same głosy, te same maski, ta sama pustka 
kryjąca się za słowami. Zmienia się trochę nastrój i scene- 
ria, nic więcej. Lęk budziło zarówno zostanie z tyłu, jak 
i pójście do przodu, zarówno przeszłe, jak i przyszłe 
wyspy. Człowiek oddaje się teoriom języka, wyobraźni, 
iluzji; a także głupiemu fantazjowaniu. Jakby śnić, że 
jest się książką bez ostatnich rozdziałów: zostaje się na 
zawsze na ostatniej nie dokończonej stronie, ukochana
262
twarz nad dzikimi orchideami, głos przerywający mil- 
czenie, głupia odzywka — utrwalona na zawsze jak na 
niedobrej fotografii. A jedyna osoba, która to wszystko 
rozumie... Bel jest subtelną krową, a Paul, głuchy na 
wszystko, tępy jak wół — co ja tu właściwie robię.
Nie wiedziała także, dlaczego miałaby być gdziekol- 
wiek indziej, chyba żeby odkryć w sobie pragnienie, że 
jednak wolałaby być tutaj. Być może ciągłość polega na 
posiadaniu pragnień, które są jak bezpieczny świetlisty 
rząd latarń. Najbardziej przerażające byłoby nie pragnąć 
od nikogo miłości, już nigdy. Nic nie wybaczać, niczego 
nie dawać i niczego nie chcieć, zgodzić się na bycie 
przenoszoną z jednej wyspy na drugą jak przesyłka 
pocztowa, obserwować, osądzać i nienawidzić — a może 
rzucać innym wyzwanie? Zaskoczcie mnie, udowodnij- 
cie, że nie mam racji, połączcie wyspy ze sobą.
Z takimi przemyśleniami trzeba się ukrywać. Inni 
mogliby wykorzystać tę rozpacz...
Zatrzymują się w miejscu, gdzie zbocza wzgórz opa- 
dają stromo ku rzece, zapowiadając wąwóz z przodu. 
Rzeka bystrzejsza, kamienie i piana; ziemia nie uprawia- 
na, nawet przez francuskich chłopów. Kawałek w górę 
rzeki od miejsca, gdzie się zatrzymali, legło ociężale 
zbiorowisko wielkich, szarych głazów, jak stado kamien- 
nych słoni pojących się w przybrzeżnej wodzie. Bel 
wyszukuje niewielkie miejsce nad wodą, pod bukiem, 
gdzie jest cień i słońce. Klęka i z pomocą Sally i Catherine 
zaczyna wypakowywać koszyk. Paul bierze dwie butelki 
wina i puszki coca-coli, by włożyć je do wody. Dwie 
dziewczynki idą z nim, potem zrzucają buty, ostrożnie 
wsuwają stopy do wyboczonego strumyka wody, płytko 
ślizgającej się po kamieniach; wrzask; Peter idzie na 
krótki spacer z synem, ma widać chwilę czasu na ode- 
granie roli ojca, gdyż już powiedział, co miał do powie- 
dzenia, odbębnił swój interes, poranne uzasadnienie 
swego istnienia.
Paul zdejmuje buty i skarpetki, podwija spodnie, 
pedantycznie i komicznie jak emeryt nad morzem; Paul
263
ze swymi przedwcześnie posiwiałymi włosami, brodą 
w czarne i białe smugi, jakby przystrzyżoną, bardziej 
marynarską niż literacką; twarz człowieka, który chce 
uchodzić za wybitnego intelektualistę. Brodzi teraz 
w stronę Candidy i Emmy, które odwracają kamienie 
w poszukiwaniu raków. Trzy kobiety pod bukiem wsta- 
ją. Sally rozpina zamek z boku spodni, zsuwa je i staje 
obok, zdejmuje brązową bluzkę. Dalej ma na sobie bikini, 
w którym opalała się koło młyna; kwiaty białe i indygo, 
mosiężne kółeczko na każdym biodrze, trzecie spinające 
paski stanika na plecach; drobne piersi, smukłe nogi. 
Skóra gryzie się z materiałem bikini, do którego pasuje 
głęboka opalenizna. Znów to widać. Kieruje się w stronę 
Petera i Toma, stojących na głazie pięćdziesiąt metrów 
dalej. Bel i Catherine idą pod słońce do Paula i dziew- 
czynek. Musująca woda, chlupoczące stopy; ważki i mo- 
tyle; orchidee, złocienie i niebieskie kwiatuszki jak od- 
pryski nieba. Głosy, ruchy; kalejdoskop, raz potrząsnąć 
i wszystko zniknie. Mleczno-piegowata skóra Bel, która 
uśmiecha się, nieobecnym uśmiechem Junony, spod sze- 
rokiego ronda słomkowego kapelusza; jest ażurowy, 
obwiązany koronką. Elektrony, jądro, Seurat, wszystko 
jest atomem. Pierwsza w tym dniu wyspa naprawdę do 
przyjęcia. Sytuacja rodzinna; gdzie rządzą dzieci. Kraina, 
w której wszyscy kiedyś byli. Ofelia nuci swą naiwną 
piosenkę.
—	Jest cudnie. Chodźcie, nie chcemy jeszcze jeść! — 
woła do nich apodyktycznie Candida.
—	Szkoda, że nie wierzę w bicie dzieci — mruczy Bel. 
Catherine uśmiecha się i zrzuca sandały.
Kolejna wyspa, piąta, a może dziesiąta, ileś minut 
później. Paul złapał raka, malutkiego; cudowna niespój- 
ność, chwilowa konstrukcja umysłu, rozpada się. Wszy- 
scy stają wokół niego, Candy i Emma wrzeszczą pod- 
ekscytowane przy unoszeniu każdego kamienia; potem 
wrzeszczą, żeby Peter, Sally i Tom wrócili. Poważne 
łowy. Paul ma przez chwilę w palcach trochę większy 
homarowaty kształt, wystarczająco długo, by pokazać
264
publiczności. Święty Boże. Fantastyczne. Candida przy- 
biega spod buka z naprędce opróżnionym plastikowym 
pudełkiem. Peter brodzi w stronę Paula. Cudownie. 
Współzawodnictwo. Gra. Sally bierze Toma za rękę 
i prowadzi ku plastikowemu pudełku, żeby zobaczył, 
czego szuka tatuś. Chłopiec patrzy, potem odskakuje, 
gdy jeden z raków usiłuje wydostać Się z pudełka. Sally 
klęka z nagim ramieniem wokół pleców dziecka. Jak 
scena alegoryczna na filiżance z epoki regencji w rodzaju 
Wiara, Nadzieja, Miłość. Dla tych, którym nie wystarcza 
herbata.
Między drzewami, tam, skąd przyszli, wyłania się 
postać: rybak, chłop z wędką, cholewy i wypłowiały 
kombinezon, ogorzała cera, stary słomkowy kapelusz 
z czarną tasiemką; mniej więcej pięćdziesiąt lat, wie, po 
co przyszedł, nie zwraca na nich uwagi. Na jednym 
ramieniu niesie poziomo długą bambusową wędę, na 
drugim płócienny wór, w spłowiałym bladoniebieskim 
kolorze. Na chwilę przestają szukać raków; wstają, 
mężczyznom jest głupio, chłopięce poczucie winy, gme- 
ranie w cudzej wodzie; dzieciom też jest nieswojo, jakby 
wyczuwały, że intruz niesie z sobą jakieś zagrożenie. Ale 
on przechodzi spokojnie koło buka ku słońcu, potem 
przez trawę w ich stronę, w górę rzeki. Widzą, że ma zeza. 
Mijając ich, unosi palce ku rondu kapelusza.
—	...sieurs- dames.
—	Bonjour — mówi Paul. Potem: — Bonne peche.
—	Merct.
Statecznie kroczy ku głazom i drzewom gniotącym się 
w ciasnocie wąwozu; znika, lecz zostawia ślad, przy- 
pomnienie, że to obcy kraj że swym własnym życiem 
i obyczajami. Zda się, że słychać: Ca ira. Pomruk mot- 
łochu, nocny tupot. Kosy na sztorc. Może dlatego, że łowi 
na poważnie, ma w tym dniu swoją rolę. Łowiący dla za- 
bawy wracają do swego zajęcia. Tylko Catherine patrzy 
na niebieskie plecy, póki ostatecznie nie znikną.
Ah, ca ira, ca ira. Les aristocrats, on les pendra.
Catherine wychodzi z wody, jakby rybak pociągnął ją 
za sobą. Wsuwa mokre stopy w sandały i odchodzi, 
udając, że patrzy na kwiaty, plecami do głosów, po-
265
krzykiwań i łagodnych przekleństw. Ach, jaki śliczny. 
Wezmę go sobie. Zamykamy, proszę państwa. Dobranoc, 
Bill. Dobranoc, Lou. Dobranoc. Dobranoc. Kawałek dalej 
jest ścieżka w bok, lecz blokuje ją głaz, na pół w wodzie, 
na pół na brzegu. Ze szczytu głazu Catherine patrzy na 
innych. Mężczyźni połączyli siły, Peter unosi kamienie, 
Paul chwyta raki. Bel powolutku wędruje pod buk. Gdy 
jest już w cieniu, zdejmuje kapelusz i przygładza włosy, 
jakby zmęczona.
Catherine idzie dalej, za głaz, poza zasięg wzroku. 
Ścieżka wye się pomiędzy kamiennym stadem, pnie się 
stromo między drzewa, ponad rzekę; która coraz bardziej 
huczy, hałasuje. Tubylcy nazywają to miejsce Premier 
Saut, pierwszy uskok; niemal wodospad, pęd ścieśnionej 
wody, doskonale biorą pstrągi. Catherine schodzi do 
długiego rozlewiska nad uskokiem: chłód, głębiny, mchy 
i paprocie. Pliszka, plamka kanarkowego żółcienia, 
krótkimi zrywami leci na drugą stronę. Dziewczyna 
siada na kamieniu na skraju wody, poniżej stromego 
brzegu; wpatruje się w leniwą ciemnozieloną wodę 
w górze rzeki, iskierki i rozbłyski słońca, taniec muszek, 
ptaka o znerwicowanym ogonie. Podnosi gałązkę i wrzu- 
ca do wody, patrzy, jak dryfuje, nabiera prędkości, 
a potem wsysa ją zwężona gardziel uskoku. Zniknęła, 
zniknęła.
Wypchnęła nieco ramiona do przodu, jakby jej było 
zimno, patrzy w wodę. Zaczyna płakać. Nie widać po niej 
żadnych uczuć. Łzy powoli wypełzają spod okularów na 
policzki. Nie ociera ich.
Bel woła spod drzewa, obok różowego obrusa w krat- 
kę, na którym porozkładała charcuterie, długie bochny, 
sery, noże, kubki, jabłka, pomarańcze, trzy kremy czeko- 
ladowe dla dzieci.
Candida odkrzykuje: — Ale mamo, my nie jesteśmy 
jeszcze gotowi!
Paul mruczy coś do niej, Sally odwraca się, kieruje 
swe wiotkie białe ciało ku Bel; potem Emma, młodsza 
z córek, biegnie, wyprzedza ją, mały Tom też zaczyna
266
biec, jakby miało zabraknąć dla wszystkich jedzenia. 
Potem dwaj mężczyźni i Candida z plastikowym pudeł- 
kiem, do którego złapali siedem raków narzeka, że 
jeszcze jeden, a byłoby po jednym dla każdego na kolację, 
po obiedzie muszą jeszcze nałapać. Tak, tak, oczywi- 
ście. Ale teraz wszyscy są głodni. Paul przypomina 
sobie o winie, idzie w miejsce, gdzie się chłodzi; bu- 
telka Muscadet sur He; druga, Gros-Plant, może za- 
czekać.
—	Ręka do góry komu colę!
Rozkładają się, dorośli i dzieci, wokół obrusa. Stoi 
tylko Paul, zajęty otwieraniem wina. Peter klepie Sally 
w pupę, gdy ta pochyla się na klęczkach, by rozlać 
dzieciom colę do kubków.
—	To jest życie!	ę
—	Wypraszam sobie!
Całuje ją w bok nagich pleców i mruga do siedzącego 
naprzeciw Toma.
Annabel woła: — Kate! Jedzenie! 
Potem Candida i Emma: — Kate! Kate!
—	Wystarczy. Przyjdzie, kiedy będzie chciała. 
Emma mówi: — Może już nie być nic do jedzenia.
—	Bo jesteś wieprz.
—	Nie jestem!
—	Właśnie że jesteś!
—	Candy!
—	Kiedy jest. — Gdy jej siostra zamachuje się na nią, 
mówi: — Najpierw goście.
Bel mówi: — Kochanie, postaw tatusiowi kieliszki do 
wina.
Sally uśmiecha się do Emmy; ładniejsze dziecko, 
nieśmiałe i spokojne; może zresztą wypada tak tylko 
przez kontrast ze swą pseudodorosłą siostrą. Żeby tylko 
Tom... smaruje mu chleb pasztetem, a on patrzy po- 
dejrzliwie.
—	Mniam. Wygląda pysznie.
Emma pyta, czy można dać coś rakom. Peter śmieje 
się, Emma wygląda na urażoną. Candida mówi jej, że jest 
głupia. Bel każe Emmie usiąść koło siebie. Teraz Candida 
wygląda na urażoną. Paul zerka z cienia w górę rzeki
267
w stronę głazów, potem na Bel. Bel nieznacznie kiwa 
głową.
—	Dokąd idziesz, tatusiu?
—	Poszukam cioci Kate. Pewnie zasnęła. 
Candida na chwilę podnosi oczy na matkę. — Założę
się, że znowu płacze.
—	Kochanie, zajmy się jedzeniem. Bardzo cię proszę.
—	Kiedy ona ciągle płacze.
—	Tak. Peter i Sally wiedzą o tym. Wszyscy o tym 
wiemy. Ale nie będziemy o tym dyskutować. — Robi 
lekki grymas w stronę Sally, która uśmiecha się.
Peter nalewa wino.
—	Mamusiu, mogę się trochę napić?
—	Jeżeli przestaniesz tyle mówić.
Paul staje na pierwszym głazie i spogląda w głąb 
wąwozu. Potem znika. Oni jedzą. 
Peter: — Jejku, świetne. Co to jest?
—	Masz na myśli rillettes?
Candida mówi: — Nigdy nie jadłeś rillettes? — Bel 
poprawia jej wymowę. — My jemy codziennie. Prawie. 
Peter klepie się w głowę.
—	Znowu wpadka. Już miałem dobić interesu, a tu się 
dowiedzieli, że nigdy nie jadłem rillettes. — Odkłada 
kanapkę, odwraca się i chowa twarz w dłoniach. Łka- 
nie. — Najmocniej przepraszam, pani Rogers. Nie za- 
sługuję, by siedzieć z wami przy jednym stole. Powinie- 
nem był znać swoje miejsce.
Słyszą, że Paul woła Kate. Peter znów łka teatralnie.
—	I widzisz, co narobiłaś? — pyta Bel.
—	On się tylko wygłupia.
—	Peter jest bardzo, bardzo wrażliwy. 
Sally mruga do Candidy. — Jak nosorożec.
—	Mogę dostać jeszcze? — pyta mały Tom.
—	Co się mówi?
—	Proszę.
Peter odwraca nieco głowę i zerka przez palce na 
Candidę. Nagle Candida jest znowu dzieckiem i chicho- 
cze; potem krztusi się. Emma patrzy rozjaśnionymi 
oczyma, potem też zaczyna chichotać. Mały Tom przy- 
gląda się im z powagą.
268
Paul spostrzegł różową plamę jej koszuli kawałek 
przed miejscem, z którego zeszła ze ścieżki nad roz- 
lewisko. Nie odezwał się, dopóki nie stanął w górze nad 
nią.
—	Chcesz jeść, Kate?
Pokręciła głową, nie odwracając się, potem sięgnęła 
po ciemne okulary, na kamieniu obok, i włożyła na nos. 
Zawahał się, potem zszedł do niej. Po chwili wyciągnął 
dłoń i dotknął różowego ramienia.
—	Nie wiemy, co robić. 
Patrzyła w wodę.
—	To takie idiotyczne. Bez żadnego powodu nagle się 
znowu zaczyna.
—	Naprawdę rozumiemy.
—	Szkoda, że ja nie rozumiem.
Usiadł na tym samym kamieniu, bokiem do niej.
—	Masz papierosa, Paul?
—	Tylko gauloises.
Wzięła papierosa z paczki, którą wyjął z kieszeni 
koszuli; pochyliła się ku zapałce, wciągnęła dym, potem 
wypuściła.
—	Na razie nic się nie stało. To dopiero początek. 
Wiem, że będzie tak samo jak przedtem. I nic na to nie 
mogę poradzić.
Pochylił się do przodu z łokciami na kolanach; skinął 
głową, jakby jej wymysły były zupełne racjonalne, jakby 
je podzielał. Jaki ze mnie miły człowiek, i troskliwy, bo 
przecież staram się. Bądź taka jak ja, męska, zadowolona 
z tego, co masz: książki się ukazują, a że nie jestem 
sławny... Choć minęło już tyle lat, krótka broda, pełne 
charakteru usta kazały się spodziewać ascetyzmu, sub- 
telności, energicznej inteligencji, a nie przyzwoitego, 
przeciętnego człowieka, który jakoś sobie w życiu radzi.
—	Kate, nie jesteś osobą, która łatwo znosi frazesy. Co 
nam, zwykłym śmiertelnikiem, raczej odbiera mowę. — 
Na chwilę skłoniła głowę. — Czemu się uśmiechasz?
Spuściła wzrok na ręce.
—	To ty i Bel jesteście bogami, a ja zwykłym śmiertel- 
nikiem.
—	Ponieważ wierzymy we frazesy?
269
Znów uśmiechnęła się nieznacznie; milczała, potem 
odezwała się, żeby go tak całkowicie nie zbywać.
—	Bel mnie zdenerwowała. Ale to moja wina. Jestem 
taka strasznie arogancka wobec tych dwojga.
—	Co ci powiedziała?
—	Właśnie to.
—	Bardzo cierpisz. Rozumiemy, jakie to dla ciebie 
trudne.
Znów wydmuchnęła dym.
—	Straciłam poczucie przeszłości. Wszystko jest te- 
raźniejszością. — Ale potrząsa głową; wie, że to mętne, 
właściwie nic nie mówi. — Przeszłość łatwiej zaakcep- 
tować. A kiedy nie można uciec od...
—	Czy przyszłości też nie można zaakceptować?
—	Przyszłość jest nieosiągalna. Jesteśmy przykuci do 
teraźniejszości. Do tego, kim jesteśmy.
Podniósł kamyk i cisnął go do wody. Pułapka, męka: 
czytać ludzi jak książki i dawane przez nich znaki 
rozumieć lepiej niż oni sami.
—	Jeżeli czujesz się przykuta, czy nie powinnaś 
zmusić się i zachowywać... — nie kończy zdania.
—	Normalnie?
—	Przynajmniej zgodnie z regułami.
—	Jak pan Micawber u Dickensa? Coś się wydarzy?
—	Wiem, że chleb nasz powszedni to też frazes...
—	Na to trzeba czuć głód. 
Paul uśmiecha się.
—	Jakiś głód przecież czujesz. Głód zrobienia na złość 
nam wszystkim, którzy próbujemy ci pomóc.
—	Paul, przysięgam, że co rano... — urywa. 
Siedzą obok siebie i patrzą w wodę.
Paul mówi łagodnie: — Nie chodzi o nas, Kate. Tylko 
o dzieci. Może za bardzo się o nie martwimy, ale one 
naprawdę nie rozumieją, co się dzieje.
—	Ale ja naprawdę się staram. Zwłaszcza wobec 
nich.
—	Wiem.
—	Zupełnie straciłam wolę. Czuję się na łasce i nieła- 
sce najdrobniejszej uwagi, incydentu. Znowu wszystko 
jest niepewne. Ciągle sobie zadaję najprostsze pytania.
270
Dlaczego on? Dlaczego ja? Dlaczego to? Dlaczego cokol- 
wiek?
—	Może spróbowałabyś to zapisać.
—	Nie mogę. Nie można zapisać tego, w czym się 
tkwi. — Wrzuca wypalonego papierosa do wody; potem 
pyta nagle: — Baliście się z Bel, że będę się próbowała 
zabić?
Nic nie mówi, a potem: — Mieliśmy powody się bać?
—	Nie. Ale zastanawialiście się, co to znaczy, że nie 
próbowałam?
Tym razem rozważa pytanie.
—	Mieliśmy nadzieję, że dobrze znaczy.
—	Myślę, że to musi znaczyć, że podoba mi się to, kim 
jestem. Kim się stałam. — Zerka na niego, na rzymską 
głowę wpatrzoną w wodę; mędrzec senator; żałuje, że 
poszedł jej szukać. — Trzeba mnie sprać. Nawrzeszczeć 
na mnie. A nie pieścić się ze mną.
Paul milczy chwilę.
—	Szkoda, że tak bardzo się od siebie różnimy.
—	Nie gardzę tobą, Paul.
—	Tylko moimi książkami.
—	Masz tysiące zadowolonych czytelników, których 
możesz położyć na przeciwnej szali. Gdybym tobą gar- 
dziła, nie zazdrościłabym Bel tak bardzo.
Paul spuszcza oczy. — Przesadzasz...
—	Bez fałszywej skromności. Wiesz, że to udane 
małżeństwo.
—	Na swój sposób.
—	Wiem, jaka z Bel despotka. Wbrew pozorom.
—	Czasami.
—	Tak naprawdę nie jesteśmy siostrami, tylko dwo- 
ma różnymi stylami nieprzejednania.
Paul uśmiecha się szeroko. — I znęcania się nad 
umierającymi z głodu ludźmi.
Tak jak nie mogła się powstrzymać od uśmiechu nad 
udawaną naiwnością Bel — Dobrze ci w tej bluzce, już to 
widzę! — tak teraz uśmiecha się, by pokryć podobną 
urazę; znów ta sama niecierpliwość, pozostawienie jej 
samej sobie. Mówi się o przeistoczeniu, a ten człowiek 
potrafi myśleć tylko o chlebie i winie.
271
Kate wstaje, on także, szukając jej oczu pod ciemnymi 
szkłami.
—	Obgadamy to wszystko, Kate. Kiedy ich już nie 
będzie.
Bez ostrzeżenia obejmuje go; czuje, że opiera się 
przed tą raptownością, tym przywarciem do niego. Na 
chwilę kładzie mu głowę na ramieniu, jego ręce ostrożnie 
ją opasują. Klepie ją po plecach, potem dotyka czubka jej 
głowy ustami. Zakłopotany, biedak. A ona już zaczyna 
myśleć: świnia, aktorka, perfidna — czemu to zrobiłam? 
A on głupiec: który biskup nosi przy sobie nitroglicery- 
nę? Albo rozdaje ją w katedrze?
Drogi wół. Brutalna rola, zarżnąć takie kapitalne 
cielę.
Odsuwa się i uśmiecha w jego zaskoczone oczy; potem 
mówi, niby naiwnie:
—	Muzułmanie mają dobrze.
Annabel siedzi oparta plecami o pień buka; bogini- 
-matka tronująca, z gołą głową i bosymi stopami, nieco 
rozczochrana. Candida, która wypiła więcej niż jeden 
kieliszek wina, śpi z głową na jej kolanach. Co jakiś czas 
Bel dotyka jej włosów. Sally odeszła kawałek, żeby być 
w słońcu; z powrotem na trawie, obok butelka Ambrę 
Solaire. Zapach kremu snuje się w stronę mężczyzn; 
Peter leży wsparty na łokciu, twarzą do Paula, który 
jeszcze siedzi wyprostowany. Dwójka młodszych dzieci 
buduje nad wodą tamę z kamyków. Catherine siedzi 
wsparta na jednym ramieniu, między Peterem a An- 
nabel, patrząc, jak mała brązowa mrówka dźwiga okru- 
szek chleba między źdźbłami trawy. W szklankach, 
z których pili wino, jest teraz kawa z termosu.
Paul próbuje naszkicować wątek przewodni progra- 
mu. W stosunkach Anglii z Francją zawsze dominowały 
klasy średnie, już od czasów milorda i książęcych wojaży 
typowy przyjezdny z Anglii był zawsze wykształcony 
i dość zamożny, no i oczywiście konserwatywny, toteż 
przywoził ze sobą wizerunek Francji jako kraju, gdzie 
dobrze się żyje, gdzie panuje snobizm kulinarny, gdzie
272
ceni się dobre wino, gdzie łatwo zapomnieć uciążliwości 
wynikające z życia w głęboko purytanskim kraju, choć 
ca va de sois cechy purytańskie pozwalają jednocześnie 
pogardzać poglądami politycznymi Francuzów i idiotycz- 
ną scentralizowaną biurokracją napoleońską. Właśnie ta 
dwoistość spowodowała, że Anglicy uchodzą za prze- 
wrotnych, nie zdajemy sobie sprawy, że to Anglia ucho- 
dzi w Europie za państwo supercentralistyczne, rzadko 
który naród tak małpuje styl życia stolicy jak Brytyj- 
czycy, rzadko który naród jest tak groteskowy na jedno 
kopyto pod względem zachowania, języka i ubioru. 
Francuzi martwią się tylko, czy jedzenie jest dobrze 
przyrządzone, a nas interesuje wyłącznie, czy inni śtoło- 
wnicy są odpowiednio ubrani, czy stół jest dobrze na- 
kryty i czysty, nie widzimy...
—	Posłuchajcie — mówi Bel. — Wilga.
Na chwilę Paul przerywa. Słyszą potoczysty trel zza 
rzeki.
Bel mówi: — Nigdy ich nie widać.
—	Opowiadaj dalej — mówi Peter. Zapala papierosa, 
przypomina sobie o Catherine, która potrząsa głową. — 
Brzmi ciekawie.
Paul chciał powiedzieć, że nie widzimy, iż obok idei, 
mitu scentralizowanej Francji, który datuje się od cza- 
sów Wersalu, istnieje autentyczna pogarda Francuzów 
wobec wszystkiego, co staje im na drodze do osobi- 
stej przyjemności. Tymczasem my, z naszą wiarą, że 
jesteśmy nie wiadomo jak wolni, demokratyczni i polity- 
cznie niezależni, w rzeczywistości jesteśmy okropnym 
narodem konformistów, kiedy przyjdzie do osobistej 
przyjemności. I dlatego (zachłystuje się łatwym para- 
doksem) każdy rząd francuski jest z natury faszystowski, 
a naród francuski z natury nie potrafi długo tolerować 
faszyzmu; nasze zaś zamiłowanie do konformizmu tak 
wszystko przenika, że nasza kultura jest wymarzonym 
polem działania dla faszystów, toteż musieliśmy wytwo- 
rzyć te wszystkie konstytucyjne hocki-klocki (Paul lubi 
takie sformułowania) i Bóg wie, ile instytucjonalnych 
zabezpieczeń przeciwko naszej prawdziwej naturze.
—	Spróbuję to jakoś wcisnąć — mówi Peter.
273
Jeszcze jedna rzecz, mówi Paul, nalewając sobie 
resztę Gros-Plant do szklanki Candy, Peter odmówił 
ruchem dłoni. Do Francji nie przyjeżdżają od nas robo- 
tnicy, nie ma zorganizowanych wycieczek, nie dlatego, 
że proletariusz nienawidzi wstrętnego zagranicznego 
żarcia i obleśnego romańskiego seksu, przecież jeżdżą 
dziś stadami na Majorkę, Costa Brava, do Włoch, do Ju- 
gosławii i Bóg wie gdzie jeszcze, nienawidzą raczej kraju, 
gdzie trzeba być wykształconym i wyrafinowanym, żeby 
się dobrze bawić, zostawmy to zasranym snobom i hedo- 
nistom z klas średnich, a przynajmniej taki idiotyczny 
wizerunek się wytworzył, jeszcze powie, zanim zgubi 
wątek, za dużo wypił, że to również wyjaśnia pokrewne 
francuskie złudzenie na temat Anglii jako narodu fanaty- 
cznych monarchomanów w meloniku i ze swoją słynną 
flegmą, którzy żyją dla koni i psów i le sport, i ta zimna 
krew i cała zasrana reszta. Weźmy chdteau kilka mil stąd, 
czy Peter zgadnie, co zajmuje najpocześniejsze miejsce 
w cholernym salonie? Oprawiony w ramki list od sek- 
retarza księcia Edynburga z podziękowaniami dla hra- 
biego za kondolencje po śmierci teścia Jego Królewskiej 
Wysokości. Ja nie mogę, mówi Paul.
—	Zna angielski? Moglibyśmy to wykorzystać.
—	Robotnicy nie przyjeżdżają do Francji, bo ich na to 
nie stać — mówi Bel. — Nie ma się co doszukiwać Bóg 
wie jakich powodów.
Peter uśmiecha się szeroko. — Żartujesz. Nie zdajesz 
sobie sprawy, ile oni mogą teraz zarabiać.
—	Dokładnie—mówi Paul.—To kwestia kulturowa. 
Tutaj się zakłada, że klient chce najlepszy towar. My 
zakładamy, że chce najtańszy.
—	Parę lat temu nakręciliśmy program o zorganizo- 
wanych wycieczkach. Niewiarygodne, jakie czasem lu- 
dzie podawali powody. Pamiętam, jak jedna przemiła 
starowinka powiedziała, że najbardziej się cieszy z tego, 
iż wszyscy dostają to samo do jedzenia i śpią w takich 
samych pokojach.
Klepie się w głowę, tak jakby jego niedowierzanie 
potwierdzało głupotę starowinki.
—	Dokładnie to, co mówię. Do diabła z krajem, gdzie
274
ludziom wolno samym decydować, jak wydadzą pie- 
niądze.
—	Jeśli je mają — upiera się Bel.
—	Przestań, to nie ma nic wspólnego z pieniędzmi. 
Mówię o praniu mózgów. — Znów zwraca się do Pete- 
ra. — Francuski chłop, a nawet robotnik w fabryce, 
przywiązuje taką samą wagę do tego, co je i jakie prje 
wino, jak ktoś znacznie od niego zamożniejszy. W sfe- 
rze przyjemności panuje u nich zupełny egalitaryzm. 
Weźmy na przykład wesela. Byle chłop małorolny, byle 
listonosz, a postawi się, potąd pysznego żarcia. Nie 
wyobrażasz sobie, Peter. Są naprawdę wybredni, nie 
dadzą sobie wcisnąć byle czego, idą do rzeźnika i przebie- 
rają w mięsie, póki nie znajdą, czego chcą, to samo 
w pdtisserie, charcuterie i wszędzie.
Chwała niech będzie Panu za dar streszczania. 
Peter kiwa głową, potem unosi ją, obejmując wzro- 
kiem zarówno Paula, jak i Annabel.
—	Czyli mieliście szczęście, że dane wam było tu 
przyjechać?
—	No tak, mamy poczucie, że to dla nas przywilej.
—	Ale z tego, co mówisz, można wywnioskować, że 
chciałbyś ten przywilej cofnąć. Naprawdę przywitałbyś 
tu z otwartymi ramionami hordy z Manchesteru i Bir- 
minghamu?
Bel uśmiecha się szeroko. — Dobre pytanie. Co wy na 
to, towarzyszu Rogers?
Zamachuje się na żonę. — Kiedy przywilej polega też 
na tym, że Francja nie oferuje zorganizowanych wycie- 
czek. Tutaj wszystko trzeba odkryć samemu.
—	Do czego potrzeba wykształconego umysłu.
—	Wystarczy umysł otwarty. A nie spętany purytań- 
ską etyką.
—	Twój punkt widzenia też się powinien zmieścić. — 
Uśmiecha się do Annabel. — Ale na ile on jest typowy, 
Annabel?
—	Myślę, że to najzwyklejszy w świecie emigrant 
reakcjonista. Nie uważasz, Kate?
Catherine uśmiecha się nieznacznie, nic nie mówi.
—	Ależ szwagierko. Broń mnie przed ciosami w plecy.
275
—	Jeśli ktoś jest zadowolony, to oczywiście nie chce, 
żeby cokolwiek się zmieniło.
—	Ale może zechcieć trochę się swym zadowoleniem 
podzielić?
Bel odpowiada za nią: — Kochanie, czemu sobie tego 
nie powiedzieć? Jesteś największym socjalistą wszech- l 
czasów, ale tylko w gębie.
	
j
—	Pięknie dziękuję.
	i
—	Butelka wina i od razu zamarksujesz wszystkich 1 
na śmierć.
Peter parska śmiechem. — Genialne słowo, Annabel. \ 
Zamarksujesz. Muszę je sobie zapamiętać.
Paul grozi Annabel palcem; wyłazi z niego surowy ' 
ruski mnich.
—	Słońce moje, o ile rozumiem, celem socjalizmu I 
jest wzniesienie ludzkości na wyżyny. A nie ściągnięcie i 
wszystkich do najmniejszego wspólnego mianownika, ', 
tak drogiego każdemu kapitalistycznemu sercu.
I tak dalej, bez końca; nie znoszą takiego Paula, ', 
z zapałem wyniszczającego wielkie teorie społeczne. 
Gdy tymczasem wszystko, co widać, to wieczorny tłum 
zmęczonych, spracowanych ludzi, wyzutych ze wszyst- 
kiego automatów, w stosunku do których można się czuć 
wyłącznie szczęśliwym, wywyższonym, wybranym, bez- 
radnym. Tłumaczyć ich motywacje, wyjaśniać ich życie 
jest krańcową bezczelnością i kłamstwem... rodzajem 
kanibalizmu. Na obiad mięso zarżniętej świni, na deser 
zmielone cudze życie, pokrajana w kostkę rzeczywistość. 
Przyszły żniwa. Wszystko, co potem zostaje to okruchy, 
aluzje, wymysły jaźni. Puste łuski rozmowy, pozbawiony 
znaczenia pogłos.
A przecież rzeczywistość jest wystarczająco gęsta bez 
tych krążących, bzykających jak mucha słów; wystar- 
czająco nierealna bez tych podskakujących, wijących się, 
nieuchwytnych męskich idei, idei, które są jak wirusy, 
rozmnożą się, pewnego zimowego wieczoru bezmyślne 
miliony będą oglądać ich potomstwo i z kolei oni się 
zarażą. Jak łatwo zrozumieć leniwe zdenerwowanie Bel 
na męża: nie tyle z powodu samego kaznodziejstwa, ile 
że oddaje mu się dla tak małej sprawy, ten bezwartoś-
276
ciowy, płytki człowiek, który w drzewach nie widzi nic 
prócz drewna, z którego zbuduje koślawe budy ulotnej 
i bezsensownej formy. Dla którego to, co rzeczywiste, 
żywe, niewytłumaczalne jest zakazane; niebezpieczne, 
póki nie zostanie zamknięte w puszce.
Wiadomo: Paul mógł powiedzieć cokolwiek, choćby 
„Francuzów trzeba było usunąć z powierzchni ziemi", 
dokładne przeciwieństwo tego, co naprawdę powiedział, 
a ten biedny mały karawaniarz i tak kiwałby głową 
i wykrzykiwał swoje „Niewiarygodne! Fantastyczne!" 
i szukał jeszcze jednego punktu widzenia.
Wiedziała też, że to jej wina: nie powinna była nazy- 
wać Bel despotką. Cała ta dyskusja miała temu zaprze- 
czyć; lecz tylko to potwierdzała.
A tu: realne drzewa, dwójka dzieci nad wodą, mil- 
cząca dziewczyna w słońcu, obrócona teraz na brzuch, 
pośladki w feerii bieli i indygo. Drzewa, krzewy i na pół 
zanurzone głazy, milczące skały w górze, spalona słoń- 
cem martwa planeta, bezwietrzne niebo, dzień czerstwie- 
je jak piętki chleba z obiadu, dzień już nie przejrzysty 
i wznoszący się, ale jakiś mętny i znieruchomiały; wszyst- 
ko wina męskich głosów, ciągłe bezproduktywne i niehi- 
gieniczne drapanie strupów przez soi-disani poważne 
męskie głosy. Teraz tylko kobiety znały świat. Nawet wy- 
jałowiona dziewczyna znała tylko słońce na swych plecach, 
trawę i ziemię pod spodem. Bel znała tylko siebie i głowę 
swego śpiącego dziecka i drobne ruchy drugiego dziecka 
w dole nad rzeką; jej udział w rozmowie, a nawet do- 
gryzanie Paulowi, było tylko folgowaniem sobie, chwilo- 
wym wyjściem z roli niewzruszonej osi wszechświata; 
niech się szprychy trochę pokręcą. Zdarzyło się, że Bel, 
pewnego letniego wieczoru w domu, dogryzała Paulowi 
znacznie bardziej agresywnie. Wstał nagle i wyszedł do 
ogrodu. Zakłopotanie i milczenie. Po chwili Bel równie 
nagle wstaje i wychodzi z pokoju, był zmierzch, widzieli 
wszystko dokładnie przez okno, poszła prosto do Paula 
na drugi koniec trawnika. Odwróciła go za ramię i objęła 
impulsywnie za szyję. Jakby to była tylko nauczka. 
Patrzyli z wewnątrz, uśmiechnął się. Potem już nigdy 
o tym nie wspominali. Odłożyli w zakamarki pamięci,
277
żeby sobie czasem nad tym popłakać, jak nad starymi 
koralikami i broszkami, które już dawno wyszły z mody.
Gdyby była taka, jak Bel — niezależna, ponad wszel- 
ką dumę.
Teraz Emma wróciła znad rzeki do czwórki dorosłych 
i stanęła koło matki.
—	Chcę się położyć jak Candy.
—	Kochanie, daj jej pospać. Nie zmieścicie się obie. 
Emma patrzy ukradkiem na ciocię, która wyciąga do
niej dłoń. Dziewczynka klęka, potem opada głową na jej 
kolana. Catherine głaska ją po włosach, odgarnia jed- 
wabiste loki z policzka.
Paul opiera się na łokciu i ziewa. — Ta jedna ma rozum.
Peter uśmiecha się w stronę Catherine. — Prze- 
praszamy. To okropne gadać o sprawach zawodowych 
w taki niebiański dzień jak dzisiaj.
—	Z przyjemnością słuchałam.
Dotyka kołnierzyka żółtej bluzki dziecka, unika jego 
wzroku.
Paul chrząka. — Ale nie zgadzasz się z ani jednym 
słowem.
Catherine wzrusza nieznacznie ramionami i patrzy na 
niego ponad obrusem. — Myślałam o tym, co powiedział 
Barthes.
Peter pyta, kto to jest Barthes; nie wie nawet, czy to 
imię jakiegoś jej znajomego (Barta), czy nazwisko kogoś 
znanego. Paul wyjaśnia. Peter strzela z palców.
—	Rzeczywiście, ktoś mi o nim niedawno wspomi- 
nał. — Siada wyprostowany i odwraca się ku Cathe- 
rine. — No i co ten Barthes?
Catherine mówi do niego jak do Emmy: — Analizuje 
przewodniki turystyczne. W zbiorze esejów. Jego zda- 
niem wciskają ideę, że wszystko, co użyteczne, i wszyst- 
ko, co nowoczesne, jest monotonne. Ciekawe są tylko za- 
bytki i malownicze krajobrazy. A malowniczosć kojarzy 
się prawie wyłącznie z górami i skąpanymi w słońcu 
plażami. — Dodaje: — To wszystko.
A cóż to ma do rzeczy?
Paul mówi: — Z górami zaczęło się oczywiście od 
romantyków.
278
Catherine wodzi palcem po włosach Emmy. Zaczęło 
się od Petrarki; ale nie trzeba się za bardzo wymądrzać.
—	Moim zdaniem chciał zwrócić uwagę, że brak 
wyobraźni podróżujących jest przede wszystkim winą 
klas średnich. Ich idei piękna. Wskutek której przewod- 
nik poświęca trzy akapity jakiemuś kościołowi, a rzeczy- 
wiste, żywe miasto zbywa dwoma zdaniami.
Paul kładzie się znowu, po drugiej stronie obrusa, 
z rękami pod głową. — Co jest z reguły jak najbardziej 
uzasadnione.
—	O ile uważasz, że trzynastowieczna architektura 
jest ważniejsza niż dwudziestowieczna rzeczywistość.
—	Czemu nie? Kiedy jestem na urlopie? 
Catherine zerka na jego wydłużony kształt.
—	Więc dlaczego tak nienawidzisz fałszywych wize- 
runków Brytyjczyków i Francuzów? To dokładnie taka 
sama forma wybiórczego podejścia do rzeczywistości.
—	Nie widzę związku.
Nie jest aż takim kretynem, ale gdy ją trochę podpuś- 
cić, jest prawie ludzka. Paul uśmiecha się.
—	Akceptujesz burżuazyjne stereotypy tego, co war- 
to zobaczyć na wakacjach. Czym się one różnią od 
burżuazyjnych stereotypów charakteru narodowego, 
których tak nie znosisz?
Zamknął oczy. — Jeżeli pozwolisz mi się chwilę 
zdrzemnąć, wymyślę jakąś druzgocącą ripostę. 
Bel mówi: — I padł Goliat jak długi.
—	A fe. — Krzyżuje ręce na brzuchu.
Peter leży na boku, twarzą do niej. — Słyszałem, że 
z tego Barthesa trudno cokolwiek zrozumieć.
—	Ogólny wątek jest dość prosty.
Bel mówi leniwie: — Kate była redaktorką tłumacze- 
nia jednej z jego książek.
—	Co ty powiesz. Naprawdę?
—	Nie redaktorką, tylko korektorką.
—	Praktycznie przerobiła cały przekład.
—	Jeżeli tak nazywasz kilka drobnych sugestii. 
Próbuje ostrzec Bel, ale ta nie odwzajemnia spoj- 
rzenia. Bel nie można nic kazać.
—	Więc jaki jest ten ogólny wątek?
279
Catherine waha się, potem idzie na całego.
—	Istnieje cały szereg kategorii znaków, za pomocą 
których się porozumiewamy. Jedną z najbardziej podej- 
rzanych kategorii jest język. Według Barthesa przede 
wszystkim dlatego, że został mocno zniekształcony przez 
kapitalistyczne struktury władzy. To samo jednak doty- 
czy wielu innych pozawerbalnych systemów znaków, 
którymi się porozumiewamy.
Peter żuje źdźbło trawy.
—	Winna jest reklama i tego typu rzeczy?
—	Reklama jest polem szczególnie jaskrawej mani- 
pulacji. Lecz komunikacja prywatna często też przyj- 
muje formę reklamy. Nadużycia bądź niezdarnego uży- 
cia znaków. — Za późno, by przerwać, wpadła w pułap- 
kę. — Znaczenie zdania zależy od intencji mówiącego. 
Ukrytej intencji. Czyli może być odwrotne do pozornego. 
Prawdziwe znaczenie zdania jest świadectwem praw- 
dziwej natury mówiącego. Jego życiorysu. Jego inteli- 
gencji. Jego szczerości. I tak dalej.
Paul mówi niby przez sen: — Aż wreszcie liczy się 
wszystko prócz samego znaczenia. Mówię „Podaj mi sól" 
i wdepnąłem w skomplikowaną strukturę znaków. Więc 
trzeba będzie zjeść bez soli.
Catherine uśmiecha się. — Czasami.
—	Szwabskie myślenie—-prycha Paul—nie francuskie.
—	Zamknij się. Śpij — mówi Bel.
Peter daje sygnały: jestem poważnym człowiekiem. 
Nawet mówi powoli.
—	Ten facet, który cytował Barthesa... nie było tam 
mowy o tym, że religią klas średnich jest banał?
—	Chyba „etosem", nie religią.
—	Ponieważ oryginalność jest wywrotowa, tak?
—	Zależy od kontekstu.
Bel patrzy na pochyloną głowę siostry, zamyśloną.
—	Jak to zależy od kontekstu?
—	Są pewne konteksty, w których członek klas 
średnich powinien brzmieć oryginalnie. Dowcipnie. Na- 
wet rewolucyjnie. Ale kontekst jest znakiem, który 
unieważnia to rewolucyjne znaczenie.
Bel mówi: — Na przykład jak szybko człowiek idzie
280
spać po obiedzie, najpierw nakląwszy się na społeczeń- 
stwo, które pozwala mu spać po obiedzie.
—	Słyszałem — mruczy Paul.
Peter nie daje się zbić z tropu. — Więc prawdziwa 
oryginalność musi polegać na aktywnej działalności 
rewolucyjnej? Racja? Facet od Barthesa do tego zmierzał.
—	Myślę, że takim ludziom jak Barthes bardziej 
zależy na tym, żeby ludzie byli świadomi, w jaki sposób 
się komunikują i próbują się nawzajem ubezwłasnowol- 
nić. Chcę im uświadomić relację pomiędzy jawnymi 
znakami, czy to werbalnymi czy innymi, a prawdziwym 
znaczeniem tego, co się dzieje.
—	Ale najpierw trzeba zmienić społeczeństwo, praw- 
da?
—	Jest nadzieja, że zwiększona świadomość spowo- 
duje zmiany.
—	Dla mnie to jest tylko czepianie się ludzkich 
banałów, podglądanie słów, tak jak podgląda się ptaki.
—	Nawet ornitologia może się do czegoś przydać.
—	Ale raczej zbyt wiele nie wyjaśnia?
—	Wyjaśniałaby, gdyby na ptakach opierało się ist- 
nienie społeczeństwa. Tak jak opiera się na komuni- 
kacji.
Cały czas patrzy w dół na Emmę, lecz kącikiem oka 
widzi, że Peter kiwa głową. Jakby dowiodła swego. Zdaje 
sobie sprawę — to bardzo proste — że go nie znosi; jest 
w jej życiu kimś przypadkowym, toteż powinna go 
zignorować, ale zyskuje dla niej status symbolu, obrzyd- 
liwego znaku. Nie spiera się — albo droczy — z Barthe- 
sem bądź semiotyką, lecz z nią. Jego ukryte znaczenia to 
dziecinne i błahe męskie sprawy w rodzaju: czemu się do 
mnie nie uśmiechniesz, co ja takiego zrobiłem, okaż jakiś 
szacunek, gdy uważam na to, jak mówię, bo wiem, że mój 
język ci się nie podoba.
Emma nagle siada, potem idzie do matki i szepce jej 
coś na ucho. Bel przytula ją, całuje w policzek, musisz 
poczekać.
—	Myślisz, że to by zagrało w telewizji?
—	Co?
—	Ten cały Barthes. To wszystko, co mi mówiłaś.
281
—	Sądziłabym raczej, że to jest zasadniczo prze- 
znaczone do czytania.
—	Nie interesowałoby cię to? Pokazać kilka ogólnych 
idei. No bo jeśli te znaki nie są wszystkie werbalne, może 
fajnie by było je zilustrować.
Obrzuca go szybkim spojrzeniem. On trąca jakiegoś 
owada w trawie swym źdźbłem; długie, piaskowe włosy. 
Catherine odwraca wzrok ku Bel, która uśmiecha się 
łagodnie, groźnie, ramię obejmuje Emmę.
—	Nie jestem żadną specjalistką od Barthesa. Są 
setki...
Peter z uśmiechem podnosi głowę. — Specjaliści piszą 
beznadziejne scenariusze. Specjalistów się używa jako 
konsultantów. Czasem odpowiedzą na parę pytań. Sto 
razy bardziej wolałbym kogoś, kto to czuje, kto ma swoje 
osobiste zdanie.
—	Proponuje ci się pracę — mówi Bel.
Peter mówi: — To tylko pomysł. Na razie mglisty. 
Catherine wpada w popłoch.
—	Kiedy ja...
Peter mówi: — Serio. Przyjdź i omówimy to dokład- 
niej. Następnym razem, gdy będziesz w mieście. — Doty- 
ka tylnej kieszeni spodni. — I jeszcze podaj mi tytuł tego 
zbioru esejów.
—	Mythologies. — Znów podaje tytuł według angiel- 
skiej wymowy.
Peter zapisuje w notesiku. Catherine spogląda na Bel, 
której twarz może wyrażać rozbawienie, aprobatę, nie 
wiadomo.
—	Naprawdę nie dam rady. Nigdy w życiu nie napisa- 
łam scenariusza.
—	Scenarzystów jest od groma. Z tym nie ma pro- 
blemu.
—	To okropne tak się wyrażać o tych biedakach — 
mówi Bel, a potem, od niechcenia dodaje: — W ogóle 
o kimkolwiek.
Jędza.
—	Przepraszam. Ale...
Wkłada notesik z powrotem do kieszeni i wzrusza 
ramionami.
282
—	Gdybyś zmieniła zdanie...
—	Naprawdę nie mogę.
Peter rozkłada ręce, a ona patrzy na Bel, żeby jej 
pokazać, iż przynajmniej częściowo powodowała się jej 
dezaprobatą. Ale Bel ma kamienną twarz. Popycha 
Emmę do przodu.
—	No idź, poproś.
Onieśmielona Emma staje przy Catherine, potem 
pochyla się i szepce jej do ucha.
—	Teraz? 
Dziewczynka kiwa głową.
—	Nie wiem, czy potrafię coś wymyślić, Emmo.
—	Jeśli zechcesz, to wymyślisz. — I dodaje: — Jak 
zeszłego lata.
—	Wyszłam z wprawy.
Bel mówi: — Emma znalazła tajemne miejsce. Nikt 
was nie podsłucha.
—	Jest cudowne. Nikt o nim nie wie.
—	Tylko ty i ja?
Dziewczynka kiwa głową, z wielką emfazą. Potem 
szepce: — Zanim Candy się obudzi.
—	Chodźmy. Ale musisz się spieszyć.
Sięga po swą grecką torbę na ramię, potem wstaje 
i bierze Emmę za rękę. Dziecko prowadzi ją ku ścieżce za 
drzewem, którą przyszli. Idą ścieżką. Peter patrzy, jak 
znikają, zerka na Bel, potem spuszcza oczy.
—	Nie można powiedzieć, żebym podbił jej serce.
—	O rany, nie martw się. Ona w tej chwili przede 
wszystkim się broni. Strasznie miło z twojej strony, że to 
w ogóle zaproponowałeś.
—	Wróci do...
—	Tak myślę. Kiedy pogodzi się z tym, co się stało.
—	Okropieństwo — mówi Peter.
—	Chyba jest jeszcze za wcześnie.
—	Masz rację, oczywiście.
Paul zaczyna delikatnie chrapać. 
Bel mruczy: — Stary pijaczyna. 
Peter uśmiecha się, milczy chwilę. — Podobno zo- 
stało jeszcze dużo materiałów. Paul mi powiedział.
—	Tak. Mają nadzieję, że wystarczy na ostatnią książkę.
283
—	Okropne. — Potrząsa głową. — Taki człowiek. 
I w taki sposób.
—	Przecież tacy są zawsze najbardziej podatni. 
Kiwa głową, po chwili znowu nią potrząsa. Teraz
patrzy na leżącą Sally, potem na syna.
—	No cóż. Pora na mój sławetny okresowy występ 
ojcowski.
Podnosi się, posyła Bel całusa — genialny obiad — 
i schodzi nad rzekę, gdzie Tom buduje tamę.
—	Jejku, Tom, fantastyczna.
Paul charczy przez sen. Bel zamyka oczy i marzy 
o człowieku, którego kiedyś znała i pragnęła, lecz nigdy 
nie poszła z nim do łóżka.
„Tajemne" miejsce jest niezbyt daleko, nieco w gó- 
rę od ścieżki prowadzącej do odłączonego od stada gła- 
zu. Między krzewami jest jar, usłany kamieniami jar, 
w który wpada słońce, rosną tam stokrotki i błękitne szpi- 
kulce szałwii, trochę koniczyny, jeden czerwony mak.
—	Emmo, jak tu ślicznie.
—	Myślisz, że nas znajdą?
—	Jeśli będziemy cicho, to nie. Usiądźmy sobie pod 
tym drzewkiem. — Siada, dziecko klęka koło niej, 
niecierpliwe. — Wiesz co? Ty idź nazbieraj kwiatów, a ja 
wymyślę jakąś historię.
Emma gramoli się na nogi. — Jakich bądź kwiatów?
Catherine kiwa głową. Odnajduje w torebce papiero- 
sy; zapala jednego. Dziecko wraca do słońca na dnie jaru, 
ale odwraca się.
—	O księżniczce?
—	Oczywiście.
Nic nie przychodzi; nawet zjawa najprostszej opowie- 
ści; tylko zjawa tej ostatniej zdruzgotanej wyspy. Uprzej- 
mość, co innego? Nie tylko wobec niej, także wobec Bel. 
I nic, nic, tylko ucieczka. W dzieciństwo, mała kobietka 
w żółtej koszuli i białych spodenkach, bosa, z powagą 
zrywająca oporne kwiaty, bardzo grzeczna, milczy, nie 
patrzy, jakby bawiły się w chowanego, jakby to była gra, 
nie sztuka. Mała jasnowłosa siostrzenica, pupilka, która
284
przywraca wiarę w niewinność, miękka skóra, wydęte 
usta i szczere oczy; którą powinna znacznie bardziej 
kochać. Ta dziwna zapora między małymi dziećmi a ko- 
bietami bezdzietnymi; Sally, która niezdarnie próbuje 
zapomnieć o swej seksowności, stara się być troskliwa, 
macierzyńska. Właśnie tego zazdrości Bel. Przemiany. 
Nie wolno płakać, trzeba się skoncentrować. 
Gdyby. Gdyby. Gdyby.
—	Jesteś gotowa, Kate?
—	Prawie.
—	Ja jeszcze nie.
—	To chodź.
Dziecko pnie się ku usadowionej w cieniu głogu 
Catherine i znów klęka, z kwiatami w dłoni.
—	Bardzo ładne. Te niebieskie są okropne. Za nic nie 
chcą się zerwać.
—	Nie szkodzi.
Emma wybiera jedną z nierozwiniętych stokrotek, 
potem patrzy w górę na Catherine; potem znów w dół.
—	Nie lubię, gdy jesteś smutna.
—	Ja też nie lubię, Emmo. Ale czasem nic się nie da na 
to poradzić.
Dziecko wpatruje się w swój wiecheć kwiatów.
—	Nie będzie mi przykro, jeżeli nie wymyślisz żadnej 
historii. — Dodaje: — Nie bardzo.
—	Tylko trochę bardzo?
Emma kiwa głową, zadowolona, że Kate dostrzegła 
niuans. Milczy wyczekująco. Catherine wciąga dym, 
wypuszcza.
—	Pewnego razu była sobie księżniczka.
Emma porusza się, z dziwnym uporem dzieci, że 
należy przestrzegać pewnych rytuałów; odkłada kwiaty, 
siada obok Catherine, która obejmuje ją ramieniem 
i mocno przytula.
—	Była piękna?
—	Oczywiście. Bardzo piękna.
—	Wygrywała konkursy piękności?
—	Księżniczki nie występują w konkursach pięk- 
ności.
—	Dlaczego?
285
—	Konkursy są dla głupich dziewczyn. A ona była 
bardzo mądra.
—	Mądrzejsza od ciebie?
—	Dużo mądrzejsza ode mnie.
—	Gdzie mieszkała?
—	Zaraz za tamtym wzgórzem. Dawno temu.
—	Czy to jest prawdziwa historia?
—	Mniej więcej.
—	Nie przeszkadza mi, jeśli nie jest prawdziwa. 
Catherine odrzuca papierosa; zrywa jedyne źdźbło
trawy w zasięgu ręki.
—	Była również bardzo smutna. Wiesz dlaczego? — 
Emma potrząsa głową. — Ponieważ nie miała mamusi 
ani tatusia. Braci ani sióstr. Nikogo.
—	Czy skończy się szczęśliwie?
—	Zobaczymy.
—	Myślę, że dobrze się skończy, ty nie?
Ten dziwny trzeci świat, poza naszą władzą. Ca- 
therine klepie dziewczynkę uspokajająco.
—	Pewnego dnia pojechała na piknik ze wszystkimi 
braćmi i siostrami. I z matką i ojcem, którzy byli królem 
i królową. Przyjechali tutaj. Nad rzekę. — Emma skinęła 
głową. — Ale była niedobra, wymyśliła psotę. Schowa się 
i wszyscy będą jej szukali. Przyszła tu, gdzie my teraz 
siedzimy i usiadła, ale było strasznie gorąco, więc położy- 
ła się, a potem zachciało jej się spać.
—	I zasnęła.
—	Zasnęła, a potem spała i spała. Kiedy się zbudziła, 
było ciemno. Widać było tylko gwiazdy. Wołała i wołała. 
Ale nikt nie odpowiadał. Bardzo się bała. Zawołała 
jeszcze raz, i jeszcze raz. Ale było za późno, wszyscy 
pojechali do domu. Słyszała tylko szum rzeki. Chlup, 
chlup, chlup. Za późno, za późno, za późno.
—	Nie szukali jej?
—	To było tak strasznie dawno temu, że ludzie nie 
umieli jeszcze liczyć. Wyobrażasz sobie? Nawet król 
umiał liczyć tylko do dwudziestu. A mieli dwadzieścioro 
troje dzieci. Więc jeśli doliczyli się dwudziestu, myśleli, 
że wszyscy są.
—	I ją zostawili.
286
—	Była zupełnie sama. — Ni stąd, ni zowąd znalazła 
się w opowieści, czekają ją perypetie, przyznano jej 
przyszłość. — Próbowała dojść do domu. Ale ciągle 
upadała, po ciemku nie wiedziała, gdzie jest. Błądziła 
i błądziła. Osty potargały jej sukienkę, zgubiła but. 
Zaczęła płakać. Zupełnie nie wiedziała, co robić.
—	Bardzo się bała?
Catherine jeszcze mocniej przytula siostrzenicę.
—	Nie wyobrażasz sobie, jak się bała. Gdy przyszedł 
świt, wcale nie było lepiej. Bo okazało się, że jest 
w wielkim lesie. Tylko drzewa, nic prócz drzew.
—	Jej mamusia i tatuś nie wiedzieli, że się zgu- 
biła?
—	Zorientowali się. Następnego ranka. I zaczęli jej 
szukać. Ale ona bardzo daleko się zabłąkała w nocy. 
Znaleźli tylko jej bucik.
—	Pewnie pomyśleli, że zjadł ją wilk.
—	Jesteś bardzo bystra. Właśnie tak pomyśleli. Toteż 
wrócili do domu, bardzo smutni. A ona samiuteńka 
w wielkim lesie. Bardzo głodna. Aż tu nagle usłyszała 
jakiś głos. Była to wiewiórka. Pokazała jej, gdzie są 
orzechy. Potem przyszedł niedźwiedź, ale nie zły nie- 
dźwiedź, tylko taki miły, puchaty miś, który nauczył ją, 
jak zbudować chatkę i usłać sobie łoże z paproci. A po- 
tem przyszły różne inne zwierzęta i ptaki, które jej 
pomogły i nauczyły żyć w lesie.
Dziewczynka sięgnęła po drugą rękę Catherine, jak- 
by to była zabawka. Jej małe palce dotknęły srebrnej 
obrączki ślubnej, próbowały ją przekręcić.
—	A potem co się stało?
—	Została ich ulubienicą. Przynosiły jej jedzenie, 
kwiaty i różne ładne rzeczy do domu. I nauczyły ją 
wszystkiego o lesie. Powiedziały jej, że jest tam tylko 
jedna niedobra rzecz. Wiesz, co to było? — Emma 
potrząsa głową. — Mężczyźni.
—	Dlaczego?
—	Dlatego, że okrutni mężczyźni przychodzili do lasu 
i polowali na biedne zwierzęta. Zwierzęta znały tylko ich, 
więc myślały, że wszyscy mężczyźni są okrutni. Powie- 
działy jej, że musi uciekać i się schować, kiedy tylko ich
287
zobaczy. A ona im uwierzyła i stała się bardzo nieśmiała 
i bojaźliwa.
—	Jak mysz.
—	Zupełnie jak mysz. — Przeciąga palcem po żółtej 
bluzce Emmy, która kuli się i drży przy ciele Cathe- 
rine.—I tak właśnie żyła. Przez całe lata. Póki nie została 
dużą dziewczynką.
—	Ile miała lat?
—	A ile byś chciała?
—	Siedemnaście.
Catherine uśmiecha się do jasnych włosów Emmy.
—	Dlaczego siedemnaście?
Emma myśli przez chwilę, potem potrząsa głową: nie 
wie, dlaczego.
—	Nieważne. Tak się składa, że miała akurat siedem- 
naście lat. I wtedy zdarzyło się coś niezwykłego. Trafiła 
dokładnie w to samo miejsce, tu gdzie siedzimy, znów był 
bardzo gorący dzień, zupełnie jak dzisiaj. I znów zasnęła. 
Pod tym drzewem. — Emma patrzy w górę, jakby się 
chciała upewnić, czy drzewo tam jeszcze jest.—Lecz tym 
razem kiedy się ocknęła, nie zapadła jeszcze noc. I było 
jeszcze straszniej niż przedtem. Bo dokoła stała cała sfora 
wielkich psów myśliwskich. Groźnych jak wilki. War- 
czały i szczekały. Tu, i tu, i tu. Wszędzie. — Drży 
teatralnie, lecz przytulone do niej ciało Emmy nie reagu- 
je. Catherine posunęła się za daleko. — To było jak zły 
sen. Nie mogła nawet krzyczeć. I wtedy stało się coś 
jeszcze gorszego. Zgadnij co.
—	Smok?
—	Jeszcze gorzej.
—	Tygrys.
—	Mężczyzna!
—	Myśliwy.
—	Tak właśnie myślała. Bo był ubrany jak myśliwy. Ale 
okazał się bardzo miły i łagodny. I nie był stary. Miał do- 
kładnie tyle lat co ona. Siedemnaście. Ale pamiętaj, że ona 
uwierzyła zwierzętom. Więc choć widziała, że jest łagodny, 
bardzo się bała. Myślała, że ją zabije. Nawet gdy odesłał psy. 
Nawet gdy nazbierał kwiatów, uklęknął przy niej i powie- 
dział jej, że jest najpiękniejszą dziewczyną na całym świecie.
288
—	Myślała, że udaje.
—	Nie wiedziała, co myśleć. Chciała mu wierzyć, ale 
ciągle pamiętała, co jej powiedziały znajome zwierzęta. 
Leżała więc nieruchomo i nic nie mówiła.
Teraz Emma wierci się i kręci, opiera się o kolana 
ciotki, twarzą do niej.
—	I co się potem stało?
—	Pocałował ją. I nagle już się wcale nie bała. Usiad- 
ła, wzięła go za ręce i zaczęła mu wszystko opowiadać. Że 
nie wie, kim jest, zapomniała, jak ma na imię. Wszystko 
zapomniała. Gdyż już tak długo jest w lesie ze zwierzęta- 
mi. A wtedy on jej powiedział, kim jest. Księciem.
—	Wiedziałam.
—	Bo jesteś bardzo bystra.
—	Czy to już koniec?
—	A chcesz, żeby był koniec?
Emma stanowczo potrząsa głową. Wpatruje się w usta 
ciotki, jakby mogły z nich wyjść nie tylko dźwięki, 
ale także książę i księżniczka. Bo nie trzeba wierzyć, 
że historie są prawdziwe, wystarczy, że są opowia- 
dane.
—	Książę powiedział, że ją kocha i chce ją poślubić. 
Ale był jeden problem. Jako książę mógł poślubić tylko 
księżniczkę.
—	Kiedy ona była księżniczką.
—	Zapomniała o tym. Nie miała pięknych strojów. 
Ani korony. Ani niczego. — Uśmiecha się. — W ogóle nie 
miała żadnych ubrań.
—	Żadnych!
Catherine kiwa głową. Emma jest wstrząśnięta.
—	Nawet...?
—	Nawet.
Emma zagryza wargi. — To bardzo niegrzecznie.
—	Wyglądała bardzo pięknie. Miała cudowne długie 
ciemnobrązowe włosy. Cudowną śniadą cerę. Była zupe- 
łnie jak dzikie zwierzątko.
—	Nie marzła?
—	Było lato.
Emma kiwa głową, trochę zdumiona tym nieoczeki- 
wanym zwrotem wydarzeń, lecz zaintrygowana.
289
—	Koniec końców książę musiał odejść, zasmucony, 
że nie może poślubić tej pięknej dziewczyny, która 
chodziła nie ubrana. A ona wybuchnęła płaczem, gdyż 
nie mogła wyjść za niego. Stała tak i płakała. Nagle 
słychać przeciągłe „huu, huu". W górze. Na drzewie.
Emma wyciąga szyję, po czym znów wpatruje się 
w Catherine.
—	Co to było?
—	Wiesz, co to było.
—	Zapomniałam.
—	Sowa. Stary puchacz.
—	Wiedziałam, tylko nie chciałam się przyznać.
—	Puchacze są bardzo mądre. A ten był najstarszy 
i najmądrzejszy z nich wszystkich. Tak naprawdę był 
czarnoksiężnikiem.
—	Co powiedział?
—	Huu, huu, niuu, niue... płacz. 
Emma śmieje się.
—	Powtórz to jeszcze raz. Tak samo.
Catherine powtarza. — Potem sfrunął do niej i powie- 
dział, co może zrobić. Z pomocą czarów. Żeby być 
księżniczką, trzeba mieszkać w pałacu, tak? On mógł jej 
dać albo piękne stroje, albo pałac. Ale nie mógł jej dać 
jednego i drugiego.
—	Dlaczego?
—	Ponieważ czary są bardzo trudne. I można wy- 
czarować tylko jedną rzecz naraz. — Emma kiwa gło- 
wą. — Wszystko, czego chciała, to zobaczyć się znów 
z księciem. Błagała więc puchacza, żeby dał jej piękne 
stroje. W jednej chwili była nagusieńka. W następnej 
miała na sobie piękną białą suknię i koronę z pereł 
i brylantów. I całe kufry innych strojów i kapeluszy, 
i pantofelków, i ozdób. Konie do niesienia kufrów. 
Służących i pokojowe. Zupełnie jak prawdziwa księż- 
niczka. Była taka szczęśliwa, że zapomniała o pałacu. 
Wskoczyła na konia i pogalopowała do zamku, w którym 
mieszkał książę. Z początku wszystko szło wspaniale. 
Książę przedstawił ją królowi i królowej, którzy uważali, 
że jest bardzo piękna i musi być bardzo bogata, mając 
takie cudowne stroje i wszystko inne. Natychmiast się
290
zgodzili, by książę ją poślubił. Gdy tylko odwiedzą jej 
pałac. Nie wiedziała, co zrobić. Ale oczywiście musiała 
udawać, że ma pałac. Zaprosiła ich na następny dzień. 
Wszyscy się wystroili i pojechali oglądać jej pałac. Do- 
kładnie podała im drogę. Lecz kiedy tam dojechali... to po 
prostu straszne!
—	Nie było żadnego pałacu.
—	Tylko brzydkie stare pole. Błotniste i podmokłe. 
A ona stała w samym środku, w swych pięknych stro- 
jach.
—	Pomyśleli, że jest wstrętna.
—	Ojciec księcia był bardzo, bardzo zły. Sądził, że to 
jakiś głupi dowcip. Zwłaszcza gdy dygnęła i powiedziała: 
„Witam w mym pałacu, Wasza Wysokość". Księżniczka 
była tak wystraszona, że nie wiedziała, co robić. Ale 
puchacz podpowiedział jej magiczne słowo, które zamie- 
ni jej stroje w pałac.
—	Powiedz mi.
—	Uuuh, uuuh. Odwrotnie niż normalnie. Wypowie- 
działa zaklęcie. W mgnieniu oka stanął piękny pałac. 
Z sadami i ogrodami. Zniknęły za to jej stroje. Znów była 
nagutka. Trzeba ci było widzieć twarze króla i królowej. 
Byli wstrząśnięci. Zupełnie jak ty przed chwilą. „To 
przechodzi ludzkie pojęcie", powiedziała królowa. „Cóż 
za bezwstyd", powiedział król. A księżniczka była w roz- 
paczy. Próbowała się schować, lecz nie mogła. Służba 
zaczęła się śmiać, król był coraz bardziej wściekły i po- 
wiedział, że jeszcze nigdy nie spotkała go taka obraza. 
Biedna dziewczyna straciła głowę. Wypowiedziała za- 
klęcie, żeby dostać z powrotem ubranie. Ale wtedy 
zniknął pałac i znów byli na tym okropnym polu. Król 
i królowa mieli tego dość. Powiedzieli księciu, że dziew- 
czyna jest wiedźmą i już nigdy, przenigdy nie wolno mu 
się z nią spotkać. Potem odjechali, zostawiając ją całą we 
łzach.
—	Co się potem stało?
W drzewach nad rzeką świst wilgi.
—	Nie powiedziałam ci jeszcze, że książę miał na imię 
Florio.
—	Śmieszne imię.
291
—	Bardzo stare.
—	A ona jak miała na imię?
—	Emma.
Emma marszczy nosek. — To głupie.
—	Dlaczego?
—	Ja jestem Emma.
—	Jak myślisz, czemu mamusia i tatuś dali ci na imię 
Emma?
Dziewczynka myśli, potem wzrusza ramionami; dziw- 
na ciocia, dziwne pytanie.
—	Myślę, że jakaś dziewczyna w opowieści, którą 
przeczytali, tak miała na imię.
—	Księżniczka?
—	Ktoś do niej trochę podobny.
—	Miła dziewczynka?
—	Przy bliższym poznaniu. — Szturcha Emmę 
w bok. — I gdyby nie zadawała ciągle pytań.
Emma uchyla się. — Lubię pytania.
—	W takim razie nigdy nie dojdę do końca. 
Emma zatyka sobie usta brudną rączką. Catheri-
ne całuje się w palec i kładzie go między wpatrzone 
w nią oczy. Wilga śpiewa, bliżej, już po ich stronie 
rzeki.
—	Księżniczka myślała o tych wszystkich latach 
w lesie, kiedy była taka szczęśliwa, a teraz wszystko 
się zmieniło. W końcu wróciła tutaj, pod to drzewo, 
by spytać mądrego puchacza, co powinna zrobić. Sie- 
dział na tej gałęzi, z jednym okiem zamkniętym, dru- 
gim otwartym. Powiedziała mu, co się stało. Że na 
zawsze straciła księcia Florio. Wtedy puchacz powie- 
dział jej coś bardzo mądrego. Że jeśli książę kochał- 
by ją naprawdę, nie obchodziłoby go, czy jest księżnicz- 
ką, czy nie. Nie przeszkadzałoby mu, że nie ma żadnych 
strojów i klejnotów, ani pałacu. Kochałby ją dla niej 
samej. A zanim tak się nie stanie, nigdy nie będzie 
szczęśliwa. Puchacz powiedział, że dziewczynie nie wol- 
no więcej szukać Floria. Musi zaczekać, aż on ją od- 
najdzie. Puchacz powiedział jeszcze, że jeśli będzie bar- 
dzo grzeczna, bardzo cierpliwa i posłucha go, wtedy 
on jeszcze raz użyje swych czarnoksięskich mocy. Ani
292
książę, ani ona nie zestarzeją się. Będą mieli po siedem- 
naście lat, póki się znów nie spotkają.
—	Ile lat minęło, zanim się spotkali?
Catherine uśmiecha się do niej. — Jeszcze się nie 
spotkali. Upłynęło już wiele czasu, lecz oboje nadal mają 
po siedemnaście lat. — Wilga znów śpiewa, w dole rze- 
ki. — Posłuchaj.
Dziewczynka obraca głowę, potem znów patrzy na 
ciocię. Jeszcze raz, dziwny trzysylabowy tryl. Catherine 
uśmiecha się.
—	Flo-ri-o.
—	To ptak.
Catherine potrząsa głową. — Księżniczka. Woła jego 
imię.
Cień wątpliwości; w dziewczynce odzywa się krytyk 
literacki. Ten potwór Rozum zaczyna się budzić.
—	Mamusia mówi, że to ptak.
—	Widziałaś go kiedyś?
Emma zastanawia się, potem potrząsa głową.
—	Jest bardzo sprytna. Nikt jej jeszcze nie wi- 
dział. Bo wstydzi się, że nie ma nic na sobie. Może 
cały czas siedziała na tym drzewie. I słuchała, co mó- 
wimy.
Emma podejrzliwie spogląda na głóg.
—	Nie kończy się długo i szczęśliwie.
—	Pamiętasz, kiedy poszłam sobie od was przed 
obiadem? Spotkałam księżniczkę. Rozmawiałam z nią.
—	Co powiedziała?
—	Właśnie posłyszała, że nadchodzi książę. Dlatego 
tak często woła jego imię.
—	Kiedy przyjdzie?
—	W każdej chwili.
—	Będą szczęśliwi?
—	Oczywiście.
—	Będą mieć dzieci?
—	Mnóstwo dzieci.
—	To rzeczywiście będą szczęśliwi, prawda?
Catherine kiwa głową. Niewinne oczy szukają do- 
rosłych, potem dziewczynka uśmiecha się powoli, weso- 
łość udziela się całemu ciału, wstaje, wstępuje w nią
293
diabełek, szturcha Catherine i trąca, przewraca ją na 
plecy, całuje w usta, potem chichocze, gdy Catherine 
zrzuca ją z siebie i łaskocze. Piszczy i wije się, w oczach 
chochliki, historia już, jak się zdaje, zapomniana. Nowa 
porcja energii do zużycia.
—	Maaamy waaas! — intonuje Candida co tchu 
w płucach, stojąc koło głazu zasłaniającego ścieżkę.
—	Idź sobie — mówi Emma, przywierając zaborczo 
do Catherine, która usiadła. — Nienawidzimy cię. Idź 
sobie.
Trzecia. Paul się obudził, opiera się na łokciu koło 
Bel, która leży teraz na plecach i czyta na głos wiersz 
Matthew Arnolda Uczony Cygan. Bel patrzy w liście 
i gałęzie buka. Głos Paula dociera do uszu Sally, w słoń- 
cu. Peter leży obok niej, w szortach. Trójka dzieci jest 
znów nad rzeką, ich głosy wplatają się niekiedy w jedno- 
stajną recytację Paula. Catherine nigdzie nie widać. 
Dzień zrobił się dziwny, gdyż bezruch i upał zdają się 
trwać zbyt długo. Z oddali, gdzieś z doliny, dochodzi 
warkot traktora, niemal zagłuszony przez szum Premier 
Saut, bzyczenie owadów. Liście buka są niewzruszone, 
jakby odlane z zielonego wosku i nakryte wielkim 
szklanym kloszem. Wpatrzona w nie Bel ma rozkoszne 
złudzenie, że patrzy w dół. Myśli o Kate, a przynajmniej 
tak jej się zdaje, gdy Paul czyta: tylko z rzadka jakiś wers, 
maleńka zmiana intonacji, wkrada się w tok jej myśli. 
Gnębi ją wygodne poczucie winy, utwierdzające ją jedy- 
nie w samozadowoleniu. Bel wierzy w przyrodę, w spo- 
kój, w naturalny bieg rzeczy, który wbrew logice uważa 
zarazem za nieodwracalny i dobroczynny. Raczej nie 
wierzy w Boga, to zbyt męskie, zbyt konkretne, wierzy 
w jakiś nieokreślony odpowiednik samej siebie, który 
z łagodnym uśmiechem przygląda się nauce, filozofii, 
mądrości. Prosty, niezmienny, płynie jak rzeka, oczy- 
wiście bez kaskady... jedynie od czasu do czasu zmarsz- 
czony, by dowieść, że życie nie jest lub nie musi być... 
jaki piękny byłby materiał z tych liści, czy zielonych 
płatków wiktoriańskich słów, jak niewiele się zmieniły,
294
tylko ich użycie, tak samo jak lata zmieniły liście buka, 
czyli właściwie wcale...
—	Panny z wsi dalekich przychodzą tańczyć pod 
wiązem majowym...
Wszystko się ze sobą łączy.
Zaczęła słuchać tego wspaniałego wiersza, który zna- 
ła prawie na pamięć. Paul czytał go już tyle razy — 
czasami czytała ona — wiersz miał już swoją historię 
w ich życiu, podteksty, wspomnienia. Gdyby Catherine 
chciała żyć tym wierszem, panny pod wiązem majo- 
wym..., a nie Hamletem, tym okropnym intelektualnym 
wyciskaczem łez, nic tylko mury, chmury i kalambury. 
Dobrowolna ucieczka od wszelkiej prostoty. Absurdal- 
ne, żeby wczuwać się w rolę Hamleta; jeszcze Ofelii, 
tego nie da się czasem uniknąć. Ale do roli Hamleta 
potrzeba takiej przewrotnej woli, świadomego wyboru. 
Kiedy Bel była w Somerville, wymyślili coś takiego: 
Hamleta zagrała kobieta. Absurdalne. Przyszły jej na 
myśl role chłopców w pantomimie grane przez kobiety, 
choć w zamierzeniu miało się to kojarzyć z Sarą Bern- 
hardt. Intrygi, dramat, nieprawdopodobne zbiegi oko- 
liczności, a przecież można się rozkoszować cudownym 
zielonym wierszem, czytanym na głos przez mężczyznę, 
z którym tego wieczoru będzie się kochała, jeśli jeszcze 
będzie miała ochotę. Absurdalne. Jaka szkoda, że nie 
wycięła tego artykułu z „Observera" o tym, jak suszyć 
liście, żeby nie utraciły barwy; chyba trzeba je nasączyć 
gliceryną. I jak uciszyć Candy, ależ ona się wydziera.
—	Wciąż sycisz się nadzieją niespożytą, / wciąż 
ściskasz w dłoni niezłomny cień. / Nocą, wiedziony 
swobodnym porywem, / brniesz przez srebrzyste gałęzie 
przesieki. / Na skraj lasu, gdzie nie uświadczysz niko- 
go...
Zasypia.
Parę zwrotek później Peter wstaje, patrzy na Sally, na 
jej plecy, rozpięła górną część bikini, widać bok białej 
piersi. Podnosi swoją koszulę z krótkim rękawem, san- 
dały, schodzi boso do dzieci. Czytanie poezji uważa za 
pretensjonalne, czuł się nieco speszony. Teraz jest znu- 
dzony tym, że wszyscy tak się rozleniwili, że Sally leży
295
w słońcu odurzona, że wszystko spowolniało. Pokopać 
by piłkę, cokolwiek, żeby dać upust energii. Dzieci też go 
nudzą. Staje i patrzy.
Najlepiej wziąć Sally za krzaki, zedrzeć z niej resztę 
bikini i uciąć sobie jednego szybkiego. Niestety to kon- 
wencjonalna dziewczyna, dużo bardziej nieśmiała niż 
wygląda... tyle że łatwo ją urobić, podobnie jak wszystkie 
jego dziewczyny, odkąd stracił żonę. Ma to swoją cenę — 
niezbyt mądra, przewidywalna, mało dowcipna i spo- 
strzegawcza; trzeba powiedzieć, że przy Bel i jej choler- 
nej siostruni wypada na beznadziejnie głupią. Nie powi- 
nien był jej zabierać. Tyle że to wygodne. Do łóżka i na 
pokaz. Zasługiwał... chciał czegoś więcej.
Przynajmniej Tom wydaje się zadowolony z tego, że 
przemądrzała starsza córka Petera tak nim rządzi, bieda- 
czek; Candy wskoczyła w rolę jego matki. Peter wkłada 
koszulę i patrzy na buk. Błękitne plecy Paula, wyciąg- 
nięta Bel, zmięta kremowa sukienka, różowe stopy... 
spójrzmy prawdzie w oczy, zawsze miał na nią ochotę, 
nie wiedział dlaczego, ale zawsze. Peter idzie w górę 
rzeki. Na chwilę opiera się o pierwszy głaz, żeby zapiąć 
sandały, potem idzie dalej, między drzewa, przez ciasny 
wąwóz, nad Premier Saut, gdzie zawędrowała wcześniej 
Catherine. Schodzi nawet w miejsce, gdzie ona siedziała 
i patrzy w wodę; może by tak popływać. Chyba trochę za 
duży prąd. Rzuca do wody gałązkę. Zdecydowanie za 
duży. Rozpina rozporek i sika do rzeki.
Wspina się z powrotem na ścieżkę, potem na po- 
rośnięte drzewami strome zbocze ku pionowym skałom 
w górze. Wychodzi na otwartą przestrzeń. Nieco pochyłą, 
podzieloną strugami kamieni; kępy krzewów, jałowiec. 
Zaczyna się wspinać, pięćdziesiąt jardów, potem sto, do 
najbliższego miejsca, z którego ponad drzewami widać 
rzekę: maleńkie sylwetki dzieci nad wodą, Sally w tej 
samej pozycji, Paul i Annabel pod bukiem, kremo- 
wo-niebiescy, pogrążeni w najczęstszym zajęciu ludzi 
kulturalnych. Peter szuka papierosów, przypomina so- 
bie, że je zostawił koło obrusa. Dziwi się, że mu się chciało 
iść taki kawał drogi. Upał. Odwraca się i wpatruje 
w pionową skałę, szarą i czerwonawoochrową, parę
296
kamiennych występów już rzuca cień chylącego się ku 
zachodowi słońca. Groźny cios skał. Śmiertelna cisza. 
Gramoli się dalej, kolejne sto jardów, do miejsca, gdzie 
ziemia staje dęba, kamienny mur.
Idzie w kierunku powrotnym wzdłuż skalnej ściany, 
nad krzewami i osypiskiem. Chyba pędziło się tędy kozy, 
jakieś prastare bobki. Skała odbija od rzeki, upał zdaje 
się bardziej uciążliwy. Patrzy w stronę dzieci, zasta- 
nawia się, czy nie zawołać na nie. Jakiś okrzyk wojenny, 
żeby wyrwać ich wszystkich z marazmu. Nie obchodzi 
go, co ludzie sobie pomyślą, on jest od obnażania cudzej 
głupoty; od wykorzystywania ludzi — jednym trzeba 
schlebić, innych zniszczyć; wszyscy muszą grać według 
jego reguł. Będąc producentem, nigdy nie stał w jednym 
miejscu; gdy wycisnął wszystkie soki z jednej rzeczy, brał 
się za następną. Ale przez to był wszędzie tylko gościem. 
Mimo wszystko lubił Paula. Zazdrościł mu tego, co 
chciałby kiedyś mieć dla siebie, zazdrościł mu Bel. Te 
oczy, które bawiły się, droczyły, uśmiechały; i nigdy do 
końca nie ustępowały. Nigdy nie było z nią wiadomo, na 
czym się stoi. Jej ironia, udawana naiwność, na którą nikt 
się nie nabierał; pięćdziesiąt takich jak Sally w małym 
palcu; no i ekstracyce, ta sukienka zeszłego wieczoru.
Umięśniony mężczyzna nieco mniej niż średniego 
wzrostu odwrócił się i patrzył na kamienny mur w górze, 
rozmyślał leniwie, czy może mu spaść na głowę odłamek 
skalny.
Erotyczne słońce. Męskie słońce. Apollo, jest w nim 
śmierć. Napisał tak kiedyś w wierszu. Leży w bie- 
liźnie, mocno zaciśnięte powieki, za ciemnymi okularami 
świadoma przemijania, nieubłaganych księżyców; czai 
się w ukryciu. To musi być blisko. Myślała o tym nawet, 
gdy była z Emmą, gdyż on tam jest, także czeka, lada 
chwila... Dlatego nie może znieść innych ludzi, prze- 
słaniają go, nie rozumieją, jaki jest piękny, gdy już ubrał 
maskę; taki daleki od szkieletu. Uśmiechnięty, żywy, 
niemal cielesny; równie inteligentny, przyzywający. 
Z drugiej strony. Spokój, mroczny spokój. Że też mu-
297
siała zobaczyć oczy Emmy, gdy powiedziała „niena- 
widzimy", że też syknęła: tak, tak, tak. Nienawidzi- 
my. Bezpłodne. Chwytała się już kurczowo wszystkiego, 
lecz nie tego: strach, czekanie, chcę, lecz nie mam 
odwagi.
Śmierć. Skłamała mówiąc do Paula, że to niemożność 
ucieczki od teraźniejszości. To niemożność ucieczki od 
wszystkich przyszłości, wszystkich przeszłości, wszyst- 
kich wczoraj i jutro; zatem dziś było tylko maleńkim 
ziarenkiem między dwoma nieubłaganymi, olbrzymimi 
żarnami. Niczym. Wszystko jest przeszłością jeszcze 
zanim się wydarzy. Wszystko jest słowami, okruchami, 
kłamstwami, pustką.
Dlaczego?
Dziecinne. Trzeba się uchwycić struktur, wydarzeń 
pewnych, interpretacji znaków. Jej znakiem jest alfa, 
jest wartościowa (o, tak), wyjątkowa, widzi to. Wszystkie 
swoje wyjątkowe wady też widzi: popełniła straszną 
zbrodnię, co dowodzi, że widzi, gdyż wszyscy inni temu 
zaprzeczają. Podcięła gałąź, na której siedziała. Ska- 
lała własne gniazdo. Wykroczyła przeciwko przypowie- 
ściom. Ergo musi dowieść, że widzi. To znaczy, że 
widziała.
Gramatyka.
Zanieczyszczenie, energia, populacja. Wszystkie Pe- 
tery i wszystkie Paule. Nie ulotnią się. Umierające 
kultury, umierające krainy.
Europa się kończy.
Śmierć powieści; najwyższy czas.
A jednak dalej leży, jak w powieści napisanej przez 
autora, którego już nie ceni, w przestarzałej pozycji, 
zarazem erotycznej i upokarzającej. Jakby to się dokony- 
wało poza nią, było raz na zawsze ustalone, nieunik- 
nione. Tak jak kiedyś ją zabrał na cmentarz, a potem 
napisał Miłość wśród grobów. Niezbyt udane, to znaczy 
wiersz, nie miłość.
71 faut philosopher pour vivre. Czyli nie wolno ko- 
chać.
Łzy żalu nad sobą, dłoń ukryta w zwichrzonych 
włosach. Zmienić przymioty. Spalić, wykarczować, za-
298
kazać, unieważnić, anihilować. Nie powrócę. Nie taka, 
jaka jestem.
I Catherine leży, pisze i jest pisana, dziś i jutro, 
w głębokiej trawie innej kryjówki, którą znalazła. Młode 
ciemnowłose zwłoki z gorzkimi ustami; ręce wzdłuż 
tułowia, myśl zastąpiła czyn. W swym niezwykłym kos- 
tiumie, czarne okiennice na oczach.
Gdzie wszystko jest odwrócone; skąd nic nie wy- 
chodzi, gdy raz wejdzie. Czarna dziura, czarna dziura.
Czuję się tak nieruchoma, bezwolna; niezłomny cień; 
lecz zarazem silna, nareszcie gotowa.
Nadal nie było czuć najlżejszego tchnienia wiatru, gdy 
Peter, teraz już równie znudzony swymi półgodzinnym 
wypadem na dzikie pustkowie, co wcześniej ogólnym 
marazmem, który go skłonił do wyprawy, wracał pod 
buk. Rzeka i inni zniknęli mu z oczu, gdy schodził po 
osypisku kamieni ku słoniowatym głazom. Nie zda- 
wał sobie sprawy, jakie są olbrzymie, póki się pomię- 
dzy nimi nie znalazł. Gdzieniegdzie przejścia między 
głazami są zarośnięte. Trzeba się cofnąć i znaleźć inną 
drogę. Coś w rodzaju naturalnego labiryntu, choć skalny 
mur z tyłu służył za punkt odniesienia. Źle ocenił odleg- 
łość, droga dla kóz musiała dalej odbić od rzeki, niż mu 
się wydawało. Potem o mało co nie nadepnął na węża.
Zniknął w mgnieniu oka, ale chyba miał deseń na 
grzbiecie? Peter był tego prawie pewien. Czyli żmija. 
W każdym razie w jego relacji na pewno wystąpi żmija. 
Odłamał gałąź z rosochatego krzaka i szedł ostrożniej, 
szurając przed sobą zieloną miotłą, jak saper na polu 
minowym. Nagle jego pięciominutowa droga przez mękę 
skończyła się. Dotarł do ścieżki, która schodziła w dół 
do rzeki; ledwie widoczna i kręta, ale prowadziła, 
gdzie trzeba. Ujrzał wierzchołek buka jakieś dwieście 
czy trzysta jardów poniżej. Ścieżka spłaszczyła się, 
przebrnęła między masywnymi głazami, które połys- 
kiwały nieco w słońcu, zawierały mikę. Wtedy, przez 
ocienioną przestrzeń pomiędzy dwoma megalitami, 
ujrzał Catherine.
299
Leżała na plecach, koło innego dużego głazu. Jej ciało 
było niemal schowane w długiej trawie początku lata; na 
tyle schowane, że o mało co jej nie przeoczył. Wpadły mu 
w oko czerwone espadryle, na kamieniu za jej głową.
—	Kate?
Szybko odwraca i unosi głowę z trawy, by ujrzeć go 
stojącego między dwoma głazami, uśmiechniętego. 
Oskarżycielski, z wyciągniętą szyją, jak zaniepokojony 
czymś ptak. Unosi dłoń w przepraszającym geście.
—	Chciałem cię tylko ostrzec. Właśnie widziałem 
żmiję. — Kiwa głową. — Tu niedaleko.
Ciemne okulary nadal wpatrzone nieruchomo, potem 
siada wsparta na jednym ramieniu, rozgląda się pobież- 
nie wokół siebie, potem znów patrzy na niego i lekko 
wzrusza ramionami. Żadnych żmij. Peter widzi, że nie 
ma już na sobie bikini, lecz niedobraną kolorystycznie 
bieliznę: biały biustonosz, ciemnobordowe majtki; na pew- 
no nie chce być tak widziana. Ciemne okulary mówią, że 
żmije to jego wina. Jest wiecznym intruzem, natrętem.
—	Nie masz pewnie przy sobie papierosów?
Kate waha się, po czym z niechęcią sięga w trawę po 
paczkę kentów. Peter wyrzuca gałąź i schodzi do niej. 
Ona nadal leży wsparta na ramieniu, z podwiniętymi 
nogami. Peter widzi złożone levisy i różową koszulę, 
które posłużyły jej za poduszkę. Podaje mu papierosy, 
po czym znowu sięga do czerwonej greckiej torby po 
zapalniczkę; zarówno białe pudełko, jak i pomarańczowy 
cylinder podała Peterowi, nie patrząc mu w twarz.
—	Dziękuję. A ty?
Potrząsa głową. Peter zapala papierosa.
—	Przepraszam, jeśli zachowałem się nietaktownie 
po obiedzie. To naprawdę nie była propozycja z litości.
Znów potrząsa głową, patrząc na swe stopy. Nie ma 
znaczenia; idź już sobie.
—	Wyobrażam sobie, że... — ale najwyraźniej wy- 
obraźnia go zawodzi w pół zdania. Oddaje zapalniczkę 
i papierosy. Kate bierze je bez słowa. Peter poddaje się, 
bezradny gest rękoma.
—	Nie chciałem ci przeszkadzać. Chodziło tylko 
o żmiję.
300
Już się odwracał, by iść, kiedy Kate drgnęła. Jej 
ramię, szybkie jak wąż, palce chwytają go tuż nad nagą 
kostką, króciutki uścisk, lecz wystarczyło, by go za- 
trzymać. Potem ręka sięga po tubkę kremu przeciw- 
słonecznego, który leży obok sterty ubrań. Zmiana po- 
stawy jest tak nagła, tak nieoczekiwana, tak banalna, tak 
w domyśle przyjazna, że Peter uśmiecha się.
—	Jasne. Jestem specjalistą.
Kate odwraca się na brzuch i podpiera łokciami. On 
siada koło niej, no-no-no, odkręcił zakrętkę tubki; wy- 
staje języczek cafć-au-lait. Kate strząsa włosy do przodu, 
sprawdza ręką, czy spadły z ramion; leży, wpatrzona 
w stertę ubrań, i czeka. On patrzy w tył jej głowy 
i uśmiecha się. Wyciska małą glistę kremu na lewą dłoń.
—	Ile ma metr kwadratowy?
Kate odpowiada tylko drobnym wzruszeniem ra- 
mion. Peter zaczyna wcierać krem w jej lewe ramię, 
potem schodzi ku łopatce. Ślady odciśniętej trawy. Skóra 
jest ciepła, spija krem. Podnosi dłoń i ustawia poziomo, 
by wycisnąć następną porcję kremu. Jakby czekała na tę 
chwilową utratę kontaktu, kładzie się płasko, wykręca 
ręce do tyłu i rozpina stanik. Peter zamiera, z dyndającą 
z tubki glistą kremu; jakby dotarł do niespodziewanego 
rozdroża; jakby dostrzegł podczas sporu, że poprzednie 
zdanie zawiera ukryte zaprzeczenie jego własnej argu- 
mentacji. Wyciska dalej. Milczenie. Kate znów podpiera 
się łokciami, ujmuje podbródek w dłonie, patrzy przed 
siebie.
Peter mówi: — Masz bardzo gładką skórę.
Ale teraz już rozumie, wie, że nie usłyszy odpowiedzi. 
Wsmarowuje krem w drugie ramię, tym razem więcej, 
potem w miejsce, gdzie skóra nieco się zmarszczyła od 
ramiączka stanika. Kate zupełnie nie reaguje na koliste 
ruchy jego dłoni, choć teraz wciera mocniej, staranniej, 
po bokach, nad pośladkami. Gdy przerywa, żeby wycis- 
nąć trochę kremu, słodki różany zapach, paczula, Kate 
znów kładzie się na płask, twarz bokiem na dłoniach, 
łokcie na zewnątrz. Peter masuje w górę i w dół nad 
ciemnobordowym pasem, który rozdziela jej ciało na 
dwoje.
301
—	Dobrze?
Nie odpowiada; żadnej reakcji. Upał, leżące ciało. 
Waha się, przełyka ślinę, potem mówi jeszcze ciszej.
—	Nogi?
Kate leży zupełnie nieruchomo.
W dole poza widokiem, krzyk dziecka, jak ukłucie, 
krzyk wściekłości i skargi; chyba Emma. Cichsze skom- 
lenie, podszyte płaczem. Potem wrzask: „Nienawidzę 
cię!"
Emma.
Uspokajający głos. Potem cisza.
Dłoń Petera zatrzymała się na krzyżu Catherine; 
teraz znów wodzi nią wzdłuż kręgosłupa, potem palcem 
wędruje na boki, udając obojętną staranność; tymczasem 
wszystko jest w nim naprężone, pobudzone, dzikie; 
a cholerny dzikus leży oswojony: dlatego to takie śmiesz- 
ne, nie tylko erotyczne. Pozwala palcom głaskać jej 
niewidoczny lewy bok pod pachą. Kate wyjmuje lewą 
rękę spod twarzy, sięga do biodra i zsuwa nieco majtki 
z jednej strony. Potem ręka wraca pod policzek. Peter 
waha się, po czym wyrzuca papierosa; chwyta za płótno 
w miejscu, gdzie dotknęła. Kate przewraca się na jeden 
bok, potem na drugi, żeby mógł ją rozebrać. Wyciska 
więcej kremu i zaczyna smarować jej pośladki, talię, 
potem jeździ dłonią do góry i na dół. Pochyla się i całuje ją 
w prawe ramię, gryzie delikatnie; lepki, pachnący smak. 
Żadnej reakcji. Kładzie się koło niej na łokciu, a lewa 
dłoń pieści, pieści, trochę niżej, górną część uda, pośla- 
dki.
Zdejmuje koszulę. Potem klęka, rozgląda się szybko 
dokoła. Gdy majtki dochodzą do kolan, Kate unosi dolną 
część nóg. Ale na tym koniec. Leży naga, z twarzą po 
drugiej stronie, czeka. On klęka i znów się rozgląda. 
Potem siada, odchyla się do tyłu i zsuwa szorty. Pod- 
chodzi na czworakach, bierze ją za boki przy piersiach. 
Kate przyciska twarz do dłoni. On ciągnie ją delikatnie za 
lewe ramię, żeby się odwróciła. Leży nieruchoma. Ciąg- 
nie mocniej, ona trochę ustępuje, odwraca się do połowy, 
lecz głowa zostaje schowana, przyciśnięta do ziemi. 
Przewraca ją siłą, bardziej brutalnie, na plecy. Ujaw-
302
niona twarz przekręca się w lewo. Profil. Naga szyja, 
usta. Sięga dłonią i zdejmuje jej ciemne okulary. Oczy 
są zaciśnięte. Usuwa pasemko czarnych włosów z jej 
policzka. Potem zsuwa się w dół, całuje włosy łonowe, 
potem pępek, potem każdą pierś. Jest podniecona, cokol- 
wiek by udawała. Kładzie się na niej, szuka odwróconych 
ust. Ale jakby pod jego ciężarem Kate odsuwa twarz 
jeszcze dalej. Gdy on nalega, gwałtownie szarpie głową 
w drugą stronę; nagła furia, wbija mu paznokcie w ramio- 
na, spycha go zapalczywie, wije się, walczy, wściekle 
rzuca głową na lewo i na prawo. On znów klęka na 
czworakach. Jej ręce opadają. Leży nieruchoma, z głową 
na boku.
—	Kaa-te! Pee-ter!
Głos dzieci, Paula, może też Sally i Bel; chóralny, 
zgodny, jakby ktoś dyrygował. Słabe echo od skał. 
Potem, jakże inaczej, głos samej Candidy.
—	Idzieemy! 
Idą.
Catherine otwiera oczy i spogląda Peterowi w twarz. 
Dziwnie, jakby go nie dostrzegała, jakby patrzyła wskroś 
jego przemądrzałego, nieco drwiącego uśmieszku. Ma 
wrażenie, zawsze będzie miał, że chodziło o coś innego, 
nie o niego samego. To oczywiście poza; chora gra 
poskręcanej neurotyczki w rui; bardzo chora, i bardzo 
podniecająca. Posiąść ją w ten sposób, tylko raz, tylko raz 
posiąść to blade, rozszczepione spojrzenie.
—	Ka-ate! Pee-ter!
Patrzy na niego jeszcze przez trzy, cztery sekundy, 
potem odwraca się pod jego rozkraczonymi nogami 
i ramionami, spokojnie i biernie, jakby wiedziona siłą 
jego woli, z powrotem na brzuch, przyciska twarz do 
ziemi i czeka.
Sally, już ubrana, słuchała Bel mówiącej o odzieży 
dziecięcej koło trzech spakowanych koszyków pod bu- 
kiem. Paul i dzieci nadal były w wodzie i łapały raki, aby 
skrócić sobie oczekiwanie. Bel, zwrócona w dół rzeki, 
pierwsza zobaczyła Petera, który pomachał jej ręką ze
303
ścieżki. Niezgrabnie podniosła dłoń w odpowiedzi i Sally 
odwróciła się. Przyszedł cały w uśmiechach.
—	Przepraszam. Straszne wertepy.
—	Wydzieraliśmy się za tobą na cały głos.
—	Kłębi się od żmrj. Bałem się, że dzieci pójdą mnie 
szukać.
Sally wzdryga się. — Żmij!
—	W jedną prawie że wdepnąłem.
—	Och, Peter! 
Bel mówi:
—	Powinnam cię była ostrzec. Rzeczywiście jest ich 
tu trochę.
—	Nie szkodzi. Zaraz zwiała.
—	Brr. — Sally odwraca głowę.
Bel uśmiecha się. — Nie widziałeś przypadkiem Kate? 
Rozgląda się. — Nie. Jeszcze nie...?
—	Nieważne. Może poszła sama do domu. — Od- 
wraca się i woła do pozostałych: — Chodźcie! Peter 
wrócił.
—	Ale mamusiu! Jeszcze mamy za mało.
Bel schodzi nad wodę. Sally świdruje wzrokiem 
Petera.
—	Gdzie byłeś?
—	Na górze. — Macha dłonią w stronę skał.
—	Czemu poszedłeś tak bez słowa? Bałam się o cie- 
bie.
Patrzy w trawę. — Nudziło mi się. Paul i jego 
czytanki. Jak Tom?
—	W porządku.
—	Nie widziałaś gdzieś moich papierosów?
Sally pochyla się nad jednym z koszyków, grzebie 
w środku, podaje mu papierosy. Candida wychodzi na 
górę, oskarżycielska.
—	Wołaliśmy i wołaliśmy!
Mówi jej o żmrjach. Już zostaną w liczbie mnogiej. 
Nad wodą Bel stoi naprzeciw Paula i patrzy obok 
niego w stronę wąwozu.
—	To już przesada. Zupełnie nie wiem, co z nią zrobić.
—	Może wróciła do domu.
—	W takim razie powinna nam była przynajmniej
304
powiedzieć. — Teraz do Emmy, która dopieszcza z To- 
mem wspólnie zbudowaną tamę: — Idziemy, kochanie. 
Przyprowadź Toma i włóż na siebie ubranie. — Emma 
nie zwraca na nią uwagi. Bel patrzy na Paula. — Po- 
myślałam, że za bardzo się przejmujemy. To ją utwierdza 
w jej cierpiętnictwie.
—	Chcesz, żebym jej poszukał?
—	Nie. — I ostrzejszym tonem:—Emma!—Potem do 
Paula: — Przecież chciałeś popracować z Peterem.
—	Taka była ogólna idea.
—	Nie wiem, co ona próbuje udowodnić.
—	Wątpię, czy ona sama wie. — Odwraca się w stronę 
Emmy. — Emma, jesteś zupełnie pewna, że ciocia Kate 
nie mówiła, że idzie do domu, gdy szłaś z powrotem?
—	Znowu się zgubiła?
Bel wyciąga rękę. — Nie, kochanie. To nieistotne. 
Chodź już wreszcie. Ty też, Tom.
Paul mówi: — Naprawdę mogę jej poszukać.
Bel spogląda na niego z ukosa. — Nie.
Bierze Emmę za rękę, potem Toma i rusza w stronę 
buka. Sally wychodzi im naprzeciw i zabiera Toma. Paul 
zdąża ich śladem, gładząc brodę.
Pod drzewem Candida mówi, że nie mogą wracać bez 
Kate. Bel mówi, że pewnie poszła do domu zrobić her- 
batę. Peter pyta, w którą stronę poszła. Sally klęka, 
wyciera Tomowi nogi i stopy ciemnozielonym ręczni- 
kiem. Candida sugeruje, że może Kate ukąsiła żmija. Bel 
uśmiecha się.
—	Od tego się nie umiera, kochanie. Usłyszelibyśmy 
jej krzyk. Pewnie po prostu sobie poszła.
Hamletyczne niezdecydowanie wobec żmii, myśli 
Bel.
Sally podaje jej ręcznik.
—	Jest cały mokry — narzeka Emma, wyrywając się.
—	Dzieciuch — mówi Candida.
Paul odwraca się i uśmiecha ironicznie do Petera.
—	Do udanego pikniku potrzebny jest przede wszyst- 
kim staroświecki starszy kapral.
Peter odwzajemnia uśmiech. — Genialny dzień. 
Świetne miejsce. Miło by było je jakoś wykorzystać.
305
—	Przepraszamy za Kate. Jest teraz dość trudna.
—	Mam nadzieję, że nie chodzi o nas.
—	Ależ skąd. Tyle że... Bel martwi się o nią. 
Stanowczy głos Bel: — Emmo, jeśli nie zamkniesz
buzi, dostaniesz w pupę.
Mężczyźni odwracają się, Emma stoi z zaciśniętymi 
ustami, na skraju płaczu, a matka sprawnie wyciera jej 
nogi. Candida robi nożyce, żeby pokazać, że wcale nie 
jest zmęczona, i zupełnie dorosła. Bel naciąga Emmie ce- 
glastoróżowe spodnie, zapina, po czym całuje ją w czoło.
—	To co, ruszamy w bój? — mówi Paul. 
Prowadzi, obok niego Candida. Za nimi Peter, trzyma
za rękę syna.
—	Fantastyczny dzień, co, Tom?
Potem Bel i Sally, pomiędzy nimi Emma, która pyta 
o raki.
Po minucie głosy cichną, miejsce nad rzeką pusto- 
szeje; stary buk, trawa, wydłużające się cienie, głazy, 
szmer wody. Dudek, cynamonowo-czarno-biały, nadla- 
tuje z drugiego brzegu i przysiada na jednym z dolnych 
konarów buka. Po chwili sfruwa na trawę, na której 
siedzieli; rozpościera pióra grzebienia. Potem spuszcza 
zakrzywiony dziobek: ginie mrówka.
Emmie rozpina się sandał, Bel przyklęka. Sally idzie 
dalej, by dogonić Petera i Toma. Gdy znowu ruszają, 
Emma zaczyna opowiadać matce, o ile obieca, że nie 
powtórzy Candy, której nie wybaczyła nadepnięcia na 
prześliczny domek z gałęzi koło tamy, leśny domek 
księżniczki Emmy, który pomogły jej zbudować zwierzę- 
ta; zaczyna jej opowiadać bajkę cioci Kate, a raczej 
własną, poprawioną wersję, która zakończy się jedno- 
znacznie. Z przodu Sally zrównała się z Peterem, który 
nadal trzyma synka za rękę. Obejmuje ją roztargnionym 
ramieniem. Sally wciąga powietrze przez nos.
—	Jakim kremem przeciwsłonecznym się nasmaro- 
wałeś?
—	Boja wiem. Wziąłem pierwszy z brzegu. — Mruga 
do niej i robi minę. — Tom chce tu zamieszkać.
Sally wyciąga szyję.
—	Naprawdę, Tom? Podoba ci się tutaj?
306
Malec kiwa głową. Ścieżka zwęża się między bujnymi 
krzewami, muszą iść gęsiego. Peter wypycha Toma 
przodem. Sally idzie na końcu, wpatrzona w plecy 
Petera. Ścieżka rozszerza się na powrót. Tom pyta, czy 
jutro też pójdą na piknik.
—	Być może, stary. Nie wiem. W każdym razie 
wymyślimy coś ciekawego.
Sally idzie odrobinę z tyłu koło ramienia Petera, nie 
dotyka go, patrzy na jego profil.
—	Jesteś pewien, że jej nie widziałeś?
Rzuca jej ostre spojrzenie. Sally spuszcza wzrok na 
ścieżkę. Mówi: — Pachniesz tak jak ona dziś rano.
Z rozbawieniem. i niedowierzaniem: — Na miłość 
boską, kochanie. — A potem: — Nie bądź śmieszna. 
Pewnie posmarowałem się jej kremem. Wziąłem pierw- 
szy, który wpadł mi w ręce.
Sally nadal patrzy pod nogi. — Nie zauważyłam go, 
kiedy się pakowaliśmy.
—	No to musiała go zabrać ze sobą. I na miłość boską 
przestań być taką...
Odwraca wzrok.
—	Dziękuję ci bardzo.
—	Kiedy to prawda.
—	Przynajmniej już wiem, że działam ci na nerwy. 
Peter szarpie synka za ramię.
—	Ścigamy się, Tom, dobra? Do tamtego drzewa. 
Gotowy? Start!
Przez kilka kroków biegnie pierwszy, lecz potem 
pozwala czterolatkowi wyprzedzić się.
—	Wygrałeś! — Ponownie bierze synka za rękę 
i razem patrzą na idącą w ich stronę Sally. — Tom 
wygrał.
Sally uśmiecha się do dziecka nieznacznie, wymusze- 
nie. Peter bierze od niej koszyk, przyciągają na chwilę do 
siebie drugim ramieniem i szepcze jej do ucha: — Tak 
naprawdę to mam na nią straszną ochotę. Ale nekrofilię 
odkładam sobie na starość.
Wyrywa się, tylko częściowo udobruchana.
—	Nie dajesz mi poczucia bezpieczeństwa.
—	Chodź, Tom. Weź Sally za rękę.
307
Idą dalej, prowadząc między sobą malca. Mruczy nad 
głową dziecka.
—	Będziesz musiała wymyślić jakiś lepszy powód.
—	Właśnie wymyśliłam.
—	Remis.
—	Nie stać cię na żadne ustępstwa.
—	Co ty powiesz?
—	Najchętniej byś mnie trzymał w szafie razem 
z pidżamą. Za dnia. Zapomniał o moim istnieniu.
Peter bierze wdech. Zostaje jednak zwolniony od 
odpowiedzi. Z przodu, na pierwszej polanie, widzą Paula 
i Candidę, którzy patrzą na niebo. Candida widzi, że 
nadchodzą i gorączkowo pokazuje palcem do góry. Lis- 
towie nie pozwala im zrozumieć, o co jej chodzi. Gdy 
jednak wychodzą na polanę, widzą sami.
Chmura, ale chmura tajemnicza, chmura, jakiej się 
nigdy nie zapomina, gdyż jest tak nienaturalna, tak 
sprzeczna z wiedzą meteorologiczną, którą nabywają 
nawet najmniej spostrzegawczy ludzie. Nadchodzi z po- 
łudnia, zza skał, pod które wspiął się Peter, tak nisko, że 
nie mogła być widoczna z miejsca nad rzeką; jakby 
wypełzła spod ziemi; feralna i złowieszcza, wielka szara 
poducha wystrzępiona na biało po brzegach unosi się nad 
skalny mur, nieomylny zwiastun strasznej burzy. Choć 
cisza i upał kazały się tego spodziewać... mimo wszystko 
są zaskoczeni. Nadal spokojne, bezwietrzne, słoneczne 
popołudnie dokoła raptem zdaje się szydercze, zwod- 
nicze, groźne, jak doskonale zakamuflowane sidła.
Peter mówi: — Chryste. Skąd się to wzięło?
Paul stoi ze skrzyżowanymi ramionami, patrzy na 
chmurę. — Zdarza się. Skomasowany upał, a potem 
zimne powietrze znad Pirenejów.
Candy patrzy na Sally. — Będą pioruny i błyskawice 
przez całą noc. — Potem dodaje: — Martwimy się o Kate.
Paul uśmiecha się i czochra jej włosy.
—	Zauważy. Zresztą może jest już w domu. I martwi 
się o nas.
—	Założę się, że nie jest. — Candy, której nie wolno 
traktować z politowaniem, patrzy na ojca. — Założę się 
o dwa franki, tatusiu.
308
Ignoruje ją i podnosi swój koszyk, potem podchodzi 
do Petera i Sally. — Słuchajcie, wy możecie iść. Ja tylko 
zaczekam na Bel. — Wkłada rękę do kieszeni. — Tu masz 
klucz, Peter. — Odwraca się. — Candy, zaprowadź ich do 
domu, dobrze, i...
Candida pokazuje palcem.
—	Są. Jak zwykle trajkoczą.
Wszyscy się odwracają. Bel i Emma powoli wychodzą 
spomiędzy drzew. Emma mówi, idzie pierwsza, tyłem, 
żeby widzieć twarz matki. Kiedy spostrzega, że Bel 
podnosi wzrok na coś za jej plecami, odwraca się, potem 
biegnie do grupki stojącej na polanie. Paul wychodzi Bel 
naprzeciw.
Unikając wzroku Petera, Sally mówi: — Czy nie 
powinieneś też iść jej szukać?
Robi minę. — Myślę, że wolą sami się tym zająć. — 
Spuszcza wzrok na syna. — Chcesz na barana, Tom?
Sally patrzy, jak podnosi dziecko na swe barki, po 
czym robi biegiem małe kółko, trzęsąc niespokojną 
twarzyczką w górę i w dół. Tom trzyma się go mocno, 
zbyt przerażony, żeby mówić.
—	Lepiej pójdę z wami — mówi Candida do Sally. — 
Bo jeszcze się zgubicie.
Przychodzi Emma.
—	Peter, czy ja też mogę na barana? Proszę cię! 
Candida despotycznie zagradza jej drogę ręką.
—	Nie możesz. Idziemy do domu.
—	Ja chcę na barana.
Peter zaczyna truchtać przez polanę, Tom podskaku- 
je rytmicznie. Sally ogląda się na Paula i Bel; Paul stoi 
z rękami na biodrach, patrząc w górę rzeki.
Candida świdruje wzrokiem siostrę.
—	Tylko spróbuj.
Nagle rzuca się do przodu i łapie Emmę, która chce 
biec do rodziców. Emma wrzeszczy.
—	Candy! Przestań! — huknął Paul.
—	Emma jest niegrzeczna!
—	Nie jestem!
—	Zostaw ją. Idź do domu z Peterem i Sally. 
Sally mówi: — Chodź, Candy.
309
Candida waha się, potem szczypie siostrę w ramię 
i szybko odchodzi. Znów wrzask.
—	Świnia!
Candida patrzy na Sally, wzrusza ramionami.
—	Co za dzieciuch.
Emma podbiega do niej, wali ją po plecach, potem 
pędzi za Peterem z Tomem na plecach. Candida puszcza 
się za nią w pogoń. Emma zaczyna wrzeszczeć. Potem 
wywraca się. Jej siostra rzuca się na nią. Krzyki nie 
ustają, ale nie ma w nich prawdziwego bólu. Przestań, 
przestań, przestań. Sally znów się ogląda. Chyba prze- 
stali się przejmować dziećmi, oboje odwróceni w stronę 
lasu, jakby czekali, aż na ścieżce pojawi się Kate. Sally 
podnosi koszyk, który Peter zostawił na trawie i zaczyna 
iść tam, gdzie Candida klęczy nad Emmą, już spokojniej- 
szą; teraz to już chyba zabawa, bardziej łaskotanie niż 
szczypanie. Słowo, mówi Emma. Słowo. Peter i Tom 
znikają pośród topoli po drugiej stronie polany. Sally 
zerka na chmurę.
Jeszcze wczoraj nie znała tych ludzi; tego dziwnego 
kraju i krajobrazu; tej roli, którą musi grać, braku 
kobiecej duszy, do której może się zwrócić, tego bycia 
jakby wykorzystywaną, pogardzaną, podejrzaną, nie- 
chcianą, zmęczoną, poparzoną słońcem, daleko od domu; 
jakby przed okresem, ale to niemożliwe; chce jej się 
płakać, ale nie śmie. Mija dziewczynki, ignoruje je, choć 
podnoszą głowy, triumfalnie i podstępnie, chcą, by na nie 
patrzeć. Nie zwalniając kroku, zaczyna przebierać w za- 
pasowych ubraniach dzieci i różnych drobiazgach na 
dnie koszyka, jakby coś zgubiła.
Zdarzyło się? Zdarza się?
Zdarzyło się. Przestała szukać, gdy dogoniła ją Can- 
dida i zaczęła iść obok. Dziecko nie odzywało się, tylko 
ciągle oglądało za siebie. W końcu Sally zrobiła to samo: 
Emma na środku polany, leży na plecach, widać tylko 
różowe kolana, udaje martwą.
—	Ona tylko udaje — mówi Candida lekceważąco. 
Zdarza się.
Po kilku krokach pyta:
—	Czemu nie jesteś żoną Petera?
310
Gdyby ktoś stał na czatach na drzewie za rzeką, 
ujrzałby, jak znikają; potem po drugiej stronie polany 
wyłaniają się Paul i Bel, idą trochę szybciej w stronę 
Emmy, która siada i czeka na nich. Paul wskazuje na 
chmurę, a Bel ogląda się po raz ostatni, nie zwalniając 
kroku. Podchodzą do dziewczynki, która wyciąga do 
nich ręce. Każde chwyta za jedną dłoń i stawiają ją na 
nogi. Idą dalej; po chwili zaczyna podskakiwać, płynąć 
w powietrzu, wsparta na ich dłoniach. Przy każdym 
podskoku długie jasne włosy powiewają. Rodzice za- 
czynają skandować rytmicznie, a ona dołącza do chóru. 
Lecz potem przystają na chwilę. Paul podnosi córkę, 
a ona obejmuje go ramieniem za szyję. Idą trochę wolniej, 
lecz nie ślamazarnie; jakby coś trzeba było dogonić lub od 
czegoś uciec.
Znikają między topolami. Rzeka, polana, skały 
i chmura.
Księżniczka woła, lecz nie ma już komu jej usłyszeć.
Spis treści
Hebanowa wieża		5
Eliduc		115
Niedobry Koko		145
Enigma		191
Chmura		251