Józef Ignacy Kraszewski

Syn marnotrawny

Opowiadanie z końca XVIII wieku z portretem autora i 16 ilustracjami
K. Wł. Wójcickiemu1
na pamiątkę Jego jubileuszu
przesyła
Autor
Drezno 1877
TOM PIERWSZY
I
Było to dnia 24 lipca 1788 roku. Doktor Joachim Mellini, stary człek, stał 
spokojnie przed 
swoim dworkiem na Winiarach, używając, a raczej szukając świeżego powietrza, 
którego w 
swoich izdebkach znaleźć nie mógł. Wieczór był dosyć późny, powietrze duszące i 
ciężkie jak 
przed burzą, choć na niebie się ona nie zwiastowała; na północy tylko, gdzie 
wiele chmur nie widać 
było, kiedy niekiedy pobłyskiwało słabo.
W mieście i na przedmieściu panowała cisza letniego wieczoru, z rzadka 
przerywana głuchym, 
dalekim wozu turkotem. Powietrzem nie poruszonym żadnym powiewem, gorącym, 
gęstym, 
trudno było oddychać. Po dworkach gdzieniegdzie rzadkie zapalały się światełka, 
okna wszędzie 
stały otworem, bo każdy pragnął pochwycić trochę świeżości, której nigdzie nie 
było.
Doktor mało co ubrany, ze swą łysą jak kolano głową, okrągłym brzuszkiem, 
przymrużonymi 
oczyma, cały w bieli, jak widmo malował się na ciemnym tle drzwi otwartych domku 
swojego. Z 
niedalekiego dworku zamieszkałego przez pobożnego izraelitę dochodził go 
płaczliwy głos 
modlitwy wieczornej, tak jakoś rzewny, tak zbolały, że stary Mellini, który 
wiele sentymentalnym 
nie był, uczuł się nim poruszonym. Nigdy może te niezrozumiałe dźwięki 
wygnańczej modlitwy 
takiego na nim nie uczyniły wrażenia! Był to jęk tysięcoletniej boleści, z 
pokolenia w pokolenie 
podawanej, spotęgowanej wiekami.
Doktor zadumał się głęboko. Wtem inny krzyk i wołanie niezbyt daleko się 
rozległo. Drgnął. 
Zdało mu się, że słyszy głos swej siostrzenicy Pepity, na której powrót od 
sąsiadki, pani Strańskiej, 
oczekiwał właśnie. Modlitwa na chwilę ucichła, jakby w łkaniu łzawym połknięta, 
i doktor 
nastawiwszy ucha chwycił nim wyraźne nawoływanie siebie.
Zdziwiło go to i przestraszyło razem. Był to głos Pepity, nie mógł się omylić. 
Cóż się jej stało? 
Była więc w niebezpieczeństwie? Wzywała ratunku!
Nie troszcząc się o dworek stojący otworem ani o ubranie swe do wyjścia niezbyt 
właściwe, 
doktor, jak stał, rzucił się biec, o ile mógł, w stronę, z której go wciąż 
wołanie dochodziło. Biec 
właściwie nie mógł, bo i wiek, i otyłość dawno mu wszelką myśl biegu z głowy 
wybiły; szedł, jak 
mógł, najspieszniej, potykając się w mroku, co chwila zagrożony upadkiem, 
wywijając rękami 
rozpaczliwie, które mu do utrzymywania równowagi posiłkowały.
Zdyszany, coraz prędzej krocząc po kamieniach i dziurach, które ostatnia ulewa 
powybijała, 
doktor ujrzał nareszcie postać w bieli stojącą u węgła domu z załamanymi rękami. 
Dom ten był 
znaną dobrze winiarnią Seliga Pesztanera i, co rzecz była naówczas prawie nie 
praktykowana, 
paliła się przed nim latarnia. Niedaleko od niej stała Pepita, dzięki Bogu na 
oko cała, zdrowa… i 
sama jedna.
Doktor odetchnął. Zbliżywszy się dopiero dostrzegł, że przed nią leżało coś na 
ziemi, ku czemu 
piękna Pepita zwracała coraz oczy, a ile razy spojrzała, jęk się z jej piersi 
dobywał. Doktor już miał 
połajać swoję ukochaną, że mu takiego strachu narobiła, gdy Pepita zobaczywszy 
go wołać 
poczęła:
— Chodź prędzej! Na miłość Boga! Jakież nieszczęście się tu stało! Prędzej! 
Prędzej!
Mellini już spieszniej iść nie mógł, tchu mu brakło, zbliżył się do latarni: pod 
słupem jej ujrzał 
leżącego człowieka. Cały blask niezbyt rzęsisty zapalonych dwu świeczek u góry 
padał na piersi i 
twarz tego, nad którym stała Pepita.
Sądził zrazu doktor, że miał do czynienia z pijanym tylko, ale w tej chwili 
ośmielone dziewczę 
krzyknęło i pochyliło się nad leżącym. Mellini dostrzegł dopiero, że głowa i 
piersi omdlałego czy 
dogorywającego człowieka całe krwią były zbroczone. Był to obraz, który nie 
tylko słabe, 
litościwe dziewczę mógł przejąć zgrozą i natchnąć miłosierdziem.
Padające na twarz światło dawało rozpoznać śliczną głowę młodzieńca, jakoby z 
marmuru 
wykutą, rysów tak szlachetnych, tak artystycznie pięknych, że doktor mający we 
krwi swej 
włoskiej poczucie wielkie kunsztu, zapatrzył się zrazu na to oblicze jakby na 
dzieło sztuki. Usta na 
pół otwarte, które boleść zdrętwiła, miały wyraz męstwa i pogardy; ręką 
skostniałą trzymał się za 
piersi poranione, na których suknia zbroczona była i potargana. Złamana szabla 
leżała przy nim. 
Był to widocznie jakiś ostatni akt krwawego dramatu, którego sprawcy umknęli.
Doktor spiesznie schylił się nad ciałem, przyłożył ucho. Pierś dyszała jeszcze, 
ciało drgało, a z 
ust wyrywał się jakiś straszny głos chrypliwy, jakby ranny dogorywał. Mellini 
natychmiast, o ile 
ciemność dozwalała, począł badać i oglądać pokaleczonego.
Pepita z oczyma wlepionymi stała nad nim, badając i twarz młodzieńca, i 
zasępione oblicze 
wuja, który podnosił głowę z lekka, przyglądał się ranom, a milczał:
W końcu zawołał wstając:
— Ależ go tu tak pod tym gołym niebem, na ziemi, nawet ratować nie można! Cóż to 
się stało…
— Ja nie wiem — poczęła Pepita — nadeszłam na ten widok straszny i zaczęłam 
wołać na was.
Doktor wstał niespokojny.
— Przecież ktoś w tym domu być musi. Czy nie słyszeli?
I rezolutnie skierował się ku drzwiom winiarni. Drzwi stały zaparte, Mellini 
gniewać się począł.
— Co u licha! — krzyknął bijąc w okiennicę. — Otwierać! Zapewne głos jego poznać 
musiano, 
gdyż z wewnątrz poczęło się okno otwierać, uchylono i okiennicę; głowa na 
wychudłej szyi 
pokazała się, ostrożnie rozglądając.
— Ranny człek leży pod waszymi drzwiami — zawołał doktor.
— My nic nie wiemy! My nic nie wiemy! — odezwało się na raz aż dwa głosy 
przestraszone. — 
U nas nikogo nie było!
— Nie można tak go tu porzucić jak psa — odezwał się Mellini— potrzeba go do 
izby wziąć, 
ażebym mógł opatrzeć.
— A, gwałt! — zawołał jeden z głosów w oknie. — Panie konsyliarzu2, to nie może 
być! W 
naszym domu krew i takie historie! Żeby, chowaj Boże, umierał, to nie może być!
— To nie może być! — powtórzyło z wnętrza na raz aż trzy głosy. — Aj, gwałt!…
Mellini, choć zwykle spokojny i szyderski, tym razem się pogniewał.
— Niech was tam! — krzyknął. — Boicie się wszystkiego, gdy człowiekowi życie 
ratować 
potrzeba. A lepiej będzie, gdy tu wam pod bramą zemrze. Ja poświadczę, żeście mi 
pomocy nie 
dali.
Wewnątrz szemrać i naradzać się poczęto. Słychać było spór i łajanie, męskie i 
kobiece głosy; 
doktor stał, coraz się bardziej niecierpliwiąc.
— U nas miejsca nie ma! — zawołała głowa na cienkiej szyi. I kilka głosów za nią 
powtórzyło: 
— Nie ma miejsca!
Mellini, człek wielkiego serca, oburzył się.
— Selig, słyszysz! Dwóch mi daj natychmiast ludzi, żeby go do mnie zanieśli. Do 
mnie! Pal was 
diabli z waszym miejscem, ja go nie potrzebuję, ale rąk mi potrzeba i te muszę 
mieć. Zaraz mi tu 
dać koc czy derę, czy co chcecie, i waszych myszuresów3, żeby go do mnie 
zanieśli! Albo no… per 
Dio4, poznacie mnie!
Pogroził pięścią ściśniętą.
Zdaje się, że tej demonstracji już nawet nie było potrzeba. Ruszyło się wszystko 
we wnętrzu 
winiarni, zawieruszyło i po chwili drzwi odryglowano. Chłopców aż trzech szło, 
niosąc dywanik 
stary.
Przez cały czas tego parlamentowania5 u okna Seliga Pepita stała wpatrzona w 
leżącego na 
ziemi młodzieńca. Oczów od niego oderwać nie mogła. Twarz ta już na pół całunem 
śmierci okryta 
pociągała ją jakimś urokiem, z którego dziewczę sobie sprawy zdać nie umiało. 
Było w niej coś dla 
niej nieznanego, jakaś męska buta, coś heroicznego, wyraz jakiś odwagi i wzgardy 
śmierci, a 
zarazem bólu straszliwego; był wdzięk młodości bujnej, pańskiej, królewskiej, 
był wdzięk 
królewski, także królowej życia, młodości. Ten półtrupa, na rozrzuconych 
ciemnych włosach 
spoczywająca głowa krwawa, zbladła, ciągnęła ją za sobą w śmierci otchłanie. 
Litość ściskała 
młode jej serce. Trzeba było tej istocie, tak zbrojno do pięknego życia 
stworzonej, w progu jego 
umierać?
I łzy toczyły się po ślicznej twarzyczce Pepity. A gdyby omdlały ów młodzieniec 
zobaczył ją 
też był tak nad sobą z rękami załamanymi stojącą, załzawioną, i on by może dla 
niej uciekającego 
pożałował życia. Bo i ona śliczną była.
Kwiatek ten dziwnej urody miał w sobie dwoistą piękność: kroplę krwi Południa i 
krew dzieci 
Północy. Matka jej była Włoszką, ojciec Polak, z obojga wzięło dziewczę, co 
mieli 
najpiękniejszego: włoski włos i oczy czarne ogniste, płeć świeżą i wdzięk 
niewysławiony naszej 
ziemi. Dziecię tych dwojga plemion było cudem piękności w pączku jeszcze, z tym 
wdziękiem 
naiwnym dziecięcia, który mu daje aureolę aniołów. Wychowanie ani życie nie 
starło z jej oblicza 
tego puszku kwiatowego i dusza jej jeszcze się tak uśmiechniono otwierała do 
świata, jak kielich 
lilii do słońca. Lekko ubrana, a raczej przyodziana tylko sukienką prostą, z 
chusteczką na 
ramionach, z włosami niedbale związanymi, które się z więzów wymykały 
nieposłuszne, spadając 
na białe popiersie dziewczęcia, Pepita, choć ją za ubogą sługę wziąć było można 
z niedbałego 
stroju, miała postawę i ruchy królowej.
Gdy ludzie nadeszli i doktor z nimi, nieco zawstydzona, usunęła się Pepita na 
bok, ale oczy jej 
nie zeszły z leżącego i trwoga malowała się na pięknej twarzyczce.
Doktor sam schyliwszy się, choć mu to z ciężkością przychodziło, począł pomagać 
niezgrabnym i trwożliwym Żydkom, którzy wielki wstręt okazywali do zetknięcia 
się z ranionym. 
Połajał ich nawet. Pepita ruszyła się, jakby chciała sama przyjść w pomoc i na 
ratunek, ale się 
zawstydziła, zawahała i stała, spoglądając na wuja, gdy Mellini, podniósłszy ku 
niej oczy, 
przebąknął:
— Nie masz co tu stać, idź przodem, przygotuj moje łóżko, a nie, to sofę w 
pokoju, żeby go 
gdzie było złożyć…
— U mnie! — odezwało się półgłosem dziewczę.
Doktor już nic nie odpowiedział, bo był zajęty umieszczeniem wygodnym głowy 
chorego na 
dywaniku i sam ją z ziemi podnosił. Pepita, zawahawszy się nieco, pobiegła ku 
dworkowi. 
Odchodząc usłyszała jęk, który się dobył z piersi rannego, i zarumieniona, z 
bijącym sercem, 
pośpieszyła przodem.
Obok dworku doktora mieszkał felczer, którego on używał. Pepita z troskliwością 
i 
przytomnością prawdziwie niewieścią po drodze podbiegła do okna i wywołała 
starego Kerna, 
który, choć nie mógł zrozumieć, po co go wołano, odział się i wyszedł za nią.
Mellini prowadził Żydków niosących rannego, podtrzymując mu głowę i kierując ich 
pochodem. Zobaczywszy Kerna, chudego, małego starowinę, dał mu znak.
— Bandaże! — zawołał.
Zbliżali się do drzwi dworku, w którym już biegające światło widać było. Pepita 
ze starą swą 
ochmistrzynią Gawłowską krzątała się na przyjęcie chorego. Kern z bandażami 
szedł za nim, a w 
dali, narzuciwszy na ramiona opończę, w pantoflach, bez czapki, w jarmułce tylko, 
kroczył powoli 
gospodarz winiarni, stary Selig, pragnący widać wytłumaczyć się przed doktorem, 
który nań wcale 
nie zważał.
W progu ze świecą czekała Pepita, jedną ręką unosząc ją, drugą poprawiając 
chusteczkę. 
Gawłowską, stojąca nieco opodal, która to dziecię wychowała, choć niewiasta 
ciekawa, nie mogła 
się jednak powstrzymać od wpatrzenia w twarzyczkę Pepity, bo nigdy jej jeszcze 
tak strasznie 
poruszoną nie widziała. Dziewczę drżało całe i lichtarz ze świecą kołysał się w 
jej ręku.
Rozkazującym niemal głosem odezwała się Pepita do niosących:
— Do mojego pokoju!
Doktor podniósł głowę.
— Co znowu!
— Tam będzie najlepiej, spokojnie. Ja się przeniosę do Gawłowskiej — dodała i 
powtórzyła 
stanowczo — do mojego pokoju!
Mellini coś zamruczał, ale się nie sprzeciwiał; poniesiono chorego na prawo, do 
pokoiku, w 
którym łóżko już usłane nań czekało. Pepita została w progu, Kern z doktorem i 
posługaczami 
weszli sami. Drzwi się zamknęły za nimi. Nieco opodal, z głową zwieszoną, 
zadumany, stał Selig 
widocznie z jakimś objaśnieniem czekając na doktora. Przez zapuszczone firanki 
izdebki 
panieńskiej widać było tylko migające światło.
Dziewczę z Gawłowską zostało w sieni.
— E, niech bo panienka stąd idzie! — odezwała się ochmistrzyni. — Cóż my tu 
wystojemy! Co 
bo znowu przepadać za jakimś pijaczyną, co go porąbali!
Spojrzała na wychowankę, która jej potrząśnięciem głowy odpowiedziała tylko, ale 
się nie 
ruszyła krokiem.
Z izdebki, do której wniesiono rannego, dał się słyszeć jęk, potem westchnienie, 
głos mrukliwy 
Melliniego, i znowu potem ucichło. Gawłowską już nie próbowała odciągać Pepity, 
która z uchem 
prawie do drzwi przyłożonym pilnie śledziła najmniejszy szelest ze wnętrza 
dochodzący.
Trwało to dosyć długo. Odezwał się krzykiem rozbudzony z omdlenia ranny i widać 
mu 
wysilanie się to zakazano, bo zamilkł zaraz.
— Żyje! — zawołało dziewczę do Gawłowskiej. — Żyje!
Ochmistrzyni ruszyła ramionami. W tej chwili dały się słyszeć kroki doktora 
idącego ku 
drzwiom i Pepita odsunęła się od nich nieco.
Mellini wyszedł, ręce wyciągając zakrwawione i wołając:
— Wody!
— Będzie żyć? — pośpiesznie zapytała Pepita. Wuj popatrzał na nią i uśmiechnął 
się:
— Zdaje się, że się wyliże — odparł ze zwykłą sobie pozorną obojętnością.
Siostrzenica pośpieszyła za nim kilka kroków, chcąc się coś więcej dowiedzieć. 
Szydersko 
popatrzał na nią stary i myjąc ręce począł:
— A, wy, wy synogarlice! Żeby taki jaki stary dziad z siwą brodą, kulawy, łysy, 
znalazł się 
jejmościance na gościńcu, dalipan, że tak byś się jego życiem i zdrowiem nie 
zajmowała bardzo. 
Ale chłopak ładny…
Doktor się rozśmiał, Pepita zarumieniła i ruszywszy ramionami odwróciła. Tuż 
stał Selig 
czekający na to, aby Melliniego pochwycić. Zobaczył to stary.
— A ty czego chcesz? — spytał.
— Dwa słówka do pana konsyliarza.
Pepita wyszła trochę nadąsana. Selig wszedł, poprawiając jarmułkę i płaszcz na 
ramionach 
przewieszony.
— Ja tyle panu konsyliarzowi chciałem powiedzieć — odezwał się, przystępując ku 
niemu, 
zniżonym głosem winiarz — ja tyle panu konsyliarzowi powiem, co mnie się należy. 
Pan jest 
człowiek rozumny, panu wiele gadać nie trzeba.
Mellini patrzał z wyrazem dobrodusznej ironii.
— Ja tu nic nie winien — kończył Selig — na moje dzieci i wnuki, bodaj zdrowe 
były, ja tu nie 
winien i… na tyle! Przyszli, może ich było sześć, a może siedem, wszystko takie 
byki wesołe, co 
strach! — Wina! — Czemu ja im nie miałem wina dać? Na co u mnie wino ma stać? Ja 
jego sam 
nie wypiję! Co ma skwaśnieć? Ja im postawiłem wina. I nie żadne osobliwe: 
deszczówkę. Wzięli 
pić. A gdzie tam! Zaraz: ty mordiaczu! Tak i owak. Dawaj lepsze!
Czy to my nie mamy czym płacić!? — Kazałem im dać gąsiorek wytrawnego. A co im 
gąsiorek! 
Jak wzięli chlać, a chlać, i gąsiorek stłukli. Wołają znowu wina. Co ja im nie 
miał dać? Przynieśli 
drugi.
— Ale któż oni są? Kto to taki? — przerwał doktor. Selig poruszył ramionami.
— Ten, co jego porąbali, choć on może trzy albo cztery razy u mnie pił, ja jego 
nie wiem, kto on 
taki. A ci, co z nim pili, to nie żadne osobliwości, to od palestry6 tego 
tałałajstwa, co ono w dzień 
papier smaruje, a po nocach ludziom łby rozbija. To łajdaki, z przeproszeniem 
pana konsyliarza, i 
żeby on co lepszego był, on by się też z takim szujem nie wdawał. Dobrze jemu 
tak.
— Jakże go zwali?
— Co ja słyszał, to tylko Wicek, a co ja mogę wiedzieć, jaki Wicek?
— Cóż było dalej? — zapytał Mellini, który już niecierpliwie ku drzwiom poglądał.
— Niechże pan konsyliarz posłucha do końca — westchnął Selig. — Koło drugiego 
gąsiorka 
już zaczął ten (tu Żyd palcem pokazał w stronę izby, w której leżał ranny), ten… 
kto jego wie, 
Wicek, z tamtych, co ich było sześć albo więcej, drwić i kpić, co wlazło! Z 
początku się śmieli pięć, 
gdy on z szóstego drwił, ale jak ich po kolei oporządzać zaczął, w końcu, ja 
widzę, rwą się. A temu 
w to graj! Im oni więcej się burzą, tym ten bardziej się śmieje, aż za boki 
trzyma, a wymyśla. 
Gryzipióry! A, i gorzej daleko, co nie mogę powtórzyć. Naraz jak się oni wszyscy 
zerwą na niego. 
Zobaczyłem, że to nie żart, krew się będzie lać, tak ja wybiegł tam. U mnie tu 
nie żaden szlachtuz7, 
idźcie sobie asanowie, gdzie chcecie! U mnie dom uczciwy, w którym, broń Boże, 
żadnej 
zabijatyki ja nie ścierpię. A oni już szabel podobywali i cisną na tego Wicka, a 
on śmiejąc się im 
odcina, i co chlaśnie, to plejzyruje8. Aj, gwałt! Szczęściem, łaska Pana Boga, 
że nie u mnie, tylko 
się wytoczyli precz za bramę, a ja Mordkowi kazał zaraz zamykać. Patrzę przez 
okno, a oni go na 
wszystkie strony wzięli, obstąpili i rąbią już na kapustę. Tak ja sobie oczy 
zasłonił…
To mówiąc Selig zakrył oczy znowu i zamilkł. Mellini pogardliwie ramionami się 
zżymnął.
— Na coś to lepszego wygląda niż na takiego palestranta — dodał — ale licho go 
wie!
— Pewnie, że jemu wygląda tak, jakby on się na wielkiego pana urodził, ale co to 
ma do tego — 
dodał Selig — kiedy on Wicek!
Nie chcąc już słuchać reszty, doktor do pacjenta dążył; Selig go zatrzymał.
— Niechże, uchowaj Boże, jakiej mitręgi, pan konsyliarz mnie będzie świadkiem, 
że ja tu nie 
winienem nic. U mnie się to nie zrobiło. Dom uczciwy, w którym nigdy żadnego 
kryminału nie 
było.
Mellini popatrzał nań i z politowaniem się uśmiechnął. Żyd podniósł jarmułkę, 
potrząsł nią nad 
głową, pokłonił się nisko i wyszedł klapiąc pantoflami. Doktor na palcach wszedł 
do chorego, przy 
którym Kern siedział. Cisza panowała w domu. Pepita, którą Gawłowska gwałtownie 
do snu 
pędziła, łóżko jej przygotowawszy u siebie, nieposłuszna biegała ciągle pode 
drzwi rannego, 
przysłuchiwała się niespokojnie i o położeniu się wcale nie myślała. Zastał ją 
tak po północy w 
sieni stojącą Mellini i surowo napędził.
— A idźże mi ty spać! — zawołał. — Co cię tam korci ten błazen, którego 
posiekali! Nic mu nie 
będzie, a i niewart, żebyś tak się o niego troszczyła, bo to jakiś szaławiła, 
palestrant, pijak i burda, 
i dobrze mu!
Mellini nie odszedł już, póki siostrzenicy w ręce Gawłowskiej nie oddał i nie 
polecił jej, ażeby 
ją gwałtem spać położyła.
Słówko teraz o starym konsyliarzu, panu Joachimie, inaczej Giacomo Mellini, 
który przed laty 
kilkudziesięciu dostał się do Polski z Saksonii. Był on synem jednego z tych 
licznych Włochów, 
których cała kolonia nad Elbą za Augusta Mocnego9 się osiedliła. W pobliżu 
królewskiego zamku 
ubożsi z nich, wszelkiego powołania artyści, rzemieślnicy, aktorowie, zajmowali 
tak zwaną wieś 
włoską nad Elbą. Większa część tak się tu rozgościła, że już do kraju powracać 
nie chciała. Wielu z 
nich dzieci podochodziły w różnych gałęziach służby publicznej wysokich stopni i 
przerodziły się 
w Sasów. Rodzice Melliniego, oboje Włosi, wychowali go jeszcze na Włocha, a choć 
i po 
niemiecku się chłopak nauczyć musiał, nigdy o swym pochodzeniu nie zapomniał i 
był nim 
dumnym. Nadzwyczaj zdolny, choć przy ojcu sztukatorze10 trochę smaku i techniki 
się nauczył, 
okazywał tak wielką ochotę do nauk przyrodzonych, do medycyny, że go do Lipska 
oddano. Tu 
zaledwie skończywszy studia, gdy mu się w Saksonii zajęcie nie trafiło, dał się 
polskiemu panu 
Sapiezie11 wywieźć za granicę. Został nadwornym jego doktorem, praktykował długo, 
na ostatek, 
uciuławszy trochę grosza, przeniósł się do Lublina. Młodszą siostrę sprowadził 
do siebie i wydał ją 
tu za mąż, a gdy owdowiała, z córką ją wziął do siebie, na ostatek po jej 
śmierci opiekował się 
Pepitą.
Człowiek był niezwyczajny, umysłu przenikliwego, spokojnego ducha, usposobienia 
szyderskiego, pod spodem Włoch, na wierzchu trochę Niemiec, wreszcie długim 
pobytem w 
Rzeczypospolitej spolaczały. Język włoski, który nadzwyczaj kochał, pomógł mu 
swym 
dźwiękiem do dobrego wyuczenia się po polsku. Mówił bardzo dobrze i poszewki 
niemieckiej 
wcale w nim czuć nie było. W dodatku Niemców nie lubił i prześmiewał ich, ale i 
Polakom z nim 
nie lepiej się działo. Żartował sobie z nich, choć sympatii dla nich miał więcej.
Mellini nie żenił się nigdy. Znano go z różnych dziwactw, a nade wszystko z 
wielkiej serca 
dobroci, która zdawała się być w ciągłej sprzeczności z językiem. Na ludzi 
wygadywał co mógł 
najgorszego, posługując się wielkim zapasem włoskich przysłowiów, które wtrącał 
do każdej 
prawie rozmowy; mimo to każdego nieszczęśliwego ratował i był dla tej biednej 
natury ludzkiej 
tak pobłażającym, jak nikt. Dla niego wszystko było wytłumaczonym. W żywe oczy 
prześmiewał 
każdego, za oczyma uniewinniał. Niekiedy był nieopatrznie prawdomówny, że sobie 
robił 
nieprzyjaciół. Mówiono, że r ze dworu sapieżyńskiego, po długich latach służby i 
przyjaźni, 
wynosić się musiał w końcu coś językiem nagrzeszywszy.
Mellini, jeśli kogo kochał w świecie więcej niż w ogóle wszystkich, to może 
swoję 
wychowankę Pepitę. Najprzód przypominała mu ona matkę, potem siostrę, nareszcie 
jedną ją miał 
na świecie. Co porzucił niegdyś w Dreźnie powinowatych, powymierało wszystko: 
był sam. We 
Włoszech z familii, co się zostało, w tak biednym było stanie i ciała, i ducha, 
iż z nią obcować nie 
mógł. Posyłał im zapomogi, raz nawet podróż przedsięwziął do Medio— łanu dla 
widzenia jakichś 
krewnych, ale wróciwszy nie mówił o nich ani słowa nikomu, nawet Pepicie.
Pod okiem wuja, trochę dziwaka, dziewczę wychowało się jakoś także nie 
zwyczajnie. 
Najprzód długo dosyć dawał jej dziczeć prawie, chcąc, jak mówił, nie 
przeszkadzać naturze w 
rozwinięciu się jej z całą potęgą. Gdy mimo to dziecko okazywać zaczęło 
zdolności wielkie, uczył 
ją sam i dawał nauczycieli, nie żałując na to. Ale uczył szczególniej tego, do 
czego dziecko samo 
miało popęd i ochotę. Cieszył się dla swoich oczu pięknością nadzwyczajną Pepity, 
ale zarazem 
nie był jej rad.
Rozmaite włoskie przysłowia przychodziły mu w pomoc przeciw piękności: Belle 
donne, 
guerra in casa. (Piękna kobieta wojnę do domu przynosi); La donna e come la 
castagna, bella di 
fuori e dentro ha la magagna. (Piękna kobieta jest jak kasztan, po wierzchu 
gładka, a w środku 
chropawa), itd.
Wzdychał patrząc na Pepitę i chował, jak mógł, od ludzkich oczów. Pepita nie 
wychodziła 
prawie na krok z domu sama, a wczorajsza wycieczka do sąsiadki tylko dlatego 
była dozwoloną, że 
dworek jej z okna widać było; we wszystkich dalszych wycieczkach towarzyszyła 
jej Gawłowska. 
Być bardzo może, iż dlatego nawet, osiadając w Lublinie, doktor się postarał o 
dworek na 
przedmieściu, aby samego miasta i gawiedzi trybunalskiej uniknąć.
Pepita skazana prawie wyłącznie na towarzystwo wuja, którego kochała bardzo, 
poczciwej, lecz 
niezmiernie prostodusznej Gawłowskiej i kilku starszych a niewielu młodszych 
jejmości, wyrosła 
na istotę oryginalną. Było w tym coś nieopatrzności dziecięcej, śmiałości w 
mowie doktora i 
żywości własnej. Zarazem dziecinna i umysłem wykształcona, zastanawiała 
naiwnością 
przeplataną rozumem, tak że jedno z drugim się nie mieszało. Umiała być i 
dzieckiem, które 
bawiło wszystko, i bardzo poważną niewiastą, patrzącą na świat z wysoka. Tego, 
co się zwało 
wyższym i lepszym towarzystwem, Pepita wcale nie znała. Gdy do doktora 
przychodzili goście 
mężczyźni, nie lubił, żeby się przed nimi pokazywała.
Nie mówił o tym nigdy, lecz w duszy bardzo mu było pilno zdać trudną opiekę i 
czuwanie nad tą 
niebezpieczną pięknością w ręce jakiego uczciwego człowieka. Za pana wydać jej 
nie chciał, 
ażeby nie wyrzucano jej potem plebejuszowskiego pochodzenia, a znał też życie i 
sprawy 
ówczesnych magnatów, których się napatrzył w Saksonii, ba i w Polsce. Za bardzo 
prostego 
człowieka dać jej też nie mógł, boby jej nie starczył rozumem, a tego średniego, 
który by dla niej 
przystał, znaleźć bardzo było trudno.
Czas jeszcze miał doktor, bo Pepita nie dochodziła lat dwudziestu i wcale się za 
mąż nie 
wyrywała. Mellini tylko w duchu dla swej otyłości i uderzeń krwi do głowy 
obawiał się na siebie 
jakiego tragicznego, nagłego końca. To go niepokoiło. Prowadził życie czynne, 
był dosyć z zasady 
wstrzemięźliwy, ale w praktyce jeść dobrze lubił, a gdy się zapomniał, dużo… 
Wróciwszy do 
swego pokoju, gdy Pepitę spać wyprawił, a Kerna posadził przy chorym, zadumał 
się Mellini.
— Po co mi go było brać do domu? — zapytał się w duchu siebie. — Mogłem go 
umieścić u 
Seliga. Będzie z tym kłopot, dziewczyna ciekawa, a to wisus jakiś, z oczu mu źle 
patrzy. Ma 
wprawdzie twarz piękną i arystokratyczną, ma coś w sobie pańskiego i w mowie 
zdradza lepsze 
wychowanie, ale jawna rzecz, że to wniwecz popsute, łotra kawał! Trzeba go 
dokądkolwiek 
wytransportować. Pepita niezmiernie mu się przypatrywała i była nim zajęta. 
Litość jest głupią 
rzeczą w dziewczynie, bo komórka, w której się ona mieści, graniczy z inną…
Namarszczył się Mellini, lecz wprędce rozchmurzył.
— A, ba — rzekł robiąc sobie lemoniadę — ze strachu mi się widma roją!
II
Rany tego nieszczęśliwego wisusa, wedle wyrażenia doktora, nie były tak straszne, 
jak się w 
początku wydawały. Krwi mu zbiegło dużo, cięcie w głowę było silne i mogło być 
niebezpieczne, 
gdyby się do kości dostało; szczęściem skórę tylko rozpłatało i wstrząśnięcie na 
mózg nie 
podziałało. Inne rany, których było kilkanaście na ramionach, plecach i 
piersiach, po dobrym 
opatrzeniu mogły się pogoić prędko. Pierwszego dnia leżał jak odurzony chłopak, 
dostał potem 
silnej gorączki,, w której śpiewał, krzyczał, wyrywał się, miotał, łajał, ale po 
śnie głębokim i 
orzeźwiającym trzeciego dnia był już przytomny.
Gdy doktor przyszedł do niego, zastał go z obwiązaną głową, ale siedzącego na 
łóżku, jak 
gdyby się wybierał w drogę.
Teraz dopiero, gdy był już panem siebie i twarz do naturalnego swego wyrazu 
wróciła, doktor 
mógł się mu lepiej przypatrzeć. Nadzwyczaj pięknych i regularnych rysów 
fizjognomia miała 
wyraz osobliwy lekceważenia, goryczy razem i szyderstwa, pańskości jakiejś i 
pogardy samego 
siebie.
Popatrzał na Melliniego uśmiechając się.
— A to pan byłeś łaskaw? — przebąknął.
Doktor milcząc głową poruszył.
— Jakie bo to ja mam szalone szczęście — dodał z ironią ranny — ta szuja mnie 
pokiereszowała 
wszetecznie, a los chciał, aby się to stało o trzy kroki od domu doktora. 
Saperlotte!12
Wykrzyknik francuski trochę zdumiał Melliniego.
— Z kimże mam honor? — spytał cicho, wpatrując się w niego.
— Dajże pokój, doktorze — rozśmiał się zagadnięty — ja nie jestem już (z tych, z 
którymi się 
ma honor, ale których diabli hodują. Bądź jednak spokojny, bylem się trochę 
wylizał, ruszę w 
świat.
— No, ale któż pan jesteś? — zapytał Mellini. — Boć przecie słuszna rzecz…
— A, słuszna, bardzo słuszna! — śmiejąc się ciągle, mówił ranny. — Ale się 
rozczarujesz, mój 
łaskawco; nazywam się Wicek Szarzak, jestem synem leśniczego z Końskiej Woli. I 
po 
wszystkim!
Dokończywszy śmiać się zaczął mocno, ale go rany zabolały i syknął. Spojrzał na 
doktora, 
który ruszył ramionami.
— Słowo ci daję, mój dobroczyńco i salwatorze13, jak mnie widzisz, tak mnie pisz. 
Golissimus14, biedota, tylko tyle, że humor doskonały.
— A kiedy myślicie wypuścić mnie znowu na zieloną paszę? — dodał.
Doktor poruszył głową, nie dając odpowiedzi.
— Bo widzicie — ciągnął dalej ranny — muszę rachunek mój dokończyć z tą plugawą 
gawiedzią. Te plebejusze bestie, to ani pić, ani bić nie umieją. Wystaw sobie, 
doktorze, sześciu 
takich drabów! Żeby to było co poczciwego, byłbym dziś na nosiłkach15. Teraz ja 
im muszę po 
osobno każdemu dać pro memoria16.
— Bądź no pan spokojnym i niewiele mów — rzekł doktor.
— Ale, nie obawiaj się o mnie — odparł ranny — mnie licho nie weźmie, właśnie 
dlatego, żeby 
to może komu było na rękę. Gdybym był na świecie potrzebny, a, to co innego, 
wtedy bym się 
śpilką ukłuł i byłoby po mnie, a tak ani pałką nie dobije!
Mellini wpatrywał się w niego bacznie, a badawczy wzrok nie podobał się rannemu. 
Poprawił 
bandaż na głowie niecierpliwie.
— Co się asan dobrodziej tak wpatrujesz we mnie, hę? Może znajdujesz, że na syna 
leśniczego 
z Końskiej Woli zanadto przyzwoicie wyglądam. Ale kto to może wiedzieć, czy tam 
nie zaszła jaka 
falsyfikacja?17
Podparł się na stoliku i gorzko się śmiać począł.
— Dosyć, żem Wicek Szarzak i basta! — dodał po chwili. Mellini słuchając go z 
każdego słowa 
czytał, że miał z kim innym do czynienia.
— Możesz waćpan być i synem leśniczego, i kim chcesz — odezwał się — a zawsze 
nieciekawie się spisałeś, wdając w burdę karczemną.
— A, za pozwoleniem — ironicznie przerwał ranny — co winiarnia, to nie szynk! 
Palestranci, 
prawda, szuja, ale rodowita szlachta! Ba, ba!
— I waćpan też szlachcic jesteś? — zapytał doktor. — Ja coś o szlachcie tego 
nazwiska nie 
słyszałem.
Wicek znowu mocno się śmiać począł i syknął.
— Nie jestem szlachcic — odparł — jako żywo, wypieram się tej ekstrakcji18, 
nienawidzę 
szlachty i panów; chłop jestem, cham, prosty człek, od siekiery wyciosany, z 
gliny 
najpowszechniejszej ulepiony… plebeius plebeissimus!19
— Żartujesz sobie ze mnie — szepnął doktor zimno.
— Nie, kochany konsyliarzu — odezwał się zawsze ironicznie ten, który się 
Wickiem 
Szarzakiem nazwał — nie, nie żartuję z pana, ale z siebie! Tak! To wielka 
różnica! Co bo pan 
chcesz, człek bywa w takim usposobieniu, gdy nareszcie z siebie samego żarty 
stroi.
— Trafia się to — odpowiedział Mellini — ale nie w wieku pana.
— A, wiek, wiek — począł młody — to rzecz stosunkowa20. Waćpan mnie zrozumiesz; 
są, co w 
sześćdziesięciu kilku leciech mają ich rzeczywiście ledwie ośmnaście i 
gołowąsami umierają, a są 
tacy jak ja, co w dwudziestu kilku już zgrzybieli.
— I sami sobie winni! — zawołał Mellini.
Skrzywił się p. Wicek.
— Czasem oni, a niekiedy ludzie! O, ci ludzie, to bydło! — krzyknął, bijąc w 
stół, młody.
Doktor nań popatrzył.
— A waćpanże co innego jesteś? — spytał. — Łajesz ludzi, maszże być wyjątkiem?
Trochę zdziwiony popatrzył nań Wicek.
— Licha tam! — rzekł śmiejąc się znowu. — Taka bestia ze mnie paskudna jak i oni. 
Kubek w 
kubek. Jużem ci się dobrze zarekomendował tym, żeś mnie po burdzie 
pokiereszowanego znalazł 
w rynsztoku, to dosyć! Ja się też za anioła nie sprzedaję, ale i reszta niewiele 
warta. Ta między 
nami różnica, szanowny konsyliarzu, że oni sobie archanielskie skrzydła 
przypinają do 
zasmolonego grzbietu, a ja się okazuję, jakim mnie Panu Bogu stworzyć się 
podobało, na 
utrapienie ludzkie!
Mellini uśmiechał się mimo woli, a poczekawszy nieco odezwał:
— Wszystko to bardzo ciekawe i interesujące, a najosobliwsze to, że waćpan, syn 
leśniczego z 
Końskiej Woli, tak się jakoś wyrażasz, jakbyś za piecem u tatka się nie wychował.
Zaczął prychać słuchając młodzieniec i próbował pokaleczoną ręką wąsa kręcić.
— Mój konsyliarzu — rzekł — bo to widzisz, leśniczy leśniczemu nierówny. Mój 
czcigodny 
papa, zamożny człek, dawał mnie na nauki po świecie. Miałem metrów21, posyłał 
mnie do Paryża, 
gdziem bruki zbijał z paniczami, co się zowie.
Spojrzeli sobie w oczy.
— Nie dowiem się więc, z kim mam honor? — rzekł Mellini.
— Ale jaki u kaduka honor? — przerwał niecierpliwie chory. — Honoru około mnie 
ani za 
grosz. Był kiedyś, teraz go nie ma. Co było, a nie jest, nie pisze się w regestr; 
jestem plebejusz 
Wicek Szarzak i kwita.
— I czymże się pan zajmujesz? Powołanie jego? — spytał doktor ironicznie także.
— Ano, to trudno się da zdefiniować — począł chory z wolna, spuściwszy oczy — 
robi się, co 
się zdarzy. Piję tęgo, co się zowie, biję doskonale, łgę, gdy trzeba, aż strach, 
kląć umiem i z 
francuska politycznie, i z polska od ostatnich. Piosenek moc śpiewać umiem, gram 
na 
klawicymbale22 i na gitarze, w karty, od chapanki i drużbarta począwszy, do 
faraona23 
perfectissime24; koperczaki stroić do panien i do mężatek potrafię niezgorzej i 
żwawo prowadzę 
romanse choćby dwa i trzy na raz. Cóż waćpan chcesz, albo to mało talentów? 
Trzebaż czego 
więcej jeszcze? Z tym się w Warszawie żyje tak, jakby się klucz25 miało i wsi 
kilka. Nieszczęściem 
skład okoliczności zmusił mnie, wystaw asiędziej sobie, opuścić stolicę w chwili, 
gdy się oto sejm 
zbiera, pole do żniwa… i tu wpadłem między takich, co w sześciu na jednego idą! 
Mellini, 
słuchając żartującego sobie młodzieńca, nie wiedział już, co myśleć. Im więcej 
się w niego 
wpatrywał i przysłuchiwał mu, tym mocniejszego nabierał przekonania, że miał do 
czynienia z 
jakimś paniczem, incognito26 chcącym zachować, rozwydrzonym, rozpuszczonym jak 
dziadowski 
bicz, ale bystrym i niepospolicie obdarzonym. Milczał jeszcze doktor, gdy p. 
Wicek zerknąwszy 
nań ciągnął dalej:
— Pojmuję to, szanowny konsyliarzu, że koniec końców chciałbyś może wiedzieć, z 
kim masz 
do czynienia, boć winien ci będę za trudy i gościnę. W tym sęk. Jużciżeś kazał 
zrewidować moje 
kieszenie, gdyście mnie tu na to łóżeczko komportowali27, i przekonałeś się, że 
w nich vacuum28. 
Był bestia jedynak, kulfon29… ale i o tym nie umiem powiedzieć, czym go w 
winiarni nie rzucił na 
stół. W obecnej mojej sytuacji, w istocie, nemo dat qui non habet30, nie uiszczę 
się, mój zaś tatko w 
Końskiej Woli gotów się mnie zaprzeć, a nic za mnie nie zapłaci. Radzę więc ci, 
konsyliarzu, 
obandażowawszy mnie wyrzuć na ulicę! Co wiele ceremonii robić? Lipiec, nie 
zmarznę. Cha, cha!
Doktor się zasępił i obraził. Wstał z krzesła.
— Juści to prawda — odparł z dumą pewną — że ksiądz z ołtarza, pisarz z 
kałamarza, a doktor 
żyje z tego, co mu się nadarza, z purgansu i mikstury31, ale widzisz asindziej, 
są doktorowie i 
doktorowie. Ja lubię czasem trutniów z ulicy zbierać i robić na nich 
doświadczenia in anima vili.32
Usłyszawszy to młodzieniec drgnął cały, na policzkach błysnął rumieniec, lecz 
się wnet 
pohamował.
— Oddałeś mi asindziej z nawiązką! Nie gniewam się.
— Ja też! — rozśmiał się doktor. — Widzę tylko, że my z sobą ładu nie dojdziemy.
— Właśnie że my, jak ja teraz widzę — rzekł młody — my możemy z sobą dojść do 
kompromisu. Kiedy ja mogę wyjść stąd bezpiecznie, żeby na ulicy się nie wywrócić?
— Cóż, pilno waćpanu? — spytał doktor. — Dziś się to oznaczyć nie da. Wyliżesz 
się wprędce, 
ja zatrzymywać nie będę, ale wyprawiać nie chcę, bo na to mnie jeszcze stało, 
żebym gościnę mógł 
dać.
— Waćpan widzę jesteś filantrop, hę? — spytał młody.
— Czasami — rzekł Mellini.
— Ale, dalipan, jeżeli się spodziewasz, że w mojej skórze znajdzie się zaklęty 
królewicz, to się 
omylisz — dodał Wicek. — To prawda, żem się z paniczami chował, że paniczkowato 
wyglądam; 
ale jestem bez grosza, dachu, domu i łomu, a co gorzej: bez familii; Swoi się 
mnie, a ja ich 
wyparłem. Jestem Wicew Szarzak! Cha, cha!
I pokładając się na łóżku, począł się śmiać dziwnie, powtarzając ciągle: Wicek 
Szarzak! Doktor 
stał przypatrując mu się, gdy z łóżka porwał się nagle ranny i siadł.
— Konsyliarzu złoty! — rzekł, głos zmieniając na żebrzący — gdybyś był istotnie 
gościnnym w 
domu, wiesz, co byś uczynił? Oto byś mi dał lampeczkę wytrawnego wina!
— A, tak, zapewne, aby ci na noc dała gorączkę i rany pojątrzyła! Tęgi z waści 
doktor.
— Medycyny się nie uczyłem, oprócz w Paryżu, gdym był na jednej sztuce, gdzie 
kilkunastu 
doktorów występuje z bronią w ręku. Sztuka piękna i budująca, ale, szanowny 
konsyliarzu, mam 
moje naturalną medycynę i rezonuję33 tak: Natura do zagojenia ran potrzebuje sił. 
Co siłę daje? 
Wino. Ergo34… rozumiesz…
Rozśmiał się Mellini.
— Ja — rzekł — rezonuję całkiem inaczej. Opatrzna35 natura, gdy kto ma krew zbyt 
gorącą i 
obfitą, nasyła na niego sześciu palestrantów, aby mu jej upuścili, i każe go 
osłabić, aby rozum miał 
czas wziąć górę nad szałem. Wina asindziej u mnie nie dostaniesz, ale kleiku, 
rosołu, bułki, ile 
trzeba. Kłaniam uniżenie!
I wyszedł śmiejąc się.
III
Leczenie ran szło swoim porządkiem, choć nie można było powiedzieć, ażeby ten 
gość w domu 
dogodnym był domownikom.
Nie skarżyła się na niego panna Pepita, ale szemrała Gawłowska i doktor pilnował 
tego, żeby 
panna się nie pokazywała, więc ją trzymano jak niewolnicę, co w zły humor żywe 
dziewczę 
wprawiało.
Chory zaś, w miarę jak do sił przychodził, coraz się w swojej izdebce 
niespokojniej znajdował. 
Po całych dniach śpiewał, hałasował, chodził, nie mógł usiedzieć w miejscu, 
rzucał się jak zwierz 
dziki w klatce. Słychać go było w całym dworku, nawet w pokoju dość oddalonym 
Gawłowskiej, 
w którym Pepita z krosienkami rezydowała.
Była ona bardzo muzykalną, doktor też lubił muzykę pasjami. Staruszek Schafner, 
kapelmajster 
dymisjonowany przez księcia Ogińskiego36, osiedlił się był właśnie w Lublinie. 
Mellini go uprosił, 
żeby dawał lekcje śpiewu siostrzenicy; a że Pepita miała prześliczny sopran, a 
Schafner był 
zapalonym wielbicielem wokalnej37 muzyki, podjął się tego z wielką satysfakcją. 
Parę razy na 
tydzień przychodził zwykle do dworku i na klawicymbale stojącym w saloniku 
doktora 
towarzyszył do śpiewu pięknej pannie. Właśnie egzercytowała38 się w arii z 
Didone 
abandonnata39, bardzo natenczas w modzie będącej.
Jednego z tych dni Niemiec się zjawił. Był to staruszek w peruce, z laską, na 
cienkich nóżkach, 
zaschły, kościany dziadek Chciano go się pozbyć tym, że w domu był chory, ale że 
właśnie 
wchodząc słyszał go wyśpiewującego na całe gardło Schafner, choć pięknym głosem, 
ale jak on 
znajdował, fałszywie i bez metody, uparł się, aby lekcją odbyć koniecznie. 
Pozamykano drzwi; 
zdawało się, że głos Dydony nie dojdzie do chorego, Schafner siadł do 
klawicymbału.
Tymczasem w śpiewie p. Wicka przypadł właśnie interwal40 wypoczynku, i chory, 
który się był 
na łóżku położył, usłyszał śliczny sopran strumieniem płynący srebrzystym wśród 
ciszy. Zerwał 
się na równe nogi zdumiony, podbiegł do drzwi… otworzył je w sieniach już arii 
słuchać było 
można doskonale. Naprzeciw z niej drzwi prowadziły do antykamery41 małej, a z 
niej do bawialni, 
w której stał klawicymbał. Siedział stary Schafner i przy nim stała w sukni 
białej, z 
rozpuszczonymi czarnymi włosami, przepiękna Pepita. Wicek nie wytrzymał. Głos 
był 
prześliczny, ciekawość go wzięła niezmierna zobaczyć tę, która go wydawała. 
Zuchwały chłop, 
ośmielił się, jak stał, prawie nie ubrany, wtargnąć do przedpokoju po cichu, 
przysunąć do drzwi, 
przyklęknąć do dziurki od klucza i spojrzeć.
Zrządzenia losu dziwne czasem bywają. Przez dziurkę od klucza normalną, jakie 
się zwykle we 
drzwiach spotyka, niewiele by może zobaczył ciekawy łotr, co się tu podkradł. 
Trzeba było 
wypadku, że od tego zamku niegdyś klucz zgubiono, że go gwałtem odrywając 
popsuto, nie 
naprawiono i że dziurka od klucza była szkaradną dziurą, w której całe czarne 
oko młodzieńca 
umieścić się mogło.
Ujrzał więc przez nią na ciemnym tle ściany obitej zielonym szpalerem42 obraz, 
który chyba w 
snach rozgorączkowanej wyobraźni mógł równie uroczo zabłysnąć. Stała za krzesłem 
starego 
Schafnera, z wielką gracją, suchymi rączkami przebierającego po brzęczącym jak 
komar 
klawicymbaliku, no, bogini jakaś! Taką mu się wydała! Z trochę podniesioną 
główką, z trochę 
otwartymi różowymi ustami, w których perłowe ząbki świeciły. Pepita śpiewała z 
wyrazem 
smutku rozdzierającym, który od słów i muzyki przeszedł na jej oblicze. Miał ją 
przed sobą całą, 
śliczną jej kibić, cudowną rączkę spartą na krzesła poręczy, główkę podrzuconą 
do góry, ramiona 
białe lekkim okryte muślinem.
Co się z nim tam stało, gdy ją ujrzał, nie umiemy wytłumaczyć. Długo oka oderwać 
nie mógł od 
tego widoku, twarz mu zapałała, wreszcie zerwał się jak złodziej uciekać 
usłyszawszy szelest i 
stuknął w przedpokoju drzwiami za sobą.
Poszedł się zamknąć do swej izdebki.
Stuknięcie drzwiami nastraszyło śpiewającą, która zerwała się i wybiegła 
zobaczyć, czy się kto 
nie wkradł do domu. Ale już chory był u siebie. Nie wiem, czy się jego 
niedyskrecji i zbrodniczego 
podsłuchiwania domyśliła, ale lekcja śpiewu została przerwana. Schafner tylko 
zagrał Haydna43 
wariacje na fortepianie, pomówił z piękną uczennicą i panna Pepita wróciła do 
pokoju 
Gawłowskiej.
Gdy wieczorem doktor przyszedł do domu i zajrzał do chorego, znalazł go w jakimś 
usposobieniu szczególnym.
— A wiesz, konsyliarzu — rzekł — że tu u ciebie być na kuracji rzecz jest wcale 
przyjemna. Nie 
wiedziałem o tym, że tu koncerta bywają. Co za głosik!
Doktor się strasznie zmarszczył; gdy się Pepity co tyczyło, żartować nie dawał.
— Cóżeś to waćpan podsłuchiwał? — zapytał ponurym głosem. — To niepięknie! 
Jesteś tu dla 
kuracji, nie dla koncertu.
— Tak, ale Pismo święte powiedziało: „Kto ma uszy ku słuchaniu, niechaj słucha.” 
Jakże 
konsyliarz chcesz, żebym ja rozkazom Pisma świętego się sprzeciwił? — odparł 
chory. — Koncert 
był gratis!44
— I wcale na ten raz niepotrzebny — zamruczał Mellini niecierpliwie.
— Nie wolno mi spytać o divę45? Kto jest ta utalentowana cantatrice?46
— Waćpan umiesz po włosku? — odparł doktor.
— Hę? — odparł chory ruszając ramionami. — Kto to wie? Może.
— Bo powiedziałbym waćpanu: Chi tutto vuole, niente ha! (Kto wszystkiego chce, 
nie ma nic). 
Kiwnął głową słuchający.
— Żebym umiał po włosku — rzekł z wolna — to bym waćpanu odpowiedział: A colui 
che 
vuole, nulla ? difficile. (Kto czego chce, temu nic trudnego nie ma).
Usłyszawszy odpowiedź, doktor się zmieszał mocno.
— A to co? — zapytał.
— Tak sobie, próbowałem — rzekł chory — czy mi się jaka włoszczyzna też nie uda! 
Doktor mi 
dałeś do zrozumienia, żebym się nie dopytywał, a ja… musiałem coś bez sensu 
spleść.
Mellini, który się poczynał gniewać, włoszczyzną trochę został rozbrojony, 
jednakże wróciła 
mu troska o Pepitę.
— Jakże się waćpan czujesz? — zapytał.
— Chciałbyś się mnie pozbyć — rzekł chory — ale ja gotów jestem każdej godziny, 
kochany 
konsyliarzu. Skiń tylko. Widzę, że jak Włoch jesteś zazdrosny, choć nie 
suponuję47, ażeby ta istota 
tak młodziusieńka była twoją żoną.
— A gdzieżeś ją waćpan już widział!? — krzyknął doktor z gniewem. — Gdzie!? Jak!?
Chory, spostrzegłszy gniewającego się, zaczął się śmiać po swojemu.
— Mityguj się, na miłość Bożą! Nie widziałem jej tylko48 przez dziurkę od klucza 
z 
przedpokoju — odezwał się. — Do tej zbrodni się przyznaję: słysząc głos nie 
mogłem wytrzymać. 
Piękna jak anioł, lecz słuchaj, doktorze — dodał — ja w anioły nie wierzę, bom 
się nadto dobrze 
znał z diabłami. Bądź spokojny!
Ironicznie i gorzko chichotać zaczął.
— No, kiedy mam iść precz? — rzekł po chwili. Mellini się zawstydził.
— Waćpan jesteś osobliwszy człowiek — rzekł.
— Ja o tym wiem — odparł Wicek. — Byłem może stworzony na wcale niekiepskiego 
człeka, 
robacy nadgryźli i zrobiła się osobliwsza gniłka… Ogni rosa ha la sua spina49, a 
ja różą nie byłem 
nigdy, spina się została z gałęzi.
Włoszczyzna znowu rzucona od niechcenia zrobiła wrażenie na doktorze.
— Ale któż bo waćpan jesteś? — zawołał gwałtownie. — Mów! Jużciż ja nie zdradzę.
— A ja się bo żadnej nie obawiam zdrady — rzekł chory. — Widzisz, kto jestem: 
kawał łotra, z 
którego miał być poczciwy człowiek…
— No, i może być! — przerwał Mellini. — I może, i będzie!
— Ani może, ani będzie — gwałtownie i z wielką goryczą, pierwszy raz poważniej a 
serio 
począł chory. — Nie, to, na com się patrzał, com przeżył, psuje człowieka do 
gruntu. — Uderzył 
obu rękami po stole. — Dosyć tego.
To mówiąc rzucił się na łóżko, zwrócił twarzą ku ścianie i pozostał tak 
nieruchomym. Doktor 
już miał odchodzić, gdy usłyszał:
— A lampeczki wina, hę, nie można?
Mellini ramionami ruszył i za całą odpowiedź głową potrząsł.
— Ty bo, szanowny konsyliarzu — odezwał się leżący — wyobrażasz sobie, że 
spełniasz 
obowiązek jakiś filantropa, oddając mi zdrowie i siły! A ja ci powiadani, że 
oddałbyś posługę, za 
którą by ci podziękowano może, gdybyś mi dał w przyjemnym usposobieniu pójść 
stąd na łono 
Abrahamowe50. Wyleczysz mnie i pójdę ludziom psie, krwawe figle płatać!
— A to już do mnie nie należy — rzekł doktor.
— Bodajżeś skisł, stary nudziarzu — dokończył mrucząc Wicek i do ściany się 
odwrócił.
Mellini poruszony jeszcze tą rozmową poszedł wprost do Gawłowskiej i Pepity.
— Potrzeba ci było dziś śpiewać — odezwał się z progu — gdy w domu mamy chorego. 
Skarżył 
mi się, że mu tym piskiem sen przerwano. Przestraszył się…
Pepita załamała ręce.
— Cóżem ja winna? Stary Schafner nalegał, kazał, pozamykaliśmy drzwi wszystkie.
— Tak, tak, ależ pamiętać trzeba, że to chałupa jak z kart: dosyć kaszlnąć, żeby 
aż na strychu 
rozległo.
— Ale mu się nic nie stało? — spytała Pepita zmieszana.
— Dostanie trochę gorączki — rzekł dwuznacznie — ale spodziewam się, że mu to 
przejdzie; w 
tych dniach też myślę się go pozbyć, bo mi ta załoga, przyznam się, jest wielkim 
ciężarem. I dla 
waćpanny też z tego niewygoda.
— A, dla mnie — poczęła prędko Pepita — dla mnie? Ależ mnie tu z Gawłowską 
doskonale. Ja 
mogę zostać, dopóki tylko potrzeba. Proszę wcale nie myśleć o mnie.
— Choćbym i nie myślał o tobie — dodał doktor po cichu — tego człowieka z domu 
chcę co 
rychlej się zbyć. Jest ostateczny łotr jakiś najniebezpieczniejszego gatunku, 
bez czci i wiary.
— Może to być? — naiwnie podchwyciła Pepita, zbliżając się do wuja. — Któż by 
się mógł 
spodziewać! Z twarzy…
— Tak, tak! Wy wszystko sądzicie z twarzy — przerwał Mellini. — Chłopiec niczego, 
ale 
najpaskudniejszego charakteru i z tym się wcale nie tai.
Rzuciwszy to słowo doktor, nie chcąc się wdawać w dalszą rozmowę, odszedł. 
Pepita została 
jak wkuta do posadzki, nie uważając nawet, że Gawłowska na nią z przestrachem i 
niepokojem 
patrzała. Po chwili dopiero przyszła siąść obok niej i w milczeniu wzięła robotę 
do ręki, 
bezmyślnie ją obracając.
— Kto by się tego mógł z twarzy jego domyśleć? — poczęła po cichu. — Proszę cię, 
moja 
Gawłosiu, gdybyś ty go była widziała jak ja, tam, na ziemi leżącego we krwi, z 
tą głową taką 
śliczną! Mnie to póki życia nie wyjdzie z pamięci!
— E, co znowu! — ofuknęła Gawłosia. — Boś się panna nastraszyła. U stracha 
wielkie oczy, 
imaginacja jakaś! Wydał się czymś osobliwym, a to szałaput, wisus i po wszystkim. 
Panna myśli, 
że go ludzie nie znają!
— A któż on jest? Zmiłuj się — podchwyciła Pepita ciekawie. — Wuj powiada, że 
się od niego 
nic nie można dowiedzieć.
— Kto ma być? Tać to już u Seliga i naokół wiedzą o nim i gadają. Na mieście on 
już 
burszował51 tu dawno i awantury wyrabiał, a tylko z jednej winiarni do drugiej i 
z jednej burdy w 
drugą. Na końcu przyszła kryska na Matyska. Ale to nic dobrego, nie żal go! 
Gdzieś, widać, na 
jakimś to dworze służyć musiało, liznął po troszę tego i owego, przetarł się i 
rozłajdaczył; gdzieś 
się też w rynsztoku zmarnuje.
Pepita słuchała cierpliwie i westchnęła. Z twarzy jej widać było, że choć się 
nie chciała 
sprzeczać z Gawłowską, może sobie co innego myślała.
Nazajutrz doktor, wychodząc z domu, najuroczyściej zakazał siostrzenicy, aby do 
sieni od ulicy 
wychodzić się nie ważyła i drzwi od bawialnego pokoju zamknęła na klucz aż do 
jego powrotu.
Rany pana Wicka już się były tak dobrze podgoiły, że właściwie jedna tylko 
głębsza na głowie 
pozostała do zabliźnienia. Nosił jeszcze bandaż i choć ten go nie zdobił, ale 
pięknemu i z tą 
przewiązką nadto szpetnie nie było. Po wyjściu doktora, zobaczywszy przez okno, 
iż się ku miastu 
posunął, chory szybko się począł ubierać.
Niełatwe to było zadanie, gdyż suknie, w których go przyniesiono, i krwią 
pobroczone, i ziemią 
powalane, i pomięte były, i pocięte. Wicek wziął się do nich i opatrzywszy, w 
jakim były stanie, 
zrazu je cisnął z gniewem od siebie. Po chwili jednak zrezygnował się wrócić do 
nich i nie dbając o 
rozcięte plecy i rękawy, począł je wycierać, wyciągać, oczyszczać. Po dosyć 
długim mordowaniu 
się nad nimi doszedł do tego, że mógł je na siebie nawlec, niewiele się 
troszcząc, jak w nich będzie 
wyglądał. Gdy to robił, usta mu drgały i krzywiły się szydersko.
W izdebce Pepity, w której mieszkał, było spore zwierciadełko; przejrzał się w 
nim, uśmiechnął 
do siebie i czuprynę zatarł. Szklankę próżną wziął w rękę i z wolna drzwi pokoju 
uchylił. Wyszedł 
do sieni. Sień przedłużona wiodła ku drzwiom w głębi do pokoju Gawłowskiej. 
Jakim instynktem 
tam trafił, na to chyba młodość jasnowidząca odpowiedzieć by mogła. Pomalutku 
powlókł się 
przez sień jak najciszej i… do drzwi zapukał.
Gawłowska, która drzemała nad robotą, zerwała się wystraszona, Pepita od krosien 
głowę 
podniosła i… musiała coś przeczuć, bo się zarumieniła jak wiśnia, poprawiając 
włosy.
Nie czekając żadnej odpowiedzi, śmiały pan Wicek wtargnął do pokoju, szklankę 
trzymając w 
ręku.
— Za pozwoleniem — odezwał się tonem mimo grzeczności śmiałym i jakby drwiącym — 
czy 
nie mógłbym dostać kropli wody? U mnie jej nie ma, nie wiem gdzie szukać. I…
Wtem, ujrzawszy niby teraz dopiero Pepitę, która nie spuszczała go z oczów, 
odezwał się 
wesoło i trochę szydersko:
— O, śliczna bogini! A to ja wczoraj anielski głos jej kradzionym sposobem 
usłyszałem! 
Dostałem za to burę od doktora. Niechby mnie już i kijem wybił, nie mogłem 
wytrzymać, abym 
waćpanny z bliska nie zobaczył.
Gawłowska przerażona, widząc go śmiało idącego ku krosienkom, zaparła mu drogę i 
chciała 
odebrać szklankę.
— Daj mi asindźka z wodą pokój — odezwał się — szklanka i woda były tylko 
pretekstem. Ja 
się tylko do tej śliczności chciałem zbliżyć.
Pepita tonem zuchwałym nieco obrażona cofała się za krosna. Gawłowska 
rozpostarła ręce.
— Ale cóż to znowu jest! — krzyknęła. — Jak pan możesz tak napadać kobiety? Cóż 
to się ma 
znaczyć? Proszę pana! Niech mi się pan zaraz wynosi!
— Ale czekaj, asińdźka — rozśmiał się chory — wyniosę się, tylko dopowiem, z 
czym 
przyszedłem….
Zwrócił się ku Pepicie.
— Kern, felczer mi dopiero wczoraj powiedział, że ja pannie tej, takiej ślicznej 
jak anioł, 
winienem życie; że gdyby ona mnie nie znalazła leżącego i na ratunek nie 
zawołała, byłbym już 
dziś albo śpiewał z aniołami, o czym wątpię, albo się w smole smażył. Moje ty 
bóstwo śliczne — 
dodał ręce składając — niechże ja ci… jakby to powiedzieć… dziękować nie ma za 
co, niech ci się 
pokłonię.
To mówiąc potrącił Gawłowską. Widząc go zbliżającego się, wylękła Pepita 
schowała się w 
okno i osłoniła firanką. Wszystko to nic nie pomogło, ów pan Wicek, wywróciwszy 
kilka krzeseł, 
odsunąwszy krosienka, z zuchwalstwem niepraktykowanym zbliżył się do okna i choć 
Pepita 
krzyknęła, a Gawłowska go silnie za poły w tył zaczęła odciągać, pochwycił wpół 
broniące się 
dziewczę, podniósł jak piórko i w czoło pocałował.
Widząc to ochmistrzyni, wrzasnęła tak, że i na ulicy było słychać.
Napastnik postawił na ziemi na pół omdlałe dziewczę i zwrócił się do 
ochmistrzyni.
— A czegoż się drzesz? — zawołał. — Już się stało! Więcej tego nie będzie. Żebym 
miał stąd 
pójść na sucho, to nie mogło być!
Pepita, nie wiadomo, co się jej stało, pochyliła się ku oknu, zsunęła na ziemię, 
zemdlała 
zupełnie. Gawłowska biegła ku niej zrozpaczona, gdy pan Wicek, zawróciwszy się 
jak pijany, 
wysunął się nazad z pokoju.
W progu krzykiem zwabiony stał cały fraucymer52 dworku, który widząc uchodzącego 
napastnika, dopiero zrozumiał, co się stało.
Trzeźwiono biedną Pepitę.
Gawłowska we łzach powtarzała ciągle:
— O Chryste Panie! Jak się doktor dowie, to on tu nas wszystkich, począwszy od 
niego, 
pozabija!
IV
W kilka dni potem przez Grodzką ulicę widzieć było można idącego tego samego 
Wicka 
Szarzaka. Miał na sobie ten sam kontusz posiekany, który mu jakiś krawczyna, jak 
umiał, 
pozszywał. Rany na plecach i piersiach już mu się pogoiły, ale na kontuszu 
trudniej je przyszło 
zabliźnić. Czapka na bakier włożona pokrywała czarną chustynkę, którą głowę 
jeszcze miał 
przewiązaną. Nie zbywało mu wcale na fantazji pomimo zszarzałej odzieży, 
podartego obuwia i 
niezupełnie pogojonych ran. Trzymał się jedną ręką w bok, a drugą za szablę. Na 
tej widać było 
zaraz, że gdzieś za mały grosz na tandecie musiała być kupioną. Lichota to była, 
rapcie wytarte tak, 
że z nich barwa zlazła, pochwa odrapana, skuwki posrebrzane, z których mosiądz 
żółto 
przeświecał, a i klinga nie musiała osobliwą być. Rączka też, jakąś ptasią głową 
zakończona, 
mizernie wyglądała.
Pomimo oszarpania i zaniedbanej odzieży chłopak pańsko szedł i ze straszliwą 
butą. 
Ustępowano mu z drogi, bo widać było, że on nikomu z niej nie zejdzie. Kroczył 
sobie tak, jak to 
się idzie spacerem dla rekreacji, bez celu, nie śpiesząc, nie dbając dokąd, nie 
patrząc przed siebie. 
Oczy miał spuszczone na ziemię, dumał. Posuwał się od niechcenia od Krakowskiej 
widać bramy 
do Grodzkiej, jakby na Żydy chciał iść. Kiedy niekiedy rzucił przed się okiem 
lub ziewnął.
Słońce przypiekało, godzina była ranna, ale już południe blisko.
Gdy on kierował się tak w dół, z Grodzkiej bramy wysuwał się właśnie pański 
jakiś dwór 
podróżny. Jechało przodem dwu jak olbrzymy hajduków w granatowych kurtkach i 
pąsowych 
hajdawerach, na koniach rosłych; dalej trzech konnych dworzan w barwie zielonej 
z żółtym, za 
nimi kolasa duża danglowska53, nowa, pyszna; za nią widać było furgony i konie 
luźne. Dla gorąca 
powóz był poroztwierany i widać w nim było na jedwabnych poduszkach siedzącego, 
a bardziej na 
pół leżącego młodzieńca, który dla wygody ręce w pasy jedwabne powozu powkładał. 
Piękny ten 
mężczyzna, brunet, ubrany po francusku, twarz miał mimo znudzenia podróżą pełną 
ognia i życia.
Czarne jego oczy bystro w prawo i lewo strzelały. Nagle, gdy je przypadkowo 
skierował na 
idącego naprzeciw Wicka, porwał się w powozie siedzący i jakby oczom nie wierzył, 
z niezmierną 
uwagą przypatrywać mu się począł. Konie szły z wolna po lichym bruku pod górę.
— Co u licha! Quel diable!54 — zagrzmiał głos z powozu. — Stój.!
Służący idący przy kolasie, a za nim kilka głosów powtórzyło: „Stój!” — i kolasa 
się 
zatrzymywała, gdy siedzący w niej młodzieniec wyskoczył wprost idąc ku p. 
Szarzakowi. Szedł i 
przyglądał mu się jeszcze.
Wicek, który to wszystko dostrzec musiał, nie dawał znać po sobie wcale, jakby 
ten cały zachód 
brał do siebie. Szedł bardzo spokojnie dalej swoją drogą.
Wtem naprzeciw, drogę mu tamując, stanął młodzieniec, który z kolasy wysiadł, i 
zawołał o 
krok już będąc od niego:
— Wojewodzic! Oczy mnie nie mylą? Ale to on! Cóż to jest?
Wicek z wolna podniósł głowę, popatrzał i odezwał się głosem obojętnym:
— Nie mam honoru!…
— Na Boga! Ale cóż to ma znaczyć? Nie jesteśmy w karnawale, wojewodzicu kochany.
— Żadnego tu wojewodzica nie ma! — zawołał stanowczo i nieco poruszonym głosem 
idący. 
— Nie znam, nie wiem. Proszę mnie puszczać. Każdy w swą drogę!
— Mais tonnerre de Dieu!55 — nie ustępując krzyknął gorąco pan z kolasy. — 
Powiedzcie mi, 
co to znaczy? Ja cię tak nie puszczę!
Wicek na rękojeści szabli położył rękę, jakby znać dając, że się bronić myśli.
Rozśmiał się przeciwnik.
— Mów, co ci się stało? Dwu nas przecie takich nie ma na świecie.
— Za kogo mnie waćpan bierzesz? — spytał flegmatycznie znowu Wicek.
— Wojewodzic jesteś! Cóż u licha! Kolegowaliśmy z sobą w Strasburgu56. Graj ty 
komedią, z 
kim chcesz, ale nie ze mną!
To mówiąc, broniącego się chwycił za rękę, a widząc, że się w ulicy ludzie 
ciekawie skupiać 
zaczęli, gwałtem go wciągnął do najbliższej kamienicy, u której drzwi ogromne 
grono winne, 
niegdyś złocone, dziś sczerniałe, wisiało, a nad nim staroświecka wiecha.
Skinął pan na powóz, aby sobie szedł dalej, a sam ciągnąc pochwyconego w ulicy, 
rozpatrzywszy się w ciasnym korytarzyku, do którego weszli, wprowadził do 
sklepionej izby na 
dole. Stała ona pustkami w tej dnia godzinie. Nie zatrzymując się w niej, poszli 
do mniejszej 
izdebki o jednym oknie. Tuż za nimi przywlókł się otyły mężczyzna.
Pan z kolasy rzucił mu z dala:
— Butelkę na dukata! Słyszysz,, żeby mi dobra była, bo mam zwyczaj w łeb lurą 
ciskać!
Tu dopiero puścił Wicka jego przewodnik i zawołał, drzwi zamykając z łoskotem:
— Ale gadaj że u licha, co się z tobą stało! Gadaj!
Wicek padł na ławę; widać w nim było wzburzenie wielkie… milczał. Brunet z 
czarnymi 
oczyma stał naprzeciw i zżymał się.
— Mówże!
— Nie ma co mówić — odparł głosem słabym Wicek. — Wina! Hej, kiedy wina, to wina!
Brunet we drzwi uderzył.
— Dawaj wino!
Zjawił się gospodarz z jedną butelką w ręku, drugą pod pachą, trzecią wystającą 
z kieszeni.
— Niech jaśnie oświecony książę wybiera…
Chłopak lampki stawił i złoty płyn się w nie przelewał. Książę go wąchał i 
ostrożnie próbował 
cmokając, gdy Wicek już lampkę wypił i nastawił, by mu ją powtórnie nalano. Trzy 
tak z rzędu 
wlawszy w siebie pośpiesznie, dopiero tchnął.
Gospodarz był już za zamkniętymi drzwiami.
— Na stare koleżeństwo nasze zaklinam cię, mówże! — krzyknął książę.
Wicek się strząsł cały.
— Powinien byś się domyślić — rzekł. — Ojciec się mnie wyparł, ja jego; nie ma 
wojewodzica, 
nie ma ojca, nie ma familii. Nazywam się Wicek Szarzak i szukam po świecie 
awantur, aby mi kto 
oddał tę przysługę i na tamten świat wyprawił, bo tu na tym waszym, psim, 
obrzydliwym świecie, 
robić nie mam co.
— Ale jakże do tego przyszło? — spytał książę. Wickowi uśmiech ironiczny usta 
wykrzywił, 
nalał sobie wina i śmiać się począł.
— I to ty, Kaziu, pytasz się o to? Ty, ty? Alboż nie wiesz, z czego wszystkie 
nieszczęścia płyną?
— Nic nie rozumiem — rzekł zasiadając ks. Kazimierz57 — mów, zagadek nie 
odgaduję.
— A wiesz, z kim się mój ojciec ożenił? — spytał Wicek.
— Nie wiem, przyznam ci się nawet, czy się ożenił?
— A wiesz, w kim ja się kochałem śmiertelnie, na zabój?
— No, w Dosi.
— Dosia jest moją macochą! — przerwał gwałtownie Wicek. — Wolała starego 
wojewodę niż 
mnie, poszła dobrowolnie! A żem ja dla niej dziś niewygodny, bo zdrajcą i łotrem 
być nie mogę, 
postarała się, aby mnie z domu wytrącono i wydziedziczono. Stary jest ślepy i 
głuchy, ona go za 
nos wodzi; wmówiła mu, co chciała. Szatan ten w anielskim ciele!
Gdy to mówił, książę, który usiadł naprzeciw niego wygodnie, wpatrując się w 
rozgorączkowanego, cmoktał przyniesione wino powoli, jakby je chciał wypróbować. 
Znać w nim 
było wielkiego pana, lekko nawykłego brać wszystko. Ciekawość wprawdzie 
wyciągnęła go z 
powozu na widok tak strasznie podupadłego dawnego kolegi, ale zarazem, choć się 
żywo do niego 
czepiał i zajął na pozór mocno, nie widać w nim było poruszenia serdecznego. 
Bawił się tym tylko.
— Co ty mi prawisz! — przerwał. — Ależ to koniec świata! Twój stary żonaty, 
Dosia, ten 
śliczny szatanek, do której i ty, i ja, i tylu innych cholewki smaliło, panią 
wojewodziną, a w 
ostatku, ty, desdichado58 wydziedziczony tragicznie, w połatanej kontusinie! 
Ależ to tragedia, 
tragedia!
— Tragikomedie czy komedio–tragedie, co chcesz — odparł Wicek, który lampka po 
lampce 
wychylał i za każdą razą stawił na stole szkło z takim impetem, jakby je chciał 
rozbić.
— Ale bo słuchaj, wojewodzicu mojej duszy — odezwał śmiejąc się książę — 
przyznaj się, tyś 
się musiał do macochy umizgać.
I począł się śmiać do rozpuku.
Wicek się zerwał z ławy.
— Ja! — krzyknął. — Ja! Za kogóż ty mnie masz? Jest jedna rzecz, którą szanuję, 
to rodzinę i 
ojca, którego kocham. Z tym u mnie żartów nie ma! Ta żmija chciała właśnie mnie 
mieć za gacha, 
wiedząc, że szalałem za nią. Wzdrygnąłem się na jej podłość. Lękała się, abym 
jej nie oskarżył; 
wiedziała, że będę pilnował i nikogo z jej serdecznych przyjaciół nie dopuszczę, 
bo honoru ojca i 
domu strzec było powinnością, dlatego pozbyć się mnie musiała!
Te słowa wymówiwszy serio, natychmiast do gorzkiej swej ironii wrócił Wicek, 
nalał lampkę, 
wypił i śmiać się począł zimno, strasznie. Książę nań patrzał zupełnie tak, 
jakby w teatrze 
przyglądał się aktorowi.
— Ta kobieta dopiero dała mi poznać życie w całej jego szkaradzie i ohydzie. 
Palże je diabli! 
Trzeba resztkę puścić z dymem jak najprędzej.
— Cóż myślisz? — zapytał książę.
— A na cóż ja mam myśleć? — odezwał się Wicek. — Właśnie nie chcę myśleć, nie 
chcę się 
starać o nic; chcę zginąć, zapić się, zmarnować…
— To łatwo — rzekł książę — ale daruj mi, tylko ludzie słabej głowy tak kończą.
— A jeśli ja mam słabą głowę? — zapytał śmiejąc się Wicek.
— Mylisz się, głowę masz lepszą niż serce — poprawił się książę — serce jest 
słabe. Tragicznie 
wziąłeś, coś powinien był wziąć…
— Jak? Po łotrowsku? Po psiemu? — zawołał gwałtownie Wicek. — Me! Nie! Nie 
mogłem 
patrzeć na poniżenie, na upodlenie ojcowskie. Nie znasz go ty. To złote serce, 
ale jak moje — 
słabe. Dał się uwikłać w sidła temu szatanowi.
Książę, słuchający dość zimno, przerwał:
— Wojewodzicu duszy mojej, a pamiętasz ty, jak niedawno wielbiłeś Dosię i zwałeś 
ją 
aniołem? Wicek ręką białą potarł czoło.
— Tak — rzekł poważniejąc. — Drżę, gdy wspomnę, że szatan mógł się tak ukrywać w 
tej 
kobiecie zepsutej, bez czci i bez wiary, iż się nigdy niczym nie zdradziła. 
Komuż wierzyć i gdzie 
cnoty szukać? Po czym poznać dziewictwo duszy? Pamiętasz jej skromną postawę, 
jej oczy z 
długimi rzęsy aksamitnymi, zamykające się na najmniejsze słówko dwuznaczne, 
purpurę tych 
rumieńców, co jej twarz oblewały, obawę najmniejszego śmielszego kroku i słowa? 
Dziecięciem 
mi się wydawała, nie mającym nawet przeczucia złego. A pod tą szatą siedziała 
zdrada, 
nikczemność, zalotność, fałsz.
Książę się rozśmiał.
— Wszystkie one są takie! — zawołał. — Daj już pokój narzekaniu. Jeżeli która 
ośmieli się być 
inną, to ją wnet usłużne przyjaciółki postarają się przerobić na obraz i 
podobieństwo swoje. My 
świata nie naprawimy, wojewodzicu mojej duszy. Cały rozum jest umieć z tego 
korzystać i śmiać 
się.
— I ja myślę się na tę filozofią twoję nawrócić — gorzko szydząc odparł Wicek.
— No, ale cóż myślisz, co myślisz z sobą? — nalegał książę.
— Mówiłem ci, chcę się co najrychlej zmarnować — odparł wesoło niby Wicek. — I 
wiesz, o 
mało mi się to kilkanaście dni temu nie udało!
To mówiąc zdjął czapeczkę i pokazał obandażowaną głowę, potem połatany i 
posieczony 
kontusz.
— Sześciu łajdaków, gryzipiórów palestrantów tak mnie pięknie oporządziło — 
mówił dalej. — 
Prawda, żem sam będąc przeciw nim, niemiłosiernie beształ tę szuję. Napadli na 
mnie wszyscy 
razem i jeden w głowę tak chlasnął, żem się na miejscu został.
Książę się namarszczył.
— W sześciu na jednego! — zawołał.
— Wierz mi — odparł Wicek — byłbym to tałałajstwo rozpędził, gdyby mi 
augustówka59 
wysłużona nie prysnęła. Na bezbronnego wsiedli i…
— Któż cię uratował? — zapytał książę.
— Anioł–dziewczyna — mówił Wicek.
— Hę, znowu anioł? — wtrącił książę.
— Znowu — rzekł Wicek — ale innego gatunku. O tym potem. Cudownej piękności 
Włoszka, 
siostrzenica pewnego doktora. Ta mnie konającego znalazłszy w kałuży, zwołała 
wuja, zaniesiono 
mnie na jej własne łóżeczko i… przyszedłem znowu do życia. Wyobraźże sobie, raz 
ją tylko 
widziałem przez dziurkę od klucza, potem napadłem przez wdzięczność, w 
niebytności wuja i 
opiekuna, i pocałowałem. To mnie zgubiło, wydał się całus kradziony i wygnano 
mnie z raju. 
Dziewczę… ach, powiadam ci, książę!
— Cóż? Piękniejsza od Dosi? — zapytał książę szydersko.
— Przynajmniej tak piękna, jak ona, ale nie komediantka; dziecko natury.
Książę prychnął głośno, począł się śmiać, zakrztusił winem, które pił, i za boki 
się wziąwszy, 
latał po pokoju.
Wicek śmiał się także, patrząc na niego.
— Kochany mój wojewodzicu — odezwał się wreszcie, całując go w twarz, książę — 
natura 
jest wielką mistrzynią, jeżeli sztuka nie stanie na zawadzie, zobaczysz, co ona 
zrobi z 
wychowanicy! Cóż? Kochasz się już?
— Ja? — rozśmiał się Wicek. — Ja? To mi się podoba! Drugi raz w życiu już tego 
głupstwa nie 
zrobię; ale że mi się szalenie podobała i że… zbałamuciłbym ją z najwyższą 
satysfakcją, nie 
przeczę. Mam obowiązek mścić się na całym rodzaju niewieścim i będę się mścił!
— Niech cię ucałuję — rzekł książę. Wtem spojrzał na zegarek.
— Nie moglibyśmy mówić serio? — zapytał.
— A po licha — mruknął Wicek.
— Boć przecie starego kolegę spotkawszy w łatanym kontuszu — ciągnął książę — w 
takim 
stanie ducha i głowy, czuję się W obowiązku cóś radzić. Mów, co myślisz?
— Mówiłem ci już — odezwał się, na ławie rozwalając i nogi kładąc na stole, 
Wicek.
— Mówiłeś mi, rekapitulujmy60 — przerwał książę dosyć zimno — że chcesz się 
zmarnować, 
że masz projekt mścić się na całym rodzaju niewieścim, że jakąś dziewczynę 
chcesz bałamucić. 
Prawda? Widzę cię w podartym kontuszu, zasmolonego, obszarpanego… i pewnie bez 
grosza…
— Ani dydka nie mam! — zawołał Wicek. — Ale w dwu garkuchniach kredyt: u 
Krzaczkowej, 
do której się umizgam i tym jej płacę, i u Trzewkowskiego, który mnie podejrzywa, 
że kiedyś 
mogę przyjść do fortuny.
— Ale po cóż masz siedzieć w tej dziurze? — zakrzyczał książę. — Lublin bez 
trybunału to jak 
kościołek na parafii bez odpustu. Zemrzesz z nudów i palestranci cię jak wszy 
zjedzą. Ja cię 
oporządzę i zabiorę do Warszawy na sejm. Tam…
— A ojciec i Dosia macocha, którzy tam są? — mruknął Wicek.
— Nie potrzebujesz spotykać się z nimi.
— A moja Włoszka, którą przez wdzięczność muszę przecież zbałamucić — roześmiał 
się 
Wicek. — Ta jedna warta, żeby dla niej rok rekolekcji odprawiać w Lublinie 
pustym. A, co za 
dziewczę! A, co za oczy! A, co za płeć, co za rączki, co za postawa! A nade 
wszystko co za 
spojrzenie, co za majestat!
Książę się śmiał i Wicek w końcu począł mu wtórować.
— Jakże się ona zowie? — zapytał.
— Nie powiem, daj mi pokój — ofuknął Wicek. — Prawda, żeś żonaty?
— Rozwodzę się — poprawił książę.
— Już? Aleś się niedawno żenił.
— A tak, niestety, przy huku dział i okrzykach — mówił szydersko książę. — Ale 
słuchaj, to nie 
ja się żeniłem, matka mnie gwałtem z tą wdową zaswatała dla jej fortuny. 
Wystawże sobie, ty, co 
mnie znasz, ja, co żadnego jarzma nie znoszę, dostałem się kapryśnicy, która mi 
na głowie kołki 
ciosać chciała. Starsza ode mnie… I… — machnął ręką niecierpliwie. — Nie mogę 
wytrwać, niech 
ją i miasteczko, i wsie bierze, kto chce. Wysmarowana, wybielona, wdzięcząca się 
do wszystkich; 
pełno koło niej starych przyjaciół, a mnie raz na rozmowie zastała w gabinecie z 
kasztelanową i 
zrobiła mi formalną awanturę.
— A po cóżeś w kilka miesięcy po ślubie rozmawiał semotis arbitris61 z tą 
kasztelanową? — 
zawołał Wicek. — Więc rozwód?
— Stanowczo! — potwierdził książę i wino wypił duszkiem. Popatrzyli na siebie 
uśmiechając 
się.
— Ale bo mi cię żal — odezwał się książę Kazimierz. — Ba! Żebyś wiedział, jak 
mnie siebie 
żal! Cóż, kiedy rady na to nie ma — westchnął Wicek.
— Owszem, jest. Jedź ze mną do Warszawy… nie przerywaj mi, zabieram cię, 
śmiejemy się 
całą drogę. W Warszawie znajdę łotra lichwiarza, co ci pieniędzy pożyczy, bo 
wiesz, że ja ich 
nigdy nie mam. Matka i ja wiecznie jesteśmy goli, mimo ogromnych dóbr. 
Wojewodzicowa62 
powiada, że ja tracę; mnie się zdaje, że ona z Mierzejewskim źle się rządzi. Ale 
mijam to. 
Lichwiarz ci da pieniędzy. Sejm nadchodzi, bawimy się jak sto diabłów.
— Hm, a z czegóż lichwiarzowi oddam? — spytał Wicek.
— Któż oddaje!? — zawołał książę z zapałem. — Gdyby potrzeba było oddawać, 
proszęż cię, 
czy warto by było pożyczać?
— Masz racją.
— Lichwiarze odzierają wszystkich, należy im się odwet.
— Słusznie. Projekt by mi się uśmiechał — odezwał się Wicek — dwie tylko rzeczy 
stoją na 
przeszkodzie. Macocha w Warszawie, a tu ów buziak wiśniowy czarnobrewej Włoszki 
mojej. 
Powiadam ci, malina!
— Powiedz mi lepiej, jak się zowie?
Wicek potrząsł głową.
— Hm, a gdybym ja zgadł sam? — spytał książę. — Siostrzenica doktora, Włoszka, 
prawda?
Leżący na ławie nic nie odpowiedział. Książę przechadzał się po izbie nucąc.
— ? propos63 — rzekł jakby od niechcenia. — Jestem w Lublinie, muszę mojego 
starego 
doktora, niegdyś naszego nadwornego, odwiedzić. Jest to także Włoch, niejaki 
Mellini. Dziwak 
wielki.
Stanął i popatrzał, krzywiąc usta do śmiechu, na Wicka, który minę zrobił na 
serio.
Trwało milczenie dosyć długo. Książę powtórnie na zegarek spojrzał.
— Wojewodzicu mojej duszy — przebąknął — pij i chodźmy.
— Dokąd? — odparł Wicek — po co? Mnie tu w chłodku wcale dobrze. Każ przynieść 
jeszcze 
parę butelek wina. Po co na skwar wychodzić?
— Ale mnie pilno do Warszawy.
— Mnie nic a nic — rzekł leżący. — Dla miłości mojej możesz parę godzin 
poświęcić.
Książę ramionami zżymnął.
— Gdybym ci się na co przydał?
— Parę godzin dobrych przy winie toż przecie czysta wygrana — rzekł Wicek.
— A potem ty ze mną do Warszawy? Leżący potrząsł głową.
— Marzy ci się twoja czarnobrewa Włoszka, na której mścić się chcesz za macochę 
— mówił 
dalej książę. — Robisz z niej przede mną sekret niepotrzebnie. Łatwo mi odgadnąć, 
że mój stary 
Mellini jest jej wujaszkiem. Innego tu Włocha doktora nie ma. Przypominam sobie, 
gdy był u nas, 
dziewczątko śliczne, które biegało boso po ogródku. Oczy miała już wówczas 
straszne; 
prorokowałem, że nimi zabijać będzie. Mellini ją strzeże jak oka w głowie, ty 
się tam nie 
dociśniesz. Kroku jej nie daje stąpić bez duegny.64
Wicek dziwnie poświstywał.
— Książę jesteś domyślny, ale na ten raz… darujesz…
— Ja Melliniego dziś odwiedzę — przerwał książę. — Chcesz, to ubierz się trochę 
i zawiozę cię 
z sobą.
Wicek się z ławy ruszył nagle.
— Wiesz, że to jest, to jest myśl cale niezła! — zawołał. — Doktor mnie z domu 
wypchnął bez 
ceremonii. Może mnie ma za jaką hetkę pętelkę. Gdybyś wasza jaśnie oświecona 
książęca mość 
zawiózł mnie do niego, ale z warunkiem, że nazwiska mego dawnego, które 
porzuciłem, nie 
powiesz mu i tylko tak jako bezimiennego kolegę ze Strasburga przedstawił, 
dziękując za to, że mi 
darmo głowę zaszył i mózgowi z niej wyjść nie dał, hm, byłoby to przedziwnie!
— Nieprawda? — podchwycił książę. — Mógłbyś odzyskać prawo bywania w domu i 
nadużyć 
go, pannę z tyranii jego wyzwolić…
Śmiać się zaczęli oba i Wicek z ławy się zerwawszy, rzucił się na szyję księciu. 
Uścisnęli się 
serdecznie, nalali lampki i wypili potrącając o nie.
Nie słyszeli, że już od kilku minut do drzwi dyskretnie w pewnych przestankach 
pukano.
— Kto tam? Wchodźże, a nie hałasuj! — zakrzyczał książę. — Kobiet tu nie ma!
Drzwi się rozwarły lekko i pomiędzy nimi a uszakiem65, ale nisko, ukazała się 
głowa 
uśmiechająca z pejsami długimi, lśniącymi od jakiegoś smarowidła. Ponad nią 
chuda, żółta ręka 
trzymała podniesioną jarmułkę. Niżej w pergaminowej twarzy dwoje oczu zmrużonych 
patrzało i 
usta otwarte śmiały się kilku ogromnymi żółtymi zębami, ustawionymi w nich 
nieregularnie. 
Uśmiech był widocznie obliczony dlatego, aby usposobić patrzących łagodniej 
względem intruza, 
który się zapewne wrażenie niemiłe wywrzeć obawiał.
— Kłaniam jaśnie panom…
Wicek się odwrócił.
— A, to ty nicponiu! Czego chcesz? Po co włazisz? Jak śmiesz! Na samo poruszenie 
gwałtowne 
i groźne głowa i ręka cofnęły się.
— Cóż to jest za potwór? — zapytał książę.
— Lichwiarz — odparł Wicek. — Coś mu się tam należy.
— Chodź waćpan tu! — krzyknął książę.
Niepewien, czy bezpiecznie usłuchać było, wahał się nieco Żyd, lecz w ostatku 
próg, kłaniając 
się, przestąpił.
Krzywy był, jakby połamany, odziany biednie. Czapka tylko i kij różniły go od 
żebraka. 
Pierwsza z nich, mimo gorąca, miała resztki kosztownego futra, a laska skuwkę 
srebrną.
Wszedłszy lichwiarz najprzód księciu jegomości, potem Wickowi oddał pokłon.
— A, to Fajwel! — zawołał śmiejąc się książę.
— A, jaśnie oświecony monarcha nie zapomniał biednego słu— ga — odezwał się 
uradowany 
stary. — Tysiąc lat księciu jegomości…
— Jakżebym ja mógł cię zapomnieć, kiedyś mnie, pamiętasz, czasu trybunału, gdy 
się sprawa 
agitowała, zdarł bez miłosierdzia i to jeszcze na zastaw!
Fajwel robił miny dziwne słuchając: ramionami zżymał, brwi podnosił, ręce 
rozstawiał i ściskał, 
pasa poprawiał.
— Fajwel zdarł, a! — odezwał się. — Fajwel jest ubogi człek, co nie ma grosza na 
szabas. 
Fajwel służył i pomagał, ale on swoich pieniądzów nie dawał. Fajwel ma czystego 
sumienia.
To mówiąc Żyd oczy zwrócił ku Wickowi. Jawnym było, że przyszedł tu w nadziei, 
iż 
natręctwem tym wyrobi może spłatę długu przez księcia. Zawiódł się na tym mocno. 
Właśnie on 
wpadł na myśl całkiem inną.
— Wiesz, Fajwel — odezwał się — żeś ty mi tu wcale na rękę przyszedł, myślałem 
po ciebie 
posyłać.
Wskazał ręką na wojewodzica.
— Musisz mojemu przyjacielowi pożyczyć pieniędzy.
Po milczeniu znaczącym, w czasie którego usta Żydowi zapadły jakoś dziwnie, 
Fajwel rzekł 
cicho:
— Jaśnie oświeconego pana przyjaciel mnie już i tak winien…
— Tym lepiej, sumka się zaokrągli — wtrącił książę. — Ona już jest okrągła — 
szepnął Fajwel.
— Ja poręczę — rzekł książę. Fajwel oczy podniósł.
— Za wszystkie? — spytał.
— Za wszystko — dodał szybko książę. — Ale trzeba, żeby mi pieniądze były, nim 
my tu 
butelkę dokończym. Rozumiesz: dwieście obrączkowych.
— Obrzezańców66 — dodał Wicek.
Żyd stał mocno zadumany, widać było, że ważył jeszcze, czy podpis księcia wart 
był tyle.
— Nie chcesz ty, da mi Szmul — ciągnął książę — pal cię licho!
— Dlaczego ja nie mam chcieć? — odezwał się Fajwel. — A kiedy termin?
— Jak rak świśnie — odparł Wicek. Żyd się zmarszczył.
— Na Nowy Rok — przerwał książę.
— A prowizje67? Teraz pieniądz jest drogi — westchnął Żyd. Wicek się wtrącił i 
klapnął Fajwla 
po ramieniu.
— Nogi za pas! Ruszaj po dukaty, a żywo… prowizją dam, jakąm dawał.
— Ja jeszcze żadnej nie widział.
— Stoi przypisana do skryptu — rozśmiał się Wicek.
Począł się targ żwawy, który książę zakończył, Fajwla z lekka wytrącając za 
drzwi.
Skutek jednak rozmowy był ten, że w pół godziny potem wniesiono do izby kałamarz, 
do 
którego wnętrza nalano trochę ciepłej wody, pióro nie chcące pisać i kawałek 
papieru z książeczki 
wydarty. Wicek napisał bujnym charakterem skrypt, coś pod nim niewyraźnego 
naplątał zamiast 
nazwiska, a książę położył też, w dole sygnaturę i pieczęć swoje.
Dukaty, które wyliczył Fajwel, głowa w głowę były wszystkie poobrzynane, na co 
już wcale nie 
zważano.
— Jedź książę do gospody — odezwał się raźno Wicek całując go. — Za godzinę od 
stóp do 
głów odnowiony stawię się…
— I razem do Melliniego?
— Tak, razem do doktora, ale bez nazwiska!
Książę ruszył ramionami.
— Zaprezentuję mu kolegę ze Strasburga, wojewodzica, ale Ignotusa68 Anonyma… — 
dodał 
wesoło. — Niech sobie głowę łamie nad zagadką!
V
Przed dworkiem doktora Melliniego, pod oknami pokoiku, który zajmowała Pepita, 
od dawna 
stała przybita na wieki ława dębowa. Siadywali na niej czasem oczekujący na 
konsyliarza pacjenci, 
a gdy słońce nie dopiekało z tej strony i za domami się skryło, ku wieczorowi 
niekiedy odpoczywał 
tu doktor sam, świeżego używając powietrza. Gdy nikogo dokoła nie było, we 
drzwiach czasem 
pozwalał stawać siostrzenicy i rozmawiał z nią stary syn Eskulapa.69
Od kilku dni jednak do rozmowy wcale nie był usposobiony. Gawłowska mówiła po 
cichu, że 
ma swoje humory; Pepita odgadywała po trosze, skąd one pochodziły. Przyjęcie do 
domu ran— 
nego owego nieznajomego, który widocznie sobie z doktora żartując, pozwalał 
nadto w jego domu, 
a na ostatek o najdroższy jego skarb śmiał się pokusić, nie mogło jeszcze być 
zapomnianym. Nie 
szłoby Melliniemu o tego przybłędę, którego się pozbył, gdyby, znawca serca 
ludzkiego i 
niewieścich fantazji, nie dostrzegł, iż Pepita zamiast się oburzać z nim na 
zuchwalca, w sercu dlań 
inne, czulsze karmiła sentymenta. Wprawdzie się do nich nie przyznawała, 
zapierała nawet, lecz 
doktor miał bystre oko i nic się przed nim utaić nie zdołało. Humor dziewczęcia 
się zmienił, 
wesołość znikła, znajdował ją zamyśloną, nieswoja, a gdy usiłowała być wesołą, 
czuł, że była 
nienaturalną. Chociaż wiele rachował na czas, iż zatrze wrażenia i wspomnienia 
rozprószy, zawsze 
nie podobało mu się, że dziewczę mogło się zająć lada pierwszym lepszym 
szaławiłą. Wzdychał 
myśląc, na ile to niebezpieczeństw młodość jest narażona, i mocniej niż 
kiedykolwiek pragnął 
Pepitę wydać za mąż. Nikt mu się nie trafiał. Tymczasem rad by ją był rozerwał i 
szukał w starej 
głowie niewinnych środków a skutecznych na niewieście młode tęsknoty.
Siedział w tych myślach zatopiony Mellini, powtarzając machinalnie: Giovanezza 
non ha 
saviezza (Młodość rozumu nie ma), gdy na drodze od miasta prowadzącej ku 
dworkowi ujrzał dwie 
postacie idące z wolna, które go mocno zaintrygowały. Z dala twarzy ich 
rozpoznać nie mógł, a 
ruchami i postawą coś mu znajomego przypominały. Byli to dwaj młodzi mężczyźni: 
jeden wedle 
najnowszej mody francuskiej ubrany, z kamizelką, która zdawała się mundurową, 
piękny, słuszny, 
bardzo pańsko wyglądający, w kapelusiku na bakier siedzącym na głowie, więcej 
dla fantazji niż 
dla pokrycia jej; drugi kuso po polsku przystrojony, z ręką w bok, z szablą, 
która się za nim wlokła. 
Trzymali się obaj pod ręce, pochyleni ku sobie jak dwaj serdeczni druhowie, a z 
chodu 
zamaszystego i ruchów towarzyszących ożywionej rozmowie wnosić było można, iż 
choć się 
dobrze na nogach trzymali, musieli być po obiedzie wesołymi zakończonym 
kielichami. Rozmowa 
ich, przeplatana głośnymi do zbytku śmiechami i wykrzykami, z sąsiednich domostw 
ciekawe 
głowy wywabiała. Kilka mieszczanek wyszło aż na próg, aby się z dala tym dwu 
ważnym takim i 
pięknym paniczom przypatrzeć.
Doktor ich nie spuszczał z oka i w końcu jak przestraszony pierzchnął z ławki. 
Wpadł pędem do 
pokoiku siostrzenicy i szybko bełkocząc odezwał się:
— Idź do Gawłowskiej i nie ruszaj się stamtąd, póki nie powiem; proszę o to!
Pepita chciała zapytać, doktor mówić jej nie dał.
— Jak mnie kochasz! Zaklinana! Niepotrzebnych będziemy mieć gości. Niech 
Gawłowska 
wino dobre przygotuje. Ty ani mi się rusz!
Posłuszna Pepita, choć się zżymnęła, chwyciła za robotę i zabrała się wychodzić, 
rzuciła jednak 
wejrzenie przez okno i wzrok jej zatrzymał się na nadchodzących. Twarzyczka się 
zarumieniła, 
pobiegła westchnąwszy. Mellini tymczasem, narzuciwszy suknią na siebie, umyślnie 
zwolnionym 
krokiem wysunął się ku drzwiom, zażywając tabakę.
O trzy kroki już stał od niego książę Kazimierz, a za nim piękniejszy niż kiedy, 
z wielką butą 
prezentujący się, uśmiechnięty Wicek Szarzak.
— Co widzę! Książę Kazio! — krzyknął Mellini, który go nawykł tak od dzieciństwa 
nazywać.
— Tak jest, twój dawny pacjent, począwszy od wyrzynania pierwszych zębów. 
Widzisz, góra z 
górą70… Przychodzę najprzód staremu przyjacielowi domu złożyć wyraz afektu 
mojego, a po 
wtóre podziękować mu za to, żeś mi przyjaciela ocalił — wskazał na Wicka. — Mój 
kolega ze 
Strasburga, gdzieśmy razem z Zajączkiem byli: wojewodzic Ignotus.
Doktor zafrasowany dosłyszał tylko „wojewodzic” i odezwał się: — Jak, jak?
— Ignotus. Wojewodzic pragnący zostać anonimem. Dosyć, że mój przyjaciel. 
Przyszliśmy ci 
się pokłonić i podziękować.
Mellini się zgiął, powitał i zapraszając do dworku, twarz przybrał wesołą.
Weszli wszyscy do saloniku, w którym stał klawicymbalik, a spojrzawszy nań, 
Wiekowi się 
westchnienie wyrwało, przypomniała się czarnobrewa śpiewająca.
— Dokądże to książę przez Lublin, bo jużci nie do Lublina w te czasy, gdy 
trybunał vacat?71 — 
zapytał doktor.
— Do Warszawy na sejm — odparł książę. — Zabawimy się tam ślicznie.
— I przyjaciel, pan wojewodzic, także? — dodał Mellini. Książę nie mógł się 
wstrzymać od 
śmiechu, obrócił się do Wicka, który głową potrząsał.
— Ja… nie wiem jeszcze — rzekł wojewodzic.
— A wiesz — wtrącił książę nagle — co mnie tu też do ciebie przypędziło? 
Pamiętasz tę…, to 
dziewczątko, co to po placencji72 boso biegało? Ja doskonale czarne jej oczy po 
dziś dzień sobie 
przypominam. Obliczając dobrze, wypada mi, że ta bosonóżka musi mieć lat blisko 
dwudziestu. 
Diablem ciekaw ją zobaczyć!
Śmiał się.
— Tym bardziej, że mój przyjaciel wojewodzic mówił mi o cudzie piękności, który 
się tu u 
ciebie kryje, a nie może to być nikt inny, tylko moja bosonóżka.
Doktor przybrał minę bardzo serio, prawie gniewną. Wyraz ten jego twarzy trwał 
bardzo krótko, 
zastąpiła go ironia.
— Mości książę — odparł — nie ma na co patrzeć, słowo daję. Nie będziecie z niej 
mieli ani 
Tomatysowej, ani Bacciarellowej73, ani nic podobnego. Ja w tym! Po co wam ma 
darmo ślinka do 
ust przychodzić? Na wielki świat ją nie puszczę, bo to jest wielka kałuża… 
przepraszam… 
zabawki z niej zrobić nie dam… Chcę, żeby była w małym kątku szczęśliwą. To 
zwierzyna nie dla 
was!
Ukłonił się i zażył tabaki.
Książę z wojewodzicem zamienili wejrzenia.
— Drapieżny zawsze ten Mellini! — rozśmiał się książę.
Doktor nie chcąc dłuższej w tym przedmiocie rozmowy, znając gościa swego, 
zakręcił się.
— Gorąco — rzekł — książę byś się napił.
— Chorego pytają, a zdrowemu dają — odparł książę. — A maszże co dobrego?
— Hej! Wszakci to na sławnych Winiarach jesteśmy — rzekł z udaną wesołością 
Mellini — tu 
byle laską stuknąć w ziemię, węgierski zdrój z piwnic wytryśnie.
I żwawo wybiegł z salonu. Dwaj przyjaciele zostali sami.
— Mówiłem ci — odezwał się cicho książę — nie masz tu co tracić czasu. Daremne 
zachody, 
jedź ze mną!
Wojewodzic wąsa pokręcił i zmilczał. Doktor wracał już z twarzą rozjaśnioną, a 
za nim służąca 
niosła na tacce spory gąsiorek staroświeckiego kroju i lampki rznięte z herbami 
saskimi.
Książę wejrzeniem znawcy zmierzył figurę, kolor i pajęczyny gąsiorka.
— Nieźle wygląda z fizjognomii — odezwał się siadając. — Nalewaj gospodarzu: za 
twe 
zdrowie!
— Przepraszam, zdrowie gościa najprzód — odparł Mellini — potem inne.
Wojewodzic siadł także do stołu, milczący był jakoś, ale oczyma biegał po domu, 
a wyraz był 
ich jakiś niepokojący gospodarza.
— Mam nadzieję, mój konsyliarzu — odezwał się, lampkę wychyliwszy, książę — że 
mimo 
nauki moralnej bosonóżkę nam pokażesz. Oczyma jej nie zjemy, a ja ci przysięgam, 
że dopóki nie 
zobaczę, poty się stąd nie ruszę, choćby beze mnie sejm zrobili.
Mellini się kwaśno uśmiechnął.
— Wolne żarty — rzekł.
— Ty wiesz, co mnie znasz od dziecka, żem uparty strasznie i samowolnie.
— Myślałem, że Wasza Książęca Mość z tych defektów wyrósł?
— Nie, one wyrosły, nie ja — odpowiedział książę śmiejąc się. — Za dawnych 
czasów kochana 
mama mogła mnie za uszy wytargać, a teraz już do nich nie sięgnie, bom wyrósł. 
Więc, kochany 
doktorze, clara pacta!74 Nie ruszamy się stąd, nie wypiwszy zdrowia bosonóżki.
Mellini spuścił głowę.
— Czas mamy piękny do podróży — odezwał się. — Książę go dobrze wybrał.
Interpelowany75 zaczął się śmiać hałaśliwie, jak miał we zwyczaju.
— Zagadujesz, konsyliarzu!
— Rany pana nie bolą? — zapytał Mellini, zwracając się do wojewódzka.
— Wszystkie mu się pogoiły, oprócz jednej — rzekł książę szydersko. — Czarne 
oczy waćpana 
siostrzenicy zraniły mu serce,
Mellini się zerwał z krzesełka, twarz mu się zarumieniła. — Mój książę — zawołał 
impetycznie 
— czy chcesz mnie do ostatniej niecierpliwości przyprowadzić!? Żartuj ze starego 
waszego sługi, 
jak chcesz, ale proszę Waszej Książęcej Mości zapomnieć o… o… (jąkał się) o 
mojej sierocie. 
Uśmiechnął się nieubłagany książę.
— Mellinku, duszo moja, ty w tym Lublinie zdziczałeś. Jakże możesz za złe wziąć 
dwom 
dystyngowanym kawalerom, iż chcą złożyć hołd uwielbienia twej siostrzenicy…?
Doktor ramionami ruszył.
— Zdrowie księcia generała! — zawołał.
— Ad rem!76 Ja piję zdrowie pięknej czarnookiej — rzekł książę wstając. — Panie 
wojewodzicu, na klęczkach najprzód kielichy podnieśmy! A teraz z nimi idźmy po 
całym domu, 
choćby przyszło na strych szukać tej, której… wiwat okrzykniemy.
Ruszyli się, doktor pobladł z gniewu.
— Na miły Bóg, mości książę! Mojej siostrzenicy nie ma w domu! — krzyknął.
— Da się to widzieć — odparł książę — idziemy sprawdzić. Już się ruszać mieli, 
gdy Mellini 
pobladłszy skłonił się ceremonialnie i dał znak ręką.
— Idę po nią — dodał z gniewem tłumionym.
Książę w dłonie klasnął i siadł na kanapce. Wojewodzic, który w czasie tej 
rozmowy tylko 
minami jej dopomagał, wybuchnął:
— Jesteś nieoszacowany!
Pocałowali się dwaj przyjaciele, książę nalał kieliszki wypróżnione, bo wino 
było dobre. 
Czekali, doktora długo jakoś widać nie było.
— Czego mamy próżnować? Panna się musi stroić i trefić — mówił książę nalewając. 
— 
Gąsiorka tego nazad puszczać nie dokończywszy byłoby obrazą tego domu. Pijmy!
Pili śmiejąc się, doktora i panny widać nie było. Rozmowa się toczyła o wesołych 
przedmiotach. Czas uchodził. Książę spojrzał na zegarek.
— Musieli po fryzjera posyłać do miasta albo panna robrona77 ułożyć nie może.
W gąsiorku coraz ubywało, a wesołość rosła. Książę znudzony poszedł do 
klawicymbału, usiadł 
przy nim i towarzysząc sobie, począł śpiewać dość swawolną francuską piosenkę. 
Wicuś mu 
pomagał. Na dworze mrok zapadał. Przebrało się piosnek i wina, w gąsiorku 
lagier78 już był tylko.
— Ale się guzdrzą! — zawołał książę.
Wtem u progu ukazała się pani Gawłowska. Szła i wystraszona, i pomieszana, i na 
pół 
uśmiechnięta. Sięgnęła ręką po gąsiorek próżny.
— Książę każe podać drugi? — zapytała.
— A doktor i panna? Taż to już wieczór — odezwał się książę. — Wino dobre, 
wytrawne, ale 
nam by czas do domu. Kiedyż pannę pokażecie?
Gawłowska usta sobie zatuliła ręką.
— Hm? — powtórzył książę.
— Doktora i panny dawno w domu nie ma — szepnęła.
Zerwał się z krzesła gość.
— A gdzież są?
— Przyznam się księciu jegomości, że ja tego z pewnością wiedzieć nie mogę, czy 
do 
Zawieprzyc pojechali, czy do Piasków.
Aż krzyknął książę.
— A to mi zuch Włoszyszko! — zawołał. — Paradnie! Ale słowo się rzekło — dodał 
zaraz 
spokojniej — ja słowa nigdy nie rzucam darmo. Powiedziałem, że się stąd nie 
ruszę, dopóki panny 
nie zobaczę, zatem, moja jejmość, myślcie o wieczerzy i o łóżkach. My tu 
nocujemy. Nie masz 
kart? Zagramy choć w chapankę. Nie ma co robić.
Gawłowska osłupiała i ręce załamała rozpaczliwie, wojewodzic aż przysiadł od 
śmiechu.
— Zobaczymy, czyje będzie na wierzchu — odezwał się rezolutnie książę. — 
Wojewodzicu 
kochany, padasz ofiarą przyjaźni dla mnie. Spodziewam się, że mnie nie opuścisz?
— Nigdy w świecie! — krzyknął rozochocony i winem, i awanturą Wicek.
— Pani Gawłowska, dobrodziejko — dodał, zwracając się ku niej — prosimy o dwie 
świece i 
karty.
Kobieta z gąsiorkiem w ręku jeszcze stała jak nieprzytomna, nie chciało jej się 
uszom wierzyć, 
ale goście się rozsiadali i żart zaczynał nabierać pozoru groźnego.
Nie wiedziała, co robić.
— Wielce byś mnie asińdźka zobligowała — odezwał się książę, dobywając kilka 
dukatów z 
sakiewki i gwałtem niemal wciskając je w ręce gospodyni — gdybyś na mój koszt 
wysłała 
umyślnego do konsyliarza oznajmiając mu, że choćby i do Nowego Roku tu na niego 
czekać będę.
To powiedziawszy książę się wygodnie rozciągnął na kanapce.
— Słuchaj, wojewodzicu mej duszy — rzekł — potrzeba się czym zabawić. Zrób 
ścisłe 
poszukiwanie po szufladkach, azali tam zabłąkanej jakiej talii kart nie 
znajdziesz.
Śmiejąc się Wicek posłuchał i prędzej, niż się spodziewali, pomyślny skutek 
uwieńczył 
poszukiwania. W stoliczku z warcabnicą, ku któremu instynktowo skierował się 
wojewodzic, 
znalazła się talia tasiemką związana. Powitano ją okrzykiem. Przyjaciele, oba 
gracze zawołani, 
zabrali się najprzód do mariasza, ale nim pulę rozegrali, książę zaproponował 
założenie banczku 
faraona i wysypał garść dukatów na stół. Pożyczonymi z rana u Żyda obrzezańcami 
Wicek począł 
się szczęścia dorabiać.
Gra stała się wkrótce tak ożywioną, że książę zapomniał o Bożym świecie, gdzie 
się znajdował, 
na kogo czekał. Nie praktykowanym sposobem Wicek wygrywał. Ostatnią garstkę 
wydobywszy 
książę, markotny wielce, w przeciągu pół kwadransa został bez grosza.
Noc była ciemna.
— Wiesz, że ja bym co przekąsił — odezwał się ziewając — oni tu nas jak twierdzę 
oblężoną 
chcą głodem wziąć.
Gawłowska się nie pokazywała.
— Ja, jako świadomy miejscowości — rzekł wojewodzic — idę na zwiady. Czasu wojny 
co na 
placu, to nieprzyjaciel; jakiekolwiek zdobędę wiktuały, przyniosę.
Jedną ze świec wziąwszy w rękę, Wicek pokierował się wprost do pokoju 
Gawłowskiej, w 
którym cały fraucymer znalazł zgromadzony i z trwogą oczekujący końca.
— Jejmościuniu — rzekł — książę mnie tu przysyła jako parlamentarza: jesteśmy 
głodni.
— A cóż ja mogę takiemu panu dać jeść? U mnie nie ma nic! — krzyknęła 
ochmistrzyni. — My 
w domu zapasów nie trzymamy, a na miasto nie pójdę.
— Zgoła nic? — zapytał Wicek, oglądając się po izdebce. — Jejmościuniu, zrób 
choć kawy i 
daj do niej choćby chleba. To nie są żarty, książę się stąd nie ruszy, dał słowo!
Gawłowska załamała ręce i poczęła płakać, reszta sług poszła za jej przykładem; 
jęk i łkanie 
rozległo się w izbie. Wicek, przeciw temu orężowi niewieściemu słabym się czując, 
drapnął.
— Wiesz, mój książę — odezwał się powracając do salonu — źle z nami! Głodem nas 
wezmą! 
Nie ma nic w kuchni i wszystkie baby płaczą. Zdobyliśmy pozycją, w której się 
nie utrzymamy. 
Oba z W. Ks. Mością uczyliśmy się strategii w Strasburgu, a przy pierwszej 
wspólnej wyprawie 
książę okazałeś mi się wodzem nieosobliwym.
— Jest to coś na kształt tego przysłowia staropolskiego: „Złapał Kozak Tatarzyna, 
a Tatarzyn za 
łeb trzyma”! Cha, cha! — począł książę. — Ale to ty wszystkiemu winieneś.
— Ja! A to mi się podoba! Cały plan kampanii jest Waszej Książęcej Mości — 
odparł 
wojewodzic.
— A kto mi bosonóżką głowę zawrócił? — zawołał książę.
— Byłem nieopatrzny, żem o niej wspomniał takiemu bałamutowi, jak książę — 
odparł Wicek.
— Słuchajże, nie doprowadzaj mnie do niecierpliwości! — wybuchnął już 
poirytowany książę. 
— Poświęciłem się dla ciebie, spóźnię się do Warszawy, ograłeś mnie i jeszcze mi 
robisz 
wymówki!
— Boś na nie zasłużył — odparł równie żywo Wicek. — Najgorsza ze wszystkiego, że 
mi ta 
awantura u panny popsuje reputacją. Niech Wasza Książęca Mość, z pozwoleniem, 
biorą…
— Wojewodzicu mojej duszy! — krzyknął książę. — Mam nerwy poirytowane, milcz, bo 
się 
zwadzim!
— No, a jak się zwadzim, to co? — zawołał Wicek.
Książę leżący na kanapie zerwał się.
— Wicek! Ty wiesz, że ja jestem gorączka!
— Książę mnie znasz — odpowiedział wojewodzic — że ja flegmatyk nie jestem.
Tych słów domawiał, gdy książę za szpadę pochwycił, a wojewodzic miał się do 
szabli. 
Wszystko to z tych nudów. Ale gdy z jednej strony błysnął rożenek, a z drugiej 
nowiuteńka klinga 
pałasza, oba się zaczęli śmiać i książę rzucił się na szyję wojewodzicowi. 
Uścisnęli się śmiejąc do 
łez. Ale nim do tego przyszło, stojąca widać za drzwiami na podsłuchach 
Gawłowska na widok 
oręża narobiła krzyku. Słysząc pisk niewieści, wojewodzic wybiegł za nią.
— Pani Gawłowska — począł wołać — jeść nie masz nam co dać, dawaj wina! Gąsiorek 
takiego samego, a jeżeli masz lepsze, i owszem. Do tego choć chleba, krótką noc 
letnią jakoś się 
przebędzie.
Ponieważ była dyspozycja doktora, aby wina dostarczyć, Gawłowska poszła 
natychmiast z 
kluczami do piwnicy. Wojewodzic powrócił do księcia, który wyciągnąwszy się na 
krótkiej 
kanapce, z nogami zwieszonymi z jednej strony, z drugiej zamiast poduszki 
podłożywszy sobie 
ręce, drzemał.
— A co tam? — rzekł wpół przez sen.
— Kazałem dać wina — westchnął Wicek — musimy pić, aby czas jako tako przeszedł, 
ale 
trzeba serio myśleć, co tu począć?
— Słowo dałem, że nie pójdę, nie zobaczywszy panny — rzekł książę — trudno!
— W końcu doktor nam woźnego i pachołków naśle, aby z domu wyrzucić, boć dom 
jego.
— A i w takim razie — rzekł książę — zmieni się położenie; będzie force 
majeure79, ustąpię.
Gawłowska gąsiorek przyniosła. Wojewodzic pożyczył koledze garść dukatów i 
zaczęli grać na 
nowo.
My tymczasem spójrzmy, co się z doktorem stało.
Mellini rozgniewany i obrażony impozycją80 książęcą, której ulec nie chciał, i 
słusznie 
obawiając się znanego z lekkomyślności księcia generała, wprost z salonu poszedł 
do pokoju 
Gawłowskiej; Pepicie kazał chustkę zarzucić na siebie i sam ją przeprowadził do 
sąsiadki pani 
Strańskiej, oddając jej w opiekę skarb swój. Poznamy wkrótce bliżej tę sąsiadkę 
i opiekunkę. Sam, 
unikając rozprawy z księciem, zburzony, gniewny, poszedł do miasta, a że miał 
sobie bardzo 
przyjaznego przeora księży dominikanów, nie tłumacząc mu się obszerniej, na noc 
się do celi 
klasztornej wprosił.
Jak tam przenocował, jemu tylko było wiadomo. W najgorszym razie przypuszczał, 
że książę, 
znany ze swych wybryków, może dosiedzieć załogę do północy, ale dom jego w końcu 
opuści. 
Rano więc, pożegnawszy księdza przeora, który ciekaw był bardzo dowiedzieć się, 
co tu starego 
sprowadziło, a nic z niego dobyć nie mógł, poszedł Mellini na Winiary. Po drodze 
jednak, choć 
przechodził mimo dworku pani Strańskiej, nie zabrał Pepity, chciał się wprzódy 
przekonać, jak 
rzeczy stoją w domu.
Była godzina ósma, gdy tyłami dostawszy się do siebie, zaszedł do Gawłowskiej.
Ochmistrzyni spała w fotelu.
— Kiedyż poszli? — spytał rozbudzonej.
— Albo poszli? — odparła Gawłowska.
— Jak to? Są jeszcze? — krzyknął doktor.
— A byli niedawno — jąkliwym głosem poczęła ochmistrzyni. — Całą noc pili i w 
karty grali. 
Nad ranem książę się wyciągnął na kanapie, a ten drugi, co był ranny, zestawił 
sobie krzesełka, pod 
głowę dywanik ułożył i… śpią!
Mellini słuchał uszom nie wierząc; twarz mu gniew rozpromienił. Zląkł się, żeby 
Pepita w 
nieświadomości położenia nie powróciła nagle od Strańskiej, i nie mówiąc słowa, 
wrócił nazad, 
aby przestrzec siostrzenicę.
W dworku wdowy imci pani Strańskiej wszystko już było od dawna na nogach. Pepita, 
nie 
mogąc na ulicę, wyglądała niecierpliwiąc się przez okna ogrodowe, azali się nie 
doczeka 
wyzwolenia. Trochę się gniewała za tę zbytnią pieczołowitość i tchórzostwo wuja, 
gotowa nawet 
w oczy mu powiedzieć, że ona wiele się księcia nie obawiała i potrafiłaby mu dać 
odprawę.
W tym usposobieniu zastał ją wchodzący Mellini.
— A cóż, wujaszku? — odezwała się podchodząc ku niemu. — Długo ja tu siedzieć 
będę?
— Albo ja wiem! — zawołał doktor. — Z tymi panami to jak z drapieżnymi zwierzęty; 
nigdy 
nie można być pewnym, że ci się oswojony nie rzuci do oczów; nawet trefne ich 
żarty do 
wnętrzności człowiekowi dojadają.
— Cóż się stało?
— Siedzą bestie u nas i czekają, żeby piękną Pepitę zobaczyć. Wypili w nocy trzy 
gąsiorki 
najlepszego wina. Z saloniku zrobili chlew, oberżę i śpią teraz.
Pepita się rzuciła trochę gniewnie, ale i z pustotą dziecka.
— Nie może być!
— Mówię, jak jest! — zawołał doktor.
Dziewczę, widząc wuja przybitym, nabrało śmiałości.
— Panowie jak panowie — odezwała się z przekąsem — ale też i kochany wujaszek 
winien.
— Zapewne! Ja! — bąknął stary.
— A tak! — kończyła ośmielając się Pepita. — Cóż to ja dziecko jestem, czy co? 
Czy oni by 
mnie oczyma zjedli? Zobaczyłbyś, jak bym sobie z tymi zuchwałymi ichmościami 
dała radę!
— Ja nie chcę, abyś z nimi nawet znajomość zabierała, nie chcę — odezwał się 
doktor. — Kto 
wie, jaką siłę szatańską mają ich oczy i słowa. Widziałem przykłady. Wolę…
— A tymczasem ich fantazji a mojej niewoli końca nie będzie — odezwała się 
nadąsana Pepita. 
— Oni się uprą, wujaszek też uparty bez potrzeby, a ja tu w komornym… i wstyd mi. 
Śmieją się 
ludzie.
Chwilkę się zatrzymała.
— Niech mi wujaszek da rękę — rzekła — chodźmy śmiało, a jeśli ich w kwadrans z 
domu nie 
wyprawię, no…. zobaczysz!…
Mellini się zawahał. Pepita dąsała się jak popsuta jedynaczka.
— Wuj tego nie widzi, że to śmieszne, słowo daję. Jakież mi może grozić 
niebezpieczeństwo? 
Cóż oni mi mogą zrobić?
W tej chwili przyszło jej na pamięć, jak brutalnie porwał się do niej z całusem 
ów Wicek, 
zarumieniła się i umilkła.
Doktor, któremu dokuczało zajęcie domu, nieład i przerwa w jego regularnym życia 
trybie, na 
wpół był zachwiany w postanowieniu. Pepita to dostrzegła.
— Idziemy! — zawołała. — Trzeba to raz przecie skończyć. Nie była ubraną, ale 
jej w tym 
zaniedbanym stroju było może lepiej do twarzy niż w na pół modnym. Nie myślała 
też czynić 
księciu tego honoru, by się do niego fiokować.
— Wprost pójdziemy — powtórzyła rezolutnie — pokażę się im, zagadają, odpowiem i 
będą 
musieli iść precz.
Mellini zmilczał, chciał skończyć co rychlej nieprzyjemną awanturę, dał się pod 
rękę wziąć 
siostrzenicy i w milczeniu do dworku się skierowali. Czy w drodze wielka owa 
śmiałość nie 
opuściła panny i doktor nierad się był wycofać? Nie zaręczym. Oboje wstydzili 
się okazać obawę.
Po winie i grze nocnej ledwie się przebudzili załogujący w salonie doktora, i to 
z łaski 
Gawłowskiej, która w sieni dziewczynie kazała stukać umyślnie, aby ich ze snu 
wyrwać. Książę 
się wyciągał, ziewał Wicek, zadumani patrzyli sobie w oczy, trochę się wstydząc 
swojego 
wybryku, gdy Gawłowska wykomenderowana, z miną poważną, oznajmiła przybycie 
doktora i 
panny. Pepita w swojej izdebce poprawiała włosy.
W saloniku był nieład wielki: porozlewane wino, porozstawiane sprzęty, 
porozsuwane stoły. 
Ochmistrzyni własnoręcznie się wzięła do uporządkowania, otworzyła okno. 
Niespodzianie 
wiadomością o swym zwycięstwie pochwyceni, ichmość patrzyli na siebie 
niespokojnie. Książę co 
najprędzej w zwierciadle począł włosy i suknie poprawiać. Zaledwie mieli czas 
się obejrzeć, 
doktor, wiodąc za rękę siostrzenicę, wsunął się do pokoju, przybrawszy minę 
szyderską.
— Nie ma co, mości książę — zawołał — zwyciężyliście i aby się gości 
nieproszonych pozbyć 
z domu, biedny plebejusz muszę spełnić rozkazy Waszej Książęcej Mości. Oto moja 
siostrzenica.
Z figlarną, ale razem dumną miną, za rękę wuja trzymając, śliczna w rumieńcach 
świeżych, z 
pałającymi oczyma, Pepita stała, z dziecięcą zuchwałością, mierząc oczyma 
księcia. Wprzód 
jeszcze wzrok jej się ośliznął na Wicka, który ją uśmiechem porozumienia 
pozdrowił.
— Bardzom księciu wdzięczna za pamięć o mnie — odezwała się śmiało Pepita — ale 
przyznam się, że po przebytej niewygodnie z jego łaski nocy i ranku wolałabym, 
aby Wasza 
Książęca Mość raczył o bosonóżce zapomnieć.
Wcale nie zmieszany, książę się chciał przybliżyć ku niej, gdy dziewczę, 
wyrwawszy się 
doktorowi, główką dało znak pożegnania.
— Chciałeś Wasza Książęca Mość widzieć, jak wyglądam? Ciekawość zaspokojona. 
Adieu!81
Zrobiła minkę pogardliwą, z ukosa gniewny wzrok rzuciła na wojewodzica i uciekła.
— Doktorze! — krzyknął książę w uniesieniu. — Ale to cudo piękności! Winszuję ci!
— Spodziewam się, że już Wasza Książęca Mość jesteś zaspokojony… i… mam honor go 
pożegnać. Nóżki całuję.
To mówiąc skłonił się i wyszedł. Wojewodzic parsknął.
— A co, mości książę, wynośmy się, nie mamy już tu co robić!
— Ten Mellini zawsze był impertyment — rzekł książę. — Trudna rada. Słowo honoru 
dotrzymane, rad jestem, żem wolny. Daj za mnie, proszę cię, Gawłowskiej parę 
dukatów i 
chodźmy.
Stało się, jak chciał książę, wyszli ziewając na ulicę i nie wiem, czy 
dostrzegli, gdy mijali okna 
pokoiku Pepity, że firanka drżała. Dziewczę raz jeszcze chciało zobaczyć tę 
piękną głowę 
zuchwalca, której we krwi broczącej na ziemi zapomnieć nie mogło. Gniewała się 
na niego, a coś 
ją ku niemu ciągnęło. Rada była, że odchodzili, i żal jej było, że go już może 
nigdy nie zobaczy. 
Ścigała idącego długo zadumana, dwie łzy, prędko otarte, z powiek się stoczyły, 
których się sama 
wstydziła. Jawnym było, że ten śliczny chłopak, zepsuty, rozwydrzony, ani 
westchnienia, ani łzy 
nawet niewart; wstrzymać się jednak nie mogła, aby się nad nim nie ulitowała. Z 
tęsknym jakimś 
uczuciem usiadła przy okienku, a gdy się oddalili odchodzący, podniosła firankę, 
aby ich widzieć 
jeszcze.
Książę, choć twarz miał znużoną i wyżytą, był bardzo pięknym mężczyzną, ale nie 
czynił na 
niej najmniejszego wrażenia. Gniewała się na zuchwalca, ale ten, ten! Zdawało 
się jej, że go 
widziała lecącym na zgubę w przepaść, młodo gdzieś tracącym życie, i myślała, że 
uratować by go 
można, otrzeźwić z szału, przytrzymać… ocalić!
Tymczasem książę szedł z wojewodzicem ku gospodzie, gdzie na niego dwór z 
wielkim 
niepokojem od wczoraj czekał. Ludzie byliby może rozbiegli się szukać, gdyby ze 
swym panem do 
wszelkiego rodzaju podobnych nocnych i dziennych wybryków nie byli z dawna 
nawykli. Grali 
więc i pili całą noc, naśladując jaśnie oświeconego, i spokojni byli, że mniej 
więcej podchmielony 
i zgrany powróci. Po drodze układało się plany.
— Wojewodzicu mej duszy — mówił książę — jedziesz ze mną.
— Nie, książę mojego serca, zostaję.
— Po co?
— Bo siostrzenica doktora oczarowała mnie. Wiesz, że poprzysiągłem rodzajowi 
niewieściemu 
zemstę.
— Słyszałem.
— Ta musi pierwsza paść ofiarą.
— A ja ci powiem — odezwał się książę — że doktor cię gotów struć, gdy mu się na 
oczy 
nawiniesz. Dziewczyna wściekle piękna, ale życia znowu niewarta.
— Ale moje życie nic niewarte! — zawołał Wicek. — Zostanę tu. W Warszawie, gdy 
się o mnie 
dowie macocha, nasadzi na mnie zbirów, życia nie jestem pewny.
Wyrwawszy się wojewodzicowi, książę wziął się za boki i śmiać począł.
— Pleciesz!
— Na ten raz nie zmyślam i daję słowo, że Dosia jest zdolną się do tego posunąć. 
Miałem 
dowody. Do Warszawy powrócę, gdy się uspokoi, że mnie już na świecie nie ma i 
żem w 
desperacji sobie gdzieś w łeb strzelił, tymczasem… Pepita musi być moją.
— Żenić się myślisz? — spytał książę.
— Gdzie zaś! Mszczę się! — odparł szydersko wojewodzic.
— Wariat jesteś, wojewodzicu duszy mojej.
— W moim położeniu istotnie zwariować można — zakończył wojewodzic — ale 
jeszczem nie 
zwariował…
Rozmawiając tak doszli do gospody. Wojewodzic wstąpił jeszcze na śniadanie do 
starego 
kolegi, odebrał dług kartowy i pożegnawszy go, śpiewając puścił się w ciemną 
uliczkę poza 
Dominikanami.
VI
Sześciu palestrantów, zuchów wielkich, którzy u Seliga Pesztanera wzięli tak do 
serca kpiny 
znajomego im tylko z hulatyki pana Wincentego, że go porąbali i zobaczywszy we 
krwi 
pławiącego uciekli, miało kilka dni potem niespokojnych. Następstw się obawiali, 
gdyby, broń 
Boże, ów pan Wincenty był zabity. Jeden z winowajców, śmielszej nieco natury, 
nazajutrz poszedł 
na zwiady i od Mordka, posługującego u Seliga, który na dywaniku nosił 
porąbanego, dowiedział 
się za pół tynfa, że p. Wincenty żył i leżał u doktora. Gdyby umarł, mieliby 
dużo kłopotu, ale gdy 
się okazało, że żył, i to dawało do myślenia. Znali go z poprzednich hulatyk 
wspólnych, że był 
okrutnie śmiały i w szable mocny. Czuli, że gdyby ich nie było sześciu, nigdy by 
mu rady nie dali. 
Następnych dni jakoś się ten niepokój zmniejszył, a w ostatku nie widząc p. 
Wincentego, zupełnie 
ochłonęli ze strachu.
Aż tu w dni kilkanaście jeden z obżałowanych zjawił się z ogromnym plastrem na 
twarzy. Był 
szpetnie cięty i, do czego się nie przyznał, wypłazowany tak, że go dni trzy 
leżącego na żołądku, 
Żyd smarował, nim mu plecy dobrze podgoił. Gdy go o przyczynę plastra pytali 
towarzysze, zbył 
ich ni tym, ni owym, nie wzmiankując o p. Wincentym, któremu, salwując życie, 
zmuszony był 
dać słowo szlacheckie, że kolegom nie powie nic.
W parę dni drugi z tej szajki ukazał się z ręką na temblaku. I ten składał to na 
jakiś przypadek. 
Tylko pierwszy z drugim spojrzeli sobie w oczy i… musieli się zrozumieć, ale 
zmilczeli. Wprędce 
też przyszła kolej na trzeciego, który palce postradał. Czwarty miał ucho tak 
dobrze jak obcięte; 
wątpiono, czy przyrośnie. Piąty w łóżku lizał się trzy miesiące, a szósty znikł 
bez śladu.
Pan Wincenty ukazywał się na ulicach z dawną swą butą i po winiarniach gościł a 
burszował i 
wyrabiał dziwy. Mówiono, że kogoś, urazę doń mając, zmusił sześć razy przez kij 
skakać i 
wypłazował, kilku niewinnych poobcinał. Bano się go powszechnie i z drogi mu 
schodzono. Ale 
przy tym hojny był: poił, przegrywał, karmił i w wesoły humor wpadłszy, śmiech z 
sobą przynosił, 
że się ściany trzęsły. Co robił w mieście, nikt nie mógł odgadnąć. Zjawiał się, 
znikał, kilka dni 
wszędzie go było pełno, potem tydzień ani zobaczyć. W garkuchniach i winiarniach 
to płacił długi, 
to zaciągał nowe, pańsko się znajdywał i Żydzi mu, mimo jego impetów, gniewów, 
zrzucania 
jarmułek, pieniędzy pożyczali.
Chodziła wieść, że to był syn marnotrawny wielkiego magnata, ukrywający swe 
nazwisko. 
Żydkowie po cichu jednak to nazwisko sobie do ucha podawali. Niektórzy z nich w 
chwalebnym 
zamiarze wyśledzenia zatrudnień i stosunków zagadkowego młodzieńca starali się 
kroki jego 
badać. Wiedzieli, że co dzień wychodził na Winiary i tam znikał. U Seliga 
Pesztanera jednak od 
owej nocy pamiętnej nigdy go nie widziano. Mocniej interesowany w tej sprawie 
Fajwel wiedział, 
że bywał i przesiadywał często u pani Strańskiej, i jakoś ramionami ruszał na to, 
jak by mu się to 
bardzo dziwnym wydawało.
Pani Strańska, imieniem Balbina, zowiąca się wdową, mająca małą, pięcioletnią 
córeczkę, była 
osobą jeszcze młodą i dosyć nawet przystojną. Mieszkała we dworku kupionym na 
jej imię przez 
wielkiego dygnitarza koronnego, którego miała być jakąś krewną, nie wiadomo, po 
mieczu czy po 
kądzieli. O mężu swoim, śp. Strańskim, ani ona nigdy nic nie mówiła, ani 
ktokolwiek wiedział, co 
był za jeden. Pełnomocnik dygnitarza wypłacał jej dosyć nieregularnie pensją, 
która przy dworku, 
cale porządnym, starczyła na życie.
Pani Strańska zresztą była nadzwyczaj surowej moralności osobą, niesłychanie 
pobożną, z 
pewną ostentacją nawet, i nie czyniła wstydu dygnitarzowi, który się nią 
opiekował. Poświęcała się 
wychowaniu pięcioletniej swej Helusi, praktykom religijnym bardzo ostrym i 
cokolwieczek też 
zbieraniu gawęd i plotek ulicznych, bez których trudnoż by wyżyć cnotliwej 
osobie, gdy sama z 
pola zszedłszy nieprawości ludzkich zostanie spektatorką.82
Powierzchowność pani Strańskiej ze wszech miar była dystyngowaną. Nie można było 
powiedzieć, ażeby się stroić lubiła lub za modami nowymi ubiegała, jednak zawsze 
wychodziła tak 
do twarzy pięknie przyodzianą, tak starannie przybraną, ufryzowaną, zakwefioną, 
że miło na nią 
było popatrzeć.
Twarz miała jeszcze bardzo piękną, choć się musiała zbliżać ku czterdziestce; 
właśnie 
rozkwitała tą drugą młodością niewieścią, która czasem ma niemal świeżość 
pierwszej, a 
niebezpieczniejszą jest od niej. Chodziła z oczyma spuszczonymi, z ustami 
usznurowanymi, 
drobnymi kroczkami, unikając wejrzeń śmiałych, stroniąc od mężczyzn, ale gdy 
wejrzenie jej 
padło na którego z nich, parzyło, powiadali, jak ogień. Dostąpić do niej było 
nadzwyczaj trudno; 
młodzież próbowała i nie udawało się jej. Starsi duchowni, osoby poważne, 
niewiasty podżyłe 
stanowiły jej towarzystwo.
Jakaś choroba, na którą była zapadła, a którą Mellini nazywał, śmiejąc się, 
imaginacją, zbliżyła 
starego eskulapa do miłej jeszcze wdówki. Musiał z powodu choroby tej bywać u 
sąsiadki, a że 
nadzwyczaj dlań była uprzejmą, niemal nadskakującą, jak gdyby go za serce 
chwycić chciała, 
Mellini, mimo swego sceptycyzmu83 i nieosobliwych wyobrażeń o kobietach, polubił 
pochlebnicę. 
Najlepszą kawką i śmietanką z kożuszkiem, najsmaczniejszymi sucharkami go 
przyjmowała. 
Posyłała mu przysmaki i poznawszy w nim słabość tę, że jeść lubił, karmiła go 
tak skutecznie, że w 
końcu przepadał za nią.
Być może, iż pani Strańska miała względem starego inne jeszcze projekta, 
okazywała mu 
bowiem czułość nadzwyczajną i upewniała, że starszych mężczyzn przenosiła nad 
młodych, 
zaręczała zarazem, że się jej wydawał w samej sile wieku. Patrzała nań czasami 
tak, że można ją 
było posądzić o czulszy sentyment dla łysego i opasłego Włocha. Mellini w tym 
dosyć smakował, 
ale dalej się nie posuwał i podobno w ostatnich czasach dał wdowie do 
zrozumienia, że miałby za 
głupca człowieka, który by się w jego wieku żenił. Z tego powodu żwawą mieli 
kontrowersją84 z 
sobą, Mellini się jednak nie dał przekonać. Przez dni kilka chłodno go 
traktowała wdowa i na tym 
się skończyło. Wrócili do dawnej konfidencji85. Dogadzało to doktorowi, że osobę 
tak przyjemną, 
pobożną, surowych zasad, miał dla towarzystwa Pepity, zdawało mu się bowiem, że 
ta odrobina 
zalotności, jaką jemu okazywała, była oczywiście tylko dla niego. Stary wiedział, 
że się przecież 
dowcipem swym mógł podobać, a powierzchowność miał nie odrażającą. Że wdówka 
mogła 
chcieć się wydać za niego, nic w tym zdrożnego nie znajdował.
Pepita niemal co dzień chodziła do sąsiadki, z dziecinną swą prostotą podzielała 
zabawy 
pięcioletniej Helusi, a w rozmowach z panią Strańską czerpała wiele ciekawych 
wiadomości. 
Wdowa, przy Mellinim nadzwyczaj ostrożna i nie wygadująca się, z przyjaciółką 
stawała się 
gadatliwą i najczęściej tak się składało, że mowa o mężczyznach była. Pani 
Strańska zdawała się 
przejętą niebezpieczeństwy, jakie groziły pięknym twarzyczkom na świecie; 
opowiadała historie 
rozmaite budujące, a czasem tak się w nich plątała, że Pepita mogła sądzić, iż z 
własnego życia 
czerpała. Nie jeden raz zamiast powiedzieć: — Ten ją pocałował! — wyrwało się 
jej: — A ten 
mnie pocałował! — Ale natychmiast się poprawiała: — Co ja gadam! — Niemniej, 
mnogie te 
opowiadania z życia przyjaciółek nosiły na sobie takie piętno prawdy, że Pepita 
myślała niekiedy: 
— Ale czyżby ona mogła mieć tyle romansów?
Nie było to dla młodego dziewczęcia najlepsze towarzystwo, bo gdy się sam na sam 
zostały, a 
Helusię z lalką odprawiono do kąta, mówiono o zdradziectwach mężczyzn, o 
ponętach miłości, o 
rozmaitych szwankach istot niewinnych, co Pepicie dużo do myślenia dawało. 
Wprawdzie historia 
każda kończyła się morałem surowym, tylko że zakończenia te jak przyszyte i 
przyfastrzygowane 
niezręcznie wydawały się słuchającej.
Każdego dnia regularnie pani Strańska udawała się do kościoła i lubiła być w nim 
widzianą. 
Znano ją z gorliwości tej i była w wielkich łaskach u duchowieństwa. Procesja 
się żadna bez niej 
nie obeszła i nigdy przed zupełną konkluzja86 nabożeństwa nie wysunęła się z 
kościoła. Nazywano 
pobożność jej budującą.
W istocie tak się z nią urządzała, że biła w oczy. Umiała zdobyć pierwsze 
miejsce lub 
przynajmniej najwydatniejsze. Chociaż miała i kościoły swe, i kaplice, i ołtarze 
uprzywilejowane, 
jednakże przy większych odpustach wszędzie jej pełno było. Szczególnie zaś 
lubiła modlić się do 
relikwii dominikańskich, jak wiadomo, na cały świat sławnych. Tu ją zastać było 
najczęściej 
można, nawet na nieszporach. Tu też jednego wieczora, u święconej wody na 
wychodnym, spotkał 
ją jakiś młodzieniec, który modą zagraniczną nie tylko jej ofiarował wodę, ale 
jej przy wyjściu 
towarzyszył. Panicz był i całą gębą piękny tak, ale tak, że surowa nader w 
zabieraniu znajomości 
pani Strańska uległa czarowi tej fizjognomii, nie tylko go nie odstręczyła, a na 
zapytanie 
odpowiedziała i wcale nieopatrznie dała mu z sobą zawiązać rozmowę. Była sama, w 
ulicy jakoś 
nie było nikogo, młodzieniec się jej wydał ekstradystyngowany87, a był 
nadzwyczaj przystojny.
Przystąpiwszy zrazu do wdówki z respektem i niby nieśmiało, w bardzo krótkim 
czasie zmienił 
ton ów nieznajomy. Przysunął się jej do ucha i począł:
— Paniunciu, dobrodziejko najłaskawsza, jest tego nader pilna potrzeba, daj mi z 
sobą pomówić 
na osobności.
Oburzyła się i tonem, i poufałością niezmiernie pani Strańska, najeżyła, 
nasrożyła i miała już na 
ustach: — A cóż to jest? — czy coś podobnego, gdy młodzieniec jej przerwał:
— Panno Balbino!
Jak piorunem rażona stanęła, zbladłszy mocno wdowa.
— Panno Balbino, ja miecznika doskonale znam, historią waszą wiem; bądźmy 
przyjaciółmi, 
bo mogę mieć język długi; będziemy przyjaciółmi, a będzie nam z tym obojgu 
dobrze.
Nikogo jakoś w ulicy nie było, młodzieniec bez ceremonii ją ujął w pół; wyrwała 
mu się zaraz, 
ale koniec końców poszedł z nią do jej dworku. A że nie wiadomo, dlaczego ulicą 
iść do niego nie 
chciał, czy on, czy ona, poszli ogrodami i ścieżką z tyłu.
Młodzieniec ten, nie kto inny jak Wicek Szarzak, zwany wojewodzicem, przybywszy 
do 
dworku z panią Strańską, zamknął się z nią na konferencją i siedział dwie 
godziny.
Gdy wyszedł, byli z sobą w jak najpiękniejszej zgodzie, przed służącą nazwała go 
kuzynem, 
szeptali coś, śmieli się… i… nazajutrz odwiedziny w innej porze się powtórzyły. 
Do zupełnego 
przyszli widać porozumienia, gdyż pani Strańska nawet odwiedziła, wracając z 
nabożeństwa, 
swojego kuzyna, mając mu coś ważnego do zakomunikowania.
Tegoż dnia wieczór albo raczej pod wieczór Pepita była zaproszona na kawkę do 
przyjaciółki. 
Zaczęły z sobą zwykłą rozmowę o przeniewierstwach męskich.
— A ja powiadam — wtrąciła w nią Strańska — że jak która z nas umie sobie radę 
dać, to nie 
ma takiego mężczyzny, z którym by nie zrobiła, co chciała. Jak Boga kocham, jak 
mamę kocham!
Strańska to zaklinanie się lubiła.
— Tylko na to jednej rzeczy potrzeba — dodała — na co nieraz oczy moje patrzały. 
Żadnemu 
nie wierzyć, a choćby się go kochało, nigdy mu tego nie pokazywać.
Pepita słuchała. Nagle Strańska się obejrzawszy dokoła, przysiadła ku niej.
— Serce moje, przyznaj ty się mnie, jak mamę kocham, nie wydam z sekretu. Prawda, 
że tobie 
po główce chodzi ten śliczny chłopak, coś to mu życie ocaliła?
Pepita się zarumieniła okrutnie i chciała zaprzeczyć.
— Już ty mi tego nie mów, ja się na tym znam; ty jak o nim wspomnisz, inaczej ci 
oczy 
pobłyskują. A ja ci tylko powiem, że ja czuję, przeczuwam, jak mamę kocham, że 
ten wojewodzic 
za tobą szaleje.
Uśmiechnęła się figlarnie bardzo. Pepicie słów zabrakło, była pomieszana 
niezmiernie. Aby 
zrozumieć, co nastąpiło, trzeba wiedzieć, że poufne rozmowy ścisłą i serdeczną 
przyjaźnią 
połączyły panią Strańską z Pepitą. Umiała ją sobie pozyskać. Miała całe jej 
zaufanie, była pewną, 
że dziewczę prawdę jej powie.
W chwili jednak, gdy to wyznanie miało się wyrwać z ust Włoszki, zawstydziła się, 
sił jej nie 
stało, główkę ukryła w dłoniach.
— Ale czego się to wstydzić, czego? Przede mną, przyjaciółką, co ciebie kocha 
nad życie, taić! 
To jest rzecz naturalna, że wy się kochacie, bo wyście dla siebie stworzeni.
Pepita się przelękła.
— A skądże ty, Balbisiu, nie znając go, sądzić o tym możesz?
— No… tak… widzisz… przeczuwam — rzekła Strańska tajemniczo — a może ja coś i 
wiem, 
może ja, może ja go kiedy widziałam…
Dziewczę się zerwało i padło jej na szyję z takim porywem gwałtownym, że wdowa 
aż się nieco 
zmieszała z kolei.
— Balbisiu! — zawołała Pepita, odstępując nieco od niej. — Nie budź we mnie tej 
miłości, 
której ja się sama boję. O, obraz tego człowieka, gdy tam leżał, a, jaki on był 
piękny… A ten 
pocałunek na moim czole, za który się gniewam… pali mnie dotąd. On mi się śni… 
ty…
I nie mogła dokończyć. Strańska poczęła ją tulić i ściskać.
— Ale to taka miłość niebaczna — dodała ciszej Pepita — która musi marnie w mym 
sercu 
zginąć, wyjadłszy mi je. Wuj go nie cierpi, a potem to jakiś wielki pan, i mówią 
wszyscy, że 
wniwecz popsuty, pijak, burda!
— Co znowu! Co znowu! — przerwała Strańska. — Pijak! Burda! A od czegóż młodość? 
A 
który z nich inny? Ale to się potem tak zmienia, że ani poznać. Położy łapki 
przed tobą, ani go 
będzie poznać. Co ma do tego, że wielki pan? Jak go rozkochasz, to się ożeni.
Pepita usta jej zatuliła. Tajemnie żywione uczucie, wzmożone nagle tym wybuchem, 
przerażało 
ją.
— Nie mów — zawołała — nie zawracaj mi głowy! Oszaleję! Po co mam się rozmarzać 
daremnie.
— Wcale nie daremnie — przerwała Strańska — tylko mnie słuchaj, a ja ci ręczę, 
że będziesz go 
miała.
Pepita schwyciła ją za ręce i z naiwnością dziecka poczęła je całować.
— Balbisiu, nie mów! Oszaleję! Strańska się rozśmiała.
— Jak ty mu pokażesz od razu, że go tak kochasz, no, toś przepadła. On nad tobą, 
nie ty nad nim 
będziesz panować.
— Ale gdzież, jak ja mu to mogę pokazać, kiedy ja go już w życiu nie zobaczę 
może.
Wdowa się na chwilę zamyśliła, podeszła ku niej i szepnęła:
— Przysiąż mi, że wujowi ani słowa!
Pepita się zlękła trochę i zawahała. Kryć się przed tym dobrym wujem, który ją 
tak kochał, 
sumienie nie dopuszczało, ale miłość biła w sercu tak gwałtowna. Włoska krew się 
w niej 
odzywała. Opuściła główkę zadumana.
— Nie bój się — szepnęła Strańska. — Mellini się później na wszystko zgodzi, 
będzie rad, ale 
teraz on nic wiedzieć nie powinien.
Pepita oczy czarne na nią podniosła.
— Ty go znasz?
Strańska głową dała znak potwierdzający.
— On tu jest?…
— Dla ciebie tylko się tu został — szepnęła kusicielka. — Głowę mu zawróciłaś, 
szaleje, na 
kolanach błaga, aby się mógł widzieć i zbliżyć.
— A, nie! Nie! To nie może być! — zakrzyknęła Pepita. — Jest gwałtowny, 
napastliwy. Ja go 
kocham, ale ja się go boję.
— Przecież ja na krok od was nie odstąpię —dodała Strańska. Nastąpiło milczenie. 
Włoszka 
rzuciła się na szyję przyjaciółce, objęła ją rękami i nic nie mówiąc, okrywała 
pocałunkami.
Zaczęły po cichu szeptać z sobą. Pepita zasiedziała się u niej tak długo dnia 
tego, że Gawłowska 
po nią przyjść musiała, przypominając wieczerzę. Rozstały się szepcząc jeszcze i 
Pepita dwa razy z 
sieni wracała.
Doktor, który już u stołu siedział, zdziwił się widząc wchodzącą siostrzenicę 
jakąś pomieszaną, 
z wypieczonymi rumieńcami na twarzy. Zapewniła go Pepita, że się tak z Helunią 
bawiły. 
Niestety! Już kłamać musiała, a myśl o tym zalała jej twarz nowym rumieńcem. 
Mellini był w 
wybornym humorze, dopytywał się o wdowę, żartował z niej trochę; siostrzenica 
milczała.
Rola Strańskiej, do której groźbą niepoczciwego Wicka została zmuszoną, nie 
bardzo jej była 
na rękę w chwili, gdy właśnie inną odegrywała. Obawiała się jej skutków, lecz 
zawczasu ważąc 
wszystko, spodziewała się swe pośrednictwo w tej sprawie zatrzeć i zataić. Dalej, 
zdawało się jej, 
że gdy Mellini zagniewany na wychowankę osamotniony pozostanie, któż wie, czy 
się nie da 
uwikłać i związać stułą?
Mówiła więc sobie, że byle rozumnie, może wyjść wcale dobrze na swym 
przyjacielskim 
dopomaganiu dwom sercom rozgorzałym. — Następstwa dalsze niewiele ją obchodziły. 
Jeśli 
mogła pewna panna Balbina być przez pana miecznika skompromitowaną, dlaczegóż by 
jakaś tam 
Włoszka lepszą od niej być miała? Jak wszystkie upadłe istoty, znajdowała w tym 
niemal 
przyjemność, że inne jej los dzieliły. Ze względu jednak na Melliniego potrzeba 
było 
nadzwyczajnej ostrożności. Starzec chwilami był przenikliwy, nie dowierzający, a 
Pepita dziecko 
nieostrożne. Ale miłość tak rychło kłamać uczy!
Po wyjściu Włoszki Strańska długo rozmyślała i uspokojona poszła zasnąć, 
kazawszy się 
nazajutrz tak obudzić, aby na prymarią do Dominikanów trafiła. Jakoż, nim ksiądz 
wyszedł i 
zasygnowano88, już była w ławce.
Wicuś stał pod ścianą i czekał, zeszli się w progu kruchty.
— A co? Najsłodsza dobrodziejko moja, mój ty pączku z konfiturami słodyczy pełny? 
— 
zapytał, wisusowato się do niej garnąc, wojewodzic.
— Jak się waćpanu zda?
— Z oczów ci patrzy, żeś dokazała. Kiwnęła głową.
— Nie wprzódy, jak o mroku i to od ogrodów. Zbliżyła się do niego.
— Tylko proszę nie straszyć jej i mitygować się. Pogroziła paluszkiem tłustym.
— U waćpana w sercu prawdziwej miłości ani za grosz, tylko rozpusta, a to 
dziewczę jak łza, to 
aniołek! Westchnęła.
— Ja kłamać ci nie będę — zawołał śmiejąc się wojewodzic — moja miłość nie jest 
czysta, ale 
za to diabelnie gorąca. Już to trudno, kochana Balbisiu, każdy tylko tym służyć 
może, co ma.
Wachlarzykiem, przy którym wisiał różaniec, p. Strańska klapsa mu dała.
— Paskudnik — szepnęła.
Wojewodzic wąsa pokręcił.
Poszli małą uliczką razem kroków kilkanaście i Wicek się zawrócił biegiem do 
domu.
Wieczorem, nim mrok padł, już Wicek siedział w pokoju sypialnym pani Strańskiej, 
gdyż 
obawiała się niespodzianego najścia doktora, który czasem i wieczór do niej 
zachodził.
Pepity długo nie było. W chwili stanowczej zabrakło jej męstwa, przelękła się, 
chciała się 
cofnąć, potem przemówiło serce.
Obraz tej twarzy zbolałej stanął przed jej oczyma, żal się jej zrobiło rojonego 
szczęścia, choć 
przeczuwała, że je drogo opłacić może. Rzuciła się biegiem prawie ku dworkowi 
Strańskiej.
O niewiele chodziło, że uratowaną być mogła. Właśnie gdy tylnymi drzwiami wpadła 
do 
dworku, od ulicy wchodził doń doktor. Strańska, oczekująca na nią w saloniku, 
ujrzała razem z 
jednej strony z wesołą miną wsuwającego się doktora, z drugiej strwożoną Pepitę. 
Przestraszyła się 
mocno i zagadała głośno, lękając się, żeby wojewodzic nie wypadł ze swej 
kryjówki; głos donośny 
a wesoły doktora jakoś go wstrzymał. Pepita, na pół omdlała, padła na krzesło.
Mellini powracał z miasta. Zagaił rozmowę, usiadłszy, o deszczu i pogodzie, 
potem o 
burmistrzu, który nogę był złamał, na ostatek ni z tego, ni z owego, o owym 
nicponiu, łotrze, 
którego z ran wyleczył, a który się po mieście dotąd włóczył i ludziom uszy 
obcinał. Słuchający 
pode drzwiami wojewodzic kłaniał się za nimi doktorowi, ironicznie przyjmując 
dawane sobie 
pochwały. Przepowiadał potem Mellini, że się zuchwalec doigra wreszcie, że go 
drugi raz 
palestranci naprawdę dobiją.
Wojewodzic pokiwał na to głową. Nie obchodziło go wiele, że doktor się o nim tak 
złośliwie 
wyrażał, niecierpliwił się, że za długo siedział.
Pepita czerwieniła się słuchając i mięła chusteczkę w rękach, wdowa pokaszliwała, 
aby głosu 
Melliniego nie dopuścić do uszu ukrytego wojewodzica. Jakby na złość doktor 
zasiedział się dłużej 
niż zwykle, nareszcie za laskę wziąwszy, pożegnał gospodynią, zalecając 
siostrzenicy, aby i ona 
nie bawiąc wracała do domu.
Mamyż opisywać scenę, która nastąpiła po wyjściu doktora?
Wedle umowy wojewodzic powinien był pozostać w gabinecie, aż mu otworzą i wezwą 
go, ale 
nie wytrzymał i nie posłuchał, wyrwał się natychmiast, biegnąc do przestraszonej 
Pepity.
Pierwszy ów gwałtem wzięty pocałunek mógł już dać miarę, jak się gorączkowy 
młodzieniec 
będzie z ukochaną obchodził. Miłość to była wojewodzica dla mieszczanki, 
przybrała więc 
ówczesne formy poufałe i napastliwe, ale na pierwszym kroku piękna Włoszka 
odtrąciła natręta i 
zmusiła go do przyzwoitszego zachowania się z sobą. Pogroziła, że ani chwili nie 
zostanie dłużej, 
stała się dumną i gniewną prawie; piękny Wicek musiał się stać polityczniejszym 
nieco. Pomimo 
to i ręce gwałtem pocałunkami okrywał, i przysiadał się zbyt blisko, i od razu 
tak poufale ją zwał 
swą najdroższą Pepi, że mu się trudno było obronić. Włoszka była serio i prawie 
łzawa, on wesół i 
roztrzepany. Nim się do pewnej harmonii jakiejś nastroili, upłynęło pół godziny. 
Pepita wstała i 
zapowiedziała, że odchodzić musi. Na próżno było błaganie. Na stronie zaś na 
ucho oświadczyła 
wdowie, że nazajutrz nie przyjdzie, jeżeli wojewodzic słowa nie da, że będzie 
przyzwoitszym. 
Wicek słowo dawał na wszystko, czego po nim wymagano, z mocnym postanowieniem 
niedotrzymywania.
Przypomnieć sobie trzeba, że to była chwila tak dziwnego obyczaju, iż w salonie 
wojewodzicowej mścisławskiej, matki księcia, Francuz Mehée widział młodego 
generała 
nieznajome panie całującego publicznie w ramiona. Młodzież bujną, do której 
należał właśnie 
wojewodzic, pozwalała sobie nad miarę. Nie mógł więc pojąć zepsuty Wicek, ażeby 
to, co w 
salonach uchodziło, w dworku miało być mu wzbronionym. Po wyjściu ślicznej 
Pepity nagrodził 
sobie zuchwałym obejściem się z wdówką, która wprawdzie krzyczała z cicha, ale 
za złe 
poufałości ładnego chłopca nie brała.
— Niech sobie to pan wojewodzic powie — odezwała się w końcu — że to jest 
pieszczone 
dziecko, które wymaga, ażeby padać przed nim i szanować je. Pan tu tak obcesowo 
nic nie 
wskórasz…
— Rozumiem — rzekł Wicek — potrzeba chytrości węża, zawracania oczów, westchnień, 
słów 
jedwabnych; no, to i to potrafię, bo szalenie ją kocham!
To mówiąc pocałował wdowę, która krzyknęła i rozśmiała się, i wybiegł.
O kilkanaście kroków od dworku spotkał jednego z tych sześciu, którym dał naukę, 
stojącego 
jakby na posterunku.
Był to niejaki Pusterski, urwisa kawał, który dostawszy od wojewodzica tęgie 
płazy, chociaż 
mu palec na palec założywszy przysięgał, że on go nie rąbał, przywiązał się 
dziwnym sposobem do 
niego. Zbity i złajany przeprosił wojewodzica, pocałował go w rękę i prosił 
tylko o pozwolenie, 
aby mógł mu służyć i dowieść, jak go weneruje89. Wicek, jak wszyscy ludzie jego 
temperamentu, 
lubiał się otaczać takimi służkami. Poił go, drwił z niego, posyłał, posługiwał 
się nim, dawał mu 
czerpać z swojej kieszeni, a gdy był sam, tęsknił za tym cieniem, do którego 
przywykł, że się za 
nim wszędzie włóczył. Spostrzegłszy go wojewodzic uśmiechnął się i pomyślał, że 
ani pudel nie 
mógłby służyć mu wierniej. Poszli tedy razem do miasta.
Pusterski nie ważył się nigdy iść obok wojewodzica, towarzyszył mu z lewej 
strony o pół kroku 
idąc za nim, słuchając, śmiejąc się i potakując.
— Słuchaj, ty trutniu! Pusterko! — rzekł mu Wicek. — Kiedy ja tu chodzę, na 
Winiary, nie 
potrzebujesz mi następować na pięty, rozumiesz! Zobaczy cię kto, że tu stoisz i 
czekasz, a widują 
cię ze mną, zaraz zwąchają, że ja tu też być muszę.
— A, prawda — odezwał się Pusterski — jak Boga kocham. A pan nie chce, żeby 
ludzie 
wiedzieli, że do tej dewotki chodzi.
Zaczął poprychiwać.
— Tę Strańską, proszę jaśnie wojewodzica, to tu caluśkie miasto zna, a myślą 
wszyscy, że do 
niej ani się zbliżyć, tak świętościami obłożona, a tu, cha, cha!
— Nie plećże i ty, a gębę stul! — dodał Wicek.
— E, to się rozumie! Tylko ja to sobie myślę, komu tu już na świecie wierzyć? — 
rzekł 
Pusterski.
Wojewodzic go klasnął po ramieniu, aż się ugiął, zaświstał… poszli dalej.
Pepita wróciła do wuja, pomimo całej mocy nad sobą nie mogąc po widzeniu się z 
wojewodzicem ochłonąć jeszcze. Znalazła go innym, niż chciała. Było w nim jakby 
dwu ludzi: 
jeden, który jej był nad wyraz wszelki miłym i drogim, ten, którego widziała raz 
pierwszy, 
wpółumarłym, i jakiś drugi, który ją przerażał i niemal się stał wstrętnym. Z 
tych dwu, który miał 
zwyciężyć? Który był prawdziwym, a który kłamliwym? Pytała sama siebie i 
odpowiedzieć nie 
mogła.
Gdy po chwilce spoczynku w swoim pokoiku, po starannym przejrzeniu się w 
lusterku wyszła 
Pepita do wieczerzy, doktor nawykły czytać w jej twarzyczce znalazł na niej 
ślady przejścia 
jakiegoś gwałtownego wzruszenia, choć się starała być spokojną.
— Ta twoja przyjaciółka Strańska — odezwał się, popatrzywszy na siostrzenicę — 
choć niby 
kobiecisko dobre, ale koniec końców ona ci musi nie wiedzieć czym głowę zawracać, 
bo to taka 
święta prawda, co mówi nasza poczciwa mądrość narodowa: Le donne son sante in 
chiesa, angele 
in strada, diavole in casa, civelle alla finestra, e gazze alla porta. (Kobiety 
są w kościele święte, na 
ulicy anioły, w domu szatany, w oknie sowy, a na progu sroczki). Machnął ręką.
— Ile razy wracasz od Strańskiej, zawsze masz trochę gorączki.
— Ja? Co to się wujowi przywiduje!
— Doktorowi się nie może przywidywać. Albo się nadto męczysz z jej swawolną 
Helusią, albo 
ci ona androny prawi.
— Czyż mi się już zabawić nie godzi? — szepnęła Pepita.
— A, dziecko moje! Baw się, pókiś młoda — zawołał doktor — baw się, szalej, byle 
po 
dziecinnemu, i lepiej z Helusią niż z jej matką. Strańska poczciwa kobieta, ma 
gazza (ale sroka) nie 
tylko we drzwiach, ale i za drzwiami. Może ci głupstwami głowę nabiła.
Spojrzał na rumieniącą się i pożałowawszy wnet surowości swej i podejrzeń, 
ucałował 
odwracając rozmowę.
Dziwna przenikliwość wuja smutkiem oblała twarz Pepity, ulękła się tych oczów, 
które jej aż do 
głębi duszy zaglądały.
VII
Pan Pusterski był rodzajem dependenta90 przy sławnym w owe czasy nie tylko W 
Lublinie, ale i 
w stolicy mecenasie, prawniku, pełnomocniku wielu magnatów, przyjacielu 
niektórych, panu 
Hermanie z Daliborza Daliborskim.
Daliborski właściwie mecenasem nie był, ale więcej niż nim, i wszyscy, starzy 
nawet, wielce go 
szanowali. Kim był w istocie, trudno się da określić: podobnych ludzi dziś już 
nie ma; rodziła ich 
epoka i stosunki, z nią razem i z nimi znikli. Typ to był właściwy końcowi XVIII 
wieku. A 
najprzód omyliłby się, kto by go sobie wystawiał podobnym do jednego z tych 
jurystów, których 
wizerunek nam zostawił ołówek Norblina.91
Pan Herman z Daliborza Daliborski był młodzieńcem (miał zaledwie lat trzydzieści 
kilka) 
najlepszego towarzystwa, przyjmowanym poufale w najpierwszych domach, dobrze 
widzianym i 
znanym na dworze, przyjacielem wielu królewskich sekretarzy i szambelanów. 
Ksiądz Ghigiotti 
kochał go i protegował, lubił go Trembecki, całował w twarz Węgierski, najlepsze 
stosunki łączyły 
go z generałem Komarzewskim, z Kickim. Bywał na pokojach u pani krakowskiej, 
przyjaźnił się z 
wojewodą Mokronowskim, w stolicy miał stosunki rozliczne i ogromne. 92
Spojrzawszy nań, nikt by w nim człowieka do interesów nie domyślał się: elegant 
był po 
swojemu, w mieście jeździł karetą, dawał obiady, wieczory z baryłkami ostryg, 
pił z hetmanem, 
kto lepiej, strzelał z pistoletu wyśmienicie i najdzikszego konia dosiadał. W 
rozmowie jego głośnej 
słowa nigdy o interesach nie było, ale o kobietach, zabawach, przejażdżkach, 
grze i ucztach.
Tymczasem w trybunale bez Daliborskiego nikt nie stąpił. Trzeba było pozyskać 
prezesa 
deputatów, potajemnie rejestr podpędzić lub ociągnąć, przez nikogo się to nie 
dało zrobić, tylko 
przez niego. Robił albo darmo dla przyjaźni, albo za grube pieniądze, których 
nigdy nie brał dla 
siebie. Na migi pokazywał, że wszędzie coś musiał wtykać.
Człowiek był dowcipny, najmilszy w świecie, zawsze wesół, zdający się wiecznie 
próżnować, 
w ciągłych przejazdach, lataninie, na stu miejscach jednego dnia, nieznużony. 
Czasem grywał 
faraona do czwartej rano, gdy o dziesiątej miał w sprawie głównej przed kratkami 
stawać.
Nie było prawie praktyki, ażeby się Daliborskiemu co nie powiodło. Cisnęli się 
też doń 
wszyscy, a kto go miał, mógł spać spokojnie. Skąd ten geniusz uniwersalny, który 
wszystko umiał 
i znał się na wszystkim, wyszedł, gdzie się uczył, dochodziły o tym głuche 
podania, pewności nie 
było. Daliborski nie mówił o swej przeszłości, zdawał się ją chcieć zataić.
Na ucho szeptano, że był dzieckiem naturalnym jednego z dostojników wielkich, 
męża 
znaczenia niezmiernego w Rzplitej, jednego z najrozumniej szych ludzi w kraju, 
który mu dał 
wychowanie i wyprowadził go w świat. W istocie bardzo młodo miał sobie 
powierzone interesa 
księcia kanclerza93, ale to nic nie dowodziło i plotka mogła być bajką.
Ów Daliborz, z którego się pisał Daliborski, był maleńką wioszczyną na Podlasiu, 
z której 
wyżyć nawet ubogiemu szlachetce byłoby trudno. O rodzicach głucho było zupełnie. 
Zjawił się w 
Lublinie z silną protekcją, a z nierównie większą zręcznością. W przeciągu roku 
potrafił się 
wśrubować wszędzie, a lat kilka starczyły mu do zajęcia stanowiska przeważnego. 
Wszystkich 
starych w kąt zapędził. Służyli mu, kłaniali się, radzili; pomagał chętnie, ale 
w razie potrzeby 
trzeba też było być na jego rozkazy.
Przed kratkami miał Daliborski wymowę łatwą, świetną, porywającą. Gdy się 
odezwać 
zapowiedział, tłumnie cisnął się do sali, kto mógł. Mecenasi między sobą, po 
cichu, krytykowali 
jego znajomość prawa niedostateczną, wykręty niezręczne, pewne lapsus linguae 94, 
które mu się 
trafiały; ale mimo to słuchając go, czuli się zachwyceni; przekonywał, głuszył, 
podbijał. Więcej w 
tym było zręczności niż nauki i logiki, więcej może kuglarstwa i komedii niż 
wymowy poważnej, 
ale to cudownie skutkowało. Replika95 jego gruchotała nieprzyjaciela i ścierała 
na miazgę. 
Daliborski mówił tylko w ekstraordynaryjnych96 wypadkach, kosztowało go to; nie 
lubił stawać, 
polem jego było potajemne krzątanie się około interesu. Sprawa, około której 
chodził, była 
wygraną, nim przyszła przed kratki, dekret miał zawsze przed terminem w kieszeni. 
Zresztą, choć 
czasu sądów przesiadywał przy trybunale, pole jego działalności daleko się 
szerzej rozciągało; tu 
zdawał się być tylko dlatego, aby z ludźmi spotkać łatwiej.
Niekoniecznie prawne spory go same zabawiały: sprzedawał i kupował majątki, 
frymark97 
dobrami prowadził na wielką skalę. W potrzebie traktował o ustąpienie urzędów, o 
zrzeczenie się 
starostw, o kupno stopni w regimentach, nawet o order Świętego Stanisława98… Nie 
był obcy 
rozwodom i podejmował się ich w Rzymie i w konsystorzach99; kleił małżeństwa, 
godził rodziny, 
niekiedy je waśnił. Słowem, człowiek był do wszystkiego.
Najdziwniejszym zaś było to, że w kraju, na kilka stronnictw politycznych i 
familijnych 
rozdzielonym namiętnie, on był ze wszystkimi dobrze, nie źle, znośnie, 
wyśmienicie, doskonale, 
jako tako. Z nikim i nigdy na noże. Miał wstęp wszędzie, a gdzie go nie zyskał 
jeszcze, jutro się 
wcisnął. Ktoś go podparł, ktoś wprowadził. Nie można było wejść do salonu 
wielkimi schodami, 
umiał znaleźć ciemne schodki i przedpokój lub buduar.100
Zapomnieliśmy niemal na to główną zwrócić uwagę, że był bardzo pięknym mężczyzną 
i że 
głównie przez kobiety robił interesa.
W salonach ówczesnych jednego wieczora czasem widzieć go było można u księżnej 
marszałkowej, u wojewodzicowej mścisławskiej, u Czartoryskich, u Tomatysów, u 
Teppera, u 
pani krakowskiej i u kasztelanowej kamińskiej; księżna Nassau miała słabość do 
niego101. 
Mówiono, że Ryx102 do króla puszczał, gdy sala audiencjonalna była pełna 
oczekujących, przez 
garderobę.
Żadna ważniejsza sprawa nie odegrała się bez niego, w każdej umoczył rękę, ale w 
wielu tak, że 
nikt go tam ani widział, ani odgadł. Więcej mu może chodziło, aby być na wielkim 
świecie dobrze 
widzianym i traktowanym na stopie przyjacielskiej niż o reputacją prawnika.
Godzili się wszyscy, że był najmilszy, najlepszy, ale co do zasad jego i surowej 
cnoty, o tym 
milczano. Człowiek, co tylu panom do tylu spraw służyć był zmuszony, zbyt 
surowych zasad mieć 
nie mógł. To pewna, że przyjmował do wyrobku najbrzydsze interesa i umiał 
wynaleźć stronę 
jakąś, z której się one wydawały usprawiedliwione. Charakterystycznym i to było, 
że dla ubogich i 
maluczkich brudnych spraw by się nigdy nie podjął i w ogóle lada z kim się 
wdawać nie lubił, to 
zaś, co z kół magnackich i arystokratycznych płynęło, przez samo swe źródło było 
oczyszczonym. 
Brał z zamkniętymi oczyma.
Z powierzchowności mecenas, któremu dawano tytuł starosty, otrzymał był bowiem 
jakiś 
kawałek ziemi, do którego ta kwalifikacja przyczepić się dała, z 
powierzchowności był 
imponująco pięknym. Słusznego wzrostu, nadzwyczaj kształtnej ciała budowy, 
twarzy rysów 
arystokratycznych, ruchów nieco wyszukanych, lecz pełnych dystynkcji, w salonie 
miał minę 
wielkiego pana. Ubierał się tylko oryginalnie. Nosił niby jeszcze strój polski, 
ale jakby w stanie 
przejścia do nowomodnego… Przy kontuszu i żupanie, który już na kamizelkę długą 
zakrawał, 
kładł modny ówczesny muślinowy ogromny krawat, grubo około szyi obwiązany. Na 
głowę nie 
wdział jeszcze peruki, ale miał włosy w tył zaczesane i zebrane z tyłu w 
woreczek związany 
wstęgą. W ręku nosił laskę grubą i krótką, jakiej używali eleganci. Na palcach 
mnóstwo miał 
pierścieni, a zegarek na modnym brylantowym łańcuszku. Wszystkie części tego 
stroju 
półfrancuskiego były nadzwyczaj wytworne, pięknie zrobione i z kosztownego 
materiału.
Z twarzy jego mądry by był, kto by co wyczytał. Śmiała się jednostajną 
uprzejmością dla 
wszystkich, nawet dla tych, których najbardziej nienawidził. Było w niej coś 
zimno—dumnego, 
każącego się domyślać, iż ludzi w ogóle niewiele sobie ważył. Takt w obejściu 
się z nimi miał 
przedziwny. Dosyć mu było pół godziny, aby zbadać, z kim miał do czynienia, i 
umieć sobie z nim 
tak radzić, aby go prowadzić jak na pasku.
Już w chwili, gdy się to opowiadanie poczyna, miano pana starostę Daliborskiego 
za bardzo 
majętnego człowieka, chociaż nie miał nic widocznego oprócz tej lichej wiosczyny 
Daliborza, 
wnosząc jednak z życia wystawnego, można się było dochodów wielkich domyślać. 
Nie jeździł w 
podróż bez dwu powozów, lokaja, kucharza i wyrostka. W Lublinie miał całe piętro 
domu 
naprzeciw trybunału, konie i karetę. Niekiedy zapraszał po pięćdziesiąt osób. 
Zbytek był ogromny, 
gra straszna. W kancelarii pracowało najmniej trzech skrybentów103 i sekretarz 
jegomości, stary, 
milczący, szaraczkowato ubrany, posłuszny, sam przez się kroku nie mogący stąpić, 
Małdrzykowski.
Jednym z tych, co wisieli w kancelarii, był Pusterski; ale żeby wiele pisał i 
pracował, nie można 
było powiedzieć. Miał zawsze jakieś zlecenia w mieście; nosił raporty, chodził 
gdzieś i rozkazy od 
pana odbierał we cztery oczy.
Trzeba było tak zręcznego mistrza, żeby z tak niebezpiecznym narzędziem bez 
uszkodzenia dać 
sobie radę. Pusterski pił, grał, łajdaczył i pomiędzy swoimi uchodził za 
ostatniego nicponia. Widać 
jednak, że to, do czego używanym był, właśnie takiego wymagało instrumentu, bo 
Daliborski był z 
niego kontent i nieźle mu się działo. W kancelarii go nie cierpiano, on sobie z 
tego drwił. Blady, 
ospowaty, z oczyma, których powieki zawsze były poobwodzone czerwono, bez 
zarostu na twarzy, 
z włosami konopiatymi i prostymi jak druty, chudy, drągalowaty, patrzący zawsze 
z ukosa, 
Pusterski miał układ lisowaty, pokorny, trzymał się nieco przygarbiony i zdawał 
się wiecznie 
obawiać czegoś, bo się ciągle mieszał i kulił104. Lada zamachnięcie ręką 
napełniało go trwogą, 
jakby dla niego było przeznaczone, ale gdy się upił, burdy wszczynał wściekłe, 
jakby swe 
tchórzostwo trzeźwe chciał ludziom z pamięci wybić.
Od godziny już siedział Pusterski w kancelarii za stołem, towarzysze jego pisali, 
stary 
Małdrzykowski przy oknie coś czytał, a przybyły dependent, nie mając co robić, 
po studencku coś 
wyrzynał na pamiątkę scyzorykiem na stole, gdy jak wicher wpadł Daliborski. 
Twarz miał 
zarumienioną, oczy błyszczące, usta jeszcze drgające czy od śmiechu, czy od 
gadania… Oczyma 
rzucił po izbie. Małdrzykowski z ukłonem szedł już ku niemu. Skrybenci żywo 
bardzo smarowali 
po papierze. Pusterski wstał, ręką zakrywając na stole wyrzeźbioną literę.
— A, Pusterski! Ja cię kilka dni nie widziałem! — zawołał starosta. — Chodź tu 
sam!
Wolnym krokiem zbliżał się powołany. Tymczasem zniżonym głosem szybko bardzo 
począł 
dawać Małdrzykowskiemu rozkazy pan starosta i skinąwszy na Pusterskiego, aby za 
nim szedł, 
opuścił kancelarią.
Przez korytarz tylko był pokój, jeden z tych, w których Daliborski klientów 
przyjmował. Stanęli 
tu. Odwrócił się mecenas do skrybenta.
— Cóżeś robił?
— A co jaśnie pan starosta przykazał.
— Masz co do powiedzenia?
— Jużci się znajdzie.
Poszli razem do okna, aby ich u drzwi nie podsłuchano. Pusterski cichym głosem 
począł:
— Jak się wylizał, proszę jaśnie starosty…
— Toś już mówił.
— Ale ja nie o tym powiem, co dawniej. Był książę generał…
— Wiem.
— Ciągle ze sobą chodzili cały czas. U doktora jakąś awanturę zrobili, bo doktor 
ze swoją panną 
z domu uciekł i nie wrócił aż nazajutrz. Książę pojechał, a on się został. 
Pieniędzy mu Fajwel dał 
na skrypt księcia.
Mecenas głową pokiwał.
— No, cóż więcej?
— A teraz bałamuci wdowę tę, co pan wie, co ona nie wdowa, tylko co pana 
miecznika…
Rozśmiał się pogardliwie Daliborski i popatrzał na raportującego, który głowę i 
oczy spuścił.
— To nie może być — odezwał się żywo — tam innego coś być musi. Tyś ślepy.
Pusterski usta otworzył.
— No, to się okaże — szepnął.
— Ma pieniądze? — spytał mecenas.
— Jeszcze tam coś jest; ano widać, że na coś mu potrzebne, bo chowa i skąpi, nie 
tak, jak 
bywało.
Tu przerwawszy sobie mowę, dotknięty zarzutem ślepoty, Pusterski odezwał się:
— Kiedy ja go widziałem, jak się z wdową u Dominikanów schodzili. Raz ją 
przeprowadzał 
uliczką, a ja za słupem stał. To ją schwycił wpół i plasnął, aż krzyknęła.
Mecenas się śmiał słuchając.
— To nie ma nic — rzekł — tam się musi co innego święcić. Dawno on tam chodzi?
Pusterski dnie wyliczył.
— Pilnujże mi go i z oka nie spuszczaj — dodał, patrząc na zegarek, mecenas. — 
Siedź, patrz, a 
jeśli co będzie ciekawego, zaraz mi przynoś.
— Słucham jaśnie starosty.
Daliborski chciał odchodzić, gdy Pusterski zamruczał: — Ale u mnie już i dydka 
nie ma.
— Aj, ty, ty, więcej zjesz i przepijesz, niż przyniesiesz — zamruczał, rzucając 
mu talara, 
Daliborski. — Idź mi zaraz!
Nie zachodząc już nawet do kancelarii dla pożegnania się z kolegami, dependent z 
korytarza 
wprost puścił się na ulicę i znikł. Piszący zobaczyli go wybiegającego i coś 
szeptać zaczęli między 
sobą.
Upłynęło dni parę, a Pusterski się nie pokazywał wcale.
Jednego dnia, gdy mecenas był w gabinecie zajęty z trzema nowo przybyłymi panami 
cichym 
szeptem o jakimś zapewne bardzo ważnym interesie, bo mu każdy z nich w końcu 
rulon dukatów 
na stole położył, służący wszedł do gabinetu, niosąc na talerzu kartę. Był to 
pachnący stolicą 
wizytowy bilet, wkoło otoczony niebieską z kwiatów i wstęg girlandą, na którym 
stało 
wydrukowane nazwisko. Z drugiej jego strony bujnym charakterem niewieścim kilka 
słów 
dopisano. Obejrzawszy kartę uśmiechnął się mecenas, schował ją do kieszeni i 
powiedział 
służącemu:
— Natychmiast tam się stawię.
Usłyszawszy to szlachta poczęła ściskać go i żegnać, zalecając mu sprawę.
— Proszę być spokojnym, kochany rotmistrzu; niech pan starosta ufa mi, pan 
strukczaszy 
zawierzy. Wszystko będzie dobrze.
— Co daj Boże, amen! — rozsmiał się najstarszy.
Mecenas odprowadził ich aż do sieni; wrócił po rulony, które we właściwym im 
schronieniu w 
biurku ulokował, i zabrał się wychodzić z domu.
Pora była poobiednia i zachód słońca blisko, czas piękny, i zapewne dlatego 
Daliborski wybrał 
się z domu pieszo. Każdemu innemu uszłoby to, ale jemu ulica była niebezpieczną. 
Chwytano go 
co chwila po drodze, różnego stanu ludzie napastowali i zatrzymywali. Wysiadano 
z powozów, 
porywano pod ręce. Daliborski ledwie się mógł pozbyć natrętów. Straciwszy dużo 
czasu, znalazł 
się wreszcie za kościołem Św. Ducha w gospodzie, na której progu stał służący w 
liberii, jakby go 
na czatach umieszczono. Znikł zaraz zobaczywszy mecenasa.
Wrota gospody były zamknięte; w środku stały ekwipaże105 pańskie i cicho kręciła 
się służba. Z 
jednych drzwi wybiegła zręczna subretka106 i z uśmiechem wprowadziła 
Daliborskiego do 
gościnnych pokojów. W pierwszym z nich nie było nikogo, tłomoki tylko, węzełki i 
owe mnóstwo 
paczek, torebek, szkatułeczek, które pięknym paniom zwykły towarzyszyć w podróży. 
Subretka 
wskazała na drzwi półotwarte do drugiego pokoju.
Daliborski, przybrawszy postawę jeszcze bardziej salonową, popatrzywszy na swe 
ubranie, 
musnąwszy się po głowie, wszedł.
Na kanapie za stołem wpół leżała, wpół siedziała młoda i bardzo piękna kobieta, 
ubrana po 
podróżnemu, ale wytwornie i ze staraniem modnisi i elegantki.
Była to brunetka z oczyma szafirowymi, przymrużonymi sentymentalnie, choć cała 
twarzyczka 
jej uderzała wyrazem ostrym, przykrym, strasznym jakimś. Piękność to była, 
której 
najwybredniejszy znawca niewieścich wdzięków nie mógł nic ująć ani jej 
zaprzeczyć, piękność tak 
regularnych rysów, tak harmonijnie stworzona przez naturę, że w niej najmniejszy 
dysonans nie 
raził. Lecz szczodra natura obdarzając nią tę kobietę zapomniała o tym, co 
sympatią wzbudzić 
mogło; fizjognomia ta, przynajmniej w chwili, gdy mecenas wchodził, była 
przerażająca jakby 
tajonymi gniewy do całego świata, jakby bolami tajemnymi. Dlatego może maseczka 
ta gniewna 
mrużyła oczy i usta skrzywiła do uśmiechu rezygnacji.
Daliborski zbliżał się z uszanowaniem wielkim, ona niecierpli— wie poprawiała 
coś w ubraniu. 
Wyciągnęła piękną, białą, trochę tylko chudą rączkę, okrytą mnóstwem pierścieni, 
ku 
podchodzącemu i szepnęła głosem pieszczonym, jakby dziecinnym:
— Cher Staroste!107
— Jakże się ma pani wojewodzina? To prawdziwa dla mnie i szczęśliwa nad wyraz 
siurpryza.108
Oczy z wyrazem omdlenia jakiegoś zwróciły się ku mecenasowi.
— Siadaj — rzekła wskazując krzesło. — Jestem tu przypadkiem, jadę do Warszawy, 
na sejm. 
Wojewoda mnie poprzedził. Chciałam cię zobaczyć.
Cię poufałe było wyszepnięte bardzo cicho, ale musiało bardzo uszczęśliwić 
mecenasa, bo 
pochwycił na nowo rączkę pierścieniami okrytą i gorąco ją całować zaczął, aż mu 
ją wyrwać 
musiano.
Wojewodzina znowu na pół się położyła na kanapce, sparła na rączce i główkę 
podniosła ku 
Daliborskiemu, wlepiając w niego wejrzenie tęskne, jakby nim badać chciała 
człowieka.
— Nic mi nie powiesz? — szepnęła.
— Ważnego nic — odparł cicho mecenas. — Stare dzieje zawsze.
— Jest tu?
— Jest i prowadzi życie zwykłe. O mało, mało nie zostaliśmy od niego uwolnieni. 
Przypuśćmy, 
że to był przypadek — dodał z półuśmiechem mecenas — ale trafiło się, że u 
winiarza było kilku 
rębaczy, z którymi się zwaśnił. Posiekali go tak, że za umarłego go porzucili, 
ale nieszczęściem 
trafiła się córka doktora, która go zobaczyła i krzyknęła, a doktor, co go 
wyleczył.
Wojewodzina załamała ręce.
— Szalone szczęście. — szepnęła. — A, póki ten człowiek na świecie, ja ani 
pokoju, ani 
szczęścia mieć nie mogę! Znasz historią moje… wiesz…
Tu słów zabrakło, spuściła oczy.
— Między nim a mną walka o śmierć lub życie. Poruszona wielce, mówić nie mogła. 
Mecenas 
ze współczuciem w milczeniu czekał na słowo.
— Nie ma potwarzy, którą by się nie mścił nade mną — dodała — wiesz… To fałsz… 
Musiałam wyjść za jego ojca, matka moja wymagała tego, interesa jej. Poświęciłam 
się dla niej. 
Uczynił mnie poczwarą jakąś! To zbrodniarz!
— Niechże się pani nie irytuje — wtrącił mecenas.
— Wspomnieć nie mogę o nim, żeby się żółć nie zburzyła we mnie — dokończyła 
wojewodzina. Zamilkła znów na chwilę.
— Potrafiłam się go pozbyć z domu. Tak, przekonałam starego, że tę żmiję 
odtrącić powinien. 
Usłuchał mnie; wyrzekł się go… Zdawało się wszystko skończonym. A, nic, nic! 
Słaby, 
zniewieściały, bez charakteru, tęskni za nim, płacze po nim, choć się z tymi 
łzami kryje. A pozbyć 
się go raz niepodobna!
— Trochę cierpliwości — począł, ręki znowu szukając, którą mu wyciągniono, 
Daliborski i 
przyciskając ją do ust — trochę cierpliwości. On się sam zgubi; nie potrzeba 
nawet szukać 
środków.
— Ale ja w tej trwodze ciągłej żyć nie mogę! — zawołała kobieta. — Zbliżenie się 
jego do ojca 
grozi mi… Spuściła oczy.
— Ojciec tęskni po nim. Jeśli się znowu spotkają, ja, ja jestem zgubiona.
I twarz zakryła rękami.
— Ta potwora gotowa znaleźć na mnie nie dowody, bo ich nie ma, ale potwarze… Ja 
nie wiem.
Nagle wstała, rzucając ten ton rozpaczliwy, spojrzała ostro na Daliborskiego, 
chwyciła go za 
rękę.
— Ty to możesz jeden uczynić, aby go z serca ojca na zawsze wytrącić, ty, ja 
ufam…
Sparła się znowu na łokciu w melancholicznej postawie i zadumała.
— Posłuchaj mnie — rzekła — ojciec się go wyparł, wydziedziczył. Uczynił to w 
świecie 
najsprawiedliwiej, bo zmarnował we dwójnasób tyle, co mu się mogło należeć. Nic 
mu się nie 
należało, nic! Ale po matce, prawnie, do schedy spadającej nań może mieć 
pretensją. Nie chciał 
ojca pozywać i zdaje mi się, że tym jeszcze serce jego sobie pozyskał. Stary 
jest skąpy.
— Mój drogi — dodała, chwytając za rękę Daliborskiego i głos zmieniając na suchy 
i złośliwy 
— mój drogi, ty możesz to zrobić, namówić go… wymóc, aby ojca pozwał.
Kończąc te wyrazy, piękna wojewodzina starała się oczyma oczarować, spętać, ująć 
sobie 
mecenasa. W tych oczach mieniących wyraz było tysiąc obietnic; usta szeptać się 
je zdawały.
— Mecenasie, możesz być moim zbawcą!
Daliborski milczał zamyślony, jak gdyby się drożył z sobą. Wojewodzina coraz 
mocniej stawała 
nalegająco. Szeptała po cichu nie dosłyszane wyrazy, zbliżała się, opanowywała 
starostę, który 
dawał się prosić, może, by większej ceny stała się obietnica.
Nareszcie, jakby wychodząc z zadumy, zawołał:
— Zrobię wszystko, co mogę, daję słowo! Oprzeć się, gdy te śliczne usta proszą, 
któż by był w 
stanie? A pani wiesz, żem ja od dawna niewolnikiem jej wdzięków. Dla pani w 
ogień i w wodę.
— Moja wdzięczność będzie bez granic — odezwała się wojewodzina — bez granic.
I podała mu rękę.
— Przyznam się pani — rzekł mecenas po chwili cichej bardzo rozmowy — że 
zbliżenie się do 
niego dość jest dla mnie wstrętliwe, ale cóż robić, spróbuję. To wiem, że jaki 
on jest, to jest, ojca 
kocha, i że skłonić go do wytoczenia mu procesu będzie rzeczą bardzo trudną.
— Trudną? Dla ciebie? — zapominając się i coraz większą okazując poufałość, 
jakby z 
dawnych pozostałą stosunków, wojewodzina. — Trudną? Z takim opojem, który pół 
dnia jest 
nieprzytomnym i podpisuje nie patrząc, co mu podstawią. Trudną dla Daliborskiego?
— Wszystko to prawda — odrzekł mecenas — podpisuje z zaufaniem, ale też 
zdradzony tak 
łatwo zabić może! To go nic nie kosztuje!
Pogardliwą minkę zrobiła wojewodzina.
— Żebyś ty na niego nie znalazł sposobu!
— Ja nie mówię, ażebym go nie miał znaleźć, ale wskazuję trudności.
— Aby mnie do wdzięczności pobudzić — śmiejąc się, sucho dodała wojewodzina. — 
Nie bój 
się, mówiłam, powtarzam, wdzięczność bez granic!
Mecenas wziął ją za rączkę i długo trzymał przy ustach, patrząc jej w oczy. 
Kobieta czuła, że 
zwyciężyła. Pogroziła mu trochę, przysunęła się i szeptała długo.
— Nie potrzeba nawet procesu — dokończyła — dość będzie najmniejszego dowodu, że 
o nim 
myślał, że zamierzał. Ojciec tęskni, ojciec go kocha, wierzy w jego poprawę. 
Próbował mnie dla 
niego przebłagać. Chciał już przebaczyć synowi marnotrawnemu.
Oczy się jej zaiskrzyły.
— O, póki ja żyję, nie dopuszczę! Nie! Albo on, albo ja!
Uspokoiła się nieco.
— Znasz wojewodę — ciągnęła dalej — zestarzał bardziej jeszcze, słaby jest, mam 
nad nim 
władzę, ale pomimo moich starań tego pierworodnego swojego zapomnieć nie może.
— Kto wie, jak wojewoda długo pociągnie — dodała z przerażającym chłodem — tacy 
ludzie 
żyją czasem bardzo długo. Póki on i syn są na świecie, ja na nim spokojną chwili 
jednej być nie 
mogę. Mogą się zbliżyć. Są usłużni przyjaciele, o, znam ich! Są starzy domu 
rezydenci, służba. 
Lecę co najspieszniej do Warszawy, lękając się starego pod wpływem obcym 
zostawić.
— O! O wpływ żaden lękać się pani nie możesz — wyrzekł mecenas — jeden jej 
uśmieszek, a 
mieć go będziesz u nóg swoich. Kobieta się wzdrygała i ręce załamała.
— O! To życie moje, ta męka, to obrzydzenie, które mi ono sprawuje!
Mecenas głową potrząsnął.
Jako człowiek praktyczny wtrącił po cichu:
— A zapisy porobione?
— O te się moja matka przy intercyzie109 starała — poczęła głosem zimnym 
wojewodzina — 
ale naówczas nie wypadało jej ani mnie nalegać na nic więcej oprócz zwykłej 
oprawy. Ludzie i tak 
wołali, że mnie oddają mu dla pieniędzy. Ale cóż to jest ta mizerna oprawa! Ja 
muszę na nim 
wymóc zapisy całego majątku! Cała ta fortuna nie opłaci tego, co ja 
doświadczyłam z nimi!
Wstrzęsła się. Daliborski wtrącił:
— Ja bym się pani mojej i do tego mógł przydać z czasem. Użyłbym wpływów. To 
trzeba robić 
przez uboczne drogi, pani nic o tym wiedzieć nie powinnaś.
— Tak, ale najprzód z tą żmiją, z tym zbrodniarzem skończyć potrzeba! — 
krzyknęła 
wojewodzina. — Że go ci nie zabili, że go nie zabili!
Wymówiła to tak, jak gdyby w wyrazach mieszczących śmierć w sobie nie było nic 
ani 
strasznego, ani wstrętnego. Daliborski popatrzał na nią z rodzajem podziwu i 
zdumienia.
— Proszę mnie nie obwiniać o okrucieństwo — dodała wojewodzina — ja się bronię. 
Tu o moje 
też idzie życie. Jedno jego słowo potwarcze, a jestem zgubiona.
— Niechże się pani wojewodzina nie irytuje — powtórnie odezwał się mecenas. — 
Wszystko 
się zrobi wedle jej rozkazów. Mamy do czynienia z człowiekiem, który jest samego 
siebie 
największym nieprzyjacielem, a dla nas najlepszym przewodnikiem.
Jakby znużona i upokorzona tą rozmową, wojewodzina głowę spuściła i oczy; 
zadumała się, 
wyciągnęła rączkę Daliborskiemu i pozwoliła, jakby dla pociechy, okrywać 
pocałunkami…
Nazajutrz do dnia pięknej pani już w mieście nie było.
VIII
Tacy ludzie jak starosta Daliborski sami za wszystko, co na ich barkach spoczywa, 
nie starczą; 
muszą mieć pomocników i sprzymierzeńców. Daliborskiemu też na nich nie zbywało, 
nie licząc 
domowych i podrzędnych, jak Małdrzykowski, Pusterski i pomniejsi, co dzień pełno 
było u niego 
przynoszących i odbierających zlecenia. Nikt jednak tak blisko nie był serca, 
kieszeni i interesów, 
jak szwagier, którego z nicości wywiódłszy, ożenił z jakąś siostrą, wyposażył i 
posługiwał się nim 
jak niewolnikiem.
Zwał się ów jegomość Paliszewskim, był niepozornym, zarazem niegłupim, ale 
natura go 
stworzyła na istotę bierną. Przyprzężony do wózka cudzego z drugim obok szedł 
wyśmienicie, ale 
do hołobli110 się nie zdał. Nie brakło mu inteligencji ani sprytu, nie miał W 
sobie tej sprężyny 
motora, który się wolą nazywa, a przez który życie idzie. Zostawiony sam sobie 
Paliszewski 
musiał do spółki wziąć bodaj największego głupca, byle ktoś go popędzał i nim 
kierował. Los 
nadał jemu Daliborskiego, a Daliborskiemu to wyśmienite narzędzie. Człowiek był 
nieoceniony, 
ale pod rozkazami zawsze, sam na nic. Znano go pod imieniem anima damnata111 
pana starosty. 
Dla niego Paliszewski gotów był w ogień i w wodę, nie mieli dla siebie tajemnic. 
Starosta wiedział 
doskonale, że ta biedna istota zdradzić go nie może, boby w nim zdradził siebie. 
Ożenienie tego 
biedaka z siostrą było środkiem przywiązania tym silniejszego do swych losów. 
Siostra ta, stara 
panna, brzydka, swarliwa, dostała posążek i administrowała u brata w Daliborzu. 
Mąż się z nią 
rzadko widywał, ale za nią nie tęsknił. Mieli jedną córeczkę i dla tej żył 
Paliszewski. Był to człek 
krągły, zażywny, którego myślenie nie wysuszało, troska nie jadła, widać na nim 
było wyśmienitą 
strawność i byt doskonały. Jadł sławnie, pił wiernie, słuchał i spełniał 
cudownie.
Gdy wieczorem późnym wyszedł starosta od wojewodziny, tak był zamyślony, że noga 
za nogą 
się wlokąc, nim do mieszkania swego się dobił, na zegarach biła jedenasta. W 
pokoju swoim na 
kanapce znalazł szwagra podpartego na łokciu i usypiającego snem dusz niewinnych, 
które nic nie 
mają na sumieniu. Paliszewski chrapał. Wnijście starosty rozbudziło go cudownie, 
ręką tylko 
potarł po twarzy i stał już uśmiechając się na rozkazy.
— Spóźniłem się cokolwiek — odezwał się wchodząc starosta — przepraszam cię, mój 
kochany Julku, ale to z tymi babami.
Paliszewski się uśmiechnął, nie miał on tej pasji i wolał sztukamięs z kwiatkiem 
od 
najpiękniejszej bogini, lecz wchodził w te pasje ludzkie i miał komizeracją112 
nad nimi.
Starosta zaczął rozwiązywać ogromny ów chomąt muślinowy, którym szyję miał 
opasaną; 
ciążył mu. Paliszewski nawet pytać się nie śmiał, o jakim rodzaju bab była mowa, 
czekał na 
konfidencją. Wtem Daliborski zbliżył mu się do ucha poufnie i z wyrazem 
rozmarzenia jakiegoś 
począł:
— Wiesz? Wracam od wojewodziny… Była tu. Mówiłem ci o niej. Stare to moje amory. 
Kochałem się w niej niegdyś szalenie i miałem łaski; kochało się i drugich wiele, 
choć nie wiem, 
czy z takim sukcesem. Byłem tak oszalał za nią, że gotowym się był żenił, choć 
niewiele bym po 
niej wziął. Więcej długów niż majątku. Lepiej się stało! Wojewoda ją wziął, 
stary, 
niedługowieczny, a gdy owdowieje a odziedziczy, będzie to partia pierwsza w 
kraju. Ręczę ci, nikt 
jej nie weźmie, tylko ja!
Uderzył się po piersi.
— Czemu byś nie miał wziąć! — szepnął Paliszewski.
— Tylko trzeba się od tego bestii, dawnego zapalonego jej amanta, a dziś 
nieprzyjaciela 
głównego uwolnić.
— A wiem, wiem — zamruczał Paliszewski — toć za nim chodzę, nie wymawiając, 
razem z 
tym bałwanem Pusterskim.
— Ale co! Bałwanem! A zaraz bałwanem! — podchwycił Daliborski. — Jak ja tego nie 
lubię! 
To jest sąd płytki. Inne są daleko funkcje Pusterskiego, małe na oko, niemniej 
potrzebne. Tacy 
ludzie, jak ten bałwan, bywają najużyteczniejsi.
Zmieszał się mocno Paliszewski, spuścił oczy i palcami coś po stole zaczął 
przebierać. Nie był 
kontent z admonicji.113
— Przepraszam cię, Julku, ale ja z tobą ceremonii nie robię, mówię, co myślę, bo 
cię kocham — 
ciągnął starosta, rozbierając się powoli. — Nie gniewaj się.
— Ale, cóż znowu — rozśmiał się Paliszewski, który gniewu ani mógł przypuścić.
— Powiedzże mi, ty, co ludzi tak dobrze penetrujesz114, co on myśli, co robi? 
Widzisz, Pusterski 
może mi powiedzieć: tam był, tam się upił, taką burdę zrobił, ale ty, ty idziesz 
do gruntu, ty 
wytłumaczysz mi człowieka. Ja go tak, jak nie znam.
Ułagodzony tym przemówieniem, Paliszewski rozśmiał się dyskretnie dla siebie tak, 
że 
uśmiech jego prawie na wierzch nie wyszedł. Usiadł na kanapce, otarł twarz nieco 
wilgotną po śnie 
ciężkim i począł głosem stłumionym, ale wyraźnym, głosem tych ludzi, co nie 
czują prawa 
podnosić go wysoko, a potrzebują, by ich słyszano. Mówił jak machina, równo, 
gładko, bez 
zająkań i namyślania, jak gdyby miał to wszystko dawno przygotowane w kieszeni i 
potrzebował 
wysypać tylko.
— Widzisz, kochany bracie, ja ci powiem. Na oko to człowiek bardzo zwyczajny, 
szałaput, 
szaławiła, urwis, nic więcej; a ot nieprawda! Ja go nie rozumiem. My z nim 
dobrze, ja często, gęsto 
zagadam do niego i pobaraszkujemy z sobą. Ja go znam, a dobrze nie rozumiem. To 
człek, jakby to 
powiedzieć, skomplikowany. Tak, to człowiek skomplikowany.
Daliborski z pewnym sympatycznym politowaniem patrzał na szwagra i uśmiechał się. 
Paliszewski mówił dalej:
— Tak, to jest człek skomplikowany. Nie można powiedzieć, edukacją odebrał 
piękną, dużo 
umie i wie, jak chce, to mówi dobrze i rozsądnie. Ano, we łbie coś jest. Teraz, 
od czasu 
wyzdrowienia, rozkochany jak kot. Myślałem zrazu, że w tej Strańskiej.
— Ale, co znowu! — przerwał starosta. — To stary kustosz115… — Ano, niczego 
jeszcze. I on 
ją jednakowo ściska, choć nie o nią chodzi. Nie o nią! Ja już doszedłem.
— Byłem tego pewnym! — zawołał starosta.
— Zaczaił się na siostrzenicę Melliniego, śliczne dziewczę, jak pączek. Przez 
Strańską 
intryguje, ta ją do siebie sprowadza i piwa nawarzą.
— O, ona do tego, samo prawie! — rzekł Daliborski. — To jej fach, do tego ona 
zrodzona.
I śmiać się począł.
— A juści się z nią ożeni.
— Ani mu to w głowie — rzekł Paliszewski — ale ją weźmie, to pewna. Już kiedy 
dziewczyna 
tam chodzi dobrowolnie na romanse o zmroku, to nie bez kozery.
— Doktor nic nie wie? — spytał mecenas.
— Ani odrobineczki.
— Hm, a cóż dalej?
— No, nic — mówił Paliszewski. — Ale temu szaławile godzinka wieczornego romansu, 
żeby 
jak słodka była, mało. Co robić z dniem? Wyjdzie z rana, myślisz, gdzie do 
porządnej winiarni albo 
na kawę, albo do garkuchni, gdzie się uczciwi ludzie zbierają? Nigdy! Łazi po 
najbrudniejszych 
szynkach, z furmanami i czarną gawiedzią w karty gra albo pójdzie, gdzie proste 
dziewki bieliznę 
myją, siądzie na kłodzie i baraszkuje z nimi. Spotykam go pozawczoraj, myślisz 
jak? Na drewutni, 
na klocu z furmanem w drużbarta tnie. Jak mnie zobaczył, począł się śmiać, 
rzucił tynfa i przyszedł 
do mnie. Ja go pytani: Cóż się stało? A on na to (a jesteśmy z sobą per ty): Cóż 
ty myślisz, że wasze 
towarzystwo porządnych ludzi zabawniejsze od tego? A niech was pioruny!… Nudy i 
głupota. Tu 
przynajmniej natura gruba, cała, bez pozłoty i bujna. Kiedy się łają, to od psów, 
kiedy biją, to 
pięściami w mordę, a kiedy kochają, to choć na środku rynku. Otóż to mi robi 
dystrakcją , że ja 
sobie porównywam nasze wymoczone elegantki i wymokłych śledzi do furmanów i 
praczek. 
Skorupa jużciż inna, człowiek takuteńki, ten sam, tylko nie maluje się i nie gra 
komedii. A myślisz, 
że nie potrafią sprytnie łgać, że kobiety z bosymi piętami nie są zalotne po 
swojemu? Mnie to bawi.
— Ot co robi — dodał Paliszewski — teraz go nie znajdziesz przez cały tydzień, 
tylko po takich 
dziurach, po szynkach i w takim pięknym towarzystwie.
Daliborski się zamyślił.
— Z desperacji filozofem został — rzekł cicho.
Po namyśle wstał starosta i przybliżył się do szwagra.
— Wiesz o moich projektach — rzekł. — Dla wojewodzinej nic nie mam do odmówienia, 
bo 
służąc jej, służę własnej sprawie. Wojewoda ma pod siedemdziesiąt lat, otyły, 
lada apopleksja, 
pójdzie na piwo do Abrahama, a po roku i niedzielach sześciu ja się z nią ożenię, 
trzeba więc, nie 
tracąc czasu, przygotować wszystko. Ją od tego prześladowcy uwolnić, między nim 
a ojcem 
położyć nieprzebytą zaporę. Ojciec jeszcze, słyszę, ma słabość do niego. Ty mi 
jesteś potrzebnym 
do tego.
— Ja, ja? — spytał Paliszewski. — A to jak?
— Sprowadź go na wieczerzę kawalerską do siebie, ja tam przyjdę, wszystko się 
zrobi.
Zadumał się Daliborski.
— Co do siostrzenicy doktora, można by mu dać znać o tym, co się knuje, i szyki 
pomieszać, ale 
kto wie, może tak lepiej? Niech pannę porwie, niech nowym wybrykiem się dobije; 
szeroko się 
mówić będzie o tej sprawie. Jeżeli się ożeni, to ojca obrazi, bo dumny, a to 
mieszczanka prosta; 
jeżeli porwie tylko, zrobimy z tego gwałt i sprawę kryminalną. Więc na tej 
drodze dać mu pokój. 
Mnie co innego potrzeba. Sprowadź nas tylko razem.
Daliborski jakby pod brzemieniem jakichś myśli westchnął smutnie parę razy. 
Siadł rozebrany 
przy stoliku, u którego z drugiej strony oparty był Paliszewski, i począł z 
niezwykłym sobie, 
jakimś smętnym wyrazem:
— Ciężkie życie na tym świecie, mój Julku.
— Tobie? — rozśmiał się szwagier.
— A choćby i mnie — odparł starosta. — Na oko, nieprawdaż, szczęśliwym się 
wydaję. A 
bodajeś tak zdrów był. Ot, i z tą wojewodziną. Kochałem się w niej, rachuję na 
nią, służę jej, a 
czasem, jak pomyślę, ciarki po mnie chodzą. Piękna kobieta, ale straszna! W 
oczach ma coś, co 
trwoży, jakiś fałszywy blask, jakieś szataństwo. Wojewodzic się w niej kochał i, 
kat go wie, co 
między nimi było, a poszła za ojca i teraz ściga go tak, że… że…
Nie dokończył mecenas.
— Kochałem się ja. Byliśmy z sobą tak blisko i dobrze, że nie można lepiej. A 
kochał się 
szalenie generał, a włóczył się do niej książę, którego raz u niej o zmroku 
zastałem, gdy matki nie 
było, Wyprzysięgła mi się, że ją naszedł, że go nienawidzi. Kat ją wie, co w 
niej siedzi. Ale po 
wojewodzic weźmie milionową fortunę… a ja, mając w ręku ją, dorobię się dziesięć 
razy większej. 
Ręczę za to.
— Mój bracie — odezwał się Paliszewski — a pewnyż ty jesteś, że ona pójdzie za 
ciebie?
— Musi! — rozśmiał się Daliborski. — Wiem jej wszystkie tajemnice, mam ją w ręku; 
jeśli się 
uda wojewodzica z ojcem na wieki rozbratać, jeszcze większą nad nią siłę 
pozyskani.
— No — dodał mecenas, gładząc się po głowie — a przecież i z twarzy się podobać 
mogę, a to 
stare kochanie.
Rozmawiali dłużej, gdy Paliszewski spytał, jak on w swoich izdebkach ma 
przyjmować takiego 
panicza.
— Z nim ceremonii przecie nie ma, kiedy z furmanami gra w drużbarta przy 
kieliszku wódki — 
odparł mecenas.
— A po wtóre — dodał Paliszewski — że on wieczory trawi zawsze u Strańskiej z tą 
panną.
— Jużci z nią do późna nie siedzi — rzekł zniecierpliwiony Daliborski — urządź 
się, jak chcesz, 
a trzeba mnie z nim koniecznie sprowadzić i wina tęgiego przysposobić.
We dwa czy trzy dni później rano zadyszany Paliszewski przyszedł na ucho szepnąć 
mecenasowi, że wojewodzica zastał w szynku, wedle jego zwyczaju zabawiającego 
się 
podbudzaniem dwu pijanych chłopów do bójki, i że udało mu się go na wieczór koło 
dziewiątej do 
siebie zaprosić.
Mieszkanie miał Paliszewski w tym samym domu, co szwagier, tylko o jedno piętro 
wyżej i 
bardzo skromne: przedpokój, sypialnią i dużą izbę, w której pisał, jadł i 
klientów przyjmował. 
Elegancji tam nie było. Na ten dzień jednak trochę pacholik od starosty 
przymiótł pokój i stołki 
poustawiał. Dla kompanii prosił Paliszewski dwu komparsów116, którzy w różnych 
wypadkach 
jemu i staroście służyli. Byli to, w całym znaczeniu wyrazu, na żołdzie mecenasa 
ludzie do 
wszystkiego. Szlachta podlaska, oba niby posesjonaci117, odziewani byli 
sumptem118 
Daliborskiego, jedli za jego grosze, upijali się jego winem i stawali pod 
rozkazy. Miał z nich 
świadków, oponentów, gardłaczy, wabiarzy, co chciał. Zwali się Czurmiński i 
Bankiewicz. Mieli 
oba tytuliki: jeden cześnikiewicza, drugi komornika. Przychodzili, jak im kazano, 
w danej godzinie 
i recytowali swe role doskonale.
Trzeba np. było się kim poświadczyć Daliborskiemu, kazał przyjść komornikowi, 
zupełnie 
niezależną grającemu rolę; odwracał się ku niemu.
— Ale, prawda, komorniku, toż ty ich znasz.
— Ja, jak moje pięć palców!
— Powiedz, że… itd.
W innym razie, gdy trzeba było nastraszyć, cześnikiewicz wpadał z plotką jakąś 
zręcznie 
ułożoną i zawsze niby wypadkiem zalewał nią oczy jak ukropem klientowi. Niekiedy 
oni dwaj, z 
przybranymi innymi komparsami, którym pożyczano ad hoc119 pasy i buty (z 
warunkiem 
natychmiastowej restytucji120), wchodzili grać rolę tłumu na pokojach starosty. 
W sądach były z 
nich użytki różne, na sejmikach służyli za prowodyrów, jak stare barany rogate, 
co trzodę wiodą za 
sobą.
Komornik i cześnikiewicz zjawiali się zawsze zawczasu; komornik prawił 
dykteryjki, których 
miał moc niezliczoną w zapasie, cześnikiewicz był mocny w kuchennej łacinie; 
obaj mieli postawy 
poważne, przyzwoite i kostiumy, co się zowie, porządne.
Wieczorem, gdy na wojewodzica oczekiwał Paliszewski, komornik i cześnikiewicz 
już mu 
zawczasu kompanii dotrzymywali. Na stoliku dwie talie kart położono i butelczyna 
już pomagała 
do zabicia czasu. Oba statyści pili z partesów121.
Wicek obiecał się po ósmej, ale nie przybył aż o dziewiątej, w humorze niedobrym. 
Zamaszysto 
do izby wpadł, czapki nie zdejmując aż w pośrodku jej. Paliszewski był już gotów 
na przyjęcie. 
Gość pierwsze lepsze krzesło chwycił, objął je, jakby na konia siadał, nie 
pytając za butelkę 
pochwycił i chciał sobie nalewać, gdy Paliszewski syknął. W butelce była 
deszczówka dla 
pospolitych gości, podał natychmiast wytrawnego.
Za jednym zamachem parę lampek wypił wojewodzic i dopiero wąsy otarł.
— Niezłe — rzekł — ma swój odrębny, brzoskwiniowaty smaczek, warto mu dać buzi.
Nalał Paliszewski trzecią, a komornik i cześnikiewicz zaraz się starali wmieszać 
do rozmowy, 
bo utrzymanie jej należało do ich obowiązków.
Ale o włos w początku nie rozbił się humor i zabawa o fatalny szkopuł: zaczęto 
go mianować 
wojewodzicem.
— Ale kto u miliona kroćset asindziejom powiedział, żem ja wojewodzic? Jako żywo! 
Choć 
nim mogłem być, nie jestem, nie chcę być i mianować mnie tak nie pozwalam.
— A jakże? — spytał Paliszewski.
— Jak sobie chcesz, najlepiej Wincenty. Do szui teraz należę, więc Szujkiewicz.
I śmiać się zaczął.
— Czemuż nie Szujski? — zapytał komornik.
— Bo to kniaziowska i dostojna rodzina, do której się ja przypytywać nie mam 
prawa. 
Tymczasem zaś na tym dosyć.
Baraszkować poczęto. Opowiadał komornik zabawną sprawę z przeszłej reasumpcji122 
trybunału między wdową Mandzińską a kawalerem Panderskim o najazd na jej folwark 
i gwałt, 
gdzie w inwentarzu rzeczy przez Panderskiego zabranych figurowały poduszki, 
przez niego 
wprzódy przywiezione wdowie, gdy się z nią miał żenić. Rozmaite procesu wywody i 
głosy, 
dupliki, repliki, obrony pocieszne powtarzał komornik, imitując głosy 
patronów123 tak doskonale 
(miał do tego talent osobliwy), iż się za boki trzymać było potrzeba.
Oprócz tego komornik, gdy sobie podochocił, zabawiał towarzystwo nadzwyczaj 
pięknym 
udawaniem szczekania i warczenia dwu gryzących się psów, piał jak kogut, 
miauczał jak kot, 
ptactwa głosy naśladował nieporównanie; jednakże do tego jeszcze na razie nie 
przyszło, bo to był 
zwykle deser ku końcowi.
Wojewodzic śmiał się z opowiadań, lecz wedle swego obyczaju potrzebował drwić z 
kogoś, 
począł więc po trosze jeździć po komorniku i cześnikiewiczu, gdy drzwi się ze 
stukotem otworzyły 
i z fajką na długim cybuchu, rozpięty, jak gdyby się tu nikogo spotkać nie 
spodziewał, wszedł 
Daliborski. Stanął najprzód zmieszany niby.
— A, przepraszam! Spodziewałem się szwagra samym zastać. Stokrotnie przepraszam.
Popatrzał na wojewodzica, którego widywał dawniej z daleka, i z wielką 
uprzejmością witać go 
i przypominać mu się zaczął.
Wojewodzic przyjął go zrazu kwaśno. Nie zważając na to przysiadł się Daliborski 
do niego. 
Rozmowa zaraz znowu na żartobliwe wpadła materie. Daliborski, gdy chciał, był 
zabawny i 
dowcipny, bo w ogóle robił z siebie, co mu było potrzeba. Niełatwo rozchmurzył 
wojewodzica, 
lecz w końcu Wicuś się z wolna począł uśmiechać. Starosta karty niby bez myśli 
wziął do ręki, 
pstryknął parę razy, bawił się nimi.
Na widok ich twarz się wojewodzicowi rozjaśniła. W kilka minut później 
Daliborski już 
zakładał mały banczek, a wojewodzic poniterował124. Z oględnością i chciwością 
biednych ludzi 
tynfami stawili komornik i cześnikiewicz, usiłując się pożywić.
Paliszewski pilnował lampek i dolewał z największą troskliwością, aby szkło nie 
wysychało. 
Wszyscy się rozochocili. Wicek strzelał słowami grubymi jak z pistoletu. 
Daliborski śmiał się i 
dopomagał.
Upłynęła tak godzina może, gdy gospodarz na stronę nieco począł pod jakimś 
pozorem 
odciągać komparsów. Starosta ciągle grał z wojewodzicem.
— Chociaż przypadek nas zbliżył do siebie, Wieku, zupełnie niespodziewanie — 
rzekł po cichu 
— jam mu wielce wdzięczen, bom dawno waćpana dobrodzieja szukał.
— Mnie? A toż do czego? Na co ja panu się mogłem zdać?
— Może ja wam — odparł tajemniczo mecenas. Wicek się rozśmiał.
— Mnie bo w ogóle oprócz szklanki wina, ładnej twarzyczki i kart mało się co 
przydało. Nie 
mam żadnych interesów, żadnych sperand125 i zgoła nic do czynienia z prawem i 
ludźmi.
— Ale ja historią pańską doskonale znam — odezwał się Daliborski — położenie też. 
Jednak 
utrzymuję, że zdać bym się na coś mógł.
— Na przykład? — spytał Wicek. — Tylko, mój mecenasie, nie bierz mnie za dudka i 
nie myśl, 
abym się ja dał na niego wystrychnąć.
— Oto powiem ex intimo corde126, mnie was żal.
— Zmiłuj się, nie żałuj! Ja tego nie lubię.
— Położenie przykre…
— Z tej beczki nie pij do mnie, bo kartami cisnę i pójdę — zawołał wojewodzic — 
jakom żyw!
Nic nie zmieszany Daliborski ciągnął dalej:
— Znam tę przewrotną kobietę, która waszego nieszczęścia jest przyczyną.
Wojewodzic spojrzał tylko nań.
— Kobieta przewrotna, łotr baba, to prawda — rzekł — ale nie ona przyczyną 
nieszczęścia 
mego, tylko ja sam. Zadurzyłem się w pięknej buzi, zaufałem żmii, którą zgnieść 
było trzeba… Na 
to już nie ma ratunku.
— Przynajmniej na to skandaliczne wydziedziczenie was, którego ona jest 
sprawczynią, byłby 
ratunek — dodał adwokat.
— Żadnego nie ma, bo ja się sam wydziedziczyłem. Ojciec mi przestał być ojcem, 
nie chcę od 
niego nic.
— Bardzo dobrze, ale waćpan masz schedę po matce.
— I tej nie chcę — odparł dumnie wojewodzic zmarszczony, okazując, że rad by co 
rychlej 
skończyć rozmowę.
— Nie wydasz mnie pan z sekretu? — rzekł cicho, pochyliwszy się, Daliborski.
— Jeżeli się tego lękasz, to mi go nie mów. Po kiego licha? Ja o to nie proszę.
Ciężko szło, starosta nie dawał się odegnać.
— Oto po prostu panu powiem, iż wiem z najlepszego źródła, że pan wojewoda 
życzyłby sobie, 
abyś się upomniał o schedę matki. Boi się żony i choćby ją chciał wam oddać, nie 
może, kobieta 
jest chciwa.
Wojewodzic się uśmiechnął.
— Gdyby wiedziała, że krew starego w złoto się przemieni, wytoczyłaby mu ją do 
kropli.
— Tymczasem — kończył Daliborski — wojewoda was kocha, rad by wam dać to, co 
należy, a 
nie ma pretekstu. Trzeba zażądać.
Wojewodzic rzucił na stół karty i wstał prostując się.
— To być może — odparł — bo znam serce ojca: słaby jest, ale dobry; kochał mnie, 
kocha 
jeszcze może…
Głos mu drżał.
— Ale właśnie dlatego, że on mię kocha, że ja go kocham, że wiem, iż ta 
harpia127 by mu pokoju 
nie dała i zagryzła go, gdyby uchowaj Boże, majątku uszczerbić dał, nie chcę… 
nie chcę!
— Ale jakże tak pan zostaniesz? — zapytał niby z wielką czułością Daliborski. — 
Żyć 
powietrzem nie można.
Wojewodzic minę zrobił pogardliwą.
— Nie frasujcie się o mnie — rzekł — niewiele ja dziś dbam o przyszłość, mam 
jeszcze 
przyjaciół. Dopóki wojewoda żyje, ja kroku nie zrobię, a później, później 
zobaczymy.
— Waćpan prawnik przecie jesteś — dodał — powinieneś to wiedzieć, że prawa moje 
do 
macierzyńskiej schedy alienowane128 być nie mogą… Zatem kiedyś się to znajdzie 
i… jechał je 
sęk!
Rzucił kartami o stół.
— Pijmy lepiej, a o plugawych rzeczach nie gadajmy; zbiera mi się na wymioty, 
daj pokój!
— Tylko słowo — odparł Daliborski — jedno słowo. Prawdą jest, co pan mówisz, 
praw tych 
utracić nie możesz, przedawnienia na nie nie ma, ale tymczasem się dobra sprzeda, 
pieniądze 
jejmość zabierze… i… kwita!
— Niech będzie kwita! Staremu ja ostatnich dni nie zatruję — odparł z goryczą 
wojewodzic. — 
Żal mi go. Co to jest być przykutym do takiego stworzenia, co z ciebie krew 
wysysa, a żółcią cię 
poi, którego imię fałsz i zdrada, kłamstwo i chytrość, stworzenia, co w uśmiechu 
ma jad i jest 
wcieloną szatanicą!
Mówiąc to zaczerwienił się strasznie wojewodzic, wypił wino, szklanką stuknął 
tak, że ją rozbił, 
i siadł na krześle, podparłszy się na ręku.
Rozmowa dalsza w tym przedmiocie stawała się niepodobną. Daliborski wyciągnął 
dłoń i z 
milczącym współczuciem, doskonale odegranym, ścisnął rękę zimną milczącego 
wojewodzica.
— Gdybym waćpanu dobrze mógł kiedy w czym służyć — mruknął — proszę mną 
dysponować.
— Lichego byś miał ze mnie klienta — rozśmiał się wojewodzic — biedę klepię sam 
i do niej 
nikogo zaprzęgać nie myślę.
— Hę? — rozśmiał się mecenas. — Czy pewno?
Popatrzali sobie w oczy,
— Cóżeś to słyszał? — spytał wojewodzic. — Że się do Strańskiej umizgam?
— Byłbym głupi, gdybym temu wierzył, bo Strańska na zabawkę jednego wieczora pół 
biedy, 
ale na dłuższy termin…
Wojewodzic się rozśmiał.
— Jest tam przecie dworek niedaleko, a w nim śliczności dzieweczka, hm, hm!
— Mecenas wiesz wszystko — odparł nieco zmieszany Wicek — jednak nie kładź palca 
między drzwi, proszę.
— Wcale przeszkadzać nie myślę, a pomocy w tym nie potrzebujesz; życzę tylko 
szczęścia.
Wojewodzic spojrzał chmurno.
— Że też to ludzie wszystko wiedzieć muszą.
— Albo się wszystkiego domyśla — rzekł Daliborski. — Przyznasz pan, że Strańska 
teraz 
nikogo nie zbałamuci. Gdy ją miecznik brał na swoim folwarku u ekonoma, była 
śliczności 
dziewczyna, ano, dziś, na dewotkę jeszcze ujdzie, a na tak popsuty smak jak 
pański, ho, ho!
— Smak podobno oba na jednym kwaśnym jabłku popsuliśmy — zawołał wojewodzic. — 
Waćpan też po kryjomu do tego szatana cholewki smaliłeś!
Daliborski się zmieszał trochę, ale na krótko. Głową trzasnął:
— Durzyło się tam wielu — rzekł krótko.
— Ja się nie dziwię, bom pierwszy i najgorzej oszalał, za co do dziś dnia 
pokutuję. Ale — dodał 
zuchowato — nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło; teraz żadnej kobiecie 
nie wierzę i 
gdyby się we łzy roztopiła, nie żal mi żadnej. Imię ich wszystkich fałsz i 
zdrada. Gramy! — 
zawołał chwytając karty.
Starosta rad nierad wziął ze stołu karty także, poczęli grać i mówić o czym 
innym.
Podano wkrótce wieczerzę, przy której pustoty było wiele, a wojewodzic, jakby 
chciał sobie 
zapłacić za przykrą rozmowę, zjadliwie począł wszystkich przedrwiwać. Daliborski, 
któremu się 
też parę razy dostało na odlew, wyniósł się gniewny. Komornik i cześnikiewicz 
prychali, nie 
śmiejąc się zbyt oburzać, bo ich wejrzenia Paliszewskiego wstrzymywały. Po 
północy już tęgo 
napity, śpiewając na całe gardło, wojewodzic, komornika gwałtem za socjusza129 
wziąwszy, 
spuścił się ze wschodów. Komornik nie był też trzeźwy. Towarzysz przez całą 
drogę mu kułaki 
dawał i ostrzegał go za każdą razą, że się zbyt do ścian zbliża i tłucze.
Jeszcze w ulicy słychać było śpiewanie gościa, gdy Paliszewski spuścił się do 
szwagra. Znalazł 
go złym i kwaśnym.
— A co? — zapytał Paliszewski.
— Nic — rzekł Daliborski. — Kraków nie od razu zbudowany. Początek zły, ja się 
tym nie 
zrażam. Nie wypiera się bardzo sio— strzenicy doktora. Tu go ja wezmą. Bez 
grosza i zapasu jej 
nie porwie, bo z czymże będzie uciekał? Na to pieniędzy trzeba. Fajwlowi i innym 
musimy 
zapowiedzieć, żeby mu złamanego szeląga nie pożyczali.
— Napisze do księcia generała, przyśle — rzekł Paliszewski. Starosta się 
rozśmiał.
— Tęgiś! — rzekł. — Książę przyparty do kąta, w żywe oczy, juści do ostatniego 
dukata, a na 
listy ani grosza. Sam potrzebuje i nie ma. Matka się z królem poróżniła, król 
nie da. Lipski i 
Mierzejewski wszystkie źródła kredytu wyczerpali, Kodeńszczyzna zadłużona, a tu 
sejm, na który 
ogromnych sum potrzeba. Tęgiś!
— Więc — dodał po małym przestanku Daliborski — niech się kawaler rozkocha, 
rozpłomieni. 
Panny nie dostanie, gdy pieniędzy mieć nie będzie. Wówczas i ojca sprzeda, i 
zrobi, co mu każą. 
Młody jest, panna piękna, a miłość sumieniu milczeć każe. Chybaby miał pieniądze 
— westchnął 
starosta.
— Dużo ich nie ma, a traci wiele — rzekł Paliszewski.
— Więc cierpliwości! Żeby mu się tylko z panną udawało, o czym nie wątpię. 
Kawaler ładny, 
panicz, wisus. Taka kuropatewka, co siedziała w krzaczku, niepodobna, aby sobie 
nim głowy nie 
zawróciła.
Paliszewski, słuchając z admiracją wywodów szwagra, wyrażał całą postawą głęboką 
cześć, 
jaką czuł dla jego geniuszu. Wstał pan starosta. — Idź spać, a z oka go nie 
spuszczaj. Postawimy na 
swoim!
IX
Pan wojewoda był potomkiem starego, dobrego, szlacheckiego domu, który, gdy tego 
zaszła 
potrzeba, wywiódł się od jakiegoś króla Gotów130 brzmieniem swego nazwiska; ale 
w historii kraju 
dom ten nigdy znacznego i wybitnego nie uzyskał stanowiska. Gocka ta krew w 
żyłach przodków 
wojewody płynęła jakoś spokojnie i do wielkich czynów a śmiałych wystąpień nie 
zagrzewała. 
Ludzie byli zacni, możni, na majątku rośli, na znaczeniu w województwie 
zyskiwali, zresztą żyli 
dla siebie więcej i na ustroniu.
Odznaczała ich ta dobro duszność, która była przyczyną zguby ostatniego pana 
wojewody. 
Mając syna i córkę dorosłych z pierwszego małżeństwa, w późnym wieku ociężały, z 
nogami, w 
których już pedogra (naówczas tej aparycji131 sobie winszowano jako znaku 
długiego życia) 
założyła mieszkanie, dał się młodziuchnej wziąć panience i wystrychnąć na 
męczennika.
Widzieliśmy już po trosze, czym panienka była; ta może byłaby sobie innymi 
drogami szukała 
szczęścia z piękną twarzyczką, a małym mieniem, gdyby nie matka, kobieta w 
przewrotności i 
zepsuciu ją przewyższająca. Była to saskich owych dobrych czasów wychowanica, w 
których się 
Augusta II tradycje żywe jeszcze utrzymywały. Matka Denhoffowej, pani 
Bielińska132, była dla 
innych wzorem. Za jej przykładem szła ta pani i sama rozpoczęła konkury około 
bogatego 
niedołężnego wojewody, obrachowawszy dobrze piękność córki, jego słabość, licząc 
i na to, że nie 
mógł być długowiecznym. Wojewodzic ożenienie z młodziuchną, sławną z piękności i 
żywego 
temperamentu, Dosią ani się śniło, gdy mu matka sama stręczyć ją i w 
najrozmaitszy sposób 
zbliżać go do niej zaczęła. Wiedziała dobrze o zalotności Dosi, o mnogich jej 
konkurentach, o 
szalonej miłości wojewodzica, którego raz sama, zastawszy w córki pokoju, 
odprawiła z domu. 
Wszystko to nie powstrzymywało jej, owszem, może przyśpieszyło swatanie 
gwałtowne 
wojewodzic. Pomiędzy matką a córką na cztery oczy niemało się scen odegrało 
gwałtownych, w 
końcu Dosia, gdy się świat tego najmniej spodziewał, jednego poranku, po cichu u 
Świętego 
Krzyża zaślubioną została wojewodzic.
Starzec dał się opanować, ująć, związać; taił przed własnym synem, dostrzegłszy, 
iż był 
małżeństwu przeciwnym; ukrywał przed córką. Fakt spełniony Warszawa przyjęła 
zdumieniem, 
niedowiarstwem, niektórzy oburzeniem, bo o stosunkach panny z wojewodzicem 
wiedziano, reszta 
śmiechem.
Co się tam później w pałacu wojewody działo, który kochając syna koniecznie go 
chciał mieć 
przy sobie, gdy młoda macocha pozbyć się go usiłowała, o tym mówiono wiele, 
różnie, nikt 
szczegółów nie wiedział. Złośliwsi utrzymywali, że tragiczne sceny poprzedziły 
wygnanie syna 
marnotrawnego, że raz podana mu z rana czekolada, gdy ją dał pieskowi, zabiła go 
na miejscu, że 
wojewoda obwiniał go o zbrodniczą zdradę i zamach na spokój i szczęście jego 
domowe itp. 
Skończyło się na tryumfie młodej macochy, na wygnaniu syna, z zastrzeżeniem, 
ażeby się ojcu na 
oczy ukazywać nigdy nie śmiał, na wydziedziczeniu.
Lecz od chwili, gdy się to spełniło, wojewoda, który swego pierworodnego kochał, 
wpadł w 
rodzaj smutku i melancholii, z których go nawet pieszczoty i nadskakiwania 
ślicznej pani wywieść 
nie mogły. W opiece jej i matki, które dom cały, służbę, wszystko, co otaczało 
starca, pochwyciły 
w ręce swoje, dopuszczając do niego tylko tych, których wybierały, wojewoda 
zdziecinniał; 
postradał resztę woli, energii i rozumu. Pilnowano go tak, iż słowa prawie 
wymówić nie mógł, 
którego by mu nie podyktowano; robił to tylko, co dozwolono, zostawał pod 
najściślejszym 
nadzorem. A że pedogra często przykutym go do krzesła trzymała, matka i 
wojewodzina 
przyjmowały same gości i zabawiały się swobodnie.
Starościna, matka Dosi, średnich lat kobieta chcąca być młodą, miała wszystkie 
wady owych 
pań z czasów Augusta II, dla których życie było pasmem rozrywek. Kosztowała je 
wiele za młodu, 
potem ruina majątku zmusiła ograniczyć się bardzo, teraz, gdy dostatek powracał, 
chciała go 
używać w całym znaczeniu tego wy razu. Córka była dla niej narzędziem. Bawić się 
potrzebowała 
ciągle. Z resztkami piękności szukała gwałtownie adoratorów, żyła wrzawą, ruchem, 
zgrają, którą 
się otaczała, lubiła grać, potrzebowała jeść wytwornie. Wszystkie te gusta miała 
też córka w 
wysokim stopniu, a matka, raz wydawszy ją za mąż tak szczęśliwie, nie tylko nie 
hamowała jej 
fantazji, ale się nimi cieszyła. Żadne względy na tej drodze wstrzymać ich nie 
mogły.
Nieszczęśliwy starzec był tak ślepy, a tak łatwo go jednym pogłaskaniem po 
twarzy i podaniem 
rączki ukołysała, gdy był zburzonym, piękna Dosia, iż mogły dwie kobiety robić z 
nim, co chciały. 
Powoli, stopniami, stare sługi rozpędzone zostały, aby żadne słówko żalu po 
przeszłości nie doszło 
uszów jego.
Na samym ostatku pozostał Filip Makowski, który wojewodzicowi od młodych lat 
służył, był z 
nim razem w szkołach, nie opuszczał go nigdy. Gdy inni dali się gracjami133 na 
wieś powywozić, 
pensjami poodpędzać pod pozorem, że starzy byli i nieudolni do żwawej służby w 
domu, Filip nie 
dał się wysadzić, a wojewoda nawet oparł się wprost odprawieniu go i powiedział, 
że chyba chcą 
śmierci jego, jeśli mu Filipa odbiorą.
Starościna i wojewodzina nie zwątpiły, iż na swoim postawią, ale tyle już i to 
szybko dokonały, 
że uważały pośpiech zbytni za niebezpieczny, za nazbyt bijący w oczy. Odłożono 
sprawą Filipa na 
trochę później. Wojewodzina ją z wolna przygotowywała na różny sposób, najprzód 
udając wielką 
czułość dla starca, który się męczył i potrzebował odpoczynku, potem znajdowała, 
że mu się ręce 
trzęsły, że niemiłą woń z sobą wnosił do pokoju, że się zapominał itp. Wojewoda 
słuchał nie 
odpowiadając, ale służyć sobie nie dawał nikomu oprócz niego.
Dwie kobiety instynktem czuły w nim wroga, wiedziały, że wychowywał, wynosił na 
ręku 
wojewodzica, że po nim płakał, że zagniewane serce ojca usiłował rozbrajać dla 
syna… 
podejrzywano go o różne zdrady. W tych domowych zajściach, które zaraz po 
ożenieniu, gdy 
wojewodzica ojciec jeszcze trzymał przy sobie, odegrały się między czterema 
murami, Filip 
podobno grał jakąś rolę, której mu pani przebaczyć nie mogła.
Na ostatku był to szpieg domowy niebezpieczny, a panie obie miały mnóstwo 
tajemnic, których 
nie życzyły sobie rozgłaszania. Nie sposób było prawie zapobiec, aby Filip późno 
przychodzących 
do starościny i wojewodziny gości poufałych nie widział. Nie zbywało na nich, bo 
obie panie miały 
nadzwyczaj rozległe stosunki. Francuz labuś134, średnich lat, sekretarz jakoby 
starościny, mieszkał 
przy niej w pałacu. Wojewodzina miewała konferencje z różnymi młodymi elegantami, 
kończące 
się częstokroć tak późno, iż ich nawet najpilniejsze sprawy nie mogły 
wytłumaczyć. Wszystko to 
Filip zdrajca mógł wiedzieć, pochwycić i powiedzieć o tym staremu, który jak 
ślepy był także 
zazdrosny. Żona mu wmówiła, co chciała, ale podejrzenia wracały i, co 
najosobliwsza, nigdy nie 
były słuszne. Wojewoda czepiał się ludzi niewinnych, a bijących w oczy skandalów 
nie widział.
Największą jednak Filipa winą było to, że kochał panicza, że go bronił i że 
serce ojcowskie do 
łaskawości dlań skłaniał. Nie można go było jakoś schwytać na uczynku, gdyż 
młoda pani byłaby 
użyła środka już wypróbowanego: albo on, albo ja!
Sama groźba, iż go żona mogła opuścić, równała się śmierci dla wojewody. Kochał 
ją! Kochał 
ją miłością starca rozpaczliwą, dziką, straszną. Nie mógł żyć bez niej. Łagodne 
słowo wymogło na 
nim wszystko, groźba przerażała; łaska pani, pogłaskanie, pocału— nek w wielkich 
razach, 
złożony na czole, wprawiały w szał wojewodę.
W salonie nie spuszczał z niej oka. Stawał się śmiesznym, bo gdy na nią patrzał, 
usta mu się 
mimowolnie roztwierały, zwisała warga dolna, oczy wychodziły na wierzch, ręce 
się trzęsły. 
Zdawał się z dala chcieć pochwycić każde jej słowo, napierać się jak dziecko, 
aby się ku niemu 
zwróciła. Niekiedy niecierpliwość starca dochodziła do gwałtownych oznak 
niepokoju: tupał 
chorymi nogami, rękami bił o krzesła poręcze, a jeżeli mógł chodzić i pedogra mu 
niezbyt 
dokuczała, jak cień się snuł za nią. Dla jednych było to pobudką do śmiechu, dla 
innych 
prawdziwym smutkiem i upokorzeniem. Skądinąd bowiem był to człowiek nie bez 
dobrych 
przymiotów, serca szlachetnego, głowy otwartej, gdy z namiętności ochłonął.
Matka i córka obchodziły się z nim wcale inaczej w salonie, gdy osób było wiele 
i oczu, a 
inaczej sam na sam lub W kółku małym, dla którego stosunki domowe nie miały 
tajemnic. Przy 
ludziach był przedmiotem poszanowania, starań i czułości, powoływano się na 
niego, okazywano 
mu uległość niemal i posłuszeństwo, żona pieściła, matka jej troskliwą była nad 
wyraz o zdrowie, 
prawiono mu słodycze. Gdy goście odeszli, często grubiańsko się z nim obchodzono 
i nie słuchano 
wcale, zdając go na Filipa, odpowiadając opryskliwie albo nie myśląc nawet wcale 
odpowiadać. 
Żona dawała mu do zrozumienia, że ją męczył i nudził, i że jej sprawiał 
obrzydliwości. Obcierała 
rękę, gdy ją pocałował, krzywiła się i kończyła półgłosem:
— Dałbyś bo jegomość pokój z tymi karesami135, kiedy choroba do krzesła przykuwa. 
Co to już 
o tym myśleć. Otrzyjże gębę, bo ślina ciecze. Pfe! itp.
Przy gościach w żywe oczy mu wmawiano rozmaite dyspozycje, o których nigdy nie 
myślał, a 
którym zaprzeczać nie śmiał. Korzystano polem z tego robiąc, co się podobało, i 
łając starego, że 
się zapominał. Za wszystko to wynagradzała chwilka w salonie albo gdy bardzo był 
rozdrażniony, 
pogłaskanie pod brodę. Obawiano się o jego zdrowie i życie, bo jeszcze zapisy 
nie były 
doprowadzone do skutku, wiele interesów nie pokończonych i życie jego potrzebnym 
było. Toteż 
co dzień przychodził doktor Becker, który między innymi nie zapominał zalecać, 
aby się w zbytnie 
czułości z żoną nie wdawał, bo każde podobne rozczulenie jest, jak się wyrażał, 
ćwieczkiem do 
trumny. Stary wojewoda byłby wszakże i trumny się nie uląkł, gdyby tylko Dosia 
dlań trochę 
milszą być chciała. Mógł on sprawiedliwie powiedzieć, jak to staropolskie 
przysłowie: „Chwałaż 
Bogu, goście, to się i gospodarz przy nich pożywi”. W istocie żywił się tylko 
przy nich, ale nie 
zawsze do gości wychodzić mu było wolno. Gdy mógł zawadzać, naówczas i doktor 
nie pozwalał, 
i na korytarzach były przeciągi, i tysiączne do wyjścia przeszkody. Zostawać 
musiał sam w swoim 
pokoju, do którego mało kogo, i to tylko za zezwoleniem pani, dopuszczano, a że 
się nudził, grywał 
z Filipem warcaby albo w mariasza na zdrowaśki za dusze zmarłe.
I tego dnia w pałacu była kompania liczna. Wojewoda zawsze należał do partii 
dworskiej, którą 
w czasie tego sejmu „pieczeniarzami” nazywano; trzymał z królem, od którego miał 
dwie wstęgi i 
któremu wiernie służył wpływem swoim, dopóki ten wpływ posiadał. Na pokojach 
więc widywać 
było można najczęściej i prawie wyłącznie to, co z dworem trzymało: adiutantów 
króla, 
szambelanów, przyjaciół, niekiedy osoby do familii należące, marszałkostwo 
Mniszchów136, 
nawet panią krakowską i nieodstępnego jej towarzysza wojewodę Mokronowskiego. 
Pani 
starościnie i wojewodzinie stosunki te najlepiej się uśmiechały, bo obie łakome 
były na korzyści, 
jakie z nich płynęły, a miały ciągle coś do wyrabiania dla siebie lub dla 
drugich. Wszystkie inne 
sprawy były im zresztą obce.
Miewał też wojewoda za lepszych czasów odwiedziny ambasadora137, u którego bywał 
na 
zwykłych obiadach niedzielnych, odwiedzał go De Caché138, austriacki 
reprezentant, który 
najlepiej bezczynność austriacką reprezentował, Buchholtz139 i jego teść, 
starosta hamersztyński, z 
którego mało gdzie się nie wyśmiewano, tak go Stackelberg, wiecznie drwiąc z 
niego, śmiesznym 
uczynił. Pani starościnie i młodej pani szło o utrzymanie tych stosunków i 
dlatego wojewodę 
czasem do salonu wpuszczano i dawano obiady paradne, znaczniejszą jednak część 
czasu 
zawadzał stary i kazano mu być chorym.
Tak właśnie i tego wieczora, na który wprowadzimy czytelnika, wojewoda 
dopuszczonym nie 
był. Markotny i kwaśny siedział sam w swoim pokoju, a choć apartamenta, w 
których 
przyjmowano, dosyć były odległe, aż tu dochodziły, gdy drzwi otworzono, odgłosy 
rozmowy i 
śmiechów, biegania sług, turkot powozów. Wojewoda wsparty na ręku przy stoliczku, 
na którym 
stała szklanka jakiegoś napoju, zdawał się drzemać z nudów, gdy stary Filip 
wszedł na palcach po 
cichu. Chód jego tak znał wojewoda, a przybycie tak zgadywał, że się zaraz 
odwrócił. W pokoju 
było dość ciemno. W kącie, na gierydoniku140, paliły się dwie woskowe świece 
żółte pod 
umbrelką.141
Filip wsunął się rozglądając, utarł knoty narosłe świec w lichtarzu, rozglądnął 
się, przystąpił do 
krzesła, pochylił ku panu jak ku dziecięciu, z czułością macierzyńską. Wojewoda 
spojrzał ku 
niemu i nic nie mówiąc, palcem wskazał w stronę, skąd go dochodziła wrzawa. 
Zabawa, której nie 
dzielił, na której była żona, zazdrością wyżymała mu serce.
Kiwnął głową i smutny sparł się na ręku; Filip ramionami ruszył, mówić sam, a 
zwłaszcza 
poczynać, nie śmiał.
— Kto tam jest? — zapytał stary.
— Albo to zliczyć — odparł sługa — co moment kareta zajeżdża.
— Kobiety są?
— A jakże! — rzekł Filip.
— Kto?…
— Starościna Olbromska, generałowa Grabowska, Tomatysowa… a, kto zliczy!…
Wojewoda trochę się rozchmurzył, bo wolał kobiety niż mężczyzn.
— A z mężczyzn, z zamku jest kto?
— Jest dużo — rzekł Filip.
— Co robią?
— Pewnie już do kart siądą, bo i Tomatys jest, a on zaraz założy bank, byle się 
trochę ludzi 
zebrało.
I karty wojewoda tolerował, a wolał je niż inną zabawę.
— Wieczerza będzie suta — dodał Filip — stół nakryty na pięćdziesiąt osób.
Stary, który jeść lubił, westchnął na wspomnienie wieczerzy i przysmaków, 
których mu na 
utrapionej diecie kosztować nie było wolno.
— Co robić? — dodał, z wolna się rozgadując, zawsze po cichu, do ucha pochylony 
Filip. — 
Mieli i my nasze czasy za nieboszczki pani.
Ręką dał znak wojewoda, że mu to wspomnienie przykrym było. Filip popatrzył i na 
moment 
zamilkł. Przysunął się potem jeszcze bardziej do ucha wojewody i ledwie 
dosłyszanym głosem 
szepnął:
— Póki panicz był, inaczej u nas wyglądało, inaczej! Stary głowę nagle odwrócił 
i pogroził mu 
palcem.
— Niby to jegomości tak jego nie żal, jak mnie! Niby to ja jegomości nie znam! — 
mówił Filip. 
— Niby ja nie wiem, że panisko moje, choć odpędziło precz, a żałuje i tęskni.
Obruszył się wojewoda i mrucząc zagroził znowu.
— Co? Nawet mnie ma być mówić już nie wolno? — ciągnął nieustraszony Filip. — 
Niech się 
sobie jegomość i gniewa, ja ust nie zamknę. Jam go na ręku wynosił, ja go kocham. 
Mówią na 
niego, że łotrował, albo to się młodość nie musi wyszumieć? A my to lepsi byli? 
A pamięta pan tę 
Włoszkę w Dreźnie…
Stary tupnął nogą mocno; zabolała go, syknął.
— Ja, uchowaj Boże — rzekł Filip schylony nad nim — na panią wojewodzinę nie 
mówię nic. 
Znam respekt, pani moja jest, ale jej matka! Ona to narobiła tej kaszy, ona do 
tego nas przywiodła, 
że panicz musiał iść precz. A pletli, a łgali. Nieprawda! Taki zły nie był.
Staremu z jednego oka łza pociekła, otarł ją ręką nabrzękłą, kułakiem, bo palców 
roztworzyć nie 
mógł.
— Cicho bądź! Co mi serce krwawisz — odezwał się płaczliwie.
Filip posłuchał i zamilkł, miał już odejść, gdy go za klapę od kontusza chwycił 
wojewoda i do 
ucha mu zamruczał: — Ty wiesz, gdzie on jest? Co z nim się stało, co? Mów! 
Zawahał się Filip.
— Gadaj! — nalegał stary.
— A cóż? Włóczy się gdzieś biedactwo, nie mając gdzie głowy przytulić. Może 
nędzę cierpi.
— Zaś! — bąknął wojewoda.
— No, a skądże ma wziąć na życie? Nie ma nic, a skórynkami suchymi nie nawykł 
się żywić, 
musi cudze kąty wycierać i na łasce się sustentować.142
— A skądże ja mu co wezmę, choćbym chciał — odparł wojewoda — kiedy od ostatniej 
choroby kasa u jejmości.
Filip ręką zamachnął.
— A po co pan oddał klucze?
— Kiedym był w gorączce, wzięli mi spod poduszki — jęknął wojewoda.
— Jak by to się o nie upomnieć nie można.
Stary rękami począł pokusę odpędzać i głowę sparł na dłoni.
Filip odszedł na palcach, przesunął się po pokoju tam i nazad, niby coś 
poprawiając, ustawiając, 
przygotowując dla pana, lecz widać było, że o czym innym myślał. Wreszcie jakby 
go 
niecierpliwość wzięła i czasu się obawiał stracić, przybliżył się, pochylił 
znowu i szepnął:
— On tu jest!
Usłyszawszy to wojewoda, pomimo bezwładności tak się strasznie żachnął i rzucił, 
że Filip 
przestraszony rękami obiema go wstrzymał.
— Gdzie? Jak? — wyjąknął bełkocząc.
— Niech no się pan lemoniady napije a uspokoi — dodał Filip. — Po co zaraz tak 
się burzyć? 
Wszak to zaszkodzi.
Chociaż stary odtrącał szklankę, zmusił go Filip, trzymając mu ją przy ustach, 
do napicia się.
Zaledwie łyknąwszy, wojewoda zwrócił ku niemu błagające oczy, ale myśl mu 
przyszła 
zapewne, że ktoś nadejść może, gdyż natychmiast wzrokiem ukazał na drzwi, przez 
które czasem 
jejmość lub jej matka dla przekonania się, iż nikt nie wszedł bez pozwolenia, w 
czasie uczt i balów 
wbiegały.
Filip się uśmiechnął dając znak, że na teraz nie ma się co obawiać.
— Jest tu, w Warszawie, przypadkiem się dowiedziałem. Za pieniędzmi biega, 
biedaczysko.
Stary załamał ręce nabrzękłe, których palce sine ledwie mogły się rozkurczyć pod 
silnym 
wrażeniem, jakiego doznawał; zabolały go i jęknął.
Przez chwilę siedział milczący, ze łzami na oczach, potem zaczął coś żywo 
szeptać na ucho 
Filipowi, który mu głową potakiwał. Dali sobie nawzajem znak milczenia, wojewoda 
zakrył twarz 
rękami i pozostał tak nieruchomy.
Ledwie Filip miał czas odejść od niego kroków parę, gdy z trzaskiem otwarły się 
owe drzwi, 
choć chodu ku nim słychać nie było, i na progu ukazała się pani starościna, 
kobieta średniego 
wzrostu, dosyć otyła, z oczyma czarnymi, głęboko już zapadłymi, wybielona 
straszliwie i 
wyróźowana, strojna, cała we wstęgach, falbanach, koronkach i fantazjach. Twarz 
jej, nosząca 
piękności ślady, tak była ostrego i niemiłego wyrazu, jak córki; fałsz czytać 
się na niej zdawał 
cyniczny. Oczyma najprzód zmierzyła pokój i jego zakątki, podejrzliwie 
wpatrywała się w starego 
sługę i zawołała:
— Jeszcze nie w łóżku? A po co wojewoda siedzi tak długo? Nogi spuszczone 
brzękną. Po co? 
Z gości tu nikt nie przyjdzie.
— Dajże bo mi asińdźka choć wypocząć po leżeniu, bo mi dojadło — odezwał się 
wojewoda 
jękliwie.
— A cóż to ja ze złego serca radzę? Ot, piękna wdzięczność za to, że się koło 
jegomości ma 
staranie.
Zwróciła się do Filipa.
— Jeżeli wojewoda nie jadł, niech potrawkę i jaja przyniosą — rzekła — ale 
więcej nic! Tak 
doktor dysponował. A potem pozamykać i do łóżka. Dobranoc!
Wojewoda kiwnął głową, starościna wyszła.
Salony były tego dnia pełne i wrzawliwe. W gabinecie obok wielkiej sali 
bawialnej Tomatys z 
krzyżykiem maltańskim143 u fraka ciągnął bank u stolika, do którego trudno się 
było docisnąć. 
Duchowny jakiś w fioletach, z twarzą zgniłej cery, pofałdowaną, odrażającą, 
przed którym leżały 
dwa rozłamane rulony dukatów, poniterował namiętnie. Kilku mężczyzn w mundurach 
gwardii, 
jeden w jakimś cudzoziemskim, stojąc stawili na karty. Kilka pań wystrojonych, 
do gorsu, z 
piórami na głowie, z których jedna młodziuchna i uderzającej piękności, 
siedziały, oczy trzymając 
wlepione w Tomatysa.
Pan hrabia, bo tak go nazywano, ciągnął z flegmą i obojętnością rutynowanego 
szulera. Nie 
opodal od niego śliczna jego żona, cała w brylantach, z uśmieszkiem na ustach, 
rozmawiała spoza 
wachlarza, który trzymała przy ustach, z bardzo wyelegantowanym, młodym 
mężczyzną, jak 
gdyby tłum ich nie otaczał i nikt podsłuchać nie mógł. W istocie wszyscy tak 
zajęci byli kartami, że 
gdy Tomatysowa umyślnie upuściła chusteczkę, a kawaler podnosząc ją wsunął 
bilecik, nikt, 
oprócz tej, dla której był przeznaczony, nie spostrzegł manewru. Szepty potrwały 
jeszcze chwilę, 
młodzieniec przeprowadził piękną panią, spoglądającą pogardliwie, z góry na tłum 
przelewający 
się przez pokoje, aż do progu sali i pożegnany nader znaczącym uśmiechem wrócił 
próbować 
szczęścia z mężem tej, której wdzięki nieco zwiędłe już czarowały go.
Ponad stołem gry to cisza panowała dziwna, jakby wszyscy oddech nawet zaparli, 
to wybuchały 
okrzyki. Spierano się i wywoływano głośno. Tomatys ciągnął, na nic nie zważając, 
mankiety tylko 
odrzucał niekiedy, aby mu nie zawadzały, i ręką okrytą pierścieniami, brylantami 
świecącą, sięgał 
do kieliszka z burgundem144 stojącego przed nim.
W sali formowały się grupy zajęte rozprawami najrozmaitszymi. Sama pani strojna 
cudownie, 
jaśniejąca pięknością, którą tego wieczora walczyć mogła z najsłynniejszymi 
Elżbietami145, a 
nawet z najpiękniejszą Zofią Wittową146, będącą bożyszczem młodzieży, 
przechadzała się to z 
paniami, to z mężczyznami, to przysiadała do poważniejszych, które z sobą 
rozmawiały na 
kanapach. Nie zbywało jej na adoratorach, z kolei przysuwających się na 
chwileczkę poufnej 
rozmowy. Młodzież snuła się za nią.
Obejście się jej z nimi było nadzwyczaj śmiałe, wyzywające i zalotne; przybrała 
maniery tych 
wielkich pań owego czasu, które śmiałością zastępowały wdzięk skromny, cynizmem 
niekiedy 
młodość i ponęty, na jakich im zbywało. Śmiano się głośno z więcej niż 
dwuznacznych słówek. 
Mężczyźni pozwalali sobie wiele, wiedząc, że dla trochy dowcipu wszystko im 
będzie 
przebaczone. Wojewodzina była właśnie pod oknem na wesołych jakichś szeptach z 
ledwie 
dwudziestoletnim książęciem, powracającym z Paryża i woniejącym perfumami 
Palais–Royal, gdy 
we drzwiach sali ujrzała wchodzącego powoli, ostrożnie, z wielką jednak powagą, 
pana starostę 
Daliborskiego.
On jej szukał oczyma po sali. Szepnęła coś na ucho książątku, które namiętnie 
rączkę jej 
pochwyciło i do ust przycisnęło, i prześlizgując się zręcznie pomiędzy gośćmi, 
pośpieszyła na 
spotkanie niespodziewanego przybysza. Zdumienie i niepokój widać było na jej 
twarzy.
Daliborskiego po drodze witali nader żywo i uprzejmie prawie wszyscy, jedni 
podając mu ręce, 
drudzy klepiąc po ramieniu.
Z kątów sali wykrzykami niektórzy się doń odzywali. Przyjęcia lepszego, zaprawdę, 
nigdy się 
spodziewać nie mógł. Oznaczało ono dobitnie, jak przedziwne miał stosunki w 
stolicy. Generał 
Stępkowski147 podszedł ku niemu, uściskał go w obliczu wszystkich, ucałował jak 
brata. W wielu 
sprawach i nieraz byli sprzymierzeńcami, a przy sprzedaży województwa Daliborski 
kooperował148 czynnie. Starosta, jak tylko zobaczył zbliżającą się ku sobie 
piękną panią, która z 
niejaką trwogą podchodziła ku niemu, rzucił nawet Stępkowskiego, aby dobiec co 
rychlej do jej 
rączki. Nie dosłyszanym głosikiem spytała go przy powitaniu:
— Interes?
— Tak jest.
— Pilny?
— Bardzo!
Krótka ta słów wymiana wywołała przelotny rumieniec i wojewodzina poczęła 
rozmowę pustą, 
wesołą, nic nie znaczącą, głośno. Manewrowała jednak, ciągnąc za sobą 
Daliborskiego, tak 
zręcznie, że się znaleźli wkrótce w gabinecie, w którym grano. Tu rozmówić się 
było niezawodnie 
najbezpieczniej. Wrzawa pokrywała głos, a uwaga zwróconą była na kupkę złota i 
nikt nie spojrzał 
nawet na tę parę, która się naprzód wcisnęła ku stolikowi, potem wkrótce na 
stronę. Tu stało 
wielkie trumo149, w którym zarazem piękna wojewodzina od stóp do głów przyjrzeć 
się mogła swej 
wdzięcznej postaci, a Daliborski miał ją podwójną przed sobą.
— Co za interes? — zapytała. — On tu jest!
Wojewodzina zagryzła usta silnie, drgnęła; obejrzała się, czy kto na nią nie 
patrzał i nie czytał z 
jej twarzy, natychmiast stając się obojętną.
— Cóż to znaczy? — spytała.
— Nie wiem. Pomimo żem go pilnować kazał, mimo że się kocha szalenie w 
młodziutkim i 
niewinnym dziewczęciu, które pono też za nim szaleje, prysnął mi nagle bez 
żadnej zrozumiałej 
przyczyny.
Wojewodzina stała zamyślona gryząc wachlarz, którego strzępki już spadały na 
ziemię. Oczy 
jej stały się płowe, straszne, iskrzyły jakimś blaskiem i barwą niezwyczajną. 
Słychać było, jak 
korkiem trzewika biła o posadzkę.
— Ślicznie go pilnujecie, pomagacie mi dobrze — poczęła półgłosem. — C’est 
parfait!150 Nie 
ma co mówić.
— Ale mógłżem? — przerwał Daliborski.
— O, gdy kto chce, może zawsze — odezwała się wojewodzina — na to nie ma wymówki.
Głos jej uwiązł w gardle ściśniętym… musiała odetchnąć silnie, aby móc mówić 
dalej.
— On tu jest nie bez przyczyny. To groźba dla mnie. Znam go, zdolnym jest do 
wszystkiego: 
napaść na ulicy, awania151, potwarz, wkradnięcie się do mego domu, dostanie do 
ojca; wszystko 
możliwe teraz…
Mówiła szybko, gorączkowo, z gniewem tłumionym, zamiast wdzięczności okazując 
staroście 
niechęć największą.
— Ja z tym przybyłem umyślnie.
— Cóż mi z tego! — odparła wojewodzina.
Zamilkła widząc, że na nią z dala spoglądano, zawahała się, spróbowała śmiać, 
aby skłamać 
wesołość, ale pierś jej podnosiła się zburzona; nie mogła wstrzymać, buchała z 
niej złość.
W tej chwili starościna, której oczy z dala śledziły córkę, przybliżyła się 
domyślając, że coś stać 
się musiało. Córka szepnęła jej coś do ucha, rzucono słowo jakieś Daliborskiemu, 
który po 
oddaleniu się szybko dwóch kobiet zwrócił ku stolikowi.
Podjął był kartę leżącą na ziemi i nie patrząc na nią, wsunął na stół, okrywając 
złotem dobytym 
z kieszeni; ustąpiono mu się nieco. Daliborski i tu grając komedią, w czasie gdy 
Tomatys ciągnął, 
rozpoczął rozmowę, jakby go los stawki nie obchodził wiele. Musiał go ktoś 
łokciem potrącić, aby 
mu dać znać, że wygrał. Starosta ciągnął dalej rozmowę i zostawił podwojone 
pieniądze. Z wielką 
zazdrością pięknych pań przeszedł tak trzy razy, a że talia była skończona, 
złoto obojętnie schował 
do kieszeni. Zabłąkał się potem w salonie, od grupy przechodząc do grupy, wsunął 
do pokoju 
bocznego, do sieni, w korytarz i znalazł się, widać oswojony dobrze z 
miejscowością, w garderobie 
wojewodziny.
Tu paliła się tylko mdłym światłem jedna lampa alabastrowa u sufitu zawieszona. 
Wielkie 
zwierciadło w ramach porcelanowych, obrzucone zasłoną koronkową, stało naprzeciw 
drzwi, parę 
sof po bokach, berżerka152 i krzesła. W pokoju nie było nikogo, lecz natychmiast 
prawie wbiegła 
wojewodzina. Zbliżyła się do stojącego starosty zdyszana, ledwie mogąc mówić ze 
wzruszenia.
— Jestem przekonana, że znowu się coś knuje przeciwko mnie. Musiałam natychmiast 
nakazać 
w domu nadzwyczajną pilność, aby nikogo nie dopuszczano do wojewody i oko miano 
na Filipa. 
Filip dziś był na mieście.
Chodzić zaczęła żywo po pokoju.
— Jego nienawiść dla mnie równa się mojej! — zawołała. — Wiem, że na wszystko 
gotów, ja 
też wszelkimi sposobami bronić się muszę!
— Mnie się zdaje — odezwał się dosyć chłodno nieco obrażony Daliborski — że tu 
po prostu 
idzie o pieniądze. Nie może wykraść panny, nie mając ich.
— A scheda, a proces? Więc nie użyliście tego środka! — ze śmiechem złym 
zawołała 
wojewodzina.
— I owszem — odparł Daliborski — ale przeciwko ojcu nie ma siły, co by go 
popchnęła, nawet 
namiętność dla tej dziewczyny.
— A waćpan, człowiek rozumny i doświadczony, wierzysz w to, że on ojca kocha. On, 
on, co 
nigdy nie kochał nikogo!
— Prócz pani — wtrącił Daliborski.
— Mnie! — impetycznie i bez wstydu zawołała kobieta. — Mnie chciał mieć, ale nie 
kochał. Za 
grosz w nim serca!
Uśmiechnął się Daliborski. Wojewodzina, patrząc na wystygnięcie jego, burzyła 
się coraz 
więcej. Był to rodzaj pojedynku: starosta chłodem walczył, ona ogniem. Dał się 
jej wygniewać 
wiedząc, że na ostatku pomocy jego potrzebować będzie.
Tak się stało, gniew się w łzy rozpłynął, załamała ręce.
— Cóż począć, co robić? Ja nie mogę żyć, póki on tu jest.
Starosta, wytrzymawszy dosyć długo, zbliżył się z cichym szeptem, którego 
musiała słuchać 
cierpliwie. Uspokoiło ją to nieco, podała mu rękę, a że długo nie mogła z salonu 
być oddaloną, 
wróciła doń. Wyszli razem z garderoby. Służba żeńska widziała to, lecz 
wojewodzina wcale nie 
dbała o ludzkie oczy i sądy.
X
Tegoż wieczora było u hetmana153 towarzystwo męskie na wieczerzy. Jedyna wśród 
niego 
siostra, pani wojewodzicowa mścisławska, która w roku 1764 liczyła się do 
pierwszych piękności 
dworu króla i pierwszych jego przyjaciółek, dziś po dwudziestu kilku leciech, z 
twarzą, której 
zbytnich rumieńców i czerwoności chorobliwej żaden blansz154 nie mógł pokryć, 
jeszcze bardzo 
żywa, śmiała i despotyczna, kręciła się wśród nadzwyczaj hałaśliwego tłumu.
Hetman był już przez nią poróżniony z królem śmiertelnie. Towarzystwo męskie 
otaczające 
panią wojewodzicowa, chociaż się dla niej nie powstrzymywało od mów do zbytku 
swobodnych, 
wcale ją nie mieszało. Miała już teraz ona sama ruchy męskie i mowę dobitną jak 
oni. Generał 
brygady wielkopolskiej155 i strażnik Mierzejewski bliższy jej dwór składali.
W drugiej grupie widać było piękną, zamaszystą postać hetmana i jego twarz pełną 
życia, ognia 
i zuchowatości niepohamowanej. Głową przechodził otaczających go, budową wydawał 
się 
olbrzymem, a życie szalone nie potrafiło mu odebrać ani siły, ani przedłużonej 
młodości blasku. 
Głos jego zagłuszał mówiących.
Obok w polskim stroju, słuszny, chudy, z twarzą wyrazistą, a dziwacznie się 
wykrzywiającą, w 
postawie usiłującej sobie nadać powagę junacką, z wstęgą Stanisława i gwiazdą, 
stał sławny 
Suchorzewski156. Ile razy usta otworzył na krzykliwe jakie dowodzenie, śmiechy 
się mniej więcej 
tłumione słyszeć dawały dokoła. Ale zarazem wołano: — Brawo Suchorzewski! Brawo!
Orator brał to za dobrą monetę i rękami wywijając, w piersi się bijąc, 
podrzucając ramionami, 
perorował157 coraz głośniej.
— Zmiłuj się, Suchorzesiu, duszo moja! Broń Boże, schrypniesz, kto za nas 
wszystkich mówić 
będzie na sejmie? Szanuj swój znakomity głos, jest nam potrzebny, a ty jesteś 
tubą, przez którą my 
mówić mamy, tyś usty naszymi.
Trudno było Suchorzewskiego powstrzymać, gdy się rozpalił, hamowano go 
nadaremnie, 
podnosił głos aż do wrzasku.
— On jest jak koń tabunny, co gdy pot poczuje, nie ma na niego rady… nosi! — 
zawołał 
hetman. — Suchorzesiu! Zaklinam cię na wnętrzności Republiki, która cię na świat 
wydała, hamuj 
zapał i oszczędzaj animuszu. Wyekspensujesz158 się, wyszepczesz, a my bez 
ciebie…
— Nie bój się, hetmanie! — zawołał Suchorzewski, szeroką dłonią tłukąc się w 
pierś chudą — 
stanie mi głosu i animuszu w obronie źrenicy wolności naszej. Stanę przeciw 
nowatorom jako mur, 
stanę i nie ustąpię, zobaczycie! Czego nikt nie będzie się ważył, ja wypowiem.
Hetman się pochylił do ucha Benedyktowi Hulewiczowi.159
— A co? — spytał.
Dowcipny Hulewicz odparł po cichu:
— Dalipan, prawda! Czego się nikt nie waży, on mówi, nawet głupstwa!
Suchorzewski tymczasem wśród ogólnego śmiechu ciągnął dalej o źrenicy160, o 
despotach i o 
nikczemnych konspiratorach, którym się śniło szlachtę zrównać z chłopami.
— Paradny Suchorzewski! Nie ma równego! — szeptał hetman.
— Przepraszam — rzekł Hulewicz — a kasztelan łukowski?161
— Ba, jest różnica — odezwał się Branicki. — Kasztelan łukowski śmiało prawi, 
nawet 
brednie, ale zimno. Suchorzewski ma ukrop W gębie. To coś znaczy!
— Gdyby miał smak w niej — dodał Hulewicz.
Tak rozprawiano, gdy ode drzwi wchodowych dał się słyszeć śpiew. Były to dwa 
głosy, jeden 
udający dyszkant fałszywy, drugi wtórujący mu basem.
Znana pieśń:
A kto nie wypije,
Tego we dwa kije:
Łupu cupu, Cupu, łupu,
Tego we dwa kije!
wszystkich oczy zwróciła ku wchodowi. W progu stał w sukni rozpiętej książę 
Kazio, trzymając 
pod rękę młodego pięknego mężczyznę, również podpitego jak sam. Wracali z Woli 
po doskonałej 
przedłużonej biesiadzie.
Wojewodzicowa ujrzawszy syna podsunęła się ku niemu.
— Kaziu! — zawołała trochę nadąsana — Kaziu!
— Mamciu kochana — odparł, w ręką ją całując, książę — wracamy z Woli. Było 
doskonałe 
wszystko.
— Klin klinem! — krzyknął hetman. — Dawajcie wina i kielicha, inaczej zachorują.
Śmiech ogólny towarzyszył, wojewodzicowa ruszyła ramionami. Książę Kazio 
tymczasem 
prezentował towarzysza.
Był to, jak się domyślić łatwo, nasz wojewodzic, którego historia dobrze była 
znaną całemu 
niemal temu światu. W sądach ludzkich między nim a ojcem i macochą różnili się 
wielce ci, co 
jego ferowali162. Byli niektórzy za synem, inni za macochą. Mężczyźni trzymali w 
ogóle stronę 
pięknej wojewodziny, która ich czarowała; kobiety litowały się nad wojewodzicem.
Matka księcia Kazia przypatrywała się okiem wielkiej znawczyni ślicznemu 
chłopakowi, który 
pomimo upojenia trzymał się lepiej niż jej syn i swą butą mógł się podobać.
Szeptano między sobą spoglądając nań, ruszano ramionami i coś opowiadano po 
cichu.
Wicuś wcale nie zmieszany był towarzystwem, w które został wprowadzony, raźno 
się skłonił 
hetmanowi, a gdy książę szukał miejsca, by spocząć, i padł na kanapę, okazując 
chętkę do drzemki, 
bo dwie nocy nie spał, a dwa dni ucztował, wojewodzic na nogach, w boki się 
wziąwszy, poczynał 
rozmowę wesołą, odpowiadając na zaczepki i pytania.
Widząc syna usypiającego, wojewodzicowa przysiadła się trochę do niego, 
poprawiła mu 
głowę, usiłowała dopytać go, czyby cytryny nie chciał lub wody, ale książę 
mruczał już tylko i nic 
odpowiedzieć nie mógł.
Hetman z kilku poważniejszymi gośćmi, stanąwszy nad siostrzeńcem, zaintonował z 
kielichem 
w ręku:
— Dobranoc!
Na wszystkie strony przyśpiewywano ten wyraz i Suchorzewski nawet schrypłym 
głosem 
dopomagał, ale książę się nie obudził.
Wprowadzony przez niego gość zrazu się trochę znalazł osieroconym, wprędce 
jednak 
towarzyszów sobie dobrał.
Wieczerza jeszcze była nie gotowa. Nie było Tomatysa, ale amator jakiś, otyły, 
po polsku 
ubrany, dobywał już z kieszeni pod żupanem kiesę ogromną i sypał na stół dukaty. 
W mgnieniu 
oka grupa się dokoła sformowała. Wojewodzic, który się najbliżej stolika znalazł, 
popychany, stał 
naprzeciw tego błyszczącego złota, wpółzamglonymi oczyma je mierząc. Sięgnął do 
kieszeni. 
Pustą była. Ręką począł się po niej krzątać i wydobył monetę, której się musiał 
przypatrzeć, 
obawiając się, aby berlinkąj163 nie była.
Był to dukat ostatni, ale jaki! Historią burzliwego żywota nosił na sobie 
wypisaną: wytarty był, 
pogięty, obcięty, wyszczerbiony, cerę miał schorzałą i wybladłą. Lecz dukatem 
był, tego mu nikt 
zaprzeczyć nie mógł, właśnie jednym z tych wywołańców, którymi się nie płaci 
nikomu, nikogo 
nie obdarowuje, które tylko na zielonym stoliku kurs mają i w tłumie uchodzą za 
rzetelne 
stworzenia. Wojewodzic obejrzał tę sierotę na wszystkie strony, obmacał go i na 
kartę postawił.
Tłusty ów mężczyzna popatrzał na stawiącego, potem na dukata, a że mu grzeczność 
nie 
dozwalała protestować, ciągnął. Inni stawili po sto. Hetman chciał zbić bank na 
jedną kartę. Nie 
dopuszczono. Kulfon wygrał. Otyły mężczyzna z kupy wybrał mu rodzonego brata, 
drugiego 
takiego łotra, włóczęgę, który boki miał dobrze wytarte, i rzucił wojewodzicowi. 
Wygrywający 
zmienił tylko kartę i stawił dwa na stracenie.
Lecz miał tego wieczora szczęście tych, co innego nie mają. Ze dwu zrobiło się 
cztery, a że 
kulfonów pod ręką nie miał otyły bankier, dorzucił pogardliwie dwa niczego. 
Wojewodzic, który 
był graczem namiętnym, zmienił znów kartę i wystawił cztery… Wygrywał. Ktoś z 
tyłu chciał się 
już do następnej karty przystawić, ale wojewodzic odmówił. Szło dalej. Tłusty 
bankier szeptał zły, 
że kulfon był inkluzem164. Kupka niezgorsza złota zebrała się przed wojewodzicem; 
tłusty 
spoglądał nań z ukosa gniewnymi oczyma, szepcząc: — A pókiż tego będzie? — Ale 
im się 
bardziej gniewał i perzył, tym mu się gorzej wiodło. W pasją go to wprawiło.
Wojewodzic z flegmą zbierał karty po podłodze, po stoliku, nie patrząc, i stawił. 
Twarz miał 
obojętną wielkiego pana, który gra dla zabawki. Wszyscy ciekawie się przyglądali, 
a co karta 
wyszła, śmiech się rozlegał. Tłustemu jegomości ręce drżały, pot się lał z czoła. 
Casus165 był nie 
praktykowany. Powziął to najmocniejsze przekonanie, iż pierwszy dukat, ów 
obrzydliwy kulfon, 
był istotnie inkluzem i że on to robił, nie kto inny, że wojewodzic wygrywał. 
Prosił o pozwolenie 
wymienienia owego paskudnika na najprzedniejszego ze swoich; wojewodzic zezwolił. 
Wszyscy 
nań zahuczeli, że szczęście oddaje.
— Nigdym go nie miał — odparł śmiejąc się wojewodzic.
Postawił już po raz kilkunasty wszystko, co wygrał. Cała galeria otaczająca stół 
przestała 
poniterować, czekając wypadku. Tłusty ciągnął pomaluteńku, nie odkrywał od razu 
kart, pot mu 
ciekł z czoła. Widać było, że nie szuler z profesji, wziął się do nie swojej 
rzeczy.
Ogromnym okrzykiem powitano damę kierową: — wygrała!
Bankier cisnął kartami. Gra była z nim skończona.
Z obojętnością nawykłego do wszelkich zmian losu wojewodzic zgarnął pomału swe 
złoto, 
napakował nim kieszenie i wiedząc, że na chwilę gra została przerwaną, odszedł 
od stolika.
Hetman, który go dobrze znał, a był równie poufale i z nieznajomymi, obie ręce 
położył mu na 
ramionach i szepnął do ucha:
— Nieprawda? Udało ci się?
— Nieźle — rzekł obojętnie wojewodzic — tym bardziej, żem tego szelmostwa 
potrzebował.
Podano kielich, wychylił jeszcze i siadł. Dawano wieczerzę, poszedł obudzić 
Kazia, ale tego się 
doszturchać nikt nie mógł, zostawiono więc go chrapiącym na kanapie.
Hetman był w rzadkim humorze, towarzystwo dobrane, wojewodzicowa odjechała, 
pozostali 
więc mieli swobodę zupełną. Wzięła się pijatyka straszliwa, a Wicek, który już 
dawno w tak 
dobranym nie bywał gronie, odzyskawszy przytomność jakimś sposobem cudownym, 
dokazywał 
tak, iż hetman nieustannie go całował, nie mogąc się nim nacieszyć. Jak przy 
grze, i tutaj rej 
wodził.
Szczęściem, że gospodarza nie tknął, bo ten sławny z nieustraszonego męstwa 
drażliwym był i 
burzliwym; za to gości przy stole Wicek nie oszczędzał, a że się gniewali, 
hetmana to bawiło. Kilka 
razy zdawało się, że przyjdzie do szabel, lecz rozgrzanych zmitygowano.
Suchorzewski, który już był mocno napiły, a tym gadatliwszy, iż mu się język 
plątał, począł na 
młodzież wygadywać.
— Co to, mosanie, teraz za ludzie — bełkotał — od naparstka się to spije, a 
potem… oto tak jak 
książę generał, nie przymawiając, tylko by spało! U nas bywało przecie inaczej! 
U nas po 
bankiecie na konie: w pole, w las, aż się kurzy. Dziś po kieliszku jednym, 
drugim, nikt się już na 
siodle nie utrzyma.
Hetman, który słuchał dopijając kielicha, wybuchnął:
— Kłamiesz, Suchorzewski! I ja stary dowiodę ci to.
Napuszył się trochę Suchorzewski.
— Hetman do tych nie należysz, o których mowa! — zawołał.
Branicki się obejrzał po otaczających.
— Mości panowie! Kto mi druh, ten ze mną! Dalipan, Suchorzewski ma doskonałe 
pomysły.
Skinął na hajduka.
— Siodłać konie! Ile jest na stajni!
Noc była pogodna, ale czarna jak atrament, a we wszystkich głowach szumiało, 
jednakże nikt 
się nie wymawiał.
— Na konie i na Wolę! Tam dolejemy, bośmy tu nie dokończyli jak należy. Nikt się 
z nóg nie 
zwalił, a po naszemu trup być musi!
Jeden ze starszyzny mruknął:
— Jak acaństwo w taką noc na szalone konie wsiądziecie i po szalonemu popędzicie, 
gotów być 
trup naprawdę.
Suchorzewski rad się był wycofać.
— Hetman żartuje — rzekł po cichu.
— Ze mną żartów nie ma — odparł zagadnięty. Obejrzał się po swoich. Jeden z 
pierwszych 
Wicek się stawił do boku.
— Jedziemy! Słowo się rzekło, a będzie trup, no to co?
— Konie, konie! — wołał hetman niecierpliwie.
Zawieruszyło się w sali i niektórzy ichmoście wysuwać się zaczęli, aby na 
skręcenie karku nie 
lecieć, wiedzieli bowiem, że istotnie z Branickim żartów nie było. Jeździł 
doskonale, a 
podżegnięty nie uląkł się i diabła. Dotrzymać mu po nocy, na koniu nieznajomym, 
a gorącym i 
ostrym, jakie na stajni zwykle były, mogło i o śmierć przyprawić.
Zaczęli starzy odradzać. Suchorzewski, który się z tym nieszczęśliwym wyrwał 
słowem, 
całował hetmana po ramionach, ale to już nie mogło pomóc. Sposobiono się jechać 
na Wolę.
Wkrótce pod oknami pokazało się światło, masztalarze166 i posiodłane konie. 
Hetman pod siebie 
miał tureckiego ogiera, zowiącego się Sułtanem, z którym się znał doskonale; 
inni nie mogli 
wybierać, co komu pod rękę podpadło, chwytał. Wojewodzic też, nie patrząc nawet, 
co mu podano, 
za cugle ujął i na karego ogiera skoczył, który natychmiast stanął dęba. Ale 
miał do czynienia z 
jeźdźcem śmiałym, wprawnym i silnym i otrzymawszy naukę, wnet się stał 
posłusznym jak 
baranek.
— Panowie! Za mną, kto mnie kocha! — zagrzmiał głos hetmana, który ruszał z 
kopyta w cwał.
Nie zebrało się więcej nad dwunastu śmiałków, zatętniał dziedziniec pod kopytami, 
wyrwali się 
na ulicę i… co konie wyskoczą ku Woli. Szalona to była jazda, w której na 
instynkt koni więcej niż 
na rozum własny spuszczać się potrzeba było. Wprawdzie drogę znali panowie, a po 
trosze i konie, 
ale noc na utrapienie czarną była, a świeżo deszcze zalały ją kałużami. Hetman 
pędził, nie 
zważając na nic, środkiem, konia swego nagląc i ostrogami, i nahajką; błoto 
tryskało spod kopyt. Z 
dwunastu towarzyszów, nim się wydobyli z miasta, dwu leżało w błocie i konie ich 
biegły same 
dopędzając towarzyszów; dalej nieco zabrakło trzech, z którymi się nie wiedzieć 
co stało.
Wojewodzic, mający kieszenie pełne wygranego złota, sypał mimo wiedzy i woli 
dukatami po 
drodze, ale trzymał się za hetmanem dzielnie i tak mu ta szalona jazda dobry 
humor sprawiła, że 
poświstywał i pośpiewywał.
U drzwi nowego budynku postawionego przez Szulca paliły się dwie latarnie i 
wesoła jakaś 
kompania, na obiad tu przybyła, jeszcze go kończyła. Gdy hetman nagle Sułtana 
strzymał u drzwi, 
koń się rozparł i tchnąć prawie nie mógł. Wojewodzic ze swego skoczył cały, 
wytrzeźwiony i 
wesół, jak już nie był dawno.
Na Woli zawołano o szampana, który już wówczas wielce wchodził w modę, choć go 
starzy 
lemoniadką nazywali. Poczęła się pijatyka i dzień był już jasny, gdy hetman 
wyniknął się na koń, 
do domu. Kilku usnęło, a Wicek siadł na ławie spocząć trochę. Spać mu się nie 
chciało, ale głowa 
rozpalona szumiała.
Na zakończenie tej szalonej wyprawy potrzebował awantury jeszcze. Palce go 
świerzbiały, na 
Woli jednak nie znalazł nikogo do wyszydzenia, podrażnienia i wybicia się. 
Przesiedziawszy 
chwilę jeszcze, musiał pomyśleć o dostaniu się na powrót do miasta. Szczęściem 
najemna karetka, 
której właściciel odpoczywał bezwładny, ofiarowała się go przewieźć pod „Orła” 
na Tłomackie. 
Wicek się w niej rozłożył wygodnie i przespał, nim dojechał. Rozbudził go sługa 
z gospody i 
dopomógł dojść do mieszkania.
Dzień już był jasny i wielki, wojewodzic więc, innego nie potrzebując na 
znużenie lekarstwa, 
oprócz zimnej wody, mieszkanie swe całe zatopił nią oblewając się od stóp do 
głów.
Z rachunku kieszeni okazało się, że mimo rozsianych po drodze dukatów jeszcze 
ich zostawało 
około tysiąca. Popatrzywszy na nie, rozśmiał się Wicek do siebie.
— Nigdym się nie spodziewał, żeby Opatrzność względem mnie tak poczciwą być 
chciała — 
rzekł cicho. — Znalazła się, co się zowie, ładnie. Wypadałoby do Pepity wracać 
zaraz, ale 
zobaczymy, dzień jeden nic nie znaczy.
W gospodzie zbliżała się obiadowa godzina. Na dole jadało gości dosyć, stół był 
zawsze 
obsadzony, a po jedzeniu nieraz i karty nań wychodziły. Wszystkim, oprócz 
wojewodzica, było 
wiadomo, że pod „Orłem” czatowali zawsze na podróżnych rozmaitego rodzaju 
kawalerowie de 
bona fortuna167, cudzoziemscy i domorośli, starając się zawiązywać znajomości, 
wyciągnąć na 
grę, czasem podejmując się przyjemne ułatwić stosunki z płcią piękną. Niejeden 
już padł ofiarą 
tych ichmościów, co nie przeszkadzało innym łapać się na ten sam lep i 
przypłacać drogo 
dobrowolność swoje.
Wojewodzic wystroiwszy się, odświeżony, spuścił się na dół, nucąc i kręcąc wąsa. 
Wygrane 
pieniądze czyniły go jakby innym człowiekiem. Miały one wpływ na niego ogromny, 
bez nich 
często tracił na duchu, żart miał gorzki, humor drażliwy; gdy mu na nich nie 
zbywało, wesołość 
odzyskiwał i dużo przebaczał, nie kąsając tak zjadliwie, w śmiech obracając 
wszystko.
Zszedłszy na dół, gdyby był Wicek nie tak roztargnionym, mógłby dostrzec, że 
czterej 
ichmoście jacyś, z których dwu było po francusku ubranych, skoro go ujrzeli, 
trącili się łokciami. 
Zdawali się oczekiwać na niego, chociaż nie musieli być znajomi mu, bo się nie 
przywitali. Przy 
wielkim stole, u którego wojewodzic zajął miejsce w jednym końcu, ichmoście ci 
zasiedli nie 
opodal tak, aby nie okazać, że go mieć chcieli blisko, a nie siąść też za daleko.
Jeden z nich począł rozmowę po francusku, narzekając na srogi nieład i niewygody 
stolicy. 
Odpowiedziano mu łamaną francuszczyzną, potakując po trosze. Wojewodzic słuchał, 
nie 
odzywając się długo. Nie było w jego obyczaju milczeć i z ludźmi będąc, od nich 
się odstrychać. 
Gdy ów, jak się zdawało, Francuz coraz grubiej i nieoględniej na Warszawę 
wygadywać począł, w 
końcu wojewodzicowi się jakoś zrobiło dziwnie i wytrzymać nie mógł. Zabrał tedy 
głos po 
francusku, ironicznym tonem.
— Przepraszam, że się nieznajomy do rozmowy mieszam — rzekł — pozwoli pan spytać, 
jak 
dawno z Paryża?
Francuzowi oczy zaświeciły, głowę nieco pochylił i odparł grzecznie:
— Niestety! Już w tym kraju kurzu i błota bawię dość długo i miałem czas 
nakarmić się 
obojgiem.
Za tym wstępem wylał się cały potok wyrazów, których wojewodzic z drwiącym na 
ustach 
słuchał uśmiechem, towarzysze Francuza pomagali po polsku. Przysunięto talerze i 
szklanki, 
zrobiła się prędka znajomość. Francuz był odprawionym kapitanem z pułku imienia 
Massalskich168, który biskup wileński sztyftował169, a że się go pozbyto w 
sposób bardzo 
niegrzeczny i z pułku, i z miasta, piorunował na niewdzięczną ziemię, której 
przybył ofiarować 
swe usługi. Drugi z ichmościów był dawnym porucznikiem kawalerii, dwu 
pozostałych o 
kwalifikacjach swych nie mówiło. Wszyscy mieli miny gęste i jak się z rozmowy 
wywiązywało, 
życia i rozrywki byli spragnieni. Kapitan Francuz sypał imiona znacznych domów, 
w których był 
poufale i przyjacielsko przyjmowany, ale wszystkim złośliwe łatki przyczepiał.
Jak się to stało, że pod koniec obiadu po kilku butelkach burgunda, gdy gęba się 
Francuzowi nie 
zamykała, wpadł na dom wojewody, ojca tego, z którym mówił, byłoli to 
przypadkowym, czy 
umyślnym? Zgadnąć trudno. Stało się wszakże, iż gdy tych słów domawiał: — Stary 
rogacz i 
ciemięga: — wojewodzic podniósł się nieco, rękę wyciągnął i z najzimniejszą 
krwią dawszy mu w 
twarz, siadł jeść dalej.
Wszyscy czterej porwali się na niego z wrzawą okrutną. Na stoliku poza 
wojewodzicem leżała 
szabla jego i musiał za nią pochwycić. Francuza dobywającego szpady przyjaciele 
pohamowali, 
inni goście nadbiegli w pomoc wojewodzicowi i sprawa skończyła się wyzwaniem 
tegoż dnia na 
Wolę.
Obiad spokojnie rozpoczęty skończył się burzliwie, kapitan ze swymi wyszedł 
zaraz, a 
wojewodzic, któremu nigdy oczekiwanie rąbaniny apetytu nie psuło, obiad swój i 
wino dokończył 
z taką zimną krwią, jakby się nic nie stało.
Pojedynek umówionym był na poobiedzie. Nie miał czasu ani ochoty może wojewodzic 
szukać 
sobie sekundanta i postanowił stawić się sam na placu. Przytomni zwadzie radzili 
mu się opatrzyć 
w towarzyszów, za co wojewodzic podziękował z uśmieszkiem. Posiedziawszy jeszcze 
z pół 
godziny za stołem, baraszkując jak najweselej, Wicek wstał w końcu i śpiewając 
poszedł na górę, 
kazawszy sobie fiakra sprowadzić, z którym nazad spodziewał się powrócić.
W gospodzie pod „Orłem”, widząc go wyjeżdżającego tak nieopatrznie samego, 
służba 
głowami potrząsała szepcząc: „Pojechał”. Wieczór był piękny bardzo, powietrze 
miłe.
W godzinę może po wyjeździe wojewodzica spod „Orła” zjawił się tu Daliborski.
W sali na dole dwu starych polonusów grało w mariasza; starosta, który 
wszystkich znał, 
przypomniał się zaraz znajomości ich i od niechcenia spytał, czyby co nie 
słyszeli o awanturze 
dzisiejszej, o której mu w ulicy coś opowiadano.
— Znam tego młodego panicza, który Francuzowi tak mocno rękę przyłożył do twarzy. 
Co się z 
nim i z tamtymi stało? Nie możecie mnie nauczyć?
— I owszem — rzekł jeden z grających — ja tu byłem, gdy się ta historia 
rozegrała. Że Francuz 
dostał po pysku, nie widzę w tym nic zdrożnego. Wyzwali się, chłopak chwat, 
rozumu go nauczy.
— Czy już pojechał? — zapytał Daliborski.
— Będzie z godzina.
— Z kim?
— Zdaje się, że sam.
Starosta, człowiek bardzo czynny i spieszący się zawsze, widać w Warszawie miał 
wiele czasu 
do stracenia, bo się przysiadł do mariasza i przypatrywał grze spokojnie. 
Rozmawiano o różnych 
rzeczach do zmierzchu. W ostatku grający dokończyli puli, rozpłacili się i 
odeszli, a Daliborski, 
kazawszy sobie dać lampkę wina, pozostał. Już i na wieczerzę zaczęli się zbierać 
goście do dolnej 
sali, a Daliborski, niekiedy przez okna niespokojnie wyglądając, siedział i 
siedział.
Wtem fiakr jadący noga za nogą zatrzymał się przede drzwiami gospody i w tejże 
chwili 
zewsząd ku niemu służba, z ulicy ludzie, gawiedź wszelaka, zbiegać się zaczęli; 
hałas się zrobił.
Daliborski, wina nie dopiwszy, za czapką pochwycił i wybiegł. Przechodząc około 
fiakra, który 
już tłum otaczał, spojrzał i zobaczył we krwi broczącego, z głową zwieszoną 
wojewodzica, którego 
bosy i odarty chłopak, z ulicy pewnie wzięty, podtrzymywał. Twarz była 
śmiertelnie bladą, usta 
otwarte, a przez nie ciekła krew spiekła. Starosta, rzuciwszy okiem w głąb 
powozu i nie chcąc się 
widać mieszać do tej sprawy, natychmiast się cofnął i przez tłum przebiwszy, 
zniknął.
Tymczasem litościwsi ludzie po doktora posłali, a gospodarz zajął się, 
lamentując, 
wydobywaniem z fiakra wojewodzica, który zaledwie znaki życia dawał. Nie był 
rannym, jak 
zwykle w pojedynku, raz tylko, pchnięć kilka w piersi krwią buchało, głowa była 
poraniona, stan 
nieszczęśliwego zdawał się zrozpaczonym. Dyszał jednak jeszcze i niekiedy drgał, 
jakby się chciał 
porwać.
W tym stanie zniesiono go na górę do izdebki i złożono na łóżku. Opieki żadnej, 
prócz tej, jaką 
gospodarz mógł dać, nie było. Nie wiadomo nawet, dokąd się zgłaszać po nią, 
wojewodzic imienia 
swojego nie podał, a nikt z obecnych go nie znał. Daliborski zaś nie musiał się 
wcale losem 
rannego zajmować, bo się i sam nie pokazał już więcej, i nikt też inny nie 
przyszedł. Szczęśliwym 
wypadkiem książę Kazio przejeżdżał przez Tłomackie, gdy skrwawiony fiakr i około 
niego tłum 
ciekawych stał jeszcze, a że go każda awantura zajmowała, zatrzymał się rozpytać, 
co to było.
Wiedział, że Wicuś stał pod „Orłem”, tknęło go zaraz, iż ten ranny mógł i musiał 
nim być. 
Wpadł więc na górę i zastał zaledwie dyszącego przyjaciela, około którego nawet 
felczera jeszcze 
nie było. Nie poobwiązywane rany krwią płynęły. Książę miał złote serce, widok 
ten wprawił go 
niemal we wściekłość i w momencie rozesłał ludzi po doktorów. Interesowanie się 
znanego w 
mieście i lubionego księcia tym rannym wzbudziło wnet współczucie dla niego.
Przybyły zbawca, chociaż mu bardzo pilno było tam, dokąd jechał, pozostał przy 
chorym aż do 
przybycia najprzód dwu felczerów, a w pół godziny doktora Beckera.
Za owych czasów, gdy spotkania między szlachtą i pojedynki były daleko częstsze 
niż dzisiaj, 
felczerowie nawet mieli wprawę wielką w staraniu około rannych. Pierwszy, który 
się zjawił, gdy 
suknie rozpinać zaczęto i obnażono ciało, krzyknął, że nie ma ratunku.
Potwierdził to drugi, który nawet nie chciał się zabierać do bandażowania, gdy 
wreszcie 
przybywający Becker, w milczeniu głową potrząsłszy, zabrał się sam rany oglądać 
i obwiązywać. 
Życia znaki objawiały się jeszcze.
— Mów mi prawdę — zapytał książę — jest jaka nadzieja?
— Bardzo mała — rzekł flegmatycznie Becker zakasując rękawy. — To nie był 
pojedynek, ale 
morderstwo. Rany nie są jedną szpadą zadane. Krwi uszło wiele, a czasu stracono 
jeszcze więcej.
I milcząc pochylił się nad na pół martwym już ciałem wojewodzica.
TOM DRUGI
I
Działo się to przed wyjazdem wojewodzica do Warszawy. Zapewne prosta ciekawość 
tylko 
skłoniła starostę Daliborskiego, iż znajdując dostarczone mu informacje o 
stosunkach Wicka 
niedostatecznymi, zapragnął sam dotrzeć do źródła i przypomnieć się pani 
Strańskiej. Wdowa, 
która go za dawnych czasów pobytu w domu miecznika widywała, choć go z dala na 
ulicy niekiedy 
spotkała, stroniła, nie życząc sobie być poznaną. Daliborski też jej nie szukał 
i zbliżać się nie miał 
ochoty, dopóki nie wypadła potrzeba.
Dosyć zdziwioną i zmieszaną została pani Strańska, gdy raz wychodząc od swoich 
kochanych 
Dominikanów, w progu spotkała Daliborskiego. Chciała go zrazu pominąć jak 
nieznajomego, ale 
mecenas się witał.
— Cóż to, pani nie łaskawa ranie sobie przypomnieć?
— A, pan starosta, prawdziwie… — zaczęła uśmiechając się wdowa — nie sądziłam… 
przepraszam…
— Ja od dawna asanią dobrodziejkę tu widuję, lecz nie chciałem się naprzykrzać. 
Widzę, że 
pani musi mieszkać w Lublinie?
— A tak, od niejakiego czasu — bąkała wdowa pomieszana.
— Na dewocji? — uśmiechnął się mecenas.
— Dla wychowania Helusi — przerwała rumieniąc się Strańska — zawsze w mieście 
łatwiej.
To mówiąc wyszli byli z zakrystii. Wdowa bardzo wolnym krokiem ciągnęła uliczką, 
Daliborski uparcie jej towarzyszył. Strańska nie była z tego niekontenta, znając 
potęgę stosunków 
i wpływów młodego jurysty. Zresztą mogły jej jakieś śmielsze myśli przyjść do 
głowy, widząc, że 
się tak nią i jej losem zajmował, a w końcu, przedłużając rozmowę, nie myślał ją 
opuszczać. Kilka 
razy stawała, chcąc go pożegnać, ale Daliborski oświadczył, że rad by ją 
odprowadzić do domu, 
dodając, że się nudzi, nie ma się gdzie rozerwać i rad by czasem chwileczkę jaką 
spędzić u dawnej 
znajomej.
Mógł się zawsze przydać pani Strańskiej i nie wahała się go zaprowadzić do 
dworku. Tu 
Daliborski, nadzwyczajną czułość okazując dla małej Helusi, pozyskał sobie 
więcej jeszcze serce 
matki. Strańska wpadła w dobry humor i dawna poufałość ze starostą wróciła.
Po kilku dniach Daliborski znowu się zjawił na pogawędkę i kawę poobiednią, tak 
że pani 
Strańska poczęła mieć osobliwsze myśli.
— Jeżeli bałamut chce sobie ze mnie mieć tak przyjaciółeczkę w kątku, o, to 
bardzo dziękuję! 
Powiem słowa prawdy i dam odprawę. A jeżeli serio coś myśli, to dlaczegóż nie, 
dlaczego nie? 
Wolę jego jak starego Melliniego. Ale to chyba nie może być.
Do jaśniejszego wytłumaczenia się nie przyszło jednak i Strańska zaczynała po 
niejakim czasie 
powątpiewać, czy stawiąc dillemma1 z przyjaciółki albo żony, nie omyliła się. 
Przeczuwała teraz, 
że adwokat mógł ani o jednym, ni o drugim nie myśleć, a mieć na celu coś 
trzeciego, dla niej 
niezrozumiałego.
W jednej z poufałych rozmów przy kawie znienacka przyznał się Daliborski, że 
wiedział o 
romansie wojewodzica z Pepitą. Próbowała wdowa wykłamać się z pośrednictwa, 
zaprzeczać 
wszystkiemu, lecz przekonała się wkrótce, że to było niepodobieństwem. Musiała 
się przyznać. 
Mecenas tyle okazywał współczucia dla serc kochających, tak się interesował 
wojewodzicem, 
objawiając dlań najserdeczniejszą przyjaźń, iż wdowa wreszcie nie widziała 
potrzeby tajenia się 
przed nim. Nie badał też jej od razu, tak jak na inkwizycji2, szedł ostrożnie i 
powoli.
Ulegając w końcu tej wewnętrznej potrzebie starzejących kobiet, które gdy nie 
mogą same 
prowadzić romansów, niezmiernie się lubują rozprawianiem o nich, Strańska, która 
podsłuchiwała 
swoich protegowanych, poczęła się zwierzać z wrażeń przed Daliborskim.
— Powiadam asindziejowi, kochany panie starosto — mówiła mu — że to jest, jak 
mamcię 
kocham, romans, jakiego na świecie nie było.
— Dlaczego? — spytał Daliborski.
— Proszę kochanego starosty, ja żyłam na świecie i choć sama nie praktykowałam — 
dodała 
rumieniąc się Strańska — alem dużo widziała i nasłuchała się między ludźmi. Coś 
takiego, jak oni 
dwoje, ze świecą szukać.
— Ale w czymże? — nalegał starosta.
— Niech no mnie pan posłucha, to zaraz zmiarkuje. Trzeba i jego znać, i ją znać. 
On, to pan wie, 
łotra kawał, bujna sztuka, a nawykł na wielkim świecie ładny chłopak, że mu 
wszystko szło po 
myśli. Bo jak mamę kocham, na wielkim świecie co się dzieje, co się dzieje!
— A na małym? — przerwał starosta.
— Słowo daję, jak mamę kocham, nie tyle jest awantur. Wiadoma rzecz, na małym 
świecie 
zaraz oszkalują i zgubią kobietę, a na wielkim co jej to szkodzi, że na nią 
plotą. Jeszcze więcej 
ludzi to przyciąga. Otóż, co chciałam mówić, on taki impetyk, gwałtownik, choć 
ja go 
przestrzegałam, nie chciał słuchać; zrazu się do dziewczęcia rzucił obcesem.
— Ale niech pan nie myśli — dodała Strańska — krokiem nie odchodziłam od nich. A 
i bez 
tego by się było obeszło, bo Pepita kochać go kocha, no, szaleje, można 
powiedzieć, że ją 
oczarował, ale takie to dumne i poczciwe, że inaczej romansu ani nawet chce 
rozumieć, tylko żeby 
zaraz do ołtarza i na całe życie. Zaraz przy drugim widzeniu się tak sobie jak 
najnaturalniej, 
wyznawszy mu miłość, poczęła o ślubie. Gdzie i jak on będzie. Ten osłupiał. 
Chciał się śmiać, ale 
się zawstydził. Wszelkie tedy bliższe poufałości Pepita odkłada na po ślubie, 
dając mu całego 
strawnego rękę do pocałowania. Do twarzy ani dotknąć, chyba gwałtem, a ta zaraz 
w krzyk i 
mdleje, a potem jeszcze gniewa się.
Posądzał mnie wojewodzic, że ja jej daję nauki, że mu przeszkadzam; ażem go 
wyłajać musiała, 
bo nieprawda. Taki rozum i statek w tej dziewczynie, że jak stara, powiadam panu. 
Gdy go nie ma, 
to się rozpada za nim, że go kocha i życie by dała, a jak przyjdzie, to go 
trzyma na staję, w 
przyzwoitej odległości: ani przystępu! Uważałam po kilku dniach, że 
wojewodzicowi się to 
strasznie nie podobało; chciał nawet pono nastraszyć ją i kilka dni nie był, nie 
przyszedł. Pepita 
łzami się zalewała. Gdy wreszcie przybył, rzuciła się, ale jak pan myśli, z 
czułością? Gdzie tam! 
Poczęła go łajać po polsku i po włosku, od psów, powiadam panu, od łotrów, od 
zdrajców. 
Myślałam, że on, impetyk taki, gotów awanturę zrobić, a ten stał, stał, słuchał, 
a potem jak padnie 
przed nią na kolana: — Moje ty bóstwo! — itd.
Wdowa ruszyła ramionami.
— Słuchajże pan to dalej, bo to nie koniec. Tego dnia za karę, jak się uparła 
ręki mu nie dać, nie 
dała. A była taka poruszona, że jej łzy dziurgiem z oczów płynęły. I ten, proszę 
starosty, wariat, 
zbój, jak mamcię kocham, od tego dnia spokorniał do niepoznania. To prawda — 
mówiła dalej 
Strańska — że gdy ona mu z oczów schodziła, a sam się ze mną został, buntował 
się, łajał, 
odgrażał, a byle ją zobaczył, inny człowiek się z niego robił. Ja, proszę pana 
starosty, tak mi Panie 
Boże dopomóż i mojej Helusi, gdy się zdecydowałam pomagać im, to nie inaczej, 
jak do 
sakramentu. Byłabym nie dozwoliła jej porwać bez ślubu. O, już co tego, to bym 
była dobrze 
dopilnowała, dałam sobie słowo. Aż okazało się, że ta ani pomocy, ani rady mojej 
nie 
potrzebowała. Kochanie kochaniem, a rozum, o to! Już jakem się przekonała, że tu 
nie ma się o co 
obawiać, więc czasami, aby im dać więcej swobody, wyjdę do mojego pokoju, 
zostawię ich 
samych, drzwi niby przymknę, sama stanę, słucham i patrzę. To, jak mamcię kocham, 
satysfakcja 
było widzieć to dziewczę, bo to, z pozwoleniem pana, smarkate, ledwie wyrosło, a 
taki w tym jakiś 
charakter, że, mówię panu, fraszka senatorskie dziecko! Gdy ja się tylko z 
pokoju wysunę, on zaraz 
korzystając, zbliża się. Ale gdzie!!! Ledwie się podsunie, ta już grozi. Dała mu 
imię pieszczone, 
licho wie jakie; nazywa go Czenczi3 i woła nań:
— Czenczi, proszę przyzwoitym być! Masz rękę do pocałowania i siadaj na swoim 
miejscu, a 
siedź spokojnie, bo pójdę.
— Jaka bo ty jesteś niemiłosierna! — woła wojewodzic.
— Powiedziałam ci, że twoją będę, na dobrą i złą dolę, na życie i śmierć — 
odpowiada Pepita 
— dotrzymam ci, ale niech nas ksiądz zwiąże i pobłogosławi.
— Więc wojewodzic, który jest wyszczekany, jak nie można lepiej, nuż dowodzić, 
że dosyć gdy 
Pan Bóg słyszy przysięgę, ona tylko głową kiwa, listek gryzie w ustach i swoje a 
swoje: — Kiedy 
się Pana Boga nie boisz — odpowiada — czegóż się masz bać księdza i świadka. Jak 
ślub 
weźmiemy, pójdę choć na koniec świata. — Więc, jak mamę kocham, powiadam panu, 
że czyste 
komedie, co ja się tu nasłucham i napatrzę.
Przez Strańską dowiedział się starosta o całym biegu romansu i pilnie śledził 
wszystkie jego 
przemiany. Wojewodzic, wedle jej opowiadania, w końcu złamany zarazem dowodami 
miłości i 
tym charakterem kobiety, która nad nim potrafiła wziąć górę, ofiarował się żenić, 
byle kto ślub 
chciał dać.
Pepita zaczęła nalegać na wdowę, aby ona przez swe stosunki z duchowieństwem 
wymogła na 
którym z dominikanów, aby ich pobłogosławił. Wdowa ostrożnie starać się o to 
poczęła, mając od 
wojewodzica zapewnione sto dukatów dla księdza. Szło tylko o to, że wydawszy 
ostatni grosz na 
ślub, nie było o czym uciekać, a trzeba było koniecznie uchodzić przed 
zagniewanym wujem, 
dopóki by się go nie udało przebłagać. Wojewodzic więc postanowił jechać do 
Warszawy i, jak 
powiadał, choćby duszę zastawić przyszło, pieniędzy dostać.
O tej podróży, zaledwie uprojektowanej, Daliborski się zaraz dowiedział od 
Strańskiej, która 
dla niego nie miała tajemnic. Choćby była zresztą chciała co zatrzymać przy 
sobie, badając ją 
zręcznie, mecenas w końcu, co chciał, dobył. Jednego dnia uwiadomiony, drugiego 
już był pocztą 
w drodze do Warszawy.
Widzieliśmy, co się tam stało. W Lublinie oczekiwano powrotu, nie mając żadnej 
wiadomości o 
wojewodzicu. Pepita co dzień przychodziła do wdowy, aby z nią mówić, aby wylać 
całe serce 
swoje i niepokojem się z nią podzielić.
— Dlaczego on nie wraca!? — mówiła ręce łamiąc. — Dlaczego ja się tak trwożę bez 
miary? 
Nie wiem sama, czego się lękam, drżę. On tam może znajdzie piękniejsze ode mnie, 
te obrzydłe 
wielkie panie, które mi go zbałamucić zechcą. Strułabym go lub zabiła, gdyby 
mnie zdradził — 
mówiła do spokojnie głową potrząsającej Strańskiej. — Gdyby nie miał być moim, 
to niczyim. A 
potem otrułabym się lub zabiła sama, bo ja bez niego żyć nie mogę i nie chcę.
Z każdym upływającym dniem, w milczeniu głuchym, bez wieści, rósł ten niepokój, 
niecierpliwość, gorączka. Chociaż Pepita przed wujem starała się ukrywać stan 
swojego serca, 
nawet stary zaczynał mieć jakieś podejrzenia.
Jednego dnia przyszedł do Strańskiej na kawą.
— Moja dobrodziejko — rzekł, całując ją w rękę — jesteś dobrze z tą moją drogą 
Pepi. Jej coś 
jest. Ona cierpi. Starałem się wybadać: milczy. Oczy ma często zapłakane, nie je, 
zamyśla się. 
Zlituj się, moja dobrodziejko, jesteś jej przyjaciółką, uczyń to dla mnie, 
wybadaj ją, wyrozumiej, 
co jej jest. Czyby, uchowaj Boże, kochać się miała? Może to tylko zwykła choroba 
dorastających, 
bez oznaczonego przedmiotu, może tylko potrzeba kochania?
Strańska była mocno zakłopotana i zawstydzona, starała się uspokoić doktora.
— Panu konsyliarzowi z czułości się przywiduje — mówiła. — Dziewczę, jak 
wszystkie w tym 
wieku, ma melancholie, kaprysiki; to ją pan czym zabaw, rozerwij, kup jej co.
Doktora to nie przekonywało, szeptał coś po włosku pod nosem.
Pepity niepokój w końcu już zdawał się zagrażać chorobą, wdowa nie wiedziała, 
jak ją i czym 
skłonić do cierpliwości, wyrywała się z pogróżkami rozpaczliwymi.
Tak stały rzeczy tu, gdy Daliborski nazajutrz po wypadku z wojewodzicem, 
zobaczywszy go na 
pół umarłego W fiakrze leżącego, nagle swe wizyty pooddawał wieczorem i zapewne 
dla pilnych 
interesów do Lublina powrócił. Trzeciego dnia, wypadkiem tą rażą, spotkała się z 
nim około 
ratusza Strańska i sama go zatrzymała. Mecenas mało okazywał ochoty do rozmowy, 
ale wdowa 
miała jej wielką potrzebę.
— Żebyś pan starosta wiedział, co ja mam za kłopot z tą dziewczyną, to nie do 
opisania. 
Powiadam panu, jak mamę kocham, wariuje! Wojewodzic pojechał i jak w wodę wpadł. 
Żeby choć 
słowo napisał! Miał za dni sześć, siedem powrócić, a tu go jak nie ma, tak nie 
ma!
Daliborski z jakąś złośliwością niepoczciwą odezwał się szydersko i 
nielitościwie:
— A jak ma pisać, ciekawym, kiedy może go już na świecie nie ma. Wracając z 
Warszawy, 
powiadali mi, że go w pojedynku bez mała zabito.
Strańska o włos nie padła ze wzruszenia, posłyszawszy to. Uczepiła się mecenasa 
o szczegóły, 
gdzie, jak, od kogo to słyszał. Ale Daliborski zbył ją ogólnikami:
— Całe życie awanturnikiem był, świerzbiała mu dłoń, na ostatku trafiła kosa na 
kamień… 
doigrał się.
Ani sposobu było dowiedzieć się więcej od niego. Starosta zaprzysięgał, że sam 
nie wie nic nad 
to, iż w burdzie jakiejś wojewodzic był śmiertelnie ranny i że mu życia nie 
rokowano.
Z tą wiadomością, cała wzburzona, wróciła do dworku Strańska. Najwięcej ją to 
przerażało, iż 
znając siebie wiedziała, że języka za zębami nie utrzyma, wygada się niezawodnie 
przed Pepitą, a 
naówczas… Naówczas już niepodobna było nawet przewidzieć, co się stanie. Łamała 
ręce, 
rozpaczała; doktor się mógł dowiedzieć, zerwać stosunki, oszkalować ją przed 
ludźmi jako 
intrygantkę. Naówczas musiałaby się chyba wynosić z Lublina.
W tych myślach przebyła dzień, który się jej nieznośnie wydał krótkim, tak 
lękała się 
wieczornego przybycia Pepity. Gdy zwykła jej godzina nadeszła, Strańska tak 
pomieszana na jej 
spotkanie się Wysunęła, iż gdyby nie lekka słabość Helusi, na którą złożyła swój 
smutek i 
niepokój, domyśliłaby się może Pepita, iż coś wiedzieć musiała. Dosyć niezręczna 
wdowa, sądząc, 
iż należało powoli przygotować dziewczę, zaczęła najniezgrabniej napomykać o 
losach ludzkich, o 
życia nietrwałości, o wypadkach, do których człowiek zawsze przygotowanym być 
powinien…
Ta rozmowa wzbudziła podejrzenie w Pepicie, która jak piorunem rażona rzuciła 
jej w oczy, że 
ona coś wiedzieć musi. Padła przed nią na kolana błagając:
— Mów, jeśli masz litość nade mną! Najgorsza wiadomość lepsza od niepewności. 
Mów, 
choćbyś mnie ubić miała, mów!
Obejmowała ją rękami, całowała z płaczem, nagliła, zaklinała. Strańska w końcu 
wyznała jej, o 
czym się przypadkiem dowiedziała od mecenasa.
Pepita słuchała z oczyma suchymi, wstrzymując oddech, bladła, drżała, lecz ani 
padła, ni 
omdlała, ni straciła przytomności. Cios był tak silny, iż ją jak w kamień 
obrócił. Nie mogła płakać. 
Stała nieruchoma, bez słowa na ustach, nie okazując na pozór bolu; z wolna rękę 
przyłożyła do 
serca i oddaliła się ku oknu.
Wdowa, boleści kobiecej nie pojmująca inaczej, jak krzykliwą, głośną i 
patetyczną, nie umiała 
sobie wytłumaczyć tej, jak się jej zdawało, obojętności.
Pepita dała się jej poprowadzić do krzesła, posadzić w nim; cała była zatopiona 
w sobie. 
Strańska nie rozumiała jej, ona nie widziała ani jej ani tego, co ją otaczało. 
Mała Helusia sparła się 
szczebiocąc na jej kolanach; nie postrzegła ulubionego dziecka.
To straszne zdrętwienie trwało długo. Słowa z niej nie mogła dobyć Strańska. 
Czuła, że coś się 
w tej biednej głowie musiało ważyć, że myśli straszne i wielkie po niej się 
błąkały; lecz na 
najczulsze zaklęcia i nalegania nie powiedziała nic biedna Pepita. Uścisnęła 
Strańska, pocałowała 
ją i zażądała do domu powrócić. Oczy jej czarne, stojące słupem, nieruchome, 
miały taki jakiś 
wyraz, twarz była tak marmurowo blada, że wdowa zrazu jej obawiała się puścić i 
gdy się napierała 
powracać, w końcu sama ją przeprowadziła. Tu Gawłowskiej szepnąwszy słowo na 
ucho, oddaliła 
się. Pepita wprost pobiegła do swojego pokoju i w nim się zamknęła.
Srodze przyszło Strańskiej tego dnia za lekkomyślność swoje odpokutować. 
Powróciwszy do 
domu, ogarnęła ją trwoga, rozpacz niemal. Znała gwałtowną miłość dziewczęcia, 
lękała się, aby na 
życie się swoje nie targnęła. Wprawdzie zaleciła Gawłowskiej największą pilność, 
ale jej nie 
mogła wyjawić, jak dalece położenie było groźnym. Przez całą noc prawie, Helusię 
uśpiwszy, 
wdowa płacząc i desperując, odprawując na tę intencją Wszelkie nabożeństwa, 
jakie tylko 
najskuteczniejsze znała, polecając się wypróbowanym patronom, miejscom świętym i 
relikwiom, 
ślubując rozmaite ofiary do cudownych obrazów i ołtarzy, spędziła, nie mogąc 
usnąć. Nad ranem 
dopiero zmrużyła oczy, ale we snach prześladowały ją okropności takie, że się 
zbudziła o brzasku.
Ranek był mglisty i pochmurny, wdowa, której ciężko było oddychać, poszła z 
bawialnego 
pokoju okna otworzyć w ulicę; jeszcze nawet drzwi domu stały zamknięte, gdy 
usłyszała dobijanie 
się do nich. Wyjrzała i zobaczyła Melliniego, bez czapki, w rannym przyodziewku, 
szturmującego 
do wnijścia. Sama mu pobiegła otworzyć, bo czuła, że się jakieś nieszczęście 
stać musiało. Stary 
wpadł jak nieprzytomny, machając rękami, okazując rozpacz, której wypowiedzieć 
nie mógł.
— Pepita! — wołał — Pepi! Moje dziecko! Moja pociecha jedyna! Nie ma jej! Znikła! 
Złoczyńca jakiś!
Strańska ledwie go potrafiła usadowić w krześle i do tyła uspokoić, aby jej 
wytłumaczył, co się 
stało.
Mówił tak rozerwanymi wyrazy, przerywając sobie ciągle wykrzyknikami 
rozpaczliwymi, iż 
dużo czasu było potrzeba, aby na koniec dowiedziała się z jego mowy, iż Pepita, 
zabrawszy dosyć 
znaczny zapas pieniędzy, jaki był u niej w schowaniu, w nocy znikła z domu. W 
ręku trzymał 
Mellini jeszcze zmiętą kartkę, znalezioną w jej pokoiku, na której napisała słów 
kilka, błagając o 
przebaczenie i o litość. Mellini nie mógł pojąć, zrozumieć, domyśleć się, jaki 
był powód tego 
szalonego kroku. Wiedział, że nic innego, jak gwałtowna jakaś miłość, nie mogło 
spowodować 
ucieczki, lecz łamał głowę, kto mógł być tym uwodzicielem. Pepi nikogo nie znała 
bliżej, nikt w 
domu ich nie bywał.
Strańska nie mówiła nic.
W końcu odważyła się z dala zwrócić jego uwagę na to, że ów chory młodzieniec, 
przyjaciel 
księcia generała, mógł potajemnie zawiązać stosunki z Pepitą, która, jak się 
domyślała wdowa, 
dosyć nim była zajętą. Nie przyznała się do pośrednictwa, starała się tylko 
upewnić doktora, iż o ile 
znała Pepi, mógł o nią być spokojnym, bo miłość musiała się zakończyć 
małżeństwem.
Mellini uderzony był trafnością domysłów wdowy.
— A, nieszczęśliwy dzień ten i godzina — zawołał — kiedym go pod dach mój 
przyjął! Są więc 
losy nieuniknione! Dla piękności tego dziecka, aby ją uchować od zetknięcia się 
z tym zepsutym 
światem, porzuciłem służbę, dwór, wywlokłem się tu na stare lata. Nieszczęście 
rzuciło pod nogi 
jej wpółzabitego człowieka, nad którym ulitować się było potrzeba, który za 
ocalone życie miał się 
na mnie pomścić zabójstwem!
Mellini płakał jak dziecko.
Strańska powtarzała mu, że się ożeni.
— Ożeni się! — krzyknął w gniewie doktor. — Cóż mi z tego? Jutro się rozwiedzie, 
uczyniwszy ją na całe życie nieszczęśliwą, jeśli nie zepsutą i strutą swym 
oddechem. Wasani ich 
nie znasz! Cóż dla tych półbogów znaczy biedna dziewczyna? To zabawka, za którą 
milion dziś 
dać gotowi, a jutro za okno wyrzucić. Co mi po jego ożenieniu! Nie ma mojej Pepi! 
Nie ma! Wróci 
inną, ja jej nie chcę!
Po długich takich wyrzekaniach jednostajnie się powtarzają— cych Mellini ledwie 
się dał 
odprowadzić nazad do domu, gdzie wszystko szlochało i płakało, chodząc 
zrozpaczone po 
panience kochanej. Gawłowska dowodziła na swą obronę, że po północy jeszcze, z 
wieczora pannę 
widząc niespokojną, chodziła pod drzwi jej podsłuchiwać, że cicho było w pokoiku, 
i sądziła, że 
usnęła. Jedna z dziewcząt śpiących w kuchni słyszała wprawdzie późno w nocy 
jakby otwierające 
się drzwi na ulicę, które potem w istocie znaleziono nie zamknięte rano, ale 
wstać się obawiała.
Mellini nie pojmował w ostatku, jak ona sobie radę dać mogła; przypuszczał 
wykradzenie. 
Strańska, która wiedziała, że Pepi wykradła się sama, dziwiła się odwadze jej 
jeszcze więcej.
Ochłonąwszy trochę Mellini, nie dbając już wiele o żadną kompromitacją, pobiegł 
na miasto, 
rozpytując po sąsiadnich dworkach, po ludziach, czy kto uchodzących nie widział. 
Wkrótce i na 
Winiarach, i po całym mieście nie mówiono tylko o tym. Biegał nieprzytomny 
zaczepiając 
wszystkich, rozpytując nieznajomych. Wpadł nawet najniepotrzebniej do 
Daliborskiego, chcąc go 
prosić o pomoc i radę.
Starosta wyrozumiawszy, o co chodziło, nadzwyczajnie się zdumiał. Mellini wprost, 
już na 
pewno, mówił mu o wykradzeniu siostrzenicy przez wojewodzica.
— Co mi pan mówisz, panie konsyliarzu — odparł z flegmą Daliborski — ja powracam 
z 
Warszawy, wojewodzic tam jest, a pewniej na mogiłkach niż żywy, bo go zakłuto w 
pojedynku. 
Sam na oczy moje widziałem trupa.
Doktor nie mógł już nic pojąć. Jeśli więc nie z wojewodzicem, z kim uciec mogła? 
Dla kogo? 
Znowu najstraszniejsza niepewność o los Pepity obarczyła go. Było w charakterze 
Daliborskiego 
znęcać się nad ludźmi.
— Nie ma wątpliwości — rzekł do Melliniego, wprowadziwszy go do gabinetu — że 
waćpana 
siostrzenica miała jakieś stosunki z wojewodzicem, który się do niej wieczorami 
podkradał. O tym 
wiedzieli ludzie, tylkoś waćpan był ślepy.
Dobijał doktora, który, głowę zwiesiwszy na piersi, siedział półżywy, słuchając.
— Wykraść jej jednak nie mógł — dokończył mecenas — bo go tu nie było. Chyba się 
dowiedziała o jego śmierci, gdyż sądzę, że pewnie musiał umrzeć, i poleciła go 
choć w trumnie 
zobaczyć.
Po tej rozmowie Mellini nie miał siły zawlec się do domu, dobiło go to, iż nawet 
taki obcy mu 
zupełnie Daliborski wiedział o romansie, który pod jego dachem się odbywał, a on 
nań był ślepym. 
Zgubę nieszczęśliwego dziecka przypisywał sam sobie. Gdy się znowu znalazł w 
swym dworku, 
Mellini oprzytomniał i ostygł nieco. Nie było wątpliwości, że Pepi musiała zbiec 
do Warszawy do 
chorego czy umarłego. Cóż mu pozostawało nad gonienie dziecięcia i ratowanie go?
Zaledwie myśl tę powziął, natychmiast do wykonania przystąpił. Resztę pieniędzy 
pozostawionych w domu zabrawszy, posłał po pocztę i nie żegnając nawet 
Strańskiej, wyjechał do 
Warszawy.
Zobaczywszy go już odjeżdżającego, wdowa wybiegła, aby się coś dowiedzieć. 
Mellini, ledwie 
kilką słowy ją zbywszy, pośpieszył w pogoń. Chociaż przepłacał pocztylionów i na 
chwilę nigdzie 
nie spoczywał, po drodze nie napędził ani się mógł cokolwiek dowiedzieć o 
zbiegłej. Siły starego 
opuściły, tak że w końcu leżąc już na bryczce wieźć się kazał. Pocztylioni, 
litość nad nim mając, 
opiekowali się osłabłym i zapominającym o wszelkim posiłku. Zerwał się dopiero z 
tej pościeli, 
gdy mu oznajmiono, że most już miał przebywać i Warszawa była za nim. W tej 
wielkiej stolicy 
miał wprawdzie, poczynając od księcia i jego matki, bardzo wielu znajomych, lecz 
do kogóż się 
miał udać, aby zamiast rady i pomocy nie zostać wyśmianym? Rozgłaszać tak własną 
hańbę i 
upokorzenie było nad jego siły.
Pocztylion, który go wiózł, nie odbierając na kilkakrotne zapytanie odpowiedzi, 
dokąd go miał 
zawieźć, z własnego domysłu, zawahawszy się między kapitanową na Miodowej a 
„Orłem” na 
Tłomackiem, powiózł go do tej gospody, do której najwięcej zajeżdżało osób.
Mimowolnie oczy Melliniego, który od lat kilku nie widział Warszawy, ściągnęła 
ulica, której 
nigdy tak ożywionej, tak wrzącej jakimś życiem wezbranym nie widział. Zdało mu 
się, że trafić 
musiał na jakiś dzień świąteczny, chociaż był on powszednim. Nieustannie pomijać 
musiał 
powozy, z których wyglądające twarze wesołe i śmiejące się, swobodną myślą 
rozjaśnione, zdały 
się jego boleści i pognębieniu urągać.
Skromna bryczka pocztowa pomimo swej trąbki musiała co moment ustępować z drogi 
poszóstnym i poczwórnym zaprzęgom, przed którymi pędzili lub gnali laufrowie4. W 
powietrzu 
czuć było jakąś przykro rażącą Melliniego wesołość i rozpasanie ochocze. Dzwony 
biły wieczorne 
nie tęskną nutą modlitwy, ale tonami triumfu i wesela; kilku konnych panów 
minęło go, rzucając 
mu uśmiech w oczy.
W niezmiernie wysokim wisky5 jechał elegant powożący się sam czterma końmi, 
które lekki 
powozik jak piórko niosły. Młodzieniec siedzący na koziołku głową niemal sięgał 
okien 
pierwszego piętra, z których niewieście główki w wielkich fryzurach i jasnych 
wstęgach 
uśmiechały mu się.
Z dala słychać było bęben i fujarkę jakiegoś wojska oddziału, mającego wartę 
zaciągać.
Ledwie się bryczka mogła przecisnąć przez tłumy powozów, pieszych i jeźdźców i 
już się ku 
Tłomackiemu zbliżała, gdy usłużni Żydkowie poczęli ją otaczać i chwytać za 
fartuch, za luśnie i 
mimo opędzań pocztyliona zapraszać do różnych gospód po drodze. Jedni gwałtem 
rwali do 
Marywilu, drudzy na podwórze, inni do kapitanowej, a wszyscy zaręczali zgodnie, 
że pod „Orłem” 
ani dla muchy miejsca nie było, że w całej Warszawie nie mogła się już i śpilka 
pomieścić, tylko 
tam, gdzie oni prowadzić chcieli.
Pomimo tych zapewnień doktor, dostawszy się pod „Orła”, otrzymał obietnicę 
pomieszczenia 
choć pod dachem. Zwlókł się złamany, nie widząc już nic i nie słuchając, co się 
działo dokoła, i 
zabierał się iść na górę, gdy posłyszał głos nad sobą:
— Mellini! Czy mnie oczy nie mylą! A ty co tu robisz? Czy chcesz nam chleb 
odebrać? A to ci 
mało Lublina?
Tak śmiejąc się witał go stary znajomy, schodzący właśnie ze wschodów, doktor 
Becker. 
Żartobliwy ten ton jednak zmienił natychmiast, spojrzawszy na Melliniego 
baczniej. Starzec był 
ledwie żywy, ból, podróż, znużenie siły jego wyczerpały.
— Giacomo, co ci jest? — zapytał, chwytając go w objęcia, doktor.
— Jestem nieszczęśliwy! Jestem najnieszczęśliwszy z ludzi! — jęknął doktor.
— Ty się ledwie trzymasz na nogach!
— Ja się ledwie przy życiu trzymam! — odparł Włoch.
— Ale cóż to jest — począł Becker — pozwól, ja cię tak puścić nie mogę. Koledzy 
jesteśmy, 
chodź, daj mi rękę. Może ci w czym pomocą być potrafię.
Mellini dawał z sobą robić, co chciał litościwy ów towarzysz. Weszli tak na górę. 
Mijając jedne 
drzwi, Becker wskazał na nie.
— Mam tu chorego — rzekł — porąbanego i pokłutego, tak iż wątpię, by wyszedł 
cało, chociaż 
natura nadzwyczaj silna. Właśnie od niego powracam i prawdziwie nie wiem, czy 
scena, której 
byłem tylko co świadkiem u niego, wyjdzie mu na zdrowie, czy go dobije. Godzina 
temu może, 
gdym siedział przy łóżku jego, opatrzywszy rany i badając gorączkę w pulsie, 
wtem drzwi się 
otwierają, wpada kobieta, cała okurzona podróżą, jak szalona rzuca się na łóżko 
z krzykiem i… 
mdleje na jego piersiach. Ledwiem ją ocucił, ledwie też potrafiłem chorego po 
tym wzruszeniu 
niepotrzebnym uspokoić. Prawda, że dziewczę jak anioł śliczne, że miłość gorąca, 
ale może mi 
dobić pacjenta.
Mellini stał, słuchał i nagle rzucił się w objęcia Beckera.
— Jej imię! Na miłość Bożą, jej imię…
— Pepi — odparł Becker.
Doktor ściskał go płacząc.
— Życieś mi wrócił! — zawołał.
II
Pani starościna siedziała przed wielkim zwierciadłem. Była godzina ranna jeszcze, 
zwiędła 
twarz starej zalotnicy właśnie się na wystąpienie w świat przygotowywała. Dwie 
służebne zajęte 
były podawaniem rozmaitych kosmetyków, porcelanowych puszek z bielidłem, różem i 
smarowaniami. Począwszy od oczów, brwi, do ust i podbródka, wszystko 
potrzebowało restauracji 
umiejętnej. Reszki piękności należało sztuczną podnieść młodością. Pani 
starościna oczy miała 
pilno zwrócone na zwierciadło, a własne jej ręce pracowały nad malaturą , z 
której nie była 
kontenta, bo się rzucała i krzywiła, gniewając na sługi.
Naprzeciw niej na berżerce siedziała córka w rannym jeszcze stroju, spoglądając 
na matkę z 
rodzajem politowania. Ona nie potrzebowała jeszcze tych starań, aby być piękną, 
dosyć jej było 
lekkiego obłoczku bielidła, nie dostrzeżonego pyłku rumieńca, jeśli naturalnego 
zabrakło po 
znużeniu życiem pracowitym. Mówiły z sobą po francusku, aby służące zajęte około 
starszej pani 
nie zrozumiały rozmowy.
— Stary jest od kilku dni nieswój — mówiła wojewodzina — trochę chory, nogi mu 
brzękną, 
ale to by nie było nic. Ma jakieś zmartwienie. Ja go znam, kryje się z czymś 
przede mną. Na 
próżnom mu dała rękę do całowania, co zawsze skutkuje; poślinił, zamrugał, ale 
się nie przyznał 
do niczego.
— Ja ci powiadam, to sprawa Filipa tego. On ma za domem konszachty, on mu 
przynosi jakieś 
wiadomości o synu. Tego trutnia wypędzić potrzeba, bo on nigdy szczerze nam nie 
będzie 
życzliwym.
— O, na to wiele by potrzeba — odparła wojewodzina. — Próbowałam razy kilka, 
mówiłam o 
pensji, o nadaniu gruntu, o dożywociu. Wojewoda swoje a swoje: „Chyba chcecie 
śmierci mojej.”
— O, śmierci! To się tak gada — żywo przerwała starościna. — Będzie dwa dni 
stękał, a 
trzeciego zapomni. Proszę cię, i mnie się zdawało, gdy moja Barciszewska szła za 
mąż, że ja się 
bez niej nie obejdę.
— Ale to niedołężny starzec — odparła wojewodzina — zupełnie zdziecinniał.
— Dlatego właśnie i słuchać go nie potrzeba, i nie dawać mu swoim fantazjom 
dogadzać. Po 
prostu innego przyjąć, a tego won!
Wojewodzina zamilkła, bawiła się pierścionkiem zdjętym z palca, zamyślona. Po 
przestanku 
szepnęła cicho:
— Nie chciałabym, przyznam się mamie, przyprowadzać tego niepoczciwego Filipa do 
ostateczności: może się wypaplać.
Starościna ruszyła ramionami.
— Któż mu uwierzy! Ze starym należy postępować energicznie.
Wojewodzina zadumała się.
Szło dalej nadzwyczaj powolnie ubieranie starej lalki, która koniecznie jeszcze 
piękną być 
chciała i w zwierciadle przyglądała się sobie ze stron wszystkich, niekiedy 
półuśmiechem witając 
wspomnienia dawne.
— Do kogo się mama tak dziś stroi? — spytała ironicznie córka.
— To moja tajemnica — rzekła stara kokietka. — Może też i ja jeszcze potrafię 
schwytać 
drugiego takiego tłustego szczupaka. Kto wie?
— Tylko niechże sobie mama wybierze mniej zgryźliwego, podejrzliwego, a 
najlepiej takiego, 
który by już się z krzesła nie ruszał.
Uśmiechały się obie.
— Zobaczysz! Wybór mój będzie rozumny.
Zapukano do drzwi, jedna ze sług wyjrzała i wojewodzinie podała bilecik, która 
przeczytawszy 
go zmarszczyła się i matce podała. Starościna rzuciła nań okiem i zamruczała:
— Il a la vie dure!6
Spojrzały na siebie, wojewodzina poczęła żywo.
— Ale to niepodobieństwo, aby wyżył. Mówiono mi na pewno, że doktor Becker wcale 
nie 
ręczył za uzdrowienie. Płuca być mają przebite, krwi stracił wiele.
— Ja ci powiadam — przerwała starościna — że tacy ludzie, co są drugim ciężarem, 
żyją 
najdłużej. Ja za nic nie ręczę, gotów wyzdrowieć.
— Nie, to nie może być! — zaczęła z wielkim poruszeniem mówić wojewodzina. — 
Pierwszych dni zaręczali wszyscy, qu’il était agonisant.7
— Ja temu nie wierzyłam — odparła starościna. — Przyznam ci się też, iż za 
bardzo 
niebezpiecznego nie uważam go teraz. Między nim a ojcem rozbrat jest wieczny.
— Ale póki on żyje, ja konać będę! — zawołała wojewodzina, na którą cisnęła 
wejrzenie matka. 
— Ten człowiek, ten człowiek, dopóki on chodzi po ziemi…
— Kochana Dosiu — odezwała się cicho starościna — tyś temu wiele winna.
Wojewodzina miała łzy gniewu w oczach, bilet, który trzymała w ręku, zdarła w 
drobne 
kawałki. Wśród milczenia chwilowego drugi raz dało się słyszeć do drzwi pukanie 
i drugi bilet 
podano pani wojewodzinie, ale ten był dłuższy i niespokojna poszła z nim do okna, 
a oczy 
troskliwej matki za nią. Usiłowała widocznie odgadnąć treść tej korespondencji 
po twarzy córki, 
która płonęła żywym rumieńcem i bladła. Oczy z pośpiechem przebiegały papier na 
trzy strony 
zapisany.
— Cóż to za lawina listów dzisiaj — odezwała się matka, chcąc wywołać 
tłumaczenie.
Ale czytająca tak była niezmiernie zajęta listem, że nie słyszała głosu matki. 
Po długim 
obracaniu na wszystkie strony wcisnęła go do kieszeni.
— Cała historia znowu — zawołała poruszona — ale nie ma w tym nic złego! Piękny 
ów rycerz 
karczemny uwiódł sam jakąś dziewczynę, która za nim aż tu wczoraj przyleciała. 
Scena patetyczna 
przy łóżku chorego, którego stan się, chwała Bogu, pogorszył znacznie.
— Trzeba, żeby kasztelan dziś wieczór, pięknie tę historyjkę ubrawszy, staremu 
opowiedział; 
nigdy takich środków zaniedbywać nie potrzeba: nowe uwiedzenie, karczemna zwada, 
niech zna 
tego kochanego swojego pierworodnego.
Wojewodzina stała zamyślona.
— Zapewne — odezwała się — a jednak, gdy stary jest chory, niedobrze jest gryźć 
go i dobijać; 
mama wie, że na wypadek katastrofy nasze interesa nie są poregulowane. Doktor 
powiada, że ta 
pedogra może pójść do góry.
— Ale, moja droga, toteż interesów tak zwlekać i ciągnąć się nie godzi. Czegóż 
się ociągać? 
Niech sobie ludzie plotą, co chcą. Pedogra może uderzyć bez żadnej widomej 
przyczyny…
— Mówiłam już kilka razy — szepnęła córka — ale żeby doprowadzić do końca, 
trzeba by z 
mojej strony takich ofiar, takich obrzydliwych przymilań, do których ja w tej 
chwili, doprawdy, nie 
czuję się zdolną.
Mówiąc to wojewodzina wstrzęsła się cała i plunęła, potem zwróciła ku oknie i 
zapatrzyła w 
nie.
— Daliborski jest bardzo zacny człek — dodała zimno starościna — a potem, zdaje 
mu się, że 
trochę we własnej sprawie działa. Umiałaś go doskonale usposobić.
Wojewodzina z pogardliwą minką odparła:
— A, mam go już dosyć, tego Daliborskiego! Prawda, że do czasu go oszczędzać 
potrzeba, ale 
tak jest złego tonu, tak trywialny…
— Przecież, kochana Dosiu, i ten był dawniej w łaskach… Tylko się nie gniewaj!
Dwie kobiety zmierzyły się wzrokiem wcale niewłaściwym matce i córce.
— A jeżeli mama też ma prawo wymawiać mi chwilowe fantazje moje. Któż ich nie 
miał?
Starościna uśmiechnęła się ironicznie.
— Tak, i nawet ja, ale byłam szczęśliwsza.
— Może zręczniejsza — dodała córka.
— Dosiu! — krzyknęła matka głosem zmienionym.
— Mamo! — odpowiedziała córka, której twarz zaogniła się gniewem.
Usłyszawszy to służące, widać przywykłe już do podobnych wybuchów pomiędzy 
starościną a 
wojewodziną, zwinęły się i pouciekały. Zostały sam na sam z sobą matka z wyrazem 
szyderstwa na 
twarzy, córka rozgniewana i czująca się panią w domu. Chwilę milczenie trwało: 
obu im głosu 
zabrakło.
— Bardzo mamę proszę — odezwała się z dumą i tonem niemal nakazującym 
wojewodzina — 
ażebym więcej w moim domu nie potrzebowała znosić takich scen!
Starościna odwróciła się do niej, wstrzymując widocznie gniew, którym wrzała, 
zaciskając usta 
i prostując się.
— Jesteś niewdzięczną — zawołała głosem stłumionym — wyrodnym dzieckiem! Gdybym 
cię 
nie ratowała, gdybym ja tego małżeństwa nie skleiła, pomyśl, co by było! 
Wszystkoś mnie winna. 
Ratowałam cię od sromu i ty jakaś…
— Nie mamy sobie nic do wymówienia — ze złością syknęła córka — szłam za 
przykładem 
mamy dobrodziejki.
Rozśmiała się szatańsko.
— Mama mnie zmusza, abym to wypowiedziała… mama…
Nic nie mówiąc już, z załamanymi rękami, starościna padła na krzesło.
— Proszę ze mną nie grać żadnych komedii — dodała zimno córka — to na mnie 
efektu nie robi 
żadnego; nadto się znamy.
Postała chwilkę u progu i trzaskając drzwiami wybiegła.
Starościna pozostała chwilę w krześle, westchnęła, podniosła się, popatrzała w 
lustro, poprawiła 
coś we włosach i niecierpliwie zadzwoniła na sługę.
Garderobiane, które zapewne czekać musiały zawołania, nadbiegły natychmiast 
dokończyć 
toaletę pani. Wdziewano właśnie robron i suknią, gdy wojewodzina zjawiła się w 
progu.
— Mamo — odezwała się mocno poruszona — wojewoda Mokronowski domaga się gwałtem 
widzieć ze starym. Głowę tracę, co począć. Jestem najpewniejsza, że nie bez 
myśli przybył, czuję, 
że będzie mówił za tym gałganem, że starego zaniepokoi, poruszy. Jest to jego 
najlepszy 
przyjaciel. Co ja pocznę?
Matka pomimo świeżo przebytej sceny, choć w niej jeszcze wrzało, odezwała się 
chłodno:
— Odprawić go.
— Niepodobna! Całe miasto mówić o tym będzie.
— To razem z nim idź do męża i bądź świadkiem rozmowy.
— Chce się widzieć sam na sam.
— Rób, co chcesz! — syknęła starościna. — Mojego rozumu nie potrzebujesz, a rad 
moich i 
uwag nie przyjmujesz. Nie chcę się mieszać do niczego.
— Ale, mamo, tu idzie o nas obie — drżącym głosem dodała młoda.
— Nic innego poradzić ci nie umiem — odezwała się starościna gwałtownie — albo 
go nie 
puszczać, lub być przy rozmowie.
Gdy tu trwała jeszcze narada co do wojewody Mokronowskiego, on tymczasem, nie 
bardzo 
słuchając służby, na pół gwałtem poszedł do pokoju gospodarza i już siedział 
przy nim. Byli 
przyjaciółmi młodości.
Słowo o Mokronowskim. W czasie tym, w którym dwór i społeczeństwo nasze ulegało 
tak 
wielkiemu wpływowi Francji, wojewoda był jednym z tych, co francuski ton, 
obyczaj, dowcip 
najlepiej w kraju rozpowszechnili. Część życia spędziwszy za granicą w służbie 
francuskiej, 
przyjaciel od serca hetmana starego Branickiego, był później jego prawą ręką i 
długi czas 
domownikiem. Gdy Czartoryscy, chcąc sobie pozyskać Branickiego, wydali za starca 
piękną 
Poniatowską, sądząc, że ona nad nim młodością swą, wdziękiem i rozumem zapanuje, 
stała się 
rzecz wcale niespodziewana: hetman ujęty zrazu przez żonę wkrótce ostygł dla 
niej i nie zmienił 
ani polityki, ani przekonań. Żona nie potrafiła zapobiec rozbratowi między 
familią Czartoryskich i 
Branickim. Położenie jej w Białymstoku, przy całym poszanowaniu, jakie dla niej 
miał stary mąż, 
stało się nieznośnym; kobieta dumna, odosobniona, opuszczona, znalazła w 
przyjacielu hetmana 
Mokronowskim doradcę, pośrednika, sługę i… wielbiciela. Mąż patrzał zupełnie 
obojętnym okiem 
na te stosunki, które trwały do jego zgonu, a po śmierci Mokronowski wziął ślub 
potajemnie z 
panią krakowską.
Siostra królewska oddała mu dawno serce, później rękę, ale tytułu pani 
krakowskiej poświęcić 
dlań nie chciała. Mokronowski był, o tym wiedzieli wszyscy, morganatycznym8 
mężem siostry 
króla, miał wielkie znaczenie i zasługiwał na nie rozumem, taktem, 
wykształceniem, charakterem. 
W tych latach trzymał się on dosyć z dala od dworu i polityki, do której pani 
krakowska mieszała 
się chętnie, razem z bratem prymasem9 i całą rodziną popierając stosunki ścisłe 
z ambasadorem. 
Bez pani krakowskiej rady nie stąpił król. Opowiadano po cichu, że ona z panią 
Grabowską10 
wprzódy niż król depesze odpieczętowywały i przez Komarzewskiego zdawały z nich 
sprawę, 
gdzie należało.
Wojewoda we wszystkich tych intrygach, jakie się naówczas plątać zaczynały, gdy 
już partia 
pruska zawiązywać się miała, nie miał prawie udziału. Był to człowiek znużony, 
wyżyty, 
zobojętniały, rzeczy widząc dosyć czarno. Oprócz tego od niejakiego czasu czuł 
się na zdrowiu 
gorzej i przesiadywał częściej na wsi, z dala od coraz rosnącego gwaru stolicy. 
Mało go też 
widywał wojewoda i przybycie starego przyjaciela było mu wielce pożądanym.
Przez żonę i matkę jej odosobniony od świata, zamykany pod pozorem choroby, nie 
widując 
nikogo oprócz tych, których dwie jejmoście wybrały, stary nudził się i dręczył. 
Gdy mu 
oznajmiono o Mokronowskim, ręce wyciągnął chciwie, usiłował się podnieść z 
krzesła, wychylił 
się cały ku niemu i gdy wszedł, rzucił się go ściskać ze łzami, bo łzy teraz 
bardzo często i łatwo mu 
z oczów płynęły.
Mokronowski też poruszony był widokiem chorego, którego jeszcze pamiętał żywszym, 
chodzącym i nie tak na zdrowiu podupadłym.
— Cóż się z tobą stało? — począł po francusku, zbliżając się doń ze współczuciem. 
— Co ci 
jest?
— Pedogra!
— Ale my wszyscy ją mamy! — zawołał generał. — Chyba cię źle kurują albo młoda 
żona 
nadto pieści.
Na wspomnienie żony uśmiech jakiś dziwny skrzywił usta wojewodzic, i jak gdyby 
wywołano 
ją tymi słowy, weszła właśnie pani wojewodzina z twarzą zarumienioną, z 
pałającymi oczyma, 
które jej po kłótni z matką pozostały. Mokronowski pośpieszył ją powitać z 
wielką grzecznością, 
ale chłodno bardzo i ceremonialnie, chociaż młoda pani usiłowała go uśmiechami 
wymuszonymi 
sko— kietować i zyskać. Generał był już syt niewieścich wdzięków, pieszczot i 
uroków, nie dał się 
też ująć łatwo.
— Panie hrabio — szepnęła mu zaraz przy powitaniu piękna wojewodzina — mój mąż 
jest 
niezmiernie osłabiony. Pewna jestem, że go bytność pańska ożywi i poruszy, ale… 
żeby nie 
nadto… Męczy go teraz biednego wszystko.
Mokronowski słuchał obojętnie, bystro patrząc w oczy mówiącej.
— Niech się pani wojewodzina nie obawia o jego zdrowie — rzekł — znamy się dawno 
i blisko. 
Prosiłbym, aby nas samych zostwić, bo mam w moim interesie kilka słów z nim do 
pomówienia.
Bardzo zręcznie tego krótkiego a parte11 użył generał, aby się pozbyć 
wojewodziny, która nie 
umiała mu odmówić, zawstydziła się, zmieszała i zaleciwszy nader czule mężowi, 
aby się nie 
poruszał i nie męczył, przy czym nawet rączkę dała do pocałowania, co przy 
gościach prawie 
zawsze się trafiało, wyszła gniewna i nadąsana. Starzy przyjaciele zostali sami.
Zdaje się, że Mokronowski musiał być doskonale o stanie rzeczy w domu wojewody 
uwiadomionym, w chwilkę bowiem po wyjściu jego żony poszedł do drzwi, którymi 
się oddaliła, i 
wyjrzał przez nie, czy ich nie podsłuchiwano; u drugich czuwał Filip. Na te 
zapowiadające coś 
ważnego i tajemniczego przygotowania chory spoglądał trochę niespokojnie.
Mokronowski siadł przy nim i ujął go za rękę.
— Stary mój — odezwał się — nie widzieliśmy się dawno, a otwarcie z sobą nie 
mówiliśmy 
dawniej jeszcze. Nie gniewaj się na mnie, że się w twoje domowe wmieszam sprawy: 
jest to rzecz 
sumienia. Słyszałem, żeś się wyrzekł syna z pierwszego małżeństwa?
Stary zbladł, usłyszawszy to pytanie, i drżący, oczyma biegając po pokoju, z 
początku mówić 
nie mógł. Łzy znowu popłynęły mu z oczów.
— Powiesz mi, że na to zasłużył — dodał Mokronowski — nie będę przeczył; 
musiałeś mieć 
ważne powody do tak stanowczego kroku. Chłopiec gorączka, szaławiła, nabroił 
wiele.
— Obraził, prześladował moją Dosię! Musiałem — łkając rzekł wojewoda.
— Nie znam bliżej i nie chcę nawet dowiadywać się przy— czyn — mówił Mokronowski. 
— 
Jestem pewny, że twoja żona nie kierowała się nienawiścią, uprzedzeniem, że 
musiała mieć 
pobudki na pozór słuszne, nalegając na oddalenie go, ale, kochany mój, znam 
doskonale i z dawna 
jej matkę, starościnę; sauf respect12, jest to intrygantka, brulion13 i… 
niedobra kobieta. Jej to 
sprawa wszystko. Nie dawaj się jej zawojować.
Stary wojewoda rozpostarł ręce, oczy podniósł ku niebu i z głębi piersi 
westchnął: była to 
wymowna protestacja, że rad by to uczynić, a sił mu braknie.
— Wieszże, co z nim się dzieje? — zapytał Mokronowski.
Płaczliwym głosem jęknął wojewoda.
— A, wiem! Znowu awantura jakaś z prostą dziewczyną i burda w karczmie. Zwalał 
się już do 
tyla, że po szynkach lega.
— Gdzie zaś! — odparł Mokronowski. — Nieprawdę ci szeptali. Hulaka jest, prawda, 
ale nie 
upadł tak nisko. Ta prosta dziewka jest córką doktora niegdyś Sapiehów, piękna 
jak anioł. 
Albośmy to wszyscy tych słabości nie mieli? Ostatnia awantura, którą bodaj że 
życiem przypłaci…
Wojewoda oczy sobie zakrył.
— Ranny szkaradnie — kończył generał, nie rachując się ze słowami — posiekany i 
pobity, 
wiesz, z jakiego powodu?
Ruszył ramionami stary.
— Ale ja o niczym nie wiem.
— Oto w garkuchni pod „Orłem” mówiono głośno o tobie; nie znając go, jakiś 
błazen Francuz 
odezwał się uwłaczająco, twój syn dał mu w ucho. Ujął się za ciebie.
Wojewoda spojrzał z radością niemal na mówiącego.
— Miał pojedynek, leży między życiem i śmiercią… Stary znowu zakrył oczy i 
jęknął.
— Książę Kazio, ja i inni pewnie mają o nim i mieć będą staranie, nie opuścim go 
— mówił 
Mokronowski — ale ja przyszedłem do ciebie, jeżeli nie natychmiastowego 
przebaczenia żądając, 
to opieki, pomocy, nadziei chociażby, że się te rzeczy ułożyć dadzą. Człowiek 
jest nie tak zły, jak 
go okrzyczano, ustatkować się może, a gdy się go wszyscy zaprą… przepadnie.
— Prawda, prawda! — gorąco począł wojewoda, chwycił za rękę Mokronowskiego i 
chciał ją 
całować; generał go uścisnął.
— Krew ci to twoja — rzekł.
Stary płakał na nowo; płacz ten był wprawdzie oznaką czułości, ale razem i 
osłabienia.
— Kochany mój — zaczął głosem przerywanym — dobry mój stary przyjacielu… zrób mi 
tę 
łaskę. Mów z nią, z Dosią, ona ciebie posłucha. Uczyń to, na rany Chrystusowe!
Mokronowski się zamyślił.
Ciężkie to było zadanie, ale nie uląkł się go stary żołnierz i człowiek, co 
przebył w życiu wiele.
— Dobrze — rzekł. — Jednakże ponieważ z kobietami sprawa niełatwa i czasu zawsze 
potrzeba, aby je skonwinkować14, a twój syn leży otoczony obcymi, bez pomocy 
niczyjej, daj mu 
jaki znak współczucia; być może, iż i pieniędzy potrzebuje.
Wojewoda przyzwalająco kilka razy głową poruszył i powtórzył gorączkowo nagląc:
— Mów z nią, proszę cię, mów z nią!
Mokronowski pocałował go w czoło, wziął dzwonek ze stolika i poruszył go. Wszedł 
stary 
Filip.
— Mój kochany — rzekł do niego — poproś u pani wojewodziny o audiencją dla mnie.
Skłonił się Filip i wyszedł.
Generał na weselszą umyślnie wpadł rozmowę, począł o Warszawie, o królu, o 
dworze, nawet o 
balonie Blancharda15, o znajomych, o koniunkturach politycznych. Spodziewał się 
tym ożywić i 
zająć chorego, lecz widać było po nim, że myślami był przy synu i niepokoił się 
o zapowiedziane 
spotkanie generała z wojewodziną. Oczy roztargnione błądziły ku drzwiom, 
najmniejszy szelest go 
niepokoił.
Zamiast Filipa zjawił się w liberii cytrynowej wygalowany lokaj pani wojewodziny, 
zapraszając 
do niej wojewodę.
Mokronowski, nie będąc pewnym, czy powróci do starego, uściskał go serdecznie, 
coś mu 
pocieszającego szepcząc na ucho, i wyszedł.
Przez cały szereg pokojów, kosztownie świeżo z Anglii sprowadzonymi meblami 
zastawionych, przeszedłszy, Mokronowski wprowadzony został do gabinetu, w którym 
już nie 
sama wojewodzina, ale razem ze starościną na niego oczekiwała.
Zobaczywszy wyfiokowaną matkę, zmarszczył się Mokronowski.
Musiała przeczuwać, że nie będzie jej rad, pani starościna, gdyż pierwsza ku 
niemu z 
nadzwyczajną i wymuszoną podbiegła grzecznością, uśmiechnięta, niby uradowana 
niezmiernie, 
papląc tak, że słowa mu się odezwać nie dała: Ten kochany wojewoda! itd. 
Mokronowski zbywał 
komplementa ukłonami jak lód zimnymi i ceremonialnymi. Im on się stawił 
chłodniej, tym 
starościna natarczywszą była.
— Cieszę się niewymownie, że widzę panią starościnę w tak wyśmienitym stanie 
zdrowia i 
jakby odmłodzoną — rzekł na ostatek Mokronowski, nie dając się rozruszać i 
pozostając, jak był, 
sztywnym a ceremonialnym. — Darujesz mi, starościno, ale ja mam czasu niewiele, 
a (tu się 
obrócił do wojewodzinej, która się zarumieniła mocno) rad bym na osobności 
pomówić z panią 
dobrodziejką.
Starościna usiłowała to w żart obrócić.
— A toż znowu co? Chcesz mi córkę bałamucić, korzystając z tego, że nieboraczek 
mąż jej 
niedomaga. O, przepraszam! Ja jako matka muszę stać na straży.
— Kochana starościno — odparł Mokronowski — dajmy pokój żartom, rzeczy są serio.
— Chcesz ją rozwodzić chyba — dodała, grając wesołą niezręcznie, starościna.
Mokronowski był widocznie zakłopotany. Zwrócił się do wojewodzinej:
— Racz mi pani dać kwadrans audiencji sam na sam — odezwał się z widocznym 
nieukontentowaniem.
— Ale dlaczegóż by moja matka — sucho odrzekła wojewodzina nie mogła być 
świadkiem 
rozmowy, ja dla niej nie mam tajemnic.
— To nam utrudni porozumienie — dodał generał. Starościna zesznurowała usta.
— Widzę, że się mnie generał boisz albo mi nie dowierzasz?
— A, pani dobrodziejko — odparł grzeczny Mokronowski — ani jedno, ani drugie, 
chciałem 
raczej oszczędzić pani chwilkę może niemiłą.
Wojewodzina stała, jakby gotując się do wojny, przeczuwając ją, zbrojna już 
gniewem, 
zburzona, czekając tylko okazji do wybuchu. Matka, znając ją, ciągle oczyma 
dawała znaki, aby 
panowała nad sobą.
Mokronowski, zawahawszy się chwilę, przystąpił wprost do wojewodzinej, zupełnie 
ignorując 
już jej matkę.
— Pani dobrodziejko — rzekł — przyszedłem tu w jej interesie. Jestem starym 
przyjacielem 
tego domu, którego pani stałaś się ozdobą; z wojewodą przyjaciółmi byliśmy od 
dzieciństwa. To 
mnie tłumaczy, że popełniam niedyskrecją. Idzie mi o to, aby nie szarpano sławy 
waszej i nie 
przypisywano wpływowi pani tego, co się pewnie mimo jej woli stało. Potrzeba 
wojewodę skłonić 
do przebaczenia synowi.
Wojewodzina, jak oblana ukropem, zaczerwieniła się straszliwie, spojrzała na 
mówiącego i 
odparła stanowczo:
— Nigdy w świecie! Pomiędzy nami dwojgiem musi wybierać: między nim lub mną. 
Jest to 
wróg mój, oszczerca, człowiek nie wart litości!
Starościna przypadła, targając za suknią Mokronowskiego:
— Wiesz, hrabio — zawołała — ten niegodziwiec, nikczemnik, kochał się w niej i 
bez względu 
na ojca chciał ją uwieść!
Mokronowski słuchając podniósł brwi, wykrzywił usta, miał wyraz twarzy tak nie 
dowierzający, że starościna, choć nic nie powiedział, wybuchnęła:
— Waćpan mi nie wierzysz! Tak, to rzecz monstrualna, pojmuję, ale tak było!
Wojewodzina nie zaprzeczała, stała drżąca od gniewu.
— Nie wchodzę w tę materią tak delikatną, że ona do obcych uszu przystępu mieć 
nie powinna 
— odezwał się chłodno — tymczasem możecie panie być spokojne, serce jego 
zwróciło się gdzie 
indziej. Szał czy uniesienie chwilowe przebaczyć mu należy, nie ma zresztą 
potrzeby, aby tu 
przebywał i mieszkał, niech tylko ustanie skandal. Idzie mi o to zarówno dla 
niego, jak dla pani, 
nade wszystko dla starego chorego mojego przyjaciela, który to rozłączenie ze 
swym 
pierworodnym życiem przypłacić może.
Zwrócił się ku wojewodzinie.
— Gdy jego noga próg tego domu przestąpi — odezwała się — ja wyjdę stąd na 
zawsze.
— A… ręczę — dodała gwałtownie starościna — że stary waćpana przyjaciel, który 
bez syna 
żył, bez żony jutro umrze.
— Ta zgoda jest w interesie pani wojewodzinej — rzekł, jakby nie słuchając, 
generał. — 
Powtarzam, mówię w sprawie waszego domu, czci jego i reputacji.
— Proszęż znów tak się nami nie opiekować — wyrwała się starościna — ja jestem 
matką, mnie 
chodzi o opinią dziecka. Waćpan nie znasz tego, za którym przemawiasz.
— To żmija! To padalec! — przebąknęła wojewodzina trzęsąc się. — Na żadną zgodę 
ja nie 
pozwalam. Wojewoda raz się go wyrzekł, nie jest mu synem. Proszę nie wznawiać 
rzeczy 
skończonej.
Mokronowski z góry począł patrzeć na dwie kobiety zburzone, miotające się, 
ciskające nań 
wejrzeniami pełnymi nienawiści. Nie było już tu nic do zrobienia, westchnął i 
kapelusz wziąwszy 
do ręki, do wyjścia się zabierał.
Wojewodzina, choć go odprawiła tak stanowczą odmową, widząc stoicyzm16, z jakim 
ją zniósł, 
uczuła się niespokojną. Wojewoda już się im kłaniał chłodno, nie mówiąc słowa, 
gdy nieco 
ochłonąwszy, zostawiając matkę za sobą, zastąpiła mu drogę i poczęła go 
przeprowadzać już 
zmierzającego do wyjścia.
— Proszę się nie dziwić mojemu uniesieniu — rzekła trochę spokojniej. — Umiem 
uszanować 
szlachetne pobudki, które pana do tego kroku skłoniły, ale po tym, co zaszło 
między mną a tym 
człowiekiem nikczemnym, a o czym ja mówić nie chcę i nie mogę, wszelka zgoda 
byłaby 
potępieniem moim i śmiercią dla mnie.
— Mnie się to wydaje inaczej — odparł Mokronowski — zrobiłem to, do czegom się 
czuł 
obowiązanym. Rzecz skończona!
Skłonił się zatrzymującej go oczyma pani i wyszedł szybko.
Starościna, zaledwie go z oczów straciwszy, pobiegła do pokoju zięcia. Od 
wyjścia 
Mokronowskiego wojewoda z chustką przy oczach, sparty na ręku, siedział 
nieruchomie. 
Zobaczywszy starościnę począł ocierać łzy szybko.
— A to prawdziwe nieszczęście z takimi kochanymi przyjaciółmi — zawołała od 
progu 
starościna. — Po co było puszczać go tutaj, żeby waćpana chorego nękał swymi 
niedorzecznymi 
propozycjami!
Nie otrzymawszy żadnej odpowiedzi, poczęła żywo przechadzać się po pokoju, gdy i 
córka, z 
rumieńcami wypieczonymi na twarzy, wpadła wprost, biegnąc do męża.
— Śliczną historią nam wyprawił ten nie proszony przyjaciel — poczęła dysząc z 
gniewu. — 
Miał impudencją17 do mnie z tym przyjść i dawać mi nauki, których nie potrzebuję. 
Pewnieś go 
waćpan przysłał?! — krzyknęła, ręką wskazując na zbolałego starca.
— Ale ja o niczym nie wiem! — wyparł się wojewoda. — Dosiu, serce moje! Ja, ja…, 
ale nie 
gniewajże się.
— Jak się mam nie gniewać, kiedy to dowodzi, że waćpan zawsze marzysz jeszcze o 
zgodzie z 
synem, na którą ja póki żywa nie pozwolę! Pomiędzy mną a nim masz do wyboru… 
Mówiłam ci to 
raz!
Wojewodzina z rękami ku twarzy starego wyciągniętymi stała, zdając się mu grozić. 
Wojewoda 
usiłował ręce jej pochwycić, ale zaledwie dotknął ich, wyrywała mu z wyrazem 
oburzenia.
W ostatku, gdy dwie kobiety zobaczyły go drżącym i chwytającym się za piersi, a 
twarz jego 
okrytą sinością, która uderzenie krwi niebezpieczne oznaczała, ulękły się, 
umilkły i starościna 
zadzwoniła wołając, aby doktora sprowadzono. Czas było w istocie, gdyż wojewoda 
mówić już nie 
mógł, głowa zwisła na piersi.
Wojewodzina wybiegła jak oszalała, oskarżając matkę, matka obwiniając córkę. 
Życie 
wojewody było im jeszcze potrzebnym i nie czułość, ale interes wywołał tę trwogę. 
Poruszono 
dom cały, przeklinając Mokronowskiego. Szczęściem wysłani po doktora powrócili z 
nim prędko, 
a pierwszym jego przepisem było, ażeby oprócz Filipa nikt do pokoju chorego nie 
wchodził. Znano 
stosunki domowe. Wojewoda zostawszy sam odetchnął i uspokoił się, atak nie był 
na ten raz 
niebezpiecznym, a uwolnił go od wymówek i sekatury.18
Uspokoiły się też dwie panie, a przybycie gości, przynoszących z sobą rozrywkę, 
wkrótce 
rozproszyło chmury z czoła gospodyni i jej matki. Posyłano tylko dowiadywać się, 
co się dzieje z 
wojewodą. Doktor nakazał absolutny spoczynek.
III
Strańska oczom wierzyć nie chciała, ujrzawszy dnia jednego brykę zajeżdżającą 
przed dworek, 
z której wysiadł najprzód doktor Mellini, a po nim Pepi. Nie miała ona żadnych 
wiadomości z 
Warszawy i zobaczywszy ją powracającą, załamała ręce, domyślając się, iż 
narzeczony umrzeć 
chyba musiał. Wicek leżał wprawdzie jeszcze chory, cierpiąc ciężko, ale o życie 
jego nie 
rozpaczano.
Gdy Mellini zajechał wypadkiem pod „Orła”, ledwie od godziny była Pepi przy 
chorym. 
Wojewodzic, zobaczywszy ją przy sobie, wzruszony był nadzwyczajnie; dziewczę 
zaklinało się, że 
go nie opuści. W tych pierwszych chwilach uniesienia doktor wszedł jak widmo 
straszliwe. Padła 
na kolana przed nim siostrzenica, usiłując go przebłagać.
Mellini już miał obmyślony tryb postępowania, wiedział, że gwałtownością nie 
pokona 
dziewczęcia, znalazł się bardzo rozumnie.
— Zrobiłaś mi przykrość — odezwał się łagodnie — ale ja więcej winienem niż ty. 
Nie 
przepraszaj mnie. Uczyniłaś wybór, rzecz jest skończona.
— Nikt tu nie winien oprócz mnie — przerwał chory — spodziewam się zmazać winę 
moje.
Tak rozpoczęta rozmowa, którą jak najchłodniej starał się prowadzić Mellini, 
skończyła się 
zgodą i pojednaniem. Dozwoliwszy czas jakiś posiedzieć przy chorym siostrzenicy, 
doktor zabrał 
ją z sobą, ażeby spoczęła. Łagodność wuja, której się wcale nie spodziewała, 
przejęła biedną 
dziewczynę taką wdzięcznością, że mu się całkiem oddała.
Nazajutrz i dni następnych doktor z siostrzenicą czuwał sam nad chorym, 
opatrywał rany, ale 
zarazem Beckera namówił, aby on wymagał oddalenia panny, dopóki by wojewodzic 
nie 
wyzdrowiał. Umiał sprawę tak prowadzić Mellini, tak wmówić w swą Pepi potrzebę 
powrotu, iż 
się nareszcie zgodziła oczekiwać na narzeczonego w Lublinie. Wojewodzic miał 
przybyć tam, 
skoro by mu stan zdrowia ruszyć się dozwolił.
Z niezmierną zręcznością prowadził całe te rokowania przebiegły Włoch, wcale co 
innego 
mając na myśli niż to, czym siostrzenicę uspokajał. Miał nadzieję, że to 
niefortunne małżeństwo 
rozerwać potrafi, że wojewodzic bałamut zapomni Pepity, a ona, opłakawszy go, 
inny wybór 
uczyni. Z planem tym wiązały się rozmaite poboczne do wykonania jego obmyślone 
środki. 
Mellini chciał, powróciwszy do Lublina, rzucić ustronny dworek, prze— nieść się 
do miasta, dom 
otworzyć, dać czuć, że wyposaży bogato Pepi, i spodziewał się, że ktoś inny się 
jej trafi.
— Żebym ją zaś miał dawać na stracenie w pański dom takiemu rozpuszczonemu 
chłopcu, 
który jej wiary nie dotrzyma i wprowadzi ją w świat, w którym się ona popsuć 
musi, nigdy w 
świecie! Pepi się uniosła, pierwsza gorączka przeszła. Na wybryk ten nikt zważać 
nie będzie. 
Znajdę jej innego męża.
O tym wszakże nie mówił Mellini i rolę swoje odegrywał z niezwykłą charakterowi 
swemu 
chytrością. Pepi, którą zapewniono, że wojewodzic żyć będzie, dała się wziąć 
wujowi, była pewną, 
że jej ukochany słowa dotrzyma. Była prawie szczęśliwą, bo o szczęściu marzyła, 
a marzenie o nim 
często rzeczywistość przechodzi. Mellini rozpytywał ostrożnie Pepi, jakim 
sposobem mogły się 
zawiązać stosunki z wojewodzicem, ale oszczędzając Strańską, nie wydało jej 
dziewczę.
Gdy bryka zaszła i wdowa zobaczyła przybywających, paliła ją żądza okrutna 
dowiedzenia się, 
co się stało, obawiała się jednak narazić na jaką nieprzyjemność od doktora. 
Cichaczem na zwiady 
wysłała służącą, a niebawem i Pepi nadbiegła do niej, rzucając się jej na szyję.
Spłakały się najprzód obie, potem rozmowa poczęła w ten sposób, że wdowa z niej 
nic 
zrozumieć nie mogła, na ostatek z obłamków i wykrzykników dowiedziała się o 
rzeczy, nie mogąc 
tylko pojąć, jakim sposobem Mellini przebaczył, zgodził się na wszystko i stał 
tak powolnym.
— A — zawołała Pepi — bo ty nie wiesz, jak złote serce ma ten mój wuj drogi, ty 
go nie znasz! 
Ja padam na twarz przed jego anielską dobrocią: nie uczynił wymówki, przycisnął 
do piersi, 
przebaczył, pobłogosławił.
Nastąpiły zapytania nieskończone o zdrowie wojewodzica, o jego usposobieniu, czy 
przyrzekł 
małżeństwo i kiedy ono nastąpić miało.
— Ja powróciłam robić wyprawę — mówiła Pepi — bo rozumiesz to, że idąc za 
takiego pana 
muszę mieć paradną, a, bardzo paradną! Wujaszek daje pieniędzy, ile zechcę, a 
sam mi to 
powiedział. A, ten wujaszek! Jam go nigdy sobie takim nie wyobrażała, ja go nie 
znałam!
Mówiono o wyprawie razem i o kochanku, jak ją przyjął woje— wodzie, jak się mu 
rzuciła na 
piersi, jak krew mu z ran płynęła, jak oczy łez miał pełne, a potem jak się 
żegnali i kiedy miał 
przybyć niezawodnie, aby rekonwalescencją tu przy niej przesiedzieć. Pepi 
utrzymywała, że 
wojewodzic był do niepoznania zmieniony, łagodny i rozkochany więcej jeszcze.
Jasna przyszłość otwierała się przed oczyma pięknej Pepi, która ledwie nie 
dziękowała 
Opatrzności, iż się tak wszystko dziwnie a szczęśliwie dla niej składało. Dwie 
przyjaciółki nagadać 
się z sobą nie mogły, nacieszyć sobą, a te miejsca tak pamiętne dla Pepi we 
dworku obudzały 
wspomnienia i powiększały jeszcze jej miłość dla nieobecnego. Strańska pod 
wrażeniem tej 
historii, prawie do wiary niepodobnej, stała milcząca i słuchała szczebiotania 
Pepi. Ta z godzinę 
posiedziawszy, pobiegła do wuja.
Wdowa gotową była skład osobliwy okoliczności przypisywać swojemu nabożeństwu na 
tę 
intencją z nowenną odprawionemu.
Nazajutrz, wracając z miasta, wstąpił do niej doktor Mellini; uderzyło ją, że 
stary przyjaciel 
wcale tak szczęśliwym się nie wydawał z tego wszystkiego, jak rozkochana Pepi. 
Nie wygadywał 
się bardzo, wzdychał, uśmiechał ironicznie.
Wdowa mu winszowała.
— Winszować nie ma czego — odpowiedział. — Gdybym miał do wyboru, wolałbym ją 
wydać 
za poczciwego felczera niż za potłuczonego wojewodzica, ale sobie wybrała, 
trudno. My głupi 
starzy wyobrażamy sobie, że młodą dziewczynę możemy dopilnować. Ja miałem też tę 
iluzją. 
Chwała Bogu, drugiej do strzeżenia nie mam; rzecz skończona.
Strańska, nie zapominająca o własnym interesie, napomknęła o tym, jak doktor po 
wyjściu 
siostrzenicy za mąż zostanie osamotniony.
— Co robić! Zostanie mi Gawłowska — rzekł śmiejąc się Mellini — no, i szpica 
sobie wezmę 
do kompanii, aby mi zbyt nudno nie było.
Strańska miała nadzieję innego obrotu rzeczy, dodała więc:
— Spodziewam się, że sąsiad wówczas i o mnie będziesz więcej pamiętał, a moje 
samotność 
rozrywał, przychodząc co dzień na kawę.
Me]lini się skłonił.
— Moja mościa dobrodziejko, z największą wdzięcznością, byle złe języki się na 
nas nie 
uwzięły i nie posądzano mnie, że się o Helusię staram.
— Helusia ma siódmy rok!
— To nie ma nic do tego — odparł doktor. — Wiadomo, że starzy lubią się zawsze 
żenić z jak 
najmłodszymi. Ojciec pana wojewodzica naszego lat ma pod siedemdziesiąt, a żona 
mało co nad 
dwadzieścia.
Strańska słuchała, doktor, pobaraszkowawszy trochę, pożegnał ją. W parę dni 
potem 
dowiedziała się wdowa z wielkim bólem serca, iż pono straci sąsiadów, gdyż 
doktor najął 
kamienicę przy ulicy Grodzkiej i tam się miał przenosić, utrzymując, że to dla 
wojewodzica czyni. 
W ciągłym był teraz ruchu, bo i pacjentów nie zaniedbując, przenosinami był 
zajęty, i kupował 
wiele rzeczy do nowego domu, i znajomości robił chętne, zwłaszcza osób średniego 
stanu, gdy 
dawniej stronił od nich i unikał.
Zapewne z tej zmiany systemu wynikło, że po powrocie bez żadnego interesu 
zaszedł raz do 
Daliborskiego. Mecenas był uwiadomiony o wypadkach warszawskich, bo pisane 
gazetki 
dochodziły go dwa razy na tydzień, a W nich mieściły się nowinki wszelkiego 
rodzaju, rad był 
jednak z ust doktora dowiedzieć się o szczegółach. Winszował mu zimno zięcia, 
chociaż nie taił, że 
z nim będą mieli wiele do czynienia, nim go na swe kopyto nabiją. Panu staroście, 
chociaż nie 
wydawał się z tym wcale, nie w smak szło to wszystko.
— Jest to zapewne — odezwał się do doktora, powinszowawszy mu — bardzo świetny 
mariaż 
dla siostrzenicy pana konsyliarza; senatorska familia, ani słowa, ale, między 
nami powiedziawszy, 
młodzieniec potrzebuje się utemperować; ojciec go znać nie chce, majątku nie ma.
— O majątek mi nie idzie — odparł Mellini z trochą dumy — nie darmo się całe 
życie 
pracowało. Kilkadziesiąt tysięcy czerwonych złotych dam Pepi. Majątki teraz 
tanie, piękne dobra 
kupić możemy.
— Ani słowa — odpowiedział Daliborski — ja sam, gdybyś acan dobrodziej serio o 
kupnie 
zamyślał, nastręczę mu posiadłość w najlepszej glebie za bezcen.
— Tymczasem jeszcze myślę temporyzować19 — rzekł doktor z ukłonem.
— I lepiej — pochwalił mecenas — na rozpatrzeniu się nie traci. Niech, no 
wyzdrowieje 
wojewodzic, niech się jego interesa wyklarują.
— On ci żadnych nie ma, kiedy mu ojciec nie daje złamanego szeląga — rozśmiał 
się Mellini.
— Tak, co się tyczy majątku, ten on już stracił, nim go do rąk dostał — rzekł 
mecenas — ale jest 
tam inna okoliczność. Naraził się macosze, a to jest jejmość zawzięta i mogąca 
mu szkodzić na 
każdym kroku. Lękam się, abyś pan konsyliarz nie miał z tej okazji wiele jeszcze 
utrapienia. Z 
człowiekiem tak wybujałym, rozpuszczonym, nim się go obuzda20, będzie roboty 
dużo. Daruje mi 
pan konsyliarz — dodał starosta — iż tak otwarcie się przed nim wyrażam, ale z 
życzliwości to 
czynię.
Doktor począł dziękować, uściskali się razy kilka. Mecenas niekoniecznie 
pochlebnie i z 
przekąsem odzywał się o młodej wojewodzinie, dał też do zrozumienia Melliniemu, 
że tej wielkiej 
nienawiści wojewodziny dla pasierba przyczyną była pono, jak ludzie mówili, 
wielka miłość. Stąd 
wziął asumpt21 do ubolewania nad tym, że wojewodzic był bałamut wielki i że 
uczuciom jego 
najgorętszym trudno było bardzo zaufać. Mecenas prowadził to bardzo zręcznie i 
dziwiło go, że na 
doktorze nie czynił wrażenia, jakie się wywrzeć spodziewał.
Mellini w duchu myślał sobie, że z tego wszystkiego nie nie będzie, że 
małżeństwo się 
przewlecze, a zapowiedziane kilkadziesiąt tysięcy dukatów nowego ściągną 
konkurenta.
Tak się rozstali.
Po wyjściu doktora Daliborski wziął mocno na uwagę, jak szkodliwym być mógł ów 
mariaż 
wojewodzica dla jego nieprzyjaciółki. Człowiek się mógł pod wpływem żony i 
nowego trybu życia 
ustatkować, stać się przyzwoitym obywatelem i być żywym obwinieniem wojewodzinej; 
tego 
małżeństwa, mówił w duchu, nie potrzeba dopuścić, bo wojewodzic ocaleje, a 
ocaleć nie powinien, 
gdyż to dla jejmości wieczną będzie groźbą.
Co się tyczy środków przeszkodzenia małżeństwu, Daliborski troskliwy o dobro 
swej klientki 
miał ich szukać jeszcze, a nie będąc wybrednym w wyborze znaleźć się je 
spodziewał. 
Kilkadziesiąt tysięcy czerwonych złotych, o których mówił doktor, mocno mu 
utkwiły w pamięci. 
Można było doktora, mało obeznanego z wartością dóbr, wpędzić na mieliznę i 
skorzystać. To też 
do pogardzenia nie było.
Daliborski ze wszech względów znajdował właściwym zbliżyć się do doktora, 
obudzić w nim 
zaufanie i spodziewał się wpływ wywierać. Wyobrażał go sobie daleko 
dobroduszniejszym, niż 
był w istocie.
Pepita prawie co dzień teraz pisywała listy do narzeczonego, wuj nie śmiał jej 
tego zakazywać. 
Wojewodzic pisać nie mógł, bo jeszcze ręką prawą nie władał, ktoś jednak zawsze, 
uproszony, 
dawał o jego zdrowiu wiadomość.
Czuwano nad nim aż nadto, bo i wojewodzina miała pilne oko. List Daliborskiego 
trafił bardzo 
do jej przekonania, ona także chciała małżeństwu przeszkodzić. W interesie jej 
było, aby ojciec nie 
posłyszał o nim nic dobrego i coraz się bardziej odstręczał. Wpływała na to 
nieznacznie, ażeby 
choroba i kuracja się przedłużały.
Ale krew tych królów gockich bajecznych, która płynąć miała w żyłach wojewodzica, 
młodość 
jego, prędzej, niż chciano, dźwigały go z posłania. Zaczynał się przechadzać po 
pokoju, choć z 
trudnością. Im więcej mu zdrowia i życia powracało, tym się nudził straszliwiej. 
Nawiedzali go 
wprawdzie niekiedy przyjaciele i znajomi, lecz ci, jak książę Kazio, nie mieli 
czasu siedzieć długo.
Właśnie w tych czasach spodziewane otwarcie sejmu22, przygotowane wydanymi listy 
Kołłątaja do Małachowskiego23, nastąpiło. Książę nad wszelkie spodziewanie razem 
z 
Arystydesem wybrany został marszałkiem sejmowym. A że rozrywek, do których był 
nawykł, 
wyrzec się nie mógł, całe dni prawił mowy i laską stukał, a całe nocy w wesołym 
spędzał 
towarzystwie i ledwie mimojazdem wpaść mógł na maleńką chwilkę. Naówczas ledwie 
się 
uścisnęli sztrasburscy koledzy i rozstawać musieli. Rozrywano księcia marszałka, 
którego 
wszyscy kochali, bo choć płochym był, jak znaczniejsza część ówczesnej młodzieży, 
serce miał 
poczciwe i charakter szlachetny.
Sejm ten zaraz w początkach tak gorąco zaprzątał wszystkich, iż nie było 
człowieka, co by 
czynnym będąc lub nie, widzem nie był namiętnym i słuchaczem chciwym. Obok spraw 
najwyższej wagi tysiące drobnych intryg się osnuwało, małżeństw kojarzyło, knuło 
rozwodów, 
bałamuctw rozwijało w cieniu. Warszawa pełną była cudzoziemców ciekawych i 
wyzyskujących 
natłok ten a rozgorzenie umysłów.
Rzecz niesłychana, nie do wiary, wiekami u nas nie praktykowana, zaprzątała 
ludzi: przyjaźń z 
Niemcem i przymierze z Brandeburczykiem. Najrozumniejsi ludzie zdawali się 
wierzyć w jego 
możliwość i zaręczać za szczery afekt, jaki następca Fryderyka II24 okazywał dla 
Rzeczypospolitej. 
Obałamucenie tym było tak wielkie, tak powszechne, iż w końcu niedowiarków nawet 
nawracało.
Milczący, ciężki, niesmaczny, stojący dotąd w cieniu Bucholtz poczynał odegrywać 
jakąś rolę. 
Obiecywano mu przydać żwawszych adiutantów. Starosta hamersztyński, teść jego, z 
którego się 
wszyscy naśmiewać byli przywykli, zyskiwał na wadze i powadze. Zwrot to był tak 
osobliwy, iż 
poważniejsi a zimniejsi usuwali się, aby z nim nie walczyć, a na ustroniu go 
przeczekać. Ale co 
było żwawszego, ciekawszego, chciwego wrzawy, zabaw, wrzątku a tłumu, biegło do 
Warszawy i 
przepełniało ją.
I stało się, że jednego rana, gdy pani wojewodzina robiła toaletę, nakazawszy, 
aby do starego 
jegomości nikt bez jej wiedzy wpuszczanym nie był, otwarły się drzwi jej buduaru 
i ze śmiechem 
wbiegła skacząc młoda, śliczna osóbka, upojona weselem, roztrzpiotana, rzucając 
się na jej szyję.
— A co? — krzyknęła — a co?! Widzisz, i ja jestem w Warszawie! Raz się trzeba 
było z tej 
tyranii mężowskiej wyzwolić! Dałam mu abszyt!25 Adieu!
Osóbka ta, woniejąca, śmiejąca się cała, bo począwszy od oczów i ust, aż do 
drobnych nóżek, 
wszystko się w niej śmiać zdawało, była jak cukierek różowa, śliczniuchna, 
wdzięczna, miała w 
sobie coś kwiatka i coś ptaszka, coś i dziecka, coś motyla, a okrutnie wiele 
trzpiota. Zaledwie 
uścisnąwszy wojewodzinę, furknęła po pokoju, zaczęła chwytać i rzucać 
porozkładane suknie, 
porwała grzebyk z tualety, aby poprawić fryzurę, flakonik, aby go powąchać; 
drugi raz uścisnęła 
Dosię, powiedziała jej, że wypiękniała, i pokręciwszy się tak, padła nareszcie 
na krzesełko, na 
którym siedząc nóżkami tupała, rączkami rzucała, tak jej trudno było usiedzieć 
spokojnie.
Cacko to było ta kobiecina. Mała, ale jak laleczka zręczna, pyszczek różowy, 
oczki czarne, 
włosy krucze, płeć śnieżna. Z Dosią wojewodziną wychowywały się niegdyś w 
sąsiedztwie, były 
serdecznymi przyjaciółkami. Lat kilka jednak się już nie widziały. W tej chwili 
zwano tę śliczność 
panią stolnikową, a poufali jej imię Amalii spieszczali na Malinkę. W istocie 
lepiej jej nazwać nie 
było podobna: była to jagódka dojrzała.
Widok jej trochę dziwne wrażenie uczynił na wojewodzinie, była jej rada i 
zakłopotana. 
Malinka bowiem w całym znaczeniu tego wyrazu była un enfant terrible26, 
podpatrzeć umiała 
wszystko, wyszperać, domyślić się i wygadać. Żadna potęga na świecie ślicznych 
jej ust zamknąć 
nie mogła. Śmiertelny grzech własny umiała wypaplać. Przy najlepszym sercu była 
to istota 
najsłabsza w świecie, grzesząca bez świadomości grzechu, i duchowny jeden owych 
czasów 
powiedział o niej, że stolnikowa tyle winna była w tym, co popełniała w ciągu 
życia, co wróble i 
sroczki. Dla jej niezrównanego wdzięku i naiwności ludzie jej przebaczali 
wszystko.
Zaledwie usiadła, gdy załamawszy rączki, już świegotać poczęła.
— Moja Dosiu, moja Dosiu, ty chyba nie masz pojęcia, jak ja jestem nieszczęśliwa.
— Ty?
— Ja! A ja! Wystaw sobie, jak to niedawno, gdyśmy były pannami i gdy w nas obu 
kochał się 
wojewodzic.
Wojewodziną się mocno zarumieniła.
— Ale proszę cię! On się nigdy nie kochał we mnie! — przerwała.
— Wiem, wiem, że tego teraz mówić nie wolno, gdyż ci wypadło pójść za jego ojca, 
ale proszę 
cię, jużci szalał za tobą… Ze mną sobie żartował, choć ja, a, ja to się w nim 
doprawdy kochałam! A 
taki był śliczny! Proszęż cię, w ciągu tych kilku lat, wiesz, trzech mężów 
miałam. Jak cię kocham, 
trzech. A oto trzeciemu dałam abszyt, bo mnie znudził śmiertelnie.
Wojewodziną przerwać chciała, nie dała jej mówić Malinka.
— Posłuchaj tylko. Pierwszy, to wiesz, tego mi opiekun narzucił; z góry 
wiedziałam, że z nim 
żyć nie będę, alem się potrzebowała raz uwolnić i wyjść w świat. Szczęściem, że 
w intercyzie było 
dobre zastrzeżenie na wypadek rozwodu. We dwa tygodnie ułożyłam się tak, żeby on 
sam zażądał 
rozstać się. Odetchnęłam…
Drugiego, zdaje mi się, żeś nie znała, był to ten poczciwy kasztelanie S…., 
który tak się kochał 
we mnie, żem się ulitowała. Niczego był, tylko taki miał nałóg, że coraz to 
jedne stronę twarzy 
marszczył i pociągał. W końcu mi to tak na nerwy działało, żem mu powiedziała, 
że umrę, jeżeli 
mnie nie uwolni. Ale to poczciwości człowiek był, bo i zapis mi zrobił, i 
śliczne brylanty darował, 
no i poszedł sobie. Stolnik, trzeci, który mi już kością w gardle siadł. Gdziem 
oczy i rozum miała, 
gdym go sobie wzięła? Statysta, pedant, nudziarz i, co najgorzej, taki zazdrosny, 
powiadam ci, taki 
zazdrosny, że mnie do rozpaczy przyprowadził. Do nikogo się uśmiechnąć, z nikim 
pogadać; zaraz 
fochy, wyrzuty, dąsy, gniewy… Bardzo mi się podobał Francuz, który był w 
sąsiedztwie: wesoły, 
wyśmienity człowiek. Bawił mnie, ale zresztą, co mi tam! Zrobił mi historię, 
złapawszy dwa listy i 
dowiedziawszy się, żem mu parę razy w lasku dała rendez–vous!27 Na koniec 
musiałam mu 
powiedzieć słowa prawdy. Kiedy tak, to tak! Bywaj zdrów! Adieu! — I oto mnie 
masz… O, teraz, 
daję słowo, nierychło się dam wciągnąć i już nie zrobię tego głupstwa, żebym 
szła za mąż. Chcę 
użyć swobody. Z trzech rozwodów mam tyle, że mogę na czwarte małżeństwo 
poczekać…
Wojewodzina słuchała zmieszana trochę, stolnikowa mówiła ciągle.
— Podziękujże mi, pierwsza moja wizyta do ciebie. Zmiłuj się, ucz mnie, kieruj, 
poddaję się 
pod twoję komendę. Bądź moją mistrzynią!
Wojewodzinie uśmieszek politowania zarysował się na ustach.
— A, ty trzpiocie kochany! A któż potrafi pokierować takim powiewem wiosennym! 
Jesteśmy 
rówieśnice, a ja przy tobie starą się wydaję.
— Gdzież tam, gdzież tam! — zawołała Malinka. — Patrzże, już mi te dwa dołki, 
które 
kawalerowie tak adorowali, zaczęły znikać, twarz mi się wyciąga.
— Śliczna jesteś — zaprzeczyła wojewodzina.
— No, ale mówmy o tobie, o tobie! — przerwała stolnikowa. — Myślałam, że 
zwariuję, gdym 
się dowiedziała, że poszłaś za wojewodę. Nie chciałam wierzyć, pamiętając to 
okno.
Wojewodzina syknęła i blada, zmarszczona, pogroziła jej palcem.
— Moja matka chciała koniecznie tego mariażu — szepnęła po cichu.
— A z wojewodzicem cóż się stało? Chyba sobie w łeb strzelić musiał! — zawołała 
Malinka.
Dosia wojewodzina nie odpowiedziała na to pytanie, spuściła oczy. Widać było, że 
przed 
gadatliwą przyjaciółką nie chciała się spowiadać ani z uczuć, ani z wypadków. 
Zrobiła minkę 
smutną.
— Wielką mi łaskę uczynisz — poczęła po namyśle — gdy o nim i o wszystkim dawnym 
nie 
będziesz więcej wspominać. Pojmujesz sama, jak to dla mnie rzecz przykra, 
bolesna, enfin28 nie 
mówmy o tym. Obwiniają mnie ludzie i on pewnie także, żem go z ojcem poróżniła, 
chociaż ja, ja 
sobie nic a nic do wyrzucenia nie mam. Ale stało się, że ojciec go wydziedziczył, 
wypędził, on sam 
najwięcej winien temu.
Stolnikowa słuchała dziwnie.
— Cóż się z nim stało?
— A, prawdziwie nie wiem — odparła wojewodzina. — Ojciec śmiertelnie zagniewany.
Chwilę milczenia przerwała Malinka.
— Mój Boże, co to za położenie twoje. Ja nie wiem, czy kiedy co podobnego nawet 
w 
romansach się trafi!
I powtórzyła:
— Ale cóż się z nim stało?
— Mówiono mi, bo ja tam dobrze nie wiem — odezwała się z cicha wojewodzina — że 
się 
strasznie rozpuścił.
— A, to z desperacji, biedaczysko!
— Teraz pono porąbany leży gdzieś chory w Warszawie — dokończyła wojewodzina.
— Tu, w Warszawie, porąbany! — zakrzyknęła stolnikowa.
Trudno odgadnąć, jaki w tym interes miała macocha, lecz popatrzywszy na 
stolnikowa, zdawała 
się myśl jakąś nawiązywać i mówiła żywiej:
— Ja nic nie wiem, nie mogę wiedzieć i nie chcę, ale matka mi wspomniała, że 
miał jakiś 
nieszczęśliwy romans z córką doktora, że go zmuszają do ożenienia z nią, że 
dziewczyna aż tu za 
nim przyleciała. Był bez nadziei życia, teraz się ma lepiej.
— Nic nie wiesz, a wszystko wiesz! — przerwała stolnikowa śmiejąc się. — O, że 
ja się 
dowiem o wszystkim dokładnie, za to ręczę! Przecież jestem obowiązana, bo trochę 
się i we mnie 
kochał.
Zaczęła się śmiać mocniej.
— A co ja, to szalałam i byłabym cię wówczas z zazdrości zabiła, gdybym siłę 
miała!
Wojewodzina z ironicznym uśmiechem szepnęła:
— Et l’on revient toujours29….
— On ze mną nigdy przecie nie był tak blisko, jak z tobą — odezwała się Malinka 
— 
wszystkiego raz tylko, roztrzpiotawszy się, mnie pocałował. Myślałam, że 
zemdleję… Dziś 
jeszcze ten pocałunek czuję….
— Łatwo go możesz odnowić — szydersko syknęła wojewodzina.
Zaczęła coś poprawiać około stroju i zwróciła rozmowę.
— Więc myślisz zamieszkać w Warszawie?
— Dopóki mi się nie znudzi — odpowiedziała pani stolnikowa. — Trzeci dzień 
jestem, wydaje 
mi się zachwycająca. Byłam wczoraj w teatrze: a, co za tualety, jaki parter, ile 
młodzieży! Byłam 
nie bardzo ubraną, musiałam się kryć w loży. Teatr wyborny. Mówiono mi, że jest 
heca30, ja 
pasjami lubię hecę! Niech sobie mówią, co chcą, to porusza ogromnie, a ja lubię, 
gdy mnie co 
mocno porusza.
— Na wzruszeniach pewno ci zbywać nie będzie — dodała wojewodzina — na zabawach 
także. 
Często po dwa i trzy bale mamy jednego wieczora, a przyjęć bez końca.
— Ty bywasz wszędzie?
— Jestem zmuszona — krzywiąc się rzekła wojewodzina.
— Une douce violence31 — uśmiechnęła się stolnikowa. — I w zamku?
— A jakże!
— U pani krakowskiej? U hetmanowej, u księżny marszałkowej? — Wszędzie — zimno 
rzekła 
wojewodzina.
— Jaka ty szczęśliwa! poczęła Malinka. — Ja dopiero nowicjat muszę zacząć 
odbywać, ale nie 
desperuję.
Uśmiechnęła się, spoglądając we zwierciadło, które jej odpowiedziało, że miała 
zupełną 
słuszność.
Chciała coś jeszcze zagadnąć o wojewodzka, gdy drzwi się otworzyły i wyfiokowana 
już weszła 
starościna. Nie poznała zrazu, czy udała, że nie poznaje stolnikowej, która się 
jej ze zwykłą swą 
trzpiotowatością przypomniała. Starościna przyjęła ją zimno i ceremonialnie, 
gość ten nie był jej 
do smaku. Bała się paplarstwa o przeszłości, której stolnikowa żywym była 
świadkiem.
— Jakże mam cię tytułować? — odezwała się. — Bo doprawdy nie jestem pewna. 
Podobnoś się 
rozwiodła?
— Dwa razy, a dla trzeciego rozwodu przybyłam właśnie — wesoło odparła 
stolnikowa. — Ale 
bo ci mężczyźni są doprawdy nieznośni. Tak, na krótko, une liaison éphémére32, 
jeszcze się 
przeżyje, a wiekuisty związek niemożliwy. We dwa tygodnie ja już każdego tak 
znam, że nim usta 
otworzy, wiem, co powie. Jakże tu z nim żyć! Zaczynają od ubóstwienia, a kończą 
na 
grubiaństwie; doprawdy, wolałabym odwrotnie!
Rozśmiała się sama z konceptu, ale postrzegłszy, że dwie panie były jakieś 
chmurne i zimne, 
dłużej już bawić nie chciała.
— Pani stolnikowa… myśli zabawić w Warszawie? — spytała starościna.
— Całą zimę, potem zobaczę. Doktor mi radzi, żebym bardzo nie utyła, wcześnie 
pić 
karlsbadzkie wody33. A, ja się tak lękam utycia. Z moją maleńką figurą byłabym 
jak gałeczka z 
chleba.
— A croquer34 — grzecznie dodała starościna.
Odprowadzona do drzwi, ale nie zapraszana, trochę urażona, oddaliła się pani 
stolnikowa. 
Siadając do karety, myślała:
— Sont elles devenues begueules! 35Co się to z nich porobiło! Mniejsza o to. Nie 
bardzo mnie 
one chcą znać, to ja się bez nich obejdę.
I rozśmiała się do siebie piękna Malinka, a że patrzała na ulicę, przechodzący 
wzięli pewnie 
uśmiech za rzuconą im przynętę i postawali na chodnikach. Śmiejąc się mocniej 
jeszcze, 
stolnikowa schowała się w głąb powozu.
IV
Wojewodzic powoli przychodził do zdrowia, nie groziło mu już niebezpieczeństwo, 
ale 
doktorowie długą rekonwalescencję zapowiadali. Siły były wyczerpane życiem nad 
miarę 
nieopatrznym, wyszafowanym z rozrzutnością rozpaczliwą, jakby go się pozbyć 
chciał Wicek. 
Wśród leczenia przypadały rozmaite niespodziane komplikacje, polepszenie 
zmieniało się w stan 
groźny niemal wskutek nieustannych wybryków.
Zaledwie mogąc się poruszać, wojewodzic potrzebował wrócić do tego trybu życia, 
do którego 
był nawykłym. Młodzież przychodziła do niego grać, siadywano nocami, szanse gry 
burzyły go i 
poruszały do zbytku. Nie mógł się wstrzymać od kieliszka, gdy go widział przed 
sobą, a nie mógł 
gości nie poczęstować. Najpilniejsza straż nie pomagała z człowiekiem gwałtownym 
i 
samowolnym.
Na ostatek to, co tu i ówdzie słyszał o ojcu, o macosze, o niewoli, w jaką 
popadł wojewoda, o 
upokorzeniu jego i zdziecinnieniu, o tym, co się pod jego dachem działo i pod 
bokiem, czasem go 
niemal do wściekłości przyprowadzało. Unikano z nim rozmowy o tym, lecz że cała 
Warszawa 
zajęta była historią młodej wojewodzinej, obijało się coś zawsze o jego uszy.
Miłość też szalona, namiętna dla pięknej Pepi nie dawała mu jeszcze spoczynku, 
dziewczę 
wywierało na nim wrażenie, jakiego w życiu nie doznał. We wszystkich mnogich 
swych 
miłostkach stosunkach dawał się wieść zmysłom pan wojewodzic, tu zmysły 
wprawdzie poczęły, 
ale serce biło i cała dusza drgała wspomnieniem Pepi.
Nie wierzący w poezją i ideały, zepsuty Wicek wierzył w to dziewczę jedno na 
świecie i miał 
dlań cześć jakąś. Panowała nad nim, który był nawykł drugim panować. Tęsknił za 
nią. Dwa 
momenty szczególniej tkwiły w jego pamięci: chwila, gdy po dniach kilku 
niebytności wrócił do 
dworku Strańskiej, przejęty gniewem wściekłym dziewczęcia, i ta, gdy ją ujrzał w 
Warszawie u 
łoża swojego rzucającą mu się na pierś skrwawioną.
Nawykły wszystko w żart obracać, na te dwie życia godziny poglądał z powagą i 
smutkiem. 
Wchodząc sam w siebie, czuł może, iż takiego przywiązania nie był wart i że mu 
odpowiedzieć 
sercem nie potrafi. Wspomnienie Pepi miłe dlań było i straszne… Jakie na takich 
początkach miało 
się rozwinąć życie? Nie groziłoż ono kajdanami i niewolą? Wojewodzic mimo tej 
obawy pragnął 
powrócić do niej. Listy, które pisała, to go niepokoiły, to uspakajały, a 
utrzymywały w myślach o 
Pepi.
Stosunek ten cały, płocho rozpoczęty, mający być dodniowym, zaczynał zasłaniać 
całą 
przyszłość. Za tym szło wyrzeczenie się wszystkiego, do czego nałogiem był 
przyrósł, począwszy 
od płochych towarzyszów, gry i kieliszka, do miłostek poczętych i kończących się 
śmiechem, a 
gorycz i wstręt zostawujących po sobie.
W godzinach, gdy sam na sam został, wojewodzic dobywał listy Pepi i czytał. Rad 
był je niemal 
w śmiech obrócić, a nie mógł; tryskało z nich uczucie namiętne, wyrażające się 
tak gorąco, że w 
nim i on gorzał jak w Nesusa36 szacie. Często nie doczytawszy, zniecierpliwiony 
sam na siebie, 
listy rzucał do szuflady, wstydząc się poruszenia, którego doznał.
Żadna zmiana w człowieku, który w ogóle mało i z trudnością się zmienia albo 
raczej 
modyfikuje tylko, żadna zmiana łatwo nie przychodzi. W świecie fizycznym 
zwierzęta, gdy linieją, 
ptastwo, gdy się pierzy, słabnie; człowiek, gdy zrzuca z siebie nawyknienia 
stare, pada też pod 
wysiłkiem, jakiego ta metamorfoza37 wymaga.
Wojewodzic bolał, chociaż zmiana w nim zapowiadała się dopiero, nie będąc 
dokonaną, 
zaledwie nazwać się mogąc rozpoczętą. Niepokój nim owładał. Wśród nocy zrywał 
się, myślał, 
badał, nie poznając sam siebie. Chciał powracać do niej i lękał się.
Drugą troską piekącą było położenie ojca, który go odepchnął. Nie miał doń żalu, 
bo znał, iż 
uczynił to mimo woli, podbechtany, zmuszony, cierpiąc na tym. Nie szło mu o 
odzyskanie 
stanowiska W świecie, bo o to dbał bardzo mało. Kochał ojca i żałował go. Ten 
upadek starca, 
którym dwie nielitościwe niewiasty pomiatały, do wściekłości go przyprowadzał. 
Półsłowami 
mówiono o tym przy nim ostrożnie, nie śmiał rozpytywać, aby nie oszaleć.
Jednego wieczora o zmroku, gdy sam jeden pozostawszy na łóżku, leżał i dumał, 
skrzypnęły 
drzwi i jakaś postać nieznana nieśmiało się wsunęła. Ponieważ pod „Orłem” 
włóczyło się mnóstwo 
faktorów natrętnych i wszelakiej gawiedzi, wojewodzic pokorną jakąś figurkę 
dostrzegłszy we 
mroku, począł od tego, że jej precz iść kazał. Rozkaz ten się nie spełnił i ów 
gość, zamiast 
posłuchać, krokiem niepewnym począł się do łóżka przybliżać. W pokoju ciemnawo 
było i 
wojewodzic, dopiero podniósłszy się, poznał starego Filipa, ze złożonymi jak do 
modlitwy rękami 
podchodzącego ku niemu.
Stary sługa ze wzruszenia mówić nie mógł: drżał, płakał. Rzucił się do nóg 
paniczowi, który go 
chciał w objęcia pochwycić.
— Filip! — zawołał. — Możeż to być?
— Cicho, na rany Pańskie! A nuż mnie tu kto pozna i zobaczy. Paniczku, cicho! 
Ledwie się 
wyrwałem na kwadransik, a jeżeli śpiegi za mną poszły, to mnie dziś jeszcze 
precz wyrzucą.
To mówiąc, Filip z trwogą zawrócił się i drzwi zamknął na rygiel.
Wojewodzic stał, patrząc nań poruszony.
— Paneczku, a jakże z tobą? Na Boga! Ranny, posiekany! Te monstra38 kobiety już 
się cieszyły, 
że z tego nie wyjdziesz…
— Ano, widzisz, wylizałem się po trosze odparł udając wesołość wojewodzic. — 
Licho mnie 
nie weźmie. Pokrzywy, choć je tępią, nie niszczeją.
Stary westchnął.
— Co się z ojcem dzieje? Mów o ojcu, mów!
— Ano, paneczku, najprzód — odezwał się szukając w zanadrzu Filip — najprzód 
jedno: 
wojewoda u mnie pożyczył, dał mi skrypt na to, jak Boga kocham, oto te dwieście 
czerwonych 
złotych i kazał, abym ja je paniczowi dał, ale od siebie.
— Daj ty mi pokój!
— A, to nic nie pomoże, musisz wziąć! — odezwał się Filip i rzucił na stół dwa 
rulony.
— Mówże, co się z ojcem dzieje — naglił wojewodzic. Filip się zawahał.
— A co to pomoże boleć i lamentować, już nas nic z tej babilońskiej niewoli39 
nie wyzwoli.
— Tak, z babiej, z babiej — powtórzył wojewodzic — lecz któż wie? Kto wie? 
Dziwniejsze się 
rzeczy dzieją. Mów mi całą prawdę.
— Co ja ciebie mam gryźć, paniczyku mój złoty — całując go W rękę, rzekł Filip.
— Gryź, mówię ci, gryź! Może na to poradzimy. — Zagryziesz się — odparł sługa.
— Nie żałuj mnie! Mów! Chcę i potrzebuję wiedzieć. Biedzę się z myślami, może 
się co da 
zrobić. Filipowi oczy się rozśmiały.
— Słuchaj, paneczku! — zawołał. — Gdybym tego na własne oczy nie widział, na 
uszy moje 
nie słyszał, a w sercu nie odbolał, to bym nazwał szelmą, kłamcą tego, co by mi 
to opowiadał. 
Niewola, rzekłem, i jest niewola. A jak się z niewolnikiem obchodzą?
Gdyby nie litość sług, pierwszych wygód by nie miał. Na pokojach balują i 
wyprawiają hece, 
jejmoście się fertyczą40 z gachami po nocach, a u nas świecy kawałka często 
braknie i nie ma komu 
w piecu zapalić. A potrzeba pokazać gościom, że wojewoda szczęśliwy, że jak 
pączek opływa w 
pieszczoty, to go ubiorą, to się jejmość rozpada, w czoło całuje, ręce podaje, 
po głowie głaszcze, 
opowiada niestworzone rzeczy, jak chorego po nocach dogląda. Wszystko kłamstwo 
wierutne. Na 
moje uszy słyszałem, jak go płaczącego i jęczącego sfukała: „Milcz, stary 
grzybie!” Zabrali mu 
klucze, pieniądze, wszystko; grosza do dyspozycji nie ma. Teraz jeno konszachty 
i narady, aby 
resztę majątków na jejmości imię przepisać. A jak się przymizdrzy do niego, co 
zechce, to zrobi. 
Stary za chwilkę, co jej rękę potrzyma, nieba by się chyba wyrzekł, tak, z 
pozwoleniem, 
oczarowała go. Co chcą, robią, co chcą! Sam słyszałem, jak radziły, że byle 
zapisy porobił, doktora 
tak często nie potrzeba!
Wojewodzic pięście zacisnął.
— Mów, mów! — powtarzał. — To zbrodnia! To się musi odmienić! To doszło do 
kresu…
Filip płakał i chustką łzy ocierając, mówił dalej:
— Cóż już nad to powiedzieć więcej. Włosy na głowie powstają, pomyślawszy o tym. 
Nikogo 
do niego nie dopuszczą bez pozwolenia, żadnego mu listu oddać nie wolno. 
Podsłuchują pode 
drzwiami, rewidują pod poduszkami.
— A on to znosi? — zapytał wojewodzic. Filip ręce złożył.
— A, to biedne, poczciwe panisko! Pobożny jest, więc mówi: „Za grzechy moje 
pokarał mnie 
Bóg”. Ino bywa różnie: czasem go zniecierpliwą do tyla, że się oburzy; wybuchnąć 
chce, to go albo 
zakrzyczą, lub zagłaszczą, aby był cicho. Staremu sił zabraknie i po wszystkim. 
Nie śmie pisnąć.
— Nigdy nie wspomniał o mnie? — zapytał wojewodzic.
— A, nie ma dnia, żeby, choć imienia wymówić nie śmie, o coś mnie nie zagadnął, 
co ja wiem, 
że panicza tyczy. Ale baby przeklęte mu w uszy tkają, że taki, że owaki, że to 
zbroił znowu, że na 
niego cały świat pluje, że niewart, aby imię nosił poczciwe… Jak nie ma prawdy, 
skłamią, co im to 
kosztuje? Stary się wypłacze, a choćby nie chciał wierzyć, coś zostanie w nim…
— A na mnie też nietrudno co powiedzieć — przerwał Wicek z goryczą — ja się za 
anioła nie 
sprzedaję. Diabłem mnie ta kobieta zrobiła, ta, ta, która z moich rąk wprost 
poszła z ojcem do 
ołtarza!
Filip sobie oczy zakrył.
— Stąd ta nienawiść i prześladowanie — dodał wojewodzic. — Wie ona, że w mej 
mocy jest, 
więc zgubić mnie chce.
Przeszedł się po izbie mrucząc.
— Paneczku, mityguj się, dopust Boży tę siłę nieczystą w dom nasz wprowadził, 
łaska Boża 
wyzwolić nas może. No, i wyzwoli — dodał — bo wojewoda nie długowieczny, a one 
go dobiją.
— Piękne tam też życie być musi — dodał wojewodzic — bo że go sobie te jejmoście 
nie żałują, 
to pewna, ho, ho!
— Sodoma i Gomora!41 — zawołał Filip stłumionym głosem. — Starościna udaje młodą, 
a 
wojewodzina…
Ręką zamachnął.
— Co się tam gachów roi i jakich!
Nie dopowiedział Filip. W izbie robiło się ciemno, czas też upływał, powracać 
musiał. 
Przyszedł w rękę pocałować panicza i chciał odejść.
— Filipie mój — zawołał wojewodzic poruszony, odprowadzając go do drzwi — śmiało 
ojcu 
oczy otwieraj, niech pozna i uczuje, z kim ma do czynienia. A, słuchaj, powiedz 
mu, niech skinie, 
niech pozwoli, ja go uwolnię! Ja!
Uderzył się w piersi.
— Niechaj się mnie nie boi — dodał wojewodzic — pójdę potem precz, jeśli mnie 
nie zechce, 
ale go oswobodzić potrzeba. Srom dla nas!
Nie umiał Filip odpowiedzieć na to, zaszlochał, ucałował rękę, ścisnął kolana i 
wyszedł.
Szczęściem dla wojewodzica tego wieczora nikt nie nadszedł do niego, mógł więc 
sam na sam 
wydychać smutek, ukoić rozpacz i oburzenie; myśli nawet o Pepi ustąpiły 
politowaniu nad ojcem. 
Pragnął zdrowia co rychlej, bo w gorącej wyobraźni swej marzył o wyzwoleniu 
wojewody.
Część dnia nazajutrz w tych myślach upłynęła. W godzinie, gdy zwykle obiadował, 
już mu z 
dołu przyniesiono nakrycie i siąść miał do samotnego stołu, gdy lokaj przez 
drzwi na pół otwarte 
podał mu kartkę drukowaną. — Pani się pyta, czy może oddać wizytę?
— Jaka pani u licha? — spytał nie ubrany i skłopotany wojewodzic.
Spojrzał na bilet, na którym stało: „Stolnikowa…”; ołówkiem dopisano bez 
ortografii: „Dawna 
znajoma chce się przypomnieć”.
— Ale ja jestem nie ubrany.
— Pani mówi, że od chorego nie wymaga tualety.
Wojewodzic ledwie miał czas narzucić na siebie turecki szlafrok, którym go Kazio 
obdarzył, 
gdy już w korytarzu zaszeleściała suknia, zastukały koreczki i tuż wbiegła 
maleńka owa laleczka 
śliczna, którąśmy widzieli u wojewodzinej. Wbiegła, stanęła w progu, wyciągnęła 
rączki obie.
— Poznajesz mnie, niewdzięczniku? — poczęła. — A widzisz, tyś o mnie zapomniał, 
ja dotąd 
cię w głębi serca mojego noszę!
— Stolnikowo dobrodziejko! — zaśmiał się rozweselony chory. — W głębi serca, 
zmiłuj się! 
Tylu już tam musi na mnie spoczywać, że mnie uduszą.
— A, jaki złyś się zrobił — odparła stolnikowa, szukając krzesła, które jej 
podał gospodarz. — 
Mnie mówili „strasznie ranny”, a chwała Bogu, już nawet trochę jest rumieńca. 
Nic ci nie będzie.
— Rumieniec to pani z sobą przyniosłaś — rzekł wojewodzic. — Wykwitł z radości, 
żeś pani o 
mnie nie zapomniała, choć pani…
— Bo waćpan jesteś bałamut — odparła stolnikowa poprawiając tualetę. — Jak 
chcesz, żeby o 
tobie pamiętano, kiedy ty o wszystkich zapominasz… O, ja wiem wszystko, wszystko, 
wszyściuteńko wiem. Śliczne rzeczy!
I nie dokończywszy obejrzała się.
— Ale jakże ty możesz mieszkać w takiej dziurze! Pfe! W jakiejś oberży, na 
piętrze!
— Stolinkowo dobra — rzekł gospodarz — wedle stawu grobla. Pani to chyba nie 
wiesz nic. 
Nie jestem wojewodzicem, nie mam złamanego szeląga i naprawdę powinien bym pójść 
do 
szpitala. Łazarza ze mnie zrobili.
— Kto? Chyba waćpan sam! — zawołała Malinka.
— Ja tylko dopomogłem — rozśmiał się wojewodzic. — Głównym sprawcą mojego 
nieszczęścia, domyślisz się, kto jest.
— Nie potrzebuję się domyślać. Ale bo pfe! Co się to porobiło! — szczebiotała 
piękna jejmość. 
— Pfe! Myślisz, że ja nie wiem o tym oknie… Pfe! I potem, żeby się stary z nią 
żenił! Jakżeś 
dopuścił?
— Miałem odwagę heroiczną powiedzieć mu wszystko, dostałem za to w twarz od ojca; 
zrobiono mnie potwarcą, kłamcą, chciwym majętności. Starościna umiała chodzić 
około interesu 
córki i swojego, a takiemu łotrowi jak ja nikt nie wierzył.
Uśmiechnął się wojewodzic.
— A, to są okropności, okropności — zaszeptała piękna Malinka. — Chyba lepiej o 
tym 
zapomnieć. Mówmy o czym innym…
— Mów pani o sobie.
— To także smutne dzieje — odezwała się, wdzięcząc i oczki swe zapuszczając w 
wejrzenie 
wojewodzica, który stał, wpatrując się w nią pilnie. — Ja także jestem okropnie, 
okropnie 
nieszczęśliwa: trzech mężów!
— Pogrzebałaś pani? — wybuchnął wojewodzic. — W tak krótkim czasie?
Stolnikowa rozśmiała się serdecznie.
— Ale gdzież zaś! Żyją, zdrowi wszyscy trzej! Dwóch jest w Warszawie i z tymi 
jak najlepiej 
jestem; aprés tout42, wcale dobre ludziska, tylko znów na mężów to co innego. 
Trzeci pewnie w 
tych dniach dla rozwodu przyjedzie.
— Trzy razy rozwiedziona? — zapytał uśmiechając się wojewodzic. — Ale to sztuka 
w tak 
krótkim czasie.
— I sztuka było przeżyć te wszystkie przejścia — westchnęła biedna rozwódka. — 
Toteż 
straciłam cerę, świeżość… Wojewodzic pochwycił ją za rączkę.
— Chcesz pani chyba, abym się unosił nad nią.
— A dlaczegóż nie? Unoś się! — odezwała się stolnikowa. — Nie mam nic przeciwko 
temu. Ja 
bo się kiedyś w waćpanu kochałam szalenie, gdyś był Dosią zajęty. A zazdrosnam 
była!
Potrząsła główką.
— Ale my już obojeśmy starzy, przeżyliśmy dużo.
— Ja nawet za wiele — rzekł wojewodzic.
— A ja? Wiesz? Dużo, dużo i z tego wszystkiego nie ma nic. Ani chwilki szczęścia. 
Świat mi 
obrzydł.
— O klasztorze myślisz, stolnikowo kochana — śmiał się gospodarz. — To za 
wcześnie.
— A kto by tam o nim myślał! O, nie! — prawiła stolnikowa. — Przyjechałam się 
rozerwać. 
Dałam sobie słowo, że teraz tak rychło już za mąż nie pójdę, bo to nudna rzecz.
Obejrzała się po pokoiku.
— Pfe! Jak bo mieszkasz! — poczęła po chwilce. — Tak mi waćpana żal. Ale, â 
propos: byłam 
u Dosi.
Wojewodzic, który stał pochylony przy niej, odprostował się.
— Winszuję — rzekł zimno.
— Jużciż za złe mi tej ciekawości brać nie można. Byłam ciekawa po prostu. Co 
się z tej twojej 
Dosi zrobiło!
— Mojej! — krzyknął wojewodzic ramionami wzruszając.
— A jużciż! Przede mną nie ma sekretu. Szpiegowałam was, bom była zazdrosna.
— Pozwól, pani stolnikowo — przerwał opryskliwie wojewodzic — bym dla jej 
ciekawości 
dodał, iż ta moja Dosia, dziś macocha, chciała mnie otruć czekoladą, a parę razy 
zbójów nasyłała 
na moje życie.
Krzyk się dał słyszeć i stolnikowa oczy sobie zakryła. Gdy się odważyła spojrzeć 
na 
wojewodzica, ujrzała go z uśmiechem ironicznym stojącego przed sobą spokojnie.
— Niestety! Takie to bywają te piękne, zachwycające, romansowe Dosie, gdy im 
idzie o 
pochwycenie fortuny. Czekolada dostała się pieskowi, ale nie ręczę, żeby gdy pan 
wojewoda stanie 
się zawadą, gdy od niego wszystko wyłudzą, jemu jej nie podano.
Wstrzęsła się piękna pani.
— A, nie mów! Dreszcze po mnie przechodzą — odezwała się cicho.
— Po mnie płomienie chodzą — dodał wojewodzic.
Zamilczeli.
— Stolnikowa myślisz tam bywać? — zapytał gospodarz.
— Ja? Myślałam — szepnęła kobieta.
— Bywaj pani i owszem — rzekł wojewodzic — bywaj! Możesz mi dopomóc do dobrego 
uczynku.
— Z duszy serca, tylko czekolady tam pić nie będę! — za— śpiewała stolnikowa. — 
A, i wiesz 
co? Ja do intryg żadnych nie mam talentu.
— Bo tu nie potrzeba intrygi żadnej — rzekł wojewodzic. — Posądzać was nie będą 
o nic, 
możesz czasem zbliżyć się do ojca mojego, możesz mu szepnąć słówko, być 
pośredniczką między 
mną a nim.
Stolnikowa zdawała się namyślać trochę, oczy skierowała bardzo czułe na 
wojewodzica, 
wyciągnęła rączkę ku niemu i szepnęła:
— Będziesz mną kierował.
— I całe życie wdzięcznym jej będę — dodał wojewodzic.
Chociaż stolnikowa zarzekała się intrygi, choć się trochę obawiała czekolady, 
jednak nadzieja 
wspólnej jakiejś roboty, która ją mogła zbliżać do tego niegdyś ukochanego w 
młodości, wielce się 
jej uśmiechała. Nie byłaby się może zgodziła mieć go czwartym mężem, ale jako 
przyjemne 
intermezzo43, przyjacielski, platoniczny44 stosunek z człowiekiem tak… 
interesującym dosyć jej 
był przyjemnym. A przy tym maleńka rola w dramacie, w tej tragedii domowej, dla 
niej, nie 
mającej teraz żadnej pasji i żadnego zajęcia oprócz prozaicznego rozwodu, nie 
była do odrzucenia. 
Zaczęła więc szeptać na ucho coś wojewodzicowi z żywością wielką. Chciała 
wiedzieć godziny, w 
których mogła dla narady się z nim widywać bez świadków itp.
— Ale, kochana stolnikowo — rzekł w końcu wojewodzic, trzymając jej rączkę nie 
wyrywającą 
mu się wcale — cóż ludzie powiedzą?
— Niech sobie gadają — odparła piękna pani. — Cóż mnie to szkodzi, jestem tak 
jak 
rozwiedziona. Jeżeli po mieście szeptać będą…
— To dojdzie do wojewodzkiej — przerwał Wicek — stracisz pani u niej, zaufanie i 
wstęp do 
jej domu.
— Więc — rzekła smutnie — jakoś inaczej obmyślić trzeba.
Znowu szeptano długo, naradzano się jeszcze, gdy utrapiony garson45 z 
restauracji wpadł z 
barszczem na talerzu.
Stolnikowa zerwała się przestraszona. Zdaje się, że pakty jakieś zawarte zostały, 
bo wojewodzic 
odprowadził ją do sieni, i z wielką wdzięcznością po kilkakroć rączki ucałował. 
Rozjaśniło mu się 
w oczach i poweselał znacznie.
Po obiedzie jadący na sesję do zamku wpadł książę marszałek.
Na dole chłopak mu, uśmiechając się, wydał sekret, że jakaś piękna pani karetą 
przyjeżdżała z 
wizytą do chorego.
— Więc już kobiety przyjmujesz! — odezwał się książę w progu. — Któż to był, 
wojewodzicu?
Nie było na rękę przyznawać się wojewodzicowi, ale z księciem nie potrzebował 
się taić.
— A, to ta śliczna małpeczka, którą mi już pokazywano — rzekł książę. — Zmiłujże 
się, bądź 
ostrożnym: trzy razy się rozwodziła pono, łapie mężów jak muchy i puszcza ich 
wyssawszy.
— Ale ze mnie nie ma co ssać — rozśmiał się ranny.
— Życie! I to coś warto! — odparł marszałek.
— Moje niewiele.
Rozmowa się zmieniła, książę, chcąc wypocząć po sejmowych rozprawach, rad 
powtarzał 
plotki. Prawił więc o ostatniej konkiecie ks. Eks–podkomorzego46, o ślicznej 
Jóźce, o 
Blanchardzie, o śpiewaczce włoskiej, o awanturze w teatrze i o wieczorze w 
Foksalu. Po chwilce 
już go nie było, karetka toczyła się ku zamkowi.
Wieczorem list przyniesiono od Pepi. Wojewodzic wziął go do rąk z jakąś obawą i 
długo nie 
mógł otworzyć. Czego się lękał, sam by był powiedzieć nie umiał. Przywiązania, 
które go uczyniło 
niewolnikiem, uczucia, co go miało oderwać od życia, do jakiego nawykł. Listy 
Włoszki nie były 
sentymentalne wcale, a jednak gorąco go przejmowały. Opisywała w nich życie swe, 
śmiejące się 
nadziejami. Wszystko w tej czynnej główce było z góry ułożone. Zajęcia dnia 
całego, zabawy we 
dwojgu, przechadzki, miejsce, jakie miał w tym szczęściu wyznaczone doktor 
poczciwy. Liczyła 
dnie, wyrachowywała, kiedy prawdopodobnie ślub miał nastąpić; spodziewała się, 
tęskniła, ale 
często wymykało się słówko dziecięce, wesołe.
Wojewodzicowi gorzały policzki czytając, biło i razem ściskało się serce. 
Widział przed sobą tę 
śliczną Pepi, zakładającą mu na szyję, na ręce ukwiecone kajdany; widział siebie 
w tej smętnej 
kamienicy lubelskiej, zamurowanego jak pszczoła w miodzie, zestarzałego, 
obezwładniałego, 
zmienionego. To mieszczańskie spokojne szczęście napełniało go strachem. Co ono 
z niego zrobić 
miało? Czasem nawet jak błyskawica przelatywała myśl wyrzeczenia się Pepi, lecz 
wnet stawała 
ona przed nim z wdziękiem dziewiczym, z tą miłością gwałtowną aż do szału, z 
poświęceniem 
bezprzykładnym, i mówiło mu serce, że takiej drugiej nie znajdzie na świecie.
— Ale ja nie jestem do szczęścia stworzonym — mówił sobie. — Jam stworzenie 
drapieżne, 
którego przeznaczenie krew i łzy przelewać, a śmiechem je witać. Jastrzębie się 
nie żenią z 
gołębicami.
Wiedział zarazem, że ta gołębica w rozpaczy mogła się stać orlicą. Pamiętał jej 
łajanie, 
przypominał jej ucieczkę i łzy. Był jak człowiek, co się ma puścić na morze i w 
chwili, gdy się chce 
rzucić na fale, odchodzi go męstwo. Walka ta z samym sobą wyczerpywała go, byłby 
może nie 
zniósł jej dłużej, gdyby myśl wyswobodzenia ojca nie zajęła go równie silnie, 
goręcej może i na 
czas jakiś nie wygnała z głowy natrętnych marzeń o przyszłości…
Do miłości dla ojca łączyła się, trzeba wyznać, nienawiść i chęć pomszczenia się 
na 
niegodziwej kobiecie. Kilka dni rozmyślań doprowadziły go do nakreślenia 
jakiegoś planu. 
Potrzeba było staremu oczy otworzyć, dać mu poznać tę kobietę, dla której miał 
taką słabość, 
graniczącą już z upodleniem.
Lecz jak dostąpić do ojca? W obozie nieprzyjacielskim był tylko jeden Filip 
uzbrojony wielką 
miłością i poświęceniem. Na panią stolnikową, pomimo jej dobrej woli i 
przyrzeczeń, niewiele 
można było rachować. Wojewodzic czuł, choć jej od dawna nie widział, że 
trzpiotowatości lat 
młodzieńczych nie straciła, rozwinęła ją jeszcze na swobodzie. Niechęć ku Dosi 
mogła ją uczynić 
gorliwą, ale niezręczną. Lada połechtanie wywoływało u niej wybuch, a raz 
otwartych ust już 
żadna siła zamknąć nie potrafiła. Był to więc pomocnik, z którym jak z 
obosieczną bronią bardzo 
ostrożnie trzeba się było obchodzić.
Gdy wojewodzic tak rozmyślał nad wyzwoleniem ojca, szczęśliwy traf niespodzianie 
miał mu 
przyjść w pomoc.
Wojewoda, pomimo zgryzot i utrapień, przy troskliwej kuracji począł się mieć 
znacznie lepiej. 
Obrzęknienie nóg schodziło, siły przybywały i Filip z każdym dniem postrzegał w 
panu oznaki 
bliskiego uzdrowienia. Z pomocą jego mógł się już przechadzać po pokoju, a 
odzyskawszy władze 
ruchu, swobodniejszą nieco myśl, mimowolnie zaczynał wracać do obyczajów swych 
dawnych, z 
tych czasów, gdy opieki nie potrzebował. Z wolna wprawdzie, ale stary się po 
trosze 
emancypował47. Powrót ten do zdrowia, któremu obie kobiety przez wielką 
troskliwość i obawę 
zaprzeczały, starając się utrzymać wojewodę nieruchomego w krześle, był z jednej 
strony 
pożądanym dla nich, z drugiej niewygodnym. Dawał czas do wyrobienia zapisów, ale 
zrywał pęta, 
które na starca czasu choroby włożono.
Zaraz w pierwszych dniach, gdy mu się polepszyło i sam zaczął dysponować ludźmi, 
starościna 
usiłowała temu zaprzeczyć i protestować. Wojewoda zbył ją grzecznie, lecz swoje 
zrobił. Padł 
popłoch na obie jejmoście, wpadła wojewodzina, chcąc w imię szacownego zdrowia 
wszelkich 
zajęć interesami i dyspozycji wzbronić, wojewoda się nie dal.
— Ależ, droga Dosieczko moja, nie róbcie bo mnie lalką, aby się ludzie nie 
śmieli. Czuję się 
lepiej i wiem, co mogę. Daj mi łapcię do pocałowania i nie turbuj się. Doktor 
nie tylko, że nie 
broni, ale nakazuje mi dystrakcją.
— Jegomość zamiast dystrakcji będziesz miał zmartwienie i nowej choroby napytasz 
— odparła 
jejmość. — Cóż tak pilnego? Przecież i ja, i mama wszystkiemu rady damy, a na 
wiarę 
zasługujemy, i mama nawykła do interesów. Niech jegomość wypocznie, ozdrowieje…
— Ano, proszę cię, złota moja Dosieczko, królowo moja droga, nie sprzeciwiaj mi 
się — rzekł 
wojewoda. — Nikt lepiej około własnych interesów nie chodzi jak sam pan. Nie 
ujmuję starościnie 
wcale, a przecież i bez jej frasunku podołam brzemieniowi. Wy się bawcie, niech 
mama 
dobrodziejka dobrego czasu zażywa.
— Jegomość jesteś uparty — zawołała Dosia gniewnie — a doktor niewiele okazał 
rozumu! 
Przecież ja z troskliwości o jego zdrowie to czynię…
— Nózie twoje rad bym ucałować, królówko moja, aniołku mój! — wołał wojewoda, 
wyciągając ręce ku niej, na co odpowiedziano wycofaniem się. — Daj mi się 
rządzić, jako chcę. 
Będzie z tym wszystkim lepiej.
Pierwsze te symptomata48 emancypacji wprawdzie musiały ulec naciskowi obu 
kumoszek, 
które starego zakrzyczały, zahukały i kazały odpoczywać, ale zdrowie coraz 
wracało i wojewoda, 
choć najniższy żony sługa, już się swobodniej zaczynał obracać. Dawał sam 
rozkazy w domu, 
posyłał Filipa; częstokroć dyspozycja pani wbrew woli pana była przeciwną. 
Następowały 
konflikty, które się w pokoju chorego wrzawą i kłótnią kończyły, jeżeli kłótnią 
nazwać się mogło 
łajanie pani, a chwytanie jej rączek i pieszczoty starego, które ona odpychała, 
nie kryjąc się ze 
wstrętem dla niego.
Wieczorami, gdy największe życie wrzało w pałacu, gdy pełno było gości, wojewodę 
pod 
pozorem potrzeby wypoczynku zamykano na klucz w jego samotnym pokoju. 
Najściślejszy dozór 
zaczynał jednak okazywać się niedostatecznym, bo z każdym dniem chory czuł się 
silniejszym i 
większych prerogatyw49 domagał. Kobiety, które rachowały na to, że się z krzesła 
nie ruszy, były 
przerażone tym, iż już mówił o wyjeździe z domu, bytności na zamku i odwiedzaniu 
znajomych.
Żona na przemiany grozą i łagodnością starała się go przykuć do domu, zaczęto 
naradzać się i 
przemyślać. Dopóki wojewoda był w kurateli50, wszystko szło gładko, jak skoro 
się począł 
wyzwalać, tysiące niebezpieczeństw zagrażało. Ludzie mogli go buntować, mogli mu 
gdzie 
podprowadzić syna, namówić go do zgody, a wówczas wojewodzina czuła się zgubioną. 
Niepokój 
opanował kobiety i Dosia musiała napisać do Daliborskiego, by w pomoc i na radę 
przybywał. Szło 
o przyśpieszenie zapisów, które gdyby raz miały moc prawną, zresztą niewiele je 
co obchodziło.
Polepszenie bardzo znaczne wywołało zmianę nagłą w postępowaniu jejmości, która 
po 
gniewach i fukaniach stała się bardzo czułą. Te pieszczoty, którymi starca 
otaczała przez dni kilka 
i obsypywała do zbytku, miały ten skutek jednakże, iż wojewoda zapadł znowu. 
Symptomaty 
groźne wracały, doktor przywołany przez Filipa nadbiegł w porę i surowe jego 
przepisy zapobiegły 
zapowiadającej się recydywie51. Trzy dni na diecie przebywszy znowu w krześle i 
zamkniętym 
pokoju, wojewoda doznał polepszenia, ale posmutniał mocno.
I znowu po trosze rządy chwyciły kobiety, aby mu oszczędzić troski, stary jednak 
dopytywał 
niespokojnie i zdawał się zupełnej abdykacji nie chcieć dopuścić.
Słowem, wojna się przeciągała.
V
Kilka miesięcy upłynęło. Zima miała się ku końcowi. Warszawa, choć zawsze ludna, 
mieniała 
gości, z których jedni odjeżdżali na wieś, drudzy na ich miejsce przybywali, 
lecz nawet po 
odroczeniu sejmu nie zmniejszył się napływ do stolicy.
Początek narad, pierwszy akt dramatu dziejowego, rozkołysał bardziej jeszcze 
umysły, rzucił na 
stół tyle projektów, tyle reform, tyle zuchwałych planów zupełnego 
przeistoczenia wiekowej 
Rzplitej, iż cały kraj został nimi wstrząśnięty. Chodziło już nie o przemianę 
aliansów i traktatów, 
ale o całkowite przerobienie tego organizmu zużytego wiekami, a połatanego w 
ostatnich czasach 
dosyć niezręcznie. Nie tajono się z tym, że chciano monarchii dziedzicznej, 
zniesienia liberum 
veto52, reorganizacji sejmów, przyznania praw włościanom, nadania swobód miastom, 
słowem, 
rzeczy niebywałych, monstrualnych, na których odgłos partia republikańska o 
zgubę swobód 
wiekami zdobytych krzyczała. Z cicha mówiono już nawet o wyprzedaży starostw i 
odjęciu ich 
teraźniejszym posiadaczom, ale tak strasznej groźbie nikt jeszcze nie wierzył.
Szczęsny Potocki53, z powodu aliansu pruskiego, który mu się zgubnym wydawał, 
cofał się już 
nadąsany od udziału w obradach; inni, jak Branicki i Rzewuski54, rzymskiej 
republiki i prerogatyw 
szlacheckich bronili; obozy przeciwne się zarysowywały. Król stał jeszcze 
wahając się między 
nimi, ale widocznym już było, że się pochyli tam, gdzie więcej znajdzie siły, 
energii i życia. Może 
sobie pochlebiano, że przeciwnicy nawrócić się potrafią, boć Ignacy Potocki, 
wódz reformatów, 
stawał w obozie hetmana, który był przewódzcą opozycji, a Stanisław Potocki55 
gonił do Tulczyna 
za Szczęsnym. Tymczasem upojeni otrzymanymi zwycięstwy hugoniści56 posuwali się 
śmiało 
dalej, tak daleko, że nie wszyscy zdążali za nimi.
Jak ogromną rolę grały wśród tych intryg politycznych kobiety, dziś się to do 
wiary nie wydaje 
podobnym. W białych sukniach z szarfami pąsowymi, zawczasu zapełniały galerią 
sejmowej sali, 
a mówcy wejrzeniami i przyklaskiwaniem zagrzewani pod ogniem czarnych i 
niebieskich źrenic 
szli do ataku z bohaterskim zapałem. Lecz i poza obrębem sali obrad salony pań 
służyły za 
ogniska, w których się dla konferowania z obojętnymi przeciwnikami spotykano. Na 
tym 
terytorium neutralnym, u ks. Nassau, u hetmanowej Ogińskiej, u Czartoryskich, u 
Mniszchów, 
dawni znajomi i krewni, choć innych przekonań, schodzili się z nieprzyjaciółmi 
sejmowymi, tu ich 
nawracano po trosze, a czego nie dokazały argumenta, często uśmiech kobiecy i 
dowcip mógł 
dokonać. Bawiono się wyśmienicie.
Starzy zapijali węgrzyna pod „Okrętem” na Starym Mieście, młodzież grała na 
srebrnych i 
złotych salach Riancoura, wyprawiano uczty w Foksalu, tłoczono się na reduty57 w 
Radziwiłłowskim pałacu, a król pomiędzy Łazienkami a zamkiem umęczony się 
przejeżdżał, 
starając na próżno wszystkie żywioły przeciwne pojednać i złączyć. Próżne to 
było staranie.
Pomiędzy pięknymi paniami najszaleńszej, nie ustającej zabawie oddanymi, 
latającymi bez 
spoczynku, ukazującymi się wszędzie, uśmiechającymi się wszystkim, otoczonymi 
rojem 
wielbicieli, stolnikowa była jedną z najwybitniejszych. Właściwie nikt 
powiedzieć nie mógł, po 
której stała stronie, komu posługiwała; była ze wszystkimi dobrze, potrafiła się 
dostać na zamek i 
król wielkie jej oddawał pochwały; jeździła na wieczory do ambasadora, zapoznała 
się z panią 
Oborską58 i wcisnęła na niedzielne przyjęcia do prymasa, ale zarazem bywała u 
Potockich, u 
Czartoryskich i w ogóle, gdzie tylko drzwi znalazła otwarte. Polityczni 
pracownicy posługiwali się 
nią tak, jak czasu wojny gołębiem posłańcem: do jej skrzydełek przywiązywali 
wiadomostkę, a 
ona niosła ją z sobą, sama o jej ważności nie wiedząc. Nie zwierzano się jej 
tajemnic, lecz gdy 
trzeba było w świat puścić wieść lub groźbę, szeptano je stolnikowej do ucha.
O niej to opowiadano naówczas, że raz przy wieczerzy u księżnej generałowej 
znalazła się 
razem ze wszystkimi trzema odprawionymi eks—mężami swoimi, z którymi była tak 
dobrze, tak 
przyjacielsko, a oni tak jej nadskakiwali, jak gdyby nazad do dawnych więzów 
powrócić chcieli. 
Posługiwała się nimi chętnie i na żadnego nic nie mówiła złego. O czwartym nie 
zdawała się 
myśleć, bo jej bardzo dobrze było na swobodzie. Po cichu mówiono, że się 
zajmowała mocno 
nieszczęśliwym wojewodzicem, ale Wicek nie był partią dla niej.
Nie zaniedbywała też wojewodzinej, która ją z wielką oględ— nością i dosyć 
chłodno 
przyjmowała, co nie przeszkadzało stolnikowej natrętnie się tu ze swą przyjaźnią 
narzucać, 
wciskać i przesiadywać, zbliżając, gdy było można, do pana wojewody.
Podejrzliwym okiem spoglądała Dosia na tę czułość dla jej starego męża, gniewała 
się, a 
awantury o to zrobić nie śmiała. Wojewoda po ostatniej chorobie dźwignął się był 
znacznie; musiał 
wprawdzie wdziać buty aksamitne, ale chodził w nich dosyć żwawo, ruszał się, 
wyjeżdżał z domu, 
widywał ludzi i znacznie wyemancypował; śpiegowano go troskliwie na każdym kroku, 
a 
salonowe śpiegi ścigały go wszędzie, gdzie mogły; bywały starcia w domu na 
cztery oczy, 
wojewodzina jednak nie śmiała zrażać go obejściem się zbyt surowym, bo 
nieszczęsne zapisy nie 
były jeszcze porobione. Przygotowywano starca do podpisania ich i zeznania przed 
aktami. 
Daliborski albo przesiadywał w Warszawie, lub przylatywał na wezwanie, nic 
dokonać nie mogąc. 
Usiłował sobie pozyskać zaufanie starego i pierwszy raz w życiu cała jego 
zręczność i takt okazały 
się bezskutecznymi.
Wojewoda miał trochę uporu w charakterze, właściwego naturom słabym, które go 
biorą za 
energię. Dawniej powziąwszy wstręt do tego parweniusza59 kręcącego się po 
salonach, 
wśrubowującego wszędzie, nie dawał się ująć ani pochlebstwy, ani świetną jego 
wymową. 
Nazywał go po cichu frantem. Osobliwym też trafem właśnie admiracja60 
wojewodzinej dla 
mecenasa zdawała się od niego odstręczać jegomości. Gdy pani go wychwalała, 
wojewoda milczał 
i po długich nawracaniach konkludował:
— Złota rybko, jejmościuniu, jest to frant! Tak mi, Panie Boże, dopomóż!
Wojewodzina tym niespokojniejszą była o siebie i zapisy, że wojewodzic 
przychodził zupełnie 
do zdrowia; tu i ówdzie się już z ręką na chustce pokazywał, mogli go ludzie z 
ojcem sprowadzić. 
Miał, jak mówiono, silne poparcie u osób wysoko stojących, książę Kazio zwał się 
przyjacielem 
jego, marszałek Małachowski go zapraszał do siebie, bywał u Potockiego w 
Arsenale.
Zmieniono taktykę i gdy w początkach chciano owo małżeństwo z córką doktora 
rozerwać, 
teraz Daliborski był za tym, aby je przyśpieszyć i w ten sposób wojewodzica z 
Warszawy 
wyciągnąć. Całe prowadzenie sprawy pani wojewodzinej, przy pomocy matki i 
Daliborskiego, 
mimo pozornej ich przebiegłości nie odznaczało się zręcznością ani logiką. W 
niepokoju o swą 
przyszłość piękna Dosia zmieniała coraz i tryb postępowania, i plany, i 
narzędzia. Z wojewodą to 
była czułą do zbytku, to nieznośną, opryskliwą i nie szczędziła mu 
najprzykrzejszych wyrzutów. 
Ogarniały ją trwogi, podejrzywała niewinnych ludzi, a prześlepiała tych, co jej 
szkodzili. Widmo 
wojewodzica widziała wszędzie za sobą.
W istocie Wicek pozdrowiawszy znacznie, choć jeszcze dawnych sił i zdrowia nie 
odzyskał, za 
namową przyjaciół i stolnikowej, która go pod bokiem mieć chciała, wyniósł się 
spod „Orła” na 
Krakowskie Przedmieście, zbliżył do pałacu ojca, a złożyło się tak, niby 
przypadkiem, że w domu 
drugim tuż miał stolnikową. Ta go opanowała zupełnie, bawiło ją, że go 
protegowała, bawiło, że 
bałamuciła i, jak mówiła, rozkochiwała.
Wojewodzic nie kochał się wcale, ale bałamucić dawał chętnie. Prawdziwa jego 
miłość, lepsza, 
poczciwsza, dla Pepi znacznie była ostygła. Pisywał do niej, obiecywał powrót, 
zwłóczył i za 
przyczynę dawał obowiązki swe względem ojca, którym poprzysiągł zadosyć uczynić. 
Być bardzo 
może, iż długo nie widząc Pepi, obawiając się tego małżeństwa, które mogło z 
niego spokojnego i 
szczęśliwego prozaicznie uczynić człowieka, wojewodzic szukał już środków do 
potargania 
węzłów, co go z Włoszką łączyły. Listy jej były zawsze gorące i pełne wiary, 
jego coraz 
chłodniejsze i krótsze.
Co się działo z Pepi, opowiedzieć trudno. Była zajętą swym narzeczonym, 
rozkochaną w nim, 
robiła wyprawę, stroiła dom, żyła cała w przyszłości. Wuj tymczasem coraz to 
kogoś wprowadzał 
do domu, po większej części młodych ludzi. Miał do tego zawsze jakieś powody, 
wyszukiwał, 
czym by się usprawiedliwić. Pepi przyjmowała tych gości wesoło, obojętnie, ale z 
taką dumą 
odstręczającą, że się żaden bardzo zbliżyć nie ośmielił. Wszyscy ci miejscy i 
wiejscy panicze 
wydawali się jej zbyt powszednimi ludźmi obok tego ideału, jakim był Wicek.
Często śnił się jej jeszcze leżący bez ducha pod latarnią, to blady i ranny, gdy 
doń z Lublina 
przyleciała do Warszawy. Jej przywiązanie dziewicze oddaleniem rosło. Wymarzony 
bohater 
zyskiwał na nim, stroiła go kwiatami własnej wyobraźni. Przytomny byłby ją 
zraził może, daleki 
wydawał się jej tym, czym go sama stworzyła.
Wuj czasem próbował napomykać o lekkomyślności wojewodzica, o jego płochym 
charakterze, 
o pogłoskach, które chodziły o życiu jego w Warszawie. Pepi brała go w obronę 
gorąco i nie 
dopuszczała nic powiedzieć przeciw swemu narzeczonemu.
Mellini nie chciał się jej wbrew sprzeciwiać, znając charakter, lecz swoje 
zrobił. Z młodzieży 
zwabionej umyślnymi jego niedyskrecjami najwięcej mu się podobał młody lekarz 
krakowianin, 
który odbywszy nauki za granicą, przybył do dalekich krewnych w Lublinie. 
Mellini poznał go 
wypadkiem, wciągnął do swojego domu i wszelkimi możliwymi sposobami starał się 
go 
zatrzymać. Był to młodzian cichy, skromny, bojaźliwy, małomówny, uczony i 
rozumny, ale się nie 
popisujący ni z nauk, ni z rozumem; przystojny bardzo i do zbytku łagodnego 
charakteru. Tu 
niezawadne, dobre stworzenie, ciche, Pepi przyjmowała równie chłodno jak innych, 
lecz 
znośniejszym jej był ów pan Biernacki niż inni.
Miał to za sobą, że nie okazywał jej takiego zajęcia jak drudzy, nie wzdychał, 
nie nadskakiwał. 
Doktor jako z kolegą młodszym był z nim bez ceremonii, a tak układał rzeczy, że… 
Biernacki się 
musiał zakochać. Postawił też na swoim: młody lekarz był z uwielbieniem dla Pepi, 
szalał, ale 
wiedząc, iż była narzeczoną, bo ona sama o tym często umyślnie mówiła, starał 
się nie dać poznać 
po sobie, że się zakochał. Grał rolę przesadnie zimną i poważną.
Nie ma pono na świecie kobiety, nawet najniedoświadczeńszej, której by instynkt 
nie dał 
odgadnąć tego, który kocha. Udawanie się na nic nie zdało. Pepi z pewnością się 
domyśliła uczuć 
młodego gościa, ale że tak przyzwoicie je tłumił w sobie, szacowała go za to i 
była mu dosyć 
przyjazną; wybrała go nawet sobie po trosze za powiernika i mówiła z nim chętnie 
o narzeczonym 
i przyszłości. Biernacki, który sam już nie miał najmniejszej nadziei, znajdował 
jakąś przyjemność 
w towarzystwie dziewczęcia, słuchał, patrzał, napawał się jej wdziękiem i to mu 
starczyło. Doktor 
Mellini, jak tylko złapał go, natychmiast ważne jakieś wymyślał zatrudnienie i 
wychodził z pokoju 
nie powracając rychło. Pepi czasem mu wymawiała, że jej zostawiał doktora do 
bawienia.
— Alboż cię on nudzi?
— Nie, ale mnie męczy trochę. Siedzi milczący, uśmiechający się, jak piesek, 
któremu służyć 
kazano. Mało mówi, a ja muszę ciągle szczebiotać.
— To bardzo przyzwoity człowiek — dodawał doktor.
— Widać, i bardzo stateczny, i rozumny, i wszystko, co wujaszek chce, ale mi 
przeszkadza, bo 
ja wolę być sama.
Gdy wojewodzic przychodzić już zaczął do zdrowia i piękna Dosia coraz się więcej 
trwożyła, 
Daliborski urządził się tak, aby raz wróciwszy z Warszawy oddać wizytę 
Melliniemu i zasiąść z 
nim na rozmowę obok pokoju, w którym niby nie wiedział, że się Pepi znajdowała.
— Powracam z Warszawy — odezwał się głośno. — O, hałaśliwo tam i wrzawliwo, 
życie 
płynie strumieniem złotym. Aż człowiekowi żal, że tam mieszkać nie może.
A po przestanku dodał:
— Z daleka widywałem pana wojewodzica, choć rękę nosi na chustce i pobladł 
trochę, ale 
wydał mi się wcale zdrów i naprawdę nie rozumiem tego, że do narzeczonej nie 
śpieszy.
Doktor milczał, a mecenas dodał ze śmiechem:
— Zwyczajnie młodość! Chce się użyć świata, póki służą lata. Gdy się ożeni, 
klamka zapadła, 
tymczasem się wyhula.
Tu, niby ciszej, dodał:
— Mówią o amorach licznych, osobliwie ze stolnikową, przy której bodaj czy nie w 
jednej 
kamienicy mieszka i albo ona u niego, lub on u niej po całych dniach i 
wieczorach. A to kobiecina 
wcale niebezpieczna! Trzech mężów już przez kij przesadziła, nie Ucząc 
intermediów i 
przekąsek… cha, cha!
Doktor wskazał na drzwi, mecenas usta zatulił kułakiem, robiąc minę 
skonfundowaną61; ale 
Pepi słyszała wszystko.
Wzięła to za potwarz wprost, o której natychmiast chciała napisać wojewodzicowi, 
że w nią nie 
wierzy. Zarumieniła się, pogniewała, ale na plotkarza tylko. Była pewną, że 
narzeczony jej 
zdradzać nie mógł, bo swoję miłość czuła gorąco i wierzyła, iż podobną wzbudzić 
musiała.
Wzmógł się jej wstręt do Daliborskiego. Mellini, śledząc skutków później, 
przekonał się, że 
wrażenie było wcale inne, niż się spodziewał. Zachwiać sercem jej nie mogło nic, 
nawet listy 
krótkie, żartobliwe, chłodne wojewodzica; mówiła sobie, że sprawa ojca była 
pierwszą, a ona… 
czekać mogła. Czekać z nadzieją jest prawie szczęściem. W rozmowie z Biernackim 
tegoż dnia po 
obiedzie rozwiodła się szeroko o plotkach, o ludziach, co je nosili, i o 
niegodziwym obyczaju 
powtarzania lada jakich ulicznych wieści.
Ponieważ dawno bardzo nie widziała Strańskiej, a młody lekarz jej nie starczył 
na powiernika, 
pobiegła do niej skarżyć się na niegodziwość ludzką. Wdowa, choć się nie 
sprzeciwiała Pepicie, 
nie podzielała jej ufności i spokoju.”
— E, już to, powiem ci, kochanie moje, że wojewodzicowi do zbytku wierzyć nie 
można. Wielu 
to ja takich znałam, mój Boże, co to póki im przedmiot na oczach, to zakochane 
jak koty, a niech no 
w stronę ujdą, do pierwszej lepszej małpy się mizdrzą.
— Ale on! On takim nie jest! — zawołała Pepi. — On mnie kocha nie miłością, co 
jak słomiany 
ogień płonie i gaśnie, ale stałą i wiekuistą, jak ja!
— Jak ty! Ale ty jesteś kobietą — przerwała Strańska — my kobiety kochamy zawsze 
stale, a ci 
paskudni mężczyźni…
Pepi się rozśmiała.
— Nie mów, moja droga, nie chcę nic na niego słyszeć. Ja mu wierzę, wierzę, 
wierzę!
— A jak cię zdradzi? — spytała wdowa.
Pepi długo myślała, brwi się jej namarszczyły, wyciągnęła rękę drżącą:
— Wiesz, wiesz, co zrobię? — zawołała. — Zabiję go i… umrę sama!
Strańska rzuciła się ją ściskać, zatulając jej usta.
— Nie plećże!
— Mówię i przysięgam, że to uczynię — dodała Pepi. — Nie wiem, czy potrafię go 
zabić, ale że 
umrzeć będę umiała, bądź pewną.
Wdowa się przelękła gwałtowności, z jaką te słowa wymówiła Pepi.
— Dzięki Bogu, nie mam jeszcze powodu ani rozpaczać, ani myśleć o śmierci. To 
wszystko 
niepoczciwe bajki!
Wdowa miała pewne instrukcje od doktora, który potajemnie jej polecił działać 
ostrożnie 
przeciw wojewodzicowi, lecz spełniała to polecenie bardzo niezręcznie i niezbyt 
gorliwie, a ile 
razy odezwała się z czymś dwuznacznym, Pepi jej wyrzucała, że własne dzieło 
burzyć chciała.
Z energicznym dziewczęciem trudno było co począć. Tegoż wieczora długi list 
napisała do 
wojewodzica, opowiedziała mu, co przywiózł mecenas, i swoje rozmowę ze Strańską. 
„Mówiłam 
jej, że gdybyś mnie zdradził, ciebie zabiję i sama umrę, bo tak by się stało; 
ale nie wątpię o tobie.”
Wojewodzic otrzymawszy list podobno cały dzień go nosił w kieszeni, nie mając 
czasu czy 
ochoty przeczytać, wieczorem dopiero rzucił nań okiem i pogróżki zabójstwa i 
śmierci uśmiech 
wywołały mu na usta.
— Dziecko! — rzekł w duchu.
List rzucił do biurka i nie myślał już o nim, a w kilka dni odpisując nań ani 
wspomniał o treści.
Przyjaciele starali się, ale na próżno, zbliżyć go do ojca. Wojewoda choć kochał 
syna, choć 
słabość miał do niego, z całą namiętnością starca bezrozumną przywiązał się do 
żony. Pewnym 
był, że wojewodzic zawinił, gotów był potajemnie coś dla niego uczynić, ale ani 
się z nim widzieć, 
ani jawnie przebaczyć mu nie chciał. W Dosi widział bóstwo, na którym skazy nie 
było; tłumaczył 
sobie jej kaprysy, przebaczał fantazje, obejście się z sobą uniewinniał i… 
szalał. Ile razy go kto ze 
starych przyjaciół zagadnąć próbował o syna, natychmiast przybierał twarz 
posępną i albo 
rozmowę zwracał, lub żegnał się i milczał uparcie. Na nalegania silniejsze 
odpowiadał wreszcie 
sucho jednym tylko:
— Nie mam syna! Nie mam syna! Dochodziło to uszów wojewodzica.
— W ten sposób nigdy się stary nie da przekonać ani nawrócić ku mnie — powiadał 
— 
potrzeba, ażeby wprzód tę kobietę nieszczęsną, tego szatana poznał, czym jest. 
Dopóki nie zobaczy 
zdrady jawnej, słowa próżne. Ona ostrożna, to pewna, ale czasem i traf bywa 
mądry, a losowi 
pomagać potrzeba.
I uśmiechał się dwuznacznie. W Filipie starym miał pomocnika, lecz sługa musiał 
też 
postępować nadzwyczaj oględnie, bo kilka razy, choć ukochany, miał wytartą 
kapitułę62. Z 
powrotem do zdrowia wracały czułości dla kochanej Dosi, które wojewodę śmiesznym 
czyniły. 
Jejmość się ich umiała pozbywać nadzwyczaj zręcznie, sadzała go do kart, dawała 
mu ludzi do 
bawienia, którzy go trzymali godzinami na rozmowie, udawała chorobę, aby 
odpoczywać, a gdy 
się nazywało, że spoczywała, i stary chodził na palcach zalecając ciszę, 
wojewodzina w karetce po 
mieście biegała lub swoich poufałych, serdecznych gości przyjmowała w zamkniętym 
apartamencie.
Stolnikowa bywała tu niemal co dzień, starała się wkraść w łaski starego, 
przymilając mu się, i 
do pewnego stopnia dosięgła, czego pragnęła. Wojewoda się bawił z nią, całował 
po rączkach, 
odmładniał przy niej, ale gdy puściła słówko jakieś, mogące się do Dosi stosować, 
natychmiast 
ostygał i poważniał. Pomimo to udało się Malince zwrócić jego podejrzenia na 
kilku mężczyzn, z 
których się wyśmiewała, że się w Dosi kochali na próżno. Stary był zazdrosny 
niezmiernie, lecz, 
jak większa część zazdrośników, podejrzewał zawsze niewinnych, a ślepym był dla 
winowajców. 
Z tego zaślepienia po części go wyprowadzać się starała stolnikowa.
— Mój kochany wojewodo — mówiła mu, oczkami go wabiąc — my, kobiecięta biedne, 
nie 
możemy być bez kochania. Jesteśmy do tego stworzone. Mąż to sobie mąż, tego się 
szanuje, 
weneruje i ma w zapasie, ale niepodobna wymagać, ażebyśmy się wyrzekły 
fantazyjek i łapania na 
wędkę.
— A acani dobrodziejka to praktykujesz? — śmiał się wojewoda.
— Ja? Naturalnie. Dosia też i wszystkie, wiele nas jest…
— Tylko proszę o wojewodzinie…
— Mój wojewodo — paplała stolnikowa — myśmy się razem wychowywały, ja ją znam 
lepiej 
niż siebie. Ho, ho! Nic złego nie mówię, broń Boże, ale filucik, filucik!
— Acani dobrodziejka ją w tym przechodzisz — rzekł wojewoda.
— Nic a nic! Co do filuterii ja się z nią mierzyć nie mogę, mistrzyni w tym jest.
Zasępił się wojewoda. Po każdej rozmowie ostygał dla stolnikowej, gniewał się na 
nią, a gdy 
potem przybyła znowu i przymiliła się do starego, umiała go udobruchać, chwytał 
ją za rączki, 
śmiał się, bawił, był jej rad. W ostatku budziła jego ciekawość, chciał się coś 
z niej dowiedzieć, 
rodziły się podejrzenia. A najgorszym znakiem dla wojewodzinej to było, że o 
swych rozmowach 
ze stolnikową nie mówił i wypytywany fałszywą z nich zdawał sprawę.
Podejrzenia rosły w nim. Odpędzał je — powracały. Filip, któremu się nie 
przyznawał, 
schwytał go kilka razy na tym, że na palcach chodził śpiegować pode drzwi 
pokojów żony.
— E, co bo to pan wyrabia! — rzekł mu za drugim razem. — Tylko się jegomość 
przeziębi i 
choroby napyta. Po co, na co, proszę jegomości?
— Milczałbyś — odparł zasępiony stary — i nie odpowiadał, kiedy nie pytają. 
Wścibiać nos 
zasię, słyszysz!
— Juści słyszę — rzekł Filip — ale ja nosa nie wścibiam, tylko mi o pańskie 
zdrowie idzie.
Raz jakoś przyszło do awantury, ale ta się triumfem wojewodzinej skończyła. 
Stary przypadł 
około północy do drzwi jej pokoju, posłyszał śmiechy i głosy, zaczął bić, stukać. 
Wojewodzina 
wyszła razem z matką i straszliwe gromy padły na starego, który na kolanach 
Dosię przepraszać 
musiał. Złajany, zagrożony, powrócił do pokoju i chory w łóżko się położył.
Daliborskiego, który podówczas był u pani, wypuszczono tylnymi drzwiami, 
starościnę 
naprzeciw mieszkającą przywołano i piękna Dosia przybrała się w szatę męczennicy. 
Nieszczęśliwy wojewoda rozchorował się na dobre, przez dwa dni żona mu się nie 
pokazywała. 
Fukano, dąsano się, ale że zawsze jeszcze szło o zapisy, wrota do zgody były 
otwarte. Filip, który 
doskonale wiedział, co się w domu działo, nie śmiejąc nic panu mówić, śmiał się.
— Niech bo jegomość i nie próbuje już — rzekł, gdy wojewoda pozdrowiał — na co 
się to 
zdało? Gdzie to słyszana rzecz, żeby mężczyzna nie dał się oszukać, gdy kobieta 
zechce! Ja tam, 
uchowaj Boże, na jasną panią nie mówię nic. Ale tylko powiem jegomości jedno, że 
gdyby tam 
sześciu gachów było, wszystkich by było gdzie przyprzątnąć, nimby jegomość tam 
doszedł. 
Pokoje starościny tuż, szaf jest dosyć, zakamarków i schodki tylne.
Wojewoda tak straszne oczy zrobił, że Filip dodał wnet:
— Proszę jaśnie pana, ja nie wiem najmniejszej rzeczy, ale se gadam, aby się 
gadało. Trzeba 
jejmości wierzyć i nie frasować się, bo to się już na nic nie zdało.
Stary nie odpowiedział ani słowa.
W kilka dni złożyło się inaczej, a niedobrze dla wojewódzkiej. Miała być reduta 
i maski, 
wojewoda tej zabawy nie lubił, bo się na balach maskowych trafiały różne 
historie. Matki traciły 
córki, a córki nie mogły się czasem aż pod koniec maskarady matek dopytać. 
Wojewodzina 
mówiła, że nie lubi maskarady. Dnia tego miała migrenę i poszła spać za wcześnie. 
Nazajutrz też 
wyglądała blado.
Wieczorem przybyła stolnikowa i w rozmowie głośnej spytała wojewodzinę, co się z 
nią stało 
po spotkaniu na maskaradzie… (Na chwilkę odjęła była maseczkę piękna Dosia, aby 
odetchnąć, i 
na to nadeszła stolnikowa). Zapytana głośno wojewodzina, zrazu zbladła i 
zmieszała się, potem coś 
niewyraźnego odpowiedziała. Stary dostrzegł, że się zmieszała, bo ją schwytano 
na kłamstwie. Po 
odjeździe stolnikowej przyszło do tłumaczenia bardzo niezgrabnego. Starościna 
wzięła całą winę 
na siebie, ona córce kazała towarzyszyć sobie.
Wojewoda znalazł się z taktem, zmilczał, nie dąsał się, lecz czuć było, że to w 
nim utkwiło. 
Piękna Dosia dnia tego czulszą się dlań stała niż dawniej, troskliwą, serdeczną. 
Po cichu narzekała 
przed nim na matkę i jej płochość, wyznawała, że starościna poniekąd jest dla 
niej ciężarem, że 
chciałaby prowadzić życie spokojniejsze itd. Czy w ten sposób podejrzenia 
odwróciła, sama nie 
była pewną. Daliborski bawił teraz ciągle w Warszawie, zapisy były przygotowane, 
ale o nich nie 
wypadało rozpocząć ani interesowanej Dosi, ani prawnikowi. Starościna to wzięła 
na siebie. 
Umiała nawet skorzystać z maskarady i spowiedzi córki.
Dobrawszy sobie chwilę właściwą, gdy pewną była, że rozmowy nikt nie przerwie, 
zasiadła z 
powagą wielką naprzeciw wojewody.
— Mój drogi zięciu — odezwała się — potrzebuję się z tobą sercem otwartym 
rozmówić. 
Dałam ci, co miałam najdroższego: perełkę, skarb, klejnot, kobietę, jakiej 
drugiej równej nie ma. 
Nie możesz powiedzieć, abyś nie był szczęśliwym; wszyscy ci zazdroszczą. Ja tu z 
wami 
dosiaduję, choćbym i chciała wyjechać, choćbym ją porzucić mogła, nie mam siły. 
Ona ci 
poświęciła swą młodość, uczyńże też dla niej, co należy, pojadę spokojna.
— Pani starościno dobrodziejko — odparł wojewoda — ale zapisy są porobione.
— Mój wojewodo, czyż to są zapisy, jakich ona warta? Cóż z tą twoją fortuną 
poczniesz? Córka 
wyposażona, syna nie masz, komuż to zostawisz? Na co ci to?
Wojewoda zaczerwienił się mocno i począł bełkotać:
— Ale, proszęż, bardzo proszę mnie to samemu zostawić, to do mnie należy.
Był obrażony.
— Ja matką jestem — dodała starościna.
— A ja mężem, mościa dobrodziejko! I, dzięki Bogu, jutro umierać nie myślę.
— Nikt nie wie, kiedy umrze — odparła matka.
— Otóż to jest — rzekł wojewoda — a gdyby się Bogu podobało powołać jejmość 
przede mną, 
ja bym został bez kawałka chleba.
— Przecież dożywocie…
Wojewoda nie dał dokończyć i powtórzył bardzo gwałtownie:
— Proszę mnie to zostawić!
— Jużciż w tych rzeczach waćpanu nikt gwałtu nie uczyni — z przekąsem się 
odezwała 
starościna — powiem tylko jedno, że gdybym ja ją chciała wydać za starego X., 
ofiarował się jej 
wnet oddać wszystko. Uniosłam się szlachetnością i afektem asindzieja dla Dosi.
— Mościa dobrodziejko!—przerwał podnosząc się stary, ale rozgniewana matka już 
była 
wyszła.
W kwadrans nadbiegła żona niezmiernie zagniewana na rodzicielkę swą, że bez jej 
wiedzy 
niepotrzebnie niepokoiła wojewodę nie wiedzieć jakimi propozycjami. Była temu 
zupełnie 
przeciwną, nie chciała żadnych zapisów, nie żądała ich nigdy, boby i ludzie jej 
dobrą sławę 
szarpali, oskarżali ją o chciwość.
— Jeślim poszła za jegomości — dodała — to przez szacunek i przywiązanie, a o 
majątki nie 
dbam. Uchowaj Boże nieszczęścia, nie będę potrzebowała nic, bo pójdę do 
klasztoru.
Rozpłakała się, wojewoda się rozszlochał, nastąpiła scena niewymownej czułości. 
Dosia padła 
w objęcia męża, który w tej chwili byłby jej oddał wszystkie skarby świata. 
Zapomniał o 
podejrzeniach, zazdrości, gniewie, o starościnie i… królową swą po nogach w 
końcu chciał 
całować, ale tego nie dokazał, bo własnych ugiąć nie mógł.
VI
Zima w tym roku srogą była, ale płaciła za nią wiosną, bo gdy raz się zjawiła z 
ciepłym swoim 
oddechem, wszystko się jakby cudem zaczęło rozwijać w oczach i rośliny zdawały 
śpieszyć, aby 
czas powetować stracony. Ogrody w okolicach Warszawy, których naówczas tyle było, 
stroiły się 
już w liście i kwiaty. Nigdy może namiętność żadna tak u nas nie opanowała 
możniejszych, jak 
naówczas mania zakładania i przyozdabiania ogrodów, dzikich promenad63, 
francuskich 
wykwintnych szpalerów i rabatów, oranżeryj i trebhauzów64. Należało do dobrego 
tonu, było 
dowodem wykwintnego smaku rysować planty parków, zakładać w lasach przechadzki i 
stroić 
krajobrazy najdziwaczniej częstokroć. Budowano, jak się dowcipnie wyraził 
Krasicki65, który sam 
na ogrodomanię chorował, piramidy z chrustu; stawiano gołębniki w kształcie 
świątyń, wznoszono 
nowe ruiny, murowano kastele66, chińskie domy i chatki wiejskie, w których 
wnętrzu ściany były 
zwierciadlane.
Słynęły naówczas, opiewane przez poetów, ks. Czartoryskiej wiejskiego pozoru 
Powązki; 
sadził się na najdziwaczniejsze koncepta na Szolcu książę eks–podkomorzy, siedm 
lat pracując 
nad sypaniem gór i kopaniem podziemiów; księżna marszałkowa cuda kosztowne 
robiła w 
Mokotowie, choć miały pozór dość skromny, a nie licząc już wielkich panów i 
Szulce, i Teppery, i 
Riancour, i Cabrit, i Liszkiewicz mieli ogrody, miał go Bacciarelli (pod 
Belwederem), miał 
kawaler Maisonneuve67 i nazwał Rozkoszą, tak jak Poniński68 swoję posiadłość 
Sansg?ne.
Wysadzano się na fontanny, kaskady, świątynie, groty, łaźnie itp. Właśnie tak 
zwani państwo 
hrabiostwo Tomatysowie urządzali się w Królikami, nie chcąc prawdziwym panom 
ustąpić w 
niczym. Tomatys, który dużo wygrywał, a bogaciał w oczach, chciał uchodzić za 
bogatszego, niż 
był, musiał więc mieć w Królikarni wszystko, co miała księżna marszałkowa w 
Mokotowie i 
Czartoryscy w Powązkach. Chwalono gust pięknej właścicielki i wytworność, z jaką 
się 
Królikarnia stroiła. Między innymi był tam już i zbiór pięknych obrazów, brązy, 
popiersia i obicia 
kosztowne. Skąd to wszystko pochodziło, wiedział jeden Pan Bóg, a drugi hrabia 
Tomatys.
Pani stolnikowa, mająca pasją do wszystkiego, co modne, kochała się w ogrodach. 
Roiła już, że 
kiedyś u siebie (gdy będzie miała wielkie dobra i pałac) cudowny park założy, 
chciała więc 
widzieć, co było naokół Warszawy, i obiegła już najsławniejsze ogrody, tylko jej 
Królikarnia 
Tomatysów została. Spotkawszy się więc z zawsze jeszcze piękną, bo umiejącą 
jedyny swój skarb, 
wdzięki pielęgnować, hrabiną, stolnikowa się tej zaprosiła do Królikarni na 
piękne popołudnie 
dnia wiosennego. Pani Tomatys właśnie tego samego poobiedzia zaproszoną była do 
Tepperów, 
żałowała więc mocno, iż służyć nie będzie, ale zapewniła stolnikową, że w 
ogrodzie i pałacyku 
gospodarować może i rozpatrywać się, jak zechce.
Trochę urażona piękna Malinka tym, że sobie z nią nie czyniono ceremonii, 
właśnie dlatego 
wybrała ten dzień, by okazać, iż jej wcale nie chodziło o widzenie gospodyni. 
Nie jedna już taka 
owacja spotkała piękną, ruchomą, gadatliwą i zalotną Malinkę. Kobiety się jej 
obawiały, bo im 
mężczyzn bałamuciła straszliwie, ze śmiałością i cynizmem69 nawet pod te czasy 
niesłychanym. 
Wojewodzina też po cichu psuła interesa przyjaciółce, z przekąsem się o niej 
odzywając. Trzej 
odprawieni mężowie świadczyli niekoniecznie pochlebnie o stolnikowej, choć 
wszyscy byli jej 
przyjaciółmi i wzdychali do niej z daleka.
Stolnikowa dopiero w Warszawie się przekonała, że wypadało zmienić nieco tryb 
postępowania, aby w towarzystwie, zresztą nadzwyczaj pobłażającym, uzyskać nieco 
poważniejsze stanowisko. Postrzegła, że na wieczorach w domach, w których bywała, 
płocha tylko 
młodzież dwór jej i otoczenie stanowiła, a kobiety widocznie od niej unikały. Z 
początku na 
przebój iść chciała, lecz przekonała się, że się to na nic nie przyda. Przyszły 
refleksje, pociekły 
może łzy po cichu, nie wiedziała, co z sobą zrobić, pod czyją rzucić się opiekę. 
Z mnogich 
wielbicieli nikt na serio po rękę nie sięgał, choć wszyscy się o łaski dobijali. 
To ją gniewało.
Chciała na przekór wszystkim wydać się za mąż. Z przyjaciół żaden się nie dawał 
zaprowadzić 
do ołtarza. Tymczasem pierwsza owa dziecinna jeszcze miłość dla wojewodzica 
powróciła, 
rozwinęła się i serce zajęła mocniej, niż się ono zajmować było zwykło. Z 
początku urok 
wspomnień przywiązywał ją do niego, potem jako prześladowany, nieszczęśliwa 
ofiara, jako 
znienawidzony przez Dosię, interesował ją mocno, na ostatek ujął ją tym, że był 
niezupełnie do 
innych podobny i obchodził się z nią inaczej. Kawalerowie inni prawili słodycze, 
palili kadzidła, 
wojewodzic czasem bywał brutal i niegrzeczny, ale w nim czuć było namiętną 
naturę. Nie 
wchodzono ściśle w to, czy serce biło, czy zmysły grały pieśń weselną.
Stolnikowa czuwała nad chorym, donosiła mu, co się działo w pałacu ojca, biegała 
za jego 
interesami, pośredniczyła, przynosiła plotki, najęła mu mieszkanie w kamienicy 
sąsiedniej, 
natrętnie się narzucała. Wojewodzic ją niemal tak traktował jak dobrego koleżkę, 
ale go i bawiła, i 
potrzebną mu była, i nałóg sobie zrobił z codziennego jej towarzystwa.
Stosunek to był osobliwy, zrazu przyjacielski, potem coraz poufalszy, dotąd bez 
żadnych na 
przyszłość widoków. Stolnikowa za późno się postrzegła, że ona, co się nie 
kochała nigdy na 
dłużej jak na dni kilka, zakochała się naprawdę w wojewodzicu. Była pewna, że to 
przejdzie jak 
migrena, lecz żadne środki nie pomagały, owszem przywiązanie rosło i gdy czasem 
dni kilka nie 
widziała swojego protegowanego, o całym świecie zapominając leciała go szukać.
— No, to go wezmę! — powiedziała sobie ze zwykłą lekkomyślnością. — Jak zechcę, 
to się ze 
mną ożeni, a tę tam jakąś donzellę70, doktorównę, porzucić musi. Jemu też tęskno 
za mną, a gdy 
jesteśmy razem, o całym świecie zapominamy. No, to go wezmę!
Właśnie tego dnia, gdy w Królikami być miała, postanowiła rozmówić się z 
wojewodzicem. 
Posłała do niego zawczasu służącego, aby się natychmiast stawił. Wicek z 
sąsiedniej kamienicy 
miał dwa kroki do sąsiadki, która na niego czekała niecierpliwie, kręcąc się po 
pokoju, 
przeglądając w zwierciadłach, poprawiając włosy i kręcąc na palcach pierścionki. 
Chociaż 
wojewodzic natychmiast posłusznym był rozkazowi, niecierpliwa Malinka zaskoczyła 
go w progu 
wymówką:
— Ale, jaki bo jesteś ślamazarny! Jak to można kazać na siebie czekać tak długo! 
Wiesz, że ja 
czekać nie lubię!
Wojewodzic się uśmiechnął.
— I jeszcze wymówki! — zawołał. — Porzuciłem wszystko, śpiesząc na rozkazy mojej 
bogini. 
Dygnęła mu za boginią.
— Zjemy naprędce, co w kuchni jest, powóz zadysponowany i jedziemy do Królikarni. 
Sama 
nie pojadę, z babami jeździć nie lubię. Pojedziemy sobie we dwójkę, t?te â 
t?te71. Dobrze? 
Tomatysów nie ma. Posłuchamy w ogrodzie słowików, pobiegamy i mam z moim panem 
do 
pomówienia.
— Wszystko to wybornie uprojektowane, kochana stolnikowo, dobrodziejko moja — 
rozśmiał 
się wojewodzic — ale co ludzie powiedzą, gdy my tak w czułej parze będziemy 
jeździli, hę? Mnie 
to nie szkodzi, a acani dobrodziejce!
— Mnie to wcale nie frasuje — przerwała stolnikowa. — Cały świat wie, że ja się 
żywo zajmuję 
losem pana wojewodzica. Będą może waćpanu zazdrościć, ale co mi tam! Ja mam 
nadzieję, że mi 
się nareszcie kiedyś oświadczysz.
— Niestety, ja się po cztery razy na dzień oświadczam, a stolnikowa zapomina o 
tym — rzekł 
wojewodzic. — Oświadczam się z adoracją, z pasją, z uwielbieniem, z 
ubóstwieniem…
— Tratata! Ale nie z tym, czego ja chcę. Nie!
— Stolnikowo dobrodziejko — rzekł wojewodzic otwarcie — jużciż mnie za męża 
chcieć nie 
możesz. Najprzód, że ze mnie, o ile kochanek wyśmienity, o tyle mąż będzie 
najniegodziwszy; po 
wtóre, goły jestem jak święty turecki, a jejmość nawykłaś pieniądze wyrzucać 
przez okno, jak ja; 
na ostatek jestem zaręczony…
— To niech cię kto wyręczy — rozśmiała się stolnikowa — a czemu my byśmy się nie 
mieli 
pobrać?
— Kochana stolnikowo — odparł wojewodzic — na co się to nam zdało. Pomiarkuj! 
Każdy z 
twoich pierwszych trzech mężów był daleko na męża lepszy niż ja, a wszystkicheś 
precz 
poodganiała. Pobralibyśmy się dziś, a za tydzień znowu do konsystorza. Z tymi 
trzema, widzisz, 
kochana pani, to było łatwo, bo oni mieli czym zasypać rozwód, a ja?
Spoważniała nagle piękna Malinka, ton się jej szyderski nie podobał.
— Daj pokój — przerwała — wiesz, że ja się w waćpanu kochałam, chodząc jeszcze w 
spodeńkach. Miłość ta, zamiast wywietrzeć, urosła. Chcę się dla ciebie zupełnie 
odmienić, będę 
robiła pończochę. Słowo daję! A starego wojewodę tak osaczę, tak napadnę, że nam 
majątek musi 
dać. Ot, jakie są moje projekty.
Wojewodzic wstał, z przesadzoną grzecznością, szyderską, idąc do pocałowania 
ręki.
— Kochana stolnikowo, lepiej my o tym nie mówmy. Dalipan, to by nie miało sensu.
— Chyba, że się kochasz w tej przebrzydłej Włoszce, której ja oczy bym wydrapała! 
— 
zawołała Malinka.
— A, żem się kochał szalenie i że mi się z tego coś zostało w sercu, nie 
wypieram się — rzekł 
wojewodzic.
Stolnikowa ruszyła ramionami.
— A jednak kochasz i mnie, bo, słowo daję, są chwile! A… są chwile…
Uderzył w ręce wojewodzic i począł się śmiać.
— Jakże to takiej Malinki nie kochać i nie paść przed nią. Drugiej takiej na 
świecie nie ma! Ale, 
moja śliczna pani, tyś nigdy za mąż iść nie powinna. Wierzaj mi! Ani ja na męża, 
ani ty na żonę nie 
jesteś stworzoną. Małżeństwo przecie to przykucie do łańcucha, a my oboje 
niewoli nie znosimy.
— A taki ty się ze mną ożenić musisz! — zakończyła tupiąc nóżką stolnikowa. — A 
teraz do 
stołu. Co prędzej przekąsimy i do Królikami!
— Jestem na rozkazy — podając rękę i prowadząc do jadalnego pokoju, zakończył 
wojewodzic. 
— No, ale cóż tam słychać u mojej mamy dobrodziejki?
Tak szydersko macochę nazywał.
— Wojewoda podobno znowu nie domaga — odezwała się Malinka — o ile się ja mogłam 
dowiedzieć, zaszło coś między małżeństwem. Siedzi tam ciągle mecenas z Lublina.
— Wiem, ten, który mnie namawiał, abym ojcu proces wytoczył — rzekł wojewodzic. 
— 
Przyjemny człek, uczciwy człek. Czekam tylko pierwszej lepszej okazji, aby mu 
kości połamać.
— Gdyby mogli, dawno by mi tam dom wypowiedzieli — mówiła dalej stolnikowa. — 
Ale ja 
dla miłości wojewodzica, który się ze mną żenić nie chce, tak lawiruję, tak się 
czynię słodką, 
dobrą, że nie sposób mnie wypędzić.
Wojewodzic w rękę pocałował, otrzymał uśmieszek, a stolnikowa ciągnęła:
— To tylko bieda, że ze starym wojewodą sam na sam prawie mi niepodobieństwem 
jest się 
rozmówić. Jeśli nie Dosia, stoi sta— rościna na straży. Czasem słówko jakie 
bryznę, coś mu 
powiem o przeszłości, ale muszę być niezmiernie ostrożną.
— Ostrzeżże przy zręczności wojewodę — dorzucił Wicek — że ów Daliborski amantem 
jest, a 
kto wie, czy nie przyszłym nagotowanym mężem, gdy się im biednego mego starego 
dobić uda.
— Przeciwko amantowi nie mam nic — rzekła stolnikowa. — To rzecz pewna, że albo 
był, lub 
jest, lub będzie; co się tyczy projektów mariażu, przeczę. Dosia wyżej patrzy. 
Zrobi mu nadzieję, a 
to pewna, ale że nie dotrzyma, gardło daję.
— Na to się i ja piszę — rzekł wojewodzic.
Rozmowa się przeciągnęła tak przez obiad cały. Konie i powóz stały już przed 
kamienicą, 
natychmiast więc, korzystając z pięknej pory, zawinęła się stolnikowa, 
pośpieszając z wyjazdem. 
Wojewodzic, nie dając się prosić, siadł z nią razem. Ruszono do Królikarni.
Nie upłynęło pół godziny po wyjeździe obojga państwa, gdy cała długą czarną 
chustką i zasłoną 
okryta kobieta zjawiła się przed kamienicą, w której mieszkał wojewodzic. Twarz 
miała osłoniętą, 
rysów jej przez gęstą krepę dostrzec nie było można, z postawy jednak zdała się 
młodą, a piękna i 
kształtna postać poruszała się żywo bardzo. Zdawała się śpieszyć, popatrzała na 
numer domu i 
wbiegła do sieni. Chłopak, który posługiwał wojewodzicowi, stał właśnie pode 
drzwiami. Było to 
dziecko miasta, swawolne, służbą u pana swawolnego też do reszty popsute.
Kobieta głosem wzruszonym wielce spytała go o wojewodzica.
— Toć mój pan, toć ja go znam i wiem. A cóż pani chce od niego?
— Chcę się z nim widzieć — drżącym głosem odezwała się kobieta.
— Ale! To już chyba dziś z tego nic nie będzie — rzekł chłopak. — Nie ma pół 
godziny, jak 
siedli do karety z panią stolnikową, w której się mój pan pono kocha albo i żeni. 
Słyszałem, jak 
dysponowali do Królikami. To oni tam, po ogrodzie, jak wezmą chodzić, będzie 
tego do nocy. A 
jak wrócą, pan będzie jadł kolacją u swojej, to daj Boże, aby po północku wrócił.
Rozśmiał się, wyszczerzył zęby, ręką usta zakrył i patrząc na zakwefioną kobietę, 
ciekawy 
chłopak usiłował rozpoznać, jak też wyglądała; zza zasłony dwoje tylko oczów 
błyskało.
Kobieta stała słupem, skamieniała, lekkie drżenie poruszało jej ręce. Chłopak 
przyglądał się, nie 
pojmując milczenia.
— Pojechali do Królikami, pewno do ogrodu, bo ta jejmość naszego pana, ona tu 
zaraz wedle 
nas obok mieszka, dlatego żeby bliżej była wojewodzica, strasznie się w ogrodach 
kocha: mało nie 
co dzień do jakiegoś ogrodu.
Kobieta nie odpowiadała jeszcze. Wyrwało się jej z ust wreszcie słabym głosem:
— Królikarnia. Daleko?
— E, na piechotę daleko! — rzekł chłopak. — A jeśli pannie, czy tam pani, bo ja 
jej honoru nie 
wiem, pilno, toć fiakier za talarka zawiezie.
Zwróciła się kobieta, niepewna, co ma począć, spojrzała w ulicę. Właśnie 
przejeżdżał wolny 
fiakr, powoli się wlokąc. Zawahała się nieco i skinęła nań.
Chłopak grzeczny podbiegł jej powóz otworzyć.
— W ogrodzie ino szukać — dodał — tam się oni obójko najdą, na pewno…
I fiakr posunął się ku Królikarni.
VII
Niedawno założony ogród w Królikarni, na który Tomatys wiele stracił, chcąc go 
wodą 
przyozdobić, nie miał w sobie nic tak dalece osobliwego oprócz kuchni do nowego 
pałacyku 
należącej, na wzór grobowca Cecylii Metelli73 (Capo di Bove) zbudowanej. Ścieżki 
wiły się wśród 
winnic, bo te mieć też koniecznie chciał hrabia, ulic topolowych, brzeziny, olch 
z dawnego lasku 
pozostałych i zarośli jeszcze nie bujnych. Wedle ówczesnej mody, kilka chatek i 
galerii pokrytych 
słomą, na słupach z drzewa z korą opartych, rozrzuconych było po parku.
Stolnikowa ze swym towarzyszem, powóz zostawiwszy u wjazdu, poszła pieszo. W 
pałacyku 
oglądanie obrazów i mieszkania wytwornie umeblowanego, gabinetu samej pani, 
całego w 
jedwabiach i muślinie, niewiele zabrało czasu.
Stolnikowa ciekawą była ogrodu, a ogród był… w nadziei. Smutnie wyglądały 
pokopane rowy i 
sadzawki, w których cale wody nie było, gdyż źródła znalezione nie dopisały; za 
to egzotyczne 
krzewy rozsypane po parku, właśnie zabierające się kwitnąć i kwitnące, 
zachwycały Malinkę. 
Powietrze było wonne, samotność dozwalała jej bałamucić, jak chciała, wojewodzka, 
który zawsze 
na pół serio, pół żartami jej odpowiadał. Stolnikowa powracała ciągle do 
pierwszej swej 
propozycji rannej, ażeby się z nią ożenił.
Przesunęli się tak z wolna po parku, poglądając na okolicę, ku której 
gdzieniegdzie przecięte 
były widoki, i natrafili na budowelkę otwartą, z której część Mokotowa widać 
było. Stała tu pod 
daszkiem na słupach z korą olchowych ławka, otoczona wkoło bzami i akacjami. 
Stolnikowa 
zmęczona trochę usiadła, wojewodzic obok niej. Tak byli żartobliwą rozmową i 
sobą zajęci, że ani 
śpiewu ptasząt, ni rozmaitych gwarów z dali dochodzących nie słyszeli. 
Wojewodzic trzymał 
malutką rączką pięknej pani i patrzał jej w oczy.
— Powiadam ci — mówiła stolnikowa — że nie masz nic lepszego do zrobienia, jak 
się ze mną 
ożenić. Do twojego charakteru nikt w świecie lepiej nie przypada. Proszę cię, co 
tam jakaś 
Włoszka, mieszczanka, córka doktora! Ani to wychowane jak my, ani żyło w naszym 
świecie. 
Zamkną cię, zardzewiejesz, przepadniesz albo się będziesz musiał zerwać z 
łańcucha. Sam mi 
mówisz, że chociaż ją kochałeś, już ci ta miłość wywietrzała z serca i głowy. 
Dziewczynę wydadzą 
za cyrulika… i po wszystkim!
Rozśmiała się wesoło.
— Nie idzie tu o doktorównę — odparł wojewodzic — choć naprawdę żal mi jej, bo 
jeszcze 
bardzo czułe listy pisuje, choć ja jej krótko i zimno odpowiadam, ale, moja 
stolnikowo, ty z nikim 
nie wyżyjesz długo. Już te kilka miesięcy, cośmy z sobą przeżyli, prawdziwy cud.
— Żaden cud — zawołała żywo Malinka — bo ja nikogo nigdy tak nie kochałam jak 
ciebie!
I rzuciła mu się na szyję.
Ale w tejże chwili krzyknęła spostrzegłszy, że o parę kroków przed nimi stoi 
postać jakaś 
czarna, zakwefiona, nieruchoma. Zajęci sobą, nie widzieli jej, chociaż, nie 
kryjąc się wcale przed 
nimi, stała już chwilę długą i całą rozmowę doskonale słyszeć mogła.
Postać ta nieporuszona jak posąg, wkuta w ziemię, drgnęła i ręką podnosząc 
kwef73 z twarzy, na 
piersiach skrzyżowała dłonie. Oczy jej czarne patrzały z dziwnym wyrazem na 
siedzących, była w 
nich boleść i pogarda. Coś tak dumnego, pańskiego miała W sobie, jakby się czuła 
wyższą nad tych 
dwoje robaków, istotą z innego świata.
Wejrzenie jej padło na kobietę pomieszaną, wojewodzic chciał się zerwać z ławy i 
zawołał:
— Pepi!
Ręką, jakby go odepchnąć chciała, wskazała, ażeby się nie zbliżał.
— Pepi! — powtórzył zmieszany wojewodzic.
Milczenie trwało długą chwilę. Stolnikowa, chwyciwszy silnie za rękę wojewodzica, 
trzymała 
go, nie puszczając od siebie, odzyskała już była przytomność i śmiałość całą, 
ciekawie wpatrując 
się w kobietę, w której odgadywała rywalkę. Przestrach jej przeszedł, była 
prawie rada, iż się 
historia z doktorówną w ten sposób rozwiązywała, odgadła w niej bowiem Włoszkę 
wprzódy, nim 
wojewodzic imię wymówił.
Śmiałe dziewczę, zmierzywszy oczyma wojewodzica, z palca zdjęło pierścionek 
powoli i 
rzuciło mu pod nogi. Drugą ręką dobyła potem puginał, który miała u pasa. Błysło 
ostrze, 
popatrzała nań i cisnęła go też na ziemię.
— Nie! — zawołała. — Nie jesteś wart tragicznej śmierci, tylko wzgardy, i ja się 
dla ciebie nie 
zabiję, bo moje życie dać za miłość takiego człowieka nadto by było. Bawcie się 
państwo!
Ironicznie rozśmiała się i krokiem pełnym powagi, z wolna, zwróciła się w boczną 
ulicę i 
znikła.
Wojewodzic zburzony chciał biec za nią, stolnikowa z krzykiem porwała go, 
uczepiła się, 
chwyciła tak silnie, iż ruszyć się nie mógł. Upadł na ławkę z ustami 
wykrzywionymi uśmiechem 
gorzkim.
— Stolnikowo, rany moje! Dusisz mi rękę. Nie ucieknę przecie, gonić jej już nie 
będę. Co się 
stało, to się stało!
To mówiąc, schylił się wojewodzic, podniósł pierścionek, który na palec włożył, 
wziął sztylet, 
opatrując go z ciekawością, i zawinąwszy wsunął do kieszeni. Stolnikowa drżała 
przestraszona, 
nawet jej długo słów brakło.
— Prawdziwa Włoszka — odezwała się nareszcie — chciała We krwi waćpana zmazać 
własną 
omyłkę. Ale muszę jej oddać sprawiedliwość: bardzo piękna. Cieszy mnie, żeś 
waćpan miał dobry 
gust. Na scenie wydawałaby się wcale niczego, szalałaby za nią młodzież. I teraz 
po niefortunnie 
zakończonym romansie nie pozostaje jej nic, tylko się wprosić do teatru. Dydonę 
grać będzie 
ładnie.
Wojewodzic zadumany dawał jej szczebiotać. Pomimo płochości jego scena ta krótka 
silne na 
nim uczyniła wrażenie, pogarda, którą mu dziewczę rzuciło w oczy, piekła go jak 
policzek. Czuł, 
że ją kochał znowu. Stołnikowa, spojrzawszy na niego, może odgadła, co się w 
duszy działo, i 
chciała go rozerwać.
— Siedzisz waćpan zawstydzony i zmortyfikowany74 — poczęła — jakby się coś 
najokropniejszego stało, a powinieneś mi podziękować, że z mej łaski zostałeś od 
więzów wolny, 
które mu ani honoru nie czyniły, ani szczęścia nie zapewniały. Doskonała aktorka! 
Jak ona to 
wydeklamowała! Słowo daję, ja bym tak nie potrafiła. Rzuciłabym się do oczów… 
pokąsałabym. 
A ta stanęła wyprostowana, poważna, udrapowała się tragicznie i dała nam scenę!!
Poczęła się śmiać, wojewodzic wcale nie miał ochoty jej naśladować.
Zaczynało się zmierzchać.
— Doktorówna musiała powrócić do miasta — odezwała się stolnikowa — a i nam czas, 
bo ja 
dziś muszę być jeszcze w dwu miejscach. Jedźmy!
Wojewodzic machinalnie podał jej rękę, ale był dziwnie milczący.
Malinka, szukając po głowie sposobu rozchmurzenia go, nie znalazła innego nad… 
wino. 
Postanowiła go u siebie przyjąć podwieczorkiem i upoić. Posunęła się żywo ku 
powozowi, a 
towarzysz wlókł się za nią posłuszny.
— Ale, mój wojewodzicu, nie bądźże parafianinem i nie przybieraj takiej miny 
d’un chevalier 
de la triste figure!75 Ja tego nie lubię i to nie jest w twojej naturze. Jesteś 
wolny, masz dobrą 
przyjaciółkę we mnie; z ojcem zrobimy zgodę, pobierzemy się i pojedziemy do 
Paryża. Prawda? 
— spytała wdzięcząc się.
Na wszystko to wojewodzic uśmiechał się z goryczą. Prawie ust nie otwierając, 
dojechał 
wsunięty w głąb powozu aż do stolnikowej i chciał zaraz iść do siebie, ale go 
gwałtem wciągnęła 
na górę.
— Nie puszczę cię, słowo daję — zawołała — musisz mnie odprowadzić i posiedzieć 
trochę! Ja, 
choć udaję wesołą, jestem niezmiernie poruszoną.
Natychmiast na wschodach szepnęła lokajowi słówko o podwieczorek i wino, które 
przyniesiono, nim zrzuciła, z siebie palatynkę76. Zobaczywszy butelki i 
kieliszki, wojewodzic 
rzucił się na nie.
— Genialny pomysł! — zawołał. — Na taki frasunek nie ma na świecie lepszego 
lekarstwa, jak 
rozum zalać!
— Na taki frasunek — szepnęła stolnikowa — wiesz, co najlepsze? Drugie kochanie. 
Po 
kobiecie pocieszyć może tylko kobieta. Zresztą, wszakżeś jej już miał dosyć.
Wojewodzic się oburzył.
— Ja jej nie miałem wcale! — zakrzyknął. — Końce palców jej rączek musiałem 
całować, a 
zbliżyć się nie było wolno.
— Cha, cha, cha! — zaśmiała się, w ręce klaszcząc, stolnikowa. — Mówże to sobie 
komu 
chcesz, tylko nie mnie.
Wicek ramionami potrząsł; pił, wychylił trzy kielichy jeden po drugim, padł na 
kanapkę, sparł 
głowę na ręku i dumał. Stolnikowa przyniosła mu czwarty kieliszek.
— Pij, bo jesteś tragiczny — rzekła — zaczynasz być nudny, nie poznaję cię. Ten 
wyraz 
„pogarda” z ust dziewczyny uwiedzionej…
— Ale, do trzystu tysięcy! — krzyknął wojewodzic. — Ja jej nie uwiodłem! Ona 
mnie wodziła, 
a zawiodła oto, gdzie waćpani widzisz, do tego, że mnie pożegnała… policzkiem!
— Wolałbyś sztyletem? — zapytała Malinka.
— Zapewne, że wolałbym — rzekł wojewodzic. — Wątpię, żeby mnie zabiła, a tak…
Spuścił głowę. Stolnikowa spoić go koniecznie chciała i postawiła na swoim. 
Milczenie długie 
przerwał świstaniem i śpiewem, wreszcie zwykłym szyderstwem.
— Powiedz mi — odezwał się — przyznaj się, tyś ją tak zręcznie do Królikarni 
pokierowała? 
Skądże mogła wiedzieć, żeśmy tam byli?
— Ja? — krzyknęła stolnikowa. — Ja? Co ci się dzieje! Poprzysięgam na cienie 
moich trzech 
żyjących mężów, nie ja! Tak znowu wyrafinowaną intrygantką nie jestem, ale z 
łatwością odgadnę, 
kto nam się nią przysłużył. Twój Karolek stał w bramie, gdyśmy do Królikami 
jechać kazali, 
słyszał. Jestem pewna, że przybyłej narzeczonej musiał wskazać, gdzie cię szukać. 
Nie chcę pod 
ciężarem tak szkaradnego podejrzenia pozostać ani chwili.
Zadzwoniła.
— Wołać Karolka!
Zawołano do salonu chłopaka. Wojewodzic podniósł ciężką głowę.
— Słuchaj — rzekł — pytał cię kto o mnie?
— A, panna czy pani jakaś — rzekł chłopiec.
— Cóżeś jej powiedział?
— Co prawda, że pan z jaśnie panią do Królikarni pojechali. Wojewodzic się 
skrzywił.
— Słuchaj że, bałwanie — rzekł— abyś na drugi raz wiedział, że gdy cię kto pyta 
o mnie, 
kobieta czy mężczyzna, nie powinieneś nigdy wiedzieć, gdzie ja jestem. Weź swoje 
manatki, 
zabieraj się żywo i żebym cię, gdy powrócę, nie zastał, bo ci kości połamię. 
Zmykaj, pókiś cały!
Karolek tak dobrze znał swojego pana, iż sobie dwa razy tego mówić nie dał; nie 
pokłoniwszy 
się nawet, drapnął za drzwi. Stolnikowa wybiegła przez litość i wdzięczność dać 
mu parę talarów 
na drogę.
Wojewodzic, na kanapie siedząc, zdrzemnął się czy zadumał, ale na żadne już 
pytanie 
odpowiedzi nie dawał. Piękna pani wysunęła się na palcach z pokoju, chcąc się 
ubrać na wieczór, a 
gdy wróciła do salonu, już w nim nie zastała nikogo.
VIII
Wypadek w Królikami nie pociągnął żadnych widomych następstw za sobą, nie 
zmienił 
stosunków, wojewodzic tylko mniej poufałym i czułym był dla stolnikowej, która 
podwajała 
starań, aby go sobie pozyskać. Zerwałby był z nią może, gdyby mu nie była tak 
potrzebną w pałacu 
ojca. Z Filipem widywał się bardzo rzadko, ona mu prawie co dzień o macosze, o 
ojcu przynosiła 
wiadomości. Nikt nad nią zręczniej nie umiał śpiegować pięknej Dosi, której 
wszystkie stosunki 
były stolnikowej wiadome. Przez modniarkę, która chodziła do pałacu, potrafiła 
sobie pozyskać 
jednę ze sług wojewodzinej, dziewczę ciekawe, zepsute i chciwe grosza. Basia ta, 
zawsze na 
zwiadach i posłuchach, wiedziała, kto i kiedy bywał, chwytała nawet kawałki 
rozmowy, odnosząc 
ją wiernie stolnikowej. A że pochlebstwem umiała się wkupić w łaski pani i 
starościny, nic jej nie 
uszło.
Wojewodzic więc miał najdokładniejsze wiadomości o tym, co się w pałacu działo, 
o naradach 
matki z córką, o projektach prawnika, o środkach obmyślanych przeciw staremu, 
mógł więc 
pokierować Filipem, ostrzec i zapobiec wielu projektom. Filip, choć sługa 
pokorny, miał wiele 
przywilejów starych, wiernych przyjaciół, a choć człek bardzo prosty, w 
przywiązaniu dla pana 
czerpał pewną przebiegłość i umiał, nic nie mówiąc, powiedzieć wiele, natrącić o 
tym i owym, 
uwagę obudzić i skierować.
Wszystkie usiłowania teraz zwrócone były na to, ażeby wojewodzic, dosyć o 
zdrowie 
bojaźliwemu, wmówić chorobę, potrzebę spoczynku, niebezpieczny wpływ powietrza. 
Wojewodzina postarała się o to pod pozorem nieskuteczności kuracji, ażeby 
zmienić lekarza. 
Nowo instalowany był z jej ręki, młody cudzoziemiec, dla którego nie tylko 
dukaty wojewodziny, 
ale jej uśmiech i wyzywające wejrzenie wielki urok miały. Akomodował77 się jej 
we wszystkim i 
podzielał przekonanie czułej małżonki, że dla skołatanego życiem starca spokój 
był nade wszystko 
potrzebnym, towarzystwo nużącym, odosobnienie najlepszym lekarstwem.
Z wolna więc zasadzono w krześle znowu pana wojewodę i rozciągnięto nad nim 
czułą opiekę. 
Daleko z tym pani było wygodniej. W salonie nawet do gości nie życzył nowy 
lekarz często bywać 
i przesiadywać długo.
Wojewoda, któremu zapisano miksturę, został zmuszony pod groźbą 
najstraszniejszych 
następstw zamknąć się z nią i z Filipem W swoim pokoju, tu zaś wpuszczano tylko 
afidowanych78, 
innych gości odprawiając tym, że pan jest chory. Staremu chorobę wmówić jest 
rzeczą w świecie 
najłatwiejszą, a gdy najlżejsze symptomaty niezdrowia posługują, wyobraźnia na 
nich dopełnia 
reszty. Wojewoda sam się już uznawać zaczynał słabszym. Starościna co dzień 
ubolewała nad cerą 
jego twarzy, żona się niepokoiła, wojewoda kazał Filipowi podawać zwierciadło i 
znajdował, że 
istotnie wyglądał fatalnie.
Filip ruszał ramionami.
— Imaginacja, proszę jaśnie pana. Pan zdrowszy, niż był; nowemu doktorowi nie 
wiedzieć, co 
się przywiduje… at!
— A ty to masz być rozumniejszy od niego — mruczał wojewoda.
— Ja tam do rozumu żadnego nie mam pretensji — mówił Filip — a do doktorskiego 
tym ci 
mniej, ano jegomości służę, nie wypominając, czterdzieści lat, to mu z twarzy 
czytam jak z książki.
Filip kazał sobie panu język pokazać. Wzdychając dopełnił tego stary.
— Język czyściuteńki! A jak pan ma, uchowaj Boże, chorzeć, zawsze obłożony. To 
konował, 
nie doktor.
Pomimo wielkiej powagi Filipa doktorska auctoritas79 przemagała, wojewoda nie 
wychodził. 
Wieczorem się aż posprzeczali starzy przyjaciele i Filip, co się mu nader rzadko 
przytrafiało, 
uniósł się.
— At — rzekł półgłosem — to są babskie konszachty. Doktora odmienili, aby ten 
młody 
śpiewał, co mu każą. A jejmościom, choćby obu, z tym wygodniej, gdy pana do 
niewoli wsadzą, bo 
się w pałacu rządzą gdyby szare gęsi, noc a dzień, kogo chcą, przyjmują… i gżą 
się.
Ostatni wyraz rozgniewał wojewodę, który zań złajał okrutnie Filipa, jak śmiał 
coś podobnego 
powiedzieć na wojewodzinę.
— Bo prawda! — zawołał rozjątrzony Filip.
Chciał nawet zaraz tego wieczora za służbę dziękować, ale gdy do tej 
ostateczności przyszło, 
oba się popłakali i Filip pozostał.
Zdaje się, że to słowo wyrzeczone w pasji utkwiło w pamięci wojewody. Powtarzał 
ciągle po 
cichu: — I gżą się, gżą.
Jejmość też, raz zamknąwszy męża z pomocą doktora, mniej mu potrzebowała 
okazywać 
czułości, do której zmuszanie się wiele ją kosztowało. Rąk nawet nie dawała 
całować, wprost 
mówiąc staremu, że je ślini. Wojewoda nic nie odpowiedział, spuścił głowę, a po 
wyjściu jejmości 
powtórzył Filipowe: — I gżą się.
Czasami do jego pokoju aż dochodziły śmiechy z salonu, gdy się tam weselej a 
huczniej 
zabawiano niż zwykle; naówczas wojewoda chmurny mruczał: — I gżą się.
W istocie w pałacu było wesoło. Owa próba wymożenia zapisów, która się nie 
powiodła, nie 
zasmuciła zbytnio wojewodziny. Daliborski mówił, że pierwsze lody były złamane, 
a resztę 
musiano zostawić czasowi i powolnemu działaniu na umysł starego. Zdaje się, że 
miano osnuty 
plan tajemny jakiś, misterny bardzo, który zachowywano w największej tajemnicy.
Wojewoda chorował tymczasem trochę przez imaginacją, trochę z nudów i niewoli, 
lecz że w 
istocie czuł się silniejszym, niż mu okazywać było wolno, klauzura niezmiernie 
ciężyła. Przykrzył 
sobie tym szczególniej, że i żonę rzadko widywał, i przyjaciół, a znajomych mu 
odprawiano. Filip 
o tym wiernie donosił.
— Był tam dziś kto? — pytał smutnie stary.
— A było! Było i niemało! Dowiadywali się o pana, dobijali się, ale nie 
puszczono.
— Któż był? — badał wojewoda.
— Generał Komarzewski, generał Stępkowski, marszałek Raczyński, starosta 
hamersztyński, 
albo to zliczyć!
Wojewoda się zżymał. Byłby choć plotki jakie mógł posłyszeć, coś się o sejmie 
dowiedzieć.
Między gośćmi trafiali się tacy zabawni ludzie, jak Benedykt Hulewicz, jak 
szambelan 
Trembecki, jak ks. Jezierski80, który choć do innego należał obozu, był starym 
znajomym 
wojewody, jeszcze z czasu, gdy służył wojskowo i bawił się prawem.
Wojewoda skarżył się potem starościnie:
— Moja mościa dobrodziejko, cóż to ja moribundus jestem czy claustratus81, że do 
mnie nikogo 
nie puszczają?
— A kogóż nie puszczono?
— Mnóstwo ludzi było.
— A któż o tym jegomości mówił?
— Kto, kto? — odpowiadał stary, nie chcąc denuncjować Filipa. — Nic nie ma do 
tego, kto mi 
to mówił, dosyć że byli goście i poszli z kwitkiem precz.
Obie jejmoście Filipa przeklinały. Jak tu się go zbyć z domu? Próbowano, 
wojewoda jak mur 
stał: — Chyba mojej śmierci chcecie! Filip mi oczy zamknie.
Tymczasem stary sługa, na którego się odgrażano, krzywiono, udawał, że nic nie 
widzi i nie 
rozumie. Swoje robił.
Pani wojewodzina, choć rzadko wpadała do pokoju męża, i to na krótko, więcej 
wyręczając się 
matką, dostrzegła z obejścia się wojewody, z jego mowy i miny, że stary był 
zmieniony. 
Wprawdzie najmniejsza okazana mu czułość przywracała humor i czyniła go 
natrętnym znowu, 
lecz w ogóle posępny był, milczący, zrażony.
— Kwasi się, to się kwasi — mówiła obojętnie. — Jak zechcę, byłem skinęła, 
będzie takim, jak 
był. A znowu czułości tych jego znieść niepodobna, bo mi obrzydliwość robią.
Był to więc stan jakiegoś przejścia. Starościna miała na oku starego jakiegoś 
wdowca, za 
którego się wydać myślała; wojewodzina zajmowała się to Daliborskim, to 
młodziuchnym 
kasztelanicem, świeżo z Paryża przybyłym, którego rozrywano sobie nawzajem, a 
ona miała 
szczęście go zdobyć na najsłynniejszych pięknościach, ubiegających się o 
przyjaźń jego. 
Kasztelanic szalał tak za boską Dosią, jak niegdyś wojewodzic, gdy była panną. 
Uwzięła się go 
pozyskać sobie nie przez miłość dlań, nie przez fantazją, wprost tylko aby mieć 
triumf i rywalkom 
pokazać, co może.
Dziwne to były czasy i obyczaje. Z pewną ostentacją ciągnięto kasztelanica do 
pałacu, nie tylko 
nie czyniąc tajemnicy z jego wizyt w różnych porach dnia, wieczora, ale umyślnie 
się popisując z 
tym, że go przyjmowano sam na sam, gdy nikt inny przypuszczany nie był. 
Starościna dopomagała 
w tym córce, a gdy złośliwsze panie dawały jej do zrozumienia, że wojewodzina 
się 
kompromitowała, ruszała ramionami.
— Ma tr?s ch?re!82 — odpowiadała z przekąsem — my nic nie mówimy o innych, niech 
każdy 
patrzy siebie. Żeby też Dosi, która się poświęciła niedołężnemu starcowi, nie 
wolno było trochę się 
pośmiać i poweselić.
W dniach, gdy wielki salon mozaikowany, w którym zwykle przyjmowano we środy i 
soboty, 
bywał zamknięty, wojewodzina poufałe gronko miewała w swoim apartamencie. Mały 
salonik 
zielony przytykał do buduaru poprzedzającego sypialnią pani. Korytarzyk tylko 
dzielił go od 
wielkich apartamentów. Na ten korytarzyk wychodziły drzwi z salonu małego i 
sypialni, ale te 
bywały zawsze zamknięte i wchód do wojewodziny w te dnie stanowiły małe wschody 
boczne.
Jednego wieczoru, gdy w pałacu było pusto, a Filip pana starego zostawił z 
różańcem w ręku, 
siedzącego jeszcze na łóżku po północy, bo go sen nie brał, poczciwy stary około 
pierwszej ogarnął 
się, niespokojnym będąc o wojewodę, i poszedł na palcach zobaczyć, czy też usnął. 
W 
apartamencie wojewodziny jeszcze ktoś był obcy i, jak się Filip wyraził, jeszcze 
się gżono.
Sługa miał zwyczaj, z lekka drzwi uchyliwszy, podsłuchać i zajrzeć. Wojewoda 
śpiąc zwykle 
mocno chrapał. Nie słysząc tego głosu zwiastującego sen, Filip wejrzał, czy 
jeszcze się różańcem 
zabawia, i przy świetle nocnej lampki nie mogąc dojrzeć nic, wszedł na palcach. 
Skierował się 
wprost do łóżka, ale jakiż był przestrach jego, gdy na nim miejsce tylko 
wysiedziane zobaczył. 
Wojewody nie było.
Obejrzał się wkoło i teraz dopiero przekonał się, że drzwi sypialnego pokoju, 
prowadzące do 
dalszych apartamentów, stały otworem. Rozglądając się dalej, zobaczył, że i 
butów rannych, i 
szlafroka tureckiego nie było.
Ponieważ wojewoda nigdy a nigdy w nocy nie ruszał się sam z pokoju, a wyjście 
stąd 
prowadziło do wielkiego salonu, Filip osłupiał, nie mogąc pojąć, co się stało ze 
starym. Jeżeli 
potrzebował czego, mógł go zawołać, bo Filip spał obok i dzwonek od łóżka 
wojewody miał pod 
głową.
Chwilę długą stał sługa, nie mogąc się zorientować, co pocznie… Strach ogarniał 
go coraz 
większy. Pochwycił świecę na kominie stojącą, zapalił ją ręką drżącą u lampki i 
przez drzwi 
otwarte poszedł szukać pana.
Z sypialni wychodziło się do małego gabinetu o jednym oknie, stanowiącego rodzaj 
przedpokoju; za tym szedł pokój duży, zwany biblioteką, bo w nim stało parę szaf 
z książkami, 
pokój bilardowy, gdyż ta gra w modzie być zaczynała i król dla emocji chętnie w 
nią grywał. Za 
bilardem była owa wielka sala mozaikowana, pokój gry, gabinet i wyjście z niego 
na korytarzyk 
dzielący od apartamentu pani.
Ze świecą w ręku Filip przechodził z kolei wszystkie te pokoje, rozpatrując się 
w nich, ale 
wojewody nigdzie nie znalazł. Drzwi tylko zwykle zamykane, między pokojami, 
stały wszystkie 
otworem. Doszedłszy do gabinetu od korytarza, Filip uczuł mocny swąd jakby 
zgaszonej świecy 
woskowej.
Przez drzwi roztworzone ciągnął wiatr z korytarza i wschodów, Filip musiał 
osłonić świecę, aby 
mu jej nie zgasił. Z progu już ujrzał coś na ziemi leżącego i nogą potrącił o 
srebrny lichtarz, w 
którym świecy knot jeszcze nie dogasły kopcił. Trochę dalej pod drzwiami 
apartamentów pani 
leżał bez zmysłów wojewoda.
Co go tu sprowadziło, co posłyszał czy zobaczył, iż go jak piorunem raziło? Któż 
odgadnie? W 
pokojach pani rozlegały się jeszcze śmiechy i śpiewy. Ktoś, towarzysząc sobie na 
klawicymbaliku, 
wyśpiewywał francuską piosenkę.
Ale Filip nic nie słyszał, z krzykiem przypadł do leżącego pana, podnosząc głowę 
jego. 
Wojewoda dawał jeszcze znaki życia. Stary wołał, co sił miał.
Stała się najprzód cisza w pokojach, potem bieganina i kobiety wypadły zdziwione 
i wylękłe.
Nie czas było dochodzić, jakim sposobem znalazł się tu wojewoda, najpilniejszą 
rzeczą było 
przenieść go do sypialni na łóżko i posłać po doktora. Widać, że musiał jeszcze 
pozostać ktoś z 
gości u wojewodziny, gdyż kareta jego w czwał popędziła po lekarza i w 
kilkadziesiąt minut była z 
nim nazad.
Doktor, nie mówiąc słowa, co rychlej krew puścił. To ocaliło życie panu 
wojewodzic, a że atak 
był pierwszy i ratunek dość prędki, nie pozostało nawet żadne sparaliżowanie po 
nim. Stary, 
osłabiony mocno, nade dniem mowę i zupełną przytomność odzyskał.
Lecz pierwszy użytek, jaki z niej zrobił, był, że żonie wskazał, aby z pokoju 
wyszła. Zmieszana 
mocno piękna Dosia chciała się opierać, gdy doktor dał jej znak, ażeby się nie 
sprzeciwiała. 
Wojewoda odprawił tak samo i starościnę.
Dwie kobiety powzięły stąd przekonanie, iż stary zmysły utracił i oszalał. 
Chciały przynajmniej 
wmówić to wszystkim, aby tym sposobem wytłumaczyć swe wygnanie.
Niespokojna wojewodzina popróbowała nazajutrz znowu wsunąć się do sypialni męża, 
lecz 
poruszył się tak gwałtownie, ukazując na drzwi, iż uląkłszy się uciekła.
Zresztą milczący był wojewoda i oprócz słów kilku koniecznych do służby nie 
mówił nic. 
Doktor próbował rozmowy i miał sobie polecone wybadanie go, ale i z nim stary 
mówić nie chciał. 
Zbył go kilką słowy. Zresztą, najzupełniej przytomny, okazywał nawet więcej 
energii niż zwykle.
Wypadek ten przeraził niezmiernie dwie kobiety. Po cichej z doktorem naradzie 
sztafetę 
posłano po Daliborskiego, a że w mieście rozeszła się wiadomość o chorobie 
starego i wizyty 
kondolencyjne płynęły, piękna Dosia przyjmowała je z powagą wielką, ze smutną 
twarzą, 
opowiadając, iż wojewoda miał atak apopleksji i po nim jeszcze niezupełnie 
odzyskał 
przytomność.
Starościna szeptała otwarciej daleko, bijąc się po czole, że był mente captus83. 
Spodziewano się, 
iż to ominie go. Lecz tymczasem korzystając z władzy, jaką dawała choroba, 
wojewodzina chciała 
zaraz Filipa wypędzić, mając nań jakieś podejrzenie, że panu towarzyszył w 
nocnej przechadzce, 
ale lękano się jego języka. Wojewoda też ani na moment nie dawał mu się oddalać 
od siebie. 
Choroba, zamiast go osłabić, wywołała w nim zmianę nadspodziewaną: stał się 
gwałtownym, 
niecierpliwym i despotycznym.
Następnych dni wojewodzina po razy kilka ukazywała się we drzwiach, za każdą 
razą 
odpędzana w sposób tak brutalny, iż z trwogą uciekała. Starościna, parękroć 
spróbowawszy, nie 
śmiała się już ani zbliżyć.
Obie odchodząc powtarzały: „Zwariował!”
Doktor, gdy o tym mówiły, chcąc go nakłonić, aby był tegoż zdania, milczał. 
Wojewoda w 
istocie nąjzupełniejszą miał przytomność, lecz powziął do żony niewypowiedziany 
wstręt, z 
którym się Wcale nie ukrywał.
Położenie groźnym się stawało. Nadjechał Daliborski i złożono radę. Przed tym 
przyjacielem 
domu potrzeba było wyznać wszystko. Wzięła to na siebie starościna.
— Jesteśmy w przykrym położeniu z tym przeklętym starcem — rzekła. — Przyznam 
się 
waćpanu, że gdybym była mogła przewidzieć, co nas z nim czeka, nigdy bym Dosi za 
niego nie 
wydała. Koniec końców, rzecz taka: co mam przed waćpanem taić? Dosia miała u 
siebie 
kasztelanica, który się w niej zakochał do szaleństwa. Zasiedział się tu do 
późna, nie można się go 
było pozbyć: swawolił, śpiewał. Wojewoda, podejrzliwy i zazdrosny, podszedł w 
nocy pode drzwi, 
coś podsłuchał, ja tam nie wiem, i padł rażony apopleksją. Nie jesteśmy jeszcze 
pewni, czy ten 
łajdak Filip był z nim, bo to do niego podobne, czy później nadszedł (tak się on 
tłumaczy), dosyć, 
że gwałtu narobił, krew puszczono i odratowano go, ale obrzydły ten grzyb ani na 
oczy nie chce 
dopuścić ni mnie, ni żony. Woła: „Precz, precz!” i wygania. Ja powiadam, że 
wariat. Nie ma 
innego sposobu, tylko go zamknąć w domu i za wariata ogłosić.
Spojrzała na starostę, który włosy pogładzał i dumał.
— Co pan na to?
— A zapisy? — odparł. — Z nich więc nic nie będzie?
— Tu więcej idzie niż o nie! — zakrzyknęła starościna. — Jeśli my go nie 
zamkniemy, on nas 
powypędza!
Po tym wstępie nadeszła dosyć zmieszana wojewodzina.
— Stary z zazdrości miał wizje jakieś — poczęła żywo. — No, cóż z tego, że był 
kasztelanic. 
Mama przecie siedziała w drugim pokoju. Cóż tak zdrożnego? Żartowałam z niego, 
nic więcej. 
Nudny jest. Tymczasem teraz historią mamy wcale nieprzyjemną.
Starościna wtrąciła gwałtownie:
— Wszystko przez tego gałgana, pochlebcę, zdrajcę, który nas nienawidzi, tego 
Filipa! On 
sprawcą całego nieszczęścia. Zechcemy co począć z wojewodą, póki on tu jest, nie 
można nic: 
zdradzi, powie, gotów polecieć ze skargami głupimi choć do króla.
— Wojewoda go na chwilę od siebie nie puszcza — przerwała wojewodzina.
— Najprzód się go trzeba pozbyć — kończyła matka — to pierwsza rzecz, potem 
doktora 
pozyskać, na ostatek go zamknąć; co będzie, to będzie.
— Odprawienie Filipa niełatwe — potrząsając głową szepnęła wojewodzina.
Daliborski słuchał i ważył.
Dobre dwie godziny radzono, rachowano, omawiano sprawę, posłano po doktora. 
Mecenas z 
nim zamknął się w gabinecie i siedział z pół godziny; wyszli z niego oba 
zasępieni i dopiero po 
odjeździe pana konsyliarza opowiedział starosta, iż do pewnego stopnia na niego 
można było 
rachować, lecz w warunkach, jakie zakreślił. Lekarz chciał, o ile możności, 
pozostać biernym w tej 
sprawie. Radził ze swej strony, gdy cokolwiek sił nabierze chory, wytłumaczenie 
się żony, 
porozumienie z mężem i pojedna— nie, choćby kosztem jakiejś sceny gwałtownej, 
utrzymywał 
bowiem, że jako szalonego zamknąć go było trudno. Radził też Filipa, jako 
niepotrzebnego 
świadka, odprawić.
Daliborski wziął to na siebie.
Postarano się najprzód o niemłodego już sługę, który miejsce jego miał zastąpić. 
Cały dzień 
jeden zajął egzamin kandydata i instrukcje. Gdy wszystko przygotowanym już było, 
mecenas 
posłał po Filipa.
Stary, nie domyślając się, o co chodziło, przyszedł jak stał w kapocie szarej, z 
chustką i 
tabakierką w ręku.
Daliborski chodził po pokoju.
— Jest wolą pani wojewodziny — rzekł surowo — abyś się waćpan od usług wojewody 
uwolnił. Wpływ jego jest choremu szkodliwy.
Filip nie zrozumiał.
— Jak, jak? — zapytał z flegmą.
— Masz waćpan pensją dożywotnią zapewnioną taką, jaką brałeś — dodał mecenas — i 
jesteś 
odprawiony.
— A któż to mnie odprawia? — odezwał się Filip.
— Pani wojewodzina.
— Pani wojewodzina mnie nie przyjmowała i odprawiać nie ma prawa — rzekł Filip.
— Co do prawa, zostaw asan nam rozsądek o tym — odparł mecenas. — Życzyłbym, nie 
stawiąc daremnego oporu, wynieść się, jeśli waćpan nie chcesz się dostać pod 
areszt i straż 
marszałkowską.
— Tak? — zawołał Filip.
— Tak! — potwierdził mecenas.
Nie mówiąc słowa, blady stary sługa, zabierał się wychodzić.
— Za pozwoleniem — dodał Daliborski — uprzedzam acana, że do wojewody iść mu nie 
wolno. Wszystkie jego rzeczy są spakowane na wozie, proszę się natychmiast 
oddalić i nie 
pokazywać tu więcej pod rygorem kary najsurowszej.
Wysłuchawszy tego Filip miał się ku drzwiom. O siebie mu nie szło bynajmniej, 
serce miał 
rozdarte tym, co jego pana czekało. Gwałtowne to oddalenie zwiastowało jakiś 
krok zuchwały, 
przy którym świadka się obawiano.
Wyszedłszy do sieni, Filip się jeszcze namyślał, co pocznie, gdy go dwu drabów, 
już nań 
oczekujących, zaprosiło z sobą. Wóz upakowany stał w dziedzińcu. Za starym sługą 
zamknęły się 
wrota pałacu.
Daliborski zdecydował, że pozbycie się jego było koniecznym, a plotki, jakie 
mógł siać po 
mieście, nie groziły niczym, bo je łatwo było odeprzeć, tłumacząc zemstą za daną 
odprawę. Miasto 
zresztą zbyt było innymi sprawami zajęte, ażeby miało zważać na gadanie starego 
biedaka.
Gdy się to działo w bocznym skrzydle pałacu, nowy kamerdyner na palcach wchodził 
do pokoju 
wojewody. Zobaczywszy go chory osłupiał.
— Acan tu co robisz? — spytał.
— Jestem dany do usług jaśnie pana — odezwał się przybyły. — Pan Filip nagle 
mocno 
zachorował (tak mówić mu kazano), już dwa razy krew puszczano, ale nieprzytomny 
i bezwładny.
Kamerdyner nowy układny był wielce i nadskakujący.
Wojewoda zerwał się sądząc, że istotnie chory Filip leży w przedpokoju; oznajmił 
mu nowy, iż 
go zawieziono do szarytek. Z niedowierzaniem przyjął tę wiadomość wojewoda, 
milczał długo, w 
głowie mu się to nie mogło pomieścić: Filip przed chwilą zdrowiuteńki, 
uśmiechnięty, posługiwał 
mu.
— Kiedyż zachorował? — spytał.
Kamerdyner dosyć zręczną ułożył bajeczkę. Starzec patrzał mu w oczy, był 
wzruszony tak, że 
drżał cały; opanowała go trwoga jakaś, żal, smutek i podparty na ręku, nie 
patrząc na przybysza, 
pozostał aż do wizyty doktora.
Doktor, nie chcąc się mieszać do sprawy sługi, o chorobie jego udał zupełną 
niewiadomość. 
Obiecał dowiedzieć się, pójść, radzić, a tymczasem nakazał spoczynek i unikanie 
wszystkiego, co 
mogło zbytecznie poruszać.
Nowy kamerdyner tak instynktowo wstrętliwym był wojewodzic, iż nie dając mu 
sobie służyć, 
odprawił go do przedpokoju.
Wielki i stanowczy krok został zrobiony: wojewoda już nie miał przy sobie nikogo 
i był na łasce 
pań, które go wzięły w niewolę. Opinią publiczną z wolna przygotowywano do tego, 
że atak 
apopleksji pociągnął za sobą lekkie obłąkanie i słabomyślność.
Filip, wyrzucony tak nagle i niespodzianie, potrzebował na to czasu, by się 
opamiętać i 
obmyśleć, co pocznie. W pierwszym lepszym zajeździe kazał zrzucić swoje rzeczy, 
a sam tegoż 
wieczora poszedł do wojewodzica.
Działo się to w kilka dni po scenie w Królikarni. Mimo starań stolnikowej, aby 
zatrzeć jej 
wrażenie, wesoły Wicek chodził struty. Upajała go dla rozweselenia, pił chętnie, 
ale stawał się 
potem nieznośnie szyderskim, grubianinem i brutalem. Mówił jej wbrew takie 
rzeczy, że nawet 
ona ich znieść obojętnie nie mogła. Był nieswój, zmieniony i nic go już w 
świecie nie zdawało 
obchodzić oprócz losu ojca i pragnienia zemsty nad macochą. Unikał tłumnych 
towarzystw i jeżeli 
go nie wciągnęła do siebie stolnikowa, siedział w domu sam lub drzemał po dniach 
całych. Leżał 
właśnie na łóżku, gdy w progu Filip, blady i zmieniony, się zjawił.
— No, jak się masz stary?
Nie było długo odpowiedzi.
— Co ci to? — zapytał wojewodzic.
— Mnie nic — rzekł sługa — ja gotów jestem każdej godziny stanąć przed sądem 
Bożym, więc 
się i śmierci nie boję. Naszemu panu grozi nieszczęście jakieś. Nie chcieli mieć 
świadka, precz 
mnie wypędzili.
O chorobie ojca i o jej przyczynie wojewodzic był uwiadomiony z odgłosu 
publicznego, bliżej 
nie znał okoliczności, bo Filip od tego wypadku na krok nie mógł wojewody 
odstąpić. Teraz 
dopiero opowiedział wszystko ze szczegółami. Wojewodzic załamał ręce nie z 
rozpaczy, ale z 
gniewu. Do późnej nocy siedzieli z sobą, nic postanowić nie umiejąc.
Nazajutrz Filip wrócił raniuteńko, radzono niemal dzień cały. Po obiedzie 
stolnikowa pojechała 
w odwiedziny do Dosi i mimo swych przywilejów przyjaciółki młodości nie została 
przyjętą ani 
przez nią, ani przez starościnę.
Po mieście mówiono, że wojewoda jest niebezpiecznie chory i lnie przy zmysłach.
Filip był tego zdania, iż szybko bardzo coś poczynać było potrzeba, bo staremu 
groziło 
niebezpieczeństwo. Może być, że za jego poradą wojewodzic pojechał do młodego 
lekarza, który 
teraz zastępował Beckera. Cudzoziemiec to był, potrzebujący kariery, chętnie się 
akomodujący 
możnym klientom, ale ostrożny i nie przechodzący granic, których przestąpienie 
groźnym stać by 
się mogło. Wojewodzic znalazł go w domu i począł od powiedzenia mu nazwiska. 
Byli sam na 
sam. Sama powierzchowność młodego panicza mogła uprzedzić doktora, że miał do 
czynienia z 
człowiekiem zuchwałym, z którym ostrożnie obchodzić się było potrzeba.
— Nazwisko moje, a zapewne i historia moja nie jest panu obcą — odezwał się 
przybyły. — 
Ojca mojego, wojewodę, masz waćpan w kuracji. Będę lakonicznym i otwartym. Mnie 
z domu 
wygnała intryga kobiety, która wprzód, nim została moją macochą, była moją 
kochanką. Chcą 
opanować starca, aby owładnąć majątkiem. O majątek mi nie idzie. Ogłaszają 
wojewodę wariatem. 
Prawda, że małżeństwo podobne zmysłów człowieka pozbawić może, ale wiem, że 
ojciec mój jest 
przytomnym. Odpędzono jego starego sługę, aby zbrodni nie mieć świadka, waćpana, 
panie 
konsyliarzu, zechcą wciągnąć w tę brudną sprawę. Przyszedłem go przestrzec, iż 
się narazisz na 
potępienie publiczne.
Doktor rzucił się przestraszony.
— Jestem lekarzem — zawołał — ale do żadnych intryg nie mieszam się i nie wiem o 
nich.
— Więc poświadczyć możesz, iż wojewoda jest w pełnym posiadaniu przytomności i 
zmysłów.
— O ile chory nim być może — odparł doktor.
— Żadnych ekwiwoków84, panie konsyliarzu — odparł wojewodzic — jest przytomny 
czy nie? 
Robią go wariatem, czy i pan także?
— Nie — odparł doktor zmieszany. Wojewodzic garść dukatów wysypał na stół. — 
Proszę mi 
napisać świadectwo — rzekł. Młody doktor zawahał się i potrząsł rękami.
— Po cóż to świadectwo? — zapytał.
— Ono mi jest potrzebne, to moja sprawa — rzekł wojewodzic — ja je mieć muszę.
— Pan pojmujesz — odezwał się ocierając czoło Niemiec — ja mówię to, co dziś 
jest, 
przewidzieć nie mogę, co się stanie.
— Ja też potrzebuję świadectwa na to, co jest dziś — dodał wojewodzic — i 
powtarzam panu, 
że go potrzebuję koniecznie. Doktor jeszcze się chciał wymawiać, gdy wojewodzic 
dołożył:
— Pan mi go napisać musisz jako uczciwy człowiek.
Nacisk położony na ostatnie wyrazy podziałał mocno na doktora, który siadł pisać 
natychmiast.
Po odczytaniu skryptu wojewodzic rękę mu podał.
— Nie używaj pan, proszę, tego papieru, chyba w ostateczności — szepnął lekarz 
skłopotany.
— Nie obawiaj się pan, użyję go tak, iż pana nie skompromituję.
I wyszedł.
IX
Do króla w czasie tego sejmu trudno się było dostać. Nawet gdy posiedzeń nie 
było, gdy 
posłowie się rozjeżdżali, przygotowywało się tyle rzeczy, tyle wpływów 
krzyżowało się na 
dworze, taki był nacisk petentów, agentów, obywateli z prowincji, tyle projektów 
się obrabiało na 
naradach tajemnych z Ignacym Potockim, ks. Piattolim, Kołłątajem, Lucchesinim85 
i 
Buchholtzem, iż król czasu tchnąć nie miał. Ścigano go w Kozienicach, nie dawano 
pokoju w 
Łazienkach, zabiegano drogę, gdy w Skierniewicach prymasa chciał odwiedzić lub w 
Sielcach 
panią hetmanową.
Król stawał się popularnym, jak nigdy nie był, ale brzemię tej popularności 
ciężyło na nim. Gdy 
w sali audiencjonalnej czekała szlachta i honoraliores86, często nawet który z 
posłów 
zagranicznych, starosta piaseczyński87 przez garderobę wprowadzał na ciche 
posłuchanie 
protegowanych i protegowane.
Częstokroć jednego dnia musiał Stanisław August całą swą poliglotyczną88 
umiejętność okazać, 
mówiąc z jakim Coxem89 po angielsku, z Francuzami w ich języku (a ten najmilszym 
mu był ze 
wszystkich), z Włochami, z Rosjanami i Niemcami. Nie kosztowała go ta 
nadzwyczajna 
uprzejmość, którą okazywał wszystkim w ogóle, lecz umysł się ważył, tysiąca 
przedmiotów 
zmuszony dotykać, a z każdym chcąc się pokazać oswojonym. Jak języki, tak nauki 
i 
najróżnorodniejsze przedmioty król z encyklopedyczną90 łatwością pojęcia 
przyswajał sobie do 
tyla, że mógł o nich rozprawiać, nie narażając się na śmieszność. Z Poczobutem i 
Śniadeckim91 
przypatrywał się słońca zaćmieniu z równym zajęciem, jak w fabrykach tkaninom, 
jak w kuźniach 
żelaznym sprzętom, w Kozienicach broni, w szkole doświadczeniom fizycznym, a 
potem haftom 
uczennic ks. Jabłonowskiej92. Wszystko go interesowało: gramatyka Kopczyńskiego, 
kanał 
Ogińskiego, Bogusławskiego93 teatr, muzyka włoska i filozofia. Dyletantyzm 
naukowy i 
artystyczny dalej posuniętym być nie mógł, nieszczęściem i w polityce, i w 
sztuce militarnej był 
król też dyletantem.94
Wojewodzicowi zdawało się, że w sprawie ojca prywatna z królem rozmowa mogła mu 
być 
pomocną. Wojewoda był zawsze wiernym sługą króla i trzymał się dworskiej partii. 
Przekonał się 
jednak wojewodzic, że przystęp do monarchy nadzwyczaj był trudnym.
Chociaż po powrocie ze Strasburga, przez jakiś czas bawiąc w Warszawie, nim go 
osławiono i 
nim się sam w oczach ludzi skompromitował, wojewodzic miał wiele znajomości, ci 
dawni 
życzliwi przyjaciele, protektorowie, teraz w ulicy udawali, że go nie poznawali, 
odwracali głowy, a 
w domu ich nigdy nie zastawał. Wiedziano o tym, że ojciec się go wyparł, i 
wierzono, że się to nie 
mogło stać bez powodów ważnych, bez ciężkiej winy syna. Stolnikowa, pragnąca go 
sobie 
pozyskać, pobiegła szukać dróg do króla i trafić na nie nie mogła, gdy 
powiedziała, dla kogo je 
chciała otworzyć.
Księcia marszałka w Warszawie nie było. Wojewodzic postanowił pukać do 
wszystkich drzwi i 
począł od ambasadora. Tu przystęp był prawie tak trudny, jak do Najjaśniejszego 
Pana, a gdy się 
wreszcie dostał, zbył go generał ruszeniem ramion, odpowiadając ironicznie, iż 
sam teraz nie 
bardzo z dworem był dobrze.
— Pójdź waćpan do Lucchesiniego i Buchholtza — rzekł żegnając.
Buchholtz, ciężki, milczący, zawsze roztargniony, flegmatyczny Niemiec, odmówił 
pod 
pozorem, że się w to nie wdaje. Lucchesiniego, który był bardzo w modzie 
naówczas, nie znał 
wcale wojewodzic; był to człowiek nowy, de passage95. Austriacki De Cache, 
dawniej widywany, 
wymówił się tym, że bardzo małe miał stosunki. W istocie ks. Czartoryski 
słusznie zwrócił jego 
uwagę na to, że partia austriacka w Polsce składała się cała „ze mnie, ciebie i 
mojego pieska.” 
Plenipotent zakonu maltańskiego, kawaler de Maisonneuve, do którego umyślnie 
pojechał na 
Rozkosz wojewodzic, bo z nim kiedyś hulali razem i byli bardzo dobrze, choć 
poufałym był w 
Łazienkach, a wszechmogącym u ks. marszałkowej, tak był zajęty komedią francuską, 
której się 
uczył, że chwileczki czasu nie miał.
W ostateczności wojewodzic trafił do Ryksa, zaklinając go na wszystko w świecie, 
aby króla o 
kwadrans posłuchania błagał w interesie ojca. Starosta piaseczyński, dobry człek, 
uczynny, gdy 
mógł, dał się ubłagać. Naturalnie posłuchanie to mógł otrzymać wojewodzic 
przechodząc przez 
garderobę i w chwili, gdy król się ubierał. Często nawet i w tych godzinach pani 
krakowska 
czytywała mu depesze lub król listy dyktował, trzeba więc było wybrać moment 
spoczynku.
Przez trzy dni z rzędu wojewodzic zrezygnowany chodził tylnymi wschodami i 
siedział w 
garderobie. Raz miał za towarzysza bogatego izraelitę z Hamburga, drugi raz 
niegdyś ładną, 
mocno wybieloną osóbkę, która patrząc w okno wzdychała; trzeciego dnia go 
wpuszczono.
Z króla właśnie zdejmowano pudermantel, w atmosferze jeszcze się unosiły mgły i 
obłoczki 
pudru woniejącego jaśminem.
Stanisław August nie był już naówczas tym cudnie pięknym młodzieńcem, który w 
czasie 
koronacji całej płci niewieściej głowy zawracał; znać w nim jednak było i krew 
pańską, i dawną 
piękność pełną uroku, słodyczy i uprzejmości. Słodycz ta teraz wycisnęła się na 
obliczu w ten 
sposób, iż spod niej troska i zasępienie przeglądało. Była maską włożoną dla 
świata. Zręczna 
postawa, śliczne ręce, oczy pełne wyrazu czyniły króla leszcze przystojniejszym 
mężczyzną, choć 
włos mu siwiał i cera zdradzała znużenie wielkie.
Nikogo nie było w gabinecie królewskim oprócz Ryksa, który wprowadziwszy 
wojewodzica, 
natychmiast się cofnął. Król przybrał twarz prawie surową, co u niego było nader 
rzadkim. Patrzał 
roztargniony i niespokojny na zegar, dając do zrozumienia, iż mało miał czasu.
— Najjaśniejszy Panie — odezwał się wojewodzic — ojciec mój szczycił się kiedyś 
łaską 
Waszej Królewskiej Mości.
— I nie postradał jej, nie — odparł król sucho.
— Przychodzę w jego sprawie, błagać opieki króla.
— W jego sprawie? — przerwał Stanisław August. — Jeśli się nie mylę, między 
wojewodą a 
waćpanem, z winy jego własnej, wszystko zostało zerwanym?
— Z winy mojej po części, ale bardziej jeszcze przez niecną intrygę kobiety, 
która…
— Proszę, bardzo proszę — przerwał król — nic uwłaczającego pani wojewodzinie 
nie mówić. 
Znam ją i szacuję!
— Zatem nic chyba Wasza Królewska Mość mówić mi nie dopuścisz — rzekł wojewodzic. 
— 
Ojca mojego wzięto w kuratelę, ogłaszają go niemal wariatem, trzymają w 
zamknięciu, odebrano 
mu ostatniego przywiązanego sługę.
Król mocno brwi zmarszczył i kilka razy odetchnął głośno.
— Ale to są… to są przesadzone, urojone, potwarcze pogłoski — odezwał się. — 
Zamiast 
opiekować się ojcem, co nie jest w naturze rzeczy, lepiej byś waćpan uczynił, 
zajmując się sam 
sobą; to mu radzę i życzę.
— Jeżeli Wasza Królewska Mość raczysz opiekę swą rozciągnąć nad wojewodą — rzekł, 
kłaniając się, głosem poruszonym wojewodzic.
— On opieki nie potrzebuje — odparł król surowo — ma ją w przywiązanej i zacnej 
małżonce, 
której waćpan ocenić nie umiałeś.
— Najjaśniejszy Panie! — rzekł zburzony wojewodzic — mogłem ją lepiej ocenić niż 
ktokolwiek bądź, bo nim została moją macochą — znaliśmy się bardzo z bliska.
Usłyszawszy to król nogą uderzył w podłogę.
— Mości panie! — zawołał. — Ce n’est pas d’un galanthomme96 podobne mówić rzeczy, 
których ja słuchać nie chcę i nie mogę!
Wojewodzic wyprostował się, twarz jego zapaliła gniewem i ironią, nie zwykł był 
od 
kogokolwiek bądź znosie podobnych przymówek. Z dumną postawą, ukłoniwszy się 
zaledwie, 
zabierał się ku drzwiom, gdy król, zawsze chcący sobie raczej ujmować, niż 
zrażać do siebie ludzi, 
łagodniejąc odezwał się:
— Nie bierz mi asindziej za złe tego, co w najżyczliwszy dla niego sposób 
powiedziane zostało. 
Jestem ojcem waćpana z urzędu mego, tak jak wojewoda ze krwi; mówię i karcę po 
ojcowsku, ale 
z miłością w sercu.
— Okażże ją, Wasza Królewska Mość nie dla mnie — odparł wojewodzic — ale dla 
znękanego 
starca. Bądź mu ojcem, odwiedź go, posłuchaj!
Król się zamyślił.
— Waćpan jesteś poruszony, zirytowany nad miarę, masz do pani wojewodziny 
niechęć za 
odepchniętą miłość występną.
— Najjaśniejszy Panie — przerwał ironicznie wojewodzic — wówczas, gdym miał 
nieszczęście kochać ją, miłość moja występną nie była, bo ojca mojego nie znała, 
a odepchnięty 
nie zostałem.
Król coś niezrozumiałego zamruczał.
— Proszę, proszę! Ja tego słuchać nie mogę. Uspokój się asindziej. Spodziewam 
się, że 
wojewodzic żadne nie grozi niebezpieczeństwo. To są plotki przedpokojowe (des 
caquets 
d’antichambre), które waćpanu usłużni przynoszą.
Spojrzał na zegarek, Ryks się już we drzwiach pokazywał. Król skinął głową i 
popatrzywszy za 
odchodzącym, westchnął.
Dano mu znać, że Lucchesini oczekiwał w sali audiencjonalnej. Zbierało się 
właśnie na ów 
sławny alians z Prusami, w którym wszystkie korzyści były dla Prus, a wszystkie 
ciężary dla 
Rzplitej. Stanisław August pośpieszył naprzeciw markiza.
Lecz tego samego wieczora pani wojewodzina odebrała bilecik od generałowej 
Grabowskiej z 
przypiskiem własnoręcznym króla, donoszący jej o posłuchaniu i danej odprawie. 
Podanie głosi, 
że gdy młody naówczas Kościuszko królowi się miał przyznać, że chce wykraść 
pannę Sosnowską, 
Stanisław August pośpieszył o tym dać znać ojcu. Niebezpiecznie więc było go 
brać za 
powiernika. Wdzięczna twarzyczka pani wojewodziny była królowi miłą, brał więc 
stronę jej 
przeciwko pasierbowi, który oprócz tego dobrej sławy nie używał.
W pałacu bilet pani Grabowskiej, chociaż oględnie napisany, wywołał 
najokropniejszą burzę. 
Starościna i jej córka odgrażały się przeciwko wojewodzicowi, pałając taką 
zemstą, że gdyby tylko 
środki miały po temu, najokropniejszych skutków spodziewać się było można. Gdyby 
najmniejszy 
pretekst posłużył, wojewodzina wstrąciłaby go była do więzienia, skazała na 
śmierć.
Z gniewu płakała i rzucała się jak dziecko, ale co tu było poczynać? Starościna, 
równie 
przestraszona, doradzała jakieś pośrednictwo i układy; córka czuła, że żadne 
skarby w świecie 
rozjątrzonego śmiertelnie Wicka nie będą mogły ująć i uspokoić. Była to walka, w 
której jeden z 
zapaśników paść musiał. Cały wieczór zszedł na lamentach i odgróżkach. 
Daliborski chodził 
zamyślony, bo i on nic radzić nie umiał.
Nazajutrz rano, pomimo najściślejszego nadzoru nad wojewodą, do którego już 
nikogo oprócz 
doktora i to w towarzystwie jednej z pań nie dopuszczano, stała się rzecz prawie 
nie do wiary, a 
stała tak niepostrzeżenie, iż nikt o tym nie wiedział.
Między godziną dziesiątą a jedenastą zwykle służba jadała na dole śniadanie, 
nowy kamerdyner 
wojewody schodził także do stołu i na swym miejscu zostawiał chłopca, który te 
obowiązki pełnił 
już za czasów Filipa. Z sieni, przez którą wchodziło się do pokojów zajmowanych 
przez 
wojewodę, drzwi boczne, nigdy nie zamykane, prowadziły do ogródka wychodzącego w 
ciasną 
uliczkę, ciągnącą się za murem posesji, prawie zawsze pustą.
W murze była stara furtka zamknięta na klucz, z wyjściem na uliczkę. Wywożono 
nią śmiecie i 
liście z ogrodu. W biały dzień, o dziesiątej godzinie, Filip znalazł się u owej 
furtki, którą od lat 
wielu doskonale znał; podważył ją trochę do góry, poświdrował w zamku, otworzył, 
wszedł i 
wprost udał się do mieszkania wojewody. Żywej duszy nie było ani w ogrodzie, ani 
w sieniach, a 
chłopak siedzący na straży nie ruszył się, zobaczywszy Filipa idącego śmiało do 
pokoju pana, w 
przekonaniu, że stary sługa powrócił. Filip wszedł do pana swego, jak gdyby nic 
się nie zmieniło. 
Na widok jego wojewoda, trochę silniejszy, tak się uradował, że się z krzesła 
zerwał i kilka kroków 
postąpił. Głosu mu zabrakło z radości.
— Filip! Zdrów! A, Bogu dzięki! Toś wyzdrowiał!
I śmiał się.
— Et, et! — odezwał się stary, podchodząc na palcach. — Ja nigdy nie chorowałem, 
tylko mnie 
precz wygnano, bom zawadzał.
Wojewoda ręce załamał.
— Jakżeś się teraz tu dostał? — zawołał przestraszony.
— Przez ogród się wkradłem i zaraz nazad muszę uchodzić, aby mnie tu nie 
pochwycono. Tak, 
tak, jegomościuniu — dodał — do tegośmy doszli, z pozwoleniem, przez pańską… 
powolność. 
Baby górę wzięły, mnie won, a jegomości do niewoli! Dalej, dalej — zawołał 
rozjątrzony Filip — 
jeszcze to pana czekać może, że dadzą czekoladki jak paniczowi! Jak mi Bóg miły! 
E, już za nic nie 
ręczyć!
Przestraszone oczy obrócił ku niemu wojewoda, dając znaki, aby milczał. 
Westchnął i łzy mu 
się potoczyły.
— Słuchaj stary — rzekł głosem przerywanym — niech się nade mną grzesznym dzieje 
wola 
Boża. Zginę, to zginę, bom zasłużył. Lepiej bym ja przepadł, niż żeby na dom 
padła plama. Czuję 
ja teraz i wiem, co się dzieje, wiem, że ja tu zawadą we własnym domu i co te 
kobiety tu wyrabiają, 
i co gadają o mnie. Słyszałem ci to ja na własne uszy, ale oskarżając żonę, 
obwiniłbym siebie. 
Dziej się wola Twoja, Panie, i przyjm, co cierpię, za grzechy moje.
Uderzył się w piersi i spuścił głowę.
— E, co bo pan mówi! — przerwał Filip. — Rzeczy nie są zdesperowane, jegomość 
dla jednej 
baby szalonej żebyś miał ginąć! Po co, za co? Albo to ona do familii należy? 
Każdemu się trafi, że 
się na białejgłowie omyli, bo umieją one dobrze przypochlebić się, gdy potrzeba. 
Żeby zaś za 
omyłkę taką zaraz szyję dać!
— A cóż pocznę, co pocznę? — odezwał się stary z cichym jękiem. — Mnie oni 
obtoczyli jak 
niedźwiedzia w jamie: ani ruszyć! Krzyknę, powiedzą, żem wariat; zagniewam się, 
wołają: 
szalony; wyrywać się chcę, zamkną na klucz; słudzy ich, doktor im, nie mnie 
służy. Cóż pocznę! 
Niech już ginę — dodał z rezygnacją. — Życia we mnie niewiele, jakem sobie 
posłał, tak śpię!
Filip się zbliżył i począł szeptać do ucha:
— Niech jegomość nie desperuje. Jest sposób na to. Ja sam nic nie zrobię, ale z 
wojewodzicem 
we dwu staniem i baby w kamysz97 przepędzim! Tak mi, Boże, dopomóż!
Stary dał znak ręką, aby mówił ciszej jeszcze, lecz chciwie, cały drżący, 
obrócił się ku niemu.
— Jak wy tego możecie dokazać? — spytał, a w oczach widać było jakby promyk 
nadziei.
— Niech się jegomość o to nie pyta, proszę być dobrej myśli — dodał Filip. — O 
jedno idzie, 
ażeby gdy się tu pan wojewodzic zjawi, jegomość go nie wyklinał, nie łajał, nie 
pędził. Stanie on ze 
mną przy jegomości, a tak mi, Boże, dopomóż, we trzech my tu przepędzimy i baby, 
i ich dwór, i 
zauszników.
— Ależ doktor, doktor — rzekł wojewoda — co mnie, słyszę, wariatem ogłasza.
— Będzie on śpiewał inaczej — począł Filip szybko, oglądając się i lękając, aby 
go nie 
pochwycono. — Czasu nie mam, tyle jegomości tylko powiem, niech będzie dobrej 
myśli i do jutra 
rozkazuje tak, aby poczuli, że przecie pan się woli swej nie wyrzekł. My jutro 
tu będziemy z 
paniczem…
To mówiąc, pana w rękę i w ramię pocałował, wyślizgnął się cicho, chłopcu dał 
dwuzłotówkę 
szepcząc: — Nie mów nikomu, żem tu był — i zniknął.
W pana wojewodę duch inny wstąpił. Przed godziną siedział jak zabity, z głową 
spuszczoną, 
wpółśpiący; teraz oczy mu biegały, prostował się, ruszał i nabrał fantazji. 
Zaledwie usłyszał w 
przedpokoju chodzenie nowego kamerdynera, gdy zadzwonił.
Z obojętną miną wszedł zawołany.
— Słuchaj no — odezwał się wojewoda głosem rozkazującym — czuję się dziś lepiej, 
jeżeliby 
kto z gości się do mnie zameldował, przyjąć. Rozumiesz?
Służący zdumiał się bardzo.
— Ale… — przerwał.
— Ale tu nie ma. Słyszysz dyspozycją i spełnij, co ci kazano.
Wskazał na drzwi.
Niespodzianym tym wystąpieniem nadzwyczaj zdziwiony kamerdyner poszedł o nim 
donieść 
wojewodzinie, która wziąwszy z sobą matkę, wpadła do pokoju męża. Spojrzawszy 
nań, dostrzegła 
w nim zmianę. Starościna się zbliżyła.
— Cóż to, pan wojewoda jakieś wydaje rozkazy bez względu na to, co doktor nam za 
dyspozycje zostawił? Cóż to jest?
Wojewoda podniósł głowę i niby się nawet uśmiechnął, czego dawniej na jego 
ustach nie 
widziano.
— To, mości dobrodziejko, znaczy, że się czuję zdrowszym i że doktora się radzić, 
a u jejmości 
pozwolenia się dopraszać nie widzę potrzeby.
Kobiety spojrzały po sobie.
— No, tak — mówił wojewoda — dosyć tej kurateli, chcę moję wolą mieć… i… kwita.
Żona ruszyła ramionami i odezwała się zimno:
— To są zachcianki i fantazje choroby właśnie dowodzące. My wiemy, co doktor 
nakazał.
— Dajże mi acani pokój i z doktorem, i z tą swą czułą opieką; mówię, że mam tego 
dosyć.
— Co waćpanu jest? — zawołała starościna. Rozdrażniony wojewoda na to zapytanie 
wystawił 
ogromny czerwony język.
— Patrzajże asińdźka, żem zdrów!
Starościna odskoczyła; kobiety stały nie wiedząc, co mówić i co robić.
— I proszę — dodał stanowczo wojewoda — abym na obiad dostał nie waserzupkę, 
jajko i 
skrzydełko od kury, ale kawał mięsa. Co u licha, głodem mnie morzycie?
— Z rozkazu doktora.
— Chyba razem z nim uplanowaliście mnie głodem umorzyć — zaczął żywo wojewoda — 
a 
żebym się nie skarżył przed ludźmi, drzwi zamykacie i nie każecie dopuszczać 
nikogo. Z samych 
nudów licho weźmie człowieka. Wy się tam sobie zabawiacie i zajadacie, a ja w 
karceresie i na 
suchotach!98
Mowa ta była w ustach wojewody smutnego i milczącego tak niezwyczajna, iż 
kobietom 
wydała się jakby istotnie mową obłąkanego.
— Śliczne i grzeczne rzeczy z ust waćpana słyszę — odezwała się starościna. — 
Tegośmy się 
doczekały.
— A tak, a tak! — odparł wojewoda. — Czasy komplementów i grzeczności przeszły, 
trzeba i 
prawdę posłyszeć. Domagam się wiktu, jakiego chcę, bo siebie i swoje zdrowie 
znam, i swobody, 
bo do niej mam prawo… Ot co!
Obejrzał się dokoła; kobiety nie mogąc pojąć, skąd to na niego przypadło, stały 
w niepewności, 
jak sobie poradzą.
— Formalny bunt — uśmiechnęła się wojewodzina.
Stary począł fałszywie poświstywać, a świstanie starościna wzięła za obrazę 
osobistą. Świstać 
przy niej było zniewagą. Zarumieniła się cała. Uderzyła palcem w czoło, 
pokazując na niego córce.
— Nie ma co z nim mówić, chodźmy! Wojewodzinie zdawało się, że go może umityguje.
— Ale jakiż powód do tego jakiegoś wyzwierzenia się na nas? — zapytała. — Cóż 
się stało 
nowego?
— Nowego nic, starego było tyle, przyzbierało się kropla po kropli, że się w 
końcu z naczynia 
polało — rzekł drżącym głosem wojewoda. — Nie trzeba nigdy miary przebierać. 
Zapewne 
asińdźce wypadnie mieć po mnie drugiego, a może i trzeciego męża, otóż, pamiętaj 
asińdźka, że z 
najgłupszym nawet ostrożną być potrzeba.
Odwrócił głowę.
— Franciszek! — krzyknął na sługę. — Do kuchni idź, aby mi punkt o południu 
dobry bulion i 
sztukę mięsa dali, słyszysz!
Franciszek na panią spojrzał, ale ta była tak zmieszana i wystraszona, że nie 
mówiąc nic, skinęła 
na matkę i wyszła.
— Co mu się stało? — powtarzały obie. — Co to jest? Daliborski czekał w 
apartamencie pani; 
po wnijściu ich do pokoju domyślił się jakiejś katastrofy.
— Formalnie sfiksował! — zawołała wojewodzina. — Ani z nim gadać, ani przystąpić; 
nic 
słuchać nie chce i impertynencje prawi, rozkazuje, fuka.
— Ale jakaż przyczyna nagła tej zmiany? Wszak był spokojny i zrezygnowany!
— Jeszcze dziś rano — potwierdziła starościna. — Chodziłam do niego, prawie się 
nie odzywał, 
przeciwko niczemu nie protestował.
— Coś zaszło — rzekł Daliborski — ktoś musiał być!
Zawołano Franciszka. Ten się zaklinał na wszystko, iż żywej duszy do wojewody 
nie puszczał, 
krokiem od niego nie odchodził i na kwadrans się na śniadanie oddalając, chłopca 
w przedpokoju 
posadził. Przyciągnięto i chłopaka, ale ten wyląkłszy się, rozpłakany, do 
niczego się nie przyznał. 
Stróż śpiący w bramie zapewniał też, że nikt oprócz domowych na dziedziniec 
pałacowy 
wpuszczony nie był. Nagły ten bunt przechodził pojęcie. Strwożona pani wyprawiła 
własną karetę 
po doktora. Rozprawiano żywo, nie mogąc się zgodzić na nic. Wojewodzina z 
wypieczonymi 
rumieńcami biegała po pokojach podrażniona i zburzona, odgrażając się nie 
wiedzieć na kogo. 
Matka jej nie mogła uspokoić, bo i jej odpowiadała niegrzecznościami.
— Niech mi mama da pokój — wołała — wszystko to z jej łaski! Nieszczęśliwy dzień 
i godzina, 
gdym na próg tego przeklętego domu stąpiła! Łzy tylko i żółć piję.
Nadjechał doktor, sztywny jakiś i nieswój. Otoczono go kołem zwiastując mu, że 
wojewoda 
łajał, dokazywał, rządził się. Chciano go prowadzić natychmiast; prosił, ażeby 
sam mógł iść do 
chorego. Gdy wszedł, zastał go w istocie niezwyczajnie ożywionym.
— A co? — powitał go od progu. — Pewnie nastraszono konsyliarza, bo to nie 
waćpana 
godzina. Jako żywo, nie gorzej mi, ale lepiej i to zapewne zawdzięczani jego 
miksturom. Bóg 
zapłać!
— Pani wojewodzina jest niespokojna — wtrącił Niemiec.
— Żem zdrowszy? — rozśmiał się wojewoda. — Uspokójże ją asindziej, choroby 
jeszcze jest 
dosyć, by miała co pielęgnować, ale niech mnie głodem i rekluzją99 nie kurują. 
Czy to konsyliarz 
zakazałeś, aby gości nie puszczano?
— Ja? — odparł doktor ramionami ruszając. — Zbyt wrzawliwego towarzystwa i 
męczenia się 
nie radzę, ale rozerwania się nie bronię.
— Powiedzże to magnifice — rzekł wojewoda. — A dieta? Doktor coś począł o niej 
długo, 
widać było, że chciał interpretacji szerokie zostawić pole.
Pomówiwszy chwilę, doktor wrócił do wojewodzkiej.
— Jakżeż go pan znalazł? — spytała.
— Ożywionym — odparł Niemiec — nie gorzej, owszem lepiej. — Ale niespełna rozumu, 
słowo daję — wtrąciła starościna — pomieszanie ma. Jedno się drugiego nie trzyma, 
dziś prawi co 
innego, jutro na odwrót. Gorączkę czuć w nim. Jest fiksat.
Wojewodzina pytająco spojrzała na doktora, Daliborski także. Konsyliarz milczał 
ściąwszy 
usta.
— Że nie jest w zupełnym posiadaniu zmysłów — odezwała się wojewodzina — to 
pewna.
Doktor milczał jeszcze.
— Cóż pan mówisz? — spytał mecenas.
— Nie mówię nic — rzekł Niemiec.
— No, ale gdyby koniecznie trzeba powiedzieć? — dodał Daliborski.
Czekano w milczeniu.
— Nie umiałbym zdecydować o tym i skłonniejszym bym był przyznać, że jest 
przytomnym.
Starościna z gniewu uderzyła w ręce.
— Ale konsyliarz sam byłeś tego zdania! — zawołała.
— Ja nie miałem żadnego zdania — począł Niemiec flegmatycznie. — Widuję chorego 
rzadko 
i na krótko, spuszczałem się w tym na obserwację osób żyjących ciągle z wojewodą. 
Co do mnie, ja 
tu nie widzę najmniejszego śladu pomieszania.
Wojewodzina, która po mieście głosiła wcale co innego, ulękła się i zagniewała.
— A, to coś nowego — ozwała się z przekąsem — to coś nowego!
Doktor stał nieporuszony, jak gdyby nie słyszał; wyjął zegarek, spojrzał nań i 
widocznie 
dłuższej unikając rozmowy, skłonił się, zabierając wychodzić. Daliborski pogonił 
za nim, dwie 
jejmoście zostały same.
— Kto tu winien, ja nie wiem — odezwała się starościna — że nie ja, to pewna!
— Szłam przecież za radą waszą — ironicznie, złośliwie odezwała się córka.
— Przepraszam — odparła dumnie starościna — mój plan i rada była wcale inną. 
Życzyłam go 
ugłaskać, pieścić, a waćpaniś go tylko drażniła. Ledwie udobruchanemu prawiłaś 
grubiaństwa, 
masz, coś posiała.
— Czułości było dosyć, mam ich już po póty! — zawołała, na gardło ukazując, 
wojewodzina. 
— Sprawia mi obrzydzenie ten stary grzyb, wolę, gdy się gniewa!
— No to masz, czegoś chciała — rzekła matka.
Poczęła się wzdłuż i wszerz przechadzać po pokoju, oczekując powrotu 
Daliborskiego, który się 
zjawił z miną posępną.
— Doktor — rzekł — na nic się nie zdał, potrzeba myśleć o innym. Młody jest, nie 
ma 
doświadczenia, lęka się. Z nim nic zrobić nie można. Lękam się nawet, ażeby po 
mieście nie 
rozgłaszał, że stary zdrów i zupełnie przytomny.
— Niech paple, co chce! — krzyknęła wojewodzina w pasji. — Prędzej mnie uwierzą 
niż jemu. 
Wszystko mi jedno!
Na tę rozmowę wpadł Franciszek strwożony opowiadając, że dwu panów przybyło z 
wizytą do 
wojewody i odprawić się nie dawali.
Byli to dwaj znajomi wojewody, których stolnikowa, namówio— na przez wojewodzica, 
nasłała z tym, aby się bodaj gwałtem dobijali mówiąc, że wiedzą, iż wojewoda 
jest zdrów.
Wojewodzina wybiegła sama do salonu, każąc ich prosić do siebie. Byli to pan 
kasztelan 
sieradzki i starosta wielewiski, oba w wieku wojewody, ludzie poważni i odważni.
Obu ich wojewodzina nie znała. Kasztelan jej siebie i towarzysza prezentował, 
przyjęła ich cała 
zaczerwieniona i gniewna.
— Powiedziano mi, iż waćpanowie dobrodzieje życzyliście sobie usilnie widzieć 
się z mężem 
moim; bardzo przepraszani, że ich żądaniu zadość uczynić nie mogę. Najlepiej 
znam stan zdrowia 
męża mojego: doktor mu nakazał absolutny spoczynek.
— Powiadają jednak… — począł kasztelan.
— Mogą powiedzieć, co chcą! — przerwała gwałtownie piękna Dosia. — Ja lepiej 
panów od 
innych poinformować mogę. Sługa uniżona.
I wyszła.
Kasztelan wyprostował się i wolnym krokiem wyszedł za drzwi, prowadząc za sobą 
starostę.
— A co, mosanie, osóbka ładna, ale dla takiego starego, jak nasz poczciwy 
wojewoda, trochę 
temperament za żywy. Uważałeś asindziej, jak toto się komosiło?100
— Żywe srebro! — odparł starosta.
— A tak, żywe srebro, merkuriusz — dodał kasztelan. — Asindziej wiesz, iż to 
venenum101 
straszne. Boję się, aby wojewoda, zażywszy go dobrą dozę, nie gęgnął.
Rozśmieli się oba, ruszyli ramionami i poszli.
X
Nazajutrz o godzinie dziesiątej rano, wprowadzony przez furtkę od pustej uliczki 
przez Filipa, 
wojewodzic szedł cały drżący do ojca. Pałac ten, w którym tyle lat przeżył, 
gdzie go najcięższe w 
życiu wypadki spotkały, skąd go wygnano sromotnie, robił na nim wrażenie dziwne. 
Zuchwalstwo, 
ironia, usposobienie zwykłe do szyderstwa, rozpaczliwe fantazje, ustąpiły z jego 
serca, czuł się 
rozrzewnionym i smutnym. Żal mu było ojca. Filip zaręczał, że wojewoda miał 
przebaczyć i stanąć 
przy synu, ale możnaż było ręczyć za to, że urok kobiety, dla której starzec 
miał taką słabość, nie 
owładnie nim znowu, że płacz i łzy go nie odmienia, że wojewodzic, jako 
rozpustnik i gwałtownik, 
znowu wygnanym nie będzie?
Wiedząca o tej wyprawie synowskiej stolnikowa, niby przypadkiem o tej samej 
godzinie 
przyjechała w odwiedziny do przyjaciółki. Czy Dosia rada jej była, o tym trudno 
było sądzić, ale 
przyjęła ją bolem głowy, smutkiem i milczeniem. Z rezygnacją zaprosiła siedzieć, 
przemówiła 
słów kilka, zdawała się czekać końca tej natrętnej rannej wizyty. Stolnikowa w 
stroju 
negliżowym102, z książką od nabożeństwa w ręku, mówiła, że powracała z kościoła 
i że ją coś 
tknęło, aby kochaną Dosię odwiedzić. Gosposia, na białej dłoni sparłszy bolącą 
główkę, 
półgębkiem dziękowała.
Wszystkie grzeczne środki pozbycia się nieproszonego gościa zostały wyczerpane. 
Stolnikowa 
siedziała, paplała, zabawiała, radziła różne lekarstwa na migrenę, rządziła się 
po pokoju, ale 
odjeżdżać nie myślała. Przymawiała się do… czekolady.
Wojewodzina, usłyszawszy to żądanie, zarumieniła się mocno; widać w niej było 
tłumiony 
gniew. Szarpnęła za sznur od dzwonka tak, że go urwała, i kazała czekolady 
przynieść. Czekoladę 
wzięła za przymówkę; chodziły wieści o tym napoju, podanym niegdyś wojewodzicowi, 
o którym 
on twierdził, że suczka się nim otruła. Stolnikowa, któż wie, umyślnie zapewne 
wybrała czekoladę, 
aby tę plotkę przypomnieć i nią przyjaciółkę ukąsić. A gdy ją przyniesiono, piła 
tak powoli, 
chrupała biszkopciki tak od niechcenia, że wojewodzina patrzeć na to nie mogła.
W tej samej chwili otworzyły się drzwi pokoju wojewody i syn wszedł; krokiem 
chwiejącym się 
postąpił ku ojcu, który do niego ręce wyciągał, i rzucił mu się do nóg ze łzami. 
Wieki już, od 
dzieciństwa pono, wojewodzic łez nie znał. Otwarły się nagle te upusty 
niebieskie i lżej mu się 
zrobiło na sercu: uczuł się mężnym a silnym.
— Wicek tu, w ramiona moje! — wołał stary. — Na szyję!
Ściskali się, a Filip też łzy ocierał u progu.
Mówić nie mogli, na cóż by się tu słowa zdały!
Gdy wchodzących Filipa i panicza zobaczył chłopak posadzony na straży, 
przestraszony 
wczorajszym badaniem, pierzchnął wprost do Franciszka z wieścią, że jakichś dwu, 
ktoś z Filipem, 
poszli gwałtem do starego pana. Kamerdyner rzucił jedzenie, zerwał się i wpadł 
jak oszalały do 
pańskiego pokoju. Otwierał drzwi, ale przy nich stojący Filip powiedział mu 
zimno:
— Idź acan, jesteś tu niepotrzebny.
Franciszek mógł tylko dostrzec kogoś obok wojewody, siedzącego na krześle. 
Poleciał do pani. 
Nie zważając już na przytomność stolnikowej, zawołał w progu stanąwszy:
— Proszę jaśnie pani, jacyś ludzie, jacyś goście u wojewody! Nie wiem, jak 
weszli. Boże, mnie 
skarż, gwałtem!
Wojewodzina, już i tak gniewna, rzuciła stolnikowej „przepraszam” i pobiegła jak 
bezprzytomna. Potrzeba było przechodzić ogromny szereg pokojów; nie uspokoiło ją 
to wcale, nie 
ochłonęła, owszem, gniew jej wzrastał, miała mocne postanowienie zrobienia… 
awantury. 
Dopadła tak drzwi pokoju wojewody, otwarła je z łoskotem, spojrzała i… 
skamieniała.
Wojewoda siedział, rękę trzymając na ramieniu syna opartą, rozjaśnioną miał 
twarz, uśmiechały 
mu się usta. Spostrzegłszy wojewodzinę nie zmieszał się wcale.
Jakiś czas stała, nie mogąc się ruszyć, kobieta, bladła i krwią się oblewała; 
wzgardliwie patrzał 
na nią wojewodzic.
Wtem śmiało przestąpiła próg.
— Panie wojewodo — zawołała, wskazując na syna — albo ja, albo on!
Głos jej drżał.
— Ja albo on musimy stąd iść precz; pod jednym dachem z tym… z tym… (wyrazu nie 
znalazła 
w myśli) pod jednym dachem my żyć nie możemy!
— Nie zmuszam — odezwał się wojewoda.
— Ja ojca nie opuszczę — rzekł wojewodzic. — Cierpiał dosyć on i ja.
Wzrokiem piorunującym rzuciła na nich obu wojewodzina i chwiejąc się, chwytając 
drzwi, 
wyszła.
Panowało milczenie. Słychać było chód jej niepewny, to przyśpieszony, to wolny 
i… ucichło 
wszystko. Filip poszedł flegmatycznie ku drzwiom, które zostały otwarte, i 
zamknął je.
Wróciwszy do swojego pokoju, wojewodzina padła na kanapę, gniew ją dusił, 
krzyknęła i 
dostała rodzaj epileptycznego ataku. Rzucono się ratować, w czym i stolnikowa 
była pomocą, ale 
że ta ranna godzina sprowadzała zawsze doktora, przybył w porę i zamiast do 
wojewody pobiegł 
do pani.
Starościna rozpadała się tu nad córką, krzycząc i lamentując, lecz jak tylko 
mogła ją powierzyć 
lekarzowi, porzuciwszy chorą, pobiegła do wojewody.
Chód kobiecy i szelest sukni usłyszawszy, stary chciał kazać drzwi na klucz 
zamknąć, ale się 
wzięto do tego za późno. Starościna w sukni potarganej, z włosami rozpuszczonymi, 
z pościeraną 
twarzą, z której bielidło poschodziło miejscami, odkrywając żółte odrażające 
plamy, wleciała 
straszna jak harpia, wprost biegnąc z pięściami na wojewodę. Zatrzymała się 
jednak o kilka 
kroków.
— Waćpan mi córkę zabijasz! — krzyknęła. — Zbójca jesteś! Waćpan wiesz, jaka 
była umowa, 
i ten (wskazała na wojewodzica), ten miał iść precz, na zawsze, ten! Waćpan nam 
wypowiadasz 
wojnę!
— Hm! — odezwał się stary. — Wyście mi ją gorszą wypowiedziały, ledwie z 
kobierca 
zszedłszy. Ja właśnie, że pokoju chcę, kazałem mu tu przyjść i stanąć. Niewoli 
mam dosyć. 
Skosztowałem słodyczy opieki waszej i kwituję z niej.
— Waćpan wiesz, czym mu to grozi? — krzyknęła starościna. — My jednej godziny tu 
nie 
pozostaniemy dłużej, my jedziemy natychmiast. Proces! Zobaczymy, co on na 
wierzch dobędzie.
— Zaprawdę, rzeczy ciekawe — przerwał wojewodzic spokojnie — lecz będziemy się 
starali 
bronić po trosze…
Starościna zakryła sobie oczy tragicznym gestem.
— Taka to wdzięczność — krzyknęła — taka nagroda za poświęcenie!
— Pani dobrodziejko — odezwał się wojewodzic — prosiłbym o oszczędzanie mojego 
ojca. 
Mamy obietnicę procesu, pomieści się w nim wszystko.
Wskazał z grzecznym ukłonem na drzwi, które Filip otwierał. Starościna rzuciła 
się 
gwałtownie, plunęła i wypadła z pokoju z wrzaskiem.
Wojewoda siedział blady, zdawało się z poruszenia ust, że się modlił; twarz miał 
zmienioną. 
Podano mu wody, siadł syn przy nim, przystąpił Filip i poczęli go uspokajać.
W drugim końcu pałacu doktor prawie oszalałą wojewodzinę trzeźwił i z 
serdecznego śmiechu, 
w który wpadła, starał się związywaniem ręki wyprowadzić. Posłano do apteki po 
krople, cały 
dom, jakby się ziemia pod nim trzęsła, zawrzał, poruszył się, ludzie potracili 
głowy. Starościna 
biegała, wołając o konie. Daliborski rad był jakoś zmitygować, parlamentować, 
ale mówić mu nie 
dawano.
— Ani godziny więcej! — wołała starościna. — Zaprzęgać! Pakować! Jedziemy!
— Pani starościno dobrodziejko — odparł sturbowany mecenas — mam sobie za 
obowiązek 
panią ostrzec, że gdy się raz wyjedzie stąd, powrócić będzie trudno…
Wojewodzina także wołała:
— Jechać! Ja tu pozostać nie chcę i nie mogę!
Wśród tego zamieszania stolnikowa, która nic poradzić nie mogła, zakręciła się i 
znikła. Miała 
powóz gotowy, pośpieszyła z rannymi wizytami i opowiadaniem sceny, której 
przypadkiem 
świadkiem była. Wymawiając ten wyraz, uśmiechała się dwuznacznie. W kilka godzin 
potem cała 
Warszawa wiedziała, że pani wojewodzina opuścić miała albo też opuściła już dom 
mężowski i że 
prawdopodobnie proces rozwodowy jest nieunikniony. Chociaż piękna stolnikowa, 
opowiadając 
to, okazywała jawnie sympatią dla starego wojewody i jego syna, stało się jednak, 
że miasto niemal 
całe wzięło stronę… pięknej Dosi.
Tak było. Znany hulaka, syn marnotrawny, nie miał u nikogo łaski, sprawa jego 
była u 
wszystkich zawczasu przegraną. Obwiniano starego wojewodę o niedarowaną słabość, 
z jaką 
naprzód dał się powodować żonie, potem rzucił w ręce syna. Pobudek do śmiałego 
kroku nie w 
miłości synowskiej szukano, ale w interesach majątkowych. Słowem piękna Dosia 
wychodziła z 
tej sprawy ofiarą nieszczęśliwą, nad którą się wszyscy litowali. Ale tak bo była 
piękną!…
Przed wieczorem, jak zapowiedziano, obie kobiety opuściły pałac. Opóźnił się 
tylko wyjazd z 
powodu, że starościna wszystko aż do makat ze ścian pozabierała. Ładowano wozy, 
nikt się nie 
sprzeciwiał; zabrano sprzęty, schwycono kasę, zapakowano srebra i kosztowności.
Filip ośmielił się przebąknąć coś o tym panu, wojewoda odpowiedział:
— Daj brać, co chcą!
Zabrała też starościna tak troskliwie srebra, że dla jegomości do wieczerzy 
łyżki pożyczyć 
musiano.
Wojewodzic uśmiechał się.
Późnym już wieczorem oznajmiono przybycie mecenasa Daliborskiego, który chciał 
się 
rozmówić z panem wojewodą albo z synem. Stary był tak zmęczony, iż Wicka prosił 
o wyręczenie. 
W wielkiej sali czekał nań mecenas, chodząc kroki żywymi z głową spuszczoną.
— Czym służyć mogę? — rzekł ironicznie wojewodzic.
— Przychodzę bez żadnej misji — odparł Daliborski. — Szczycę się łaską pani 
wojewodziny i 
jej zaufaniem, czułem się w obowiązku, jako przyjaciel…
— Przyjaciel? — podchwycił sceptycznie wojewodzic, powtarzając parę razy ten 
wyraz. — Ale 
o cóż idzie?
— O uniknienie skandalu — rzekł Daliborski. — Chwilowe nieporozumienie między 
małżeństwem wszędzie się trafia. Może by się dały sprawy ułożyć bez procesu i 
konsystorza.
Wojewodzic pilno słuchał, usta gryząc.
— Cóż dalej?
— Nie będzie się wojewodzina sprzeciwiać wydziałowi fortuny dla acana 
dobrodzieja…, a w 
pewnych warunkach, podyktowanych stanem rzeczy, małżeństwo mogłoby się znowu 
połączyć. 
Waćpan dobrodziej mógłbyś mieć u ojca swe godziny.
Wojewodzic słuchał, wyśmiewając się z lekka i prychając.
— Jest to bardzo piękny projekt — rzekł — bardzo piękny, godzien acana 
dobrodzieja, ale nie 
do wyegzekwowania. Mój ojciec na własne uszy słyszał zdanie, jakie o nim wydała 
pani 
wojewodzina, w sypialnym swym pokoju siedząc z kasztelanicem. Nawiasowo dodam, 
że było to 
w uroczystej godzinie,, gdy kury piać zwykły, z północy… Dekret ten na siebie 
ferowany 
posłyszawszy, czuje się skazanym na rozłączenie się z piękną panią, która mężów 
sobie kopami 
znaleźć będzie mogła. Dixi!103
Skłonił się. Daliborski poprawił chustkę białą na szyi, chrząknął, popatrzał, 
mruknął coś i 
wyszedł.
Następnych dni stolnikowa, która wiele pomagała wojewodzicowi, co chwila go u 
siebie 
oczekiwała niecierpliwiąc się, że nie przychodził. W pałacu było wiele do 
czynienia. Wojewoda 
ciągle chciał mieć syna przy sobie, a wojewodzic też nie śpieszył zbytnio do 
pięknej Malinki, która 
go nazywała niewdzięcznikiem.
Druga próba zgody nastąpiła w kilka dni ze strony króla. Przysłał on szambelana 
Kickiego do 
wojewody, aby mu uczynił właściwe refleksje i wyraził życzenie Najjaśniejszego 
Pana. Rozmowie 
tej wojewodzic przytomnym nie był, stary wojewoda musiał w niej otwarcie 
położenie swe 
odmalować i historią całą opowiedzieć, gdyż po powrocie i sprawozdaniu Kickiego, 
gdy starościna 
W zastępstwie chorej córki pobiegła do zamku, król przyjął ją lodowato. Sprawy 
wojewódzkiej, 
którą dawniej brał do serca mocno, już się teraz nie podejmował.
— Raczcie mnie od pośrednictwa uwolnić — rzekł do starościny — nie byłem dobrze 
informowany. Widzi mi się teraz, że córka acani dobrodziejki ma też sobie trochę 
do wyrzucenia.
Tu odetchnął znacząco.
— Pewną jest rzeczą, że pięknym paniom wiele, wiele przebaczać należy, jednakże 
ma to swe 
granice, ma granice… Kochana starościno, byłyście nieostrożne, nieostrożne… Ja 
już w to 
wchodzić nie mogę, chociaż serdecznie życzę, aby się to pacyfikowało, 
pacyfikowało. Darujesz 
acani dobrodziejka, czekają na mnie.
I król się wymknął.
Proces rozwodowy rozpoczęto.
W kilka dni pani stolnikowa, nie doczekawszy się niewdzięcznika, posłała bilecik 
pełen 
wykrzykników i znaków zapytania. Wojewodzic wieczorem pojechał do niej.
— Witam triumfatora! — zawołała, we drzwiach go spotykając, Malinka. — Widzisz! 
Jeżeli 
nie wszystko, to połowę twoich sukcesów mnie winieneś. Podziękujże przynajmniej.
Wyciągnęła rączkę, którą wojewodzic ucałował, ale smutny był.
— Ale cóż ci jest? Nie mógłbyś mieć kwaśniejszej miny, gdyby ci się nie udało. 
Co ci jest?
— Nic mi nie jest, kochana stolnikowo, nie znasz mnie: ja, kiedy jestem bardzo 
nieszczęśliwy, 
jestem wesół jak diabeł, a gdym szczęśliwy bardzo, na płacz mi się zbiera.
— Pleciesz bez sensu! — zawołała stolnikowa. — Siadaj! Zjesz u mnie kolacją. 
Niechże cię 
mam choć godzinę.
— A ojciec? — spytał wojewodzic. — On tam będzie niespokojny.
— Jużciż mnie się coś poświęcić godzi! Ja zawsze, zawsze uparcie sobie powiadam, 
że ty taki 
się ożenisz ze mną.
— Nie! — rzekł wojewodzic sucho.
— Dlaczego?
— Dlatego, że się wcale i nigdy nie myślę żenić — począł Wicek. — Napatrzyłem 
się tyle 
małżeństw, że mi od tego gust odpadł zupełnie.
— Brzydzisz się kobietami?
— Gdzie zaś! Adoruję je! — rzekł wojewodzic. — Ale małżeństwo zdaje mi się nad 
siły 
ludzkie. Anioły mogłyby się żenić, ludzie nie są dosyć anielscy, ażeby byli 
godni takiego związku.
Znów stolnikowa powtórzyła: — Pleciesz!
— Stolnikowo najdroższa — odezwał się wojewodzic — cóżem ja winien, iż tego 
sakramentu 
nie czuję się godnym? Przystępować do ołtarza z tą pewnością, że się 
krzywoprzysięże, brzydka 
rzecz.
Ruszyła ramionami Malinka.
— Ja za siebie nie ręczę — dodał wojewodzic. — Kochałem się szalenie w Pepi, 
przy niej o 
małom się nie zmienił na uczciwego i porządnego człowieka i… i zdradziłem ją dla 
twojej różowej 
buzi. Buzia jest śliczna, ani słowa, ale…
— Jam tamtej aktorki niewarta?! — z gniewem zawołała stolnikowa.
— Nie gniewaj się! Każda z was jest w swoim rodzaju perfekcją, ale Pepi była 
pączkiem, ty różą 
rozwiniętą i…
— Impertynent! — krzyknęła gospodyni i skrzywiła się do płaczu. — Nie chcę cię 
znać! Ale 
pamiętaj, pamiętaj, będziesz mnie kiedyś żałować!
— Z pewnością — odparł wojewodzic — bo, słowo daję, adoruję cię. Ale żenić się, 
to zupełnie 
co innego. Nie mogę! Daję ci słowo, że się nie ożenię! O cóż ci idzie?
Stolnikowa spojrzała niedowierzająco i potrząsła głową.
— Czekaj! — zawołał ze smutną ironią Wicek. — Cofam słowo. Powiadają, że się 
cnoty i wady 
po ojcach dziedziczy, ojcowskie cnoty chciałbym mieć, ale kiedy on tej Dosi dał 
się opętać, czyż ja 
za siebie ręczyć mogę?
— Co za nieszczęście, że ja nie mam tego daru opętania! — westchnęła stolnikowa.
Wojewodzic wstał i podszedł ku niej.
— Kochana stolnikowo, nie gniewaj się! Słowo ci daję, chwila do projektów 
małżeńskich była 
źle wybrana. Sama spostrzegłaś, że jestem w usposobieniu niezwykłym. Życie mi 
się jakoś 
znudziło, dopiąłem celu, ojciec wolny, nie mam co robić!
— Właśnie dlatego powinieneś się ożenić — przerwała uparta stolnikowa.
Wojewodzic śmiać się począł.
— Prawda, jutro musiałbym być o jejmość zazdrosnym, a pojutrze się z amantem jej 
strzelać.
Mimo woli Malinka się uśmiechnęła, ramionami poruszyła, pogroziła na nosie i 
może przez 
pewne wyrachowanie, dla obudzenia zazdrości, dodała:
— Pewnie już słyszałeś, że kasztelanie, który się tak kochał w Dosi, przeszedł 
do mnie.
Spojrzała triumfująco.
— Więc kochana stolnikowo — skonkludował wojewodzic — daleko będzie lepiej: każ 
się 
jemu ożenić z sobą i niech on o mnie będzie zazdrosny; dasz mi piękniejszą rolę.
Chciał ją w rękę pocałowawszy odchodzić, ale go powstrzymała i nie puściła.
— Czegóż tak pilno? — zapytała.
— Zapomniałem właśnie powiedzieć o tym, że mam polecenia od ojca, z którymi 
jutro jechać 
muszę. Gospodarowano u nas tak, że jeśli rychło nie zapobieżym, grozi majątkom 
ruina. 
Wyjeżdżam na Podole.
— Jak to? Jutro, jutro? Nie opowiedziawszy się? Tak niespodzianie? — wołała 
stolnikowa. — 
Ale to nie może być! Ja nie pozwolę!
— Muszę! — rzekł Wicek. — Wypadło to i dla mnie niespodzianie. Dziś jeszcze 
muszę się 
rozmówić z ojcem.
Stolnikowa była prawie gniewna.
— To wygląda mi, jak gdybyś uciekał ode mnie — odezwała się.
— Niestety, prędzej że ja sam od siebie uciekam— smutnie dodał Wicek. — Ale to 
właśnie 
najtrudniejsze zadanie.
Rozeszli się tak, wojewodzic chłodny, Malinka zagniewana i po— drażniona. Różne 
myśli 
chodziły jej po głowie, wszystkie nie do wykonania. Łzy jej stały w oczach. 
Wojewodzica miała za 
straconego, a czuła, że go jednego kochała. Innymi bawiła się, dla tego jednego 
byłaby poświęciła 
wiele, nawet cząstkę płochości swojej.
Wieczorem wojewodzic, który już dwór ojcu, towarzystwo, opiekę i cały tryb życia 
urządził 
tak, aby się napaści od starościny i wojewodziny obawiać nie potrzebował, 
przyszedł i całując w 
rękę wojewodę, oznajmił mu, że na parę dni wyjechać musi. Podróż na Podole, o 
której mówił 
stolnikowej, była zmyśleniem, gdyż stary zapytał zdziwiony:
— Dokądże to i po co asińdziej chcesz jechać?
— Mam bardzo pilną potrzebę na dni kilka, muszę! — odezwał się wojewodzic. — 
Chciałbym 
moje dawne różne zobowiązania, interesa poułatwiać, aby się czuć swobodnym.
Byli sam na sam, mogli więc mówić otwarcie.
— Potrzebujesz pieniędzy? — zapytał wojewoda.
— Nie — rzekł syn — nie są to zobowiązania pieniężne, ale… honorowe.
— Cóż u licha? Pojedynek? — zawołał wojewoda zmieszany. — Na miłość Bożą!
— I nie pojedynek — odparł Wicek smutnie. — Niech się kochany ojciec nie frasuje. 
Wszystko 
się to rychło wyjaśni, dziś… nie mogę więcej powiedzieć.
— Nawet ojcu?
— Nawet ojcu! — dodał, całując go w rękę, wojewodzic. Wojewoda nieco się okazał 
niespokojnym, nie pytał jednak więcej. Uderzającym dlań było, że syn miał postać 
smutną jakoś i 
zadumaną. Wieczerzę razem zjedli, przy której o rzeczach obcych mówiono. 
Przyszedł do niej pan 
skarbnik rzeczycki, którego wojewodzic sprowadził umyślnie dla towarzystwa 
ojcowskiego, 
człowiek podeszły już, stateczny i niegdyś domownik wojewody. Syn troskliwie mu 
po wieczerzy 
zdał wszystko, co się ojca tyczyło. Gdy pora przyszła, w której wojewoda 
odchodził na spoczynek, 
Wicek go przeprowadził do sypialnego pokoju. Tu żegnali się raz jeszcze. 
Ucałowawszy ręce ojca, 
Wicek mu padł do nóg, poruszony jakoś dziwnie, co starego wielce zaniepokoiło.
— Ponieważ się rozstajemy, choć na krótko — rzekł — jeszcze raz chcę kochanego 
ojca 
przeprosić za dawne winy moje. Znam to i czuję, że się wiele nagrzeszyło.
— Daj pokój! Wszystko zapomniane! Po co o tym już mówić. Zapomnijmy — rzekł 
rozczulony 
stary. — Jedź, kiedy konieczna jest potrzeba, i powracaj co prędzej. Tęskno mi 
będzie za tobą. 
Siedźmy razem, jam niedługowieczny, szkoda i chwili postradać!
Wojewodzic pożegnawszy się wyszedł szybko, widać i po nim było wzruszenie 
wielkie. 
Nazajutrz rano, gdy Filip wszedł do starego, pierwsze jego pytanie było:
— A panicz?
— E, gdzie już! Do dnia wyjechał. Coś go pędziło. Całą noc się pakował i oka nie 
zmrużył. 
Właśnie wstawałem, kiedy już ruszał od bramy.
Stary w stronę wrót zrobił za synem krzyż święty i zamilkł posępnie.
XI
Dawni znajomi ledwie teraz mogli doktora Melliniego poznać w człowieku zżółkłym, 
wychudłym, gniewnym, nieprzystępnym, a często jakby nieprzytomnym. Losy 
nieszczęśliwej 
Pepity tak nań podziałały, iż przed czasem postarzał, a raczej zgrzybiał. Nie 
chciał nawet już 
praktyki, odsyłał chorych, opryskliwie mówiąc pacjentom, że sam doktora 
potrzebował. Wszystko 
mu się nie wiodło, ani ów doktor Biernacki, ani żaden z młodzieży nie potrafił 
pozyskać serca Pepi 
i zatrzeć w pamięci jej wojewodzica.
Czekała ciągle na niego, przygotowując się do wesela. Jakaś tajemnicza ręka 
nadesłała jej list 
bezimienny, opisujący życie narzeczonego w stolicy, romans jego ze stolnikową, 
przebywanie u 
niej i kończyła życzeniem, aby Pepi zapomniała o bałamucie, który jej nie był 
wart. Po odebraniu 
tego listu Pepi zamknęła się u siebie, napisała kartkę do wuja, wyszła nazajutrz 
niby tylko do 
przeciwległego kościołka Św. Michała i nie powróciła. Około południa dopiero 
Mellini 
niespokojny, wbiegłszy do jej pokoiku, znalazł list do siebie i natychmiast w 
pogoń się puścił do 
Warszawy.
Pepi miała około sześciu godzin do wyprzedzenia go, tak że Mellini mimo 
największego 
pośpiechu przybył do stolicy, nie wiedząc, gdzie jej szukać, już naówczas, gdy 
dziewczę 
wróciwszy z Królikami, błądziło samo, nie wiedząc, co z sobą zrobi, po 
Krakowskim 
Przedmieściu. Myślą jej było szukać klasztoru jakiegoś i zamknąć się w nim.
Doktor szukający mieszkania wojewodzica spotkał ją na wpół obłąkaną w ulicy. 
Zobaczywszy 
go, rzuciła mu się na szyję i nic nie mówiąc, płakała długo. Ledwie nieledwie 
Mellini potrafił ją 
uprosić, aby się dała na spoczynek gdzieś zaprowadzić, a cały wieczór spędził na 
dowodzeniu, iż 
miała obowiązki względem niego i powinna była z nim powrócić do domu.
Więcej podobno niż argumenta pomogło jakieś zdrętwienie i apatia , w którą 
popadła Pepi. Dała 
się więc wziąć, dała zawieźć, ale gdy się zbliżyli do Lublina, zapragnęła 
powrócić nie do nowego 
domu przy ulicy Grodzkiej, w którym jej przygotowania ślubne przykre robiły 
wrażenie, ale do 
dworku na Winiarach. Zgodził się na to Mellini. Znowu więc całe dawne 
gospodarstwo potrzeba 
było instalować po staremu. Pepi zamknęła się w swoim pokoiku i przepędzała całe 
dnie samotnie, 
chodząc po nim lub w jakimś marzeniu półsennym. Trudno jej było powrócić do 
życia. Strańska 
odwiedziła ją z początku, z kondolencją przychodząc. Pepi zamknęła jej usta, nie 
dała mówić, nie 
chciała słuchać skarg, w ostatku na zaproszenie do niej potrząsnęła głową, 
odmawiając wręcz. 
Łatwo się było domyśleć, dlaczego.
Tak przechodziły tu dnie smutne, a Mellini, zgryziony, tym się tylko pocieszał, 
iż na naturę 
ludzką zmienną i działaniu czasu oprzeć się nie mogącą rachował.
Pepi nie chciała już ani brać lekcji śpiewu, ani dotknąć klawicymbała, nie mogła 
się wziąć do 
żadnej roboty, z myślami swymi chodziła dnie całe. Strańska, sama wielce pobożna, 
ciągnęła do 
kościoła, lecz dawszy się wziąć, Pepi siedziała w nim nieporuszona, nie mogąc 
się modlić… i 
płakała. Nic nie pomagało.
Jednego wieczora, gdy tak chodziła po swej izdebce, a Melliniego w domu nie było, 
cień jakiś 
przemknął się jej przed oknami, którego ruch i kształt ją przeraził. Pobiegła do 
drzwi, aby je 
zamknąć, lecz za późno; otworzono je gwałtownie i wojewodzic stanął przed nią.
Na widok jego Pepi przybrała postawę tak dumną i groźną, iż choć nie odezwała 
się ani słowa, 
dosyć jej było, by za próg wyrzucić zuchwalca. Ręką drżącą pokazała mu na drzwi.
Wojewodzic blady, z twarzą już nie szydersko się uśmiechającą, ale ponurą i 
zasępioną, jakąś 
zarazem spokojną i beznamiętną, stanął w progu.
— Nie przychodzę ani się usprawiedliwiać, ani prosić o przebaczenie — rzekł. — 
Chociaż 
jestem na pozór winnym, w sumieniu czuję się czystym. Chcę pannę Pepi pożegnać. 
Tak, pożegnać 
raz jeszcze i na zawsze. Wybieram się w bardzo daleką drogę, z której się zwykle 
nie powraca. 
Dwa słowa, Pepi… i wszystko się skończy…
Pepi cofnęła się parę kroków ku oknu, nie raczywszy nic odpowiedzieć. Spojrzała 
nań z 
pogardą i dumą. Chciała być obojętną, ale pierś jej poruszała się silnie i 
drżała cała.
Wojewodzic wszedł do pokoiku. Wchodząc zatoczył się jak pijany i padł na krzesło, 
włosy 
poprawiając machinalnie. Pot zimny kroplami mu się lał z czoła.
— Dwa słowa, Pepi — rzekł poważnie. — Mogłaś mnie osądzić przeniewiercą, 
spotkawszy z tą 
kobieciną, której ja anim nie kochał nigdy, ani o niej myślał. Była mi potrzebną, 
pomagała do 
uwolnienia ojca. Ale tłumaczenie wyda ci się fałszywym, jak ja, toteż nie 
przywiązuję do niego 
wagi; mówię, abyś wiedziała o tym. Uznałaś mnie za to winnym śmierci, a potem 
pogardziłaś i 
sztylet, który miał służyć do ukarania mnie, rzuciłaś mi pod nogi… Prawdziwy 
włoski i bardzo 
ładny sztylet — dodał szydersko — szkoda go było zostawić tak na ziemi. 
Podniosłem go i 
odnoszę… a żebyś była przekonaną, jak mi zawsze miło spełnić każdą wolę twoję… 
patrz!
To mówiąc, dobył sztylet i podniósłszy rękę, ze śmiechem gorzkim i dzikim, wbił 
go sobie w 
pierś. Krew trysnęła. Pepi, która stała u okna, nie spoglądając na niego, 
odwróciła głowę, gdy rękę 
podnosił; rzuciła się ku niemu i nie mogąc już zapobiec silnie wymierzonemu 
razowi, osłabiła go 
przynajmniej. Wyrwała mu natychmiast z piersi żelazo, rzuciła je i na ramionach 
jego z krzykiem 
zawisła.
Głos ten wszystkich z całego domu ściągnął, zbiegły się kobiety, posłano 
naprzeciw po doktora. 
Pepi klęcząc cisnęła rękami pierś zranioną, aby krew utamować… Wicek, choć 
ciężko ranny, 
szczęściem nie wbił sobie sztyletu, jak wymierzył, między żebra; silnie 
schwycona ręka ośliznęła 
się po kości z żelazem, a krew wylana miała zmazać winę…
Gdy Mellini nadbiegł zdyszany, bo mu sługa drogę zabiegła, dając znać o wypadku, 
pierwszą 
rzeczą dlań było rozerwać suknie i ranę opatrzeć. Szczęściem, cudem, 
niebezpieczną nie była. Pepi 
raz jeszcze ocaliła mu życie. Na tym samym łóżku, na którym go złożono niegdyś 
na pół żywego, 
porąbanego przez palestrantów, spoczął teraz znowu, a zamiast felczera siadła 
Pepi doglądać 
chorego.
W kilka dni potem uspokojony Mellini przyszedł rano do chorego z miną 
wypogodzoną.
— Zmiłujcie się już, pobierzcie się i niech raz temu koniec będzie. Cosa fatta 
capo ha104. Jak 
sobie z życiem potem radzić będziecie, nie moja rzecz. Pepi może dokaże tego, że 
się asindziej 
ustatkujesz albo się wreszcie wyleczy z wielkiej miłości, co zawsze na dobre 
wyjdzie.
— Ja wprawdzie — rzekł wojewodzic — nie wybrałem się tu żenić, ale miałem umrzeć 
i 
uwolnić cię raz na zawsze od wszelkiej troski. Stało się lepiej, więc wesele 
chyba privatissime105 
odbędziemy, bez wszelkiego występu i ceremonii.
— Ale, choćby oto w tym pokoju — zawołał Mellini — byle znowu jakie bałamuctwo 
nie 
stanęło na przeszkodzie.
— Potrzebuję błogosławieństwa ojcowskiego — rzekł wojewodzic.
— Hm! — rzekł doktor. — Nie jestem przeciwko żadnemu błogosławieństwu, chociaż 
jako 
lekarz nie mam wielkiej ufności w jego siłę, ale zawsze jest to specyfik106 
łagodzący i 
uspakajający. Z tym wszystkim mnie by się zdawało, że czy je asindziej weźmiesz 
na czczo (to jest 
przed ślubem), czy po nim, wyjdzie na jedno…
Mellini tak się nowych komplikacji lękał, że z pomocą pani Strańskiej skłoniwszy 
księdza 
definitora od Dominikanów, aby ślub dał, z zaledwie przygojoną raną wojewodzica 
do ołtarza 
poprowadził. Świadkami było dwu doktorów, bo i Biernacki, na wyjezdnym już do 
Krakowa, 
musiał spełniać ten dla siebie niemiły obowiązek, i dwu palestrantów. Wieczorem 
w bocznej 
kaplicy połączył państwa młodych ks. definitor, a w dworku przygotowana 
wieczerza na kilka 
osób wcale ślubnych godów pozoru nie miała.
Jednakże wina starego ks. definitor, świadkowie, trochę pan młody, wypili parę 
gąsiorków. A 
co było najgodniejszym uwagi, to że pani Strańska, osoba poważna, szczególniej 
gdy duchowni 
byli przytomni, namówiona do pokosztowania starego węgrzyna, mocno sobie 
podochociła. Była 
w takim jakimś humorze, iż wesoło rozmawiając na uboczu z doktorem wpółżartem mu 
oświadczyła, że mimo wstrętu do małżeństwa, gdyby on się starał o nią, dalipan 
by wyszła za 
niego. Osłupiał doktor, podziękował jednak, ale od tej pory trzymał się od niej 
z daleka i mówił 
cicho: „Osoba niebezpieczna.”
Wojewodzic list naprzód wyprawił do ojca, na który jaka nadeszła odpowiedź, nikt 
nie 
wiedział. Jak skoro doktor osądził, że jechać mogą, państwo młodzi natychmiast 
się puścili do 
Warszawy.
Przyjęcie wojewody, zrazu nieco sztywnego i jakby zafrasowanego, było serdeczne. 
Nadzwyczajna piękność synowej, jej powaga i wdzięk wprędce go za serce ujęły. 
Zapomniał, że 
była doktora siostrzenicą i że na zapytanie „kto ją rodzi?” nie mógł dać 
zaspokajającej odpowiedzi.
— Kobieta śliczności i co się zowie pięknie wychowana, a charakter, klękać i bić 
czołem, 
mosanie! — mówił stary. — Żeby człowiek nie wiedział, iż przodków nie ma, 
królewną by ją 
można sądzić.
Toż samo wrażenie uczyniła wojewodzicowa, gdy się po raz pierwszy pokazała w 
teatrze. Król 
był w loży i został nią zachwycony.
— Wojewodzic ma dobry gust, kobieta jak z włoskiego obrazu zdjęta, Rafaelowska 
Madonna!107
Unosili się wszyscy. Chciano piękną, młodą panią pociągnąć w towarzystwo i 
zawieźć do 
zamku, lecz wojewodzic, po naradzie z ojcem, oświadczył, iż na wieś wyjeżdżają. 
Choć się więc 
podróż zwlekła, wizyt nie oddawano.
Dnia tego, gdy wojewodzicowa raz pierwszy ukazała się w loży, była na spektaklu 
i piękna 
Dosia z matką, otoczona licznym dworem wielbicieli; można sobie wystawić, jak 
stamtąd na 
wojewodzicową patrzano.
Stolnikowa na kilka dni przedtem opuściła Warszawę udając się do Eger108, dokąd 
i kasztelanie 
podobno wyruszył…
Na tym skończym opowiadanie nasze, nie sięgając głębiej w życie wojewodzica, 
który się 
wprawdzie znacznie zmitygował i spoważniał, ale przestać być sobą nie mógł. Co 
piękna Pepi 
miała w życiu do zniesienia z nim, do nas już nie należy. Była też energicznym 
charakterem 
zbrojną do walki i umiała jej podołać. Jak w pierwszych dniach żaden blask w 
stolicy nie olśnił jej, 
żadna wrzawa nie zmieszała, tak później przygody życia znalazły przygotowaną 
zawsze do 
odparcia ciosów i gotową na wszystko, co spaść mogło na nią.
Pani eks–wojewodzina po ukończeniu rozwodowej sprawy niebawem wyszła za mąż za 
niemłodego bardzo kasztelana, wprzódy jeszcze asystując do ołtarza matce, która 
się też za 
bogatego cudzoziemskiego kupca uszlachconego wydać umiała.
Małżeństwo to było nieszczęśliwe, gdyż okazało się, że kupiec, którego głoszono 
bogaczem, w 
istocie bliskim był bankructwa i rachował na starościnę, starościna zaś liczyła 
na niego. 
Małżeństwo w przeciągu kilku tygodni rozprzęgło się, gdyż małżonek zniknął, a 
starościna 
zgryzłszy się zachorowała i umarła. Lepiej powiodło się wojewodzinie, bo 
przeżyła drugiego męża 
i odziedziczyła po nim znaczną fortunę. Synek, jedynak, nadzwyczaj troskliwie 
wychowany, do 
którego zawsze kilku guwernerów było w domu, tak ją zajmował, że za mąż już 
wychodzić nie 
myślała.
Starosta Daliborski, który zawiódł się fatalnie na swych rachubach, zerwawszy z 
piękną Dosią, 
zwrócił gdzie indziej opiekę, serce i nadzieje. Niemłoda już wdowa księżna 
powierzyła mu swe 
interesa, które tak gorliwie prowadził, iż połowa dóbr księżnej przeszła na jego 
imię. Zmuszony 
był je nabywać, ratując swą klientkę; czyniło mu to największą przykrość, lecz 
poświęcić się 
musiał, raz wziąwszy to brzemię na siebie. Zmarł, pańską pozostawiając fortunę, 
z późnego 
ożenienia zostawując syna i córkę, którzy już do złotej księgi wielkich rodzin 
należeli.
Fortuna kołem się toczy, mówili ojcowie nasi.
1 Kazimierz Władysław Wójcicki (1807–1879) — jeden z wybitnych literatów 
warszawskich w XIX wieku, 
współredaktor tygodnika „Kłosy”, do którego Kraszewski pisywał stałe tygodniowe 
korespondencje; w roku 1876 
obchodzono uroczyście jubileusz pięćdziesięciolecia jego działalności 
literackiej.
2 Konsyliarz — tak dawniej tytułowano lekarza, od wyrazu łacińskiego consilium — 
porada.
3 Myszures — posługacz żydowski w karczmie lub oberży.
4 Per Dio! (wł.) — na Boga!
5 Parlamentowanie — prowadzenie układów z nieprzyjacielem.
6 Palestra — adwokatura, dawniej także notariusze, rejenci, aplikanci; 
palestrant — prawnik.
7 Szlachtuz (przest.) — rzeźnia.
8 Plejzyrować — ranić.
9 August II Mocny (1670–1733) — książę elektor saski wybrany przez część sejmu 
na króla polskiego w roku 
1697; dążył do władzy absolutnej i podporządkowywał interesy Polski celom 
dynastycznym, „próbował nawet 
wchodzić w układy z monarchami sąsiednimi w sprawie rozbioru Polski; przebywał 
głównie w Dreźnie, dbał o 
przepych i naśladował wystawność dworu króla francuskiego Ludwika XIV, w życiu 
prywatnym słynął z rozwiązłych 
obyczajów.
10 Sztukator — rzemieślnik wykonujący ozdoby gipsowe.
11 Sapiezie — dziś przyjęta poprawna forma: Sapieże. Ród Sapiehów należał do 
najpotężniejszych rodów na Litwie 
od XVI wieku; za panowania Augusta II kilku Sapiehów piastowało najwyższe 
godności senatorskie, a wyróżniał się 
wśród nich Jan Fryderyk (1680–1751), kanclerz wielki litewski.
12 Saperlotte! (fr.) — do licha, psiakrew!
13 Salwator — zbawca; salwować — ratować.
14 Golissimus — żartobliwe dodanie łacińskiej końcówki do polskiego wyrazu; 
znaczy: „zupełnie goły”
15 Nosiłki — drążki do noszenia ciężarów; tu: „na marach”.
16 Pro memoria (łac) — dla pamięci, pamiętne.
17 Falsyfikacja — fałszowanie, podrabianie; tu wyraża przypuszczenie, że 
prawdziwym ojcem mógł być ktoś inny.
18 Ekstrakcja — wyciąganie, wydobywanie; tu: pochodzenie.
19 Plebeius pleb eissimus — plebejusz nad plebejusze; żartobliwe niby łaciną 
podkreślenie pochodzenia z 
najniższej grupy społecznej; w starożytnym Rzymie plebejusz to był człowiek z 
ludu nie mający praw obywatelskich.
20 Rzecz stosunkowa — rzecz względna.
21 Metr — francuski nauczyciel prywatny (franc. maître).
22 Klawicymbał — dawny instrument muzyczny podobny do fortepianu.
23 Chapanka, drużbart, faraon — nazwy gier w karty.
24 Perffectissime (łac.) — najdoskonalej.
25 Klucz — kilka folwarków pod wspólną administracją.
26 Incognito (wł.) — bez podania nazwiska, nie dając się. poznać.
27 Komportować — wspólnie przenosić.
28 Vacuum (łac) — pustka.
29 Kulfon — pieniądz (dukat) obcięty; por. przypis 66.
30 Nemo dat qui non habet (łac.) — nie daje, kto nie ma.
31 Purgans (łac.) — lekarstwo na przeczyszczenie; mikstura — lekarstwo zmieszane 
z kilku środków.
32 In anima vili (łac.) — dosłownie: na podłej duszy; wyrażenia tego używało się 
na określenie doświadczeń 
naukowych dokonywanych na zwierzętach.
33 Rezonować — rozumować.
34 Ergo (łac.) — więc.
35 Opatrzna — przezorna, zapobiegliwa.
36 Ogiński Michał Kazimierz (1728–1800) — hetman wielki litewski, muzyk i poeta; 
zamek swój w Słonimie 
uczynił ośrodkiem kultury, głównie kultury muzycznej; wybudował kanał łączący 
Szczarę z Jasiołdą, a przez nie 
dorzecza Dniepru i Niemna; w polityce należał do przeciwników Stanisława Augusta. 
Również Michał Kleofas 
Ogiński, synowiec hetmana, (1765–1833), był miłośnikiem muzyki i kompozytorem 
znanych polonezów.
37 Wokalna muzyka — tu: śpiew.
38 Egzercytowae się — ćwiczyć się, wprawiać się.
39 Didone abandonnata (wł.) — Dydona opuszczona — tytuł opery włoskiego 
kompozytora Domenico Sarro 
(1678–1741). Dydona — postać legendarna, założycielka Kartaginy (na terytorium 
dzisiejszego Tunisu); jest 
bohaterką sławnego utworu poety rzymskiego Wergiliusza (71–19 p. n. e.) pt. 
Eneida.
40 Interwał — pauza, przerwa.
41 Antykamera — przedpokój.
42 Szpalery — zasłony, ozdobne makaty wiszące na ścianach.
43 Haydn Józef (1732–1809) — sławny muzyk austriacki, kompozytor symfonii, 
kwartetów, sonat itp; wariacje 
(muz) utwór, w którym temat poddawany jest różnym przeobrażeniom.
44 Gratis (łac.) — darmo.
45 Diva (wł.) — boska, ubóstwiona (aktorka, śpiewaczka).
46 Cantatrice (wł.) — śpiewaczka.
47 Suponować — przypuszczać, domyślać się.
48 Nie widziałem jej tylko przez… — widziałem ją tylko przez… (budowa zdania 
przyjęta ze składni francuskiej).
49 Ogni rosa ha la sua spina (wł.) — każda róża ma swój kolec.
50 Pójść… na łono Abrahamowe — umrzeć; Abraham — patriarcha biblijny, od niego 
pochodzi naród żydowski.
51 Burszować — hulać; bursz — student niemiecki prowadzący wesoły tryb życia.
52 Fraucymer — damy dworskie przy pani dworu, mieszkanie kobiet należących do 
dworu pańskiego.
53 Danglowska — Tomasz Michał Dangiel (1742–1808) około roku 1768 osiadł w 
Warszawie i założył fabrykę 
powozów, która wkrótce stała się jedną z najlepszych w Europie; w r. 1790 sejm 
nadał mu szlachectwo.
54 Quel diable. (fr.) — co za diabeł!
55 Mais tonnerre de Dieu! (fr.) — ależ do pioruna!
56 Strasburg — miasto nad Renem we Francji, stolica Alzacji; wielu młodych synów 
polskich dygnitarzy w XVII i 
XVIII wieku kształciło się tam w prywatnej szkole zwracającej uwagę przede 
wszystkim na opanowanie pięknej 
łaciny, niezbędnej dla mówców i polityków.
57 Książę Kazimierz — książę Kazimierz Nestor Sapieha (1750–1797), siostrzeniec 
hetmana Franciszka 
Ksawerego Branickiego, generał artylerii litewskiej, marszałek Sejmu 
Czteroletniego (obok Stanisława 
Małachowskiego); prowadził hulaszczy tryb życia i należał do partii hetmańskiej, 
sprzeciwiającej się reformom i 
zwalczającej króla; w czasie sejmu stał się zwolennikiem reform; po 
przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej 
w r. 1793 złożył urząd generała i wyjechał do Drezna, gdzie brał udział w 
organizowaniu powstania 
kościuszkowskiego; w powstaniu walczył w randze kapitana artylerii litewskiej.
58 Desdichado (hiszp.) — biedak, nędzarz, nieszczęśliwiec.
59 Augustówka — szabla z fabryk polskich w województwach krakowskim i 
sandomierskim, z wyrytym na niej 
monogramem króla Augusta II, Augusta III lub Stanisława Augusta; dobroci tych 
szabel próbowano obcinając klamki 
i gwoździe, przy czym ostrze szabli się nie szczerbiło.
60 Rekapitulować — treściwie powtórzyć główne punkty przemówienia lub rozmowy.
61 Semotis arbitris (łac.) — bez świadków, na osobności.
62 Wojewodzicowa — Elżbieta z Branickich Sapieżyna, matka Kazimierza Nestora 
Sapiehy, żona Jana, 
wojewodzica mścisiawskiego; była jedną z pierwszych kochanek Stanisława Augusta, 
później go przez całe życie 
szantażowała i wyłudzała od niego pieniądze; podburzała swego brata hetmana 
Branickiego do opozycji przeciwko 
królowi; sławna była z mnóstwa procesów, które były chyba największą pasją jej 
życia i rujnowały jej majątek.
63 ? propos (fr.) — ale—ale, przy okazji.
64 Duegna (hiszp. i fr.) — ochmistrzyni, dama do towarzystwa.
65 Uszak — rama drzwi.
66 Obrzezańców — w czasie wojny siedmioletniej (1756–1763) król pruski Fryderyk 
II, znalazłszy w Dreźnie 
mennicę polską, kazał Efraimowi z Berlina bić fałszywą monetę z popiersiem 
Augusta III; monety te nazywano 
efraimkami lub berlinkami. Wybijane następnie w Polsce dukaty obcinano dokoła 
dla łatwiejszego odróżnienia ich od 
efraimek; te polskie dukaty nazywano kulfonami. Później obcinanie dukatów stało 
się jednym ze sposobów ich 
fałszowania.
67 Prowizje — wynagrodzenie za załatwienie interesu obliczane w odsetkach.
68 Ignotus (łac.) — nieznany.
69 Eskulap — według wierzeń starożytnych Greków bóg sztuki lekarskiej; syn 
Eskulapa — lekarz.
70 Góra z górą… — część przysłowia: góra z górą się nie zejdzie, ale człowiek z 
człowiekiem.
71 Vacat (łac.) — miejsce wolne, nie zajęte; tu przerwa w urzędowaniu trybunału.
72 Placencja — miejsce w parku przeznaczone na spacery.
73 Tomatysowa, Bacciarellowa — sławne podówczas piękności warszawskie.
Karol de Thomatis, dworzanin królewski, w latach 1765–1767 dyrektor teatru w 
Warszawie; odrestaurowana przez 
niego Królikarnia była miejscem schadzek całej eleganckiej Warszawy.
Marcello Bacciarelli (1731–1818), Włoch, malarz, doradca Stanisława Augusta do 
spraw sztuki; doglądał 
odbudowy zamku warszawskiego i budowy pałacu w Łazienkach.
74 Clara pacta (łac.) — początek przysłowia: clara pacta claros faciunt amicos — 
jasne warunki ugody czynią 
szczerych przyjaciół, jasne postawienie sprawy stanowi warunek przyjaźni.
75 Interpelowany — osoba, do której zwrócono się z zapytaniem.
76 Ad rem (łac.) — do rzeczy, nawróćmy do właściwego tematu.
77 Robron — szeroka, sztywna, odstająca suknia kobieca.
78 Lagier — osad.
79 Force majeure (fr.) — siła wyższa.
80 Impozycja — dumne obejście się, narzucanie swej woli.
81 Adieu (fr.) — z Bogiem, żegnam.
82 Spektator — widz.
83 Sceptycyzm — niedowierzanie, podawanie wszystkiego w wątpliwość.
84 Kontrowersja — spór.
85 Konfidencja — poufałość, zażyłość, zwierzenie poufne.
86 Konkluzja — wniosek ostateczny; tu: zakończenie.
87 Ekstradystyngowany — wyróżniający się bardzo wielką wytwornością form 
towarzyskich.
88 Zasygnowano — zadzwoniono sygnaturką, tj. małym dzwonem na wieży kościelnej, 
którym się dzwoni m. in. o 
świecie na początek dnia
89 Wenerować — czcić, poważać.
90 Dependent — praktykant u adwokata lub notariusza.
91 Norblin Jan Piotr (1745–1830) — Francuz, nadworny malarz książąt 
Czartoryskich w Puławach i Warszawie.
92 Ghigiotti Kajetan (zm. 1796) — Wioch, ksiądz, protonotariusz apostolski i 
tajny radca Stanisława Augusta; 
pośredniczył zwykle między królem a papieżem w uzyskiwaniu nowych godności 
kościelnych; był kanonikiem 
warmińskim i członkiem departamentu cudzoziemskiego Rady Nieustającej. W 
pierwodruku błędnie „książę” zamiast 
„ksiądz”.
Trembecki Stanisław (1739–1812) — szambelan i sekretarz królewski, poeta 
nadworny Stanisława Augusta.
Węgierski Kajetan Tomasz (1755–1787) — poeta słynący ze złośliwych wierszy o 
najwyższych osobistościach 
swego czasu; nie był wcale związany z dworem królewskim.
Komarzewski Jan Chrzciciel (1744–1810) — generał, szef kancelarii wojskowej, 
później adiutant i ulubieniec 
króla; na skutek intryg hetmana Branickiego w r. 1788 wyjechał na stałe do 
Anglii.
Kicki — Z dworem Stanisława Augusta bliżej związanych było trzech Kickich: 
August, szambelan, starosta 
krasnostawski; Jan, koniuszy wielki koronny, wojewoda ruski, członek Komisji 
Ekonomicznej Skarbu, prowadzący 
zarząd wszelkich interesów pieniężnych króla; Onufry, szambelan, starosta rycki 
i koniuszy wielki koronny, mąż 
siostry pani Grabowskiej, żony króla (por. tom II przypis 10); przebywał z 
królem w Grodnie po trzecim rozbiorze jako 
marszałek jego dworu.
Pani krakowska — Elżbieta z Poniatowskich Branicka (1739–1808), siostra 
Stanisława Augusta, wdowa po 
hetmanie wielkim koronnym i kasztelanie krakowskim Janie Klemensie Branickim, 
zmarłym w r. 1771. Kasztelan 
krakowski był najwyższym co do godności senatorem świeckim i nazywano go 
pospolicie panem krakowskim. 
Braniccy zbudowali w Białymstoku pałac i utrzymywali tam dwór bardziej wystawny 
niż dwór królewski w 
Warszawie. Po śmierci męża Elżbieta Branicka zawarła potajemne małżeństwo z 
Andrzejem Mokronowskim 
(1713–1784), generałem i wojewodą mazowieckim. Po śmierci wujów Czartoryskich 
(por. przypis 101) wywierała na 
swego królewskiego brata bardzo duży wpływ również w sprawach politycznych, 
kierując się przy tym instrukcjami 
otrzymywanymi od ambasadora rosyjskiego Stackelberga (por. przypis 137).
93 Książę kanclerz — Fryderyk Michał Czartoryski (1696–1775), kanclerz wielki 
litewski, wuj Stanisława 
Augusta, jeden z najpotężniejszych magnatów w połowie XVIII wieku i przywódca 
stronnictwa dążącego do reformy 
kraju. (Por. przypis 101).
94 Lapsus linguae (ac.) — omyłka popełniona w mowie.
95 Replika — odpowiedź w rozprawie sądowej lub dyskusji.
96 Ekstraordynaryjny — nadzwyczajny.
97 Frymark — kupczenie, szacherka, handel.
98 Order Świętego Stanisława — ustanowiony został przez Stanisława Augusta 7 
maja 1765 r. dla nagradzania 
przychylnych sobie panów i jednania innych. Poprzednio istniał w Polsce order 
Orła Białego, ustanowiony przez 
Augusta II w r. 1705. Następnym był order Virtuti Millitari ustanowiony w r. 
1792. Dawniejsze próby ustanowienia 
orderów w Polsce, m. in. za Władysława IV w r. 1634, spotkały się ze stanowczym 
sprzeciwem szlachty, która 
widziała w orderach zaprzeczenie równości szlacheckiej.
99 Konsystorz — kancelaria sądownictwa duchownego przy biskupie diecezjalnym.
100 Buduar — elegancki pokoik damski do przyjmowania poufalszych gości.
101 Księżna marszałkowa — Elżbieta z Czartoryskich Lubomirska, siostra cioteczna 
Stanisława Augusta.
Czartoryscy w połowie XVIII wieku byli jednym z najbogatszych i 
najpotężniejszych rodów w Polsce. Pod 
przewodnictwem Fryderyka Michała (por. przypis 92), kanclerza wielkiego 
litewskiego, i Augusta Aleksandra 
(1697–1782), wojewody ruskiego, dążyli do wprowadzenia reform w Polsce i 
próbowali kierować Stanisławem 
Augustem, swym siostrzeńcem, w pierwszych latach jego panowania, o ile im na to 
pozwalał ambasador rosyjski. Po 
ich śmierci najwybitniejszym z rodu był Adam Kazimierz (1734–1823), syn Augusta 
Aleksandra, rywal Stanisława 
Augusta jako kandydat do korony, a później komendant Szkoły Rycerskiej i generał 
ziem podolskich.
Tepper Piotr (zm. 1794) — bankier warszawski, przez pewien czas jeden z kasjerów 
króla.
Kasztelanowa kamińska — Katarzyna z Potockich Kossakowska (ok. 1720–1803), 
sławna z energii, dowcipu i 
bezceremonialnej prawdomówności; ponieważ często płaciła długi swej rodziny, 
nazywano ją „praczką Potockich”.
Księżna Nassau — Karolina z Gozdzkich Sanguszkowa, po śmierci pierwszego męża 
poślubiła w r. 1780 Karola 
księcia Nassau–Siegen, podróżnika i awanturnika, który służył kolejno w wielu 
armiach europejskich, m. in. był 
wiceadmirałem rosyjskim. Księżna słynęła z piękności i upodobania do udziału w 
teatrach amatorskich; kiedy pożar 
niszczył jej pałac, zachwycona widokiem, śpiewała arię z opery Didone 
abandonnata. U Kraszewskiego dwukrotnie 
błędnie „księżna Dessau”.
102 Ryx Franciszek (1732–1799) — jako mały czeladnik fryzjerski z Belgii dostał 
się na dwór podkanclerzego 
Sapiehy, a później został fryzjerem Stanisława Augusta, jeszcze jako stolnika 
litewskiego; dzięki niezwykłemu 
sprytowi finansowemu dorobił się znacznego majątku. M. in. przez pewien czas 
miał monopol na urządzanie 
przedstawień teatralnych trup zagranicznych i wystawiał stale włoskie opery i 
balety. Z czasem został najtajniejszym 
doradcą króla i wpływał bezpośrednio na rozdawanie wolnych stanowisk, orderów 
itp., ubiegano się więc u niego o 
protekcję. W końcu został starostą piaseczyńskim, a zachowując tytuł kamerdynera 
królewskiego, obowiązki swe 
ograniczył do przypinania orderów już ubranemu królowi.
103 Skrybent — pisarz, gryzmoła.
104 Kulić się — zginać się w układzie
105 Ekwipaż — powóz.
106 Subretka — sprytna pokojówka.
107 Cher Staroste (fr.) — kochany starosto.
108 Siurpryza — niespodzianka (fr. surprise).
109 Intercyza — rejentalna umowa przedślubna dotycząca spraw majątkowych 
małżonków.
110 Hołoble — dyszle podwójne w wozie do zaprzęgu jednokonnego.
111 Anima damnata (łac.) — dusza potępiona; człowiek ślepo oddany.
112 Komizeracja — współczucie, politowanie.
113 Admonicja — napomnienie.
114 Penetrować — przenikać, przeszukiwać.
115 Kustosz — strażnik, opiekun; tu: starsza kobieta niezamężna.
116 Kompars — aktor grający niemą rolę na scenie; osoba nie biorąca udziału w 
akcji; figurant.
117 Posesjonat — posiadacz własności ziemskiej.
118 Sumpt — koszt, nakład.
119 Ad hoc (łac.) — do tego, wyłącznie w tym celu.
120 Restytucja — zwrot.
121 Z partesów — uroczyście, z przesadną powagą.
122 Reasumpcja trybunału — wznowienie posiedzeń trybunału.
123 Patron — tu: obrońca prawny, adwokat.
124 Poniterować — stawiać na kartę przeciwko bankierowi.
125 Speranda — zysk spodziewany, widoki materialne na przyszłość.
126 Ex intimo corde (.łac.) — z głębi serca.
127 Harpia — według wierzeń starożytnych Greków potwór nienasycony w postaci 
drapieżnego ptaka z głową 
kobiety.
128 Alienować — przenieść uprawnienie na inną osobę.
129 Socjusz — towarzysz.
130 Król Gotów — w początkach naszej ery lud germański Gotów ze Skandynawii 
przewędrował nad Morze 
Czarne, następnie w wieku II i III wędrował dalej na południe i w wiekach V i VI 
zorganizował silne państwa na 
ziemiach dzisiejszych Włoch i Hiszpanii. Dawne wielkie rody szlacheckie nieraz 
próbowały wykazywać swe rzekome 
dawne pochodzenie od sławnych ludzi w starożytności i średniowieczu,
131 Aparycja — zjawienie się, ukazanie się, tu: wygląd.
132 Bielińska, żona Franciszka Ludwika, marszałka wielkiego koronnego; jej córka 
Marianna, żona Bogusława 
Ernesta Dehnhoffa, generała artylerii litewskiej, rozwiodła się z mężem w r. 
1719 po szesnastu latach małżeństwa i 
była jedną z kochanek Augusta II.
133 Gracja — chleb łaskawy wysłużony po latach pracy.
134 Francuz labuś — w XVIII wieku w całej Europie panowała moda na 
francuszczyznę, więc bogate rodziny 
sprowadzały sobie nauczycieli Francuzów, którymi bywali często młodzi księża lub 
awanturnicy uda— jacy księży; 
nazywano ich pogardliwie labusiami od fr. l’abb€ — ksiądz.
135 Karesy — pieszczoty, przymilanie się.
136 Mniszchowie — Michał Jerzy (1748–1806) był przez pewien czas szefem 
kancelarii królewskiej, później 
marszałkiem wielkim koronnym; żonaty był z Urszulą z Zamoyskich, córką siostry 
króla: Ludwiki z Poniatowskich 
Zamoyskiej, wojewodziny podolskiej. 
137 Ambasador — Otto Magnus Stackelberg (1736–1800), dyplomata rosyjski, 
pochodzenia niemieckiego, był 
ambasadorem Katarzyny II w Warszawie w latach 1772–1790. On to zmusił sejm 1773 
roku do uznania pierwszego 
rozbioru Polski, a następnie rządził królem i stronnictwami politycznymi 
posługując się groźbami lub intrygami przy 
pomocy wpływowych osobistości z otoczenia królewskiego. W latach poprzedzających 
Sejm Czteroletni wydawał 
stale w niedzielę obiady dla przebywających w Warszawie dostojników.
138 De Caché — był reprezentantem austriackim w Warszawie w okresie Sejmu 
Czteroletniego; nie odegrał 
większej roli, bo i jego monarcha nie zajmował zdecydowanego stanowiska.
139 Buchholtz Henryk Ludwik — rezydent pruski w Warszawie w latach 1776–1789 i 
1792–1794; wraz z 
ambasadorem rosyjskim Jakubem Janem Sieversem zmusił sejm do przyjęcia drugiego 
rozbioru Polski w r. 1793.
140 Gierydonik — mały stolik ozdobny na jednej nodze.
141 Umbrelka — zasłona.
142 Sustentować — utrzymywać, żywić, ugaszczać.
143 Krzyżyk maltański. — W czasie wojen krzyżowych w r. 1048 włoscy kupcy 
założyli zakon dla opieki nad 
pielgrzymami i chorymi w szpitalu świętego Jana w Jerozolimie; był to zakon 
joannitów albo szpitalników. Po 
kilkudziesięciu latach zakon przekształcił się w zakon rycerski, a jego 
członkowie zostali podzieleni na trzy grupy: 1. 
rycerzy, 2. kapelanów do służby bożej, 3. służebnych braci do pielęgnowania 
chorych i opieki nad pielgrzymami. 
Czwartą grupę później stanowili donaci, tj. członkowie wspierający, którzy nie 
składali ślubów zakonnych, ale 
zobowiązywali się do opłat na rzecz zakonu i obrony go przed atakami. Po 
zdobyciu Jerozolimy przez Turków joannici 
zmieniali kilka razy miejsce pobytu (Cypr, Rodos,) aż w roku 1530 zostali przez 
cesarza Karola V osadzeni na wyspie 
Malcie (na środku Morza Śródziemnego) i odtąd nazywali się Kawalerami 
Maltańskimi. Głównym ich zadaniem były 
walki z Turkami; ich wielki mistrz miał uprawnienia koronowanej głowy państwa.
W Polsce król Przemysław II w r. 1296 założył komandorię maltańską w Poznaniu, a 
Radziwiłłowie w r. 1610 w 
Stwołowiczach. W r. 1775 na rzecz Kawalerów Maltańskich przeszła bardzo rozległa 
i bogata ordynacja ostrogska. To 
przyczyniło się do ponownego ożywienia stosunków dyplomatycznych pomiędzy 
zakonem maltańskim a Polską. 
Krzyż maltański był uważany za odznaczenie honorowe wysokiej klasy.
144 Burgund — wino z Burgundii, prowincji w środkowowschodniej Francji.
145 Elżbietami — w roku 1774 ukazała się w Warszawie bezimienna Oda do Ojczyzny, 
głosząca, że Polska nie 
zginie, póki ma takie czcigodne córki, jak pięć Elżbiet (Izabel): z 
Poniatowskich Branicką, z Czartoryskich 
Lubomirską, z Flemingów Czartoryską, z Lubomirskich Potocką i z Branickich 
Sapieżynę. Ponieważ wymienione 
Elżbiety odznaczały się na ogół nie tylko wielką pięknością, ale i niezbyt 
przykładną cnotliwością, poeta Tomasz 
Kajen Węgierski napisał w odpowiedzi pięć złośliwych wierszyków pt. Portrety 
pięciu Elżbiet, bezstronnym pędzlem 
malowane.
146 Wittowa Zofia — Greczynka. W roku 1778 agent królewski i poseł w 
Konstantynopolu Karol 
Boscamp–Laspolski wiózł ją Stanisławowi Augustowi. Kiedy po drodze zatrzymali 
się w Chocimiu, zakochał się w 
niej major Witte i z nią ożenił. Major został wkrótce generałem. Podróżując po 
stolicach europejskich generałowa 
Wittowa była w Petersburgu i została agentką carycy Katarzyny II. W czasie Sejmu 
Czteroletniego zakochał się w niej 
Szczęsny Potocki (por. t. II przypis 53). W r. 1796 Witte zgodził się na rozwód 
za cenę miliona złotych, a w dwa lata 
później Szczęsny Potocki oficjalnie ją poślubił. Dla niej to Potocki założył pod 
Tulczynem wspaniały ogród, nazwany 
Zofiówką i pięknie opisany przez poetę Stanisława Trembeckiego.
147 Józef Stępkowski (zm. 1791) — jako oboźny koronny wsławił się w r. 1768 
okrucieństwami w tłumieniu 
buntów chłopskich na Ukrainie; po kasacie jezuitów zagrabił znaczną część ich 
dóbr, a nawet złotych naczyń 
kościelnych; za popieranie polityki królewskiej został mianowany wojewodą 
kijowskim, którą to godność miał później 
odprzedać. Generałem nie był.
148 Kooperować — współdziałać.
149 Trumo — duże długie zwierciadło sięgające do podłogi (fr. trumeau).
150 Cest parfait (fr.) — doskonale.
151 Awania — rozmyślna obraza, niegrzeczność.
152 Berżerka — rodzaj kanapki lub głębokiego fotela.
153 Hetman — Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730–1819), najpierw przyjaciel i 
zwolennik Stanisława Augusta, 
później jego przeciwnik, jeden z twórców i wodzów konfederacji targowickiej; 
żonaty był z siostrzenicą Grzegorza 
Potemkina, faworyta i ministra carycy Katarzyny II; będąc hetmanem wielkim 
koronnym Polski był równocześnie 
generałem rosyjskim i brał udział w wojnie rosyjsko–tureckiej; słynął z 
nieopanowanego charakteru, hulanek i 
szalonych wybryków po pijanemu.
154 Blansz — bielidło do twarzy.
155 Generał brygady wielkopolskiej — Jan Lipski; Kraszewski wydał drukiem jego 
pamiętnik z lat 1775–1778.
156 Suchorzewski Jan — poseł kaliski; wsławił się nie tylko krzykliwością i 
gadulstwem w czasie obrad 
sejmowych, lecz również teatralnie manifestacyjnym protestem przeciwko 
projektowi konstytucji na posiedzeniu 
sejmu w dniu 3 maja.
157 Perorować — przemawiać długo, rozwlekle i przesadnie.
158 Wyekspensować się — wyczerpać się.
159 Hulewicz Benedykt — szambelan królewski, poseł łucki na Sejm Czteroletni; 
był na usługach Szczęsnego 
Potockiego, słynął ze złośliwego dowcipu.
160 Źrenica — źrenicą wolności szlacheckich nazywano liberum veto, por. t. II 
przypis 52
161 Kasztelan łukowski — Jacek Jezierski (1722–1805) kilkakrotnie posłował na 
sejmy, w czasie sejmu wielkiego 
ogłosił kilkanaście broszur politycznych występując przeciwko obozowi reform; 
był gorliwym gospodarzem i dbał o 
uprzemysłowienie swych majątków.
162 Ferować — wydać wyrok.
163 Berlinka — moneta fałszywa z popiersiem króla Augusta III wybijana przez 
Efraima na rozkaz króla pruskiego 
Fryderyka II; nazywana również efraimką. (Por. przypis 66).
164 Inkluz — duch zaczarowany w jakimś przedmiocie, przynoszący szczęście; 
pieniądz wydany i wracający do 
właściciela.
165 Casus (łac.) — przypadek.
166 Masztalerz — stajenny mający nadzór nad końmi.
167 De bona fortuna (wł.) — dobrej przygody; kawaler de bona fortuna — oszust 
szukający awanturniczych 
przygód.
168 Massalski Ignacy Józef (1729–1794) — biskup wileński i członek Komisji 
Edukacji Narodowej, osławiony 
gracz w karty i grabieżca funduszów Komisji; postarał się o tytuł książęcy i na 
wzór rodzin magnackich ufundował 
pułk swego imienia, do którego zwerbował 50 oficerów Francuzów; część tych 
oficerów awanturników wkrótce 
rozproszyła się po Polsce. Massalski został powieszony w Warszawie w czasie 
powstania kościuszkowskiego za 
wysługiwanie się carowej Katarzynie.
169 Sztyftować — fundować, wystawiać (oddział wojska).
1 Dilemma (łac). — trudny wybór między dwiema ostatecznościami.
2 Inkwizycja — dawny sąd duchowny w Kościele Katolickim do śledzenia i karania 
heretyków, tu: śledztwo.
3 Czenczi — zdrobniałe imię Wicek po włosku: Vincente–Cenci.
4 Laufrowie — szybkobiegacze; słudzy należący do jakiegoś orszaku, obowiązani 
biec przed nim.
5 Wiskya. wiski — lekki powóz dwukołowy.
6 Il a la vie dure (fr.) — ale ma twarde życie.
7 Qu’ il était agonisant (fr.) — że dogorywał.
8 Morganatyczne małżeństwo — małżeństwo, zazwyczaj potajemne, nie dające prawa 
do tytułu i nazwiska; u 
panujących małżeństwo zawarte z osobą niższego pochodzenia.
9 Prymasem — odr. 1784 był najmłodszy brat Stanisława Augusta Michał Jerzy 
Poniatowski (1736–1794), 
poprzednio biskup płocki; najbardziej energiczny z rodzeństwa króla, w ostatnich 
latach panowania wywierał na niego 
wpływ największy; przez pewien czas był prezesem Komisji Edukacji Narodowej i 
wtedy popierał wydatnie rozwój 
szkolnictwa parafialnego.
10 Grabowska Elżbieta (1748–1810) — córka wojewody płockiego Teodora 
Szydłowskiego, żona generała Jana 
Grabowskiego; po śmierci męża zmusiła króla do małżeństwa z sobą; ślub odbył się 
potajemnie 2 lutego 1784 r. Pani 
Grabowska miała pięcioro dzieci: Pawła, Kazimierza, Michała, Stanisława i 
Konstancję; dwoje lub troje ostatnich było 
dziećmi Stanisława Augusta.
11 A parte (łac.) — na stronie, na uboczu.
12 Sauf respeet (fr.) — nie ujmując szacunku.
13 Brulion — warchoł, kłótnik, mąci woda (fr. brouillon).
14 Skonwinkować — przekonać.
15 Blanchard Franciszek (1753–1809) — Francuz, wynalazca spadochronu; w dniu 10 
maja 1789 r. wzniósł się 
balonem w Warszawie z ogrodu Foksal i wylądował w Białołęce za Wisłą; lot trwał 
45 minut; była to 34 podróż 
powietrzna Blancharda; w jednej z nich w 1785 r. przeleciał on przez kanał La 
Manche.
16 Stoicyzm — tu: panowanie nad sobą.
17 Impudencja — bezwstyd, bezczelność.
18 Sekatura — dokuczanie, dręczenie.
19 Temporyzować — zwlekać, oczekiwać sprzyjających okoliczności.
20 Obuzdać — ouzdać, opanować, podbić.
21 Asumpt — pobudka, podnieta.
22 Otwarcie sejmu wielkiego odbyło się w dniu 6 października 1788 r.
23 Kołłątaj Hugo (1750–1812) — filozof, pisarz i działacz polityczny; w latach 
1777–1786 zreformował Akademię 
Krakowską i przez trzy lata był jej rektorem; w okresie sejmu wielkiego swoimi 
pismami popierał obóz reform i 
chociaż nie był posłem, uważano go za jednego z twórców Konstytucji 3 maja; 
głównym jego dziełem politycznym 
było Do Stanisława Malachowskiego… marszałka sejmowego… Anonima listów kilka. Po 
uchwaleniu konstytucji 
został podkanclerzym, a po objęciu władzy przez Targowicę wyjechał za granicę i 
wziął udział w organizowaniu 
powstania kościuszkowskiego. Po rozbiorach współpracował z Tadeuszem Czackim 
przy organizacji szkolnictwa w 
zaborze rosyjskim.
Małachowski Stanisław (1736–1809) — referendarz koronny, marszałek sejmu 
wielkiego, jeden z głównych 
twórców Konstytucji 3 maja. Nazywany był Arystydesem polskim, gdyż jak w 
starożytnej Grecji Arystydes (V wiek p. 
n. e.) odznaczał się wyjątkowo prawym charakterem. W czasach napoleońskich 
Małachowski był prezesem Rady 
Ministrów Księstwa Warszawskiego.
24 Fryderyk II Wielki (1712–1786) — król pruski, był również księciem elektorem 
brandenburskim; odebrał Śląsk 
cesarzowi i przyłączył go do Prus, wziął udział w pierwszym rozbiorze Polski i 
przygotował następnie. Jego następcą 
i uczestnikiem drugiego i trzeciego rozbioru Polski był Fryderyk Wilhelm II 
(1744–1797).
25 Abszyt — odprawa, dymisja.
26 un enfant terrible (fr.) — dziecię okropne, człowiek grożący ciągle 
niewłaściwym odezwaniem się.
27 Rendez–vous (fr.) — schadzka umówiona.
28 Enfin (fr.) — w końcu, zresztą.
29 Et l’on revient toujours (fr.) — początek przysłowia, zawsze się powraca do 
pierwszej miłości.
30 Heca (z niem.) — cyrk. W końcu XVIII wieku w Warszawie przy ul. Chmielnej 
program hecy był wypełniony 
walkami zwierząt dzikich i psów; nazywano ją również szczwalnią.
31 Une douce violence (fr.) — słodki gwałt.
32 une liaison éphémére (fr.) — związek chwilowy.
33 Karlsbadzkie wody — Karlsbad — Karlovy Vary — miasto i uzdrowisko w górach 
Rudawach w zachodniej 
Czechosłowacji, słynne z gorących źródeł alkaliczno–siarkowych.
34 A croquer (fr.) — do schrupania.
35 Sont elles devenues begueules! (fr.) — ależ się z nich porobiły skromnisie!
36 Nessus — według wierzeń starożytnych Greków, centaur (pól–czlowiek, pół–koń), 
który będąc zranionym 
śmiertelnie przez Herkulesa podarował jego żonie Dejanirze swoją szatę, mającą 
zapewnić jej wierność męża; kiedy 
Herkules włożył tę szatę, tak ona go paliła, że rzucił się na płonący stos, 
ażeby skrócić cierpienia. Dejanira z rozpaczy 
popełniła samobójstwo.
37 Metamorfoza — przeobrażenie, przybranie innej postaci.
38 Monstra — potwory.
39 Babilońska niewola — król Babilonu Nebukadnezar po zdobyciu Jerozolimy w roku 
586 p. n. e., przesiedlił 
Żydów do swego kraju, skąd wrócili oni do Palestyny dopiero po podboju Babilonu 
przez króla perskiego Cyrusa ok. r. 
536 p. n. e.; niewola była tak ciężka, że weszła w przysłowie.
40 Fertyczą się — uwijają się, kręcą się.
41 Sodoma i Gomora — miasta wymienione w Biblii, zniszczone ogniem i zatopione 
przez Boga za wyuzdanie 
obyczajowe ich mieszkańców; na miejscu tych miast ma być obecnie Morze Martwe.
42 Aprés tout (te.) — zresztą, pomimo wszystko.
43 Intermezzo (wł.) — krótki utwór dramatyczny wystawiany pomiędzy aktami 
większych sztuk.
44 Platoniczny — duchowy, pełen czci; wolny od zmysłowości.
45 Garson — kelner.
46 Książę eks–podkomorzy — Kazimierz Poniatowski (1721–1800), najstarszy brat 
Stanisława Augusta, 
podkomorzym koronnym był w latach 1742–1773; słynął z próżniactwa, rozrzutności 
i rozpusty; wśród jego licznych 
kochanek była śliczna Józefka, czarnowłosa aktorka; w okresie sejmu wielkiego 
kochanką jego została słynna aktorka 
Agnieszka Truskolaska. Kazimierz Poniatowski na skarpie Solca dokoła dzisiejszej 
ulicy Książęcej założył wspaniały 
ogród, a w nim pięknie urządzone salony w podziemiach.
Konkieta — podbój (serca; franc. conquete).
47 Emancypować — uwalniać od zależności, usamodzielniać.
48 Symptomat — objaw.
49 Prerogatywa — prawo dające wyjątkowe ulgi, szczególne względy.
50 Kuratela — opieka prawna, nadzór sądowy nad osobą i jej majątkiem; opieka nie 
proszona.
51 Recydywa — powtórne przed zupełnym wyleczeniem się zapadnięcie na tę samą 
chorobę.
52 Liberum veto (łae.) — wolne „nie pozwalam”; w Polsce w wieku XVII i XVIII 
jeden poseł mógł swoim 
sprzeciwem zerwać sejm i uchylić wszystkie zapadłe na nim uchwały; prawo to 
zostało zniesione Konstytucją 3 maja 
w roku 1791.
53 Potocki Stanisław Szczęsny (1752–1805) — wojewoda ruski, generał artylerii 
koronnej, późniejszy współtwórca 
i marszałek konfederacji targowickiej; najbogatszy magnat w końcu XVIII wieku, 
nazywany królikiem Rusi; stały 
zwolennik sojuszu z Rosją; jego siedzibą było miasteczko Tulczyn w województwie 
bracławskim na Ukrainie. (Por. t. 
I przypis 146).
54 Rzewuski Seweryn (1743–1811) — hetman polny koronny, broniąc powagi władzy 
hetmańskiej stale intrygował 
przeciwko królowi; w czasie sejmu wielkiego wyjechał do Wiednia i próbował 
nakłonić cesarza Leopolda II do obrony 
dawnego ustroju Polski; później jeden z głównych organizatorów konfederacji 
targowickiej.
55 Potocki Ignacy (1750–1809) — członek Komisji Edukacji Narodowej, 
współzałożyciel Towarzystwa do Ksiąg 
Elementarnych, członek, a przez pewien czas i marszałek Rady Nieustającej, jeden 
z najzdolniejszych i najbardziej 
wykształconych ludzi swego wieku; w czasie sejmu wielkiego główny przywódca 
obozu reform, zwolennik zawarcia 
przymierza z Prusami.
Potocki Stanisław (1752–1821) — brat Ignacego, pisarz i działacz polityczny, 
członek Rady Nieustającej, 
późniejszy minister oświaty w Królestwie Kongresowym.
56 Hugoniści — w czasie powstania kościuszkowskiego w r. 1794 tak nazywano 
zwolenników Hugona Kołłątaja 
(por. przypis 23).
57 Reduta — bal maskowy.
58 Oborska Petronela — żona marszałka dworu prymasa Michała Poniatowskiego, 
uważana za jego kochankę.
59 Parweniusz — dorobkiewicz, wzbogacony prostak używający majątku ze śmieszną 
pychą.
60 Admiracja — podziw.
61 Skonfundować — zmieszać, zawstydzać, zbić z tropu.
62 Mieć wytartą kapitułą — być upominanym, złajanym (łac. capitulum — główka).
63 Promenada — ścieżka do spacerów.
64 Oranżeria (z fr.) — cieplarnia do przechowywania podczas zimy drzewek 
pomarańczowych i cytrynowych; 
trebhauz (z niem.) — cieplarnia.
65 Krasicki Ignacy (1735–1801) — książę biskup warmiński, największy poeta 
czasów stanisławowskich; założył 
ogród przy swoim pałacu w Lidzbarku i napisał rozprawą pt. Listy o ogrodach.
66 Kastel — gród, zamek.
67 Kawaler Maisonneuve — poseł Zakonu Maltańskiego (por. t. I przypis 143).
68 Poniński Adam (1732–1798) — przeprowadził na sejmie zatwierdzenie pierwszego 
rozbioru Polski w roku 
1773, później sprzeniewierzył znaczne sumy z funduszu pojezuickiego, 
przeznaczonego na szkolnictwo w kraju; 
słynął z marnotrawstwa i rozwiązłych obyczajów, sejm wielki w r. 1790 skazał go 
na pozbawienie szlachectwa i 
wygnanie z kraju.
69 Cynizm — nieuznawanie żadnych wartości, lekceważenie zasad moralnych.
70 Donzella (wł.) — panienka lub kobieta niższego stanu.
71 t?te â t?te (fr.) — sam na sam.
73 Grobowiec Cecylii Metelli — zbudowany za panowania cesarza Augusta w I wieku 
p. n. e. przy via Appia 2 
kilometry od Rzymu; ma ok. 30 metrów średnicy i ok. 20 metrów wysokości; 
nazywano go Caps di bove od rzeźb 
czaszek wołów, którymi były ozdobione odrzwia.
73 Kwef — zasłona twarzy, woal.
74 Zmortyfikowany — zmartwiony, udręczony.
75 D’un chevalier de la triste figure (fr.) — kawalera o smutnej twarzy.
76 Palatynka — futerko noszone dokoła szyi.
77 Akomodować się — przystosowywać się.
78 Afidowany — zaufany, poufny.
79 Auctoritas (łac.) — powaga.
80 Jezierski Franciszek Salezy (1740–1791) — ksiądz, był najpierw oficerem, 
później kaznodzieją, rektorem szkół 
i bibliotekarzem Akademii Krakowskiej, wreszcie w okresie sejmu wielkiego został 
sekretarzem i głównym 
pomocnikiem Hugona Kolłątaja (por. przypis 29); napisał kilkanaście pism 
publicystycznych; wyróżniał się 
radykalizmem poglądów; nazywano go „wulkanem gromów Kuźnicy Kołłątajowskiej”.
81 Moribundus… claustratus (łac.) — umierający… zamknięty w klasztorze.
82 Ma tr?s ch?re! (fr.) — moja bardzo droga, moja najdroższa.
83 mente captus (łac.) — głupkowaty, słaby na umyśle.
84 Ekwiwok — dwuznacznik
85 Pialloli Scypio (ok. 1750–1809) — ksiądz włoski, rodem z Florencji, 
sprowadzony przez księżnę Lubomirską 
jako nauczyciel jej syna; człowiek bardzo wykształcony i zręczny, został 
sekretarzem królewskim; u niego to 
Stanisław August po kryjomu spotykał się ze zwolennikami reform. W pierwodruku 
błędnie: „Pinoli”.
Lucchesini Girolamo (Hieronim) (1751–1825) — zręczny dyplomata pruski 
pochodzenia włoskiego; w czasie 
Sejmu Czteroletniego doprowadził do przymierza polsko–pruskiego.
86 Honoratiores (łac.) — osoby wyższe dostojeństwem.
87 Starosta piaseczyński — Ryx (por. t. I. przypis 102).
88 Poliglotyczny — wielojęzyczny; poliglota — człowiek mówiący wieloma językami.
89 Coxe Wiliam (1747–1828) — historyk angielski i autor kilku opisów podróży po 
Polsce, Rosji, Szwecji i Danii.
90 Encyklopedyczny — wszechstronny.
91 Poczobut–Odlanicki Marcin (1728–1810) — astronom i matematyk, profesor i 
rektor uniwersytetu w Wilnie, 
założyciel pierwszego w Polsce obserwatorium astronomicznego.
Śniadecki Jan (1756–1830) — matematyk, astronom i filozof, profesor uniwersytetu 
w Krakowie, później rektor 
uniwersytetu w Wilnie.
92 Jabłonowska Anna z Sapiehów (1727–1800) — gospodarowała w swych dobrach w 
Siemiatyczach i w Kocku, 
gdzie założyła również szkółki dla dziewcząt; napisała kilka książek, w których 
przedstawiła projekt organizacji 
wielkiej własności ziemskiej; w dobrach swoich zamieniła pańszczyznę na opłaty 
czynszowe.
93 Kopczyński Onufry (1735–1817) — zakonnik pijar, nauczyciel; napisał pierwszy 
podręcznik gramatyki polskiej 
dla szkół Komisji Edukacji Narodowej.
Bogusławski Wojciech (1757–1829) — za czasów Stanisława Augusta stworzył 
pierwszy polski teatr narodowy, 
był również autorem około 80 utworów dramatycznych; związany był ze stronnictwem 
patriotycznym i obozem 
reform.
94 Dyletant — nie specjalista, amator.
95 De passage (fr.) — przejściowy, wędrowny.
96 Ce n’est pas d’un galanthomme (fr.) — człowiek dobrze wychowany tak nie 
postępuje.
97 Kamysz, właściwie: komysz — gęste zarośla przy brzegu rzeki.
98 Karceres — areszt w szkole; suchoty — post ścisły, polegający na wstrzymaniu 
się nie tylko od pokarmów 
mięsnych, ale od jedzenia w ogóle.
99 Rekluzja — zamknięcie w ścisłym więzieniu, odosobnienie od świata.
100 Komosić się — srożyć się, gniewać; zazwyczaj stosowane do dzikich, 
rozhukanych koni.
101 Venenum (łac.) — trucizna; rtęć, nazywana żywym srebrem, po łacinie 
mercurius, jest silną trucizną.
102 Negliżowy — niedbały; wyraz używany zazwyczaj do określenia stroju porannego 
lub nocnego.
103 Dixi (łac.) — powiedziałem; wyraz ten podkreśla stanowczość postanowienia i 
zakończenie rozmowy.
104 Cosa fatta capo ha (wł.) — rzecz zakończona się zaczyna; po zakończeniu 
sprawy wszystko się wyrówna.
105 Privatissime (łac.) — jak najbardziej poufnie, prywatnie.
106 Specyfik — lekarstwo służące wyłącznie do leczenia tylko pewnej choroby.
107 Rafaelowska Madonna — Rafael Santi (1483–1520), jeden z największych malarzy 
włoskich, słynął jako 
malarz pięknych obrazów Matki Boskiej.
108 Eger — Cheb, miasto w górach Lasu Czeskiego, w zachodniej Czechosłowacji, 
niedaleko Karlovych Varów 
(dawniej: Karlsbadu).