ZUZANNA  RABSKA
ANIA
W ŁAZIENKACH
ILUSTROWAŁA
JADWIGA UMIŃSKA
CZYTELNIK   1959
(L) „Czytelnik".   Warszawa   1959.   Wydanie  U.
Nakład 10 250 egz. Objętość: ark. wyd. 7,75; aik. druk. 13,25. Papier dziel. m/gl. kl. V, 80 g, 86X122 cm z iabryki w Kluczach. Oddano   do   składania   30.   VI.   59.   Podpisano   do   druku   10.   XI.   59.
Druk ukończono w grudniu  1959  r.
Toruńskie Zakłady Graficzne.  Zam  1380   —   D-21    —   Cena  15.— zl Prinled in Poland
POWITANIE  WIOSNY
Wiosna zjawiła się w Łazienkach niespodziewanie. W ostatnich dniach kwietnia nie było jeszcze śladu zieleni, chłodny wiatr strącał z gałęzi głucho szeleszczące w alejach i na ścieżkach zeszłoroczne liście, niebo było szare, bez koloru, dzieci miały na sobie ciepłe płaszczyki i chuchały w ręce, aby je rozgrzać. Wszystko czekało na coś, co musiało się stać, wszystko było niespokojne od tego czekania.
Aż tu w ciągu paru dni świat staje się inny, jaśniejszy i weselszy. Nie można się dość nadziwić tym zmianom. A co było ich przyczyną? Naturalnie wiosenne słońce. Ono rozgrzało nagie, drżące z chłodu i wilgoci  drzewa i murawę,   pokrytą ubogą trawką.
Ono sprawiło, że czarne gałęzie pokryły się zielenią delikatnych listeczków, a na rozległych trawnikach pojawiły się jaskry — małe punkciki ze złota. W kasztanach, lipach i klonach zaniosły się od radosnego świergotu drozdy i trznadle, rade, że powróciwszy z ciepłych krajów zastały w parku wszystko na dawnych miejscach. Wtórowały im wróble, wierne łazienkowskim krzewom.
Kukułka odzywa się uporczywie to tu, to tam, jakby zachęcała do zabawy w chowanego. Wesoły okrzyk wilgi rozdziera raz po raz ciszę. Dzięcioł stuka dziobem w pień dębu nad stawem. ,,Puk, puk! Jestem!" — powtarza uparcie.
Kamienne posągi, wtulone w krzewy bzu, na których wezbrały sokiem grube pąki, przecierają oczy. „Wiosna... wiosna..." — szepczą razem z drzewami, z ptakami, z błyszczącą w słońcu wodą.
Kiedy o zmroku ucichnie głos trąbki, wzywającej do opuszczenia parku, rozbudzą się do reszty i będą opowiadać, jak ciężka do przetrwania była zima. Wspominać będą czasy dawne, bardzo dawne, kiedy je ustawiono w parku, który był dziko zarośnięty, zanim go zamieniono na najpiękniejszy ogród Warszawy.
— Jak cudnie... jak ciepło... jak zielono... — powtarza Ania, Małgosia i Ewunia zbiegając zielonym wąwozem ku głównej alei, ciągnącej się od Białego Domku do królewskiego pałacu.
Po kolei zaglądają do każdego zakątka, aby się przekonać, że w Łazienkach od zeszłego roku nic się nie zmieniło, że jak dawniej wszędzie jest uroczo i przyjemnie.
Wdrapały się na stromy pagórek, na szczycie którego leży głaz ze słonecznym zegarem, z wesołym śmiechem sfrunęły ,,z górki na pazurki", pobiegły na ścieżkę „nieznajomego ptaszka", tak nazwaną od czasu, gdy Ania znalazła na niej małe gniazdko, które spadło z drzewa, zabawiły się w chowanego dookoła okrąglaka, w którym nocują krasnoludki, sprawdziły, czy książę Józef stoi, jak stał, na koniu przed Starą Pomarańczarnią.
Zanim pobiegną w stronę pałacu nad wodą, odpoczywają na ławce naprzeciwko Białego Domku i rozprawiają o tym, co jeszcze należy zobaczyć w łazienkowskim parku, w którym nie były od jesieni.
Ania, która nieraz wyrwie się z czymś, co nie ma nic wspólnego z rzeczywistością i co budzi zdziwienie, a nawet drwiny innych dzieci, nie odrywając oczu od zamkniętych drzwi pałacyku, robi uwagę:
—  Mogliby choć jedne drzwi otworzyć i wpuścić do środka trochę świeżego powietrza!
Małgosia i Ewunia robią zdziwione miny.
—  O kim mówisz? Przecież pałacyk jest pusty. Kto by tam mieszkał za szczelnie zamkniętymi drzwiami?
—  Nieprawda, tam ktoś musi mieszkać! — upiera się Ania. — Dla kogo by stał ten królewski pałacyk?
—  Dla wróbli! — śmieje się Małgosia. Ewunia jej wtóruje.
O Białym Domku żadna z dziewczynek właściwie nic nie wie. Pewno postawiono go w tym celu, ażeby w Łazienkach było ładniej. W tym samym celu ustawiono posągi, a naprzeciwko Białego Domku umieszczono kamiennego satyra,  dźwigającego  tarczę sło-
necznego zegara. Ania wie, że wszystko w Łazienkach ma swoje znaczenie, że nic nie stoi „tak sobie" i o wszystkim da się powiedzieć coś ciekawego.
— Tatuś mi nieraz opowiadał o Łazienkach. Ale wam tego nie powtórzę, bo znowu powiecie, że zmyślam...
To prawda, dzieci utrzymują, że Ania mówi o tym, czego nie ma w otaczającym świecie, po prostu rozmawiając  z koleżankami  przypomina  sobie  jakieś bajki. Na bajki dziesięcioletnia dziewczynka doprawdy za duża,  mogłaby nie wspominać ciągle krasnoludków i elfów.    Małgosia i Ewunia uśmiechają się wówczas z niedowierzaniem, a o rok starszy od Ani Tadeuszek twierdzi, że Ania powtarza to, co wyczytała z książek i że czyta ich w ogóle za wiele. Pomiędzy rodzeństwem wynikają z tego powodu sprzeczki. Tadeuszek tak potrafi Ani dokuczyć, że dziewczynka długo się dąsa. A on tymczasem biegnie do kolegów, z którymi spędza nieraz całe popołudnia. Grają w piłkę lub wymieniają znaczki pocztowe.
—  Dlaczego nie chcesz powiedzieć, co wiesz o Łazienkach od tatusia? — pyta Małgosia.
—  Czy to jakaś tajemnica? — dodaje Ewunia. Ania nie ma zamiaru  robić tajemnicy z tego,   co
słyszała od ojca. Ojciec Ani jest historykiem i pisze pracę o dawnej Warszawie. Dziewczynka przepada za wieczorami, kiedy ojciec woła ją i Tadeuszka do swojego gabinetu. Stoi tam kilka szaf wypełnionych książkami, a na ścianach wiszą widoki gmachów, kościołów, pałaców, ulic, placów, zaułków i ogrodów stolicy. Z radosną dumą odczytuje na grzbietach książek
f
nazwisko: Jan Brona. To jest nazwisko jej kochanego tatusia (w tym opowiadaniu będziemy go nazywali panem Janem). Z ciekawością przygląda się ilustracjom w książkach, które ojciec zdejmuje z półek, aby zapoznać dzieci z wyglądem dawnej Warszawy. Ania stara się jak najprędzej odrobić lekcje, aby potem biec do ojca i słuchać jego opowiadań. Uważa je za ciekawsze od najpiękniejszych powieści i nigdy ich nie ma dosyć. Gniewa ją, że Tadeuszek słucha z roztargnieniem, zerkając na koperty ze znaczkami na biurku lub patrząc w okno, za którym rozlegają się nawoływania chłopców grających w piłkę na dziedzińcu. Na pewno wiele z tego,  co mówi ojciec, nie
i
umiałby następnego dnia powtórzyć. Ania zapamiętuje dokładnie wszystko. I oto teraz nadarza się doskonała sposobność powtórzenia koleżankom tego, co
słyszała.
—  Tatuś ma mnóstwo książek o dawnej Warszawie — mówi z zapałem. — I sam pisze o Warszawie...
—  Doprawdy? — zdziwiły się dziewczynki. — Może pisze o Łazienkach?
—  Zgadłyście —  odpowiada Ania.  — Tatuś naprawdę pisze o Łazienkach. Przychodzi tu niemal co dzień i zabiera ze sobą mnie i Tadeuszka. Oczywiście wolałby spędzić urlop w górach lub nad morzem, ale powtarza, że w Łazienkach można również mieć miłe wakacje. Mamusia rzadko tu bywa, gdyż zajęta jest naszą przeprowadzką do fińskiego domku. Wyjedziemy na wieś dopiero we wrześniu. Już dużo, dużo zdążyłam się dowiedzieć od tatusia o Łazienkach, wiem wiele takich rzeczy,   o których  na pewno nie macie pojęcia...
—¦ Powiedz nareszcie, co wiesz!
—• Wiem, co było dawno, bardzo dawno temu w miejscu, gdzie w tej chwili siedzimy, w parku łazienkowskim.
—  Wszystko nam musisz opowiedzieć! — nalega Małgosia.
—  Tylko nie zmyślaj, a mów, jak było naprawdę! — dodaje Ewunia.
Ania wzruszyła ramionami. Zmyślać nie ma zamiaru, powtórzy tylko dokładnie to, co słyszała od ojca.
—  Były tu bagna,  moczary i gęste zarośla,   przez które trudno się było przedrzeć. Istna dżungla. W tej
10
1
dzikiej   okolicy   ludzie   nie   mieli   ochoty   zamieszkać.
—  Na pewno tu straszyło? — pyta nieśmiało Małgosia.
—  Terę fere! Gdyby tak było, jak Ania mówi, toby do tej pory było tu tyle komarów, że nie można by wytrzymać! — dodaje Ewunia.
—  Niemądra! — odzywa się pogardliwie Ania. — Przecież moczary dały się osuszyć. Zamieniono je na ogrody,   w  których   rosły  piękne   drzewa,   krzewy i kwiaty. Ogrodników w Polsce nie brakowało.
Wyciąga rękę w kierunku zielonego wąwozu:
—  Na pewno żadna z was nie wie, co było w tym miejscu, gdzie jest teraz Ogród Botaniczny?
Nie czekając na odpowiedź mówi dalej:
—  Wznosił się tam grodek obronny książąt Mazowieckich. Dokoła gródka rozciągała się dzika knieja. Gródek przeszedł na własność królów polskich, którzy tu przyjeżdżali z Krakowa, aby polować na jelenie, żubry, łosie, dziki, a nawet na niedźwiedzie.
—  Może na lwy i tygrysy? —¦ przerywa Ewunia. — Strach pomyśleć, że w tym miejscu, gdzie teraz spokojnie siedzimy, spacerowały dzikie zwierzęta!
Ania śmieje się.
—  Dzikich zwierząt na pewno tu nie było! Chociaż... kto wie...
—  Chociaż co? — podchwytują wystraszone dziewczynki.
—  Kamienne lwy, które stoją na północnym tarasie pałacu obok gladiatorów, może pochodzą z tamtych czasów? Może zaklęte zostały w kamień? A co
11
i
będzie, kiedy się obudzą, zaczną ryczeć i wypłoszą z parku wszystkie dzieci!
—  Co ty wygadujesz? — woła Małgosia. Przenika je dreszcz lęku, ale obie z Ewunią się
śmieją.
—  Jeśli tak dobrze wszystko wiesz, to powiedz, dlaczego  park  nazywa   się   „Łazienkami"? — pyta Ewunia.
—  Kto się tu kąpał i kiedy? — dodaje Małgosia. Ania uśmiecha się tajemniczo.
—  Wiedziałam, że mnie o to spytacie. Właśnie wczoraj tłumaczył tatuś,   skąd pochodzi nazwa „Łazienki", i pokazywał ryciny, na których widać część parku łazienkowskiego.   W głębi kniei,   nad strugą, stał   budynek   murowany,   ozdobiony   malowidłami i rzeźbami. Była to właśnie łazienka.
—  A co się znajdowało w tej łazience? — dopytują się dziewczynki.
—  Były wanny, wodotryski, basen kąpielowy. Zjeżdżano się tam z całej Warszawy na huczne zabawy z tańcami i z iluminacją ogrodów.
—  Z Warszawy? — dziwi się Ewka. — Przecież Łazienki są w Warszawie!
—  A właśnie że nie — zapewnia Ania. — W dawnych czasach park z tą łazienką znajdował się poza Warszawą. A zabawy nie odbywały się ani dziś, ani wczoraj, ale za panowania króla Stanisława Augusta.
Małgosia, a za nią Ewka zrywają się z ławki.
—  Biegnijmy szukać tej łazienki! — woła Małgosia.
—  Powiedz   prędko,   w jakiej stronie się znajduje — dodaje Ewunia.
12
Już chcą biec w stronę pałacu i stawów, ale Ania je zatrzymuje:
—  Możecie długo szukać tej łazienki, i tak jej nie znajdziecie...
—  Cóż to za tajemnicza łazienka? Ee, ty nas bujasz! — woła Małgosia.
—  W takim razie nic więcej nie powiem — mówi Ania. I robi obrażoną minę.
Dziewczynki zatrzymują się.
—  Jeśli chcesz, możesz opowiadać dalej — oświadcza Ewunia.
—  Nic nie powiem — powtarza z uporem Ania.
—  Nie dąsaj się — prosi ją Małgosia,
Dąsy trwają krótko. Kiedy Małgosia całuje Anię w policzek i prosi, ażeby się nie gniewała i powiedziała wszystko, co wie o „łazience", daje się od razu udobruchać.
—  Tatuś opowiadał, że łazienkę kazał król przebudować na pałacyk. A ten pałacyk i park nazwał właśnie Łazienkami.
—  W Łazienkach są jeszcze inne pałacyki — zauważyła Małgosia. — Na przykład Biały Domek, naprzeciw którego siedzimy.
—  Wybudowany został również za króla Stanisława Augusta — odpowiada Ania, zadowolona, że może się popisywać wiadomościami, które zapamiętała z opowiadań ojca.
Dziewczynki nie stawiają więcej pytań. Spieszą się do dwóch łabędziątek, które urodziły się przed paroma dniami i podobno są śliczne. Nic ich nie zatrzyma,
13
biegną co tchu nad staw, pozostawiając Anię samą przed Białym Domkiem.
Ania nie ma ochoty na bieganie po parku. Woli posiedzieć spokojnie na miejscu i przypominać sobie dawne dzieje.
Powietrze aż się trzęsie od radosnego świergotu ptaków, powtarzających bez końca, że warto śpiewać w porze wiosennej, gdy na drzewach nie pozostało ani jednego nie rozwiniętego pąka.
Piękny i radosny jest świat w maju. Ania czuje się szczęśliwa, że może podziwiać go w swoim ulubionym parku. Rada by powiedzieć o tym komuś, kto razem z nią słucha głosów wiosny. Ale w pobliżu nie ma nikogo.
Nie ma nikogo? Ależ jest kamienny satyr, uginający się pod ciężarem słonecznego zegara. Ania wie, że satyr czuje jej obecność i że ma już dosyć dźwigania kamiennej tarczy.
— Biedaku — odzywa się ze współczuciem — nie cieszy cię wiosna, bo ci ją zasłania kamienna płyta. Gdybyś choć na chwilę mógł z niej się wychylić, zobaczyłbyś świeżą zieleń drzew i trawy, a nad głową błękit nieba... I na pewno byłoby ci lżej!
Satyr drgnął, jakby zrozumiał słowa siedzącej na ławce dziewczynki. Próbuje wyprostować zgarbione plecy, poprawia na sobie ciężką tarczę.
Nie odzywa się, a gdyby nawet coś zaszeptał, głos jego stłumiłby głośny świergot ptaków.
Najlżejszy wietrzyk nie porusza gałęziami i nie ma o tym mowy, aby chciał zrywać świeże listeczki. Jak więc to się stało, że maleńki listek klonu zawirował
14
nad głową Ani? Wiruje w spokojnym powietrzu, zatacza koła, opada przed ławką, znowu się podnosi i kołysze zwiewnie, leciutko, jakby był owadem, a nie
listkiem.
Może to elf? Ania wie z bajek, że elfy przybierają postaci małych liści, drobnych owadów, piórek ptasich i polnych kwiatuszków, aby nie być zauważone przez dzieci i móc swobodnie pląsać i psocić w ogrodach.
Może elfem jest zielona liszka posuwająca się powoli aleją? Ania przygląda się z ciekawością liszce. Nagle zrywa się z ławki. Przykucnęła na brzegu trawnika, rozgarnia miękką trawę. Z trawy wychyla się fiołek. Wyrósł sam jeden tuż obok ławki i nikt go nie zauważył. Co za cud! Czy wiosną nie dzieją się same cuda? A te zielone liście na drzewach, które w zimie wyglądały jak umarłe?
Na rozległych zieleńcach za Palmiarnią można w kwietniu zerwać sporo fiołeczków. Ale żeby w głównej alei, przez którą od rana do wieczora przebiegają gromady dzieci, rósł spokojnie fiołek, to coś
niesłychanego!
Ania waha się przez chwilę, ale nie może oprzeć się pokusie i zrywa samotny kwiatuszek. Cóż za słodki zapach! Taki maleńki, a darzy tak mocną wonią.
— Powąchaj i ty! — odzywa się do satyra. I przysuwa do kamiennej twarzy pachnący kwiatek.
Pomarszczoną twarz satyra wygładził uśmiech. Dlaczego nie miał się uśmiechnąć, skoro i on z bliska zobaczył — wiosnę?
PAN  ANZELM
Ania wpatruje się w zamknięte drzwi Białego Domku. Gdyby ją ktoś spytał, na co czeka, nie umiałaby odpowiedzieć. Woli jednak zostać na tej ławce niż biegać z Małgosią i Ewunią. Zabawa w berka i w Babę Jagę już się jej znudziła. Lepiej wyobrażać sobie, jak było dawniej w Łazienkach królewskich.
Nagle wydało jej się, że małe okno nad balustradą otaczającą pałacyk odemknęło się powoli, zakołysało na zawiasach i zamajaczyła w nim jakaś twarz. Była niewyraźna, jak obrazek oglądany we mgle. Trudno było określić, kto wyjrzał pałacowym okienkiem i w jakim celu. Widzenie trwało sekundę, twarz znikła, jakby się na nią zasunęła chmura, i okienko zamknęło się samo.
16
to
1*
— A zatem ktoś mieszka w tym pałacyku? — powiedziała głośno Ania.
—¦ Nikt teraz nie mieszka — usłyszała obok siebie nieznajomy głos. — Mieszkał kiedyś Stanisław August, gdy budowano dla niego nad stawem letnią rezydencję.
Ania odwróciła się. Obok niej na ławce siedział starszy jegomość z czarnym plastrem na oku, jota w jotę podobny do sędziego Droselmajera z „Historii dziadka do orzechów". Może i on naprawia zegary i z tego powodu usiadł obok zegara słonecznego? Chyba nie, gdyż o regulowaniu tego zegara myśli słońce. Nieznajomy siedział pewno na ławce już dawno, a zatem słyszał jej rozmowę z przyjaciółkami. Może się z niej śmieje? Ania przygląda mu się z ciekawością.                                                                    ;
—  To pan tak dobrze zna Łazienki? Jegomość uśmiecha się dobrotliwie.
—  Czy znam Łazienki? — powtarza. — Wszystkie kąty tu znam jak własną kieszeń. Przychodzę tu przecież co dzień,  nawet zimą.  Ach, prawda,  należy się przedstawić. Nazywają mnie panem Anzelmem. A jak imię panienki?
—  Nazywam się Ania — odpowiada dziewczynka. Ma ochotę się roześmiać, bo nieznajomy zwraca się do niej jak do dorosłej osoby. — Pan pewno słyszał wszystko, co opowiadałam Małgosi i Ewuni?
—  Nie   podsłuchiwałem,   bo   podsłuchiwanie   to brzydka wada. Ale nie mogłem nie słyszeć, bo mówiłyście głośno. Bardzo mnie cieszy, że wiecie już niejedno   o  królewskich  Łazienkach.    Ale  nie  wiecie
2 — Ania w Łazienkach
17
Wszystkiego,   co powinien wiedzieć ten,   kto   kocha Warszawę.
Ania czuje się dotknięta. Czyżby starszy jegomość Uważał, że ojciec nie umiał powiedzieć wszystkiego, Co należy wiedzieć o dawnej Warszawie? Któż lepiej ją. zna od ojca?
—  Proszę pana, tatuś wczoraj nie dokończył opowiadania, bo do pokoju weszła mamusia i była awantura o te gołębniki na dachu, które założyli chłopcy.
—  O jakie gołębniki? — zaciekawił się starszy jegomość.
Ania się waha, jest onieśmielona, skubie ciasno za-Plecione warkoczyki, wreszcie decyduje się powiedzieć całą prawdę:
—  Mamusia gniewała się na Tadeuszka, ale to nie °n winien, tylko duży Marcin, który mieszka o piętro Wyżej. To on go namówił. Gdyby nie Marcin, Tade-Uszek byłby inny, przynosiłby lepsze stopnie i w domu byłby spokój. Awantura w szkole o strzelanie z klucza to była sprawka Marcina. Tadeuszek się tego głu-Piego strzelania od niego nauczył i podczas przerwy ° mały włos nie wybił oka koledze. Całe szczęście, że się skończyło na draśnięciu policzka.
Umilkła zawstydzona. Tadeuszek ma słuszność nazywając ją „paplą". Bo dlaczego wypaplała przed nieznajomym te wszystkie „psie figle" chłopców? Co go to obchodzi? Wsłuchuje się w ćwierkanie i poświsty, które dochodzą z gałęzi rozłożystych kasztanów, i na Pewno  nie zwraca uwagi  na to,   co opowiada obca
dziewczynka.  Może  nawet  zapomniał  o  jej   istnieniu?

Nie, wcale nie zapomniał! Patrzy na Anię i uśmiecha się z dobrocią. A ją coś korci, aby go zmusić do opowiadania o Łazienkach, które zna tak dobrze jak ojciec. Jakżeby się ucieszył ten kochany tatuś, gdyby Ania powiedziała mu nagle o jego ulubionych Łazienkach coś takiego, czego od niego nie słyszała!
—  Proszę pana, czy do Łazienek długo jechało się ze śródmieścia? — pyta, aby nareszcie coś usłyszeć.
Stary jegomość nie każe czekać na odpowiedź.
—  Tu, gdzie są dziś Łazienki królewskie, była okolica podmiejska. Przez zarośla i wąwozy biegła droga wiejska, będąca przedłużeniem Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu. Przez plac Trzech Krzyży płynęła struga ku Wiśle. Aby ją przebyć, trzeba było przejeżdżać drewnianym mostkiem.    Koła pojazdów brnęły w błocie i z trudem posuwały się dalej.
—  Wiem  to   wszystko   od  tatusia!   —  przerywa Ania. —• Wieś, do której prowadziła ta droga, nazywała się Ujazdów i była tam, gdzie dziś Aleje Ujazdowskie.
—  Musiał ci również   tatuś powiedzieć,   że Stanisław August, pragnąc urządzić sobie wystawną rezydencję, nabył Ujazdów i założył Łazienki.
—  To  wszystko  dobrze  pamiętam!   —  zapewnia Ania. — Do Łazienek jeździło się dla zabawy lub dla wypoczynku, tak jak w dzisiejszych czasach jeździ się do Wilanowa, do Młocin lub do Jabłonny.
—• Bardzo dobrze, że to wiesz, moje dziecko — ucieszył się nieznajomy. —• Niewiele więcej da się powiedzieć o pochodzeniu Łazienek.
Zamyślił się, a po chwili dodał:
19
—  Kiedy szumią w Łazienkach stare drzewa, wydaje mi się, że słyszę opowieść o tym, jak było wówczas, zanim dziką knieję zamieniono na ogrody z kwietnikami i wodotryskami.
Niełatwa to była praca. Starano się osuszyć teren zakażony wyziewami wód stojących. W tym celu wprowadzono do kanałów wodę z Wisły. Zaczęto stopniowo wycinać szerokie aleje, aby odsłonić widok na Czerniaków, Mokotów i Wilanów. Wyrąbano wszystkie spróchniałe olchy, a na ich miejsce zasadzono jesiony, wiązy, dęby i kasztany, jak również piękne okazy drzew iglastych.
Król kochał swoje Łazienki i nie mógł się swoim dziełem dość nacieszyć — ciągnie dalej pan Anzelm. — Wciąż coś poprawiał, dodawał, ozdabiał. Na skinienie królewskiej ręki powstawały miłe dla oka zakątki, do tej pory przez nas podziwiane.
Ania czeka na dalszy ciąg opowiadania, ale pan Anzelm zamilkł. Nagle rozlega się jego wołanie:
—  Basiu! Kasiu! Co wy sobie myślicie? Długo jeszcze zapraszać was będę na śniadanie?
—  Basia? Kasia? — powtarza Ania. — To pewno pana wnuczki?
Starszy pan śmieje się.
—  Jakie tam wnuczki? A bo to wnuczki skaczą po gałęziach kasztanów?
Spogląda w górę, na wierzchołek kasztana.
—  O tej porze zjawiają się zawsze te głodomory. Wiedzą dobrze, że coś ode mnie dostaną...
Z kieszeni zrudziałego palta wyjmuje kromkę chleba, łamie ją na drobne kawałki i rzuca przed siebie.
20

—  Basiu! Kasiu! — woła coraz głośniej.
Zwinna wiewiórka z zadartą w górę kitą zsunęła się po pniu, zeskoczyła z gałęzi, rozejrzała się trwożnie dokoła, porwała kawałek chleba i uciekła z nim do swej kryjówki na drzewie. Po chwili zeskoczyła druga i powtórzyła ten sam manewr.
—  Zaraz! Zaraz! Obdzielę was wszystkie! — woła uradowany pan Anzelm. — Ach, jakżeście niecierpliwe! A może to głód wam dokucza? Na pewno w dziupli nie zostało ani jednego orzeszka złożonego zeszłej jesieni. A do przyszłej jesieni daleko. Cieszę się, że wam smakuje moje śniadanie.
Rzucił resztę chleba przed siebie i westchnął.
—  Ot i zapas się skończył. Musicie, moje panienki, czekać do jutra.
Ania przygląda się zniszczonemu paltu i dziurawym butom opiekuna wiewiórek.
—  Pan na pewno nie ma rodziny?
Dlaczego to powiedziała? Mogła biedakowi zrobić
przykrość.
—  Nie mam rodziny? — powtarza pan Anzelm. — Ależ mam! Mam rodzinę! Moja rodzina to te rude głodomory. A mój dom to całe Łazienki!
Zaczyna opowiadać o sobie. W młodości był aktorem i całe życie poświęcił polskiej scenie. Choć ma już przeszło siedemdziesiąt lat, jeszcze by chętnie występował, bo go zawsze ciągnie scena. Ale ta nieszczęsna ślepota...
Coraz większą sympatię czuje Ania do starszego jegomościa z plastrem na oku, który zwraca się do niej, jakby była dorosłą osobą, a nie dziesięcioletnią dziew-
21
czynką. Z uwagą słucha tego, co mówi z takim przejęciem. Teatr... I Ania miałaby ochotę coś o nim powiedzieć. Tylko od czego zacząć?
—  Proszę pana  —  odzywa się wskazując gmach Starej Pomarańczami — tu przecież dawniej był jakiś teatr?...
—¦ Nie ,Jakiś teatr", ale teatr dworski Stanisława Augusta, wybudowany według wzorów znakomitego włoskiego architekta Merłiniego.
Ania jest trochę zawstydzona. Powinna coś wiedzieć o teatrze w Pomarańczami.
—¦ Król kochał teatr i nigdy mu widowisk nie było dosyć — opowiada stary aktor. — W starej Pomarańczami był teatr zimowy, przedstawienia odbywały się W zamkniętej sali. W teatrze Na Wyspie, nazywanym także Amfiteatrem, widowiska odbywały się na otwartym powietrzu, widzowie siedzieli na kamiennych ławkach pod gołym niebem.
Wskazuje Pomarańczarnię.
—  Tutaj był mój ostatni występ. Może myślisz, że za króla Stasia? — uśmiecha się żartobliwie. — Jestem wprawdzie stary, bardzo stary, ale żeby występować w dawnej Pomarańczami, wówczas gdy powstały Łazienki, musiałbym mieć co najmniej dwieście lat. A to spory kawał czasu!
Roześmiał się. Ania śmieje się z nim razem.
—  Pewno znasz bajkę Andersena o chińskim cesarzu, który zakochał się w słowiczej pieśni?
—  Znam, proszę pana, wszystkie bajki Andersena! Bajkę o Syrenie,   o księżniczce na grochu,   o dziewczynce z zapałkami, o Calineczce, o królowej śniegu,
22
0  dzikich łabędziach... Wszystkie! Wszystkie! Czytałam je po parę razy!
—  Po   pierwszej wojnie   światowej wystawiliśmy w Pomarańczami  „Słowika chińskiego  cesarza" — opowiada stary aktor. — Czarujące to było widowisko! Cudna muzyka, dekoracje barwne, jak we wschodniej bajce. Gromady dzieciaków szalały z zachwytu
1 biły brawa tak, że im popuchły rączęta.
—¦ Ach, jaka szkoda, że tego przedstawienia nie widziałam! Czy już „Słowika" grać nie będą?
—  Kto wie — odpowiada pan Anzelm. — Odnawiają   Starą   Pomarańczarnię,   może   będą   w   niej wystawiać bajki  dla  dzieci...   Może  właśnie  „Słowika"...
Zamyślił się, wsłuchany w echa dawnego teatru.
W wysokich kasztanach, nie poruszanych najlżejszym powiewem wiatru, rozległo się kląskanie słowika. Po raz pierwszy w tym roku słyszy go Ania. Mały śpiewak wydobywa z natchnionego gardziołka melodyjne trele, rozkoszuje się swoją pieśnią. Wie, że przed chwilą była mowa o jego bracie, o Andersenow-skim słowiku, i chce dowieść, że śpiewać umie jeszcze piękniej.
—  To jest słowik prawdziwy — szepcze z, zachwytem Ania przypominając sobie, że w baśni była również mowa o sztucznym słowiku.
—  Najprawdziwszy!   —  uśmiecha   się   stary   aktor. — Nigdzie na świecie słowiki nie śpiewają tak pięknie jak w Łazienkach...    Słuchał ich pieśni król przechadzając się po parku w towarzystwie Baccia-rellego...
23
li; i
—  Wiem, wiem, proszę pana, kim był Bacciarelli! To był Włoch, nadworny malarz króla. Król bardzo go lubił i nazywał po imieniu: ,,Marcello". Tatuś pokazał nam w albumie portret króla malowany przez tego artystę. Ach, jak piękny był król na tym portrecie! Nie mogłam się dość napatrzyć. Miał na sobie biały  frak,   przepasany szafirową wstęgą, a na   głowie białą peruczkę.   Bardzo, bardzo mi się podoba król Staś!
Pan Anzelm podniósł się z ławki, zbliżył do słonecznego zegara i spojrzał na cień rzucany przez wskazówkę.
—  Ho, ho, już zbliża się piąta! Czas wracać do domu. Wprawdzie nikt na mnie nie czeka prócz wróbli, którym sypię okruchy na parapet okna, ale siedzę tu już parę godzin i od tego siedzenia zdrętwiały mi nogi. Do widzenia, moje panienki! — woła w kierunku kasztanów,  na które pouciekały wiewiórki.  —  Do jutra! —¦ zwraca się do Ani.
Ania wstała z ławki, dygnęła grzecznie. Zrobiło jej się przykro, że stary jegomość odchodzi. Mógł jeszcze tyle ciekawych rzeczy opowiedzieć o Łazienkach. Zupełnie inaczej się słucha tych opowiadań, inaczej je rozumie, kiedy się jest wśród łazienkowskich drzew.
—  Pan jutro na pewno tu przyjdzie? — pyta.
—  A co by zrobiły beze mnie Basia i Kasia? Oczywiście, że przyjdę!
Odszedł zielonym wąwozem w górę, ku bramie.
Słowik umilkł w kasztanie. Ale drozdy i trznadle nie przestawały powtarzać: ćwir... ćwir... ćwir... W ptasim języku znaczyło to: „Maj... maj... cudny maj!..."
Słowo to słychać w rozmowach ludzi śpieszących główną aleją ku pałacykowi na wodzie. Powtarza je satyr ze słonecznym zegarem i inne kamienne posągi ustawione w parku i na balustradzie pałacu.
Ania ma ochotę powtarzać za nimi: „Maj... maj..." Wszystko jej się w parku podoba, wszystko budzi jej podziw i zachwyt.
„Nie powiem Tadeuszkowi o spotkaniu z panem Anzelmem, nie powiem o wiewiórkach i o słowiku... — przyrzeka sobie solennie. — Wyśmiałby mnie..."
24
PRZED PAŁACEM NA WODZIE
Na tarasie przed pałacem stoi Ania z Małgosią i Ewunią. Od paru chwil trwa sprzeczka.
— Pałac na wodzie! Pałac na wodzie! — przedrzeźnia Anię Małgosia. — Przecież pałac jest nad wodąr a nie na wodzie! Na wodzie może się znajdować tylko okręt albo łódka!
—  Ten pałac tak się nazywa i już — upiera się Ania. — Tatuś wie chyba lepiej od was.
Wskazuje staw południowy, a potem północny i kanały po obu stronach pałacu.
—  Pałac wybudowano na sztucznej wyspie, między stawami wykopanymi na zlecenie króla.
— Ona znowu wygaduje jakieś głupstwa! — zwraca się Ewunia do Małgosi. — Chodź na mostek, mam bułkę, będziemy karmić karpie i czerwone rybki.
Pobiegły na mostek rozglądając się trwożnie, czy ich nie widzi kobieta w niebieskim fartuchu, z długim kijem, zakończonym szpikulcem. Jest bardzo brzydka z tym zakrzywionym nosem i siwymi kosmykami, wysuwającymi się spod chustki. Na jej widok malcy
26
uciekają z mostku w górę parku. A przecież kobiecina dzieciom krzywdy nie robi. W kieszeni fartucha ma zawsze maści i bandaże, a nawet buteleczkę z wodą burową na wypadek, gdyby jakiś malec, biegnąc po żwirze, upadł i nabił sobie guza.
Niepotrzebnie dzieci się jej boją. Starowina gniewa się na nie jedynie wówczas, gdy rzucają na ziemię lub do wody papierki po cukierkach i czekoladkach. Ażeby nie śmieciły w parku, straszy je, że papierek mogą połknąć karpie i tak spuchną od tego jadła, że zamienią się w wieloryby. A wówczas wyskoczą z wody i będą połykać nieposłuszne dzieci. Postraszyła wielorybem małą Bożenkę i dziewczynka z tego powodu przez całą noc nie spała. Krzyczała, że ją zje wieloryb. Od tego czasu dzieci nazywają kobietę w niebieskim fartuchu Babą Jagą.
Kiedy Małgosia z zamkniętymi oczami przesuwa się do ściany i woła:
Raz — dwa — trzy, Baba Jaga pa — trzy...
— ma na myśli oczywiście babinę trzymającą w ręku kij ze szpikulcem.
Ania zna dobrze z widzenia wszystkie osoby, które przychodzą na taras przed pałacem. Kiedy zobaczy je z daleka, wie, na jakich siądą ławkach. To starzy znajomi. Pozdrawiają się przy spotkaniu, zupełnie tak, jakby należeli do jednej rodziny.
O każdym, kto przesiaduje na tarasie, mogłaby coś powiedzieć. Ten starszy pan z książką w ręku, której nie czyta, bo wpatruje się w wodę i w łabędzie, to
27
uczony. Zmęczony pracą, przyszedł do parku, aby odpocząć. Dwaj młodzi ludzie pochyleni nad skryptami to studenci przygotowujący się do egzaminów. Panienka, która robi niebieski sweter na drutach, często podnosi głowę i przypatruje się z niepokojem urwisom biegającym dokoła wodotrysku i słonecznego zegara — to na pewno przedszkolanka. Kiedy usłyszy krzyk dziecka, zrywa się z ławki i chce biec na ratunek, bo wyobraża sobie, że dziecku stało się coś złego. Czasem Ania widzi na tarasie Murzynkę w żółtej chustce z małym Murzyniątkiem. Zatrzymują się przy dwóch ogromnych palmach, zdobiących wejście do pałacu i coś do siebie mówią. Pewnie wspominają daleką ojczyznę, gdzie zielenią się gaje takich palm.
Nad wodą, zawsze na tej samej ławeczce, siedzą obok siebie dwie staruszki i mają sobie dużo rzeczy do powiedzenia. Mówią bardzo cicho i uśmiechają się często. W długich, czarnych sukniach i niemodnych, dużych kapeluszach podobne są do dam na pożółkłych fotografiach w starym albumie.
i(Pięknie było przed wojną w królewskim pałacu — myśli Ania. — Jaka szkoda, że nie mogę dziś tego widzieć".
Ania wie, iż przeszła tędy wojna. Dokoła pałacu podczas warszawskiego powstania wrzały bitwy. Ogrodnik pokazywał sędziwe drzewa, których nie oszczędziły kule, łamiąc ich gałęzie i ścinając wierzchołki.
Ania przymyka oczy i wydaje się jej, że zwiedza wnętrze dawnego pałacu. Nieraz słyszała od ojca, jak tam było za króla Stasia.
28
Z przedsionka wchodziło się do Rotundy, gdzie w niszach stały marmurowe posągi czterech polskich królów: Kazimierza Wielkiego, Zygmunta Starego, Stefana Batorego i Jana III — stamtąd do sali Salomona, nazwanej tak dlatego, że ściany ozdobione były obrazami przedstawiającymi sceny z życia tego mądrego króla. Ania zapamiętała Gabinet Zielony, w którym król udzielał audiencji, galerię obrazów, gdzie można było podziwiać wspaniałe malowidła, i królewską łazienkę, ozdobioną kafelkami z kolorowej porcelany.
Uśmiecha się do swoich wspomnień. Jej tatuś był kiedyś wielkim urwisem. Opowiadał, że kiedy przy-. szedł po raz pierwszy do łazienkowskiego pałacu, ani myślał podziwiać rzeźby, obrazy, marmurowe kominki. Był uszczęśliwiony, że może się ślizgać w filcowych pantoflach po lśniących posadzkach i marzył o tym, by pięknym rycerzom na portretach wymalować wielkie wąsy, a białym damom dorobić na policzkach rumieńce...
Z wnętrza pałacu dochodzi stuk młotków, zgrzyt pił i gwar rozmów. Architekci i robotnicy pracują nad odbudową pałacu. Gdyby poprosiła woźnego, może by ją wpuścił do środka?
Przed pałacem kręci się sporo ludzi. Obok Ani zatrzymuje się dwóch panów.
— Kiedy byłem po raz pierwszy w Łazienkach po powrocie z tułaczki — opowiada jeden z nich — zastałem ruderę. Gmach pałacu był całkowicie spalony. Smutny to był widok. Zawalone stropy i dachy, zbite szyby w oknach, pozdzierane posadzki. I pomyśleć, że
29
to jeden z najcenniejszych zabytków dawnej Warszawy!
— A jak tam jest obecnie? — pyta drugi pan.
—¦ Trwają wciąż roboty konserwatorskie. Siedziba królewska odzyska niedługo swój dawny wygląd.
Oddalają się i Ania nie dosłyszała dalszego ciągu rozmowy.
Postanowiła czekać. Może jej się uda wśliznąć do wnętrza za kimś, kto będzie wchodził? Może ułatwi jej wejście młoda pani, która zatrzymała się przed frontem pałacu i z głową podniesioną odczytuje półgłosem napis umieszczony nad wejściem?
Napis w języku łacińskim głosi, iż gmach ten nienawidzi smutku, lubi spokój, użycza kąpieli, zaleca życie wiejskie i zapewnia przytułek poczciwym ludziom. Pani czyta te słowa po polsku, notuje coś w małym ze-szyciku i oddala się.
A zatem nie warto czekać dłużej. Każdy się przybliża, podziwia zewnętrzny wygląd budynku i idzie dalej. Nikomu nie zależy na tym, aby Ania zwiedziła pałac.                                                                             j
Ale oto niespodziewanie nadarza się okazja. W stronę pałacu zmierza gromadka chłopców i dziewcząt z węzełkami i walizkami w ręku, wśród nich widać kierownika, który daje wyjaśnienia. To zwiedzająca Łazienki wycieczka z Płocka. Ania nie namyśla się ani chwili i wślizguje się za dziećmi do pałacu.
Wszędzie stoją kubły z wapnem i rusztowania, wre praca, rozlegają się głosy mularzy. Z sali Salomona, sali Balowej, galerii obrazów, Gabinetu Zielonego pozostały tylko nazwy. Żaden szczegół nie przypomina
30
dawnych świetności. Na ścianach ślady wyrwanych malowideł, połamane kominki, gzymsy, okruchy rzeźb. W łazience trochę połamanych kafelków z porcelany...*
Kierownik wprowadza dzieci do „ciastkarni". Tak się nazywa salka, w której na półkach leżą, podobnie jak ciastka w cukierni, rozety, gzymsy i ozdoby z gipsu, przygotowane do ozdoby pałacu.
— Jedzcie, łasuchy! — żartuje kierownik. Razem z nim śmieje się wesoła gromadka.
Uczestnicy wycieczki niebawem opuszczają pałac i kierują się w stronę Amfiteatru.
Ania zaznajomiła się z dziewczynką z Płocka, która zdążyła jej opowiedzieć o swym rodzinnym mieście, o jego pięknym położeniu na wzgórzu, nad Wisłą, o wspaniałej katedrze, gdzie mieszczą się grobowce Bolesława Krzywoustego i Władysława Hermana. Rozstały się obiecując sobie, że się jeszcze spotkają.
Ania pozostaje sama na tarasie i zastanawia się, jak będzie wyglądał pałac, gdy skończą się w nim roboty. Czy będzie znowu piękny jak pałac zaklęty, jak pałac z bajki? Ktoś w nim będzie mieszkał, ale kto? Czy piękny królewicz? Zrywa się z ławki, na spotkanie zmierzającego w jej stronę ojca.
Od r. 1957, to jest od czasu, gdy po raz pierwszy ukazała się ta książka, prace konserwatorskie w ,.pałacu na wodzie" posunęły się znacznie naprzód. Już w r. 1959 siedem zabytkowych sal budynku odzyskało swój dawny wygląd, m. in. Rotunda, sala Balowa, łazienka. Teatr w Starej Pomarańczami, o którym gdzie indziej wspomina autorka, jest już obecnie całkowicie odnowiony i nieraz odbywają się w nim przedstawienia (przyp, red.).
31
—  Tatusiu — woła z daleka — byłam w pałacu! Oglądałam wszystko z bliska, na własne oczy!
—  Niewiele w nim dziś niestety do zobaczenia — odpowiada pan Jan. — Okupanci pozbawili nas pięknych obrazów i rzeźb, które wywieźli lub poniszczyli. Cieszmy się jednak zewnętrznym wyglądem pałacu, który jest taki jak za panowania ostatniego króla.
Podnosi w górę rękę.
—  Pamiętasz, co ci mówiłem o figurach na balustradach pałacu?
Ania nie bardzo pamięta. Więc pan Jan przypomina.
— Na balustradzie środkowej stoją cztery pory roku: wiosna, lato, jesień i zima. Narożniki skrzydeł pałacowych zdobią postaci wyobrażające Europę, Azję, Afrykę i Amerykę. Na szczycie belwederku ustawiono posągi czterech żywiołów: powietrza, ognia, ziemi i wody. Kiedy byłem w wieku Tadeuszka, wydawało mi się zupełnie naturalne, że te postacie żyją i czekają tylko na odpowiednią chwilę, aby zeskoczyć z góry i ze mną się bawić.   Rzuciłem w górę piłkę, a kiedy spadała, wyobrażałem sobie, że to one mi ją odrzucają...   Rozmawiałem z nimi, stawiałem im pytania...
—  A co one tatusiowi odpowiadały?
—  Milczały jak zaklęte...
—  Może mówiły, tylko tatuś ich nie słyszał?
—  Bardzo być może... — uśmiecha się pan Jan i głaszcze po głowie córeczkę.
Niebawem oddala się, aby w zacisznej alei nad stawem pracować nad swoimi „Łazienkami".
32
Ania zostaje na ławeczce nad wodą. 2 mostku dochodzą wesołe głosy Małgosi i Ewuni, karmiących karpie i czerwone ryby, w stronie Amfiteatru szumi od wesołej wrzawy dzieci z Płocka. Przez taras drepczą dwie staruszki, rozprawiające po cichutku z wielkim przejęciem. Siadają obok Ani. Nareszcie jest sposobność, aby usłyszeć rozmowę tych dziwacznie ubranych paniuś. Ania z miejsca się nie ruszy, póki czegoś więcej się o nich nie dowie.
— Niezapomniany to był dla mnie dzień w Łazienkach, kiedy będąc dzieckiem zobaczyłam tu po raz pierwszy Marię Konopnicką — odzywa się jedna ze staruszek.
Ania drgnęła na dźwięk tego nazwiska. Znała wiersze Konopnickiej, uczyła się ich na pamięć i do tej pory pamięta: „Pucu, pucu, chlastu, chlastu, nie mam rączek jedenastu, tylko dwie mam rączki małe i do prania doskonałe". Jak nie pamiętać tego miłego wierszyka i tylu innych z tej samej książki z kolorowymi obrazkami?
—  Jak wyglądała Maria Konopnicką? — pyta druga staruszka.
— Nosiła duży kapelusz z piórami, binokle na czarnym sznureczku, nosek miała lekko zadarty — objaśnia zapytana. — Siadywała na ławce, o tam, w alei, nad wodą, z otwartą książką na kolanach. Na książce leżał arkusik papieru, na którym coś kreśliła ołówkiem.
—  Może to był jeden z pięknych wierszy poetki? — wtrąca druga staruszka. — Kto wie,  czy nie pisała wówczas „W piwnicznej izbie"?
Ania w Łazienkach
33
^M^^^RP^
—  Może... może... — szepcze  cichutko  staruszka, która znała poetkę.
Ania z tego, co mówią, nie traci jednego słowa. Jest wzruszona, jakby to ona widziała nad stawem Konop-nicką. Może dowie się jeszcze o innych, równie ciekawych spotkaniach staruszek?
Nie omyliła się. Staruszki są rade, że mogą wspominać swoje dzieciństwo i sławnych ludzi, których wtedy widywały.  Rozgadały się na dobre.
—  W tamtej alejce nad wodą zwykł przesiadywać Dygasiński — odzywa się druga staruszka.
I to nazwisko jest Ani znajome. Czytała „Gody życia"; nieraz z przyjemnością zagląda do tej pięknej książki. Zna również inne powieści Dygasińskiego, osnute na tle życia zwierząt.
—  Nie rozmawiałam nigdy z Dygasińskim, ale widywałam go nieraz w Łazienkach — opowiada staruszka. — Pewnego razu zauważyłam, że idąc alejką co chwila spogląda za siebie,  jakby zwracał  się  do kogoś. Po chwili zobaczyłam rudego kundla z kudłatą sierścią, który biegł za pisarzem nie odstępując go ani na chwilę. Dygasiński przemawiał do niego tak, jakby pies rozumiał mowę ludzką.
„Nie bój się — mówił — wstawię się za tobą u dozorcy parku, aby cię nie wyrzucał, dopóki nie odnajdziesz swojego pana".
Ania jest poruszona tym opowiadaniem. Nic nie jest w stanie powstrzymać ją od pytania:
—  Proszę pani... bardzo przepraszam... ale czy ten rudy pies odnalazł swego pana?
Staruszki obróciły na Anię zdziwione oczy.
34
— Doprawdy, nie pamiętam — odpowiada łagodnie jedna z nich. — To wszystko przecież było tak dawno!
— Słyszałaś wszystko, cośmy mówiły? — pyta druga.  Nie ma w jej głosie gniewu, jest nawet serdeczność.
Ania nabiera odwagi.
—  Słyszałam wszystko.   To było bardzo ciekawe. Może panie jeszcze coś opowiedzą?
Teraz nieznajome rozgniewają się na pewno na Anię i będą miały słuszność. Jest wścibska i ciekawska. Tadeuszek nieraz jej to wypomina.
Ale starowinki nie rozgniewały się. Porozumiewają się ze sobą uśmiechem.
— Czy słyszałaś o Stefanii Sempołowskiej? — pyta staruszka pamiętająca Dygasińskiego.
— Owszem, proszę pani, to była nauczycielka mojej babuni — odpowiada Ania.
Staruszki zaszeptały coś do siebie. Nie widać, aby były niezadowolone z wtrącania się Ani do rozmowy. Ania nabiera coraz większej śmiałości.
— Babunia opowiadała mi nieraz o pannie. Stefanii. Kochały ją, po prostu ubóstwiały wszystkie uczennice. Ach, podobno była bardzo piękna, zachwycająca! Chodziła w długiej sukni, majestatycznie jak królowa. Kto na nią spojrzał, zachwycał się jej śliczną twarzą, jej czarnymi oczami, świecącymi jak gwiazdy.
—  Przychodzi  mi na myśl  scena,  której  byłam świadkiem w Łazienkach — opowiada jedna ze staruszek. — Było to czerwcowego dnia na tym tarasie. Panna  Stefania  przechodziła  przez  taras   z  trzema uczennicami, w ręku trzymała wiązankę róż.   Była
36
ożywiona, rozmawiała wesoło z dziewczynkami. Ach, utkwiło mi w pamięci to wydarzenie, często go sobie przypominam. Do panny Stefanii zbliżył się nagle ogrodnik i zapytał, skąd ma te róże. Panna Stefania spiekła raka jak dziewczynka i odpowiedziała, że otrzymała je od uczennic, bo tego dnia odbyła się ostatnia lekcja przed wakacjami. Pytanie ogrodnika sprawiło jej przykrość. Jakże mógł ją posądzić, że zerwała róże z łazienkowskiego kwietnika?
—  Jak się to zdarzenie zakończyło? — dopytuje się Ania.
— Ktoś siedzący opodal na ławce, powiedział głośno: „Przecież to jest Stefania Sempołowska!" Ogrodnik usłyszawszy to nazwisko zmieszał się bardzo, ze wzruszeniem ucałował ręce panny Stefanii przepraszając za niegrzeczne pytanie.   Okazało się,   że wiedział dobrze,  kim była Stefania Sempołowska.  Wiedział, z jaką ofiarnością i poświęceniem niosła pomoc nędzarzom, że opiekowała się więźniami, a w epoce, gdy władze carskie prześladowały za naukę polskiego języka,  uczyła dzieci  czytać i pisać w języku ojczystym.
Byłaby Ania z przyjemnością słuchała dalej opowiadań staruszek o pannie Stefanii, ale jakiś malec wodząc palcem po tarczy słonecznego zegara, zawołał głośno:
—  Mamo, już dwunasta!
Staruszki podniosły się z ławki, a jedna z nich powiedziała:
—  Wielki czas wracać do domu!
Pożegnały Anię i podreptały w stronę głównej alei.
37
ZABAWA POSĄGÓW
Ania została na ławce sama.
Zamyśliła się. Tylu ciekawych rzeczy nasłuchała się dzisiaj. Najprzyjemniej jest jednak wspominać czasy dawniejsze, czasy panowania Stanisława Augusta, o których tak zajmująco opowiadał ojciec i pan Anzelm.
Był jakiś czar w tych opowieściach. Chwilami miała wrażenie, że czyta fantastyczną bajkę i nie zdziwiłaby się, gdyby kamienne figury w parku i te, które stoją na balustradzie pałacu, poruszyły się i opowiedziały to, o czym do tej pory nie wiedziała.
Wszystkie krzewy bzu w Łazienkach są w pełnym rozkwicie, nie brakuje ani jednego liliowego kwiatuszka o czterech płateczkach, który by nie rozpylał słodkiej, odurzającej woni. Park łazienkowski, aż
38
po najdalsze krańce,  jest jedną wiązanką liliowych bzów.                                                                         -           ¦
—  Wiosna... wiosna... — zaszeptały figury na balustradzie. — Warto zeskoczyć na ziemię, aby narwać bzu.                                                                     .. . J
Anię nie zdziwiły te głosy.  Czyż kamienne figury nie mają prawa cieszyć się wiosną jak wszyscy? Uśmiecha się do nich i zaprasza:
—  Zeskoczcie  jak najprędzej!  W parku jest tyle bzu! Narwiecie go, ile wam się podoba!
Po kolei figury zeskakują. Przy Ani zatrzymała się Wiosna. Nie trudno ją poznać. Trzyma w ręku kwiaty.
—  Dziś  jest pełnia  księżyca —  odzywa  się  do Ani. — W nocy będzie tu tak jasno i cudnie, jak za dnia. Czy chcesz pozostać do wieczora, aby być świadkiem cudów, które tutaj dziać się będą?
—  Ach, tak! — woła zachwycona Ania. — Jakżebym mogła nie skorzystać z takiej okazji?
Nie pomyślałao tym, co powie mama, tatuś, Tade-uszek, jeśli się spóźni na kolację. Pokusa, aby być świadkiem cudów, była silniejsza od wszystkich skrupułów.
—  Do wieczora daleko — zauważyła.  — Przed chwilą była dwunasta w południe...
—  Do wieczora jest tylko jedna krótka chwilka — powiedziała z tajemniczym uśmiechem Wiosna.
Ledwo wyrzekła te słowa, słońce schowało się za chmurą i spoza topoli za Amfiteatrem wypłynęła biała twarz księżyca.
Srebrna poświata spłynęła na wodę, na drzewa, na
39
______     T A T________ii                                     A        •                     •        ¦ ™~ '¦¦'
pałac, na kamienne figury. Wszystko, na co Ania spojrzy, błyszczy srebrem.
Na przedpałacowym tarasie zaczęły się gromadzić posągi z łazienkowskiego parku. Poza figurami z balustrady pałacu przybiegli bożkowie z kopytkami i różkami na głowach i boginie leśne, opasane wieńcami z liści. Jedna z nich trzyma dzbanek. Przynoszą ze sobą całe naręcza bzu, a kiedy nimi potrząsają, sypią się małe kwiatuszki i cały taras jest nimi zasypany tak, że nie jest ani popielaty, ani żółty, ale liliowy-
Sprzed Białego Domku nadbiega satyr, zostawiając po drodze kamienną tarczę, która mu ciążyła. Poruszyła się ogromna, leniwa Wisła i równie wielki Bug, stojące po obu stronach słonecznego zegara, i powolnym krokiem przybliżają się do rozbawionych figur. Z północnego tarasu nadbiega dwóch szermierzy z dzidami w dłoniach. Figury podają sobie ręce, biorą Anię pomiędzy siebie i w rytmie tanecznym okrążają fontannę, zegar słoneczny i pomarańczowe drzewka. Ach, jak przyjemnie tańczyć na kwiatach, jak na miękkim dywanie!
Wszyscy śmieją się i cieszą, nawet księżyc uśmiecha się swoją pyzatą twarzą.
—  Bawcie  się!  —  zachęca.  —  Do  rana  daleko! Ania czuje się w tym gronie doskonale. Nigdy nie
bawiła się tak ochoczo. Ale prawdziwa zabawa rozpoczęła się dopiero wówczas, gdy Wiosna zaproponowała tańce.
—  Dosyć tego kręcenia w kółko — oświadczyła.— Niech ktoś zagra walczyka albo oberka...
—  Kto zagra? Kto zagra? — pytają posągi. Grajka pomiędzy nimi nie ma. Ale Ania wpada na
dobrą myśl. Podbiega do bożka z różkami i kopytkami i prosi:
—  Ukręć fujarkę z wierzbowej gałązki i zagraj na niej.  Na pewno potrafisz!
—  Zagraj! Zagraj! — proszą wszyscy.
Bożek nie odmawia i po paru chwilach fujarka gotowa.
—  Chcecie posłuchać najpierw ładnej piosenki? — pyta.
— Niech będzie piosenka — zgadzają się posągi? — Ale później musisz grać do tańca.
Z gęstwiny dobiega głos kukułki. Kuka głośno, nawołując towarzyszki, aby kukały z nią razem.
—  Zaśpiewam  piosenkę   o  kukułeczce — powiedział bożek przytykając usta do fujarki. — Kukułki będą piosenką zachwycone.  Zobaczycie, że umilkną, aby mi nie przeszkadzać.
Ucichło nawoływanie kukułek, a za to rozlega się melodia piosenki:
Po tym ciemnym boru
Kukułeczka kuka,
Z ranka do wieczoru
Gniazdka sobie szuka.
Ku-ku, ku-ku, ku-ku,
Gniazdka sobie szuka.
A ty kukułeczko,
Co na drzewach siadasz,
Jakie ty nowiny
W lesie rozpowiadasz?
41
Ku-ku, ku-ku, ku-ku, W lesie rozpowiadasz?
I dalej dzwoni piosenka o tym, jak wichry zburzyły, kukułeczce gniazdko, które uwiła dla dzieci, ale ona uwije wnet drugie i będą miały gdzie mieszkać.
—  Ku-ku, ku-ku! — zawtórowały z przejęciem kukułki w parku, bo zrozumiały,   że  chodzi   o  sprawę ważną, najważniejszą, o budowanie własnego gniazda.
— Podoba mi się twoja piosenka, grajku! — zawołała Ania. Za Anią powtórzyły to wszystkie kamienne figury zebrane na tarasie.
Teraz przyszła pora na tańce. Rozwiązało się koło oplatające pomarańczowe drzewka i słoneczny zegar i oto pojedyncze pary puszczają się w taniec. Grajek raźno przygrywa na fujarce.
Dalej raźno, dalej w koło, dalej wszyscy wraz! Wszak zatańczyć i zaśpiewać umie każdy z nas.
Kamienne figury powtarzają te słowa i kręcą się jak szalone. Każda pragnie choć raz zakręcić się z Anią, a jej już tchu brak, tak zawzięcie tańcuje. Z prawej nóżki zsunął się jej biały sandałek i wpadł do wody. Wnet usłużny łabędź przypłynął do schodów i podał go w dziobie dziewczynce. Jaka szkoda! Może sandałek znalazłby książę, zamieszkujący pałac, i szukałby małej nóżki, która do niego pasuje? Ani zdaje się, że jest Kopciuszkiem, którego zaślubi piękny książę...
42
Wszystko może się zdarzyć w parku tonącym w srebrzystej księżycowej poświacie. Nikt się niczemu nie dziwi, nawet księżyc, przyglądający się zabawie spoza topoli.
—  ...dalej wszyscy wraz! — powtarza  słowa  piosenki. I nie przestaje się radośnie uśmiechać.
Ze szczytu amfiteatru zsunęli się kamienni mędrcy i poeci. Są zbyt poważni na tańce. Więc usiedli rzędem na ławce, przyglądają się zabawie, kiwają głowami i klaszczą w ręce:
—  Tańczcie, bawcie się wesoło! — zachęcają.
Nie potrzeba żadnej zachęty. Srebrzysta noc nie trwa długo. Należy korzystać z każdej chwili.
43
Drzewa, posągi, królewski pałac, łabędzie, księżyc — wszystko wiruje w oczach Ani. Opada zmęczona na ławkę.
—  Uff! Już nie mogę!
Bogini trzymająca dzban zbliża się do niej, nalewa wody do dużego liścia łopianu i podaje go Ani. Woda jest świeża i czysta, smakuje jak słodkie mleko.
—  Dziękuję ci — odzywa się Ania. — Nigdy nic równie smacznego i orzeźwiającego nie piłam!
Ochłonęła ze zmęczenia i będzie tańczyć dalej. Ach, przecież nie ze zgrzybiałym satyrem sprzed Białego Domku, który sunie w jej stronę. Satyr nie zważa na opór Ani, obejmuje ją i zakręca w skocznym oberku. Znowu jakieś dziwy i czary! Stary satyr nie jest starcem, ale zgrabnym, dorodnym chłopcem. Tańczy żwawo, bez opamiętania, przyklękając na jedno kolano. Tańczą tak zawzięcie, że przewrócili wielką donicę z pomarańczowym drzewkiem. Na żwir posypały się małe pomarańczki. Nie warto ich zbierać. Krasnoludki dadzą sobie z nimi radę. Zbliżają się w czerwonych, spiczastych kapturkach. I one chcą się bawić.
Niech na to nie liczą, aby jakaś figura chciała z nimi zatańczyć. Są zbyt maleńcy. Najwyżej zakręcą się z nimi w „drobną kaszkę". Ale „drobna kaszka" krasnoludkom się nie podoba. To zabawa dobra dla małych dzieci, a one dziećmi nie są. Usiadły pod wierzbą i przyglądają się zabawie, gotowe każdej chwili psocić.
Cóż to za tętent słychać w oddali? Ania przerwała oberka z satyrem, przystanęła i słucha zdziwiona. Skąd się wzięli jeźdźcy na zabawie posągów?
Tętent dochodzi od strony mostu Sobieskiego, a zatem to król Jan III galopuje na białym rumaku. Jednocześnie pędzi jakiś wspaniały jeździec od strony Starej Pomarańczami. To książę Józef cwałuje na swoim koniu.
Tętent rumaków to zbliża się, to oddala. W końcu wcale go nie słychać. Czyżby jeźdźcy zrezygnowali z zabawy?
Jeźdźcy przelecieli na cwałujących koniach przez taras, pozdrowili posągi i zniknęli w gęstwinie parku. Widocznie chcieli się tylko przekonać, z jakiego powodu o księżycu tyle wesołej wrzawy w parku. Nagle wszyscy zamarli z przerażenia. Z oddali dobiega przeraźliwy ryk i zagłusza melodię piosenki. Ania dobrze pamięta, że Łazienki nie są już dziko zarośniętą knieją, jak za książąt Mazowieckich, wówczas gdy polowano tu na żubry i niedźwiedzie. Więc jak sobie wytłumaczyć ten ryk?
—  Przecież to są kamienne lwy z północnego tarasu!  Krzywdy nikomu nie zrobią.  Po prostu chcą się przyjrzeć zabawie — tłumaczy satyr.
Ania uspokoiła się.
—  Przestańcie straszyć! — woła do lwów. — Nie psujcie nam zabawy!
Lwy, jak posłuszne psy, układają się u nóg Ani, a ona je głaszcze po grzywach. Już nie ryczą, tylko poruszają z zadowoleniem ogonami i pomrukują łagodnie.
Posągi powracają do przerwanego tańca i chórem śpiewają o maju, o słońcu, o pogodzie, bo o czym śpiewać w Łazienkach w porze kwitnienia bzów?
44
45
Nad wszystkimi głosami góruje głos Wiosny.
-- Już tylko krótka chwila do wschodu słońca... A pełnia księżyca dopiero za miesiąc się powtórzy. Tańczmy zatem i śpiewajmy!
Posągi zwracają się do kamiennego grajka i śpiewają:
Graj nam, grajku, krakowiaka,
A zaś potem kujawiaka
1 mazura graj!
Jak się dobrze zapocimy,
To polskiego się puścimy,
Toż to będzie raj!
Za tańcem idzie taniec: krakowiak, kujawiak, mazur, a wreszcie polski, czyli polonez. Posągi dobywają resztek sił, taniec się urywa, muzyka milknie. Wszyscy wiedzą, że czary skończą się za chwilę.
Księżyc powoli zasuwa się za obłok nad Amfiteatrem. Srebrna poświata gaśnie na posągach, na wodzie, na pałacu.
Ania przeciera oczy. Siedzi na tej samej ławce, na której siedziała ze staruszkami, a malec, wspinając się na zegar słoneczny, woła z daleka:
—¦ Mamo, jest wpół do pierwszej!
A zatem wszystkie czary, których była świadkiem, wszystkie zawrotne tańce trwały tylko pół godziny, a nie całą noc? Czy to możliwe?
Ania nie może ochłonąć ze zdziwienia. Wciąż trze oczy i rozgląda się dokoła, szukając śladów zabawy.
Żadnych śladów nie widać. Taras opustoszał. Figury stoją na dawnych miejscach. Ani jeden kwiatuszek
46

liliowego bzu nie leży na tarasie, posypanym żwirem. Donica z pomarańczowym drzewkiem nie jest przewrócona, obok niej nie widać rozsypanych pornarań-czek.
Wszędzie panuje ład i porządek. Kobieta ze szpikulcem nie będzie miała powodu gderać, że zaśmiecono taras.
Zobaczyła z daleka Anię i zbliża się do niej w swoim niebieskim fartuchu, z długim kijem w ręku.
—¦ Czy wiesz, że dziś jest noc księżycowa — oznajmia z dobrotliwym uśmiechem.
—  Wiem, wiem! — woła Ania. — Widziałam Łazienki w świetle księżyca. Ach, jak było pięknie, jak wesoło!
Kobieta ze szpikulcem przygląda się Ani i nie stawia pytań, jak gdyby uważała, że to, co słyszy, jest zupełnie naturalne. Rozgląda się dokoła, upatrując papierków i listków, które należy uprzątnąć, aby na tarasie było czysto i porządnie.
Obok słonecznego zegara leży gałązka liliowego bzu, której przed chwilą nie było. Skąd zatem się wzięła?
Babina schyla się i podaje ją Ani.
—  Tę gałązkę zgubiła w tańcu Wiosna... — objaśnia.
—  To pani była na zabawie posągów?
—  Oczywiście że byłam. Jak bym mogła nie być?
—  I zdążyła pani już zamieść taras? Starowina się uśmiecha.
—  Na wszystko muszę znaleźć czas. W sprzątaniu parku nikt mnie nie zastąpi.
47
—  Prawda, źe na zabawie było tak pięknie jak w czarodziejskiej bajce? — mó^/i Ania.
Starucha nie przestaje się uśmiechać.
—  Skoro jestem Babą Jagą,  muszę być wszędzie, gdzie dzieją się czary...
Ania patrzy serdecznie na kobietę w niebieskim fartuchu. To prawda, jest stara, siwa, pomarszczona, ale do czarownicy wcale niepodobna.
—  Nie będę   nigdy nazywała pani  Babą Jagą — przyrzeka.
Staruszka uściskała dziewczynkę.
—  Powtórz to innym dzieciom... — Bardzo nie lubię, kiedy mnie tak nazywają i uciekają na mój widok — mówi serdecznie.
jĘĘx
TRZY WIDOWISKA
Obok Amfiteatru ustawione są sztalugi. Stoi przy nich młoda dziewczyna i -maluje wodnymi farbami pałac królewski i jego odbicie w kryształowym lustrze wody.
Dziewczyna ma może szesnaście lat, ale niewiele doroślej wygląda od Ani, pewnie dlatego, że jest niskiego wzrostu. Z rozmowy, jaką przed chwilą prowadziła z koleżanką, która odeszła ze sztalugami w głąb parku, Ania dowiedziała się, że obie są uczennicami Akademii Sztuk Plastycznych.
Dziewczyna podoba się Ani. Spod jasnej grzywy uśmiechają się oczy jasne jak niebo. Chętnie nawiązałaby z nią rozmowę i mówiła jej „ty", jak rówieś-
4 — Ania w Łazienkach
49
nicy. Na razie stoi w milczeniu i przygląda się jej pracy.
Nad wodą zwieszają się gałęzie wierzby. W obramowaniu ich widać malowniczą panoramę pałacu. Malarka cofa się, to przybliża, i choć obrazek wydaje się wykończony, ona wciąż znajduje coś do poprawienia, coś do uzupełnienia. Tu dodaje kreskę, tam kropkę, nakłada farbę niebieską, to zieloną, to na wodzie, to na niebie, to na wierzbach. Opłukuje pędzelek w miseczce napełnionej wodą, która stoi na trawie, nabiera farby z blaszanego pudełeczka i z zapałem upiększa obrazek.
Drozdy z topoli przyglądają się z zaciekawieniem tej pracy. Raz po raz jeden z nich nadlatuje z pośpiechem, przyskakuje do miseczki z wodą, aby się jej % napić. Jak by wody w stawie nie było dosyć! Kiedy spostrzega, że woda jest kolorowa, wraca szybko na topolę potrząsając z oburzeniem skrzydełkami. Niemądre drozdy! Jak może woda nie być kolorowa, jeśli kolorowy jest cały słoneczny świat?
Spoza wyspy wypłynęły dwa łabędzie i zatrzymały się blisko brzegu. I one także chcą się przypatrzeć obrazkowi na sztalugach. Nic ciekawego dla siebie nie zauważyły i odpłynęły w kierunku schodów.
Coraz żywsze są barwy, coraz prawdziwszy widoczek łazienkowskiego pałacyku, a malarka wciąż jeszcze jest niezadowolona. Czy nigdy nie przestanie malować i poprawiać?
Ania nie odrywa oczu od sztalug. Podoba jej się sposób, w jaki dziewczyna utrwala na arkuszu papieru widok, który ma przed oczyma. Pędzelek jej musi
50
mieć czarodziejską moc. Przenosi na papier z wielką dokładnością to, co widać dokoła.
Ażeby robota  szła  sprawniej,   malarka nuci walczyka:
Ten walczyk to walczyk Warszawy,
Ten walc się urodził w Warszawie,
Po Łazienkach się włóczył
I Warszawy się uczył
Od królewskich łabędzi na stawie.
Znowu dodaje kropki i kreski, oddala się i przybliża. Czy to malowanie nigdy się nie skończy? Ania traci cierpliwość.
—  Nic nie trzeba zmieniać!   Ten widoczek jest śliczny!
Malarka  odwraca  się.    Teraz  dopiero  zauważyła
dziewczynkę.
¦— Doprawdy, podoba ci się ten kicz?
Kicz? Ania słyszy to słowo po raz pierwszy. Na pewno nie jest ono pochlebne dla pracy malarki. W takim razie trzeba jej zaraz powiedzieć coś, co jej sprawi przyjemność.
—  Ten  obrazek  jest  taki prawdziwy,   że ma  się ochotę zejść do podwodnego pałacu...
Palnęła po swojemu głupstwo i dziewczyna będzie się z niej śmiała. Ale ona się nie śmieje, a nawet spoważniała.
—  Doskonale! Zejdziemy razem  do  podwodnego
pałacu!
Jak ładnie odpowiedziała! Ania ma ochotę ją za to uściskać! A zatem i ona widzi to, czego nie widzą inni?
51
Może jejjwięc opowiedzieć o zabawie posągów, o bożku leśnym grającym na fujarce, o wiośnie na balustradzie pałacu? Może i ona widuje na ścieżkach Łazienek krasnoludki i elfy? Lepiej jednak o to na razie nie pytać. Milczy i śledzi dalej wędrówki pędzelka na arkuszu papieru.
Pędzelek zatrzymał się. Malarka przestaje nucić walczyka, ,,co się urodził w Warszawie", odsuwa się od sztalug, wchody na mostek łączący wyspę z Amfiteatrem. Jest tak zamyślona, że Ania nie ma odwagi jej przeszkadzać. Może w końcu sama się odezwie. Po kilku minutach malarka przypomina sobie obecność dziewczynki.
—  Masz doprawdy wiele cierpliwości, że tak długo przy mnie stoisz,   cóż ci się tak spodobało? — pyta z lekkim zniecierpliwieniem.
—  Podoba mi się ten obrazek, ale i ty mi się podobasz — mówi Anią bez namysłu.
—  Doprawdy? -^_ Malarka roześmiała się. — Zabawna z ciebie dziewczynka.
—  Ależ tak, tak! — zapewnia Ania. — Podobasz mi się bardzo.
Ani się spostrzegła, jak nieznajomej dziewczynie powiedziała ,,ty". ą teraz pragnie się dowiedzieć, jakie ma imię.
—  Nazywam si^ Grażyna!
—  Grażyna!  Cucjne imię!  — woła w zachwycie Ania. — Czytałam. nGrażynę" Mickiewicza. To była bohaterska dziewczyna. Czy pozwolisz, że będę ci mówiła po imieniu?
52
—  Ależ   owszem,   jeżeli   ci   to   sprawia   przyjemność! — odpowiada Grażyna. I znowu się śmieje.
Ania nabiera odwagi. Chciałaby wiedzieć, czy Grażyna często przychodzi do Łazienek.
—  Ach, skądże! Gdybym mogła tu pracować, jakby to było dobrze! Nie mam zupełnie czasu na malowanie — mówi ze smutkiem. — Profesor jest wciąż ze mnie niezadowolony, powtarza,   że powinnam robić większe postępy w rysunku. Ale sama powiedz, kiedy mam rysować? Czy przy tej gromadzie dzieci jest na to czas?
—  Przy jakiej gromadzie dzieci? — dziwi się Ania.
—  Mam trzy siostrzyczki i braciszka. Matka zapracowana, chodzi do biura i nie ma czasu nimi się zająć. Przy tym często choruje. Więc ja muszę im pitrasić, odrabiać z nimi lekcje, bawić się, nawet śpiewać, choć do śpiewania nie zawsze mam ochotę... Takie to wszystko niesforne, że trudno z nimi wytrzymać, zwłaszcza Kiciuś, którego najwięcej kocham.
Oczy Grażyny się śmieją,   widocznie widzi przed sobą tego utrapionego Kiciusia.
—  Ma cztery lata i bez przerwy stawia pytania — ciągnie dalej malarka. — Dlaczego gwiazdy nie spadają ludziom na głowy? Dlaczego drzewa nie chodzą? Same głupstwa, na które trzeba znaleźć jakąś odpowiedź.
—  To wcale nie są głupstwa  —  mówi z powagą Ania. — Gwiazdy przecież w sierpniu spadają, a drzewa o zmroku poruszają się i coś szepczą, jakby to były żywe istoty...
Grażyna przygląda się Ani z uwagą.
53
J

—  Mądrala — mówi. — Spróbuj być z nimi przez godzinę, a na pewno miałabyś ich dosyć.   Niedługo muszę wracać, aby bachorom dać obiad, zanim matka wróci z biura. A tak mi się dziś dobrze malowało!
—  Przyjdziesz jutro i dokończysz  —  pociesza ją Ania.
—  Nie będę mogła — odpowiada ze smutkiem malarka. — Muszę nareszcie skończyć na drutach ciepłe rękawiczki dla dziewczynek, boby nie miały co włożyć w zimie.
—  Ach, taka robota! — rzuca lekceważąco Ania.
—  Nie śmiej się. To pilna i ważna robota, a przy tym sprawia przyjemność.  Na przykład bardzo mnie bawiło dobieranie kolorów. Rękawiczki będą w kolorach bursztynowym, poziomkowym i szmaragdowym. Siostrzyczki mają z tego wiele uciechy. Już by chciały, żeby to była zima i żeby mogły w nich iść ze mną na przechadzkę.
—  Mówiłaś, że masz mało czasu na malowanie — zauważyła Ania — a jeszcze robisz rękawiczki?
—  To prawda, straciłam z tego powodu dużo czasu, ale to przecież wielka przyjemność zrobić coś ładnego, coś, co sprawia radość innym.
—  No, ale dziś za to namalowałaś śliczny obrazek — pociesza ją Ania. — Czy dużo jeszcze masz do ukończenia? Kiedy to pokażesz profesorowi?
Znowu pytania, znowu jest nieznośnym Kiciusiem. Powinna odejść. Ale trudno jej rozstać się z malarką. Przygląda się jej z zachwytem.
—  Masz zamiar malować przez całe życie? — wyrywa się jej pytanie.
54
I
Grażyna obraca na Anię zdziwione oczy.
—   Naturalnie. Muszę zostać wielką artystką i malować piękne obrazy, które będą podziwiane na wystawach.    Ale przedtem chcę podróżować, zwiedzić wiele nieznanych krajów, na przykład Meksyk. Mogłybyśmy pojechać tam razem, byłoby weselej. No co, chcesz pojechać do Meksyku?
—   Dlaczego właśnie do Meksyku? — pyta Ania. O Meksyku słyszała od Tadeuszka, który pokłócił
się z Marcinem o jakąś serię meksykańskich znaczków. Owszem, chętnie pojedzie do Meksyku, byleby z Grażyną.
—  A kiedy powrócimy z Meksyku, co będziesz robiła?
—  Będę malowała. Nic innego przez całe życie nie pragnę robić, tylko malować... I to nie takie drobiazgi, jak ten widoczek Łazienek, ale duże obrazy figuralne...
Ania spojrzała na malarkę pytająco.
—   Obrazy — objaśnia — na których mieści się dużo figur, no, dużo ludzi.   Wybiera się jakiś fakt historyczny i utrwala się go na płótnie... Na przykład jakiś wypadek, który zdarzył się w Warszawie...
Ania słucha z zapartym oddechem. Przypominają jej się ilustracje w książce, które pokazywał jej ojciec objaśniając, że to widoki dawnej Warszawy, malowane przez Norblina.
Grażyna usiadła na kamieniu i mówi o dwóch obrazach, które zamierza wykonać. Przedstawiać będą uroczyste widowiska w Łazienkach. Mówi tak wyra-
55
ziście, tak barwnie, jakby już malowała. Pierwsze widowisko to przedstawienie w teatrze Na Wyspie.
Obraca się w stronę Amfiteatru i opowiada z ożywieniem:
—  ...Widzowie zajęli miejsca na kamiennych ławach Amfiteatru. Mężczyźni mają na sobie kolorowe fraki, krótkie spodnie, długie pończochy, a na głowach białe peruczki.   Damy ubrane  są w jedwabne  szaty z falbanami i koronkami,  w wysoko upięte  włosy wpięte są kokardy, pióra i klejnoty. Widać też panów w polskich strojach, w kontuszach i żupanach. Jest ich niewielu. W owych czasach była moda na francuskie stroje.
—  Skąd wiesz, jak wyglądał wtedy Amfiteatr? — dopytuje się Ania.
—  Czytałam dużo o tym, co się działo za panowania Stanisława Augusta. A zresztą, od czego jest wyobraźnia?
Wyobraźnia! Ten wyraz jest Ani znajomy. Kiedy opowiadała rodzicom, że o szarej godzinie wyskakują z kart książek osoby, o których właśnie czytała, a ona z nimi rozmawia o tym, co będą dalej robić — ojciec zwrócił się do matki: „Ależ to dziecko ma wyobraźnię!"
—  Więc co ci opowiedziała ta wyobraźnia? — nalega Ania.
Malarka roześmiała się. Pytania małej ciekawskiej są zabawne. Chwilami robi wrażenie dorosłej, chwilami jest śmiesznym, miłym dzieckiem. Grażyna i Ania nabierają do siebie wzajemnej sympatii.
56
—  Dzięki tej wyobraźni, o którą pytasz, widziałam wszystko, co się działo w Łazienkach tak dokładnie, jakby to było wczoraj — ciągnie dalej Grażyna. — Słychać turkot nadjeżdżających karoc, tętent rumaków przybywających z jeźdźcami. Wszyscy się śpieszą, wszystkich ogarnia ciekawość. Chciałabyś coś wiedzieć o tym widowisku?
—  Na pewno było cudowne! — woła Ania.
—  Widowiska dawane w obecności króla były zawsze cudowne. Król lubił szczególnie tańce i pieśni. Nigdy ich nie miał dosyć. Podczas występów popisywali się zarówno baletnicy i baletnice, jak pieśniarze
i pieśniarki.
—  Nadjeżdża król... — podpowiada Ania.
—  Nadjeżdża król w złocistej karocy, towarzyszą mu dworzanie. Król ma na sobie niebieski frak, krótkie spodnie, a na nogach pantofle ze złotymi klamrami. Na głowie fryzowana peruczka. Zasiada na przygotowanej  dla siebie ławie, przybranej w bukiety kwiatów.   Jest to hasło   rozpoczęcia przedstawienia. Na scenę na wyspie wybiegają baletnice. Tańczą nie spuszczając oczu z pięknego króla.  Potem  popisują się śpiewem pieśniarki.    Zachwycony król klaszcze w ręce i woła: „Bis! Bis!", aby powtórzono taniec lub pieśń, która mu przypadła do gustu.
—  Widzę wyraźnie to, o czym opowiadasz — zapewnia Ania. — Powiedz jeszcze, co się działo w Łazienkach po przedstawieniu.
Oczy młodej dziewczyny płoną zachwytem.
—  Działy się w Łazienkach czary i cuda jak w bajce z „Tysiąca i jednej nocy". Przybrane kwiatami gon-
57
dole podpływały pod gorejący światłami Amfiteatr, zabierały baletników i śpiewaków i przy dźwiękach muzyki krążyły po stawie. Król brał udział w zabawie, śpiewał razem ze wszystkimi i płynąc w iluminowanej kolorowymi lampionami łodzi rzucał naręcza kwiatów najlepszym pieśniarkom. Księżyc zalewał blaskiem staw, tak iż wydawało się, że łodzie płyną po srebrze. Zabawa ciągnęła się do rana, a świateł nie gaszono przez cały następny dzień.
Ani aż dech zaparło od zachwytu. Dobra chwila minęła od czasu, jak Grażyna przestała opowiadać, a przed jej oczami przesuwają się ciągle łodzie pełne kwiatów, zaś w głębi parku błyskają światła kolorowych lampionów.
—  Czy się to wszystko zmieści na jednym obrazie? — zaniepokoiła się. — Wyspa z tancerzami, Amfiteatr z gośćmi króla i zabawa na wodzie?...
—  Trafnie zauważyłaś — uśmiecha się malarka. — Toteż poprzestanę na malowaniu zabawy na stawie. Czy chcesz wiedzieć, jaki będzie drugi obraz?
Dlaczego pyta? To chyba zrozumiałe, że Ania niczego więcej w tej chwili nie pragnie.
—  Na drugim obrazie wymaluję karuzel...
—  Karuzel?  —  dziwi się Ania.  — Taki karuzel z dzwonkami, z malowanymi końmi i łodziami, który się kręci,  kręci tak szybko,   że  się dostaje zawrotu głowy?
Przypomina sobie, jak po raz pierwszy wsiadła w wielkim strachu na drewnianego rumaka, a gdy ruszył z miejsca i porwana została przez szalony pęd, było od razu tak przyjemnie, tak wesoło, że wcale nie
58
chciała schodzić.  Czy o takim karuzelu opowie malarka?
—  Karuzel, czyli turniej rycerski, odbył się w Łazienkach w rocznicę odsieczy Wiednia, w dniu odsłonięcia pomnika Jana Sobieskiego na moście za pałacem —• tłumaczy Grażyna.
—  Muszę o tym turnieju opowiedzieć Tadeuszko-wi. Na pewno go to zainteresuje — przerywa Ania. — Czytał niedawno powieść, w której był opis turnieju.
Malarka uśmiecha się.
—  Na pewno turniej w Łazienkach nie był do tamtego podobny. Była to uroczystość, jakiej do tej pory w stolicy nie widziano.  Czy chcesz, abym ci o niej opowiedziała?
—  Ależ tak, tak! — prosi z zapałem Ania.
—  Więc słuchaj i nie przerywaj.   Miejsce, gdzie miał się odbywać turniej, wyznaczono obok Starej Pomarańczami. Do Łazienek zjechało około tysiąca pojazdów i zebrał się taki tłum widzów, że nie mógł pomieścić się  na przygotowanych w tym celu ławach i pod dachem,   gdzie były szranki  dla zawodników. Toteż część ich wdrapała się na wszystkie okoliczne pagórki,   aby stamtąd podziwiać niezwykłe widowisko. Chcesz pewno wiedzieć, jak wyglądały szranki? Pośrodku widowni, pod płóciennym dachem, umieszczone były drzewce z zawieszonymi na nich ogromnymi obręczami, przez które przeskakiwali jeźdźcy na koniach. Były tam również tekturowe głowy muzułmanów, które siekli pałaszami zawodnicy. Okrążając szranki dokonywali ku uciesze tysięcy widzów karkołomnych sztuk, które z zapałem oklaskiwano.
60
—  A  jak  byli  ubrani   zawodnicy?   —   dopytuje się Ania, której  zaciekawienie z każdą chwilą się wzmaga.
—  Mieli na sobie białe i zielone kolety, na które nakładali białe i pąsowe kaftany z wyhaftowanymi na piersiach orłami i cyframi Jana III. Na głowach wznosiły się wysokie kaszkiety z pękiem kolorowych piór. Taki mam przed oczami obraz i taki chętnie bym zaraz zaczęła malować. Ale to trudne, bardzo trudne zadanie. Lękam się, że nie podołam.
—  Na pewno podołasz — mówi z przekonaniem Ania. — Powiedz jeszcze, czy na turnieju był obecny król?
—  Oczywiście  —  odpowiada  Grażyna.  — Król lubił się bawić i wszystkie zabawy w Łazienkach odbywały się w jego  obecności.  Na hasło  uderzenia z armat rozpoczynały się igrzyska. Ukazywali się paziowie oznajmiając przybycie króla. Po ukończonym turnieju zawodnicy otrzymywali z rąk królewskich nagrody w postaci srebrnych medali. Na jednej stronie medalu było popiersie Stanisława Augusta, a na drugiej — króla Sobieskiego.   Obaj mieli nad głowami wieńce z wawrzynu.  A teraz powiedz, który z tych dwóch obrazów lepiej ci się podoba?
Ania namyśla się. Podobają się jej oba. Ale chyba najlepiej księżycowa noc na stawie. Ten czarodziejski obraz ma wciąż przed oczami.
Malarka schodzi z mostku, zbliża się do sztalug i znowu dodaje niebieskie i zielone kropki i kreski. Myślami, tak jak Ania, przebywa w Łazienkach dawnych.
Ania zdaje sobie sprawę, że powinna podziękować
61
za to, co usłyszała, pożegnać się grzecznie i pobiec do Małgosi i Ewuni, które na pewno czekają w górskim ogródku za Amfiteatrem. Ale nie rusza się z miejsca. Czy to łatwo rozstać się z taką wesołą, miłą dziewczyną, która maluje śliczne obrazki, ma wyobraźnię, nazywa się Grażyna i pozwala sobie mówić ,,ty"?
Stoi przy sztalugach i dziwi się, że malarka wciąż jeszcze jest z obrazka niezadowolona, wciąż coś poprawia, dodaje, uzupełnia, cofa się i przybliża, mrużąc oczy. Jak długo to będzie trwało? Lepiej by zrobiła, gdyby coś więcej opowiedziała o swoich historycznych obrazach.
Ale malarka milczy, zajęta swoją robotą.
Powiał lekki wiatr, gałęzie pochylonych wierzb musnęły spokojną wodę, ze ścieżki poderwał się piasek. Malarka spojrzała na niebo. Było niebieskie i pogodne. A zatem skąd się wziął powiew wiatru?
Spogląda na zegarek, po czym układa w blaszanym pudełku farby, myje pędzelki, wyciąga z obrazka pluskiewki, którymi przymocowany był do sztalug. Nagle staje się coś, co wywołuje przerażenie Ani. Wiatr wyrwał z rąk malarki arkusz papieru, na którym namalowany był widoczek pałacu, i cisnął go na wodę. Malarka podbiegła na brzeg stawu, lecz w tej samej chwili papier z obrazkiem, popychany przez wiatr, zniknął za wyspą.
—  O Boże! — zdołała krzyknąć Ania. Twarzyczka jej pobladła. — Taki był śliczny! Jaka szkoda!
Malarka machnęła ręką. Uśmiecha się wesoło jak zwykle.
—  Nie ma czego żałować!   Obrazek, który wpadł 62
do wody, nie zmarnuje się. Wyłowią go mieszkańcy podwodnego pałacu i powieszą w sali balowej.
—  Mieszkańcy podwodnego pałacu?  —  dziwi się Ania.
—  A grube karpie? A czerwone ryby?  A zielone [ żabki? — śmieje się Grażyna. — Pod wodą roi się od
ruchliwych  stworzeń.   Bawią się,   dokazują i psocą. Warto tam zajrzeć.
Ania jest zachwycona. To tak, jakby czytała śliczną bajkę o pałacu pod wodą.
—  Przyrzekłaś, że zejdziemy razem do tego pałacu? — przypomina Grażynie.
—  Zejdziemy innym razem. Dziś muszę pędzić do domu, bo bachory są głodne. Na dziś i tak już nic z malowania.
Składa sztalugi, podnosi z ziemi pudełko z farbami. Znów spogląda na zegarek.
—  Za pół godziny zacznie się na wyspie przedstawienie baletu „Jezioro łabędzie" z cudowną muzyką Czajkowskiego. Żałuję, że muszę spieszyć się do domu i na nim nie będę. Ale ty możesz je zobaczyć. Będzie to widowisko kto wie, czy nie piękniejsze od tych dwóch, o których ci opowiadałam... Wprawdzie nie zasiądą na ławach wystrojone damy i ubrani z cudzoziemska kawalerowie, nie zobaczysz tam królewskiego przepychu, blichtru i złota. Przyjdą na przedstawienie ludzie pracy, w skromnych, codziennych ubraniach, przyprowadzą  ze  sobą  dzieci,  będą się zachwycać, oklaskiwać. Minęły czasy, kiedy do Łazienek zjeżdżali się tylko możni panowie.   Dziś wstęp na widowiska mają wszyscy...
63

Twarzyczka jej spoważniała. Nie jest to już wesoła dziewczyna, która malowała śpiewając walczyka. Jest dorosłą, myślącą osobą.
—  Do widzenia! — mówi serdecznie do Ani. Ujmuje jej rękę i ściska po przyjacielsku.
—  Już odchodzisz? Ach, zostań jeszcze choć chwil-
kę...
Ania posmutniała. Czuje, że skończyło się coś, co było piękne i niezwykłe. Trudno jej rozstać się z malarką.
—  Jeszcze się nieraz  spotkamy w Łazienkach — mówi Grażyna.
Ania czeka, czy nic więcej nie usłyszy na pożegnanie. Cóż mogłaby jej Grażyna powiedzieć? Ania jest obcą dziewczynką, dla której zrobiła więcej, niżby się można spodziewać. Opowiadaniem swoim wprowadziła ją na zabawy do królewskich Łazienek, pozwoliła je oglądać takimi, jakie były za czasów króla Stasia.
Z pagórka, na którym mieści się alpinarium, dochodzą wesołe głosy Małgosi i Ewuni. Ania wbiega na pagórek, gdzie wśród kamieni posadzone zostały przeróżne gatunki roślinności górskiej. Nieraz się tu wesoło z nimi bawiła zlatując ,,z górki na pazurki", chowając się za krzewy kaktusów...
—  Chodź się z nami bawić! — wołają dziewczynki. Biegają po ścieżkach ogródka tak maleńkiego, jakby był przeznaczony dla lalki.  —  Wymyśl jakąś nową zabawę, bo już się nam sprzykrzyło w ciepło i zimno i w kucanego berka.
Ania nie ma ochoty do zabawy. Przed oczami prze-
64
suwają się wciąż obrazy dwóch widowisk, o których słyszała przed chwilą. Myśli też o balecie „Jezioro łabędzie". Ach, jakby pragnęła je zobaczyć!
Ale to się nie stanie. Ażeby zająć miejsce na ławie Amfiteatru i widzieć, co się dzieje na wyspie, trzeba kupić bilet. Bez biletu nikogo nie wpuszczą. Skąd wziąć pieniądze na bilet? Gdzie szukać ojca?
—  Coś się tak zamyśliła? — Małgosia dotyka ręki Ani. — No co? Nie wymyślisz nowej zabawy?
—  Nie wymyślę! — odburknęła Ania. — Byłam na tak cudnych zabawach, o jakich wam się nie śniło...
—  Na jakich zabawach? — dziwią się dziewczynki. — Powiedz, gdzie można zobaczyć te zabawy? Zaraz tam pobiegniemy!
—  Nie zobaczycie ich — zapewnia Ania — to były widowiska w dawnych czasach... Na wyspie tańczono i śpiewano... A potem ukwiecone łodzie pływały po stawie... Cały park był oświetlony lampionami... To się działo nie dziś i nie wczoraj, ale blisko dwieście
lat temu...
Dziewczynki wzruszają ramionami. Znowu jakieś brednie! Kiedy ta Ania zmądrzeje?
—  No i co jeszcze widziałaś? — pyta rozśmieszona
Ewunia.
—  Pewnie czubek swojego nosa? — dorzuca Małgosia.
Ania się zacięła. Nic więcej nie powie. Nie spuszcza oczu z Amfiteatru. Dochodzi stamtąd, wrzawa, pojedyncze okrzyki, nawoływania. Widzowie zaczynają napływać na przedstawienie. Wrzawa z każdą chwilą staje się głośniejsza.
5 — Ania w Łazienkach
65
Ani ściska się serce. Nie będzie widziała przedstawienia nawet z pagórka. Nie usłyszy muzyki Czaj-kowskiego, która ma być cudowna. Zamiast tej muzyki dźwięczy jej w uszach ćwierkanie drozdów w wysokich topolach. Już tego ćwierkania ma dosyć.
Z daleka dochodzi wołanie Tadeuszka:
—  Aniu! Aniuuu! Szukamy cię od godziny po całym parku!
Ania frunęła w stronę Amfiteatru jak na skrzydłach. Spotyka ich obu: brata i ojca. Pan Jan trzyma w ręku bilety.
—  Chodźcie prędko! Za parę minut rozpoczyna się przedstawienie!
Ania nie dowierza swojemu szczęściu.
—  Będziemy na balecie „Jezioro łabędzie"? Ach, tatusiu...
—  Miała to być   do ostatniej chwili niespodzianka — uśmiecha się pan Jan.  —  Cieszę się, że będę z wami na tym ślicznym balecie.
—  Nie poszedłem na mecz piłkarski — dodaje Ta-deuszek. — Wolę teatr!
Przejęta wzruszeniem zasiada Ania na kamiennej ławie pomiędzy ojcem a bratem. Przed nią siedzi jakiś chłopczyk, który ciągle pyta matki: „A dlaczego?", „A po co?". Ania jest oburzona. Miałaby ochotę dać malcowi parę klapsów. Czy po to przyszedł do teatru, aby przeszkadzać innym słuchać i patrzyć?
Kapelmistrz podnosi do góry pałeczkę. Jednocześnie z wyspy popłynęły przejmujące tony muzyki, piękniejsze niż wszystko, co było dotychczas. Drozdy
66
w topolach umilkły. Czyżby śmiały głośnym ćwierkaniem zarnącać przedziwne melodie?
Na scenę wbiegają tancerki w bieli. Mają u ramion i na krótkich spódniczkach białe skrzydełka. Tańczą lekko, zwiewnie na czubkach palców, przebiegają scenę, cofają się, zbliżają do wody, pochylają się, prostują, wykonywają taniec w rytmie cudnej muzyki. To białe łabędzie, siostry tych, co pływają po stawie.
Ania nie spuszcza z oczu szlachetnej, dobrej Odetty, zamienionej w łabędzia. Odetta od razu podbija jej serce, staje się jej bliska, niemal droga. Pragnie być jak najbliżej tej ślicznej istoty, móc z nią rozmawiać, jak rozmawia ze swoimi koleżankami. Gdy by ż można wbiec na scenę i wziąć udział w czarodziejstwie, które się tam rozgrywa!
Ściska rękę ojca i milczy. Raz po raz rzuca spojrzenie na Tadeuszka. Czyżby i on był wzruszony muzyką, tańcem i losem Odetty?
Tadeuszek nie odzywa się. Mruczy coś pod nosem. Tym razem nie zakrawa to na drwiny.
Po skończonym przedstawieniu, gdy na scenie nic się już nie dzieje, Tadeuszek odzywa się poważnie:
—  Wiesz co, mógłbym jeszcze raz słuchać wszystkiego od początku, takie to było bycze!
—  A widzisz!   a widzisz! — woła   uszczęśliwiona Ania. I bajki mogą być śliczne. To, co jest nieprawdziwe,  może być nieraz piękniejsze  od rzeczywistości.
Opuszczają teatr z tłumem widzów.
67
— Nie zamieniłbym tego, co widziałem, na mecz piłkarski! — odzywa się niespodziewanie Tadeuszek.
Takie powiedzenie Tadeuszka to naprawdę zwycięstwo. Ania ma ochotę rzucić się bratu na szyję. W tej chwili czuje, że jest jej bliski. To prawda, że z niej pokpiwa, że jej często dokucza. Ale to się w końcu zmieni i może... może będzie mogła z nim rozmawiać o wszystkim, co ją interesuje i zachwyca?...
Może ten psotny, nieznośny brat stanie się jej przyjacielem?
I
SPOTKANIE Z KRÓLEM
Ze spiczastych stożków na kasztanach zaczynają opadać białe i różowe kwiatuszki. Zasypują ścieżki i aleje, opadają na ławki, na posągi, na słoneczne zegary, pełno ich wszędzie. Drzewa kasztanowe pysznią się. To one w biel i róż wiosenny stroją Łazienki.
Oszołomione kwiatową zamiecią słowiki, nie czekając zmierzchu, zanoszą się od kląskania. W gęstwinie drzew, nad wodą, na wyspie dzwonią ich piosenki.
Ania zmierzając główną aleją w stronę stawu zastanawia się, ile roboty będą miały elfy, aby uprzątnąć ze ścieżek i z ławek drobne płateczki, które na pewno prędko stracą delikatne barwy. Jeśli tyle ich pospada, dzieci nie będą mogły potem zbierać zielonych kolczastych kasztanów, które łączyć można zapałkami tak, by powstały zgrabne mebelki dla lalek.
Na zwykłej swej ławce siedzi pan Anzelm i pozdrawia Anię jak dobrą znajomą. Trzeba choć na chwilę
69
przy nim się  zatrzymać i zapytać,   co porabia Basia i Kasia.
Stary aktor jest strapiony.
Na kasztanach była przed godziną straszna awantura. Jakiś niedobry chłopak nastraszył srokę, siedzącą na jajach. Spłoszyła się i uciekając wystraszyła wiewiórki. Skrzeczała i fruwała z gałęzi na gałąź jak szalona. Kasia i Basia gdzieś się ukryły i zapomniały
0 śniadaniu.
Ania przyrzeka, że poszuka w parku wiewiórek
1  da znać panu Anzelmowi, czy są bezpieczne.  Tymczasem biegnie nad staw do labędziątek.   Małgosia i Ewunia zapewniają, że nie ma na świecie tak ślicznych ptaków, jak białe łabędziątka. Widzi je z daleka, pod wierzbą nad wodą. To tak wyglądają śliczne łabędziątka?  Miały  się   też  czym  zachwycać  Małgosia i Ewuniai Łabędziątka są bure i brzydkie, tak brzydkie jak kaczątko z bajeczki, któremu wszystkie zwierzęta i dzieci dokuczały tą jego brzydotą.   Nacierpiało się biedne kaczątko, ale w końcu odmienił się jego los. Zamieniło się w białego łabędzia...
Więc i te bure maleństwa zamienią się kiedyś w piękne łabędzie i nikt się temu nie będzie dziwił, gdyż wielkie ptaki żeglujące po stawie — ich rodzice — są białe i piękne, mają długie wygięte szyje, a pióra ich olśniewają białością.
To nic, że łabędziątka są jeszcze bure, mają za to gładziutkie łebki i miło je pogłaskać. Ania przyklękła na trawie i od razu wymyśliła dla łabędziątek imiona. Największy będzie się nazywał Buruś, mniejszy Szaruś, a najmniejszy — Popiołek. Łabędziątka słyszą
70
te imiona, ale sobie nic z nich nie robią. Drepczą w ślad za matką i nie patrzą na Anię.
Na tjrawie leży dużo białych piórek. Niektóre, lżejsze od innych, unoszą się nad trawnikiem, opadają na wodę i na ścieżkę. Wyskubali je spod skrzydeł rodzice łabędziątek podczas rannej toalety. Ania uzbierała całą garść białych piórek. Zabierze je do domu i zrobi z nich maleńką poduszeczkę do szpilek i igieł dla mateczki. Będzie to podarek od łabędzi.
Nacieszyła się łabędziątkami i piórkami, a teraz idzie wolno ścieżką okrążając staw. Z Amfiteatru dochodzi głośna wrzawa, której przed chwilą nie było. Czyżby znowu odbywało się na wyspie przedstawienie baletu „Jezioro łabędzie", które widziała przed paroma dniami?
A może na wyspie przygotowuje się przedstawienie dla króla i wrzawa, która dobiega do jej uszu, to rozmowy dworzan i gości królewskich, którzy przybyli na widowisko, a potem będą pływali w ukwieconych łodziach po stawie? Czy się nigdy nie pozbędzie tych dziwnych marzeń o dawnych Łazienkach? Czy zawsze będzie sobie wyobrażała, jak tu było dawniej? Pan Jan został na ławce i czyta gazetę. Ania pobiegnie do niego i zapyta, skąd pochodzi wrzawa w Amfiteatrze i na wyspie. Ojciec na pewno będzie wiedział.
Biegnie ścieżką nad wodą i nagle... O Boże, chyba ją wzrok myli! Przecież to król idzie naprzeciwko niej! Ten dorodny mężczyzna średniego wzrostu starannie z francuska ubrany, w pudrowanej peruczce i w trój-graniastym na głowie kapeluszu, to nikt inny, tylko
71
on, Stanisław August we własnej osobie, którego portret oglądała w albumie ojca! Poznaje tę piękną twarz, te myślące oczy, te czarne brwi! Na piersiach króla, na tle ciemnozielonego aksamitnego fraka, błyszczy gwiazda orderowa, obsadzana brylantami, białą, srebrem haftowaną kamizelkę opasuje błękitna szeroka wstęga.
Przystanęła, zdumiona niespodziewanym widokiem.
A król uśmiecha się do niej żartobliwie, zdejmując trójgraniasty kapelusz, wsuwa go pod pachę i wyciąga rękę, ozdobioną brylantowym pierścieniem.
—  Dzień dobry panience! — mówi wesoło. __Powinno się raczej   mówić:    dzień  piękny,   gdyż piękna jest wiosna w Łazienkach!
Od strony Amfiteatru, gdzie szumią głośne rozmowy i nawoływania, nadbiega pocieszny karzełek. Ma na sobie czerwone ubranko ze złotymi guzami, a na głowie czerwoną czapeczkę z pomponem. Staje na baczność przed królem, z palcami przy czapce:
—  Czekają na Najjaśniejszego Pana z rozpoczęciem widowiska — oznajmia w niskim ukłonie. — Balet zapowiada się wspaniale. Nie dziw, przecież to z okazji rocznicy elekcji Najjaśniejszego Pana!
Król robi zniecierpliwiony ruch ręką.
—  Zaraz tam wracam! Chyba mi wolno się przejść po moim parku?
—  Wszystko wolno Najjaśniejszemu Panu. __ odpowiada rezolutnie karzełek. — Nic się nie może dziać bez woli naszego króla...
Uśmiecha się filuternie, przymrużając jedno oko. I król również się uśmiecha, nachyla się do karzełka
72
i coś mu szepcze do ucha. Karzełek klaszcze w ręce z uciechy i po cichutku mówi do króla: „Doskonale! Doskonale!1'. Ania przenosi wzrok z jednego na drugiego. Najwyraźniej porozumiewają się ze sobą. Czyżby była przedmiotem ich żartów? W takim razie najlepiej zrobi, jeśli od razu ucieknie. Król robi znowu poważną minę.
—  Czy wszyscy się już zebrali na widowisko? —
pyta karzełka.
—  Czekamy jeszcze na księcia Józefa. Twarz królewska wyraża niezadowolenie.
—  Zawsze się ten Pepi musi spóźniać!
—  Z pałacu Pod Blachą nie jest tak blisko do Łazienek — tłumaczy karzełek. — Karoca książęca musi minąć plac Zamkowy, przejechać przez długie Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat. A potem droga przez Aleje Ujazdowskie do Łazienek jak strzelił. Pogoda piękna, błota wyschły w majowym słoneczku. Koła potoczą się jak po maśle.
—  Zaśpiewaj, Jacku, jakąś ładną piosenkę, to mi czas czekania szybciej minie — odzywa się król.
Karzełek staje na baczność.
—  Rozkaz, Najjaśniejszy Panie!
Przytupuje nogą i śpiewa strojąc pocieszne miny:
Jestem sobie mały Jacek, Zjadłem dzisiaj cały placek, A że brzuch mam ciągle pusty, Zjem dziś jeszcze gar kapusty.
Król się skrzywił.
—  Nie lubię tych niemądrych strofek — powie-
73
U\\, — Jak chcesz, to śpiewasz ładne piosenki, których słucham z przyjemnością. Na przykład mógłbyś zaśpiewać coś o Łazienkach...
—  Ależ najchętniej! — zgadza się karzeł. — Umiem nową piosenkę, która powinna się Najjaśniejszemu Panu podobać.
—  Zaśpiewaj ją — rozkazuje król.
Karzeł przestał się wykrzywiać i podrygiwać. Jego pomarszczona twarz spoważniała. Śpiewa z przejęciem:
Na wyspie dzwonią słowiki Czule piosenki,
Maj w kwiaty bzu przyozdobił Całe Łazienki.
Pałac królewski w lustrzanej Przegląda się wodzie, Łabędzie płyną po stawie Jak białe łodzie.
Wszędzie pogoda i radość W promieniach słońca, Maj szczodre dary w Łazienkach Sypie bez końca.
—  Ta piosenka mi się podoba, Jacku — zawołał król. — Dostaniesz za nią dobry deser po uczcie, którą Wyprawiam w pałacu po przedstawieniu na wyspie.
Karzełek oblizuje się.
—  Może dostanę to, co najlepiej lubię?... — pyta nieśmiało.
Ty wszystko lubisz, co słodkie — śmieje się
74
król. — No, powiedz, o jakim smakołyku marzysz? Może będziesz mógł go zakosztować...
—  Marzę o tłuczonych migdałach z miodem — mówi jednym tchem  karzeł.   I spuszcza oczy, zawstydzony.
—  Nie jest to takie trudne. Wprawdzie nasze, polskie orzechy, są równie smaczne jak włoskie migdały, ale właśnie słyszałem od nadwornego kucharza Tremo, że przywieziono z Włoch kilka worków słodkich  migdałów,   z  których  każę  wyrabiać  marcepany.
—  Mnia... mnia... — oblizuje się karzeł. — Nie chcę tłuczonych migdałów z miodem. Poczekam na marcepany.
Król marszczy brwi.
—  Jeśli będziesz grymasił, to nic nie dostaniesz prócz tej kapusty, o której śpiewałeś piosenkę.
Karzełek posmutniał. Nagle odwrócił się i znienacka pociągnął Anię za warkoczyk. Co za śmiałość! Ania chce się rozgniewać, ale w obecności króla przecież na dąsy nie można sobie pozwolić.
Król zwraca się do niej.
—  Jak panience na imię? Założę się, że Zosia albo
Marysia?
—  Nazywam się Ania Bronówna. Mój tatuś pisze książki o przeszłości Warszawy.
—  Ach tak! To mnie bardzo cieszy. Owszem, słyszałem o twoim tatusiu. Wiem, że przygotowuje książkę o Łazienkach. Będzie to na pewno piękna książka!
Ania jest uszczęśliwiona, odczuwa radość i dumę. Sam król wyraził się pochlebnie o jej ojcu.
75
Król spogląda uważnie na dziewczynkę i cofa się wstecz, aby się pokazać w całej okazałości.
—  Mnie chyba łatwo poznać? — pyta z uśmiechem.
—  Poznałam Najjaśniejszego Pana od razu, chociaż...
—  Chociaż co?
—  Chociaż nie ma Najjaśniejszy Pan na sobie białego fraka...
Co jej strzeliło do głowy, aby powiedzieć o białym fraku? Na pewno król się obrazi i będzie się z niej śmiał!
Ale król się nie obraża i nie śmieje. Robi nawet poważną minę.
—  Masz na myśli mój portret robiony przez Ba-cciarellego? Znakomity to mistrz. Powierzyłem mu prace malarskie na Zamku i w Łazienkach i mianowałem naczelnym nadzorcą nie tylko pałacu na wodzie, gdzie, jak wiesz, mieszkam z moim kamerdynerem Ryxem, ale wszystkich budowli królewskich. Baccia-relli kocha Łazienki tak jak ja i dlatego lubię go i cenię...
Mówi to poważnie, jak do dorosłej osoby. Czy Ania marzyła kiedykolwiek o rozmowie z królem?
—  Proszę mi powiedzieć szczerze, czy podobają się Ani moje Łazienki?
—  Czy mi się podobają Łazienki? — powtarza ze zdziwieniem Ania. — Czy mogą się Łazienki nie podobać?
—  Cieszę się, że to mówisz, Aniu.  Starałem się w Łazienkach zgromadzić wszystko to, co piękne, co najpiękniejsze, co jest prawdziwym dziełem sztuki.
76
Sprowadzam z Włoch i z Francji znakomitych mala-i /,y, rzeźbiarzy, snycerzy i architektów i przy budowie I uiłaców zasięgam ich rady.
— Najjaśniejszy Pan rozkochany jest w swoich Łazienkach — dorzuca karzeł. — Jest z czego być dumnym. Francuski Wersal nie jest tak piękny, choć za najpiękniejszy pałac uchodzi...
Ani ciśnie się na usta pytanie, jak to się stało, że król ze swoim karzełkiem spaceruje po Łazienkach jak zwyczajny człowiek, ale nie ma śmiałości otworzyć ust. Tylko patrzy na króla jak w obraz. A król, jakby odgadł, że Ania pragnie wiedzieć o nim coś więcej, odzywa się, zawsze z tym miłym, żartobliwym
uśmiechem.
—  Przyjechałem z Zamku do Łazienek w złocistej karocy, zaprzężonej w cztery pary koni, na przedstawienie, które odbędzie się w teatrze Na Wyspie. Zanim rozpoczną się tańce, wymknąłem się na krótki spacer. A jutro w Łazienkach wydaję bal...
—  Bal w Łazienkach? Bal u króla? — powtarza
oszołomiona Ania.
Stanisław August nie przestając się uśmiechać porozumiewa się wzrokiem z karzełkiem, który znowu stroi pocieszne miny.
—  Ho, ho, co to będzie za bal! — woła. — Takiego balu jeszcze nie było w Warszawie. Tak strojnych dam i kawalerów na pewno Ania w życiu swoim nie widziała i nie zobaczy!
Ania spuszcza głowę. Nie widziała ich i nie zobaczy. Więc dlaczego jej o tym mówią?
Nagle padają z ust króla nieoczekiwane słowa:
77
 I
—  Zapraszam Anię na mój bal. Proszę przyjść o godzinie siedemnastej na taras pałacowy. O tej porze zbierać się zaczną moi goście...
—  O   godzinie   siedemnastej   na   taras...   pałacowy?... — powtarza półprzytomnie Ania.
—  Nie wolno się spóźnić ani jednej minuty — dodaje karzełek. Śmieje się i grozi palcem dziewczynce.
Ania nie wie, co się z nią dzieje. Przyjdzie! Naturalnie, że przyjdzie! Jakżeby mogła nie przyjść na zaproszenie króla?
Król z powagą podaje na pożegnanie rękę, Ania składa niski ukłon i wszystko się kończy. Oboje z karzełkiem oddalają się w stronę Amfiteatru. Rozmawiają i śmieją się głośno. Z czego się śmieją? Chyba nie z niej?... O, Boże, a może właśnie z niej!
Siada na ławce, patrzy na wodę, na wysokie drzewa na wyspie, na łabędzia, który oddala się i przybliża, na pluskające się na wodzie dzikie kaczki. Nie słyszy wrzawy, która wciąż napływa z Amfiteatru. Myśli o dziwnym spotkaniu. Nie! to nie był sen. Widzi jeszcze obu, króla i karła, oddalających się ścieżką nad stawem. Wreszcie giną jej z oczu.
Wówczas zrywa się, biegnie w stronę ławki, na której zostawiła ojca czytającego gazetę.
— Dzień piękny, tatusiu! — woła radośnie, podbiegając do ojca.
Nie wspomina o zaproszeniu króla. Powie to kiedyś, ale nie dziś. Nie dziś! Wszystko, co widziała i co słyszała, musi na razie pozostać jej tajemnicą.
BAL U KRÓLA
Na zegarze słonecznym wskazówka rzucała cień wyraźnie na godzinę siedemnastą, kiedy na taras przybiegła Ania i zatrzymała się przy mostku.
Na tarasie zgromadzony jest barwny, głośno rozprawiający tłum gości w strojach francuskich, o jakich   opowiadała  malarka.   Przechadzają   się   damy w jedwabnych długich sukniach, ozdobionych koronkami, falbankami i kokardami, w ich spiętrzone fryzury wpięte są pióra i brylantowe szpile. Niektóre mają na głowach złote siatki lub czepce, suto przetykane perłami. Damom towarzyszą kawalerowie, ubrani w kolorowe fraki, żaboty z koronek, krótkie spodnie, długie pończochy i pantofle ze złotymi klamrami. W tłumie widać również panów w polskich strojach, w żupanach i kontuszach, przepasanych złotolitymi pasami, za które wetknięte są szable o rękojeściach wysadzanych drogimi kamieniami. Kawalerowie w ko-
79
WIP
lorowych frakach noszą przypudrowane peruczki, a kawalerowie w ¦kontuszach mają wysoko i czubato podstrzyżone czupryny i podkręcone z fantazją wą-
siska.
Cały ten tłum porusza się, tworzy grupy lub pojedyncze pary. Raz po raz zajeżdżają złociste karoce, otoczone przez hajduków, toczą się szerokie wozy, wysłane wschodnimi kobiercami. Kilku kawalerów nadjechało galopem na rączych rumakach.
Ania, oszołomiona rozmaitością obrazów, nie rusza się z miejsca. Upatruje króla, który przecież powinien już być i już przyjmować gości. Ale króla nigdzie nie dostrzega. Nie widać go na tarasie, a zatem może przebywa w pałacu? Chyba i tam go nie ma, bo wysokie okna są jeszcze nie oświetlone. „Kiedy rozbłysną W oknach światła, wówczas zjawi się król" — myśli. I czeka niecierpliwie na sygnał rozpoczęcia zabawy przyglądając się przybyłym na uroczystość gościom.
Osoby te poruszają się i porozumiewają ze sobą tak, jakby wykonywały jakieś z góry im przeznaczone ruchy. To, o czym rozmawiają, jest dla Ani niezrozumiałe i obce, dla nich jednak ma zapewne głębsze znaczenie.
Kiedy wysuwają się na środek tarasu, tam gdzie stoi czarne wielkie pudło na wysokim trójnogu, pada na nie oślepiające światło reflektorów. Wówczas Ania przymyka oczy, ale je szybko otwiera, aby dalej przyglądać się gościom i upatrywać króla.
Nareszcie widzi go. Ach, jakże jest strojny i piękny! Nie ma na sobie ciemnego fraka, w którym go widzia-
80
I
ni poprzedniego dnia podczas spaceru nad stawem. Ubrany jest w aksamitny biały frak z brylantowymi cjuzami. Koronkowy żabot, w który wpięty jest ma-l lenki brylantowy zegareczek, opada na wyszywaną srebrem kamizelkę. Na nogach ma długie białe pończochy i czarne pantofle ze złotymi klamrami. Biała peruczka związana jest w tyle głowy czarną wstążką. Wszyscy zginają się w ukłonach, wymawiają z szacunkiem słowa powitania, a król każdemu z gości podaje do ucałowania  rękę,  zdobną w brylantowy
pierścień.
Karzełek w czerwonym ubranku, ten co śpiewał na żądanie króla piosenki, kręci się w pobliżu króla. Nikt na niego nie zwraca uwagi. Są sprawy ciekawsze od karzełka. Energicznym ruchem odsuwa go na bok kamerdyner w szafirowym fraku ze złotymi guzami. W tej chwili pada snop światła. Kamerdyner zbliża się do króla i nakłada mu od prawego ramienia do lewego boku błękitną wstęgę, do której przypina brylantową gwiazdę.
— Najjaśniejszy Pan jest gotów — oznajmia w niskim ukłonie.
Bez ustanku trzeba zamykać i otwierać oczy, bo wciąż pada na zgromadzonych gości oślepiające światło. Światło to nie omija nikogo, każdy z obecnych tu jest prędzej czy później oślepiony jego blaskiem.
Wesoły jegomość w białym fartuchu ze szmatką i pędzelkiem w ręku uwija się wśród gości. Temu wyciera twarz, tamtemu pudruje nos. Rzuca żartobliwe słówka, z których wszyscy się śmieją.
B — Ania w Łazienkach
81
Na postać króla pada światło. Ktoś oznajmia:
—  Rozmowa   Stanisława   Augusta   z Wojciechem Bogusławskim!
Do króla zbliża się poważny jegomość w długim surducie tabaczkowej barwy, z fularem okręconym dokoła szyi.
Ania zna tę szlachetną twarz o wydatnym nosie i poważnym spojrzeniu. To Wojciech Bogusławski. Konterfekt jego pokazywał ojciec, gdy opowiadał o teatrach dawnej Warszawy.
Bogusławski uchyla kapelusza z szerokim rondem i kłania się nisko królowi:
—  Jak się macie, mistrzu Wojciechu? — pozdrawia go król. — Co nam pokażecie w swoim teatrze? Naturalnie będzie to polska sztuka, gdyż cudzoziemskich nie uznajecie.
Bogusławski skłania się jeszcze niżej.
—  Będę szczęśliwy, gdy mi dane będzie zaprezentować polską sztukę na narodowej scenie   —  mówi z powagą. — Teatr, który powstanie na placu Krasińskich przy pomocy Najjaśniejszego Pana i pod jego opieką, musi być ogromny, na tysiące miejsc, aby cały naród mógł się w nim pomieścić i słuchać znakomitych polskich sztuk granych przez świetnych polskich aktorów!
Ania wysłuchała z zaciekawieniem przemówienia Bogusławskiego, a teraz idzie w kierunku pałacu. Wydaje się jej, że nie ma na sobie różowej lekkiej sukienki w białe groszki, ale ciężkie brokaty, takie, jakie widzi na damach, które przybyły na bal. Zamiast mocno splecionych warkoczyków ma wysoko upięte
82
włosy, a w nich pióra i klejnoty. Jak przyjemnie sobie wyobrażać, że się jest gościem króla! Ania posuwa się naprzód z godnością, jak przystoi osobie biorącej udział w dworskiej zabawie. Stara się nikogo nie potrącić, omija z daleka czarne pudło na trzech nóżkach, dokoła którego zebrało się kilku głośno rozprawiających panów. Rozmawiają o jakichś zdjęciach, o obrazach, o scenach.
Znowu Ania musi zamknąć oczy, tak oślepiające jest światło, które pada na króla i na zbliżającego się do niego jegomościa, ubranego, podobnie jak Bogusławski, w długi surdut. Od razu widać, że to cudzoziemiec. Całuje królewską rękę.
—  Czy Najjaśniejszy Pan uczyni mi zaszczyt i odwiedzi jutro moją pracownię na Zamku?
—  Jak najchętniej, kochany Marcello! Wiesz o tym dobrze,  że w twojej pracowni  czuję się zawsze jak u siebie w domu. Wiesz, jak cenię twój talent...
Bacciarelli składa ukłon jeszcze niższy. Okrągła twarz promienieje radością.
—¦ A zatem jutro? — zapytuje z naciskiem. — I to na dłużej, gdyż chcę zacząć nowy portret Najjaśniejszego Pana...
Król śmieje się.
—  Kochany Bacciarelli, chyba tych moich portretów już za dużo? Czy masz zamiar obwiesić nimi wszystkie komnaty Zamku?
—  Nigdy portretów naszego króla nie będzie za dużo — odpowiada pochlebca.  — Tym razem pragnę malować Najjaśniejszego Pana w stroju koronacyj-
83

nym, w płaszczu gronostajowym, w koronie na głowie, z berłem w ręku,,,
Stanisław August klepie nadwornego malarza po ramieniu.
— Zgadzam się — ir^wi. — Przybędę do twej pracowni jutro przed południem.
Przez kilka minut żadna postać nie wysuwa się na środek tarasu. Nie błyska jaskrawe światło, które tak razi, tak oślepia. Tłum gości królewskich tworzy jedno wielkie kłębowisko. Ludzie poruszają się, rozprawiają, usuwają się na bok, nawołują się i znikają nie zwracając uwagi na Anię.
„Kiedyż nareszcie zaważy mnie król? — niepokoi się dziewczynka. — ZaprOsił mnie i nie troszczy się, czy już jestem!"
Postanawia czekać cierpliwie. A tymczasem przypatruje się dwom ślicZnyIn damom, które wysunęły się naprzód i stoją tam, gdzie przed chwilą stał Bogusławski, a potem Bacciarelli> Są w sukniach balowych, w obłokach różowego i białego tiulu, wachlują się ogromnymi wachlarzami ze strusich piór. We włosach mają bukiety kwiatów, z uszu zwisają długie, brylantowe kolczyki.
Kiedy znowu rozbłySło światło, damy zaczęły rozmowę.
•— Cudownie się bąWiłam wczoraj w pałacu Pod Blachą. Książę Pepi był tak miły, tak gościnny... — odzywa się dama różowa, tak piękna, że trudno od niej oderwać oczy. — Niestety, podczas menueta, którego tańczyłam z księciem, na sali panowały ciemności, gdyż połowa woskowych świec wypaliła się. Chyba
84
świec nie brakuje w stolicy i lokaje księcia mogli doprawdy zawczasu przygotować większy ich zapas!
—  A pamiętasz bal Pod Blachą w styczniu? — pyta dama różowa. — Było z początku w sali balowej straszliwie duszno i gorąco, bo lokaje rzucili do kominków bez miary smolnego łuczywa. Więc otworzono na oścież okna, żeby wpuścić świeżego powietrza, i wszyscy goście księcia nazajutrz dostali febry.
—  Czy będziesz jutro w kornedialni? — zapytuje
dama różowa.
—  Cóż to za komedialnia? — pyta dama biała. Dama różowa nie ukrywa swego zdziwienia.
—  Jak to, nie wiesz, że komedialnia nazwał król swój teatr na Zamku, w którym grają tylko francuskie
komedie?
—  Nie wiedziałam — szepcze zawstydzona dama
biała wachlując się zawzięcie.
—  Ach, nie ma to jak teatr francuski, teatr, w którym aktorzy recytują swoje role w ślicznym francuskim języku.  Wprawdzie pan Bogusławski jest temu przeciwny, chciałby, aby w Warszawie grano tylko polskie sztuki, ale do tego na szczęście nie dojdzie.
—  Słyszałam, że król obiecał Bogusławskiemu pieniądze  z własnej szkatuły  na budowę Narodowego Teatru, że go szanuje i nazywa „ojcem polskiej sceny"...
Obie pięknisie rozmawiają dalej o teatrze, a Ania
wciąż upatruje króla w tłumie gości.   Dostrzega go
t       znowu w chwili, gdy pada na niego olśniewający
Lk      blask. Stanisław August zajęty jest rozmową z piękną
Bl    damą w czerwonym turbanie na głowie, która trzyma
85
na rękach małego pieska z długimi uszami i cienkim pyszczkiem. Piesek nie rusza się i błyszczącymi ślepkami przygląda się Ani. Czyżby to był piesek nieprawdziwy?
Ania przypatruje się z ciekawością pieskowi i słucha rozmowy króla z damą. Jest to śpiewaczka, która parę dni temu występowała w teatrze na wyspie.
—  Oklaskiwałem panią w scenie pasterskiej.   Ma pani piękny głos i wyglądała pani ślicznie w stroju pasterki, pasącej białe owieczki wraz z pastuszkiem, grającym na fujarce. Bardzo mi się podobało to sielskie przedstawienie. Musicie je powtórzyć jak najprędzej!
—  Będzie dla mnie prawdziwym szczęściem móc jeszcze rąz  zaśpiewać   dla Najjaśniejszego Pana — odpowiada z ukłonem śpiewaczka.
—  Koniecznie tę samą pastuszą piosenkę! — dopomina się król.
Nareszcie król odwraca się w stronę Ani i widzi ją. Jest to jedyna sposobność, aby podbiec i zawołać: „Dzień piękny!". Ania idzie powoli, ze spuszczonymi oczami, w stronę króla, jak we śnie.
Nagle ktoś chwyta ją energicznie za rękę i odsuwa na bok, tak jak przed chwilą odsunął karzełka.
—  Nie przeszkadzaj, mała! Czy nie widzisz, że kręcimy film!
Film! Aftia przecież wie dobrze, że to, na co patrzy i co podziwia, to jest film. Wie, ąle nie chce o tym pamiętać. Niech dalej trwa oczarowanie! Niech jej się zdaje, że jest na balu u króla, na prawdziwym balu w Łazienkach!
— Uwaga! Cisza! Światło! — I tak bez końca. Dokoła faluje tłum barwny, głośno rozprawiający, szumią rozmowy, śmiechy, żarty. Karzełek śpiewa jakąś zabawną piosenkę, ci, którzy stoją bliżej, wołają: „Bis!" Kiedyż nareszcie król zaprosi gości do wnętrza pałacu? Kiedy rozpoczną się tańce? Ania nie odejdzie, zanim się tego nie doczeka. Przecież w tym celu przyszła na taras.
Słyszy głośne wołanie: — Łączyć! Bal u króla! Obraz piąty! Nic już się nie dzieje na tarasie. Ale za to za oświetlonymi oknami pałacu widać przesuwające się cienie, słychać dźwięki przyciszonej tanecznej melodii. Tam padają teraz światła reflektorów.   Czyżby rozpoczął
87


się bal? Ania przeciera oczy. To chyba złudzenie; W rytmicznym takcie poloneza strojne pary okrążają salę Balową, przesuwają się przez pokoje sąsiednie i rozwiązują po zamaszystych ukłonach. Jaśnieją błyszczące posadzki i kryształowe lustra odbijając postacie pięknych dam i kawalerów.
Przyciszone tony muzyki są teraz inne. Goście królewscy tańczą menueta, taniec powolny, pełen wdzięku, złożony z samych ukłonów, uśmiechów i zgrabnych ruchów. Tańczy król trzymając za rękę piękną damę w atłasach i koronkach. Menuet to jego ulubiony taniec.
Ach, gdyby zaprosił Anię do tańca, na pewno potrafiłaby się tak kłaniać i uśmiechać jak inne tancerki... To wcale nie takie trudne!
Światła w oknach pałacowych gasną, milknie muzyka. Bal się skończył. Kamerdyner otwiera uroczyście drzwi wejściowe. Na taras wychodzi król. Ma na sobie gronostajowy płaszcz. Przed nim biegnie karzełek w czerwonym ubranku. Król klaszcze w ręce, podjeżdża złocona karoca, zaprzężona w cztery pary siwych koni. Karzeł usłużnie otwiera drzwiczki i wskakuje na kozioł obok stangreta. Król, w asyście czterech ułanów, wsiada i po chwili karoca odjeżdża. Gdzie pojechał król? Nikt o tym nie mówi. To jakaś tajemnica.
Ania stoi jak urzeczona. Wciąż czeka na coś, co musi się stać, w czym ona, mała Ania, weźmie udział. Nie udało jej się do tej pory rozmawiać z królem, ale rozmowa ta jej nie ominie, jest tego pewna.
Król znowu przesuwa się przez taras. A zatem nie
88
odjechał? Złocista karoca, gronostajowy płaszcz, czterech towarzyszących mu ułanów było złudzeniem jak
wszystko?
Nie ma na sobie teraz płaszcza, ale biały atłasowy frak, przepasany błękitną wstęgą. Jest znowu podobny do portretu w albumie ojca.
—  Aha, przyszłaś? — mówi z uśmiechem. — Powiedz szczerze, czy dobrze się bawiłaś na moim balu?
Ania postanawia być szczerą, skoro tego żąda król.
—  Bawiłabym się,   gdybym mogła być w pałacu, gdzie tańczono...
Król   uśmiecha się łaskawie,   widocznie nie wziął
Ani za złe jej szczerości.
—  Zupełnie cię, dziecko, rozumiem. I ja wolałbym tańczyć niż przyjmować gości i każdemu powiedzieć miłe słówko. Ale tego wymaga dworska etykieta.
Nie odchodzi. A zatem może chwila jest odpowiednia, aby spytać, czy w pałacowych salach jest tak pięknie, tak złociście,   jak być powinno w siedzibie
monarchy?
—  Czy będę mogła wejść do pałacu? — pyta nieśmiało.
__ Wejdziemy tam razem — obiecuje król.
Serce Ani bije radośnie. Składa przed królem głęboki ukłon, taki, jaki złożyła piękna śpiewaczka w turbanie.
—  Najjaśniejszy Pan jest doprawdy bardzo łaskawy...
W tej chwili zbliża się do króla pan Anzelm i ściska
mu rękę.
—  Wszystko udało się doskonale! — mówi. — Za-
89
dnego o\^u nie potrzeba zmieniać. Będziecie mieli powodzeMe z waszymi „Łazienkami". Winszuję wam! Całuje kr5ia z dubeltówki jak kolegę. Cóż za zuchwałości C2y stary aktor o tym nie wie, że króla należy całcityać w rękę?
~ Coście widzieli wszystkie obrazy? — pyta król i dodaje; __ Zdjęcia w Amfiteatrze robione były wczoraj.
—  Wiqzia{em wszystko.   Jeżeli pozwolicie, będę jeszcze ną ^biedzie czwartkowym".
—  Barqzo prosimy —- mówi król. — Byliście doskonałym re^yserem, więc wasze uwagi są przy nakręcaniu filmu bardzo cenne. Za tydzień kręcimy „obiad".
To nie ^ znaczenia, że król Ani nie zaprasza. Ona musi przyjś(5 za tydzień i zobaczyć obiad królewski. Zęby nie Wjem co, przyjdzie.
Taras opuStoszał, oślepiające światła już nie padają. Zabrano cZarne pudło. Nie ma karzełka w czerwonym ubranku, łyko się jeszcze kręci jegomość w białym fartuchu. Musnął Anię z lekka gąbeczką, roześmiał się i ucie^j Qo za śmiałek!
Skończyła się czarowna bajka. Ania przestała być gościem ^r5ia. Ma znowu na sobie codzienną różową sukienkę ^ ^ałe groszki, ciasno splecione warkoczyki związane Są białymi wstążkami. Porusza się swobodnie, bo jej nie dążą jUz brokaty, przetykane złotem...
Oszołor^iona widokiem obrazów, na które patrzała przed chwilą, siada obok ojca na ławce nad wodą. Przed ocząmj przesuwają się jeszcze wspaniałe barwne kosti^y zaproszonych gości, dzwonią w uszach echa rozrą^ śmiechów, muzyki tanecznej...
90
—  Pięknie było u króla... — szepcze z westchnieniem.
Jaskółki nisko przelatują nad wodą, ostrym krzykiem żegnając dzień, niebo na zachodzie zaróżowiła
zorza.
Głęboka cisza rozlana jest w powietrzu. Dwa łabędzie podpłynęły do schodów i zatrzymały się w oczekiwaniu czegoś, co jeszcze przed nocą może się zdarzyć. Sen spływa na milczące drzewa, uciszone ptaki, gładką jak lustro toń stawu.
—  Trzeba wracać do domu — odzywa się pan Jan.
—  Jeszcze chwilę, tatusiu, tak jest pięknie... Ojciec obejmuje ramieniem córeczkę.  Trwają  tak
w milczeniu, odczuwając czar przedwieczornej godziny. Nagle pędem nadbiega Tadeuszek, nachyla się nad Anią z tajemniczą miną:
—  Zrobiliśmy z Marcinem nadzwyczajne  odkrycie! —• woła.
Ania budzi się z zadumy. Wzrusza ramionami. Nie jest ciekawa tego odkrycia, na pewno jakiś głupi pomysł Marcina.
Przygląda się dalej wodzie, jasnej i czystej, i wysokim drzewom na wyspie.
—¦ Nie jesteś ciekawa naszego odkrycia?
Tadeuszek nie otrzymuje odpowiedzi. Cóż mu mo-gła Ania powiedzieć? Że niczym są wszystkie „odkrycia" Tadeuszka wobec tego, co widziała na balu u króla...
Wielki czas, aby wracać do domu. Zerwał się wiatr, poruszył gałęzie wierzb, zawieszone nad wodą. Na niebie pojawiły się szare chmurki, wróżące majowy
91
deszczyk. Usypiające ptaki zaćwierkały głośniej. Czyżby przeczuły zbliżającą się burzę i naradzały się, pod osłoną jakich drzew ją przeczekać?
Raz po raz odzywa się głos trąbki, nawołującej do opuszczenia parku. Pierwsze grube krople deszczu spadają na głowy zmierzających do bramy. Ania wsunęła ojcu rękę pod ramię i idzie spiesznie, myśląc o tym, gdzie się przed ulewą ukryje Basia i Kasia.
Uśmiecha się mijając zgrzybiałego satyra, pochylonego pod tarczą zegara. Ten przynajmniej nie zmoknie. Kamienna tarcza służy mu za parasol.
I
W STAREJ POMARAfJCZARNI
Po paru dniach deszczu i niepogody zaświeciło radosne majowe słońce. Liście i trawy obmyła deszczowa rosa i nocne duszki musiały się uwijać wycierając je do sucha tak, aby mogły rano świecić jasną, świeżą zielonością. W parku łazienkowskim przybyło zieleni i zrobiło się w nim jeszcze piękniej i weselej. Stężałe z chłodu kamienne posągi wyjrzały z krzewów bzu i rozpoczęły rozmowę z ptakami wydzierającymi się radośnie w kasztanach, lipach, wiązach i jesionach. Czyżby zleciały się tu drozdy, szczygły i trznadle z ogrodów całej Warszawy?
Kukułka kuka bez wytchnienia, zapewniając, że deszcze nie powrócą. Słowiki nie dowierzają jeszcze słońcu, lękliwe są ich piosenki. Wrony kłócą się ze srokami w topolach. Ich swarliwe głosy zakłócają spokój drzew. Łabędzie podczas ulewy nie schroniły się do budek i pozostały na wodzie, która nigdy nie jest dla nich zbyt zimna.
Ania za namową matki postanowiła szukać Tade-uszka. Gdy jej się zwierzył ze swego „nadzwyczajnego odkrycia", wzruszyła ramionami i odburknęła, że
93
ją to odkrycie nic nie obchodzi. Ale skoro matka sobie życzy, będzie go tak długo szukać, póki nie odnajdzie.
Gdy następnego dnia przekroczyli bramę parku, Tadeuszek przyłożywszy palce do ust gwizdnął w umówiony sposób. Odpowiedział mu od strony Starej Pomarańczami taki sam gwizd.
,,Oho, umawiają się z Marcinem! — pomyślała Ania. — Za chwilę zacznie się strzelanie z kluczy".
Tadeuszek wskazał ręką kierunek, w którym rozległ się gwizd.
— Tam możesz przyjść, paplo! — zawołał. — I czmychnął co tchu.
Tam — to znaczy do Starej Pomarańczami. A zatem Ania już wie, gdzie szukać obu chłopców. Oczywiście pójdzie dziś jeszcze do Pomarańczami. Ale przedtem choć na chwilę musi zajrzeć do miejsca, gdzie kwitną jaśminy.
Obok muru, oddzielającego park łazienkowski od Botanicznego Ogrodu, jest biało i cudnie. Idąc jaśminowym szpalerem jest się odciętą śnieżnobiałą ścianą od świata. Jeżeli nie jest to wymysłem bajkopisarzy, że w parku przebywają elfy, to na pewno jest ich pełno w jaśminowym gaju. Pląsają wesoło pod nisko opuszczonymi gałęziami, z których sypią się na ścieżki białe płatki. Na tych lekkich płateczkach mogą swobodnie przelatywać z jednego krańca parku na drugi.
Ania wybrała miejsce na pagórku, pokrytym murawą, usiadła i zamyśliła się. Na kolanach jej leży „Tajemniczy   ogród",   czytany   parokrotnie.   Dzisiaj
94
I
Ania nie ma zamiaru zajrzeć do ulubionej książki. Wśród pachnących kwiatów, wśród poplątanych gałęzi czuje się tak, jakby była w tajemniczym ogrodzie, który wywoływał w niej taki zachwyt.
Za parę tygodni będzie pożegnanie roku szkolnego, a ona ma na popisie deklamować kilka bajek Mickiewicza. Powtarza je sobie, aby później bez pomyłki wyrecytować. Trudno jej odejść, rozstać się z białym
uroczyskiem.
Wreszcie podnosi się i schodzi w kierunku podłużnego budynku Starej Pomarańczami. Zbliża się do oszklonych okien cieplarni i zagląda do wnętrza w nadziei, że tam zobaczy chłopców. W cieplarni zamiast roślin i kwiatów widać na ziemi stos potłuczonych donic i doniczek, narzędzia ogrodnicze, konewki, kubły i połamane skrzynie. Na pewno nie znajdzie tu urwisów.
Obeszła dookoła cieplarnię szukając wejścia do prawego skrzydła gmachu. Znajdował się tam dawny teatr królewski, o którym słyszała od pana Anzelma. Widać tu ślady rozpoczętych robót, ale z wnętrza nie dochodzą żadne głosy i szmery. Po pracy robotnicy rozeszli się i nie ma nawet kogo zapytać, jak się dostać do środka.
Ania jednak uparła się. Chodzi jej przecież nie lylko o odszukanie Tadeuszka, ale o obejrzenie teatru.
Po chwili spostrzega wąskie wejście i wsuwa się do wnętrza. Panuje tam nieład, jak wszędzie, gdzie żwawo idzie odbudowa. Ania przesuwa się pomiędzy rusztowaniami, kubłami z wapnem i narzędziami, po-
95
trzebnymi malarzom, i kieruje się do stromych schodów, prowadzących do wyższej kondygnacji budynku. Na końcu długiego o wybielonych ścianach korytarza znajdują się jeszcze jedne, bardziej strome schodki, złożone z desek.
Po tych schodkach dostaje się na szeroką przestrzeń świeżo wykończonego gmachu. Dokoła pełno złoceń i marmurów. W dole widownia z lożą królewską, ozdobiona królewskim herbem. Naprzeciwko jest scena.
Co za niespodzianka! Teatr nie jest wcale tak pusty, jak się Ani w pierwszej chwili wydawało. W lożach, biegnących półkolem, pod plafonem, zebrała się publiczność w oczekiwaniu na początek przedstawienia. Lóż jest dziewięć, w każdej z nich siedzi po trzy albo cztery osoby. Jedni widzowie ubrani są według francuskiej mody, w kolorowe fraki i siwe peruczki, inni są w polskich strojach. W jednej z lóż uśmiecha się biało ubrane dziecko.
„Skąd oni się tu wzięli? — zdumiewa się Ania. — Teatr jeszcze nie gotów, a oni już czekają na widowisko?"
Nie powinno zatem jej zdziwić, jeśli za chwilę pojawią się na scenie aktorzy i zaczną grać swoje role. Nie, nic jej nie powinno dziwić, nawet jeśli król ukaże się w swojej loży i da znak, że przedstawienie może się rozpocząć.
Wszystko w tym teatrze jest niezwykłe, wszystko tu żyje, porusza się, złoci i zachwyca.
Poruszyło się w loży dziecko i kiwa na Anię, aby przyszła i usiadła przy nim.
96
— Przyjdę później — obiecuje Ania. — Teraz muszę wszystko obejrzeć po kolei.
Z góry dochodzi tętent rozpędzonych koni. Pod sa- . mym stropem, podtrzymywanym przez wysokie rusztowania, sunie triumfalny rydwan, ciągniony przez cztery siwe rumaki. Powozi nimi bożek, podobny do figur stojących w parku w krzewach bzu.
Ania wydaje okrzyk przerażenia i cofa się w obawie, że ogromny wóz pędzi prosto na nią i za chwilę zostanie stratowana przez rumaki. Nie ma obawy, wóz się zatrzymał. Na górze słychać jakieś głosy. Czyżby to były głosy zebranej w lożach publiczności, która się niecierpliwi, że nic się nie dzieje na scenie?
Strome schodki prowadzą na najwyższą kondygnację gmachu. Ale Ania już tam nie pójdzie. Wystarczy jej to, co widzi. Zatrzymuje się na deskach, ustawionych poziomo od jednej ściany do drugiej, i spoglądając w szpary pomiędzy deskami dostaje zawrotu głowy. Nie myślała, że aż tak wysoko się znajduje.
Ale gdzież się zawieruszyli Tadeuszek i Marcin? Postanawia zajrzeć po kolei do wszystkich zakamarków starego teatru, aby ich nareszcie odszukać.
Rozgląda się uważnie po całym budynku i w końcu dostrzega ich obu. Stoją na najwyższej kondygnacji obok ogromnego, obitego deskami wałka, który usiłują wprawić w ruch. Marcin złości się, że mu nie idzie, i tłumaczy coś Tadeuszkowi swoim grubym głosem. Za rusztowaniem stoi jeszcze ktoś trzeci, ale go nie widać. Słychać tylko urywane zdania. Kiedy po-
7 — Ania w Łazienkach
97
stać wysuwa s^ spoza desek, Ania poznaje starego aktora z czarPYm plastrem na oku.
— Znajduj emY s^ w jedynym w Polsce teatrze osiemnastowłecznYm — tłumaczy chłopcom. — Skoro już tu jesteśfl^Y- P°każę wam po kolei wszystkie urządzenia sceniczne dawnej epoki.
Ania przyPomma s°bie życzenie matki. Należy skłonić brata, abY Jak najprędzej zeszedł na dół.
__Tadeus^' z*az zaraz, bo spadniesz! — woła spoglądając w góre--
__ Aha  znalazłaś mnie, paplo! — odkrzykuje Ta-
deuszek. __Więc byłaś jednak ciekawa mojego odkrycia? RozejrzYJ sie_ dobrze. Znajdujesz się w teatrze dworskim króla Stasia. To nie byle co.
Kręci korb4- wałek obraca się z hałasem.
__ Przypatrz sie- dobrze. Tym wałkiem spuszczano
na scenę i podnoszono dekoracje. Wyżej, gdzie bałabyś się na pewno wejść, znajdował się czteroramien-ny kołowrót do opuszczania i podnoszenia kurtyny. Musisz jeszCze zobaczyć maszyny do naśladowania grzmotów, piorunów i deszczu...
__ I c[o'rOt>ienia na scenie wschodów i zachodów
słońca__(jofzuca grubym głosem Marcin.
__ rj)O j-ego drewnianego leja wrzuca się kulę, która
robi niesam°w^Y hałas, i masz burzę z piorunami i grzmotami — objaśnia Tadeuszek.
__, Burn    t>um... bum... — krzyczy Marcin. — Ani
nam w qłoWie opuszczać teatr, dopóki tego wszystkiego niG wypróbujemy.
__ Burn .. bum>" bum... — wtóruje Tadeuszek.
Ania zaty^a uszy. Niemożliwy jest ten hałas.
—  Leć do matki, powiedz, gdzie jestem i że mi się nic złego nie może tu przytrafić. No, stoisz jeszcze? Zmykaj co prędzej!
Ania nie ma zamiaru zmykać. Obecność starego aktora każe przypuszczać, że dowie się o tym teatrze czegoś więcej. Wchodzi po paru schodkach ku chłopcom.
—  Zostaję z wami — oświadcza stanowczo.
—  Brawo!  —  woła  Marcin.  —  Papla   staje  się
odważna!
Pan Anzelm pogłaskał Anię po głowie.
—  Widzę, że ciebie także interesuje teatr. Może masz zamiar iść śladami brata, który zamierza zostać aktorem?
Ania wybuchnęła śmiechem.
—  Od kiedy to interesuje Tadeuszka teatr? Chciał zostać lotnikiem, podróżnikiem, wynalazcą.   Po   raz pierwszy słyszę, że zostanie aktorem!
Stary aktor uśmiecha się z zadowoleniem.
—  Kto wie, może będzie reżyserem i dyrektorem teatru jak Bogusławski, może ze swoją świetną trupą objeżdżać będzie całą Polskę?
Zamyślił się, oparty o rusztowanie.
—  Tu, na tej scenie, zbierali oklaski aktorzy Bogusławskiego, kiedy na placu Krasińskich budował się Teatr Narodowy.
—¦ Widziałam Bogusławskiego — przerywa Ania — słyszałam nawet jego rozmowę z królem!...
—  Słyszałaś rozmowę Bogusławskiego z królem? — podchwytuje ubawiony Tadeuszek. — Kiedy to, jeśli wolno zapytać? Słyszałeś, co ona wygaduje? — zwra-
98
99
1¦
r
ca się do Marcina. — Znowu tej Ani coś się przywidziało, znowu jej wyobraźnia fika koziołki. Pan Anzelm nie śmieje się. Spoważniał.
—  Ania  słyszała taką  rozmowę wówczas,  kiedy oglądała piękne obrazy przeszłości. Może i wy, chłopcy, te obrazy kiedyś będziecie oglądać...
Chłopcy porozumiewają się spojrzeniem. Obrazy przeszłości! Może być, że są piękne, że są kolorowe, ale przecież nie mają głosu. A niemądra Ania twierdzi, że słyszała rozmowy?...
—  Bo je słyszałam! — upiera się dziewczynka.
—  Pleciesz androny. Kto by ci tam uwierzył? — woła Tadeuszek. Zwraca się do pana Anzelma. — Nie traćmy czasu na bajki.   Obiecał   nam   pan   przecież opowiedzieć, jakie sztuki wystawiano na scenie dworskiego teatru w Pomarańczami. Czy to były komedie, czy balety, a może jedno i drugie?
Stary aktor jest w swoim żywiole. Będzie mówił o teatrze, który kocha, zanurzy się we wspomnieniach epoki, którą sobie upodobał.
—• Jeśli cię te opowiadania nie bawią, możesz sobie iść — zwraca się Tadeuszek do siostry. — Nikt cię nie zatrzymuje.
Ania nie myśli odchodzić. Nadarza się jedyna okazja, aby poznać dzieje dworskiego teatru. Nie można jej stracić. Z zapartym oddechem słucha opowiadania pana Anzelma:
—  Wystawiano tu komedie, przeważnie francuskie, gdyż takich domagała się publiczność i takie upodobał sobie król — mówi pan Anzelm. — Pierwszą sztuką odegraną na deskach teatru w Pomarańczami była
100
sztuka francuska pod tytułem „Polowanie". Występowali w niej amatorzy z najbliższego otoczenia króla w strojach myśliwskich. Powodzenie było ogromne. Król stał w loży i oklaskiwał aktorów, a najlepiej grającej aktorce rzucił bukiet kwiatów.
—  Ach, jak tu musiało być wówczas pięknie, jak uroczo! — przerywa zachwycona Ania. Podnosi wzrok na loże wypełnione publicznością i widzi białą dziewczynkę klaszczącą w rączki.
—  Widzowie z lóż mogliby coś o tej uroczystości powiedzieć — dodaje po cichutku.
—  Niemądra! — śmieje się Tadeuszek. — Przecież to są malowane figury, a nie ludzie. Co by mogli powiedzieć!  Chyba to, że ci się śnią niestworzone rzeczy!
Ania upiera się przy swoim:
—  Może by jednak przemówili? Może by można ich
usłyszeć?
Milknie zawstydzona. Teraz wszyscy, nie wyłączając pana Anzelma, kpić z niej będą i opowiadać, jak rozmawiała z gośćmi króla, siedzącymi w lożach Pomarańczami...
Pan Anzelm nie ma wcale zamiaru kpić z Ani. Kładzie jej rękę na ramieniu i tłumaczy:
—  Loże z publicznością, tam wysoko, pod plafonem, to są freski, wykonane przez nadwornego malarza królewskiego, Plerscha.  Przetrwały szczęśliwie długi szmat czasu, obecnie je odświeżono, wzmocniono barwy i dlatego ludzie na nich wyglądają jak żywi...
Z uśmiechem dodaje:
—  Ucieszyłby się artysta, żyjący przed dwoma wie-
101
karni, gdyby wiedział, że jego obrazy dają złudzenie życia...
To, co opowiada stary aktor, jest bardzo ciekawe. Ania pragnęłaby go słuchać bez końca, ale przypomina sobie, że obiecała matce wrócić z Tadeuszkiem.
Wstępuje śmiało po stromych schodach i ciągnie za rękaw brata.
—  Chodź już, chodź!   Mama   czeka, niepokoi się, gdzie jesteś. Musisz wracać jak najprędzej!
Tadeuszek odsuwa się od niej z gniewem.
—  Jesteś  nieznośna.. Ciebie  może  nie  obchodzi teatr, wolisz łabędzie i wiewiórki, ale nas bardzo obchodzi, prawda, Marcinku? Niech nam pan opowie teraz — zwraca się do pana Anzelma — o wszystkich malarskich i rzeźbiarskich dekoracjach wnętrza. Ciekaw ich jest mój  przyjaciel,  który mnie tu przyprowadził.   Gdyby nie on, nie poznałbym Pomarańczami.
—  Tadek będzie  aktorem — wyjaśnia Marcin — a ja pracownikiem technicznym teatru. Wszystko jedno, czy zostanę kierownikiem pracowni elektrotechnicznej, stolarskiej, malarskiej czy tapicerskiej, byleby to był teatr.
Ania przygląda się ze zdumieniem Marcinowi. Do tej pory wiedziała jedynie, że jest to łobuz i że ma fatalny wpływ na Tadeusza. Naraz dowiaduje się, że interesuje go teatr, a zatem mu w głowie nie figle, nie wybryki, tylko coś poważnego.
Czuje, że nie powinna teraz przeszkadzać chłopcom. Pan Anzelm uśmiecha się do niej porozumiewawczo. To pewnie już i tak niedługo potrwa.
102
Schodzą na dół, ale stary aktor zatrzymuje ich przed lożą królewską.
—  Loża jest indentycznie taka, jaka była za panowania Stanisława Augusta. Te same widać nea niej złocenia, te same ozdoby.  Wszystko tylko z<ostało odświeżone.
—  A te drzwiczki obok sceny? — pyta Marciin.
—  Prowadziły do izb, w których znajdowały się ubieralnie aktorów — pośpieszył z odpowiedzią pan Anzelm. — A teraz   podnieście głowy i spojrzyjcie w górę, tam gdzieście byli przed chwilą. Nad korytarzami okrążającymi widownię znajdowały się r.niesz-kania, przeznaczone dla tancerzy i taiicerek. O nich zawsze największe  staranie miał król Staś, bo1 lubił tańce i spieszył do teatru, gdy zapowiedziany był balet z piękną muzyką.
—  Nad lożą królewską też są jakieś drzwiczki — zauważyła Ania.
—  Drzwiczki prowadzą do sklepionej salki, zwanej izbą krawiecką. Szyło się w niej i przygotowywało kostiumy dla aktorów i malowało dekoracje. To jtfż będzie wszystko, co jest do powiedzenia o dawnej Pomarańczami — dodał pan Anzelm. — A tei-az należy czekać na ukończenie odbudowy teatru i na pierwsze przedstawienie. Byłbym szczęśliwy, gdybym mócjł być wówczas jednym z widzów.
Wyszli z gmachu teatru i zatrzymali się w głównej alei. Pan Anzelm rozgląda się po drzewach.
—  Kasiu!... BasiuL. — nawołuje rzucając przed siebie kawałki bułki.
Wiewiórki nie pokazują się.
—  To wszystko przez tę srokę — mruknął stary :tor. — Nie rusza się z miejsca.
—  Na pewno wrócą jutro — pociesza go Ania.
Wydaje jej się dziwne i niezrozumiałe, że pan Anzelm przywiązuje taką samą wagę do wiewiórek, jak do teatru. A przecież teatr ważniejszy od wiewiórek. W teatrze dzieją się zawsze jakieś czarodziejstwa.
—  Dziwak — mówi wzruszając ramionami.
Ale gdy przenosi wzrok na połatane buty i na zmęczoną twarz starego człowieka, przypomina sobie, że mówił, iż jego rodziną są wiewiórki. Bez tej rodziny czułby się straszliwie samotny.
104
W DRUKARNI PANA GROLLA
Nad obszernym półkolem Amfiteatru, wspartym na arkadowym krużganku, płyną obłoki. Są tak śnieżnej białości jak łabędzie, płynące powoli po łuszczącej się srebrem powierzchni stawu. Zmieniają kształty i rozwiewają się prędko na pogodnym niebie.
—  Patrz, tatusiu — zwraca się Ania do ojca — ten mały obłoczek nad Amfiteatrem podobny jest do rozpiętego żagla. A ten drugi, co go dogania i już się z nim zlewa, wygląda jak kwef zakonnicy... O, a teraz widzę wyraźnie anioła z białymi skrzydłami.
—  Terę fere! — woła Tadeuszek. — Też się wyrwałaś z tym żaglem, zakonnicą i aniołem! Ja widzę wyraźnie wóz strażacki. Prawda, tatusiu, że obłok nad topolami wygląda jak wóz strażacki?
Pan Jan nie odpowiada na pytanie. Uwagę jego za-
106
jęli sąsiedzi na najbliższej ławce. Jest to sympatyczny staruszek i chłopiec w wieku Tadzia.
—  Przyjrzyjcie   się  temu   starcowi   i   chłopcu — /.wraca się do dzieci. — Przychodzą na taras niemal co dzień i oglądają książki. Staruszek ma ich sporo w swojej teczce. Zwróćcie uwagę, że oni nie czytają książek, a tylko je oglądają...
—  Książki chyba są do czytania, nie do oglądania — robi rezolutną uwagę Tadeuszek. — Co by mi przyszło z oglądania książek, gdybym ich nie czytał?
Sąsiedzi coraz bardziej interesują pana Jana.
—  Założę się, że to jest drukarz ze swoim wnuczkiem. Rozmawiają o papierze, o druku, o rycinach, ozdabiających książki, o okładce. Cieszą się, gdy trzymają w ręku ładne wydawnictwo.
Ania przygląda się uważnie chłopcu pochylonemu
nad książką.
—  Tatusiu, patrz, ten chłopiec jest kaleką — mówi po cichu. — Obok niego na ławce leżą kule.
Staruszek dosłyszał te słowa.
—  Wypadek tramwajowy — powiedział. — Michaś jechał do szkoły na stopniu wagonu, no i stało się
nieszczęście.
Chłopiec podniósł głowę.
—  Mam nadzieję, że tak źle nie będzie.   Chirurg obiecuje naprostować nogę. Będę mógł niedługo chodzić bez kul.
—  Daj Boże... — wzdycha staruszek. Tadeuszek i Ania przysiadają się do chłopca i znajomość szybko zostaje zawarta.
—  Pokaż, jakie książki przeglądasz? — pyta Ania.
107
—  Bardzo  rozmaite,  dziadzio je przynosi prosto z drukarni.
Dzieci porozumiewają się spojrzeniem. Ojciec się nie omylił. Sympatyczny starzec z siwą bródką jest drukarzem.
—  Widuję pana dobrodzieja często na tarasie — zauważył pan Jan. — Miło mi, że pan ocenia piękno naszych Łazienek.
—  Tak — przyznaje pogodny staruszek — zawsze mnie tu coś ciągnie. W tym roku mam zamiar cały urlop spędzić z Michasiem w Łazienkach. Przyjemnie tu, zwłaszcza nad wodą. — Zamyślił się, wpatrzony w pałac, bielejący na tle zieleni. — Lubię przebywać w   bliskości   pałacu — dodaje   wskazując   piękny królewski    gmach.   —  Odwiedzał   go   parokrotnie mój   pradziad,   nadworny  drukarz  Stanisława   Augusta.
—  Czyżby pański pradziad był Michałem Gróllem, słynnym królewskim typografem? — zapytał z ciekawością pan Jan.
—  Zgadł pan — odpowiedział stary zecer. — Pochodzimy z rodziny Gróllów, która, jak panu wiadomo, przybyła za panowania Stanisława Augusta z Drezna do Polski.
—  Jakże jestem rad, że poznaję potomków wielkiego artysty-drukarza! — zawołał pan Jan. — Druki Gróllowskie są ozdobą mojej skromnej biblioteki.
Zwrócił się do Michasia i pogłaskał chłopca po płowej czuprynie.
—  Ty, chłopcze, pójdziesz oczywiście w ślady swego prapradziada?
108
—  Rodzice dali mu imię Michał — odpowiedział za chłopca staruszek. — Z ojca na syna przechodzi imię założyciela marywilskiej drukarni. Drukarzem był mój dziad, teraz ja i mój syn, ojciec Michałka. Przyszła na niego kolej stanąć przy kaszcie.
Chłopiec zaczerwienił się z przejęcia.
—  To wcale nie takie trudne! — zawołał z zapałem. — Pomagałem już kiedyś dziadziusiowi układać w kaszcie czcionki i składać tekst w wierszach i kolumnach, według leżącego obok rękopisu. Ściskaliśmy potem całość w żelaznych ramach i wkładaliśmy ją pod prasę. Dziadzio był wówczas ze mnie zadowolony, powiedział mi: „Będziesz moim następcą!"
—  To był dla mnie pamiętny dzień... — odezwał się drukarz. — Spojrzał ze smutkiem na sztywną nogę chłopca i nie dokończył zdania.
—  Niech się pan nie martwi — pociesza staruszka pan Jan. — Michałek dostanie but ortopedyczny i będzie mógł stać prościutko przy kasztach.
Potoczyła się rozmowa o drukarstwie, której Ania przysłuchiwała się z zaciekawieniem. Interesowało ją zawsze wszystko, co dotyczyło książki.
—  Podoba mi się rzemiosło drukarskie — zapewnia   Tadeuszek. — Kiedy   dorosnę,   założę   drukarnię.
Ania roześmiała się.
—  Przed paroma dniami słyszałam, że chcesz zostać wielkim aktorem. Jutro zapragniesz być inżynierem albo może lekarzem?...
Pan Jan nie zwraca uwagi na żarty córki, klepie
syna po ramieniu.
109
—  Doskonale! Tadeuszek zostanie drukarzem. Będzie drukował dla mnie piękne książki, tak jak Michał Groll drukował je dla Stanisława Augusta!
Stary zecer korzysta ze sposobności, aby przypomnieć zamiłowanie króla Stasia do druków. Był on nie tylko artystą, któremu stolica zawdzięcza wiele pięknych stylowych gmachów i pałaców, ale także wielbicielem ksiąg.
—  Król jegomość jak mało kto w Polsce znał się na pięknych drukach — ciągnął dalej staruszek — toteż nadworny drukarz cieszył się jego względami. Król bywał częstym gościem na Marywilu, gdzie mój pradziad miał drukarnię połączoną z księgarnią. „Pod znakiem poetów narodowych" — głosiło wspólne godło. Książki, drukowane na szlachetnym papierze, wyraźnymi czcionkami, były rozchwytywane, gdy tylko pojawiły się na księgarskiej ladzie...
—  Michał Groll w wieku Oświecenia był niezwykłą postacią, zasługującą na szacunek narodu — odezwał się pan Jan.
Stary drukarz uśmiechnął się z zadowoleniem.
—  Widzę, że rozmawiam ze znawcą i miłośnikiem ksiąg — powiedział serdecznie.
Ania była mu szczerze wdzięczna za pochwałę, jaką obdarzył ojca.
Potem stary zecer opowiadał o pamiętnikach Michała Grólla, które zachowały się w rodzinie. W pamiętnikach tych wymieniane są wydania dzieł ulubionych poetów: Krasickiego, Naruszewicza, Karpiń-skiego, które król życzył sobie posiadać w swych księgozbiorach. W najdrobniejszych szczegółach oma-
no
wiał z drukarzem, jak mają wyglądać zamówione księgi. Pamiętnikarz wspomina również, iż złocista królewska kolasa stała nieraz całymi godzinami przed
drukarnią.
—  A czy wiecie, że w księgarni na Marywilu można było kupić nie tylko książki? — zwraca się drukarz do dzieci.
—  A cóż można kupić w księgarni prócz książek? — robi uwagę Tadeuszek. — Przecież nie kiełbasę i nie
mąkę?
Staruszek uśmiecha się znacząco.
—  Drukarnia na Marywilu była jednocześnie biurem pośrednictwa i można w niej było załatwić niejeden interes.
—  Jakie   to   mogły   być   interesy?   —   zapytuje Ania. — Niech nam pan o nich opowie!
—  Zginął komuś piesek, ten w dyrdy do Grólla. Potrzebował kto nauczyciela do dzieci, zwracał się do Grólla. Chodziło o czyjś adres, szło się do Grólla. Przez księgarnię   przewijały   się   setki   kupujących,   więc łatwo było znaleźć tego, na kim właśnie zależało.
—  Prócz książek sprzedawano w księgarni woskowe świece i pachnące mydełka — dorzuca Michałek, który nieraz słyszał o tym, jakie przysługi mieszkańcom stolicy oddawała księgarnia na Marywilu.
Stary zecer opowiada dalej.
—  Mało tego. Można było u Grólla nabyć lekarstwa, balsamy, pigułki, esencje, syropy, plastry, pergamin, papier do pisania, proszek do zębów, cebulki kwiatowe, sprowadzane z Holandii. Nie brakowało nawet zegarków i luster.
lii
li
—  Proszę pana, to może i cukierki, i czekoladki można było kupić u Grólla? — wyrywa się Ania.
Stary zecer nie jest zaskoczony pytaniem. Uśmiecha się dobrotliwie.
—  Ho, ho, cukierków u Grólla nie brakło, bo łasuchów było zawsze zatrzęsienie w Warszawie. Znajdowały się w księgarni marcepany, migdały, makagi-gi, suszone owoce.   Przychodził klient, kupował dla siebie książkę, a dla dziatwy łakocie...
Chłopcy się śmieją. Ale też łasuch z tej Ani! Nie mogła wytrzymać i spytała o cukierki!
Wówczas Ania przypomina sobie, że ma w kieszonce torebkę z „pszczółkami". Częstuje brata i Michał-ka. Niech spróbują odmówić! Może są złe jej ulubione „pszczółki"? Każda smakuje tak, jakby miała w środku kropelkę prawdziwego miodu.
Gryząc karmelki słuchają, co dalej opowiada dziadek Michałka.
—  Mój   pradziad   był   raz   zaproszony   na   obiad czwartkowy do Łazienek. Zaszczyt to nie lada. Pradziad był dumny, że zasiada przy stole obok znakomitych poetów, których dzieła u siebie drukował.
Mówiąc to zecer wpatruje się w okna pałacowe, jakby oczekiwał, że dojdą go stamtąd echa przeszłości.
Ania bierze do ręki jedną z książek, które stary Gróll przyniósł w teczce.
—  W książkach tkwią jakieś czary — mówi wodząc palcem po zadrukowanej stronicy. — Nieraz sobie myślę, co to za cud, że dzięki tym drobnym, czar-
112
nym znaczkom na białym papierze mogę dowiedzieć się o ludziach żyjących w przeszłości, o krajach dalekich, gdzie nigdy nie dotrę, o wypadkach, których nie byłam świadkiem...
— Możemy wzbić się ku gwiazdom — dorzuca Michałek mając na myśli przygody bohaterskich lotników — i zejść do kopalń, w których pracują górnicy...
Ania i obaj  chłopcy zaczynają żywo rozprawiać o książkach. Wszyscy są zdania, że najciekawszą powieścią, którą warto czytać nawet kilka razy, jest „W pustyni i w puszczy" Henryka Sienkiewicza. Ta-deuszek właśnie kończy „Historię o prawdziwym człowieku" Polewoja i opowiada z przejęciem, jak wielkie wrażenie zrobił na nim opis bohaterskiego życia radzieckiego lotnika. Amputowano mu obie nogi, a jednak dzięki silnej woli nie poddał się nieszczęściu i potrafił żyć i pracować jak ludzie normalni.
Ania rzuciła spojrzenie na Michasia i pomyślała, że w przyszłości może i on, jak lotnik z powieści Polewoja, będzie pokonywał siłą woli przeszkody, jakie stają na drodze kaleki.
Powieści awanturnicze z Dzikiego Zachodu stanowią ulubioną lekturę Tadeuszka. Michaś czytuje chętnie powieści historyczne Dumasa i Walter Scotta. Przyznaje się, że nieraz wyciąga je ukradkiem z biblioteki rodziców i czyta do późna w nocy.
Ania milczy. Gdyby powiedziała, że jej ulubioną książką jest „Tajemniczy ogród", na pewno obaj chłopcy by się roześmieli. A już o baśniach Andersena lepiej nie wspominać. Tadek twierdzi, że to książ-
| — Ania w Łazienkach
113
ki dla małych dzieci. Trudno go przekonać, że Andersena czytają nie tylko dzieci, ale i dorośli. Ojciec kiedyś powiedział, że w baśniach tych jest mądrość i poezja.
Ania kocha swoje książki. Na jej białej półeczce często pojawiają się nowe wydawnictwa z pięknymi ilustracjami. Każda książka jest miłym gościem, którego Ania wita z radością i chętnie z nim przebywa, dzieląc z nim, jak z przyjacielem, swoje radości i smutki.
—  I pomyśleć, że to są przecież tylko znaczki, nic więcej, tylko znaczki — mówi Ania, wpatrzona W stronicę książki. — Nikt się do nas nie odzywa, nikt nie prosi o uwagę. Mówią tylko te czarne znaczki...
—  Te czarne znaczki to litery odbite   ruchomymi czcionkami, które wynalazł w XIV wieku Jan Gu-tenberg z Moguncji — odzywa się stary drukarz. Niby to   prowadzi z zajęciem   rozmowę z panem   Janem, a słucha pilnie tego, co mówią dzieci.
—  Wynalazek druku zapoczątkował nowy okres w dziejach ludzkości — ciągnie dalej swoje rozważania. — Gdyby nie Gutenberg, książka, pisana i ilustrowana ręcznie, byłaby tak kosztowna, iż o jej rozpowszechnianiu nie mogłoby być mowy. Kupowaliby ją jedynie  szczęśliwcy,  którzy mają  dobrze wypchane kieszenie.
Byliby na temat wynalazku druku rozmawiali dłużej, ale pan Jan przypomniał, że godzina jest późna.
—  Jeszcze  się nieraz spotkamy w Łazienkach — powiedział ściskając na pożegnanie rękę drukarza.
114
Wracając do domu długo jeszcze mówili  o ciekawym spotkaniu.
—  Bardzo mi się obaj podobali — oświadcza Ania. I czeka, co Tadeuszek powie o tej znajomości.
—  Michaś mógłby być bardzo  dobrym towarzyszem — stwierdza Tadeuszek.
—  A widzisz — ucieszyła się Ania. — Na pewno się z nim zaprzyjaźnisz i będziesz go wolał od Marcina, choć Michaś nie może biegać i bawić się jak wy.
—  Tak — zgadza się Tadeuszek. — Będziemy rozmawiać o tym, cośmy czytali.
Ania patrzy serdecznie na brata.
,,Ach, przecież Tadeuszek nie zawsze jest kpiarzem, nie zawsze mu figle w głowie. To dobry, kochany chłopiec, a nie urwis, za jakiego go mają. Postaram się być dla niego dobra i wyrozumiała, zniosę kpinki i drwinki bez gniewu. I w końcu, kto wie, może staniemy się sobie bliscy, bardzo bliscy? A co nas połączy? Książki!".
Ostatni wyraz wymówiła szeptem, ale Tadeuszek dosłyszał i przyjrzał się jej uważnie.
—  Wiem,  o czym myślisz  — powiedział serdecznie. — Myślisz o naszej znajomości z Michasiem...
Ania nie zaprzecza. OczyY/iście, jej myśli i zamiary nasunęła rozmowa z kaleką.
—  Jutro przyjdziemy do Łazienek i zaraz przysią-dziemy się do drukarza i Michasia —  dodaje Tadeuszek.  —  Będziemy rozmawiać znowu o książkach, tylko o książkach...
OBIAD  CZWARTKOWY
Ania nie zapomina o czwartkowym obiedzie u króla. Wie od ojca, że schodzili się na te obiady znakomici uczeni, pisarze, poeci i artyści, z którymi król lubił rozmawiać i słuchać utworów, które mu na głos czytano. Wspominali o takim obiedzie pan Anzelm i stary drukarz, którego pradziad bywał u króla. Ania wie również, że te królewskie obiady nazywano mądrymi albo uczonymi.
Biegnie co dzień na taras przedpałacowy, aby nie przeoczyć sposobności zobaczenia królewskiego przyjęcia. Byłoby jej przykro, gdyby znakomici goście rozjechali się do domów, zanim się im przyjrzy.
Nareszcie nadszedł oczekiwany dzień. Tak, to oni, ci poważni panowie w czarnych Jfałdzistych płaszczach, w trójgraniastych kapeluszach, pod którymi
116
widać pukle siwych peruk. Przez chwilę wydaje się Ani, że to się zeszli znakomici dramaturdzy ze szczytu Amfiteatru. Ale nie! Tamci pozostali na miejscu, król na obiad czwartkowy ich widocznie nie zaprosił.
Z boku stoi czarne pudło na trzech nóżkach. Ania je zna z poprzedniego obrazu. Nie brakuje też wesołego jegomościa w białym kitlu, uwijającego się ze szmatką i pędzelkiem wśród gości.
I znowu jak podczas balu pada raz po raz na rozmawiających jaskrawy snop światła. Wówczas trzeba przymknąć oczy. Ale to trwa sekundę. Obraz, który Ania ma przed oczami, nie jest tak barwny, tak urozmaicony, jak bal u króla, nie widać na tarasie dam W kolorowych strojnych szatach, są sami panowie. Na uczone obiady król dam nie zapraszał.
Panowie zbierają się po dwóch, po trzech i rozprawiają z ożywieniem o swoich sprawach. Słychać nazwiska: Niemcewicz, Naruszewicz, Węgierski, Trembecki, Karpiński, Krasicki. Król sprosił niewiele gości i wszyscy będą się mogli zmieścić w pałacowej jadalni.
—  A czemuż to obiad czwartkowy nie odbędzie się na Zamku, jak zwykle? — zwraca się z zapytaniem Niemcewicz do Naruszewicza.
—  Król Jegomość lubi zmiany i dlatego  zaprosił nas tym razem do Łazienek —  odpowiada Naruszewicz.
Ania wie, że obaj panowie w trójgraniastych kapeluszach piszą wiersze. Tylko tyle. Gdyby ojciec albo pan Anzelm byli na tarasie, mieliby na pewno o nich niejedno do powiedzenia. Ale żadnego z nich nie widać.
117
jst.
—  Podobno spodziewany jest dziś gość z zagranicy, którego król mą zamiar nam przedstawić — rzuca ktoś głośno.
—  Nowym gościem jest mianowany przez króla bibliotekarz Reyerdil,  sprowadzony ze szwajcarskiej ziemi — objaśnia Naruszewicz. — Obowiązkiem jego jest   utrzymywanie   w   porządku   księgozbioru   na Zamku, sporządzenie dokładnego spisu ksiąg i powiększanie   zbiorów   przez   zakup   ksiąg   w   kraju i  za  granicą.
—  Biblioteka króla tak się rozrasta — dodaje gość w kontuszu — że niedługo nie starczy dla ksiąg miejsca na Zamku.
—  Doszły mnie słuchy r że bracia Załuscy z bogatych swych zbiorów, liczących przeszło dwieście tysięcy tomów, ufundowali w Warszawie, w pałacu Da-niłłowiczów,  bibliotekę publiczną.   Mógłby król na użytek publiczny oddać swą bibliotekę.
Snop jaskrawego światła pada w tej chwili na Ignacego Krasickiego. Ania od razu poznaje tę szanowną postać. Widziała ją na rysunku w zbiorze bajek, których kilka umie na pamięć. Pani od polskiego mówiła o Krasickim, że pisał pięknym narodowym językiem.
Powtarza półgłosem wierszyk, który recytowała na szkolnym popisie:
Ze zamknięty w skoiupie niewygodnie siedział, Żałowała mysz żółwia Żółw jej odpowiedział: — Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny; Prawda, m"e jest wspaniały, szczupły, ale własny.
118
—  To dobrze, że bajki Krasickiego umiesz na pamięć — słyszy za sobą głos pana Anzelma. — Znasz na pewno jego wierszyk o czapli: „Czapla stara, jak to bywa,   trochę ślepa,   trochę krzywa".  Taką starą czaplą ja jestem, Aniu.
Ania roześmiała się,   tak zabawnie to było powiedziane.
—  Nad czym oni się naradzają? — pyta wskazując gości.
—  Na pewno nad tym, jakim wierszem uczcić króla.  Będzie to oczywiście  jakiś wspaniały utwór.  Bo trzeba ci wiedzieć, że stałymi bywalcami na czwartkowych obiadach są mężowie, których nazwiska zasłynęły w nauce, sztuce i literaturze.  Spojrzyj na poetę stojącego skromnie na boku. To Karpiński. Nazywają go „poetą serca", gdyż wszystko, co pisze, jest pełne uczucia. To on jest autorem pieśni „Kiedy ranne wstają zorze". Na pewno pamiętasz tę pieśń, Aniu?
—  Ależ tak, tak, proszę pana. To jest cudna pieśń! I nuci po cichu pierwszą strofkę:
Kiedy ranne wstają zorze, Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie śpiewa żywioł wszelki: Bądź pochwalon, Boże wielki!
Kilka osób obejrzało się i popatrzyło na Anię. Pan Anzelm trącił ją z lekka, aby była cicho, bo gotowi ją z tarasu wyprosić.
—  Ach, jakie to wszystko szalenie ciekawe — odzywa się cichutko Ania. — Nigdy nie przypuszczałam, że na własne oczy zobaczę Krasickiego, Karpiń-
119
'mm
skiego. Niech pan zapyta pana Karpińskiego, co teraz pisze?
Stary aktor uśmiecha się.
—  Na nasze życzenie Karpiński nic nie może powiedzieć. Odezwie się wówczas, gdy przyjdzie na niego kolej. Widzę, że zapominasz, Aniu, na co patrzysz.
Ach, prawda, Ania przecież wie, że na tarasie łazienkowskim nakręcają film, tak jak go nakręcali kilka dni temu podczas zjazdu gości na bal u króla. Wie, że tych wszystkich ludzi, którzy ruszają się, rozmawiają, żartują, śmieją się, dawno już nie ma. Wie o tym dobrzeF a jednak chciałaby zapomnieć, że to tylko złudzenie, nie rzeczywistość.
Stanęła na boku i patrzy. Wszystko ją zaciekawia: stroje, rozmowy, nazwiska. Doprawdy, świetne jest to królewskie zebranie.
Ale króla długo nie widać. Goście zaczynają się niecierpliwić. W sali jadalnej przygotowano już stół, położono na nim lustra i ustawiono świeczniki z brązu. Kamerdyner Ryx, ten co króla przed balem przepasywał błękitną wstęgą, prosi, aby czekano cierpliwie.
—  Najjaśniejszy Pan się spóźnia  —  wyjaśnia — gdyż wezwał na naradę  do Zamku pana Merliniego. Podobno ma on budować w stolicy jakieś wspaniałe gmachy i pałace. Widocznie narada się przewleka.
W tej chwili zajeżdża przed taras na spienionym rumaku goniec.
—  Najjaśniejszy Pan  już  wyjechał  z Zamku! — oznajmia.
Wśród gości zapanowało poruszenie.
—  Nareszcie! — odzywa się jakiś grubas. — Jes-
120
tem głodny jak wilk, a tak długo każą czekać na
ucztę.
—  Jeszcze się zdążysz najeść baraninki — pociesza grubasa  jegomość  z  czerwonym nosem.  — Wiesz dobrze, że innego mięsiwa nam tu nie podadzą.
—  Niestety! — wzdycha grubas.
—  Król przepada za baraniną, woli ją od wszystkich frykasów, których na królewskim stole nie brak. Zjada od biedy pieczone jarząbki, i to po cztery na raz. Ma doskonały apetyt, toteż na obiadach dworskich bywa zawsze lekarz nadworny, który wstrzymuje go od zbyt obfitego jadła.
—  Jakim też winem uraczą nas podczas dzisiejszego obiadu? — pyta ktoś grubasa.
—  Pewnie jak zwykle naleją nam do szklanic popielą. Cienkie to wino — krzywi się grubas. — Nie ma to jak wino z piwnic pana Fukiera na Rynku Starego Miasta!
Kilku gości gromadzi się dokoła poety Węgierskiego i prosi o powtórzenie na głos dowcipnego wierszyka o obiadach królewskich.
Węgierski nie bardzo chce się popisywać swym wierszykiem. Obawia się, że król mógłby się obrazić.
—  Najjaśniejszy Pan lubi się pośmiać i na pewno nie weźmie wam za złe dowcipnego wierszyka — zapewnia poetę Niemcewicz.
Po dłuższych ceregielach Węgierski recytuje swoją
strofę:
A uczone obiady — znasz to może imię,
Gdzie połowa nie gada, a połowa drzymie,
W których król wszystkie musi zastąpić ekspensa:
Dowcipu, wiadomości i wina, i mięsa.
121
—  Brawo,   brawo,   Węgierski! — wołają   zebrani. I klaszczą w ręce.
Ania śmieje się ze wszystkimi, jakby brała udział w przyjęciu. Robi nawet kilka kroków w stronę aktorów, tak że pan Anzelm musi znowu zrobić jej uwagę:
—  Stój spokojnie, Aniu, przeszkadzasz w zdjęciach.
—  W zdjęciach? — powtarza oszołomiona dziewczynka zapominając na chwilę, gdzie się znajduje.
Wszystko, na co patrzy i czego słucha, jest takie prawdziwe, doprawdy prawdziwsze być nie może. A przy tym co chwila jest powód do śmiechu, gdyż poważni panowie, którzy się zeszli i czekają na króla, umieją się śmiać i dowcipkować.
—  Jak widzisz,   humoru nie brakło podczas uczonych obiadów — tłumaczy stary aktor. — Węgierski sypał dowcipami jak z rękawa. Karpiński improwizował strofy,   gorąco  oklaskiwane przez biesiadników. Wszyscy żartowali, pili i chwalili gościnność gospodarza.
Już by doprawdy mógł przyjechać król! Choć Łazienki znajdują się poza miastem, podróż z Zamku nie jest daleka. Może w drodze ktoś zatrzymał karocę królewską? Może się zdarzył, broń Boże, jakiś wypadek?
Goście nie tają, że są głodni. Grubas opowiada o wspaniałej fecie w pałacu Radziwiłłów, na której był poprzedniego dnia. Podawano głowy dzików, uda sarnie, łapy niedźwiedzie, chrapy łosie, pieczone pawie, ryby i pasztety, a na deser bitą śmietanę i groch roztarty ze słoniną.
— Mnia... mnia... to ci była uczta! — oblizuje się. —
122
Do tej pory ślinka idzie mi do ust, gdy wspomnę te pyszne potrawy i te wyborowe wina! Jedliśmy na złoconych talerzach,  a potrawy podawano  na złotych
półmiskach!
— Nie rozumiem, w jakim celu nam to waćpan opowiadasz — odzywa się jakiś gość. — Na Zamku i w Łazienkach nie jada się wprawdzie na złotych talerzach, ale za to rozmowy, jakie prowadzą goście króla, są... szczerozłote. Królowi nie zależy, aby zaimponować sutym jadłem, pragnie gościć przy swoim stole najprzedniejsze umysły i największe talenta.
Ania słucha rozmów z takim zaciekawieniem, jakby czytała powieść historyczną o czasach dawnych. Powieść ilustrowana jest barwnymi rycinami, które przesuwają się przed jej zachwyconymi oczami. Na żadnym obrazie długo wzroku zatrzymać nie można, bo już jest zmiana, już się dzieje coś całkiem innego, nieoczekiwanego.
Okrzyki: „Król jedzie! Król jedzie!" kierują uwagę gości w stronę nadjeżdżającej złocistej karocy. Jednocześnie pada na nią oślepiający blask reflektora.
Karzeł, siedzący obok stangreta, zeskakuje z kozła, otwiera drzwiczki, pomaga wysiąść królowi. To Jacek, którego Ania dobrze pamięta.
Kamerdyner w szafirowym fraku zgina się w ukłonie. Król  zrzuca  purpurowy   płaszcz   z   gronostajami; usłużnie chwyta go karzeł. Zbliżają się kolejno znakomici goście i niskimi ukłonami witają króla, który każdemu podaje rękę. Ostatni podchodzi bibliotekarz
Reverdil.
— Jestem z waćpana zadowolony — odzywa się
123
łaskawie król. — Znam waćpana zaledwie od paru dni, a juz spostrzegłem, że obowiązki swoje wypełniasz dokładnie i starannie.
— Jestem dumny Ze słów uznania, którymi Najjaśniejszy Pan raczy darzyć swojego pokornego sługę... — odpowiada z ukłonem bibliotekarz.
Zamęt na tarasie wzmaga się. Goście przechodzą z miejsca na miejsce. Trudno zrozumieć, o co im właściwie chodzi. Ale wie o tym reżyser, który komenderuje ludźmi jak wódz swoimi żołnierzami. Tego posunie w prawo, tamtego w lewo, temu każe się uśmiechnąć, tamtemu na bok usunąć. W pewnym momencie ukazuje się dorodny mężczyzna w atłasowym kontu-szu i w żupanie, pasem srebrnolitym przepasany, w rogatywce z fantazją nałożoną na głowę. Na nogach ma wysokie buty z czerwonego safianu.
—  Kiliński! — przebiega okrzyk przez tłum.
Nieznajomy jegomość przechodzi przez taras kłaniając się na prawo i na lewo i znika w drzwiach pałacu, z którego dochodzą dalsze okrzyki i powitania.
—  Jan Kiliński, bohaterski szewc ze Starego Miasta —. objaśnia pan Anzelm.
Ania słyszała już o szewcu-pułkowniku, który zagrzał serce warszawskiego ludu i skłonił do zbrojnego powstania. Teraz, gdy go zobaczyła w całej okazałości, pragnie usłyszeć o nim coś więcej. Ale właśnie wśród tłumu gości powstaje zamieszanie, wszyscy kierują się ku drzwiom pałacowym i pan Anzelm zmuszony jest usunąć się na stronę.
—  Więc już nic dziać się nie będzie? — szepcze z żalem Ania. — Jaka szkoda! Tak bym pragnęła być
124
świadkiem tego „mądrego obiadu!"! Zobaczyć jeszcze Kilińskiego...
Nagle otwierają się drzwi pałacowe i staje na progu karzeł. Chwiejnym krokiem posuwa się naprzód, gdyż ma na nogach zbyt wielkie buciska, w których trudno mu chodzić. Buty jota w jotę podobne do butów Kilińskiego.
—  Skąd masz te ogromne buty? — pyta Ania podchodząc do karła.
Karzeł ma chmurną twarz i zaciśnięte usta. To już nie ten wesoły Jacek, śpiewający dowcipne piosenki! Nim zdążył odpowiedzieć na pytanie Ani, runął jak długi na ziemię.
Ania podbiega i pomaga mu się podnieść.
—  Rzuć te buty, są dla ciebie za wielkie! — ubolewa nad nieborakiem, który trze stłuczony nos. — Powiedz wreszcie, co ci przyszło do głowy, aby włożyć takie ogromne buciska?
Karzeł robi tajemniczą minę.
—  Teraz  nic ci nie powiem,  bo to długa historia. Kiedyś spotkamy się w Łazienkach i wówczas dowiesz się o wszystkim. A teraz cicho sza...
—  Kiedy, kiedy, karzełku? — dopytuje się Ania. — Powiedz, gdzie cię mam w parku szukać?
—  To ja będę szukał tak długo, dopóki  cię nie znajdę — odpowiada karzełek.
Nie zwraca już na Anię uwagi. Kulejąc i postękując oddala się w swoich ogromnych buciskach. Do Ani podchodzi pan Anzelm.
—  Czwartkowi goście zasiedli przy królewskim stole. Koniec ostatniego obrazu. Możemy odejść.
126
Ania ociąga się. Trudno opuścić taras pałacowy, na którym przed chwilą było tyle ruchu, gwaru, światła. Jeszcze dzwonią w uszach rozmowy, które ze sobą prowadzili uczeni i poeci, słyszy dowcipy i wierszyki. Wydaje się jej, że odchodząc pozostawia dobrych znajomych, z którymi się bawiła i żartowała.
Zmierza ku głównej alei i myśli o karzełku. Czy nie zapomni o przyrzeczeniu i odszuka ją, aby opowiedzieć historię swoich czerwonych butów?
Naprzeciwko Białego Domku siedzi pan Jan i kreśli coś w notatniku. Jest tak pochłonięty pracą, że w pierwszej chwili nie zauważył dziewczynki. Podnosi głowę, usłyszawszy jej głos.
—  Tatusiu, byłam na czwartkowym obiedzie!—woła Ania. — Poznałam Krasickiego, który pisał bajki, Karpińskiego, którego nazywają „poetą serca", Węgierskiego, który napisał dowcipny wierszyk o obiadach, Niemcewicza, Naruszewicza i kilku innych znakomitych gości. Dlaczego nie byłeś tam, tatusiu?
Pan Jan, zaskoczony pytaniem, uśmiecha się.
—  Nie byłem po prostu z tej przyczyny, że mnie król nie zaprosił... — mówi wesoło.
—  I mnie król nie zaprosił, tatusiu, ale wcale nie żałuję, że byłam. Wszystko, co widziałam i słyszałam, było strasznie ciekawe. Nigdy tego nie zapomnę!
Zbliża się pan Anzelm i przysiada do pana Jana, który go wita serdecznie.
—  Podobno obraz był bardzo udany? Niech pan opowie, jak było na obiedzie u króla?
Mówiąc „u króla" uśmiecha się i spogląda porozumiewawczo na córeczkę.
127
Stary aktor opowiada z ożywieniem. Nie był wprawdzie wewnątrz pałacu, w jadalni króla, gdzie odbywał się uroczysty obiad, ale to, co oglądał na tarasie, dało mu dokładne wyobrażenie o całości widowiska. Nie szczędzi słów uznania dla aktorów, zwłaszcza dla tego, który występował w roli Stanisława Augusta. „Łazienki królewskie" to szereg malowniczych obrazów z czasów króla Stasia. Wielka w tym zasługa reżysera, aktorów i filmowców.
Ania nie przestaje myśleć o kulejącym karzełku.
—¦ Czy zauważył pan na tarasie karzełka w czerwonych butach? — pyta aktora.
—¦ Owszem, widziałem pomiędzy gośćmi czerwonego diabełka. Kręcił się po tarasie i udawał, że coś robi. Był niezgrabny i śmieszny. Wcale do niego nie pasowały te olbrzymie buciska. To jakaś tajemnicza historia...
Ania uśmiecha się i milczy. O wszystkim niedługo dowie się od karzełka.
CZERWONE  BUTY
Ania wędruje po Łazienkach upatrując karzełka. Wprawdzie przyrzekł, że ją sam odszuka i opowie historię dziwniejszą od bajki, ale nie zawadzi przyśpieszyć spotkania. A nuż zmienił zamiar i już nie ma ochoty zwierzyć się z tego, co go na dworze królewskim spotkało? A może o niej zapomniał i Ania nigdy się nie dowie, skąd się wzięły czerwone buty?
Ażeby łatwiej szły poszukiwania, wtajemniczyła w tę sprawę Małgosię i Ewunię, a także Tadeuszka i Michasia. Gromadka dzieci rozbiegła się po parku i nawołuje: „Jacku! Jacku! Gdzie jesteś?!"
Jacka nigdzie nie widać. Kilka razy mignęło w zaroślach coś czerwonego i Ania była pewna, że to ubranko królewskiego karła. ,,Niech nareszcie wyskoczy z krzaków — myślała — i zacznie wyśpiewywać swoje wesołe piosenki!"
Ponieważ upłynęło sporo czasu i karzeł nie pokazywał się, zaczęła przypuszczać, że to były krasnoludki w czerwonych spiczastych kapturach, bo ich mnóstwo kręci się po całym parku, zwłaszcza o zmierzchu. Na
9 — Ania w Łazienkach
129
wołanie Ani nie tylko nie przybiegły, ale pochowały się w dziuplach drzew.
—  Może się to wszystko Ani jak zwykle przyśniło?  —  powtarza z niedowierzaniem Tadeuszek.   — Może wyczytała o czerwonych butach w jakiejś bajce?
—  Wcale rni się nie przyśniło — zapewnia Ania. — Mówię jak jest. Wy mi nigdy nie wierzycie!
Dzieci zaczynają się niecierpliwić. Już by karzeł mógł nareszcie przyjść i opowiedzieć swoją przygodę.
—  Może wcale nie przyjdzie? — odzywa się Małgosia.
—  Może nie mógł nas znaleźć, uciekł i więcej się nie pokaże? — dodaje Ewunia.
Tadek i Michaś dopytują się, jak to właściwie było z tym karłem i czy warto na niego czekać.
Aż tu nagle on sam, zupełnie nieoczekiwanie, znalazł się wśród dzieci. Po prostu dał ogromnego susa i usiadł pomiędzy nimi, zupełnie jakby spadł z sąsiedniego kasztana. Nie szedł środkiem alei, tak jak się spodziewali. Po prostu jest! Siedzi pomiędzy Anią i Michasiem i wywija nogami w czerwonych bucis-kach.
—  Dziwi was,   że się tak niespodziewanie zjawiłem? — pyta wesoło. — Nic w tym nie ma dziwnego. Mam na nogach, siedmiomilowe buty i mogę z łatwością przenosić się z miejsca na miejsce, jak mi się podoba.
Dzieci przyglądają się ciekawie butom karzełka. Takich czerwonych butów z wysokimi cholewami żadne do tej pory nie widziało.
130
—  Skąd masz te buciska? — pyta Tadeuszek.
—  Dostałem je od króla — odpowiada z tajemniczym uśmiechem karzeł.
—  Od króla? — wykrzykują ze zdumieniem dzieci.
—  A właśnie, że od króla — zapewnia karzeł. — To nie byle jakie buty.
Podnosi się z ławki, podryguje i śpiewa:
Mam na nogach buty ładne, Choć zbyt wielkie, ale zgrabne, Szyi te buty — słyszysz, dziatwo? — Sam Kiliński swoją diatwąl
Po czym zwraca się do dzieci:
—  Chyba nie potrzebuję wam tłumaczyć, kim był Jan Kiliński?
—  Wiem wszystko o Kilińskim!   —   zawołał Michaś. — Opowiadał mi o nim dziadek. Kiliński zebrał ludzi chętnych do walki i po dwóch dniach wyparł Prusaków, oblegających Warszawę.
—  A przy tym w swoim fachu był majstrem nie lada! — dorzuca Tadeuszek.
—  Dobrze, że to wszystko wiecie  —   odzywa się Jacek. — A teraz posłuchajcie, jak to się stało, że buty, które wyszły z warsztatu Kilińskiego, zawędrowały na moich nogach do Łazienek.  No co, mam opowiadać?
—  Czekamy z niecierpliwością! — odzywa się Tadeuszek.
—  Obiecałeś wszystko opowiedzieć dokładnie — przypomina Ania. — Wypatrujemy ciebie od paru dni.
—  Zaraz będę mówił o tym dziwnym wydarzeniu.
131
Nie  przerywajcie  mi  tylko   głupimi  pytaniami,   bo umilknę i niczego więcej się nie dowiecie.
—  Obiecujemy, że nie będziemy ci przerywać! — wołają dzieci, — Ale zacznij nareszcie, bo już tracimy cierpliwość!
Karzeł zasiada wygodnie na ławce, buja czerwono obutymi nogami w powietrzu i z tajemniczą miną zaczyna opowiadanie.
—  ... Przez wiele lat żyłem na dworze Stanisława Augusta,   a obowiązkiem moim było bawić go,   gdy był zafrasowany, i śpiewać mu wesołe piosenki. Król mnie lubił, a gdy coś przeskrobałem, udawał, że tego nie widzi.   Nie odstępowałem   go nigdy.   Jeździłem wszędzie w karocy królewskiej. Zresztą widziała mnie przy królu Ania...
—  Ania widziała cię przy królu? — przerywa Ta-deuszek. — Słyszycie, co on wygaduje?
—  A właśnie, że Jacek mówi prawdę — zapewnia Ania. — Widziałam go przy królu dwa razy: podczas przechadzki króla po parku i kiedy goście zbierali się na tarasie przed obiadem czwartkowym.
—  Baj-baju będziesz w raju!  — woła ubawiony Tadeuszek.
Dziewczynki śmieją się. To znowu jakaś bajka wymyślona przez Anię.
Tadeusz robi poważną minę:
—  Ho, ho, nie "Wiedziałem, że moja siostra bywa na królewskim dworze!...
Nowy wybuch śmiechu. Tadeuszek śmieje się najgłośniej.
—  A żebyś wiedział, że byłam... — upiera się Ania.
132
Nie powie ani słowa więcej,  skoro się z niej wyśmiewają.
—  Czekamy, co się działo   na   królewskim   dworze — zwraca się do Jacka Tadeuszek. — Nawet brednie mogą być ciekawe!
Brednie! Karzeł ma śmiechów i dowcipów dosyć. Podnosi się z ławki. Twarz ma gniewną.
—  Kiedy brednie, to sobie idę i więcej mnie nie zobaczycie.
Michaś  z  Tadeuszkiem  przytrzymują go   za poły czerwonego ubranka. Dziewczynki składają ręce:
—  Zostań i opowiedz, Jacku. Prosimy bardzo, bardzo!
Powoli twarz karzełka łagodnieje, daje się udobruchać.
—  Powinniście mi być wdzięczni. Nie każdy może wiedzieć od naocznego świadka, co się działo za Stanisława Augusta w łazienkowskim pałacu...
—  Będziemy się zachowywać jak trusie — obiecuje Ania.
Karzeł powraca do przerwanego opowiadania:
—  ... Pewnego dnia, gdy król ubrany w strój francuski wybierał się na operę do Teatru Narodowego, kamerdyner Ryx oznajmił, że młody mężczyzna w polskim stroju pragnie być   dopuszczony przed oblicze Najjaśniejszego Pana. Zrazu Stanisław August oświadczył, iż nie ma czasu go przyjąć,  ale zastanowiła go śmiałość intruza i po chwili kazał wprowadzić gościa do Zielonego Gabinetu, gdzie udzielał audiencji.
Na progu stanął Kiliński w kontuszu i żupanie,
133
w wysokich butach z czerwonego safianu, w rogatywce nałożonej z fantazją na głowę.
Skłonił się nisko przed królem, powiedział, że jest szewcem ze Starego Miasta i prosi o pozwolenie zdjęcia miary na buty, które dla Najjaśniejszego Pana ośmiela się wykonać.
Król żachnął się.
—  Spieszę się na operę, a ty, mości Kiliński, przychodzisz z tak mało ważną sprawą, jak buty — rzucił w rozdrażnieniu.
—  Jak śmiesz zawracać królowi głowę o tak późnej godzinie! — zawołał gniewnie Ryx.
Kiliński z niskim ukłonem powiedział:
—  Niech mi Najjaśniejszy Pan wybaczy tę niestosowną porę. W ostatnich czasach do mojego warsztatu  przy Wąskim Dunaju   schodzili się   rzemieślnicy i czeladnicy ze Starego Miasta, prosząc o pomoc i radę w tych ciężkich czasach, jakie przeżywa ojczyzna. Na wspólnych naradach schodziły dni, a nieraz noce. Na robotę w warsztacie pozostawało niewiele czasu. Dziś znalazłem chwilę wolną, aby przybyć do Najjaśniejszego Pana z zamiarem ofiarowania mu pięknych butów. Czy pozwoli Najjaśniejszy Pan zdjąć miarę?
Król w pierwszej chwili chciał odmówić. Widziałem, że jest bardzo zirytowany. W końcu udobruchał się. Kazał mi przynieść kawałek papieru i rzucił go na dywan przed szewcem. Ryx zdjął mu z nogi czarny pantofel ze złotą klamrą i król oparł stopę na papierze. Kiliński przyklęknął na jedno kolano.
—  Śpiesz się, mości Kiliński — rozkazał król. — Za pięć minut muszę odjechać do teatru.
134
Kiliński obrysował starannie królewską stopę i podniósł się z klęczek.
—  Buty za trzy dni odniosę. Dołożę starań, aby się podobały Najjaśniejszemu Panu. Tak pięknych butów Najjaśniejszy Pan do tej pory nie miał na nogach...
Kłaniając się nisko cofał się ku drzwiom. Nagle król zatrzymał go skinieniem ręki.
—  Doszły mnie wieści, mości Kiliński, żeś nie tylko majstrem od zydla i pocięgla, ale piszesz ładne wiersze — powiedział wesoło.  —  Chciałbym poznać te utwory!
Kiliński, zaskoczony słowami króla, zrazu milczał, onieśmielony. W końcu zdobył się na odwagę, odchrząknął i powiedział:
—  Dawno już wierszy nie pisałem. Trudno myśleć o dziełach pióra, gdy kraj potrzebuje rąk do czynu. Zresztą skromne to są próby i doprawdy nie śmiałbym Najjaśniejszemu Panu zabierać czasu tymi wierszydłami.
—  A jednak chcę je poznać — upierał się król. — Odczytasz   waćpan    swoje   utwory   na   najbliższym czwartkowym obiedzie, który tym razem odbędzie się w Łazienkach.
Na twarzy Kilińskiego odbiło się zakłopotanie. Wielki bowiem zaszczyt go spotykał. Na obiedzie uczonym, na którym czytali wiersze Krasicki, Naru-szewicz, Karpiński i Niemcewicz, miałby się popisywać on, skromny szewc z Wąskiego Dunaju?
Nic jednak nie powiedział, gdyż nie śmiał opierać się woli królewskiej.
Kamerdyner niecierpliwił się, że się tak opóźnia od-
135
jazd do teatru. Król podał Kilińskiemu rękę do ucałowania, skinął na mnie, karoca zajechała przed pałac i udaliśmy się do Teatru Narodowego, gdzie publiczność i aktorzy z niecierpliwością oczekiwali na króla i jego świtę, aby rozpocząć przedstawienie francuskiej opery z baletem.
Karzełek przerwał opowiadanie, aby się upewnić, że dzieci z uwagą słuchają go dalej.
—  Powiedz, Jacku, co to był za wiersz, który Kiliń-ski odczytał na czwartkowym obiedzie? — dopytuje się Ania. — A może na obiad królewski  nie śmiał przybyć?
—  Cierpliwości, cierpliwości, o wszystkim po kolei się dowiecie! — zapewnia karzeł. — W trzy dni po wizycie Kilińskiego dostojni goście zebrali się w łazienkowskiej jadalni. Lokaje zaczynali właśnie roznosić na srebrnych półmiskach przekąski i nalewać wina do szklanic, gdy wszedł Jan Kiliński, z dziarską miną, w polskim stroju jak zazwyczaj.  W ręku trzymał worek, który położył obok siebie na podłodze.
—  W tym worku naturalnie były buty, uszyte dla króla? — przerwała Małgosia.
—  Nie bądź  taka ciekawa,   dowiesz się po kolei o wszystkim — powiedział karzeł, niezadowolony, że mu wciąż przerywają.   —  Kiliński skłonił się nisko przed królem i usiadł skromnie na końcu stołu. Przyglądałem mu się z podziwem i ciekawością. Nie odzywał się, gdyż go onieśmielało grono uczonych i poetów, w którym tak niespodziewanie z woli króla się znalazł.
—  Oto nasz nowy wieszcz — przedstawił żartobli-
13(5
wie zebranym Kilińskiego Stanisław August.  —  Po deserze przeczyta nam swoje wierszowane utwory.
Krasicki zaszeptał coś na ucho Niemcewiczowi, Kar-piński zwrócił się na stronie do Bacciarellego. Wszyscy byli do najwyższego stopnia zaciekawieni i życzliwie spoglądali na młodego szewca.
Kiliński nie odzywał się. Smakowite dania nie przechodziły mu przez gardło. Dzielny wojak w obecności tak dostojnego zgromadzenia stracił animusz i zerkał na drzwi, którymi na pewno jak najszybciej rad byłby się wymknąć ze wspaniałej fety. Drżał na myśl, że król i goście będą krytykować wiersz, nie przeznaczony przecież do publicznego odczytania. Dopiero po szklanicy mocnego węgrzyna z piwnicy Fukierow-skiej, którą odwiedzał na Starym Mieście, odzyskał humor i werwę.
Król, zajadając orzechy utarte z miodem, oznajmił, że nadeszła chwila, w której Kiliński zapozna zebranych ze swoim wierszem.
Szewc podniósł się z krzesła i rzekł z powagą:
— Przeczytam wiersz o Łazienkach. Sądzę, że ten skromny utwór pasuje do dzisiejszego zebrania.
Rozwinął rolkę papieru, którą trzymał w ręku, i czytał głośno, z przejęciem:
Kiedy wiosną w Łazienkach szumią stare drzewa I słowik na wysepce rzewne piosnki śpiewa, Wszystko tu serce ludzkie cieszy i raduje, Każdy słodkie marzenie z duszy swojej snuje. Nad wodą paląc króla przepiękny jaśnieje, Białe kwiatki kasztanów padają w. aleje, Woda srebrzy się w stawach, ryby w niej pluskają, Trawniki się od kwiecia wiosennego mają.
137
Równie pięknie w Łazienkach, gdy późną jesienią
Zwiędłe liście złotymi kolory się mienią
I padają na stawy złocąc senne wody —
W każdej porze Łazienkom nie braknie urody.
Nawet zimą, gdy park się w śniegach iskrzy, bieli,
Pięknie tu niby w raju wśród skrzydeł anielich.
Przy stole biesiadnym zawrzało. Wiersz zyskał uznanie.
—  Dawno już do moich uszu nie doszły tak zgrabne strofy — oświadczył Krasicki.
—  Udał się wam wiersz, mości Kiliński — zawtórował Węgierski.
Do młodego szewca podszedł Karpiński.
—  W waszym wierszu jest dużo uczucia, a to jest w poezji najważniejsze — powiedział serdecznie.
Kiliński spoglądał na króla i z biciem serca czekał na to, co powie. Król milczał, obierając rumiane jabłko. Przeczytał w swoim życiu dużo wierszy w obcych językach, sporo z nich umiał na pamięć i przytaczał je w rozmowach. Miał smak wyrobiony i można było na jego zdaniu polegać. Dlaczego więc milczał, on, który tak stanowczo zażądał, aby Kiliński odczytał po obiedzie swój wiersz?
Wreszcie obrócił oczy na Kilińskiegó, podniósł w górę szklanicę napełnioną złocistym winem i zawołał:
—  Piję wasze zdrowie, mości Kiliński, i życzę wam powodzenia w pis&niu wierszy,   tak  trafiających  do serca, jak ten, który słyszeliśmy przed chwilą.
Było to hasło do ogólnych wiwatów i toastów. Każ-
138
dy z biesiadników ze szklanicą w ręku podchodził do
szewca.
—  Niech żyje Jan Kiliński, dzielny szewc ze Starego Miasta! — brzmiały gromkie okrzyki.
Kiliński stał z rogatywką w ręku, wzruszony niespodziewanym powodzeniem. Nie przypuszczał, że skromny jego utwór spotka się z uznaniem, i to nie byle kogo, bo samego króla i zebranych na czwartkowym obiedzie znakomitych gości. Jeszcze nie odchodził, jeszcze miał coś do powiedzenia.
Sięgnął po worek, leżący na podłodze, rozwinął go i wyjął parę czerwonych safianowych butów z wysokimi cholewami.
—  Oto podarunek dla Najjaśniejszego Pana — powiedział uroczyście.
Król przyjrzał się butom i pokiwał głową.
—  Co prawda nie spodziewałem się, że otrzymam czerwone buty z cholewami. Nie mam pojęcia, kiedy je włożę.   Do krótkich spodni i kolorowego fraczka czerwone buciska całkiem nieodpowiednie!
Kiliński skłonił się i powiedział odważnie:
—  Toteż nie tracę nadziei, że ujrzymy kiedyś Najjaśniejszego Pana w kontuszu i żupanie, jak na polskiego króla przystało.
Zapanowało kłopotliwe milczenie. Dwór i goście czekali, co odpowie król. Jeden z dworzan zrobił na boku złośliwą uwagę: „Buty w sam raz na maskaradę", ale go inni zgromili spojrzeniem.
Jak wiecie, na każdą okazję mam gotowy wierszyk. Trzeba było wybawić króla z kłopotliwej sytuacji. I tym razem wesoła strofka przyszła mi do głowy:
139
1
Pan Kiliński, daję słowo, Dziwne dziś wyprawia sztuczki. Buty uszył do żupana, Nie do fraczka, do peruczkil
Pworzanie i goście królewscy wybuchnęli śmiechem.
Widziałem, że królowi żal się zrobiło szewca. Wyciągnął nogę i powiedział:
—  Przymierz mi, waćpan, buty. Jeśli będą dobre, zatrzymam je.
Buty okazały się w sam raz, ale król nie miał zbyt zachwyconej miny. Powtarzał, iż nie wie, przy jakiej okazji wsunie na nogi czerwone buciska.
Słysząc to przyskoczyłem do króla.
—  Niech mi Najjaśniejszy  Pan  ofiaruje  te  buty. Kto wie, czy nie będą odpowiednie na moje nogi?
Nowy wybuch śmiechu powitał moją prośbę.
—  Na co Jackowi czerwone buty? — wykrzykiwano.
Ale byli i tacy, którzy poparli mnie.
—  Możesz je zabrać, jeśli ci się podobają — oświadczył król.
Ryx, wstrzymując się od śmiechu, pomógł mi wsunąć buty na nogi. Oczywiście były dla mnie za duże. Nic nie powiedziałem, ale starałem się w nich zgrabnie zrobić kilka kroków. Niestety, od razu runąłem jak długi na podłogę.
—  Ależ to niezdara z tego Jacka! — wołali goście. Wówczas podszedł do mnie Karpiński, pomógł mi
się podnieść i szepnął do ucha:
140
—  Nie martw się, Jacku. W takich siedmiomilo-wych butach będziesz mógł odbywać dalekie podróże.
—  Dalekie podróże były od najmłodszych lat moim marzeniem — ciągnął dalej karzełek. — Z półek bibliotecznych króla wyciągałem ukradkiem powieści podróżnicze. Czytając je marzyłem, że będę kiedyś sławnym   żeglarzem i podróżnikiem.   Czyżby   miało   się spełnić to gorące pragnienie i mógłbym w królewskich butach powędrować w świat daleki?
Przerwał na chwilę opowiadanie i powiódł oczami po słuchaczach, aby się przekonać, jakie wrażenie wywołały jego zwierzenia. Po czym ciągnął dalej:
—  Powłócząc nogami wyszedłem z pałacu i wtedy to mnie spostrzegłaś — dodał zwracając się do Ani.
—  O ile pamiętam, wówczas nie miałeś na nogach siedmiomilowycłi butów — zauważyła Ania. — Opowiedz, co się z tobą działo od czasu, gdy opuściłeś dwór królewski.
Karzełek uśmiechnął się.
—  Sześć dni zaledwie mnie dzieli od tego dnia, a już zdążyłem odbyć kilka ciekawych podróży.
—  Gdzieś zawędrował? — dopytują się dzieci. — Coś widział w dalekich krajach? Opowiadaj!
—  Zanim wybrałem się w podróż, zaszedłem do czarownicy. Poprosiłem ją, by odpowiednim zielem wysmarowała moje buty, tak abym mógł w nich dawać wielkie susy.
—  Gdzie znalazłeś w Łazienkach czarownicę? — dopytuje się zdumiona Ania. — Biegamy po całym parku i nie zdarzyło nam się nigdy spotkać żadnej czarownicy!
141
¦— Nad ciemną, stojącą wodą, która jest przedłużeniem drugiego stawu, tam gdzie przez gęstwinę drzew nie zagląda nigdy słońce, rośnie rozłożysty wiekowy dąb. W dziupli dębu mieszka czarownica i wychodzi z niej po zamknięciu bramy.
—  Skąd przyszło ci na myśl, aby jej tam szukać? — dopytuje się Ania. — Chyba ci ktoś wskazał jej mieszkanie?
—  Zawdzięczam to odkrycie gilowi — odpowiedział karzeł. — Przypatrywał mi się z upodobaniem, gdyż miał piórka tego samego koloru co moje buty i ubranko. Pofrunął nad czarną wodę, wskoczył na gałąź dębu i wskazał mi dziuplę z czarownicą.
O zmierzchu po zamknięciu bramy z dziupli wyszła czarownica, rozpaliła stos z suchych gałęzi i postawiła na nim kadź, w której warzyła czar-ziele. Wrony z całych Łazienek zleciały się do dębu, przynosząc w dziobach zioła i gałązki. Krakały tak przeraźliwie, że myślałem, iż ogłuchnę. Wtórowała im wrzaskiem sroka, siedząca na gałęzi obok swojego gniazda, w którym świeciło się kilka drobnych przedmiotów. Kiedy się im z bliska przyjrzałem, okazało się, że znajduje się tam srebrny naparstek, maleńki pierścioneczek z niebieskim oczkiem i złotówka. Sroka pozbierała to, co pogubiły na ścieżkach dzieci, i ukryła w swoim gnieździe. Drobiazgi te chciały przywłaszczyć sobie wrony i z tego powodu był na dębie taki wrzask.
Czarownica nie zwracała na hałas uwagi i prażyła swoje zioła. Pomagały jej krasnoludki. Pełno ich było wszędzie. Huśtały się na gałęziach drzew, biegały po trawnikach, prostowały zgięte wiatrem ga-
142
łązki kwiatów na wielkim kwietniku przed Palmiar-nią.
Stanąłem obok kadzi, z której unosiły się kłęby gryzącego dymu, i czekałem, aż czarownica skończy warzyć zioła, aby ją uprosić o pomoc.
Długi czas nie zwracała na mnie uwagi, złościła się na krasnoludki, że nie przynoszą jej dostatecznej ilości ziół. Ażeby wreszcie spojrzała na mnie, zaśpiewałem piosenkę:
Chleb nasmaruj powidłami,
A buciska czai-ziołami,
Chociaż jestem mały, kusy,
Zaraz dam w nich wielkie susy.
Czarownica, słysząc piosenkę, odwróciła się i wpiła we mnie zły wzrok:
—  Będziesz miał to, czego żądasz — powiedziała szorstkim głosem.
Raz-dwa nasmarowała pod-eszwy czar-zielem i oddając mi buty rzekła:
—  Póki będziesz nosił siedmiomilowe buty, poty nie stracą swojej czarodziejskiej mocy.i będziesz mógł z łatwością przenosić się z miejsca na miejsce. Lecz gdy buty włoży zwierzę, stracą od razu swoją właściwość. Radzę ci o tym pamiętać.
Pogroziła mi palcem i schowała się do dziupli, a kadź zapadła się w ziemię.
,,Dziwna przestroga! W jakim celu miałbym zgodzić się na to, aby moje buty włożyło zwierzę?" — zadawałem sobie pytanie.
Podczas dalekich podróży przypominały mi się nieraz słowa czarownicy.
143
Wsunąłem na nogi czerwone buciska. Były dziwnie lekkie i wygodne, mogłem się w nich swobodnie poruszać. Plan podróży miałem gotowy. Zanim powędruję na Północ, zajrzę do kilku znaczniejszych miast polskich, aby poznać piękne i ciekawe ich zabytki. W Polsce nie brak miast zabytkowych.
Zrobiłem krok. Co to? Znalazłem się od razu w Krakowie, obejrzałem Wawel, Sukiennice, kościół Mariacki i Planty. Zrobiłem drugi krok i znalazłem się w Poznaniu, zwiedziłem zamek, odnowiony ratusz i katedrę. Dałem susa i znalazłem się we Wrocławiu, gdzie podziwiałem ratusz, przepiękne kościoły, most wiszący bez filarów i podpórek i ogromnej wysokości wieżę, nazwaną Iglicą. Wycieczki trwały niedługo, bo tylko pięć dni, a ileż przez ten czas mogłem zobaczyć i podziwiać!
Przygody moje były niezwykłe, a zawdzięczam je tylko tym siedmiomilowym butom, z którymi się nie rozstanę do końca życia.
Dzieci nie mogą wyjść z podziwu. Przyglądają się z zaciekawieniem czerwonym butom karzełka. Pytaniom nie ma końca.
—  A  teraz  może  masz   zamiar   dać   susa  przez ocean? — pyta Tadeuszek. I śmieje się, bo jakoś nie wierzy w możliwość takiej podróży.
Tylko jedna Ania wierzy. Czy tylko dzieje się to, co wydaje się możliwe, łatwe, codzienne?
—  Naturalnie,  że mam ten zamiar — odpowiada karzeł. — Od lat najmłodszych pragnąłem poznać krainy podbiegunowe, znaleźć się wśród lodów i śniegów
144
polarnych, poznać zwyczaje Eskimosów, zaprzyjaźnić się z fokami i białymi niedźwiedziami...
—  Na dalekiej Północy panują straszliwe mrozy i śnieżne zawieje! — woła przerażona Ania. — Nie boisz się niebezpieczeństw, które na ciebie czekają?
—  Niczego się nie boję — oświadczył rezolutnie karzełek. — To prawda, jestem mały, ale wierzę we własne siły i pokonam na pewno wszystkie przeciwności.
Tadeuszkowi zaświeciły się oczy. Wyprawa na biegun! Czy mogło być coś bardziej pociągającego dla chłopca, który marzył o niezwykłych przygodach w krainach dalekich  i nieznanych?
—  Zazdroszczę ci tej wyprawy! — zawołał. — Postaraj się dla mnie o drugą parę siedmiomilowych butów, a będę ci chętnie towarzyszył!...
—  Istnieje tylko jedna para takich czarodziejskich butów i tę parę ja posiadam! — odpowiedział z dumą karzeł.
Wystawił przed siebie nogi, aby dzieci mogły podziwiać czerwone safianowe buciska. Po chwili zerwał się z ławki i robiąc pocieszne miny zaśpiewał:
Król mi buty dał za duże, Patrzcie, jak w nich noga pływa, Lecz dalekie ja podróże Będę w butach tych odbywał!
Przyłożył palec do czapeczki, uszczypnął w ucho Tadeuszka, dał prztyka w nos Michasiowi, pociągnął za warkocze dziewczynki, skoczył — i od razu znalazł się za bramą Łazienek.
10 — Ania w Łazienkach
WIŚLANA  SYRENA
Lipy nad łazienkowskim stawem są w pełnym rozkwicie. Wśród drzew, wyglądających jak bukiet kremowych kwiatów, brzęczą roje pszczół. Są to jakby ule, dzwoniące nie kończącą się słodką muzyką. Pojedyncze pszczółki, które nie zdążyły nabrać pożywnego nektaru, porozumiewają się bzykaniem z towarzyszkami, które są już syte kwiatowej słodyczy. Pszczeli pogwar zagłusza głosy drozdów i trzmieli. Słowiki dyskretnie umilkły, aby nie przeszkadzać żwawym pszczołom w robocie.
— Bzzz... — unosi się nad stawem radosne brzęczenie.
146
A zapach? Trudno wyrazić, jak mocny i słodki jest ten zapach lipowy. Pachnie wszystko: kwiaty, drzewa, zioła, woda, niebo z białymi obłokami. Pachnie ziemia.
Po drugiej stronie „ciemnego stawu" Tadeuszek z Marcinem zabawiają się rzucaniem do wody płaskich kamyków. Chodzi o to, aby je rzucić jak najdalej. Czasem podrzucają je do góry i płoszą wrony, które z przeraźliwym krakaniem odlatują z wyspy, gdzie na wysokich topolach mają swoje gniazda. Kamienie mącą spokojną powierzchnię stawu i wywołują popłoch wśród dzikich kaczek, które trzepocząc skrzydłami przenoszą się żwawo na drugi brzeg.
Ania, zmęczona i zgrzana bieganiem z Małgosią i Ewunią, usiadła przy ojcu na ławeczce nad brzegiem wody.
Pan Jan przyniósł książkę, aby ją czytać w ciszy ulubionego ustronia, ale jej nie otwiera. Zanurzył się we wspomnieniach dzieciństwa. Objął Anię ramieniem i opowiada:
—  W tym miejscu,   gdzie siedzimy, była niegdyś przystań łódek. Można je było wynajmować na godziny i żeglować po całym stawie. Łódki były ozdobione dużymi figurami z drzewa. Na jednej był straszny smok z rozwartą paszczą, z której ziały płomienie, na drugiej — biały łabędź z szeroko rozpostartymi skrzydłami, na jeszcze innej syrena z rybim ogonem.
—  Syrena, tatusiu? — przerywa Ania. — Syrena z tarczą i mieczem podniesionym do góry?
—  Myślisz o syrenie, która jest herbem naszej stolicy,  o syrenie,  od której pochodzi nazwa  „syreni gród"?
147
—  Naturalnie, że myślę o takiej syrenie. Bo gdzieżby były inne syreny?
—  A ja właśnie myślę o innej syrenie  —   mówi w zamyśleniu pan Jan. — Myślę o syrenie wiślanej, która żyje w nurtach Wisły.
—  Czy można zobaczyć taką syrenę? — pyta z zaciekawieniem Ania. — Czy i ja mogłabym ją spotkać?
—  Syreny wiślane nie ukazują się na każde żądanie. W dzień przebywają w głębinach rzeki, ale gdy zmierzch zapada, podpływają do brzegu i nucą cudne pieśni... Pamiętasz baśń o Andersenowskiej syrenie?
—  Ach, tatusiu, to jest przecież jedna z najpiękniejszych baśni, jaką czytałam!
Policzki Ani płoną z gorąca. Przetarła chusteczką czoło, na które wystąpiły kropelki potu. Lipcowy upał staje się doprawdy nie do zniesienia.
—  Opowiedz, tatusiu, o wiślanej syrenie! — prosi sennym głosem. — Na pewno wiesz o niej dużo ciekawych rzeczy.
Pan Jan uśmiecha się i opowiada:
—  Syrena ma dziwny wpływ na człowieka. Kto raz słyszał jej śpiew, ten zapomnieć go nie może i ciągle go słyszy w snach i marzeniach. W głębi Wisły przebywało kilka syren. Kiedy zmierzch opadał na Stare Miasto i nad wieże staromiejskich kościołów wzbijał się srebrzysty księżyc, poeci mieszkający na rynku stawali w oknach wychodzących na rzekę, tak ich czarował śpiew syren. A potem siadali przy biurku i pisali wiersze o dawnej Warszawie.   Takim poetą był mieszkający na Kanoniach Or-Ot...
148
— Znam wiersze Or-Ota, znam jego śliczne „Legendy warszawskie"! — zawołała Ania.
I nie czekając na zachętę ojca deklamuje z przejęciem:
Gdy wieczorna spływa chwila złota I różowi dawnych domów ściany, Ludzkie serca ogarnia tęsknota I żal jakiś niewypowiedziany.
Myśl haituje ledwo znacznym ściegiem Dni istnienia chmurne i jaskrawe — Wtedy, siadłszy nad wiślanym brzegiem, Lubię patrzeć na starą Warszawę...
—  Dobrze zapamiętałaś ten wiersz, Aniu — odzywa się pan Jan obejmując dziewczynkę.
Ania zamyśliła się.
—  Powiedz, tatusiu, czy i dziś jeszcze można usłyszeć śpiew syren z okien na rynku? Czy w nich stoją dziś w księżycowe wieczory poeci?
Pan Jan uśmiecha się.
—  Wątpię, czy są dziś jeszcze w Wiśle syreny i czy śpiewają poetom. Podobno popłynęły z biegiem Wisły do morza i tam nucą  marynarzom i rybakom swoje piosenki.
—  Szkoda, że nie ma ich w Łazienkach! — zaszep-tała Ania.
Oczy jej się kleją. Jest parno i  cicho,  rada by usnąć.
—  Może są... — mówi pan Jan. — Ale do tej pory nikt ich nie widział.
Zbliża się południe. Słońce praży. Upał wzmaga się z każdą chwilą. Lipy pachną słodko, upajająco, powietrze dzwoni bzyczeniem owadów.
Ania przytuliła się do ojca i zamknęła oczy.
Zbudził ją plusk wody. Był miarowy i coraz bliższy. Widocznie ktoś wiosłował i łódź płynęła do brzegu.
Ocknęła się ze snu, ale jak okiem sięgnąć nie było widać na stawie żadnej łodzi. Dokoła panowała cisza. Zbudzony ptak odezwał się w gałęziach i umilkł.
Z wody, tuż obok ławki, na której siedział pan Jan z Anią, wychyliła się główka z długimi jasnymi włosami.
Byłabyż to syrena, o której opowiadał ojciec? Anię przeszył dreszcz lęku i radości.
Ależ tak, to ona! Wyszła ze stawu, otrząsnęła z siebie krople wody i wyciągnęła się na trawie. Wówczas stał się widoczny rybi ogon, pokryty błyszczącą łuską.
Syrena, dotykając paluszkiem skroni, narzekała:
—  Ach, jak mnie boli głowa! Niedobre chłopaki zabawiały się w głupi sposób rzucając do wody kamienie. W chwili, kiedy się uniosłam, aby posłuchać ćwierkania drozdów, kamień uderzył mnie znienacka. Na pewno będzie siniec, a to wcale nie zdobi.
—  Bardzo ci współczuję — pociesza syrenę Ania.— Może przyłożysz do skroni liść babki, to ci'sprawi na pewno ulgę.   Na trawnikach rośnie teraz mnóstwo b.ibek.
K')0
—  Przecież widzisz, że nie mam rany, tylko stłuczenie — odpowiedziała ze zniecierpliwieniem syrena. — Zresztą możesz się o mnie nie troszczyć.  Ten ból minie prędko. Dokucza mi ból, na który nie ma lekarstwa. Przestałam śpiewać, odkąd...
—  Odkąd przestałaś śpiewać? — dopytuje się z ciekawością Ania. — Może jakaś ogromna ryba nastraszyła cię w głębinie? A może hałaśliwe wrony i sroki przeszkadzają ci śpiewać?
Syrena, rozczesując złote włosy srebrnym grzebieniem, zaprzeczyła ruchem głowy.
—  Nurtuje mnie wielki ból... Ale po co ci o tym mówię? I tak mnie nie zrozumiesz.
Waha się chwilę, ale serce ma tak pełne żalu, że musi je przed kimś otworzyć.
—  Żadna z nas, wiślanych syren, nie śpiewa, odkąd opuściłyśmy Starówkę.
Smutek odmalował się w jej błękitnych oczach. Wówczas Ania zrozumiała wszystko.
—  Tęskno ci za Starówką? Ach, więc czemu tam nie wracasz?
Syrena opuściła rękę; grzebień upadł na trawę.
—  Pytasz, dlaczego tam nie wracam? — powtórzyła ze smutkiem.  —  Dziwne pytanie! A po cóż bym miała tam powrócić? Cóż bym dziś zastała na zburzonej i spalonej Starówce?
Ania chce zapewnić syrenę, że może śmiało wracać, chce powiedzieć, jak radosna ją tam czeka niespodzianka, ale syrena nie daje jej dojść do słowa i żali się dalej:
—  ... Kiedy na Starym Mieście zawrzały walki po-
151
I
wstańcze, gdy dobiegło do Wisły echo pierwszych strzałów karabinowych, a w górze zawarczały bombowce, ze strachem i rozpaczą pogrążyłam się z siostrami w nurtach rzeki. Kochałyśmy Stare Miasto, u stóp którego spędzałyśmy życie, śpiewając i igrając z falami. Toteż z przerażeniem patrzyłyśmy na jego zagładę. Trudno było wyobrazić sobie, że stare, pamiątkowe kamieniczki na rynku, na Świętojańskiej, na Piwnej, na Gołębiej, na Wąskim i na Szerokim Dunaju, na Zapiecku i na Krzywym Kole zamieniają się po kolei w stosy rumowisk i pogorzelisk, że wszystkie kościoły i zabytki, to co stanowiło urok najstarszej dzielnicy Warszawy, przestają istnieć, niszczone pociskami najeźdźców. Siostry moje popłynęły z nurtem rzeki w niewiadomą dal. Pozostałam sama. Ogłuchłam od huku i trzasku, który się nade mną rozlegał we dnie i podczas nocy. Nie mogłam nawet śpiewem ukoić bólu i niepokoju. Po paru dniach straciłam nadzieję, że się wyrwę z tego piekła. Położyłam się na piaszczystym wybrzeżu rzeki i płakałam, pragnąc umrzeć, aby nic więcej nie widzieć i nic nie słyszeć.
Nagle usłyszałam w górze szum skrzydeł. To nie był samolot. Biały łabędź leciał w moją stronę i opuszczał się z wolna na brzeg, na którym leżałam. Wreszcie osiadł na piasku obok mnie.
—  Zabierz mnie stąd! — błagałam.  — Nie mogę dłużej patrzeć na to zniszczenie!
—  W tym celu tu przybywam — odpowiedział łabędź. — Zabiorę cię do Łazienek, gdzie będzie cicho i bezpiecznie.
—  Nie wiem, gdzie znajdują się te Łazienki, o któ-
152
rych mówisz, ale zabierz mnie, gdzie chcesz. Nie pozostanę w tym piekle ani chwili dłużej.
—  Siadaj zatem na moich skrzydłach!   —  powiedział.
Objęłam łabędzia za szyję i unieśliśmy się nad najwyższe wieże kościołów. Przelecieliśmy nad Warszawą w ogniu, zobaczyłam ruiny i zgliszcza opuszczonego przez ludzi miasta. Patrząc w dół, drżałam ze zgrozy i przerażenia.
Syrena przerwała opowiadanie i przetarła oczy, z których spływały łzy. Po chwili uspokoiła się i mówiła dalej:
—  W Łazienkach było istotnie spokojnie, ale nie czułam się tu szczęśliwa.    Łabędź nie spuścił się ze mną na staw przedpałacowy,  który był jasny,  pełen słońca. Zostawił mnie na wyspie, na środku ciemnego stawu, zapewniając, że powinno mi tu być zaciszniej i przytulniej niż gdzie indziej.    O zejściu do pałacu Królowej Łabędzi, znajdującego się  na dnie jasnego stawu, nie było mowy. Królowa powtarza, że kto raz zawita w jej progi, ten już nigdy pałacu nie opuści. A  ja  przecież  pragnęłam  całą  duszą powrócić  do Wisły!
Przebywałam na wyspie wśród wysokich topoli, na których przesiadywały głośno kraczące wrony. Nudziłam się strasznie, nie było z kim rozmawiać, nie było dla kogo śpiewać.
Bałam się, że stracę głos i jeśli wrócę kiedyś do Wisły, nie potrafię śpiewać jak dawniej. A cóż znaczy życie syreny bez śpiewu?
Pewnego wieczoru, gdy serce miałam przepełnione
153
tęsknotą, udało mi się zanucić piosenkę, którą śpiewałam z siostrami w dniach naszego szczęścia, wówczas gdy istniała Starówka:
Pląsamy sobie vsesoło Na Wisły spokojnej lali, A domy Starego Miasta Widzimy w mglistej oddali.
Gwar wąskich ulic i rynku Dobiega aż do Wisełki, Nurzając się w siwej toni, Śpiewamy tęskne piosenki.
Kiedy skończyłam piosenkę, zobaczyłam idącą w moją stronę brzegiem stawu matronę z pacholęciem, trzymającym snop zboża. Za nimi postępował brodaty starzec, oparty na wołku, trzymając w rękach kosz z owocami. Pozdrowili mnie serdecznie, a gdy spytałam, w jakim celu przybyli, matrona odpowiedziała:
—  Jestem Wisłą, za którą tęsknisz. Stojąc na tarasie pałacowym usłyszałam z dala twój smutny śpiew i przybywam, aby ci powiedzieć, że możesz niedługo wracać...
—  Jestem Bugiem — odezwał się starzec. — Siostry twoje  nurzając   się  w  moich   nurtach    zapomniały
0  strasznych dniach, które przeżyły u stóp Starówki. Spotkacie się niebawem tam, gdzie wam było dobrze
1 bezpiecznie.
To mówiąc podał mi piękne owoce ze swojego kosza, po czym oboje z matroną i pacholęciem powrócili   na taras   i   zamienili się w kamienne   posągi.
154
Trudno mi było uwierzyć w ich zapewnienia i obietnice.
Ania nie będzie milczeć ani chwili dłużej. Powie syrenie to, co ją uraduje do głębi duszy, co ją uczyni szczęśliwą.
—  Możesz już wracać na Starówkę! — woła z radością. — Zapewniam cię, że tego nie pożałujesz!
—  Mogę wracać na Starówkę? — powtarza syrena z  niedowierzaniem.  —  A  cóż   tam  zastanę  prócz zgliszcz i gruzów?
—  Nie ma  mowy  o  żadnych  zgliszczach  i  gruzach! — woła Ania. — Widziałam Starówkę na własne oczy, i to niejeden raz. Cudna jest znowu nasza Starówka! Odbudowane zostały wszystkie zabytkowe kamieniczki, z ciężkimi dębowymi drzwiami,   okutymi blachą, z żelaznymi   ozdobami misternej ślusarskiej roboty, z głębokimi sklepionymi sieniami i krętymi schodami. Każdy mur, każdy gzyms i wykusz, złocenia i malowidła, pokrywające mury, powstały pod czujnym okiem artystów. Nie znajdziesz nigdzie śladu ruin i pogorzelisk. Na ulicach, na placach, w zaułkach wre wesoło życie, bawią się dzieci, gruchają gołębie...
—  Czy mogę wierzyć w to, co mówisz, mała dziewczynko? — pyta wzruszona syrena.
—  Przekonasz się o tym niedługo sama! — zapewnia Ania.
—  Czyż naprawdę stał się cud i zmartwychwstało zniszczone miasto? — powtarza w zamyśleniu syrena.
Ania przypomina sobie słowa ojca,  gdy po raz pierwszy poszła z nim na Starówkę.
155
—  Tym cudem była praca i miłość dla rodzinnego miasta — mówi z powagą.
Nie dodaje nic więcej do tych słów. Bo czyż można coś więcej powiedzieć o dzielnych ludziach, którzy odbudowali Starówkę?
—  Więc będę mogła zaraz tam powrócić? — pyta nieśmiało syrena, wciąż jeszcze nie dowierzając swojemu szczęściu.
—  Oczywiście, że możesz powrócić! Igrając z falami  Wisły będziesz znowu  nucić  cudne piosenki poetom, stojącym w oknach w księżycowe noce...
Syrena niespokojnie rozgląda się po gładkiej powierzchni stawu szukając wzrokiem łabędzia. Nareszcie widzi go. Wynurzył się spoza wyspy i płynie wprost ku niej.
—  Zabierz mnie z powrotem tam, skąd przybyliśmy! — błaga wyciągając ręce. — Zabierz jak najprędzej!
Objęła łabędzia za szyję i wznieśli się oboje ponad najwyższe topole Łazienek. Długo, długo dochodził do uszu dziewczynki cichy, coraz cichszy szum łabędzich skrzydeł.
— Smacznie spałaś, Aniu — odezwał się pan Jan spoglądając na zaróżowione od snu policzki dziewczynki. — Musiało ci się śnić Stare Miasto, bo słyszałem, jak szeptałaś przez sen: „Odbudowano Starówkę i jest tak piękna, jak była, może nawet piękniejsza..."
Ania   przeciera   oczy.   Ależ ona wcale   nie spała!
156
Zniszczenie Starówki, syrena tęskniąca za Wisłą, łabędź unoszący ją na swych skrzydłach, to wszystko działo się naprawdę.
—  Słyszysz, tatusiu, ten szum nad nami? — pyta. — To szumią skrzydła łabędzia odlatującego z syreną...
Nadbiega właśnie zziajany Tadeuszek, a z nim razem Marcin.
—  Nie   słyszę   żadnego   szumu,   tylko   krakanie wron — odzywa się do Ani.   —  Wypowiedzieliśmy z   Marcinem   wronom   wojnę.   Niech   się   wynoszą z parku!
—  Wstydźcie się! — woła Ania. — Chcecie zabijać ptaki?
—  Wolisz ogłuchnąć od ich wrzasku? — pyta Marcin.
W Ani wzbiera gniew.
—  Czy wiecie, coście zrobili rzucając do wody kamienie? Uderzyliście w głowę syrenę...
—  Syrenę? — roześmiał się Tadeuszek. — Słyszysz, Marcin, Ania w Łazienkach widziała syrenę! Szkoda, że ja jej nie widziałem, bobym ją zaraz złapał za rybi ogon.
Pan Jan uśmiecha się pobłażliwie, a chłopcy dalej żartują. Doprawdy, taka duża dziewczynka jak Ania mogłaby nie gadać głupstw.
—  A właśnie,  że  widziałam  syrenę.  Była  przed chwilą w Łazienkach...  i powróciła na  Stare  Miasto... — twierdzi z uporem Ania.
—  Terę fere! — woła ubawiony Tadek. — Ty się chyba nigdy z tych przywidzeń nie wyleczysz!
Biegną obaj z Marcinem ku gromadzie chłopców,
157
którzy się bawią w piłkę do dołka.    Do tej zabawy oczywiście Ani nie zaproszą. Ania przysuwa się do ojca.
—  Powiedz, tatusiu, czy i ty nie wierzysz, że w Łazienkach była wiślana syrena?
—  Wszystko może się zdarzyć — odpowiada pan Jan — jeśli nie w rzeczywistości, to w marzeniach.
Ania objęła ojca za szyję.
—  My się rozumiemy, prawda, tatusiu? — zaszep-tała cichutko.
Jl
ZŁOTA JESIEŃ
Minęła kwitnąca fiołkami i bzami wiosna, minęło lato pachnące jaśminem i kwiatem lipowym. Dżdżysty październik pokrył Łazienki rdzą zwiędłych liści.
Liście leżą na ścieżkach, na trawnikach, na ławkach, na wodzie. Nie zanosi się na to, ażeby elfy zamiotły je nocą, tak aby rano było wszystko w należytym porządku. Nie pomyślały też o tym, aby z trawników i ze ścieżek sprzątnąć kasztany, których nie zdążyły pozbierać dzieci. Okrągłe i błyszczące jak łebki grzybów wyzierają z trawy, a gdy dotknąć je stopą, toczą się tak prędko, jakby gdzieś uciekały.
Mało osób odwiedza teraz park. Nie przychodzi Mi-chaś z dziadkiem, aby oglądać nowe książki z drukarni, od dawna nie widać dwóch staruszek, wspominają-
159
r
cych czasy, kiedy w parku łazienkowskim widywały Dygasińskiego, Konopnicką i pannę Stefanię. Rzadko jakaś wycieczka przesuwa się przez taras. Zabrano do cieplarni pomarańczowe drzewka, aby nie zmarzły. Nie przychodzi Murzynka w czerwonej chustce z Murzyniątkiem w pomarańczowej czapeczce, aby obok palm przy wejściu do pałacu rozmawiać o dalekiej gorącej ojczyźnie.
Staruszka ze szpikulcem może odpocząć, bo nie przychodzą dzieci i nie rzucają do stawu papierków od karmelków. Otulona w ciepłą chustkę, siedzi nad wodą z założonymi rękami.
Nie widać w parku pana Anzelma. Wie, że bez niego Basia i Kasia dają sobie doskonale radę. Alboż to nie dojrzały we wrześniu na leszczynach orzeszki, z których można zrobić na zimową porę większe zapasy?
Te wszystkie zmiany zauważyła Ania przybiegłszy do Łazienek po powrocie ze wsi, gdzie spędziła z rodzicami i bratem cały wrzesień. Pilno jej było do ulubionego parku, do spotykanych tam ludzi, do ptaszków i do wiewiórek.
Stanąwszy na tarasie zamyśliła się. Czyżby czekała na zjawienie się króla w otoczeniu śpiewaków i tancerzy? Czyżby jej się zdawało, że nastąpi dalszy ciąg igrzysk i widowisk, których w lecie była świadkiem? Tylko patrzeć, jak w teatrze Na Wyspie rozpocznie się przedstawienie baletu, a potem ukwiecone i przybrane kolorowymi lampionami łodzie i gondole będą pływać po stawach, a za nimi popłynie echo wesołych piosenek. Na ,,mądry obiad" zaczną się groma-
160
dzić uczeni i poeci w fałdzistych płaszczach i trój-graniastych kapeluszach. Król ich poprosi do pałacowej jadalni wraz z Bacciarellim, Merlinim i Bogusławskim...
To było w lipcu, a teraz jest październik. Chłodny wiatr zmiata z tarasu suche liście. Szare chmury ciągną po niebie.
W dżdżyste dni jesieni zdarza się jednak, iż spoza chmur wygląda słońce. Wówczas jaśnieje cały park, kasztany w głównej alei tworzą ścianę ze złota, a te, co rosną nad stawem, sypią na wodę złote liście, od których woda lśni jak złociste lustro. Wszędzie pełno złota. Tylko przynieść kosze i zbierać to złoto, liście kasztanów, lip i klonów, poniewierające się na ścieżkach...
Ptaszki, które nie odleciały do ciepłych krajów, zanoszą się wesołym świergotem, podrwiwając z towarzyszy, którzy uciekli z pierwszym podmuchem chłodnego wiatru. Czy to ładnie opuszczać kraj rodzinny i włóczyć się po szerokim świecie? Pewno, że nieładnie! Ale ptaszki-włóczęgi wcale się tym nie przejmują. Poleciały gdzie pieprz rośnie. Niechże im pieprz pójdzie na zdrowie!
Właściwie dlaczego im było tak pilno? Czy podczas słotnej jesieni, a nawet zimy, która niedługo śnieżnym całunem pokryje ziemię, nie można schronić się przed zimnem i wilgocią w dziuplach drzew albo we wnękach murów i tam czekać na słońce? Ho, ho, jeszcze pożałują tchórze, że pofrunęły na południe ponad polami, ponad górami, ponad morzami! Nieraz na obcej ziemi wspomną, jak w Łazienkach było cudnie.
II — Ania w Łazienkach
161
—  Puk-puk-puk... — rozlega się wytrwałe stukanie dzięcioła.
Do jakich zamkniętych drzwi on puka? Z kim się chce zobaczyć i rozmówić?
Tyle jest ruchu, radosnej krzątaniny! A jednak panuje w parku jakby jakieś oczekiwanie, jakiś niepokój. W taki pogodny jesienny dzień znalazła się Ania na pałacowym tarasie. Małgosia ani Ewunia nie przyszły, więc nie ma z kim się bawić. Nie o zabawy i gonitwy Ani chodzi, ale o coś zupełnie innego. Chce się przekonać, jak wygląda jesień w parku, a nie za szybą, przez którą widać żółknący pomiędzy blokami domów zieleniec i rząd mizernych, ogołoconych z liści drzewek wzdłuż ulicy.
Okrąża staw, przygląda się łabędziom i nadsłuchuje ptasich głosów.
Jakże się zmienił kolor świata! Łazienki nie są zielone, ale żółte i złote, woda nie jest niebieska, ale popielata, jak chmury, które nad nią przepływają. W gęstwinie drzew umilkły głosy, szepty i szmery. Zastygły w martwocie posągi.
Na tarasie Wisła, Bug i inne kamienne figury pogrążone są w głębokim śnie. Wodotrysk nie bije w górę strumieniem srebrzystej wody, zegar słoneczny, zasypany suchymi liśćmi, nie pokazuje godziny.
Z balustrady pałacu dochodzą stłumione szepty i nawoływania. Dziwne to, bo przecie figury na balustradzie zdają się być pogrążone w takim, samym śnie, jak te, co stoją na tarasie. A jednak na górze ktoś parokrotnie nawołuje:
—  Aniu!... Aniu!...
162
Podnosi głowę. To kamienna postać wzywa ją, aby podeszła bliżej.
—  Kim jesteś? — pyta Ania z zaciekawieniem.
—  Nie   poznajesz   mnie?   Jestem   Jesienią,   którą chcesz poznać w łazienkowskim parku.
—  A zatem zejdź na dół — proponuje Ania. — Przejdziesz się ze mną po alejach i pokażesz, co warto widzieć.
Jesień zaprzecza głową. Nie ma ochoty rozstawać się z siostrami. Niech Ania przejdzie się po parku sama. Przekona się od razu, że nie mają słuszności ci, co twierdzą, że jesień, jest porą słoty, chłodu, wilgoci i deszczów. Przekona się, że jesień przynosi dary królewskie.
Ania z rękami w kieszeniach ciepłego płaszczyka zapuszcza się w głąb parku. Zwiędłe liście szeleszczą pod jej stopami, od czasu do czasu podrywa je z ziemi ostry podmuch wiatru i miota nimi w powietrzu. Słońce skryło się za chmury.
Dokoła lip, które podczas lata były białe i pachnące jak bukiet świeżych kwiatów, uwija się kilka pszczół. Czyżby łudziły się, że uda im się zebrać resztę słodyczy? Nie zbiorą jej już z kwiatów, które powiędły na kwietnikach. Lepiej zrobią powracając do ula, gdzie jest ciepło i zacisznie. Ale widać pragną nacieszyć się jeszcze widokiem liści koloru słodkiego miodu. Słońce po prostu gra w ciuciubabkę. Pokazało się znowu i cały park zajaśniał złocistym blaskiem. Na drzewach, na trawnikach, na ścieżkach, na wodzie rozsypane jest złoto.
Ani przypomina się bajka o skąpcu,  który miał
163
w skrzyni schowane dukaty. Raz na rok, jesienią, wysypywał je na ścieżki swego ogrodu, aby się nacieszyć widokiem złota. Blask gasł bardzo prędko, co bardzo martwiło chytrego człowieka. Wykopał więc głęboki dół, aby w nim schować skrzynię i nigdy więcej jej nie otwierać. Lecz kiedy nad dołem się pochylił, sam w niego wpadł i nie mógł już wydostać się na powierzchnię, bo go przysypała ziemia.
Ania nie ma czasu zastanawiać się nad losem skąpca. Znalazła się właśnie w tej części parku, gdzie przebywa mnóstwo rozmaitego ptactwa. Ptactwo ćwierka tak głośno, tak wesoło jak w maju, kiedy radowało się z powrotu wiosny.
Przystanęła obok krzewu spirei i przysłuchuje się ptasim głosom. Nie ona jedna ich słucha. Z krzewu wysuwa się bożek leśny z rożkami i kopytami, ten sam, co podczas zabawy posągów śpiewał piosenkę o kukułeczce.
Bożek trzyma przy ustach fujarkę, ale żaden dźwięk się z niej nie dobywa.
— Zagraj i zaśpiewaj, jak wtedy — prosi Ania.
Bożek odmawia. Na śpiewanie pora w maju, a teraz jest październik. Żaden bożek w październiku nie śpiewa.
Ażeby urozmaicić sobie czas, a także, aby Ani zrobić przyjemność, bożek z rożkami zaczyna naśladować głosy ptaków. Robi to tak umiejętnie, że każdemu może się wydawać, iż po kolei słyszy słowika, kukułkę, drozda albo wilgę. A przecież tych ptaszków dawno już nie ma. Pofrunęły do ciepłych krajów. Pozostały tylko szczygły, szpaki, sikorki, trznadle i my-
164
sikróliki. Z głodu na pewno nie zginą, owoców jałowca i jarzębiny w parku dosyć będzie dla wszystkich.
Ślicznie i zabawnie świergoli kamienny bożek. Odpowiadają mu ptaki, jak który umie. Bożek nie tylko świergoli i zwabia ptaki, ale się popisuje tym, co o nich wie. Siedział bezczynnie przez długie lata w krzewie spirei, więc miał dosyć czasu, aby poznać ich zwyczaje.
—  Jedne ptaki odlatują, inne zostają — tłumaczy Ani. — Na pewno nie wiesz, że są i takie, które przybywają do nas z północy i pozostają do wiosny?
Wskazał wysoką topolę, na której, obok swojego gniazda, siedzi gil w czerwonej kamizelce, z czerwonymi piórkami na łebku.
—  Oto nasz gość jesienny — przedstawił bożek gila — uważa się za mądrzejszego od innych ptaków. Jest ciekawski i zarozumiały.
—  Podejdź  bliżej, to ci wyjawię wielką  tajemnicę — odezwał się gil do Ani.
I sfrunął na niższą gałąź, aby dziewczynka mogła dobrze usłyszeć to, co jej chce opowiedzieć.
—  Ptaszkiem, którego gniazdko znalazłaś raz na ścieżce obok okrąglaka, jestem właśnie ja, gil z czerwonymi piórkami...
—  To   ty,   gilu,   jesteś  tym  nieznajomym   ptaszkiem? — zawołała ze zdziwieniem Ania. — A z jakiego powodu przeniosłeś się w głąb parku?
—  Wiatr zerwał z klonu moje gniazdko i moja żona nie miała gdzie wysiadywać swoich jajeczek. Przenieśliśmy się więc tutaj, gdzie jest zaciszniej, bo roś-
165
nie więcej drzew, osłaniających od wiatru. Powiedz dzieciom, że mogą nazywać tę ścieżkę „ścieżką gila".
—  Powtórzę to Małgosi i Ewuni! — obiecuje Ania. Gil znowu zaćwierkał głośno. Ania zrozumiała od
razu, że wspomina karzełka, którego widział w parku. Zwrócił na niego uwagę, gdyż karzełek miał na nogach czerwone buty, a on przepada za czerwonym kolorem.. Biedak posuwał się naprzód z wielkim trudem, gdyż buty były dla niego za wielkie i za ciężkie.
—  To był Jacek! — ucieszyła się Ania. — Może wiesz, gdzie teraz przebywa?
—  Nic  więcej   o  nim  nie  wiem — odpowiedział gil. — Ale możesz się zwrócić do nura polarnego, on na pewno wie więcej ode mnie.
—  Gdzież jest ten nur polarny? — zapytała zaciekawiona Ania. — Chyba nie na biegunie, bo tam nie mam zamiaru powędrować!
—  Pobiegnij  nad   ciemny  staw — odpowiedział gil. — Tam od paru dni przebywa nur. Ale śpiesz się, gdyż prędko powróci na północ do swej mroźnej ojczyzny.
To mówiąc pofrunął na szczyt topoli.
Ania pobiegła w kierunku wskazanym przez gila. Na stawie, obok wyspy, zobaczyła dziwnego popielatego ptaka. Był większy od dzikich kaczek, miał prosty długi dziób, jak bocian, a skrzydła białe w czarną kratkę, podobną do materiału na sukni mamusi. Ptak ,,w krateczkę" przypomniał Ani matkę i zrobiło się jej smutno. Szkoda, że nie ma przy niej kochanej mamusi!
166
Podeszła do brzegu. Nur nie spłoszył się, a nawet podpłynął bliżej.
—  Skąd przybywasz? — zapytała Ania.
—  Gdy zima nadchodzi, u nas na północy jest tak mroźno, że trudno te straszliwe mrozy przetrwać — odpowiedział nur. — Przyleciałem do was, aby się trochę rozgrzać.
Ani wydaje się dziwne to wyznanie. Rozgrzać się, kiedy jesienią jest chłodno i dżdżysto?
—  Podobają mi się Łazienki — ciągnie dalej nur — ale muszę przyznać, że się tu porządnie nudzę. Sikory, gile i dzięcioły unikają mnie, sądząc, że jestem ptakiem drapieżnym. A ja żadnemu ptaszkowi nigdy nie zrobiłem   krzywdy,   nawet   wrzaskliwym   wronom, z których kilka towarzyszyło mi w podróży do Polski.
—  Wrony przyleciały do nas z północy? — zawołała ze zdziwieniem Ania. — Nigdy bym tego nie przypuszczała!
—  Nie pozostaną tu długo — zapewnił nur. — Odlecą szybko, może jutro, razem ze mną... Jeśli chcesz się czegoś ode mnie dowiedzieć, pytaj prędko, czasu na rozmowę pozostało niewiele.
Była to jedyna sposobność usłyszenia czegoś o losach karzełka, który przecież zamierzał w siedmiomi-lowych butach dotrzeć do bieguna.
—  Czy nie spotkałeś po drodze karła w czerwonych butach, przyśpiewującego wesołe piosenki? — pyta.
—  Owszem, spotkałem karła, o którym mówisz — odpowiedział nur. — Skakał zwinnie z lodowca na lodowiec, nic sobie nie robiąc z siarczystego mrozu, ze śnieżycy i wichury. Przymierał głodem, ale posuwał
167
się żwawo naprzód, a na rozgrzewkę śpiewał. Musiały to być bardzo zabawne piosenki, gdyż był stale otoczony fokami i pingwinami, które pokładały się ze śmiechu.
—  I co dalej? co dalej? — dopytuje się Ania.
—  Doniosły mi pingwiny, że zaczął cierpieć z powodu mrozów i kieruje się już na południe, do krajów o łagodniejszym klimacie.   A teraz się nie zmartw, gdy usłyszysz o jego niezwykłych przygodach, gdyż w końcu wszystko zakończyło się szczęśliwie.
—  Jakie to były przygody? Mów prędko! — niecierpliwi się Ania.
—  Karzełek, wędrując po lodowcach, schronił się pewnego dnia w śnieżnym domku Eskimosów i od razu podbił ich serca. Śpiewał i dokazywał, a przy tym okazał się dzielny i praktyczny. Polował na foki, łowił w przeręblach ryby, jeździł saniami po śniegu i lodzie z zaprzęgiem psów.
—  A czym się żywił? — dopytuje się Ania.
—  Ho, ho, pożywienia miał pod dostatkiem.   Jadł mięso i tłuszcz fok i suszone ryby, a popijał tranem.
—  Brrr! — otrząsa się Ania. — nie cierpię tranu! —¦ To źle, to bardzo źle — odpowiedział nur — tran
sił dodaje i wypędza z dzieci różne choróbska. Nasz karzełek sypiał na niedźwiedziej skórze, odziany w futro foki. Dobrze mu się wiodło u Eskimosów.
—  To już nie wróci? Już go nie zobaczę? — dopytuje się Ania. Posmutniała.
—  Poczekaj,  zaraz wszystkiego się dowiesz. Pe-168
wnego dnia, gdy zmęczony wędrówką po lodowcach usnął głębokim snem, do śnieżnego domku zakradł się niedźwiedź, ściągnął mu z nóg buty, wsadził na swoje olbrzymie łapy i prędko oddalił się. Oczywiście buty były dla tak wielkiego zwierza nieodpowiednie. Kulał, potykał się o lód, plątały mu się niezgrabne łapska, w końcu zgubił buciska w lodowej szczelinie.
„Sprawdziła się przepowiednia czarownicy — pomyślała Ania. — Siedmiomilowe buty oddają usługi jedynie ludziom, włożone na łapy zwierząt tracą od razu swoje czarodziejskie właściwości".
—  Taki więc był koniec butów króla Stasia — powiedziała głośno. Zwracając się do nura, zapytała: — Jak sobie potem radził karzełek na biegunie, skoro stracił siedmiomilowe buty?
—  Postanowił wracać do kraju.   Eskimosi  żegnali go z żalem, darowali mu futra i zaopatrzyli na drogę w mięso foki i suszonego wieloryba.  Podziękował swoim przyjaciołom za gościnność i ruszył w drogę powrotną.
—  Gdzieś go widział po raz ostatni?
—  Widziałem go w stolicy Danii, w Kopenhadze, gdzie się dowlókł po wielu dniach ciężkiej wędrówki. Stał na kamiennym bulwarze nad morzem i rozmawiał z syreną...
—  Z syreną? — zdziwiła się Ania.
—  To była syrena z baśni Andersena, zakochana w księciu. Pamiętasz, iż aby ratować księcia, oddała swój głos i nigdy więcej nie mogła śpiewać — ciągnie opowiadanie nur. — Rodacy wystawili jej nad mo-
169
rzem pomnik ze spiżu, aby w ten sposób uczcić poetę, który napisał tę piękną baśń.
—  Czy karzełek na pewno do nas powróci? — pyta Ania z niepokojem.
—  Tęskni za ojczyzną, a zatem powróci — zapewnia ją nur. — A teraz żegnaj, czas wracać do ojczyzny!
Po tych słowach rozwinął pokratkowane skrzydła i odleciał na północ.
Ania tak się zamyśliła nad losem karzełka, iż potknęła się o sztalugi rozstawione w alei. Grażyna!... Ucieszyła się na widok malarki.
Grażyna zajęta jest malowaniem długiej alei nad stawem, zasłanej liśćmi klonów. Nakłada barwy brunatne, czerwone i żółte. Tych ostatnich jest najwięcej. Usłyszawszy swoje imię odwróciła się.
—  Ach, to ty, Aniu? — odzywa się uradowana. — Odnalazłaś mnie! — I dalej po swojemu robi pędzelkiem kropki i kreski. — Powiedz sama, czy jest gdzie na świecie tyle złota, co jesienią w Łazienkach? Tyle dukatów? Tyle skarbów?
—  Ten widoczek jest cudowny! — woła z zachwytem Ania. — Miałoby się ochotę biec tą długą aleją na koniec świata.
Grażyna roześmiała się tym wesołym śmiechem, który się Ani tak podoba.
—  Co byś robiła na końcu świata, Aniu?
—  Wskoczyłabym   na   gwiazdę,   która   najjaśniej świeci, i stamtąd patrzyłabym na ziemię, na wszystko,
170
co się na ziemi  dzieje,  na  ludzi,   n.i   zwierzęta, na drzewa...
—  A ja jak pan Twardowski wskoczyłabym  na
księżyc...
—  Ale przedtem musisz przecież być w Meksyku — przypomina Ania.  — Mamy pojechać tam razem!
—  Oczywiście — ucieszyła się malarka. — Masz dobrą pamięć, Aniu.
Spod zwichrzonej grzywy śmieją się niebieskie oczy. Ania czuje do malarki coraz żywszą sympatię. Z każdą chwilą staje się jej bliższa. Można się z nią pośmiać, ale można także mówić o rzeczach poważnych, jak wtedy, gdy spotkały się przy Amfiteatrze i malarka opowiadała o widowiskach w Łazienkach. Ach, Ania nic by nie miała przeciwko temu, gdyby Grażyna zgodziła się zostać jej przyjaciółką! Nie miałaby przed nią tajemnic, mówiłaby jej o wszystkim, co ją zajmuje, o książkach, które się jej podobają, o zwierzątkach, o ptakach... O tym, że w przyszłości chciałaby pisać wiersze jak Konopnicka.
Malarka odłożyła pędzelki i zamyśliła się.
„Ciekawa jestem, o czym ona myśli? — zastanawia się Ania. — Na pewno o czymś bardzo pięknym i niezwykłym!"
Przysuwa się do Grażyny, zarzuca jej ręce na szyję.
— Czy chcesz być moją przyjaciółką? — pyta cichutko i serdecznie. — Widywałybyśmy się co dzień, zwierzałybyśmy się sobie ze wszystkiego, pisywałybyśmy do siebie długie listy...
Malarka wybuchnęła śmiechem.
171
—  Ach, Aniu, jaka ty jesteś romantyczna! Zwierzenia, listy... Czy ja mam na to czas? Mówiłam ci już, że muszę się opiekować czworgiem dzieci. Kiciuś ma teraz wietrzną ospę i strasznie grymasi, a mamę wciąż głowa boli. Muszę prędko kończyć ten obrazek. Jutro mam go przedstawić profesorowi do korekty.
Ania zrozumiała, że musi odejść, i to jak najprędzej, zanim Grażyna się rozgniewa. Ale na pożegnanie musi jej jeszcze coś powiedzieć.
—  Jeżeli   nie   chcesz   zostać   moją   przyjaciółką, to zgódź się na to,  abyśmy się  czasem spotykały w Łazienkach...  abyśmy choć chwilę mogły porozmawiać...
—  Proszę bardzo — mówi grzecznie Grażyna. I wraca do malowania. Najwidoczniej nie bardzo jej zależy na tych spotkaniach.
—  Do widzenia! — szepcze Ania połykając łzy. Ze zwieszoną głową odchodzi w głąb parku długą
aleją, zasłaną zwiędłymi liśćmi.
—  Idź boczną ścieżką — woła malarka — zasłaniasz mi widok na aleję!
„Czyżby się rozgniewała? — ścisnęło się serce Ani. — Nic z przyjaźni, nic ze spotkań z Grażyną. Skończyło się wszystko".
Gdy się już oddaliła, dobiega ją wołanie:
—  Aniu! Aniu!... Odwróciła się.
—  Nie   chciałam   ci   zrobić  przykrości!   —  woła Grażyna.  — Jak Kiciuś  będzie  zdrów,  przyprowadzę  całą  czeredę  do Łazienek i  poznasz moje  rodzeństwo.
172
—  Dobrze! Dobrze! — zgadza się uszczęśliwiona Ania.
Myśląc o spotkaniu z Grażyną ani się spostrzegła, jak znalazła się nad stawem. Woda była szara, bez koloru, bez blasku. Październikowe blade słońce nie miało dość siły, aby ją rozjaśnić.
Dwa łabędzie żeglują spokojnie po wodzie nic sobie z tego nie robiąc, że jest zimna.
—  To już taki ich zwyczaj — oznajmia z gałęzi morwowego drzewa maleńki mysikrólik. — Nawet podczas zimy nie chronią się do budek. Twierdzą, że woda jest cieplejsza od powietrza.
—  Niemądre! — woła Ania. — Poodmrażają sobie łapki i dostaną kataru!
A gdzież się podziały trzy bure łabędziątka, które przyszły na świat w maju: Szaruś, Burasek i Popiołek? Czy są ciągle jeszcze podobne do kaczątka, które tyle wycierpiało z tego powodu, że było brzydkie?
Widzi je z daleka, nad stawem, pod wierzbą. Nic się nie zmieniły. Drepczą po pożółkłej trawie, niezgrabne, na kusych łapkach, ale w ich burym upierzeniu widać gdzieniegdzie białe piórka. Z czasem tych piórek przybędzie i bure ptaki zamienią się w dorodne białe ptaszyska, podobne do tych, co z godnością płyną po stawie.
Ania chce je pogłaskać po gładkich łebkach, ale się od niej prędko oddalają na kusych łapkach, wypatrując rodziców, którzy powinni im przynieść jakichś łakoci ze stawu. Wszak co chwila zanurzają w wodzie długie, gibkie szyje chyba tylko dla wyłowienia czegoś smakowitego.
173
Niczego więcej nie dowie się Ania o łabędziach. Ale pozostają jeszcze wiewiórki. Od czasu rozmowy z panem Anzelmem czuje do tych zwinnych stworzonek wielką sympatię.
Rozgląda się po drzewach i dostrzega na gałęzi dębu wiewiórkę. Nie jest to ani Basia, ani Kasia — tamte trzymały się zawsze razem. Samotna wiewióreczka przygląda jej się z ciekawością, nie ma zamiaru zeskoczyć na ziemię.
— Nie martw się o nią, nie jest głodna — odzywa się mysikrólik. — Najadła się dosyć żołędzi i orzechów.
Myk, myk — wiewiórka w paru susach znajduje się na wierzchołku drzewa.
Słońce się skryło za chmurę, złoto na drzewach i na ścieżkach przygasło. To dziwne, jak wszystko zależy od słońca! Teraz króluje zieleń. Ania znalazła się w tej części parku, gdzie rośnie najwięcej drzew iglastych, które nie tracą zielonej barwy, nawet gdy nastaje chłodna, dżdżysta pora. Pysznią się zielenią również sędziwe dęby o pniach tak grubych, iż trzeba kilkorga ludzi, aby je objąć. Wyglądają tak świeżo, jakby niedawno pokryły się zielonym listowiem.
Na samym wierzchołku jednego z nich zauważyła Ania zielony krzak pokryty małymi, białymi perełkami. Perełki te ze smakiem dziobie szpak przyśpiewując sobie w przerwach obiadu.
Ania przypomina sobie pęki suchej jemioły o złoconych listkach w okresie świątecznym. Stoją w jadalni na stole i wszyscy się cieszą ich widokiem, bo to znak, że zbliża się Boże Narodzenie, że tylko pa-
174
trzeć, jak zjawi się brodaty święty Mikołaj z workiem pełnym podarków.
Święta dopiero za dwa miesiące, ale Ania patrząc na jemiołę wyobraża sobie biały stół wigilijny i słyszy dobiegający z daleka śpiew kolędy, którą lubi najwięcej :
Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj, A ty go, matulu, do snu utulaj.
Postąpiła parę kroków naprzód i znalazła się obok srebrnego świerku, rosnącego w odosobnieniu na polanie. Przypatruje mu się z zachwytem. Piękna byłaby z tego świerczka choinka! Przybrałaby ją kolorowy-h mi kulami i łańcuchami i zapaliła na niej sto świeczek. \ Nie mniej jak sto. Co tam leży pod choiną? To książki, | cały stos wymarzonych książek, które oglądała z za-' chwytem na ladzie księgarni i na ulicznych stołach.
Tak marzy Ania patrząc na świerk. Wiele by dała za to, żeby właśnie to drzewko było jej choinką świąteczną. Może go w samą wigilię przyniosą na skrzydłach białe łabędzie z przedpałacowego stawu? Niech Bóg broni, aby się Ania z czymś podobnym wyrwała przed Małgosią i Ewunią, i oczywiście przed Tade-uszkiem. Byłoby śmiechu co niemiara na temat „wyobraźni Ani". Każde dziecko wie, że choinki przywozi się z lasu, a nie z Łazienek. Co by to było, gdyby ogołocono piękny park z drzewek iglastych, które stanowią jeden z największych jego uroków?
Przyfrunął gil, usiadł na gałązce świerka i pociesza Anię.
175
—  Będziesz miała w święta świerk równie zgrabny i ładny jak srebrny świerk w Łazienkach. Może nawet wyższy i ładniejszy. A potem... Pamiętasz baśń Andersena o choince?  Zwiędnie i posypie się z niej suche igliwie i wyrzucą ją do ciemnej komórki, gdzie nigdy nie dochodzi promień słońca.
Anią wstrząsnął dreszcz na myśl o ciemnej komórce.
—  Rośnij   dalej na   swobodzie! — odzywa się do drzewka — niech cię nie spotka los uschniętej choiny!
Dotyka zielonej gałązki z igiełkami, ale igiełki jej nie kłują, są tak mięciutkie jak sierść kotka.
Przenosi wzrok na krzak z białymi śniegulkami, okrąglutkimi jak perły. Zrywa garść, aby nawlec długi, długi łańcuch. W tym łańcuchu będzie podobna do królowej. Sniegulki wysypują się z rąk Ani, bo ich nazrywała zbyt wiele. A tu czas wracać, bo zaczyna być zimno. Spiesząc ku wyjściu gniecie sniegulki stopą.
—  Puk-puk-puk... — strzelają na ścieżce białe kulki. Spłoszyły się szczygły, trznadle i szpaki i z krzykiem przeniosły na sąsiednie drzewa.
Gil jest tą głośną strzelaniną oburzony.
—  Mogłabyś się zachowywać ciszej! — robi cierpką uwagę. — Skończyło się stukanie kasztanów, opadających z drzew na trawniki i na ścieżki, a teraz zaczyna się pukanie śniegulek. Doprawdy można ogłuchnąć od tego huku!
—  Jesteś zbyt delikatny — odzywają się jemiołuszki na wiązie. — Nam to pukanie nie przeszkadza. A dziewczynce nie powinieneś dokuczać.
176
Ania przyspiesza kroku. Za chwilę rozlegnie się dźwięk trąbki, nawołującej do opuszczenia parku.
Idąc podnosi z ziemi czerwone i złote liście klonów o barwach tak żywych jak kwiaty. Zebrała ich cały pęk, po powrocie do domu wsadzi je do wazonu na stoliku mateczki.
Na kwietniku ostatnie astry zwieszają ciemnoczerwone i liliowe głowy. Nie będzie już więcej kwiatów aż do wiosny.
Znowu z gałęzi wiązu odezwał się gil:
—  Czyś już wszystko obejrzała?
Cóż za natrętny ptak! O co mu właściwie chodzi?
—  Radziłbym ci zajrzeć na moją ścieżkę, na „ścieżkę gila". Na pewno tam coś znajdziesz!
Ania wzruszyła ramionami. Coś ją jednak korci, aby doszedłszy do okrąglaka skręcić na znajomą dróżkę. Na środku dróżki leży czerwone jabłuszko. Skąd się tu wzięło?
A tymczasem gil rozgadał się na gałęzi kasztana. Opowiada o sadach, w których jabłonie uginają się pod ciężarem dojrzałego owocu, o jabłkach, które spadają z drzew i leżą na trawnikach i na ścieżkach. Nie ma w Łazienkach owocowych drzew, ale za to są inne piękne drzewa, błyszczące wszystkimi blaskami złotej jesieni.
Ania rozgląda się i widzi małego brzdąca w niebieskim płaszczyku. Stoi sam jeden na środku ścieżki i zanosi się od płaczu. Czyżby to było jego jabłko? Musiało wypaść mu z rączek.
—  Mam twoje jabłko! — woła.
Brzdąc nie przestaje płakać. Ma jeszcze poważniej-
12 — Ania w Łazienkach
177
sze zmartwienie.   Zgubił mamę i nie wie, gdzie jej szukać.
—  Będziemy szukać twojej mamy — obiecuje Ania. Bierze chłopczynę za rączkę, przebiega z nim ścieżki i alejki.
—  Mama   chłopczyka   została w górnych Łazienkach — objaśnia gil. — Szuka go od godziny i coraz bardziej się niepokoi.
Ania szybko biegnie w kierunku wskazanym przez gila. Jest świadkiem, jak matka obejmuje płaczącego malca, jak go pieści, tuli, uradowana, że się znalazł.
—  A moje jabłuszko?...   —  woła   rozgrymaszony brzdąc.
Ania wsuwa mu je do rączki. Małe ząbki chłopczyka wpijają się w dojrzały, czerwony owoc. Dobrze się stało, że uspokoiła chłopczyka i jego mamusię.
Zmierzch otula w siwe mgły Łazienki. Coraz mniej osób w parku, za to rozpoczęły się harce elfów i krasnoludków. Rzucają w siebie kasztanami i kulkami śniegulek, chowają się za stosy suchych zgrabionych ze ścieżek liści, zbiegają co tchu z górki na pazurki, tańczą dokoła głazu ze słonecznym zegarem, dokuczają posągom układającym się do snu, rzucając w kamienne twarze garście igliwia, kasztany i żołędzie.
Swawolom i żartom nie ma końca. W całym parku, dokoła pałacu, nad wodą, na wyspie rozlegają się śmiechy i nawoływania. Gdy park pustoszeje, elfy mogą psocić do woli.
Ania spieszy w górę wąwozem.
Przeżyła wiele, widziała i słyszała wiele, było się czym zachwycać w parku złotym od spadających liści.
178
Przypomina sobie grajka naśladującego głosy ptaków, tajemnicę gila, łabędzie, które się nie boją zimnej wody, opowiadanie polarnego nura o przygodach karzełka, jemiołę, przypominającą święta w domu rodzinnym, świerk, który pozostanie w parku i będzie zawsze zielony, spotkanie z Grażyną i długą aleję zasłaną zwiędłymi liśćmi.
„Wrócę tu podczas zimy — obiecuje sobie. — Muszę się przekonać, jak wyglądają Łazienki osypane śniegiem, kiedy pogrążone są w śnie drzewa i ptaki".
Do zimy jeszcze daleko. Nie zanosi się na to, aby prędko opadły z drzew wszystkie liście, aby odleciały wszystkie ptaki, które ćwierkają w złoto-zielonym gąszczu.
Ania musi jeszcze pożegnać posągi, których do wiosny nie zobaczy. Zamknięte będą w domkach z desek, aby ich nie uszkodziły deszcze, śniegi i mrozy.
—  Zupełnie się mrozów nie boję —- zapewnia satyr naprzeciwko Białego Domku. — Wiele już zim przetrwałem i ani razu nie miałem kataru...
To samo powtarzają inne posągi w głębi parku. Nie narzekają na jesienne chłody ani na zimowe mrozy. Od lat istnieją i będą istnieć jeszcze długie lata.
—  Wojna zniszczyła pałac królewski, ale nas nie ruszyła — mówią do Ani. — Przyjrzyj się, przecież nam nic nie brakuje?
Ania podchodzi kolejno do wszystkich posągów. Istotnie nie odkruszył się ani kawałek kamienia, nie brakuje satyrom ani jednego kopytka, ani jednego rożka na głowie.
 [SnMKir
179
i
Powiał lekki wiatr i poderwał z ziemi, spośród zwiędłych liści klonu, jeden świeżo spadły z drzewa Usteczek. Zawirował tuż przy twarzy Ani i zaszeptał jej do ucha:
—  Przyjdź, Aniu, w grudniu do Łazienek. Przyjdź koniecznie. Zobaczysz krainę z czarodziejskiej baśni. Nie będziesz żałować, żeś przyszła.
Listek, który ją tak serdecznie do odwiedzenia Łazienek w zimie zapraszał, był na pewno elfem.
—  Przyjdę — przyrzeka Ania.
W BIAŁEJ KRAINIE ZIMY
Park łazienkowski milczy w białym stroju zimy. Lipy, kasztany, klony i świerki lśnią brylantową sza-dzią w zimowym słońcu, które świeci, ale nie grzeje. Cały park osypany jest brylantami. Drobne płateczki śniegu sypią bezustannie, bezszelestnie i białym welonem odgradzają park od reszty świata.
Główna aleja uprzątnięta jest ze śniegu, który sypał przez całą noc, ale wąskie alejki i ścieżki, biegnące w głąb parku, pokrywa puch śniegowy. Gdyby się tym zainteresowały elfy, na pewno nocą zamiotłyby parę alejek, choćby te, które okrążają stawy. Ale elfy, drżąc z chłodu, pochowały się gdzie się da: w dziuplach drzew, na dachach pałaców i pod kamiennymi ławami amfiteatru.
Zanim udały się na spoczynek, zmiotły od niechcenia z kilku ławek grubą powłokę śniegu, na wypadek
181
.Ji
gdyby jakie dziecko miało ochotę usiąść i odpocząć po zabawie. Śnieg nie przestaje prószyć i wszystkie ławki będą znowu za chwilę pokryte sypką bielą.
Ania brnie w zaspach śniegu po wąskich ścieżkach, które zna tak dobrze, a które niczym nie przypominają ścieżek odwiedzanych wiosną, latem i jesienią. Dobrze, że ma na nogach wysokie, mocno przez mateczkę zapięte botki, bo na pewno pogubiłaby je, tak jest zapatrzona w otaczający ją biały świat. Czyż Łazienki w śniegu nie są światem z bajki, światem zaczarowanym?
Wszystko w parku łazienkowskim jest tajemnicze, pełne uroku. Ania nie zdziwiłaby się, gdyby zobaczyła biegnącą ku niej po śniegu wróżkę, która obiecywałaby jej spełnienie wszystkich marzeń. Rozległe trawniki, pokryte równiutko białym puchem, wyglądają jak nie zapisane w zeszycie stronice, na których ktoś zacznie dopiero coś kreślić i rysować. Tym wyraźniej odznaczają się na nich ślady małych stóp Ani.
Tadeuszek albo Małgosia i Ewunia odnaleźliby ją od razu, idąc po tych śladach. Nie potrzebowałaby jak w bajce rzucać za siebie ziarenek grochu.
Śnieg sypie coraz gęstszy, coraz obfitszy. Ani podoba się taka śnieżyca. Brnie żwawo coraz dalej i dalej. Minęła Biały Domek i pałac na wodzie. Jakie to dziwne! Na tle zieleni oba pałacyki lśniły niepokalaną białością, a na tle śniegu są lekko kremowe...
Cóż można porównać z białością śniegu? Chyba tylko płynące po pogodnym niebie obłoki.
Na twardej   powłoce   śniegu widać gdzieniegdzie
182
małe krzyżyki. To odciski łapek ptaków, które błądziły po pustyni śniegowej szukając pożywienia. Trudno pożywienie teraz znaleźć. Gąsienice pochowały się pod korą drzew, ich jajeczka ukryte są w jej załomach.
Ale o ptakach pamiętają ludzie. Co kilka kroków napotyka Ania karmniki. Są to kije z poziomymi deseczkami, na które nasypane jest proso i inne ziarenka. Na małych patyczkach pozatykane są kawałki słoniny dla sikorek.
Dokoła karmników panuje rwetes i wrzawa. Nic dziwnego, ptaki chcą jak najprędzej się pożywić, aby dalej śpiewać na chwałę Bożą.
Tam, gdzie nie ma karmników, panuje cisza. Tylko pracowity dzięcioł kuje na wierzchołku topoli tak zawzięcie jak latem i osypał dziewczynkę kawałkami odłupanej kory.
— To nieładnie, dzięciołku! — rozgniewała się Ania. — Właśnie chciałam cię zapytać o gila, do którego jesteś z czerwonych piórek podobny.
Dzięcioł coś odpowiedział, ale Ania nie dosłyszała, gdyż właśnie sikorki narobiły wielkiego hałasu przelatując z gałęzi na gałąź, żeby się rozgrzać. Mróz nie pozwala ptaszkom pozostawać długo na jednym miejscu.
Wiatr powiał, osypała się szadź z lip, pod którymi przechodzi Ania. Rozdarły się na chwilę białe welony śniegu. Ani wydało się, że słyszy dźwięk dzwonków i widzi przesuwające się wielkie sanie Królowej Śniegu, ciągnące małe saneczki, w których siedzi wystraszony Kaj z odłamkiem złośliwego zwierciadła w ser-
183
cu. Biedna mała Gerda czeka na Kaja, a on, mknąc na wielkich saniach, oddala się od niej coraz dalej, coraz dalej... Ania pragnie biec za saniami i uwolnić chłopczyka, ale dźwięk dzwonków ucichł i znowu nic nie widać w pustce śniegowej.
,,Ach, przecież się kiedyś te dzieci spotkają! — pociesza się Ania uderzając ręką o rękę, aby się rozgrzać. — Wszystko, co złe i brzydkie, musi się skończyć".
I wędruje dalej przez zaśnieżony park.
Kamienne figury, tak dobrze jej znane, stoją w drewnianych domkach i wcale ich nie widać. Można się tylko domyślić, gdzie jest satyr, dźwigający tarczę słonecznego zegara, gdzie bożki i boginie.
,,Oni się mogą pod tymi deskami udusić — zaniepokoiła się dziewczynka. —¦ Jakże pragnęłabym zobaczyć kamiennego grajka, który wygrywał na fujarce wesołe piosenki!'1
Zatrzymuje się w miejscu, gdzie stał grajek, i przez szpary w deskach stara się go dojrzeć.
Ale w domku z desek panują ciemności, trudno dostrzec, czy tam ktoś przebywa.
Ania nie rusza się z miejsca. Po chwili dochodzi do jej uszu kilka cichutkich, nieśmiałych tonów, jakby ktoś próbował zagrać na fujarce i przerwał nagle, gdyż usta i ręce ma zgrabiałe z mrozu.
— Nie graj, jeśli ci tak zimno — odzywa się do grajka. — Wystarcza mi, że wiem, że tu jesteś.
To samo powtórzyło się przy innych kamiennych figurach zamkniętych w drewnianych domkach. Żadna się do Ani nie odezwała, pewnie z zimna.  Ale
184
Ania jest pewna, że znajdują się w środku i wystarczą pierwsze ciepłe powiewy wiosny, aby z więzienia wydostały się na wolność.
Spogląda w górę na balustradę pałacu. Wszystkie figury stoją na dawnych miejscach, nie zostały uwięzione w drewnianych budkach, jak posągi w parku. Są nieruchome i milczące, widocznie stężały z zimna. Żadna nie daje znaków i nie zdradza chęci rozmowy.
Z głębi pałacu nie dochodzi żaden głos ani szmer. Nic nie widać przez szyby zasłonięte liśćmi z mrozu. Ania przypomina sobie barwny film, którego była świadkiem na tarasie. Ile wówczas było ruchu, gwaru, ile ciekawych spotkań i rozmów, ile barw i blasków!
Staw przedpałacowy pokryty jest płytą lodową i posypany śniegiem. Figury na szczycie Amfiteatru siedzą nieruchomo, dźwigając na głowach wysokie czapy ze śniegu.
,,A gdzież się podziały łabędzie? — zaniepokoiła się Ania rozglądając się po zamarzniętym stawie. — Nigdzie ich nie widać. Czy je zabrano z parku? A może rozwinęły wielkie skrzydła i odfrunęły jak inne ptaki?"
W poszukiwaniu łabędzi okrąża staw przedpałacowy i staw sąsiedni, do którego nazwa „ciemnego" teraz nie pasuje, bo jest równie biały jak wszystko w zimowym parku. Nigdzie łabędzi nie widać. Nie ma ich w domkach nad brzegiem wody. Gdzież zatem są?
Zobaczyła je przez szyby cieplarni na małym basenie. Jakże im tam musi być ciasno i niewygodnie! Inaczej czuły się na swobodzie, gdy okrążały wyspę
185
zbliżając się czasem do schodów, z których dzieci rzucały im kawałki bułki lub piernika.
— Biedaki... — lituje się nad łabędziami.
I tłumaczy im, że zamknięte zostały w cieplarni, aby podczas wielkich mrozów było im ciepło i nie smagała ich śnieżna zawieja.
Przez szyby cieplarni przygląda się wysokim palmom i dziwnym zamorskim roślinom, o których tak ciekawie opowiadał w lecie ojciec.
Śnieg nie przestaje sypać drobnymi gwiazdkami. Ach, chyba już go za wiele! Zginęły ścieżki, roztopił się cały park i wsiąkł w tę białość, w oślepiający tuman śniegu. Nic nie widać prócz przędzy śnieżystego pyłu, wiążącej niebo z ziemią.
Anię kłują w policzki igiełki śniegowe, mróz przenika ją do szpiku kości, mimo to za nic na świecie nie przerwie wędrówki po Łazienkach. Musi się dowiedzieć czegoś o ptakach, które tu zimują.
Na krzaku leszczyny siedzi czupurny brunatny strzyżyk ze skrzydełkami w poprzeczne, ciemniejsze pręgi i śpiewa donośnym głosikiem. Piosenka jego przypomina trele kanarka. Zadarł do góry długi dziobek i" śpiewem stara się zagłuszyć ćwierkanie mysi-królika na sąsiedniej gałęzi.
Ania pyta mysikrólika, jak się powodzi w zimie wiewiórkom. Powtórzy to panu Anzelmowi, o ile on sam nie przyjdzie do parku w odwiedziny do Kasi i Basi.
Mysikrólik, trzepocząc z oburzenia skrzydełkami, opowiada:
J86
—  Wiewiórki   to   straszne   szkodniki!    Pustoszą gniazda, zjadają pisklęta, wypijają jajka.
Ania jest zgorszona.
—  Czy być może? — woła.  — To  im nie wystarczają orzeszki?
Tego oczywiście panu Anzelmowi nie powtórzy. Po co go martwić?
Śnieg sypie i sypie. Czy go tam, w górze, nigdy nie zabraknie? Gdyby Ania zatrzymała się dłuższą chwilę na miejscu, zamieniłaby się pewnie w biały kopiec śniegu i nikt by jej w parku nie mógł znaleźć. Po jej śladach przybiegłyby jedynie krasnoludki, aby ją wciągnąć do zabawy i do harców.
W krainie białej zimy panuje nieprzenikniona cisza, nie ma po prostu do kogo się odezwać. Cały biały świat pogrążony jest w głębokim śnie. Śpią drobne zioła ukryte w ziemi, śpią wysokie drzewa, przybrane w białe futra ze śniegu. Trudno rozpoznać, jakie to są drzewa, bo na nagich gałęziach widać tylko maleńkie pąki, a dopiero w pąkach ukryte są listeczki.
Ania poznaje wierzby po gałęziach zwieszających się nisko nad zamarzniętą wodą. Wiosną kamienny grajek ukręci sobie z wierzbowych gałązek fujarkę i będzie znowu przygrywał do tańca.
Ale do wiosny daleko. Zbliżają się dopiero święta Bożego Narodzenia. Ania zapuszczając się w głąb parku przypomina sobie srebrny świerk, który zobaczy na stole w wieczór wigilijny. Pamięta, co jej o świerku powiedział gil, i postanawia go odszukać, choćby miała błądzić do wieczora po zaśnieżonym parku.
187
Mija jedno za drugim drzewko iglaste, dźwigające na gałęziach grube warstwy śniegu, osypujące się za lada powiewem wiatru. Żadne z tych drzew nie jest małym, zgrabnym świerkiem, który jej przypadł do gustu.
Trochę mniej gwiazdek śniegowych wiruje w powietrzu. Ania posuwa się naprzód pustą alejką. Nagle widzi przed sobą z daleka jakąś postać. Czyżby to była wróżka, która zechce ją zaczarować w drzewo albo w ptaka? A może to jedna z figur zamkniętych w drewnianych domkach?
Kobieta otulona jest w szarą chustę, a w ręku trzyma niewielki worek. Gdzieś już widziała tę kobietę. Ale gdzie?
Ależ tak, to ona — babina ze szpikulcem, która gniewa się na dzieci wrzucające do wody papierki! Ma na sobie niebieski fartuch, ale jakże jest zmieniona! Nie ma zakrzywionego nosa, włosy wysuwające się spod chusty są jasne, a nie siwe, na twarzy rozjaśnionej uśmiechem nie widać zmarszczek. Może się zatem Ania myli i obcą kobietę bierze za ,,Babę Jagę" z pałacowego tarasu? A może promień słońca, który właśnie przebił się przez chmury, tak ją odmienił?
—  Dzień dobry, Aniu — odzywa się łagodnie starowina. — Widzę, że mróz i śnieg nie odstraszył cię od wędrówki po Łazienkach! To dobrze, żeś przyszła do parku obejrzeć cuda zimy.
- Dzień    dobry    pani   —   odpowiada    grzecznie Ania. — Bardzo mi się podobają białe Łazienki.
—  Bo też tu jest zimą przepięknie — mówi kobieta, zawsze z tym jasnym uśmiechem.
188
Ania ucieszyła się. W pustce śniegowej nie jest już sama. Oczywiście byłoby lepiej, gdyby zamiast obcej kobiety spotkała w Łazienkach Grażynę. Może ją spotka? Ależ nie, malarka na pewno nie myśli teraz o malowaniu. Zmarzłaby siedząc nieruchomo przy sztalugach. Siedzi w domu, zajęta rodzeństwem, albo w szkole na lekcji rysunku i malowania.
—  Czy to pani była... Babą Jagą? — pyta nieśmiało kobiety w szarej chuście.
—  Tak mnie przezwały dzieci, ale Babą Jagą nie byłam i nie jestem. Chodź ze mną. Pokażę ci coś, co ci się będzie na pewno podobać i czego nie spodziewałaś się zobaczyć w parku.
Ania idzie za kobietą stawiając nogi na śladach wyżłobionych w śniegu przez jej duże stopy.
Śnieg przestał prószyć i na zimowym, szarym niebie pokazało się blade słońce. Zrobiło się jeszcze jaśniej, jeszcze bielej. Na szerokich płaszczyznach śniegu i na gałęziach przybyło iskrzących diamentów.
Doszły do polany, na której rosną drzewa iglaste.
Kobieta wskazuje srebrny świerk, przysypany śniegiem.
—  Zdaje mi się, że to jest srebrny świerczek, który ci się podobał i który pragnęłaś przybrać kulami i łańcuchami?
—  Ach, tak! — woła uradowana Ania. — Skąd pani o tym wie?
—  Wiem dużo rzeczy o dzieciach, przychodzących do Łazienek.   Przypatruję się ich zabawom, słyszę, o czym mówią. W zimie przychodzi tu ich niewiele.
189
Ale za to jest sporo ptaszków, którymi trzeba sią opiekować. Spójrz, Aniu...
Wyjęła z woreczka kilka białych świeczek i srebrne lichtarzyki i zaczęła umocowywać je na drzewku. Śnieg osypał się z gałązek i drzewko zazieleniło się świeżym igliwiem.
,,Jakie to wszystko dziwne" — myśli Ania.
Kiedy zostały umocowane na drzewku wszystkie świeczki, kobieta wyjmuje z kieszeni pudełko z zapałkami.
—  Dla kogo pani przygotowuje choinkę? — pyta Ania ze zdumieniem. — Przecież nie widać w parku dzieci?
—  A nie ma tu ptaszków? Czy ptaszki nie zasługują na to,   żeby się cieszyć  świąteczną choinką? Zresztą na pewno w końcu zjawią się i dzieci.
Ania z biciem serca przygląda się, jak kobieta próbuje zapalić zapałkę, ale jej się to nie udaje, gdyż pudełko przemokło. W końcu znajduje na brzeżku pudełka suchy kącik, pociera zapałkę i przykłada ją kolejno do wszystkich świeczek. W kilka minut całe drzewko płonie światełkami.
— 'Ach, jaka cudna choinka! — Ania klaszcze w ręce z uciechy. — Piękniejszej choinki w moim życiu nie widziałam! Czy wszystkie ptaszki ją zobaczą?
Ledwo wymówiła te słowa, nadlatuje gil w czerwono j kamizelce, dzięcioł z czerwonym łebkiem, bru-Mdtny strzyżyk, maleńki mysikrólik i kilka sikorek. IM.iki chyżym lotem okrążyły drzewko ćwierkając radośnie.
Myk, myk — dwie wiewiórki skaczą z gałęzi na
190
1
gałąź sąsiedniego drzewa. Zatrzymały się i przyglądają z ciekawością choince. Nie są wcale spłoszone, skaczą wesoło i nie mają zamiaru czmychać w głąb parku.
—  A widzisz, że się choinka wszystkim stworzonkom podoba — mówi zadowolona kobieta. — A teraz usuńmy się, aby im nie przeszkadzać.
Cofnęły się z polany. Wówczas jak spod ziemi wyskoczyła gromadka elfów i zaczęła tańczyć dokoła drzewka.
W pierwszej chwili Ania sądziła, że to nawiane wiatrem suche, zeszłoroczne liście, których dużo leży pod drzewami, ale nie! To jednak były wesołe, ruchliwe elfy!
—  Teraz tylko brakuje dzieci!
Ledwo wymówiła te słowa, z oddali dobiegają słowa piosenki:
A widzicie wy zmaiźlaka, Jak to się on gniewa, W ręce chucha, pod nos dmucha, Piosenek nie śpiewa.
A czy nie wiesz, miły bracie, Jaka na to rada? Gdy mróz ściśnie, wicher świśnie, Śnieg na ziemię pada?
Gromadka dzieci, którą jeszcze zasłaniają wysokie tuje, maszeruje żwawo i kończy piosenkę:
Oj, nie w ręce wtedy dmuchaj, Lecz serce zagrzewaj,                     \
Stań do pracy jak junacy I piosenkę śpiewaj!
191
Przodem biegną trzy dziewczynki. Jedna ma na rękach rękawiczki barwy bursztynowej, druga rękawiczki barwy poziomkowej, trzecia barwy szmaragdowej. Ach, to mogą być tylko siostrzyczki Grażyny! Nikt inny, tylko one! Serce Ani zabiło radością.
Za dziewczętami brnie w śniegu, w ciężkich sportowych butach i w ciepłym serdaku, malarka. Na głowie ma szafirową czapeczkę, spod której wydo*staje się niesforna jasna grzywa.
Zatrzymuje się przy świerku i uśmiecha się do Ani.
—  Przyrzekłam, że przyprowadzę do Łazienek moje siostrzyczki i że je poznasz! — mówi. — No i dotrzymałam obietnicy!
Dziewczynki z wesołymi okrzykami podbiegły do choinki. Dotykają gałązek, poprawiają świeczki. Żadna o nic nie pyta, niczemu się nie dziwi. To takie proste, że choinka zapalona jest dla nich i dla Ani.
—  Jaka cudna choinka! — wołają radośnie. Razem z nimi cieszy się widokiem choinki Grażyna.
Widać to po jej śmiejących się oczach.
Dzyń-dzyń-dzyń! — Czyżby to były znowu rozpędzone   sanie   Królowej   Śniegu,   unoszące   Kaja?
Ania odwraca się w stronę Palmiarni, bo wydaje jej się, że z tamtej strony dochodzi dźwięk dzwonków. Ach, pobiegnie ku małym saneczkom-i poda rękę Ka-jowi, aby i on, ten biedny, zmarznięty chłopczyk, mógł się nacieszyć choinką. Dzwoneczki jednak umilkły. A może wcale nie dzwoniły, tylko się Ani tak zdawało?

Nasłuchuje uważnie, czy nie dobiegnie ją ten dźwięk srebrzysty. Ale w parku panuje cisza. Tylko skrzypi śnieg pod butami kogoś, kto się zbliża do choiny.
To idzie pan Anzelm, w kożuchu, w wysokiej baraniej czapie. Widocznie zaniepokoił się o los wiewiórek.
—  Czy tu były Basia i Kasia? — zwraca się do Ani.
—  Były! Były! — zapewnia dziewczynka. — Zjawiły się w ślad za ptaszkami i razem z nimi radowały się choinką!
13 — Anm w Łazienkach
193
— To dobrze! — powiedział pan Anzelm, — Bardzo mnie to cieszy.
Dziewczynki biorą się za ręce i wszyscy, razem z panem Anzelmem i kobietą w fartuchu, tworzą wokół drzewka taneczny krąg.    ,
Kręcą się do utraty tchu. Pan Anzelm zapomniał, że jest stary, tańczy i podryguje jak młodzieniec. W szalonym wirze siostrzyczki Grażyny pogubiły rękawiczki, ale nawet się nie schylają, aby je podnieść ze śniegu; zrobią to później.
Wesoło jest, ach, jak wesoło, w białych Łazienkach!
Reszta śniegu opadła z gałązek świerkowych, drzewko jest zielone i świeże, jakby je ostrym podmuchem nie zdążyła zwarzyć zima.
Odleciały ptaki, odbiegły wiewiórki, poznikały elfy. Pozostały tylko dziewczynki, starowina w chustce, Grażyna i pan Anzelm, który rozgląda się wciąż po ośnieżonych drzewach, upatrując wiewiórek.
—  Gdyby miał siwą brodę, myślałabym, że to święty Mikołaj — odzywa się najmłodsza  siostrzyczka
Grażyny.
Ania przygląda się kobiecie w szarej chuście.
—  Może ona naprawdę jest wróżką? — mówi głośno.  Przyszło  jej  to  już na myśl  wówczas,  gdy  ją spotkała po zabawie posągów.
—  Ależ nie! — śmieje się Grażyna. — Ona jest po prostu dobrą kobietą, kochającą dzieci i ptaki.
Obejmuje Anię uściskiem,   całuje  ją  w policzek zimny od mrozu.
—  Cieszę się, żeśmy się spotkały w Łazienkach —
UflHJ
mówi serdecznie. — Już chyba nie wybierzemy się do Meksyku ani na księżyc, tylko tutaj jak najczęściej będziemy się spotykać, dobrze, Aniu?
—  Tak, tak! — woła zachwycona Ania. Staruszka schyla się, podnosi ze śniegu kolorowe
rękawiczki dziewczynek i podaje im je po kolei.
—  Takie    śliczne    rękawiczki    poniewierają    się w śniegu — mówi z uśmiechem.
Dawno już nie było tak wesoło w Łazienkach i tyle diamentów nie lśniło na śniegu. Opowiadają sobie o tym ptaki w okrytych białą szadzią drzewach.
Pogoda, zwłaszcza w zimie, bywa zmienna. Na wyspie chwieją się topole w podmuchach mroźnego wichru. Z tamtej strony nadciąga chmura śniegowa.
Schowało się słońce, przygasł blask diamentów i na nowo zaczął prószyć drobny, lekki śnieżek gasząc jedną po drugiej świeczki na choince.
Pokryty grubym kożuchem śniegu park łazienkowski drzemie w oczekiwaniu ciepłych promieni słońca, pod którymi stopnieją śniegi i lody. I do parku powróci znowu Przeszłość, zaklęta w pałace, drzewa i posągi.
SPIS   RZECZY
POWITANIE WIOSNY.....        5
PAN ANZELM........      16
PRZED PAŁACEM NA WODZIE .    .      26
ZABAWA POSĄGÓW.....      38
TRZY WIDOWISKA......      49
SPOTKANIE Z KRÓLEM     ....      69
BAL U KRÓLA........      79
W STAREJ POMARANCZARNI .    .      93
W DRUKARNI PANA GROLLA  .    .     106
OBIAD CZWARTKOWY     .    .    .    .     116
CZERWONE BUTY......    129
WIŚLANA SYRENA......    146
ZŁOTA JESIEŃ........     159
W BIAŁEJ KRAINIE ZIMY ....    181