Joseph Conrad

Opowieści niepokojące
Opowieści zasłyszane

Tales of Unrest
Tales of Hearsay
Przełożyli: Helena Gay Teresa Sapieżyna
Stanisław Wyrzykowski Aniela Zagórska
OPOWIEŚCI NIEPOKOJĄCE
OD AUTORA
Z pięciu nowel zawartych w tym tomie Laguna, ostatnia z kolei, jest 
najwcześniejsza. Była to 
pierwsza nowela, jaką kiedykolwiek napisałem, i zamyka, że tak powiem, pierwszy 
okres mojej 
twórczości — okres malajski — o specjalnym wątku zaczerpniętym nieraz ze 
słyszanych przeze 
mnie opowiadań. Poczęta w tym samym nastroju, który wydał Szaleństwo Almayera i 
Wykolejeńca, wypowiedziana jest tym samym tchem (a raczej resztką tchu, która 
została mi po 
ukończeniu Wykolejeńca), objęta tą samą wizją, oddana tą samą metodą — jeśli w 
ogóle 
zamierzałem wówczas poddawać jakiejś metodzie swoje pisanie, które było dla mnie 
jak gdyby 
najnowszą z przygód. Bardzo wątpię, czy miałem taki zamiar. Najpierw dokonywa 
się dzieła, a 
potem wysnuwa się z niego teorie. To ostatnie zajęcie, bardzo miłe i egotyczne, 
a przy tym 
nikomu na nic nieprzydatne, może doprowadzić równie łatwo do fałszywych, jak i 
do 
prawdziwych wniosków.
Każdy pozna, że ostatni rozdział Wykolejeńca i początek Laguny pisało to samo 
pióro — 
mówiąc w przenośni. W danym wypadku przenośnia jest także dosłowną prawdą. Było 
to istotnie 
to samo pióro: pospolita stalówka. Ponieważ oskarżano mnie o nieczułość, miło mi 
stwierdzić, że 
przynajmniej w jednym wypadku uległem sentymentalnemu porywowi. Przyszło mi na 
myśl, że 
ta stalówka była dobrą stalówką, że dzielnie mi się przysłużyła, i włożyłem ją 
do kieszeni od 
kamizelki, aby ją przechować jako pamiątkę, na którą będę mógł kiedyś czule 
spoglądać. Potem 
owa stalówka ukazywała mi się od czasu do czasu w przeróżnych miejscach — na 
dnie małych 
szufladek, między spinkami w tekturowych pudełeczkach — aż wreszcie znalazła 
stały przytułek 
w dużym drewnianym pucharze zawierającym kilka kluczyków, kawałeczki laku, 
sznurki, drobne 
łańcuszki, nieco guzików i tym podobne szczątki, które wykruszają się z 
ludzkiego życia i 
osiadają w schowkach tego rodzaju. Widywałem ją od czasu do czasu z uczuciem 
wyraźnego 
zadowolenia, aż pewnego dnia spostrzegłem ze zgrozą, że w pucharze znajdują się 
dwie stalówki. 
Jakim sposobem druga trafiła do pucharu zamiast znaleźć się w koszu z papierami 
albo w 
kominku — nie mogę zrozumieć; ale oto leżały obok siebie, obie pokryte skorupą 
zeschłego 
atramentu i niemożliwe do rozróżnienia. Sytuacja przedstawiała się rozpaczliwie, 
postanowiłem 
więc nie dzielić uczuć między dwie stalówki, a z drugiej strony nie narażać się 
na obdarzanie 
sentymentem przybłędy, i rzuciłem obie przez okno na kwietnik. Nasuwa mi to 
obecnie refleksję, 
że taki poetyczny grób bardzo jest odpowiedni dla okruchów czyjejś przeszłości.
Ale opowiadanie pozostało. Pojawiło się najpierw W „Cornhill Magazine” jako 
pierwszy mój 
występ w piśmie periodycznym, a żyłem jeszcze dość długo, aby ujrzeć je 
skarykaturowane w 
przemiły sposób przez p. Maxa Beerbohma w tomie parodii pod tytułem: Gwiazdkowy 
wieniec, 
gdzie znalazłem się w bardzo dobrym towarzystwie. Niezmiernie mi było 
przyjemnie. 
Uwierzyłem w swoją publiczną egzystencję. Zawdzięczam wiele Lagunie.
Najbliższą moją próbą nowelistyczną był wyjazd; mam na myśli wyjazd z 
Archipelagu 
Malajskiego. Bez premedytacji, bez żalu, bez radości i prawie nieświadomie 
wkroczyłem w 
zupełnie odmienną atmosferę Placówki postępu. Znalazłem tam inny grunt moralny. 
Zdawało mi 
się, że potrafię doznać nowych uczuć, ulec nowym podszeptom, że nawet nowy rytm 
wprowadzę 
do stylu. Przez chwilę cieszyłem się najczarowniejszym ze złudzeń: wydałem się 
sobie nowym 
człowiekiem. Złudzenie to przylgnęło do mnie na pewien czas: złudzenie — potwór 
o kadłubie, 
który był na wpół pewnością, a na wpół nadzieją, o tęczowym ogonie z marzeń i 
głowie zmiennej 
jak plastyczna maska. Dopiero w jakiś czas później przekonałem się, że — 
podobnie jak wszyscy 
ludzie — podlegam prawom nieubłaganej konsekwencji. Nie można uciec od samego 
siebie.
Placówka postępu stanowi najlżejszą część łupu, który wywiozłem z Afryki 
Środkowej, 
zasadniczą bowiem jego częścią jest oczywiście Jądro ciemności. Inni ludzie 
znaleźli w Afryce 
rzeczy zupełnie odmienne i żywię przyjemne przeświadczenie, że to, co stamtąd 
zabrałem, nie na 
wiele by się komu przydało. A trzeba jeszcze zaznaczyć, że objętość tego łupu 
bardzo była mała. 
Mogłem zmieścić wszystek razem w bocznej kieszeni, starannie go złożywszy. Co 
się tyczy 
samej noweli, zbliżona jest do rzeczywistości w głównych zarysach. Niewyczerpana 
pomysłowość w opowiadaniu celnych kłamstw wymaga talentu, którego nie posiadam.
Pochodzenie noweli Idioci tak jest wyraźne i oczywiste, że niepodobna mi tu nic 
o niej 
powiedzieć. Pobudką do niej było wrażenie bynajmniej nie intelektualne, tylko 
czysto wzrokowe: 
widok owych idiotów. Po długiej przerwie wypływającej z braku decyzji i 
przebierania wśród 
różnych pomysłów — przerwie, która skończyła się z chwilą, gdy zacząłem pisać 
Murzyna — 
przystąpiłem do trzeciej z rzędu noweli, umieszczonej w tym tomie na pierwszym 
miejscu: 
Karain — wspomnienie.
Gdy czytałem go po wielu latach, Karain zrobił na mnie wrażenie czegoś, co 
oglądam przez 
lunetę z dość korzystnego punktu widzenia. W tym opowiadaniu nie powróciłem na 
archipelag, 
tylko zbliżyłem się do niego, aby raz jeszcze nań spojrzeć. Byłem pochłonięty 
tym odległym 
widokiem, i to tak dalece, że nie zauważyłem podobieństwa — a nawet prawie 
identyczności — 
motywu tego opowiadania z motywem Laguny. Zasadnicza myśl obu nowel jest jednak 
bardzo 
różna. Karain upamiętnił mi się głównie przez to, że był pierwszą rzeczą, jaką 
drukowałem w 
„Blackwoods’ Magazine”, i że stąd wynikła moja znajomość z wydawcą tego pisma. 
P. Wiliam 
Blackwood wyraził się o mej noweli powściągliwie, a trafnie, co umiałem 
należycie ocenić. 
Wziąłem się zaś do Karaina pod wpływem nagłego popędu — w trzy dni zaledwie po 
napisaniu 
ostatniego wiersza Murzyna. Trudności nastręczone przez to opowiadanie zlewają 
mi się we 
wspomnieniu z udręką nie dokończonego Powrotu, ponieważ właśnie wtedy podjąłem 
znów 
pracę nad ostatnimi stronami tej noweli; jest to w mym życiu jedyny wypadek, 
kiedy usiłowałem 
pisać jak gdyby jednocześnie obiema rękami.
I rzeczywiście mam teraz najgłębsze poczucie, że Powrót jest niejako produkcją z 
lewej ręki. 
Przeglądając niedawno to opowiadanie, doznałem wrażenia, że siedzę pod wielkim i 
kosztownym 
parasolem wśród głośnego plusku wściekłej ulewy. Bardzo to było przykre. Mimo 
ogólnego 
hałasu słyszałem wyraźnie, jak każda kropla bębni o gruby, naciągnięty jedwab. 
Przeczytawszy 
do końca, zaniemówiłem na resztę dnia — nie tyle ze zdziwienia, co wskutek 
jakiejś przykrej 
niepewności. Nie chcę mówić lekceważąco o żadnym ze swych utworów. Ta moja próba 
opierała 
się istotnie na pewnych danych psychologicznych i warto było ją podjąć, 
chociażby tylko po to, 
aby się przekonać, do jakich wybryków jestem zdolny w tego rodzaju wirtuozerii. 
Muszę tu 
wyrazić zdziwienie wobec faktu, że wbrew całemu analitycznemu aparatowi, jaki w 
ruch 
wprawiłem, opowiadanie to polega przeważnie na opisach wrażeń fizycznych — 
słuchowych i 
wzrokowych — wywołanych przez stację kolejową, ulicę, kłusującego konia, odbicia 
w lustrach 
itd. Wrażenia owe podałem w taki sposób, jak gdyby stanowiły cel same w sobie, i 
połączyłem je 
z wysubtelnionym opisem ponętnej miejskiej siedziby, zamieszkanej przez ludzi 
średniego stanu, 
która to siedziba wywołuje efekt raczej ponury. Zresztą każde miłe słowo o 
Powrocie (a słowa 
takie były wypowiadane w różnych czasach) budzi we mnie najżywszą wdzięczność, 
gdyż 
pamiętam dobrze, ile znoju, irytacji i rozczarowania kosztowało mnie napisanie 
tej fantazji.
J.C.
Adolfowi P. Kriegerowi
na pamiątkę dawnych dni.
Karain; A memory
KARAIN — WSPOMNIENIE
I
Znaliśmy go w owych czasach pełnych swobody, kiedy wystarczało nam to, że 
byliśmy 
panami swego życia i majątku. Obecnie chyba nikt z nas majątku nie posiada, 
niektórzy zaś 
podobno utracili lekkomyślnie i życie; ale jestem pewien, że ci nieliczni, 
którzy pozostają jeszcze 
przy życiu, zachowali wzrok dość bystry, aby przy czytaniu dzienników o 
wątpliwej reputacji 
nie przeoczyć wzmianek o przeróżnych powstaniach krajowców na Wschodnim 
Archipelagu. 
Blask słońca bije spośród wierszy tych krótkich notatek — blask słońca i 
lśnienie morza. 
Obcobrzmiąca nazwa budzi wspomnienie; drukowane słowa czuć z lekka dymem naszej 
atmosfery, lecz bije od nich zarazem subtelny i przenikliwy zapach przybrzeżnej 
bryzy, 
ciągnącej pod gwiaździstym niebem dawno minionych nocy; ognisko–sygnał błyszczy 
jak klejnot 
na wyniosłym czole ciemnej skały; wielkie drzewa — niby wysunięte naprzód 
placówki 
olbrzymich lasów — stoją czujnie i cicho nad sennymi rozlewiskami szerokich wód; 
biały 
przypływ grzmi o pusty brzeg, pieni się płytka woda między skałami, a zielone 
wysepki leżą o 
cichej, południowej godzinie, rozsypane po morskiej gładzi jak garść szmaragdów 
rzucona na 
stalową tarczę.
Majaczą się i twarze — ciemne, srogie, uśmiechnięte; szczere, śmiałe twarze 
ludzi bosych, 
zbrojnych i cichych. Zapełniali wąski a długi pokład naszego szkunera 
barbarzyńskim, strojnym 
tłumem, który mienił się pstrymi barwami kraciastych sarongów, czerwonych 
zawojów, białych 
kaftanów, haftów — rozsiewał błyski pochew, złotych pierścieni, amuletów, 
naramienników, 
lanc i rękojeści sadzonych drogimi kamieniami. Ludzie ci zachowywali się 
swobodnie a 
powściągliwie, z oczu patrzyła im stanowczość; i — zda się — słyszymy jeszcze 
łagodne 
głosy, które mówią o bitwach, podróżach, ucieczkach; przechwalają się 
statecznie, żartują ze 
spokojem; niekiedy sławią z umiarem i bez hałasu własną odwagę lub naszą hojność 
albo z 
lojalnym zapałem wynoszą pod niebiosa cnoty swojego władcy. Pamiętamy twarze, 
oczy, głosy, 
widzimy znów połysk jedwabiu i metalu, patrzymy na szemrzące rozkołysanie tej 
ciżby — 
wspaniałej, świątecznej, wojowniczej; czujemy, zda się, dotknięcie przyjaznych, 
brunatnych rąk, 
które — po krótkim uścisku — kładą się z powrotem na cyzelowanej rękojeści.
Byli to ludzie Karaina — wierni mu i oddani. Łowili swoje ruchy na jego ustach; 
czytali 
swoje myśli w jego oczach; gdy mruknął do nich niedbale o życiu i śmierci, 
przyjmowali jego 
słowa w pokorze jak wyroki przeznaczenia. Wszyscy byli ludźmi wolnymi, a 
zwracali się do 
niego, mówiąc: „twój niewolnik”. Z nadejściem władcy uciszały się głosy, jak 
gdyby go strzegło 
milczenie; korne poszepty szły za nim. Zwali go swoim wodzem. Był panem trzech 
osad 
położonych w wąskiej dolinie, władcą nieznacznego skrawka ziemi — zdobytego 
skrawka ziemi 
— który na kształt księżycowego sierpa leżał zapomniany między pasmem wzgórz a 
morzem.
Z pokładu naszego szkunera, zakotwiczonego w środku zatoki, Karain wyciągał 
ramię ku 
poszarpanym zarysom wzgórz, obejmując teatralnym ruchem całą swą dziedzinę. Ten 
szeroki 
ruch zdawał się odsuwać wstecz granice jego władztwa, powiększając je naraz do 
olbrzymich i 
nieokreślonych rozmiarów; zdawało się nam przez chwilę, że tylko niebo stanowi 
jego granice. I 
rzeczywiście: patrząc na to miejsce zamknięte skałami ze strony morza i 
odgrodzone od lądu 
stromymi zboczami gór, trudno było uwierzyć w istnienie jakiegokolwiek 
sąsiedztwa. Był to 
zakątek cichy, stanowiący całość sam w sobie, nieznany i pełen życia, które 
tętniło potajemnie, 
sprawiając niepokojące wrażenie samotni; które w niewytłumaczony sposób zdawało 
się 
pozbawione wszystkiego, co mogłoby pobudzić myśl, wzruszyć serce, przypomnieć 
złowróżbne 
następstwo dni. Ten zakątek wydawał się nam krajem bez wspomnień, żalów i 
nadziei; krajem, 
gdzie nic nie mogło przetrwać nadejścia nocy i gdzie każdy wschód słońca — niby 
oddzielny, 
olśniewający akt stworzenia — był oderwany i od wczoraj, i od jutra.
Karain zatoczył ręką łuk w kierunku swego państwa: „Wszystko to moje!” Stuknął w 
pokład 
długą laską; złota jej gałka zabłysła jak spadająca gwiazda; stojący tuż za nim 
stary Malaj w 
bogato haftowanym, czarnym kaftanie, jeden jedyny z całej świty nie powiódł 
oczami za 
władczym gestem. Nie podniósł nawet powiek. Stał nieruchomo za swym panem z 
głową 
spuszczoną, trzymając na prawym ramieniu długą klingę w srebrnej pochwie. Pełnił 
służbę, 
obojętny na wszystko. Zdawało się, że coś mu ciąży — ale nie brzemię wieku; że 
ugina się 
raczej pod ciężarem tajemnicy życia. Karain, ociężały i pełen wspaniałości, stał 
w pozie 
wyniosłej i oddychał spokojnie. Była to nasza pierwsza wizyta; rozglądaliśmy się 
z ciekawością.
Zatoka wyglądała jak bezdenna jama, pełna jaskrawego światła. Okrągły płat wodny 
odbijał 
świetliste niebo, a zamykające go brzegi tworzyły matowy pierścień z ziemi, 
zawieszony w 
przejrzystej pustce błękitu. Łańcuch wzgórz, fioletowych i nagich, odrzynał się 
ciężko od 
nieba; szczyty zdawały się rozpływać w barwnym drganiu, jakby wstępujące w górę 
opary; u 
stóp stromych zboczy, podkreślonych zielenią wąskich rozpadlin, leżały pola 
ryżowe, kępy 
bananowców, żółte piaski. Strumień wił się jak upuszczona nitka. Grupy drzew 
owocowych 
wskazywały miejsca wiosek; smukłe palmy łączyły głowy nad niskimi chatami; dachy 
z 
suchych liści palmowych jaśniały z dala, za ciemną kolumnadą pni, niby dachy ze 
złota; barwne 
postacie przesuwały się, szybko znikając; dym z ognisk tkwił prostopadle nad 
gąszczami 
kwitnących krzewów; połyskiwały bambusowe, płoty, biegnąc łamaną linią między 
polami. 
Nagły okrzyk na wybrzeżu dźwięczał żałośnie w oddali i urywał się niby zduszony 
ulewą 
światła; lekki podmuch znaczył się błyskawicą ciemności na gładkiej wodzie, 
owiewał nasze 
twarze i przepadał. Nic się nie poruszało. Olśniewający blask spływał w 
świetlistą kotlinę, pełną 
barw i ciszy.
Tak wyglądała scena, po której stąpał Karain, przybrany wspaniale dla odegrania 
swej roli, 
pełen niezrównanego dostojeństwa, wywyższony przez szczególną, wrodzoną mu siłę, 
która 
wzbudziła w ludziach bezsensowne oczekiwanie, że stanie się coś bohaterskiego i 
buchnie 
czynem lub pieśnią na wibrujące tło cudownego słońca. Uderzający był — i 
zagadkowy; nie 
umieliśmy bowiem sobie wyobrazić, jaką te wymyślne pozory straszliwą kryć mogą 
otchłań. 
Nie nosił maski — za wiele było w nim życia, a maska jest rzeczą bezduszną — 
lecz 
występował zasadniczo jak aktor, jak ludzka istota utajona za wyzywającym 
przebraniem. 
Najdrobniejsze, jego czyny były obmyślone i zaskakujące, przemowy poważne, a 
zdania — 
pełne złowróżbnych aluzyj i zawiłe jak arabeski. Traktowano go z uroczystą 
czcią, którą 
bezceremonialny zachód obdarza monarchów tylko na scenie, a przyjmował te 
głębokie hołdy 
z niezachwianym dostojeństwem, jakie widuje się jedynie w świetle kinkietów — w 
skondensowanej i fałszywej atmosferze jaskrawego tragizmu. Zapominało się 
niemal, kim on 
jest rzeczywiście: naczelnikiem drobnego plemienia w zatraconym kącie Mindanao, 
gdzie 
mogliśmy ze względnym bezpieczeństwem łamać prawo, zabraniające dostarczania 
krajowcom 
broni palnej i amunicji. Co by nastąpiło, gdyby któraś z obumarłych hiszpańskich 
kanonierek, 
tknięta prądem galwanicznym, wstała nagle do czynnego życia, ta kwestia 
przestawała nas 
obchodzić z chwilą, gdy znaleźliśmy się wewnątrz zatoki — tak dalece państwo 
Karaina 
zdawało się leżeć poza obrębem wścibskiego świata; a przy tym mieliśmy w owych 
czasach 
dość żywą wyobraźnię i zapatrywaliśmy się z pewnego rodzaju wesołą obojętnością 
na 
perspektywę, że powieszą nas gdzieś chyłkiem, nie narażając się na dyplomatyczne 
interwencje. 
Co się zaś tyczy Karaina, mogło go spotkać tylko to, co spotyka nas wszystkich — 
przegrana i 
śmierć; odznaczał się jednak pewną szczególną właściwością: otaczała go zawsze 
złuda 
niezawodnego powodzenia. Wydawał się zbyt wspaniały, zbyt potrzebny — stanowił 
zanadto 
niezbędny warunek istnienia swego kraju i ludu, aby mogło go coś unicestwić — 
chyba tylko 
trzęsienia ziemi. Był wcieleniem swej rasy, swego kraju, żywiołu namiętnego 
życia i tropikalnej 
przyrody. Posiadał jej bujną siłę, jej czar i — podobnie jak ona — krył w sobie 
zaród 
niebezpieczeństwa.
Po wielu kolejnych odwiedzinach poznaliśmy dokładnie scenę, na której 
występował: 
fioletowe zakole wzgórz, smukłe drzewa pochylone nad chatami, żółte piaski, 
płynną zieleń 
wąwozów. Wszystko to miało surowy i olśniewający koloryt malowanej dekoracji, 
jej 
celowość prawie przesadną i podejrzaną nieruchomość; a scena ta stanowiła tak 
idealne tło dla 
zdumiewającej gry aktorskiej Karaina, że reszta świata zdawała się wyłączona na 
zawsze ze 
wspaniałego przedstawienia. Nic nie mogło istnieć poza tym. Odnosiło się 
wrażenie, że ziemia 
odsuwa się, wirując, coraz dalej, rzuciwszy w przestrzeń tę kruszynę swojej 
powierzchni. Karain 
wydawał się odcięty od wszystkiego — prócz słońca — a nawet i słońce było jakby 
tylko dla 
niego stworzone. Gdy raz zapytałem, co się znajduje po drugiej stronie wzgórz, 
odrzekł ze 
znaczącym uśmiechem: „Przyjaciele i wrogowie — liczni wrogowie; inaczej 
dlaczegóż bym 
kupował wasze strzelby i wasz proch?” Taki był zawsze — odmierzał słowa zgodnie 
ze swą 
wolą, stosując się wiernie do pewników i tajemnic swego otoczenia. „Przyjaciele 
i wrogowie” — 
nic poza tym. Pojęcie nieuchwytne i szerokie. Ziemia toczyła się zaiste coraz 
dalej, usunąwszy 
się spod jego kraju, i oto pozostał z garścią swojego ludu, otoczony bezgłośnym 
zamętem — jak 
gdyby jego państewko było oazą w świecie swarliwych cieni. I rzeczywiście, żaden 
dźwięk z 
zewnątrz nie przedostawał się na łańcuch wzgórz. „Przyjaciele i wrogowie!” Mógł 
był dodać: 
„i wspomnienia” — przynajmniej o ile chodziło o niego samego — lecz nie uczynił 
tego 
wówczas. Dowiedzieliśmy się o tym później, ale już po ukończeniu codziennego 
przedstawienia 
— za kulisami, że się tak wyrażę, i po zgaszeniu świateł. A tymczasem roztaczał 
na scenie swój 
barbarzyński majestat.
Przed jakimi dziesięciu laty Karain poprowadził na zdobycie zatoki swój lud, 
garść 
zebranych przygodnie wędrownych Bugisów, a teraz pod jego dostojną pieczą 
poddani 
zapomnieli o przeszłości i zbyli się wszelkiej troski o przyszłość. Obdarzał ich 
mądrością, radą, 
nagrodą, karą, życiem lub śmiercią, zachowując zawsze niezachwianą pogodę w 
mowie i 
wyglądzie. Znał się na nawadnianiu pól i sztuce wojennej, na broni i budowaniu 
statków. 
Umiał zataić uczucia; miał więcej wytrwałości niż którykolwiek z jego poddanych, 
potrafił 
pływać dłużej i lepiej sterować łodzią, a strzelał celniej i prowadził układy 
bardziej zawile od 
wszystkich ludzi z jego rasy, jakich zdarzyło mi się spotkać. Był to morski 
awanturnik, 
wygnaniec, władca — i mój serdeczny przyjaciel. Życzę mu szybkiej śmierci wśród 
walki, 
śmierci w blasku słonecznym, albowiem zakosztował władzy i wyrzutów sumienia, a 
żaden 
człowiek nie może więcej wymagać od życia. Dzień po dniu zjawiał się przed nami, 
niezachwianie wierny scenicznej perspektywie, a o zachodzie nagle pochłaniała go 
noc jak 
spuszczona kurtyna. Porysowane wzgórza zamieniały się w czarne cienie, sterczące 
wysoko na 
czystym niebie; nad nimi błyszczący bezład gwiazd podobny był do obłąkanego 
zamętu, 
uciszonego jednym gestem; wszelkie dźwięki milkły, ludzie usypiali, kształty się 
rozpływały i 
pozostawała tylko istota wszechświata — przedziwna otchłań mroku i świetlistych 
migotów.
II
Dopiero nocą mówił z nami otwarcie, zapominając o wymaganiach scenicznej 
etykiety. Za 
dnia rozprawialiśmy uroczyście o interesach. Na początku naszej znajomości 
dzieliła go ode 
mnie jego wspaniałość, moje nikczemne podejrzenia i sceniczny krajobraz, który 
wdzierał się do 
realnego życia i przesłaniał je nieruchomą fantazją barw i kształtów. Liczna 
świta tłoczyła się 
wkoło Karaina; nad jego głową szerokie ostrza włóczni tworzyły najeżoną aureolę 
z żelaza; 
odgradzał się od ludzi połysk broni, lśnienie jedwabi, podniecony i korny gwar 
zapalczywych 
głosów. Przed zachodem słońca żegnał nas ceremonialnie i odjeżdżał pod czarnym 
parasolem, 
otoczony orszakiem dwudziestu łodzi. Wszystkie wiosła błyskały jednocześnie, 
zanurzając się 
potężnym pluskiem, który rozbrzmiewał głośnym echem we wspaniałym amfiteatrze 
wzgórz. 
Szeroki strumień olśniewającej piany ścielił się za flotyllą. Łodzie wydawały 
się bardzo czarne 
wśród białego syku wody; głowy w zawojach chyliły się w tył i naprzód; mnóstwo 
ramion w 
czerwonych i żółtych rękawach wznosiło się i opadało jednym ruchem; włócznicy 
stojący w 
tyle łodzi mieli barwne sarongi i ramiona błyszczące jak u brązowych posągów; 
strofy pieśni, 
skandowanych półgłosem przez wioślarzy, kończyły się w miarowych odstępach 
żałosnym 
krzykiem Orszak malał w oddali, urywała się pieśń; wysypywali się na brzeg wśród 
długich 
cieni padających od zachodnich wzgórz. Promienie słońca ociągały się jeszcze, 
lgnąc do 
purpurowych szczytów; widzieliśmy wyraźnie Karaina, wiodącego orszak ku 
częstokołowi. 
Szedł z gołą głową, wielki i ociężały, wyprzedzając o dobry kawał luźno 
rozsypaną świtę, i 
kołysał rytmicznie hebanową laską, sięgającą mu wyżej głowy. Mrok gęstniał 
szybko; pochodnie 
błyskały od czasu do czasu za krzakami; kilka razy rozlegały się przeciągłe 
nawoływania w 
wieczornej ciszy i wreszcie noc zaciągała gładką zasłonę na wybrzeże, światła i 
głosy.
Potem, gdy zabieraliśmy się już do spoczynku, wartownik szkunera okrzykiwał 
daleki plusk 
wioseł w gwiaździstym mroku zatoki. Jakiś głos odpowiadał mu ostrożnie, a nasz 
serang, 
wtykając głowę przez otwarty luk, oznajmiał bez zdziwienia: „To radża przyjść. 
On już tu być”. 
Karain ukazywał się bez szmeru na progu małej kajuty. Wydawał się wówczas 
uosobieniem 
prostoty — odziany w biel, z zawojem na głowie; za całą broń miał tylko krys o 
zwyczajnej 
rogowej rękojeści, przy czym zasłaniał go uprzejmie fałdą saronga, nim próg 
przestąpił. Za jego 
plecami widniała zawsze zniszczona i ponura twarz starego Malaja noszącego miecz 
— twarz 
pokryta tak gęstymi zmarszczkami, że zdawała się patrzeć skroś oczek cienkiej, 
ciemnej siatki. 
Karain nie ruszał się nigdzie bez tego zausznika, który stał tuż za nim albo 
przysiadał na 
piętach. Radża nie lubił czuć za sobą otwartej przestrzeni. A nawet więcej, niż 
nie lubił: 
zdawało się po prostu, że się lęka, że niepokoi go to, co się dzieje tam, gdzie 
wzrok jego nie 
sięga. Nie mogliśmy tego zrozumieć wobec jawnej i zapamiętałej wierności, jaka 
go otaczała 
Znajdował się przecież sam wśród oddanych mu ludzi; nie czyhały na niego ani 
sąsiedzkie 
zasadzki, ani braterskie ambicje, a jednak niejeden z naszych gości zapewniał, 
że władca nie 
znosi samotności. Mówili nam: „Nawet kiedy je albo śpi, jest przy nim zawsze na 
straży 
człowiek, który posiada broń i siłę”. I rzeczywiście zawsze mu ktoś towarzyszył, 
ale nasi 
informatorzy nie mieli wyobrażenia ani o broni, ani o sile tego strażnika, które 
były zaiste 
ciemne i straszliwe, Przekonaliśmy się o tym, ale dopiero później, słuchając 
pewnego 
opowiadania.
Zauważyliśmy tymczasem, że nawet podczas najważniejszych rozmów Karain wzdrygał 
się 
często i przerywając swoje wywody sięgał w tył nagłym ruchem, aby się przekonać, 
czy stary 
Malaj jest za nim. A stary Malaj, tajemniczy i znużony, był zawsze na 
stanowisku. Dzielił 
pożywienie władcy; jego spoczynek, jego myśli; znał jego plany, strzegł jego 
tajemnic i — 
niewzruszony wobec wzburzenia swego pana, nie drgnąwszy nawet, szeptał mu kojąco 
nad 
głową jakieś nieuchwytne słowa.
Dopiero gdy Karain znalazł się na szkunerze, otoczony białymi twarzami, wśród 
nie 
znanych sobie dźwięków i przedmiotów, zdawał się zapominać o dziwnym niepokoju, 
który wił 
się jak czarna nić przez wspaniałość i pompę jego publicznego życia. Nocą 
zachowywaliśmy się 
wobec władcy w sposób swobodny i niewymuszony, nie posuwając się jednak aż do 
klepania 
go po plecach, istnieją bowiem poufałości, których należy się wystrzegać w 
stosunku do Malaja. 
Oświadczył nam, że podczas tych wizyt jest nie tylko człowiekiem prywatnym, 
który przybywa 
w odwiedziny do ludzi równych sobie urodzeniem. Zdaje się, że miał nas aż do 
końca za tajnych 
wysłanników rządu, popierających za pomocą nielegalnego handlu jakiś plan wysoce 
dyplomatyczny. Nasze zaprzeczenia i protesty były bezskuteczne. Uśmiechał się 
tylko uprzejmie 
a dyskretnie i zapytywał o królową. Każda wizyta rozpoczynała się od tego 
pytania; żądny był 
wszelkich szczegółów o niej: czarował go urok władczym, której berło rzucało 
cień sięgający z 
zachodu przez ziemie i morza — aż hen daleko poza piędź ziemi zdobytą przez 
Karaina. 
Wymyślał coraz to nowe pytania; nigdy nie był syty wiadomości tyczących się 
monarchini, a 
mówił o niej z podziwem i rycerską czcią, z pewnym rodzajem tkliwości i grozy! 
Dowiedzieliśmy się później, że był synem kobiety, która przed wielu laty 
rządziła małym 
państwem bugiskim, i wpadliśmy na domysł, że widać pamięć o matce — a wspominał 
ją 
zawsze z zachwytem — stapiała się niejako w jego umyśle z wyobrażeniem, które 
usiłował 
sobie wytworzyć o dalekiej królowej, zwanej przez niego Wielką, Niezwyciężoną, 
Pobożną i 
Szczęśliwą. Musieliśmy w końcu wymyślać różne szczegóły, aby nasycić jego 
zachłanną 
ciekawość; należy nam wybaczyć to uchybienie lojalności, gdyż usiłowaliśmy 
dostroić 
informacje do wzniosłego i wspaniałego ideału, jaki sobie Karain wytworzył. 
Rozmawialiśmy 
bez końca. Noc przesuwała się nad nami, nad cichym szkunerem, nad śpiącym lądem 
i nad 
bezsennym morzem, które grzmiało wśród skał na zewnątrz zatoki. Wioślarze 
Karaina — dwaj 
zaufani ludzie — spali w łodzi u stóp okrętowej drabiny. Stary zausznik, 
zwolniony ze swego 
obowiązku, drzemał na piętach, oparłszy się plecami o odrzwia; a Karain siedział 
rozparty w 
drewnianym fotelu pod z lekka rozkołysaną lampą, z cygarem w ciemnych palcach, 
przed 
szklanką pełną lemoniady. Bawił go syk ulatniającego się gazu, ale pociągnąwszy 
jeden lub 
dwa łyki, czekał, aż się napój wyszumi, po czym dwornym ruchem ręki prosił o 
świeżą butelkę. 
Dziesiątkował nasz skromny zapas, lecz gościliśmy go chętnie, bo rozgadawszy się 
opowiadał 
bardzo interesująco. Musiał być ongi wielkim bugiskim dandysem, gdyż nawet w 
owym czasie (a 
kiedyśmy go znali, nie był już młody) nieskazitelna czystość cechowała zawsze 
wspaniały jego 
strój, a włosy barwił na kolor jasnobrązowy. Spokojne dostojeństwo jego obejścia 
zamieniało 
źle oświetloną kajutę na salę posłuchań. Mówił o sprawach polityki na 
archipelagu z 
bystrością pełną ironii i melancholii. Napodróżował się wiele, niemało 
przeszedł, spiskował, 
walczył. Znał tuziemcze dwory, osady europejskie, lasy, morze i — jak się sam 
wyrażał — 
rozmawiał swego czasu z wielu sławnymi ludźmi. Lubił ze mną gawędzić, ponieważ 
znałem 
niejednego z owych potentatów; zdawał się sądzić, że ja zdolny jestem go 
zrozumieć, i ze 
wspaniałą pewnością siebie wnioskował, że umiem przynajmniej ocenić, o ile on 
sam stoi wyżej 
od innych znakomitości. Ale chętniej jeszcze rozmawiał o swoim kraju rodzinnym — 
małym 
państewku bugiskim, leżącym na wyspie Celebes. Ponieważ byłem tam niedawno, 
rozpytywał 
mnie usilnie o nowiny. Gdy podczas rozmowy wypływały imiona rożnych ludzi, mówił 
o tym 
lub owym: „Pływałem z nim w zawody, gdy byliśmy chłopcami”. Albo: „Polowaliśmy 
razem 
— władał pętlą i włócznią równie dobrze jak ja”. Niekiedy toczył niespokojnie 
wielkimi, 
zamyślonymi oczami, marszczył brwi albo uśmiechał się, albo zamyślał i, patrząc 
przed siebie 
w milczeniu, kiwał z lekka głową ku jakiejś nieodżałowanej wizji z lat 
minionych.
Matka jego rządziła ongi niewielkim, na wpół niezależnym państewkiem na wybrzeżu 
zatoki 
Boni. Opowiadał o niej z dumą. Była to kobieta pełna zdecydowania w sprawach 
państwa, 
tudzież własnego serca. Po śmierci pierwszego męża, nie zastraszona hałaśliwą 
opozycją swych 
wodzów, poślubiła bogatego kupca z plemienia Korinchi, człowieka o niskim 
pochodzeniu. 
Karain był jej synem z tego drugiego małżeństwa, lecz niefortunna ta okoliczność 
nie miała 
snadź nic wspólnego z jego wygnaniem. Przyczyn tego wygnania wcale nam nie 
wyjawił, choć 
raz wymknęło mu się z westchnieniem: „Ha! kraj mój nie poczuje już nigdy ciężaru 
moich 
kroków”. Ale opowiadał chętnie dzieje swych wędrówek i opisał nam szczegółowo 
zdobycie 
zatoki. Napomknąwszy o plemieniu mieszkającym za pasmem wzgórz, rzekł raz cicho 
i łagodnie, 
z niedbałym ruchem ręki: „Przyszli kiedyś przez góry, aby walczyć z nami; ale 
ci, którzy 
uciekli, nie powrócili już nigdy”. Zamyślił się na chwilę, uśmiechając się do 
siebie. „Bardzo 
niewielu uciekło” — dodał z pogodną dumą. Kochał wspomnienia swych powodzeń; 
żywił 
radosny zapał do czynu; gdy opowiadał, wygląd jego był wojowniczy, rycerski i 
wzniosły. Nic 
dziwnego, że lud go wielbił. Widzieliśmy raz, jak szedł w blasku dnia między 
chatami osady. 
Gromadki kobiet stojących we drzwiach oglądały się za nim z cichym szczebiotem 
błyszczącymi oczami; zbrojni ludzie ustępowali mu z drogi, prostując się w 
postawach pełnych 
czci; inni podchodzili z boku, zginając karki, aby przemówić doń pokornie; stara 
kobieta, 
stojąca w ciemnej framudze drzwi, wyciągnęła chude ramię i zawołała: 
„Błogosławiona twoja 
głowa!” Jakiś człowiek o ognistych oczach wychylił przez niskie ogrodzenie 
bananowego gaju 
mokrą od potu twarz i pierś przeoraną dwiema bliznami. Krzyknął zdyszanym głosem 
w ślad za 
nim: „Boże, daj zwycięstwo naszemu władcy!” Karain szedł prędko, stawiając 
długie, pewne 
kroki, i odpowiadał na sypiące się zewsząd powitania szybkimi, przenikliwymi 
spojrzeniami. 
Dzieci biegły naprzód wśród chat i wyglądały lękliwie zza węgłów, młodzi chłopcy 
trzymali się 
na jednej linii z władcą, przemykając się między krzewami, a oczy ich błyszczały 
wśród 
ciemnych liści. Stary zausznik, dzierżąc srebrną pochwę na ramieniu, sunął 
prędko tuż za 
Karainem z głową spuszczoną i oczami wbitymi w ziemię. Przechodzili szybko, 
skupieni, wśród 
ogólnego poruszenia, niby dwaj ludzie dążący spiesznie przez pustkowie.
W sali narad wojennych otaczali Karaina poważni zbrojni dowódcy, starzy zaś 
wojownicy w 
bawełnianych szatach przysiadali na piętach w dwóch długich rzędach, z rękami 
zwisającymi 
bezczynnie z kolan. Pod strzechą wspartą na gładkich kolumnach — z których każda 
kosztowała 
życie smukłą, młodą palmę — woń kwitnących żywopłotów przepływała ciepłą falą. 
Słońce 
zniżało się. Na otwarty dziedziniec wchodzili suplikanci, wznosząc już z oddali 
złączone ręce 
ponad schylone głowy i gnąc się nisko w jasnym potoku światła. Młode dziewczęta 
z kwiatami 
na kolanach siedziały pod wielkim drzewem, w cieniu szeroko rozpostartych 
konarów. Niebieski 
dym ciągnął od ognisk i powlekał przejrzystą mgłą spadziste dachy chat o 
połyskliwych ścianach 
plecionych z trzciny; wokół nich biegły słupy z grubo ciosanych pni, 
podpierające pochyły 
okap. Karain sprawował sądy w cieniu drzew; tronując na wysokim siedzisku, 
wydawał rozkazy, 
udzielał rad lub napomnień. Gwar pochlebnych głosów wzmagał się od czasu do 
czasu, a 
bezczynni włócznicy — którzy stali wsparci niedbale ó słupy, przypatrując się 
dziewczętom — 
odwracali z wolna głowy. Żaden mąż nie żył pod osłoną takiej czci, zaufania i 
grozy. A jednak 
pochylał się chwilami i nasłuchiwał — niby dalekiego echa jakiejś zwady; czekał 
— zda się — 
że usłyszy czyjś cichy głos lub szelest lekkich kroków; czasem na wpół porywał 
się z krzesła, 
jak gdyby ktoś poufale dotknął jego ramiona. Rzucał w tył trwożne spojrzenie; 
stary zausznik 
szeptał mu do ucha nieuchwytne słowa, a wodzowie odwracali oczy — bo oto stary 
czarownik, 
człowiek rozkazujący widmom i zsyłający złe duchy na nieprzyjaciół, przemawiał 
do władcy. 
W krąg ciszy zalegającej na krótko dziedziniec szumiały z lekka drzewa; cichy 
śmiech dziewcząt 
bawiących się kwiatami tryskał kaskadą radosnych dźwięków. Na szczytach wysokich 
drzew 
długie pęki barwionego końskiego włosia mieniły się w podmuchach wiatru 
przejrzystą purpurą, 
a strumień o kryształowej, bystrej wodzie, płynący za jaskrawym kwieciem 
żywopłotów, toczył 
się niewidzialny i głośny pod zwisającą trawą brzegu, szemrząc coś namiętnie i 
łagodnie.
Po zachodzie słońca widać było z dala — poprzez pola i zatokę — pęki pochodni 
gorejących 
pod wysokim dachem szopy przeznaczonej na narady. Dymiące czerwone płomienie 
chwiały się 
na wysokich żerdziach; ognisty blask przebiegał po twarzach, lgnął do gładkich 
pni palm, 
krzesał jasne iskry z metalowych półmisków, stojących na cienkich matach. Ten 
nieznany 
awanturnik ucztował jak król. Małe grupki ludzi obsiadały ciasnym kołem 
drewniane misy, 
brunatne ręce krążyły nad śnieżnymi kopczykami ryżu. Karain, siedząc trochę na 
uboczu na 
prostej ławie, wspierał spuszczoną głowę na dłoni, a obok niego jakiś 
młodzieniec 
improwizował rapsod sławiący jego mądrość i odwagę. Pieśniarz kiwał się 
rytmicznie, tocząc 
rozgorzałym wzrokiem; stare kobiety dreptały w koło z półmiskami, a biesiadnicy 
siedzący na 
piętach podnosili głowy i wsłuchiwali się z powagą, nie zaprzestając jedzenia. 
Pieśń triumfu 
rozbrzmiewała w nocnym powietrzu; strofy płynęły ponure i ogniste jak myśli 
pustelnika. 
Uciszył je gestem: „Dosyć!” W oddali chichotał puszczyk, rozkoszujący się 
głębokim mrokiem w 
gąszczu listowia; nad głowami biegały po dachu z palmowych liści jaszczurki, 
nawołując się 
łagodnie; suche liście w strzesze szeleściły; gwar zmieszanych głosów potęgował 
się nagle. 
Karain, powiódłszy w krąg trwożnym spojrzeniem, jak człowiek zbudzony nagłym 
poczuciem 
niebezpieczeństwa, rzucał się w tył i pod wzrokiem starego czarownika uspokajał 
się stopniowo, 
podejmując z szeroko rozwartymi oczami wątłą nić swoich marzeń. Wszyscy wokoło 
śledzili 
zmianę w usposobieniu pana; gwar ożywionej rozmowy przycichał jak fala na 
płytkim brzegu. 
Władca jest zamyślony! I ponad szmer zniżonych głosów wybijał się tylko lekki 
szczęk broni, 
jakieś pojedyncze, głośniejsze słowo, wyraźne i samotne, lub też poważne 
brzęknięcie wielkiej 
miedzianej tacy.
III
Odwiedzaliśmy go przez dwa lata w krótkich odstępach czasu. Polubiliśmy go, 
nabraliśmy do 
niego zaufania, podziwialiśmy go prawie. Spiskował i przygotowywał wojnę, 
wykazując tyle 
cierpliwości i przezorności, taką świadomość celu i wytrwałość, o jakie nie 
posądziłbym go 
nigdy, zważywszy na jego rasę. Wydawał się nieustraszony wobec jutra i zdradzał 
w planach 
bystrość, ograniczoną jedynie przez głęboką ignorancję w stosunku do pozostałego 
świata. 
Staraliśmy się go oświecić; ale na próżno; nie był w stanie pojąć, jak 
nieodparte są siły, 
którym się przeciwstawiał; nic nie mogło ostudzić zapału, z jakim gotował się do 
walki o swoje 
prymitywne ideały. Nie rozumiał nas i odpowiadał argumentami, które doprowadzały 
do 
rozpaczy dziecinną swą przebiegłością. Ciasnota jego pojęć była nieuleczalna. 
Czasem błyskała 
w nim mroczna, żarząca się wściekłość — ponure a niejasne poczucie doznanej 
krzywdy — i 
skupiona żądza gwałtu, niebezpieczna u Malaja. Szaleństwo porywało go jak 
natchnienie. 
Pewnego razu, gdy rozmawialiśmy długo w noc w kampongu, skoczył nagle na równe 
nogi. 
Wielkie, jasne ognisko paliło się w gaju; światła i cienie tańczyły między 
drzewami; wśród 
cichej nocy migały nietoperze, przelatując pod gałęziami jak roztrzepotane 
płatki zgęszczonego 
mroku. Karain porwał miecz z rąk starego zausznika, wyciągnął z pochwy, aż 
świsnęło W 
powietrzu, i wbił ostrze w ziemię. Nad cienką, prostą klingą srebrna rękojeść, 
oswobodzona z 
uwięzi, słaniała się przed Karainem jak coś żywego. Cofnął się o krok i głuchym 
głosem 
przemówił dziko do wibrującej stali:
— Jeśli jest cnota w ogniu, w żelazie, w ręce, która cię wykuła, w słowach nad 
tobą 
wyrzeczonych, w pragnieniu mego serca i w mądrości twoich twórców — odniesiemy 
razem 
zwycięstwo!
Wyciągnął miecz z ziemi i popatrzył wzdłuż ostrza.
— Bierz! — rzekł przez ramię do starego zausznika.
A ów, siedząc bez ruchu na piętach, obtarł ostrze brzegiem saronga, wetknął z 
powrotem 
broń do pochwy i w dalszym ciągu piastował ją na kolanach, nie spojrzawszy w 
górę ani razu. 
Karain uspokoił się nagle i zasiadł na powrót z godnością. Od tej chwili daliśmy 
pokój 
perswazjom, pozostawiając go na drodze wiodącej ku chwalebnej porażce. Wszystko, 
co można 
było dla niego zrobić, polegało tylko na jednym: pilnowaliśmy, aby proch był 
dobry i strzelby 
zdatne do użytku, choć stare.
Ale gra stała się w końcu zbyt ryzykowna i chociaż my sami, prowadząc ją tak 
często, 
niewiele robiliśmy sobie z niebezpieczeństwa, pewni wielce szanowni ludzie, 
siedzący zacisznie 
po biurach, rozstrzygnęli za nas, że ryzyko jest zbyt wielkie i że odbędziemy 
już tylko Jedną 
jedyną wyprawę. Rozpuściwszy, jak zwykle, wiele mylnych pogłosek co do celu 
naszej podróży, 
wymknęliśmy się spokojnie i po krótkiej przeprawie wpłynęliśmy do zatoki. Był 
wczesny ranek i 
zanim jeszcze kotwica sięgnęła dna, szkuner został otoczony przez łódki.
Pierwszą rzeczą, którą usłyszeliśmy, była wiadomość, że tajemniczy zausznik 
Karaina umarł 
przed kilku dniami. Nie przypisywaliśmy tej nowinie wielkiego znaczenia. 
Zapewne, trudno 
było sobie wyobrazić Karaina bez nieodstępnego towarzysza, ale człowiek ów był 
stary, nigdy 
do żadnego z nas słowa nie przemówił — nie słyszeliśmy chyba wcale dźwięku jego 
głosu i 
przyzwyczailiśmy się patrzeć nań jak na coś pozbawionego życia, jak na część 
przepychu, 
wśród którego żył nasz przyjaciel, jak na miecz, który za nim noszono, lub 
czerwony parasol z 
frędzlami, pojawiający się w czasie uroczystych objazdów. Karain nie odwiedził 
nas po południu, 
jak to czynił zazwyczaj. Przed zachodem słońca przesłał nam pozdrowienie i dar 
złożony z 
owoców i jarzyn. Nasz przyjaciel płacił nam jak bankier, a gościł nas jak król. 
Oczekiwaliśmy go 
do północy. Na rufie pod płóciennym dachem brodaty Jackson brzdąkał na starej 
gitarze i śpiewał 
ohydnym akcentem stare romanse hiszpańskie, a młody Hollis i ja, rozciągnięci na 
pokładzie, 
graliśmy w szachy przy świetle latarni. Karain nie pojawił się jednak. 
Następnego dnia byliśmy 
zajęci wyładowaniem towaru i dowiedzieliśmy się, że radża jest niezdrów. 
Oczekiwane przez nas 
zaproszenie nie nadeszło. Przesłaliśmy przyjazne pozdrowienia, lecz bojąc się 
przeszkodzić 
jakimś tajemnym obradom, nie opuściliśmy statku. Na trzeci dzień wczesnym 
rankiem 
wyładowaliśmy już wszystek proch i karabiny, a także i sześciofuntową mosiężną 
armatkę z 
lawetą, którą zakupiliśmy i wspólnie na dar dla naszego przyjaciela.
Po południu uczyniło się parno. Strzępiaste brzegi czarnych chmur wyglądały zza 
pagórków; niewidzialne burze krążyły naokół, warcząc jak dzikie bestie. 
Przygotowaliśmy 
szkuner do odjazdu, aby odpłynąć następnego ranka o świcie. Dzień cały prażyło 
zatokę 
bezlitosne słońce, okrutne i blade, rozżarzone do białości. Na lądzie panowała 
martwota. 
Wybrzeże było puste, osady zdawały się wyludnione, dalekie drzewa stały w 
nieruchomych 
kępach jak namalowane; biały dym z niewidzialnych ognisk snuł się nisko u 
brzegu, niby 
opadająca mgła. Nad wieczorem trzech zaufanych ludzi Karaina, przybranych w 
najpiękniejsze 
stroje i uzbrojonych od stóp do głów, przybyło w czółnie, wioząc skrzynkę z 
dolarami. Posępni 
byli i przybici; mówili nam, że przez pięć dni nie widzieli swojego radży. Nikt 
go nie widział! 
Uregulowaliśmy wszystkie rachunki, po czym wysłannicy Karaina, podawszy nam 
kolejno ręce 
w głębokim milczeniu, zeszli jeden po drugim do łodzi i ruszyli ku brzegowi. 
Siedzieli blisko 
siebie w jaskrawych strojach, zwiesiwszy głowy; złote hafty kaftanów błyszczały 
olśniewająco, 
gdy się oddalali, sunąc po gładkiej wodzie; żaden z nich nie obejrzał się ani 
razu. Przed 
zachodem warczące chmury zdobyły szturmem pasmo wzgórza i zsunęły się, kotłując; 
po 
wewnętrznych zboczach. Wszystko zniknęło: czarna, wirująca kurzawa wypełniła 
zatokę, a W 
środku niej szkuner kołysał się tam i sam w zmiennych podmuchach wiatru. 
Pojedynczy 
wystrzał piorunu zagrzmiał z siłą, która — zdało się — rozniesie w kawałki 
pierścień wysokich 
wzgórz; ciepły potop spłynął na ziemię. Wiatr zamarł. Sapaliśmy z gorąca w 
dusznej kabinie; z 
twarzy lał się nam pot; zatoka syczała jak gotująca się woda; ulewny deszcz 
zlatywał w 
prostopadłych kolumnach ciężkich jak ołów; chlustał o pokład, lał się z rej, 
bulgotał, szlochał, 
pluskał, szemrał w ślepym mroku. Lampka paliła się ciemno. Hollis, obnażony do 
pasa, leżał na 
skrzyni bez ruchu, z zamkniętymi oczami, niby obdarty trup; u jego głowy Jackson 
brzdąkał na 
gitarze i podśpiewywał wśród westchnień ponurą dumkę o beznadziejnej miłości i 
oczach jak 
gwiazdy.
Wtem usłyszeliśmy na pokładzie przerażone głosy, krzyczące wśród deszczu, 
spieszne kroki 
rozległy się nad naszymi głowami i Karain ukażą się nagle we drzwiach kabiny. 
Nagie jego 
piersi i twarz połyskiwały w świetle; przemoczony sarong oblepiał mu nogi; w 
lewej ręce 
trzymał krys w pochwie, a kosmyki mokrych włosów, wymykając się Spod czerwonego 
turbanu, zwisały mu na oczy i policzki. Przesadził próg jednym susem, oglądając 
się przez 
ramię jak człowiek ścigany. Hollis odwrócił się prędko na bok i otworzył oczy. 
Jackson 
przycisnął wielką dłoń do wibrujących strun i brzęk zamarł. Wstałem z krzesła.
— Nie słyszeliśmy okrzyknięcia waszej łodzi! –i zawołałem.
— Łodzi?… Ależ ten człowiek dostał się tu wpław — wycedził Hollis na swojej 
skrzyni. 
— Spójrzcie na niego!
Patrzyliśmy w milczeniu na Karaina, a on stał z obłąkanymi oczami, dysząc 
ciężko. Woda 
ciekła z niego, zbierała się w ciemną kałużę i biegła ukośnie przez podłogę 
kabiny. Usłyszeliśmy 
na pokładzie głos Jacksona, który wyszedł, aby spędzić naszych malajskich 
majtków ze 
schodków wiodących do kabiny; klął i groził wśród głośnego plusku ulewy. Wielkie 
wzburzenie panowało na pokładzie; wartownicy oszaleli ze strachu na widok 
ciemnej postaci 
wskakującej przez burtę — jakby wprost z morskiej otchłani — i zaalarmowali całą 
załogę.
Wreszcie Jackson wrócił z pokładu gniewny i obsypany kroplami deszczu, 
błyszczącymi na 
brodzie i włosach, a Hollis, jako najmłodszy z nas przybrał pozę pełną niedbałej 
wyższości i 
rzekł, nie poruszając się wcale:
— Dajcie mu suchy sarong… ten mój… wisi tam w łazience.
Karain położył na stole krys, rękojeścią ku sobie i wykrztusił kilka słów 
zduszonym 
głosem.
— Co takiego? — spytał Hollis, który nic nie usłyszał.
— Usprawiedliwia się, że wszedł z bronią w ręku — rzekłem oszołomiony.
— Cóż to za ceremonie… Powiedz, że wybaczamy to naszemu przyjacielowi… w taką 
noc — 
cedził Hollis. — Co się stało?
Karain wsunął przez głowę suchy sarong, mokry opuścił na ziemię i wystąpił z 
niego. 
Wskazałem mu drewniany fotel — jego fotel. Usiadł na nim wyprostowany. — Ha! — 
wyrzekł 
silnym głosem; krótki dreszcz przebiegł szerokie jego barki. Spojrzał 
niespokojnie przez ramię, 
zwrócił się do nas niby chcąc coś powiedzieć, ale wytrzeszczył tylko dziwne, 
jakby oślepłe oczy i 
obejrzał się znów Jackson wrzasnął:
— Hej tam, baczność na pokładzie!
Usłyszał słaby odzew i wyciągniętą nogą zatrzasnął drzwi kabiny.
— Teraz już wszystko w porządku — oświadczył;
Wargi Karaina drgnęły z lekka. Od jaskrawej błyskawicy zapaliły się nagle na 
wprost niego 
dwa okrągłe okienka i błysnęły jak para okrutnych, fosforyzujących oczu. Wydało 
się nam przez 
chwilę, że płomień lampy rozsypał się w brutalny proch, zaś lustro nad kredensem 
wyskoczyło 
zza pleców Karaina niby gładki płat silnego światła. Huk piorunu zbliżył się i 
zawisł nad nami; 
szkuner drżał cały, a wielki głos miotał wciąż straszne groźby, oddalając się w 
przestwór. Przez 
krótką chwilę wściekły deszcz siekł o pokład. Karain powiódł z wolna wzrokiem od 
twarzy do 
twarzy i cisza Stała się tak głęboka, że usłyszeliśmy wyraźnie oba chronometry, 
tykające w 
mojej kabinie — jeden za drugim — z nie słabnącym pośpiechem.
Wszyscy trzej, dziwnie wytrąceni z równowagi nie byliśmy w stanie zdjąć oczu z 
Karaina. 
Stał się zagadkowy, wzruszył nas swoją tajemnicą, która wygnała go w noc i burzę 
i zmusiła do 
szukania ucieczki w kajucie szkunera. Nikt z nas nie wątpił, że patrzymy na 
zbiega, mimo całej 
dziwaczności takiego przypuszczenia. Miał twarz wynędzniałą, jakby nie spał 
całymi tygodniami; 
schudł, jakby od wielu dni nic nie jadł. Policzki jego zapadły się oczy 
wgłębiły; muskały piersi 
i ramion drgały z lekka, jak po wyczerpującej walce. Prawda, że ciężką miał 
przeprawę aż do 
szkunera, ale z jego twarzy wyzierało znużenie innego rodzaju, gniewna i trwożna 
udręka jak 
po zmaganiu się z myślą, z pojęciem, z czymś nieuchwytnym, nie dającym ani 
chwili 
wytchnienia, z niczym, z cieniem — niezwyciężonym i nieśmiertelnym, który żeruje 
na życiu. 
Znaliśmy owo coś równie dobrze, jakby krzyknął nam jego nazwę. Pierś Karaina 
rozszerzała się 
raz po raz; zdawało się, że nie może opanować uderzeń serca. Miał przez chwilę 
władzę 
właściwą opętanym — władzę budzenia ciekawości, bólu, politowania i 
przerażającego 
bliskiego odczucia rzeczy niewidzialnych, rzeczy mrocznych i niemych, które 
otaczają ludzką 
samotność. Oczy jego błądziły czas jakiś bez celu i zatrzymały się wreszcie. 
Rzekł z wysiłkiem:
— Uciekłem!… — Przeskoczyłem częstokół jak zbieg po klęsce! Biegłem w 
ciemnościach. 
Woda była czarna. Zostawiłem go wołającego na brzegu czarnej wody… Zostawiłem go 
stojącego samotnie na brzegu. Płynąłem… wołał za mną… płynąłem…
Drżał od stóp do głów, siedząc bardzo prosto i patrząc przed siebie. Kogo 
zostawił? Kto go wołał? 
Nic nie wiedzieliśmy. Nie mogliśmy zrozumieć, o co chodzi. Powiedziałem na 
chybił trafił:
— Opanuj się!
Dźwięk mego głosu zdawał się go krzepić; zesztywniał nagle, nie zwracając na 
mnie zresztą 
uwagi. Przez chwilę nasłuchiwał, jakby czekał na coś, potem znów mówił dalej:
— On tu przyjść nie może… dlatego uciekłem do was. Do was, ludzi o białych 
twarzach, 
którzy gardzicie niewidzialnymi głosami. On nie może mieść waszej niewiary i 
waszej siły.
Zamilkł. Po chwili usłyszeliśmy cichy okrzyk!
— Ach! Jakże silni są ludzie bez wiary!
— Nie ma tu nikogo prócz ciebie, radżo, i nas trzech — rzekł spokojnie Hollis, 
który leżał 
wciąż nieruchomo z głową wspartą na łokciu.
— Wiem — rzekł Karain. — Nie gonił tu za mną nigdy. Przecież mądry człowiek 
zawsze mi 
towarzyszył. Ale odkąd zmarł stary mędrzec, który znał moją niedolę, słyszałem 
tamten głos 
każdej nocy. Zamknąłem się na wiele dni w ciemnościach Dochodziły mnie strapione 
szepty 
kobiet, szum wiatru i bieżącej wody, szczęk broni w ręku wiernych mężów, ich 
kroki — i jego 
głos!… Blisko.. tuż przy uchu! Poczułem go dziś koło siebie… oddech jego owionął 
mi szyję. 
Wyskoczyłem na dwór bez krzyku. Wszyscy naokoło spali spokojnie. Pobiegłem ku 
morzu. 
Leciał u mego boku bez najlżejszego szmeru, szepcząc, szepcząc dawne słowa — 
szepcząc mi 
do ucha dawnym głosem. Wbiegłem w morze; popłynąłem ku wam z krysem w zębach. 
Ja, 
zbrojny mąż, uciekłem przed tchnieniem do was. Weźcie mnie do waszego kraju! 
Stary 
mędrzec umarł, a z nim przepadła moc jego słów i zaklęć. I nikomu nie mogę nic 
powiedzieć. 
Nikomu. Nie ma tu nikogo, kto by był na to dość wiemy i dość mądry — na to, aby 
wiedzieć! 
Tylko przy was, niewiernych, nieszczęście moje rozpływa cię jak mgła pod okiem 
dnia.
Zwrócił się ku mnie.
— Pójdę za tobą! — krzyknął hamując głos. — Za tobą, który znasz tylu spomiędzy 
nas. Chcę 
rzucić ten kraj… mój lud… i jego… tam!
Wyciągnął drżący palec, wskazując na chybił trafił gdzieś poza siebie. Ciężko 
nam było 
znieść widok tej zatajonej niedoli. Hollis patrzył w niego z uwagą. Zapytałem 
łagodnie:
— Gdzie jest niebezpieczeństwo?
— Wszędzie poza tym miejscem — odrzekł ponuro. — Gdziekolwiek tylko się znajdę. 
On 
czeka na mnie na ścieżkach, pod drzewami, przy łożu, gdy kładę się na spoczynek, 
wszędzie, 
tylko nie tutaj.
Powiódł wzrokiem po małej kajucie — po malowanych belkach i przybrudzonej 
politurze 
grodzi; obejrzał wszystko naokoło, jakby odwołując się do obcości i lichoty tego 
otoczenia, do 
nieporządnej zbieraniny nieznanych przedmiotów, co należą do zagadkowego życia 
pełnego 
wysiłku, zabiegów, niewiary — do potężnego życia białych ludzi, które toczy się 
twardo i 
nieodparcie po krawędzi zewnętrznego mroku. Wyciągnął ramiona, jakby chciał 
objąć to życie 
wraz z nami. Czekaliśmy. Wiatr i deszcz ustały; cisza nocna wokół szkunera była 
tak głucha, 
jakby nas otaczał martwy świat, złożony w grobie z chmur na wieczny spoczynek. 
Spodziewaliśmy się, że Karain zacznie mówić. Od chęci zwierzenia się drgały mu 
wargi. Są 
ludzie, którzy twierdzą, że Malaj nie odezwie się szczerze do białego człowieka. 
To błąd. Żaden 
człowiek nie przemówi do swego pana; lecz do wędrowca i przyjaciela, który nie 
przybywa, 
aby pouczać lub rządzić, który niczego nie wymaga i zgadza się na wszystko — 
wobec takiego 
przyjaciela padają szczerze słowa u ognisk obozowych, we wspólnej samotności 
morza, w 
pobrzeżnych osadach, na postojach wśród lasów, słowa nie zważające na rasę czy 
kolor skóry. 
Jedno serce mówi — drugie serce słucha, a ziemia, morze, niebo, przelotny wiatr 
lub liść 
chwiejący się na gałęzi słuchają także błahej opowieści o brzmieniu życia.
Przemówił wreszcie. Niepodobna oddać wrażenia, jakie wywarły na nas jego dzieje. 
Jest to 
wrażenie niezniszczalne, choć żyje tylko we wspomnieniu, a głębia jego i 
wyrazistość nie może 
być objawiona tym, co go nie zaznali, tak jak niepodobna podzielić się z nikim 
wzruszeniem 
przeżytym w śnie, Trzeba było widzieć wrodzoną wspaniałość Karaina, trzeba było 
znać go 
przedtem — i patrzeć na niego w owej chwili. Chwiejny półcień małej kajuty; na 
zewnątrz 
głucha cisza, skroś którą dochodziło tylko pluskanie wody o boki szkunera; blada 
twarz Hollisa o 
spokojnych, ciemnych oczach; energiczna głowa Jacksona, ujęta w dwie wielkie 
dłonie, i długa, 
żółta jego broda spływająca na struny gitary położonej na stole; wyprostowana i 
nieruchoma 
poza Karaina, jego głos — wszystko to wywierało wrażenie, którego zapomnieć 
niepodobna. 
Siedział naprzeciw nas po drugiej stronie stołu. Ciemna głowa i brązowy tors 
widniały nad 
matową taflą drzewa, lśniące i nieruchome, jak odlane z metalu. Tylko usta 
poruszały się, a 
oczy żarzyły, gasły, jaśniały znów lub patrzyły ponuro w przestrzeń. Słowa jego 
płynęły wprost 
z udręczonego serca. Snuły się cicho, niby smutny szmer bieżącej wody; czasem 
brzmiały 
rozgłośnie, jak łoskot wojennego gongu, albo wlokły się powoli jak znużeni 
wędrowcy, albo 
gnały naprzód zdjęte trwogą.
IV
Oto mniej więcej, co nam opowiedział:
— Było to po owych wielkich zaburzeniach, kiedy przymierze czterech państw Wajo 
zostało zerwane. Walczyliśmy między sobą, a Holendrzy śledzili nas z daleka, 
czekając, aż 
nasze siły się wyczerpią. Potem ujrzeliśmy dym ich statków wojennych przy ujściu 
naszych rzek, 
a wielcy ich mężowie przybyli w łodziach pełnych żołnierzy, aby mówić nam o 
opiece i pokoju. 
Odpowiedzieliśmy ostrożnie i mądrze, gdyż wioski nasze były spalone, częstokoły 
słabe, lud 
wyczerpany, a broń stępiona. Przybyli i odjechali; wiele było gadaniny, ale po 
ich odjeździe 
wszystko wyglądało jak dawniej; widzieliśmy tylko obce statki krążące u naszych 
wybrzeży i 
kupcy holenderscy zjawili się niebawem pod gwarancją bezpieczeństwa. Mój brat 
był władcą i 
jednym z tych, którzy dali ową gwarancję. Byłem wówczas młody, walczyłem podczas 
zaburzeń, a Pata Matara walczył u mego boku. Dzieliliśmy głód, 
niebezpieczeństwo, zmęczenie 
i triumfy. Oczy jego szybko chwytały grożące mi ciosy, a moje ramię dwukrotnie 
ocaliło mu 
życie. Tak chciało jego przeznaczenie. Był moim przyjacielem. A słynął pośród 
nas i należał 
do tych, którzy otaczali mego brata–władcę. Przemawiał podczas obrad; odwaga 
jego była 
wielka; podlegało mu wiele osad leżących wokoło rozległego jeziora, które 
znajduje się w 
środku naszego kraju, jak serce znajduje się w środku ludzkiego ciała. Gdy 
wnoszono do 
kampongu miecz zwiastujący jego przybycie, w gaju owocowym szeptały 
rozciekawione 
dziewczęta, bogaci mężowie naradzali się w cieniu i przygotowywano ucztę wśród 
śpiewów i 
rozradowania. Cieszył się łaską władcy i miłością ubogich. Kochał wojnę, 
polowanie, czar 
kobiet. Posiadał klejnoty, szczęśliwą broń i ludzkie przywiązanie. Był to mąż 
srogi; i nie miałem 
przyjaciela poza nim.
Dowodziłem wówczas strażą czuwającą u częstokołu zbudowanego przy ujściu rzeki i 
w 
imieniu mego brata pobierałem myto od przejeżdżających czółen. Pewnego dnia 
zobaczyłem 
holenderskiego kupca kierującego się w górę rzeki. Miał z sobą trzy łodzie; nie 
żądałem od 
niego myta, ponieważ dym holenderskich statków unosił się nad horyzontem i 
byliśmy jeszcze 
za słabi, aby zapomnieć o traktatach. Pojechał w górę rzeki pod gwarancją 
bezpieczeństwa, a 
brat mój udzielił mu opieki. Holender oświadczył, że przybywa, żeby z nami 
handlować. 
Słuchał naszych głosów, gdyż jesteśmy ludźmi, którzy przemawiają otwarcie i bez 
strachu; 
liczył nasze włócznie, oglądał drzewa, bieżące wody, trawę nadbrzeżną, stoki 
naszych wzgórz. 
Udał się do kraju Matary i tam pozwolono mu wybudować dom. Handlował i sadził 
rośliny. 
Lekceważył nasze radości, nasze myśli i nasze troski. Twarz jego była czerwona, 
włosy jak 
ogień, oczy blade jak nadrzeczna mgła; ruchy miał ciężkie i mówił grubym głosem; 
śmiał się 
głośno jak głupiec i dwornie przemawiać nie umiał. Był to wielki, szyderczy 
mężczyzna, który 
patrzał w twarze kobiet i kładł rękę na ramieniu wolnych ludzi, Jak wysoko 
urodzony władca. 
Znosiliśmy go cierpliwie. Czas mijał.
A potem siostra Pata Matary uciekła z kampongu i zamieszkała w domu Holendra. 
Była to 
pani wielka i samowolna; widziałem raz, jak niewolnicy nieśli ją na plecach 
wysoko ponad 
tłumem. Twarz miała odkrytą; słyszałem, jak wszyscy mężczyźni mówili, że piękna 
jest 
niezmiernie, że na jej widok milknie rozum, a zachwyt porywa serce. Ucieczka jej 
przeraziła 
wszystkich. Twarz Matary poczerniała od hańby, gdyż wiedział, że obiecano jego 
siostrę 
innemu mężczyźnie, Matara poszedł do domu Holendra i rzekł: „Wydaj mi ją na 
śmierć — to 
córka wielkiego rodu”. Biały człowiek odmówił i zamknął się w domu, a służba 
jego 
wartowała dniem i nocą z nabitymi strzelbami. Matara pienił się z wściekłości. 
Brat mój zwołał 
naradę. Ale holenderskie statki krążyły w pobliżu i warowały chciwie u naszych 
wybrzeży. 
Więc brat mój rzekł: „Jeśli on teraz zginie, kraj za tę krew zapłaci. 
Poniechajmy go, póki nie 
staniemy się silniejsi i póki statki nie odpłyną”. Matara był mądry, więc czekał 
i śledził 
Holendra. Lecz biały lękał się o jej życie i odjechał.
Zostawił swój dom, swoje plantacje ł swój dobytek! Odjechał, zbrojny i groźny, i 
rzucił 
wszystko — dla niej! Porwała jego serce. Zza częstokołu widziałem, jak puścił 
się na morze w 
wielkiej łodzi. Z pomostu dla wojowników obaj z Matara patrzyliśmy na jego 
odjazd. Siedział na 
rufie ze skrzyżowanymi nogami i trzymał oburącz strzelbę, a lufa błyszczała 
ukośnie przed jego 
wielką, czerwoną twarzą. Szeroka rzeka stała się pod nim — równa, gładka, 
połyskliwa, jak 
srebrzysta równina; statek zaś, wydający się z brzegu bardzo krótki i bardzo 
czarny, sunął po 
srebrnej równi w dal, ku błękitowi morza.
Matara, stojąc u mego boku, po trzykroć krzyknął jej imię wśród bólu i 
złorzeczeń. Wzruszył 
moje serce. Imię zabrzmiało trzy razy; i trzy razy ujrzałem oczyma duszy 
zamkniętą pod 
pokładem kobietę z rozpuszczonym włosem, odchodzącą od swego kraju i swego 
plemienia. 
Gniew czułem — i smutek. Dlaczego? I wnet zacząłem krzyczeć zniewagi i 
przekleństwa. Matara 
rzekł: „Teraz, kiedy opuścili nasz kraj, życie ich do mnie należy. Pójdę za nimi 
i uderzę, i cenę 
krwi spłacę sam”. Wielki wiatr wiał ku zachodzącemu słońcu przez pustą rzekę. 
Krzyknąłem: 
„Pójdę u twego boku!” Pochylił głowę na znak zgody. Tak chciało jego 
przeznaczenie. Słońce 
zaszło, a drzewa nad naszymi głowami poruszały gałęźmi z wielkim szumem.
Trzeciego dnia opuściliśmy kraj na prao handlowym.
Naprzeciw wyszło nam morze — szerokie, bezdrożne i nieme. Płynący statek śladu 
nie 
zostawia. Skierowaliśmy się ku południowi. Był księżyc w pełni; i patrzyliśmy na 
niego 
mówiąc: „Gdy zabłyśnie następny księżyc, oświetli nam drogę powrotną; a oni będą 
już martwi”. 
Od tego czasu upłynęło lat piętnaście. Wiele księżyców dojrzało i zwiędło, a ja 
kraju mego już 
nie zobaczyłem. Wzięliśmy kurs na południe; dopędziliśmy wiele statków;’ 
zbadaliśmy brzegi i 
zatoki; ujrzeliśmy kraniec naszego wybrzeża i naszej wyspy — stromy przylądek 
nad 
niespokojną cieśniną, kędy snują się cienie rozbitych okrętów i topielcy krzyczą 
po nocach. 
Teraz już szerokie morze otaczało nas zewsząd. Ujrzeliśmy wielką górę palącą się 
pośród wody; 
ujrzeliśmy tysiące wysepek rozsypanych jak okruchy żelaza wystrzelone z wielkiej 
armaty; 
ujrzeliśmy wielkie wybrzeże, najeżone górami i przylądkami, rozciągnięte szeroko 
w słońcu z 
zachodu na wschód. To była Jawa. Powiedzieliśmy sobie: „Oni są tam; czas ich 
nadchodzi i 
powrócimy wnet albo umrzemy wolni od hańby”.
Wylądowaliśmy. Czyż jest w tym kraju co dobrego? Ścieżki biegną proste i twarde, 
i 
pokryte kurzem. Kamienne kampongi, pełne białych twarzy, otoczone są 
urodzajnymi, polami, 
lecz każdy człowiek, którego napotkasz, jest niewolnikiem. Radżowie żyją pod 
ostrzem 
cudzoziemskiego miecza. Wstępowaliśmy na góry, przebywaliśmy doliny; o zachodzie 
wchodziliśmy do wsi. Pytaliśmy każdego: „Widzieliście białego człowieka?” 
Niektórzy 
wytrzeszczali, oczy, inni śmieli się; kobiety dawały nam czasem posiłek z trwogą 
i 
szacunkiem, jak gdybyśmy byli szaleńcami z — bożego dopustu; ale niektórzy nie 
rozumieli 
naszego języka, inni klęli nas albo ziewając pytali z pogardą o przyczyny 
naszych poszukiwań. 
Raz, gdy ruszaliśmy w dalszą drogę, jakiś starzec krzyknął za nami: „Dajcie temu 
spokój!”
Wędrowaliśmy dalej. Kryjąc broń, ustępowaliśmy pokornie z drogi jeźdźcom; 
zginaliśmy się 
nisko na dziedzińcach władców, którzy nie byli niczym więcej jak niewolnikami. 
Błądziliśmy 
nieraz polem i dżunglą. Pewnej nocy w lesie spętanym lianami trafiliśmy na 
miejsce, gdzie stare 
mury leżały zwalone wśród drzew, a dziwne kamienne bóstwa — rzeźbione wizerunki 
diabłów 
o wielu rękach i nogach, o ciałach, oplecionych wężami, o głowach dwudziestu, 
bóstwa 
dzierżące tysiąc mieczów — zdawały się budzić do życia i grozić nam w świetle 
ogniska. Nic 
nas nie przerażało. A wędrując drogami, i u każdego ogniska, i na każdym 
noclegu, mówiliśmy 
zawsze o niej i o nim. Czas ich nadchodził. Nie mówiliśmy o niczym innym. Nie 
mówiliśmy o 
głodzie, pragnieniu, znużeniu i upadających sercach. Mówiliśmy o niej i o nim! 
Nie! Tylko o 
niej. I myśleliśmy o nich — o niej! Matara zapamiętywał się ponuro przy ognisku. 
A ja 
siedziałem i myślałem… aż nagle stawała mi znów przed oczyma postać kobiety 
pięknej i 
młodej, i wspaniałej, i dumnej, i tkliwej, która rzuciła swój kraj i swoje 
plemię. Matara mówił: 
„Kiedy ich odnajdziemy, zabijemy ją najpierw, aby zmyć hańbę, a potem mężczyzna 
zginąć 
musi”. Odpowiadałem: „Tak być powinno. To twoja zemsta Patrzył we mnie długo 
wielkimi, 
zapadłymi oczami.
Wróciliśmy na wybrzeże. Nogi nasze krwawiły, ciała wychudły. Sypialiśmy w 
łachmanach, w 
cieniu kamiennych ogrodzeń; brudni i wynędzniali, czailiśmy się przy bramach 
wiodących na 
dziedzińce białych ludzi. Włochate psy ujadały na nas, a słudzy krzyczeli z 
daleka: „Precz stąd!” 
Nisko urodzeni nędznicy, którzy pilnują ulic wśród kamiennych kampongów, pytali 
nas, kim 
jesteśmy Kłamaliśmy, płaszczyliśmy się z uśmiechem, z nienawiścią w sercu i 
snuliśmy się 
wciąż to tu, to tam, wypatrując ich obojga — jego, białego mężczyzny z włosami 
jak płomienie, 
i jej, kobiety, która złamała wiarę i za to umrzeć musi. Szukaliśmy ciągle. W 
końcu zdawało mi 
się, że widzę jej twarz w twarzy każdej napotkanej kobiety. Biegliśmy szybko. 
Nie! Czasem 
Matara szeptał: „Widzę go tam!” — i czekaliśmy zaczajeni. Mężczyzna zbliżał się… 
To nie był 
on — ci Holendrzy wszyscy są do siebie podobni. Cierpieliśmy mękę zawodu. We 
śnie 
widywałem jej twarz i radowałem się, i smuciłem… Dlaczego?… Zdawało mi się 
często, że 
słyszę jakiś bliski szept. Odwracałem się szybko. Nie było jej! I gdy wlekliśmy 
się mozolnie od 
kamiennego miasta do kamiennego miasta, wydawało mi się nieraz, że słyszę obok 
siebie 
lekkie kroki. Przyszedł czas, gdy słyszałem je zawsze — i byłem szczęśliwy. I 
myślałem, 
oszołomiony i wyczerpany, chodząc po słonecznym żarze twardymi ścieżkami białych 
ludzi — 
myślałem: ona jest z nami! Matara stał się ponury. Bywaliśmy często głodni.
Sprzedaliśmy rzeźbione pochwy naszych krysów — pochwy z kości słoniowej, o 
złotych 
brzegach. Sprzedaliśmy rękojeści zdobne drogimi kamieniami. Lecz zatrzymaliśmy 
ostrza — 
na nich. Ostrza, które zadają ciosy tylko śmiertelne — zatrzymaliśmy ostrza na 
nią… 
Dlaczego? Była przecież zawsze u mego boku… Cierpieliśmy głód. Zebraliśmy. 
Wreszcie 
opuściliśmy Jawę.
Udaliśmy się na zachód, udaliśmy się na wschód. Widzieliśmy wiele krajów, tłumy 
obcych 
twarzy; ludzi, którzy mieszkają na drzewach, i ludzi, którzy zbadają swoich 
starców. 
Wycinaliśmy rotan w lesie za garść ryżu; zarabialiśmy na życie, zamiatając 
pokłady na wielkich 
r kretach i słuchając przekleństw rzucanych na nasze głowy. Zapracowywaliśmy się 
po wsiach; 
wędrowaliśmy morzami z plemieniem Bajów, które ojczyzny nie posiada, Walczyliśmy 
za 
pieniądze; pracowaliśmy dla ludzi z plemienia Goram, którzy nas oszukali; i na 
rozkaz 
gburowatych białych twarzy nurkowaliśmy, szukając pereł w jałowych zatokach, 
usianych 
czarnymi skałami, na piaszczystym bezludnym wybrzeżu. A wszędzie czatowaliśmy, 
słuchaliśmy, wypytywaliśmy się. Pytaliśmy kupców, rozbójników, białych ludzi. 
Słyszeliśmy 
kpiny, szyderstwo, pogróżki, słowa pełne ciekawości i słowa pełne pogardy. Nie 
znaliśmy 
spoczynku; nie myśleliśmy nigdy o domu, bo nasze dzieło nie było dokonane. Minął 
rok, 
potem drugi. Przestałem liczyć noce, miesiące, lata. Czuwałem na Matarą. 
Ostatnia garść ryżu 
była zawsze dla niego; jeśli zabrakło wody, on wypijał ostatek; przykrywałem go, 
kiedy drżał z 
zimna, a gdy gorąca niemoc na niego przyszła, przesiedziałem bezsennie wiele 
nocy, wachlując 
mu twarz. Był to mąż srogi i mój przyjaciel. Mówił o niej z wściekłością za 
dnia, ze smutkiem 
w nocy: wspominał ją w zdrowiu i chorobie. Nie mówiłem mu nic; ale widziałem ją 
każdego 
dnia — zawsze! Z początku widziałem tylko jej głowę, niby głowę kobiety idącej 
wybrzeżem w 
niskiej mgle nadbrzeżnej. Potem siadywała przy naszym ognisku. Widziałem ją! 
Patrzyłem na 
nią! Miała tkliwe oczy i czarowne oblicze. Szeptałem do niej w ciemnościach. 
Matara odzywał 
się czasem sennie: „Do kogo mówisz? Kto tam jest?” Odpowiadałem szybko: „Nikt…” 
To było 
kłamstwo! Nie opuszczała mnie nigdy. Dzieliła ciepło naszego ogniska, siedziała 
na moim 
posłaniu z liści, płynęła za mną morzem… Widziałem ją!… Mówię wam, że widziałem 
długie, 
czarne włosy rozsypane po fali srebrzonej miesięcznym światłem! Widziałem, jak 
zagarniała 
wodę nagimi ramionami, płynąc obok szybkiego prao. Była piękna, była wierna i 
wśród ciszy 
obcych krajów mówiła do mnie szeptem w języku mego plemienia. Nikt jej nie 
widział: nikt 
jej nie słyszał: była tylko moja! W świetle dziennym szła przede mną mozolnymi 
ścieżkami, 
kołysząc się z lekka; postać jej była prosta i gibka jak pień smukłego drzewa; 
pięty jej były 
obłe i gładkie jak skorupki jaj; wabiła mnie krągłym ramieniem. Nocą patrzyła mi 
w twarz. I 
była smutna! Jej oczy spoglądały czule i trwożnie; głos brzmiał miękko i 
błagalnie. Szepnąłem 
raz: „Nie umrzesz!” — Uśmiechnęła się… i odtąd uśmiechała się zawsze!… Widok jej 
dawał 
mi odwagę do zniesienia trudów i znoju; były to czasy ciężkie, lecz ona koiła 
moją troskę. 
Wędrowaliśmy cierpliwie, wciąż szukając. Poznaliśmy rozczarowania i zwodne 
nadzieje; 
poznaliśmy niewolę, chorobę, pragnienie, nędzę, rozpacz… Dość! Znaleźliśmy ich! 
Wykrzyknął 
ostatnie słowa i urwał. Twarz jego była niewzruszona, tak jak i cała postać; 
wyglądał na 
człowieka pogrążonego w transie. Hollis usiadł nagle i oparł się łokciami o 
stół. Jackson 
poruszył się, trącając gitarę. Żałosny brzęk napełnił kabinę zmąconym drganiem i 
zamarł powoli. 
A Karain zaczął znów mówić. Hamowana dzikość jego tonu zdawała się wzbierać jak 
głos 
przenikający z zewnątrz, jak dźwięk nie wymówiony, choć słyszany; ten dźwięk 
przepełnił 
kajutę i ogarnął głuchym szmerem nieruchomą postać siedzącą w fotelu.
— Wyruszyliśmy do Atjeh, gdzie toczyła się wojna, lecz statek osiadł na 
mieliźnie i 
musieliśmy wylądować w Delii. Zarobiliśmy przedtem trochę pieniędzy i kupiliśmy 
strzelbę od 
kupców z Selangory, jedną jedyną strzelbę, która dawała ognia od iskry 
skrzesanej przez 
kamień. Niósł ją Matara. Wylądowaliśmy. Mieszkało tam wielu białych ludzi, 
którzy uprawiali 
tytoń na zdobytych równinach — a Matara… Ale mniejsza z tym. Zobaczył go!… Tego 
Holendra… nareszcie!… Podpełzliśmy i zaczęliśmy go śledzić. Śledziliśmy go dwie 
noce i jeden 
dzień. Miał dom — duży dom na polance w pośrodku swoich pól; kwiaty i krzewy 
rosły 
naokoło; wąskie ścieżki z żółtej ziemi biegły wśród strzyżonej trawy, a gęste 
żywopłoty nie 
dawały ludziom przystępu. Trzeciej nocy przyszliśmy uzbrojeni i legliśmy za 
żywopłotem.
Bujna rosa zdawała się wsiąkać w nasze ciała i mroziła nam szpik w kościach. 
Trawa, 
gałęzie, liście pokryte kroplami wody szare były w świetle księżyca.. Matara, 
zwinięty w 
kłębek, drżał przez sen. Zęby szczękały mi tak głośno, że bałem się, aby ten 
hałas nie zbudził 
całej okolicy. Gdzieś daleko stróże pilnujący domów białych ludzi kołatali 
drewnianymi 
kołatkami i hukali w ciemnościach. I — jak każdej nocy — ujrzałem ją u swego 
boku. Już się 
nie uśmiechała!… Ogień męki palił się w mych piersiach, a ona szeptała ze 
współczuciem i 
litością, i słodyczą — jak to kobiety potrafią. Koiła ból mojej duszy; nachyliła 
nade mną twarz 
— twarz kobiety, która porywa serca mężczyzn i pozbawia ich rozumu. Była tylko 
moja i nikt jej 
nie mógł widzieć — nikt z żyjących. Gwiazdy przeświecały przez jej łono, przez 
rozpuszczone 
włosy. Zmógł mnie żal i tkliwość i smutek. Matara spał… Czy i ja spałem?… Matara 
potrząsał 
moim ramieniem, a ogień słońca suszył trawę, liście, zarośla. Był dzień. Strzępy 
białej mgły 
wisiały wśród gałęzi.
Czy to była noc, czy też dzień? Znowu nic nie widziałem; aż wreszcie Matara 
zaczął szybko 
dyszeć, leżąc w trawie — i wtedy ją zobaczyłem. Zobaczyłem ich oboje. Wyszli 
przed dom. 
Usiadła na ławce pod murem, a gałęzie ciężkie od kwiatów pięły się wysoko nad 
jej głową, 
zwisały nad włosami. Trzymała na kolanach szkatułkę i liczyła; ile jej pereł 
przybyło. Holender 
stał tuż obok i spoglądał na nią. Uśmiechnął się do niej: białe jego zęby 
błysnęły; włosy nad 
wargami wyglądały jak dwa skręcone płomienie. Był wielki i tłusty, i wesoły, i 
nieulękły. Matara 
wziął szczyptę świeżego prochu z zagłębienia dłoni, zdrapał panewkę paznokciem 
wielkiego 
palca i oddał mi strzelbę. Mnie! Wziąłem ją… O losie!
Szepnął mi, leżąc na brzuchu: „Podpełznę blisko i rzucę się na nią… musi umrzeć 
z mojej 
ręki. Ty weźmiesz na cel tego tłustego wieprza. Niech zobaczy, jak zmywam swoją 
hańbę z 
oblicza ziemi; a potem… tyś mój przyjaciel — zabij pewnym strzałem”. Nie rzekłem 
nic. Nie 
było powietrza w mej piersi — nie było powietrza na świecie. Matara znikł nagle. 
Zakołysała 
się trawa; potem krzak zaszeleścił. Podniosła głowę. Ujrzałem ją! Pocieszycielkę 
bezsennych 
nocy i dni mozolnych; towarzyszkę niespokojnych lat! Ujrzałem ją… Patrzyła 
wprost na miejsce, 
gdzie leżałem skulony. Była taką, jakem ją latami widywał: wierną towarzyszką u 
mego boku. 
Patrzyła smutnymi oczyma i miała uśmiech na wargach. Patrzyła na mnie… 
uśmiechała się! 
Ach, gdybym jej nie był obiecał, że nie umrze!
Choć znajdowała się daleko, czułem ją obok siebie. Ręce jej pieściły mnie, a 
głos szeptał 
nade mną, wkoło mnie; „Kto będzie twoją towarzyszką? Kto cię pocieszy, jeśli 
umrę?” 
Spostrzegłem, że kwitnący gąszcz na lewo od niej drgnął z lekka… Matara był 
gotów… 
Krzyknąłem głośno: „Wracaj!”
Zerwała się; kasetka spadła; perły rozlały się strumieniem u jej stóp. Wielki 
Holender toczył 
groźnymi oczami w blasku słonecznym. Strzelba podniosła się do mego ramienia. 
Klęczałem i 
czułem się niezłomny — niezłomniejszy od drzew, skał, gór. Ale przed długą, 
nieruchomą lufą 
pola, dom, ziemia i niebo chwiały się tam i sam — jak cienie w lesie w wietrzny 
dzień. Matara 
wypadł z gąszczu; płatki poszarpanych kwiatów wzbiły się przed nim wysoko, jak 
pędzone 
burzą. Posłyszałem krzyk kobiety; ujrzałem, jak rzuca się rozpostartymi 
ramionami przed 
białego człowieka. Była kobietą mego plemienia i krwi szlachetnej. One są takie! 
Posłyszałem 
jej krzyk pełen niepokoju, trwogi — i wszystko naraz stanęło jak wryte. Pola, 
dom, ziemia, niebo 
stanęły, a Matara skoczył na nią z podniesioną ręką. Pociągnąłem na cyngiel, 
ujrzałem iskrę, 
wystrzału nie usłyszałem; dym owiał mi twarz i zobaczyłem Matarę padającego 
głową naprzód. 
Legł z rozkrzyżowanymi ramionami u jej nóg. Ha! Pewny strzał! Blask słońca 
zaciążył mi na 
plecach zimnem dotkliwszym od chłodu źródlanej wody. Pewny strzał… Rzuciłem 
strzelbę. 
Tych dwoje stało nad martwym człowiekiem, jak gdyby ich coś urzekło. Krzyknąłem 
do niej: 
„Żyj i pamiętaj!” Potem błądziłem czas jakiś w zimnym mroku.
Usłyszałem za sobą głośne krzyki, tupot wielu nóg; obcy ludzie mnie otoczyli, 
krzyczeli mi 
w twarz bezładne słowa, popychali mnie, ciągnęli, podtrzymywali… Stanąłem przed 
wielkim 
Holendrem; patrzył we mnie jak wyzbyty rozumu. Chciał zrozumieć, co się stało, 
mówił prędko, 
wspominał o wdzięczności, ofiarowywał mi jedzenie, przytułek, złoto — zadawał 
wiele pytań. 
Roześmiałem mu się w twarz i rzekłem: „Jestem podróżnym z plemienia Korinchi; 
idę tamtą 
drogą z Peraku i nie wiem nic o zabitym. Przechodząc tędy, usłyszałem strzał, a 
wy, ludzie bez 
głowy, wypadliście i wciągnęliście mnie tutaj”. Holender podniósł w górę 
ramiona, dziwił się, 
nie chciał wierzyć, nie mógł zrozumieć, wykrzykiwał coś w swoim języku! A ona 
objęła go za 
szyję i przez ramię patrzyła na mnie rozszerzonymi oczami. Uśmiechałem się i 
patrzyłem na nią; 
uśmiechałem się i czekałem, aby usłyszeć dźwięk jej głosu. Biały zapytał nagle: 
„Czy go 
znasz?” Słuchałem — życie moje było w mych uszach! Popatrzyła na mnie długo, 
popatrzyła na 
mnie nieugiętym wzrokiem i rzekła głośno: „Nie! nigdy go przedtem nie 
widziałam”. Co? Nigdy 
przedtem? Już zapomniała? Czy to możliwe?! Zapomniała już — po tylu latach… tylu 
latach 
wędrówek, obcowania, trosk, czułych słów… Już zapomniała!… Wyrwałem się z rąk, 
które 
mnie chciały zatrzymać, i odszedłem bez słowa… Pozwolili mi odejść.
Zmęczony byłem. Czy spałem? Nie wiem. Pamiętam, że szedłem szeroką ścieżką pod 
jasnym światłem gwiazd; a ten obcy kraj wydał mi się taki wielki, pola ryżowe 
takie rozległe, 
że gdy spojrzałem wokoło zakręciło mi się w głowie od tego ogromu. Potem 
zobaczyłem las. 
Zaciążyło mi radosne światło gwiazd. Skręciłem w bok ze ścieżki i wszedłem do 
lasu, który 
był bardzo ciemny i bardzo smutny.
V
Karain mówił coraz ciszej i ciszej, jak gdyby się od nas oddalał, aż wreszcie 
ostatnie jego 
słowa zabrzmiały słabo, lecz wyraźnie, niby krzyknięte w pogodny dzień z bardzo 
wielkiej 
odległości. Nie poruszał się wcale. Utkwił wzrok w ścianie za głową Hollisa, 
który siedział 
naprzeciwko niego, równie jak i on nieruchomy. Jackson odwrócił się bokiem i 
oparł łokieć o 
stół, ocieniając ręką oczy. A ja patrzyłem, zdumiony i poruszony; patrzyłem na 
tego człowieka, 
wiernego swej wizji, oszukanego przez marzenie, odepchniętego przez złudę; 
człowieka, który 
szukał ratunku u nas, niewierzących; ratunku — przed myślą. Zapadło głębokie 
milczenie, 
pełne, zda się, bezszelestnych widziadeł, rzeczy żałosnych, mrocznych i niemych; 
niewidzialna 
ich obecność sprawiła, że ulgą i opieką wydało mi się głośne, tętniące tykanie 
dwóch 
okrętowych chronometrów, znaczących sekundy czasu w Greenwich. Karain patrzył 
przed siebie 
kamiennym wzrokiem. Spoglądałem na jego sztywną postać i myślałem o tułaczce 
tego 
człowieka, o tajemniczej odysei zemsty, o wszystkich ludziach, którzy błądzą 
wśród złudzeń, o 
złudzeniach równie niespokojnych jak i ludzie, o złudzeniach wierności i 
złudzeniach 
wiarołomstwa, o złudzeniach, które dają radość, dają smutek, dają ból, dają 
spokój, o 
nieodpartych złudzeniach oblekających życie i śmierć w pogodę, wzniosłość, mękę 
lub ohydę.
Rozległ się cichy szept; szept, który, wypływał jakby z zewnątrz, z uśpionego 
świata, i 
przenikał do kabiny w krąg światła rzucony przez, lampę. To Karain mówił dalej.
— Mieszkałem w lesie. Ona już nie przyszła; Nigdy! Ani razu. Byłem sam. 
Zapomniała o 
mnie. To i dobrze. Nie potrzebowałem jej; nie potrzebowałem nikogo. Znalazłem 
opuszczoną 
chatę na polance. Nikt tam nie zaglądał. Czasami słyszałem w oddali głosy ludzi 
idących ścieżką. 
Spałem; wypoczywałem; był tam dziki ryż, woda w strumieniu — i spokój! Co noc 
siedziałem 
samotnie przed chatą u niewielkiego ogniska. Wiele nocy przeszło nad moją głową.
Aż jednego wieczoru, gdy posiliłem się i siedziałem przy ognisku, patrząc w 
ziemię, 
zacząłem wspominać swoje wędrówki. Nagle podniosłem głowę. Nie słyszałem żadnego 
dźwięku, szelestu ni kroków — a jednak podniosłem głowę. Jakiś człowiek szedł ku 
mnie przez 
polankę. Czekałem. Zbliżył się bez pozdrowienia i przykucnął w świetle ogniska. 
Potem 
zwrócił się do mnie. Był to Matara. Patrzył we mnie dziko wielkimi, zapadłymi 
oczami. Noc 
była zimna; ciepło zamarło nagle w ognisku, a Matara wciąż we mnie patrzył. 
Powstałem i 
odszedłem, zostawiając go u ognia, w którym ciepło zamarło.
Szedłem całą noc, cały dzień, a wieczorem rozpaliłem wielki ogień i usiadłem, 
aby czekać na 
niego. Nie przyszedł w krąg światła. Słyszałem, jak krążył wśród krzaków, to tu, 
to tam — i 
szeptał, szeptał. Zrozumiałem wreszcie jego słowa — słyszałem je już przedtem: 
„Tyś mój 
przyjaciel. Zabij pewnym strzałem”.
Znosiłem to, póki mogłem wytrzymać, wreszcie rzuciłem się do ucieczki — tak jak 
i dziś w 
nocy, gdy przeskoczyłem ostrokół i popłynąłem do was. Biegłem i biegłem, jak 
dziecko 
porzucone samotnie z dala od chat. A on leciał bez szelestu przy moim boku i 
szeptał, szeptał 
— niewidzialny i obecny. Szukałem teraz ludzi — pragnąłem mieć ludzi dokoła 
siebie! Ludzi, 
którzy nie umarli! I znów wędrowaliśmy we dwóch. Szukałem niebezpieczeństw, walk 
i śmierci. 
Walczyłem w Atjeh, a mężny lud dziwił się odwadze cudzoziemca. Ale było nas 
dwóch; on 
odpierał ciosy… Dlaczego? Pragnąłem spokoju, a nie życia. I nikt go nie widział; 
nikt o 
niczym nie wiedział — nie śmiałem powiedzieć nikomu. Czasem opuszczał mnie, ale 
nie na 
długo; powracał i szeptał znów albo wpatrywał się we mnie. Dziwna trwoga 
szarpała mi serce, 
lecz umrzeć nie mogłem. Wówczas to spotkałem starego człowieka.
Znaliście go wszyscy. Ludzie nazywali go moim czarownikiem albo sługą noszącym 
za mną 
miecz. Ale on był dla mnie ojcem, matką, opieką, ratunkiem i spokojem… Kiedym go 
spotkał 
po raz pierwszy, wracał z pielgrzymki i usłyszałem, jak śpiewał modlitwę o 
zachodzie. Udał 
się do świętego miejsca z synem, żoną syna i jego malutkim dzieciątkiem, a w 
drodze powrotnej 
z łaski Najwyższego umarli wszyscy troje; mąż w sile wieku, młoda matka, 
dzieciątko — 
wszyscy pomarli; i starzec wrócił do swego kraju sam. Był to pielgrzym pogodny i 
nabożny, 
bardzo mądry i bardzo samotny. Powiedziałem wszystko. Przebywaliśmy razem czas 
jakiś. 
Mówił nade mną słowa współczucia, mądrości, modlitwy. Strzegł mnie przed cieniem 
umarłego. Błagałem go o jakiś amulet, który by mnie przed niebezpieczeństwem 
osłonił. Przez 
długi czas odmawiał, wreszcie dał mi go z uśmiechem i westchnieniem. Miał widać 
władzę nad 
duchem silniejszym niż duch mego zmarłego przyjaciela i odzyskałem znów spokój, 
ale odtąd 
nie mogłem usiedzieć w miejscu, pokochałem zamęt i niebezpieczeństwo. Starzec 
nigdy mnie 
nie opuszczał. Podróżowaliśmy razem. Wielcy mężowie witali nas radośnie; jego 
mądrość i 
moja odwaga wspominane są dotychczas tam, gdzie zapomniano o waszej sile, o 
biali ludzie! 
Służyliśmy sułtanowi Sulu. Walczyliśmy przeciwko Hiszpanom. Zaznaliśmy 
zwycięstw, 
nadziei, porażek, smutku, krwi, łez kobiecych… I po co to wszystko?… Uciekliśmy. 
Zebraliśmy wędrowców należących do wojennej rasy i przybyliśmy tu, aby znów 
walczyć. 
Resztę już wiecie. Jestem władcą zdobytego kraju, kochankiem wojny i 
niebezpieczeństw, 
bojownikiem i spiskowcem. Lecz starzec nie żyje i zmarły wziął mnie znowu w 
niewolę. Nie 
masz tego, który odpędzał żałosne i mściwe widziadło — który ucisza martwy głos! 
Moc jego 
czaru umarła z nim razem. I znów poznałem trwogę; i znów słyszę szept: „Zabij! 
Zabij! 
Zabij!…” Czy nie dosyć już zabijałem?
Pierwszy raz w ciągu tej nocy twarz Karaina zadrgała nagle szaleństwem i 
wściekłością. 
Chwiejne jego spojrzenia błądziły tu i tam, jak zalęknione ptaki podczas burzy. 
Zerwał się i 
krzyknął:
— Na duchy, które piją krew; na duchy, które żalą się nocą; na wszystkie duchy 
wściekłości, 
nieszczęścia i zagłady, przysięgam — przyjdzie dzień, kiedy uderzę w serce 
każdego, kogo 
napotkam!…
Wyglądał tak niebezpiecznie, że zerwaliśmy się wszyscy trzej na równe nogi, a 
Hollis pchnął 
ręką krys, który zleciał ze stołu. Zdaje mi się, że krzyknęliśmy jednocześnie. 
Przestrach trwał 
krótko; w następnej chwili Karain siedział znów spokojnie na fotelu, a trzej 
Europejczycy stali 
nad nim z dość głupimi minami. Było nam trochę wstyd. Jackson podniósł krys i, 
rzuciwszy na 
mnie badawcze spojrzenie, oddał go Karainowi. Ten odebrał broń z wyniosłym 
skinieniem 
głowy i wetknął za sarong, przy czym z drobiazgową starannością nadał krysowi 
ściśle 
pokojowe położenie. Spojrzał ku nam w górę z gorzkim uśmiechem. Byliśmy 
zmieszani i 
pognębieni. Hollis siadł bokiem na stole, objął dłonią podbródek i w milczącej 
zadumie 
spoglądał badawczo na Karaina. Odezwałem się wreszcie:
— Musisz pozostać ze swoim ludem. Jesteś mu niezbędny. I przecież istnieje 
zapomnienie. 
Nawet umarli przestają z czasem mówić.
— Czy jestem kobietą, która zapomina o długich latach, zanim powieka zdąży dwa 
razy się 
opuścić?! — wykrzyknął z gorzką urazą.
Zaskoczyły mnie jego słowa. To było wprost zdumiewające. Jego życie — ten 
okrutny miraż 
miłości i spokoju — wydawało mu się tak realne i niezaprzeczone jak każdemu z 
nas — 
świętemu, filozofowi czy też półgłówkowi — wydaje się realne i niezaprzeczone 
jego własne 
życie. Hollis mruknął:
— Nie uspokoicie go waszymi komunałami.
Karain zwrócił się do mnie:
— Znasz nas, tuanie. Żyłeś z nami. Dlaczego? Tego nie wiemy; ale rozumiesz nasze 
smutki i 
nasze myśli. Żyłeś z moim ludem i rozumiesz nasze pragnienia i nasze obawy. 
Pójdę z tobą. Do 
twego kraju, do twego ludu. Do twego ludu, który żyje w niewierze; dla którego 
dzień jest dniem, 
a noc nocą i niczym więcej — ponieważ rozumiecie tylko to, co widzicie oczami, a 
wszystkim 
innym pogardzacie. Do waszego kraju niewiary, gdzie umarli nie przemawiają, 
gdzie każdy 
człowiek jest mądry i swobodny, i spokojny.
— Świetnie powiedziane — mruknął Hollis z przebłyskiem uśmiechu.
Karain zwiesił głowę:
— Umiem pracować i walczyć… i być wierny — szepnął znużonym głosem — ale nie 
potrafię wrócić do niego, który czeka na mnie tam na wybrzeżu. Nie potrafię! 
Weźcie mnie z 
sobą… Albo też dajcie mi waszą siłę, waszą niewiarę… Zadajcie mi jakiś czar!
Wydawał się znużony do ostateczności.
— Tak, zabrać go do kraju — rzekł Hollis bardzo cicho, jak gdyby odpowiadał 
samemu 
sobie. — To byłby dobry sposób. Po salonach też chodzą duchy, rozprawiając 
uprzejmie z 
panami i paniami, ale wzgardziłyby na pewno nagim ludzkim stworzeniem, takim jak 
nasz 
książęcy przyjaciel… Nagim… Obdartym! — należałoby właściwie powiedzieć. Żal mi 
go. 
Naturalnie, że niepodobna go zabrać. A koniec tego wszystkiego będzie taki — 
ciągnął, patrząc 
na nas — koniec będzie taki, że pewnego pięknego dnia Karain oszaleje wśród 
swych wiernych 
poddanych i wyśle, ilu się da, ad patres, nim zdobędą się na wiarołomstwo i 
zdecydują się go 
zabić.
Skinąłem głową. Uważałem za więcej niż prawdopodobne, że taki koniec przyjdzie 
na 
Karaina. Było jasne, iż dręczące myśli doprowadziły go do ostatecznego kresu 
ludzkiej 
wytrzymałości i niewiele już brakowało, aby wpadł w specjalny rodzaj szaleństwa 
właściwy 
jego rasie. Wytchnienie, jakie miał za życia starego pielgrzyma, sprawiło, że 
powrotu męczarni 
znieść już nie mógł. To było jasne.
Podniósł nagle głowę; wydawało się nam przez chwilę, że się był zdrzemnął.
— Dajcie mi opiekę… albo dajcie mi waszą siłę! — zawołał. — Jakiś czar… jakąś 
broń!
I znów broda mu opadła na piersi. Popatrzyliśmy na niego, potem spojrzeliśmy po 
sobie z 
podejrzliwością i lękiem, jak ludzie, którzy natknęli się niespodzianie na 
jakieś tajemnicze 
nieszczęście. Oddał się w nasze ręce; powierzył nam swoje błędy i swoją mękę, 
swoje życie i 
swój spokój; i nie wiedzieliśmy, co począć z tym zagadnieniem, które wyłoniło 
się z mroku. 
My — trzej biali ludzie patrzący na tego Malaja — nie umieliśmy znaleźć ani 
jednego 
odpowiedniego słowa, jeśli istniało słowo mogące rozwiązać tę sytuację. 
Zatopiliśmy się w 
myślach, a serca w nas upadły. Wydało się nam, że wszyscy trzej zostaliśmy 
wezwani do wrót 
piekielnego państwa, aby zawyrokować o losie wędrowca, który opuścił nagle świat 
pełen słońca 
i złudzeń.
— Daję słowo, niezłe ma wyobrażenie o naszej potędze — szepnął beznadziejnie 
Hollis. I 
znów zapadła cisza mącona słabym pluskiem wody i nieustannym tykaniem 
chronometrów. 
Jackson skrzyżował nagie ramiona i oparł się plecami o grodź kabiny. Stał z 
głową nieco 
schyloną pod belką podtrzymującą sufit; jasna broda rozpościerała się wspaniale 
na jego piersi; 
wyglądał jak nieporadny i łagodny olbrzym. W kajucie zapanował ponury nastrój; 
powietrze 
nasiąkało z wolna okrutnym chłodem bezsilności i gniewliwym, bezlitosnym 
egoizmem; 
zaczynaliśmy się buntować przeciw niezrozumiałej formie cierpienia, które się 
nam narzucało. 
Nie wiadomo było, co począć; zaczęliśmy gorzko odczuwać konieczność pozbycia się 
Karaina.
Hollis myślał i myślał, wreszcie roześmiał się i mruknął: „Siła… opieka… czary”. 
Zsunął 
się ze stołu i wyszedł, wcale na nas nie spojrzawszy. Wyglądało to na podłą 
dezercję. 
Zamieniliśmy z Jacksonem oburzone spojrzenia. Słyszeliśmy, jak Hollis przetrząsa 
rzeczy w 
swojej kajucie, nie większej od gołębiego gniazda. Czyżby ten smyk naprawdę 
kładł się już do 
łóżka? Karain westchnął. Sytuacja była nie do zniesienia!
Lecz Hollis pojawił się znów, trzymając oburącz małą, skórzaną szkatułkę. 
Postawił ją 
ostrożnie na stole, spojrzał na nas i odetchnął przy tym w dziwny sposób, jakby 
na chwilę 
zaniemówił albo jakby miał moralne wątpliwości, czy wolno mu ową szkatułkę 
pokazać. Ale 
bezczelna i niezawodna mądrość młodości dała mu w mig potrzebną odwagę. Rzekł, 
otwierając szkatułkę malutkim kluczykiem:
— No, chłopcy, zróbcie miny jak najbardziej uroczyste.
Prawdopodobnie wyglądaliśmy tylko na zaskoczonych i ogłupiałych, bo spojrzał 
przez ramię i 
rzekł gniewnie:
— To nie są żarty! Chcę coś zrobić dla niego. Wyglądajcież poważnie. Cóż, u 
licha!… Czy 
nie stać was na trochę kłamstwa… dla dobra przyjaciela?!
Karain zdawał się nie zwracać na nas uwagi, lecz gdy Hollis podniósł wieko 
szkatułki, oczy 
jego pobiegły ku niej — tak jak i nasze. Purpurowy atłas, którym była wysłana, 
rozgorzał 
jaskrawą, barwną plamą w ponurej atmosferze; zjawił się wyraźny cel dla wzroku, 
przyciągający oczy.
VI
Hollis patrzył z uśmiechem w głąb szkatułki. Odbył niedawno wycieczkę do kraju 
przez 
Kanał Angielski. Nie było go sześć miesięcy i zjawił się w sam czas, aby 
wyruszyć z nami na tę 
ostatnią wyprawę. Nigdy przedtem nie widzieliśmy tej szkatułki. Hollis trzymał 
nad nią ręce i 
mówił do nas ironicznym tonem, ale twarz jego stała się poważna, jak gdyby 
wymawiał potężne 
zaklęcie nad przedmiotami leżącymi w szkatułce.
— Każdego z nas — mówił, urywając co chwila, przy czym pauzy dotkliwsze były od 
słów — 
każdego z nas — zgodzicie się z tym chyba — prześladowało wspomnienie o jakiejś 
kobiecie… 
A co się tyczy przyjaciół… przyjaciół porzuconych mimochodem… ech! spytajcie 
sami 
siebie…
Urwał. Karain patrzył z natężeniem w szkatułkę. Głośny hałas rozległ się na 
górze na 
pokładzie. Jackson rzekł z powagą:
— Nie bądźże takim, podłym cynikiem.
— Ach, ty poczciwino! — rzekł posępnie Hollis. — Dowiesz się zaraz… Przecież ten 
Malaj był naszym przyjacielem…
Powtórzył kilka razy w zamyśleniu: — Malaj… przyjacielem. Malaj, przyjacielem — 
jak 
gdyby przeciwstawiał te słowa i ważył, po czym ciągnął już prędzej:
— Porządny chłop, dżentelmen w swoim rodzaju. Nie możemy, że tak powiem, 
odwrócić 
się plecami do jego zwierzeń i ufności, jaką w nas pokłada. Ci Malaje poddają 
się łatwo 
wrażeniom; szalenie są nerwowi, jak wiecie — a więc…
Zwrócił się raptem do mnie:
— Ty go znasz najlepiej — odezwał się rzeczowym tonem. — Czy uważasz, że jest 
fanatykiem? To znaczy… czy bardzo ściśle trzyma się swoich wierzeń?
— Nie zdaje mi się — wyjąkałem.
— Rzecz w tym, że tu chodzi o wizerunek… wyryty portret — mruknął zagadkowo i 
zwrócił 
się znów do szkatułki. Zanurzył w niej palce. Wargi Karaina rozchyliły się, a 
oczy błyszczały; 
Patrzyliśmy w głąb szkatułki.
Było tam parę zwitków bawełny, papierek igieł, kawałek jedwabnej wstążki 
granatowego 
koloru, gabinetowa fotografia, na którą Hollis spojrzał ukradkiem, nim ją — 
odwróconą — 
położył na stole. Zdążyłem spostrzec, że była to fotografia młodej panny. Wśród 
mnóstwa 
różnych drobiazgów leżał tam pęk kwiatów, wąska biała rękawiczka o wielu 
guzikach, cienka 
paczka listów starannie związanych. Amulety białych ludzi! Czary i talizmany! 
Czary, które 
krzepią ducha, które miażdżą go bez litości; czary, których moc wyrywa 
westchnienie z piersi 
młodzieńca, a na twarz starca sprowadza uśmiech. Potężne amulety, co przyciągają 
radosne 
marzenia i myśli pełne żalu; co kruszą twarde serca, a miękkie hartują na 
niezłomną stal; Dary 
niebios — rzeczy ziemskie…
Hollis szperał w szkatułce.
I wydało mi się przez tę chwilę oczekiwania, Że kabina szkunera zapełnia się 
niewidzialnym żyjącym tętnem lekkich oddechów. Wszystkie duchy wygnane z 
niewiernego 
Zachodu przez ludzi, którzy twierdzą, że posiedli mądrość i swobodę, i spokój — 
wszystkie 
bezdomne duchy niewiernego świata pojawiły się nagle wokół Hollisa, schylonego 
nad 
szkatułką; wszystkie wygnane i czarowne duchy kochanych ongi kobiet; wszystkie 
piękne i 
tkliwe duchy ideałów — zachowanych w pamięci, zapomnianych, umiłowanych, 
znienawidzonych, wszystkie odepchnięte i pełne wyrzutu duchy przyjaciół — 
podziwianych, 
uwielbianych, darzonych ufnością, spotwarzonych, zdradzonych, zabranych przez 
śmierć — 
wszystkie te duchy przybyły z niegościnnych okolic ziemi, aby stłoczyć się w 
mrocznej kajucie, 
jak gdyby ta kajuta była jedyną ich ostoją na szerokim świecie, opanowanym przez 
zwątpienie, 
jedynym źródłem wiary i zadośćuczynienia… Minęła sekunda — i wszystko znikło. 
Tylko Hollis 
stał naprzeciw nas, a w jego palcach błyszczał jakiś drobny przedmiot. Wyglądało 
to na 
pieniążek.
— Znalazłem nareszcie — rzekł.
Podniósł przedmiot do góry. Była to pensowa moneta z roku jubileuszowego — 
pozłacana, z 
dziurką przebitą u brzegu. Hollis spojrzał na Karaina.
Oto amulet dla naszego przyjaciela — rzekł do nas. — Rzecz sama przez się 
niezmiernie 
potężna, jak wiecie — pieniądz — a wyobraźnia Karaina już pracuje. Ten włóczęga 
pełen jest 
lojalności. Oby tylko jego purytanizm nie spłoszył się wizerunkiem…
Nie odrzekliśmy nic. Nie wiedzieliśmy, czy to ma nas zgorszyć, czy rozśmieszyć, 
czy 
przynieść nam ulgę. Hollis, zbliżywszy się do Karaina — który wstał jak gdyby 
strwożony — 
podniósł monetę i przemówił po malajsku.
— Oto wizerunek wielkiej królowej i najpotężniejsza ze wszystkich rzeczy znanych 
białym 
ludziom — rzekł uroczyście.
Karain zakrył dłonią rękojeść krysa na znak czci i utkwił wzrok w głowie 
ozdobionej 
koroną.
— Niezwyciężona. Pobożna — szepnął.
— Potężniejsza jest niż Sulejman Mędrzec, który, jak wiesz, rozkazywał duchom — 
ciągnął 
Hollis poważnie. — Ja ci to daję.
Trzymał monetę na wyciągniętej dłoni i, patrząc na nas w zamyśleniu, odezwał się 
po 
angielsku:
— Ona także rozkazuje duchowi swego narodu: potężny ten demon, sumienny, 
bezwzględny, 
nieposkromiony… czyni wiele dobrego — niechcący… wiele dobrego… od czasu do 
czasu… i 
nie ścierpiałby żadnych awantur — choćby ze strony najzacniejszego ducha — o 
taką 
drobnostkę jak strzał naszego przyjaciela. No, otrząśnijcie się, wyglądacie, 
jakby was piorun 
raził. Pomóżcie mi wzbudzić w nim wiarę — od tego wszystko zależy.
— Ludzie jego będą się gorszyć — mruknąłem.
Hollis spojrzał przeciągle na Karaina, który zamarł w najwyższym podnieceniu. 
Stał sztywno 
z głową odrzuconą w tył; toczył dziko błyszczącymi oczyma, rozdęte jego nozdrza 
drgały.
— A niech tam! — rzekł wreszcie Hollis. — To zacny chłop. Dam mu coś, czego będę 
naprawdę żałował.
Wyjął wstążkę ze szkatułki, uśmiechnął się na jej widok wzgardliwie i wyciął 
nożyczkami 
kawałek skóry z dłoni rękawiczki.
— Zrobię mu coś takiego, wiecie, co to chłopi noszą we Włoszech.
Zaszył pieniądz w delikatną skórę, przymocował do wstążki i związał jej końce. 
Robił to z 
wielkim pośpiechem. Karain patrzył cały czas na jego palce.
— No więc — rzekł Hollis i przystąpił do Karaina. Patrzyli sobie z bliska w 
oczy. Wytężony 
wzrok Karaina zagubił się w spojrzeniu Hollisa, który spoglądał władczo i 
rozkazująco 
pociemniałymi nagle oczami. Stanowili jaskrawy kontrast; jeden nieruchomy i jak 
z brązu, drugi
— olśniewająco biały — wznosił powoli ramiona, których potężne muskuły grały 
lekko pod 
skórą błyszczącą jak atłas. Jackson przysunął się bliżej z miną człowieka, który 
staje przy 
koledze w ciężkim położeniu. Rzekłem z naciskiem, wskazując na Hollisa:
— Młody jest, ale mądry. Wierz mu!
Karain pochylił głowę. Hollis zarzucił mu lekko na szyję granatową wstążkę i 
odstąpił w 
tył.
— Zapomnij i żyj w pokoju! — zawołałem. Karain zdawał się budzić ze snu. „Ha!” — 
wymówił i otrząsnął się, jakby zrzucając jakiś ciężar.. Rozejrzał się pewnym 
wzrokiem. Na 
pokładzie ktoś ściągnął z luku zasłonę i fala światła wpadła do kajuty. Był już 
ranek.
— Czas na pokład — rzekł Jackson.
Hollis wciągnął kurtkę i ruszyliśmy, prowadzeni przez Karaina.
Słońce wzeszło już za wzgórzami i długie ich cienie kładły się na zatokę wśród 
perłowego 
światła. Powietrze było przezroczyste i chłodne. Wskazałem na krętą linię 
żółtych piasków.
— Nie ma go tam — rzekłem dobitnie do Karaina. — Już nie czeka. Odszedł na 
zawsze. 
Pocisk jasnych, gorących promieni wpadł do zatoki przez szparę między dwoma 
szczytami i 
woda — jak zaczarowana — zajaśniała naglą skrzącym się blaskiem.
— Nie! Nie czeka — rzekł Karain, popatrzywszy długo na brzeg. — Nie słyszę go — 
ciągnął powoli. — Nie!
Zwrócił się do nas:
— Znów odszedł — na zawsze! — zawołał.
Przytakiwaliśmy energicznie, raz po raz, bez najmniejszych skrupułów. Chodziło 
przede 
wszystkim o to, aby wywrzeć na nim potężne wrażenie, aby odczuł zupełne 
bezpieczeństwo — 
koniec udręki. Robiliśmy, co było w naszej mocy, i mam nadzieję, że ujawniliśmy 
dość silnie 
naszą wiarę i potęgę Hollisowego czaru, aby usunąć cień wszelkiej wątpliwości. W 
ciszy głosy 
nasze brzmiały radośnie naokoło Karaina, a nad jego głową niebo, przejrzyste i 
niepokalane, 
rozpięło delikatny błękit od brzegu do brzegu i dalej ponad zatoką, jakby 
chciało otoczyć 
pieszczotą swego blasku wodę, ziemię i tego człowieka.
Kotwica była podniesiona, żagle wisiały nieruchomo i pół tuzina wielkich łodzi 
dążyło w 
naszą stronę, aby nas wyholować z zatoki. Wioślarze w pierwszej łodzi, która 
podpłynęła pod 
szkuner, podnieśli głowy i zobaczyli swego władcę stojącego między nami. Rozległ 
się cichy 
szmer zdumienia — potem okrzyk powitalny.
Karain opuścił nas i znalazł się jak gdyby od razu wśród wspaniałego przepychu 
swojej 
sceny, spowity w złudę niezawodnego powodzenia. Stał przez chwilę wyprostowany z 
nogą na 
kładce, z dłonią na rękojeści krysa, w pozie wojennej, i uwolniony od lęku przed 
zewnętrznym 
mrokiem, podniósł głowę wysoko, ogarniając pogodnym spojrzeniem zdobytą przez 
siebie piędź 
ziemi. Oddalone łodzie podjęły okrzyk powitalny, wielka wrzawa potoczyła się po 
wodzie; 
wzgórza rozbrzmiały echem, jakby odrzucając z powrotem życzenia długich lat 
życia i 
zwycięstw.
Zstąpił do czółna skoro tylko odbił od szkunera, uczciliśmy go trzema okrzykami. 
Zabrzmiały 
słabo i statecznie w porównaniu z dzikim tumultem wznieconym przez wiernych 
poddanych, ale 
nie było nas stać na nic innego. Karain stanął w lodzi, podniósł oba ramiona i 
wskazał na 
niezawodny amulet. Wznieśliśmy ponowny okrzyk, a Malaje patrzyli zdumieni, 
niezmiernie 
zaintrygowani i poruszeni. Ciekaw jestem, co sobie myśleli. Co Karain myślał… co 
myśli 
czytelnik?
Holowano nas powoli. Widzieliśmy, jak Karain wysiadł i patrzył z brzegu za nami. 
Jakaś 
postać zbliżyła się do niego pokornie, lecz jawnie — i nie była to rozżalona 
zjawa. 
Zobaczyliśmy też innych ludzi biegnących ku niemu. Może spostrzeżono jego 
nieobecność? W 
każdym razie, poruszenie było wielkie. Koło Karaina zebrała się szybko gromada 
ludzi, a on 
kroczył wzdłuż piaszczystego wybrzeża, w otoczeniu rosnącej wciąż świty, 
trzymając się 
prawie na jednej, linii ze szkunerem. Mogliśmy przez szkła dojrzeć granatową 
wstążkę u jego 
szyi i białą plamkę na brązowych piersiach. Zatoka się budziła. Dym z ognisk 
porannych unosił 
się w lekkich skrętach nad szczytami palm; ludzie krążyli między chatami; stado 
bawołów 
galopowało ciężko po zielonym zboczu; smukłe postacie chłopców wywijających 
kijami 
ukazały się w wysokiej trawie, czarne i skaczące; barwny szereg kobiet z 
bambusowymi 
naczyniami na głowie sunął giętko na tle rzadkiego gaju drzew owocowych. Karain 
zatrzymał 
się wpośród swych ludzi i skinął ku nam ręką; potem odłączył się od wspaniałego 
orszaku, 
podszedł nad sam kraj wody i skinął ku nam powtórnie. Szkuner wydostał się na 
pełne morze, 
przesunąwszy się między dwoma stromymi przylądkami zamykającymi zatokę — i w 
tejże 
chwili Karain zniknął z naszego życia na zawsze.
Lecz pamięć o nim nie zaginęła. W kilka lat później spotkałem na Strandzie 
Jacksona. 
Wspaniały był jak zawsze. Górował wysoko nad tłumem. Broda jego była złota, 
twarz 
czerwona, oczy niebieskie; na głowie miał szerokoskrzydły kapelusz ale brakowało 
mu 
kołnierzyka i kamizelki; wyglądał porywająco! Wrócił dopiero co do kraju — 
wysiadł na ląd 
tego samego dnia! Nasze spotkanie utworzyło wir w ludzkiej rzece. Spieszący się 
przechodnie 
wpadali na nas, potem obchodzili nas wkoło i wreszcie odwracali się raz jeszcze, 
aby spojrzeć na 
tego olbrzyma. Usiłowaliśmy wtłoczyć siedem lat życia w siedem wykrzykników, po 
czym, nagle 
zaspokojeni, ruszyliśmy statecznie jeden obok drugiego, udzielając sobie 
najświeższych nowin. 
Jackson rozejrzał się jak człowiek szukający znaków orientacyjnych na morzu i 
stanął przed 
wystawą Blanda. Miał zawsze namiętność do broni palnej, zatrzymał się więc i 
przyglądał 
rzędowi sztucerów, doskonałych i srogich, wyciągniętych w szereg za taflą 
tkwiącą w czarnej 
ramie. Stałem obok niego. Zapytał nagle:
— Czy pamiętasz Karaina?
Skinąłem głową.
— Przypomniało mi go to wszystko — ciągnąc twarzą tuż przy szkle… i widziałem, 
jak drugi 
Jackson, potężny i brodaty, patrzy w niego z natężeniem spomiędzy ciemnych, 
gładkich rur, 
która umieją leczyć tyle złudzeń. — Tak, to mi go przypomniało — ciągnął powoli. 
— Czytałem 
dziś rano dzienniki, walczą tam znowu. Karain tkwi w tym na pewno. Już on 
potrafi dopiec 
tym caballeros. No, szczęść mu Boże, biedakowi! Był doprawdy nadzwyczajny.
Szliśmy dalej.
— Ciekaw jestem, czy też amulet okazał się skuteczny… pamiętasz, naturalnie, 
amulet 
Hollisa. Jeśli był skuteczny, to nie wydano nigdy sześciu pensów z lepszym 
skutkiem. Biedak! 
Czy też pozbył się na dobre tego swojego przyjaciela? Mam nadzieję, że tak… Czy 
wiesz, zdaje 
mi się czasem, że…
Stanąłem i popatrzyłem na niego.
— Widzisz… Chodzi mi o to, czy… ta historia… rozumiesz? Czy to mu się naprawdę 
wydarzyło?… Jak myślisz?…
— Mój drogi — zawołałem — byłeś za długo poza krajem! Cóż za pytanie! Spójrz 
tylko na to 
wszystko.
Wodnisty blask zajaśniał na zachodzie i zgasł między dwoma rzędami murów; 
zbiorowisko 
łamanych dachów, kominy, złote litery rozpełzło po frontach domów i ciemny 
połysk okien — 
wszystko trwało zrezygnowane i ponure pod zstępującym mrokiem. Cała długa ulica, 
głęboka 
jak studnia i wąska jak korytarz, pełna była posępnego, nieustannego ruchu. Do 
uszu bił 
gwałtowny szelest i tupot szybkich kroków przy wtórze rozległego szmeru o słabym 
tętnie, 
złożonego jak gdyby z gorączkowych oddechów, bijących serc, zdyszanych głosów. 
Niezliczone 
oczy spoglądały przed siebie, nogi poruszały się spiesznie, płynęły pozbawione 
wyrazu twarzy, 
kołysały się ramiona. A ponad tym wszystkim wąski, poszarpany pasek nieba 
przesłoniętego 
dymem rozciągał się kreto i nieruchomo między wysokimi dachami jak zbrukany 
sztandar 
powiewający nad zbiegowiskiem motłochu.
— Ta–a–a–k — rzekł Jackson w zamyśleniu. Wielkie szprychy dwukołowych dorożek 
obracały się z wolna u skraju chodników; bladolicy młodzian wlókł się znużony 
obok swej laski, 
a poły jego płaszcza trzepotały się niemrawo w pobliżu pięt; konie stąpały 
chwiejnie po śliskim 
bruku, podrzucając łbami; dwie młode panienki o błyszczących oczach przeszły, 
żywo 
rozmawiając; piękny, stary pan o czerwonej twarzy kroczył miarowo i głaskał 
białego wąsa; 
sznur wysokich żółtych reklam z niebieskimi literami zbliżał się chwiejnie i 
powoli, niby 
dziwaczne szczątki rozbitego okrętu płynące po rzece z kapeluszy.
— Ta–a–a–k — powtórzył Jackson. Jego niebieskie oczy spoglądały na wszystkie 
strony, 
pogardliwe, rozbawione i nieczułe jak oczy chłopca. Niezgrabny sznur czerwonych, 
żółtych i 
zielonych omnibusów toczył się kołysząc, potworny i jaskrawy; dwoje obszarpanych 
dzieci 
przebiegło drogę; grupka brudnych mężczyzn z czerwonymi chustkami na gołych 
szyjach czyhała 
z boku, rozgadana plugawie; stary człowiek w łachmanach stał w błocie z twarzą 
pełną 
rozpaczy, wrzeszcząc przeraźliwie tytuł jakiegoś dziennika; a w oddali wśród 
ruchliwych 
końskich łbów, matowego połysku uprzęży i tłoku lśniących karet widniał ciemny 
policjant w 
hełmie, wyciągający sztywne ramię u skrzyżowania ulic.
— Tak, widzę to wszystko — rzekł powoli Jackson — Mam to przed oczami; słyszę, 
jak 
dyszy, biegnie, toczy się; potężne jest i żywe; zmiażdżyłoby cię, gdybyś się nie 
pilnował; a 
jednak… niech mnie powieszą, jeśli to dla mnie jest równie realne jak… jak tamto 
drugie… to 
znaczy historia Karaina.
Myślę, że Jackson stanowczo za długo był poza krajem.
Przełożyła Aniela Zagórska
The Idiots
IDIOCI
Jechaliśmy drogą z Treguier do Kervanda. Pomiędzy żywopłotami, zarastającymi 
wały po obu 
stronach drogi, mknęliśmy ostrym kłusem; wreszcie u stóp stromego wzgórka pod 
Ploumar koń 
zwolnił biegu, a furman ciężko zeskoczył z kozła. Śmigał batem i szedł pod górę, 
stąpając 
niezdarnie obok powozu z ręką na stopniu i oczyma utkwionymi w ziemię. Po chwili 
podniósł 
głowę, wskazał końcem bata w górę i rzekł:
— Idiota.
Słońce prażyło niemiłosiernie falistą powierzchnię gruntu. Na wyniosłościach 
rosły kępki 
nędznych drzewin o gałęziach tak wysoko strzelających w niebo, że wyglądały jak 
na szczudłach. 
Małe pólka, poodgradzane biegnącym zygzakiem po zboczach żywopłotem i 
ogrodzeniem z 
kamienia, leżały jak prostokątne płaty jaskrawozielone i żółte, podobne do 
niezdarnych maźnięć 
naiwnego malowidła, krajobraz zaś cały przecinał na pół biały szlak drogi, 
snującej się w dal 
długimi skrętami jak rzeka pyłu, wlokąca się ze wzgórz w drodze ku morzu.
— Jest — odezwał się znów woźnica.
W wysokiej trawie, obrastającej drogę po brzegach, jakaś twarz przesunęła się 
koło nas na 
poziomie kół powoli toczącego się powozu. Ta głupkowata twarz była czerwona, a 
kulista, 
krótko ostrzyżona głowa zdawała się leżeć sama jedna podbródkiem w kurzu. Tułów 
ginął w 
krzakach, gęsto zarastających dno głębokiego rowu.
Była to twarz chłopca. Sądząc z jej rozmiarów, mógł mieć lat szesnaście — może 
mniej, może 
więcej. O takich stworzeniach czas zapomina; żyją nietknięte przez lata, dopóki 
śmierć nie 
przygarnie ich na współczujące łono, wierna śmierć, która wśród nawału pracy nie 
zapomina o 
najlichszym ze swych dzieci.
— O, jest i drugi — rzekł chłop z pewnym odcieniem zadowolenia, jakby spostrzegł 
coś 
oczekiwanego.
Był i drugi. Ten stał prawie pośrodku drogi w skwarze słonecznym, na skraju 
własnego 
krótkiego cienia. Stał z rękami wsuniętymi w rękawy długiej kapoty i głową 
wtuloną w ramiona, 
skurczony pośród powodzi słonecznego żaru. Z daleka wyglądał jak ktoś bardzo 
zmarznięty.
— To bliźniaki — objaśnił woźnica.
Idiota, suwając nogami, ustąpił dwa kroki z drogi i spojrzał na nas przez ramię, 
gdyśmy się 
prawie otarli o niego. Było to spojrzenie oczu nie widzących, a wytrzeszczonych, 
jakby 
urzeczonych. Nie odwrócił się jednak, aby popatrzeć za nami. Prawdopodobnie 
obraz przesunął 
się przed oczyma tej istoty, nie zostawiwszy ani śladu na jej wypaczonym mózgu. 
Gdy 
wjechaliśmy na szczyt wzgórza, spojrzałem ponad budą. Stał na tym samym miejscu, 
gdzie go 
zostawiliśmy.
Woźnica wdrapał się na kozioł, cmoknął i poczęliśmy zjeżdżać w dół. Hamulec od 
czasu do 
czasu zgrzytał przeraźliwie. Znalazłszy się na dole, furman rozluźnił hałaśliwy 
mechanizm i rzekł 
robiąc pół obrotu na koźle:
— Z czasem zobaczymy ich więcej.
— Więcej idiotów? Iluż ich tu jest? — zapytałem.
— Jest ich czworo… dzieci gospodarza spod Ploumar… Rodzice już pomarli — dodał 
po 
chwili. — Babka jest na gospodarstwie. We dnie tłuką się po tej drodze, a pod 
wieczór wracają 
do domu z bydłem… To ładne gospodarstwo.
Zobaczyliśmy też tamtych dwoje: chłopca i dziewczynę, jak furman powiedział. 
Ubrani byli 
zupełnie jednakowo w luźne odzienie, w jakieś dziwaczne spódnice. Ułomny duch, 
ożywiający te 
istoty, pobudził je do wycia na nasz widok ze szczytu nasypu, na którym 
przewracały się 
wpośród badyli janowca. Krótko ostrzyżone czarne ich głowy sterczały z 
jaskrawożółtej ściany 
niezliczonych drobnych kwiatków. Twarze posiniały im od krzyku; krzyk brzmiał 
bezbarwnie i 
nieczysto jak mechaniczne naśladownictwo starczego głosu i urwał się nagle, gdy 
skręciliśmy w 
boczną drogę.
Widywałem ich niejednokrotnie podczas moich wędrówek po okolicy. Żyli na tej 
drodze, 
błąkając się po niej tu i ówdzie, zależnie od impulsów potwornego obłędu. Byli 
obrazą dla 
światła słonecznego, wyrzutem dla pustych niebios, skazą na dzikim pejzażu 
pełnym skupionej i 
celowej żywotnej mocy. Z czasem dzieje ich rodziców ukształtowały się przede mną 
i z 
niedbałych odpowiedzi na moje pytania, z obojętnych słów zasłyszanych w 
zajazdach 
przydrożnych lub na drodze, nawiedzanej przez idiotów. Część opowiedział mi 
wychudzony 
stary sceptyk z olbrzymim biczem, gdyśmy się nieraz wlekli noga za nogą po 
piaskach obok 
dwukołowego wózka, naładowanego ociekającymi wodorostami. Kiedy indziej znów 
ktoś inny 
potwierdzał i dopełniał opowieść, aż stanęła przede mną straszliwa a prosta, 
jakimi są zwykle 
rewelacje niewiadomych nikomu mąk, szarpiących dusze pogrążone w ciemności.
Kiedy JeanPierre Bacadou wrócił do domu po odbyciu służby wojskowej, zastał 
rodziców 
bardzo postarzałych. Spostrzegł z ubolewaniem, że robota na folwarku nie była 
wykonywana, jak 
należy. Ojciec nie miał już dawnej energii. Parobcy nie czuli nad sobą pańskiego 
oka. JeanPierre 
zmartwił się zauważywszy, że kupa nawozu na podwórzu przed jedynym wejściem do 
domu nie 
jest tak duża jak zwykle. Płotów nie naprawiano i na bydle znać było 
zaniedbanie. W domu 
matka prawie ciągle przykuta była do łóżka, a w kuchni nie karcone dziewczęta 
gadały głośno od 
rana do nocy. Powiedział sobie: „Trzeba temu zaradzić.” Rozmówił się z ojcem 
pewnego 
wieczoru, kiedy promienie zachodzącego słońca, wpadające na podwórze przez luki 
między 
zabudowaniami gospodarskimi, przecinały czarny cień świetlnymi smugami. Ponad 
kupą nawozu 
unosiły się opałowe woniejące opary, a szukające żeru kury przestawały co chwila 
grzebać i 
zerkały okrągłym okiem na dwu mężczyzn, obu chudych i wysokich, rozmawiających z 
sobą 
ochrypłymi głosami. Stary, pokręcony przez reumatyzm i pochylony przez lata 
pracy, i młodszy, 
kościsty i prosty, rozmawiali bez gestów, w obojętny chłopski sposób, z powagą i 
powoli. Lecz 
zanim słońce zaszło, ojciec ustąpił wobec rozsądnych argumentów syna.
— Nie za sobą przemawiam, a za ziemią — nalegał JeanPierre. — Żal patrzeć, jak 
się 
marnuje. Ja się nie niecierpliwię.
Stary, oparty na kiju, kiwał głową.
— Rozumiem, rozumiem — wyszeptał. — Może masz i słuszność. Rób, jak chcesz. 
Matka 
będzie rada.
Matka była zadowolona z synowej. JeanPierre zajechał dziarsko na podwórze 
dwukołowym 
wózkiem na resorach. Siwy koń rwał ciężkim galopem i skoki dyszla rzucały 
nowożeńców, 
siedzących obok siebie, w tył i naprzód, ruchem miarowym i nagłym. Zdystansowani 
goście 
weselni ciągnęli drogą grupami i parami. Mężczyźni stąpali ciężko, machając 
próżnymi rękoma. 
Ubrani byli z miejska, w żakiety skrojone z niezdarnym szykiem, czarne sztywne 
kapelusze i 
olbrzymie wyglansowane buty. Kobiety w czarnych skromnych sukniach, białych 
czepkach i 
wyblakłych szalach, ułożonych w trójkąt na plecach, lekko stąpały u ich boku. Na 
przedzie 
skrzypce śpiewały przenikliwym dyszkantem i kobza sapała i beczała, muzykant zaś 
podskakiwał 
z uroczystą powagą, wyrzucając wysoko ciężkie saboty. Smętna procesja sączyła 
się z jednej 
wąskiej dróżki w drugą, poprzez światło i cień, między polami i żywopłotami, 
płosząc małe 
ptaszki, których chmary zrywały się na prawo i na lewo. Na podwórzu zagrody 
Bacadou ciemna 
wstęga rozsnuła się w tłum mężczyzn i kobiet, pchających się we drzwi z 
hałaśliwymi 
życzeniami. Obiad weselny pamiętano przez kilka miesięcy. Był to wspaniały 
festyn w ogrodzie. 
Na drugi dzień znajdowano bogatych gospodarzy, cieszących się nieskazitelną 
opinią, śpiących 
po rowach wzdłuż drogi do Treguier — nawet jeszcze i po południu. Cała okolica 
uczestniczyła 
w szczęściu JeanPierre’a. Nie upił się, i wraz ze swą cichą żoną usuwał się z 
drogi, pozwalając 
ojcu i matce odbierać należne im honory i podziękowania. Nazajutrz jednak ujął 
wszystko w 
mocne garście i starzy poczuli, że na koniec padł na nich cień — zwiastun 
śmierci. Świat należy 
do młodych.
Gdy bliźniaki przyszły na świat, w domu było dużo miejsca, bo matka JeanPierre’a 
przeniosła 
się na mieszkanie pod ciężki kamień na cmentarzu w Ploumar. Tego to dnia po raz 
pierwszy od 
ślubu syna Bacadou starszy, zapomniany przez rozgdakane stado obcych bab 
tłoczących się w 
kuchni, opuścił rankiem miejsce swe przy kominie i poszedł do pustej obory, 
posępnie 
potrząsając siwymi lokami. Bardzo pięknie, że są wnuki, ale on musi mieć swój 
talerz zupy w 
południe. Gdy mu pokazano niemowlęta, przypatrzył się im uważnie i mruknął coś 
niby: „Za 
dużo.” Niepodobna powiedzieć, czy miał na myśli za wiele szczęścia, czy też po 
prostu zrobił 
uwagę co do liczby potomków. Wyglądał na obrażonego, o ile jego stara drewniana 
twarz mogła 
cośkolwiek wyrażać. A potem długi czas można go było widzieć prawie o każdej 
porze dnia, jak 
siedział u wrót z nosem nad kolanami, z fajką w dziąsłach, zadąsany i zły. Raz 
odezwał się do 
syna z ciężkim westchnieniem, robiąc aluzję do przybyszów.
— Pokłócą się o ziemię.
— Nie kłopocz się o to, ojcze — odrzekł JeanPierre obojętnie i przeszedł zgięty 
we dwoje, 
ciągnąc oporną krowę na postronku przerzuconym przez ramię.
Był szczęśliwy — i Zuzanna, jego żona, także. Nie była to subtelna radość, z 
którą wita się 
przybyszów, przewidując dla nich boje, a może zwycięstwo. Za lat czternaście 
obydwaj chłopcy 
będą już wyręką; a potem JeanPierre wyobrażał sobie dwu tęgich synów, kroczących 
z zagona na 
zagon, odbierających należną daninę od ukochanej i rodzajnej ziemi.
Zuzanna też była rada, bo nie chciała, aby mówiono o niej, że jest 
nieszczęśliwa, a nikt nie 
mógł już tego powiedzieć, skoro miała dzieci. Oboje, i ona, i mąż, widzieli 
trochę szerszego 
świata; on podczas służby wojskowej, ona zaś spędziła blisko rok w Paryżu u 
bretońskiej 
rodziny, lecz zanadto tęskniła, aby pozostać dłużej w rozłące z pagórkowatą 
zieloną krainą, 
oprawną w pierścień nagich skał i piasków, gdzie przyszła na świat. Myślała 
sobie, że może 
dobrze byłoby, aby jeden z chłopców został księdzem, ale nie wspominała o tym 
mężowi, który 
był republikaninem i nienawidził księży; nazywał ich „krukami”. Chrzciny odbyły 
się wspaniale. 
Cała gmina zjechała się na nie, bo Bacadou byli bogaci, wpływowi i od czasu do 
czasu nie 
żałowali wydatku. Dziadek dostał nową kapotę.
W kilka miesięcy potem, pewnego wieczoru, kiedy kuchnia była już zamieciona i 
drzwi 
zaryglowane, JeanPierre, patrząc na kołyskę, zapytał żonę:
— Co tym dzieciom jest?
I jak gdyby te spokojnie wypowiedziane słowa były zwiastunem nieszczęścia, 
Zuzanna 
odpowiedziała na nie głośnym lamentem, który doleciał chyba aż do chlewów po 
drugiej stronie 
podwórza. Świnie (a Bacadou mieli najpiękniejsze świnie w okolicy) zaniepokoiły 
się i zaczęły 
kwiczeć żałośnie w ciemności. Małżonek, utkwiwszy wzrok w ścianie, żuł powoli 
dalej chleb z 
masłem nad dymiącą miską zupy. Wrócił z targu, gdzie nie po raz pierwszy 
zauważył szepty 
poza swymi plecami. W drodze powrotnej obracał wciąż w myśli zasłyszane słowa: 
„Niespełna 
rozumu! Obydwaj… Nigdy żadnej pociechy!” No, może, może. Zobaczy. Zapyta żonę. 
Oto jej 
odpowiedź! Odczuł ją jak uderzenie pięścią w pierś, ale powiedział tylko:
— Utocz mi jabłecznika. Pić mi się chce!
Nie przestawała lamentować z pustym dzbankiem w ręce. Wtedy wstał, podniósł 
świecę i 
powoli podszedł do kołyski. Spali. Przypatrzył im się z boku, połknął pogryziony 
kęs, ciężkim 
krokiem wrócił na miejsce i usiadł przed miską. Kiedy żona powróciła, nie 
podniósł oczu, lecz 
przełknął hałaśliwie kilka łyżek zupy i odezwał się posępnie:
— Kiedy śpią, są tacy sami jak dzieci innych ludzi.
Padła na najbliższy stołek i trzęsła się od bezgłośnych szlochów, niezdolna 
wymówić słowa. 
Skończył kolację i pozostał rozparty bezczynnie na krześle, błądząc oczyma po 
czarnych belkach 
pułapu. Stojąca przed nim świeca paliła się płomieniem czerwonym i prostym, śląc 
w górę wąską 
smugę kopciu. Światło leżało na zgrubiałej, opalonej skórze jego szyi, 
zapadnięte policzki 
stanowiły dwie czarne plamy; wyglądał tak tępo i żałośnie, jakby z trudem 
zbierał 
rozpierzchnięte myśli. Wreszcie zdobył się na wysiłek i rzekł:
— Musimy coś zrobić… poradzimy się ludzi. Nie płacz. Nie wszystkie będą takie… z 
pewnością! Teraz trzeba iść spać.
Po urodzeniu się trzeciego dziecka, również chłopca, JeanPierre wziął się do 
roboty pełen 
wzmożonej nadziei. Wargi jego zdawały się jeszcze węższe, mocniej zaciśnięte niż 
poprzednio, 
jakby w obawie, aby ziemia, którą uprawiał, nie usłyszała głosu nadziei 
szemrzącego mu w 
piersiach. Obserwował dziecko, stukając sabotami, gdy podchodził do kołyski i 
zaglądał do niej 
przez ramię z obojętnością, która stanowi jakby ułomność natury chłopskiej. Jako 
ta ziemia, 
której rozkazują, a której służą zarazem, ludzie ci, powolni w spojrzeniu i 
mowie, nie okazują 
wewnętrznego ognia, tak że wreszcie w stosunku do nich, jak w stosunku do ziemi, 
powstaje 
pytanie, co stanowi jądro ich natury: żar zdolny do wybuchu, potęga tajemna a 
straszliwa — czy 
też nic prócz bryły, masy rodzajnej a bezwładnej, zimnej i nieczułej, gotowej do 
wydania roślin 
podtrzymujących życie lub zadających śmierć.
Oczy matki czuwały inaczej, wytężone uszy inaczej słuchały. Pod wysoko 
przybitymi 
półkami, na których leżały ogromne połcie słoniny, ciało jej pracowało przy 
wielkim kominie, 
gdy pilnowała garnka kołyszącego się na żelaznych hakach lub szorowała długi 
stół, przy którym 
najemnicy usiądą zaraz do kolacji, lecz myśl pozostawała przy kołysce, czuwając 
dzień i noc, 
żywiąc nadzieję i cierpiąc. To dziecko, jak i tamte dzieci, nie uśmiechnęło się 
nigdy, nie 
wyciągało do niej rączek, nie przemówiło nigdy; nigdy duże czarne jego oczy nie 
wyraziły, że ją 
poznają; umiały tylko zapatrzyć się nieruchomo w każdy błyszczący punkt, lecz 
nie spostrzegały 
jasności promienia słonecznego ślizgającego się po podłodze. Gdy mężczyźni byli 
przy pracy, 
Zuzanna spędzała długie dni pomiędzy trojgiem swych dzieci idiotów i 
zdziecinniałym 
dziadkiem, który siedział ponury, kanciasty i nieruchomy z nogami przy ciepłym 
popiele komina. 
Bezsilny starzec zdawał się podejrzewać, że wnukom coś jest. Jedyny raz tylko, 
pobudzony czy 
to przez przywiązanie, czy też przez, poczucie przyzwoitości, spróbował 
poniańczyć 
najmłodszego. Podniósł chłopca z podłogi, cmokał do niego i usiłował huśtać go 
na swych 
kościstych kolanach. Potem mętnymi oczyma przyjrzał się z bliska twarzy dziecka 
i ostrożnie 
posadził je z powrotem na podłodze. I siedział tak, skrzyżowawszy chude golenie, 
kiwał głową w 
stronę pary wymykającej się z garnka i spoglądał przed siebie starczym 
zatroskanym wzrokiem.
Niema zgryzota zamieszkała w chacie Bacadou, dzieląc z nimi chleb powszedni, a 
ksiądz z 
parafii Ploumar miał sobie czego winszować. Udał się do bogatego obywatela, 
margrabiego de 
Chavanes, aby wywnętrzyć się za pomocą uroczystych komunałów, pełnych radosnego 
namaszczenia, na temat niezbadanych dróg Opatrzności. W półmroku przestronnego 
salonu 
człowieczek ten, podobny do czarnej poduszki, siedział z kapeluszem na kolanach, 
gestykulując 
tłustą ręką, pochylony w stronę kanapy, na której wśród wdzięcznych linii jasnej 
paryskiej toalety 
powabnie omdlewająca margrabina słuchała go na poły znudzona, na poły 
rozbawiona. Był 
triumfujący i pokorny, pełen dumy i zgrozy. Stała się rzecz nieprawdopodobna. 
JeanPierre 
Bacadou, zażarty republikanin, był ubiegłej niedzieli na mszy i sam 
zaproponował, że przyjmie 
na kwaterę księży misjonarzy podczas najbliższej uroczystości w Ploumar! Był to 
triumf 
Kościoła i dobrej sprawy.
— Przyszło mi na myśl zaraz pójść powiedzieć o tym panu margrabiemu, wiem, jak 
dba o 
dobro kraju — oznajmił ksiądz ocierając twarz. Poproszono go, aby został na 
obiedzie.
Państwo de Chavanes wracali tegoż wieczora po odprowadzeniu gościa do głównych 
wrót 
parkowych i roztrząsali tę sprawę, krocząc powoli wśród poświaty miesięcznej i 
ciągnąc za sobą 
długie cienie przez kasztanową aleję. Margrabia, rojalista naturalnie, był merem 
gminy 
obejmującej Ploumar, wioski rozrzucone po wybrzeżu i skaliste wysepki, którymi 
ustrzępiona 
była żółta płaszczyzna piasków.
Czuł, że stanowisko jego było niepewne, gdyż w tej części kraju dominował żywioł 
republikański. Obecnie nawrócenie JeanPierre’a umocniło margrabiego. Czuł duże 
zadowolenie.
— Nie masz pojęcia, jaki wpływ mają ci ludzie — tłumaczył żonie. — Obecnie nie 
boję się 
już o przyszłe wybory do gminy, na pewno wybiorą mnie ponownie.
— Karolu, ty masz nienasyconą ambicję! — zawołała wesoło margrabina.
— Ależ, ma chere amie — z powagą dowodził małżonek — jest rzeczą największej 
wagi, aby 
odpowiedni człowiek został merem w tym roku ze względu na wybory do Izby. Jeżeli 
myślisz, że 
mnie to bawi…
JeanPierre ustąpił teściowej. Pani Levaille była to kobieta znająca się na 
interesach, znana i 
poważana w promieniu co najmniej mil piętnastu. Przysadzista i gruba, kręciła 
się po okolicy 
piechotą lub na wózku którego ze znajomych, w ciągłym ruchu pomimo swych 
pięćdziesięciu 
ośmiu lat, w nieustającym pościgu za interesami. Miała domy we wszystkich 
wsiach, 
eksploatowała łomy granitu, wysyłała ładunki kamienia statkami kursującymi 
wzdłuż wybrzeża 
— handlowała nawet z wyspami na Kanale. Twarz miała szeroką, oczy duże, wymowę 
przekonującą: rozumowała ze statecznym i niezwalczonym uporem starej kobiety, 
która wie, 
czego chce. Rzadko kiedy przespała dwie noce z rzędu w tym samym domu, a 
najlepszym 
źródłem wiadomości o niej były karczmy przydrożne. Albo tylko co tu była, albo 
wstąpi o 
szóstej; albo ktoś nowo przybyły widział się z nią tego ranka, albo miał spotkać 
się z nią 
wieczorem. Poza karczmami, co królują na drogach, najczęściej odwiedzała 
kościoły. 
Liberałowie posyłali dzieci do świętych przybytków, aby sprawdziły, czy pani 
Levaille jest, i 
zawiadomiły ją, że taki a taki czeka na nią na drodze i chce się z nią rozmówić 
— w sprawie 
kartofli, mąki, kamienia lub domów; ona wówczas skracała modlitwy i wychodząc na 
słońce 
mrużyła oczy i żegnała się, gotowa do roztrząsania interesów z rozwagą i 
namysłem przy stole w 
karczmie stojącej naprzeciwko. W ostatnich czasach spędzała u zięcia po parę 
dni, łagodnie i ze 
spokojem wytaczając argumenty przeciw trosce i nieszczęściu.
JeanPierre czuł, że nie argumenty, a fakty wydzierają mu z piersi przekonania, 
którymi nasiąkł 
w pułku. Rozmyślał nad nimi, chodząc po polu. Było ich troje! Troje! Wszystkie 
jednakie. 
Dlaczego? Nie każdego spotykały takie nieszczęścia, a ludziom, o których słyszał 
kiedykolwiek, 
nie wydarzyły się nigdy. Jedno — jeszcze by uszło. Ale troje? Wszystko troje. Na 
zawsze do 
niczego, tylko do karmienia, póki on żyje… A co się stanie z ziemią po jego 
śmierci? Trzeba o 
tym pomyśleć. Poświęci swoje przekonania. Pewnego dnia odezwał się do żony:
— Zobaczymy, co twój Bóg dla nas zrobi. Zakup kilka mszy.
Zuzanna uściskała męża. Stał wyprostowany, nie przygiął się, a potem obrócił się 
na pięcie i 
wyszedł. Później jednak, gdy czarna sutanna przestąpiła jego próg, nie 
zaprotestował, sam nawet 
poczęstował księdza jabłecznikiem. Potulnie wysłuchał przemowy, po szedł na mszę 
pomiędzy 
dwiema kobietami i spełnił na Wielkanoc to, co ksiądz nazywał „obowiązkiem 
religijnym”. Tego 
ranka miał uczucie człowieka, który sprzedał swoją duszę. Po południu pobił się 
straszliwie z 
dawnym przyjacielem i sąsiadem, który wspomniał, że księża górą i zjedzą teraz 
zjadacza księży. 
Wrócił do domu rozczochrany i pokrwawiony i natknąwszy się przypadkiem na dzieci 
(zwykle 
usuwano je z drogi) wymyślał i klął, tłukąc pięściami w stół. Zuzanna płakała. 
Pani Levaille 
siedziała niewzruszenie pogodna. Zapewniła córkę, że „to minie”, i, zabrawszy 
gruby parasol, 
pożegnała się pośpiesznie, aby dopilnować ładowania szkunera granitem z własnych 
łomów.
Jakoś w rok później urodziła się dziewczynka. Dziewczynka. JeanPierre dowiedział 
się o tym 
na polu i tak poruszyła go ta wiadomość, że usiadł na murku granicznym i 
przesiedział tak do 
wieczora, zamiast pójść do domu, chociaż go wołano. Dziewczyna! Zdawało mu się 
że go ktoś 
oszukał. Po powrocie do domu pogodził się jednak częściowo z losem. Można ją 
będzie wydać 
za jakiego porządnego człowieka, nie za niedołęgę, lecz chłopca z głową i 
dobrymi garściami. 
No, a następny może będzie chłopak. Naturalnie ci będą normalni. Nowa ufność 
jego nie znała 
żadnych zwątpień. Zły urok prysnął. Do żony przemówił wesoło. Ona także była 
pełna nadziei. 
Trzech księży było na chrzcinach, a pani Levaille została chrzestną. Dziewczynka 
okazała się 
także idiotką.
Wówczas na jarmarkach zaczęto widywać JeanPierre’a targującego się do upadłego, 
kłótliwie 
i chciwie, potem pijanego na umór i milczącego ponuro, a potem powracającego 
cwałem jak na 
wesele, ale z twarzą posępną jak na pogrzebie. Czasem nalegał, aby żona mu 
towarzyszyła. 
Wyjeżdżali wczesnym rankiem, trzęsąc się na wąskim siedzeniu nad bezradną 
świnią, która ze 
związanymi nogami kwiczała melancholijnie za każdym wstrząśnieniem. Rano droga 
odbywała 
się w milczeniu, ale wieczorem, wracając do domu, JeanPierre pijany mamrotał 
szkaradnie i 
wymyślał tej przeklętej babie, która nie umiała rodzić dzieci po ludzku. 
Zuzanna, utrzymując 
równowagę w trzęsącym wózku, udawała, że nie słyszy. Raz, kiedy przejeżdżali 
przez Ploumar, 
JeanPierre, powodowany niewytłumaczonym pijackim impulsem, ściągnął raptownie 
konia i 
stanął przed kościołem. Księżyc płynął wśród lekkich białych obłoków. Płyty 
grobowe 
połyskiwały blado w ruchomych cieniach, rzucanych przez drzewa cmentarne, nawet 
wioskowe 
psy spały. Tylko słowiki czuwały, rozsnuwając czas śpiewu ponad milczeniem 
grobów. 
JeanPierre grubiańsko zwrócił się do żony:
— Jak ci się zdaje, co tam jest?
Wskazał batem na wieżę, na której w świetle księżycowym ogromna tarcza zegara 
jaśniała 
wysoko, niby blada twarz bez oczu — i, wysiadając ostrożnie, przewrócił się od 
razu pod koła. 
Zerwał się i stopień po stopniu wspiął się do żelaznej bramy cmentarnej. 
Przyłożył twarz do 
sztachet i krzyknął bełkotliwie:
— Hej, wy tam! Wyjdźcie no!
— Jean! Wracaj! Wracaj! — błagała żona przyciszonym głosem.
Nie zwracał na nią uwagi i zdawał się trwać w oczekiwaniu. Pieśni słowicze 
uderzały ze 
wszystkich stron o wysokie mury kościelne i odbite spływały pomiędzy kamienne 
krzyże i 
płaskie szare płyty z wyrytymi słowami nadziei i bólu.
— Hej! Wychodźcie! — krzyknął JeanPierre głośno. Słowiki zamilkły.
— Nikt nie wychodzi? — nie przestawał pytać JeanPierre. — Nie ma nikogo. 
Łgarstwo tych 
kruków. Nic innego. Nikogo nigdzie nie ma. Kpię sobie z tego. Allez! Hop!
Wstrząsnął bramą z całej siły, a żelazne pręty zabrzęczały przeraźliwie, niby 
łańcuch 
wleczony po kamiennych stopniach. Jakiś pies w pobliżu szczeknął urywanie. 
JeanPierre wrócił 
potykając się i za trzecim zamachem znalazł się na wózku. Zuzanna siedziała 
bardzo spokojna i 
cicha. Przemówił do niej z surowością pijanego:
— Widzisz, nikogo nie ma. Zakpili sobie ze mnie. Malheur! Ktoś mi za to zapłaci. 
Wyłoję 
batem pierwszego, którego zobaczę koło domu… po czarnym grzbiecie… Wyłoję. Nie 
chcę go u 
siebie… pomaga tylko ścierwnikom ograbiać biedny naród. Jestem mężczyzną… 
Zobaczymy, 
czy nie mogę mieć dzieci jak inni ludzie… poczekaj… Nie wszystkie będą… będą… 
zobaczymy…
Spoza palców, którymi zakryła twarz, Zuzanna wybuchnęła okrzykiem:
— Nie mów tak, Jean, nie mów tak, mój mężu! Palnął ją na odlew wierzchem ręki i 
zepchnął 
na dno wózka, gdzie skuliła się żałośnie, podrzucana za każdym szarpnięciem. 
Puścił konia 
cwałem i, zerwawszy się na nogi, wywijał batem i potrząsał lejcami ponad siwym, 
który rwał 
galopem, aż mu ciężka uprząż skakała na szerokim zadzie. Wieś okoliczna 
rozbrzmiała 
hałaśliwie gniewnym ujadaniem psów zagrodowych, towarzyszącym turkotowi kół na 
całej 
drodze. Kilku zapóźnionych przechodniów ledwo zdążyło zejść do rowu, u własnych 
wrót 
zawadził o słup i grzmotnął się z wózka głową naprzód. Koń powoli szedł sobie ku 
drzwiom. Na 
przeraźliwy krzyk Zuzanny wybiegli parobcy. Myślała, że nie żyje, ale on tylko 
usnął tam, gdzie 
padł, i ludzi swych, którzy pospieszyli mu z pomocą, zwymyślał za to, że mu spać 
przeszkadzają.
Nadeszła jesień. Chmurne niebo zwisło nad czarnymi konturami wzgórz, a opadające 
liście 
wirowały pod nagimi drzewami, póki wiatr, westchnąwszy głęboko, nie ułożył ich 
na spoczynek 
w zagłębieniach opustoszałych dolin. I od rana do nocy wzrok spotykał wszędzie 
dokoła czarne 
obnażone gałęzie, sękate i powyginane, jakby pokręcone od bólu, kołyszące się 
smętnie 
pomiędzy mokrymi chmurami a ociekającą ziemią. Strumienie jasne i spokojne 
podczas lata 
rzucały się teraz zmącone i wściekłe na kamienie, zagradzające im drogę do 
morza, z samobójczą 
furią szaleńca. Od widnokręgu szeroka droga, prowadząca ku piaskom, snuła się 
pomiędzy 
wzgórzami, matowo połyskując pustymi skręty, niby niespławna rzeka błota.
JeanPierre wędrował z pola na pole, ruszając się jak wysoki czarny cień wśród 
mżącego 
deszczu lub krocząc samotnie po szczytach wyniosłości na tle szarej opony chmur, 
jakby szedł po 
krawędzi wszechświata. Patrzył na tę czarną ziemię, niemą a pełną obietnic, na 
tę tajemniczą 
ziemię, spełniającą swą życiodajną pracę wśród śmiertelne] ciszy pod zasnutym 
zgryzotą niebem. 
I zdało mu się, iż dla człowieka gorzej niż bezdzietnego rodzaj na ziemia nie 
miała żadnych 
obietnic, że wymykała mu się, urągała mu, chmurzyła się na niego, jak obłoki 
ponure i 
rozpędzone nad jego głową. Samotny stał w obliczu swych pól i odczuwał niższość 
człowieka, 
który przemija, wobec bryły, która trwa. Miałże zaniechać nadziei, iż będzie 
miał kiedyś u swego 
boku syna, który by spoglądał okiem władcy na odwrócone skiby? Człowieka, który 
by myślał 
tak samo jak on, czuł tak samo; człowieka, który byłby cząstką jego, a jednak 
pozostał, aby jak 
władca mieć pod stopą swą tę ziemię, kiedy on sam odejdzie! Przyszli mu na myśl 
dalecy krewni, 
i taka wściekłość go zdjęła, że az zaczął w głos ich przeklinać. Oni?! Nigdy! 
Zawrócił, kierując 
się w stronę swego domostwa, którego dach był widoczny pomiędzy splątanymi 
szkieletami 
drzew. Gdy przekładał nogę przez przełaz, stado kraczących ptaków siadło z wolna 
na polu, 
opadło za jego plecami bez szelestu, wibrując jak płatki sadzy.
Tego dnia pani Levaille wcześnie po południu wybrała się do domu, który miała 
koło 
Kervanion. Miała zapłacić kilku robotnikom pracującym w tamtejszych 
kamieniołomach, a 
poszła wcześnie, bo w tym małym domku mieścił się sklep, gdzie robotnicy mogli 
wydać 
zarobek bez kłopotu, nie chodząc do miasta. Dom stał samotny pośród skał. 
Błotnista i 
kamienista dróżka kończyła się u drzwi. Wiatr z morza, wyrwawszy się sponad 
odmętu fal, 
wpadał na brzeg nad łomami i miotał się z wściekłym wyciem na niewzruszone zwały 
czarnych 
głazów, niezłomnie odpierających straszliwe ataki niewidzialnego wroga, na 
utkwione w nich 
wysokie krótkoramienne krzyże. Wpośród rozhukanych wichrów domostwo stało w 
ciszy 
potęgującej głos i denerwującej jak spokój ośrodka huraganu. W burzliwe noce, 
podczas 
odpływu, zatoka Fougere o pięćdziesiąt stóp poniżej domu wydawała się 
niezmierzoną czarną 
otchłanią, z której wznosiły się westchnienia i pomruki, jak gdyby piaski na 
dnie jej ożyły i słały 
skargi. W czas przypływu powracające wody przypuszczały szturm do zrębów skał, 
nadbiegając 
krótkimi falami, które wybuchały mdłym światłem i słupami bryzgów, spływających 
w głąb lądu 
i przeżerających do cna trawę na pastwiskach.
Mroki szły ze wzgórz, rozpływały się po wybrzeżu, gasiły czerwony żar zachodu i 
sunęły ku 
morzu w ślad za ustępującą falą. Wiatr ścichł pod zachód, pozostawiwszy morze 
rozszalałe i 
spustoszone niebiosa. Niebo ponad domem zdawało się przesłonięte draperią z 
czarnego 
łachmana, podpiętą gdzieniegdzie ognistymi szpilkami. Pani Levaille, 
przedzierzgnięta na ten 
wieczór w służącą własnych robotników, starała się namówić ich do odejścia.
— Taka stara baba, jak ja, powinna być już w łóżku o tej porze — powtarzała 
dobrodusznie.
Kamieniarze pili i żądali dolewki. Krzyczeli przy stole, jakby nawoływali się w 
polu. Na 
jednym rogu czterech grało w karty, stukając o drzewo twardymi knykciami i klnąc 
przy każdym 
wyjściu. Jeden siedział zapatrzony bezmyślnie i nucił zwrotkę jakiejś piosenki, 
którą powtarzał 
bez końca. Dwu innych w kącie wiodło poufną a zażartą sprzeczkę o kobietę, 
patrząc sobie z 
bliska w oczy, jakby pragnęli wydrzeć je sobie nawzajem, kłócąc się świszczącym 
szeptem, 
którego przytłumione jadowite dźwięki dyskretnie zapowiadały gwałt i morderstwo. 
Powietrze 
duszne i ciężkie krajać było można nożem. Trzy świece, oświetlające długą izbę, 
tliły się 
czerwonawo i posępnie jak iskry dogasające w popiele.
Lekki szczęk żelaznej klamki był o tej późnej godzinie tak nieoczekiwany i 
zatrważający jak 
huk piorunu. Pani Levaille postawiła butelkę, którą trzymała nad kieliszkiem, 
gracze obrócili 
głowy, umilkła sprzeczka prowadzona szeptem, tylko śpiewak, rzuciwszy okiem na 
drzwi, nucił 
dalej z obojętną twarzą. We drzwiach stanęła Zuzanna. Weszła, zatrzasnęła je i 
oparłszy się o nie 
plecami, wyrzekła cicho:
— Matko!
Pani Levaille, ujmując znów butelkę, rzekła spokojnie:
— A jesteś, moje dziecko. Jak ty wyglądasz! — Szyjka butelki szczęknęła przy 
zetknięciu ze 
skrajem kieliszka, bo stara kobieta wystraszyła się pomyślawszy, że zagroda się 
pali. Nie 
przyszła jej do głowy żadna inna przyczyna pojawienia się córki.
Zuzanna, przemoknięta i zabłocona, powiodła wzrokiem przez całą długość izby ku 
mężczyznom w najdalszym jej końcu. Matka zapytała:
— Co się stało? Boże, zachowaj nas od nieszczęścia!
Zuzanna poruszyła wargami, ale żaden dźwięk z nich nie wyszedł. Pani Levaille 
podeszła do 
córki, ujęła za ramię, spojrzała jej w twarz.
— Na miłość boską — rzekła drżącym głosem — co się stało? Przewróciłaś się w 
błoto… 
Dlaczego przyszłaś?… Gdzie Jean?
Mężczyźni wstali ze swych miejsce i podchodzili powoli, przypatrując się ze 
zdziwieniem. 
Pani Levaille szarpnęła córkę od drzwi i pchnęła ją na krzesło pod ścianę. Potem 
z wściekłością 
zwróciła się do mężczyzn:
— Dosyć tego! Wynoście się! Zamykam!
Jeden z nich, patrząc na Zuzannę, bezwładnie siedzącą na krześle, zauważył:
— Ona jest na wpół żywa.
Pani Levaille rozwarła drzwi.
— Precz! Marsz! — krzyknęła trzęsąc się ze zdenerwowania.
Jeden za drugim wsiąkali w ciemność, śmiejąc się głupkowato. Na dworze dwaj 
Lothariosowie wszczęli wrzawę, pozostali starali się ich uciszyć, mówiąc wszyscy 
naraz. Hałas 
oddalał się wraz z odchodzącymi robotnikami, którzy zbici w ciasną gromadę szli 
potykając się i 
sprzeczając bez żadnego sensu.
— Mów, Zuzanno! Co się stało? Powiedzże! — błagała pani Levaille, jak tylko 
drzwi się 
zamknęły.
Zuzanna wyrzekła parę niezrozumiałych słów, bezmyślnie wpatrzona w stół. Stara 
kobieta 
załamała ręce nad głową, opuściła je i stała, patrząc na córkę zrozpaczonym 
wzrokiem. Mąż jej 
miał „źle w głowie” na parą lat przed śmiercią, obecnie więc zaczęła 
podejrzewać, iż córka 
dostała obłędu. Zapytała z naleganiem: ,
— Czy Jean wie, gdzie jesteś? Gdzie jest Jean?
Zuzanna odparła z wysiłkiem:
— Wie… nie żyje.
— Co?! — krzyknęła stara. Podeszła bliżej i wlepiwszy wzrok w córkę powtórzyła 
trzykrotnie: — Co ty mówisz? Co ty mówisz? Co ty mówisz?
Zuzanna siedziała z suchymi oczyma w kamiennym bezruchu przed panią Levaille, 
która 
przypatrywała się jej, czując, jak z wolna niewytłumaczona trwoga poczyna 
przesycać milczenie 
zalegające domostwo.
Nie zdawała sobie sprawy z tego, co się stało, tylko czuła, że jedna króciutka 
chwilka 
postawiła ją twarzą w twarz z czymś nieoczekiwanym i nieodwołalnym. Nie przyszło 
jej nawet 
do głowy żądać wyjaśnień. Myślała: „Wypadek — straszny wypadek — dostał 
uderzenia do 
głowy — spadł przez otwór w strychu…” Stała oszołomiona i oniemiała, mrugając 
starymi 
oczyma.
Nagle Zuzanna przemówiła:
— Zabiłam go.
Przez chwilę matka stała nieruchoma, prawie nie oddychając, lecz z twarzą 
opanowaną. W 
następnej sekundzie wybuchnęła krzykiem:
— Nieszczęśliwa wariatko!… Łeb ci utną… Wyobrażała sobie żandarmów wchodzących 
do 
domu i mówiących do niej: „Przychodzimy po córkę pani, proszę ją wydać”, 
żandarmów z 
surowymi, twardymi twarzami ludzi na służbie. Znała dobrze brygadiera — stary 
przyjaciel, 
poufały, a pełen szacunku, który rzucał serdecznie: „Za zdrowie pani!” — 
podnosząc do ust 
kieliszek koniaku ze specjalnej butelki, chowanej przez nią dla przyjaciół. A 
teraz!… Traciła 
głowę. Rzuciła się w jedną stronę, potem w drugą, jakby w poszukiwaniu czegoś 
niezbędnego, 
wreszcie stanęła jak wryta pośrodku izby i z krzykiem zwróciła się do córki:
— Dlaczego? Powiedz! Powiedz! Dlaczego? Zuzanna nagle jakby ocknęła się z 
dziwnej 
apatii.
— Czy myślisz, że jestem z kamienia?! — krzyknęła w odpowiedzi, podchodząc ku 
matce.
— Nie, to niemożliwe… — rzekła pani Levaille tonem głębokiego przekonania.
— Idź i zobacz sama, matko — odparła Zuzanna patrząc na nią gorejącym wzrokiem. 
— Nie 
ma w niebiesiech miłosierdzia, nie ma sprawiedliwości. Nie!… Ja nie wiedziałam… 
Myślisz, że 
ja nie mam serca? Myślisz, że nie słyszałam nigdy, jak ludzie drwią sobie ze 
mnie, litują się nade 
mną, dziwią się? Czy wiesz, jak niektórzy mnie nazywali? „Matka idiotów” — to 
było moje 
przezwisko! A moje dzieci nie poznawały mnie nigdy, nigdy nie przemówiły do 
mnie. Nie znały 
nikogo — ani ludzi, ani Boga. Ile ja się namodliłam! Ale nawet Matka Boska nie 
chciała mnie 
wysłuchać. Matka!… Kto jest przeklęty — ja czy ten człowiek, który już nie żyje? 
Co? Powiedz 
mi! To była moja obrona. Myślisz, że mogłabym wyzywać gniew boski i zapełniać 
dom tymi 
istotami — co gorsze są od zwierząt znających rękę, która je karmi? Kto bluźnił 
po nocy na 
samym progu kościoła?! Czy to ja?… Ja tylko płakałam i błagałam zmiłowania… a 
czuję 
przekleństwo na każdym kroku… widzę je dokoła siebie od rana do nocy. Na moją 
dolę 
przypadło utrzymywać je przy życiu, opiekować się mym nieszczęściem i hańbą. A 
on 
przychodził. Błagałam jego i niebo o litość… Nie!… Dobrze, zobaczymy… Przyszedł 
dziś 
wieczorem. Pomyślałam sobie: „Ach, znów!…” Miałam długie nożyczki. Usłyszałam 
jego 
krzyk… Zobaczyłam go tuż… trzeba — prawda?… Masz!… i wbiłam mu je w gardło ponad 
obojczykiem… nie westchnął nawet… zostawiłam go stojącego… To się stało przed 
chwilą. 
Skąd ja się tu wzięłam?
Pani Levaille zadrżała. Fala lodowata przebiegła jej po krzyżu, wzdłuż tłustych 
ramion pod 
obcisłymi rękawami, staruszka aż zatupała nogami na miejscu, gdzie stała. 
Drżenie przebiegło po 
jej szerokich policzkach, przez wąskie wargi, pomiędzy zmarszczkami spokojnych 
starych oczu. 
Wyjąkała:
— Ty zła kobieto, hańbę mi przynosisz. Ale zawsze byłaś podobna do ojca. Czy 
wiesz, co cię 
czeka… na tamtym świecie? A na tym… O, dolo!
Zrobiło jej się gorąco. Czuła żar we wnętrzu. Załamała spocone dłonie — i nagle, 
z wielkim 
pośpiechem gorączkowymi ruchami zaczęła szukać dużej chustki i parasola, nie 
patrząc wcale na 
córkę, która, stojąc pośrodku pokoju, wodziła za nią chłodnymi, roztargnionymi 
oczyma.
— Nic gorszego niż na tym — przemówiła Zuzanna. Matka, z parasolem w ręce, 
wlokąc szal 
po podłodze, jęknęła z głębi serca.
— Muszę iść do księdza — wybuchnęła z pasją. — Nawet nie wiem, czy mówisz 
prawdę! 
Jesteś okropna. Znajdą cię wszędzie, czy tu zostaniesz, czy pójdziesz sobie. Nie 
ma miejsca dla 
ciebie na tym świecie.
Gotowa do odejścia, dreptała teraz bez celu po izbie, to ustawiając butelki na 
półce, to 
próbując drżącymi rękami dopasować pokrywki do tekturowych pudełek. W chwilach 
gdy 
rzeczywiste znaczenie tego, co usłyszała, wyłaniało się z jej zamroczonego 
umysłu, zdawało się 
jej, że w mózgu coś wybucha nie rozsadzając głowy — a jakaż to byłaby ulga! 
Pogasiła świece 
jedną po drugiej, nie wiedząc, co robi, i przeraziła się ciemności. Padła na 
ławkę i poczęła 
zawodzić. Umilkła po chwili i siedziała, nasłuchując oddechu córki, którą ledwo 
dostrzegała, 
stojącą sztywno i spokojnie i nie dającą znaku życia.
Postarzała się nagle — nareszcie — w przeciągu tych kilku minut. Przemówiła 
niepewnym 
głosem, szczękając zębami jak w ataku śmiertelnej febry.
— Szkoda, że nie umarłaś dzieckiem. Nie odważę się już nigdy pokazać starej 
głowy na 
światło dzienne. Są nieszczęścia gorsze niż dzieci niespełna rozumu. Wolałabym, 
żebyś mi się 
urodziła idiotką, jak twoje…
Zobaczyła postać córki, przesuwającą się na tle mdłej jasności okna. Potem 
Zuzanna 
zamajaczyła na sekundę w otwartych drzwiach i drzwi zatrzasnęły się ze 
szczękiem. Pani 
Levaille wybiegła na dwór, jakby dźwięk ten zbudził ją z długiego upiornego snu.
— Zuzanno! — zawołała z progu.
Usłyszała stuk kamienia staczającego się przez długi czas po pochyłości 
skalistego wybrzeża 
ponad piaskami. Ostrożnie postąpiła parę kroków przed siebie, opierając się ręką 
o ścianę domu, i 
zapuściła wzrok w jednolitą ciemność pustej zatoki. Zawołała powtórnie:
— Zuzanno! Zabijesz się tam!
Kamień stuknął przy ostatnim podskoku w ciemności i nic już słychać nie było. 
Nagła myśl 
przyprawiła panią Levaille o ściśnięcie gardła. Przestała wołać. Odwróciła się 
od czarnego 
milczenia przepaści i poczęła wspinać się dróżką w kierunku Ploumar. Potykając 
się, szła z 
ponurą determinacją, jakby wyruszyła w jakąś desperacką podróż, która, być może, 
trwać będzie 
aż do końca życia. Głuchy, rytmiczny szum fal przelewających się przez rafy 
towarzyszył jej 
daleko w głąb lądu, pomiędzy wysokimi żywopłotami obejmującymi opiekuńczo 
posępną 
samotność pól.
Zuzanna, wybiegłszy, skręciła natychmiast na lewo od drzwi i na skraju 
pochyłości przypadła 
do ziemi poza odłamem skalnym. Jakiś strącony kamień spadł i stukał, staczając 
się w 
podskokach. Gdy pani Levaille zawołała, Zuzanna mogła była wyciągniętą ręką do 
tknąć 
matczynej spódnicy, gdyby miała odwagę wykonać jakikolwiek ruch. Widziała ją 
odchodzącą, 
lecz pozostała bez ruchu, zamknąwszy oczy i przyciskając się bokiem do twardej i 
chropawej 
powierzchni skały. Po chwili znana jej dobrze twarz o nieruchomych oczach i 
ustach otwartych 
stanęła przed nią wśród nieprzeniknionych mroków pomiędzy głazami. Powstała z 
cichym 
okrzykiem. Twarz zniknęła, pozostawiając ją samotną, dyszącą i rozdygotaną wśród 
bezładnie 
rozrzuconych zwałów skalnych. Zaledwie jednak Zuzanna przysiadła znów, aby 
odpocząć, z 
głową opartą o skałę, twarz powróciła, przysunęła się tuż i zdawało się, że 
pragnie dokończyć 
słów przed chwilą przerwanych przez śmierć. Powstała szybko i rzekła: „Odejdź, 
bo zrobię to 
samo.” Twarz zawahała się, zakołysała w prawo, w lewo.
Kobieta poczęła zmieniać miejsce, cofać się, wyobrażała sobie, że wrzeszczy na 
zjawę, aż 
przeraziła się bezgłośnej ciszy nocnej. Zachwiała się na jakimś zrębie, a 
poczuwszy stromą 
pochyłość pod stopami, puściła się w dół na oślep, ratując się tym od upadku. 
Zdało się, iż pustać 
kamienista zbudziła się; kamyki poczęły się toczyć przed Zuzanną, goniły za nią 
z góry, ścigały 
się z nią po obu stronach, tocząc się mimo ze wzmożonym hałasem. W ciszy nocnej 
hałas rósł, 
wzmagając się do potężnego huku, jak gdyby cały półokrąg skalistego wybrzeża 
począł zwalać 
się w toń. Stopy Zuzanny ledwie dotykały spadzistości, która zdawała się zsuwać 
wraz z nią. Na 
dole potknęła się, podała ciałem naprzód, wyrzucając przed siebie ramiona, i 
runęła całym 
ciężarem. Zerwała się natychmiast i odwróciła szybko, aby spojrzeć za siebie, 
ściskając w 
dłoniach piasek, który zagarnęła przy upadku. Twarz była tam, trzymając się na 
odległości, 
widoczna we własnym jaśnieniu, tworząc mdłą plamę w ciemności. Wrzasnęła: 
„Precz!”, z 
bólem i strachem, zdjęta wściekłością na ten daremny cios, który nie mógł go 
obezwładnić, 
usunąć go sprzed jej oczu. Czego chciał teraz jeszcze? Umarł. Umarli nie mają 
dzieci. Czyż nie 
pozostawi jej nigdy w spokoju? Krzyczała, machała wyciągniętymi rękoma. Zdało 
się jej, iż 
poczuła oddech uchylonych warg i z przeciągłym, bezradnym krzykiem rzuciła się 
do ucieczki 
po płaskim brzegu zatoki.
Biegła lekko, bez wysiłku, nie czując ciężaru własnego ciała. Wysokie, ostre 
złomy skalne, 
które w czasie przypływu sterczą z błękitnej lśniącej toni, niby smukłe wieżyce 
zatopionych 
kościołów, sunęły mimo niej, mknąc ku lądowi zawrotnym pędem. Na lewo w oddali 
zamajaczyło coś jasnego: duży krąg świetlny, na którym wąskie cienie wirowały 
dokoła osi jak 
szprychy koła. Usłyszała głos wołający: „Hej! Bywaj!”, i odpowiedziała nań 
dzikim krzykiem. 
Więc mógł wołać jeszcze! Wołał, aby się zatrzymała. Przenigdy! Puściła się pędem 
w ciemności, 
mijając w biegu gromadę przerażonych zbieraczy wodorostów, skupionych dokoła 
latarni i 
obezwładnionych trwogą, którą przeniknął ich krzyk nadprzyrodzony, wydany przez 
umykający 
cień. Mężczyźni, oparłszy się na widłach, pozierali wystraszonymi oczyma. Jedna 
z kobiet padła 
na kolana i żegnając się poczęła głośno odmawiać modlitwy. Jakaś dziewczynka w 
podartej 
spódniczce pełnej oślizłych wodorostów, szlochając rozpaczliwie, wlokła 
ociekające brzemię do 
mężczyzny, który niósł latarnię. Ktoś powiedział: „Pobiegło w stronę morza.” 
Jakiś inny głos 
zawołał: „Przypływ! Spójrzcie no, jak się woda rozlewa. Wy, tam, kobieto, 
wstawajcie.” Kilka 
głosów poczęło krzyczeć naraz. „Chodźmy! Niech sobie ten upiór leci do morza!” 
Ruszyli, 
skupieni dokoła latarni. Nagle jeden z mężczyzn zaklął głośno. Pójdzie zobaczyć, 
co to takiego, 
bo usłyszał głos kobiecy. Właśnie że pójdzie. Podniosły się krzykliwe protesty 
kobiet, lecz 
wysoka postać oddzieliła się od gromady i ruszyła pędem. Posłano za nim 
jednogłośnie trwożne 
wołanie. W odpowiedzi otrzymano drwiący wymysł, rzucony przez ciemności. Jakaś 
kobieta 
jęknęła. Jakiś stary człowiek odezwał się z powagą: „Takim rzeczom nie trzeba 
przeszkadzać.” 
Zwolnili kroku, człapiąc nogami po piasku i szepcząc pomiędzy sobą, że Millot 
niczego się nie 
boi, bo jest niedowiarek, ale to się kiedyś źle skończy.
Zuzanna natknęła się na przypływ koło Kruczej Kępy i stanęła zdyszana ze stopami 
w wodzie. 
Słyszała pomruk, czuła chłodną pieszczotę morza i spokojniejsza już dostrzegała 
ponurą 
bezkształtną masę Kępy z jednej strony, a z drugiej długie białe pasmo piasków 
Molene, które za 
każdym odpływem wznoszą się wysoko z suchego dna zatoki Fougere. Obejrzała się 
poza siebie i 
ujrzała w oddali na tle ugwieżdżonego nieba poszarpany kontur wybrzeża. Ponad 
nim, prawie na 
wprost niej, widniała wieża kościoła w Ploumar — smukła, wyniosła piramida, 
czarna i 
zaostrzona, strzelająca w górę wśród morza rozmigotanych gwiazd. Czuła się 
dziwnie spokojna. 
Wiedziała, gdzie się znajduje, i poczęła przypominać sobie, skąd się tu wzięła i 
dlaczego. 
Rozejrzała się w otaczających ją jednolitych ciemnościach. Była sama. W pobliżu 
niej nic — 
żywego ni martwego!
Przypływ nadpełzał spokojnie, wysyłając, jak niecierpliwe ramiona, dziwaczne 
strumyki, 
które biegły ku lądowi pomiędzy piaszczystymi grzbietami. Pod osłoną nocy wody 
rosły z 
tajemniczą szybkością, podczas gdy wielka fala, daleka jeszcze, grzmiała 
regularnym rytmem 
wzdłuż niewyraźnej linii widnokręgu. Zuzanna cofnęła się w bród o kilkanaście 
stóp, nie mogąc 
wydostać się z wody, która szemrała pieszczotliwie dokoła, aż nagle z mściwym 
bulgotem o 
mało nie ścięła jej z nóg. Serce Zuzanny zatrzepotało trwożnie. Za wielka 
przestrzeń i za pusta, 
aby w niej umierać. Jutro zrobią z nią, co zechcą, lecz zanim umrze, musi im 
powiedzieć — tym 
czarno ubranym panom, że są rzeczy, których kobieta znieść nie może. Musi 
wytłumaczyć, jak 
się to stało… Przebrnęła przez jeden z rozlewów, tak zajęta swą myślą, iż nie 
czuła, że 
zamoczyła się do pasa… Musi wytłumaczyć. „Przyszedł jak zwykle i powiedział tak: 
«Czy ty 
myślisz, że mam zamiar zostawić grunt tym z Morbihan, których wcale nie znam? 
Tak myślisz? 
Zobaczymy! Pójdź tu, ty nieszczęśliwa istoto!» — i wyciągnął ramiona. Wówczas, 
messieurs, 
powiedziałam: «Przysięgam na Boga — przenigdy!» — A on rzekł podchodząc do mnie 
z 
rozwartymi dłońmi: «Nie ma żadnego Boga, który by mnie powstrzymał. Rozumiesz, 
ty 
bezużyteczna kłodo, zrobię, co będę chciał» — i ujął mnie za ramiona. Wówczas, 
messieurs, 
wezwałam Boga na pomoc i w następnej chwili, podczas gdy on mną trząsł, poczułam 
w ręce 
długie nożyce. Miał rozpiętą koszulę i w świetle świecy zobaczyłam dołek pod 
grdyką. 
Krzyknęłam: «Puść mnie!» Gruchotał mi ramiona — mój mąż był bardzo silny! 
Pomyślałam; 
«Nie!… Trzeba?… Masz!» — i zadałam cios w gardło. Nie widziałam, żeby upadł. 
Wcale! 
Wcale! Wcale nie widziałam, jak upadł. Stary ojciec nie obrócił nawet głowy… On 
jest głuchy i 
zdziecinniały, proszę panów. Nikt nie widział, jak upadł. Wybiegłam… Nikt nie 
widział…”
Przedzierała się pomiędzy głazami na Kruczej Kępie i znalazła się oto bez tchu 
pośród 
nieprzeniknionych mroków tej skalistej wysepki. Łączy ją z lądem naturalny 
pomost z 
olbrzymich oślizłych głazów. Zamierzała tą drogą powrócić do domu. Czy stał tam 
wciąż 
jeszcze? Do domu! Dom! Czworo idiotów i trup. Musi wrócić i wytłumaczyć. Każdy 
zrozumie… 
Pod nią morze czy noc przemówiło wyraźnie:
— Aha, widzę cię nareszcie!
Drgnęła, pośliznęła się, upadła i nasłuchiwała przerażona nie próbując nawet 
powstać. 
Usłyszała ciężki oddech, stukot drewnianych sabotów. Ucichł teraz.
— Gdzie cię diabli zanieśli? — rzekł ochryple niewidzialny mężczyzna.
Wstrzymała oddech. Poznała głos. Nie widziała, jak upadł. Ścigał ją umarły albo 
może… 
żywy?
Straciła głowę. Z głębi rozpadliny, w której leżała skulona, krzyknęła:
— Nie, nigdy!
— A, jesteś tu. Ładny spacer kazałaś mi zrobić. Czekaj, ślicznotko, muszę 
przecież zobaczyć 
wreszcie, jak wyglądasz. Czekaj no…
Millot kiwał się, śmiał, klął, ot tak po próżnicy, z radości po prostu, 
zadowolony, że dogonił tę 
zwodnicę.
— Doprawdy wierzą w duchy! Dopiero stary afrykański żołnierz musiał pokazać tym 
półgłówkom… Ale to ciekawe. Kto ona jest, u licha?
Zuzanna słuchała skulona. Przyszedł po nią ten nieboszczyk. Nie ma na niego 
sposobu. 
Jakiego hałasu narobił między tymi kamieniami… Zobaczyła wychylającą się głowę, 
potem 
ramiona. Wysoki był — ten jej mąż! To jego długie ręce wymachiwały dokoła, jego 
własny głos 
brzmiał trochę nieswojo… z powodu tych nożyczek. Wygramoliła się szybko, 
skoczyła ku 
krawędzi grobli i obejrzała się. Mężczyzna stał nie ruchomo na wysokim głazie, 
odcinając się 
czarną sylwetką od tła wyiskrzonego nieba.
— Dokąd idziesz? — zawołał szorstko.
— Do domu! — odparła przypatrując mu się bacznie. Niezgrabnym susem przeskoczył 
na 
sąsiedni głaz i stanął, znów chwytając równowagę, wreszcie rzekł:
— Ha, ha! No to pójdę z tobą. Nic innego mi nie pozostaje. Ha! ha! ha!
Wlepiła w niego oczy, aż zdało jej się, że stały się niby żarzące węgle, co 
przepalały jej mózg, 
a wciąż jeszcze lękała się śmiertelnie, iż rozpozna w tej twarzy dobrze znane 
jej rysy. Pod nią 
morze z cicha a nieustannie chlupotało, uderzając o skałę.
Mężczyzna postąpił krok naprzód i rzekł:
— Przychodzę po ciebie. No co, pójdziesz?
Zadygotała. Przyszedł po nią. Nie ma wyjścia, nie ma ratunku, nie ma nadziei. 
Obejrzała się 
dokoła z rozpaczą. Nagle zamglone wybrzeże, niewyraźnie majaczące wysepki, 
niebiosa nawet 
zakołysały się przed nią dwukrotnie i wróciły na miejsce. Zamknęła oczy i 
krzyknęła:
— Nie możesz poczekać, aż umrę?!
Trzęsła nią wściekła nienawiść do tej zjawy, ścigającej ją na tym świecie, 
zjawy, w której 
śmierć nawet nie zgasiła pragnienia, aby mieć spadkobiercę nie różniącego się od 
dzieci innych 
ludzi.
— Hę! Co? — rzekł Millot, przezornie trzymając się z daleka. Mówił sobie: 
„Uważaj! Jakaś 
wariatka. O wypadek nietrudno.”
Zuzanna krzyczała dalej z wściekłością:
— Chcę żyć. Żyć przez tydzień… sama… przez dzień jeden. Muszę im wytłumaczyć… 
Poszarpałabym cię na sztuki, zabiłabym cię raczej dwadzieścia razy raz po raz, 
niżbym 
pozwoliła, abyś mnie dotknął, pókim żywa. Ileż razy mam cię zabić… ty 
bluźnierco! Piekło cię 
tu zesłało, a i mnie czeka potępienie wieczne!
— Słuchaj — rzekł Millot zaniepokojony, chcąc ją ułagodzić. — Ja jestem całkiem 
żywy!… 
O mój Boże!
— Żywy! — wrzasnęła i natychmiast zniknęła mu sprzed oczu, jakby kępa usunęła 
się spod 
jej stóp. Millot podskoczył i padł jak długi, zawadzając podbródkiem o krawędź 
urwiska. 
Głęboko w dole ujrzał wodę zbielałą od gwałtownych ruchów kobiety i usłyszał 
jedyny 
przeraźliwy krzyk: „Na pomoc!” — który, zdało się, mknął wzdłuż pionowego lica 
skały i uleciał 
wprost w dalekie, nieczułe niebiosa.
Pani Levaille siedziała z suchymi oczyma na murawie na pochyłości wzgórza, 
wyciągnąwszy 
przed siebie grube nogi o sterczących stopach, obutych w czarne sukienne 
trzewiki. Nie opodal 
stały jej saboty, a dalej parasol leżał na zeschłej murawie jak broń, wytrącona 
z dłoni 
zwyciężonego wojownika. Margrabia de Chavanes, konno, z ręką w rękawiczce 
wspartą o udo, 
przyglądał się jej, gdy wstawała z wysiłkiem i stękaniem. Wąską dróżką, którą 
zwożono 
morszczynę, czterech ludzi niosło na ląd zwłoki Zuzanny na noszach, kilku zaś 
innych obojętnie 
podążało z tyłu. Pani Levaille powiodła oczyma za orszakiem.
— Tak, panie margrabio — rzekła beznamiętnie swym zwykłym spokojnym głosem 
starej 
rozsądnej kobiety. — Są na tej ziemi nieszczęśliwi ludzie. Miałam tylko jedno 
dziecko. Jedyne! 
A oni nie chcą pochować mi jej w poświęconej ziemi!
Łzy nabiegły jej nagle do oczu i spłynęły rzęsiście po szerokich policzkach. 
Otuliła się 
szczelniej szalem. Margrabia pochylił się lekko z konia i rzekł:
— To bardzo smutne. Współczuję pani serdecznie. Pomówię z proboszczem. Nie ma 
najmniejszej wątpliwości, że była obłąkana i spadła niechcący. Millot wyraźnie 
to mówił. Do 
widzenia pani.
Odjechał myśląc: „Muszę postarać się, żeby babka została opiekunką z urzędu tych 
idiotów i 
administratorką gospodarstwa. Lepiej to niż mieć na karku jednego z tamtych 
Bacadou, z 
pewnością zaciekłego republikanina, który by mi demoralizował gminę.”
Przełożyła Helena Gay
An Outpost Of Progress
PLACÓWKA POSTĘPU
I
Zarząd stacji handlowej powierzono dwom białym. Kayerts, naczelnik, był krępy i 
tłusty; 
Carlier, jego pomocnik odznaczał się wysokim wzrostem, wielką głową i bardzo 
szerokim 
korpusem, osadzonym na długich, cienkich notach. „Trzecim człowiekiem należącym 
do zarządu 
był Murzyn z Sierra Leone, który utrzymywał, że jego nazwisko brzmi Henry Price. 
Atoli — z 
jakiejś tam przyczyny krajowcy znad dolnej rzeki nazywali go Makolą, a imię to 
przylgnęło do 
niego w ciągu wszystkich wędrówek po okolicy. Mówił po angielsku i po francusku 
ze 
świegotliwym akcentem, miał piękny charakter pisma, znał się na prowadzeniu 
ksiąg i w 
najskrytszej głębi serca żywił kult dla złych duchów. Żona jego, Murzynka bardzo 
wielka i 
bardzo hałaśliwa, pochodziła z Loandy. Troje dzieci tarzało się w słońcu przed 
drzwiami 
niskiego domku Makoli, przypominającego szopę.
Milczący, nieprzenikniony Murzyn lekceważył obu białych. Miał nadzór nad małym 
składem 
z gliny pokrytym strzechą z suchych traw i udawał, że prowadzi dokładny spis 
paciorków, 
bawełnianych tkanin, czerwonych chustek, miedzianego drutu oraz innych towarów 
tam 
złożonych. Oprócz domku Makoli i składu znajdował się na polance stacyjnej tylko 
jeden 
większy dom. Zbudowany był porządnie z trzciny i miał ze wszystkich czterech 
stron werandę. 
Składał się z trzech pokoi. Środkowy służył za salon; stały tam dwa proste stoły 
i kilka krzeseł. 
W dwóch pozostałych były sypialnie białych. Łóżko z siatką od moskitów służyło w 
każdej z 
nich za całe umeblowanie. Podłoga z desek usłana była przedmiotami używanymi 
przez białych; 
leżały tam otwarte puszki na wpół opróżnione, podarte odzienie, stare obuwie: 
wszelkie rzeczy 
brudne; i wszelkie rzeczy połamane, które gromadzą się tajemniczo naokoło 
nieporządnych ludzi. 
Było tam jeszcze jedno mieszkanie niedaleko od zabudowań. W tym mieszkaniu, pod 
wysokim 
krzyżem odchylonym znacznie od pozycji prostopadłej, spoczywał człowiek, który 
patrzył na 
początki tego wszystkiego; który zaprojektował placówkę postępu i kierował jej 
budową. W 
swym kraju był chybionym malarzem; zmęczywszy się pościgiem za sławą — i to 
pościgiem o 
pustym żołądku — przybył tutaj, poparty wysokimi protekcjami. Był pierwszym 
dyrektorem 
stacji. Makola pielęgnował w chorobie dzielnego artystę, który umarł na febrę w 
świeżo 
ukończonym domu. Murzyn odniósł się do tego faktu ze zwykłą sobie obojętnością 
wyrażającą 
się w zdaniu: — Wiedziałem, że tak będzie. — Po śmierci malarza mieszkał czas 
jakiś na stacji 
sam ze swoją rodziną, księgami rachunkowymi i Złym Duchem, który sprawuje rządy 
w krajach 
leżących pod równikiem. Makola umiał doskonale radzić sobie ze swoim bogiem. 
Może 
przebłagał go obietnicą, że z czasem dostarczy mu do zabawy więcej białych 
ludzi. W każdym 
razie dyrektor Wielkiej Spółki Handlowej, który zjawił się na parowcu 
przypominającym 
olbrzymie pudełko od sardynek z umieszczoną na wierzchu szopą o płaskim dachu — 
znalazł 
stację w porządku, a Makolę pracującego jak zwykle z pilnością i spokojem; kazał 
postawić 
krzyż na grobie pierwszego agenta i naznaczył Kayertsa na jego miejsce. Carlier 
został 
mianowany zastępcą. Dyrektor był człowiekiem zdolnym i bezwzględnym; pozwalał 
sobie 
niekiedy — ale bardzo dyskretnie — na ponure żarty. Wygłosił mowę do Kayertsa i 
Carliera 
rozwodząc się nad korzystnym położeniem stacji. Najbliższy punkt handlowy 
oddalony był mniej 
więcej o trzysta mil. To wprost wyjątkowa okazja, aby się odznaczyć i mieć 
znaczny dochód z 
procentów od obrotów handlowych. Osadzenie obu agentów na tym stanowisku 
przedstawił jako 
łaskę wyświadczoną początkującym urzędnikom. Kayerts wzruszył się prawie do łez 
dobrocią 
zwierzchnika. Zaznaczył w odpowiedzi, że będzie usiłował uzasadnić swoim 
postępowaniem 
położoną w nim ufność i tak dalej, i tak dalej. Kayerts służył przedtem w 
administracji telegrafów 
i umiał się poprawnie wyrażać. Carlier, były podoficer kawaleryjski w armii, 
której 
bezpieczeństwo gwarantowało kilka mocarstw europejskich, przejął się znacznie 
mniej mową 
dyrektora. — Jeśli możemy liczyć na prowizję, to wcale nieźle — pomyślał. Objął 
chmurnym 
spojrzeniem rzekę, lasy i nieprzenikniony gąszcz odcinający stację od 
pozostałego świata — i 
mruknął pod nosem: — Zobaczymy.
Nazajutrz parowiec podobny do pudełka od sardynek wyrzucił na brzeg kilka pak z 
bawełnianymi towarami i zapasem żywności, po czym odpłynął, aby wrócić znów za 
pół roku. 
Stojący na pokładzie dyrektor podniósł rękę do czapki w odpowiedzi na ukłony obu 
agentów — 
którzy stali na wybrzeżu powiewając kapeluszami — i rzekł do starego urzędnika 
Spółki 
udającego się do głównej kwatery:
— Popatrz no pan na tych dwóch durniów. Chyba powariowali tam, w kraju, żeby 
przysłać mi 
takie okazy. Powiedziałem im, że mają założyć ogród warzywny, zbudować nowe 
składy, płoty i 
molo. Założę się, że nic z tego nie będzie zrobione. Nie potrafią nawet zabrać 
się do roboty. 
Byłem zawsze zdania, że stacja nad tą rzeką jest zupełnie bezużyteczna, a oni 
obaj świetnie się 
do tej stacji nadają.
— Wyrobią się — rzekł stary wyga ze spokojnym uśmiechem.
— W każdym razie pozbyłem się ich na sześć miesięcy — odparł dyrektor.
Obaj agenci ścigali wzrokiem parowiec, póki nie znikł za zakrętem, po czym 
wziąwszy się 
pod ramię wdrapali się na stromy brzeg i wrócili na stację. Przebywali od 
niedawna w tym kraju 
rozległym i niezbadanym, znajdując się ciągle wśród białych, pod okiem i 
przewodnictwem 
zwierzchników. A teraz — ponieważ ich tępe dusze nie ulegały subtelnym wpływom 
otoczenia 
— poczuli się bardzo samotni znalazłszy się nagle w bezpośrednim zetknięciu z 
dziczą — która 
wydawała się jeszcze dziwniejsza i bardziej niezrozumiała wskutek tajemniczych 
przejawów 
bujnego życia. Kayerts i Carlier byli okazami ludzi idealnie bezbarwnych i 
niedołężnych; 
istnienie ich umożliwiał tylko wysoki poziom organizacji właściwej tłumom 
cywilizowanym. 
Niewielu zdaje sobie sprawę z tego, że ich życie, istota ich charakteru, 
zdolności ich i 
zuchwalstwa wypływają tylko z wiary w bezpieczeństwo otoczenia. Odwaga, spokój, 
zaufanie; 
uczucia i zasady; wszystkie wielkie i wszystkie błahe myśli należą nie do 
jednostki, lecz do 
tłumu: do tłumu, który wierzy ślepo w niewzruszoną siłę swych instytucji i swej 
moralności, w 
potęgę swej policji i swej opinii. Ale zetknięcie się z nagą, nieokiełznaną 
dziczą, z pierwotną 
naturą i pierwotnym człowiekiem wzbudza w sercu nagły i głęboki niepokój. 
Poczucie, że się jest 
jednym jedynym ze swej rasy; jasne uświadomienie sobie samotności swych myśli, 
swych 
wrażeń, zaprzeczenie tego, co jest zwykłe, co jest pewne — wszystko to łączy się 
ze 
stwierdzeniem niezwykłości, która jest groźna, z odczuciem rzeczy niewyraźnych, 
nieuchwytnych i odrażających, których niepokojące wtargnięcie podnieca 
wyobraźnię i wstrząsa 
nerwami zarówno głupich, jak i mądrych ludzi.
Kayerts i Carlier szli trzymając się pod rękę i tuląc się do siebie jak dzieci w 
ciemnościach — 
i obaj mieli jednakowe, nawet niekoniecznie przykre wyczucie niebezpieczeństwa, 
które uważa 
się raczej za wytwór wyobraźni. Gawędzili poufale i bez przerwy.
— Nasza stacja jest ładnie położona — odezwał się jeden. Drugi potwierdził to z 
zapałem 
rozwodząc się obszernie nad pięknością okolicy. Przechodzili właśnie obok grobu:
— Biedaczysko! — odezwał się Kayerts.
— Umarł na febrę, prawda? — mruknął Carlier i przystanął.
— Jakże nie miał umrzeć — odparł Kayerts z oburzeniem — mówiono mi, że 
lekkomyślnie 
włóczył się po słońcu. Każdy przyzna, że tutejszy klimat wcale nie jest gorszy 
od naszego, tylko 
trzeba wystrzegać się słońca. Słyszysz, Carlier? Ja jestem tutaj panem i 
rozkazuję ci, abyś się nie 
włóczył po słońcu!
Przybrał żartobliwy ton zwierzchnika, ale w gruncie rzeczy mówił poważnie. Myśl, 
że mógłby 
pochować Carliera i pozostać samotny, przejmowała go dreszczem. Poczuł nagle, że 
ten Carlier 
bliższy mu jest tutaj, w środku Afryki, niż rodzony brat w innych 
okolicznościach. Carlier 
wpadając w ten sam ton zasalutował i odparł rześko:
— Rozkaz pana będzie wykonany, panie naczelniku! — Roześmiał się, poklepał 
Kayertsa po 
ramieniu i zawołał: — Dobrze się nam będzie działo! Mamy tylko siedzieć na 
miejscu i zbierać 
kość słoniową, którą te dzikusy będą nam przynosiły. W gruncie rzeczy ten kraj 
ma swoje dobre 
strony!
Wybuchnęli obaj głośnym śmiechem, a Carlier pomyślał:
— Biedny ten Kayerts; taki jest tłusty i nietęgo się czuje. To by było straszne, 
gdybym go 
musiał tu pochować. Mam dla niego dużo szacunku… — Nim jeszcze znaleźli się na 
werandzie, 
mówili jeden do drugiego „mój kochany”.
Pierwszego dnia byli bardzo czynni; kręcili się po całym domu z młotkami, 
gwoździami i 
czerwonym perkalem, zawieszając firanki i w ogóle usiłując nadać domowi wygląd 
miły i 
przytulny; postanowili urządzić sobie wygodnie nowe życie. Ale to zadanie było 
ponad ich siły. 
Skuteczna walka z trudnościami nawet czysto materialnej natury wymaga więcej 
pogody ducha i 
wzniosłej odwagi, niż ludzie na ogół przypuszczają. Nie podobna było wyobrazić 
sobie 
osobników gorzej do takiej walki przygotowanych. Społeczeństwo, które wzięło pod 
opiekę tych 
dwóch ludzi — bynajmniej nie przez troskliwość, lecz wskutek osobliwych swych 
potrzeb — 
zakazało im wszelkiej niezależnej myśli, wszelkiej inicjatywy, wszelkiego 
odchylenia od rutyny; 
i to pod karą śmierci. Mogli żyć tylko pod warunkiem, że staną się automatami. A 
teraz — 
uwolnieni od opieki ludzi z piórem zatkniętym za ucho czy też ludzi z galonem na 
rękawie, byli 
jak ci dożywotni więźniowie oswobodzeni po wielu latach, którzy nie wiedzą, co 
robić z 
wolnością. Nie wiedzieli, jaki użytek zrobić ze swoich uzdolnień, ponieważ obaj 
dla braku 
wprawy — nie umieli powziąć ani jednej niezależnej myśli.
Po upływie dwóch miesięcy Kayerts odzywał się często: — Nie zobaczylibyście mnie 
tu 
nigdy, gdyby nie moja Melie. — Melie była to jego córka. Chcąc zarobić na posag 
dla 
dziewczyny, rzucił posadę w administracji telegrafów, choć przez siedemnaście 
lat czuł się tam 
idealnie szczęśliwy. Żonę stracił już dawno, a wychowaniem dziecka zajmowały się 
jego siostry. 
Żałował ulic rodzinnego miasta, bruków, kawiarni, długoletnich przyjaciół: 
wszystkich rzeczy, 
na które patrzył dzień po dniu; wszystkich myśli nasuwanych przez znane 
przedmioty — 
łatwych, jednostajnych i spokojnych myśli państwowego urzędnika; żałował plotek, 
małostkowych zadrażnień, łagodnego jadu i kawałów, które składają się na 
atmosferę biur 
rządowych. Carlier oświadczał ze swej strony: — Gdybym miał za szwagra człowieka 
porządnego, człowieka z sercem — nigdybym się tu nie znalazł. — Carlier porzucił 
służbę w 
wojsku i tak się naprzykrzał rodzinie przez lenistwo i natrętną bezczelność, że 
szwagier jego 
doprowadzony do ostateczności uczynił nadludzkie wysiłki, aby umieścić go w 
Spółce jako 
drugorzędnego agenta. Nie posiadając ani jednego pensa, Carlier musiał się 
zgodzić na tę posadę, 
z chwilą gdy zrozumiał jasno, że niczego więcej nie zdoła wycisnąć z krewnych. 
Podobnie jak i 
Kayerts żałował dawnego życia. Żałował podźwięku szabli i ostróg, spacerów w 
piękne 
popołudnia, koszarowych dowcipów, dziewcząt z miast, gdzie stali garnizonem; ale 
poza tym 
wszystkim żywił jeszcze żal do świata. Był oczywiście ofiarą krzywd i 
niesprawiedliwości. Z 
tego powodu zasępiał się czasem. Lecz obaj mężczyźni harmonizowali ze sobą 
doskonale, 
złączeni wspólną głupotą i lenistwem. Nie robili nic, ale to nic dosłownie i 
rozkoszowali się 
swoją bezczynnością, za którą im płacono. Z czasem rozwinęło się w nich obu coś 
na kształt 
wzajemnego przywiązania. Żyli niby ślepcy w wielkim pokoju, zdając sobie sprawę, 
i to 
niedokładnie — tylko z rzeczy, z którymi się stykali — lecz nie zdolni byli 
absolutnie do 
ogarnięcia całokształtu zjawisk. Rzeka, las i rozległy kraj tętniący życiem, 
wszystko to 
przedstawiało dla nich wielką pustkę. Nawet jaskrawy blask słońca nie 
rozświetlał niepojętych 
zjawisk, które przesuwały się przed ich oczyma bez żadnego związku ani też celu. 
Rzeka 
zdawała się wypływać znikąd i nigdzie nie dążyć. Płynęła przez próżnię. Z tej 
próżni wyłaniały 
się niekiedy łódki i ludzie z włóczniami zalegali tłumnie dziedziniec stacji. 
Byli nadzy, 
połyskliwie czarni i zbudowani nieskazitelnie, zdobiły ich śnieżne muszle i 
błyskotki z 
miedzianego drutu. Głosy zlewały się w gwar dziwaczny i świegotliwy, ruchy mieli 
dostojne, a 
oczy ich — zalęknione i nie znające spoczynku — rzucały szybkie, dzikie 
spojrzenia. Siedzieli 
na piętach przed werandą w pięć albo i więcej długich rzędów, podczas gdy ich 
wodzowie 
targowali się godzinami z Makolą o kieł słonia. Kayerts siedział na krześle i 
spoglądał z góry na 
te poczynania, nic zgoła nie rozumiejąc. Wytrzeszczał na nich okrągłe niebieskie 
oczy i wołał do 
Carliera:
— Popatrz no — o tam! Widzisz tego draba i tego drugiego z lewej strony. 
Widziałeś ty kiedy 
taką twarz? Ach, cóż za śmieszna bestia!
Carlier, pykając z krótkiej drewnianej fajki napchanej krajowym tytoniem, 
zbliżał się 
zawadiackimi krokami, podkręcał wąsa i ogarniał wojowników spojrzeniem wyniosłym 
a 
pobłażliwym.
— W samą porę. — Piękne zwierzęta — oświadczał. — Przynieśli trochę gnatów, co? 
Popatrz 
no na muskuły tego draba — trzeciego z rzędu. Nie miałbym ochoty dostać od niego 
pięścią w 
nos. Ramiona ma piękne, ale nogi od kolan w dół — do niczego. To żaden materiał 
na 
kawalerzystę. — I spoglądał przychylnie na własne piszczele, konkludując 
niezmiennie: — Brr, 
jak oni śmierdzą! Ty, Makola, zabierz to stado do fetysza (na każdej stacji 
nazywano skład 
fetyszem, może ze względu na gnieżdżącego się w nim ducha cywilizacji) i daj im 
trochę tego 
śmiecia, które tam trzymasz. Wolałbym, żeby skład był pełen kości słoniowej niż 
tych gałganów.
Kayerts przytakiwał.
— Tak, tak! Idź tam i skończ tę gadaninę, panie Makola. Gdy się porozumiecie, 
przyjdę 
zważyć kieł. Musimy być dokładni. — Potem zwracał się do kolegi: — To jest 
plemię, które 
mieszka tam, w dole rzeki; trzeba przyznać, że są aromatyczni. Pamiętam, że już 
tu raz byli. 
Słyszysz ten wrzask? Czego to człowiek nie wycierpi w tym psim kraju! Głowa mi 
pęka.
Takie korzystne wizyty zdarzały się rzadko. Dzień za dniem obaj pionierzy handlu 
i postępu 
spoglądali na pusty dziedziniec, zalany drgającym blaskiem prostopadłych 
promieni. Pod 
wysokim brzegiem cicha rzeka płynęła spokojnie, mieniąc się iskrami. W środku 
łożyska na 
piaszczystej mieliźnie hipopotamy i aligatory leżały obok siebie i wygrzewały 
się w słońcu. A 
naokół drobnej polanki otaczającej handlową stację nieobjęte lasy ciągnęły się 
na wszystkie 
strony i kryły złowrogie powikłania fantastycznego życia, spoczywając w wymownym 
milczeniu 
i majestacie. Dwaj mężczyźni nic nie rozumieli i nie troszczyli się o nic, 
pochłonięci liczeniem 
dni, które dzieliły ich od powrotu parowca. Poprzednik ich zostawił trochę 
podartych książek. 
Zaznajomili się z tymi szczątkami powieści i — ponieważ nigdy przedtem nic 
podobnego nie 
czytali — zdumiało ich to i rozerwało. Potem w ciągu długich dni prowadzili 
nieskończone i 
głupie dyskusje o intrygach i osobach. W środku Afryki zaznajomili się z 
kardynałem Richelieu i 
Artagnanem, z Jastrzębim Okiem i Ojcem Goriot — i z wielu innymi osobistościami. 
Wszystkie 
te urojone postacie stały się przedmiotem plotek, niby żywi znajomi. Oceniali 
ich cnoty, 
podejrzewali ich intencje, sławili ich powodzenia; gorszyli się obłudą bohaterów 
lub wątpili o ich 
odwadze. Opisy zbrodni napełniały oburzeniem obu czytelników, natomiast czułe 
lub patetyczne 
ustępy wzruszały ich głęboko. Carlier odchrząkiwał i mówił z żołnierska: — Co za 
brednie. — 
Okrągłe oczy Kayertsa pełne były łez, a tłuste jego policzki drgały, gdy 
oświadczał pocierając 
łysinę: — To wspaniała książka. Nie miałem pojęcia, że są na świecie tacy zdolni 
ludzie.
Znaleźli także kilka starych numerów gazety wydawanej w kraju. Ów dziennik 
omawiał w 
pompatycznych okresach to, co podobało mu się nazwać „naszą Ekspansją 
Kolonialną”. 
Rozprawiał szeroko o prawach i obowiązkach cywilizacji, o świętym posłannictwie 
pracy 
cywilizacyjnej i wynosił pod niebiosa zasługi tych, którzy krzewią światło i 
wiarę, i handel w 
ciemnych zakątkach ziemi. Carlier i Kayerts czytali, dziwili się i stopniowo 
nabierali o sobie 
coraz lepszego pojęcia. Carlier rzekł pewnego wieczoru — zakreślając szeroki łuk 
ręką:
— Za sto lat będzie tu może miasto. Bulwary i składy, i koszary, i… i — sale 
bilardowe. 
Cywilizacja, mój stary, i cnota, i wszystko. A wówczas ludziska będą 
wyczytywali, że dwaj zacni 
obywatele, Kayerts i Carlier, byli pierwszymi białymi, którzy osiedli na tym 
miejscu!
Kayerts przytakiwał:
— Tak, ta myśl jest bardzo krzepiąca.
Zdawali się zapominać o swym umarłym poprzedniku; ale raz wczesnym rankiem 
Carlier 
wyszedł i umocował krzyż na grobie.
— Ile razy szedłem tamtędy, dostawałem zeza — tłumaczył Kayertsowi, popijając 
ranną 
kawę. — Taki ten krzyż był pochylony, że dosłownie nie mogłem na niego patrzeć 
nie zezując. 
No więc ustawiłem go prosto. A jak mocno teraz stoi — no, mówię ci! Zawiesiłem 
się obiema 
rękami na poprzecznym drewnie. Ani drgnął. Porządnie to zrychtowałem.
Czasami odwiedzał ich Gobila. Był to naczelnik sąsiednich wiosek, siwowłosy 
dzikus, chudy i 
czarny; wokoło bioder nosił przepaskę z białego płótna i wyleniała skórę pantery 
na plecach. 
Zbliżał się stawiając długie kroki kościstymi nogami i podpierając się laską 
równie jak i on 
wysoką; wszedłszy do pokoju, który był wspólna, własnością Kayertsa i Carliera, 
przysiadał na 
piętach na lewo od drzwi. Siedział tam śledząc pilnie ruchy Kayertsa i od czasu 
do czasu 
wygłaszał mowę, z której tamten nic nie rozumiał. Kayerts nie przerywając sobie 
zajęcia odzywał 
się niekiedy przyjaznym tonem: — Jakże się miewasz, stary bałwanie? — przy czym 
uśmiechali 
się do siebie. Obaj biali mieli słabość do tego starego, niezrozumiałego stworu 
i nazywali go 
ojcem Gobilą. Zachowanie się Gobili cechowała istotnie ojcowska życzliwość; 
wyglądało na to, 
że kocha naprawdę wszystkich białych ludzi. Wydawali mu się wszyscy bardzo 
młodzi i 
niemożliwi do rozróżnienia (chyba według wzrostu); wiedział, że wszyscy są 
braćmi i że nigdy 
nie umierają. Śmierć artysty, który był pierwszym białym, jakiego Gobila znał 
bliżej, nie 
naruszyła wcale tej wiary, ponieważ Gobila święcie był przekonany, że biały 
cudzoziemiec udał 
tylko śmierć i kazał się pochować dla wiadomych sobie tajemniczych celów, 
których zgłębienie 
na nic by się nie przydało. Może powrócił w ten sposób do swojego kraju? W 
każdym razie ci 
dwaj biali byli na pewno braćmi zmarłego — i Gobila przeniósł na nich swoją 
niedorzeczną 
miłość. Odwzajemniali mu się w pewien sposób. Carlier klepał go po plecach i dla 
jego rozrywki 
pocierał zapałki nie bacząc na oszczędność. Kayerts zawsze był gotów dać mu do 
powąchania 
butelkę z amoniakiem. Jednym słowem zachowywali się zupełnie tak samo jak tamta 
biała istota, 
która ukryła się w ziemi. Gobila przyglądał im się uważnie. Może byli obaj tamtą 
istotą — a 
może tylko jeden z nich? Nie umiał tego rozstrzygnąć i wyjaśnić tajemnicy — ale 
czuł dla nich 
zawsze niezmienną życzliwość. Na skutek tej przyjaźni kobiety z okolicznych wsi 
szły co rano 
gęsiego przez trzciniastą trawę przynosząc na stację drób i słodkie kartofle, 
wino palmowe, a 
czasem i kozła. Spółka nigdy swoich stacji dostatecznie nie zaopatrywała i 
agenci potrzebowali 
miejscowych produktów, aby się wyżywić. Dostawali je z powodu życzliwości Gobili 
i dobrze 
im się działo. Od czasu do czasu jeden z nich przechodził paroksyzm febry; drugi 
pielęgnował go 
wówczas ze szlachetnym oddaniem. Niewiele robili sobie z choroby. Febra 
pozostawiała 
osłabienie i po każdym ataku wyglądali znacznie gorzej. Carlierowi zapadły się 
oczy; irytował 
się o lada drobnostkę. Twarz Kayertsa była mizerna i obwisła, co w połączeniu z 
okrągłością jego 
brzucha wyglądało bardzo dziwacznie. Ale przebywając wciąż razem nie 
spostrzegali zmian, 
jakie zachodziły w ich wyglądzie, a także i usposobieniu.
Minęło tak pięć miesięcy.
Gdy pewnego ranka Kayerts i Carlier wyciągnięci w fotelach na werandzie mówili o 
zbliżających się odwiedzinach parowca, grupa zbrojnych ludzi wyszła z lasu i 
zbliżyła się do 
stacji. Byli to obcy Murzyni z innej części kraju. Wysocy; smukli, spowici od 
stóp do głów w 
niebieskie płótno z frędzlami ułożone w klasyczne fałdy, uzbrojeni byli w 
rusznice zawieszone 
na obnażonym prawym ramieniu. Makola ujawnił podniecenie i wybiegł ze składu 
(gdzie spędzał 
całe dnie) na spotkanie gości. Weszli na dziedziniec i spoglądali wokoło 
spokojnym, 
pogardliwym wzrokiem. Ich wódz — potężny Murzyn o zdecydowanym wyglądzie i 
oczach 
krwią nabiegłych — stanął przed werandą i wygłosił długą mowę. Wymachiwał przy 
tym rękami 
i skończył niespodzianie.
W jego intonacji i brzmieniu długich okresów dźwięczało coś, co uderzyło obu 
białych. Było 
to niby przypomnienie czegoś niekoniecznie znanego, a jednak podobnego do mowy 
ludzi 
cywilizowanych. Słowa Murzyna brzmiały jak słowa jednego z tych niesamowitych 
języków, 
które zdarza się nam czasem słyszeć w snach.
— Cóż to za szwargot? — rzekł zdumiony Carlier. — W pierwszej chwili wydało mi 
się, że 
ten drab mówi po francusku. W każdym razie to zupełnie inny żargon niż 
wszystkie, któreśmy 
kiedykolwiek słyszeli.
— Tak — odparł Kayerts. — Ty, Makola, co on tam mówi? Skąd przychodzą? Co to za 
jedni?
Ale Makola, który stał jak na rozżarzonych węglach, odrzekł spiesznie:
— Nie wiem. Przychodzą z bardzo daleka. Może pani Price ich zrozumie. To są może 
źli 
ludzie.
Wódz poczekawszy chwilę rzekł coś ostro do Makoli, który potrząsnął głową. Obcy 
rozejrzał 
się wokoło, zauważył szopę Makoli i ruszył ku niej. W następnej chwili usłyszano 
głos pani 
Makola przemawiającej z wielką płynnością. Pozostali goście — było ich 
wszystkich sześciu — 
wałęsali się bezceremonialnie po dziedzińcu, wtykali głowy przez drzwi składu, 
obstąpili grób 
białego wskazując znacząco na krzyż i w ogóle czuli się jak w domu.
— Nie podobają mi się te dranie i — wiesz co, Kayerts — oni muszą pochodzić z 
wybrzeża; 
mają broń palną — zauważył sprytny Carlier.
Kayertsowi te dranie nie podobały się również. Obaj po raz pierwszy zdali sobie 
sprawę, że 
żyją w okolicznościach, w których niezwykłość może być niebezpieczna, i że poza 
nimi dwoma 
nie ma na ziemi żadnej siły, która mogłaby odgrodzić ich od tej niezwykłości. 
Weszli do domu 
zaniepokojeni i nabili rewolwery. Kayerts rzekł:
— Musimy powiedzieć Makoli, żeby kazał im pójść precz, nim się ściemni.
Obcy ludzie odeszli po południu, zjadłszy posiłek przygotowany przez panią 
Makola. 
Olbrzymia kobieta była bardzo podniecona i dużo z gość ostrym głosem pokazując 
tu i tam na 
lasy i rzekę. Makola siedział na uboczu i śledził rozmowę. Niekiedy wstawał i 
szeptał coś żonie 
do ucha. Odprowadził obcych aż poza wąwóz leżący w tyle na granicy gruntów 
stacyjnych i 
powrócił wolnym krokiem pogrążony w głębokiej zadumie. Gdy biali zwrócili się do 
niego z 
pytaniami, zachował się bardzo dziwnie; zdawało się, że nic nie rozumie, że 
zapomniał po 
francusku, że w ogóle zapomniał mówić. Kayerts i Carlier zauważyli zgodnie, że 
Murzyn wypił 
za wiele palmowego wina.
Wprawdzie była mowa o tym, że trzeba by trzymać kolejno wartę, ale wieczorem 
wszystko 
wyglądało tak spokojnie i cicho, że poszli spać jak zwykle. Przez całą noc 
przeszkadzało im 
dudnienie bębnów po wioskach. Gdzieś, w pobliżu rozlegał się głęboki, szybki 
łoskot — 
odpowiadał mu drugi w oddali — i zapadała cisza. Wkrótce krótkie pobudki 
odzywały się znowu 
tu i tam, zlewały się i rozrastały potężniejąc w silny i przeciągły warkot, 
który wypływał z lasu, 
toczył się w ciemnościach, ciągły i nieustanny, bliski i daleki — jak gdyby cały 
świat był jednym 
olbrzymim bębnem huczącym bez przerwy wezwanie do niebios. A poprzez ten głęboki 
i 
potężny hałas nagłe wrzaski, podobne do śpiewów buchających z domu wariatów 
przedzierały 
się w ostrych, zgrzytliwych wytryskach, sięgając wysoko ponad ziemię i niwecząc 
wszelki 
spokój pod gwiazdami.
Kayerts i Carlier źle spali tej nocy. Zdawało im się, że słyszą wystrzały, ale 
nie mogli ustalić, 
w jakim kierunku. Rano nie było Makoli. Wrócił około południa w towarzystwie 
jednego z 
wczorajszych przybyszów i wymykał się wciąż Kayertsowi, który ani rusz nie mógł 
się z nim 
rozmówić; zdawało się, że Makola ogłuchł. Kayerts bardzo się temu dziwował. 
Carlier, który 
łowił ryby na wybrzeżu, wrócił tymczasem i rzekł pokazując swój połów:
— Jakieś piekielne dzisiaj poruszenie wśród tych Murzynów; ciekaw jestem, co się 
tam 
święci. Z piętnaście łodzi przebyło rzekę podczas tych dwóch godzin, kiedy 
łowiłem ryby.
Strapiony Kayerts odezwał się: — Ten Makola… czy nie dziwnie dziś wygląda?
Carlier doradził: — Trzymaj w kupie wszystkich naszych ludzi, bo nuż się coś 
wydarzy.
II
Na stacji było dziesięciu robotników, których tu zostawił dyrektor. Ci ludzie 
zgodzili się do 
Spółki na przeciąg sześciu miesięcy (nie mając żadnego wyobrażenia, czym jest 
miesiąc w 
szczególności i bardzo słabo zdając sobie sprawę z pojęcia czasu w ogóle) — a 
służyli już 
sprawie postępu więcej niż dwa lata. Należeli do plemienia osiadłego w bardzo 
odległej części tej 
krainy smutku i ciemności i nie mogli uciec przypuszczając, że tuziemcy zabiliby 
ich jako 
obcych wędrowców — w czym się bynajmniej nie mylili. Mieszkali w słomianych 
szałasach na 
stoku wąwozu zarośniętego trzciniastą trawą, tuż za budynkami. Nie czuli się 
szczęśliwi; 
żałowali świątecznych obrzędów, czarów i ofiar z ludzi, które były w zwyczaju w 
ich ojczyźnie, 
gdzie mieli także rodziców, braci, siostry, uwielbianych wodzów, szanowanych 
czarowników, 
bliskich przyjaciół oraz inne związki uznane na ogół za ludzkie. W dodatku 
porcje ryżu 
wydzielane przez Spółkę nie służyły im, ponieważ do pokarmu, którego w ojczyźnie 
nie znali, 
nie mogli się przyzwyczaić. Byli więc niezdrowi i nieszczęśliwi. Gdyby należeli 
do innego 
plemienia, wybraliby śmierć, aby uciec od powikłanych trudności życia — bo dla 
niektórych 
dzikich nie ma nic łatwiejszego od samobójstwa. Ale że należeli do wojowniczego 
plemienia o 
spiłowanych zębach, odznaczali się przeto większą odpornością i wlekli ogłupiały 
żywot wśród 
chorób i smutku. Pracowali niedołężnie i stracili swój wspaniały wygląd. Carlier 
i Kayerts leczyli 
ich wytrwale, nie mogąc doprowadzić ich do dawnego stanu. Kazali im co dzień 
odbywać 
musztrę i wyznaczali różne prace, jak żęcie trawy, budowanie płotów, ścinanie 
drzew i tak dalej; 
do porządnego wykonania tych prac żadna siła ziemska nie była w stanie ich 
zmusić. W gruncie 
rzeczy dwaj biali nie mieli na nich sposobu.
Makola przyszedł po południu do dużego domu i zastał Kayertsa śledzącego trzy 
ciężkie słupy 
dymu wznoszące się nad lasami.
— Co to takiego? — spytał Kayerts.
— Jakieś wioski się palą — odpowiedział Makola, który zdawał się odzyskiwać 
przytomność. 
Potem rzekł nagle: — Mamy bardzo mało kości słoniowej; handel źle szedł przez 
sześć miesięcy. 
Czy pan chce dostać więcej kości słoniowej?
— Tak — odrzekł skwapliwie Kayerts. Myślał o prowizji, która była mała.
— Ci ludzie, którzy przyszli tu wczoraj, to kupcy z Loandy; mają bardzo dużo 
kości 
słoniowej, więcej, niż mogą udźwignąć w drodze do domu. Czy mam od nich kupić? 
Wiem, 
gdzie jest ich obóz.
— Naturalnie — rzekł Kayerts. — Kto to są ci kupcy?
— To źli ludzie — odrzekł obojętnie Makola. — Biją się z krajowcami, łapią 
kobiety i dzieci. 
To bardzo źli ludzie i mają strzelby. Wielki zamęt jest naokoło. Czy chce pan 
kupić kości 
słoniowej?
— Tak — odrzekł Kayerts. Makola przez chwilę nic nie mówił.
— Ci nasi robotnicy są do niczego — mruknął rozglądając się wokoło. — Stacja w 
wielkim 
nieporządku. Dyrektor będzie się gniewał. Dobrze byłoby dostać piękną porcję 
kości słoniowej 
— wtedy dyrektor nic nie powie.
— Cóż na to mogę poradzić? Ludzie nie chcą pracować — rzekł Kayerts. — Kiedy 
dostaniesz 
tę kość słoniową?
— Bardzo prędko — odparł Makola. — Może dziś w nocy. Niech się pan już na mnie 
spuści i 
nie wychodzi wcale z domu. Może by pan dał naszym ludziom palmowego wina, to 
urządzą 
sobie tańce dziś wieczorem. Zabawią się. Jutro będą lepiej pracować. Jest dużo 
wina — trochę 
nawet skwaśniało.
Kayerts zgodził się na to i Makola zaniósł własnoręcznie wielkie tykwy do drzwi 
swojej 
szopy. Stały tam do wieczora i pani Makola zaglądała do każdej z nich. Ludzie 
stacyjni dostali je 
wieczorem. Wielkie ognisko paliło się przed ich szałasami, gdy Carlier i Kayerts 
poszli się 
położyć. Słyszeli okrzyki i bicie w bęben. Kilku ludzi Gobili przyłączyło się do 
robotników i 
zabawa szła w najlepsze.
W środku nocy Carlier obudził się nagle i usłyszał jakiś głośny krzyk; potem 
rozległ się 
wystrzał. Jeden jedyny. Carlier wybiegł i spotkał się na werandzie z Kayertsem. 
Obaj byli 
przestraszeni. Gdy szli przez dziedziniec ku szopie Makoli, ujrzeli cienie 
poruszające się w 
ciemnościach. Jeden z tych cieni krzyknął: — Nie strzelajcie! To ja, Price — i 
Makola pojawił 
się tuż przy nich.
— Wracajcie, panowie, wracajcie — nalegał — zepsujecie wszystko.
— Tu są jacyś obcy ludzie — rzekł Carlier.
— To nic; wiem o tym — odparł Makola. Potem szepnął: — Wszystko w porządku. 
Przynieśli 
kość słoniową. Nie mówcie nic! Wiem, co robię.
Dwaj biali wrócili niechętnie do domu, ale spać już nie mogli. Słyszeli jakieś 
kroki, szepty, 
jęki. Zdawało im się, że gromada ludzi weszła na dziedziniec, że ciśnięto na 
ziemię jakieś ciężkie 
przedmioty, potem swarzono się długi czas, wreszcie nastała cisza. Kayerts i 
Carlier leżeli na 
swoich twardych łóżkach myśląc: — Ten Makola jest nieoceniony. — Rano Carlier 
wyszedł z 
domu bardzo zaspany i pociągnął za sznur wielkiego dzwonu. Służba stacyjna 
odbywała musztrę 
co dzień przy dźwiękach dzwonu. Ale tego ranka nikt się nie stawił. Kayerts 
pojawił się na 
werandzie, ziewając. Widzieli, jak Makola wyszedł ze swojej szopy niosąc cynową 
miednicę z 
brudną wodą. Makola, Murzyn cywilizowany, mył się zawsze bardzo porządnie. Wylał 
zręcznie 
mydliny na nędznego żółtego pieska, który chował się przy jego szopie, i 
zwróciwszy twarz w 
stronę domu agentów krzyknął z daleka:
— Wszyscy ludzie uciekli dziś w nocy!
Słyszeli go wyraźnie, ale obaj krzyknęli w zdumieniu: — Co takiego?! — Potem 
przez chwilę 
wpatrywali się w siebie nawzajem:
— Ładna historia — warknął Carlier.
— To nie do wiary! — mruknął Kayerts.
— Pójdę do szałasów i zobaczę — rzekł Carlier ruszając z miejsca wielkimi 
krokami.
Makola zbliżył się i zastał samego Kayertsa.
— Nie mogę w to uwierzyć — rzekł płaczliwie Kayerts. — Pielęgnowaliśmy ich jak 
własne 
dzieci!
— Odeszli z ludźmi z wybrzeża — powiedział Makola po chwili namysłu.
— Co mnie to może obchodzić, z kim odeszli — niewdzięczne bestie! — wykrzyknął 
Kayerts. 
Nagle błysnęło mu podejrzenie i dodał patrząc bystro na Makolę:
— A ty co wiesz o tym?
Makola wzruszył ramionami patrząc w ziemię.
— Co ja wiem? Ja się tylko domyślam. Chce pan obejrzeć kość słoniową — o, tam 
leży. Coś 
wspaniałego. Nigdy pan takiej nie widział.
Ruszył w stronę składu. Kayerts szedł za nim machinalnie, rozmyślając o 
niewiarogodnej 
ucieczce robotników. Przed drzwiami fetysza leżało na ziemi sześć wspaniałych 
kłów.
— Co im dałeś za to? — spytał Kayerts obejrzawszy nabytek z zadowoleniem.
— To nie był zwyczajny handel — odrzekł Makola. — Przynieśli kość słoniową i 
oddali mi 
ją. Powiedziałem,, żeby wzięli sobie ze stacji to, czego najbardziej potrzebują. 
To wspaniała 
kość. Żadna stacja nie może się pochwalić takimi kłami. Ci kupcy potrzebowali 
gwałtem 
tragarzy, a nasi ludzie nic tu nie robili. Ja kłów nie kupiłem; nie trzeba 
wciągać do ksiąg. 
Wszystko w porządku.
Kayerts o mało co nie pękł z oburzenia.
— Co takiego? — krzyknął. — Sprzedałeś po prostu naszych ludzi za te kły!
Makola milczał obojętnie.
— Ja ciebie — ja — ja — bełkotał Kayerts. — Ty czarcie przeklęty! — wrzasnął.
— Zrobiłem, co mogłem dla pana i dla Spółki — rzekł niewzruszony Makola. — 
Dlaczego 
pan tak krzyczy? Niech pan spojrzy na ten kieł.
— Odprawiam cię! Doniosę dyrektorowi — ani myślę patrzeć na ten kieł. Nie wolno 
ci tego 
dotykać. Rozkazuję wrzucić to do rzeki. Ty — ty — —
— Pan jest bardzo czerwony, panie Kayerts. Jak się pan będzie tak irytował na 
słońcu, 
dostanie pan febry i umrze — tak jak pierwszy naczelnik — wypowiedział z 
naciskiem Makola.
Stali w milczeniu patrząc na siebie z natężeniem, jak gdyby usiłowali dojrzeć 
coś z wielkiej 
odległości. Kayerts. wzdrygnął się, Makola miał na myśli tylko to, co 
powiedział, ale słowa jego 
wydały się Kayertsowi pełne złowrogiej groźby. Odwrócił się nagle i poszedł ku 
domowi. Maj 
koła wycofał się na łono rodziny, a kły pozostawione prze^ składem, leżały w 
blasku 
słonecznym, wielkie i drogo cenne.
Carlier wrócił na werandę.
— Uciekli wszyscy, co? — odezwał się głuchy głos Kayertsa z głębi wspólnego 
pokoju. — 
Nikogo nie zna? lazłeś?
— O tak — odrzekł Carlier — znalazłem jednego z ludzi Gobili; leży martwy przed 
szałasami 
— przestrzeli! go na wskroś. Słyszeliśmy ten strzał dziś w nocy.
Kayerts wyszedł szybko na werandę. Zastał towarzysz! patrzącego ponuro na 
dziedziniec w 
stronę kłów leżących w oddali przed składem. Przez chwilę siedzieli obaj w 
milczeniu. Potem 
Kayerts opowiedział swoją rozmowę z Makolą. Carlier nic nie odrzekł. Przy 
śniadaniu jedli 
bardzo mało. Przez resztę dnia zamienili ledwie parę słów. Głuchy cisza zdawała 
się ciążyć nad 
stacją i zaciskać im wargi. Makola nie otworzył składu; spędził dzień na zabawie 
z dziećmi. 
Leżał wyciągnięty na macie przed drzwiami swojego domku, a dzieciaki siedziały 
mu na 
piersiach i łaziły po nim. Był to obraz wzruszający. Pani Makola zajęta była 
przez cały dzień 
gotowaniem, tak jak i zwykle. Biali; zjedli wieczerzę z nieco lepszym apetytem. 
Potem Carlier 
paląc fajkę i przechadzając się po dziedzińcu dotarł aż do składu; stał przez 
długi czas nad kłami, 
dotknął nogą jednego czy dwóch, a nawet usiłował podnieść największy; chwytając 
za cienki 
koniec. Wrócił do swego naczelnika siedzącego wciąż na werandzie, rzucił się na 
krzesło i rzekł:.
— Już wiem, jak to się stało! Napadli ich, leżących w ciężkim śnie po wypiciu 
wszystkiego 
tego wina, które pozwoliłeś wziąć Makoli. To była zasadzka — rozumiesz?’ 
Najgorsze to, że 
było tam kilku ludzi Gobili — z pewnością uprowadzili ich także. Najmniej pijany 
ze wszystkich 
obudził się i został zastrzelony w nagrodę za wstrzemięźliwość. Dziwny kraj. Co 
teraz zrobisz?
— Nie możemy tego dotknąć, naturalnie — rzekł Kayerts.
— Naturalnie, że nie — potwierdził Carlier.
— Niewolnictwo to okropna rzecz — wybełkotał Kayerts niepewnym głosem.
— Straszna! Co za cierpienia — mruknął Carlier z przekonaniem.
Wierzyli święcie w swoje słowa. Każdy człowiek mai względy i szacunek dla 
pewnych słów, 
które on i jego bliźni wymawiają. Ale o uczuciach ludzie naprawdę nic nie 
wiedzą. Mówimy z 
oburzeniem albo zapałem; rozprawiamy o ucisku, okrucieństwie, zbrodni, 
poświęceniu, 
wyrzeczeniu się, cnocie — i nikt z nas nie wie, co znaczą te słowa. Nikt nie 
wie, co znaczy 
cierpienie albo wyrzeczenie się — może tylko ludzie, co padają ofiarą tajemnych, 
celów, do 
których wiodą te złudzenia.
Następnego ranka zobaczyli, że Makola krząta się gorliwie na dziedzińcu 
ustawiając wielką 
wagę do ważenia kości słoniowej. Po niejakim czasie Carlier rzekł: — Co też ten 
łajdak tam 
majstruje? — i zaczął wałęsać się po> podwórzu. Kayerts poszedł za nim. 
Przystanęli obok wagi 
przypatrując się Makoli. Nie zwracał na nich żadnej uwagi. Kiedy waga została 
zawieszona jak 
należy, spróbował podnieść kieł, aby go położyć na szali. Za ciężki był jednak. 
Spojrzał w górę 
bezradnie, nic nie mówiąc i przez minutę stali koło wagi, milczący i nieruchomi 
jak trzy posągi. 
Nagle Carlier rzekł: — Bierz za drugi koniec, Makola, draniu jeden! — i 
podnieśli kieł 
wspólnymi siłami. Kayerts drżał na całym ciele. Mruczał pod nosem: — No, no, 
doprawdy! — 
Włożywszy rękę do kieszeni znalazł tam brudny kawałek papieru i ogryzek ołówka. 
Odwrócił się 
plecami, jakby chciał ukryć jakieś szachrajstwo, i notował ukradkiem cyfry, 
które Carlier 
wygłaszał podnosząc głos niepotrzebnie. Kiedy już wszystko było zważone, Makola 
szepnął do 
siebie: — Słońce pali tu strasznie mocno — to niedobrze dla kłów. — Carlier 
rzekł niedbale do 
Kayertsa: — Wiesz co, naczelniku, mógłbym właściwie pomóc mu wnieść to do 
składu.
Gdy wracali do domu, Kayerts zauważył z westchnieniem: — Musieliśmy to zrobić. — 
A 
Carlier rzekł: — To jest doprawdy okropne, ale ponieważ ludzie należeli do 
Spółki, więc i kość 
słoniowa należy do Spółki. Musimy jej pilnować. — Oczywiście zdam z tego sprawę 
dyrektorowi 
— rzekł Kayerts. — Naturalnie, niech on sam rozstrzygnie — przytakiwał Carlier.
W południe zabrali się z apetytem do śniadania. Kayerts wzdychał od czasu do 
czasu. Gdy 
imię Makoli pojawiało się w rozmowie, dodawali do niego obelżywy epitet. 
Przynosiło to ulgę 
ich sumieniom. Makola urządził sobie po południu święto i kąpał dzieci w rzece. 
Tego dnia nikt z 
wiosek Gobili nie znalazł się w pobliżu stacji. Nazajutrz także nikt nie 
przyszedł ani dnia 
następnego, arii przez cały tydzień. Zdawało się, że poddani Gobili wymarli i 
zostali pochowani, 
gdyż nie dochodził stamtąd najlżejszy przejaw życia. Ale lud obchodził tylko 
żałobę po rodakach 
zgładzonych przez czary białych ludzi, którzy ściągnęli złych ludzi do ich 
kraju. Źli ludzie 
odeszli, ale lęk pozostał. Lęk pozostaje zawsze. Człowiek może zniszczyć w sobie 
wszystkie 
uczucia — miłość i nienawiść, i wiarę, i nawet zwątpienie; ale póki lgnie do 
życia, nie może 
zniszczyć lęku, przebiegłego, niezniszczalnego i straszliwego lęku, który 
przenika całe jestestwo, 
który zabarwia myśli, który czyha na dnie serca, który śledzi na ludzkich 
wargach walkę 
ostatniego tchnienia. Łagodny starzec Gobila ogarnięty lękiem składał specjalne 
ofiary z ludzi 
wszystkim złym duchom, które zawładnęły jego białymi przyjaciółmi. Ciężko mu 
było na sercu. 
Niektórzy z wojowników mówili o paleniu i zabijaniu, ale przezorny starzec 
odwiódł ich od tego. 
Któż mógł przewidzieć niedolę, jaką byłyby zdolne sprowadzić te tajemnicze 
istoty, gdyby je 
podrażniono. Należy zostawić je w spokoju. Może z czasem znikną w ziemi jak ta 
pierwsza biała 
istota. Lud Gobili powinien trzymać się od nich z daleka i żywić nadzieję, że 
wszystko skończy 
się jak najlepiej.
Ale Kayerts i Carlier nie znikli; pozostali na powierzchni tej ziemi, która 
wydawała im się 
teraz jakby większa i bardziej pusta — nie z powodu otaczającej ich samotności, 
zupełnej i 
głuchej. Wrażenie, któremu ulegli, zrodziło się ze świadomości raczej mętnej, że 
znikło z ich 
duszy coś nieuchwytnego — coś, co pracowało dla ich bezpieczeństwa i 
wstrzymywało dzicz od 
wtargnięcia w ich serca. Obrazy domu, pamięć o ludziach im podobnych, o 
ludziach, którzy czuli 
i myśleli, jak oni zwykli byli czuć i myśleć — cała ta przeszłość cofnęła się 
gdzieś daleko .i 
zmętniała w blasku słońca nie przesłoniętego nigdy chmurami. A z otaczającej ich 
dzikiej, niemej 
głuszy właściwa jej beznadziejność i barbarzyństwo zdawały się wysuwać i 
zbliżać, przyciągać 
ich, patrzeć na nich, otaczać ich opieką, nieodpartą, poufałą i wstrętną.
Dni wydłużały się w tygodnie, tygodnie w miesiące. Ludzie Gobili bębnili i 
wrzeszczeli do 
każdego księżyca na nowiu, jak i dawniej, ale trzymali się od stacji z daleka. 
Makola i Carlier 
wyruszyli raz czółnem do jednej z wiosek, aby znów nawiązać stosunki, lecz 
zostali przywitani 
deszczem strzał i musieli co tchu uciekać, aby ujść z życiem. Ta wycieczka 
wznieciła niepokój 
nad dolną i górną rzeką — wzburzenie ludności przejawiało się wyraźnie przez 
szereg dni. 
Parowiec spóźniał się. Z początku Carlier i Kayerts mówili wesoło o tym 
opóźnieniu, potem 
ogarnął ich niepokój, a wreszcie zgnębienie. Sytuacja stała się poważna. Zapasy 
się kończyły. 
Carlier zarzucał z brzegu wędkę, ale woda w rzece opadła i ryby trzymały się 
środka łożyska. Nie 
śmieli zapuszczać się daleko od stacji na polowanie. A przy tym w nieprzebytym 
lesie trudno 
było o zwierzynę. Carlier zastrzelił raz płynącego rzeką hipopotama. Nie mieli 
dość wielkiej 
łodzi, aby zabezpieczyć go od utonięcia i poszedł na dno. Kiedy znów wypłynął, 
prąd uniósł go 
daleko i cielsko zostało wyłowione przez ludzi Gobili. Była to dla nich okazja 
do uroczystego 
obchodu narodowego, ale Carlier dostał napadu wściekłości i rozwodził się nad 
koniecznością 
wytępienia wszystkich Murzynów, aby można było wyżyć w tym kraju. Kayerts 
wałęsał się w 
milczeniu; spędzał całe godziny wpatrując się w fotografię swojej Melie. 
Fotografia 
przedstawiała dziewczynkę o długich, wyblakłych warkoczach i nieco kwaśnym 
wyrazie twarzy. 
Nogi Kayertsa były bardzo spuchnięte, chodził z wielką trudnością. Carlier 
osłabiony przez febrę 
nie spacerował już po zawadiacku, tylko łaził chwiejnym krokiem zachowując 
jeszcze minę 
wyzywającą, jak przystało na człowieka, który pamiętał swój szykowny pułk. Stał 
się 
opryskliwy, sarkastyczny i skłonny do mówienia przykrych rzeczy. Uważał to za 
„szczere 
postępowanie”. Obaj obliczyli już dawno swoje procenty z handlu włączywszy do 
ogólnej sumy 
ostatni nabytek „tego niecnego Makoli”. Postanowili nic o tej sprawie nie mówić. 
Kayerts wahał 
się z początku ze strachu przed dyrektorem.
— Nie bój się — widział on i gorsze sprawki uknute po kryjomu — utrzymywał 
Carlier 
śmiejąc się chrapliwie. — Nie podziękuje ci za to, że się wygadasz. Nie jest 
lepszy ani od ciebie, 
ani ode mnie. Kto mu doniesie, jeżeli będziemy trzymać język za zębami?
Otóż to właśnie! Poza nimi nie było tam nikogo; i — pozostawieni sam na sam ze 
swoją 
słabością — stawali się we wzajemnym stosunku z dnia na dzień bardziej podobni 
do 
współwinowajców niż do przyjaciół. Od ośmiu miesięcy nie mieli z domu żadnych 
wiadomości. 
Każdego wieczoru mówili: — Jutro przypłynie parowiec. — Ale jeden z parowców 
Spółki rozbił 
się i zatonął, a dyrektor jeździł na drugim odwiedzając bardzo odległe i ważne 
stacje na głównej 
rzece. Uważał, że bezużyteczna stacja i bezużyteczni ludzie mogą poczekać. A 
tymczasem 
Kayerts i Carlier żywili się ryżem gotowanym bez soli i przeklinali Spółkę, całą 
Afrykę i dzień 
swego urodzenia. Trzeba samemu przejść taką dietę, aby przekonać się, jak 
dotkliwą przykrością 
może się stać przełknięcie pożywienia. Na stacji nie było dosłownie nic poza 
ryżem i kawą; a 
kawę pili bez cukru. Ostatnie piętnaście kawałków zamknął Kayerts uroczyście w 
swojej 
skrzynce obok małej butelki koniaku; — na wypadek choroby — objaśnił. Carlier 
był tego 
samego zdania. — Kiedy się jest chorym — oświadczył — każdy taki nadprogramowy 
kąsek 
dodaje otuchy. Czekali. Bujna trawa puściła się na dziedzińcu. Dzwon nigdy się 
już nie odzywał. 
Mijały dni — ciche, powolne i rozjątrzające. Każde słowo agentów brzmiało teraz 
jak 
warknięcie, a milczenie ich stało się gorzkie, jakby przesiąknięte goryczą 
myśli.
Pewnego dnia po śniadaniu złożonym z gotowanego, ryżu Carlier postawił na stole 
nietkniętą 
filiżankę i rzekł:
— Do diabła z tym wszystkim! Wypijmy choć raz przyzwoitą filiżankę kawy. 
Kayerts, 
wydostań ten cukier!
— Cukier jest dla chorych — odmruknął Kayerts nie podnosząc oczu.
— Dla chorych! — przedrzeźniał Carlier. — Bzdury! No więc ja jestem chory.
— Nie jesteś bardziej chory ode mnie, a ja się bez cukru obywam — rzekł Kayerts 
pojednawczym tonem.
— Dawaj mi tu ten cukier — ty stary sknero! Handlarzu niewolników!
Kayerts podniósł szybko oczy. Carlier uśmiechał się z wyraźną zuchwałością. I 
nagle wydało 
się Kayertsowi, że nie widział nigdy przedtem tego człowieka. Kto to jest? Nic o 
nim nie 
wiedział. Do czego był zdolny? Błyskawica gwałtownego, zdumiewającego wzruszenia 
przeszyła 
Kayertsa, jak w chwili niesłychanej, groźnej i ostatecznej. Ale zdołał wymówić 
ze spokojem:
— To żart w bardzo złym guście. Nie powtarzaj go.
— Żart! — rzekł Carlier wysuwając się na brzeg krzesła. — Jestem głodny, jestem 
chory i nie 
myślę żartować. Nienawidzę obłudy. Jesteś obłudnikiem. Jesteś handlarzem 
niewolników. Ja 
jestem także handlarzem niewolników. Prócz handlu niewolnikami nie ma nic w tym 
przeklętym 
kraju. Chcę mieć dziś cukier do kawy i koniec!
— Zakazuję ci mówić do mnie w ten sposób — rzekł Kayerts ze stanowczością.
— Ty!… Co takiego? — krzyknął Carlier zrywając się z krzesła.
Kayerts wstał również.
— Jestem twoim zwierzchnikiem — zaczął — starając się opanować drżący głos.
— Co? — wrzasnął tamten. — Kto jest zwierzchnikiem? Tu nie ma żadnego 
zwierzchnika. 
Nie ma nikogo; tu nie ma nikogo prócz mnie i ciebie. Jazda po cukier — ty 
brzuchaty ośle!
— Milcz! Wynoś się stąd! — krzyknął piskliwie Kayerts. — Odprawiam cię ty — ty 
łajdaku!
Carlier porwał za krzesło. Wyglądał teraz naprawdę niebezpiecznie.
— Ty flaku, ty nędzny cywilu — masz! — ryknął. Kayerts schował się pod stół i 
krzesło 
uderzyło o trzcinową ścianę. Gdy Carlier usiłował stół obalić, Kayerts rzucił 
się w rozpaczy na 
oślep, z głową spuszczoną jak osaczona świnia; przewróciwszy Carliera wypadł na 
werandę i 
wbiegł do swego pokoju. Zamknął drzwi na klucz, porwał rewolwer i stał dysząc. 
Nie upłynęła 
minuta, gdy Carlier jął kopać wściekle w drzwi rycząc:
— Jeśli mi nie dasz cukru, zastrzelę cię jak psa. No! Raz — dwa — trzy… Nie 
chcesz? 
Pokażę ci, kto tu panem!
Kayerts pomyślał, że drzwi za chwilę ustąpią, i wylazł przez kwadratową dziurę, 
która służyła 
za okno. Teraz dzieliła ich cała szerokość domu. Ale tamten był widać za słaby, 
aby drzwi 
wywalić i Kayerts usłyszał, że biegnie naokoło. Wówczas i on zaczął biec 
mozolnie na 
spuchniętych nogach. Biegł ze wszystkich sił ściskając w dłoni rewolwer i wciąż 
nie mógł 
jeszcze zrozumieć, co się z nim dzieje. Widział kolejno domek Makoli, skład, 
rzekę, wąwóz, 
niskie krzaki; i znów zobaczył to wszystko biegnąc po raz drugi naokoło domu. I 
jeszcze raz 
mignęło to samo przed jego oczyma. Tego ranka nie byłby mógł przejść bez 
stękania nawet i 
paru kroków. A teraz biegł. I to biegł dość szybko, aby ukryć się przed wzrokiem 
tamtego.
Wreszcie goniąc resztkami sił pomyślał w ostatecznej rozpaczy: — Umrę, a nie 
potrafię obiec 
jeszcze raz w koło — i w tejże chwili usłyszał, że Carlier potknął się ciężko i 
stanął. Kayerts 
zatrzymał się także. Znajdował się przy tylnej ścianie domu, a tamten przy 
frontowej, tak jak 
przedtem. Usłyszał, że Carlier pada na krzesło przeklinając i nagle nogi ugięły 
się pod nim; 
osunął się na ziemię z plecami opartymi o ścianę. Usta miał suche jak żużel, a 
twarz mokrą od 
potu — i łez. O co im poszło? Pomyślał, że to chyba straszne złudzenie; 
pomyślał, że przeżywa 
to we śnie; pomyślał, że dostaje pomieszania zmysłów! Po chwili opamiętał się. O 
co się 
właściwie pokłócili? O ten cukier? Cóż za idiotyzm! Ależ da mu ten cukier — nie 
potrzebuje 
tego cukru. I zaczął dźwigać się, ogarnięty nagłym poczuciem bezpieczeństwa. Ale 
zanim jeszcze 
stanął na nogach, odruch zdrowego rozsądku pogrążył go znowu w rozpaczy. 
Pomyślał: — Jeśli 
ustąpię teraz temu rozbestwionemu żołdakowi, jutro zaczną się te same okropności 
— i pojutrze 
— i następnego dnia — i ciągle. — Będzie występował z coraz to innymi 
pretensjami, podepcze 
mnie, zadręczy, zrobi ze mnie swojego niewolnika — i będę zgubiony! Zgubiony! 
Parowiec 
nadejdzie może za wiele dni — może nigdy nie nadejdzie. — Trząsł się tak silnie, 
że musiał 
znów usiąść na ziemi. Dygotał bezradnie. Czuł, że nie może i nie chce się już 
ruszyć. Odchodził 
od zmysłów pojąwszy nagle, że znalazł się w położeniu bez wyjścia, że śmierć i 
życie stały się w 
mgnieniu oka jednako trudne i straszne.
Nagle usłyszał, że tamten odsuwa krzesło — i skoczył na równe nogi z niezmierną 
łatwością. 
Nasłuchiwał pilnie. Przejął go wstyd; znów musi biegnąć! Na prawo czy na lewo? 
Usłyszał 
kroki. Rzucił się na lewo ściskając rewolwer i w tejże samej chwili wydało mu 
się, że się zderzyli 
gwałtownie. Huknął strzał; buchnął czerwony płomień, gęsty dym; Kayerts 
ogłuszony, oślepiony, 
rzucił się do ucieczki, myśląc: — Jestem raniony, już po mnie. — Myślał, że 
tamten go dopędzi, 
aby napawać się jego agonią. Chwycił się słupa podtrzymującego dach. — Już po 
wszystkim! — 
Nagle usłyszał, że ktoś zwalił się z łoskotem po drugiej stronie, jakby 
natknąwszy się na oślep na 
krzesło — potem uczyniła się cisza. Nie stało się nic więcej. Kayerts nie umarł. 
Tylko czuł, że 
ramię ma boleśnie poturbowane, i spostrzegł, że zgubił rewolwer. Był bezradny i 
bezbronny. 
Czekał na swój los. Tamten nie odzywał się wcale. To podstęp. Pewno skrada się 
do niego! 
Którędy? Może bierze go w tej chwili na cel? Po krótkiej chwili męki, 
straszliwej i 
bezsensownej, postanowił stawić czoło losowi. Gotów był poddać się wszystkiemu. 
Obszedł róg 
domu opierając się ręką o ścianę, postąpił jeszcze kilka kroków — ledwie nie 
zemdlał. Zobaczył 
na podłodze werandy wystające zza drugiego węgła stopy leżącego człowieka, 
białe, nagie stopy 
w czerwonych pantoflach. Uczuł się śmiertelnie chory i przez chwilę stał w 
głębokim mroku. 
Nagle Makola zjawił się przed nim i rzekł spokojnie:
— Niech pan tu przyjdzie, panie Kayerts. On nie żyje.
Kayerts wybuchnął łzami wdzięczności — głośnym płaczem i szlochaniem. Po pewnym 
czasie zorientował się, że siedzi na krześle i patrzy na Carliera, który leży na 
wznak wyciągnięty 
na podłodze. Makola klęczał obok ciała.
— Czy to pana rewolwer? — spytał, powstając.
— Tak — odrzekł Kayerts i dodał natychmiast: — Biegł za mną, żeby mnie zabić — 
widziałeś!
— Tak, widziałem — odrzekł Makola. — Tu jest tylko jeden rewolwer; gdzie drugi?
— Nie wiem — szepnął Kayerts osłabłym nagle głosem.
— Pójdę i poszukam — rzekł tamten łagodnie. Obszedł dom wokoło, a Kayerts 
siedział 
nieruchomo i patrzył na trupa. Makola wrócił z pustymi rękami; chwilę stał 
pogrążony w 
myślach, potem wszedł spokojnie do pokoju zmarłego, wrócił natychmiast z 
rewolwerem i 
pokazał go Kayertsowi. Kayerts zamknął oczy. Wszystko zawirowało naokoło niego. 
Poznał, że 
życie straszniejsze jest i trudniejsze niż śmierć. Zastrzelił bezbronnego 
człowieka. Makola 
namyślał się przez chwilę i rzekł cicho wskazując umarłego, który leżał z 
przestrzelonym 
prawym okiem:
— Umarł na febrę. — Kayerts utkwił kamienny wzrok w Murzynie. — Tak — powtórzył 
Makola w zadumie przestępując przez trupa — umarł na febrę. Pochowamy go jutro.
I poszedł zwolna do oczekującej go żony zostawiając obu białych na werandzie.
Nadeszła noc, a Kayerts wciąż siedział bez ruchu. Siedział spokojnie, jak po 
zażyciu opium. 
Gwałtowność wzruszeń, które przeżył, wywołała w nim uczucie wyczerpania’ i 
pogody. W jedno 
krótkie popołudnie zgłębił do dna zgrozę i rozpacz i znalazł wreszcie spokój w 
przeświadczeniu, 
że życie nie ma już dla niego tajemnic: tak, jak i śmierć. Siedział przy trupie 
i myślał — myślał 
bardzo intensywnie, myślał zupełnie nowymi myślami. Miał wrażenie, że oderwał 
się od siebie 
najzupełniej. Dawne jego myśli, przekonania, sympatie, rzeczy, które szanował i 
rzeczy, których 
nienawidził, ukazały mu się nareszcie w prawdziwym świetle! Uznał je za 
dziecinne i godne 
pogardy, fałszywe i śmieszne. Rozkoszował się swą nową wiedzą siedząc przy 
człowieku, 
którego zabił. Rozprawiał i ze sobą o wszystkich rzeczach pod słońcem z 
przewrotną jasnością 
myśli, właściwą niektórym obłąkanym. Przyszło mu do głowy, że nieboszczyk był 
bezsprzecznie 
szkodliwą bestią; że ludzie umierają co dzień tysiącami; może i setkami tysięcy 
— któż to wie? 
— i że w ogólnej sumie ta jedna śmierć nie mogła zaważyć, nie mogła mieć żadnego 
znaczenia 
— przynajmniej dla istoty myślącej. On, Kayerts jest istotą myślącą. Przez całe 
życie aż do tej 
chwili wierzył w masę głupstw, podobnie jak i reszta ludzkości, która składa się 
z głupców; ale 
teraz zgłębił już wszystko! Poznał już wszystko! Zdobył spokój; spoufalił się z 
najwyższą 
mądrością!
Usiłował wyobrazić sobie, że to on, Kayerts, nie żyje, a Carlier siedzi na 
krześle i patrzy na 
niego; i udało mu się to tak niespodziewanie, że już po krótkiej chwili wcale 
nie był pewien, 
który z nich jest żywy, a który umarły.
Ta nadzwyczajna sprawność wyobraźni przeraziła go jednak — zręcznym wysiłkiem 
woli 
uratował się w porę od stania się Carlierem. Serce waliło mu jak młotem, war go 
oblał na myśl o 
tym niebezpieczeństwie. Stać się Carlierem! Okropność! Spróbował gwizdać, aby 
uspokoić 
rozstrojone nerwy — nic dziwnego, że rozstrojone! Potem nagle usnął, czy też 
zdawało mu się, 
że usnął; otoczyła go mgła i ktoś w tej mgle zagwizdał.
Wstał z krzesła. Dzień się uczynił i ciężka mgła zstąpiła na ziemię — mgła 
przejmująca, 
zachłanna i cicha, poranna mgła krajów tropikalnych; mgła, która lgnie do 
człowieka i zabija; 
mgła biała i śmiertelna, niepokalana i jadowita. Kayerts wstał z krzesła, ujrzał 
ciało u swoich stóp 
i — załamawszy ręce nad głową — krzyknął jak człowiek, który obudził się z 
letargu i 
zrozumiał, że zamurowano go w grobie na wieki. — Ratunku!… Boże!
Wrzask nieludzki, drgający i nagły przedarł się jak ostry pocisk przez biały 
całun tego 
smutnego kraju. Z kolei rozległy się trzy krótkie niecierpliwe skrzeki i znów 
przez chwilę zwoje 
mgły kłębiły się cicho wśród straszliwego milczenia. Potem rozdarł powietrze 
cały szereg 
wrzasków szybkich i przenikliwych, niby ryki jakiejś rozjuszonej i dzikiej 
bestii. To postęp wołał 
z rzeki do Kayertsa. Postęp i cywilizacja, i wszelakie cnoty. Społeczeństwo’ 
przyzywało swego 
pojętnego wychowanka, aby roztoczyć nad nim opiekę, pouczyć go, osądzić, aby go 
potępić; 
wzywało do powrotu na tę kupę śmieci, od której się oddalił — wzywało, aby 
sprawiedliwości 
stało się zadość.
Kayerts usłyszał i zrozumiał. Potykając się zeszedł z werandy i pozostawił 
tamtego człowieka 
w zupełnej samotności, pierwszy raz, od chwili gdy los rzucił ich razem na to 
wybrzeże. Szedł po 
omacku wśród mgły, w swej nieświadomości wzywając niewidzialne niebiosa, aby 
cofnęły 
dokonane dzieło. Makola przemknął blisko we mgle i krzyknął biegnąc:
— Parowiec! Parowiec! Nie mogą dojrzeć stacji. Gwiżdżą na nas. Lecę zadzwonić. 
Niech pan 
zejdzie do przystani. Ja będę dzwonił.
Zniknął. Kayerts stał bez ruchu. Spojrzał w górę; mgła kłębiła się nisko nad 
jego głową. 
Eozejrzał się wokoło jak człowiek, który się zabłąkał, i zobaczył na ruchliwej 
bieli mgły ciemną 
smugę — plamę w kształcie krzyża. Gdy ruszył ku niej chwiejnym krokiem, dzwon 
stacyjny 
zabrzmiał gwałtownie w odpowiedzi na niecierpliwe wrzaski parowca.
Naczelny dyrektor Wielkiej Spółki Cywilizacyjnej (ponieważ wiadomo, że za 
handlem idzie 
cywilizacja) wysiadł pierwszy na brzeg i natychmiast stracił z oczu parowiec. 
Mgła nad rzeką 
była niezmiernie zwarta; w górze, na stacji, dzwon brzmiał rozgłośnie i 
nieustannie.
Dyrektor krzyknął głośno w kierunku parowca:
— Nikt nie wyszedł na nasze spotkanie; może tam się stało coś złego, pomimo że 
dzwonią. 
Chodźcie lepiej ze mną!
I zaczął wdrapywać się mozolnie na stromy brzeg. Kapitan i maszynista szli za 
nim. W miarę 
jak wspinali się wyżej, mgła rzedła i spostrzegli przed sobą dyrektora, który 
wyprzedził ich o 
dobry kawał. Nagle ujrzeli, że dyrektor rzuca się naprzód krzycząc do nich przez 
ramię:
— Lećcie prędko do domu! Znalazłem jednego. Szukajcie drugiego, prędko!
Znalazł jednego! I nawet ten człowiek, bogaty w doświadczenia różnorodne i 
wstrząsające, 
uczuł się nieco zmieszany tym odkryciem. Zatrzymał się i szukał po kieszeniach 
noża stojąc 
naprzeciw Kayertsa, który zwisał z krzyża na rzemieniu. Wdrapał się widocznie na 
grób, wąski i 
wysoki i przywiązawszy do poprzecznego drewna rzemień, powiesił się na nim. 
Stopy jego 
znajdowały się zaledwie o kilka cali od ziemi; ręce zwisały sztywno. Zdawało 
się, że stoi 
wyciągnięty na baczność, tuląc żartobliwie fioletowy policzek do ramienia i 
impertynencko 
pokazując opuchły język swemu naczelnemu dyrektorowi.
Przełożyła Aniela Zagórska
The Return
POWRÓT
Pociąg wewnętrznej obwodowej z City wypadł z impetem z czarnej czeluści i 
zatrzymał się z 
hałasem i zgrzytem w brudnym półmroku stacji West–End. Rozwarł się szereg 
drzwiczek i 
wysypała się z nich gromada mężczyzn. Byli w cylindrach, mieli zdrowe twarze bez 
rumieńców, 
ciemne paltoty i błyszczące obuwie. W palcach obciągniętych w rękawiczki 
trzymali cienkie 
parasole i pośpiesznie złożone dzienniki wieczorne, podobne do sztywnych 
brudnych gałganów, 
zielonkawych, różowawych lub białych. Alvan Hervey, z dymiącym cygarem w zębach, 
wysiadł 
wraz z innymi. Jakaś kobiecina, na którą nikt nie zwracał uwagi, w czarnej 
zrudziałej sukni, z 
rękami pełnymi paczek, biegła zatroskana wzdłuż wagonów, wpadła nagle do 
przedziału trzeciej 
klasy i pociąg ruszył. Trzask zamykanych drzwiczek zagrzmiał ostro i złośliwie 
jak salwa 
karabinowa. Lodowaty przeciąg, zmieszany z gryzącym dymem, dmuchnął przez całą 
długość 
peronu i zmusił jakiegoś chwiejnie posuwającego się staruszka, okutanego po uszy 
w wełniany 
szalik, do zatrzymania się pośród ruchomego tłumu; stary, oparłszy się na kiju, 
zakaszlał 
gwałtownie. Nikt nawet nie spojrzał na niego.
Alvan Hervey oddał urzędnikowi bilet. Pomiędzy gołymi ścianami brudnej klatki 
schodowej 
tłum mężczyzn szybko wbiegał pod górę. Z tyłu wszyscy byli tak podobni, jakby 
mieli 
jednakowe mundury. Obojętne ich twarze były różne, lecz miały coś pokrewnego, 
niby twarze 
gromady braci, którzy przez rozsądek, dumę, wstręt lub przezorność postanowili 
nie poznawać 
się nawzajem, a oczy ich, żywe lub spokojne, spoglądające w górę zakurzonych 
schodów, te oczy 
piwne, czarne, szare lub niebieskie miały wszystkie jednakowy wyraz skupienia i 
pustki, 
zadowolenia i bezmyślności.
Poza wielkimi drzwiami, wiodącymi na ulicę, rozsypali się w różnych kierunkach, 
rozchodząc 
się szybko z zaaferowanymi minami ludzi uciekających przed obawą kompromitacji, 
poufałością 
lub zwierzeniami, przed czymś podejrzanym, a ukrytym — jak prawda lub zaraza. 
Alvan Hervey 
zawahał się stojąc przez chwilę sam we drzwiach; wreszcie postanowił pójść do 
domu piechotą.
Ruszył dobrym krokiem. Mżący deszcz osiadał jak srebrzysty pył na ubraniu, na 
wąsach, 
zwilżał twarze, lakierował chodniki, przyciemniał mury, ociekał z parasoli. A 
Hervey posuwał 
się wśród deszczu z niedbałą pogodą ducha, ze spokojną swobodą człowieka w pełni 
powodzenia, wyniosłego i bardzo pewnego siebie, człowieka posiadającego dużo 
pieniędzy i 
wielu przyjaciół. Był wysoki, dobrze zbudowany, przystojny i zdrów, a jego 
jasna, blada twarz 
pod warstwą zwykłego ułożenia miała ten lekki odcień dominującej brutalności, 
wypływającej z 
zalet niezbyt trudnych do osiągnięcia i widocznej zarówno u ludzi celujących w 
sportach, jak i 
zręcznych w robieniu majątku — ludzi mających dar ujarzmiania zwierząt i 
wykorzystywania 
bliźnich znajdujących się w potrzebie.
Wracał do domu o wiele wcześniej niż zazwyczaj, prosto z City, nie wstępując do 
klubu. 
Uważał się za człowieka z dobrego towarzystwa, wykształconego i inteligentnego. 
Któż tak o 
sobie nie myśli? Lecz jego stosunki, wykształcenie i inteligencja nie różniły 
się ani na jotę od 
stosunków, wykształcenia i inteligencji ludzi, z którymi prowadził interesy lub 
spędzał czas na 
zabawie. Ożenił się przed pięciu laty. W owym czasie wszyscy znajomi mówili, że 
jest bardzo 
zakochany. Sam przyznawał to zupełnie szczerze, bo jest rzeczą przyjętą, że 
każdy człowiek 
kocha się raz w życiu — naturalnie, o ile żona mu nie umrze, gdyż wówczas jest 
nawet bardzo 
chwalebne zakochać się po raz wtóry. Panna była zdrowa, wysoka, ładna i, według 
jego zdania, z 
dobrej rodziny, wykształcona i inteligentna. Była również mocno znudzona pobytem 
w domu, 
gdzie indywidualność jej, a miała mocne poczucie swej indywidualności — jakby 
zamknięta w 
ciasnym pudełeczku, nie miała pola do rozwinięcia skrzydeł. Stąpała jak 
grenadier, była silna i 
smukła jak obelisk, miała twarz urodziwą, jasne czoło, niewinne oczy i ani 
jednej własnej myśli 
w głowie. Alvan Hervey uległ szybko tym wdziękom; panna wydała mu się tak 
bezwzględnie 
odpowiednia, że nie wahał się ani przez chwilę uznać, iż jest zakochany. Pod 
pokrywką tej 
uświęconej i poetycznej fikcji pożądał jej całą istotą dla rozmaitych powodów, 
głównie zaś dla 
własnego zadowolenia. Na tym punkcie był uroczysty i ckliwy bez żadnego powodu, 
chyba po 
to, aby ukryć własne uczucia, co zaiste niezaprzeczenie czynić wypada. Nikt 
jednak właściwie 
nie miałby mu za złe zaniedbania tego obowiązku, bo uczucie, którego 
doświadczył, było w 
rzeczywistości pożądaniem — pożądaniem niewątpliwie mocniejszym i odrobinę 
bardziej 
skomplikowanym, ale nie bardziej godnym potępienia w swej istocie niż apetyt 
głodnego na 
obiad.
Po ślubie zajęli się rozszerzeniem koła znajomych i powiodło im się to 
znakomicie. 
Trzydzieści osób znało ich z widzenia; dwadzieścia dalszych z demonstracyjnym 
uśmiechem 
znosiło ich przypadkową obecność w swych gościnnych progach; przynajmniej z 
pięćdziesiąt 
innych spostrzegło ich istnienie. Obracali się w tym rozszerzonym kole, wśród 
przemiłych 
mężczyzn i kobiet, obawiających się wzruszeń, entuzjazmu lub niepowodzenia 
bardziej niż 
ognia, wojny czy śmiertelnej choroby, tolerujących jedynie najpospolitsze 
formułki i 
najpospolitsze myśli, a uznających tylko korzystne fakty. Była to nadzwyczaj 
pociągająca sfera, 
przybytek wszelkich cnót, gdzie rzeczywistość nie ma przystępu i gdzie wszelkie 
radości i troski 
są sprowadzane przezornie do poziomu przyjemności i przykrości. W tej to jasnej 
sferze, gdzie 
szlachetne uczucia są hodowane w obfitości dostatecznej do pokrycia bezlitosnego 
materializmu 
myśli i dążeń, państwo Hervey przeżyli pięć lat rozsądnego szczęścia, nie 
zachmurzonego 
wątpliwością co do moralnej wartości swego sposobu życia. Ona, aby dać swej 
indywidualności 
pole do rozwoju, zabrała się do filantropii wszelkiego rodzaju i została 
członkinią różnych 
stowarzyszeń ratowniczych i umoralniających, których protektorkami lub 
prezeskami były 
utytułowane panie. On wziął czynny udział w polityce, a zetknąwszy się 
przypadkowo z pewnym 
literatem, który był zarazem kuzynem jakiegoś księcia, dał się namówić na 
finansowanie 
pewnego dogorywającego dziennika przeznaczonego dla wyższych sfer. Było to 
wydawnictwo 
na pół polityczne, a skandaliczne całkowicie, które ratowała jedynie krańcowa 
bezbarwność; a że 
nie miało żadnego credo, nie zawierało żadnej nowej myśli, nigdy nie rozjaśniło 
swych kart 
iskierką dowcipu, satyry lub słusznego oburzenia, Hervey uznał je na pierwszy 
rzut oka za 
dostatecznie godne szacunku. W następstwie zaś, gdy zaczęło być intratne, 
skombinował, że 
antrepryza ta miała na ogół wielkie zalety. Torowała drogę jego ambicjom, a 
prócz tego sprawiał 
mu wielką przyjemność ten specjalny rodzaj znaczenia, którego nabierała jego 
osoba przez 
stosunki z tym czymś, co wydawało mu się literaturą.
Stosunki te przyczyniły się do dalszego rozszerzenia koła znajomości. W domu ich 
teraz od 
czasu do czasu bywali ludzie, którzy pisali lub robili ładne rysunki dla 
publiczności, a redaktor 
bywał bardzo często. Hervey uważał go właściwie za osła, bo miał takie długie 
przednie zęby (w 
ogóle zęby należy mieć drobne i równe) i włosy odrobinę dłuższe niż wszyscy. No, 
ale niektórzy 
książęta noszą długie włosy, a redaktor wiedział, co robi. Najgorsze, że nie 
można było zaufać 
jego powadze, jakkolwiek doskonałej i imponującej. Siedział w salonie elegancki, 
potężny, z 
gałką laski krążącą na poziomie długich zębów i rozmawiał godzinami z uśmiechem 
na grubych 
wargach (nie powiedział nigdy nic niewłaściwego lub nietrafnego), rozmawiał w 
sposób ogólnie 
przyjęty, ale nieuchwytnie irytujący. Czoło miał za wysokie — też niezwykłe — a 
pod nim nos 
prosty, ginący pomiędzy wygolonymi policzkami, które gładko schodziły ku 
podbródkowi w 
kształcie kalosza. A w twarzy tej, podobnej do buzi tłustego, szatańsko mądrego 
dziecka, 
błyszczało dwoje sprytnych, bystrych, sceptycznych oczu. Pisał także poezje. 
Prawdę 
powiedziawszy, osioł. Lecz banda, którą wlókł uczepioną u pół swego 
monumentalnego tużurka, 
zdawała się widzieć cuda w tym, co mówił. Alvan Hervey kładł to na karb 
afektacji. Artyści na 
ogół są tacy afektowani. W rezultacie wszystko było wysoce właściwe i bardzo mu 
dogadzało, a i 
żonie zdawało się też podobać, jakby ona również ciągnęła z tego intelektualnego 
stosunku jakąś 
wyraźną tajemną korzyść. Przyjmowała swe mieszane i nadzwyczaj dystyngowane 
towarzystwo 
z wyniosłą, ociężałą gracją, sobie tylko właściwą, która w umysłach 
onieśmielonych gości 
wywoływała niedorzeczne i niestosowne reminiscencje słonia, żyrafy, gazeli, 
wieży gotyc kiej, 
anioła nadnaturalnej wielkości. Czwartki jej zasłynęły w ich świecie, świat ten 
zaś rósł stale, 
zagarniając ulicę za ulicą. Należał do niego również czyjś tam park, jedna aleja 
— i parę 
skwerów.
W taki sposób Alvan Hervey i jego żona przeżyli z sobą pięć pomyślnych lat. Z 
czasem 
poznali się nawzajem zupełnie dostatecznie dla celów praktycznych takiej 
egzystencji, lecz byli 
tak niezdolni do prawdziwej zażyłości jak dwoje zwierząt stojących u jednego 
żłobu, pod jednym 
dachem w zbytkownie urządzonej stajni. Jego pożądanie zostało zaspokojone i 
stało się 
przyzwyczajeniem. Jej pragnienie spełniło się — pragnienie wyfrunięcia z domu 
rodzicielskiego, 
zaznaczenia swej indywidualności, obracania się w swojej sferze (o tyle 
świetniejszej niż sfera jej 
rodziców), posiadania własnego domu, własnej cząstki uznania ze strony świata, 
zazdrości i 
poklasku. Rozumieli się nawzajem przezornie i milcząco, jak dwoje ostrożnych 
sprzymierzeńców, knujących korzystny spisek; nie byli bowiem zdolni do oglądania 
żadnego 
faktu, uczucia, zasady lub pojęcia inaczej niż w świetle własnej godności, 
gloryfikacji własnego 
ja, własnej korzyści. Sunęli po powierzchni życia ręka w rękę, w atmosferze 
czystej i mroźnej — 
niby dwoje łyżwiarzy, wykonujących figury na grubym lodzie ku zachwytowi widza — 
łyżwiarzy wzgardliwie nie biorących w rachubę nurtującego prądu rzeki wiecznie 
bieżącej i 
groźnej, rzeki życia, głębokiej i nie zamarzającej nigdy.
Alvan Hervey skręcił dwukrotnie w lewo, raz w prawo, okrążył z dwóch boków 
skwer, 
pośrodku którego grupy na pozór ujarzmionych drzew stały w szanownej niewoli 
poza żelaznymi 
sztachetami, i zadzwonił do swoich drzwi. Otworzyła mu pokojówka. Był to kaprys 
jego żony, 
żeby trzymać tylko żeńską służbę. Biorąc kapelusz i paltot, służąca powiedziała 
coś, co sprawiło, 
że Hervey spojrzał na zegarek. Piąta, a żony nie ma w domu. Nie było w tym nic 
niezwykłego. 
Powiedział: — Nie, nie chcę herbaty — i poszedł na górą.
Wstępował po schodach bez szelestu. Mosiężne pręty błyszczały na całej długości 
czerwonego 
dywanu. Na podeście pierwszego piętra marmurowa niewiasta, skromnie osłonięta od 
stóp do 
głów kamienną draperią, wysuwała szereg martwych palców na krawędź cokołu i w na 
oślep 
wyciągniętej sztywnej białej ręce trzymała pęk świateł. Hervey pozwalał sobie na 
artystyczne 
upodobania w domu. Podpięte ciężkie kotary na poły zasłaniały ciemne kąty. Na 
bogatych 
wzorzystych obiciach ścian wisiały szkice, akwarele, sztychy. Hervey miał smak 
wybitnie 
artystyczny. Wieżyce starych kościołów strzelały ponad zieloną masą liści, 
wzgórza były 
fioletowe, piaski żółte, morze rozsłonecznione, niebiosa błękitne. Młoda dama o 
rozmarzonych 
oczach leżała rozciągnięta na dnie uwiązanej łodzi w towarzystwie koszyka ze 
śniadaniem, 
butelki szampana i zakochanego młodzieńca w tenisowej kurtce. Bosonodzy chłopcy 
flirtowali 
czule z dziewczętami w łachmanach, spali na kamiennych schodach, bawili się z 
psami. 
Patetycznie chuda dziewczyna, przyparta do nagiej ściany, z gasnącym spojrzeniem 
wywróconych oczu podawała kwiatek na sprzedaż, podczas gdy tuż obok fotografie 
jakiejś 
słynnej uszkodzonej płaskorzeźby zdawały się wyobrażać masową rzeź nagle 
obróconą w 
kamień.
Hervey naturalnie wcale na to nie patrzył; wszedł piętro wyżej i udał się wprost 
do garderoby. 
Smok z brązu, przytwierdzony ogonem do kinkietu, wyciągnął od ściany ciało swe w 
spokojnych 
skrętach i z paszczy rozwartej z konwencjonalną wściekłością strzelał zwykłym 
gazowym 
płomieniem w kształcie motyla. Pokój był pusty naturalnie, lecz ledwie Hervey 
wszedł, zdało się, 
iż go zaludnił tłum mężczyzn, gdyż lustra w drzwiach od szaf z ubraniem i duże 
stojące lustro 
żony odbiły obraz jego od stóp do głowy i pomnożyły w tłum eleganckich 
niewolniczych 
podobizn, ubranych jota w jotę jak on, o takich samych jak jego 
wstrzemięźliwych, wyszukanych 
gestach, ruszających się, gdy on się poruszył, zastygających wraz z nim w 
służalczym bezruchu i 
posiadających jedynie takie pozory życia i czucia, jakie on uznawał za 
odpowiednie, nie 
zagrażające dobremu smakowi. I jak prawdziwi ludzie, którzy są niewolnikami 
ogólnie 
panujących przekonań, choć ich sami nawet nie podzielają, odbicia te udawały 
cień niezależności 
za pomocą powierzchownego urozmaicenia ruchów. Poruszały się wraz z nim, lecz 
albo 
postępowały parę kroków na jego spotkanie, albo oddalały się od niego, ukazywały 
się, znikały, 
zdawały się chować poza orzechowe meble, aby pojawić się znów w głębi 
polerowanych tafli 
jako figury wyraźne, a nierzeczywiste w łudząco prawdziwym odbiciu pokoju. I tak 
samo jak 
ludziom, których uważał za godnych szacunku, można im było zaufać, że nie 
uczynią nic 
indywidualnego lub niespodziewanego — nic nieprzewidzianego, nic 
nieprzewidzianego i 
niestosownego.
Przez pewien czas Hervey kręcił się bez celu w tym dobranym towarzystwie, nucąc 
popularną, 
salonową melodię i myśląc od niechcenia o liście handlowym z zagranicy, na który 
jutro trzeba 
będzie odpowiedzieć ostrożnie a wykrętnie. Wtem, gdy podchodził do jednej z 
szaf, ujrzał poza 
sobą w wysokim lustrze róg stołu toaletowego żony i na nim wśród błysków 
rzucanych przez 
oprawne w srebro przedmioty — kwadratową białą plamę koperty. Była to rzecz tak 
niezwykła 
tutaj, że zawrócił, zanim jeszcze zdał sobie sprawę ze swego zdziwienia, i 
wszyscy niematerialni 
mężczyźni dokoła niego zawrócili na piętach, wszyscy zdawali się być zdziwieni, 
wszyscy 
szybko podeszli do kopert na toaletach.
Poznał charakter pisma żony i zobaczył, że koperta była zaadresowana do niego. — 
Jakie to 
dziwne — mruknął i uczuł niezadowolenie. Pominąwszy, że wszelki postępek 
niezwykły jest w 
swej istocie zasadniczo nieprzyzwoity, fakt, że jego żona pozwoliła sobie nań, 
uczynił go w 
dwójnasób niewłaściwym. Już to, że w ogóle pisała do niego, wiedząc, że wróci do 
domu na 
obiad, było zupełnie śmieszne, ale żeby zostawiać list w ten sposób — na 
widocznym miejscu, 
licząc, że znaleziony zostanie przypadkiem, wydało mu się tak obrażające, że na 
myśl o tym 
doznał nagle uczucia braku bezpieczeństwa, niedorzecznej i dziwacznej iluzji, że 
dom zachwiał 
się w posadach. Rozdarł kopertę, spojrzał na list i usiadł na najbliższym 
krześle.
Trzymał papier przed oczyma i patrzył na kilka wierszy na nim skreślonych, a 
uszy napełniał 
mu huk niewyraźny, a gwałtowny, niby szczęk gongów, niby bicie w bębny, jakiś 
zgiełk 
bezprzedmiotowy, który aż przeszkadzał mu słyszeć własne myśli i absolutnie 
wyjaławiał mózg. 
Ta bezsensowna i ogłupiająca wrzawa zdawała się sączyć z napisanych wyrazów, 
wypływać 
spomiędzy własnych jego palców, które drżały trzymając papier. I nagle upuścił 
list, jak coś 
parzącego, jadowitego i plugawego i, skoczywszy do okna z niewyrozumowanym 
impetem 
człowieka chcącego wszcząć alarm z powodu pożaru lub morderstwa, podsunął je w 
górę i 
wychylił głowę.
Chłodny powiew wiatru, błądzącego ponad płaszczyznami dachów i kominami w 
przesyconych wilgocią i sadzą ciemnościach, lepkim dotknięciem chlasnął go po 
twarzy. Ujrzał 
bezkresny mrok, w nim chaotyczną masę czarnych murów, a pomiędzy nimi 
niezliczone szeregi 
latarni gazowych, ciągnących się w dal długi— mi sznurami, niby nanizane ogniste 
paciorki. 
Złowroga łuna jakby niewidzialnego pożaru słabo rozświetlała od dołu mgłę, 
opadającą na faliste 
nieruchome morze dachówek i cegieł. Zdało się, iż na szczęk otwieranego okna 
świat wydarł się 
z mroków i stanął z nim twarz w twarz, do uszu zaś jego dobiegł szum 
rozpierzchnięty i 
niewyraźny, pomruk czegoś ogromnego i pulsującego życiem. Dźwięk ten przejął go 
trwogą i 
zaparł mu oddech. Z postoju dorożek na skwerze doleciały go wyraźnie ochrypłe 
głosy i 
szyderczy śmiech, brzmiący złowróżbnie, ostro i okrutnie — jak groźba. Cofnął 
głowę jak przed 
zamierzonym ciosem i szybko spuścił okno. Postąpił parę kroków, potknął się o 
krzesło i z 
wielkim wysiłkiem zmusił do opanowania pewnej myśli, która kołatała mu się po 
mózgu.
Pochwycił ją wreszcie, zadawszy sobie więcej trudu, niż przypuszczał; 
zaczerwienił się i 
zadyszał trochę, jakby łapał ją rękoma, lecz władza mózgu nad tą myślą była 
słaba, tak słaba, że 
uznał za konieczne powtórzyć myśl głośno — usłyszeć ją wymówioną dobitnie, aby 
zapewnić 
sobie posiadanie jej w całej pełni. Lecz nie miał ochoty usłyszeć własnego głosu 
— 
jakiegokolwiek bądź dźwięku — a to pod wpływem nieuchwytnego poczucia, 
formułującego się 
w nim z wolna, że samotność i cisza są największym dobrodziejstwem ludzkości. 
Natychmiast 
jednak zdał sobie sprawę, że są całkowicie nie do osiągnięcia — że trzeba będzie 
oglądać ludzkie 
twarze, wymawiać słowa, słyszeć wypowiadane myśli! Tyle tych słów i tyle tych 
myśli!
Wyrzekł bardzo wyraźnie, patrząc na dywan:
— Odeszła.
Było to straszne — nie fakt, lecz słowo, słowo, brzemienne nieuchwytną potęgą 
treści, zdające 
się posiadać straszliwą moc ściągania przeznaczenia na ziemię, niby owe 
przerażające słowa 
słyszane czasem we śnie. Wibrowało dokoła niego w metalicznej atmosferze, w 
przestrzeni, która 
miała twardość żelaza a rezonans spiżowego dzwonu. Wpatrzony pomiędzy czubki 
butów zdawał 
się być zasłuchany w odbiegającą falę dźwięku, w falę, której krąg rozszerzał 
się ogarniając 
ulice, dachy, wieże kościelne, pola — coraz dalej, rozszerzając się bez końca, 
daleko, daleko, aż 
tam gdzie nie mógł już dosłyszeć, gdzie nie mógł sobie nic wyobrazić — gdzie…
— I… z tym… osłem — powiedział znów, nie wychodząc z uprzedniej nieruchomości. I 
nic 
prócz upokorzenia. Nic. Nie mógł wyciągnąć żadnej moralnej pociechy, z 
któregokolwiek punktu 
spoglądał na sytuację, z każdej bowiem jej strony promieniował tylko ból. Ból. 
Jakiego rodzaju? 
Przyszło mu na myśl, że powinien by czuć się złamany, lecz natychmiast 
uświadomił sobie, że 
cierpienie jego nie było wcale tak błahego a wzniosłego rodzaju. Była to na ogół 
biorąc sprawa o 
wiele poważniejsza i miała raczej coś z charakteru subtelnego, a okrutnego 
uczucia, które budzi 
kopnięcie lub chłosta.
Poczuł się bardzo chory — chory fizycznie, jakby przełknął coś obrzydliwego. 
Życie, które 
umysł zrównoważony winien uważać za cenny dar, przez sekundę wydało mu się nie 
do 
zniesienia. Podniósł papier, leżący u stóp, i usiadł, pragnąc wmyślić się weń, 
zrozumieć, jak to 
się stało, że jego żona — jego żona! — opuściła go, odepchnęła szacunek, wygodę, 
spokój, 
przyzwoitość, stanowisko — porzuciła wszystko dla niczego! Zawziął się, by wczuć 
się w ukrytą 
logikę jej postępku, nie zdając sobie sprawy, że łamigłówka ta mogłaby wypełnić 
czas wolny 
pensjonariuszowi domu wariatów. Zastanawiał się więc nad swą żoną z każdego 
punktu oprócz 
jednego zasadniczego. Myślał o niej jako o dobrze wychowanej pannie, żonie, 
osobie kulturalnej, 
pani domu, damie; przez chwilę nawet nie pomyślał o niej po prostu jako o 
kobiecie.
Nowa fala, fala wściekłego upokorzenia, przelała mu się przez mózg i nie 
pozostawiła poza 
sobą nic prócz uczucia niezasłużonego osobistego poniżenia. Dlaczego ma być 
wystawiony na 
tak ohydne pośmiewisko! Niweczyło ono cały dorobek jego nieskazitelnej 
przeszłości prawdą tak 
skutecznie działającą i tak niesprawiedliwą jak potwarz — i oto cała przeszłość 
była 
zmarnowana. Wyszło na jaw bankructwo — jego własne bezwzględne bankructwo, na 
które 
trzeba patrzeć, osłaniać je i zrozumieć. Nie można się go zaprzeć, wytłumaczyć, 
zepchnąć z oczu. 
Wiedząc o nim, nie mógł zachować zwykłych pozorów. Gdybyż była przynajmniej 
umarła!
Gdybyż umarła przynajmniej! Czuł prawie zazdrość na myśl o tej stracie budzącej 
szacunek i 
tak całkowicie wolnej od jakiegokolwiek piętna niepowodzenia, że ani w 
najlepszym przyjacielu, 
ani w najgorszym wrogu nie wzbudzałaby drgnienia radości. Nikt by się nią nie 
zajmował. 
Szukał pociechy w kontemplacji tego jedynego faktu życiowego, który niezłomnym 
wysiłkom 
ludzkości udaje się zawsze przystroić w dźwięk i ułudę frazesów. A nic tak nie 
nadaje się do 
kłamstwa jak śmierć. Gdybyż była przynajmniej umarła! Zwracano by się do niego w 
odpowiednich słowach, wypowiadanych tonem pełnym smutku, a on z właściwym hartem 
ducha 
dawałby stosowne odpowiedzi. Nieraz już tak bywało. I ludzie przeszliby ponad tą 
sprawą. 
Gdybyż tylko umarła! Obietnice, strach, nadzieje żywota wiecznego to sprawy 
trupów 
podległych zepsuciu, a udziałem żywych, zdrowych ludzi są realne słodycze tego 
życia. Jego 
udziałem było życie — zdrowe i przyjemne, nie zamącone ani zbytkiem miłości, ani 
nadmiarem 
zgryzoty. Zamąciła je, zepsuła. I nagle zdało mu się, że musiał chyba stracić 
zmysły, gdy się 
żenił. Taki to jest rezultat oddania się bez zastrzeżeń — choćby na jedną 
chwilę, jednego 
niebacznego odsłonięcia serca. Lecz wszyscy się żenią. Czyżby cały świat 
zwariował?!
Uderzony tą myślą, podniósł oczy i ujrzał na lewo, na prawo, przed sobą 
siedzących na 
krzesłach mężczyzn, wpatrzonych w niego dzikim wzrokiem, emisariuszów obłąkanej 
ludzkości, 
natrętnie śledzących jego ból i upokorzenie. Nie, nie pozwoli na to. Wstał 
szybko i wszyscy 
dokoła niego zerwali się także. Zatrzymał się pośrodku pokoju, jakby czujność 
ich odebrała mu 
odwagę. Nie ma wyjścia! Uczuł coś w rodzaju rozpaczy. Wszyscy muszą się 
dowiedzieć. Cały 
świat musi dowiedzieć się jutro. Służba musi dowiedzieć się dzisiaj. Zgrzytnął 
zębami… A on 
nigdy nic nie zauważył, nie domyślił się niczego. Wszyscy się dowiedzą. 
Pomyślał: „Ta kobieta 
to potwór, a wszyscy powiedzą, że to ja jestem głupi” — i taka burza boleści 
szarpnęła nim, 
stojącym nieruchomo w otoczeniu poważnych orzechowych mebli, iż zdało mu się, że 
widzi 
siebie tarzającego się po dywanie i bijącego głową o ścianę. Uczuł wstręt do 
samego siebie, do 
tego obmierzłego, namiętnego wybuchu, robiącego wyłom w szańcu skromności 
strzegącej jego 
męskich lat. Coś nieznanego, niszczącego i jadowitego wdarło się w jego życie, 
otarło się o 
niego, dotknęło go i obniżyło jego wartość. Przeraził się. Co się stało? 
Odeszła. Dlaczego? 
Głowa mu pękała od wysiłku, aby zrozumieć jej postępek i dojmującą jego zgrozę. 
Wszystko się 
zmieniło. Dlaczego? Tylko jakaś kobieta odeszła, nic więcej — a jednak miał 
chwilę 
jasnowidzenia, krótką a wyraźną jak sen. Ujrzał wszystko, co uważał za 
niezniszczalne i pewne 
na tym świecie, rozsypujące się w gruzy dokoła, jak masywne mury pod wściekłym 
podmuchem 
huraganu. Wpatrzył się w przestrzeń, drżąc na całym ciele, i czuł, jak niszczące 
tajemnicze 
tchnienie, tchnienie namiętności, poczyna mącić głęboki spokój jego domu. 
Obejrzał się pełen 
lęku. Tak. Zbrodnię można przebaczyć; bezinteresowne poświęcenia, ślepą ufność, 
wiarę gorącą i 
inne szaleństwa zapisać na czyjeś dobro; krzywym uśmiechem lub zmarszczeniem 
brwi 
wytłumaczyć cierpienie, a nawet śmierć samą, lecz namiętność jest nie dającą się 
usprawiedliwić 
ukrytą sromotą serc naszych, przekleństwem, które ukrywać i którego zapierać się 
należy. 
Namiętność jest bezwstydna, nędzna, depcze nasze promienne przysięgi, zrywa 
pogodne maski, 
odziera do naga nasze ciała. Spadła na niego! Położyła nieczyste dłonie na 
niepokalanych szatach 
jego życia i musiał stawić jej czoło w obliczu całego świata! Całego świata! 
Przyszło mu na 
myśl, że nawet samo podejrzenie istnienia takiej wichrzycielki wśród ścian jego 
domu rzucało 
nań cień i pociągało za sobą potępienie. Wyciągnął przed siebie obie ręce, jakby 
chcąc odeprzeć 
nadciągającą plugawą prawdę, i natychmiast przerażone conclave niemych zjaw, 
stojących w 
jasnych głębiach luster, uczyniło w jego kierunku ten sam gest odepchnięcia i 
zgrozy.
Na próżno rozglądał się dokoła, jak człowiek w chwili rozpaczy szukający broni 
lub kryjówki, 
aż wreszcie zrozumiał, że jest rozbrojony i przyparty do muru przez wroga, który 
bez 
najmniejszego skrupułu zada cios w samo serce. Znikąd nie mógł oczekiwać pomocy 
ani 
spodziewać się rady od siebie samego, gdyż przez nagły wstrząs, spowodowany jej 
ucieczką, 
pojęcia, które winny były dominować w nim ze względu na wychowanie, przesądy i 
otoczenie, 
tak mu się pomieszały z nowymi, istotnymi uczuciami, uczuciami podstawowymi — 
które 
przechodziły ponad wszelką wiarą, kastą czy wykształceniem — że nie był zdolny 
połapać się, 
co jest naprawdę, a co być powinno; nie mógł rozróżnić niezbitej prawdy od 
przekonujących 
pozorów. Zrozumiał instynktownie, że prawda na nic mu się nie zda. Trzeba ją 
ukryć w jakiś 
sposób, bo wytłumaczyć jej nie można. Naturalnie, że nie! Kto by chciał nawet 
słuchać? Po 
prostu trzeba być bez skazy i zarzutu, aby utrzymać się w życiu na przodującym 
stanowisku.
„Muszę przejść ponad tym, jak tylko można najumiejętniej” — powiedział sobie i 
począł 
przemierzać pokój tam i na powrót. Co zrobić najpierw? Pomyślał: „Wyjadę… nie, 
nie wyjadę. 
Stawię światu czoło.” I, powziąwszy to postanowienie, uczuł, iż ogromnej otuchy 
dodała mu 
refleksja, że rola jego będzie milcząca i nietrudna, gdyż niepodobna przypuścić, 
aby ktokolwiek 
chciał mówić z nim o szkaradnym postępku tej… tej kobiety. Wmawiał w siebie, że 
przyzwoici 
ludzie — a znał tylko takich — nie lubią drażliwych tematów. Uciekła… z tym 
niezdrowym 
tłustym osłem——dziennikarzem. Dlaczego? Był taki, jakim każdy mąż być powinien. 
Dał jej 
dobre stanowisko, otworzył przed nią przyszłość, otaczał niezmiennie wielkimi 
względami. Robił 
przegląd swego postępowania z pewnym rodzajem posępnej dumy. Był bez zarzutu. A 
zatem, 
dlaczego? Z miłości? Profanacja! Nie mogło tu być mowy o miłości. Sromotny 
impuls 
namiętności. Tak, namiętności. Jego własna żona! Boże! Boże!… I obraz domowego 
nieszczęścia w całej swej nagości przejął go takim wstydem, iż złapał się na 
niedorzecznym 
rozważaniu, czy nie ucierpiałby mniej na honorze, wzbudzając ogólne przekonanie, 
że bijał żonę. 
Są mężowie, którzy to robią… a wszystko raczej niż ten ohydny fakt, bo przecież 
jasne jest jak 
słońce, że z zarodkiem jego żył przez pięć lat — a to już jest nadto haniebne. 
Wszystko, co 
chcecie! Wszystko! Brutalność… Lecz natychmiast porzucił ten zamiar i począł 
rozmyślać nad 
sprawą rozwodową. Pomimo szacunku, jaki żywił dla praw i zwyczajów, nie uważał 
sądu 
rozwodowego za ucieczkę odpowiednią dla dostojnej boleści. Wydawał mu się raczej 
nieczystą, 
pełną nieprawości jaskinią, do której mężczyźni i kobiety są wciągani przez 
przeciwne losy po to, 
by wić się tam w obliczu nieubłaganej prawdy. Nie powinno się pozwalać na coś 
podobnego. Ta 
kobieta! Pięć… lat… być żonatym, pięć lat, i nic nie widzieć. Aż do ostatniego 
dnia… dopóki nie 
odeszła z całym spokojem. I wyobraził sobie wszystkich znajomych zajętych 
roztrząsaniem 
pytania, czy on był przez cały czas ślepy, głupi czy zakochany. Co za kobieta! 
Ślepy!… Wcale 
nie. Czyż człowiek prawy mógł wyobrazić sobie takie zepsucie? Oczywiście — nie. 
Odetchnął 
swobodniej. Taką postawę należy przybrać, taka nie uchybia jego godności, stawia 
go w 
korzystnym świetle, no i trzeba przyznać, że jest moralna. Szczerze pragnął, aby 
cnota (w jego 
osobie) zatriumfowała przed światem. A ona — utonie w niepamięci. Niech 
zapomnienie 
pochłonie ją, pogrzebie, zatraci! Nikt o niej nie wspomni. Ludzie wykwintni — a 
wszystkich bez 
wyjątku znajomych jego można było określić tym mianem — brzydzili się naturalnie 
rozmową o 
takich rzeczach. Czyż nie? O, tak. Nikt nie wspomniałby o niej… w jego 
obecności. Tupnął 
nogą, przedarł list na pół, raz jeszcze i raz jeszcze. Myśl o współczujących 
przyjaciołach 
wzbudziła w nim poryw niepohamowanej podejrzliwości. Cisnął na ziemię kawałeczki 
papieru. 
Zatrzepotały w powietrzu, opadły u stóp jego i na ciemnym dywanie zabieliły się 
jak rozsypana 
garstka płatków śniegu.
Po napadzie gniewu ogarnął go nagły smutek, wywołany niewesołą myślą, która 
przemknęła 
po spalonej powierzchni jego serca niby niosący chłód, smętny cień chmury przez 
znękaną 
upałem jałową równinę. Zrozumiał, że otrzymał cios — nie uderzenie gwałtowne lub 
druzgoczące, widoczne, które by można odeprzeć, oddać, zapomnieć, lecz pchnięcie 
zdradliwe i 
dojmujące, co wzburzyło wszystkie te uczucia skryte i okrutne, które przez 
sztukę diabelską, lęk 
ludzki, a może nieskończone miłosierdzie boże, trzymane są na uwięzi w głębiach 
nieprzeniknionych mroków serc naszych. Zdawało się, iż czarna zasłona uniosła 
się przed nim, i 
przez cząsteczkę sekundy przyjrzał się tajemniczemu wszechświatowi cierpień 
moralnych. Jak w 
świetle błyskawicy można objąć wzrokiem krajobraz w całej jego rozległości i 
barwie, tak 
Herveyowi w mgnieniu owym dane było ujrzeć jasno cały ogrom bólu, jaki przed 
jedną króciutką 
chwilkę zdolna jest zawrzeć w sobie myśl ludzka. Zasłona znów opadła, lecz ten 
szybki rzut oka 
pozostawił w jego pamięci ślad nieprzezwyciężonego smutku, poczucie straty i 
gorzkiej 
samotności, jakby obdarto go i wygnano. Na chwilę przestał być członkiem 
społeczeństwa, 
posiadającym stanowisko i karierę, opatrzonym nazwiskiem jak jakaś skomplikowana 
mikstura 
etykietą. Był po prostu istotą ludzką usuniętą z rozkosznego świata Łuków i 
Skwerów. Stał 
samotny, obnażony i zdjęty bo jaźnią, jak pierwszy człowiek pierwszego dnia 
grzechu. Są w 
życiu zdarzenia, zetknięcia się, błyski nagłe, które brutalnie kładą krzyż na 
całej przeszłości. 
Następuje wstrząśnienie i łoskot jakby furty zatrzaśniętej za człowiekiem 
zdradziecką ręką losu. 
Idź i szukaj sobie innego raju, raju głupców lub mędrców. Chwila niemego 
przerażenia, i 
wędrówkę trzeba rozpocząć na nowo — mozolne zacieranie faktów, gorączkowe 
gromadzenie 
złudzeń, uprawę w pocie czoła gleby pod nowy zbiór kłamstw, aby tylko podtrzymać 
życie, 
uczynić je znośnym, upiększyć tak, aby można było przekazać następnemu pokoleniu 
ślepych 
wędrowców nietkniętą czarowną legendę o nieczułej ojczyźnie, o ziemi obiecanej, 
całej w 
kwiatach i szczęśliwości…
Wrócił do rzeczywistości z lekkim dreszczem i doznał uczucia bezbrzeżnego, 
przygnębiającego opuszczenia. Było to tylko uczucie, prawda, lecz wywołało w nim 
skurcz 
fizyczny, jak gdyby miał piersi ściśnięte imadłem. Czuł się tak nieszczęśliwy i 
pożałowania 
godny i tak do głębi poruszony gnębiącą troską, że jeszcze jedno przykręcenie 
śruby, a łzy 
popłyną mu z oczu. Tracił godność. Pięć lat wspólnego pożycia zaspokoiło jego 
pożądania. Tak, 
już dawno. To zrobiło pięć pierwszych miesięcy — ale… pozostało przyzwyczajenie 
— potrzeba 
jej osoby, uśmiechu, gestów, głosu, jej milczenia. Miała czyste czoło, ładne 
włosy. Jakież to 
wszystko marne! Ładne włosy i piękne oczy — wyjątkowo piękne. Zdumiony był 
liczbą 
szczegółów, narzucających się opornej pamięci. Nie mógł zapanować nad 
wspomnieniem 
odgłosu jej kroków, szelestu sukni, sposobu trzymania głowy, stanowczego tonu, 
jakim mówiła: 
„Alvanie” — drżenia nozdrzy, gdy była rozdrażniona. Wszystko to należało do 
niego, takie mu 
było bliskie i tak specjalnie jego własne. Pienił się w milczeniu, robiąc 
obrachunek swych strat. 
Był jak człowiek, który oblicza koszty nieudanej spekulacji — zirytowany, 
zgnębiony, wściekły 
na siebie i na innych, szczęśliwych, obojętnych, nieczułych. Krzywda, którą mu 
wyrządzono, 
wydała mu się tak okrutna, że byłby może uronił łzę, gdyby nie przeświadczenie, 
że mężczyźni 
nie płaczą. Cudzoziemcy, owszem; zabijają nawet czasami w takich 
okolicznościach. I ze zgrozą 
uczuł prawie żal, że zwyczaje towarzyskie, mające w pogotowiu przebaczenie za 
zabicie rabusia, 
zabraniają mu w tym wypadku nawet myśl o morderstwie. Niemniej zacisnął pięści i 
zaciął zęby. 
I bał się jednocześnie. Bał się tym dojmującym strachem pełnym wahań, który 
„bijące serce 
zdaje się obracać w jednej chwili w garść popiołu. Zepsucie emanujące z jej 
występku szerzyło 
się, kalało wszechświat, jego samego, budziło wszelką uśpioną podłość, 
wywoływało 
nadprzyrodzoną jasność widzenia, aż ujrzał miasta i pola na tej ziemi, święte 
miejsca, kościoły i 
domy zaludnione przez potwory — potwory fałszu, chuci i morderstwa. Ona była 
potworem, 
jemu przychodziły do głowy potworne myśli… a przecież był takim samym 
człowiekiem jak 
wszyscy. Iluż mężczyzn, ileż kobiet w tej samej chwili tkwi w obrzydliwości — 
knuje zbrodnie. 
Strach pomyśleć. W pamięci przesunęły mu się te wszystkie ulice, ulice zamożnej 
dzielnicy, 
którymi szedł do domu, i te wszystkie niezliczone domy o zamkniętych drzwiach i 
zasłoniętych 
oknach. Każdy z nich wydał mu się obecnie przybytkiem boleści i szaleństwa. I 
myśl jego, jakby 
sparaliżowana, zatrzymała się, wspominając z trwogą to przyzwoite straszliwe 
milczenie, 
równające się spiskowi, ponure, nieprzeniknione milczenie całych mil tych murów, 
kryjących 
poza sobą namiętności, nieszczęścia, zamiary zbrodnicze. Z pewnością nie tylko 
on, nie tylko 
jego dom… a jednak nikt nie wiedział, nikt się nie domyślał. Ale on wiedział. 
Wiedział z 
niezachwianą pewnością, która nie da się zwieść przyzwoitym milczeniem murów, 
zamkniętych 
drzwi, zasłoniętych okien. Nie posiadał się z rozpaczliwego wzburzenia, jak 
człowiek, któremu 
powierzono śmiertelną tajemnicę — tajemną wieść o klęsce zagrażającej ludzkości, 
świętości i 
spokojowi życia.
Zobaczył się w jednym z luster i doznał ulgi. Bolesność uczuć jego była tak 
wielka, iż 
spodziewał się prawie ujrzeć jakąś dziko wykrzywioną twarz, tymczasem mile się 
zdziwił, 
przekonawszy się, że wcale tak nie jest. W żadnym razie wygląd jego nie 
zdradziłby nikomu 
tajemnicy jego cierpienia. Przypatrzył się sobie z uwagą. Spodnie miał zawinięte 
i buty trochę 
zabłocone, zresztą wyglądał jak zwykle. Jedynie włosy zwichrzyły mu się trochę, 
a ten szczegół 
stanowił taką jakąś cechę niepokoju, że szybko podszedł do stołu i począł 
szczotkować włosy, 
pragnąc zatrzeć ten kompromitujący ślad, tę jedyną oznakę wzburzenia. 
Szczotkował je 
starannie, bacząc na rezultat przygładzania, a druga twarz, trochę przybladła i 
może bardziej 
ściągnięta, niż było pożądane, patrzyła mu w oczy z toaletowego lustra. Odłożył 
szczotki, ale nie 
był zadowolony. Wziął je znów i szczotkował włosy, szczotkował machinalnie — 
zapamiętał się 
w tej czynności. Nawałnica szalejąca w jego mózgu przeistoczyła się w tak 
powolny rozlew 
refleksji, jak po wybuchu wulkanu prawie niedostrzegalne posuwanie się potoku 
lawy, 
pełznącego leniwie po okolicy nawiedzonej trzęsieniem ziemi i bez litości 
zacierającego wszelkie 
znaki graniczne, które jeszcze się ostały. Jest to zjawisko destrukcyjne, lecz 
łagodne w 
porównaniu z poprzednim. Na Alvana Herveya ten powrót do równowagi podziałał 
prawie 
kojąco. Jego moralne słupy graniczne znikały jeden za drugim, trawione ogniem 
doświadczenia, 
zatapiane w gorącym błocie i popiołach. Stygł — na powierzchni, lecz gdzieś tam 
w głębi 
pozostało dosyć żaru, by mógł cisnąć szczotki na stół i odwróciwszy się 
powiedzieć złym 
szeptem:
— Życzę mu szczęścia… Niech ją diabli wezmą.
Zdeprawowała go doszczętnie swą niegodziwością, a najcharakterystyczniejszym 
objawem 
jego upadku było to gorzkie, gryzące zadowolenie, z jakim zdawał sobie z niego 
sprawę. On, 
Alvan Hervey, świadomie klął w myśli, wymyślał szyderstwa, w głębokiej ciszy 
formułował 
zdania świadczące o cynicznym niedowiarstwie, a zasady, które najbardziej cenił, 
okazały się 
ostatecznie ciasnymi przesądami głupców. Tłum bez— kształtnych nieczystych myśli 
ukradkiem 
przemykał mu po mózgu, niby zgraja zamaskowanych złoczyńców śpieszących popełnić 
zbrodnię. Zanurzył ręce głęboko w kieszenie. Usłyszał gdzieś słaby dźwięk 
dzwonka i sam do 
siebie powiedział półgłosem:
— Nie jestem jedyny… nie tylko ja jeden.
Dzwonek znów zadźwięczał. Do drzwi frontowych?
Uczuł bicie serca w gardle, a potem aż w stopach. Wizyta! Kto? Po co? Zapragnął 
wybiec na 
podest i krzyknąć służącej: „Nie ma mnie w domu! Wyjechałem za granicę!…” Byle 
jaki 
pretekst. Nie czuł się na siłach spojrzeć w oczy gościowi. W każdym razie nie 
dziś wieczorem. 
Nie. Jutro… Zanim zdołał otrząsnąć się z odrętwienia, które spowiło go niby 
ołowianym płatem, 
usłyszał gdzieś daleko na dole, jakby w trzewiach ziemi, huk ciężko 
zawierających się drzwi. 
Dom zatrząsł się od niego silniej niż od huku piorunu. Hervey stanął jak wryty, 
pragnąc stać się 
niewidzialnym. W pokoju było bardzo chłodno. Nie przypuszczał nigdy, aby mógł 
kiedykolwiek 
doświadczać takich uczuć. Ale trzeba będzie zobaczyć się z ludźmi, spojrzeć im w 
oczy, 
rozmawiać z nimi, uśmiechać się do nich. Usłyszał — bliżej już — otwierające się 
i zamykające 
inne drzwi — od salonu. Na chwilę zdało mu się, że zemdleje. Co za głupstwo! 
Trzeba przecie 
przejść przez to. Jakiś głos coś mówił. Nie mógł odróżnić słów. Potem głos znów 
przemówił i na 
podeście pierwszego piętra dały się słyszeć kroki. Cóż, u licha! Miałże zawsze, 
ilekroć ktoś 
przemówi lub poruszy się, słyszeć ten głos i te kroki? „Jaka zmora — pomyślał — 
przypuszczam, że to potrwa tydzień co najmniej. Dopóki nie zapomnę. Zapomnieć! 
Zapomnieć!” 
Ktoś wchodził po schodach. Służąca? Nasłuchiwał, a potem nagle, jakby ktoś z 
daleka krzyknął 
mu jakąś nie do wiary straszliwą rewelację, wrzasnął na pusty pokój: — Co! Co! — 
takim 
okropnym głosem, że aż sam się zląkł. Kroki zatrzymały się przed drzwiami. Stał 
z otwartymi 
ustami, oszalały i nieruchomy, jak w obliczu katastrofy. Klamka zgrzytnęła 
leciutko. Zdało mu 
się, że ściany się rozstępują, że meble pochylają się ku niemu, sufit na chwilę 
dziwacznie 
przekrzywia się na ukos, a wysoka szafa ma zamiar runąć. Uchwycił się czegoś — 
było to 
oparcie krzesła. A więc zatoczył się na krzesło! Och! Do diabła! Przytrzymał się 
mocno.
Płomienny motyl w paszczy brązowego smoka wydawał jasność, która zdawała się 
przeistaczać nagle w oślepiający blask, utrudniający Herveyowi dokładne 
rozpoznanie postaci 
żony, opartej plecami o zamknięte drzwi. Patrzył na nią i nie mógł poznać, czy 
oddycha. 
Oblewało ją gwałtowne, ostre światło i zdumiewał się, jak znakomicie zachowuje 
wyniosły 
spokój w tym rozjarzonym lśnieniu, które, jak mu się zdawało, otacza ją gorącym, 
zachłannym 
tumanem. Nie zdziwiłby się, gdyby zniknęła tak nagle, jak się ukazała. Patrzył i 
słuchał, 
nasłuchiwał jakiegoś dźwięki, lecz milczenie dokoła niego było absolutne — jakby 
w jednej 
chwili ogłuchł i wzrok mu się przyćmił. Wtem odzyskał słuch, nadprzyrodzenie 
ostry. Usłyszał 
plusk deszczu o szyby poza spuszczonymi roletami, a w dole daleko, daleko, w 
sztucznej 
przepaści skweru przytłumiony turkot kół i tupot kopyt po błocie. Usłyszał także 
jęk — bardzo 
wyraźny — w pokoju, tuż koło uszu.
„To ja sam musiałem jęknąć” — pomyślał z niepokojem, i w tej samej chwili 
kobieta oddaliła 
się od drzwi, pewnym krokiem przeszła przed nim i usiadła na krześle. Znał to 
stąpanie. Nie było 
żadnej wątpliwości. Wróciła. I o mało nie powiedział głośno: — Naturalnie — tak 
nagle i 
potężnie narzuciło mu się przeświadczenie o niezniszczalnym charakterze jej 
istoty. Nic nie 
mogło zniweczyć jej, a zatrzymać z dala od niego mogła tylko jego własna ruina. 
Ona była 
wcieleniem wszystkich tych przelotnych momentów, które każdy mężczyzna poświęca 
z życia 
swego na marzenia, drogocenne marzenia, które ucieleśniają najukochańsze, 
najkorzystniejsze z 
jego złudzeń. Przyglądał się jej z wewnętrznym drżeniem. Była zagadkowa, 
znacząca, pełna 
tajemnej treści — jak symbol. Przyglądał się pochylony naprzód, jakby odkrywał w 
niej cechy, 
których nigdy poprzednio nie spostrzegał. Nieświadomie postąpił ku niej krok, 
potem drugi. 
Zobaczył rękę jej wykonującą okrągły stanowczy ruch — i zatrzymał się. Podniosła 
woalkę. Było 
to niby podniesienie przyłbicy.
Urok prysnął. Uczuł wstrząśnienie, jakby z odrętwienia wyrwał go huk eksplozji. 
Było ono 
nawet bardziej zdumiewające i wyraźne, zmiana nieskończenie głębsza, gdyż doznał 
wrażenia, że 
tylko co wszedł do pokoju, że wrócił z bardzo daleka; uświadomił sobie, że jakaś 
zasadnicza 
cząstka jego jaźni w mgnieniu oka wróciła na miejsce, wróciła ostatecznie z 
jakiejś dzikiej a 
smętnej krainy, z przybytku odsłoniętych serc. Ocknął się w nieoczekiwanym 
bezmiarze 
pogardy, w śmiesznej goryczy podziwu, rozczarowany pełnią bezpieczeństwa. Doznał 
objawienia tej nieprzepartej potęgi i ujrzał jałowość własnych swych przekonań — 
jej przekonań. 
Zdawało mu się, że nigdy, póki życia, nie mógłby popełnić omyłki. Zbłądzić było 
moralnym 
niepodobieństwem. Ta pewność nie napełniła go pychą, miał trochę niemiłego 
uczucia na myśl, 
za jaką cenę ją zdobył; w tym triumfie zdrowych zasad, w tym zwycięstwie, 
osiągniętym u 
samego progu katastrofy, krył się jakby chłód śmierci.
Ostatni ślad jego poprzedniego stanu duszy znikł tak, jak znika chwilowy złudny 
szlak 
świetlny pękającego meteoru na czarnej głębi niebios. Był to mdły przebłysk 
bolesnej myśli, 
który zgasł z chwilą dojścia do świadomości, że sama jej obecność — nic więcej — 
miała moc 
przywołania go do porządku. Wpatrzył się w nią. Siedziała z rękami na kolanach i 
spuszczonymi 
oczyma. Zauważył, że buciki miała zabłocone, dół sukni mokry i zaszargany, jakby 
ślepy strach 
przygnał ją tu na powrót poprzez jakieś moczary. Był oburzony, zdziwiony i 
zgorszony, ale 
obecnie już w zdrowy, naturalny sposób, tak, że nietrudno mu było opanować te 
niekorzystne 
uczucia, przywoławszy na pomoc przezorną powściągliwość. Oświetlenie pokoju nie 
miało już 
teraz niezwykłego blasku, stało się jasnym światłem, w którym z łatwością mógł 
obserwować 
wyraz jej twarzy. Był to wyraz tępego znużenia. A cisza, otaczająca ich, była 
już tylko normalną 
ciszą przeciętnego spokojnego domu, ledwie zakłóconą niekiedy przez słabo 
dochodzące odgłosy 
dystyngowanej dzielnicy.
Ochłódł zupełnie i całkiem na chłodno teraz myślał, o ile lepiej byłoby, gdyby 
żadne z nich 
nie przemówiło już nigdy. Siedziała z zamkniętymi ustami, z wyrazem znużenia w 
całej swej 
zaniedbanej pozie, zastygłej nieruchomo, lecz po chwili podniosła spuszczone 
powieki i na 
badawczy utkwiony w nią wzrok odpowiedziała spojrzeniem, które miało w sobie 
całą nie 
sformułowaną wymowność krzyku. Przenikało, wzruszało, nic nie dając do 
zrozumienia, było 
samą istotą boleści, ogołoconej ze słów, które można by przyjąć z uśmiechem, 
zbić argumentami, 
zdławić krzykiem, pogardą. Była to boleść naga i pozbawiona wstydu, gołe 
cierpienie istnienia, 
zdradzone przed światem w przelotnej niepowściągliwości spojrzenia, które miało 
w sobie 
bezmiar znużenia, wzgardliwą szczerość, bezwstyd wymuszonego wyznania. Alvana 
Herveya 
ogarnęło zdumienie, jakby ujrzał coś niepojętego i jakaś tajemna cząstka jego 
istoty gotowa była 
zawołać wraz z nim: — Nigdy bym nie dał temu wiary! — gdyby natychmiastowe 
cofnięcie się 
obrażonej miłości własnej nie powstrzymało nie dokończonej myśli. Zdjęła go 
uraza i oburzenie 
na tę kobietę, która pozwoliła sobie na takie spojrzenie. Sondowało go, 
prowadziło z nim 
konszachty. Było tak niebezpieczne jak sceptyczna aluzja uczyniona przez księdza 
w dostojnej 
atmosferze świątyni, a jednocześnie nieczyste, drażniące — niby cyniczna 
pociecha wyszeptana 
po ciemku — plugawiące smutek, drażniące myśl, zatruwające serce. Miał ochotę 
zapytać ją z 
wściekłością: — Za kogo ty mnie masz? Jak śmiesz tak patrzeć na mnie? — Czuł się 
bezradny 
wobec ukrytego znaczenia tego wzroku, czuł zań bezsilną a gwałtowną urazę, jak 
za krzywdę tak 
dojmującą, że nie ma za nią zadośćuczynienia. Pragnieniem jego było zgnieść ją 
jednym słowem. 
On był bez skazy. Miał po swej stronie opinię, moralność, ludzi i bogów, prawo i 
sumienie — 
cały świat! Jej nie pozostało nic prócz tego spojrzenia. I zdobył się tylko na 
pytanie:
— Jak długo masz zamiar tu pozostać?
Nie mrugnęła okiem, nie rozwarła ust, słowa jego na pozór przeszły bez wrażenia, 
jakby 
przemówił do istoty nieżyjącej, tylko że ta istota oddychała szybko. To, co 
powiedział, sprawiło 
mu głęboki zawód. Było to wielkie rozczarowanie, mające w naturze swej coś ze 
zdrady. Oszukał 
sam siebie. Miało to być zupełnie coś innego — inne słowa, inne wrażenie. A pod 
jego 
spojrzeniem, tak wytężonym, że chwilami nic nie widział, ona siedziała pozornie 
tak 
nieświadoma niczego, jakby była sama, śląc mu wprost w oczy to spojrzenie 
równające się 
bezczelnemu wyznaniu — z takim wyrazem, jakby spoglądała w próżnię. Odezwał się 
znacząco:
— Więc ja mam odejść? — wiedząc dobrze, że wcale tak nie myśli.
Jedna z jej rąk spoczywających na kolanach wykonała lekki ruch, jak gdyby słowa 
jego tam 
upadły, a ona zrzuciła je na podłogę. Lecz milczenie jej dodało mu odwagi. Może 
oznaczało 
skruchę, może obawę. A może zachowanie się jego raziło ją jak piorunem? Spuściła 
powieki. 
Zdawało mu się, że rozumie bardzo wiele — wszystko! Dobrze, ale trzeba ją 
zmusić, aby 
cierpiała. To mu się należało. Zrozumiał wszystko, lecz uznał za konieczne 
powiedzieć, wyraźnie 
siląc się na uprzejmość:
— Ja nie rozumiem, bądź tak dobra i…
Powstała. Przez sekundę przypuszczał, że zamierza odejść, i zdało mu się, że 
ktoś go szarpnął 
za serce. Zabolało. Milczał stojąc z otwartymi ustami. Lecz ona z wahaniem 
postąpiła krok ku 
niemu, a on instynktownie usunął się. Stali naprzeciw siebie, a strzępki 
podartego listu leżały 
pomiędzy nimi — u stóp ich — niby przeszkoda nie do przebycia, niby oznaka 
rozstania na 
wieki! Dokoła nich trzy pary stały nieruchomo twarzami do siebie, jakby w 
oczekiwaniu sygnału 
do rozpoczęcia jakiejś akcji — walki, sprzeczki lub tańca.
Przemówiła: — Daj pokój, Alvanie! — a w bolesnym jej tonie zabrzmiało coś, jak 
ostrzeżenie. Zmrużył oczy, jakby chciał przeszyć ją wzrokiem. Głos jej wzruszył 
go. Zapragnął 
okazać się wspaniałomyślny, szlachetny, wyższy i na przemian znów porywało go 
oburzenie i 
chęć, straszliwa chęć dowiedzenia się, jak daleko zaszła w złem. Spojrzała w dół 
na podarty 
papier. Potem podniosła oczy i znów spojrzenia ich spotkały się i zwarły, jakby 
złączone 
nierozerwalnym węzłem wieczystej współwiny. I na chwilę ta głucha cisza 
przyzwoitego domu, 
która otaczała skrzyżowanie się ich spojrzeń, stała się niewymownie nikczemna — 
bał się, że 
usłyszy za wiele, co uniemożliwi mu wspaniałomyślność, w jej twarzy zaś, poza 
głęboko 
smutnym wyrazem, czaił się żal — żal, że to się stało, żal z powodu zwłoki — 
myśl, że też nie 
powróciła o tydzień, o dzień, o godzinę wcześniej… Lękali się usłyszeć nawzajem 
swe głosy, nie 
wiedzieli, co mogą powiedzieć — może coś, czego nie będzie można odwołać, a 
słowa są 
straszniejsze niż fakty. Lecz przekorny los, który czatuje w niewytłumaczonych 
odruchach, 
przemówił nagle przez usta Alvana Herveya, który począł wsłuchiwać się we własny 
głos ze 
sceptyczną ciekawością, z jaką słucha się aktorów na scenie, gdy usiłują 
dostroić się do bardzo 
dramatycznej sytuacji.
— Jeżeli zapomniałaś czegoś… to naturalnie ja… Rzuciła mu pałające spojrzenie, 
wargi jej 
zadrżały, a potem i ona stała się narzędziem tajemniczej potęgi, wiecznie 
krążącej dokoła nas, 
tego przewrotnego natchnienia, które błądzi według swego kaprysu, nie ujęte w 
żadne karby, 
niby podmuch wiatru.
— I na co to wszystko, Alvanie? Wiesz, dlaczego wróciłam… Wiesz, że nie mogłam…
Przerwał jej z rozdrażnieniem.
— Więc co to znaczy? — zapytał wskazując podarty list.
— To była pomyłka — odparła pośpiesznie stłumionym głosem.
Ta odpowiedź wprawiła go w zdumienie. Patrzył na nią, nie mogąc zdobyć się na 
słowa. Miał 
prawie ochotę wybuchnąć śmiechem. Dał temu wyraz w uśmiechu tak bezwiednym jak 
skrzywienie bólu.
— Pomyłka… — zaczął powoli, a potem uczuł, że nie zdobędzie się na więcej.
— Tak… to było uczciwe — powiedziała bardzo cicho, jakby przemawiając do 
wspomnienia 
uczuć z dawno minionej przeszłości. — Do diabła z taką uczciwością! — wybuchnął. 
— Czyż 
jest w tym choć odrobina uczciwości?… Kiedy zaczęłaś być uczciwa? Dlaczego tu 
jesteś? Jaka 
teraz jesteś? Ciągle jeszcze uczciwa?…
Podszedł do niej jak ślepy, pieniąc się z wściekłości. Podczas tych trzech 
szybkich kroków 
stracił kontakt ze światem materialnym i wirował bez końca poprzez coś w rodzaju 
pustego 
wszechświata utworzonego z wściekłości i bólu, aż nagle napotkał jej twarz tuż 
przed sobą. 
Stanął i natychmiast jakby przypomniał sobie coś zasłyszanego przed wiekami.
— Nie rozumiesz znaczenia tego słowa! — wrzasnął.
Nie cofnęła się. Z lękiem spostrzegł, że dokoła niego panowała cisza. Ona nie 
drgnęła i on się 
nie poruszył. Niezamącony spokój otaczał nieruchome postacie ich obojga, dom, 
miasto, świat 
cały i tę błahą burzę jego uczuć. Gwałtowność krótkotrwałej zawieruchy 
szalejącej w nim była 
tak wielka, że miałaby moc poruszyć z posad wszechświat, a jednak nic się nie 
zmieniło. Patrzył 
na własną żonę w dobrze znanym pokoju własnego domu. Dom ten ani drgnął. A na 
prawo i lewo 
wszystkie niezliczone domostwa, przyparte do siebie, oparły się naporowi jego 
pasji; 
niewzruszone przeciwstawiły odosobnionemu jego nieszczęściu ponure milczenie 
ścian, 
nieprzeniknioną gładką dyskrecję zamkniętych drzwi i zasłoniętych okien. Bezruch 
i milczenie 
przygniotły go, natarły na niego niby dwoje wspólników nieruchomej, milczącej 
kobiety stojącej 
przed nim. Uczuł się nagle pobity. Ukazano mu jego własną niemoc. Rozmiękczyła 
go przedajna 
rezygnacja, tchnąca z subtelnej ironii otaczającego spokoju.
Odezwał się ze złośliwą intencją:
— To za mało dla mnie, bądź co bądź. Chcę wiedzieć więcej… jeśli masz pozostać.
— Tu nie ma nic więcej do powiedzenia — odparła ze smutkiem.
Prawda zawarta w jej słowach uderzyła go tak, że zamilkł. Ciągnęła dalej:
— Nie zrozumiałbyś…
— Nie? — rzekł spokojnie. Opanował się, aby nie wybuchnąć krzykiem i wymysłami.
— Chciałam być wierną… — zaczęła znowu.
— A to? — zawołał wskazując strzępki jej listu.
— To… to była pomyłka — rzekła.
— Przypuszczam — szepnął z goryczą.
— Chciałam być wierna samej sobie, Alvanie, i… uczciwa względem ciebie…
— Byłoby bardziej celowe, gdybyś chciała była pozostać wierną mnie — przerwał 
jej z 
gniewem. — Ja dochowałem ci wiary… a ty popsułaś mi życie… nam obojgu…
Lecz po chwili nieprzeparte zajęcie się własną osobą wzięło górę i aż podniósł 
głos, gdy 
zapytał z urazą:
— No, i chciałbym wiedzieć, od jak dawna mnie oszukiwałaś?
Wydała się niesłychanie zgorszona tym pytaniem. Nie czekał na odpowiedź, lecz 
kręcił się 
nieustannie, to podchodząc do niej, to odchodząc w drugi koniec pokoju.
— Chcę wiedzieć. Przypuszczam, że wszyscy wiedzą prócz mnie… i to jest twoja 
uczciwość?
— Powiedziałam ci już, że nie ma nic więcej — rzekła z trudnością, jakby słowa 
ból jej 
sprawiały. — Nic z tego, co przypuszczasz. Nie rozumiesz mnie. Ten list to 
początek… i koniec.
— Koniec? Ta sprawa nie ma końca! — wykrzyknął niespodzianie. — Czy ty tego nie 
pojmujesz? Ja mogę… Początek…
Stanął i spojrzał jej w oczy tak badawczo, pragnąc zobaczyć, przenikać, pojąć, 
że aż tchu mu 
zabrakło,
— Boże! — wyrzekł stając przed nią nieruchomo w tej inkwizytorskiej postawie na 
odległość 
kroku zaledwie. — Boże! — powtórzył powoli tonem, którego brzmienie, bezwiednie 
nienaturalne, było dla niego samego zupełną tajemnicą. — Boże… teraz już mógłbym 
uwierzyć, 
żeś… mógłbym uwierzyć wszystkiemu!
Obrócił się raptem na pięcie i począł przemierzać pokój z taką miną, jakby 
zrzucił z siebie 
ciężar wypowiedzenia ostatecznego wyroku na samego siebie, jakby powiedział coś, 
czego by 
nie chciał cofnąć, nawet gdyby mógł. Nie ruszyła się z miejsca, jakby wrosła w 
dywan. Wodziła 
oczyma za niespokojnymi ruchami mężczyzny, który unikał jej spojrzeń. Nie 
odrywała od niego 
badawczego, ciekawego, nieufnego wzroku szeroko otwartych oczu.
— Ależ ten chłop sterczał tu wiecznie! — wybuchnął nieprzytomnie. — 
Przypuszczam, że 
zawracał ci głowę, a… — Zniżył głos. — A ty… pozwoliłaś.
— A ja pozwoliłam — szepnęła podchwytując jego ton, tak że głos jej zabrzmiał 
jak 
nieświadome, dalekie, niewolnicze echo.
Dwukrotnie powtórzył z uniesieniem: — Ty! Ty! — i przycichł.
— Coś ty w nim widziała? — zapytał z nieudanym zaciekawieniem. — Zniewieściały, 
opasły 
osioł. Czego mogłaś… Czy nie byłaś szczęśliwa? Czyż nie miałaś wszystkiego, coś 
chciała? 
Szczerze powiedz, czy pod jakimkolwiek względem zawiodłem twoje oczekiwania? 
Zawiodłaś 
się co do naszego stanowiska… albo może widoków na przyszłość? Wiesz dobrze, że 
nie, że są 
lepsze, niż oczekiwałaś, gdy wychodziłaś za mnie…
Tak dalece zapomniał się, że aż gestykulował unosząc się coraz bardziej.
— Czego mogłaś spodziewać się od takiego człowieka? To przybłęda, ordynarny 
przybłęda… 
Gdyby nie moje pieniądze… słyszysz?… moje pieniądze, nie wiedziałby, gdzie się 
obrócić. Jego 
rodzina nie chce mieć z nim nic do czynienia. Ten człowiek stoi poza 
towarzystwem, poza 
wszelką sferą. Jest pożyteczny, to prawda, toteż dlatego ja… przypuszczałem, że 
jesteś dosyć 
bystra, aby to spostrzec… A ty… Nie! To nie do wiary! Co on ci mówił? Czy o 
niczyją opinię ci 
nie chodzi, czy nie ma na was, kobiety, żadnego hamulca na świecie? Czy 
pomyślałaś o mnie 
kiedykolwiek? Starałem się być dobrym mężem. Czy mi się nie powiodło? Powiedz 
mi, co ja 
zrobiłem?
W uniesieniu ujął głowę w obie ręce i powtarzał:
— Co ja zrobiłem?… Powiedz mi! Co?…
— Nic — odparła.
— Ach! Widzisz… więc nie możesz… — zaczął z triumfem, odchodząc, aż nagle, jakby 
odrzucony na powrót ku niej przez coś niewidzialnego, na co się natknął po 
drodze, zawrócił i 
krzyknął z rozpaczą:
— Cóż, u licha, chciałaś, abym robił?
Bez słowa podeszła wolno ku stołowi i usiadłszy oparła na nim łokieć, 
zasłaniając twarz ręką. 
Przez cały ten czas przypatrywał się jej bacznie, jakby w którymś z jej 
dyskretnych ruchów 
spodziewał się znaleźć odpowiedź na swe pytanie. Nic jednak nie mógł z nich 
wyczytać ani 
myśli jej przeniknąć. Starał się zapanować nad pragnieniem krzyknięcia i, 
przeczekawszy chwilę, 
rzekł z gryzącym szyderstwem:
— Chciałaś, żebym pisał głupie wierszydła, siadywał godzinami wpatrzony w 
ciebie, 
rozmawiał o twojej duszy? Powinnaś była wiedzieć, że nie jestem z tego gatunku… 
Miałem coś 
lepszego do roboty. Lecz jeśli myślisz, że byłem całkowicie ślepy…
Uprzytomnił sobie w jednej chwili, że nasuwa mu się na pamięć nieskończone 
mnóstwo 
znaczących faktów. Przypomniał sobie miliony okazji, kiedy natrafiał na nie. 
Pamiętał nie w porę 
przerwany gest jego pulchnej białej ręki, wniebowzięty wyraz jej twarzy, błysk 
sceptycznych 
oczu, urywki niezrozumiałych rozmów, których nie warto było słuchać, milczenia, 
nic nie 
mówiące w owym czasie, a dziś zdające się jasnymi jak słońce. Przypomniał sobie 
to wszystko. 
Nie był ślepy. O, nie! Świadomość ta przyniosła mu niesłychaną ulgę, wróciła mu 
całkowitą 
równowagę.
— Podejrzewać cię uważałem za niegodne siebie — rzekł z odcieniem wyższości.
Brzmienie tego zdania najwidoczniej posiadało jakąś moc magiczną, gdyż zaledwie 
je 
wymówił, poczuł się niewymownie swobodny i natychmiast ogarnęło go radosne 
zdumienie z 
odkrycia, że mógł zdobyć się na tak szlachetne i prawdziwe wyrazy. Śledził 
wrażenie wywołane 
swymi słowami. Sprawiły, że rzuciła mu przez ramię szybkie spojrzenie. Dostrzegł 
wilgotne 
rzęsy, zaczerwieniony policzek ze łzą staczającą się szybko, a potem odwróciła 
się znów i 
siedziała, jak poprzednio, zakrywszy twarz rękami.
— Powinnaś być ze mną zupełnie szczera — rzekł powoli.
— Wiesz wszystko — odparła niewyraźnie przez palce.
— Ten list… Tak… ale…
— I wróciłam! — zawołała stłumionym głosem. — Wiesz wszystko.
— Rad jestem ze względu na ciebie — rzekł z powagą obliczoną na wywołanie 
wrażenia. 
Słuchał sam siebie z uroczystym wzruszeniem. Zdawało mu się, że coś niewymownie 
ważkiego 
poczyna dziać się w pokoju, że każde słowo i gest każdy mają znaczenie wydarzeń 
zapisanych od 
początku wszechrzeczy i tak ostatecznych, że mieści się w nich całokształt celu 
stworzenia.
— Ze względu na ciebie — powtórzył.
Ramiona jej trzęsły się jakby od łkań, on zaś zapatrzył się w jej włosy. Nagle 
drgnął, jakby 
ocknąwszy się, i zapytał bardzo łagodnie, prawie szeptem:
— Często spotykałaś się z nim?
— Nigdy! — krzyknęła z twarzą ukrytą w dłoniach.
Odpowiedź ta, zdało się, odebrała mu mowę. Poruszał przez jakiś czas wargami, 
zanim głos 
mógł wydobyć.
— Wolałaś romansować tu, pod samym moim nosem — rzekł z wściekłością. Uspokoił 
się 
natychmiast i zrobiło mu się nieprzyjemnie, zupełnie jakby tym wybuchem obniżył 
się w jej 
oczach. Wstała i z ręką na poręczy krzesła spojrzała mu w twarz już zupełnie 
obeschniętymi 
oczyma. Na policzki jej wystąpiły krwawe plamy.
— Kiedy postanowiłam pójść do niego, wówczas napisałam — rzekła.
— Ale nie poszłaś — podjął tym samym tonem. — Jak daleko już byłaś? Co cię 
skłoniło do 
powrotu?
— Nie znałam jeszcze samej siebie — szepnęła i w całej nieruchomej jej postaci 
poruszyły się 
tylko usta. Przypatrzył się jej surowo.
— Czy spodziewał się tego? Czekał na ciebie? — zapytał.
Odpowiedziała zaledwie dostrzegalnym skinieniem, a on nie przestawał 
przypatrywać się jej 
przez czas jakiś w milczeniu. Wreszcie zapytał szybko:
— I czeka jeszcze dotychczas, nieprawdaż?
Znów zdawało się, że skinęła głową. Nie wiadomo dlaczego uczuł, że musi 
dowiedzieć się, 
która godzina. Posępnie spojrzał na zegarek. Pół do ósmej.
— Czeka? — mruknął chowając zegarek. Podniósł za nią wzrok i nagle, jakby 
uderzony 
tragicznym komizmem sytuacji, parsknął szyderczym śmiechem, zdławionym 
natychmiast.
— Nie! To niesłychane! — mruknął, podczas gdy stała przed nim, przygryzając 
dolną wargę, 
jakby pogrążona w głębokiej zadumie. Roześmiał się znów, cicho tym razem, 
śmiechem tak 
mściwym jak przekleństwo. Nie wiadomo czemu uczuł taką nagłą, nieprzepartą 
niechęć do 
przejawów istnienia — do faktów w ogólności — taki niezmierny wstręt na myśl o 
tych 
wszystkich niezliczonych przeżytych już dniach. Był znużony. Myślenie wydało mu 
się pracą 
nad siły. Rzekł:
— Oszukiwałaś mnie, teraz zadrwiłaś sobie z niego… To okropne! Dlaczego?
— Oszukałam samą siebie! — zawołała.
— Och! Nie mów głupstw! — odparł ze zniecierpliwieniem.
— Gotowa jestem odejść, jeśli sobie tego życzysz — ciągnęła szybko. — Należało, 
abyś był 
powiadomiony, abyś wiedział. Nie. Nie mogłam — krzyknęła i nie ruszając się z 
miejsca, 
ukradkiem łamała dłonie.
— Cieszę się, żeś uczuła żal, zanim było za późno — odezwał się głucho, patrząc 
na buty. — 
Cieszę się… z tego przebłysku sumienia — mówił cicho, jakby do siebie. Po chwili 
milczącego 
namysłu podniósł głowę.
— Cieszę się, że pozostała ci jeszcze choć odrobina poczucia przyzwoitości — 
dodał trochę 
głośniej. Zawahał się patrząc na nią, jakby rozważał możliwe konsekwencje tego, 
co chciał 
powiedzieć, wreszcie wyrwało mu się: — A przecie… kochałem cię…
— Nie wiedziałam — wyszeptała.
— Wielki Boże! — wykrzyknął. — Więc, jak myślisz, dlaczego ożeniłem się z tobą?
Niedelikatność jego zaślepienia rozgniewała ją.
— Hm… dlaczego? — rzekła przez zęby.
Zdawał się być zdjęty przerażeniem i jakby z lękiem wpatrywał się bacznie w jej 
usta.
— Wyobrażałam sobie rozmaite powody — zaczęła powoli i urwała. Czekał z zapartym 
oddechem. Wreszcie przemówiła w zadumie, jakby myśląc głośno. — Starałam się 
zrozumieć. 
Starałam się uczciwie… Dlaczego? Aby robić to, co się zwykle robi… przypuszczam… 
Aby 
sobie dogodzić.
Oddalił się żywo, a gdy znów podszedł tuż do niej, twarz miał oblaną rumieńcem.
— Zdawałaś się także niezgorzej zadowolona… swego czasu — zasyczał z roznoszącą 
go 
wściekłością. — Nie potrzebuję pytać, czy mnie kochałaś.
— Teraz wiem, że wcale nie byłam zdolna kochać — odparła spokojnie. — Gdybym 
była 
wiedziała wówczas, może nie byłbyś się ze mną ożenił.
— Z pewnością nie, gdybym cię był znał, jak cię znam obecnie.
Zdawało mu się, iż widzi siebie w chwili oświadczyn, w odległej przeszłości. 
Wstępowali po 
lekkiej pochyłości gazonu. W powodzi słonecznej dokoła nich porozrzucane były 
grupy ludzi. Na 
niskiej trawie leżały nieruchome cienie liściastych gałęzi. Pomiędzy drzewami 
przesuwały się 
kolorowe parasolki, niby czujne jaskrawe motyle, fruwające bez trzepotu. Panowie 
uśmiechnięci 
uprzejmie lub zgoła poważni, opancerzeni w czarne nieskazitelne ubrania, 
towarzyszyli paniom 
w jasnych letnich sukniach, których gromadki naprowadzały na myśl czarodziejskie 
baśnie o 
zaczarowanych ogrodach, gdzie ożywione kwiaty uśmiechają się i rzucają urok na 
rycerzy. A 
wszystko było spowite w atmosferę pogodnego zbytku, przeniknięte delikatnym 
drżeniem 
upojenia, poczuciem całkowitego bezpieczeństwa, powstałego jakby z 
nieświadomości zła; 
wywołało to w nim nadprzyrodzoną wiarę, że szczęście jest udziałem ludzkości, i 
wzbudziło nie 
liczące się z niczym fantastyczne pożądanie, aby zatrzymać natychmiast na 
niepodzielną 
własność cząsteczkę tej wspaniałości, nie skażonej cieniem najlżejszej myśli. 
Dziewczyna szła u 
jego boku przez otwartą przestrzeń; nikogo nie było w pobliżu i nagle stanął, 
jakby natchniony, i 
przemówił. Przypomniał sobie, jak patrzył w jej niewinne oczy, na jej czyste 
czoło, jak rozejrzał 
się szybko dokoła, czy nikt ich nie obserwuje, i pomyślał, że od świata, 
obejmującego tyle 
wdzięku, czystości i dystynkcji, niepodobna spodziewać się żadnego zawodu. Czuł 
się z niego 
dumny. Był jednym z jego twórców, posiadaczy, stróżów, głosicieli chwały. 
Chciało mu się 
ogarnąć go potężnym uchwytem, wyciągnąć z niego tyle rozkoszy, ile się tylko da, 
i wobec 
niezrównanej jakości tego świata, nieskazitelnej atmosfery w nim panującej, 
zetknięcia się z 
niebem, które sobie wybrał, ten podmuch brutalnego pożądania wydał mu się 
najszlachetniejszą z 
aspiracji. W jednej sekundzie przeżył na nowo wszystkie te chwile, a przy tym 
tak żywo stanął 
mu w oczach cały ogrom zawodu, że aż czuć było łzy w głosie, gdy wyrzekł prawie 
bez 
zastanowienia:
— Mój Boże! Kochałem cię naprawdę!
Ją jakby wzruszyło uczucie dźwięczące w jego głosie. Wargi jej zadrżały lekko i 
postąpiła 
niepewnie jeden krok w jego kierunku, wyciągając ręce błagalnym ruchem, gdy 
spostrzegła, w 
porę na szczęście, iż zaabsorbowany tragedią własnego życia absolutnie zapomniał 
o jej 
istnieniu. Zatrzymała się, wyciągnięte ręce opadły powoli. Alvan z twarzą 
zmienioną przez 
gorzką refleksję nie widział ani ruchu jej, ani gestu. Gniewnie tupnął nogą, 
potarł czoło i 
wybuchnął:
— Co ja teraz pocznę, u licha?
Uspokoił się znów. Zdawało się, że zrozumiała i bez wahania postąpiła ku 
drzwiom.
— Bardzo proste… odchodzę — rzekła głośno.
Na dźwięk jej głosu drgnął ze zdziwienia, spojrzał na nią nieprzytomnie i 
zapytał 
uszczypliwie:
— Ty… Dokąd? Do niego?
— Nie… sama… żegnam cię.
Na oślep wyciągnięte palce jej tak zachrobotały klamką, jakby nie mogła trafić 
do niej, 
szukając wyjścia z ciemnego pokoju.
— Nie, czekaj! — zawołał.
Głos jego jakby echem dobiegł jej uszu. Hervey zobaczył, że ramieniem wsparła 
się o 
framugę. Zachwiała się jak odurzona. Przez ułamek sekundy oboje stali jakby na 
samym skraju 
moralnego unicestwienia, gotowi do upadku w jakąś czyhającą nicość. Wtem prawie 
jednocześnie Hervey krzyknął: — Wróć! — a ona wypuściła klamkę z ręki. Obróciła 
się ku 
niemu ze spokojną rozpaczą, jak ktoś, co dobrowolnie odrzucił ostatnią nadzieję, 
i pokój, który 
miała przed oczyma, wydał jej się przez chwilę straszny, i ciemny, i bezpieczny 
— jak grób.
— Tak się skończyć nie może… Usiądź — przemówił ochrypłym, urywanym głosem i 
podczas gdy przechodziła przez pokój do krzesła o niskim oparciu, stojącego 
przed toaletą, 
otworzył drzwi i wychylił głowę, aby wyjrzeć i posłuchać. W domu było cicho. 
Powrócił 
uspokojony i zapytał:
— Czy mówisz prawdę?
Skinęła głową.
— A jednak żyłaś kłamstwem — rzekł podejrzliwie.
— Ach! Tyś je tak ułatwiał — odparła.
— Mnie robisz zarzut, mnie!
— Jakżebym mogła? — rzekła. — Nie chciałabym, abyś był inny teraz.
— Co rozumiesz przez… — zaczął, a potem urwał i nie czekając na odpowiedź 
ciągnął dalej: 
— Nie chcę pytać o nic. Czy ten list to najgorsze ze wszystkiego?
Nerwowo poruszyła rękoma.
— Muszę mieć odpowiedź jasną — rzekł unosząc się.
— A więc nie! Najgorszy jest mój powrót. Nastąpiła chwila grobowej ciszy, 
podczas której 
wymieniali badawcze spojrzenia.
Przemówił z wyższością.
— Nie wiesz, co mówisz. Pomieszało ci się w głowie. Musisz być nieprzytomna, bo 
inaczej 
nie mówiłabyś nic podobnego. Nie panujesz nad sobą. Nawet w skrusze… — Umilkł na 
chwilę, 
a potem rzekł z uroczystą miną: — Panowanie nad sobą jest wszystkim w życiu, 
proszę cię. 
Zapewnia szczęście, godność… wszystko.
Szarpała nerwowo chustkę, on zaś nie przestawał pilnie śledzić wrażenia swych 
słów. Ale nie 
dojrzał nic zadowalającego. Tylko gdy począł mówić na nowo, zakryła twarz 
rękami.
— Widzisz, dokąd prowadzi brak panowania nad sobą. Do cierpienia, upokorzeń, 
utraty 
szacunku, przyjaciół, wszystkiego, co uszlachetnia życie, co… Do wszelkich 
okropności — 
dokończył nagle.
Ani drgnęła. Przez jakiś czas patrzył na nią w zamyśleniu, jakby reasumując 
smętne refleksje, 
wywołane widokiem tej upadłej kobiety. Oczy jego przybrały wyraz skupiony i 
pochmurny. Był 
niezmiernie przejęty ważnością chwili, do głębi odczuwał wzniosłość sytuacji. I 
bardziej niż 
kiedykolwiek ściany jego domu zdawały się być przybytkiem świętych ideałów, na 
ołtarzu 
których gotów był złożyć wspaniałą ofiarę. Był arcykapłanem tej świątyni, 
surowym stróżem 
formułek, rytuałów, czystego ceremoniału, kryjącego poza sobą ponure zwątpienia 
życiowe. Nie 
on jedyny. Inni również — i najlepsi spośród ludzi — pełnili straż u kamieni 
ofiarnych, co były 
ołtarzami tego wygodnego kultu. Niejasno zdawał sobie sprawę, iż był cząstką 
jakiejś olbrzymiej 
dobroczynnej potęgi, która ma w pogotowiu nagrodę za wszelką dyskrecję. Posiadł 
niewzruszoną 
mądrość milczenia, osłonięty tarczą niezłomnych przekonań, które trwać będą na 
wieki i oprą się 
wszelkim atakom — głośnym złorzeczeniom odszczepieńców i ukrytemu znużeniu 
wyznawców. 
Zawarł przymierze z bezmiarem korzyści, płynących z przemilczenia. Był 
przedstawicielem siły 
moralnej, jaką posiada piękna wstrzemięźliwość języka mająca moc zwalczania 
wszelkich 
niedoborów życia — strachu, klęsk, grzechu, nawet śmierci samej. Zdawało mu się, 
iż gdyby 
zechciał, mógłby triumfalnie jednym zamachem oczyścić życie ludzkie z wszelkich 
urojonych 
tajemnic. Przecież to takie proste.
— Spodziewam się, że zrozumiałaś już teraz całą niedorzeczność, ostateczną 
niedorzeczność 
zejścia z drogi prawej — począł posępnym, uroczystym tonem. — Ale musisz 
szanować warunki 
życia, w jakich się znajdujesz, albo stracisz wszystko, co one ci dają. 
Wszystko! Bez wyjątku!
Zatoczył krąg ręką i trzy identyczne odbicia jego twarzy, ubrania, jego surowej 
powagi i 
uroczystego smutku powtórzyły szeroki gest, który rozmachem swym obejmował i 
wskazywał 
cały ogrom słodyczy moralnych, ogarniał ściany, makaty, cały dom, cały tłum 
domów 
okolicznych, wszystkie te kruche, niezbadane katakumby żywotów ludzkich o 
drzwiach 
ponumerowanych niby cele więzienne i tak nieprzeniknionych jak granit grobowców.
— Tak! Panowanie nad sobą, obowiązek, wierność, niezłomna wierność temu, czego 
od ciebie 
spodziewać się należy. To — to jedynie — zapewnia nagrodę i spokój. Resztę całym 
wysiłkiem 
winniśmy ujarzmić… zniweczyć. A ta reszta to nieszczęście, choroba. To jest 
straszne — 
straszne. Nie powinniśmy wcale wiedzieć o tej reszcie, nie potrzebujemy 
wiedzieć. Jest to 
obowiązkiem naszym względem nas samych — względem bliźnich. Nie sama jedna 
żyjesz na 
świecie, a jeśli nie żywisz szacunku dla dostojeństwa życia, inni go żywią. 
Życie to rzecz 
poważna. Jeśli nie dostrajasz się do najwyższych wytycznych, przestajesz być 
kimś — jest to jak 
gdyby śmierć. Nie uświadomiłaś sobie tego? Rozejrzyj się tylko dokoła, a 
przekonasz się o 
prawdzie moich słów. Żyłaś nie spostrzegając nic, nic nie rozumiejąc? Od dziecka 
miałaś przed 
oczyma przykłady, co dzień mogłaś oglądać piękno i błogosławieństwo moralności, 
zasad…
Głos jego wznosił się i opadał pompatycznie niby dziwny, poważny śpiew. 
Nieruchome oczy 
miały wyraz egzaltacji i uporu, twarz, skupiona i nieugięta, pełna była tępego 
triumfu, 
wywołanego przez ponure natchnienie, które znienacka owładnęło nim, kipiało mu w 
piersi i 
ponosiło zdradzieckim zapamiętaniem wiary. Od czasu do czasu w zależności od 
potrzeby prawą 
rękę podnosił ponad jej głowę i z wysoka przemawiał do tej grzesznicy w duchu 
cnoty—
mścicielki, z radością głęboką i czystą, jakby ze swego stromego szczytu 
widział, jak każde z 
tych ważkich słów uderza i rani niby karzący kamień.
— …nieugiętych zasad, dążenia ku temu, co dobre — dokończył po przerwie.
— A co jest dobre? — zapytała niewyraźnie, nie odkrywając twarzy.
— Masz chory mózg! — krzyknął z surową wyniosłością. — Takie pytanie dowodzi 
zepsucia, 
zupełnego zepsucia. Obejrzyj się dokoła, tam jest odpowiedź dla ciebie, jeśli 
tylko zechcesz ją 
znaleźć. Nic nie może być dobre, co tylko gwałci przekazane nam wierzenia. 
Sumienie twoje ci 
to mówi. A zostały nam przekazane, bo są najlepsze, najszlachetniejsze, jedynie 
możliwe. One 
nie przeminą…
Nie mógł oprzeć się przyjemności konstatowania filozoficznego rozmachu swych 
poglądów, a 
jednocześnie nie mógł zdobyć się na przerwę, aby napawać się nim, bo unosiło go 
natchnienie, 
prowadził głos szczytnych prawd.
— Musisz szanować moralne podstawy społeczeństwa, które zrobiło cię tym, czym 
jesteś. 
Dochowaj mu wiary. Tak każe obowiązek… honor… uczciwość.
Czuł w sobie taki żar, jakby połknął coś gorącego. Podszedł o krok bliżej. 
Wyprostowała się 
na krześle i patrzyła na niego z pożądliwym oczekiwaniem, które go podniecało; 
odczuwał w 
najwyższym stopniu powagę chwili. Jakby zapominając się, począł mówić bardzo 
podniesionym 
głosem:
— Pytasz mnie, co jest słuszne? Pomyśl tylko. Czymże byś się stała uciekłszy z 
tym 
przeklętym włóczęgą?… Kim byłabyś?… Ty! Moja żona!…
Spostrzegł w stojącym lustrze odbicie swoje w całej wysokości, o twarzy tak 
białej, że z 
daleka oczy wyglądały jak dwa czarne doły w trupiej czaszce. Miał taki wygląd, 
jakby 
podniesionymi rękoma zamierzał rzucić klątwę na jej pochyloną głowę. Zawstydził 
się tej 
nieprzystojnej postawy i z pośpiechem włożył ręce do kieszeni. Ona wyszeptała 
cicho, jakby do 
siebie:
— Ach! A kimże jestem teraz?
— Tymczasem jesteś jeszcze panią Alvanową Hervey… na wielkie twoje szczęście, 
pozwól 
sobie powiedzieć — odparł tonem swobodnej rozmowy. Odszedł w najdalszy kąt 
pokoju i 
zawróciwszy ujrzał ją bardzo wyprostowaną na krześle, z rękami splecionymi na 
kolanach, z 
nieruchomymi, nie widzącymi oczyma, utkwionymi bez zmrużenia powiek, niby oczy 
ślepca, w 
gazowy płomień, żarzący się spokojnie w paszczy brązowego smoka.
Podszedł tuż do niej i rozstawiwszy nogi stał jakiś czas, patrząc jej w twarz, 
nie wyjąwszy rąk 
z kieszeni. Wyglądał, jakby obracał nagromadzony w głowie nadmiar słów, starając 
się z nich 
ułożyć następną przemowę.
— Wystawiłaś mnie na najcięższą próbę, jaka tylko być może — powiedział wreszcie 
i skoro 
tylko wyrzekł te słowa, natychmiast stracił moralne oparcie i uczuł, że zmiotła 
go z jego wyżyny 
fala gwałtownej urazy do tej partaczki, która o mało co nie popsuła mu życia. — 
Tak, 
doświadczyłaś mnie ponad ludzką możność wytrzymania — ciągnął z cnotliwą 
goryczą. — Tak 
się nie godzi. Co cię opętało, żeś… Co cię opętało?… Napisać taki… Po pięciu 
latach szczęścia 
bez chmurki. Słowo daję, nikt by nie uwierzył. Czy nie czułaś, że nie będziesz 
mogła zdobyć się 
na to? Teraz wiesz, że to było niemożliwe… Bo nie byłaś zdolna. Czy nie tak? 
Pomyśl. Czy nie 
tak?
— To było niemożliwe — wyszeptała posłusznie.
To potwierdzenie wyrażone z taką gotowością nie ułagodziło go, nie wbiło w 
pychę, 
przeciwnie, nie wiadomo dlaczego napełniło go przerażeniem, jakie nas ogarnia, 
gdy w sytuacji, 
którą przyzwyczailiśmy się uważać za absolutnie pewną, spostrzegamy nagle 
bliskie i 
niespodziewane niebezpieczeństwo. Zaiste, to było niemożliwe! Wiedział o tym 
dobrze. I ona 
wiedziała. Przyznała sama. Niemożliwe! Tamten wiedział również — jak każdy 
zresztą — nie 
mógł nie wiedzieć. A jednak tych dwoje uknuło spisek na jego spokój, 
przedsięwzięło zbrodniczy 
zamiar, w którego wykonalność sami uwierzyć nie mogli. Nie mogli! Nie mogli. A 
jednak jak już 
blisko… Z dreszczem ujrzał siebie jako nieszczęsną postać, osamotnioną wpośród 
rozpa—
sanego, niesfornego, rozkiełznanego szaleństwa. Nie można nic przewidzieć ani 
przepowiedzieć, 
nie można zabezpieczyć się przed niczym. Uczucie to było nie do zniesienia, 
miało w sobie coś z 
druzgocącej rozpaczy, która następuje po utracie wszelkiej nadziei. Jedno 
mgnienie i cały ten 
bezczeszczący epizod zdał się wyzwolony z rzeczywistości, z ziemskich warunków, 
nawet z 
ziemskiego cierpienia, stał się okropną czystą świadomością, unicestwiającą 
świadomością 
jakiejś ślepej piekielnej potęgi. Naszło go niesformułowane, szaleńcze 
pragnienie ukorzenia się 
przed tajemniczymi popędami zła, błagania o litość, a potem nastąpiła refleksja, 
perswazja, 
pewność, że aby umożliwić sobie życie, należy zapomnieć o złu, zignorować je 
rozmyślnie, 
usunąć świadomość z mózgu, z widnokręgu, tak jak z codziennego życia usuwa się 
świadomość 
niechybnej śmierci. Uczynił wewnętrzny wysiłek i zaraz wydało mu się to bardzo 
łatwe, 
zdumiewająco łatwe do wykonania, byle tylko ściśle trzymać się faktów, zważać na 
sytuacje 
przez nie wytwarzane, nie na ich znaczenie. Spostrzegłszy, że milczenie trwa już 
za długo, 
odchrząknął ostrzegawczo i rzekł opanowanym głosem:
— Rad jestem, że to czujesz… niewymownie rad… że spostrzegłaś się w porę. Bo czy 
nie 
widzisz… — zawahał się niespodzianie.
— Tak… widzę — szepnęła.
— Wiedziałem to — rzekł patrząc na dywan, jak ktoś, co mówiąc myśli o czym 
innym. 
Podniósł głowę. — Nie mogę uwierzyć, nawet po tym, co zaszło… nawet po tym… że 
jesteś 
zupełnie… zupełnie… inna, niż myślałem. Wydaje mi się to niemożliwe.
— Mnie także — uleciało z jej ust jak tchnienie.
— Tak, teraz — odparł — ale dzisiejszego ranka? A jutro?… To właśnie…
Zdziwił się własnemu rozpędowi i urwał raptownie. O czymkolwiek pomyślał, 
wszystko 
zdawało się prowadzić do tego królestwa beznadziejnego, rozkiełzna—nego szału, 
wszystko 
zdawało się przywoływać świadomość i lęk przed potęgami, które powinno się 
ignorować. 
Powiedział szybko:
— Moje położenie jest bardzo przykre, trudne… Czuję, że…
Utkwił w niej wzrok tak cierpiący, jakby nagle stracił możność wyrażenia myśli 
cisnących mu 
się do głowy.
— Jestem gotowa odejść — rzekła bardzo cicho. — Pozbawiłam się prawa do 
wszystkiego… 
aby dowiedzieć się… dowiedzieć się…
Głowa opadła jej na piersi, głos rozpłynął się w westchnieniu. Przytaknął 
lekkim, 
niecierpliwym ruchem.
— Tak! Tak! Bardzo dobrze… naturalnie. Pozbawiłaś się prawa — ach! Moralnego — 
jedynie moralnego… jeśli mam ci wierzyć…
Aż drgnął, tak żywo się zerwała.
— Wierzę, wierzę — wyrzekł pośpiesznie, a ona tak nagle usiadła, jak powstała z 
krzesła. 
Ciągnął dalej posępnie:
— Cierpiałem, cierpię i teraz. Nie możesz pojąć, jak bardzo. Tak bardzo, że gdy 
proponujesz 
mi rozstanie się, myślę prawie… Ale nie. Pozostaje mi obowiązek. Zapomniałaś o 
nim, ja nigdy. 
Bóg świadkiem, nigdy. Lecz w chwili takiej strasznej próby rozsądek schodzi na 
manowce — 
chwilowo przynajmniej. Widzisz, ty i ja — przynajmniej ja tak sądzę — ty i ja 
stanowimy 
jedność wobec świata. Tak jak być powinno. Świat ma słuszność — na ogół — 
inaczej nie 
mógłby być tym, czym jest. A my stanowimy jego cząstkę. Mamy obowiązek względem 
bliźnich, 
którzy nie życzą sobie… aby… e…
Zająknął się. Patrzyła na niego szeroko rozwartymi oczyma, rozchyliła lekko 
wargi. Ciągnął 
dalej przez zęby:
— Ból… Oburzenie… Na pewno nie zrozumiano by. Dosyć już cierpiałem. Ale jeśli 
nie 
zaszło nic niepowetowanego, jak mnie zapewniasz… to…
— Alvanie! — krzyknęła.
— Co? — zapytał zgryźliwie. Przypatrzył się jej przez chwilę posępnym wzrokiem, 
jakim się 
patrzy na ruiny, na spustoszenie sprawione przez jakiś kataklizm.
— Więc — ciągnął po krótkiej przerwie — najlepiej byłoby… najlepiej dla nas… dla 
wszystkich… Tak… najmniej bólu… najmniej egoizmu… — Głos mu się załamał i 
usłyszała 
tylko oderwane słowa: — Obowiązek… Brzemię… My sami… Milczenie.
Nastąpiła chwila zupełnej ciszy.
— Zwracam się z tym wezwaniem do twego sumienia — przemówił nagle tonem 
objaśniającym — abyś nie dodawała smutku do smutku, abyś lojalnie spróbowała 
pomóc mi do 
przejścia ponad tym w jakiś sposób. Pamiętaj, bez żadnych zastrzeżeń. Lojalnie. 
Nie możesz 
zaprzeczyć, że stała mi się okrutna krzywda i że — pominąwszy wszystko… moje 
przywiązanie 
zasługuje… — Urwał z widocznym pragnieniem usłyszenia jej odpowiedzi.
— Nie robię żadnych zastrzeżeń — odparła smutnie. — Jakżebym mogła? Zbadałam 
samą 
siebie i powróciłam do — oczy jej na sekundę błysnęły pogardą… — do tego… tego, 
co 
proponujesz. Widzisz… można mi… zaufać… teraz.
Słuchał każdego słowa z głęboką uwagą, a gdy skończyła, zdawał się oczekiwać 
dalszego 
ciągu.
— Czy to wszystko, co masz mi do powiedzenia? — zapytał.
Ton jego zadziwił ją. Odparła po cichu:
— Powiedziałam prawdę. Cóż więcej powiedzieć mogę?
— Mogłaś była powiedzieć coś bardziej ludzkiego, do diabła! — wybuchnął. — To 
nie 
nazywa się prawdomównością… a zbytkiem czelności, jeśli chcesz wiedzieć. Ani 
słowa 
dowodzącego, że rozumiesz swoje położenie i — moje. Ani jednego słowa uznania, 
żalu, 
skruchy… czegokolwiek.
— Słowa! — szepnęła tonem, który go drażnił.
— To jest niesłychane! — zawołał tupiąc nogą. — Słowa? Tak, słowa mają znaczenie 
— tak, 
mają pomimo całej tej przeklętej afektacji. Znaczenie dla mnie, dla każdego, dla 
ciebie. Czymże 
innym posługiwałaś się dla wyrażenia tych sentymentów — sentymentów, phi! — 
które kazały ci 
zapomnieć o mnie, o obowiązku, o wstydzie!… — Zapienił się, aż lęk ją zdjął na 
widok tej 
raptownej furii. — Rozmawialiście tylko oczyma? — bluznął. Wstała.
— Tego znieść nie mogę — rzekła trzęsąc się od stóp do głów. — Odchodzę.
Stali naprzeciw siebie, mierząc się oczyma.
— Ani mi się waż — odparł, świadomie przybierając szorstki ton, i począł chodzić 
po pokoju. 
Przez chwilę stała nieruchoma, jakby wsłuchując się w bicie własnego serca, a 
potem powoli 
osunęła się na krzesło i westchnęła, jakby zaniechawszy zadania ponad siły.
— Bierzesz na opak wszystko, co mówię — począł spokojnie. — Wolę jednak 
przypuszczać, 
że obecnie nie odpowiadasz za siebie. — Znów stanął przed nią. — Straciłaś 
równowagę 
umysłową — rzekł z namaszczeniem. — Odejść teraz znaczyłoby przypieczętować 
szaleństwo 
zbrodnią. Nie dopuszczę do skandalu w moim życiu — wszystko jedno za jaką cenę. 
A dlaczego? 
Z pewnością źle mnie zrozumiesz, ale ci powiem. Za względu na obowiązek. Tak. 
Ale ty z 
pewnością źle mnie zrozumiesz — z całą lekkomyślnością. Kobiety zawsze źle 
rozumieją, bo 
mają umysł za… za ciasny.
Poczekał chwilę, ale ona milczała, nawet nie spojrzała na niego. Zrobiło mu się 
niemiło, 
bardzo niemiło, jak zwykle, gdy podejrzewamy, że budzimy niesłuszną nieufność. 
Aby pokonać 
to nieznośne uczucie, zaczął znów mówić bardzo szybko. Dźwięk własnych słów 
podniecał go, a 
z toku rwących myśli wyłaniała mu się chwilami niedostępna opoka jego przekonań, 
górująca w 
swym szczytnym osamotnieniu ponad jałową pustką błędów i namiętności.
— Gdyż jest oczywiste — mówił z nerwowym ożywieniem — jest oczywiste, że stojąc 
na 
najwyższym poziomie, nie mamy prawa — nie, nie mamy prawa narzucać naszej biedy 
tym, 
którzy z natury rzeczy spodziewają się od nas czegoś lepszego. Każdy pragnie, 
aby jego własne 
życie i życie dokoła niego było piękne i czyste. Tymczasem skandal w środowisku 
ludzi o 
stanowisku naszym jest klęską dla moralności, wywiera fatalny wpływ — czy nie 
rozumiesz tego 
— na ogólny ton całej klasy — bardzo ważnej, twierdzę z całym przekonaniem, 
najważniejszej 
wśród społeczeństwa. Wierzę w to najmocniej. To jest szeroki pogląd na rzeczy. Z 
czasem 
przyznasz mi… gdy staniesz się znów kobietą, którą kochałem i której wierzyłem… 
— Urwał, 
jakby go coś zdusiło za gardło, a potem rzekł całkowicie innym tonem: — Bo 
kochałem cię i 
wierzyłem ci prawdziwie.— Znów umilkł na chwilę. Przyłożyła chustkę do oczu. — 
Uznasz 
słuszność moich pobudek. Zgrzeszyłaś brakiem lojalności wobec wymogów naszego 
życia, ty, ty 
właśnie! Nie jest to naturalnie sposób, w jaki się zwykle przemawia, ale w tym 
wypadku 
przyznasz… I zważ, niewinny cierpi wraz z winowajcą. Świat jest niemiłosierny w 
swych 
sądach. Na nieszczęście zawsze znajdą się na nim tacy, co najchętniej źle 
rozumieją. Wobec 
ciebie i własnego sumienia jestem bez winy, lecz niech choć słówko wydostanie 
się na jaw, a 
wpływ mój poniesie wielki uszczerbek w sferach, w których… spodziewam się 
wkrótce… Sądzę, 
że całkowicie podzielałaś moje zapatrywania w tej kwestii — nie chcę więcej 
rozwodzić się… 
na… na ten temat, lecz, wierzaj mi, że wówczas nie jest się egoistą, gdy znosi 
się krzyż swój w 
milczeniu. Trzeba ideały zachować nietknięte, przynajmniej dla ludzi. To jest 
jasne jak słońce. 
Jeśli mnie trawi obrzydliwy ukryty wrzód, dobrowolnie odkrywać go byłoby… 
wstrętne… 
wstrętne! Częstokroć w życiu, pojętym w najszczytniejszy sposób, niezachowanie 
milczenia w 
niektórych razach równa się zbrodni. Bo widzisz, pokusa nie usprawiedliwia 
nikogo. W 
rzeczywistości nie ma jej, jeśli człowiek stale dba o swoje dobro oparte na 
obowiązku. Lecz są 
ludzie słabi… — Na chwilę ton jego roznamiętnił się gniewem. — …I są głupcy i 
zazdrośni 
względem ludzi na naszym stanowisku. Ja nie zawiniłem w tym strasznym… 
odchyleniu z 
prawej drogi, ale jeśli nie zaszło nic niepowetowanego… — Chmurny cień przesunął 
mu się po 
twarzy. — …nic niepowetowanego — widzisz, że nawet teraz gotów jestem zaufać ci 
bez 
zastrzeżeń — jasne jest, gdzie leży nasz obowiązek.
Spojrzał w dół. W wyrazie twarzy jego zaszła zmiana i bezpośrednio od potoku 
wymowy 
przeszedł do ckliwej kontemplacji pojednawczych prawd, które nie bez niejakiego 
zdziwienia 
odkrył niespodzianie w swej duszy. Podczas tego głębokiego i kojącego zlania się 
z najtajniejszą 
swą jaźnią wpatrywał się w dywan z twarzą uroczyście smętną i wyrazem próżni w 
oczach, które 
zdawały się spozierać w ziejący pustką otwór. A potem, nie zmieniwszy pozy, 
ciągnął:
— Tak. To jest zupełnie jasne. Zostałem, wystawiony na ostateczną próbę… i nie 
chcę 
udawać, że na chwilę dawne uczucia… — Westchnął. — Ale przebaczam ci.
Poruszyła się z lekka, nie odkrywając oczu. Nie zauważył tego, pochłonięty 
kontemplacją 
dywanu. Nastała cisza, w domu i na zewnątrz, jakby słowa jego zatrzymały puls 
otaczającego 
życia i jakby dom ten ostał się samotny — niby jedyny przybytek mieszkalny na 
opustoszałej 
ziemi.
Podniósł głowę i powtórzył uroczyście:
— Przebaczam ci… przez poczucie obowiązku i… w nadziei…
Usłyszał śmiech i ten śmiech nie tylko przerwał mu przemowę, ale zniszczył 
spokój 
zapamiętania się w sobie, tak jak nikczemna bolesna rzeczywistość wdarciem się 
swym niweczy 
przepiękny sen. Nie mógł zrozumieć, skąd ten dźwięk pochodzi. Widział w skrócie 
mokrą od łez, 
zbolałą twarz tej kobiety, wpółleżącej z głową odrzuconą na oparcie krzesła. 
Przyszło mu na 
myśl, że ten świdrujący krzyk był złudzeniem. Lecz nowy ostry napad śmiechu, po 
którym 
nastąpiło łkanie, a potem znów przeraźliwy wybuch wesołości dosłownie poderwał 
go z miejsca, 
na którym stał. Skoczył ku drzwiom. Były zamknięte. Przekręcił klucz i pomyślał: 
„To na nic…”
— Przestań! — krzyknął i z przerażeniem spostrzegł, że ledwie dosłyszał własny 
głos 
wpośród jej krzyku. Zawrócił z impetem, zamierzając własnymi rękami zagłuszyć 
ten wrzask nie 
do zniesienia, lecz zatrzymał się oszołomiony, czując taką niemożliwość 
dotknięcia jej, jakby 
stała w ogniu.
— Dosyć tego! — wrzasnął z twarzą nabiegłą krwią i wysadzonymi oczyma, jak 
ludzie 
krzyczą w zamieszaniu bójki, a potem, jakby zmieciony nowym wybuchem śmiechu, 
zniknął w 
mgnieniu oka z trzech luster, przepadł nagle sprzed jej oczu. Przez jakiś czas 
kobieta szlochała i 
śmiała się, samotna w ciszy jasnego pustego pokoju.
Pojawił się znów, zdążając ku niej wielkimi krokami ze szklanką wody w ręce. 
Wyjąkał:
— Histeria. Przestań. Usłyszą. Napij się. Śmiała się w sufit.
— Przestań! — zawołał. — Ach!
Chlusnął jej wodą w twarz, wbrew woli w ruch ten wkładając całą swą wewnętrzną 
brutalność, a jednak czuł, że byłoby zupełnie usprawiedliwione — u każdego — 
posłanie 
szklanki w ślad za wodą. Pohamował się, lecz jednocześnie był tak przekonany, że 
nic nie jest w 
możności powstrzymania tego wariackiego krzyku, że gdy nastąpiło pierwsze 
wrażenie ulgi, nie 
wątpił ani na chwilę, że ogłuchł nagle. Gdy w następnej chwili upewnił się, że 
usiadła i jest 
naprawdę bardzo spokojna, zdawało mu się, że wszystko się uspokoiło — i ludzie, 
i rzeczy, i 
uczucia. Gotów był czuć wdzięczność. Nie mógł oderwać od niej oczu; lękał się, 
choć nie chciał 
nawet dopuścić tej możliwości, że znów wybuchnie śmiechem, gdyż scena 
poprzednia, choć 
usiłował traktować ją pogardliwie, pozostawiła mvi wrażenie tajemnej trwogi. 
Twarz jej ociekała 
wodą i łzami, na czoło zsunął się kosmyk włosów, a drugi przylepił się do 
policzka; kapelusz 
miała śmiesznie przekrzywiony na bakier, mokra woalka wyglądała na czole jak 
brudny łachman. 
Wygląd jej nacechowany był ostatecznym zapomnieniem o sobie, zaniedbaniem 
wszelkiej 
baczności, tą brzydotą prawdy, którą usuwa się z codziennego życia tylko za cenę 
nieustannej 
dbałości o zachowanie pozorów. Nie wiadomo dlaczego, gdy patrzył na nią, 
przyszło mu na myśl 
jutro. Czemu myśl ta wywołała uczucie głębokiego, niewypowiedzianego 
zniechęcenia — lęk 
przed korowodem następujących po sobie dni? Jutro! Było ono tak odległe jak 
wczoraj. Bywa 
czasem, że pomiędzy dwiema jutrzniami upływają wieki. Badał jej twarz jak 
zapomnianą 
okolicę. Nie zmieniła się — rozpoznawał punkty wytyczne, rzec można; odnalazł 
jednak tylko 
podobieństwo do tej kobiety z dnia wczorajszego, nie ją samą. A może coś więcej 
niż kobietę z 
wczorajszego dnia? Kto wie? Czy było w niej coś nowego? Nowy wyraz czy też cień 
nowego 
wyrazu? Coś głębokiego — objawiona odwieczna prawda, zasadnicza a ukryta prawda, 
jakiś 
niepotrzebny, przeklęty pewnik? Spostrzegł, że trzęsie się cały, że ma w ręce 
pustą szklankę i że 
czas mija. Nie odrywając od niej wciąż jeszcze nieufnego wzroku, sięgnął ku 
stołowi, chcąc 
postawić szklankę, i zdziwił się uczuwszy, że jakby przeszła na wskroś przez 
drzewo. Nie trafił 
na brzeg. Zdziwienie i lekki brzęk, spowodowany przez ten wypadek, wyprowadziły 
go z 
równowagi. Zwrócił się do niej z irytacją.
— Co to ma znaczyć? — zapytał gniewnie.
Przeciągnęła ręką po twarzy i chciała wstać.
— Chyba nie zaczniesz znów wariować — rzekł. — Słowo daję, nie przypuszczałem, 
że 
możesz zapomnieć się do tego stopnia. — Nie starał się ukrywać fizycznego 
wstrętu, gdyż miał 
go za czysto moralne potępienie wszelkiego pozwalania sobie, wszystkiego, co 
leży w naturze 
„sceny”. — Wiesz, że to było oburzające — ciągnął dalej. Popatrzył na nią przez 
chwilę. — 
Doprawdy pozbawione wszelkiej godności — dodał z naciskiem.
Poderwała się z miejsca jak podrzucona sprężyną i zachwiała. Instynktownie 
rzucił się ku niej. 
Uchwyciła za poręcz krzesła i odzyskała równowagę. To powstrzymało go w zapędzie 
i stali, 
patrząc na siebie rozwartymi oczyma, niepewni, a jednak powracający z wolna do 
rzeczywistości 
z ulgą i ciekawością, jakby zbudzeni po długiej nocy gorączkowych snów.
— Proszę cię, nie zacznij znów — rzekł pośpiesznie, widząc, że otwiera usta. — 
Należą mi się 
pewne względy, a takie nieobliczalne zachowanie się jest mi przykre. Spodziewam 
się czegoś 
lepszego… Mam do tego prawo…
Przycisnęła skronie obiema rękami.
— Och, głupstwo! — rzekł ostro. — Możesz śmiało zejść na obiad. Nikt nie 
powinien 
domyślać się czegokolwiek, nawet służba. Nikt! Nikt!… Pewien jestem, że możesz.
Ręce jej opadły, przez twarz przebiegło drżenie. Patrzyła mu prosto w oczy, 
niezdolna 
wymówić ani słowa. Zmarszczył brwi.
— Życzę sobie tego — rzekł despotycznie. — Ze względu na ciebie również…
Zamierzał nie oszczędzać jej na tym punkcie. Dlaczego milczała? Obawiał się 
biernego oporu. 
Ona musi… Trzeba ją zmusić. Zmarszczka na czole jego pogłębiła się i począł już 
rozmyślać o 
jakimś skutecznym przymusie, gdy zupełnie niespodzianie odezwała się opanowanym 
głosem: — 
Tak, mogę — i znów chwyciła za poręcz krzesła. Odetchnął z ulgą i od razu sposób 
jej 
zachowania przestał go interesować. Najważniejsze było, że życie ich miało 
rozpocząć się na 
nowo od codziennej czynności, od czegoś, co nie pozostawia żadnej wątpliwości, 
co, dzięki 
Bogu, nie ma żadnego moralnego znaczenia, nie wprowadza żadnych zawikłań, a 
jednak 
symbolizuje nieprzerwaną ich spójnię w przeszłości — w całej przeszłości. Tego 
ranka przy tym 
samym stole jedli razem śniadanie, a teraz zasiądą do obiadu. Już po wszystkim! 
To, co zaszło w 
międzyczasie, musi pójść w niepamięć, jak wypadki, które zachodzą raz tylko — na 
pfzykład 
śmierć.
— Poczekam na ciebie — rzekł idąc ku drzwiom. Miał z nimi kłopot, bo nie 
pamiętał, że 
przekręcił klucz w zamku. Zły był na tę zwłokę i gdy manipulował przy zamku, 
świadomy 
obecności jej poza plecami, ta przeszkoda w niecierpliwej chęci opuszczenia 
pokoju przyprawiła 
go prawie o chorobę. Dał sobie nareszcie radę z drzwiami, a potem, wychodząc, 
obejrzał się 
przez ramię, mówiąc: — Wiesz, już późno — i zobaczył ją stojącą na tym samym 
miejscu z 
twarzą kredowo białą i nieruchomą jak w transie.
Obawiał się, że każe mu czekać na siebie, lecz zanim się obejrzał, znalazł się 
przy stole wraz z 
nią. Postanowił jeść, rozmawiać, być naturalnym. Wydało mu się konieczne zacząć 
oszukiwanie 
od własnego domu. Służba nie powinna nic wiedzieć, nic podejrzewać. To gwałtowne 
pragnienie 
zachowania tajemnicy, tajemnicy nie—wyjawionej, pochłaniającej, głębokiej, 
dyskretnej jak 
grób, opanowało go niby halucynacja — nawet w stosunku do martwych przedmiotów, 
codziennych towarzyszy jego życia. Pragnienie to nadawało piętno wrogości każdej 
poszczególnej rzeczy wśród wiernych ścian, które miały dzielić na zawsze 
bezwstyd faktów od 
oburzenia ludzkości. Nawet gdy zdarzyło się parę razy, że obie służące wyszły 
razem z pokoju, 
usiłował pozostać naturalny, zajęty zaspokajaniem głodu, wyszukanie swobodny, 
jak gdyby 
pragnął przekonać o swym niezamąconym szczęściu kredens z czarnego dębu, ciężkie 
kotary i 
sztywne krzesła. Nie dowierzał .żonie, że potrafi nad sobą zapanować, nie miał 
ochoty ani 
patrzeć na nią, ani z nią rozmawiać, bo trudno mu było przypuścić, aby mogła nie 
zdradzić się 
choćby jakimś lekkim ruchem lub pierwszym wymówionym słowem. Potem przyszło mu 
do 
głowy, że milczenie zalegające pokój staje się niebezpieczne i tak przesadne, że 
aż sprawia 
wrażenie hałasu nie do zniesienia. Zapragnął położyć mu koniec, jak się pragnie 
przerwać 
niedyskretne wyznania, lecz pamiętając ten nieszczęsny śmiech na górze, nie 
śmiał dać jej 
sposobności do otwarcia ust. Nagle usłyszał jej głos, wypowiadający spokojnie 
jakąś błahą 
uwagę. Oderwał oczy od środka talerza i poczuł takie podniecenie, jakby miał 
spojrzeć na cud 
jakiś. A nic nie graniczyło bardziej z cudem niż jej opanowanie. Patrzył na 
jasne oczy, czyste 
czoło, na to, co latami widywał na tym miejscu, słuchał głosu, który zwykł był 
słyszeć co dzień w 
ciągu lat pięciu. Może była trochę bledsza, lecz zdrowa bladość stanowiła dla 
niego zawsze jeden 
z głównych jej powabów. Może twarz miała zanadto nieruchomą, lecz ta marmurowa 
obojętność, 
ta wspaniała ociężałość niby cudownego posągu wykutego przez rzeźbiarza, nad 
którym zawisła 
klątwa bogów, ta imponująca bezmyślna nieruchomość jej rysów odzwierciedlały dla 
niego 
dotychczas spokojne dostojeństwo duszy, za której niezaprzeczonego władcę uważał 
się z całym 
przekonaniem. Były to zewnętrzne cechy odróżniające ją od nikczemnej tłuszczy, 
co cierpi, 
upada, błądzi, lecz nie posiada żadnej innej wyraźnej wartości dla świata prócz 
tej jednej, że 
stanowi kontrast moralny z pomyślnością wybranych. Był zwykle dumny z jej 
wyglądu, który 
miał w sobie szczerość właściwą doskonałości, a teraz uczuł się zgorszony 
spostrzegłszy, że 
wygląd ten nie uległ żadnej zmienię. Patrzyła tak i mówiła zupełnie tak samo 
przed rokiem, przed 
miesiącem — wczoraj zaledwie, gdy… Wszystko jedno, co się działo w jej wnętrzu. 
O czym 
myślała? Co wyrażała ta bladość, ta łagodna twarz, czyste czoło, jasne oczy? Co 
myślała w 
przeciągu tych ubiegłych lat? Co myślała wczoraj, dziś, co myśleć będzie jutro? 
Musi się 
dowiedzieć… Ale jak? Postępowała obłudnie z nim, z tamtym człowiekiem, z sobą 
samą, gotowa 
była do obłudy — przez wzgląd na niego. Zawsze obłudna. Patrzyła kłamliwie, 
oddychała 
kłamstwem, żyła kłamstwem — kłamać będzie zawsze, aż do końca życia! A on nigdy 
nie pozna 
jej myśli. Nigdy! Nigdy! Nikt. Niepodobna ich przeniknąć.
Raptownie opuścił nóż i widelec, jak gdyby natchniony mocą nagłego objawienia 
ujrzał 
truciznę na talerzu i doznał nieprzezwyciężonego wrażenia, że póki życia już nie 
przełknie ani 
kęsa strawy. Obiad ciągnął się dalej w pokoju, w którym nie wiadomo dlaczego 
robiło się 
stopniowo goręcej niż w piecu. Musiał pić. Pił co chwila, aż opamiętawszy się 
nareszcie, 
przeraził się wypitą ilością i dopiero wówczas spostrzegł, że to, co pił z dwóch 
różnych 
kieliszków do wina, to była woda. Ten brak świadomości własnych uczynków dotknął 
go 
niemile. Skonstatowanie u siebie tak nienormalnego stanu umysłowego wyprowadziło 
go z 
równowagi. Nadmierna uczuciowość — nadmierna uczuciowość, a jednym z jego 
artykułów 
wiary było, iż wszelka nadmierna uczuciowość jest niezdrowa, ujemna moralnie, 
jest skazą na 
męskości. To jej wina. Jej tylko. Jej zdrożne zapomnienie było zaraźliwe. 
Nasunęło mu myśli, 
których przedtem nigdy nie miewał, myśli znieprawiające, dręczące, toczące jaźń 
do samego 
jądra, myśli, w których lęgła się trwoga przed powietrzem, słońcem, ludźmi — jak 
w szeptem 
rozgłaszanej wieści o zarazie.
Dziewczęta obsługiwały ich bez hałasu. Chcąc uniknąć potrzeby spojrzenia na 
żonę, a 
pogrążony w myślach, wodził oczyma za jedną, potem za drugą, nie mogąc ich 
odróżnić. 
Poruszały się w milczeniu nie wiadomo jakim sposobem, gdyż suknie ich brzegiem 
dotykały 
dywanu; sunęły tu i tam, oddalały się, zbliżały wykonując dokładne ruchy, 
sztywne w swej czerni 
i bieli, niby para marionetek w żałobie. Kamiennie obojętny ich wygląd uderzył 
go jak coś 
nienaturalnego, podejrzanego, nieprzejednanie wrogiego. Nigdy poprzednio nie 
przeszło mu 
przez myśl, aby można pod jakimkolwiek względem liczyć się z uczuciami lub 
sądami takich 
ludzi. Miał przekonanie, że nie posiadają żadnych zapatrywań, żadnych zasad, 
żadnej subtelności 
i żadnej władzy. Obecnie jednak upadł tak nisko, że nawet nie próbował ukrywać 
przed samym 
sobą, iż pragnie poznać tajne myśli swej służby. Parokrotnie spojrzał ukradkiem 
w twarze 
dziewcząt. Niepodobna nic z nich wyczytać. Służące zmieniały talerze, całkowicie 
ignorując jego 
istnienie. Co za nieprzenikniona obłuda! Dokoła niego kobiety, same kobiety. 
Niepodobna 
dowiedzieć się czegokolwiek. Ogarnęło go nurtujące, żrące uczucie 
niebezpiecznego 
osamotnienia, jakie czasami wystawia na próbę odwagę samotnego wędrowca w 
niezbadanym 
kraju. Wydało mu się, iż odetchnąłby z ulgą na widok męskiej twarzy — 
czyjejkolwiek, byle 
męskiej. Wówczas mógłby dowiedzieć się czegoś — zrozumieć… Postanowił mieć 
służbę 
męską. W jak najkrótszym czasie zgodzi lokaja. Wreszcie obiad się skończył — 
obiad, który 
zdawał się ciągnąć kilka godzin, a chwila ta zaskoczyła go tak znienacka, jakby 
spodziewał się, 
iż naturalnym biegiem rzeczy bez końca siedzieć będzie przy tym stole.
Na górze jednak, w salonie, ogarnął go niepokój, który żadną miarą nie dał mu 
spocząć. Żona 
jego osunęła się na fotel; wziąwszy z podręcznego stolika wachlarz z kości 
słoniowej, zasłoniła 
nim twarz od ognia. Węgiel żarzył się bez płomienia, a na tle czerwonego żaru 
pionowe pręty 
kraty odcinały się u jej stóp niby czarne, pogięte, osmolone żebra ofiary 
całopalnej. W oddaleniu 
pod szkarłatnym abażurem paliła się lampa, stojąca na smukłym pręcie mosiężnym, 
stanowiąc 
gorejący ośrodek wśród cieni rozległego pokoju, wśród gorącego półmroku, który w 
swym 
ciepłym zabarwieniu miał coś delikatnego, subtelnego i piekielnego zarazem. 
Odgłos jego 
cichych kroków i stłumione cykanie zegara na kominku odpowiadały sobie 
rytmicznie, jak gdyby 
czas i on, stanąwszy do miarowych zawodów, kroczyli wspólnie poprzez piekielny 
półmrok ku 
tajemniczemu celowi. Chodził z jednego końca pokoju w drugi bez przerwy, niby 
podróżny, 
który z uporem dąży nocą jakąś drogą bez końca. Od czasu do czasu spoglądał na 
żonę. 
Niepodobna nic się dowiedzieć. Ściśle ujęty całokształt tej myśli wyrażał dla 
jego praktycznego 
umysłu coś nieograniczonego i nieskończenie głębokiego, jakieś subtelne 
wszechogarniające 
uczucie, wieczyste źródło jego bólu. Ta kobieta przyjęła go, opuściła, powróciła 
do niego. A 
prawdy o tym nie dowie się nigdy. Nigdy. Do samej śmierci — po śmierci — ani w 
dzień sądu, 
kiedy wszystko stanie się wiadome, myśli, uczynki, nagroda i kara, tylko jedyna 
tajemnica serc 
powróci, na wieki nieznana, do Niezbadanego Stwórcy dobra i zła, do Pana 
zwątpień i porywów.
Zatrzymał się, by spojrzeć na nią. Odchylona w tył, z twarzą odwróconą od niego, 
siedziała 
nieruchomo, jakby uśpiona. O czym myślała, co czuła? I wobec bezwzględniej jej 
nieruchomości, wśród niezmąconej ciszy, poczuł się mały i bezsilny niby więzień 
w kajdanach. 
Wściekłość z powodu bezsilności przywołała mu przed oczy ponure obrazy, zbudziła 
w nim tę 
dręczącą zdolność wyobraźni, która w bolesnej chwili doznania krzywdy skłania 
człowieka do 
gróźb lub groźnych gestów w samotności pustego pokoju. Lecz napad szału minął 
natychmiast, 
pozostawiając tylko lekkie drżenie i trochę zaciekawienia i wyrozumowanego lęku, 
jak u 
człowieka, który zatrzymał się na samym progu samobójstwa. Pogodę prawdy i 
spokój śmierci 
osiągnąć można jedynie wzgardziwszy wszelkimi korzystnymi więzami życiowymi. 
Doszedł do 
wniosku, że nie chce wiedzieć. Lepiej nie. Już minęło. Tak jakby nic nie zaszło. 
A dla nich 
obojga bardzo było potrzebne, należało im się moralnie, aby nikt się nie 
dowiedział. Odezwał się 
nagle, jakby kończąc dyskusję.
— Najlepiej dla nas będzie zapomnieć o tym. Drgnęła z lekka i ze szczękiem 
zamknęła 
wachlarz.
— Tak, przebaczyć… i zapomnieć — powtórzył jakby do siebie.
— Ja nie zapomnę nigdy — rzekła drżącym głosem. — I nigdy sobie nie przebaczę…
— Ale ja, co nie mam sobie nic do wyrzucenia… — zaczął podchodząc ku niej. 
Zerwała się.
— Nie po przebaczenie twoje wróciłam! — zawołała namiętnie, jakby odpierając 
krzywdzącą 
potwarz.
Wymówił tylko: — Och! — i zamilkł. Nie mógł zrozumieć tej agresywności bez 
powodu i 
zaprawdę daleki był od zdania sobie sprawy, że bezwiedny odcień wzruszenia w 
ostatnich jego 
słowach wywołał ten nieopanowany wybuch szczerości. Dopełniło to miary jego 
zdumienia, lecz 
nie rozgniewało teraz wcale. Jakby to wszystko, czego nie pojmował, rzuciło nań 
znieczulający 
urok. Stała przed nim wysoka i niewyraźna, niby czarne widmo w czerwonym 
półmroku. 
Wreszcie nie zdając sobie zupełnie sprawy, co może nastąpić, gdy otworzy usta, 
szepnął:
— Lecz jeśli miłość moja jest dosyć silna… — i zawahał się.
Wśród głuchej ciszy usłyszał głośny trzask. To ona złamała wachlarz. Dwa 
cieniutkie kawałki 
kości słoniowej jeden po drugim bez szelestu upadły na gruby dywan; 
instynktownie schylił się, 
aby je podnieść. Gdy szukał ich po omacku u jej stóp, przyszło mu do głowy, że w 
dłoniach tej 
oto kobiety spoczywa niezbędny dar, którego nikt inny na świecie prócz niej dać 
nie może. A gdy 
wyprostował się znów, ogarnęła go nieprzeparta wiara w jakąś zagadkę; wiara, że 
oto na 
odległość ręki stoi przed nim tajemnica istnienia — pewnik bezcielesny i 
bezcenny, a 
nieuchwytny zarazem! Żona jego skierowała się ku drzwiom, a on szedł tuż przy 
niej, biedząc się 
nad wynalezieniem jakiegoś magicznego słowa, które by rozwiązało zagadkę i 
zmusiło do 
poddania się ten czarodziejski dar. Ale słowa takiego nie ma. Zagadkę rozwiązuje 
się tylko przez 
poświęcenie, a niebiański dar dany jest do rąk każdemu. Lecz oni żyli w świecie, 
który ma odrazę 
do zagadek, a dba jedynie o te dary, które otrzymać może na ulicy. Zbliżyła się 
do drzwi. Rzekł 
pośpiesznie:
— Daję ci słowo, że kochałem cię… i kocham cię teraz.
Zatrzymała się na prawie nieuchwytną chwilkę, aby rzucić mu spojrzenie pełne 
oburzenia, i 
znów szła dalej. Kobieca przenikliwość, mądra i zabarwiona odwiecznym instynktem 
samoobrony, tak gotowa widzieć przede wszystkim zło w tym, czego nie rozumie, 
napełniła ją 
gorzką urazą do obydwu mężczyzn, którzy wobec duchowej tragicznej walki jej 
uczuć umieli 
zdobyć się jedynie na gruby, wstrętny materializm. W gniewie na niedołężną próbę 
oszukania 
samej siebie znajdowała dosyć nienawiści dla obydwu. Czego chcieli od niej? 
Czego ten chciał 
jeszcze? I gdy znów znalazła się twarzą w twarz z mężem, który stał, trzymając 
rękę na klamce, 
zadała sobie pytanie, czy on jest nie do darowania głupi, czy nikczemny po 
prostu. Przemówiła 
nerwowo i bardzo szybko:
— Oszukujesz sam siebie. Nigdy mnie nie kochałeś. Potrzeba ci było żony — 
kobiety, 
jakiejkolwiek kobiety, która by myślała, mówiła, postępowała w pewien określony 
sposób, w 
sposób uznany przez ciebie. Kochałeś sam siebie.
— Nie wierzysz mi? — zapytał po chwili.
— Gdybym wierzyła, że kochasz mnie — zaczęła namiętnie, po czym głęboko 
zaczerpnęła 
powietrza, a podczas tej przerwy jemu krew pulsowała w uszach — gdybym wierzyła, 
nigdy nie 
byłabym wróciła — dokończyła z całą bezwzględnością.
Stał patrząc w dół, jakby nie słyszał. Czekała. Po chwili otworzył drzwi i na 
podeście ukazała 
się niewidoma marmurowa niewiasta, spowita w draperię aż do podbródka, 
wyciągająca ku nim 
na oślep pęk świateł.
Zdawał się zatopiony w tak głębokim rozmyślaniu, że wychodząc przystanęła, by 
przyjrzeć 
mu się ze zdziwieniem. Podczas gdy mówiła, zszedł na szlak zagadki, przeniósł 
się ze świata 
zmysłowego w krainę uczuć. Czy nie wszystko jedno, co zrobiła, co powiedziała, 
jeśli za cenę 
raniących jej czynów i słów osiągnął rozwiązanie zagadki! Nie ma życia bez wiary 
i miłości — 
wiary w serce ludzkie, miłości dla , ludzkiej istoty! Tchnienie łaski, którego 
raz jedyny w życiu 
dostępują nawet najmniej zasłużeni, rozwarło przed nim wrota zaświatów. 
Zapatrzony w 
bezcielesny drogocenny pewnik zapomniał o błahych wydarzeniach życiowych: o 
błogości 
korzystania z darów, o rozkoszy użycia, o wszelkich proteuszowo zmiennych i 
podniecających 
formach pożądania, rządzących zmysłowym światem błazeńskich uciech i marnych 
trosk. Wiara! 
Miłość! Niezachwiana, czysta wiara w prawdziwość duszy, ogromna czułość, głęboka 
jak ocean, 
pogodna i wieczysta jak bezkresny spokój przestrzeni hen, w górze, ponad 
krótkotrwałymi 
ziemskimi burzami. Oto czego pragnął przez całe życie, lecz uświadomił sobie 
dopiero teraz po 
raz pierwszy. Osiągnął tę świadomość przez ból jej utraty. Ona rozporządzała tym 
darem! Tylko 
ona! I na całym świecie ona była jedyną istotą, która tym darem mogła nasycić 
jego bezgraniczne 
pragnienie. Postąpił krok naprzód, wyciągając ramiona, jakby chciał przyciągnąć 
ją do piersi, 
lecz podniósłszy głowę spotkał się z wyrazem takiej szczerej konsternacji, że 
ramiona opadły mu 
jak przetrącone. Odskoczyła od niego, potknęła się o próg i znalazłszy się na 
podeście, skulona, 
odwróciła się szybko. Tren sukni z szelestem owinął się koło jej stóp. 
Przerażenie jej było 
nieudawane. Dyszała, odsłaniając zęby, i cała nienawiść do siły, pogarda dla 
słabości, odwieczny 
konflikt płci wydarł się z niej na jaw, jak diablik z pudełka za pociśnięciem 
sprężyny.
— To ohydne! — krzyknęła.
Nie poruszył się z miejsca, lecz wygląd jej, niespokojne jej ruchy i dźwięk 
głosu wytworzyły 
niby gęstniejącą mgłę faktów pomiędzy nim a jego wizją miłości i wiary. Mgła 
rozpłynęła się i 
patrząc na tę twarz triumfującą i gniewną, na tę białą twarz podstępną i 
nieoczekiwaną, jakby 
znienacka spoglądającą z zasadzki, zaczął powoli wracać do świata 
rzeczywistości. Pierwsza 
jasna myśl jego była: „Jestem mężem tej kobiety.” Następna: „Nie da mi nic prócz 
tego, co oczy 
zobaczą.” Zapragnął nie chcieć widzieć. Lecz wspomnienie wizji, utrwalone na 
wieki w pamięci, 
zmusiło go do zwrócenia się do żony z naiwną surowością neofity, pozostającego 
pod grozą 
nowej wiary:
— Ty nie masz tego daru.
Odwrócił się od niej, pozostawiając ją zupełnie ogłupiałą. Poczęła powoli 
wstępować na 
schody, walcząc z niemiłym podejrzeniem, że postawiono ją wobec czegoś 
subtelniejszego niż 
ona sama, głębszego niż źle zrozumiany a tragiczny konflikt jej uczuć.
Zamknął drzwi od salonu i począł błądzić samotny wpośród gęstych cieni 
czerwonego 
przyćmionego światła i niby w eleganckim przybytku wiecznego potępienia. Ona nie 
miała tego 
daru — nikt go nie miał… Postawił nogę na książce, co spadła z jednego z 
przepełnionych 
stolików. Podniósł tomik i trzymając go w ręce, podszedł do szkarłatnej lampy. 
Czerwień okładki 
pogłębiała się i powykręcane złote litery, rozsiane po niej, wystąpiły, 
połyskując krwawo. Cienie 
i arabeski. Przeczytał po dwakroć Cienie i ar… Tom poezji tamtego. Upuścił go, 
lecz nie uczuł 
najlżejszego drgnienia zazdrości czy oburzenia. Cóż on wiedział?.,. Cóż 
wiedział?… Stos 
rozżarzonych węgli osunął się w kominku. Obrócił się, by spojrzeć na nie. Ach! 
Tamten gotów 
był porzucić wszystko, co posiadał, dla tej kobiety, która nie przyszła, która 
nie miała na tyle 
wiary, miłości, odwagi, aby przyjść. Czego tamten oczekiwał, czego się 
spodziewał, czego 
pragnął? Kobiety czy tego pewnika bezcielesnego a drogocennego! Pierwszą 
nieegoistyczną 
myśl, jaką kiedykolwiek poświęcił istocie ludzkiej, zwrócił ku temu człowiekowi, 
który chciał 
mu wyrządzić straszliwą krzywdę. Nie czuł gniewu. Przygniatał go smutek 
nieosobisty, jakby 
bezbrzeżna melancholia całej ludzkości roztęsknionej za czymś, czego się nie da 
osiągnąć. 
Poczuł się bratem każdego człowieka — nawet tamtego, zwłaszcza tamtego. Co 
tamten myślał 
teraz? Czy przestał czekać, zaniechał nadziei? Czy przestanie kiedy czekać i 
spodziewać się? Czy 
zrozumie, że kobieta, która nie miała odwagi, nie miała i daru tego — nie miała 
daru!
Zegar zaczął bić i głębokie wibrujące dźwięki napełniły pokój niby odgłosem 
potężnego 
dalekiego dzwonu. Policzył uderzenia. Dwanaście. Zaczął się nowy dzień. Nadeszło 
jutro, 
tajemnicze i kłamliwe, co wabi ludzi, gardzących miłością i wiarą, wciąż dalej i 
dalej, poprzez 
ważkie błahostki życia ku należnej zapłacie grobu. Policzył uderzenia i, 
wpatrzony w kominek, 
zdawał się oczekiwać na więcej, a potem, jakby na czyjeś wezwanie, energicznym 
krokiem 
wyszedł z pokoju.
Znalazłszy się za drzwiami, usłyszał kroki w przedsionku i przystanął. Zasunięto 
jedną 
zasuwę, potem drugą. Zamykano na noc, odgradzając jego pożądanie i zawód od 
tchnącej 
oburzeniem krytyki świata, pełnego szlachetnych darów dla tych, co mienią się 
być bez skazy i 
zarzutu. On był bezpieczny, a wszędzie wokół jego domu służalcze lęki i 
służalcze nadzieje 
spały, śniąc o powodzeniu, za nieubłaganą dyskrecją drzwi, równie 
nieprzeniknioną dla prawdy 
wewnątrz zawartej jak granit grobowców. Szczęknął zamek, zabrzęczał łańcuch. 
Nikt się nie 
dowie!
Czemu ta pewność bezpieczeństwa cięższa mu była niż brzemię lęku i czemu dzień, 
co się 
rozpoczął, uporczywie nasuwał się jako ostatni ze wszystkich dni — jak dziś bez 
jutra? A jednak 
nic się nie zmieniło, bo nikt się nie dowie, wszystko iść będzie jak dawniej, 
branie od życia, 
rozkosz używania, radość głodu nasycanego codziennie, szlachetne bodźce 
niezaspokojonej 
ambicji. Wszelkie, wszelkie radości życia. Wszelkie prócz pewnika bezcielesnego 
a 
drogocennego, pewnika miłości i wiary. Wierzył, że cień tego pewnika towarzyszył 
mu, odkąd 
mógł tylko sięgnąć pamięcią, że niewidzialna obecność kierowała jego życiem. A 
teraz, gdy cień 
ten pojawił się i zniknął, nie mógł ugasić w sobie tęsknoty za prawdą jego 
treści. Jego pożądanie 
tej prawdy było naiwne, równie potężne jak pragnienie dobrobytu, na którym 
opiera się istnienie, 
lecz w przeciwieństwie do tegoż — nie do przezwyciężenia. Był to subtelny 
despotyzm idei nie 
znoszącej współzawodnictwa, samotnej, niepocieszonej i groźnej. Wchodził wolno 
po schodach. 
Nikt się nie dowie. Dni iść będą za dniami, a on zajdzie daleko, bardzo daleko. 
Jeśli nie można 
ujarzmić idei, to można ujarzmić los, ludzi, świat cały. Wielkość tej 
perspektywy olśniła go; 
brutalny zmysł praktyczny krzyczał w nim, że tylko to warto posiadać, co się da 
osiągnąć. 
Zwolnił kroku na stopniach. W przedsionku światła pogasły i tylko mały żółty 
płomyk migał 
gdzieś na dole. Poczuł dla siebie nagłą pogardę i to dodało mu bodźca. Ruszył 
znów naprzód, 
lecz u drzwi wspólnego pokoju, wyciągnąwszy już rękę do klamki, zawahał się. 
Poniżej na 
schodach ukazała się głowa służącej, która skończyła zamykanie domu. Ręka mu 
opadła. 
Pomyślał: „Poczekam, aż przejdzie” — i cofnął się pomiędzy pionowe fałdy 
portiery.
Widział ją wynurzającą się stopniowo, jakby wznosiła się ze studni. Za każdym 
krokiem 
płomyk świecy chwiał się przed jej zmęczoną młodą twarzą, a ciemność przedsionka 
zdawała się 
czepiać jej czarnej sukni, postępować za nią, wznosząc się niby milczący 
przypływ, niby wielka 
noc świata zewnętrznego, która wdarła się przez dyskretną przegrodę murów, 
zamkniętych drzwi 
i zasłoniętych okien. Wstępowała po schodach, skakała na ściany, jak gniewna 
fala, zalewała 
błękitne niebiosa, żółte piaski, słoneczne światło krajobrazów, nędzny patos 
niewinności w 
łachmanach i zrezygnowanej głodowej śmierci. Pochłonęła rozkoszną idyllę na 
łódce i okaleczałe 
nieśmiertelne płaskorzeźby. Napływała z zewnątrz, wspinała się coraz wyżej, 
niosąc milczące 
zniszczenie. A ponad nią niewiasta z marmuru, stateczna i ślepa na swym wysokim 
piedestale, 
zdawała się odpędzać zachłanną noc pękiem świateł.
Z niecierpliwością śledził napływającą falę nieprzeniknionych mroków, jakby 
spragniony 
nadejścia nocy tak czarnej, aby skryła sromotną porażkę. Ciemności nadchodziły 
coraz bliżej. 
Pęk świateł zagasł. Służąca wchodziła po schodach, twarzą zwrócona ku niemu. Za 
jej plecami 
cień olbrzymiej niewiasty kołysał się z lekka po ścianie. Hervey powstrzymał 
oddech, gdy 
służąca mijała go bez szelestu z ociężałymi powiekami. Nadbiegający w ślad za 
nią przypływ 
morza ciemności napełnił dom, zdawał się zalewać mu stopy i, nie znajdując tamy 
po drodze, w 
milczeniu zawarł się nad jego głową.
Chwila oczekiwana nadeszła, lecz Hervey nie otworzył drzwi. Wśród panującej 
ciszy, zamiast 
poddać się rozsądnym wymaganiom życiowym, z buntem w sercu ruszył w ciemności 
zalegające 
dom. Dom zaś stał się przybytkiem nieprzeniknionej nocy, jakby zaprawdę ostatni 
dzień nadszedł 
i minął, pozostawiając go samotnego w mrokach, co nie mają jutra. A w dole 
niewyraźnie 
majaczyła marmurowa niewiasta, blada i nieruchoma jak cierpliwe widmo, i 
wyciągała w 
ciemność pęk zagasłych lampek.
Posłuszna myśl kreśliła mu obraz nieprzerwanego pasma życia, dostojeństw i 
korzyści 
płynących ze stałego powodzenia, buntownicze zaś serce biło w piersi, jakby 
oszalałe 
pragnieniem pewnika bezcielesnego a drogocennego, pewnika miłości i wiary. Cóż z 
tego, że 
dom jego noc zalega, gdy na świecie jest słońce, w promieniach którego ludzie 
sieją i zbierają! 
Nikt się nie dowie. Dni, lata przeminą i… Wspomniał, że niegdyś kochał ją. Lata 
przeminą… I 
znów pomyślał o niej, jak się myśli o umarłej — z czułością bezbrzeżnego żalu, z 
namiętną 
tęsknotą za utraconym ideałem. Kochał ją, kochał, a nigdy nie poznał prawdy… 
Lata mijać będą 
wśród dręczących wątpliwości… Wspomniał jej uśmiech, oczy, głos, milczenie, jak 
gdyby utracił 
ją na zawsze. Lata przeminą, a on zawsze nie dowierzać będzie jej uśmiechowi, 
podejrzewać 
spojrzenie, zawsze wątpić będzie jej słowom, nigdy nie da wiary milczeniu. Nie 
miała tego daru, 
nie miała! Czym była? Kim była?… Lata przeminą, wspomnienie tych chwil się 
zatrze, a ona 
dzielić z nim będzie materialny spokój nieskazitelnego żywota. Nie miała 
.miłości ani wiary dla 
nikogo. Poświęcać jej myśli, okazywać wiarę równało się szeptaniu wyznań ponad 
krawędzią 
świata. Nic nie powracało — nawet echo.
W bólu, którym go ta myśl napełniła, zrodziło się jego sumienie. Nie ten strach 
przed 
wyrzutami, który rośnie powoli i powoli słabnie wpośród skomplikowanych wydarzeń 
życiowych, lecz Mądrość Boża w pełni rozwoju, uzbrojona i sroga, z głębi 
doświadczanego serca 
wydostająca się na świat, gotowa do walki z tajoną niskością pobudek. Jak 
błyskawica spadła nań 
świadomość, że moralność nie jest drogą do szczęścia. Straszliwe to było 
objawienie. Zrozumiał 
nagle nicość swej mądrości. Marność uczynków ludzkich, powodzenia, upokorzeń, 
godności, 
upadku — marność wszystkiego. Nie była to sprawa mniejszego lub większego bólu, 
tej radości 
lub tamtej troski, lecz prawdy lub kłamstwa, życia lub śmierci.
Stał wśród nocy–objawicielki w ciemności, co doświadcza serca, nocy 
bezużytecznej dla 
pracy ludzkiej, lecz wśród której wzrok nie oślepiony blaskiem słonecznym 
zachłannego dnia 
wędruje czasami hen, aż do gwiazd. Niezmącona otaczająca go cisza miała w sobie 
coś 
uroczystego, lecz on wiedział, że była to kłamliwa powaga świątyni przeznaczonej 
na 
odprawianie obrzędów upodlającego kultu. Milczenie wśród tych dyskretnych ścian 
wymownie 
świadczyło o bezpieczeństwie, lecz jemu wydało się podniecające i ponure niby 
dyskrecja 
korzystnej sromoty; był to przezornie zachowany spokój jaskini fałszerzy 
pieniędzy — domu 
niesławy! Lata przeminą i nikt się nie dowie. Nigdy! Aż do śmierci — ni potem…
— Nigdy! — przemówił głośno do nocy–objawicielki.
I zawahał się. Tajemnica serc, za straszna dla lękliwych oczu ludzkich, powróci, 
nieodgadniona, do Nieprzeniknionego Twórcy dobra i zła, do Pana zwątpień i 
porywów. 
Sumienie jego narodziło się, usłyszał głos jego i zawahał się, nieświadom swej 
mocy, potęgi 
silnej jak los, tajemnicy własnego serca. Straszliwa to ofiara rzucić życie całe 
w płomień nowej 
wiary. Potrzebował pomocy przeciw samemu sobie, przeciw okrutnemu wyrokowi 
zbawienia. 
Nawyk wieloletni przeważył, potrzeba zwrócenia się do cichego sprzymierzeńca, 
który nigdy 
dotychczas nie zawiódł. Może ona pomoże… Otworzył drzwi i wpadł, jakby pogoń 
miał za sobą.
Znalazł się pośrodku pokoju, zanim zdołał dostrzec cośkolwiek prócz 
oślepiającego blasku, a 
potem ukazała się głowa kobiety, jakby odcięta od tułowia i unosząca się na 
poziomie jego oczu. 
To żona zerwała się, gdy wpadł do pokoju.
Przez chwilę przypatrywali się sobie nawzajem, jakby oniemieli ze zdumienia. 
Włosy jej, 
spływające wzdłuż ramion, lśniły jak polerowane złoto. Spojrzał w bezdenną 
głębię niewinnych 
jej oczu. Nic w nich nie ma — nic, nic.
Wyjąkał nieprzytomnie:
— Chciałbym… chciałbym… wiedzieć…
Przez jasność tych niewinnych oczu przemknął cień; cień wątpliwości, 
podejrzliwości, tej 
zawsze czujnej cechy niewygasającego antagonizmu, bezlitosnego niedowierzania, 
właściwego 
odwiecznemu instynktowi samoobrony; nienawiści, głębokiej wystraszonej 
nienawiści do 
wszystkiego, co niezrozumiałe — do tej wstrętnej czułości, narzucającej swój 
gruby materializm 
duchowemu, tragicznemu konfliktowi jej uczuć.
— Alvanie… ja tego nie zniosę… — Zaczęła nagle dyszeć. — Ja mam prawo… do… do 
samej siebie…
Podniósł rękę i miał wygląd tak groźny, że urwała przestraszona i cofnęła się 
trochę.
Stał z podniesioną ręką… Lata mijać będą, a on będzie musiał żyć z tą bezdenną 
głębią 
niewinności, po której migają cienie podejrzeń i nienawiści… Lata mijać będą, a 
on nigdy się nie 
dowie, nigdy nie zaufa… Lata przeminą bez wiary i miłości…
— Możesz tak żyć?! — krzyknął, jak gdyby mogła słyszeć jego myśli.
Miał wygląd groźny. Przez myśl przemknęła jej możliwość gwałtu, 
niebezpieczeństwa i na 
jedno mgnienie ogarnęła ją wątpliwość, czy na ziemi istnieją takie wspaniałości, 
których ceną 
można by okupić taką brutalną scenę. — Krzyknął po raz drugi: — Możesz tak żyć?! 
— i patrzył 
na nią jak obłąkany. W jej oczach także zapaliły się błyski. Nie słyszała 
przerażającego zgiełku 
jego myśli, podejrzewała więc nawrót żalu, nowy atak zazdrości, nieuczciwe 
pragnienie wykrętu. 
W odpowiedzi krzyknęła z gniewem:
— Mogę!
Zatrząsł się, jakby szamocząc się i rwąc niewidzialne więzy. Ona dygotała od 
stóp do głów.
— A ja… nie mogę! — Wyrzucił ramiona przed siebie, jakby chciał ją odepchnąć, i 
wielkimi 
krokami wyszedł z pokoju. Drzwi zawarły się z trzaskiem. Postąpiła szybko trzy 
kroki naprzód i 
stanęła wpatrzona w białe tafle ze złoceniami. Żaden dźwięk nie dobiegał spoza 
nich, żaden 
szept, żadne westchnienie, nawet stąpania żadnego nie było słychać na grubym 
dywanie poza 
drzwiami. Zdało się, że Alvan zaraz po wyjściu skonał nagle, że zmarł za progiem 
i ciało jego 
rozwiało się natychmiast wraz z duszą. Nasłuchiwała z rozchylonymi ustami i 
niepewnym 
wzrokiem. Aż tam na dole, gdzieś głęboko, niby w trzewiach ziemi, jakieś drzwi 
zawarły się 
ciężko i spokojny dom zadrżał od dachu aż do fundamentów silniej niż od huku 
pioruna.
Nie powrócił nigdy.
Przełożyła Helena Gay
Laguna
The Lagoon
Biały, wsparty oburącz o dach małego domku na rufie lodzi, odezwał się do 
sternika:
— Przenocujemy na polance Arsata. Późno już. Malaj mruknął coś w odpowiedzi i 
sterował z 
oczami utkwionymi w rzece. Biały oparł brodę na skrzyżowanych ramionach i 
wpatrzył się w 
szlak wodny za łodzią. U krańca prostej drogi wśród lasów, przedzielonych 
jaskrawym blaskiem 
rzeki, bezchmurne, olśniewające słońce ważyło się nisko nad wodą gładką i 
połyskliwą jak 
metalowa wstęga. Ciemny, posępny las stał w ciszy i spokoju z obu stron 
szerokiej rzeki. U stóp 
wielkich, wyniosłych drzew bezpienne palmy wyrastały z nadbrzeżnego mułu w 
pękach 
ogromnych, ciężkich liści, zwisających nieruchomo nad brunatnymi kręgami wirów. 
W ciszy 
każde drzewo, każdy liść, każda gałązka, najcieńsze pędy lian i płatki 
najdrobniejszego 
kwiecia były jakby zaklęte w spokój kamienny i ostateczny. Nic się nie poruszało 
na rzece 
prócz ośmiu wioseł, które błyskały, wznosząc się i opadając miarowo z 
pojedynczym 
pluskiem. Sternik zagarniał wodę to na prawo, to na lewo, a pióro steru kreśliło 
nagłym i 
rytmicznym ruchem błyszczące półkole nad jego głową. Wzburzona woda pieniła się 
naokoło z 
głuchym szumem. Łódź sunęła w górę rzeki wśród przelotnego zamętu, wznieconego 
przez nią 
samą i wstępowała, zda się, w granice kraju, skąd nawet wspomnienie ruchu 
uleciało na 
zawsze.
Biały odwrócił się od zachodzącego słońca i objął spojrzeniem pusty, rozległy 
obszar morza. 
Rzeka — wahająca się i niepewna w ciągu długiej wędrówki — przez ostatnie trzy 
mile płynie 
wprost ku morzu jakby znęcona swobodą szerokiego horyzontu, płynie prosto na 
wschód — na 
wschód, który mieści w sobie i światło, i ciemność. W tyle za łodzią rozległ się 
kilkakrotnie 
zew jakiegoś ptaka — zgrzytliwy i słaby — prześliznął się po gładkiej wodzie i 
zatracił w 
głuchej ciszy świata, nie sięgnąwszy przeciwległego brzegu.
Sternik wbił wiosło w toń i przytrzymał je mocno w wyprężonych ramionach, 
pochylając się 
naprzód. Woda głośno zabulgotała; wydało się naraz, że długi, prosty obszar 
rzeki obraca się 
naokoło swej osi, lasy zatoczyły półkole, a ukośne promienie zachodu padły 
ognistym żarem na 
bok łodzi, rzucając wydłużone, potworne cienie wioślarzy na pręgowany blask 
rzeki. Biały 
odwrócił się, aby spojrzeć naprzód. Czółno płynęło teraz pod kątem prostym, do 
prądu i 
rzeźbiona głowa smoka, umieszczona na dziobie, skierowała się w stronę szczeliny 
dzielącej 
nadbrzeżne zarośla. Prześliznęła się przez nie, otarłszy się o zwisające 
gałęzie, i znikła z rzeki 
niby smukłe ziemno–wodne stworzenie opuszczające wodę dla leśnego legowiska.
Wąska zatoka wyglądała jak kręty, przepaścisty rów pełen mroku pod skrawkiem 
czystego, 
jaskrawego błękitu nieba. Olbrzymie drzewa, niewidzialne za strzępiastymi 
draperiami lian, 
wznosiły się wysoko. Gdzieniegdzie, tuż nad połyskliwą czernią wody, skręcony 
korzeń jakiegoś 
wielkiego drzewa sterczał spośród koronek drobnych paproci, czarny i ponury, 
skłębiony i 
nieruchomy jak zastygły wąż. Krótkie słowa wioślarzy odbijały się głośno od 
zwartych ścian 
roślinnych. Mrok sączył się spomiędzy drzew, przesiewał się przez pogmatwany 
labirynt 
pnączy, wypełzał spod fantastycznie wielkich, nieruchomych liści, mrok 
tajemniczy i nieodparty, 
wonny i jadowity mrok nieprzebytych lasów.
Ludzie popychali łódź żerdziami w płytkiej wodzie. Przesmyk rozszerzył się w 
rozległą 
przestrzeń stojących wód. Lasy cofnęły się od brzegu, zostawiając gładki pas 
jasnozielonej, 
trzciniastej trawy, niby ramę okalającą błękit odbitego nieba. Wełnista, różowa 
chmurka płynęła 
wysoko w górze, wlokąc delikatny, barwny swój wizerunek wśród płynących liści i 
srebrzystych kwiatów lotosu. W oddali zaczerniał domek osadzony na wysokich 
palach. Tuż przy 
nim dwie smukłe palmy nibong, zbiegłe, zda się, z okólnych lasów, kłoniły się 
lekko nad 
postrzępionym dachem z wyrazem tkliwego smutku i pieczołowitości w pochyleniu 
głów 
liściastych i wyniosłych.
Sternik rzekł, wskazując wiosłem:
— Arsat jest w domu. Widzę jego czółno, uwiązane między palami.
Wioślarze przebiegali wzdłuż brzegów łodzi, spoglądając przez ramię ku celowi 
całodziennej 
podroży. Byliby woleli spędzić noc gdziekolwiek indziej, byle nie na tej 
dziwacznej lagunie, 
gdzie straszyło po nocach. A przy tym nie lubili Arsata, jako obcego przybysza i 
osobnika mocno 
podejrzanego; bowiem człowiek, który naprawia walący się dom i w nim 
zamieszkuje, 
stwierdza jawnie, że nie boi się żyć wśród duchów nawiedzających miejsca 
opuszczone przez 
ludzi. Taki człowiek mocen jest spaczyć bieg przeznaczenia spojrzeniem lub 
słowem, a 
przygodnym wędrowcom trudno jest przebłagać domowe duchy samotnika, które 
czyhają na 
podróżnych, chcąc wywrzeć na nich zemstę za złośliwość swego ludzkiego władcy. 
Białych te 
sprawy nic nie obchodzą, ponieważ są niewierzący i pozostają w zmowie z Ojcem 
Zła, który 
osłania ich od szwanku i wiedzie przez ukryte niebezpieczeństwa tej ziemi. Na 
przestrogi 
prawowiernych biali odpowiadają wyzywającym niedowiarstwem. Cóż na to poradzić?
Tak rozmyślali wioślarze, kładąc się całym ciężarem na końce długich żerdzi. 
Wielka łódź 
sunęła prędko, gładko i bezszelestnie ku polance Arsata. Wreszcie rozległ się 
łoskot tyk 
rzuconych na dno łodzi, zabrzmiał głośny pomruk: „Chwała Allachowi!” — i łódź 
uderzyła 
lekko o koślawe pale przed domkiem.
Wioślarze zadarli głowy i krzyknęli zgrzytliwym chórem: „Arsat! Hej, Arsat!” 
Nikt się nie 
pokazał. Wówczas biały jął wspinać się po niezdarnie skleconej drabinie 
prowadzącej na 
bambusową platformę. Djuragan łodzi rzekł kwaśno:
— Wieczerzę ugotujemy w sampanie i przenocujemy na wodzie.
— Podajcie mi derki i kosz — rozkazał krótko biały.
Ukląkł na skraju pomostu i wziął od nich swoje rzeczy. Potem łódź odpłynęła, a 
biały 
powstał i znalazł się naprzeciw Arsata, który wyszedł właśnie z niskich drzwi 
chaty. — Był to 
człowiek młody, potężnie zbudowany, o szerokiej piersi i muskularnych ramionach. 
Odziany 
był tylko w sarong; na głowie nic nie miał. Wielkie, łagodne oczy patrzyły 
żarliwie w białego, ale 
głos i obejście były spokojne, gdy spytał bez słowa przywitania:
— Czy masz lekarstwo, tuanie?
— Nie — odrzekł gość z niepokojem. — Nie. Dlaczego? Czy jest kto chory w domu?
— Wejdź i zobacz — odparł Arsat tym samym spokojnym tonem i odwróciwszy się 
nagle, 
znikł w niskim przejściu. Biały zostawił swoje pakunki i poszedł za nim.
W przyćmionym świetle wnętrza dojrzą? na bambusowym tapczanie kobietę 
wyciągniętą na 
wznak pod szerokim przykryciem z czerwonego perkalu. Leżała bez ruchu, jak 
martwa, tylko jej 
wielkie, szeroko rozwarte oczy, utkwione w cienkich krokwiach, połyskiwały w 
mroku, 
nieruchome i nie widzące. Miała dużą gorączkę i widać było, że jest 
nieprzytomna. Policzki 
jej były z lekka zapadnięte, usta rozchylone, a młoda twarz przybrała wyraz 
nieruchomy i 
złowróżbny, zapatrzony i nieobecny wyraz ludzi nieprzytomnych, stojących w 
obliczu śmierci. 
Obaj mężczyźni patrzyli na nią w milczeniu.
— Dawno już chorujesz? — zapytał podróżny.
— Nie spałem przez pięć nocy — odrzekł spokojnie Malaj. — Z początku słyszała 
głosy 
nawołujące ją z wody i mocowała się ze mną, gdyż nie chciałem jej puścić. Ale od 
chwili, gdy 
wstało dzisiejsze słońce, nic już nie słyszy — nawet mnie nie słyszy. Nic już 
nie widzi. Nawet 
mnie nie widzi — nawet mnie!
Zamilkł na chwilę, po czym zapytał cicho:
— Tuanie, czy ona umrze?
— Lękam się tego — rzekł smutno biały. Znał Arsata przed laty w dalekim kraju, w 
czasach 
niespokojnych i groźnych, gdy żadną przyjaźnią gardzić nie należy. A odkąd 
malajski jego 
przyjaciel osiadł niespodzianie z obcą kobietą w szałasie lagunie, biały spędził 
tu wiele nocy, 
podróżując w górę i w dół rzeki. Lubił tego człowieka, który umiał być wiernym 
doradcą i 
walczyć nieustraszenie u boku białego przyjaciela. Lubił go — może nie do tego 
stopnia jak się 
lubi wiernego psa jednak lubił go dostatecznie, aby mu służyć pomocą o nic nie 
pytając, aby w 
nawale zajęć wspomnieć czasem niejasno samotnego mężczyznę i długowłosą kobietę, 
o 
śmiałej twarzy i zwycięskich oczach, dwoje ludzi żyjących razem w leśnej 
kryjówce, 
samotnych i trwożnie unikanych.
Biały wyszedł z szałasu w chwili, gdy olbrzymia łuna zachodu gasła, zdmuchnięta 
przez 
szybkie, skradające się cienie, które wypełzły jak czarna, nieuchwytna mgła 
spomiędzy szczytów 
drzew i snuły się po niebie, chłonąc szkarłatny żar obłoków i wspaniałą purpurę 
uchodzącego 
dnia. Po chwili wszystkie gwiazdy zabłysły nad głęboką czernią ziemi i wielka 
laguna 
zajaśniała nagle odbitymi światełkami, niby owalny szmat gwiaździstego nieba, 
ciśnięty w 
beznadziejną, przepastną noc dzikiej głuszy. Biały posilił się zapasami wyjętymi 
z koszyka, po 
czym zebrał kilka patyków leżących na platformie i rozpalił małe ognisko, lecz 
nie dla ciepła; 
chodziło mu o dym chroniący przed moskitami. Otulił się w koce i siedział 
wsparty o trzcinową 
ścianę domku, paląc w zamyśleniu papierosa.
Arsat wyszedł z chaty bez szelestu i przykucnął przy ogniu. Biały poruszył z 
lekka 
wyciągniętymi nogami.
— Oddycha — rzekł cicho Arsat, uprzedzając pytanie, którego się spodziewał. — 
Oddycha i 
goreje wielkim ogniem. Nie mówi nic. Nie słyszy nic. I goreje!
Urwał i zapytał po chwili spokojnym, obojętnym głosem:
— Tuanie… czy ona umrze?
Biały poruszył się nerwowo i mruknął niepewnym tonem:
— Jeśli tak chce jej przeznaczenie.
— Nie, tuanie — odpowiedział spokojnie Arsat. — Jeśli tak chce moje 
przeznaczenie. 
Słucham, patrzę, czekam. I wspominam… Tuanie, czy pamiętasz dawne dni? Czy 
pamiętasz 
mego brata?
— Tak — odrzekł biały. Malaj powstał nagle i wszedł do chaty. Podróżny, siedząc 
nieruchomo na platformie, posłyszał jego głos. Arsat mówił: — Usłysz mnie! 
Przemów! — Po 
tych słowach nastała głucha cisza. — O Diamelen! — krzyknął nagle. Głębokie 
westchnienie 
doszło do uszu białego. Arsat ukazał się we drzwiach i przysiadł znów na dawnym 
miejscu.
Siedzieli milcząc przy ogniu. Cisza panowała w chacie i wszędzie wokoło; tylko z 
daleka 
dochodziły od czasu do czasu głosy wioślarzy, niosące się wyraźnie po spokojnej 
wodzie. 
Ognisko rozpalone na rufie sampanu jaśniało słabo w oddali, otoczone mglistą, 
czerwoną 
aureolą. Wreszcie zgasło. Głosy ucichły. Ląd i woda spały niewidzialne, 
nieporuszone i nieme. 
Zdawało się, że nic nie pozostało ze świata prócz migotliwego blaski gwiazd, 
spływającego 
nieustannie i daremnie w głuchą czerń nocy.
Biały patrzył przed siebie w ciemność szeroko rozwartymi oczami. Groza i urok, 
natchnienie i 
tajemnica śmierci — bliskiej, nieuniknionej, niewidzialnej — stłumiły gorączkową 
ruchliwość 
jego rasy, budząc w nim najgłębsze, najmniej uchwytne myśli. Czujna 
podejrzliwość upatrująca 
wszędzie coś złego, żrąca podejrzliwość, która czyha w na szych sercach, 
wypełzła w otaczającą 
go ciszę głęboką i głuchą, nasycając ją fałszem i ohydą, aż wreszcie cisza ta 
wydała mu się 
spokojną, nieprzeniknioną maską, kryjącą potworny jakiś gwałt. Przelotne a 
potężne 
wzburzenie targnęło całą istotą białego i ziemia spowita w gwiaździsty spokój 
stała się dlań 
mroczną krainą nieludzkich walk bojowiskiem duchów strasznych i czarownych 
wzniosłych i 
ohydnych, walczących zapamiętale o władzę nad naszymi bezbronnymi sercami, nie 
spokojną, 
tajemniczą krainą niewyczerpanych pragnień i lęków.
Żałosny szept wysnuł się z mroku, szept smutny i przerażający, jak gdyby 
wielkie, samotne 
lasy usiłowały wsączyć do uszu białego mądrość swej niezmiernej i wyniosłej 
obojętności. 
Niepewne i nieuchwytne dźwięki krążyły wokół niego w powietrzu, kształtując się 
z wolna w 
słowa i wreszcie spłynęły szemrzącym strumieniem cichych, monotonnych zdań. 
Wzdrygnął się 
jak człowiek nagle ze snu zbudzony i zmienił nieznacznie pozę. Arsat, nieruchomy 
i 
niewyraźny jak cień, siedział z pochyloną głową nad migotaniem gwiazd i mówił 
cichym, 
sennym głosem:
— …bo gdzież złożyć ciężar swej troski, jeśli nie w sercu przyjaciela? Mężowi 
przystoi 
mówić o wojnie i o miłości. Ty wiesz, tuanie, czym jest wojna, i patrzyłeś na 
mnie, gdy w 
chwili niebezpieczeństwa szukałem śmierci, jak inni szukają życia. Słowa 
napisane mogą 
zaginąć. Można napisać kłamstwo, ale to, co oglądały nasze oczy, jest prawdą i 
pozostaje w 
pamięci.
— Pamiętam — rzekł spokojnie biały.
Arsat ciągnął dalej głosem posępnym i opanowanym:
— Dlatego będę ci mówił o miłości. Będę mówił w mroku. Będę mówił, póki noc i 
miłość 
me przeminą i póki oko dnia me padnie na moją żałość i moją hańbę; na moją 
poczerniałą 
twarz; na moje zgorzało serce.
Krótkie, nikłe westchnienie powstrzymało na chwilę Jego słowa, które płynęły nie 
podkreślone żadnym gestem, żadnym poruszeniem.
— Gdy minął czas wojny i zamieszek i gdy opuściłeś mój kraj w pogoni za swymi 
pragnieniami, których my, wyspiarze zrozumieć nie możemy, mnie i memu bratu 
przypadło 
znowu w udziale nosić miecz za władcą, jak to czyniliśmy i dawni Wiesz, że 
pochodzimy z 
wielkiego, panującego rodu i że bardziej niż ktokolwiek byliśmy godni piastować 
znamię władzy 
na prawym ramieniu. A w czasach pomyślności Si Dendring zaszczycał nas swoją 
łaską, tak jak 
my w czasach smutku staliśmy przy nim wiernie i nieustraszenie. Nastał czas 
pokoju. Czas 
łowów na jelenie i walk kogucich; czczej gadaniny i głupich swarów między 
mężami, których 
brzuchy są pełne, a broń rdzewieje. Lecz siewca śledził bez trwogi wzrost 
młodych pędów 
ryżu, a kupcy snuli się ciągle; wyruszali chudzi i wracali utuczeni na wody 
naszej spokojnej 
rzeki. Przywozili kłamstwa i prawdę razem zmieszane, tak że żaden mąż nie 
wiedział, kiedy się 
radować, a kiedy smucić. Słyszeli także i o tobie, tuanie. Widziano cię tu i 
widziano cię 
ówdzie. A ja cieszyłem się, że o tobie słyszę, bo nasze burzliwe czasy żyły w 
mej pamięci, i 
wspominałem cię zawsze, aż nadszedł czas, oczy moje nic już w przeszłości 
widzieć nie mogły, 
bo ujrzały tę, która umiera tu — w chacie.
Urwał i wyszeptał przejmującym głosem:
— O Mara bahia! O dolo!
Po chwili ciągnął znów nieco głośniej:
— Nie ma gorszego wroga i nie ma lepszego przyjaciela nad brata, tuanie, gdyż 
brat wszystko 
o bracie, a w doskonałej wiedzy i dobra, i zła siła. Kochałem swego brata. 
Poszedłem więc do 
niego i wyznałem mu, że patrzeć mogę tylko na jedno oblicze, że słuchać mogę 
jednego głosu. 
Poradził mi: „Otwórz przed nią serce, aby ujrzała, co się w nim dzieje — i 
czekaj. Cierpliwość 
jest mądrością. Może się zdarzyć, że Inchi Midah umrze albo że nasz władca 
otrząśnie się z lęku 
przed niewiastą”. Czekałem więc!… Pamiętasz, tuanie, kobietę o zakwefionej 
twarzy — 
pamiętasz trwogę naszego władcy przed jej przebiegłością i wybuchami gniewu. Nie 
chciała 
puścić od siebie swej służebnicy — i cóż na to mogłem poradzić? Lecz syciłem 
głód mego 
serca krótkimi spojrzeniami i słowami rzucanymi ukradkiem. Za dnia wałęsałem się 
po ścieżce 
wiodącej do kąpieli, a gdy słońce zapadło za lasy, skradałem się wzdłuż 
jaśminowego żywopłotu 
otaczającego dziedziniec kobiet. Mówiliśmy do siebie, nie widząc się nawzajem, 
przez woń 
kwiatów, przez zasłonę liści, przez źdźbła wysokiej trawy stojącej bez ruchu 
przed naszymi 
ustami, tak wielka była nasza ostrożność, tak cichy szept naszej wielkiej 
tęsknoty. Czas mijał 
szybko… i wśród kobiet lęgły się plotki — a nasi wrogowie czuwali. — Brat mój 
spochmurniał, ja zaś zacząłem myśleć o zabójstwie i okrutnej śmierci. Ludzie z 
mego plemienia 
biorą to, czego pożądają, tak jak i wy, biali. Bywa niekiedy, że wojownik musi 
zapomnieć o 
wierności i szacunku. Potęga i władza jest w ręku panujących, ale wszyscy ludzie 
mają prawo 
do miłości, do siły i do odwagi. Mój brat powiedział: „Zabierzesz ją spośród 
nich. Otośmy obaj 
jak jeden mąż”. A ja odrzekłem: „Niech się to prędko stanie, bo nie masz dla 
mnie ciepła w 
blasku słońca, które jej nie oświeca”. Nadeszła wreszcie nasza godzina, kiedy 
władca otoczony 
możnymi wyruszył ku ujściu rzeki na połów ryb przy świetle pochodni. Zebrały się 
tam setki 
łodzi, a na białym piasku między wodą a lasem zbudowano szałasy z listowia dla 
dworu radży. 
Dymy ognisk snuły się jak niebieska mgła wieczorna, a wśród niej wiele głosów 
tryskało 
weselem, Gdy przygotowano łodzie, by ruszyć na wypłaszanie ryb, brat podszedł do 
mnie i 
rzekł: „Dzisiaj!” Opatrzyłem broń, a kiedy czas nadszedł, łódź nasza zajęła 
miejsce w kręgu 
czółen z pochodniami. Światła jaśniały nad wodą, lecz za kołem czółen panowała 
ciemność. 
Podniosły się krzyki, podniecenie upoiło ludzi do szaleństwa i wtedy wysunęliśmy 
się 
cichaczem. Woda pochłonęła naszą pochodnię i ruszyliśmy z powrotem do brzegu, 
kędy 
panował mrok rozświetlony gdzieniegdzie żarem dopalających się ognisk. Od strony 
szałasów 
dochodziły nas rozmowy niewolnic. Znaleźliśmy na koniec miejsce ustronne i 
ciche. 
Czekaliśmy. Zjawiła się wreszcie. Ujrzeliśmy, jak biegła chyżo i lekko wzdłuż 
brzegu, śladów 
za sobą nie zostawiając, niby liść gnany wiatrem do morza. Mój brat rzekł 
posępnie: „Idź i 
weź ją. Zanieś ją do naszego czółna”. Uniosłem ją w ramionach. Dyszała ciężko. 
Serce jej biło 
o moją pierś. Rzekłem: „Zabieram cię od tych ludzi. Przybiegłaś na krzyk mego 
serca i ramiona 
moje unoszą cię do łodzi wbrew woli władców”. „Tak być musi — powiedział mój 
brat. — 
Jesteśmy ludźmi, którzy biorą to, czego pożądają, i umieją bronić swej zdobyczy 
przeciw wielu 
wrogom. Powinniśmy byli porwać ją w jasny dzień”. „Ruszajmy” — rzekłem, gdyż 
odkąd 
znalazła się w mej łodzi, zacząłem myśleć o mnogich wojownikach władcy. „Tak, 
ruszajmy — 
odrzekł mój brat. Jesteśmy wygnańcami i od tej chwili łódź jest nam ojczyzną, a 
morze 
schronieniem”. Zawahał się z nogą opartą o brzeg, a ja nagliłem do pośpiechu, 
gdyż pamiętałem 
uderzenia jej serca o moją pierś i uprzytomniłem sobie, że dwóch ludzi nie może 
stawić czoła 
setce. Ruszyliśmy, płynąc z prądem wzdłuż brzegu. Kiedy mijaliśmy zatokę, gdzie 
odbywał się 
połów, wielka wrzawa przycichła już, lecz szmer głosów rozbrzmiewał jak 
brzęczenie owadów o 
południu. Łódki, zbite w gromadę, płynęły w czerwonym świetle pochodni pod 
czarnym 
dachem z dymu, a mężowie rozprawiali o rybołówstwie. Mężowie, którzy chełpili 
się i 
wychwalali jeden drugiego, i szydzili z siebie nawzajem — mężowie, którzy 
jeszcze rano byli 
naszymi przyjaciółmi, ale tej nocy stali się naszymi wrogami. Minęliśmy ich 
szybko. Nie 
mieliśmy już przyjaciół w kraju, gdzieśmy się urodzili. Diamelen siedziała w 
środku czółna z 
twarzą zakrytą, milcząca jak i teraz, nie widząca nic jak i teraz, a ja rzucałem 
wszystko bez 
żalu, ponieważ słyszałem blisko siebie jej oddech — tak jak go słyszę w tej 
chwili.
Zamilkł i nasłuchiwał zwrócony ku drzwiom. Po chwili potrząsnął głową i ciągnął 
dalej:
— Brat mój pragnął krzyknąć wyzwanie, krzyknąć raz jeden, aby oznajmić, że 
jesteśmy 
wolnymi grabieżcami, którzy zawierzyli swoim ramionom i szerokiemu morzu. I znów 
za— 
kląłem go, aby milczał w imię naszej miłości. Czyż nie słyszałem jej oddechu tuż 
przy sobie? 
Wiedziałem, że pogoń rozpocznie się i tak zbyt prędko. Mój brat kochał mnie. 
Zanurzył wiosło 
bez plusku. Powiedział tylko: „Teraz jest w tobie pół męża; druga połowa jest w 
tej kobiecie. 
Mogę zaczekać. Gdy staniesz się znów całym mężem, wówczas powrócisz tu ze mną, 
aby 
krzyknąć wyzwanie. Jesteśmy synami tej samej matki”. Nic nie odpowiedziałem. 
Wszystkie 
siły i wszystką energię skupiłem w rękach, które trzymały wiosło, gdyż spieszno 
mi było znaleźć 
się z nią w bezpiecznym miejscu, poza obrębem męskiego gniewu i zemsty kobiecej. 
Miłość 
moja była niezmierna i wierzyłem, że jeśli tylko zdołam ujść przed wściekłością 
Inchi Midah i 
mieczem naszego władcy, miłość zawiedzie nas do krainy, gdzie śmierć jest nie 
znana. 
Wiosłowaliśmy spiesznie, oddychając przez zaciśnięte zęby. Pióra wioseł 
zanurzały się głęboko 
w gładką wodę. Wypłynęliśmy z koryta rzeki; pomykaliśmy przejrzystymi kanałami 
wśród 
mielizn. Minęliśmy czarne Wybrzeże i piaszczyste ławy, kędy morze szeptem mówi 
do lądu, a 
nasza łódź tak szybko niosła się po wodzie, że biel piasków migała tylko, 
uciekając w tył. 
Milczeliśmy. Odezwałem się do niej raz tylko: „Śpij, Diamelen, gdyż wkrótce 
potrzebne ci 
będą wszystkie siły”. Usłyszałem słodki jej głos, ale głowy nie odwróciłem ani 
razu. Słońce 
wzeszło, a my wiosłowaliśmy bez ustanku. Woda spływała mi z twarzy jak deszcz z 
chmur. 
Gnaliśmy przez blask i żar. Nie obejrzałem się ani razu, ale wiedziałem, że brat 
mój patrzy 
spokojnie naprzód, gdyż łódź biegła prostu jak grot leśnego osadnika, wypadający 
z sumpitanu. 
Nie było wioślarza, nie było sternika nad mego brata. Ileż razy wygrywaliśmy 
razem wyścigi w 
te] samej lodzi. Ale nigdy nie wytężyliśmy sił naszych tak jak wówczas, wówczas, 
gdy 
wiosłowaliśmy razem po raz ostatni. Nie było w naszym kraju męża równego memu 
bratu siłą 
lub odwagą. Nie chciałem marnować czasu na odwrócenie głowy, choć słyszałem, że 
oddech 
brata staje się z każdą chwilą głośniejszy. Ale wciąż nic nie mówił. Słońce 
stało wysoko. Upal 
ogarnął mi plecy płomieniem. Myślałem, że pękną mi żebra, i nie mogłem już 
zaczerpnąć 
powietrza. Poczułem, że muszę krzyknąć resztką tchu: „Odpocznijmy!” „Dobrze” –
odrzekł mój 
brat. Był silny. Był mężny. Nie wiedział, co to strach i zmęczenie. Mój brat!
Potężny i łagodny szelest, rozległy a słaby — szelest rozedrganych liści i 
chwiejących się 
gałęzi — wydarł się ze skłębionego gąszczu lasów i przebiegł po gwiaździstej 
toni laguny, aż 
woda między palami plusnęła nagle, liżąc śliską powierzchnię drzewa. Powiew 
ciepłego 
powietrza musnął twarze mężczyzn i popłynął dalej z ponurym szumem, powiew 
głośny i 
krótki, niby niespokojne westchnienie ziemi w śnie pogrążonej.
Arsat mówił dalej spokojnym, cichym głosem:
— Wpędziliśmy czółno na biały brzeg zatoczki, obok długiego języka lądu, który 
zdawał 
się zagradzać drogę; był to wydłużony, lesisty przylądek, występujący daleko w 
morze. Mój 
brat znał to miejsce. Za przylądkiem leży ujście rzeki, a przez dżunglę biegnie 
wąska ścieżka. 
Rozpaliliśmy ognisko i ugotowaliśmy trochę ryżu. Potem legliśmy spać na miękkim 
piasku w 
cieniu naszego czółna, a ona czuwała. Ledwie zdążyłem zaniknąć oczy, gdy rozległ 
się jej krzyk 
ostrzegawczy. Zerwaliśmy się. Słońce zdążyło już przebiec pól nieba, a u wjazdu 
do zatoczki, 
ujrzeliśmy prao pełne wioślarzy. Poznaliśmy je od razu; było to prao naszego 
radży. Załoga 
opatrywała brzeg: ujrzeli nas. Uderzyli w gong i skierowali prao do zatoczki. 
Poczułem, że 
serce zamiera mi w piersi. Diamelen siadła na piasku i ukryła twarz w dłoniach. 
Niepodobna 
było uciec morzem. Mój brat zaśmiał się. Miał strzelbę, którą mu dałeś, tuanie, 
zanim od nas 
odszedłeś, ale została nam tylko garść prochu. Rzekł prędko: „Uciekaj z nią tą 
ścieżką. Ja ich 
zatrzymam, gdyż broni palnej nie mają, a lądowanie w obliczu wroga zbrojnego w 
strzelbę jest 
pewną śmiercią dla wielu. Uciekaj z nią. Po drugiej stronie lasu jest domek 
rybaka i łódź. 
Wystrzelę wszystkie ładunki i pobiegnę za wami. Umiem biec bardzo szybko i zanim 
zdążą się 
zbliżyć, będziemy już daleko. Powstrzymam ich jak najdłużej, bo przecież ona 
jest tylko 
kobietą, która nie umie ani biec, ani walczyć, a jednak trzyma w słabych 
dłoniach twoje 
serce.” Przyczaił się za czółnem. Statek się zbliżał. Biegliśmy oboje, a biegnąc 
ścieżką, 
posłyszeliśmy strzały. To brat mój strzelił raz i drugi — i gong przestał 
dźwięczeć. Za nami 
uczyniła się cisza. Przylądek był wąski; zanim brat mój zdążył strzelić po raz 
trzeci, ujrzałem 
znów piaszczyste ławice wybrzeża i wodę; ujście szerokiej rzeki. Przebiegliśmy 
polankę zarosła 
trawą i dopadliśmy wody. Ujrzałem niską chatkę nad czarnym mułem i wyciągnięte 
na brzeg 
czółenko. Za nami rozległ się jeszcze je–. den strzał. Pomyślałem: „To już 
ostatni nabój.” 
Rzuciliśmy się do czółna. Jakiś człowiek wypadł z chaty, ale skoczyłem na niego 
i obaj 
potoczyliśmy się w błoto. Potem podniosłem się, a on leżał bez ruchu u moich 
nóg. Nie wiem, 
czy go zabiłem, czy nie. Zepchnęliśmy czółno na wodę. Wtem wrzaski rozległy się 
za nami i 
ujrzałem brata pędzącego przez polankę. Wiele ludzi sadziło za nim. Porwałem ją 
w ramiona i 
wrzuciłem do łodzi, a potem wskoczyłem sam. Obejrzawszy się ujrzałem, że brat 
mój upadł. 
Upadł i podniósł się znowu, ale już go dopędzili. Krzyknął: „Jestem!” Dopędzali 
go już. 
Spojrzałem. Tylu ludzi! Potem spojrzałem na nią. Tuanie — pchnąłem czółno. 
Pchnąłem je na 
głęboką wodę. Klęczała na przedzie patrząc we mnie, a ja rzekłem: „Bierz się do 
wiosła” — i 
zanurzyłem w wodę swoje wiosło. Tuanie, usłyszałem jego krzyk. Usłyszałem, jak 
krzyknął 
dwakroć moje imię. I usłyszałem głosy wrzeszczące: „Bij! Zabij!” Nie odwróciłem 
się wcale. 
Usłyszałem, jak jeszcze raz krzyknął moje imię wielkim głosem, jak gdyby życie 
uchodziło zeń z 
tym krzykiem — i głowy nie odwróciłem. Moje własne imię!… Mój brat! Krzyknął 
trzy razy, ale 
ja nie bałem się życia. Czy nie była w czółnie wraz ze mną? Czyż nie mogliśmy 
dostać się 
razem do krainy, gdzie się zapomina o śmierci, gdzie śmierć jest nie znana?
Biały poruszył się i wyprostował, Arsat podniósł się; niewyraźna, niema jego 
sylwetka 
zaczerniała nad gasnącym żarem ogniska. Niską mgła wpełzła na lagunę, zacierając 
powoli 
migotliwe wizerunki gwiazd. Wkrótce tuman białych oparów spowił ziemię; kotłował 
się w 
mroku, zimny i szary, zataczał bezszelestnie wiry naokoło pni i snuł się w krąg 
pomostu, a 
chata zdawała się pływać po niespokojnej i nieuchwytnej złudzie morza. Tylko hen 
w oddali 
szczyty drzew znaczyły się na migotliwym niebie niby jakieś wybrzeże ponure i 
beznadziejne
— kraina złudna, czarna i bezlitosna.
Głos Arsata zabrzmiał donośnie w głębokiej ciszy.
— Miałem ją tutaj! Miałem ją! Dla zdobycia jej byłbym stanął do walki z całym 
światem. 
Moja była — a teraz…
Słowa jego zagasły, pochłonięte przez odległą pustkę. Umilkł i zdawał się 
nasłuchiwać, jak 
zamierają gdzieś daleko — bezradne i nieodwołalne. Potem rzekł spokojnie:
— Tuanie, kochałem mego brata.
Chłodny powiew przejął Arsata dreszczem. Wysoko nad jego głową, wysoko nad 
niemym 
morzem mgły zwisające listowie palm odezwało się żałobnym, konającym łopotem. 
Biały 
wyprostował nogi. Nie podnosząc głowy, wyszeptał smutno z brodą wspartą o pierś:
— Każdy kocha swego brata.
Arsat wybuchnął nagle gwałtownym, namiętnym szeptem:
— Czyż mogłem dbać o to, kto ginie? Pragnąłem spokoju dla swego serca.
Wydało mu się, że coś zaszeleściło w chacie; nasłuchiwał przez chwilę, a potem 
wszedł do 
środka. Biały podniósł się. Nadpływał powiew w kapryśnych podmuchach. Gwiazdy 
zbladły, 
jakby cofnąwszy się w mroźne głębie nieskończonej dali. Chłodny powiew ustał; 
zupełny spokój 
i głucha cisza panowały przez chwilę. Nagle zza czarnej, falistej linii lasów 
słup złotego światła 
strzelił w niebo i rozsypał się nad półkolem wschodniego horyzontu. Słońce 
wzeszło. Mgła 
wzniosła się i podarła na ruchliwe strzępy, rozpraszając się w zwiewnych 
girlandach, a 
odsłonięta laguna ukazała się — gładka i czarna — w głębokim cieniu pod zwartą 
ścianą drzew. 
Biały orzeł wzleciał nad wodą ukośnym, ciężkim lotem, wzniósł się w jasność 
słoneczną i 
promieniał przez chwilę olśniewającym blaskiem, wreszcie, wzbijając się coraz 
wyżej, stał się 
czarną, nieruchomą plamą, aż się rozpłynął w błękicie, jakby ziemię na zawsze 
porzucił. Biały 
stał przed drzwiami, patrząc w niebo, i usłyszał wewnątrz chaty pomruk bez— 
ładnych, 
szalonych słów, zakończonych głośnym jękiem. Nagle Arsat wyszedł, potykając się, 
z 
wyciągniętymi ramionami; zatrząsł się i stał nieruchomo jak osłupiały. Wreszcie 
wyrzekł:
— Ona już nie goreje.
Naprzeciw niego ukazał się rąbek słońca nad Wierzchołkami drzew i wznosił się 
spokojnie 
coraz wyżej. Powiew ochłódł. Wspaniały blask spłynął na lagunę i roziskrzył się 
na 
pomarszczonej wodzie. Las wyszedł z rannego półcienia i zarysował się Wyraźnie, 
jak gdyby 
przebiegł bliżej i zatrzymał się wśród wielkiego poruszenia rozdygotanych liści, 
chwiejących 
się gałęzi, rozkołysanych konarów. W bezlitosnym blasku słońca szept 
nieświadomego życia 
potężniał wciąż i przemawiał niezrozumiałymi głosami, które snuły się wokoło 
niemego mroku 
tej ludzkiej niedoli. Oczy Arsata jęły z wolna błądzić, wreszcie utkwiły we 
wschodzącym 
słońcu.
— Nic nie widzę — rzekł do siebie półgłosem.
— Nie ma też nic do zobaczenia — rzekł biały i podszedłszy do brzegu platformy 
skinął na 
łódź. Słaby okrzyk przypłynął z laguny i sampan skierował się ku chacie 
przyjaciela duchów.
— Jeśli chcesz ze mną wyruszyć, poczekam na ciebie przez cały ranek — rzekł 
biały, patrząc 
w dal na wodę.
— Nie, tuanie — odpowiedział łagodnie Arsat. — Nie będę jadł ani spał w tym 
domu, 
wpierw muszę zobaczyć swoją drogę. Teraz nie widzę nic, nic! Nie ma na świecie 
jasności ani 
spokoju, ale jest śmierć — śmierć dla wielu. Byliśmy synami jednej matki, a ja 
odbiegłem go 
otoczonego przez wrogów. Ale teraz powrócę.
Odetchnął głęboko i mówił dalej sennym głosem:
— Za chwilę będę widział dość jasno, aby móc uderzyć — uderzyć… Ale ona nie żyje 
i… 
teraz… tylko ciemność…
Rozpostarł szeroko ramiona, potem opuścił je bezwładnie i stał bez ruchu z 
twarzą 
zmartwiałą i kamiennym wzrokiem utkwionym w słońcu. Biały zeszedł do łodzi. 
Wioślarze 
przebiegali żywo wzdłuż burt spoglądając przez ramię ku początkowi mozolnej 
podróży. 
Wysoko na rufie siedział markotny sternik z głową omotaną w białe gałgany i 
puścił wiosło, 
które się wlokło po wodzie. Biały, wsparty oburącz o strzechę z traw, służącą za 
dach małej 
kabiny, spoglądał w tył na świetlisty, pomarszczony szlak łodzi. Podniósł oczy, 
nim sampan 
zdążył opuścić lagunę. Arsat stał wciąż nieruchomo. Stał samotny w przenikliwym 
blasku 
słońca i skroś wielką jasność bezchmurnego dnia patrzył w mroczną krainę 
złudzeń.
OPOWIEŚCI ZASŁYSZANE
PRZEDMOWA
Geniusz nie potrzebuje wieków, żeby zetrzeć pleśń z napisu swojego grobowca.
Jeżeli zaś mech otuli kamień grobowy, przyczynia mu tylko nowego uroku, podobnie 
jak 
arabeski mrozu na szybie czynią przeczyste szkło jeszcze piękniejszym.
Zadanie moje jest łatwe i nie przystępuję do niego z poczuciem, że nie zdołam mu 
zadośćuczynić, bowiem ono samo uczyni sobie zadość bez względu na nieudolność 
mojego 
pisania.
Przepaść między człowiekiem genialnym a człowiekiem utalentowanym jest znacznie 
głębsza 
(rozdział w grę tu nie wchodzi) niż między człowiekiem utalentowanym a dobrym 
rzemieślnikiem, pracującym skrzętnie nad środkami swego zawodu. Czcimy go bez 
wątpienia po 
części dlatego, że wedle słów Eklezjasty potrzebujemy go. Człowieka 
utalentowanego 
podziwiamy; ale geniusz niby zorza wieczorna na śnieżnych szczytach El Ruiz i 
Purace wprawia 
nas w osłupienie nad dokonaniem się wielkiego dzieła w przyrodzie, gdy okazuje 
swoją moc.
Gdy geniusz zniknie lub gdy wieczorna zorza roztopi się w krótkim 
podzwrotnikowym 
zmierzchu, i w duszy jakby zapada ciemność.
Stojąc na pokładzie okrętu, co zbliża się do równika, i patrząc na zachodzącą po 
raz ostatni 
Wielką Niedźwiedzicę, wie się, iż zachodzi ona raz na zawsze, przynajmniej na 
czas tej naszej 
podróży. Następnej nocy mamy wprawdzie Krzyż Południowy nad głową, lecz mimo to 
nie 
dostaje nam czegoś na niebiosach i wszystkie gwiazdy w jasności swej chwały nie 
mogą go nam 
zastąpić.
Podobnie w pielgrzymce naszego życia, pielgrzymce, którą spędzamy na ogół na 
czczym 
rozważaniu, mając zbyt mało czasu, by stanąć na wyżynie, doznajemy uczucia 
krzywdy, gdy 
ktoś, kogośmy uważali za nieśmiertelnego, ulegnie śmierci i nas (vagula 
animula!) opuści.
Wiemy, iż pojawią się inne gwiazdozbiory, wprawdzie jasne, lecz nie dla nas 
przeznaczone; 
że zabłysną one, a ich czciciele padną przed nimi na kolana i będą je 
uwielbiali. Nie sprowadzą 
nam jednak one naszych gwiazd z powrotem.
Pocieszajmy się tedy nadzieją, iż podobnie jak światło niektórych gwiazd stałych 
potrzebuje 
tysiąca i więcej lat, by dotrzeć do nas, tak samo światło, co zgasło na ziemi, 
może zajaśnieć 
świetnie po tysiącach lat na jakiejś innej planecie.
Sztuczne kwiaty, umieszczane w oszklonych skrzynkach na grobach cudzoziemskich 
cmentarzy, jako symbole znikomości żalu wydawały mi się zawsze nierównie 
właściwsze od 
kwiatów prawdziwych, które więdną.
Nie są one piękne. Deszcz, wiatr i mgła, słońce i śniegi zimowe, mróz i grad, 
wszystkie 
krzywdy, które wyrządza im natura, właśnie jak los wyrządzał je ludziom uśpionym 
pod ziemią, 
zniekształcają je i czernią, lecz tym bardziej przejmującą czynią ich przykrą 
brzydotę. Trwają one 
jednak, gdy drogocenne wieńce więdną i gniją.
Na wsi jest zwyczaj, iż dzieci przystrajają polnym kwieciem mogiły osób, które 
były im 
drogie. Piszę ten mój ubogi wstęp w tym samym duchu, co powoduje tymi dziećmi i 
sprawia, że 
ludzie, nie mając marmuru, zatykają w ziemię drewniane krzyże.
* * *
Wśród opowieści, które weszły w skład tomu Opowieści zasłyszane*, znajdują się 
obok 
pierwszych ostatnie utwory zmarłego pisarza. Opowiadanie Czarny mat, napisane 
przed 
Szaleństwem Almayera, powstało zapewne około 1884 r.; tak mi przynajmniej 
opowiadał jeden z 
przyjaciół Conrada.
Wątek jest humorystyczny i sam w sobie dość błahy. Ukazuje jednak swego twórcę 
jako 
urodzonego gawędziarza. Dziwne to, ale nie znać w tym opowiadaniu ani śladu 
niedojrzałości. 
Conrad na podobieństwo Minerwy wyskoczył z głowy Jowisza w pełnym rynsztunku i 
uzbrojeniu. Angielszczyzna jego jest doskonała, może nawet doskonalsza niż w 
dziele ostatnim.
Nie jest to taką osobliwością, jakby się zdawało. Z biegiem lat język, którego 
nauczyliśmy się 
za młodu, kiedy wszystkie zdolności nasze posiadały pełnię świeżości i mózg 
ulegał naporowi 
obcego języka, stopniowo ucieka z pamięci, zaś mowa, z którą oswoiliśmy się na 
kolanach matki, 
odzyskuje swą przewagę.
Nie żyjący już dziś W.H. Hudson, gdy go poznałem przed jakimiś trzydziestu laty, 
zapomniał 
był niemal zupełnie hiszpańskiego języka, który miał w codziennym użyciu do 
dwudziestego 
ósmego roku życia. Ostatnim razem, gdym go widział, miał zwyczaj wtrącać w 
rozmowie 
hiszpańskie słowa i powiedzenia, zaś jego ostatnia książka The Hind in Richmond 
Park pełna jest 
hiszpanizmów. Podobnie było też z Conradem. Jakkolwiek potoczystość jego 
krzepkiej i swoistej 
angielszczyzny nigdy nie zawodziła, a bogactwo słów wzmagało się nieustannie z 
biegiem lat, 
mimo to akcent jego, ongiś lekki, jął się uwydatniać wyraźniej i pojawiły się w 
jego słownictwie 
pierwsze zwroty, które wprawdzie nie były angielskie, ale posiadały wdzięk 
angielski. Jednak 
mimo mniej lub więcej cudzoziemskiego akcentu, mimo obcych zwrotów lub 
doskonałej 
angielszczyzny, nieco barwniejszej i jędrniejszej w budowie okresów, niż się to 
zdarza u 
większości rodowitych Anglików, był on świetnym gawędziarzem. Straszliwy w 
rozumowaniu, 
do którego wnosił wszystkie zasoby umysłu wzbogaconego na nowoczesnej 
literaturze 
europejskiej, w szczególności zaś francuskiej, nie wyrokował nigdy i nie udawał 
Trytona wśród 
kiełbi. Celował w sztuce tak już dziś zapomnianej jak walka wręcz w pełnej zbroi 
— pozwalał 
każdemu mieć swe zdanie i słuchał uprzejmie, co nawet najlichszy kiełbik miał do 
powiedzenia.
Odpierał natychmiast w rozmowie każde cięcie, a jego odpowiedzi następowały 
bezpośrednio, 
au tic au tac, jak zwykli wyrażać się szermierze, gdy rozprawiają o tajemnicach 
swej sztuki. 
Dowcip jego był tak subtelny, iż kpy na ogół nie zdawały sobie sprawy, że się 
objawił, i 
odchodziły w przekonaniu, iż dopomogły niezwykłemu cudzoziemcowi do zapoznania 
się z 
przebłyskami iście brytyjskiego humoru, nie ubliżając mu przy tym.
Książki jego roją się od przejawów najsubtelniejszego i najzjadliwszego humoru, 
których 
żaden recenzent dotychczas nie zauważył. Należą do nich ustępy z wielkiego jego 
dzieła Lord 
Jim, w których opowiada o przybyciu parowca do jakiegoś wschodniego portu. 
Wchodzi do 
jadalni i przysłuchuje się rozmowie podróżnych. Obraca się ona dokoła osłów, na 
których jeździli 
w Kairze, i dokoła błahych przygód podróży. Po czym Conrad pozostawia ich w ich 
własnym 
ósmym kręgu piekieł, mówiąc, że nie bardziej uczuleni są na nowe wrażenia jak 
ich kufry na 
pokładzie. Jest to humor zgryźliwy, ale doskonały w swym rodzaju i okrutny w 
swej prawdzie.
Opowieść Książa Roman napisana w r. 1911 rozgrywa się w Polsce. Jest to jedyne 
jego 
opowiadanie, w którym napomyka bezpośrednio o swym kraju rodzinnym i porusza 
zagadnienia 
polityczne. Czyż podobna wątpić, iż to on sam mówi z oburzeniem o obłudzie 
ówczesnej Europy 
i o krzywdach swej ojczyzny?
„Każdemu wiadomo, że r. 1831 jest dla nas datą historyczną: jednym z tych lat 
nieszczęsnych, 
kiedy w obliczu krasomówczych wyrazów sympatii i biernego oburzenia całego 
świata przyszło 
nam po raz wtóry westchnąć «Vae victis», i w smutku obliczyć swe straty. Nigdy 
nie umieliśmy 
rachować, ani w szczęściu, ani w nieszczęściu; nie potrafiliśmy nigdy przyswoić 
sobie tej 
umiejętności ku wielkiemu rozjątrzeniu naszych wrogów, za co też obdarzyli nas 
przydomkiem 
niepoprawnych…
Mówiący te słowa był narodowości polskiej; należał do tego narodu, który, 
pozbawiony życia, 
w grobie trwa dalej żywą myślą, tchnieniem, słowem, nadzieją i męką — wepchnięty 
tam 
tysiącem bagnetów i przypieczętowany potrójną pieczęcią trzech potężnych 
mocarstw.”
Nie ma wątpliwości, iż miano tego mówcy brzmiało Józef Korzeniowski. Z każdego 
słowa 
odzywa się duch polskiego patrioty, płomienne uczucie krzywdy i niechęci do 
obłudnej Europy, 
co „z krasomówczą sympatią” przyglądała się poniewierce jego ojczyzny.
Zaś dalej powiada: „Aby należycie ocenić patriotyzm, potrzeba koniecznie pewnej 
wyższości 
ducha albo szczerości uczuć, których nie dostaje pospolitemu wyrafinowaniu 
nowoczesnej myśli, 
nie mogącej ogarnąć dostojnej prostoty uczucia, co płynie z samej natury rzeczy 
i człowieka.”
„Pospolite wyrafinowanie” trafia w sedno. Dławi już czas. Czuje się, iż ogrom 
goryczy, którą 
Conrad znosił niewzruszenie, gdy mówił o Polsce i jej doli, wybuchnął w końcu na 
podobieństwo 
wulkanu, co długo drzemie, lecz pewnego dnia budzi się i roztopionym potokiem 
wyrzuca 
wszystko wprost z wnętrzności ziemi. Wybuch ten był tym silniejszy, iż, o ile mi 
wiadomo, raz 
tylko jeden miał miejsce w jego działalności literackiej.
Ten jedyny wybuch u człowieka zazwyczaj bardzo panującego nad sobą, zawarty w 
dziele 
pisanym, a nie wyrażony słowami przed tłumem z całym komedianctwem wiecowego 
krzykacza, 
daje nam właściwy pogląd na jego charakter. Polska w 1911 r. była zaiste 
kopciuszkiem 
narodów, siedzącym w popiele, znieważanym, wyszydzanym, uciskanym i krzyżowanym 
przez 
trzy wielkie państwa, które potrójną pieczęcią utrzymywały ją w niewolnictwie. 
Żył, by ujrzeć ją 
wolną, widzieć, jak zajmie znów swe miejsce wśród narodów świata. Zajmujący ten 
epizod 
zasłyszał Conrad niewątpliwie w dzieciństwie i zachował w swej trwałej pamięci, 
co nie 
zapominała rzeczy raz zasłyszanych.
Rozsiane są w tej opowieści ustępy opisowe, odnoszące się niewątpliwie do domu, 
w którym 
przyszedł na świat. „Olbrzymi przedpokój o kamiennej posadzce, ogrzewany przez 
wielki, biały 
kaflowy piec”: nierównie milszy „od pokoju szkolnego”, który „utrzymywano w 
niskiej 
temperaturze”; oraz stajenny, który odprowadzał powóz do stajen świecąc 
„płonącymi pakułami i 
żywicą w żelaznym koszu uwieszonym na długim kiju… chwiejącym się u łęku”: 
wszystko to 
jest wyrazem wspomnień jego młodości.
Zachowując w pamięci wrażenia wyniesione z domu, nie postradał zarazem wspomnień 
krajobrazowych. „Hen, ku północy wielki bór litewski wydawał się w słońcu nie 
wyższy od 
żywopłotu.” To spostrzeżenie oraz jego dziecinne zaciekawienie wilkiem, co siał 
spustoszenie w 
sąsiedztwie, świadczą, jak głęboko okolice jego rodzinnego dworu utkwiły mu w 
pamięci. Jego 
nienawiść do Moskali objawia się na przykład w ustępie następującym: „Car 
Mikołaj, który 
zawsze przyjmował do osobistej wiadomości wszystkie wyroki wydawane na polską 
szlachtę, 
dopisał własnoręcznie na marginesie: «Upomina się surowo władze, aby ten 
skazaniec odbył 
pochód (na Sybir) w łańcuchach jak każdy inny przestępca i żeby w drodze nie 
zdejmowano mu 
ich ani na chwilę.»„ Cesarzom i królom zdarzało się nieraz wypisywać 
niedorzeczności na 
marginesach pism urzędowych, podobnie jak to uczynił Filip II, król hiszpański. 
Na marginesie 
depeszy, otrzymanej z Anglii, a zawierającej między innymi (mniej zapewne 
ważnymi) 
szczegółami wiadomość, że w Whitehall sroży się wszawica, napisał on: „Quizas 
eran pulgas?” 
— a może były to pchły?
Rzadko nienawiść tyrana wyraziła się jadowiciej niż w tym dopisku, który Conrad 
przytacza. 
Ten szczegół wykazuje jasno, jak zawsze miał on na myśli krzywdy swej Ojczyzny, 
wyrządzane 
przez rosyjskich ciemięży—cieli. Rzadko mówił o podobnych rzeczach, ale rad 
jestem, że dał 
upust uczuciom w swym najbardziej zajmującym opowiadaniu.
Trzecia z kolei nowela nosi tytuł Opowieść. Zasłyszał ją zapewne od jakiegoś 
marynarza, 
który brał udział w wojnie i nieudolnie opowiedział w najsurowszym zarysie.
Podobnie jak Shakespeare brał nieraz epizody z Holinsheda i swym czarodziejskim 
piórem 
udzielał im świetności i życia, tak samo Conrad posłużył się wątkiem owego 
marynarza i 
przyoblókł go chwałą.
Już w Tajfunie zamknął w słowa to, czego wielu doświadczyło. W Opowieści zajął 
się znowu 
dobrze znanym epizodem o spowitym mgłami okręcie, co czasu wojny krąży wzdłuż 
niebezpiecznego wybrzeża. Czytelnika przejmuje drżenie, gdy ten statek jak gdyby 
instynktownie wietrzy drogę do ujścia opuszczonej rzeki. Nie tylko widzimy i 
czujemy tę mgłę, 
ale wnika nam ona do gardła, drażni oczy, zwodzi wszystkie zmysły i pozwala nam 
pojąć stan 
umysłu owego Amerykanina, co naiwnie odezwał się do niego: „Niech mi pan powie, 
Mr 
Conrad, skąd, do pioruna, wzięło się to w pańskiej głowie?”
Opowieść tę oraz Duszę wojownika napisał w 1917 r. Dowodzą one, iż geniusz jego 
wciąż 
dojrzewał, nigdy nie oglądał się za siebie, był zawsze równie potężny i świeży 
jak wówczas, 
przed laty, kiedy powstawały takie arcydzieła, jak Jądro ciemności, Młodość i 
Zwierciadło 
morza.
Niewiele opowiadań ma język tak dramatyczny, jak Dusza wojownika. Godna jest 
zająć 
miejsce obok Hudsona El Ombu i Wandering Willie’s Tale.
Szeryf, Starszy Marynarz i Gaucho, przyrodnik, spotykają się i podają sobie 
dłonie, gdyż 
geniusz przezwycięża wszelkie przeszkody, zarówno czasu, jak mowy czy 
narodowości, i brata 
ludzi, którzy prawdopodobnie byliby biegunowo różni, gdyby byli żywi.
W przedziwnej i nadzwyczaj dramatycznej opowieści, zatytułowanej Dusza 
wojownika, 
twórca jakby objawił wszystkie swe moce właściwe pisarzowi krótkich opowiadań. 
Jest ona 
niejako śpiewem łabędzim, bo jakkolwiek zebrał nowe laury dzięki swej ostatniej 
książce, 
Korsarz, to jednak, o ile chodzi o krótką opowieść, kreśląc ostatnie stronice 
Duszy wojownika 
odkładał już swą lirę na zawsze.
Wśród wszystkich zasłyszanych tylko opowiadań, które kiedykolwiek napisał, Dusza 
wojownika zajmuje może naczelne miejsce. Wyobrażam go sobie w starodawnym 
domostwie, 
które z taką miłością i artyzmem opisał w swym studium Poland Revisited. Jest 
noc zimowa; 
siedzi pod ogromnym piecem kaflowym, a jodły wynurzają się ostro z białego 
bezdroża niby 
palmy, co wznoszą się wśród piasków pustyni. Są jednak czarne i zawiędłe, a ich 
gałęzie uginają 
się pod śniegiem.
Od czasu do czasu zawyje wilk tym przeciągłym, melancholijnym wyciem, co raz 
usłyszane, 
zwłaszcza gdy jest się samotnym i z dala od ludzkich osiedli, nie wychodzi nigdy 
z pamięci. I oto 
Conrad sam tuli się do łona matki i słucha opowieści, którą tak wspaniale ożywił 
i przystroił.
Wznosi się w niej ponad narodowość. Zapomina nawet o nienawiści odwiecznych 
ciemiężycieli swej ojczyzny. Widzi ich kraj, nawiedzony i spustoszony przez 
zastępy 
napoleońskie, a ponieważ wiedział z okropnego doświadczenia, co przeszli, darzy 
ich swą 
sympatią. Niełatwa to rzecz dla Polaka i świadcząca skądinąd o jego geniuszu, 
gdyż trzeba 
geniuszu, by współczuć ze swym ciemiężycielem w chwilach jego niedoli. Współczuć 
z 
uciśnionymi potrafimy wszyscy z łatwością. Cała sztuka Conrada, jego umiejętność 
kreślenia 
charakterów, jego ucho dla ciekawych odcieni mowy używanej zazwyczaj przez 
prosty lud 
wiejski — wszystko to objawiło się, w tej zadziwiającej opowieści. Doznaje się 
wrażenia, jak 
gdyby okropność wielkiego odwrotu spod Moskwy widział na własne oczy. A jednak 
jest to 
tylko opowieść zasłyszana w młodości i spisana w wieku podeszłym, kiedy jego 
myśli powróciły 
znów do starodawnych, dobrze znanych rzeczy.
Żadne z jego krótszych opowiadań nie dorównywa, o ile mi wiadomo, dramatycznemu 
zakończeniu Duszy wojownika.
Groza i niedola nie może sięgnąć dalej niż w scenie, w której oficer francuski, 
wynędzniały i 
upiorny, przekracza linie rosyjskie i żąda od Tomassowa, któremu ongi ocalił 
życie w Paryżu, by 
mu się odwzajemnił wystrzałem z pistoletu i położył kres jego męce.
We wszystkich tych opowiadaniach, nawet w pierwszym, napisanym, zanim zdążył 
rozwinąć 
skrzydła do lotu, jest rys wielkiej wytworności i znajomości świata, gdyż Conrad 
nigdy nie bawi 
się w kaznodzieję. Trzyma tylko zwierciadło, by ludzie w nim się przejrzeli i 
wysnuli taki morał, 
jaki wyczytają ze swych własnych twarzy.
* * *
Jest w Marrakeszu fontanna pod palmowym drzewem, klejnot sztuki mauretańskiej, z 
kafelków mieniących się niby łuski na grzbiecie jaszczurki.
Nakreślony kufickimi głoskami widnieje na niej napis: „Pij i podziwiaj!”
Czytaj i podziwiaj; po czym złóż dzięki Allachowi, że daje wodę spragnionym i 
czasami zsyła 
nam pokrzepienie dla duszy.
R. B Cunninghame Graham
The Warrior’s Soul
DUSZA WOJOWNIKA
Stary oficer o długich, białych wąsach puścił wodze swemu niezadowoleniu.
— Czyż to możliwe, żebyście wy, najmłodsi, nie mieli więcej oleju we łbie? 
Niejeden z was 
lepiej by zrobił, żeby otarł sobie mleko spod nosa zamiast wydawać sąd o 
nielicznych biednych 
niedobitkach pokolenia, co wiele dokonało i niemało wycierpiało za owych czasów.
Kiedy jednak słuchacze jego okazali wielką skruchę, sędziwy wojownik uspokoił 
się. Ale nie 
umilkł.
— Jestem jednym z nich… z tych niedobitków — mówił dalej cierpliwie. — I cóżeśmy 
zrobili? Czegośmy dokonali?… On — ten wielki Napoleon — rzucił się na nas wzorem 
Aleksandra Macedońskiego, narody całe wlokąc za sobą. Nawale francuskiej 
przeciwstawiliśmy 
puste przestrzenie, a potem wydaliśmy najeźdźcom taką bitwę, iż armia ich 
układała się w końcu 
do snu na stosach własnych poległych. Potem ognistym murem zapłonęła Moskwa i 
zawaliła się 
na nich.
Następnie rozpoczął się długi odwrót Wielkiej Armii. Widziałem, jak odpływała na 
podobieństwo potępionego korowodu wychudłych, upiornych grzeszników, co 
pierzchają skroś 
najwewnętrzniejszy lodowaty krąg Dantejskiego Piekła, wciąż rozszerzający się 
przed ich 
zrozpaczonymi oczyma.
Ci, którzy uszli, musieli mieć, zaiste, dusze dwakroć mocniej tkwiące w ciałach, 
skoro zdołali 
wynieść je z Rosji wśród tej mroźnej zawieruchy, co rozsadza skały. Ale mówić, 
że to nasza 
wina, iż nie wyginęli do nogi, jest po prostu niedorzecznością. Jak to? Nasi 
właśni żołnierze 
cierpieli niemal po kres swych sił. Swych rosyjskich sił!
Przecież nie upadliśmy na duchu i sprawa nasza była dobra — była święta. Ale 
wicher nie 
pobłażał ni ludziom, ni koniom.
Ciało jest mdłe. Drogo musi okupywać ludzkość dobre czy złe poczynania. Co tam! 
W owej 
utarczce o małą wioszczynę, o której wam opowiadałem, walczyliśmy o schronienie 
w tych 
starych chałupach jak o jakie zwycięstwo. A Francuzi czynili to samo.
Nie chodziło ani o chwałę, ani o względy strategiczne. Francuzi wiedzieli, że 
cofną się nad 
ranem, a myśmy wiedzieli doskonale, że to nastąpi. Nie było się o co bić, o ile 
miało się na 
uwadze właściwą wojnę. Mimo to nasza i ich piechota walczyła niby dzikie koty 
lub 
bohaterowie, jeśli panowie tak wolicie, wśród chałup — krwawa, zaiste, praca — a 
posiłki stały 
na otwartym polu lodowaciejąc od rozpętanego północnego wiatru, co pędził śnieg 
po ziemi i 
zwały chmur po niebie z przerażającą chyżością. Samo powietrze było niewymownie 
posępne w 
przeciwieństwie do białej ziemi. Nie zdarzyło mi się już w życiu widzieć, żeby 
świat boży 
wyglądał tak złowrogo jak owego dnia.
My, kawaleria (była nas zaledwie garstka), nie mieliśmy nic innego do czynienia, 
jak 
odwracać się plecami do wiatru i ściągać na siebie nieliczne, luźne wystrzały 
francuskiego działa. 
Trzeba panom wiedzieć, że było to ostatnie francuskie działo i że po raz ostatni 
ich artyleria stała 
na pozycji. Działa te już z niej się nie ruszyły Następnego ranka znaleźliśmy je 
opuszczone. Ale 
owego popołudnia ziały one piekielnym ogniem na naszą atakującą kolumnę. 
Wściekły wiatr 
unosił precz dym, ba, nawet huk, lecz mimo to widzieliśmy nieustanne migotanie 
ognistych 
języków wśród francuskiego frontu. Po czym zwichrzony tuman śniegu zakrył 
wszystko prócz 
ciemnoczerwonych błysków w białym zamęcie.
W przerwach, gdy linia bojowa ukazywała się naszym oczom, widzieliśmy na prawo 
snującą 
się bez końca równinami posępną kolumnę. Był to wielki odwrót Armii 
Napoleońskiej, 
nieustannie pełznącej naprzód, gdy tymczasem na lewo z ogromną wściekłością i 
wrzawą toczyła 
się bitwa. Okrutna zamieć śnieżna srożyła się na tych rozłogach śmierci i 
rozpaczy. Wtem wicher 
ustał równie nagle, jak rano nagle się zerwał.
Zaraz potem otrzymaliśmy rozkaz natarcia na ustępującą kolumnę. Nie wiem 
dlaczego: chyba 
po to, żebyśmy nie pozamarzali na siodłach. Wykonaliśmy pół obrotu w prawo i 
ruszyliśmy 
kłusem, by daleką, ciemną linię zajść od skrzydła. Mogło być pół do trzeciej po 
południu.
Trzeba panom wiedzieć, iż w tej kampanii pułk mój nie znajdował się nigdy na 
głównej linii 
pochodu Napoleona. Armia, do której należeliśmy, od samego początku tego najazdu 
całymi 
miesiącami zmagała się z Oudinotem na froncie północnym. Dopiero na krótko 
przedtem 
posunęliśmy się na południe, pędząc go przed sobą ku Berezynie.
Była to więc pierwsza sposobność, przy której ja i moi towarzysze zobaczyliśmy z 
bliska 
Wielką Armię Napoleona. Straszliwy i osłupiający widok! Słyszałem już o tym od 
innych; 
widziałem jej niedobitki, gromadki maruderów i jeńców, snujące się w oddali. A 
oto ujrzeliśmy 
jej właściwe zastępy! Pełzająca, potykająca się, wygłodzona, na wpół obłąkana 
tłuszcza 
wynurzyła się z lasu, odległego o jaką milę, a jej czoło gubiło się w zamglonych 
polach. 
Wjechaliśmy w nią truchtem, bo większemu wysiłkowi nie mogły podołać nasze 
konie, i 
werżnęłiśmy się w tę czerń jak w ruchome bagno. Nie było oporu. Usłyszałem kilka 
strzałów, nie 
więcej jak sześć, siedem. Zdawało się, że nawet zmysły w tych biedakach 
zamarzły. Miałem czas 
przyjrzeć się im dokładnie, jadąc na czele mojego szwadronu. I mogę zapewnić 
panów, iż na 
skrajach szli ludzie tak niepamiętni na nic prócz swej nędzy, iż nie odwrócili 
nawet głów, by 
spojrzeć na nasz atak. Żołnierze!
Mój koń przewrócił piersią jednego z nich. Biedak miał na sobie błękitny mundur 
dragona. 
Zwisał on mu z ramion, podarty i zetlony. Nie wyciągnął nawet ręki, by uchwycić 
za tręzlę i 
ratować siebie. Zwalił się od razu. Nasi szeregowcy kłuli i rąbali. Pewnie zrazu 
i ja sam… Cóż 
chcecie! Nieprzyjaciel jest nieprzyjacielem. Ale jakaś mdła groza wśliznęła mi 
się do serca. Nie 
było zgiełku. Słaniał się nad nimi tylko głuchy, głęboki poszmer, co zmieszał 
się z głośniejszymi 
okrzykami i westchnieniami, gdy ta tłuszcza ruszyła dalej, tłocząc się i kłębiąc 
za nami na oślep i 
bez czucia. Wyziew zetlonych łachmanów i ropiejących ran unosił się w powietrzu. 
Koń mój 
stawał dęba w rozchybotanym ludzkim zamęcie. Było to jednak jakby rąbanie 
galwanizowanych 
trupów, co nie dbały o nic. Najeźdźcy. Zapewne… Dosięgła ich już dłoń boża.
Żgnąłem konia ostrogami, by wydobyć się ze ścisku. Wtem wszczął się nagły 
rozruch, 
połączony jakby z gniewnym stęknięciem, gdy na prawo od nas wpadł między nich 
drugi 
szwadron. Koń mój wierzgnął i ktoś uchwycił mnie za nogę. Ponieważ nie chciałem, 
żeby mnie 
wysadzono z siodła, ciąłem w tył szablą, nie oglądając się za siebie. Usłyszałem 
krzyk i uczułem, 
że noga moja uwolniła się nagle z zaciskających się na niej dłoni. Tejże samej 
chwili dostrzegłem 
w niewielkiej odległości od siebie pewnego niższego oficera mojej broni. Nazywał 
się 
Tomassow. Czerń zmartwychwstałych ciał o zaszklonych oczach kłębiła się dokoła 
jego konia 
jak ślepa, szemrząc potępieńczo. Siedział wyprostowany na siodle i nie patrząc 
na nich wkładał z 
wolna szablę do pochwy.
Otóż ten Tomassow miał brodę. Oczywiście, wszyscy mieliśmy wówczas brody. 
Okoliczności 
były takie, że nie było ani czasu, ani brzytew. Wyglądaliśmy, doprawdy, jak 
jakaś dzicz w tych 
pamiętnych czasach, których tak wielu, tak bardzo wielu z nas nie przeżyło. 
Wiadomo panom, iż 
nasze straty były również straszliwe. Tak jest, wyglądaliśmy dziko. Des Russes 
sauvages — tak!
A więc miał on brodę — ten Tomassow, o którym mówię, ale nie wyglądał dziko. Był 
z nas 
najmłodszy, co już świadczyło o istotnej młodości. Z daleka wcale nieźle 
przedstawiał się na 
przeglądzie, zwłaszcza pod powłoką brudu i z tym osobliwszym piętnem, które 
kampania 
wycisnęła na naszych twarzach. Skoro jednak było się dość blisko, by zajrzeć mu 
w oczy, 
widziało się tę jego młodość, choć nie był już chłopcem.
Jego oczy były błękitne jakby błękitem jesiennego nieba, przy tym marzycielskie 
i pogodne — 
takie niewinne, wierzące oczy. Kiedyś, jakby się powiedziało, w normalnych 
czasach, czub 
jasnych włosów wieńczył mu czoło niby złoty diadem.
Zapewne pomyślicie sobie, panowie, że mówię o nim {jak o bohaterze powieści. Ale 
to 
jeszcze nic w porównaniu z tym, co zauważył u niego nasz adiutant. Oto odkrył, 
iż miał on „usta 
kochanka” — chociaż nie wiadomo, co to miało znaczyć. Jeżeli adiutant chciał 
przez to 
powiedzieć, że Tomassow miał ładne usta, to istotnie nie skłamał, ale było to 
powiedziane w 
znaczeniu uszczypliwym. Nasz adiutant nie odznaczał się zbytnią delikatnością. 
„Patrzcie, on ma 
usta kochanka!” — zawołał głośno, gdy Tomassow mówił.
Tomassow nie lubił podobnych konceptów. Wszelako w pewnej mierze sam się naraził 
na 
pośmiewisko uporczywością swych odczuwań, co kojarzyły się z namiętną miłością i 
może nie 
były tak rzadkie, jak mu się wydawało. Wybaczali mu jednak towarzysze jego 
bredzenia, gdyż 
pozostawały w związku z Francją, z Paryżem!
Wy, panowie, przedstawiciele obecnego pokolenia, nie jesteście zdolni pojąć, 
jaki czar 
posiadały wówczas te słowa dla całego świata. Paryż był cudem nad cudami dla 
wszystkich istot 
ludzkich obdarzonych wyobraźnią. W przeważnej większości byliśmy młodzi i 
pochodziliśmy z 
dobrych rodzin, ale dopiero niedawno wylecieliśmy ze swych gniazd na zapadłej 
prowincji. Ot, 
zwykli słudzy boży, wiejscy prostaczkowie, jeśli tak można się wyrazić! Toteż 
nader chętnie 
przysłuchiwaliśmy się temu, co nam o Francji opowiadał nasz towarzysz, Tomassow. 
Na rok 
przed wojną był odkomenderowany do naszego poselstwa w Paryżu. 
Najprawdopodobniej miał 
wysokie protekcje — a może tylko bajeczne szczęście.
Nie sądzę, żeby mógł być pożytecznym członkiem poselstwa, gdyż był na to za 
młody i nie 
miał ani krzty doświadczenia. Widocznie rozporządzał dowolnie swym czasem w 
Paryżu. 
Zużytkował go w ten sposób, że się zakochał, zapamiętał się w tym swoim 
kochaniu, rozlubował 
się w nim i niejako istniał tylko dla niego.
Przywiózł więc z Francji coś więcej niż tylko wspomnienia. Wspomnienia są 
pierzchliwe. 
Mogą być sfałszowane, mogą wygasnąć, mogą być nawet podane w wątpliwość. Cóż! 
Mnie 
samemu zdarza się powątpiewać, że także byłem w Paryżu. A daleka do niego droga, 
w której 
bitwy były etapami, wydawałaby się jeszcze mniej prawdopodobna, gdyby nie 
karabinowa kula, 
którą noszę w ciele od czasu pewnej niewielkiej potyczki, co zdarzyła się na 
Śląsku niemal w 
przededniu bitwy pod Lipskiem.
Jednakże manowce miłości są bardziej przejmujące niż manowce niebezpieczeństwa. 
Nie 
stawia się czoła miłości hurmem, jeśli tak wyrazić się można. Są one bardziej 
niezwykłe, ściśle 
osobiste, tkliwsze. A trzeba pamiętać, że miłość Tomassowa była bardzo niedawnej 
daty. 
Powrócił do kraju z Francji zaledwie na trzy miesiące przed wybuchem wojny.
Jego umysł i serce były pełne tych wrażeń. Zostawał po prostu pod ich urokiem, a 
był przy 
tym dość szczery, by wyrażać je w słowach. Uważał siebie za istotę jak gdyby 
uprzywilejowaną 
nie dlatego, że kobieta spojrzała na niego łaskawie, lecz dlatego, że — jakby to 
powiedzieć? — 
uwielbienie jego dla niej promieniało jakąś cudowną światłością, niby darem 
zesłanym z niebios.
O tak, był bardzo naiwny. Ładny młodzieniaszek, bynajmniej nie w ciemię bity i 
przy tym 
najzupełniej niedoświadczony, niepodejrzliwy i niezarozumiały. Tu i ówdzie 
znajdzie się taki na 
prowincji. Nie był również pozbawiony pewnej poezji. Mogła być tylko wrodzona, 
właściwa mu, 
nie nabyta. Przypuszczam, iż praojciec Adam miał w sobie także taką właśnie 
poezję. Był to poza 
tym un Russe sauvage, jak niekiedy o nas powiadają Francuzi, ale nie z tych, co 
to podobno 
świece łojowe uważają za przysmak. Jeżeli zaś chodzi o tę kobietę, o ową 
Francuzkę, no, to 
jakkolwiek byłem we Francji ze stu tysiącami Rosjan, nie widziałem jej nigdy. 
Najprawdopodobniej nie było jej wówczas w Paryżu. Zresztą, chyba rozumiecie 
panowie, że 
drzwi takie, jak jej, nie stoją otworem przed prostakami mojego pokroju. Los 
nigdy nie prowadził 
mnie przez złociste salony. Nie mogę zatem panom powiedzieć, jak wyglądała, co 
jest dziwne, 
gdyż — jeśli tak rzec można — byłem najzaufańszym powiernikiem Tomassowa.
Bardzo rychło przestał się zwierzać przed innymi. Myślę, iż zwyczajne przy 
ogniskach 
obozowych kpiny raziły jego subtelne uczucia. Ja mu tylko pozostałem i, 
zaprawdę, musiałem 
ulegać. Nietrudno bowiem się domyślić, że taki młodzieniaszek jak Tomassow nie 
zwykł 
trzymać języka za zębami; a ja — chociaż niełatwo przyjdzie w to uwierzyć panom 
— jestem 
raczej milczącego usposobienia.
Podobało mu się najprawdopodobniej to moje milczenie. Przez cały wrzesień pułk 
nasz był 
rozkwaterowany po wsiach dla wypoczynku. I wtedy to najwięcej nasłuchałem się o 
tym, czego 
nie można nazwać opowieścią. Nie była to bowiem opowieść w ścisłym sensie. 
Nazwijmy więc 
to zwierzeniami.
Zadowolony, że nie potrzebuję się odzywać, siadywałem nieraz godzinami, a 
tymczasem 
Tomassow mówił z zapałem. Kiedy zaś kończył, w dalszym ciągu nie otwierałem ust. 
W ten 
sposób powstawało uroczyste wrażenie milczenia, które, jak sądzę, podobało się w 
pewnej 
mierze Tomassowowi.
Nie była to, zapewne, kobieta pierwszej młodości. Jak się zdaje — wdowa. To 
pewne, iż nie 
zdarzyło mi się słyszeć, żeby Tomassow wspomniał o jej mężu. Miała salon, 
podobno bardzo 
wytworny; ośrodek towarzyski, w którym królowała z wielką okazałością.
Dwór jej, jak mi się zdaje, składał się przeważnie z mężczyzn. Wszelako muszę 
nadmienić, iż 
podobne szczegóły pomijał Tomassow w swych opowiadaniach z przedziwną 
zręcznością. Daję 
słowo, iż nie wiem, czy miała włosy jasne, czy ciemne; czy jej oczy były czarne, 
czy błękitne; 
jaki był jej wzrost, rysy, cera. Miłość jego nie zniżała się do wyłącznie 
fizycznych wrażeń. Nigdy 
nie opisywał mi jej w określony sposób; ale za to gotów był przysiąc, że dokoła 
jej osoby krążyły 
wszystkie myśli i uczucia, gdzie tylko się znalazła. Taka to była kobieta. 
Najniezwykłejsze 
rozmowy na najrozmaitsze tematy odbywały się w jej salonie, ale wśród nich, niby 
tajemnicze 
falowanie muzyki, snuło się przeświadczenie o potędze, o tyranii nieskazitelnej 
piękności. 
Musiała być zatem piękną ta kobieta. Wszystkich tych rozgadanych ludzi odrywała 
od ich 
powszednich spraw, a nawet od ich próżnostek. Była tajoną szczęśliwością i 
tajonym 
zmartwieniem. Wszyscy ci mężczyźni patrząc na nią pogrążali się w zadumie, jakby 
przychodziło im na myśl, że życie ich poszło na marne. Była uosobieniem wesela i 
drgnieniem 
błogości, a wnosiła w serca męskie tylko smutek i mękę.
Słowem, albo musiała to być niepospolita kobieta, albo też Tomassow był 
niepospolitym 
młodzieniaszkiem, że w ten sposób odczuwał i tak o niej mówił. Powiedziałem już 
panom, iż nie 
był pozbawiony poezji, a miałem sposobność zauważyć, że wszystko to wyglądało 
dość 
prawdziwie. Chodziło po prostu o urok, jaki wywiera kobieta wyniesiona wysoko 
ponad 
pospolitość. Poeci w jakiś sposób bywają nieraz bliscy prawdy — zaprzeczyć temu 
niepodobna.
Wiem, że nie ma poezji w moim bajaniu, ale mam nieco pospolitej przenikliwości i 
nie 
wątpię, że ta pani okazała się łaskawą dla młodzieniaszka, gdy udało mu się 
dostać do jej salonu. 
Dostał się tam istnym cudem. Dostało się niebożątko i znalazło w dobranym 
towarzystwie, wśród 
ludzi na wysokich stanowiskach. A wiedzą panowie, co to znaczy: wielkie brzuchy, 
łyse głowy, 
zęby, których nie ma — jak powiada któryś z satyryków. Proszę sobie wyobrazić 
wśród nich 
ładnego chłopca, świeżego i rześkiego niby jabłko prosto z drzewa; takiego 
skromnego, 
przystojnego, wrażliwego i pełnego uwielbienia młodego barbarzyńcę! Słowo 
honoru! Co za 
zmiana! Co za ulga po zbytku wyrafinowania! Zwłaszcza że przy tym wszystkim miał 
on w swej 
naturze tę domieszką poezji, co nawet prostaczkowi nie pozwala zostać durniem.
Stał się nieobłudnym, bezwzględnie oddanym niewolnikiem. Wynagradzano go 
uśmiechami, a 
po pewnym czasie dopuszczono do niejakiej zażyłości. Być może, iż niezepsuty 
młody 
barbarzyńca bawił wytworną panią. A może — ponieważ nie jadał świec łojowych — 
zaspokajał 
pewną potrzebę tkliwości u tej kobiety? Wiadomo, iż jest wiele rodzajów 
tkliwości, do których są 
zdolne wysoce szlachetne kobiety. Mam na myśli kobiety z wyobraźnią i 
inteligencją, bez 
specjalnego temperamentu — panowie mnie rozumiecie? Ale któż zdoła przeniknąć 
ich potrzeby 
czy fantazje? Bardzo długo same niewiele wiedzą o swych najskrytszych nastrojach 
i przerzucają 
się od jednego do drugiego, niekiedy z fatalnym skutkiem. A potem — któż jest 
więcej 
zdziwiony od nich samych? Jednakże wypadek Tomassowa był w swej istocie zupełnie 
idylliczny. Świat wytworny się bawił. Swemu zapamiętaniu zawdzięczał niejakie 
powodzenie 
towarzyskie. Ale nie dbał o to. Miał jedno tylko bóstwo i jedyny przybytek, 
gdzie wolno mu było 
bywać bez względu na ustalone godziny przyjęć.
Korzystał chętnie z tego przywileju. Wiecie już, panowie, iż nie miał urzędowych 
obowiązków. Całe to poselstwo wojskowe było raczej zaszczytem niż czymś innym, 
bo na czele 
jego stał osobisty przyjaciel naszego cesarza Aleksandra. On również dbał tylko 
o powodzenie w 
wytwornym świecie — jak się zdawało. Jak się zdawało. Pewnego popołudnia zaszedł 
Tomassow do pani swych myśli wcześniej niż zwykle. Nie była sama. Był u niej 
mężczyzna; nie 
żaden łysy brzuchacz, lecz mimo to ktoś znaczny — trzydziestoletni może oficer 
francuski, który 
w pewnej mierze należał również do wyróżnionych przyjaciół. Tomassow nie był o 
niego 
zazdrosny. Prostej jego naturze uczucie tego rodzaju wydawałoby się 
zarozumiałością.
Wręcz przeciwnie, podziwiał tego oficera. Panowie nie macie wyobrażenia o uroku, 
jaki 
wywierali podówczas wojskowi francuscy nawet na nas, żołnierzach rosyjskich, 
którzy może 
łatwiej niż ktoś inny mogli z nimi się mierzyć. Nosili znamię zwycięstwa na 
czole — jak się 
zdawało nie do starcia. Mogli być czymś więcej od innych łudzi, gdyby nie zbyt 
pewne o tym 
przeświadczenie. Ale byli dobrymi towarzyszami i mieli jakoweś braterskie 
uczucie dla bliźnich, 
którzy nosili broń, chociażby nawet przeciwko nim.
Ten zaś był jednym z najlepszych, oficerem sztabu generalnego, przy tym 
człowiekiem z 
najwyborniejszego towarzystwa. Silnie zbudowany i ogromnie męski, równie 
starannie jednak 
dbał o swą powierzchowność jak jaka kobieta. Panował nad sobą z wytwornością 
światowca. 
Czoło jego, białe jak alabaster, odcinało się wyraziście od czerstwej cery.
Nie wiem, czy był zazdrosny o Tomassowa, ale podejrzewam, że mógł odczuwać 
względem 
niego niejakie zniecierpliwienie, jak względem chodzącej niedorzeczności 
sentymentalnego 
pokroju. Lecz ci ludzie wielkiego świata są nieprzeniknieni, toteż zewnętrznie 
raczył uznawać 
istnienie Tomassowa nawet nieco dobitniej, niż to było konieczne. Raz czy dwa 
razy udzielił mu 
pożytecznej towarzyskiej wskazówki z wielkim taktem i delikatnością. Tomassow 
był wprost 
oczarowany tą oznaką dobroci pod chłodną powłoką najwytworniejszych manier.
Tomassow, wprowadzony do petit salon, zastał tych dwoje niepospolitych ludzi 
siedzących 
obok siebie na sofie. Doznał wrażenia, iż przerwał jakąś niezwykłą rozmowę. 
Wydało mu się, iż 
spojrzeli na niego dziwnie, nie dali mu jednak do zrozumienia, jakoby był 
natrętem. Po niejakim 
czasie owa pani rzekła do oficera, który nazywał się De Castel:
„Pragnęłabym, żeby pan zechciał upewnić się, w jakim stopniu ta pogłoska jest 
prawdziwa.”
„Jest to coś więcej niż pogłoska” — zauważył ów oficer. Ale powstał z miejsca 
ulegle i 
wyszedł.
Pani domu zwróciła się do Tomassowa i rzekła:
„Proszę nie odchodzić.”
To wyraźne wezwanie uszczęśliwiło go niepomiernie, chociaż w rzeczywistości nie 
przychodziło mu nawet na myśl, by się oddalić.
Patrzyła na niego łaskawym spojrzeniem, pod którym pierś jego jakby rozszerzała 
się od 
płonącego w nie] żaru. Było to rozkoszne uczucie, jakkolwiek od czasu do czasu 
zapierało 
oddech. Z zachwytem upajał się dźwiękami jej spokojnych, urzekających słów, 
pełnych 
niewinnej pogody i uduchowionej cichości. Doznawał wrażenia, iż namiętność jego 
wzbija się 
płomieniem spowijając ją w błękitną pożogę od stóp do głowy i zamykając się nad 
nią i że 
pośrodku tych ogni spoczywa jej dusza niby wielka, biała róża.
Hm, to wcale niezłe. Mówił mi wiele podobnych rzeczy. Ale to jedno pamiętam. On 
pamiętał 
wszystko, ponieważ były to ostatnie jego wspomnienia o tej kobiecie. Widział ją 
po raz ostatni, 
chociaż wówczas o tym nie wiedział.
Pan De Castel powrócił i wtargnął w tę atmosferę oczarowania, którą Tomassow 
upajał się do 
zupełnego zapomnienia o zewnętrznym świecie. Tomassow nie mógł się oprzeć 
wytworności 
jego ruchów, swobodzie jego zachowania, jego wyższości nad wszystkimi innymi 
mężczyznami, 
których poznał, i cierpiał skutkiem tego. Przyszło mu na myśl, iż ci wykwintni 
ludzie są 
stworzeni dla siebie.
De Castel usiadłszy obok owej pani szepnął do niej dyskretnie:
„Nie ma najmniejszej wątpliwości, że to prawda” — i oboje zwrócili oczy na 
Tomassowa.
Oprzytomniawszy zupełnie, zmieszał się. Ogarnęło go uczucie nieśmiałości. 
Siedział 
uśmiechając się z lekka do nich.
Pani domu, nie odwracając spojrzenia od rumieniącego się Tomassowa, rzekła z 
niezwykłą u 
niej zadumaną powagą:
„Chciałabym wiedzieć, czy pańska wspaniałomyślność może być bez granic… i skazy. 
Miłość 
w swych najwyższych objawieniach winna być źródłem wszelkiej doskonałości.”
Tomassow z takim podziwem otworzył szeroko oczy, jak gdyby jej usta roniły istne 
perły. 
Wszelako te słowa skierowane były nie do wsiowego młodzieniaszka rosyjskiego, 
lecz do 
niezrównanie doskonałego światowca, jakim był De Castel.
Tomassow nie mógł dostrzec wywołanego nimi wrażenia, ponieważ oficer francuski 
pochylił 
głowę i siedział zapatrzony w swe zachwycająco lśniące buty. Pani domu szepnęła 
ujmującym 
tonem:
„Ma pan skrupuły?!”
De Castel, nie podnosząc oczu, odparł półgłosem:
„To mogłoby się okazać drażliwą sprawą honoru.”
Rzekła na to żywo:
„Na pewno jest w tym sztuczność. Jestem zwolenniczką uczuć naturalnych. Nie 
wierzę w nic 
innego. Ale może pańskie sumienie…”
Przerwał jej:
„Bynajmniej. Moje sumienie nie jest dziecinne. Los tego ludu nie ma dla nas 
wojskowego 
znaczenia. Czyż może on zaważyć? Przeznaczenie Francji jest niezwyciężone.”
„A więc…” — rzekła znacząco i podniosła się z sofy.
Oficer francuski powstał również, a Tomassow podążył spiesznie za ich 
przykładem.
Bolało go, że był jak tabaka w rogu. Podnosząc białą rękę pani domu do ust 
słyszał, jak oficer 
francuski odezwał się z rozmyślnym naciskiem:
„Jeśli ma duszę wojownika (jak panom wiadomo, wówczas wyrażano się istotnie w 
ten 
sposób), jeśli ma duszę wojownika, to powinien upaść pani do stóp z 
wdzięczności.”
Tomassow uczuł, iż pogrąża się w jeszcze większej ciemni niż poprzednio. Śladem 
francuskiego oficera wyszedł z pokoju i z domu, ponieważ miał wrażenie, że tego 
po nim się 
spodziewano.
Zmierzch zapadał, pogoda była bardzo przykra, a ulica zupełnie pusta. Francuz 
ociągał się na 
niej dziwnie. I Tomassow nie śpieszył się, zresztą bez zniecierpliwienia. Nigdy 
nie było mu 
spieszno odejść od domu, w którym ona mieszkała. A przy tym spotkało go coś 
czarownego. 
Ręka, którą z czcią podniósł za koniuszki palców, przywarła do jego ust. 
Dostąpił skrytej łaski! 
Był niemal zalękniony. Świat zakołował się i jeszcze nie wrócił do równowagi. De 
Castel 
zatrzymał się nagle na rogu cichej ulicy.
„Nie chciałbym zanadto pokazywać się z panem w oświetlonych miejscach, monsieur 
Tomassow” — rzekł dziwnie szorstkim głosem. „Dlaczego?” — spytał młodzieniec, 
zbyt 
stropiony, by doznać uczucia obrazy.
„Z przezorności — odparł zwięźle oficer francuski. — Rozejdziemy się więc tutaj. 
Lecz zanim 
się rozejdziemy, wyjawię panu coś, czego znaczenie pojmie pan od razu.”
Proszę zważyć, że było to wieczorem ostatniego marca tysiąc osiemset dwunastego 
roku. Już 
od dłuższego czasu mówiono o wzmagającej się oziębłości między Rosją a Francją. 
Słowo 
„wojna” coraz głośniejszym szeptem rozbrzmiewało w salonach, a w końcu dało się 
słyszeć 
także wśród sfer urzędowych. Wnet potem policja paryska odkryła, iż nasz poseł 
wojskowy 
przekupił paru urzędników z Ministerstwa Wojny i otrzymał od nich nadzwyczaj 
ważne, poufne 
papiery. Niegodziwcy ci (było ich dwu) przyznali się do winy i mieli być 
rozstrzelani właśnie 
owego wieczora. Nazajutrz całe miasto już mówiłoby o tym zdarzeniu. Ale 
najgorsze było to, iż 
cesarz Napoleon wpadł w wielki gniew z powodu tego odkrycia i postanowił 
zarządzić 
aresztowanie posła rosyjskiego.
Takie były wyjaśnienia De Castela i jakkolwiek mówił przyciszonym głosem, 
Tomassow 
poczuł się ogłuszony jakby od wielkiego łoskotu.
„Ma być aresztowany…” — mruknął z rozpaczą.
„Tak jest. I zatrzymany jako więzień stanu… wraz z całym swym otoczeniem…”
Oficer francuski ujął ramię Tomassowa powyżej łokcia i ścisnął je mocno.
„I będzie musiał pozostać we Francji” — szepnął do ucha Tomassowa, po czym 
puściwszy go, 
odstąpił do tyłu i umilkł.
„I pan, pan mi to mówi” — zawołał Tomassow z bezgraniczną wdzięcznością, co 
dorównywała niemal podziwowi dla wspaniałomyślności jego przyszłego wroga. Czyż 
rodzony 
brat mógł uczynić dla niego więcej? Chciał uścisnąć ręką oficera francuskiego, 
ale ten stał 
otulony szczelnie płaszczem. Być może, iż w ciemności nie zauważył wyciągniętej 
dłoni. 
Odsunął się jeszcze dalej i powściągliwym głosem człowieka z towarzystwa, jak 
gdyby chodziło 
o rozmowę poprzez stolik karciany lub o coś podobnego, przypomniał Tomassowowi, 
iż każda 
chwila jest droga, jeśli chce skorzystać z tego ostrzeżenia.
„Istotnie — przyznał struchlały Tomassow. — Zatem żegnam pana. Nie mara słów 
podzięki, 
które by były godne pańskiej wspaniałomyślności. Ale przysięgam, że gdyby 
nadarzyła się 
sposobność, będzie pan mógł rozporządzać moim życiem…”
Lecz odchodzący Francuz ginął już w mroku pustej ulicy. Tomassow pozostał sam i 
nie 
zmarnował ani jednej cennej chwili owej nocy.
Widać z tego, jak ludzkie plotki i czcza gadanina przechodzą do historii. 
Wszystkie pamiętniki 
owych czasów utrzymują, iż naszego posła ostrzegła pewna kobieta z najwyższych 
sfer 
towarzyskich, którą łączył z nim stosunek miłosny. Wiadomo przecież, iż miał on 
powodzenie u 
kobiet, i to w najwytworniejszych kołach, ale mimo to prawdą jest, że osobą, 
która go ostrzegła, 
nie był nikt inny, jak tylko nasz prostoduszny Tomassow, co zupełnie odmiennym 
był od niego 
kochankiem.
Oto w jaki sposób przedstawiciel naszego cesarza uniknął aresztowania. Wraz z 
całym swym 
urzędowym orszakiem umknął szczęśliwie z Francji — jak o tym nadmienia historia.
Zaś wśród tego orszaku znajdował się oczywiście także Tomassow. Miał, wedle 
powiedzenia 
francuskiego oficera, duszę wojownika. A czyż może być coś żałośniejszego dla 
człowieka o 
takiej duszy niż zostać uwięzionym w przededniu wojny, odciętym od zagrożonej 
ojczyzny, 
żołnierskiej rodziny, od swego obowiązku, honoru, no i wreszcie sławy?
Tomassow wzdrygnął się na samą myśl o duchowej udręce, której udało mu się 
uniknąć; a w 
sercu piastował bezgraniczną wdzięczność dla dwojga ludzi, którzy ocalili go od 
tej okrutnej 
ostateczności. Byli niezwykli. Miłość i przyjaźń stały się dla niego dwoma 
wzorami szczytnej 
doskonałości. Znalazł szlachetne ich przykłady i, zaprawdę, otoczył je 
uwielbieniem. Miało to 
wpływ na jego postępowanie w stosunku do wszystkich w ogóle Francuzów, choć był 
gorącym 
patriotą. Wprawdzie pałał oburzeniem z powodu najazdu na swoją ojczyznę, ale w 
tym oburzeniu 
nie było osobistej zawziętości. Miał naturę istotnie szlachetną. Bolał go 
przerażający ogrom 
cierpień ludzkich, które widział dokoła. Był pełen męskiego współczucia dla 
wszelkich objawów 
człowieczej niedoli.
Mniej od niego subtelne natury nie pojmowały tego należycie. W pułku przezywano 
go 
urągliwie Czułym Tomassowem.
Nie obrażał się o to. Nie ma nieprzebytego przedziału między czułością na 
cierpienie a duszą 
wojownika. Ludźmi bez współczucia są kauzyperdzi, urzędnicy rządowi, kupcy oraz 
im podobni. 
Co zaś do owych krew mrożących pogłosek, które od wielu przyzwoitych ludzi 
słyszy się w 
czasie wojny — no, to nie można zapominać, iż język jest nader niesforny, kiedy 
zaś wzbierze 
podnieceniem, wprost niepodobna powściągnąć jego nieposkromionej obrotności.
Nie byłem zatem zbyt zdziwiony widząc, iż nasz Tomassow wkłada spokojnie szablę 
do 
pochwy, niejako w samym wrzątku tego ataku. Gdyśmy stamtąd odjeżdżali, milczał 
zawzięcie. 
Nie miał gadatliwego usposobienia, było jednak rzeczą widoczną, iż przyjrzawszy 
się Wielkiej 
Armii z bliska, doznał głębokiego wrażenia, niby na widok nie z tego świata. 
Odznaczałem się 
zawsze swego rodzaju hartem, a jednak nawet ja… tu zaś chodziło o 
młodzieniaszka, co miał w 
swej naturze tyle poezji! Możecie panowie wyobrazić sobie, czym to było dla 
niego. Jechaliśmy 
konno obok siebie, nie otwierając ust. Wrażenie to nie dało się po prostu 
wysłowić.
Rozłożyliśmy się obozem na skraju lasu, żeby konie nasze miały jaką taką osłonę. 
Rozhukany 
wiatr północny przycichł równie nagle, jak się zerwał, i ogromna cisza zimowa 
zaległa kraj od 
Bałtyku po Czarne Morze. Czuło się niemal jej mroźną martwą niezmierzoność, 
sięgającą hen, 
ku gwiazdom.
Ludzie nasi rozpalili kilka ognisk dla swych oficerów i odgarnęli dokoła nich 
śnieg. Wielkie 
kłody służyły nam za siedzenia. Był to na ogół całkiem znośny postój, nawet bez 
upojenia 
zwycięstwem. Wszelako doznaliśmy go dopiero później; na razie byliśmy 
przygnębieni surową i 
uciążliwą służbą.
Dokoła mojego ogniska usiadło nas trzech. Trzecim był ów adiutant. Człowiek może 
niezły, 
ale nie tak miły, jakim mógłby być, gdyby był mniej szorstki w obejściu i mniej 
nieokrzesany w 
swych odczuciach. Wnioskował o postępkach ludzkich, jak gdyby człowiek był czymś 
tak 
prostym, jak, dajmy na to, dwa kije złożone na krzyż. Tymczasem człowiek jest 
znacznie 
bardziej podobny do morza, którego ruchy zbyt są różnorodne, żeby można je 
wytłumaczyć, i 
które ze swej głębi każdej chwili wydać może Bóg wie co.
Mówiliśmy nieco o tym ataku. Niewiele. Rzeczy tego rodzaju nie nadają się do 
rozmowy. 
Tomassow mruknął kilka słów, nazywając go pospolitą rzezią. Ja nie miałem nic do 
powiedzenia. 
Jak już wspomniałem, bardzo rychło szabla zawisła bezczynnie u mojego przegubu. 
Ta 
dogorywająca tłuszcza nie próbowała nawet się bronić. Zaledwie parę strzałów. 
Mieliśmy dwu 
rannych. Dwu! A uderzyliśmy na główną kolumnę Wielkiej Armii Napoleona.
Tomassow mruknął znużonym głosem:
„Na co to się przydało?”
Nie chciałem wdawać się w rozmowę, więc odburknąłem tylko:
„Pewnie!”
Ale adiutant wtrącił się nie w porę:
„No, ludzie zagrzali się nieco. Mnie samemu zrobiło się ciepło. To wystarcza. 
Lecz nasz 
Tomassow jest taki czuły! Przy tym kochał się we Francuzce i bratał się z 
Francuzami, więc mu 
ich żal. Mniejsza o to, braciszku! Jesteśmy teraz na drodze do Paryża i wkrótce 
ją zobaczysz.”
Przyjęliśmy te słowa jako jedno z jego zwykłych niemądrych powiedzeń. Wszystkim 
zdawało 
się, że na wzięcie Paryża trzeba będzie całych lat. A jednak w niespełna 
osiemnaście miesięcy 
później ograno mnie do nitki w jakiejś szulerni w Palais Royal.
Prawda, co bywa często najniedorzeczniejszą rzeczą pod słońcem, objawia się 
niekiedy 
durniom. Nie zdaje mi się, żeby ten nasz adiutant wierzył w to, co powiedział. 
Ot, z 
przyzwyczajenia chciał dokuczyć Tomassowowi. Tylko z przyzwyczajenia. Nie 
odrzekliśmy 
jednak nic, więc pochylił głowę w dłonie i jął drzemać siedząc na kłodzie przed 
ogniskiem.
Kawaleria nasza znajdowała się na najdalszym prawym skrzydle armii i muszę 
wyznać, że 
strzegliśmy pozycji bardzo licho. Postradaliśmy wówczas wszelkie poczucie 
niebezpieczeństwa, 
lecz mimo to zachowaliśmy jakie takie pozory wojskowej dyscypliny. Po chwili 
podjechał ku 
nam szeregowiec prowadząc konia, na którego Tomassow wsiadł sztywno i udał się 
na objazd 
wysuniętych placówek. Najzupełniej nieużytecznych.
Noc była cicha, rozlegało się tylko trzaskanie ognia. Wściekły wiatr wzbił się 
wysoko nad 
ziemię i niepodobna było dosłyszeć najlżejszego jego tchnienia. Na niebo 
wypłynął księżyc w 
pełni i nagle zawisł wielki i nieruchomy nad naszymi głowami. Pamiętam, iż 
podniosłem ku 
niemu na chwilę zarośniętą twarz; doprawdy, zdaje mi się, iż zdrzemnąłem się 
również, 
skurczony we dwoje na swojej kłodzie, z głową pochyloną ku płonącemu ognisku.
Wiecie panowie, jak rwie się taka drzemka. Raz zapada się w otchłań, to znów 
wynurza się na 
świat, który jakby był za głęboki dla innego zgiełku prócz trąb Sądu 
Ostatecznego. A potem 
znów się drzemie. Nawet dusza zdaje się usuwać w bezdenną, czarną czeluść. I 
znowu z 
wzdrygnięciem wraca świadomość. Człowiek staje się igraszką okrutnego snu. 
Dręczy go sen i 
dręczy jawa.
Kiedy jednak mój ordynans stanął przede mną zapytując dwukrotnie: „Czy nie 
zechce wasza 
miłość pożywić się nieco?… Czy nie zechce wasza miłość pożywić się nieco?…” — 
zdołałem 
odzyskać ją — chcę powiedzieć, tę moją rozespaną świadomość. Podawał mi okopcony 
garnek, 
zawierający trochę krup ugotowanych w wodzie ze szczyptą soli. W garnku tkwiła 
drewniana 
łyżka.
W owym czasie była to jedyna strawa, którą otrzymywaliśmy regularnie. Psie 
jadło, niech je 
licho weźmie! Ale żołnierz rosyjski jest przedziwny! Mój chłopak poczekał, aż 
się uraczyłem, po 
czym odszedł zabierając pusty garnek.
Nie byłem już senny. Rozbudziłem się ze wzmożoną świadomością istnienia, 
sięgającą poza 
bezpośrednie otoczenie. Pozwalam sobie zauważyć, iż chwile takie zdarzają się 
nieczęsto. 
Spłynęło na mnie jakieś wewnętrzne objawienie ziemi w nieprzemierzonym jej 
ogromie, 
zasnutym śniegami, na których nie było widać nic prócz drzew o prostych, 
śmigłych pniach i 
posępnej zieleni, zaś wśród tej powszechnej żałoby zdawało mi się, że słyszę 
westchnienie 
ludzkości, walącej się pokotem na łono martwej przyrody. Byli to Francuzi. Nie 
czuliśmy do nich 
nienawiści, oni nas również nie nienawidzili. Żyliśmy z daleka od siebie — i oto 
wtargnęli do nas 
bezbożnie, z bronią w ręku wlokąc ze sobą inne ludy, żeby wraz z nimi zastygnąć 
w długim, 
długim szlaku zlodowaciałych trupów. Miałem przeraźliwe widzenie tego szlaku: 
straszliwe 
mnóstwo małych ciemnych kurhanów, co widniały w poświacie miesięcznej wśród 
cichego, 
czystego, bezlitosnego powietrza — wśród tego jakiegoś straszliwego spokoju.
Ale jakiż inny mogli oni mieć spokój? Na jakiż inny zasłużyli? Nie wiem, dzięki 
jakiemu 
skojarzeniu wrażeń przyszło mi na myśl, iż ziemia jest pogańską planetą, nie zaś 
godnym 
przybytkiem cnót chrześcijańskich.
Zapewne jesteście panowie zdumieni, że pamiętam to wszystko tak dokładnie. 
Czymże jest 
przemijające wrażenie lub na poły ukształtowana myśl, by przetrwać tyle lat 
zmiennego w swej 
nielogiczności ludzkiego życia? Wszelako wrażenia owego wieczora pozostały w mym 
wspomnieniu wyraźne do najdrobniejszych szczegółów skutkiem wypadku, co był ich 
dziwnym 
zakończeniem, wypadku, którego niepodobna zapomnieć nigdy, jak się panowie 
przekonacie.
Nie zdaje mi się, żebym zajmował się dłużej niż pięć minut tymi myślami, gdy 
wtem coś 
skłoniło mnie do obejrzenia się przez ramię. Nie sądzę, żeby to był szmer; śnieg 
tłumił wszystkie 
szmery. Było to coś jak sygnał dany mojej świadomości. Odwróciłem głowę i oto 
ten wypadek 
zbliżał się do mnie, chociaż o nim nie wiedziałem ani nie miałem nawet 
najlżejszego jego 
przeczucia. Zobaczyłem w oddali dwie postacie nadchodzące w miesięcznym blasku. 
Jedną z 
nich był nasz Tomassow. Ciemną bryłą, co poruszała się w poprzek mojego pola 
widzenia, były 
konie, które odprowadzał jego ordynans. Sylwetka Tomassowa była mi dobrze znana; 
miał na 
nogach długie buty, a smukła jego postać kończyła się stożkowatą czapką. Ale 
obok niego stąpał 
jeszcze ktoś inny. Nie dowierzałem zrazu własnym oczom. Było to zdumiewające! 
Człowiek ów 
miał na głowie lśniący, grzebieniasty hełm i był otulony w biały płaszcz. 
Płaszcz ten nie był tak 
biały jak śnieg. Nic nie dorównuje bielą śniegowi. Miał raczej białość mgły, a 
wygląd jego był w 
najwyższym stopniu upiorny i rycerski. Zdawało się, że Tomassow pojmał samego 
boga wojny. 
Dostrzegłem od razu, że prowadził pod ramię to olśniewające widziadło. Później 
zauważyłem, że 
podtrzymywał je. Kiedym tak patrzał i patrzał, pełzali dalej — gdyż pochód ich 
istotnie był 
pełzaniem — aż w końcu wpełzli w blask naszego obozowego ogniska i podeszli do 
kłody, na 
której siedziałem. Odblask migotał na pogiętym hełmie. Pod nim ze strzępów 
kołtuniastego 
kożucha wyzierała twarz niewymownie umęczona, przemarznięta i pokryta wrzodami. 
Nie był to 
bóg wojny, lecz oficer francuski. Wielki, biały płaszcz kirasjerski był podarty 
i świecił 
powypalanymi dziurami. Szczątki butów na nogach miał poowijane starymi skórami 
owczymi. 
Stopy jego wyglądały potwornie. Chwiał się, podtrzymywany przez Tomassowa, który 
posadził 
go z ogromną troskliwością obok mnie na kłodzie.
Moje osłupienie nie miało granic. „Przyprowadziłeś jeńca? — spytałem Tomassowa, 
jakbym 
nie mógł uwierzyć własnym oczom.
Trzeba panom wiedzieć, że jeśli się nie poddawali wielkimi gromadami, nie 
braliśmy jeńców. 
Bo i po co? Nasi Kozacy albo wycinali w pień niedobitków, albo pozostawiali ich 
własnemu 
losowi, zależnie od okoliczności. Ostatecznie wychodziło to na jedno.
„Poderwał się z ziemi, gdy opuszczałem posterunek — rzekł. — Zdaje się, iż 
czyhał na to, 
gdyż szedł jak ślepy wprost na mego konia. Uchwycił mnie za nogę, no i żaden z 
naszych 
gamoniów nie śmiał go już tknąć.”
„Cudem mu się udało” — rzekłem.
„Nie dbał o to — odparł Tomassow spoglądając z jeszcze większym bólem niż 
poprzednio. — 
Szedł trzymając się strzemienia. Dlatego tak się opóźniłem. Powiedział mi, że 
jest oficerem 
sztabowym. Po czym głosem, jakim mówią chyba tylko potępieńcy, skrzeczącym z 
wściekłości i 
męki, zakrakał, iż chciałby prosić mnie o łaskę. O ostateczną łaskę. Czy go 
zrozumiałem? — 
zapytał jakimś złowrogim szeptem.
Odpowiedziałem, że tak. Rzekłem:
«Oui, je vous comprends.»
«A więc niech pan to zrobi — powiedział. — Teraz! Od razu… z litości.»„
Tomassow umilkł i zerknął na mnie dziwnie ponad głową jeńca.
Odezwałem się:
„O cóż mu chodziło?”
„Spytałem go o to samo — odrzekł Tomassow zdławionym głosem — i odpowiedział, że 
prosi mnie, abym był łaskaw strzelić mu w łeb. Powinienem to zrobić — mówił mi — 
jako 
brat—żołnierz, jako człowiek uczuciowy, jako… jako człowiek ludzki.”
Jeniec siedział między nami z twarzą straszliwie pokiereszowanej mumii. Wyglądał 
jak jakieś 
rycerskie straszydło, potwornie cudaczny kłąb łachmanów i brudu. Boleśnie 
migocące oczy, 
pełne żywotności i niewygasłego ognia, wyzierały z ciała przeraźliwie 
wynędzniałego. Był to 
szkielet na biesiadzie chwały. I nagle te świetliste, niewygasłe źrenice 
zatrzymały się nieruchomo 
na Tomassowie. Biedny, osłupiały młodzik widmowym spojrzeniem udręczonej duszy 
odwzajemnił się temu zewłokowi ludzkiemu. Jeniec zaskrzeczał do niego po 
francusku:
„Pan wie, że poznałem pana. Jest pan tym jej beniaminkiem rosyjskim. Oświadczał 
się pan ze 
swą wdzięcznością. Więc żądam spłacenia długu. Niech go pan spłaci wyzwoleńczym 
strzałem. 
Jest pan człowiekiem honoru. Nie złamałem nawet szabli. Cała moja istota wzdryga 
się przed 
własnym poniżeniem. Pan mnie zna.”
Tomassow nic nie odrzekł.
„Czyż nie ma pan duszy wojownika?” — spytał Francuz gniewnym szeptem, w którym 
jednakże wyczuwało się cień szyderstwa.
„Nie wiem” — odpowiedział biedny Tomassow.
Jakąż pogardą błysnęły ku niemu niewygasłe oczy straszydła! Jeniec zdawał się 
żyć tylko 
mocą zapamiętałej i bezsilnej rozpaczy. Nagle zabrakło mu tchu i zwalił się na 
ziemię wijąc się w 
męce, co skręcała kurczem wszystkie jego członki — dość zwyczajne następstwo 
gorąca 
obozowych ognisk. Wyglądał, jakby go poddano jakiejś straszliwej torturze. Zrazu 
silił się, by 
oprzeć się cierpieniu. Jęczał tylko z cicha, gdyśmy pochylili się nad nim, by 
nie potoczył się w 
ogień, mamrocząc w przerwach gorączkowo: „Tuez moi, tuez moi…” — później jednak, 
zmożony bólem, jął rzęzić raz po raz przez zaciśnięte usta.
Adiutant ocknął się po drugiej stronie ogniska i począł się rzucać, klnąc srogo 
straszne krzyki 
Francuza. „Co to?! Nie będzież nigdy końca tej przeklętej czułostkowości, 
Tomassow?! — 
wrzeszczał ku nam. — Dlaczego nie wyrzuciłeś go stąd, do diabła, gdzieś w 
śnieg?”
Nie zwracaliśmy uwagi na jego krzyki, wstał więc z miejsca i klnąc okropnie 
odszedł ku 
innemu ognisku. Po chwili oficerowi francuskiemu ból nieco minął. Oparliśmy go o 
kłodę i 
wziąwszy między siebie siedzieliśmy w milczeniu aż do chwili, kiedy o świtaniu 
rozległ się głos 
pobudki. Płomień podsycany przez całą noc przybladł na sinym całunie śniegu, a 
mroźne 
powietrze drgało od spiżowego dźwięku ułańskich trąbek. Oczy Francuza, co tak 
znieruchomiały 
w szklistym spojrzeniu, iż przez chwilę mniemaliśmy, że umarł spokojnie siedząc 
między nami, 
drgnęły z wolna w prawo i w lewo, spoglądając kolejno na nasze twarze. Tomassow 
i ja 
popatrzyliśmy po sobie z przerażeniem. Po czym głos De Casteła, pełen 
nieoczekiwanej, 
rozbudzonej mocy i upiornego opanowania, wstrząsnął nami do głębi:
„Bonjour, messieurs.”
Broda opadła mu na piersi. Tomassow przemówił do mnie po rosyjsku:
„To on, to ten sam człowiek… — skinąłem, a Tomassow mówił dalej udręczonym 
głosem: — 
Tak, to on! Świetny, nieskazitelny przedmiot zazdrości mężczyzn i miłości tej 
kobiety jest teraz 
tą okropnością — tym nędzarzem, co umrzeć nie może. Spójrz w jego oczy. To 
straszne.”
Nie spojrzałem, ale pojąłem, co Tomassow miał na myśli. Nie mogliśmy nic uczynić 
dla 
niego. Ta mściwa zima, zesłana przez przeznaczenie, zarówno pokonanych, jak 
prześladowców 
dzierżyła w swych żelaznych szponach. Współczucie było tylko czczym słowem wobec 
tego 
nieubłaganego losu. Jąłem mówić coś o konwoju, który zapewne zbiera się w 
wiosce, ale 
zająknąłem się pod niemym spojrzeniem Tomassowa. Wiedzieliśmy, czym były te 
konwoje: 
ohydne zgraje beznadziejnych łotrów, co odwracali twarze od swych chat, gdy 
Kozacy gnali ich 
ostrzami pik w mroźne piekło.
Dwa nasze szwadrony sformowały się pod lasem. Minęło dziesięć minut tej udręki. 
Francuz 
dźwignął się nagle na nogi. Dopomogliśmy mu, niemal nie wiedząc, co czynimy.
„Chodźmy! — rzekł miarowym głosem. — To chwila odpowiednia! — Zamilkł na długo, 
po 
czym nie mniej dobitnie mówił dalej: — Daję słowo honoru, że wszelka wiara 
zamarła we mnie.”
Głos jego postradał nagle swą powściągliwość. Po chwili dodał szeptem:
„I nawet moja odwaga… Na honor!”
I znowu nastąpiło długie milczenie, po którym z wielkim wysiłkiem szepnął 
chrypliwie:
„Czyż to nie dosyć, by wzruszyć serce z kamienia? Czy mam włóczyć się przed 
panem na 
kolanach?”
Głucha cisza zaległa raz jeszcze wśród nas. Wreszcie oficer francuski rzucił 
Tomassowowi 
swe ostatnie gniewne słowo:
„Tchórz!”
Nie drgnęły rysy biednego mojego towarzysza. Przyszło mi do głowy zawołać kilku 
naszych 
szeregowców, by odprowadzili nieszczęsnego jeńca do wioski. Innej rady nie było. 
Nie zdążyłem 
jeszcze uczynić sześciu kroków w kierunku gromadki koni i ordynansów, stojących 
przed 
naszym szwadronem, gdy… ale panowie już odgadliście. Nic dziwnego. Ja także 
tylko 
odgadłem, gdyż zaręczam panom, iż wystrzał pistoletu Tomassowa był czymś 
niewymownie 
nikłym. To prawda, śnieg pochłania dźwięki. Było to tylko słabe puknięcie. Nie 
przypominam 
sobie, żeby choć jeden z naszych ordynansów odwrócił głowę. Tak. Tomassow to 
uczynił. Los 
zaprowadził tego De Castela do człowieka, który go zdołał w pełni zrozumieć. To 
jednak 
Tomassow był predestynowany na ofiarę. Wiecie panowie, jaka bywa sprawiedliwość 
oraz sądy 
ludzkie. Zwaliły się one na niego ciężko z jakąś przewrotną obłudą. To bydlę, 
adiutant, jął 
pierwszy przebąkiwać ze zgorszeniem o zastrzeleniu jeńca z zimną krwią. 
Wprawdzie 
Tomassowa nie zwolniono ze służby, ale po oblężeniu Gdańska sam poprosił o 
zwolnienie i 
zakopał się gdzieś na głuchej prowincji, gdzie jeszcze przez długie lata 
prześladowała go niejasna 
fama jakiegoś niegodnego czynu.
Tak. Zdobył się na to. A cóż to było? Dusza jednego wojownika spłaciła 
stokrotnie swój dług 
duszy drugiego wojownika, broniąc go od nieszczęścia większego niż śmierć — od 
utraty wiary i 
odwagi. Jak panowie będziecie się na to zapatrywali? Nie wiem. I być może, 
biedny Tomassow 
również nie wiedział. Ja jednak zbliżyłem się pierwszy do tej straszliwej grupy, 
co znaczyła się 
ciemno na tle śniegu. Francuz leżał na wznak, a Tomassow klęczał na jednym 
kolanie nieco 
bliżej jego nóg niż głowy. Zdjął czapkę; jego włosy migotały jak złoto w lekkim 
tumanie śniegu. 
Pochylił się nad zmarłym w tkliwej, zamyślonej postawie. Jego młodzieńcza, 
szczera twarz o 
opuszczonych powiekach nie wyrażała srogości, zgrozy ni bólu, lecz pogrążyła się 
w spokoju 
głębokiej, nieskończenie milczącej zadumy.
Przełożył Stanisław Wyrzykowski
Prince Roman
KSIĄŻĘ ROMAN
— Wypadki sprzed siedemdziesięciu lat są może zanadto odległe, aby je wciągać do 
zwykłej 
rozmowy. Każdemu wiadomo, że r. 1831 jest dla nas datą historyczną: jednym z 
tych lat 
nieszczęsnych, kiedy w obliczu krasomówczych oznak sympatii i biernego oburzenia 
całego 
świata przyszło nam po raz wtóry zawołać Vae victis! i w smutku obliczać swoje 
straty. Nigdy 
nie umieliśmy rachować ani w szczęściu, ani w nieszczęściu; nie potrafiliśmy 
nigdy przyswoić 
sobie tej umiejętności ku wielkiemu rozjątrzeniu naszych wrogów, za co też 
obdarzyli nas 
przydomkiem niepoprawnych…
Mówiący te słowa był polskiej narodowości; należał do tego narodu, który 
pozbawiony życia 
w grobie trwa dalej żywą myślą, tchnieniem, słowem, nadzieją i męką… wepchnięty 
tam 
tysiącem bagnetów i przypieczętowany potrójną pieczęcią trzech potężnych 
mocarstw.
Toczyła się rozmowa o arystokracji. Czemu się nam nawinął ten właśnie przedmiot, 
tak dziś 
niekorzystnie się przedstawiający? Było to już dosyć dawno i dokładnie sobie nie 
przypominam, 
ale to pamiętam, że arystokracja nie była uważana za konieczną część składową 
społeczeństwa. 
Zdaje mi się, żeśmy zeszli na ten temat po wymianie zdań o patriotyzmie, uczuciu 
poniekąd też 
zdyskredytowanym, gdyż wrażliwość naszych wyznawców humanitaryzmu uważa je za 
pozostałość z czasów barbarzyńskich. A jednak nie byli barbarzyńcami, ani wielki 
malarz 
florentyńczyk, któremu myśl o rodzinnym mieście świeciła jasno do grobu; nie był 
również 
barbarzyńcą św. Franciszek, który ostatnim swym tchnieniem słał błogosławieństwo 
ojczystemu 
Asyżowi. Aby należycie ocenić patriotyzm, potrzeba koniecznie pewnej wyższości 
duchowej 
albo szczerości uczuć, co odmówione zostało pospolitemu wyrafinowaniu 
nowoczesnej myśli, 
która ogarnąć nie może dostojnej prostoty uczucia, płynącego z samej natury 
rzeczy i człowieka.
Arystokracja, o której mówiliśmy, zaliczała się do najwyższej w Europie i do 
najwyższych w 
niej rodów; nie podupadła ani zubożała, nie przeistoczona ani wyzwoleńcza, ale 
najbardziej 
wyróżniająca się i wyłączna warstwa ze wszystkich warstw, dla której nawet 
ambicja sama w 
sobie nie istnieje wśród innych pobudek i drogowskazów w życiu. Kiedy 
niezaprzeczone prawo 
przewodzenia przestało być ich udziałem, sądziliśmy, że w czasach politycznych 
czy 
narodowych przewrotów muszą im utrudnić stanowisko ich wielkie fortuny, ich 
kosmopolityzm, 
wypływający z szerokich koligacyj, i wywyższone stanowisko, przedstawiające tak 
mało do 
zyskania, a tak wiele do stracenia. Skoro nie ma już możności rozkazywania, co 
stanowi istotę 
arystokracji, nie pozostaje jej nic innego, jak trzymać się z dala od wielkich 
wybuchów 
namiętności tłumów.
Doszliśmy do tego wniosku właśnie w chwili, gdy uczyniono wzmiankę o dawnych 
dziejach i 
o r. 1831, po czym mówca mówił dalej:
— Osobiście nie znałem wówczas księcia Romana; pamięć moja nie sięga owych 
czasów, 
choć zaczynam już odczuwać ciężar wieku, ale tak stary jeszcze nie jestem. 
Książę Roman ożenił 
się w roku urodzin mego ojca, tzn. w r. 1828. Nie potrafię powiedzieć, ile miał 
lat, ale miał ich 
mniej niż nowo rozpoczęte dziewiętnaste stulecie, gdy wstępował w ten ze wszech 
miar świetny 
związek małżeński, bo brał osieroconą jedynaczkę, pannę młodziutką, cudnej 
urody, która mu 
jako wiano wnosiła świetne nazwisko i wielką fortunę. Książę, wyróżniający się 
od reszty 
kolegów niezwykle myślącą i poważną naturą, był wtedy oficerem gwardii 
cesarskiej i zakochał 
się bez pamięci w tej ślicznej, o wielkim sercu, istocie. Nie odznaczał się 
wielomównością: ale 
spojrzeniami, zachowaniem i całym sobą mówił wybranej kobiecie o swym 
bezgranicznym 
uwielbieniu, które ona oddawała mu w cudownie szczery i uroczy sposób.
Zdawało się, że płomień tego czystego, młodzieńczego kochania płonąć będzie 
wiecznie: 
przez jeden sezon zimowy zdołał on rozgrzać nawet cyniczną atmosferę wielkiego 
świata 
petersburskiego. Sam cesarz Mikołaj, dziad dzisiejszego cara, ten, którego 
zabiła wojna krymska 
i ostatni może mistycznie się z woli Bożej mieniący monarcha, zainteresował się 
parą 
zaślubionych kochanków. Wypływało to stąd, że rzeczywiście Mikołaj zwracał pilną 
uwagę na 
każdy krok wielkich panów polskich. Tych dwoje, obracając się w wielkim świecie, 
poza sobą 
świata Bożego nie widziało; bezwzględna szczerość takiego uczucia, poruszającego 
się 
swobodnie pośród targowiska sztucznych, niespokojnych i wymyślnych wichrzeń, 
musiała nawet 
w tym towarzystwie wywołać dobrotliwe pobłażanie i sympatię.
Ślub ten w r. 1828 był wypadkiem dnia w stolicy. W równo czterdzieści lat potem 
znalazłem 
się u mego wuja na wsi w naszych południowych prowincjach.
Była głucha zima. Wielki gazon przed domem stał się jedną, nieskalanie czystą 
płachtą śniegu, 
podobnie jak się to często dzieje w Alpach, a puszysta jego równia, iskrząca się 
niby rozsianą tu 
kurzawą diamentów, chyliła się aż w dół do stawu. Ten podłużny kawał wody 
odbijał w swej 
zmarzniętej powierzchni błękit nieba i twardością swej grubej warstwy lodu 
zdawał się urągać 
puszystej od śniegu ziemi. Zimno błyszczące słońce sunęło — nisko nad falistym, 
w śnieg 
spowitym widnokręgiem, w którego białych zwałach kryły się wsie ukraińskie, 
podobne 
gromadom łodzi rybackich, widnych wśród przewalań bałwanów. A wszystko ogarnięte 
było 
wielką ciszą. Nie pamiętam, jakim cudem potrafiłem o jedenastej rano wyrwać się 
ze szkolnego 
pokoju. Miałem osiem lat; moja cioteczna siostrzyczka, o parę miesięcy młodsza 
ode mnie, 
chociaż żywsza z natury była jednak mniej awanturniczego usposobienia; puściłem 
się więc sam 
i po chwili znalazłem się w olbrzymim przedpokoju o kamiennej posadzce, 
ogrzewanym przez 
wielki, biały kaflowy piec; miejscowość ta wydawała się o niebo całe milsza niż 
pokój szkolny, 
który — nie wiem już z jakiego powodu, chyba dla względów higieny — utrzymywano 
w niskiej 
temperaturze.
My, dzieci, wiedzieliśmy, że w domu przebywa gość, który przyjechał dnia 
poprzedniego 
wieczorem, właśnie kiedy nas układano do snu. Pomimo zakazu rzuciliśmy się do 
okien 
spłaszczając nosy o szybę; lecz było już za późno i nie zobaczyliśmy go 
wysiadającego. Za to w 
krasnym kręgu jaskrawego światła przewinęła się przed nami olbrzymia na saniach 
landara, w 
sześć koni zaprzężona, jak ciemna masa na tle śniegu sunąca ku stajniom, a przed 
nią jechał na 
koniu chłopak wioząc uwieszony na długim kiju kosz żelazny z płonącymi pakułami 
i żywicą. 
Tego samego dnia po południu wysłano dwóch chłopców stajennych na zaśnieżone 
drogi, aby 
spodziewanemu o zmroku gościowi oświetlać przejazd. Nie trzeba zapominać, że 
wtedy w 
naszych południowych dzielnicach koleje w ogóle nie istniały. My, dzieci, 
znaliśmy je tylko z 
książek z obrazkami jako coś nieokreślonego, bardzo a bardzo odległego, a 
interesującego chyba 
tylko starszych wyjeżdżających w obce kraje.
Co zaś do naszego pojęcia o legendarnych książętach było ono może bardziej 
ścisłe, ale czysto 
literackie, otoczone nimbem opowiadań z bajek, gdzie zawsze występuje książę — 
młody, 
piękny, bohaterski i promieniejący szczęściem. Pomimo to i my wiedzieliśmy, 
gdzie kończy się 
bajka, a zaczyna się życie, i wiedzieliśmy, że książęta są osobami 
historycznymi. W tej 
świadomości tkwił też pewien czar. Lecz nie dlatego ostrożnie krążyłem po domu 
jak zbieg z 
więzienia; gnała mnie nadzieja spotkania wielkiego mego przyjaciela — 
nadleśniczego, który o 
tej porze zwykle przybywał z raportem. Od niego chciałem usłyszeć wiadomość o 
pewnym 
wilku. Bo w krajach, gdzie są wilki, prawie każda zima daje możność jednemu 
znakomitemu 
osobnikowi okrycia się sławą dzięki większemu zuchwalstwu jego zbrodni lub, że 
tak powiem, 
jego wilczej indywidualności. Pragnąłem więc usłyszeć jakąś wstrząsającą o tym 
wilku 
opowieść, choćby tragiczny opis jego śmierci.
Ale w sieni nie było nikogo. Zawiedziony w nadziejach, uczułem nagły żal. Nie 
chcąc wracać 
sromotnie do przerwanych lekcji, wolałem bezcelowo i bezmyślnie przejść do sali 
bilardowej. I 
tu też nie było nikogo, toteż uczułem się bardzo sam i opuszczony pod jej 
wysokim sklepieniem, 
sam na sam z masywnym angielskim bilardem, którego ciężka, prostolinijna masa 
zdawała się 
milcząco ganić nieproszone wtargnięcie małego chłopca. Już zacząłem myśleć o 
wycofaniu się 
stąd, gdy usłyszałem kroki w sąsiednim pokoju, i nim zdążyłem zabrać się do 
ucieczki, we 
drzwiach stanęli wuj mój i gość nasz. Uciec, gdy mnie już zobaczono, byłoby 
nieprzyzwoitością, 
dotrzymałem więc placu. Wuj okazał zdziwienie na mój widok. Gość przy jego boku 
był 
człowiekiem smukłym, średniego wzrostu, którego żołnierską sztywną postać opinał 
czarny 
surdut. Z fałdów miękkiego białego muślinowego krawata wychylały się przy gładko 
ogolonych 
policzkach końce sterczącego kołnierzyka, a łysinę zakrywało kilka gładko 
zaczesanych 
szpakowatych kosmyków. Twarz jego musiała być za młodu bardzo piękna i mimo 
wieku 
zachowała harmonijną prostotę rysów. Uderzyła mnie przede wszystkim jej trupia 
prawie 
bladość, i wydał mi się strasznie stary, gdy z ledwie widocznym uśmiechem — 
jakby cień 
przeszedł po cienkich skamieniałych ustach — przywitał moje zmieszanie i 
rumieniec. 
Ciekawość moja wzrosła, gdy wyciągnął z wewnętrznej kieszeni surduta ołówek i 
bloczek, który 
podał memu wujowi z ledwie dostrzegalnym uchyleniem głowy.
Co mnie tak zadziwiło, zostało przez wuja przyjęte jako rzecz zupełnie 
naturalna. Napisał coś 
na kartce bloku, co tamten przeczytał i pokiwawszy głową, chudą, pomarszczoną 
dłonią, dużo 
starszą od twarzy, pogładził mnie po twarzy i położył mi ją na głowie. Patrząc 
na mnie 
dobrotliwie ciemnymi, cichymi oczami zapytał głosem bezdźwięcznym i równie jak 
twarz 
bezbarwnym, co szedł z między warg zapadłych:
— A ileż sobie latek liczy ten nieśmiały chłopaczek? Nim zdołałem odpowiedzieć, 
wuj mój 
napisał mój wiek na bloczku. Czułem się bardzo przejęty. Cóż to za ceremonie? 
Czyż był za 
wielki ten człowiek, aby do niego przemawiano? Znów rzucił okiem na papier, 
kiwnął głową, i 
znów dał się słyszeć ów mechaniczny, bezosobowy głos:
— Podobny jest do swego dziadka.
Pamiętam mego dziadka ze strony ojca; on również był zadziwiająco stary, i zaraz 
wydało mi 
się zupełnie naturalne, że ci dwaj tak wiekowi i czcigodni panowie znali się w 
zamierzchłych 
czasach, gdzieś między stworzeniem świata a moim urodzeniem. Ale wuj mój 
widocznie nie był 
tak dobrze poinformowany, gdyż mechaniczny głos musiał go pouczyć:
— Tak! tak! Towarzyszami byliśmy w trzydziestym pierwszym roku. On był z tych, 
co 
wiedzieli. Dawne dzieje, panie kochany! dawne dzieje…
Tu wykonał ruch ręką, jakby chciał odegnać naprzykrzone widziadło, po czym obaj 
zaczęli na 
mnie patrzeć z góry, tak iż zacząłem myśleć, że spodziewają się czegoś po mnie. 
Na nieme 
zapytanie mych zdziwionych oczu odpowiedział mi wujaszek, mówiąc: „On jest 
głuchy jak 
kamień”, a ów niewypowiedzianie bezwyrazisty głos rzekł:
— Daj mi rękę.
Przeszyła mnie ostra świadomość posiadania mocno atramentem poplamionych palców, 
mimo 
to wyciągnąłem dłoń nieśmiało, bo przerażała mnie nigdy przedtem nie widziana 
głuchota. 
Uścisnął mi mocno rękę i w końcu poklepał po głowie, a wuj objaśnił mnie 
poważnie:
— Nie zapomnij nigdy w życiu, żeś uścisnął dłoń księcia Romana S.
Ton i sposób, w jaki to powiedział, zrobiły na mnie wrażenie. Na tyle już znałem 
historię, aby 
wiedzieć, że książęta S. zaliczali się do panujących rodzin książęcych na Rusi, 
aż do chwili unii 
Rusi z Polską, po czym gdzieś w początkach XV w. stali się polskimi magnatami. 
Ale najbardziej 
obeszło mnie rozwianie czaru bajki świetlanej. Cóż za rozpacz spotkać 
prawdziwego księcia, 
głuchego, łysego, chudego i tak strasznie starego! Nawet mi przez myśl nie 
przeszło, że 
człowiek, sprawiający mi tak bolesny zawód, mógł być dawniej młody, bogaty i 
piękny. Nie 
mogłem wiedzieć, że był niegdyś niewypowiedzianie szczęśliwy w idealnym związku, 
łączącym 
dwa młode serca, dwa znakomite rody i dwie wielkie fortuny; że szczęście to, tak 
jak w bajce, 
powinno było trwać zawsze…
Lecz nie potrwało ono długo, nawet według miary przepisanego ludziom życia na 
tej ziemi, 
gdzie trwałe szczęście znajduje się jeno w zakończeniach bajkowych powieści. 
Urodziła im się 
córeczka, i wnet potem młodziuchna księżna zaczęła zapadać na zdrowiu. Z 
początku znosiła to z 
niewzruszonym uśmiechem, bo dwojgu już teraz istotom życie jej było potrzebne. 
Ale potem 
małżonek, zatrwożony wyraźną zmianą jej wyglądu, wyjednawszy bezterminowy urlop 
wywiózł 
ją daleko od stolicy, do ziemi rodziców.
Starzy księstwo przerazili się stanem zdrowia ukochanej synowej. Zaczęto 
natychmiast robić 
przygotowania do wyjazdu za granicę. Ale już wtedy zdawało się być za późno, i 
sama chora z 
łagodnym uporem przeciwstawiła się temu. Blednąca i wychudzona, w olbrzymim 
fotelu, stawała 
się coraz drobniejsza i słabsza pod wpływem zdradliwej i nieznanej choroby 
nerwowej, lecz z 
niegasnącym uśmiechem jasnych oczu i niezmiennym wdziękiem niszczejącej 
twarzyczki nie 
dawała się oderwać od ojczystej ziemi, pragnąc oddychać ojczystym powietrzem. Bo 
nigdzie nie 
spodziewała się tak szybko wyzdrowieć i nigdzie nie przyszłoby jej tak lekko 
umierać.
Zgasła w niespełna dwa lata po urodzeniu dzieciny. Rozpacz męża była straszliwa 
i tym 
bardziej zastraszająca dla starych rodziców, że bez łez i bez słów. Po 
pogrzebie, gdy olbrzymi 
tłum chłopów, otaczających z odkrytą głową kaplicę pałacową, zaczął się 
rozchodzić, książę dał 
znać najbliższym, aby odeszli, i pozostał sam, aby patrzeć jak dworscy murarze 
zamykali 
rodzinny grobowiec. A gdy ostatni kamień włożono na miejsce, wydarł mu się z 
piersi głuchy 
jęk, pierwszy odgłos bólu, jaki od tych kilku dni wydały jego usta, a odszedłszy 
z tego miejsca z 
głową na piersi pochyloną, zamknął się w swych komnatach.
Ojciec i matka bali się, aby mu się rozum nie pomieszał, tak spokój zewnętrzny 
syna napełniał 
ich niepokojem. Pokładali nadzieję jedynie w jego wielkiej młodości, z której 
wypływało 
zamknięte w sobie napięcie boleści. Stary książę Jan, rozdrażniony i pełen 
niepokoju, powtarzał, 
że „trzebaż Romana czymś rozerwać, on taki młody!” Lecz dokonać tego nie umieli, 
i stara 
księżna, ocierając łzy, ubolewała w duszy, że mu już nie klęknąć maleńkiemu u 
jej matczynych 
kolan, aż łzy obeschną!
Po pewnym czasie książę Roman zaczął się przymuszać, aby choć od czasu do czasu 
wziąć 
udział w życiu rodzinnym, ale czynił to tak, jakby serce jego i myśl zagrzebana 
została z utraconą 
żoną w rodzinnym grobie.
Zaczął wędrować ze strzelbą po lasach, strzeżony w tajemnicy przez strzelca, 
który raportował 
później, że ,,jaśnie oświecony książę przez cały dzień ani razu nie strzelił”. 
Czasem znów 
wczesnym rankiem, zaszedłszy do stajen, szeptem kazał siodłać konia, czekał, 
bijąc szpicrutą po 
bucie, aż mu go podprowadzono, po czym dosiadłszy wierzchowca wyjeżdżał stępa w 
milczeniu 
za bramę, a wracał wieczorem. Widywano go gdzieś po drogach, jak blady i 
sztywny, nie patrząc 
ani na prawo ani na lewo, wyglądał raczej na kamiennego jeźdźca na żywym koniu.
Chłopi, pracujący na bezbrzeżnych i granicami żywopłotów nie znaczonych polach, 
ścigali go 
długo oczami; bywało czasem, że miłosierna kobieta z progu niskiej, słomą krytej 
chałupy 
posyłała za nim znak krzyża świętego, tak jakby był jednym spomiędzy nich, 
prostych ludzi, 
tknięty nieszczęściem.
Jeździł tak patrząc wprost przed siebie, nic nie widząc, jakby pusta była ta 
ziemia, a ludzkość 
cała zagrzebana w tym grobie, który mu drogę zastąpił, aby wchłonąć jego 
szczęście. Czym byli 
dla niego ludzie i ich smutki, radości, trudy i namiętności, kiedy ona — jedyna 
na świecie — 
została odeń odcięta?
Ludzie nie istnieli dlań. Jedynym ratunkiem w osamotnieniu, podobnym do zmory 
sennej, 
była mu ziemia, gdzie się urodził i gdzie spędził szczęśliwe lata chłopięce. Jak 
ją dobrze znał! 
Każde wzniesienie oranych przestrzeni, uwieńczonych koroną drzew, każdy wądół z 
ukrytą w 
nim wioską. Śluzy na rzekach wiązały zielone łąki łańcuchem stawów, a daleko na 
północy 
rysował się na horyzoncie wielki bór litewski, niby ku słońcu zwrócony nikły pas 
żywopłotu; na 
południu, w dal ku równinom, czarna przestrzeń ziemi stykała się z błękitem 
nieba.
I ten tak znany, skojarzony w duszy z dniami beztroski i wesołości obraz kraju, 
którego urok 
działał nań przemożnie nawet z daleka, łagodził boleść, podobnie jak obecność 
starego 
przyjaciela, który siedzi w milczeniu, niejako pominięty w zaciemnionej godzinie 
życia.
Pewnego dnia, gdy książę po południu wracał konno do domu, zauważył w dali pas 
kurzawy 
wznoszący się z ziemi gęstą chmurą. Wyjechał więc na wzgórek i patrzał. A oto w 
chmurze tej tu 
i ówdzie strzelały w górę błyski stalowe pośród poruszającej się masy, którą 
wreszcie rozpoznał 
jako długi, podwójny szereg wieśniaczych podwód zapełnionych żołnierzami, a 
sunących wolno 
w dwa rzędy pod eskortą konnych kozaków.
Podobni byli do ogromnego węża, którego głowa znikała już w małej dolince, a 
ogon wił się i 
malał, jak gdyby potwór ten wgryzał się w samo serce ziemi.
Książę puścił się ku leżącej opodal traktu wiosce, w której karczma zajezdna, 
ukrywająca pod 
jednym olbrzymim słomianym dachem stajnię, oborę i stodołę, podobna była do 
szpetnego, 
obdartego garbusa–olbrzyma, rozsiadłego wśród małych chałup. U wejścia stał 
karczmarz, 
godnie wyglądający tęgi Żyd, w czarnym, aż do pięt, chałacie, przepasanym 
czerwonym pasem, i 
dłonią głaskał długą, srebrną brodę. Widząc zbliżającego się księcia, skłonił mu 
się poważnie nie 
spodziewając się nawet, aby go młody pan zauważył, gdyż wiadomo było, że 
zatopiony w boleści 
nie zwraca na nic i na nikogo uwagi. Tymczasem zdziwił się niemało, gdy książę 
zatrzymał konia 
i zawołał:
— Jankielu! Cóż to wszystko znaczy?
— To, proszę waszej książęcej mości, konwój piechoty w drodze na południe.
Obejrzał się ostrożnie na prawo i na lewo, i widząc, że blisko tylko dzieci 
bawiły się w pyle 
drogi, przybliżył się do strzemienia jeźdźca i mówił:
— Gzy wasza książęca mość nie wie? Już się tam zaczęło! Wszyscy właściciele 
małych i 
dużych majątków już się zaciągnęli, a nawet i prości ludzie ruszyli się. Ot, 
wczoraj jeszcze 
rymarz z Gródka (małe miasteczko, gdzie odbywały się targi w sąsiedztwie) 
poszedł z dwoma 
swymi terminatorami przyłączyć się, a wóz swój u mnie nawet zostawił. Musiałem 
mu dać 
przewodnika, aby go przeprowadził, bo to nasi, proszę waszej książęcej mości, 
wciąż w drodze i 
wiedzą wszystko, gdzie i jak się dzieje, i znają wszystkie drogi.
Żyd usiłował opanować podniecenie, gdyż był gorącym patriotą — karczmarz i 
arendarz 
wszystkich młynów w okolicy. Zniżając jeszcze bardziej głos mówił dalej:
— Już ja był żonaty, kiedy z Napoleonem szły tędy Francuzy i inne narody. Tse! 
Tse! Ale to 
było żniwo dla śmierci, nu! Może tym razem Pan Bóg dopomoże!
Książę potakiwał.
— Może — szepnął i zamyśliwszy się głęboko puścił konia w stronę domu.
Tego dnia nocą napisał list i wczesnym rankiem konnego posłańca wysłał z nim do 
miasta, na 
pocztę. W ciągu dnia, ku wielkiej radości całej rodziny, opuściło go zwykłe, 
uporczywe 
milczenie, i rozmawiał z ojcem o nowych wypadkach — o powstaniu w Warszawie, 
ucieczce 
wielkiego księcia Konstantego, o pierwszych nieznacznych powodzeniach wojsk 
polskich (bo 
wtenczas istniało wojsko polskie) i ruchu powstańczym na wsi. Stary książę Jan, 
wzruszony i 
niespokojny, biorąc rzeczy z czysto arystokratycznego punktu widzenia nie ufał 
temu ludowemu 
ruchowi, nie podzielał jego demokratycznych dążeń i nie wierzył w możliwość 
powodzenia.
Smutny był i wzruszony.
— Sądzę to wszystko z całym spokojem; ale istnieją od wieków zasady 
praworządności i 
porządku, które ci niebaczni szaleńcy łamią dla wywrotowych złudzeń. Choć 
naturalnie 
patriotyczne porywy serc…
Książę Roman słuchał zamyślony. Skorzystał z przerwy, aby najspokojniej donieść 
ojcu, że 
tego rana właśnie wysłał list do Petersburga zgłaszający dymisję z gwardii 
cesarskiej.
Stary książę przyjął to w milczeniu, niezadowolony w głębi duszy, że się go nie 
poradzono. 
Syn jego był też przybocznym adiutantem cara i staruszek wiedział, że car nie 
przebaczyłby 
nigdy szlachcicowi polskiemu pozornego nawet odstępstwa. Z niezadowoleniem w 
głosie 
wykazał synowi, że i tak ma urlop bezterminowy, więc najlepiej należało po 
prostu milczeć. Na 
dworze za dużo posiadano taktu, aby powołać kogoś z jego nazwiskiem, a w 
najgorszym razie 
można było się wystarać o wysłanie z misją choćby na Kaukaz, z dala od tej 
nieszczęsnej walki, 
zasadniczo błędnej, a więc skazanej na przegraną.
— Znajdziesz się później bez zajęcia i bez celu w życiu, a będziesz potrzebował 
czegoś, co by 
cię zajęło, mój biedny chłopcze. Obawiam się, żeś postąpił nieoględnie.
— Uważałem, że tak jest lepiej — rzekł cicho książę Roman.
Ojciec zawahał się pod jego stanowczym spojrzeniem.
— No, no! — może! Ale jako adiutant cara i takimi względami otoczony na dworze 
przez całą 
rodzinę carską…
— Nikt o tych ludziach nawet nie słyszał, kiedy nasz ród już był sławny — rzucił 
młody 
pogardliwie.
Na tego rodzaju uwagi stary książę był bardzo czuły, więc poniekąd udobruchany, 
rzekł:
— Może tak lepiej…
Ojciec i syn rozeszli się wieczorem bardzo serdecznie, ale nazajutrz zdawało 
się, że książę 
Roman popadł znów w dawną głębię zobojętnienia na wszystko: jak zwykle puścił 
się konno. 
Pamiętał, że wczoraj widział wężowy, najeżony bagnetami pochód wijący się po 
ziemi, która 
była jego własnością. Żona, którą umiłował, była też jego, a śmierć mu ją 
zabrała. Ta strata 
wstrząsnęła całym ustrojem moralnym księcia. Dała dostęp do serca jeszcze 
potężniejszemu 
bólowi, wyolbrzymiła widnokrąg myśli, a oczom ukazała całą przeszłość i 
istnienie innego 
ukochania pełnego męki, ale niosącego niemej tajemniczy nakaz, podobnie jak 
stracona miłość, 
której był powierzył całe swoje szczęście.
Tego dnia wieczorem poszedł na spoczynek wcześniej niż zwykle i zawołał swego 
osobistego 
służącego.
— Pójdź i zobacz — rzekł mu — czy świeci się jeszcze u koniuszego. Jeżeli nie 
śpi, poproś 
niech przyjdzie do mnie.
Po odejściu służącego książę śpiesznie popalił różne papiery, pozamykał szuflady 
biurka na 
klucz, a na piersiach zawiesił medalionik z miniaturą żony.
Człowiek, po którego książę posłał, należał do tej przeszłości, którą mu śmierć 
ukochanej 
przywołała przed oczy. Wywodził się z drobnoszlacheckiego rodu, który od pokoleń 
pełnił przy 
książętach S. rolę sług i przyjaciół nie odstępując ich nigdy. Pamiętał ostatni 
podział Polski i brał 
udział w ostatnich walkach. Był typem szlachcica o wielkiej uczuciowości, pełnym 
ślepego 
entuzjazmu, marsowych instynktów i prostej wiary; posiadał też staroświecki 
zwyczaj 
przeplatania słów cytatami łacińskimi. Typowe też były jego dobre, bystre oczy, 
zdrowa cera, 
wysokie czoło i sumiaste, siwe, w dół zwisające wąsy.
— Słuchaj, panie Franciszku —— rzekł książę poufale, bez przygotowania — słuchaj 
stary 
przyjacielu! Ulotnię się stąd po cichutku; idę tam, gdzie mnie woła coś 
mocniejszego od mej 
rozpaczy, a jednak coś dziwnie do niej podobnego. Tobie jednemu o tym mówię — i 
ty powiesz, 
co w danej chwili będzie potrzebne.
Stary zrozumiał, i rozpostarte ręce drżały mu kurczowo. Gdy po chwili odzyskał 
możność 
słowa, zaczął głośno Bogu dziękować, że pozwolił mu własnymi oczami patrzeć, jak 
najmłodszy 
spadkobierca sławnego rodu daje coram gentibus przykład miłości ojczyzny i 
dzielności w polu. 
Nie wątpił na chwilę, że ukochany książę obejmie miejsce w radzie i na wojnie 
odpowiadające 
jego wysokiemu urodzeniu; już widział, jak in fulgore rodzinnej chwały affulget 
patride 
serenitas. Dobiegając do końca swej przemowy rozpłakał się nagle i rzucił w 
objęcia księcia.
Ten uspokajał staruszka jak mógł i gdy wreszcie usadowił go w fotelu i jako tako 
uciszył, 
rzekł:
— Nie rozumiesz mnie, panie Franciszku. Wiesz przecie, jak ją kochałem. Taki 
cios otwiera 
człowiekowi oczy na nie podejrzewane nawet prawdy. Otóż nie ma mowy, bym szedł 
na przedzie 
i w chwale. Chcę iść sam, walczyć nieznany w szeregach. Chcę dać ojczyźnie, co 
jest moje do 
dania, moje życie, tak samo prosto, jak rymarz z Gródka, który przechodził tędy 
wczoraj ze 
swoimi czeladnikami.
Zakrzyknął na to staruszek, że to nie może być, że on na to nigdy nie pozwoli. 
Ale musiał 
ustąpić przed dowodzeniami i twardą wolą księcia.
— Ha! jeśli książę pan mówi, że to sprawa uczuć i sumienia, to niech tak będzie. 
Ale książę 
zupełnie sam iść nie może. Niestety! Ja już za stary i nieprzydatny. Crepit 
verba dolor, mój 
kochany książę, na myśl, żem już przeszedł siedemdziesiątkę i nic więcej w życiu 
nie znaczę, jak 
kaleka pod kościołem. Chyba mi już przyszło tylko w domu siedzieć i pacierze 
szeptać za 
ojczyznę i za księcia pana. Ale syn, najmłodszy mój chłopiec, Piotr, który byłby 
godnym 
towarzyszem dla księcia pana, obecnie jest tu u mnie. Od wieków każdemu księciu 
S., gdy 
narażał życie, towarzyszył ktoś z naszej rodziny, i książę pan także musi mieć 
kogoś, kto by 
księcia znał i powiadamiał o wszystkim rodziców i starego sługę. Kiedy książę 
pan myśli 
wyruszyć?
— Za godzinę — odrzekł książę, a stary pośpieszył natychmiast po syna.
Książę Roman, wziąwszy zapaloną świecę, począł iść długim, ciemnym korytarzem 
wiodącym w głąb domu. Bona opowiadała potem, że nagle zbudzona ze snu, ujrzała 
księcia, jak 
spoglądał na córeczkę zasłaniając dłonią światło świecy, aby nie padało na 
śpiące dziecko. Długo 
stał i patrzał, a wreszcie, postawiwszy świecę na ziemi, pochylił się nad 
kołyską i musnął ustami 
czoło dziewczynki, która spała dalej spokojnie; po czym, zabrawszy światło, 
wyszedł cicho z 
pokoju. Zauważyła dokładnie jego twarz, lecz zamiaru w niej ukrytego nie 
wyczytała; blady był 
bardzo, ale najzupełniej spokojny, i wychodząc nie obejrzał się ani razu.
Jedyną zaufaną osobą, poza Piotrem i jego ojcem, był Żyd Jankiel. Na zapytanie, 
dokąd ma go 
wieść, książę odpowiedział, że do najbliższego oddziału. Wnuk Jankiela, chudy 
chłopiec, 
poprowadził obu młodych ludzi jakimiś sobie znanymi ścieżynami, lasami i 
bagnami, aż zabłysły 
przed nimi rzadkie światełka małego oddziałku obozującego w kotlinie. Gdzieś 
konie zarżały i 
głos z ciemności zawołał: „Kto idzie?” Młody Żyd odszedł śpiesznie tłumacząc 
się, że musi 
wrócić na święto szabasu.
Tak więc zaniósł książę swą ofiarę ojczyźnie z całą pokorą i prostotą 
odpowiadającą 
objawieniu obowiązku, jakie ukazało się oczom jego w chwili, gdy śmierć zdjęła 
mu jaskrawą 
zasłonę szczęśliwości z oczu. Towarzysz jego przedstawił się jako syn koniuszego 
księcia S., a 
książę jako jego krewny — daleki kuzyn z tych samych co on stron i tegoż 
nazwiska. Prawdę 
mówiąc nie bardzo kto pytał: dwóch więcej młodzieńców, pod każdym względem 
dodatnich, 
przyłączyło się, ot i wszystko.
Książę nie przebywał długo w południowych stronach. Pewnego dnia podczas wywiadu 
on i 
paru innych natknęło się na zasadzkę piechoty rosyjskiej, której pierwszy ogień 
położył kilku 
trupem od razu, a resztę rozsypał na wsze strony. Rosjanie sami cofnęli się w 
obawie większych 
sił. Po jakimś czasie chłopi, przybywszy na miejsce, wyciągnęli księcia spod 
trupa końskiego. On 
sam był nietknięty, ale wierny towarzysz padł jeden z pierwszych. Książę sam go 
pogrzebał z 
chłopami, wśród innych poległych.
Następnie nie wiedząc, czy odnajdzie swój nieustannie w ruchu będący oddziałek 
partyzancki, 
postanowił przedostać się do armii głównej, która wstrzymywała nawałę rosyjską 
od strony 
Litwy. W przebraniu chłopskim, aby nie wpaść w ręce maruderów kozackich, po 
dwutygodniowej wędrówce natknął się na pułk kawalerii stojący we wsi na 
forpocztach.
Na ławce przed jedną z lepszych chałup siedział oficer, którego książę wziął za 
pułkownika i 
zbliżywszy się z należnym uszanowaniem, opowiedział w krótkich słowach swoją 
historię i chęć 
przystąpienia. Oficer przyglądał mu się bacznie, a gdy zapytał o nazwisko, 
książę bez wahania 
podał nazwisko zabitego towarzysza.
Oficer, starszy już człowiek, wziął go po prostu za syna gospodarza żyjącego na 
własnym 
kawałku ziemi uwłaszczonej, a że mu się powierzchowność młodego człowieka 
spodobała, 
zapytał:
— A umiecie no czytać i pisać, dobry człowieku?
— Tak, Wasza Miłość, umiem.
— Dobra. Wejdźcie do chałupy, jest tam adiutant pułkowy, on was zapisze i 
odbierze 
przysięgę.
Adiutant w milczeniu bardzo pilnie przyglądał się nowo przybyłemu, i gdy 
formalnościom 
stało się zadość i rekrut wyszedł z pokoju, zwrócił się do starszego oficera z 
zapytaniem:
— Czy pan wie, kto to jest?
— Kto? Ten Piotr? Podoba mi się.
— To jest książę Roman S.
— Głupstwo.
Ale adiutant był pewny swego; widywał czasem księcia przed paru laty na zamku w 
Warszawie i nawet rozmawiał z nim raz na przyjęciu oficerskim u wielkiego 
księcia.
— Mam dobrą pamięć i nie zapominam twarzy ludzkich. Postarzał się i zmienił, ale 
jestem 
pewny, że to ten sam.
Popatrzyli na siebie w milczeniu.
— Poznają go kiedyś na pewno — szepnął adiutant.
— To nie nasza rzecz — odrzekł pułkownik i wzruszył ramionami — jeżeli mu się 
podoba 
służyć w szeregu. A nie sądzę, by go tak łatwo poznano, bo prawie wszyscy nasi 
oficerowie i 
żołnierze pochodzą z drugiego końca Polski.
Po chwili namysłu dodał z uśmiechem:
— Powiedział mi, że umie czytać i pisać. Mogę go łatwo zamianować sierżantem, na 
pewno 
będzie z niego dobry nabytek.
Książę jako podoficer przerósł nadzieje pułkownika, i wnet sierżant Piotr 
zasłynął swoją 
pomysłowością i odwagą. Nie była to nierozważna odwaga szaleńca, ale opanowane, 
jakby siebie 
świadome, niczym nieustraszone męstwo; oddanie się bezgraniczne i niezmienne, 
którego nie 
zachwiał ani czas, ani przeciwności, ani zniechęcenie podczas ciągłego cofania, 
lub gorycz 
więdnących nadziei i okropności zarazy, dodane do znojów i niebezpieczeństw 
wojennych. W 
tym to roku ukazała się po raz pierwszy w Europie cholera, przerzedzając szeregi 
jednych i 
drugich i wtłaczając się w najodważniejsze nawet umysły ponurym widmem 
tajemniczej śmierci, 
bezgłośnie wkradającej się między poukładane w kozły karabiny i obozowe ogniska.
Nieraz w nocy budził zmordowanych żołnierzy nagły krzyk i widzieli wtedy, jak 
któryś z 
towarzyszy w blasku gasnącego ognia wije się po ziemi jak robak deptany 
niewidzialną stopą, by 
przed brzaskiem już martwy zesztywnieć. Zdarzało się, że natenczas oddział cały 
zrywał się jak 
jeden mąż i gnał w ciemną noc, oniemiały z trwogi. A czasem znów towarzysz w 
szeregu 
podczas marszu urywał nagle zdanie w połowie i tocząc wokoło przerażonymi oczami 
padał na 
ziemię z wykręconą z bólu twarzą i rozbijał idące szeregi rzucaniem się w 
straszliwej męce. 
Ludzie pełniący wartę padali z konia, inni na linii ognia przy armatach lub 
wioząc rozkazy. 
Opowiadano mi, że batalion formujący się w zupełnym porządku do ataku na wieś 
pod ogniem 
nieprzyjacielskim zaskoczony został trzema wypadkami w przeciągu pięciu minut, i 
że atak nie 
mógł być wykonany, gdyż przodowe kompanie rozpierzchły się po polach jak plewy 
na wichrze.
Sierżant Piotr, choć bardzo młody, posiadał duży wpływ na swych ludzi, tak że 
mówiono, iż w 
jego szwadronie najmniej było wypadków ucieczki z szeregów. Tak to widać działał 
przykład 
nieustraszonego spokoju jednego człowieka, który nie cofał się przed żadnym 
niebezpieczeństwem ani strachem.
Tak czy owak kochali go wszyscy i ufali mu. Gdy przyszedł koniec i szczątki 
korpusu armii 
zewsząd naciskane gotowały się do przekroczenia granicy pruskiej, sierżant Piotr 
zdołał skupić 
wokoło siebie parę dziesiątków kawalerzystów i wyprowadził ich nocną porą z 
otoczonej armii. 
Prowadził ich dwieście mil przez kraj zarażony cholerą i pełen rosyjskiego 
wojska. Nie wiodła 
ich jednak chęć uniknięcia niewoli, ukrycia się i uratowania życia… O nie! 
Prowadził ich do 
fortecy, w której jeszcze walczyli Polacy i która miała się stać ostatnią 
placówką pokonanej 
rewolucji.
Może to trąci fanatyzmem — ale fanatyzm jest rzeczą ludzką. Człowiek czcił 
bóstwa pełne 
okrucieństw; w każdej namiętności tkwi okrucieństwo, nawet w miłości. Religia 
nigdy nie 
ginącej wiary podobna się staje do obłąkanego kultu rozpaczy, śmierci… 
zniszczenia. Różnica 
leży w moralnej pobudce idącej z tajemnych potrzeb i nigdy niewypowiedzianych 
pragnień tych, 
którzy wierzą. Tylko dla próżnych wszystko jest próżne i dla tych tylko wszystko 
jest 
oszukaństwem, którzy nigdy nie umieli być ze sobą szczerzy.
W tej to twierdzy spotkał się mój dziadek z sierżantem Piotrem. Dziadek był 
sąsiadem rodziny 
S., ale nie znał księcia Romana; ten zaś z nazwiska znał go dobrze, i pewnego 
wieczora, gdy 
siedzieli razem na wałach, oparci na armacie, wyjawił mu kim jest prosząc o 
przysługę, aby w 
razie jego śmierci powiadomił o tym rodziców.
Rozmawiali szeptem, gdyż reszta obsługi armaty rozłożyła się niedaleko. Dziadek 
mój 
oczywiście dał mu żądaną obietnicę i potem otwarcie zapytał, mocno 
zainteresowany tym 
odkryciem:
— Niech mi książę powie, czy ma złe przeczucia, że mnie o to prosi?
— Bynajmniej; o nich tylko myślałem, gdyż nie mają pojęcia, gdzie jestem — 
odpowiedział 
książę. — Jeśli pan chce, podejmę się to samo uczynić dla pana. Nie ma 
wątpliwości, że połowa 
nas zginie nim się to wszystko skończy, więc obaj mamy tyle samo danych, że 
jeden z nas 
wyjdzie cało.
Dziadek mój powiedział mu więc, gdzie się znajduje jego żona i dzieci, i odtąd 
trzymali się 
razem aż do końca oblężenia. Podczas wielkiego, ostatecznego natarcia dziadek 
mój został 
ciężko ranny; miasto zostało opanowane, a nazajutrz poddał się zamek wraz ze 
szpitalem 
przepełnionym umarłymi i konającymi, i z pustymi składami, gdyż obrońcy 
wystrzelali ostatnie 
naboje.
Piotr podczas całej kampanii narażał się sumiennie i wyszedł bez szwanku. Nikt 
go nie poznał, 
nikt nie zdradził jego nazwiska, wszak do tej chwili poza spełnieniem obowiązku 
było zupełnie 
obojętne, kim jest.
Teraz miało być inaczej, gdyż jako były gwardzista i były oficer przyboczny cara 
buntownik 
ten ryzykował ni mniej, ni więcej tylko kulę o dziesięć kroków. Z górą miesiąc 
przesiedział w 
więzieniu zmieszany z nędznym tłumem więźniów, stłoczonych w kazamatach zamku, 
gdzie 
żywność ledwie wystarczała na utrzymanie ich przy życiu; nie dbano o to, że 
ginęło tam po 
czterdziestu dziennie z ran, głodu i zarazy. Do tej twierdzy ze względu na jej 
centralne położenie 
dosyłano coraz to nowe partie więźniów, których w celu uspokojenia kraju 
wyłapywano 
wszędzie.
Między nowo przybyłymi znalazł się młody człowiek, przyjaciel księcia ze 
szkolnych czasów, 
i poznawszy go natychmiast, zakrzyknął przerażony:
— Na Boga! Romanie, ty tu?
Nieopatrzny ten wykrzyknik, jak mówią, opłacił on latami gorzkich wyrzutów 
sumienia. 
Spotkanie to miało miejsce w głównym czworoboku zamku. Za późno książę ruchem 
ręki dał 
znak ostrzegający, gdyż oficer żandarmów usłyszał wykrzyknik i uznał go godnym 
uwagi. 
Dochodzenie nie było trudne, gdyż książę, zapytany wprost o nazwisko, nie zataił 
go ani chwili. 
Wiadomość o odkryciu księcia S. między więźniami została posłana do Petersburga. 
Tam, w 
stolicy dającej bezpieczne schronienie magnatowi, którego syn przepadł bez 
wieści podczas 
powstania, mieszkali rodzice księcia, smutni, pełni niepokoju i niepewności. Od 
miesięcy całych 
nie mieli o nim wiadomości i nie starali się nawet zaprzeczać wieściom, które 
obiegały miasto, 
jakoby zaszedł tu wypadek samobójstwa z rozpaczy, boć wszyscy wspominali jeszcze 
ów 
związek z miłości i uroku pełne młode szczęście, tak okrutnie przez śmierć 
przerwane. Ale w 
sercach mieli nadzieję, że syn ich wyszedł z życiem i przeszedł pruską granicę 
wraz z tą cząstką 
armii, która poddała się Prusakom.
Wiadomość o wzięciu go do niewoli uderzyła w nich jak grom. Bezpośrednio przyjść 
mu z 
pomocą nie mogli w żaden sposób, ale pośrednio mogli działać dzięki powadze 
nazwiska i 
stanowiska, jako też dzięki szerokim stosunkom i węzłom pokrewieństwa w 
najwyższych 
sferach; poruszali więc niebo i ziemię, aby uchronić syna przed, jak biedny 
stary książę Jan nie 
wahał się nazwać, następstwami jego szaleństwa.
Osoby stojące na czele towarzystwa poruszały wszelkie sprężyny u wielkich 
osobistości i 
wysokich dygnitarzy. Wpływowych urzędników starano się nakłonić, aby zwrócili 
uwagę na tę 
sprawę. Nie ominięto żadnego skrytego sposobu wywarcia wpływu; kilku prywatnych 
sekretarzy 
przepłacono; pewna dama pozostająca w zażyłych stosunkach z pewnym senatorem 
otrzymała 
dużą sumę pieniędzy.
Ale żadnych otwartych kroków ani starań w tak rażąco wyraźnej sprawie nie dało 
się 
przedsięwziąć, jedynie prywatną drogą starano się nakłonić prezesa komisji 
wojskowej do 
łagodnego traktowania rzeczy. I w końcu zmiękł pod wpływem wskazówek i 
podszeptów, 
płynących z bardzo wysokich kół stolicy — a może chodziło mu także o zdobycie 
wdzięczności 
takiej rodziny jak książąt S. Był dobrym Rosjaninem, ale miał dobre serce, a 
wówczas nienawiść 
do Polaków nie była jeszcze dogmatem patriotyzmu rosyjskiego, jak się to stało w 
jakieś 
trzydzieści lat później. Zmiękł od razu na widok tego młodzieńca o wychudłej, 
ogorzałej twarzy, 
wyniszczonego trudami przebytego oblężenia, miesiącami ciężkiej walki i 
strasznymi warunkami 
więzienia.
Komisja zasiadająca w cytadeli, w pustej, sklepionej izbie, za długim czarnym 
stołem, 
składała się z trzech oficerów. Na końcu stołu znajdowało się kilku urzędników, 
i poza 
żandarmami, którzy wprowadzili księcia, nie było nikogo więcej.
Któż zgadnąć potrafi, ile w księciu Romanie było ukochania życia, tam w obliczu 
tych 
czterech ponurych ścian, które, zda się, odcinały go od wszelkiego nawet widoku 
i słuchu o 
wolności, od wszelkiej nadziei na przyszłość i innych pociechę niosących 
złudzeń… gdy stanął 
sam jeden przed tymi, co wrogami będąc, sądzić go mieli? Kto mógł wiedzieć, ile 
pozostało w 
nim jeszcze poczucia obowiązku objawionego mu przez ból serdeczny? Ile 
nowonarodzonej 
miłości do kraju ojczystego? Tego kraju, który od synów swych większej żąda 
miłości niż 
jakikolwiek inny kraj na świecie; miłości pełnej żałosnego ukochania, jakim się 
kocha umarłych 
a nie zapomnianych; nie wygasającego płomienia beznadziejnego uczucia, jakie 
tylko żywy, 
tchnieniem ciepły ideał obudzić w nas może, na dumę naszą, na umęczenie, na 
wywyższenie 
nasze i upadek najniższy.
Jest coś potwornego w pomyśleniu takiego żądania, aż stanie ono przed nami pod 
postacią 
najwyższego oddania, bez bojaźni i bez skazy. Zbliżając się do momentu, który 
był szczytem 
jego życia, książę mógł tylko się spodziewać, że staje przed jego zakończeniem. 
Na pytania 
odpowiadał zwięźle i jasno… z najzupełniejszą obojętnością. Mówienie męczyło go 
po tylu 
miesiącach naprężonego czynu, ale ukrywał to starannie, aby wrogom nie przyszła 
nawet myśl 
podejrzenia go o apatię, zniechęcenie lub odrętwiałość złamanego ducha. Tak czy 
owak 
szczegóły jego zachowania nie mogły mieć znaczenia; ludzie ci wewnętrznym jego 
myślom byli 
obojętni. Ani na chwilę ton jego nie przestał być uprzejmy, mówił stojąco nie 
skorzystawszy z 
ofiarowanego sobie krzesła.
Od oficera, który przewodniczył komisji, wiadomo co zaszło na przedwstępnym 
badaniu. 
Człowiek ów, chwytając się jedynego możliwego sposobu wyjścia z bardzo źle 
przedstawiającej 
się sprawy, starał się od pierwszej chwili naprowadzić sposób myślenia księcia 
na tę linię obrony, 
którą myślał go uratować. Po prostu zadawał pytania w ten sposób, aby odpowiedź 
sama kładła 
się w usta obwinionego; szedł tak daleko, że wprost poddawał słowa: jak to 
przyprowadzony do 
szaleństwa z żalu po stracie młodej żony, nieodpowiedzialny za swoje czyny, 
przez tę rozpacz, w 
chwili ślepej nierozwagi, nie zdając sobie sprawy z wysoce karygodnego 
charakteru swego czynu 
ani z jego niebezpieczeństwa i niesławy… przyłączył się do najbliższych 
buntowników pod 
wpływem nagłego impulsu, a że teraz… żałując…
Ale książę Roman milczał. Oni, sędziowie wojskowi, patrzyli na niego pewni 
swego. On w 
milczeniu sięgnął po pióro i papier i napisał: „Przyłączyłem się do powstania 
narodowego z 
przekonania”.
Po czym przesunął papier na drugą stronę stołu. Przewodniczący rzucił okiem na 
kartkę, po 
kolei pokazał obydwu towarzyszom po bokach, po czym, spoglądając przenikliwie na 
księcia, 
wypuścił ją z ręki. Nikt nie przerwał milczenia, aż padł rozkaz wyprowadzenia 
więźnia.
Tak brzmiało credo pisemne wyrażone przez księcia Romana w najwznioślejszej 
chwili jego 
życia. Słyszałem, że książęta S. przyjęli ostatnie dwa słowa za dewizę pisaną 
pod herbem na 
tarczy, ale nie wiem, czy tak jest naprawdę; wuj nie umiał mi tego powiedzieć, 
tylko zauważył, 
że, rzecz prosta, nie było tego na pieczęci używanej przez księcia Romana.
Skazano go na dożywotnią katorgę w podziemiach Sybiru. Car Mikołaj, którego 
osobiście 
interesowały wyroki, wydawane przeciwko polskiej arystokracji, własnoręcznie 
podpisał na 
dokumencie: „Nakazuje się władzom przestrzegać surowo, aby skazaniec ten, 
podobnie jak 
każdy zbrodniarz, szedł pieszo w kajdanach całą drogę”.
Wyrok ten był skazaniem na przewlekłą śmierć, gdyż niewielu wytrzymywało to 
pogrzebanie 
za życia — i ginęli po dwu, trzech latach. Ale gdy po tym czasie doniesiono, że 
jeszcze żyje, 
pozwolono mu na prośbę rodziców i w drodze szczególnej łaski służyć na Kaukazie. 
Tam, 
pozostając jako prosty żołnierz nie miał żadnych praw cywilnych. Nie wolno mu 
było z nikim się 
komunikować. Jedynie cierpieć pozwolono temu pozornie tylko żyjącemu 
człowiekowi. Dziecina 
maleńka, którą tak ostrożnie ucałował przed odejściem, aby jej nie zbudzić, 
odziedziczyła po 
śmierci księcia Jana całą fortunę i dzięki temu olbrzymie przestrzenie uniknęły 
konfiskaty.
Dopiero po dwudziestu pięciu latach książę Roman, złamany na ciele, głuchy 
zupełnie, 
otrzymał pozwolenie powrotu do Polski. Córka jego, zaślubiwszy wielkiego magnata 
z Polski 
austriackiej, obracając się w kosmopolitycznym kole najwyższej arystokracji 
europejskiej 
przebywała głównie w Nicei i Wiedniu. On zaś rzadko ją widywał osiadłszy w 
jednym z jej 
majątków, nie w pałacowej rezydencji, lecz w małym, skromnym domku.
Książę Roman nie zamknął się tu w ciszy, jakby po spełnionej pracy. Nie było 
rzeczy 
dziejącej się w prywatnym czy publicznym życiu okolicy, w której by nie 
zasięgano rady księcia 
lub nie proszono go o pomoc, i nigdy na próżno. Słusznie mówiono, że życie jego 
nie do niego 
należało a do współobywateli. Szczególnie bliskim czuł się wszystkim 
powracającym z 
wygnania, wspierając ich radą i pieniędzmi, załatwiając sprawy i dając im 
możność bytowania.
Wuj dużo mi opowiadał o jego działalności pełnej poświęcenia, w której 
drogowskazem był 
mu rozum prosty, wysokie poczucie honoru i najdelikatniejsze zrozumienie 
osobistej i publicznej 
uczciwości. Dla, mnie pozostanie on zawsze żywą postacią dzięki spotkaniu w 
bilardowym 
pokoju, kiedy to przez ciekawość usłyszenia historii o najbardziej wilczym wilku 
zetknąłem się 
na chwilę z człowiekiem ze wszystkich ludzi najbardziej zdolnym do niezachwianej 
wiary, do 
przemożnej siły uczuć i miłości bez granic.
Pamiętam do dziś dnia, jak jego koścista, pomarszczona dłoń zamknęła się na 
mojej 
atramentem poplamionej ręce, i jak wuj mój patrzał półgniewnie, półśmiejąco na 
występnego 
siostrzeńca, po czym poszli dalej i zapomnieli o małym chłopcu.
Ja nie ruszyłem się z miejsca, spoglądałem za nimi nie tyle rozczarowany, co 
zmieszany 
ukazaniem się tego księcia, który tak nieskończenie różnił się od moich książąt 
z bajki. Gdy 
doszli do drzwi, zatrzymali się, i książę rzekł — tak jakbym go dziś słyszał:
— Chciałbym bardzo, byś napisał do Wiednia o oddanie mu tej posady. On w 
zupełności na to 
zasługuje, a twoje polecenie zadecyduje o wszystkim.
Widziałem na twarzy wuja, zwróconej ku niemu, wyraz zdumienia, jakby wyraźnie 
mówił: 
chyba ojcowskie polecenie jest ważniejsze. Książę umiał błyskawicznie szybko 
czytać w twarzy, 
toteż zaraz powiedział tym głuchym głosem, jakim mówi człowiek, który od lat nie 
słyszał swego 
głosu i dla którego świat bez dźwięku jest jakby siedzibą niemych cieni.
— Proszę cię o to, bo widzisz, moja córka i zięć nie wierzą, abym był dobrym 
znawcą ludzi. 
Oni uważają, że daję się zanadto powodować uczuciem.
Przełożyła Teresa Sapieżyna
The Tale
OPOWIEŚĆ
Za dużym oknem o jednej szybie zmierzch dogasał z wolna wielkim, jasnym i 
bezbarwnym 
prostokątem, obramowanym gęstniejącymi mrokami pokoju.
Pokój był długi. Nieodparty przypływ nocy przenikał aż do najodleglejszej jego 
części, gdzie 
szept męskiego głosu, namiętnie przerywany i namiętnie wznawiany, zdawał się 
ścierać ze 
szmerem odpowiedzi pełnych nieskończonego smutku.
W końcu szmer odpowiedzi ucichł. Mężczyzna powolnym ruchem podniósł się z kolan 
obok 
głębokiej, niewyraźnie majaczącej sofy, na której zacierały się kształty leżącej 
kobiety, i stanął 
wysoki pod niskim sklepieniem. Sylwetka jego cała była ciemna prócz ostro 
kontrastującej bieli 
kołnierzyka poniżej kształtu głowy oraz nikłego, przelotnego połyskiwania 
metalowych guzików, 
które tu i ówdzie migotały na mundurze.
Stał nad nią przez chwilę, męski i tajemniczy w swoim bezruchu, po czym usiadł 
na pobliskim 
krześle. Widział tylko nikły zarys jej wzniesionej w górę twarzy i opuszczone na 
czarną suknię 
blade ręce, które przed chwilą poddawały się jego pocałunkom, a teraz były jakby 
zbyt znużone, 
żeby się poruszyć.
Nie śmiał się odezwać, wzdrygając się przed tym, jak zazwyczaj czynią mężczyźni 
wobec 
prozaicznych konieczności życia. I jak zwykłe, kobieta zdobyła się na odwagę. 
Głos jej rozległ 
się pierwszy — niemal konwencjonalnie — chociaż ona sama drżała jeszcze od 
sprzecznych 
uczuć.
— Opowiedz mi coś — rzekła.
Ciemność ukryła jego zdumienie i uśmiech. Czyż nie powiedział jej właśnie 
wszystkiego, co 
warto powiedzieć na świecie — i to nie po raz pierwszy!
— Cóż mam ci powiedzieć? — spytał głosem dosyć spokojnym. Poczuł dla niej 
wdzięczność 
za ten ton zdecydowania, który nadała swym słowom i który rozładował nerwowe 
napięcie.
— Chętnie bym posłuchała jakiejś opowieści.
— Opowieści! — Naprawdę osłupiał ze zdumienia.
— Tak. Czemu by nie?
W słowach tych zabrzmiało lekkie wyzwanie, jakby kaprys ukochanej kobiety, która 
jest 
kapryśna jedynie dlatego, że czuje się prawem, kłopotliwym niekiedy, a zawsze 
trudnym do 
ominięcia.
— Czemuż by nie? — powtórzył przedrzeźniając ją z lekka, jak gdyby żądała od 
niego, żeby 
dał jej gwiazdkę z nieba. Ale był już nieco zły na nią za tę kobiecą ruchliwość, 
co równie łatwo 
uwalnia się od nastroju jak ze strojnych sukien.
Słyszał, jak przemówiła nieco niepewnie, z jakąś pierzchliwą intonacją, która 
przypomniała 
mu nagle trzepotanie motyla:
— Dawniej opowiadałeś nieraz… o… o swoim życiu i… zajęciach… Opowiadałeś tak, iż 
były to dla mnie opowieści zajmujące. Miałeś jakiś… jakiś dar… kiedyś… przed 
wojną.
— Naprawdę? — rzekł z mimowolnym smutkiem. — Ale, widzisz, wojna się przedłuża — 
mówił dalej takim martwym, jednostajnym tonem, iż uczuła, że lekki ziąb ogarnia 
jej ramiona. A 
jednak nie odstępowała od swego. Nie ma bowiem na świecie rzeczy bardziej 
nieustępliwej od 
kobiecego kaprysu.
— Może to być opowieść nie z tego świata — tłumaczyła mu.
— Chciałabyś opowieści z innego, lepszego świata? — spytał z trzeźwym 
zdziwieniem. — 
Wywoła] duchy tych, co już tam odeszli.
— Nie. Nie ten miałam na myśli. Miałam na myśli inny… jakiś inny świat. Gdzieś 
na ziemi… 
nie w niebie…
— No, to mnie uspokoiło. Ale zapominasz, że mam tylko pięć dni urlopu.
— Wiem. Ja także wzięłam pięć dni urlopu od… moich obowiązków.
— Lubię to słowo.
— Które słowo?
— Obowiązek.
— Bywa ono niekiedy okropne…
— Och, to dlatego, że myślisz o obowiązku jako o ograniczeniu. Ale tak nie jest. 
Zawiera on 
w sobie nieskończoność i… i przez to…
— Cóż to za język?
Nie dotknęło go szyderstwo tych słów.
— Na przykład nieskończoność przebaczenia — mówił dalej. — Co zaś do owego 
„innego 
świata”, to któż to szuka i kto czeka opowieści, która z niego pochodzi?
— Ty — rzekła z jakąś dziwną, niemal cierpką słodyczą pewności.
Poruszył się niby cień w swym krześle na znak, że się zgadza, ale ironii tego 
ruchu nie zdołała 
okryć tajemnicą nawet zgęszczona ciemność.
— Jak chcesz. Otóż na takim świecie był pewnego razu Kapitan i pewien 
Skandynawski 
Marynarz. Wyobraź sobie te słowa napisane dużymi literami, gdyż nie będą oni 
mieli innych 
imion. Był to świat mórz, lądów i wysp…
— Podobnie jak wszędzie — szepnęła gorzko.
— Tak jest. Czegóż innego mogłaś się spodziewać wysyłając na odkrycie nowych 
światów 
człowieka ulepionego z naszej zwykłej, udręczonej gliny? Cóż innego mógł 
znaleźć? Czyż coś 
innego zdołałabyś pojąć, o coś innego się zatroszczyć lub bodaj wyczuć jego 
istnienie? Była tam 
i komedia, i rozlew krwi.
— Zawsze to samo, jak na ziemi — mruknęła.
— Zawsze. A ponieważ we wszechświecie znajdzie się zawsze tylko to, co jest 
zakorzenione 
w głębi naszej własnej istoty, więc była tam także miłość. Ale nie mówmy o niej.
— Nie. Nie mówmy! — rzekła mistrzowsko ukrywając pod obojętnym tonem ulgę, jaką 
jej te 
słowa przyniosły — lub rozczarowanie. Po chwili dodała: — Zanosi się, jak się 
zdaje, na 
komiczną historię.
— No, nie… — zawahał się również. — Zapewne. W pewien sposób. W pewien bardzo 
okrutny sposób. Będzie ona ludzka, a jak wiesz, komedia to tylko pewien kąt 
widzenia. I nie 
będzie to historia hałaśliwa. Wszystkie długie lufy, o których w niej mowa, będą 
nieme — jak 
tyleż teleskopów.
— Ach, więc są w niej także działa! A czy wolno spytać, gdzie?
— Na wodzie. Nie zapominaj, że świat, o którym mówimy, ma swe morza. Toczyła się 
na nim 
wojna. Był to świat zabawny i naprawdę okropny. Toczyła się na nim wojna na 
ziemi, na wodzie, 
pod wodą, w powietrzu i nawet pod ziemią. I było tam wielu młodych ludzi, 
przeważnie w 
mesach i kajutach, którzy mawiali do siebie — wybacz nieparlamentarny wyraz: „To 
diabelnie 
ciężka wojna, ale lepiej, że jest taka, niż żeby jej wcale nie było.” Lekko 
rzucane słowa, 
nieprawdaż?
Z głębi sofy doleciało go nerwowe, niecierpliwe westchnienie, ale mówił dalej, 
nie 
przerywając.
— A jednak kryje się w tym coś więcej, niż się na pozór wydaje. Chcę powiedzieć, 
więcej 
mądrości. Lekkomyślność, podobnie jak komedia, jest tylko sprawą pierwszego, 
wzrokowego 
wrażenia. Świat ten nie był zbyt mądry. Ale działała na nim pewna pospolita 
przebiegłość. 
Objawiała się ona głównie w różnorodnych poczynaniach stron neutralnych, 
poczynaniach 
publicznych i prywatnych, nad którymi należało czuwać; czuwać przenikliwym 
umysłem i 
naprawdę bystrym okiem. Zapewniam cię, iż musiało ono być bardzo bystre.
— Mogę sobie wyobrazić — szepnęła z uznaniem.
— Czyż jest coś, czego nie możesz sobie wyobrazić? — powiedział sucho. — Masz 
ten świat 
w sobie. Ale powróćmy do naszego Kapitana, który, rzecz prosta, miał pod swymi 
rozkazami 
pewien okręt. Choć mówię często o moim zajęciu (jak przed chwilą zauważyłaś), 
nie wdaję się 
nigdy w szczegóły. Otóż powiem ci od razu, iż ów okręt był kiedyś pełen wdzięku, 
wytworności i 
zbytku. Tak jest, kiedyś! Był niby piękna kobieta, która przywdziała nagle 
zgrzebną suknię i 
ponatykała rewolwerów za pas. Ale płynął lekko, poruszał się zwinnie i nic mu 
nie brakowało.
— Czyż tak sądził ów Kapitan? — spytał głos z sofy.
— Tak jest. Wysyłano go na nim wzdłuż pewnych wybrzeży, by śledził… co było do 
wyśledzenia. Tylko tyle. Czasem udzielano mu pewnych pomocniczych wskazówek, a 
czasem 
musiał obywać się bez nich. W rzeczywistości było to wszystko jedno. Wskazówki 
te przydawały 
się nie więcej, niż gdyby go miały naprowadzić na umiejscowienie i kierunek 
przesuwającego się 
obłoku lub jakiegoś widziadła, co przybiera jakiś kształt tu i ówdzie, a jest 
niemożliwe do ujęcia.
Było to we wczesnym okresie tej wojny. Nic tak zrazu nie zdumiewało Kapitana jak 
nie 
zmienione oblicze wód ze znanym mu dobrze wyrazem, który nie był ani bardziej 
przyjacielski, 
ani bardziej wrogi. W dni piękne słońce iskrzyło się na błękicie; tu i ówdzie 
snuła się w oddali 
spokojna smuga dymu i niepodobna było uwierzyć, że ten dobrze znany, jasny 
widnokrąg 
zakreśla granice jednej wielkiej, kolistej zasadzki.
Tak, niepodobna jest wierzyć aż do chwili, kiedy się widzi, jak jakiś okręt — 
nie własny okręt 
(co nie jest takie wstrząsające), lecz płynący obok okręt bratni wylatuje z 
nagła w powietrze i 
zapada w głębię, zanim zdąży się pomyśleć, co mu się stało. Wtedy zaczyna się 
wierzyć. 
Wypływa się odtąd z zadaniem, by śledzić, co wyśledzić można, i nie ustaje się w 
swej pracy z 
przeświadczeniem, iż pewnego dnia zginie się od czegoś, czego się nie 
wyśledziło. Zazdrości się 
żołnierzom, którzy u schyłku dnia ocierają pot i krew ze swych twarzy, liczą 
towarzyszy, którzy 
padli u ich boku, patrzą na spustoszone pola, na poszarpaną ziemię, która zdaje 
się cierpieć i 
krwawić wraz z nimi. Naprawdę zazdrości się żołnierzom. Rozpasana zwierzęcość 
tego 
wszystkiego, smak pierwotnej namiętności, dzika otwartość ciosu zadanego czyjąś 
ręką, 
bezpośrednie wyzwanie i niewykrętna odpowiedź! Niestety, morze nie dawało nic 
podobnego i 
wyglądało, jakby nic wspólnego nie miało z tym światem.
Przerwała poruszywszy się z lekka.
— O, tak! Prawość, otwartość, namiętność to trzy przykazania twojej ewangelii. 
Czyż ja ich 
nie znam?!
— Pomyśl! Czyż na ogół są nam one wspólne? — spytał stropiony, lecz nie czekając 
odpowiedzi mówił dalej: — Takie były uczucia Kapitana. Doznawał ulgi, kiedy noc 
przysłaniała 
morze kryjąc to wszystko, co wyglądało jak obłuda starego przyjaciela. Noc 
oślepia otwarcie — i 
bywają okoliczności, gdy światło dzienne może tak obmierznąć człowiekowi jak 
najgorszy fałsz. 
Noc jest szczera.
Nocami Kapitan mógł puszczać swoim myślom wodze… nie potrzebuję ci mówić, dokąd. 
Tam, gdzie jest wybór tylko między wiernością a śmiercią. Ale gdy powietrze 
mętniało, choć 
oślepiony, nie doznawał tej ulgi. Mgła jest zwodna, martwa jej świetlistość 
drażni. Doznaje się 
wrażenia, iż powinno by się widzieć.
Pewnego posępnego, brzydkiego dnia okręt zwiadowczy płynął wzdłuż skalistego, 
niebezpiecznego brzegu, wyrzynającego się mocną czernią niby rysunek wykonany 
tuszem na 
szarym papierze. Nagle Pierwszy Oficer przemówił do swego przełożonego. Wydało 
się mu, iż 
widzi coś na wodzie od strony pełnego morza. Jakby niewielki wrak.
„Ale skąd tutaj wrak?” — zapytał.
„Istotnie — rzekł Kapitan. — Łodzie podwodne, o których wiadomo z ostatnich 
doniesień, 
zatonęły znacznie dalej na zachód. Ale czyż to można wiedzieć? Mogły być inne, 
których nie 
widziano, o których nie doniesiono. Płyńmy, co tchu!”
Tak to się zaczęło. Zmieniono kierunek, by przepłynąć tuż obok owego przedmiotu, 
gdyż 
trzeba było dobrze przyglądać się temu, co można było zobaczyć. Tuż obok, ale go 
nie dotykając; 
nie było bowiem rzeczą wskazaną dotykać dryfujących przedmiotów bez względu na 
ich kształt. 
Tuż obok, ale nie zatrzymując się ani nawet nie zwalniając, gdyż w owym czasie 
nie było rzeczą 
rozsądną zatrzymywać się na jakimś określonym miejscu, chociażby na chwilę. Mogę 
ci 
powiedzieć od razu, iż przedmiot ów sam przez się nie był niebezpieczny. Nie 
warto go 
opisywać. Nie był niczym niezwyklejszym niż — powiedzmy — baryłka określonego 
kształtu i 
barwy. Ale nie był bez znaczenia.
Łagodnie wzdęta fala podźwignęła go, jak gdyby chcąc ułatwić dokładniejsze 
obejrzenie, po 
czym okręt wrócił na pierwotny kurs, odwróciwszy się od niego obojętnie. 
Dwadzieścia par oczu 
rozglądało się na wszystkie strony z pokładu, starając się wyśledzić… co było do 
wyśledzenia.
Kapitan i Pierwszy Oficer zastanawiali się nad owym przedmiotem ze znajomością 
rzeczy. 
Wydał się on im dowodem nie tyle podstępu, co działalności pewnych państw 
neutralnych. 
Działalność ta w wielu wypadkach polegała na uzupełnianiu zapasów łodzi 
podwodnych na 
morzu. Tak mniemano powszechnie, choć na pewno nie wiedziano.
W rzeczy samej wszystko w tym wczesnym okresie wojny na to wskazywało. Ów 
przedmiot, 
obejrzany z bliska i porzucony z pozorną obojętnością, nie pozostawiał 
wątpliwości, iż coś 
takiego musiało stać się gdzieś w pobliżu.
Sam ów przedmiot był więcej niż podejrzany. Ale to, że pozostawiono go na 
oczach, 
wywoływało jeszcze inne podejrzenia. Byłoż to wynikiem głębokiego i szatańskiego 
zamierzenia? Pod tym względem wszelkie przypuszczenia bardzo rychło okazały się 
płonne. 
Ostatecznie obaj oficerowie doszli do wniosku, iż pozostawiono go prawdopodobnie 
przypadkiem, który może kojarzy się z jakąś nieprzewidzianą koniecznością, taką 
na przykład, iż 
zaszła potrzeba spiesznego opuszczenia tego miejsca, lub jej podobną.
Rozmowa ich toczyła się w zwięzłych, ważkich zdaniach, przerywanych długimi, 
milczącymi 
zamyśleniami. I przez cały czas oczy ich błądziły po widnokręgu w nieustannym, 
niemal 
mechanicznym wysiłku czujności. Młodszy z nich sarknął gorzko na zakończenie: 
„No, mamy 
dowód. Otóż to. Dowód tego, czego byliśmy najzupełniej pewni już poprzednio. I 
naprawdę 
niezbity!”
,,I wiele nam z tego przyjdzie — odparł Kapitan. — Przeciwnicy są o całe mile 
stąd, łodzie 
podwodne czyhają — sam tylko diabeł wie, gdzie — by zabijać; a czcigodny 
neutralny wymyka 
się na wschód i czyha, by okłamać.”
Pierwszy Oficer parsknął na to śmiechem. Ale wyraził przypuszczenie, iż taki 
neutralny nie 
potrzebuje nawet zbytnio kłamać. O ile tych drabów nie przychwyci się na gorącym 
uczynku, 
czują się najzupełniej bezpieczni. Mogą się śmiać w kułak. Ten drab 
najprawdopodobniej śmieje 
się w tej chwili. Jest rzeczą bardzo możliwą, iż już przedtem brał udział w tej 
zabawie i nie 
troszczy się bynajmniej o jakieś tam ślady. To zabawa, w której praktyka czyni 
ludzi 
bezczelnymi, no i zapewnia im powodzenie.
I znów roześmiał się niepewnie. Ale Kapitan był oburzony na te skrytobójcze 
metody i 
okrutną zatwardziałość wspólników zbrodni, co zdawała się zakażać źródła 
najgłębszych 
ludzkich wzruszeń i najszlachetniejszych czynów; znieprawiać wyobraźnię, która 
buduje 
ostateczne pojęcia życia i śmierci. Cierpiał…
Głos z sofy przerwał opowiadanie:
— Jak dobrze rozumiem to u niego! Pochylił się z lekka do przodu.
— Zapewne. Ja również. Wszystko powinno być jawne w miłości i w wojnie. Jawne 
jak 
dzień, gdyż jedna i druga jest nakazem ideału, który tak łatwo, tak straszliwie 
łatwo poniżyć w 
imię zwycięstwa.
Zawahał się, po czym zaczął znowu:
— Nie wiem, czy ów Kapitan wnikał tak głęboko w swoje uczucia. Ale cierpiał 
skutkiem 
nich… ulegał jakiemuś smutnemu rozczarowaniu. Być może nawet podejrzewał siebie 
o 
szaleństwo. Ludzie są zmienni. Nie miał jednak czasu na przenikanie w głąb swej 
duszy, gdyż od 
południowego zachodu posuwała się ku jego okrętowi ściana mgły. Nadleciały 
wielkie kłęby 
oparów, omotując i roztapiając jakby maszty i komin, które na koniec zupełnie w 
nich znikły.
Okręt zatrzymano, zapadła cisza, nawet mgła znieruchomiała, gęstniejąc i jakby 
tężejąc w 
swej zatrważającej głuchej nieruchomości. Ludzie na stanowiskach przestali 
wzajem siebie 
widzieć. Kroki rozlegały się podejrzanie, rzadkie głosy, nieosobiste i odległe, 
zamierały bez echa. 
Ślepa, biała cisza owładnęła światem.
I wydawało się, iż potrwa dni całe. Nie znaczy to jednak, jakoby mgła nie 
zmieniała swej 
gęstości. Od czasu do czasu przecierała się tajemniczo, ukazując ludziom mniej 
lub więcej 
widmową zjawę ich okrętu. Kilka razy nawet cień wybrzeża zamajaczył im niejasno 
przed 
oczyma poprzez rozfalowaną, nieprzejrzystą poświatę wielkiego białego obłoku 
lgnącego do 
wody.
Korzystając z tych chwil posuwano okręt ostrożnie ku brzegowi. Nie było celu 
pozostawać na 
pełnym morzu podczas takiej mgły. Oficerowie znali każdą cieśninę i każdą 
szczelinę wybrzeża 
w swym zasięgu. Byli zdania, iż okrętowi będzie znacznie lepiej w pewnej 
zatoczce. Nie była 
ona duża, lecz w sam raz wystarczała, by okręt mógł tam rzucić kotwicę. I 
łatwiej, bezpieczniej 
w niej będzie, nim mgła się podniesie.
Z wolna, z nieskończoną przezornością i cierpliwością przysuwali się coraz 
bliżej i bliżej, 
widząc skały tylko jako zanikający, ciemny masyw, obrzeżony wąską smugą 
złowrogiej piany u 
podnóża. W chwili rzucania kotwicy mgła była tak gęsta, iż z tego, co się 
widziało, można było 
mniemać, że okręt znajduje się o tysiące mil dalej, na pełnym morzu. Jednak 
czuło się osłonę 
lądu. Cisza powietrzna posiadała pewną osobliwą jakość. Bardzo nikłe i zwodne 
chełbotanie 
drobnej fali u okalającego zatoczkę wybrzeża docierało do ich uszu z 
zagadkowymi, nagłymi 
przerwami.
Kotwica zanurzyła się, zapuszczono ołowianki. Kapitan zszedł do swej kajuty. Ale 
niedługo 
potem czyjś głos zza drzwi wezwał go na pokład. Pomyślał sobie: „Cóż tam 
takiego?” Poczuł 
niecierpliwość, że znowu go wołają, by patrzał w tę nieznośną mgłę.
Zobaczył, iż ponownie nieco się przetarła i nabrała mrocznego zabarwienia od 
ciemnych, 
bezkształtnych i zacierających się w zarysie skał, które niby zasłona z cieniów 
zaznaczały się ze 
wszech stron dokoła okrętu, z wyjątkiem jednego jasnego miejsca, które było 
wylotem na pełne 
morze. Kilku oficerów przyglądało się temu przesmykowi z pomostu. Pierwszy 
Oficer szepnął do 
niego zdławionym głosem, iż jakiś inny okręt znajduje się w zatoczce.
Wypatrzyło go kilka par oczu zaledwie przed paru minutami. Stał na kotwicy 
bardzo blisko 
wylotu — ot, niby niewyraźna plama na jasnej mgle. I Kapitan, patrząc w kierunku 
wskazywanym przez chętne ręce, sam zdołał go w końcu rozróżnić. Nie ulegało 
wątpliwości, że 
był to jakiś statek.
„To istny cud, żeśmy nie zderzyli się z nim u wejścia” — zauważył Pierwszy 
Oficer.
„Wysłać łódź na ten statek, zanim znów zniknie nam z oczu” — rzekł Kapitan. 
Przypuszczał, 
że był to statek przybrzeżny. Bo cóż innego? Lecz nowa myśl błysnęła mu nagle w 
głowie.
„To dziwne” — rzekł do swego zastępcy, który wysławszy łódź, powrócił do niego.
W jednej chwili zastanowiła obu okoliczność, iż statek, tak nagle odkryty, nie 
dał znać o swej 
obecności uderzeniem w dzwon.
„Wpłynęliśmy wprawdzie bardzo cicho — rozumował Pierwszy Oficer. — Ale musieli 
słyszeć chociażby naszych pilotów. Przepłynęliśmy obok nich o jakieś 
pięćdziesiąt jardów 
zaledwie. Niemal otarliśmy się o nich! Mogli nas nawet zobaczyć, o ile 
zauważyli, że coś się u 
wejścia do zatoczki porusza. I to dziwne, iż ani razu nie doleciał nas od tego 
statku jakikolwiek 
odgłos. Chyba dech powstrzymywali na swoim pokładzie!”
„Tak” — rzekł Kapitan w zamyśleniu.
Łódź wywiadowcza powróciła we właściwym czasie i ukazała się tak nagle u boku 
okrętu, 
jakby utorowała sobie drogę pod mgłą. Oficer służbowy wszedł na pokład, by 
złożyć raport, ale 
Kapitan nie dał mu przemówić. Zawołał z daleka:
„Statek przybrzeżny! Nieprawdaż?”
„Nie, panie kapitanie, obcy, neutralny” — brzmiała odpowiedź.
„Nie? Istotnie? No, to niech pan nam o nim wszystko opowie. Co on tu robi?”
Młodzieniec oświadczył, iż opowiedziano mu długą i zawiłą historię o uszkodzeniu 
maszyn. 
Była jednakże dość wiarygodna ze ściśle zawodowego punktu widzenia i 
przedstawiała się 
zwyczajnie: uszkodzenie, niebezpieczne dryfowanie wzdłuż wybrzeża, całymi dniami 
mniej lub 
bardziej mglista pogoda, obawa przed mocnym wiatrem, ostateczne postanowienie, 
by gdzieś 
przybić do brzegu i stanąć na kotwicy itd. Zupełnie wiarygodne!
„Czy maszyny wciąż jeszcze uszkodzone?” — wypytywał go Kapitan.
„Nie, panie kapitanie. Stoi już pod parą.”
Kapitan odszedł na bok ze swym zastępcą. „Na Jowisza! — rzekł — pan ma 
słuszność. 
Powstrzymywali dech, gdyśmy ich mijali. Nie inaczej!”
Ale Pierwszy Oficer jął z kolei poddawać się wątpliwościom.
„Taka mgła tłumi cichsze odgłosy — zauważył. — A przede wszystkim cóż mogliby 
mieć na 
celu?”
„Wymknąć się niepostrzeżenie” — odparł Kapitan.
„To czemuż tego nie zrobili? Pan wie, że mogli. Może nie całkiem 
niepostrzeżenie. Nie zdaje 
mi się, żeby zdołali wyciągnąć łańcuch kotwiczny bez hałasu. Jednakże w minutę 
mogliby zginąć 
nam z oczu — wymknąć się zgrabnie, zanim byśmy ich wypatrzyli. A nie zrobili 
tego.”
Popatrzyli na siebie. Kapitan potrząsnął głową. Niełatwo jest oprzeć się 
podejrzeniom 
podobnym do tych, co zaświtały w jego mózgu. Nie stwierdzał ich nawet otwarcie. 
Oficer 
służbowy dokończył swego raportu. Ładunek okrętu był nieszkodliwy i użyteczny. 
Statek ten 
płynął do pewnego angielskiego portu. Dokumenty oraz wszystko inne było w 
najzupełniejszym 
porządku. Nie dało się odkryć nic podejrzanego.
Przeszedłszy następnie do ludzi, określił, iż załoga była jak na innych 
statkach. Mechanicy 
dobrze znanego typu i nader zręczni w naprawianiu maszyn. Mat opryskliwy. 
Kapitan, raczej 
piękny okaz Skandynawa, dość uprzejmy, lecz, jak się zdaje, zaglądający do 
kieliszka. Wyglądał, 
jak gdyby nie całkiem jeszcze otrzeźwiał po jakiejś dobrej pijatyce.
„Powiedziałem, iż nie mogę dać mu zezwolenia na odpłynięcie. Odrzekł, iż przy 
takiej 
pogodzie nie śmiałby się wychylić z zatoki nawet na długość własnego okrętu, bez 
względu na 
to, czy miałby zezwolenie, czy nie. Mimo to zostawiłem mu jednego człowieka na 
pokładzie.”
„Zupełnie słusznie.” Kapitan przeżuwał czas jakiś swe podejrzenia, po czym 
odwołał na bok 
zastępcę.
„A jeżeli to ten sam statek, który zaopatrywał którąś z tych diabelskich łodzi 
podwodnych?” 
— zagadnął półgłosem.
Pierwszy Oficer osłupiał. Po czym rzekł z przekonaniem:
„Czmychnąłby bezkarnie. Tego dowieść nie można.”
„Chciałbym rozejrzeć się w tej sprawie osobiście.”
„Sądząc z raportu, którego wysłuchaliśmy, obawiam się, iż nie znajdzie pan nawet 
rozsądnych 
podstaw do podejrzenia.”
„Mimo to popłynę do nich.”
Uwziął się. Ciekawość jest potężnym bodźcem nienawiści i miłości. Co spodziewał 
się 
znaleźć? Nie umiałby na to pytanie odpowiedzieć nikomu — nawet samemu sobie.
W rzeczywistości jednak oczekiwał, iż zastanie tam określoną atmosferę — 
atmosferę 
pochopnej zdrady, której w jego mniemaniu nic nie mogło usprawiedliwić; miał 
bowiem 
przeświadczenie, iż nawet silne zamiłowanie do przestępstwa samo w sobie nie 
wystarczałoby na 
jego usprawiedliwienie. Ale czy mógł je odkryć? Wywąchać? Wyczuć? Zyskać jakąś 
tajemniczą 
wiadomość, która by jego nieprzezwyciężone podejrzenia zmieniła w pewność na 
tyle mocną, by 
wywołać działanie ze wszystkimi jego groźnymi następstwami?
Kapitan przyjął go na tylnym pokładzie, majaczącym w mgle wśród niewyraźnych 
kształtów 
zwykłego sprzętu okrętowego. Był to krzepki przedstawiciel narodu 
skandynawskiego, brodaty, 
w sile wieku. Okrągła skórzana czapka przykrywała szczelnie jego głowę. Ręce 
miał wciśnięte 
głęboko w kieszenie krótkiej skórzanej kurtki, kiedy wyjaśniał, iż na morzu 
zwykł przebywać w 
kajucie z mapami, i poprowadził tamże, stąpając niedbale. Tuż przed drzwiami pod 
pomostem 
zatoczył się z lekka, odzyskał równowagę, otworzył je na oścież i stanął z boku 
opierając się 
barkami jakby mimo woli o ścianę i patrząc błędnie w zamglony przestwór. Ale 
natychmiast 
podążył za naszym Kapitanem, zatrzasnął drzwi, zapalił światło elektryczne i 
wtłoczył znów 
pośpiesznie ręce w kieszenie, jak gdyby się obawiał, iż może być za nie ujęty z 
przyjaźni lub 
wrogości.
Kajuta była zatłoczona i duszna. Zwykły stojak na mapy był pełny; na stole 
leżała rozwinięta 
mapa, a przytrzymywała ją próżna czarka stojąca na talerzyku, do którego wylał 
się, wypełniając 
go do połowy, jakiś ciemny płyn. Nadgryziony suchar leżał na szafce z 
chronometrem. Były tam 
dwie kanapy, jedna zamieniona na łóżko, gdyż znajdowała się na niej poduszka i 
jakieś dery, 
ogromnie wymiętoszone. Kapitan skandynawski usiadł na niej nie wyjmując rąk z 
kieszeni.
.,Oto moja siedziba” — odezwał się, a wyglądał przy tym tak dziwnie, jakby był 
zdumiony 
dźwiękiem własnego głosu.
Kapitan przyglądał się z drugiej kanapy jego przystojnej, zaczerwienionej 
twarzy. Skroplona 
mgła przylgnęła do żółtawej brody i wąsów Skandynawa. Znacznie ciemniejsze brwi 
zmarszczył 
z zakłopotaniem i zerwał się nagle z miejsca.
„Idzie o to, że nie wiem, gdzie jestem. Naprawdę nie wiem! — wybuchnął z 
najwyższym 
przejęciem. — Niech to licho porwie! Kręciłem się w kółko. Miałem mgłę na karku 
od tygodnia. 
Przeszło tydzień… A potem zepsuło się coś w maszynach. Opowiem, jak to było.”
I nagle wybuchnął potokiem słów. W tym, co mówił, nie było niecierpliwości, ale 
natarczywość. Mimo to chwilami przerywał, popadając w bardzo podejrzane 
zamyślenie. Każda 
z tych przerw nie trwała dłużej niż parę sekund i każda miała głębię 
nieskończonego namysłu. 
Gdy zaczynał znowu, nie zdradzał niczym, aby w najmniejszym bodaj stopniu zdawał 
sobie 
sprawę z tych przerw. Zawsze to samo nieruchome spojrzenie i to samo niezmienne 
przejęcie w 
głosie. Nie wiedział o nich, a jednak przerwy te zdarzały się niejednokrotnie 
nawet w środku 
zdania.
Kapitan wysłuchał opowiadania. Wydało się mu wiarygodniejsze, niż zazwyczaj bywa 
prawda. Ale może było to uprzedzenie. Przez cały czas kiedy tamten mówił, 
Kapitan 
uświadamiał sobie jakiś głos wewnętrzny, surowy szept w głębi swej istoty, który 
opowiadał coś 
odmiennego, jak gdyby pragnął podtrzymać jego oburzenie i jego gniew tą niską 
chciwością czy 
bodaj zapobiegliwością, z których tak często wyrastają zwykłe ludzkie sądy.
Była to historia, którą już godzinę temu opowiedziano oficerowi służbowemu. 
Kapitan 
przytakiwał od czasu do czasu lekkim skinieniem głowy. Tamten skończył i 
odwrócił oczy. 
Dodał, jak gdyby po namyśle:
„Czyż to nie dosyć, żeby człowiekowi zamąciło się we łbie od udręki? Na domiar 
jest to moja 
pierwsza podróż w te strony. A ten okręt to moja własność. Pański oficer widział 
dokumenty. Nic 
nadzwyczajnego, jak się pan sam może przekonać. Ot, taki sobie stary 
transportowiec. Ledwie 
wystarczy, by wyżywić rodzinę.”
Podniósł potężne ramię, by wskazać szereg fotografii, przytwierdzonych na 
grodzi. Ruch ten 
był tak ociężały, jak gdyby ramię jego było z ołowiu. Kapitan rzekł niedbale: 
„Kto wie, czy nie 
zrobi pan jeszcze majątku dla swej rodziny przy pomocy tego starego okrętu?”
„Zapewne, o ile go nie utracę” — odparł Skandynawski Marynarz ponuro.
„Chciałem powiedzieć… na tej wojnie” — dodał Kapitan.
Skandynawski Marynarz popatrzył na niego w jakiś dziwnie nie widzący i zarazem 
zaciekawiony sposób, do jakiego są zdolne tylko oczy o pewnym osobliwym odcieniu 
błękitu.
„A pan za to nie będzie się gniewał — rzekł — nieprawdaż? Nazbyt jest pan 
dżentelmenem. 
Nie sprowadziliśmy na was tej wojny. A przypuśćmy, że siedzielibyśmy u siebie i 
płakali. Cóż 
by stąd dobrego wynikło? Niechaj ci płaczą, co wywołali to zamieszanie! — 
zawyrokował 
energicznie. — Powiada się u was: Czas to pieniądz. Słusznie, te czasy to 
pieniądze. O, święta 
prawda!”
Kapitan starał się powściągnąć uczucie niezmiernego niesmaku. Powiadał sobie, że 
jest ono 
nierozsądne. Cóż na to poradzić, że ludzie są tacy — moralni kanibale, żywiący 
się wzajem 
swym nieszczęściem? Odezwał się głośno:
„Wyjaśnił pan najwyraźniej, jak to się stało, że się pan tu znalazł. Dziennik 
okrętowy zgadza 
się z pańskimi zeznaniami co do joty. Wprawdzie dziennik okrętowy można 
sfałszować. Nic 
łatwiejszego.”
Żaden mięsień nie drgnął w twarzy tamtego. Nie odrywał oczu od podłogi. 
Wyglądał, jakby 
nie dosłyszał. Po chwili podniósł głowę.
„Ale pan nie może mnie o nic podejrzewać” — mruknął niedbale.
Kapitan pomyślał:
„Dlaczego on to powiedział?”
Po chwili człowiek, stojący przed nim, dodał: „Wiozę ładunek do angielskiego 
portu.”
Głos mu ochrypł na chwilę. Kapitan zastanowił się: „To prawda. W tym nic kryć 
się nie może. 
Nie mogę go podejrzewać. Lecz dlaczego stoi pod parą w tej mgle i dlaczego, 
słysząc, że 
zawijamy do zatoczki, nie dał znaku życia? Dlaczego? Czy to może być coś innego 
niż nieczyste 
sumienie? Mógł się dowiedzieć od pilotów, że chodzi o statek wojenny.”
Tak jest, dlaczego? — Kapitan myślał dalej: „Przypuśćmy, że zapytam go i będę 
śledził jego 
twarz. Zdradzi się w jakiś sposób. Nie ulega wątpliwości, że ten drab się upija. 
Tak jest, upija się, 
lecz mimo to będzie miał zawsze kłamstwo w pogotowiu.” Kapitan należał do ludzi, 
którym 
duchowo i niemal fizycznie robi się niedobrze na myśl, że będą musieli 
zdemaskować kłamstwo. 
Wzdrygał się przed tym zadaniem ze wzgardą i niesmakiem, tym bardziej 
nieodpartym, iż był 
raczej człowiekiem temperamentu niż moralistą.
Zamiast tego wyszedł na pokład i odbył powierzchowny przegląd załogi. Przekonał 
się, iż 
przedstawiała się mniej więcej tak, jak należało ją sobie wyobrażać wedle 
raportu oficera 
służbowego. Zaś w odpowiedzi na pytania niepodobna było dopatrzyć się 
najmniejszej skazy w 
opisie dziennika okrętowego.
Odprawił tych ludzi. Odniósł wrażenie, iż tworzyli dobraną szajkę. Każdemu z 
nich 
przyobiecano pełną garść złota, jeżeli wykręt się uda. Byli trochę niespokojni, 
lecz nie 
przerażeni. Żaden z nich nie wyglądał na to, żeby miał się zdradzić. Nie 
przewidywali, aby coś 
mogło zagrażać ich życiu. Zbyt dobrze znali Anglię oraz angielskie obyczaje! 
Poczuł się 
zaniepokojony, iż przychwycił siebie na myśli, jakoby jego najniklejsze 
podejrzenia przeobrażały 
się w pewność. Gdyż naprawdę nie miał powodu do czegoś się mieszać. Nie mieli 
nic do 
zdradzenia. Powrócił do kajuty, gdzie leżała rozpostarta mapa. Skandynawski 
Marynarz 
oczekiwał w głębi. Jakaś subtelna zmiana w jego zachowaniu, bezczelniejszy wyraz 
jego 
błękitnawych, zaszklonych oczu naprowadziły Kapitana na domysł, iż ten drab 
skorzystał 
pospiesznie ze sposobności i łyknął znów z butelki, którą miał zapewne gdzieś 
ukrytą.
Zauważył również, iż Skandynawski Marynarz pod jego spojrzeniem przybierał wyraz 
wymuszonego zdziwienia. Przynajmniej wydawało się ono wymuszone. Niczemu nie 
można 
było ufać. I Anglik doznał zdumiewającego przeświadczenia, iż oto stoi wobec 
potwornego 
kłamstwa, nieprzeniknionego jak mur, spoza którego dostać się do prawdy nie 
można. Zza tego 
muru szpetne oblicze zbrodni zdawało się wyzierać ku niemu szczerząc cynicznie 
zęby.
„Zdaje mi się — rzekł nagle — że pan się dziwi mojemu postępowaniu. Ale chyba 
nie 
zatrzymuję pana? Pan nie odważyłby się ruszyć z miejsca w tej mgle?”
„Nie wiem, gdzie jestem — wybełkotał Skandynawski Marynarz z przejęciem. — 
Doprawdy, 
nie wiem!”
Rozejrzał się dokoła, jak gdyby nawet sprzęty kajuty były mu obce. Kapitan 
spytał go, czy 
płynąc morzem nie widział na falach jakichś niezwykłych przedmiotów.
„Przedmiotów?… Jakich przedmiotów? Całymi dniami błądziliśmy po omacku w tej 
mgle.”
„Przecierało się jednak niekiedy — rzekł Kapitan. — Powiem zatem panu, cośmy 
widzieli i 
do jakiego mnie to doprowadziło wniosku.”
I opowiedział mu pokrótce. Usłyszał syk ostrego oddechu przeciskającego się 
przez zaciśnięte 
zęby. Skandynawski Marynarz, oparłszy się ręką o stół, stał nieporuszony i 
niemy. Zastygł jak 
porażony piorunem. Po czym zdobył się na głupawy uśmiech.
Takim przynajmniej wydawał się on naszemu Kapitanowi. Miałże on jakie znaczenie 
czy 
wcale go nie miał? Nie wiedział, nie umiałby powiedzieć. Wszystka prawda znikła 
ze świata, jak 
gdyby wciągnięta, pochłonięta przez tę potworną ohydę, której ten człowiek był — 
lub nie był — 
winien.
„Kulka to za mało dla ludzi, którzy pojmują neutralność w ten miły sposób” — 
zauważył 
Kapitan po chwili milczenia.
„Ba, pewnie! — przyznał mu Skandynawski Marynarz spiesznie. Po czym dodał 
nieoczekiwanie sennym głosem: — Może.”
Czy udawał pijanego, czy też tylko starał się zachować pozory trzeźwości? Wzrok 
jego był 
bystry, choć nieco zaszklony. Usta rysowały się mocno pod żółtawymi wąsami. Ale 
drgały. Czy 
drgały naprawdę? I dlaczego tak się pochylił?
„Nie ma tu żadnego «może»„ — powiedział Kapitan surowo,
Skandynawski Marynarz wyprostował się i nieoczekiwanie też przybrał surowy wyraz 
twarzy.
„Żadnego. Ale co począć z kusicielami? Lepiej wytępić tę hołotę. Jest ich ze 
cztery, pięć lub 
sześć milionów — rzekł gniewnie, lecz w oka mgnieniu przybrał ton płaczliwy. — 
Zrobiłbym 
jednak lepiej, gdybym trzymał język za zębami. Pan coś podejrzewa.”
Nie, nie zbłądził! W tej chwili miał pewność. Powietrze kajuty było duszne od 
fałszu i 
występku, urągającego dowodom, lżącego słuszne prawo, pospolitą przyzwoitość, 
wszelką 
ludzkość uczuć, wszelkie nakazy obyczaju.
Skandynawski Marynarz odetchnął głęboko. „No, my wiemy, że wy, Anglicy, 
jesteście 
dżentelmenami. Ale powiedzmy prawdę. Dlaczego mamy was tak bardzo kochać? Nie 
uczyniliście nic, żeby na to zasłużyć. Nie kochamy oczywiście i tych drugich. 
Oni również nie 
kiwnęli palcem, żeby być kochanymi. Taki łotr przyjeżdża ukradkiem z workiem 
złota… Nie 
darmo podczas mej ostatniej podróży byłem w Rotterdamie.”
,,Będzie pan mógł niejedną rzecz ciekawą opowiedzieć naszym ludziom, gdy zawinie 
pan do 
portu” — wtrącił Kapitan.
„Mógłbym. Ale wy macie niejednego na swym żołdzie w Rotterdamie. Niech oni wam 
donoszą. Ja jestem neutralny — nieprawdaż?… Czy zdarzyło się panu kiedy widzieć 
biedaka po 
jednej stronie, a worek ze złotem po drugiej? Mnie oczywiście skusić nie można. 
Nie mam do 
tego odwagi. Doprawdy nie. To nie dla mnie. Tym razem mówię szczerze.”
„No, tak. A ja pana słucham” — rzekł Kapitan spokojnie.
Skandynawski Marynarz pochylił się nad stołem.
„Mówię, gdyż wiem teraz, że pan nie ma podejrzeń. Pan nie wie, czym jest biedak. 
Ja wiem. 
Sam jestem biedny. Ten stary statek niewiele wart, a przy tym jeszcze obdłużony. 
Ledwo można 
wyżyć. Ja oczywiście nie miałbym odwagi. Ale człowiek odważny! Oho! Materiał, 
który zabiera 
na pokład, wygląda jak każdy inny ładunek — pakunki, baryłki, blaszanki, tuby 
miedziane… 
Czemuż by nie? Nie widzi ich działania. Nie jest ono dla niego czymś realnym. 
Ale widzi złoto. 
Ono jest realne. Pewnie, mnie nic nie zdołałoby skusić. Jestem chory. Oszalałbym 
z niepokoju… 
lub… lub… zacząłbym pić albo popadłbym w coś podobnego. Ryzyko jest za wielkie. 
Po 
prostu… zguba.”
„To byłaby śmierć!” — Kapitan wstał z miejsca po tym krótkim oświadczeniu, na 
które 
Skandynawski Marynarz odpowiedział niewzruszonym spojrzeniem, do którego nie 
pasował 
pełen niepewności uśmiech. Dławiło Kapitana w gardle od atmosfery zbrodniczej 
współwiny, 
która otaczała go, gęściejsza, bardziej nieprzenikniona i przykrzejsza od mgły 
panującej na 
zewnątrz.
„To mnie nie dotyczy” — mruknął Skandynawski Marynarz, chwiejąc się wyraźnie na 
nogach.
„Rozumie się, że nie — przyznał mu Kapitan czyniąc wielki wysiłek, by nie 
podnieść głosu i 
zachować spokój. Miał teraz pewność. — Mimo to przystępuję natychmiast do 
usunięcia z tego 
wybrzeża wszystkich obcych przybłędów. I zacznę od pana. Musi pan odpłynąć za 
pół godziny.”
Mówiąc to przechadzał się już po pokładzie w towarzystwie Skandynawskiego 
Marynarza.
„Co? W tę mgłę?” — wykrzyknął tenże ochrypłym głosem.
„Tak jest, będzie pan musiał odpłynąć w tę mgłę.”
„Ale ja nie wiem, gdzie jestem. Doprawdy, nie wiem.”
Kapitan odwrócił się. Ogarnęła go wściekłość. Spojrzenia tych dwóch mężczyzn 
skrzyżowały 
się. Wzrok Skandynawskiego Marynarza wyrażał niezmierne zdumienie.
„Ach, więc pan nie wie, jak się stąd wydostać? — Kapitan mówił bez uniesienia, 
ale serce 
jego łomotało z gniewu i grozy. — Wskażę panu drogę. Niech pan steruje ze cztery 
mile w 
kierunku południowo–wschodnim, po czym już będzie pan mógł spokojnie popłynąć 
pełną parą 
na wschód, do swego portu. Do tego czasu na pewno się wypogodzi.”
„Czy muszę? Co może mnie zmusić do tego? Boję się.” „A jednak musi pan odpłynąć. 
Chyba 
że chciałby pan…”
„Nie, nie chcę — sapnął Skandynawski Marynarz. — Mam tego dość.”
Kapitan wrócił do łodzi. Skandynawski Marynarz stał nieruchomo, niby wrośnięty w 
pokład. 
Parowiec jął podnosić kotwicę, zanim łódź wioząca Kapitana zdołała dotrzeć do 
swego okrętu. 
Po czym, majacząc zaledwie w mgle, statek skandynawski oddalił się we wskazanym 
kierunku.
„Tak — rzekł Kapitan do swych oficerów — pozwoliłem mu odpłynąć.”
Opowiadający pochylił się ku sofie, gdzie żaden ruch nie zdradzał obecności 
żywej istoty.
— Słuchaj — rzekł z wysiłkiem. — Droga ta musiała zaprowadzić Skandynawskiego 
Marynarza wprost na zabójcze skały. A Kapitan mu ją wytknął. Popłynął tam — 
wpadł na nie i 
poszedł na dno. Powiedział zatem prawdę. Nie wiedział, gdzie jest. Ale to nie 
dowodzi niczego. 
Niczego pewnego. To tylko mogło być prawdą w całym jego opowiadaniu. A jednak… 
jak się 
zdaje, wygnało go z zatoki tylko groźne spojrzenie… nic więcej.
Odrzucił wszelkie udawania.
— Tak jest. Wskazałem mu tę drogę. Wydawało mi się to ostateczną próbą. Sądzę… 
nie, nie 
sądzę. Nie wiem. Wówczas byłem pewny. Wszyscy poszli na dno i nie wiem, czy 
dokonałem 
surowego odwetu, czy też zbrodni. Czy do zwłok, które leżą na dnie 
nieprzeniknionego morza, 
dodałem trupy ludzi zupełnie niewinnych, czy też nikczemną obarczonych winą. Nie 
wiem. Nie 
będę nigdy wiedział.
Wstał. Kobieta podniosła się na sofie i zarzuciła mu ramiona na szyję. Jej oczy 
zamigotały 
dwiema skrami w głębokich mrokach pokoju. Znała jego namiętne umiłowanie prawdy, 
jego 
odrazę do kłamstwa, jego wrażliwość.
— Och, mój biedny…
— Nie będę nigdy wiedział — powtórzył posępnie, uwolnił się z uścisku, 
przycisnął jej ręce 
do ust i wyszedł.
Przełożył Stanisław Wyrzykowski
The Black Mate
CZARNY MAT
Sporo lat temu kilka statków stało u pobrzeża doków londyńskich i zabierało 
ładunek. Mówię 
o ósmym dziesiątku ubiegłego stulecia, kiedy Londyn miał nierównie więcej 
pięknych okrętów w 
swych dokach niż pięknych budynków w swych dzielnicach.
Statki stojące u pobrzeża były wcale ładne. Stały one na kotwicach jeden za 
drugim. Zaś 
„Szafir”, trzeci od końca, był niegorszy od innych, ot, tak sobie. Każdy z tych 
okrętów miał 
oczywiście swego komendanta na pokładzie. Podobnie jak inne statki w dokach.
Policjanci, co stoją u bram, znali ich wszystkich z widzenia, nie umiejąc 
jednakże od razu i 
bez namysłu powiedzieć, z którego ten lub ów jest okrętu. Jakoż ofcerowie 
statków, co stały 
podówczas na kotwicy w dokach londyńskich, byli podobnie jak większość oficerów 
marynarki 
handlowej dzielnymi, zapracowanymi, krzepkimi i bynajmniej romantycznie nie 
wyglądającymi 
ludźmi. Pochodzili oni z różnych warstw społeczeństwa, ale piętno zawodowe 
zacierało rysy 
indywidualne, co prawda niezbyt wyraziste.
Stosowało się to do nich wszystkich z wyjątkiem pierwszego oficera „Szafiru”. Go 
do niego 
policjanci nie mogli mieć wątpliwości. On jeden się wyróżniał.
Poznawali go z daleka na ulicy. Kiedy zaś rano szedł pobrzeżem do swego okrętu, 
najemnicy 
dzienni i robotnicy portowi, co toczyli bele i wozili taczkami skrzynie z 
ładunkiem, powiadali 
wzajem do siebie:
— Oto idzie „czarny mat”.
Tak go przezywali, a przezwisko to było nie byle jakim szczęściem, nie mogło 
bowiem 
wyniknąć z uznania dla jego godnej powierzchowności. Dodatek: czarny, był tylko 
powierzchownym wrażeniem ludzi nie znających się na rzeczy.
Jakoż Mr. Bunter, pierwszy oficer „Szafiru”, nie był czarny. Nie więcej był 
czarny od nas 
wszystkich i nie mniej biały od starszych sterników okrętowych w całym porcie 
londyńskim. 
Cera jego była tej urody, że niełatwo ulegała opaleniźnie; a przypadkiem 
dowiedziałem się, iż 
biedak chorował cały miesiąc bezpośrednio przed objęciem służby na „Szafirze”.
Z tego widać, że znałem Buntera. Oczywiście, że go znałem. Co więcej, znałem w 
owym 
czasie jego tajemnicę, tę tajemnicę, co… ale mniejsza teraz o to. Co zaś do 
powierzchowności 
Buntera, to trzeba złożyć na karb niewiedzy i uprzedzenia słowa, które 
zasłyszałem o nim od 
pewnego starszego marynarza: „Założyłbym się, że to cudzoziemiec”. — Człowiek 
może mieć 
czarne włosy, nie będąc bynajmniej kudłaczem. Znałem pewnego marynarza z 
zachodu, bosmana 
pięknego okrętu, co wyglądał więcej na Hiszpana niż wszyscy Hiszpanie, których 
zdarzyło mi się 
widywać na morzu. Był podobny do Hiszpana z jakiegoś obrazu.
Uczeni, co się znają na rzeczy, utrzymują, iż ziemia stanie się w końcu 
dziedzictwem ludzi o 
czarnych włosach i czarnych oczach. Podobno znaczna większość ludzkości jest już 
ciemnowłosa 
w różnych odcieniach. Dopiero jednak, gdy się zdarzy spotkać ludzi z istotnie 
czarnymi włosami, 
czarnymi jak heban, pojmuje się, jak są one rzadkie. Włosy Buntera były 
bezwzględnie czarne, 
czarne jak skrzydło kruka. Miał przy tym okazałą brodę (przystrzyżoną, lecz 
porządnie długą), a 
brwi jego były gęste i krzaczaste. Dodawszy do tego stalowobłękitne oczy, które 
u blondyna nie 
byłyby niczym nadzwyczajnym, lecz w tym posępnym obramieniu tworzyły uderzającą 
sprzeczność, pojmie się z łatwością dlaczego Bunter się wyróżniał. Gdyby nie 
spokój jego 
ruchów, nie ogólna powściągliwość jego zachowania się, można by było mniemać, iż 
jest 
nieokiełznanie namiętną naturą.
Nie był na pewno pierwszej młodości, ale jeżeli zwrot ,,w sile wieku” ma 
jakiekolwiek 
znaczenie, to urzeczywistniał je w zupełności. Był wysokiego wzrostu, ale nieco 
zbyt szczupły. 
Przyglądając się ze swego pokładu, jak niestrudzenie krzątał się pełniąc swe 
obowiązki, Ashton, 
kapitan statku „Elsinore”, co stał na kotwicy tuż przed „Szafirem”, odezwał się 
raz do któregoś 
ze swych przyjaciół, iż „Johns wziął sobie jakieś popychadło, żeby wyręczało go 
we wszystkim 
na okręcie”.
Kapitan Johns, komendant „Szafiru”, dowodził już od wielu lat okrętami, więc był 
dobrze 
znany nie będąc jednakże lubianym ni szanowanym. W towarzystwie kolegów 
zaniedbywano go 
lub nim pomiatano. Pomiatał nim przede wszystkim kapitan Ashton, człek cyniczny 
i 
dokuczliwy. On to pozwolił sobie na niewłaściwy żart powiadając pewnego razu w 
towarzystwie, 
iż „Johns jest zdania, że każdego marynarza po skończonej czterdziestce 
należałoby otruć — z 
wyjątkiem kapitanów, co dowodzą obecnie okrętami”.
Stało się to w restauracji „City”, gdzie kilku dobrze znanych kapitanów 
okrętowych zebrało 
się na lunch. Był tam kapitan Ashton, kwitnący i jowialny, w przestronnej, 
białej kamizelce i z 
żółtą różą w dziurce od guzika i kapitan Sellers w marynarce, chudy i bladolicy, 
co zaczesywał 
swe szpakowate włosy za uszy i nie mając okularów wyglądał niby ascetyczny, 
łagodny mól 
książkowy; i kapitan Bell, nieokrzesany wilk morski z kosmatymi palcami, co miał 
na sobie 
niebieską bluzę i czarny pilśniowy kapelusz, zasunięty w tył z karmazynowego 
czoła. Był tam 
również bardzo młody komendant okrętu z niewielkimi płowymi wąsikami i poważnymi 
oczyma. 
Ten nie mówił nic i uśmiechał się tylko z lekka od czasu do czasu.
Kapitan Johns, nadzwyczaj zdumiony, podniósł swe łatwowierne i zakłopotane oczy, 
które 
wraz z niskim i poziomo poradlonym czołem nie tworzyły zbyt inteligentnego 
wrażenia. 
Wrażenia tego bynajmniej nie osłabiał lekko stożkowaty kształt jego łysej głowy.
Wszyscy zaśmiali się na całe gardło, a kapitan Johns, pomiarkowawszy o co 
chodzi, jął w 
końcu uśmiechać się poniekąd kwaśno i próbował się bronić. Dobrze to jest 
żartować, ale w 
dzisiejszych czasach, kiedy okręty nie opłacają się wcale i trzeba twardo 
harować i w drodze, i w 
porcie, morze nie jest odpowiednim miejscem dla starszych ludzi. Jedynie ludzie 
młodzi i w 
kwiecie wieku mogą sprostać nowoczesnym wymaganiom prędkości i pośpiechu. Dość 
przyjrzeć 
się wielkim firmom; niemal wszystkie pozbyły się ludzi, u których występowały 
już oznaki 
starości. On również nie chciałby mieć żadnego dziada na pokładzie swego okrętu.
Jakoż w tych poglądach kapitan Johns nie był odosobniony. Było podówczas sporo 
marynarzy, którym nic nie zarzucano prócz tego, że byli szpakowaci; zdzierali 
oni ostatnią parę 
obuwia na brukach City w rozpaczliwym poszukiwaniu jakiegoś zajęcia.
Kapitan Johns jak gdyby z nadąsaną niewinnością, dodał, iż od tego poglądu jest 
bardzo 
daleko do trucia ludzi.
Zdawało się, że będzie to końcem, ale kapitan Ashton nie pozwolił spełznąć na 
niczym swemu 
żartowi.
— O, tak! Jestem pewny, że miałby pan tę chętkę. Powiedział pan wyraźnie: 
„nieużyteczni”. 
Cóż począć z ludźmi, którzy są „nieużyteczni?” Pan ma dobre serce, Johns. Jestem 
przekonany, 
iż gdyby pan zastanowił się nad tym dokładniej, to zgodziłby się pan, żeby ich 
uprzątać trucizną 
nie sprawiając im zresztą męki.
Kapitan Sellers zagryzł swe cienkie, krzywe wargi.
— Zamieniać ich w upiory — poddał jadowicie. Na wzmiankę o upiorach kapitan 
Johns 
przepłoszył się we właściwy sobie roztargniony, przebiegły i niemiły sposób.
Kapitan Ashton mrugnął znacząco.
— Tak jest. A wówczas mógłby pan mieć widoki porozumiewania się ze światem 
duchów. 
Widma marynarzy na pewno zwykły nawiedzać okręty. Znalazłyby się takie, które by 
chciały 
odwiedzić starego towarzysza.
Kapitan Sellers dorzucił oschle:
— Niech pan nie roznieca w nim podobnych nadziei, bo jest to okrucieństwem. Nic 
nie 
zobaczy. Przecież pan wie, Johns, iż nikt jeszcze nie widział ducha.
Na to niedopuszczalne wyzwanie kapitan Johns wyzbył się swej powściągliwości. 
Bez śladu 
jakiegokolwiek zmieszania i z niekłamanym uniesieniem ufności, od którego 
pojaśniały na 
chwilę jego mdłe, małe oczki, przytoczył mnóstwo niewątpliwie stwierdzonych 
przykładów. Jest 
bez liku książek, co przepełnione są tymi przykładami. Trzeba nie mieć pojęcia o 
niczym, żeby 
przeczyć zjawom nadzmysłowym. Czasopisma specjalne nadmieniają co miesiąc o 
podobnych 
wypadkach. Profesor Cranks widywał duchy codziennie. A profesor Cranks nie jest 
byle jakim 
zjadaczem chleba. Jeden z najznakomitszych uczonych współczesnych. A ów 
dziennikarz — 
jakże on się nazywał? — którego odwiedzał jakiś duch dziewczęcy. Drukował w swym 
dzienniku, co zasłyszał od niej. I co to potem mówić, że duchów nie ma!
— Przecież je fotografowano! Czy to wam nie wystarcza?
Kapitan Johns był wzburzony. Kapitan Bell zagryzł usta, ale kapitan Ashton znowu 
się 
sprzeciwił.
— Na miłość Boską, nie przeszkadzajcie mu tym się zajmować. Ale nawiasem, Johns, 
kto to 
jest ten kosmaty korsarz, który jest u pana nowym sternikiem? Nikt, jak się 
zdaje, nie widywał go 
przedtem w dokach.
Kapitan Johns, udobruchany zmianą tematu, odpowiedział po prostu, że przysłał mu 
go Willy, 
właściciel sklepu z tytoniem na rogu Fenchurch Street.
Jak mi się zdaje, Willy, jego sklep, a nawet ów dom przy Fenfurch Street już nie 
istnieją. W 
owych czasach Willy, z zatroskanym, nieprzytomnym wyrazem na swej pulchnej 
twarzy, 
dostarczał tytoniu wielu okrętom, odpływającym na południe z portu londyńskiego. 
O pewnych 
porach dnia sklep jego był pełen komendantów okrętowych. Siedzieli na beczkach, 
opierali się 
leniwie o kantor.
Wielu młodzików znalazło tam pierwsze w życiu oparcie; wielu ludzi dojrzałych 
zdobyło 
boleśnie upragnioną posadę jedynie dlatego, iż w sprzyjającej chwili wdepnęli 
tam po odrobinę 
machorki za cztery penny. Nawet pomocnik Willy’ego, rudy, bezinteresowny, wątły 
z wyglądu 
młodzieniec, udzielał niekiedy zza kantoru cennych wskazówek, wręczając pudełko 
papierosów i 
szepcąc nieledwie drgnięciem samych warg mniej więcej w ten sposób: — „Bellona”. 
Dok 
południowy. Potrzeba młodszego oficera. Zdąży pan jeszcze na czas, jeśli pan się 
pośpieszy.
Biegło się też pędem!
— Och, więc to Willy go przysłał — rzekł kapitan Ashton. — Jest ogromnie 
zastanawiającym 
człowiekiem. Gdyby go się opasało czerwonym pasem i zawiązało się mu czerwoną 
chustkę na 
głowę, wyglądałby zupełnie jak jeden z owych rozbójników morskich, co to 
zmuszali mężczyzn 
do czuwania na blankach i porywali w niewolę kobiety. Niech pan ma się na 
baczności, żeby 
panu nie poderżnął gardła i nie drapnął wraz z „Szafirem”. Na jakim był on 
przedtem okręcie?
Kapitan Johns, podniósłszy jak zwykle swe łatwowierne oczy, zmarszczył czoło i 
odrzekł 
dobrotliwie, że ten człowiek zaznał już lepszych czasów. Nazywa się Bunter.
— Kilka lat temu dowodził „Samarią”, okrętem z Liverpoolu. Utracił go na Oceanie 
Indyjskim i odebrano mu certyfikat komendanta na rok. Odtąd już nie mógł dostać 
innej 
komendy. W ostatnich czasach klepał biedę na statkach handlowych Oceanu 
Zachodniego.
— No, to tym się tłumaczy, dlaczego nikt go nie zna w dokach — wywnioskował 
kapitan 
Ashton, gdy wstawali od stołu.
Kapitan Johns poszedł po lunchu do doków. Był krępy z postawy i miał nieco 
pałąkowate 
nogi. Wygląd jego nie przejmował na ogół ludzi poszanowaniem; natomiast inaczej 
przedstawiała się rzecz z jego podwładnymi. Uchodził za niemiłego przełożonego, 
tchórzliwego 
w drobnostkach, przeżuwającego zawsze jakieś żale i nieustannie dogryzającego. 
Nie był to 
człowiek, który by zadarł z kimś i na tym zakończył, lecz który zwykł był gadać 
świństwa 
płaczliwym głosem. Powziąwszy niechęć do którego z oficerów, był zdolny zatruć 
mu zupełnie 
życie.
Tegoż samego wieczora poszedłem, by odwiedzić Buntera na pokładzie, i starałem 
się 
pocieszyć go co do widoków podróży. Był przygnębiony. Mniemam, iż człowiek, 
który skrywa 
tajemnicę w swej piersi, traci swą lotność. A była jeszcze inna przyczyna, dla 
której nie mogłem 
spodziewać się, by Bunter okazał wielką gibkość umysłu. Z powodu pewnej rzeczy 
był od 
niedawna bardzo nieswój, a oprócz tego… lecz o tym później.
Kapitan Johns był tego popołudnia na pokładzie i plątał się, i wałęsał dokoła 
swego starszego 
sternika, co uprzykrzyło się niezmiernie Bunterowi.
— Czego on chce? — pytał ze spokojnym rozgoryczeniem. — Wygląda to, jakby 
podejrzewał, że coś ukradłem i chciałby zobaczyć, do której kieszeni tę rzecz 
ukradzioną 
włożyłem. A może ktoś mu powiedział, że mam ogon, zaś on chciałby wymiarkować, 
jak 
zdołałem go ukryć? Nie lubię, żeby ktoś zachodził mnie od tyłu co chwila 
chyłkiem i żeby nagle 
zaglądał mi w oczy spod mojego łokcia. Czy to jakaś nowa zabawa w straszaka? Nie 
bawi mnie 
ona. Nie jestem już berbeciem.
Zapewniłem go, iż gdyby ktoś wmówił w kapitana Johnsa, iż on — Bunter — ma ogon, 
Johns 
tak by to wykręcił, iż uwierzyłby, że jest to istotnie prawdziwe w pewien 
tajemniczy sposób. Był 
podejrzliwy i łatwowierny do nieprawdopodobnych granic. Wierzył w każdą bajdę, 
podejrzewał 
każdego o coś i łaził z tym i przeżuwał to w sobie i przetwarzał w swym umyśle w 
najnędzniejsze, do rdzenia płaczliwe zakłopotanie. W końcu urabiał sobie 
możliwie 
najnikczemniejszy pogląd i znajdował możliwie najnikczemniejszy sposób 
postępowania dzięki 
jakiemuś wrodzonemu uzdolnieniu do tym podobnych rzeczy.
Bunter powiedział mi na to, iż ten podły osobnik pełzał po okręcie na swych 
krótkich, 
krzywych nóżkach wodząc go ze sobą, żeby burczeć i skomleć z powodu jakichś tam 
głupstewek. Łaził po pokładach niby jakiś lichy owad — niby karaluch, tylko nie 
tak żwawo.
Tak z wielkim niesmakiem wyraził się panujący nad sobą Bunter. Po czym mówił 
dalej z 
właściwą sobie, stateczną rozwagą, marszcząc przy tym złowieszczo swe 
kruczoczarne brwi:
— A przy tym ma on bzika. Chciał przez chwilę być uprzejmym, lecz zdobył się 
zaledwie na 
to, iż wytrzeszczył na mnie oczy i zapytał, czy wierzę „w obcowanie poza 
grobem”. W 
obcowanie poza grobem… nie wiedziałem zrazu, o co mu chodziło. Nie wiedziałem, 
co mam 
odpowiedzieć. „Bardzo poważny temat, Mr. Bunter” — odezwał się do mnie. — 
„Studiowałem 
go nadzwyczajnie pilnie”.
Gdyby Johns żył na lądzie lub gdyby przynajmniej miał sprzyjające sposobności w 
przerwach 
między swymi podróżami, byłby się stał na pewno ofiarą oszukańczych mediów. Na 
swe 
szczęście podczas pobytów w Anglii przemieszkiwał gdzieś w Leytonstone ze swą 
niezamężną 
siostrą, o dziesięć lat starszą od niego. Drżał przed tą straszliwą Herod–babą, 
co prześcigała go 
dwukrotnie swą tęgością. Podobno na ogół wymyślała mu straszliwie; miała przy 
tym swe 
wyrobione poglądy, o ile chodziło o jego skłonności spirytystyczne.
Te skłonności były dla niej po prostu dziełem szatana. Opowiadano, iż miała się 
wyrazić, że 
„przy pomocy Bożej zdoła zapobiec, aby ten dureń nie zaprzedał się diabłu”. Nie 
ulega 
wątpliwości, iż skrytą ambicją Johnsa było wejść w osobiste obcowanie z duchami 
zmarłych — 
gdyby mu tylko pozwoliła na to siostra. Ale była jak skała. Słyszałem, iż 
przebywając w 
Londynie musiał wyrachowywać się przed nią z każdego grosza, który zabierał 
rano, i zdawać jej 
sprawę ze wszystkich godzin całego dnia. Zaś książeczki czekowej nie wypuszczała 
z ręki.
Bunter (był marnotrawnym synem, ale pochodził z dobrej rodziny; miał przodków; 
grób jego 
rodziny znajdował się kędyś w dziedzicznych hrabstwach) — był oburzony, może z 
powodu 
bliskich mu zmarłych. Stalowobłękitne oczy jarzyły się zawziętą dzikością w jego 
czarnobrodej 
twarzy. Wywarł na mnie silne wrażenie — tyle posępnej namiętności było w jego 
powściąganej 
wzgardzie.
— To dopiero drab! Wejść w obcowanie z… Taka nędzna, mała pokraka! Byłoby to 
bezwstydnym natręctwem. Chciałby wejść?… Co to znaczy? Nowy rodzaj snobizmu czy, 
licho 
wie, co?
Zaśmiałem się na całe gardło z tego oryginalnego poglądu na spirytyzm — czy jak 
tam ta 
kołowacizna z duchami się nazywa. Nawet Bunter raczył się uśmiechnąć. Ale był to 
uśmiech 
cierpki, co wnet zniknął. Innego po człowieku w jego niemal — jeśli tak rzec 
można — 
tragicznym położeniu trudno było się spodziewać; to chyba jasne. Był naprawdę 
udręczony. 
Gotów już był jąć się w razie potrzeby każdego trudnego wybiegu podczas podróży. 
Nie podobna 
spodziewać się wielkich względów, gdy jest się na łasce takiego osobnika jak 
Johns. Niedola jest 
niedolą i ma swój koniec. Ale być dręczonym nędznymi, jałowymi, bezdusznymi 
bajdami o 
duchach w stylu Johnsa przez całą drogę do Kalkuty i z powrotem, było myślą 
wprost nieznośną i 
poniżającą. W tym oświetleniu spirytyzm był, zaprawdę, uroczystym tematem do 
rozmyślań. Ba, 
nawet okropnym!
Biedny człowiek! Niewiele brakowało, a byłoby nam obu przyszło na myśl, że on 
sam bardzo 
rychło… To pewna, że nie mogłem go pocieszyć. Raczej byłem zatrwożony.
Bunter miał jeszcze inną przykrość tego dnia. Zakłopotany dozorca portowy 
przyszedł na 
pokład niby to w jakiejś sprawie, ale w istocie, jak Bunterowi się zdawało, po 
prostu dla 
zaspokojenia niewłaściwej ciekawości — niewłaściwej, rozumie się, w pojęciu 
Buntera. 
Pokręciwszy nieco, jak szewc skórą, człowiek ten odezwał się nagle:
— Nie mogę obronić się tej myśli. Widziałem już gdzieś pana dawniej. Gdybym 
usłyszał 
pańskie nazwisko, możebym…
Bunter — najgorszą rzeczą w życiu jest tajemnica — zaniepokoił się bardzo.
Było nader prawdopodobne, że ten człowiek widział go już kiedyś — bodaj licho 
wzięło jego 
doskonałą pamięć! Natomiast od niego samego nie podobna było żądać, żeby 
pamiętał każdego 
trutnia w dokach, z którym zdarzyło mu się przypadkowo mieć do czynienia. Bunter 
z całą 
czelnością ofuknął się na niego wyzyskując tę natarczywą, czarną jak noc 
surowość wyrazu, 
której mu udzielał jego niezwykły zarost.
— Nazywam się Bunter. Czy to wystarcza pańskiej wścibskiej przenikliwości Mnie 
nic nie 
obchodzi pańskie nazwisko. Nie pragnę go poznać. Nie jest mi potrzebne. Osobnik, 
który 
spokojnie powiada mi w oczy, iż nie jest pewny, czy widział mnie już kiedyś, 
albo chce być 
bezwstydnym, albo też nie jest lepszy od padalca. Tak jest, panie! Nie lepszy od 
padalca — od 
ślepego padalca!
Dzielny Bunter. Niepodobna było lepiej postąpić. Tak sprawnie wygnał tego dziada 
z okrętu, 
jak gdyby każde słowo było uderzeniem kija. Ale wytrwałość tego bezczelnego 
wścibinosa była 
zdumiewająca. Zwiał wprawdzie z okrętu przed gniewem Buntera nie mówiąc ani 
słowa i 
pokrywając swój odwrót mdłym uśmiechem, ale skoro tylko stanął na pobrzeżu, 
odwrócił się 
najspokojniej i z bezduszną powagą jął gapić się na okręt. Utknął tam jak słup 
zupełnie bez 
ruchu, a głupie jego oczy nie migały więcej od okienek w kabinach.
Cóż miał Bunter począć? Zrozumiałe było mu to nie na rękę. Nie mógł przecież 
pójść i 
ściągnąć niepotrzebny kłopot na swą głowę. Nie pozostało mu tedy nic innego, jak 
zająć 
stanowisko pod rejami masztu tylnego i patrzeć równie niezmrużonym okiem jak 
jego 
przeciwnik. Tak stali naprzeciw siebie i nie wiem, któremu pierwej zakręciło się 
w głowie; ale 
człowiek z pobrzeża nie widząc żadnej korzyści z dłuższego dotrzymywania pola 
znużył się 
wcześniej, machnął ręką i zaniechawszy sporu, jeśli tak wyrazić się można, 
oddalił się w końcu.
Bunter powiedział mi, iż rad jest, że „Szafir”, ten „klejnot między okrętami”, 
jak uszczypliwie 
o nim się wyraził, odpływa już nazajutrz. Miał dosyć doków. Pojmowałem jego 
niecierpliwość. 
Opancerzył się przeciw wszelkiej możliwej przykrości, jaka mogła wyniknąć w tej 
podróży, 
chociaż widać obecnie, iż nie był przygotowany na osobliwą przygodę, która już 
go oczekiwała, 
a nastąpiła nie gdzie indziej niż na Oceanie Indyjskim, to znaczy, w tej właśnie 
części świata, 
gdzie biedak postradał swój okręt, a wraz z nim, jak się zdawało, na zawsze swe 
szczęście.
Wiedząc o wyrzutach sumienia z powodu pewnego skrytego czynu, jakiego dopuścił 
się w 
swym życiu, pojmowałem w zupełności, iż człowiek o tak subtelnym jak Bunter 
charakterze 
zapewne cierpi niemało. Jednakże, mówiąc między nami, bez najlżejszej chętki do 
cynizmu, nie 
podobna zaprzeczyć, iż nawet u najszlachetniejszych wśród ludzi obawa wykrycia 
stanowi 
niepośledni składnik w złożonym przejawie wyrzutów sumienia. Nie powiedziałem 
tego tak 
obszernie Bunterowi, kiedy jednak biedak napomknął z lekka o tym, rzekłem mu, iż 
znajdowano 
już szkielety w bardzo wielu zacnych domach, jeżeli zaś chodzi o jego własną 
winę, to nie jest 
ona dla wszystkich wypisana wyraźnie na jego twarzy — nie potrzebuje więc nią 
tak bardzo się 
trapić. Zresztą za jakieś dwanaście godzin odpłynie stąd na pełne morze.
Odparł, że myśl ta jest niejaką pociechą i wyszedł, by ostatni wieczór przed 
rozłąką, co miała 
trwać wiele miesięcy, spędzić w towarzystwie swej żony. Bowiem mimo swego 
rozwichrzenia 
Bunter nie pobłądził w swym małżeństwie. Poślubił damę. Prawdziwą damę. Była ona 
przy tym 
przemiłą kobietą. Wiedziałem, co przeszli, i po prostu nie miałem słów podziwu 
dla jej 
dzielności. Jakoż do dzielności, co zmaga się codziennie z twardą, powszednią 
troską, jest zdolna 
tylko prawa kobieta — tego pokroju, który nazwałbym nieustraszonym.
Rozłąkę tę ze swą żoną odczuwał ,,czarny mat” dużo dotkliwiej niż wszystkie 
poprzednie, co 
zdarzały się w minionych latach niedoli. Ale ona była nieustraszonej duszy i 
mniej okazywała 
cierpienia na swej słodkiej twarzyczce niż kruczowłosy, podobny do korsarza, 
lecz pełen 
godności oficer „Szafiru”. Być może, iż jej sumienie mniejszej doznawało 
rozterki niż sumienie 
jej męża. Rzecz prosta, iż jego życie nie miało dla niej tajemnic; ale sumienie 
kobiece jest 
poniekąd więcej pomysłowe w wynajdowaniu słusznych i przekonywających 
rozgrzeszeń. 
Zależy to również w znacznej mierze od osoby, która ich potrzebuje.
Umówili się, że ona nie pójdzie do doków, by zobaczyć, jak on będzie odpływał.
— Dziwię się, że chcesz w ogóle patrzeć na mnie — rzekł ten przewrażliwiony 
człowiek. A 
ona się nie zaśmiała.
Bunter był bardzo wrażliwy; ostatecznie opuścił ją niemal szorstko. Zdążył na 
pokład w porę i 
wywarł zwykłe wrażenie na pilota rzecznego, co w połamanym kapeluszu słomkowym 
wyprowadzał „Szafira” z doków. Był on bardzo uprzejmy dla pełnego godności, 
niezwykle 
wyglądającego, starszego sternika: — Odrobineczkę przyciągnąć liny, Mr. Bunter; 
dziękuję panu 
— Mr. Bunter; proszę pana bardzo. — Pilot morski, który opuścił „klejnot między 
okrętami”, 
podążający spokojnie w dół Kanału Doverskiego, wyraził się do swych przyjaciół, 
iż w tej 
podróży starszym sternikiem na „Szafirze” jest człowiek, którego, sądząc z 
przelotnego wrażenia, 
nie jest wart stary Johns. Nazywa się Bunter. Ciekaw też jestem, skąd się wziął. 
Nie widziałem 
go jeszcze na żadnym okręcie, przy którym zdarzyło mi się być pilotem w 
ostatnich latach. To 
człowiek, którego się nie zapomina. Nie podobna. A przy tym doskonały marynarz. 
Cóż, kiedy 
stary Johns będzie mu suszył głowę! Chyba, że ten stary dureń zlęknie się go — 
bo nie wygląda 
on na człowieka, który pozwala kpić ze siebie i nie da poznać, co o kimś myśli. 
A właśnie tego 
stary Johns będzie się lękał więcej, niż czego innego.
O wydarzeniach tej podróży nie warto wspominać, gdyż wszystkie, zaprawdę, nikną 
w 
porównaniu z przygodą spirytystyczną, która zdarzyła się, jeśli nie samemu 
kapitanowi 
Johnsowi, to jego okrętowi. Była to podróż zwyczajna; załoga była zwyczajną 
załogą, a pogoda 
nie przedstawiała nic szczególnego. Spokojny, rozważny sposób postępowania 
„czarnego 
sternika” wniósł trzeźwość w życie na okręcie. Nawet podczas silniejszych 
podmuchów wiatru 
wszystko odbywało się wcale spokojnie.
Przydarzyła się tylko jedna przykra wichura, co dała sporo do czynienia przez 
całą dobę. 
Okręt minął już Przylądek Dobrej Nadziei i znajdował się po drugiej stronie 
wybrzeża 
afrykańskiego. Na wysokości tegoż przylądka morze bywało kilkakrotnie mocno 
burzliwe. Nie 
wynikły jednak stąd znaczniejsze szkody prócz niemałego potłuczenia kruchych 
przedmiotów w 
kredensie i w salonie. Mr. Bunter, wielce poważany na pokładzie, spotkał się z 
obelżywym 
obejściem Oceanu Południowego, który wywaliwszy drzwi do jego kajuty niby 
zbrodniczy 
włamywacz uniósł ze sobą kilka przedmiotów codziennego użytku, a wszystkie inne 
doszczętnie 
przemoczył.
Później, ale tego samego dnia, Ocean Południowy dał się we znaki „Szafirowi” w 
taki 
nieokiełznany sposób, iż dwie szuflady, pomieszczone pod posłaniem Mr. Buntera 
wypadły 
zupełnie rozsypując wszystką swą zawartość. Oczywiście powinny były być 
zamknięte na klucz i 
Mr. Bunter sam zawdzięczał sobie to, co się stało. Trzeba było obrócić klucze w 
zamkach, zanim 
wyszło się na pokład.
Zmieszanie jego było ogromne. Steward, który przez cały czas uwijał się z 
miotłą, by osuszyć 
zalaną kajutę, słyszał, jak zawołał: „Do licha!” strwożonym i zakłopotanym 
tonem. Zajęty swą 
pracą steward doznał odruchu współczucia dla zmartwienia sternika.
Kapitan Johns ucieszył się w skrytości, gdy dowiedział się o tej szkodzie. Lękał 
się bowiem 
swego starszego sternika, jak to przypadkiem przepowiedział pilot morski, a 
lękał się z tego 
właśnie powodu, który owemu pilotowi wydawał się prawdopodobnym.
Toteż kapitan Johns wielce pragnął, by ten czarny mat znalazł się na jego łasce 
w ten lub ów 
sposób. Cóż, kiedy był bez zarzutu i zbliżał się nieledwie do bezwzględnej 
doskonałości. Więc 
kapitan Johns czuł się wielce dotkniętym, a zarazem gratulował sobie 
sprężystości swego 
głównego oficera.
Udawał, że utrzymuje z nim stosunki towarzyskie, wychodząc z założenia, że im w 
bliższej 
żyje się z kimś przyjaźni, tym łatwiej przychwycić go na niedokładnościach. 
Czynił to także 
dlatego, że potrzebował kogoś, co chciałby słuchać jego gadaniny o zjawach, 
widziadłach, 
duchach oraz innych szczegółach idiotycznej nauki o upiorach. Znał to wszystko 
jak palce 
własnej ręki i prządł tę widmową przędzę upartym, bezbarwnym głosem nadając jej 
właściwe 
sobie, nijakie, znaczenie.
— Lubię rozmawiać z moimi oficerami — mawiał. — Bywają panowie, co nie otwierają 
ust 
od początku do końca podróży z obawy, by nie utracić swej godności. Czymże w 
istocie rzeczy 
jest taka mała rzecz jak stanowisko, które człowiek zajmuje?
Towarzyskości jego należało się najwięcej obawiać podczas drugiej warty nocnej, 
należał 
bowiem do ludzi, co ożywiają się pod wieczór i oficer, który miewał podówczas 
służbę, nie mógł 
znaleźć już wymówki, o ile zdarzyło mu się zejść ze swego stanowiska. Kapitan 
Johns napadał 
znienacka i przyczepiwszy się chyłkiem do biednego Buntera, co przechadzał się 
po pokładzie, 
wystrzelał jakimś spirytystycznym konceptem w rodzaju następującego:
— Duchy męskie i żeńskie okazują na ogół wiele wysubtelnienia, nieprawdaż?
Na co Bunter niosąc wysoko swą czarną czupryną okrytą głowę bąkał:
— Nie wiem.
— Ach, to dlatego, że pan o to nie dba. Jest pan najzatwardzialszym, najbardziej 
uprzedzonym 
człowiekiem, jakiego zdarzyło się mi spotkać. Mówiłem już, że może pan brać 
książki z mojej 
biblioteki. Niech pan bez ceremonii wchodzi do mojego salonu i sam sobie 
wybiera.
A kiedy Bunter oświadczył, że bywa zbyt zmęczony wartami i nie może znaleźć 
czasu na 
czytanie, kapitan Johns uśmiechał się szpetnie za jego plecami i pozwalał sobie 
na uwagę, że są 
na pewno ludzie, którzy potrzebują więcej snu niż inni, by zachować zdolność do 
pracy. Inaczej 
jednak przedstawia się sprawa, jeżeli Mr. Bunter obawia się, iż nie jest 
zupełnie przytomny 
pełniąc służbę w nocy.
— Ale coś mi się zdaje, że pan pożyczył onegdaj od młodszego sternika jakąś 
powieść, marny 
stek kłamstw — wzdychał kapitan Johns. — Przykro mi, że nie jest pan 
uduchowionym 
człowiekiem, Mr. Bunter. W tym sęk!
Niekiedy pojawiał się na pokładzie o północy i wyglądał nader groteskowo i 
krzywonogi I w 
swym kostiumie nocnym. Na ten widok utrapiony Bunker załamywał po kryjomu ręce, 
a czoło 
pokrywało mu się rzęsistym potem. Postawszy sennie nad kompasem i poczochrawszy 
się w 
niemiły sposób, kapitan Johns zaczynał niezawodnie z tej lub owej beczki swych 
komunałów.
Rozwodził się na przykład nad wzmożeniem się moralności, jakie wyniknie z 
powszechnego i 
ścisłego nawiązania stosunków z duchami zmarłych. Duchy w pojmowaniu kapitana 
Johnsa 
zgodziłyby się obcować poufale z żywymi, gdyby nie stała temu na przeszkodzie 
niewiara 
znacznej części ludzkości. On sam nie chciałby mieć do czynienia z tłuszczą, 
która by nie 
wierzyła w jego istnienie, w istnienie kapitana Johnsa. Dlaczegóżby miał uczynić 
to duch? 
Zbyteczne pytanie.
Mówił z zadyszką w głosie, stojąc przy kompasie, i starał się znaleźć za jego 
plecami. Po 
czym z nieokrzesaną, tępą surowością dodawał:
— Niedowiarstwo, panie, jest zakałą tej epoki.
Odrzucała świadectwo profesora Cranksa i tego jakiegoś tam dziennikarza. Nie 
dawała się 
przekonać fotografiom.
Bowiem kapitan Johns wierzył niewzruszenie, że niektóre duchy powiodło się 
sfotografować. 
Czytał coś o tym w dziennikach. Przeświadczenie, iż istotnie miało to miejsce, 
opanowało go 
przemożnie, ponieważ umysł jego nie był krytyczny. Bunter powiadał później, iż 
nie podobna 
było wyobrazić sobie czegoś więcej cudacznego od tego drobnego człowieczka, co 
spowity w 
szlafrok, o trzy razy za duży na niego, plątał się z podnieceniem w poświacie 
miesięcznej opodal 
koła i potrząsał pięścią w kierunku spokojnego morza.
— Fotografie, fotografie! — powtarzał głosem, co skwierczał jak zardzewiałe 
zawiasy.
Nawet marynarz, stojący tuż za nim u steru, uczuwał się nieswojo z powodu tych 
dziwactw, 
nie mógł bowiem dokładnie pojąć, „dlaczego ten dziad gderze znów na sternika”.
Po czym Johns ochłonąwszy nieco zaczynał znowu:
— Czuła na światło płyta nie może kłamać. Nie, panie!
Nadzwyczaj śmieszne było to przeświadczenie zabawnego człowieczka i jego 
dogmatyczny 
ton. Bunter nie przestawał kiwać się w takt kołysania się pokładu, niby rozważne 
i pełne 
godności wahadło. Nie odzywał się ani słowem. Atoli biedak miał nie byle co na 
swym sumieniu, 
jak już wiadomo. Toteż omal nie dostawał bzika, kiedy te idiotyczne duchy 
chwytały go za 
gardło, a on już nie wiedział, co począć ze swą własną zgryzotą. Czuł się 
niejednokrotnie na 
skraju obłędu ponieważ, ulegając opętańczym zwidzeniom kapitana Johnsa, miał 
ochotę chwycić 
go za kark i wrzucić przez burtę we wrącą za okrętem topiel — czego żaden zdrowy 
na umyśle 
marynarz nie uczyniłby przenigdy ani z kotem, ani z żadnym innym zwierzęciem. 
Wyobrażał 
sobie, jakby się chybotał tworząc nikłą, czarną plamkę, co pozostała za okrętem 
na rozlanym w 
poświacie miesięcznej oceanie.
Nie sądzę, aby nawet w najgorszych chwilach Bunter chciał naprawdę utopić 
kapitana Johnsa. 
Przypuszczam, iż te zachcianki rozstrojonej wyobraźni miały na celu tylko 
powściągnięcie 
upiornej a czczej gadaniny tego pajaca.
Bądź co bądź była to niebezpieczna forma pobłażania swym odruchom. Dość 
wyobrazić sobie 
okręt na Oceanie Indyjskim, co w jasną, podzwrotnikową noc mknie cicho, party 
swymi 
rozwiniętymi żaglami; na przed nim pokładzie czuwa niewidzialna straż, na tylnym 
okazały 
czarny sternik przechadza się miarowym, pełnym godności krokiem milcząc 
złowieszczo, zaś ten 
groteskowo marny potworek w prążkowanej flaneli na przemian grzmi, to znów 
skrzeczy o 
„obcowaniu osobistym poza grobem”…
Przechodzą mnie ciarki po całym ciele, gdy myślę o tym. Niekiedy bzik kapitana 
Johnsa jawił 
się w osłonce opętańczego utylitaryzmu: Z jakim by to było pożytkiem, gdyby 
duchy zmarłych 
zechciały wziąć praktyczny udział w sprawach ludzi żywych! Jakąż by to było 
pomocą na 
przykład dla policji przy wykrywaniu przestępstw! To pewna, że ilość zabójstw 
znacznie by się 
zmniejszyła — wyrokował z wyrazem wielkiej przenikliwości. Po czym dawał ujście 
cudacznemu zniechęceniu.
Lecz czyż warto wchodzić w zetknięcie z ludźmi, którzy nie mają wiary i 
najprawdopodobniej 
wzgardziliby zaofiarowanymi wskazówkami. Duchy czują. W pewnej mierze całe są 
uczuciami. 
Zdumiewa go jednakże pobłażliwość, jaką ofiary okazują swym mordercom. Byłyby to 
takie 
zwidy, iż żaden winowajca nie śmiałby nawet mruknąć. A może nie wyśledzeni 
mordercy — 
wierzący lub nie wierzący — są nawiedzani przez duchy? Wszelako wedle wszelkiego 
prawdopodobieństwa nie chcieliby tym się pochwalić — nieprawdaż?
Jeżeli chodzi o mnie — ględził dalej mściwie i zajadłym — to nie przebaczyłbym, 
gdyby mnie 
ktoś zamordował. Zamęczyłbym go, zadręczyłbym grozą na śmierć…
Myśl, że duch tego błazna mógłby zadręczyć kogoś, była tak komiczna, iż czarny 
sternik, 
aczkolwiek niezbyt usposobiony do żartów, parsknął mimo woli mdłym śmiechem. 
śmiech ten, 
co stanowił jedyne uznanie dla tych długich i poważnych wywodów, obraził 
kapitana Johnsa.
— Nie ma się z czego śmiać tak zarozumiale, Mr. Bunter? — warknął. — Zjawy 
nadprzyrodzone trapiły cenniejszych ludzi od pana. Czyż zdaniem pańskim nie mam 
dość duszy, 
żebym mógł być widmem?
Jak się zdaje, niegrzeczny ton tych słów był powodem, iż Bunter zatrzymał się i 
odwrócił.
— Nie dziwiłbym się — mówił dalej rozgniewany fanatyk spirytyzmu — gdyby pan 
należał 
do tych ludzi, co nie więcej zastanawiają się nad człowiekiem — niż nad 
zwierzęciem. Nie 
wątpię, iż byłby pan zdolny odmówić nieśmiertelnej duszy nawet własnemu ojcu.
Wówczas Bunter, co nie mógł znieść już dłużej tego gderania, a przy tym był 
rozgoryczony 
swymi osobistymi zgryzotami, stracił panowanie nad sobą.
Podszedł nagle ku kapitanowi Johnsowi i zatrzymawszy się nieco, by spojrzeć mu z 
bliska w 
twarz, rzekł głuchym, miarowym głosem:
— Pan nie wie, do czego taki człowiek, jak ja, jest zdolny.
Kapitan Johns zadarł głowę, lecz nazbyt był zdumiony, by się poruszyć. Bunter 
jął znowu 
chodzić; przez długi czas te miarowe stąpania oraz szmer wody chlupoczącej o 
burty statku były 
jedynymi szmerami, co mąciły milczenie, zalegające roztocze morskie. Następnie 
kapitan Johns 
chrząknął, jakby mu było nieswojo, i odsunąwszy się dla większego bezpieczeństwa 
ku schodom, 
co prowadziły pod pokład, odciął się, by pokryć swój odwrót pozorami powagi:
— Rozwinąć wielki żagiel z prawej strony i obniżyć prostokątną reję! Czy pan nie 
widzi, że 
okręt płynie niemal z wiatrem?
Bunter odrzekł zaraz:
— Tak jest, tak jest, panie.
Chociaż nie trzeba było wcale tykać rej, a wiatr bynajmniej nie naglił okrętu. 
Przystąpił do 
wykonania rozkazu, a tymczasem kapitan Johns zawisł na stopniach i mruczał do 
siebie:
— Chodzi jak admirał po pokładzie, nawet nie zwróci uwagi, kiedy należy 
naprostować reje!
Dopiero potem wycofał się tyłem i znikł z ludzkich oczu. Po czym zeszedł zwolna 
i znikł z 
oczu ludzkich. Znalazłszy się u podnóża schodów stanął bez ruchu i myślał:
„To niebezpieczny hultaj mimo swych wielkopańskich pozorów. Nie mam przyzwoitego 
towarzystwa.”
W dwie noce później spał spokojnie na swym posłaniu, gdy naraz mocne stukanie 
nad głową 
(na znak, iż jest potrzebny na pokładzie) obudziło go w oka mgnieniu i 
zniewoliło go do 
opuszczenia łóżka.
— Co się stało na górze? — mruknął i pobiegł nie włożywszy obuwia. Mijając 
kabinę spojrzał 
na zegar. Był czas średniej straży. „Po co, u licha, jestem temu sternikowi 
potrzebny?” — myślał.
Wpadając na pokład zobaczył, iż była jasna, lśniąca od rosy noc księżycowa. Wiał 
stały, 
mocny wiatr. Rozejrzał się nieprzytomnie. Na pokładzie tylnym nie było nikogo 
prócz sternika, 
który natychmiast zwrócił się do niego:
— To ja, panie! Puściłem na chwilę koło, żeby załomotało nad pańską głową. 
Zaniepokoiłem 
się, bo z naszym oficerem coś się źle dzieje.
— Dokądże on poszedł? — spytał kapitan ostro.
Sterowniczy, okazując zdenerwowanie, rzekł:
— Widziałem jeszcze, jak spadał przez luk pokładu tylnego w głąb schodni.
— Spadał w głąb schodni? Po cóż to zrobił? Co mu się stało?
— Nie wiem, panie. Przechadzał się w pobliżu luku. Wtem, kiedy właśnie zwrócił 
się do 
mnie, twarzą do rufy…
— Widziałeś go? — przerwał kapitan.
— Tak jest. Patrzyłem na niego. I słyszałem łoskot — coś okropnego! Jak gdyby 
wielki maszt 
przewalił się przez burtę. Wydało mi się, jakby go coś poraziłło.
Kapitanowi Johnsowi zrobiło się bardzo markotno, przeraził się.
— Ejże! — odezwał się cierpko. — Czy go kto uderzył? Co widziałeś?
— Nic, panie, dalibóg! Nic nie było widać. Tylko krzyknął z lekka, wyciągnął 
ręce przed 
siebie i powalił się — łomot! Nie słyszałem nic więcej, więc puściłem koło na 
chwilę, by 
przywołać pana na górę.
— Zląkłeś się! — zawołał kapitan Johns.
— Tak jest, panie kapitanie, okrutnie.
Kapitan Johns wytrzeszczył oczy na niego. Cisza zalegająca jego okręt, co 
podążał swą drogą, 
zdawała się ukrywać jakieś niebezpieczeństwo — jakąś tajemnicę. Nie miał ochoty 
pójść i sam 
szukać swego oficera w głuchych i martwych mrokach głównego pokładu.
Zdobył się tylko na to, iż postąpił ku wylotowi pokładu tylnego i zawołał wartę. 
Gdy zaspani 
ludzie nadbiegli wszyscy razem, krzyknął na nich srogo:
— Niech no który z was zajrzy w głąb klatki schodowej pokładu tylnego. 
Zobaczcie, czy tam 
nie leży sternik!
Przerażone ich okrzyki dały mu znać, że go ujrzeli. Któryś z nich wrzasnął nawet 
odruchowo:
— Nie żyje!
Zaniesiono Mr. Buntera do jego nory i kiedy zapalono światło, zdawało się 
istotnie, że nie 
żyje, ale okazało się, że jeszcze oddycha. Obudzono stewarda, wezwano młodszego 
sternika i 
posłano go na pokład, by pilnował okrętu, a kapitan Johns poświęcił przeszło 
godzinę, by 
przywołać swego oficera do przytomności. W końcu Mr. Bunter otworzył oczy, ale 
nie mógł 
mówić. Był ogłuszony i bezwładny. Steward bandażował strasznie zranioną głowę, a 
kapitan 
Johns trzymał światło. Dla założenia opatrunku trzeba było odciąć sporo kruczych 
włosów Mr. 
Buntera. Ukończywszy tę pracę i popatrzywszy przez chwilę na pacjenta obaj 
wyszli z kabiny.
— Dziwna to historia, stewardzie — rzekł kapitan Johns.
— Tak jest, panie kapitanie.
— Trzeźwy człowiek, który ma dobrze w głowie, nie spada w głąb klatki schodowej 
jak 
worek z kartoflami. Okręt trzyma się mocno, jak jaki kościół.
— Tak jest, panie kapitanie. Pewno jakiś zawrót głowy, wcale bym się nie dziwił.
— No, a ja się dziwię. Nie wygląda na to, żeby podlegał zawrotom i omdleniom. 
Przecież to 
człowiek w kwiecie wieku. Gdyby nie to — nie chciałbym mieć takiego sternika. 
Czy ci się nie 
zdaje, że on po cichu się upija, co? Zachowanie się jego wydawało mi się w 
ostatnich czasach 
trochę dziwne. Zauważyłem również, że niewiele jadał.
— No, jeżeli nawet miał butelczynę grogu w swej kabinie, to zapewne już dawno ją 
wypróżnił. Widziałem, jak wyrzucał potłuczone szkło po ostatniej wichurze; ale 
nie brał na swój 
rachunek niczego. Ja bym nie mógł nazwać Mr. Buntera pijanicą.
— Zapewne — przyznał mu kapitan po namyśle. Steward, zerkając ku drzwiom 
jadalni, starał 
się umknąć z korytarza, ile że miał nadzieję, że mu się uda przespać jeszcze z 
jakąś godzinkę, 
zanim będzie musiał zabrać się do pracy dziennej.
Kapitan Johns potrząsnął głową.
— W tym jest jakaś tajemnica.
— To istna łaska Opatrzności, że nie roztrzaskał sobie głowy jak skorupy od 
jaja. Ludzie 
mówili mi, iż był od tego o włosek.
I steward czmychnął zręcznie.
Resztę nocy i cały dzień następny spędził kapitan Johns między swą kabiną a 
kabiną sternika.
U siebie siadywał oparłszy dłonie na kolanach i wydawszy usta. Poziome 
zmarszczki 
bruździły mocno jego czoło. Od czasu do czasu podnosił ramię powolnym, jakby 
ostrożnym 
ruchem i skrobał z lekka swą łysą głowę. W kajucie sternika przystawał długo z 
ręką na ustach, 
patrząc na nieprzytomnego oficera.
Przez trzy dni Mr. Bunter nie przemówił ani słowa. Spoglądał na ludzi z niejaką 
świadomością, ale, jak się zdawało, nie słyszał zadawanych mu pytań. Obcięto mu 
jeszcze więcej 
włosów i owinięto mu głowę mokrym opatrunkiem. Pożywiono go nieco i ułożono 
możliwie 
najwygodniej. Przy obiedzie trzeciego dnia młodszy oficer rzekł do kapitana 
napomknąwszy o 
tym wypadku:
— Te półkoliste płytki mosiężne na stopniach schodów są haniebnie niebezpieczne.
— Czyż tak? — odburknął kapitan Johns kwaśno. — Trzeba czegoś więcej od płytek 
mosiężnych, by zręczny człowiek przewrócił się jak powalony wół.
Pogląd ten wywarł wrażenie na młodszego oficera. „W tym coś jest” — pomyślał 
sobie.
— Przy pięknej pogodzie, gdy wszędzie jest sucho, a okręt trzyma się mocno niby 
jakiś 
kościół — mówił dalej kapitan Johns zgryźliwie.
Kapitan Johns miał wciąż wygląd tak niewymownie kwaśny, że młodszy oficer nie 
otworzył 
już ust do końca obiadu. Jego niewinna uwaga dotknęła i uraziła kapitana Johnsa, 
ponieważ za 
jego to namową sprawiono dopiero przed poprzednią podróżą te płytki mosiężne, 
żeby klatka 
schodowa piękniej się przedstawiała.
Czwartego dnia Mr. Bunter wyglądał stanowczo lepiej. Był wprawdzie jeszcze 
bardzo 
osłabiony, ale słyszał i rozumiał, co mówiono do niego i nawet zdołał wyrzec 
parę słów słabym 
głosem.
Kapitan Johns wszedłszy przyglądał mu się uważnie, nie okazując zbytniej 
sympatii.
— No, czy może pan nam coś powiedzieć o tym wypadku, Mr. Bunter.
Bunter poruszył z lekka obandażowaną głową i utkwił chłodne spojrzenie swych 
błękitnych 
oczu w twarzy kapitana Johnsa, jak gdyby gromadząc spostrzeżenia i oceniając 
wartość każdego 
rysu: mętnego czoła, łatwowiernych oczu, czczego bezwładu ust. I patrzał tak 
długo, że kapitan 
Johns zdrętwiał i obejrzał się przez ramię ku drzwiom.
— To nie był wypadek — szepnął Bunter jakimś osobliwym tonem.
— Chyba nie chce pan przez to powiedzieć, że dostał pan padaczki — rzekł kapitan 
Johns. — 
Jakżeby pan nazwał zaciąganie się na kliper w charakterze pierwszego oficera z 
czymś takim?
Bunter odpowiedział mu tylko złowieszczym spojrzeniem. Kapitan przestąpił z nogi 
na nogę.
— Cóż zatem było przyczyną, że pan upadł?
Bunter podniósł się nieco i patrząc prosto w oczy kapitana Johnsa rzekł bardzo 
wyraźnym 
szeptem:
— Miał… pan… słuszność.
Powalił się na wznak i zamknął oczy. Kapitan Johns nie mógł już wydobyć z niego 
ani słowa. 
Wtem wszedł steward do kabiny i kapitan się oddalił.
Ale tejże samej nocy kapitan Johns niespostrzeżenie otworzył drzwi i wszedł 
znowu do kajuty 
oficera. Nie mógł czekać dłużej. Tłumiona niecierpliwość, podniecenie, 
przejawiające się w całej 
jego nędznej, pełzającej, małej osóbce, nie uszły uwagi pierwszego oficera, 
który leżał bezsenny 
straszliwie znękany I otępiały.
— Przyszedł pan zapewne napawać się moim nieszczęściem — rzekł Bunter nie 
poruszając 
się, a jednak zadając dotkliwy cios.
— Uchowaj mnie, Boże! — zawołał kapitan Johns otrząsając się i przybrał 
powściągliwą 
minę. — Chcę panu coś powiedzieć.
— Niechże pan tryumfuje! Pan i pańskie duchy dobraliście się do żywego 
człowieka.
Bunter powiedział to bez drgnienia, głuchym głosem i niezbyt wyraźnie.
— Czy chce pan przez to powiedzieć — zagadnął kapitan Johns wstrząśniętym grozą 
szeptem 
— że miał pan nadprzyrodzoną przygodą owej nocy? Więc widział pan zjawę na 
pokładzie mego 
statku?
Odraza, wstręt, niesmak byłyby widoczne na twarzy biednego Buntera, gdyby 
znacznej jej 
części nie spowijała wata i opatrunki. Hebanowe jego brwi, posępniejsze niż 
zazwyczaj wśród 
rąbków białej tkanki, ściągnęły się, gdy wyrzekł z ogromnym naciskiem:
— Tak jest, widziałem.
Wyraz udręki w jego oczach byłby rozbudził współczucie w innym niż kapitan Johns 
człowieku. Ale kapitan Johns rozgorzał od triumfującego podniecenia. Był zarazem 
nieco 
przerażony. Patrzał na tego niewiernego szydercę, leżącego bezsilnie, i nie miał 
nawet 
najlżejszego przeczucia o jego głębokiej, upokarzającej przykrości. Na ogół nie 
był zdolny do 
przejmowania się troskami swych bliźnich. Tym razem, na domiar, pragnął 
niesłychanie 
dowiedzieć się, co się stało. Utkwiwszy swe łatwowierne oczy w tej obandażowanej 
głowie 
zapytał z lekkim drżeniem:
— Gzy to — coś powaliło pana?
— Ejże! Czym ja to taki człowiek, że może mnie powalić mara? — zaprzeczył Bunter 
nieco 
silniejszym głosem. —— Czy nie pamięta pan, co pan sam powiedział onegdajszej 
nocy? 
Cenniejszych ludzi ode mnie… Długoby pan szukał, zanim by pan znalazł lepszego 
sternika dla 
swego okrętu.
Kapitan Johns wyciągnął uroczyście palec ku legowisku Buntera.
— Poraziło pana — rzekł. — W tym sęk. Poraziło pana. Nawet sterowniczy był 
zestrachany, 
chociaż nie mógł nic widzieć. Czuł coś nadprzyrodzonego. Został pan ukarany za 
swą niewiarę. 
Poraziło pana!
— A gdyby nawet tak było — odezwał się Bunter — to czy pan wie, co ujrzałem? Czy 
może 
pan wyobrazić sobie ducha, który by nawiedził takiego, jak ja człowieka? Pan 
pewno sobie 
myśli, że to była taka cacana, między jedną a drugą filiżanką popołudniowej 
herbaty, ukazująca 
się mara, co odwiedza pańskiego profesora Cranksa, i tego, jakiegoś tam 
dziennikarza, który 
zawsze bywa przedmiotem pańskich opowiadań? Nie. Nie mogę panu powiedzieć, do 
czego była 
podobna. Każdy człowiek ma swe własne duchy. Nie pojąłby pan…
Bunter umilkł, zdyszany; zaś kapitan Johns zauważył z błyskiem wewnętrznego 
zadowolenia, 
co przejawiło się w jego tonie:
— Zawsze wyobrażałem sobie, że jest pan zdolny do wszystkiego. Od rzemyczka do 
stryczka, 
jak przysłowie powiada. Tak, tak! Toteż poraziło pana.
— Postąpiłem wstecz — rzekł Bunter krótko — i nie pamiętam nic więcej.
— Sterowniczy powiedział mi, iż drgnął pan wstecz, jakby coś tknęło pana.
— Był to jakby wnętrzny cios — tłumaczył Bunter. — Ale to jest za głębokie, żeby 
pan 
zrozumiał. Życie pańskie i moje nie jest tym samym. Czy jest pan zadowolony, że 
się 
nawróciłem?
— I nie może mi pan nic więcej powiedzieć? — spytał kapitan Johns ciekawie.
— Nie, nie mogę. Nie chcę. Zresztą byłoby to bez wartości, nawet gdybym chciał. 
Rzeczy 
tego rodzaju trzeba samemu przeżyć. Niechże będzie, że zostałem ukarany. 
Przyjmuję karę, ale 
mówić o tym nie chcę.
— Bardzo dobrze — rzekł kapitan Johns. — Pan nie chce. Lecz mimo to ja mogę 
wysnuć 
własne wnioski.
— Niech pan je wysnuwa, jeśli panu się podoba, lecz niech pan uważa na to, co 
pan mówi. 
Pan mnie nie przerazi. Nie jest pan duchem.
— Jeszcze słówko. Czy to pozostaje w jakim związku z tym, co pan powiedział do 
mnie 
onegdajszej nocy, gdyśmy mówili o spirytyzmie?
Bunter wyglądał na znużonego i zakłopotanego.
— A co ja powiedziałem?
— Powiedział pan, iż nie mogę wiedzieć, do czego taki człowiek, jak pan, jest 
zdolny.
— Ach, tak, tak! Dość tego!
— Doskonale. Już wiem, czego się trzymać — zauważył kapitan Johns.— To tylko 
powiem, 
iż cieszę się bardzo, że nie jestem panem, chociaż oddałbym niemal wszystko za 
przywilej 
osobistego obcowania ze światem duchów. Tak jest, panie, ale nie w ten sposób.
Bunter stęknął żałośnie.
— Czuję, że postarzałem się przez to o dwadzieścia lat.
Kapitan Johns odszedł spokojnie. Widział z radością, iż tego nieuskromnionego 
hultaja 
ukorzyło w proch umoralniające oddziaływanie duchów. Całe to zdarzenie było dla 
niego 
źródłem zadowolenia i dumy. Jął doznawać jakby jakichś względów dla swego 
starszego 
sternika. Co prawda, w dalszych rozmowach Bunter okazywał się bardzo uległym i 
łagodnym. 
Zdawało się, jakby garnął się do swego kapitana o duchowe orędownictwo. Posyłał 
po niego i 
mówił: — Jestem taki rozstrojony! — a kapitan Johns wystawał cierpliwie całymi 
godzinami w 
małej, dusznej kabinie i był dumny, że go wzywano.
Bowiem Mr. Bunter rozchorował się i nie mógł podnieść się z łoża przez wiele 
dni. Stał się 
przekonanym spirytystą, nie entuzjastycznie — bo tego trudno było po nim się 
spodziewać — 
lecz w przekorny, niewzruszony sposób. Wprawdzie nie można było go uważać, 
wzorem 
kapitana Johnsa, za zbyt uprzejmego w stosunku do wyzutych z ciał mieszkańców 
naszej planety. 
Jednakże był teraz twardym, acz niechętnym wyznawcą spirytyzmu.
Pewnego popołudnia, kiedy okręt zmierzał już na północ ku Zatoce Bengalskiej, 
steward 
zapukał do drzwi kabiny kapitańskiej i nie otwierając ich rzekł:
— Sternik zapytuje, czy nie zechciałby pan zajść do niego na chwilę. Coś jest z 
nim 
niewyraźnie.
Kapitan Johns zerwał się od razu z sofy.
— Dobrze. Powiedz mu, że idę.
Myślał sobie: Czyż to możliwe, żeby miał znowu widzenie spirytystyczne — i to za 
dnia?
Rozkoszował się tą nadzieją. Wprawdzie rzecz się przedstawiała nieco inaczej. 
Bunter, 
którego zastał siedzącego bezwładnie na krześle — wstawał już bowiem od kilku 
dni, ale jeszcze 
nie wychodził na pokład — biedny Bunter miał mimo to coś osłupiającego do 
powiedzenia. 
Zakrywał sobie twarz rękami. Nogi miał chorobliwie wyciągnięte przed siebie.
— Cóż tam znowu nowego? — zaskrzeczał kapitan Johns dość łaskawie, bowiem, po 
prawdzie, było mu zawsze miło widzieć Buntera — jak się wyrażał — poskromionego.
— Nowego! — zawołał skruszony sceptyk poprzez dłonie. — Ach, dużo jest nowego, 
kapitanie Johnsie! Któż by przeczył prawdziwości i okropności? Inny człowiek 
byłby padł 
trupem. Chciał pan wiedzieć, co widziałem. Powiem panu tylko tyle, iż 
posiwiałem, kiedym 
zobaczył.
Bunter odjął od twarzy ręce, co zwisły po obu stronach jego krzesła niby martwe. 
Wyglądał 
jak człowiek złamany w tej mrocznej kabinie.
— Co pan mówi? — zabełkotał kapitan Johns. — Posiwiał pan? Niech no pan zaczeka! 
Zapalę lampę.
Przy świetle lampy to osłupiające zjawisko uwydatniło się dość wyraźnie. 
Srebrzysta jakaś 
omgła przylegała do policzków i głowy sternika, jak gdyby lęk, groza i 
przerażenie przed czymś 
nadprzyrodzonym wystąpiły przez pory jego skóry. Krótka broda, przystrzyżone 
włosy nie 
odrastały czernią, lecz siwizną — niemal bielą.
Gdy Mr. Bunter, wychudły i przygięty, pojawił się z obowiązku na pokładzie, był 
starannie 
ogolony, ale głowę miał białą. Ręce wyglądały jak porażone. „Inny człowiek”, 
szeptano do 
siebie. Zgodzono się powszechnie i tajemniczo, iż sternik ,,coś widział”, z 
wyjątkiem 
sterowniczego, który podówczas stał u koła i utrzymywał, że tego sternika „coś 
poraziło”.
Nie stanowiło to jednakże różnicy. Natomiast wszyscy byli jednego zdania, iż 
przyszedłszy 
nieco do siebie okazywał jeszcze więcej dziarskości w swych ruchach niż 
poprzednio.
Pewnego dnia w Kalkucie słyszano, jak kapitan Johns wskazując jakiemuś swemu 
gościowi 
białowłosego starszego sternika, co stał u głównego zejścia, odezwał się 
zagadkowo.
— Ten człowiek jest w kwiecie wieku.
Podczas nieobecności Buntera zachodziłem regularnie co sobotę do Mrs. Bunter, by 
zapytać, 
czy nie potrzebuje moich usług. Tak umówiliśmy się. Miała na życie połowę jego 
pensji, co 
wynosiło tygodniowo około jednego funta. Wynajęła sobie pokoik przy zacisznym, 
niewielkim 
placu w dzielnicy East—End.
Był to zbytek w porównaniu z tym, co podobno ci ludzie przeszli, gdy Bunter był 
zmuszony 
wystąpić z marynarki handlowej Oceanu Zachodniego i wynajmował się jako sternik 
do 
najuciążliwszej służby na pocztowcach postradawszy swój okręt, a wraz z nim swe 
szczęście. Był 
to, zaiste, zbytek w porównaniu z czasami, kiedy Bunter wychodził z domu o 
siódmej z rana 
przełknąwszy zaledwie szklankę gorącej wody i okruszynę suchego chleba.
Nie podobna po prostu o tym myśleć, zwłaszcza gdy znało się Mrs. Bunter. 
Widywałem ja ich 
w tych czasach i niemal wzdrygam się, gdy wspomnę, co ta szlachetna pani musiała 
przecierpieć. 
Ale dość tego!
Słodka Mrs. Bunter trapiła się wielce, gdy „Szafir” odpłynął do Kalkuty. 
Powiadała do mnie: 
— Jakie to musi być okropne dla biednego Winstona! — takie było imię Buntera — a 
ja starałem 
się ją pocieszać, jak tylko mogłem. Później podjęła się nauczania kilkorga 
drobnych dzieci u 
pewnej rodziny i nie rozstawała się z nimi przez pół dnia. Zajęcie to wyszło jej 
na dobre.
Zaraz w pierwszym liście, który dostała z Kalkuty, Bunter doniósł jej, że spadł 
ze schodów i 
poranił sobie głowę, ale, dzięki Bogu, nie złamał kości. To było wszystko. 
Miewała jużcić więcej 
listów od niego, ale ten pędziwiatr, Bunter, nie skrobnął do mnie piórem ani 
razu przez całe 
jedenaście miesięcy. Przypuszczałem oczywiście, iż powodzi się mu jak najlepiej. 
Któż mógł 
domyślić się, co się stało?
Wtem pewnego dnia droga Mrs. Bunter dostała list od rejenta z City, który 
zawiadamiał o 
śmierci jej wuja. Był to stary grzyb, co spekulował ongi akcjami na giełdzie, 
bezduszny, 
skamieniały antyk, który żył bez końca. Coś mi się zdaje, że miał około 
dziewięćdziesięciu lat, i 
gdyby mi się zdarzyło spotkać czcigodnego jego ducha w tej chwili, to nie ręczę, 
czy nie 
uchwyciłbym go za gardło i nie spróbował zadusić.
To stare bydlę nie mogło przebaczyć swej siostrzenicy, iż wyszła za Buntera; 
jeszcze po 
latach, kiedy uważano za stosowne zawiadomić go, iż ona jest w Londynie i niemal 
głoduje w 
czterdziestym roku życia, rzekł tylko:
— Dobrze tak tej małej błaźnicy!
Sądzę, że chciał, żeby głodowała. I patrzcie ludzie, stary kanibal zmarł bez 
testamentu nie 
mając innych krewnych prócz właśnie tej małej błaźnicy. Bunterowie stali się 
naraz bogatymi 
ludźmi.
Mrs. Bunter płakała jużcić, jakby jej serce pękało z żalu. U każdej innej 
kobiety byłoby to 
obłudą. Chciała oczywiście przesłać te nowiny za pośrednictwem kablu swemu 
Winstonowi do 
Kalkuty, ale z gazetą w ręku przekonałem ją, że okręt już od tygodnia znajduje 
się na liście tych, 
co powracają do kraju. Postanowiliśmy tedy czekać, a tymczasem mówiliśmy 
codziennie o tym 
lubym staruszku, Winstonie. Minęło takich sto dni, zanim „Szafir” za 
pośrednictwem pocztowca, 
spotkanego u ujścia Kanału, zawiadomił, że „wszystko dobrze”.
— Pojadę do Dunkierki na jego spotkanie — rzekła. „Szafir” miał ładunek juty do 
Dunkierki. 
Jużcić wypadło mi towarzyszyć tej miłej pani w charakterze „inteligentnego 
przyjaciela”. 
Nazywa mnie „naszym inteligentnym przyjacielem” po dziś dzień. I zauważyłem, iż 
niektórzy 
cudzoziemcy spoglądali bacznie na mnie, prawdopodobnie szukając oznak tej 
inteligencji.
Umieściwszy Mrs. Bunter w przyzwoitym hotelu poszedłem nad wieczorem do doków i 
jakież 
było moje zdumienie, gdy zobaczyłem, że okręt stoi już u pobrzeża. Albo Johns, 
albo Bunter, 
albo też obaj musieli bardzo pośpieszać w kanale. Bądź co bądź wpłynęli do niego 
jeszcze przede 
dniem i załoga była już odprawiona. Spotkałem dwu praktykantów z „Szafiru”, co 
wyruszali na 
urlop do domu. Manatki ich wiózł taczkami jakiś Francuz, a oni byli rozradowani 
jak skowronki. 
Spytałem ich, czy sternik jest na pokładzie.
— Stoi tam na pobrzeżu i patrzy, jak zapuszczają kotwicę — rzekł jeden z tych 
chłopaków 
przebiegając obok mnie.
Proszę sobie wyobrazić, jakiego doznałem wstrząsu w swych uczuciach, gdy 
ujrzałem jego 
białą głowę. Zaledwie zdołałem powiedzieć mu, iż żona oczekuje go w hotelu. 
Pobiegł zaraz na 
pokład po czapkę. Patrząc, jak biegnie po schodkach, byłem niezmiernie zdziwiony 
dziarskością 
jego ruchów.
Aczkolwiek czarny sternik zastanawiał ludzi swą rozwagą i osobliwą statecznością 
jak na 
człowieka w kwiecie wieku, to jednak mimo swej białej głowy wyróżniał się 
przedziwnie swą 
rączością wśród starców. Nie zdaje mi się, żeby Bunter był kiedykolwiek 
ruchliwszy. Jedyną 
różnicę dla spostrzegawczości ludzkiej stanowiło tylko zabarwienie jego włosów.
Toż samo było z jego oczami. Te oczy, co wyzierały tak surowo, tak dziko, tak 
opętańczo z 
gęstwy czarnego, korsarskiego zarostu, miały teraz niewinny, niemal chłopięcy 
wyraz i jarzyły 
się świetlistą pogodą pod białymi brwiami.
Zaprowadziłem go niezwłocznie do saloniku Mrs. Bunter. Uroniwszy łezkę nad 
nieboszczykiem kanibalem, uściskawszy swego Winstona i powiedziawszy, że musi 
się postarać, 
aby mu odrosły wąsy, ta luba istota umieściła swe nóżki na sofie, a ja usunąłem 
się z drogi 
Bunterowi.
Zerwał się naraz i zaczął chodzić po pokoju, wymachując swoimi długimi 
ramionami. 
Wprawił się w istne szaleństwo i rozszarpywał wielokrotnie Johnsa na strzępy 
owego wieczora.
— Upadek? No, istotnie upadłem, pośliznąwszy się na patentowanych, mosiężnych 
płytkach 
tego kpa. Daję słowo, iż pełniłem służbę na pokładzie, a nie wiedziałem, czy 
jestem na Oceanie 
Indyjskim, czy też na księżycu. Byłem jak zwariowany. Kołowało mi po prostu w 
głowie od 
zgryzoty. Zużyłem ostatnią resztkę cudownego preparatu twego aptekarza. (To do 
mnie!). Cały 
zapas butelek, który mi dałeś, potłukł się, gdy wypadły szuflady podczas 
ostatniej wichury. 
Przebierałem się właśnie w suchą bieliznę, gdy usłyszałem krzyk: — Wszyscy na 
pokład! — 
wybiegłem tedy pędem nie zasunąwszy ich nawet należycie. Taki ze mnie osioł! 
Kiedym 
powrócił i ujrzałem potłuczone szkło, myślałem, że padnę.
Nie, pomyślcie tylko! Oszukaństwo to rzecz zła, ale nie podobna go uniknąć, gdy 
człowiek 
bywa do niego zmuszony. Wiecie, jak mało było widoków, żebym dostał znów okręt, 
odkąd 
wygryźli mnie młodsi ze służby przewozowej Oceanu Zachodniego właśnie z powodu 
moich 
szpakowatych kudłów. I ani żywej duszy, która by pomogła! Byliśmy samotniczą 
parą my dwoje; 
porzuciła wszystko dla mnie. Jakże więc mogłem pogodzić się z myślą, że nie 
będzie miała 
nawet kawałka suchego chleba?…
Grzmotnął tak pięścią, iż stół francuskiego hotelarza omal nie rozpękł się na 
dwoje.
— Byłbym został dla niej krwiożerczym korsarzem, ale postanowiłem tylko pójść 
krętą drogą 
i farbować sobie włosy. Toteż kiedy przyszedłeś do mnie z cudownym preparatem 
swego 
aptekarza…
Powściągnął się.
— Nawiasem mówiąc, zrobi on majątek, jeśli tylko zechce po niego sięgnąć. To 
przedziwny 
środek! Powiedz mu, że słona woda bynajmniej działania jego nie umniejsza. Jest 
bardzo trwały i 
niknie dopiero z włosami.
— To bardzo dobrze — rzekłem. — Mówże dalej. Po czym znów rzucił się na Johnsa z 
popędliwością, co przeraziło jego żonę, a mnie rozśmieszyło do rozpuku.
— Spróbujcie sobie wyobrazić, co to znaczy być na łasce najnędzniejszej 
poczwary, jaka 
kiedykolwiek dowodziła okrętem. Pomyślcie sobie, co ja przeżyłem z tym 
pełzającym Johnsem! 
A wiedziałem, że za jaki tydzień siwizna zacznie się pokazywać. Do tego jeszcze 
załoga. 
Zastanowiliście się kiedy nad tym? Okazać się marnym oszustem przed wszystkimi 
marynarzami! Co by to było za życie jeszcze przed przyjazdem do Kalkuty! Zaś tam 
wyrzucono 
by mnie na pewno. Skończyłoby się z połową pensji. Anie tutaj sama, bez grosza — 
w biedzie; a 
ja na drugim końcu świata również. Rozumiecie chyba?
Zamierzałem golić się dwa razy dziennie. Ale jak tu golić głowę? Nie było rady — 
nie było 
sposobu. Chyba, że wrzuciłbym Johnsa do morza; lecz nawet wtedy… Czy się jeszcze 
dziwicie, 
że mając głowę rozklekotaną tym wszystkim nie widziałem po prostu owej nocy, 
gdzie stawiam 
nogę? Uczułem, że padam — potem łomot — ciemność — i po wszystkim.
Gdy przyszedłem do siebie, ten wstrząs głowy zaostrzył poniekąd moją bystrość. 
Obmierzło 
mi tak wszystko, że przez dwa dni nie chciałem mówić do nikogo. Myślano, iż 
nastąpiło lekkie 
wstrząśnienie mózgu. Wtem błysnęła mi myśl, gdym patrzył na tego opętanego przez 
widma, 
lichego kpa. — Ach, lubisz duchy? — pomyślałem sobie. — No, to będziesz miał coś 
spoza 
grobu.
Nie zadałem sobie nawet trudu wymyślenia bajdy. Nie potrafiłbym wyobrazić sobie 
ducha 
mimo najszczerszej chęci. Nie byłem usposobiony do umotywowanego łgarstwa, 
chociażbym 
nawet próbował. Od razu warknąłem na niego z góry. Trzeba wam wiedzieć, iż sam z 
siebie 
doszedł do wniosku, jakobym kiedyś zgładził kogoś ze świata w jakiś sposób i że…
— Co za okropny człowiek! — zawołała Mrs. Bunter z sofy.
Po czym nastąpiło milczenie.
— A jak świdrował mi w głowie, gdyśmy płynęli z powrotem! — zaczął znowu Bunter 
znużonym głosem.— Pokochał mnie. Był dumny ze mnie. Nawróciłem się. Miałem 
widzenie. 
Wiecie, co później strzeliło mu do łba? Chciał ze mną „urządzić seans”, jak to 
określił, aby 
wywołać ducha (co przyprawił mnie o siwiznę, a miał być widmem mojej domniemanej 
ofiary) i 
pomówić z nim w „przyjazny sposób”.
„Bowiem — rzekł do mnie — może mieć pan ponowne widzenie, kiedy najmniej będzie 
się 
go pan spodziewał, i przewalić się przez burtę, albo może spotkać pana jeszcze 
coś gorszego. Nie 
będzie pan dopóty bezpieczny, dopóki nie ułagodzi się świata duchów w jakiś 
sposób”.
— Czy można zrozumieć takiego półgłówka? Powiedzcie sami?
Nie odezwałem się. Ale Mrs. Bunter rzekła bardzo stanowczo:
— Winston, nie pozwolę ci już nigdy wrócić na pokład tego okrętu.
— Moja droga — odparł — są tam jeszcze wszystkie moje rzeczy.
— Obejdzie się bez nich. Nie zbliżaj się nawet do tego okrętu.
Stał w milczeniu, po czym spuściwszy oczy z lekkim uśmiechem rzekł zwolna sennym 
głosem:
— To zaczarowany okręt.
— A dla ciebie ostatni — dodała.
Zabraliśmy go ze sobą, jak stał, i odjechaliśmy nocnym pociągiem. Był bardzo 
spokojny. Ale 
kiedy przepływaliśmy kanał i wyszliśmy we dwóch na pokład, żeby wypalić 
papierosy, zwrócił 
się nagle do mnie i zgrzytając zębami, szepnął:
— Nie będzie nigdy wiedział, że omal nie wrzuciłem go w morze.
Miał na myśli kapitana Johnsa. Nic nie rzekłem.
Ale kapitan Johns, jak się dowiedziałem, narobił wielkiego hałasu z powodu 
zniknięcia swego 
starszego sternika. Wprawił w ruch policję francuską, by poszukiwała zwłok. W 
końcu, jak mi 
się zdaje, otrzymał polecenie z biura właścicieli swego okrętu, by zaniechał 
tego rozgardiaszu, 
gdyż wszystko jest w porządku. Nie sądzę, by kiedykolwiek zdołał coś pojąć z 
tego tajemniczego 
zdarzenia.
Po dziś dzień sili się niekiedy (przeniesiono go już w stan spoczynku, a jego 
ględzenia nie są 
zbyt spoiste), by opowiedzieć zdarzenie z „czarnym maem”, którego miał ongiś, a 
który był 
„zbrodniczym, wielkopańskim hultajem o kruczoczarnych włosach, co zbielały naraz 
pod 
wpływem zjawy pozagrobowej”. Mara ta była odwetem za zbrodnię. Gdy zaś dołączy 
jeszcze do 
tego czarne i białe włosy, schody na okręcie oraz swe własne poglądy i 
odczuwania, powstaje 
taki galimatias, iż nie podobna jest rozpoznać początku ni końca. Jego siostra 
(która jest jeszcze 
bardzo krzepka), o ile bywa przy tym obecna, kładzie kres tej gadaninie krótko i 
stanowczo:
— Proszę nie zważać na to, co on gada. Ma kiełbie we łbie.
Przełożył Stanisław Wyrzykowski
* Tytuł tomu, wydanego po śmierci autora, pochodzi od wydawców angielskich.