Conrad Richter

Światło w lesie

Zmrok się więzienia zaczyna zamykać
W chłopięcych latach,
Lecz chłopiec widzi światło, wie, skąd ono wnika
Do jego świata
— Wonkwonh"
* Przełożył Zygmunt Kubiak
I
Chłopiec miał około piętnastu lat. Kiedy usłyszał wia-
domość, usiłował trzymać się bardzo prosto i stał bardzo 
spokojnie, ale w środku zapanował w nim mrok. Nie o to 
chodzi, że nie umiał znieść bólu. W lecie przytykał do ciała 
gorący kamień wyciągnięty z ognia, żeby się przekonać, jak długo 
wytrzyma. Zimą stał w lodowatej rzece, póki jego indiański ojciec, 
palący fajkę na brzegu, nie zawołał, że może już wyjść. Da 
mu to siłę do zniesienia wszelkiej oczekującej go niedoli, tak 
uważał ojciec. Ale czy i jak pomoże znieść to, co teraz na 
niego spadło, chłopiec nie umiał powiedzieć.
Od wielu dni docierały do indiańskiej osady wieści, że ple-
miona Lenni Lenape i Shawanose będą musiały oddać swoich 
białych jeńców. Chłopcu w ogóle nie przyszło do głowy, że 
to może dotyczyć jego. Przecież był jednym z nich, odkąd sięgał 
pamięcią! Cuyloga jest jego ojcem. Jedenaście lat temu 
wziął go do siebie na miejsce syna zmarłego na żółtą gorączkę. Sły-
szał nieraz, jak to było, kiedy miał tylko cztery lata i ojciec 
wypowiedział słowa, które wyciągnęły z niego białą krew i 
zastąpiły ją krwią indiańską. Wygnano z niego białe myśli i 
białą niegodziwość i zamiast nich dano mu odważne myśli 
indiańskie. Od tamtej chwili jest Prawdziwym Synem, z 
krwi i kości synem Cuylogi. Jedenaście lat żyje tutaj, w tej 
wiosce nad brzegiem Tuscarawas, jest członkiem rodziny. 
Więc czy
możliwe, żeby go wyrwano z domu rodzinnego, jak się wyrywa 
młode drzewko z ziemi, i oddano tym obeym białym, którzy są 
jego wrogami?
W dniu, w którym ojciec mu to powiedział, chłopiec powziął 
postanowienie. Nigdy nie wyrzeknie się swojego indiańskiego 
życia. Nigdy! Nie zauważony wymknął się z wioski. Poczernił 
twarz zwęglonym drzewem z wygasłego ogniska. Na stoku nad 
Pockhapockink (słowo to oznacza strumień między dwoma 
wzgórzami) znalazł kiedyś dziuplę. Teraz się w niej ukrył. 
Zdawało mu się, że tylko on wie o istnieniu tego drzewa, więc 
wpadł w rozpacz, kiedy ojciec go tam znalazł. Co za upo-
korzenie, być prowadzonym przez wieś z uczernioną twarzą i 
potem siedzieć związany w chacie ojca jak jeniec, który ma być 
spalony na stosie! Kiedy nazajutrz rano ojciec go wyprowadzał, 
wszyscy się przyglądali: matka i siostry, mieszkańcy wioski, 
wszystkie kuzynki i jego ulubiony kuzyn. Pół Strzały, z którym 
zawsze się bawił, chodził na ryby, polował. Rzadko się 
rozłączali, choćby na jeden dzień.
Podczas całej porannej wędrówki z ojcem szalone myśli 
kłębiły się w głowie chłopca, jak rój komarów. Nigdy dotąd nie 
zdarzyło się, żeby jego ojciec postąpił źle. Czy możliwe, aby i 
teraz miał słuszność? Czy nie wiedząc o tym zostawił odrobinę 
białej krwi w jego żyłach i dlatego musi go teraz zwrócić? Nagle 
wyrosły przed nimi brzydkie obwarowania z grubych- bali i 
jednobarwne namioty białych żołnierzy i teraz chłopiec był już 
pewien, że w jego ciele nie ma ani kropli krwi, która by 
pamiętała te rzeczy. Widok i zapach białego człowieka napawały 
go nienawiścią i obrzydzeniem. Zebrał wszystkie swoje młode 
siły, żeby się wyrwać. Ojciec trzymał go bardzo mocno. W 
końcu zawlókł chłopca, wijącego się i wrzeszczącego, do domu 
zebrań białych ludzi i cisnął go na liście zaściełające podłogę.
—	Dałem mówiący papier, że go przyprowadzić — 
powiedział białym strażnikom. — Teraz on wasz.
Więc to już koniec, chłopiec wiedział. Był jak nieżywy i leżał 
wśród innych pojmanych, twarzą w dół. Zdawał sobie sprawę, że 
ojciec nie odszedł. Czuł jego obecność i czuł zapach jego fajki 
— słodka kora purpurowej wierzby pomieszana z suszonymi 
liśćmi sumaku. Kiedy zapadła ciemność, przyszedł biały 
strażnik. Inni żołnierze wołali na niego Del, może z tej 
przyczyny, że umiał mówić językiem Delawarów: taką 
dziwaczną nazwą biali ludzie określali plemię Lenni Lenape. 
Prawdziwy Syn usłyszał, jak Del mówi jego ojcu, że przed 
zapadnięciem nocy wszyscy Indianie muszą wyjść z obozu. 
Chłopiec zorientował się po odgłosach, że ojciec wystukuje 
fajkę i chowa ją. A teraz wstał i pochylił się nad nim.
—	Masz iść, jak przystało na Indianina, Prawdziwy Synu — 
rzekł cicho, surowo. — Nie przynoś mi wstydu.
Prawie natychmiast odszedł i chłopiec słyszał jego kroki na 
zeschłych liściach. Szelest coraz bardziej się oddalał. Kiedy 
chłopiec usiadł, ojca już nie było. Ale nigdy przedtem — i nigdy 
później — miejsce, do którego wracał ojciec, nie rysowało się 
w jego myślach tak wyraźnie i nie wydawało się tak piękne. W 
jesiennym zmierzchu widział górujące nad wioską ogromne 
dęby i hikory o złuszczonej korze, widział dym ulatujący w nie-
bo z podwójnego rzędu chat i uliczkę między nimi, a dalej 
połyskliwe, białe odbicie nieba w wodach Tusearawas. Opadłe 
złote, brązowe i czerwone liście leżały na dachach i krzakach, 
na uliczce, na leśnym poszyciu. Widział stąpające po nich 
przyjazne postacie tych, których znał — wojowników, myśli-
wych, kobiety, chłopców, psy i dziewczęta, z którymi się bawił. 
Przez otwarte drzwi chaty dostrzegał jarzący się ciepły ogień i 
pochyloną nad nim matkę i siostry, bo był to początek listopada, 
miesiąca Pierwszego Śniegu. Blisko ognia dostrzegał 
rozścieloną na ziemi grubą korę i na niej swoje dobrze znane 
posłanie i starą, wytartą skórę małego niedźwiedzia, którą 
przykrywał się w nocy. Ogarnęła go fala tęsknoty za domem, 
więc siedział i płakał.
Niebawem poczuł na sobie czyjś wzrok. Podniósł głowę i zo-
baczył białego strażnika imieniem Del; stał tam w mroku, który 
dla Indianina jest częścią- dnia i częścią nocy. Biały żołnierz 
miał ze dwadzieścia lat, rude włosy i na grzbiecie myśliwską 
koszulę z szorstkiej, brązowawej tkaniny. Przód koszuli sterczał 
mu jak wypchany worek, tyle nosił w niej rzeczy. Pas miał 
spięty z tyłu, a pelerynę zakończoną na brzegach nitkami, które 
w świetle dziennym były na zmianę czerwone i zielone. 
Jednakże najstraszniejsze było dla chłopca to, że biały strażnik 
śmiał się z niego.
Prawdziwy Syn odwrócił się i położył znów twarzą do ziemi. 
Nienawiść rozlała się w nim jak trucizna.
„Niech tylko rozwiążą mi ręce, a porwę jego nóż — przyrzekł 
sobie w duchu. — I zaraz go zabiję".
II
Kiedy Del Hardy wyruszał w październiku z Fort Pitt, 
wyobrażał sobie, że po raz ostatni spogląda na rzekę Alleghe-ny. 
Był to pierwszy okres jego służby — i jedyny — pod komendą 
pułkownika Bouqueta. Potem miał służyć pod dowództwem 
generałów Sullivana, Broadheada i Wayne'a, ale właśnie z 
Bouquetem, jak twierdził, najchętniej przeszedłby przez piekło. 
Pułkownik, mawiał Del, to najspokojniejszy człowiek na 
świecie, tylko że zupełnie zwariowany. Tego jesiennego dnia 
wyprowadzał swoich żołnierzy z Fort Pitt jak gdyby na paradę.
A co to była za parada? No cóż, wyruszali na samobójczą 
wyprawę! Mieli się wedrzeć ponad sto mil w głąb wrogiego 
indiańskiego terytorium! I proszę pamiętać, że była to naj-
dziksza puszcza, bez dróg, bez fortów i białych osiedli, w któ-
rych mogliby znaleźć oparcie. Każdego dnia dzicy będą się 
czaić wokół nich między drzewami, jak jadowite węże. Będą 
mieli dwukrotną przewagę liczebną, może nawet większą. A 
mimo to pułkownik gadający wciąż o pokoju przysięgał, że się 
nie zatrzyma, póki nie staną nad Rozwidleniem Muskingum, 
znanym dotąd tylko niewielu jego żołnierzom.
Del wcale się nie spodziewał, że dotrze tam żywy. Nie liczyło 
na to również wielu starszych i bardziej doświadczonych 
żołnierzy. Ale pułkownik dbał o nich jak o rodzonych synów. 
Kazał maszerować w dwóch rzędach, żeby się osłaniali 
wzajemnie, przy czym konie juczne i tabory szły w środku 
kolumny. Zabraniał rozmów w czasie marszu. Cały dzień 
przypominał Delowi i innym, żeby się strzegli zasadzki. Ale 
jego najtrudniejszy do spełnienia rozkaz brzmiał, że dopóki nie 
zostaną zaatakowani, nie wolno im podnieść ręki na 
czerwonoskórego.
— I pomyślcie tylko — mawiał później Del — że połowa z 
nas to byli ochotnicy. Narażaliśmy się na oskalpowanie tylko z 
jednego powodu. Każdemu z nas Indianie porwali albo oskal-
powali kogoś z rodziny i chodziło nam jedynie o to. żeby tych 
nieszczęśników uwolnić albo dobrać się Indianom do skóry. 
Kiedy trafialiśmy na jakieś indiańskie znaki albo wioskę, palce 
świerzbiły nas jak wszyscy diabli i zaciskały się na toporku lub 
dotykały cyngla. Przeklinaliśmy te rozkazy dowódcy na czym 
świat stoi. Ale dalej żaden się nic posunął. Nie tknęliśmy 
żadnego z tych czerwonoskórych, chociaż dobrześmy wiedzieli, 
że te dzikusy oskalpowały w swoim czasie niejednego z 
naszych.
Kiedy dotarli do celu, Del nie mógł uwierzyć własnym 
oczom. Ale według tych, co już tu bywali, to nędzne miejsce w 
puszczy było właśnie owym cudownym, świętym dla Indian 
Rozwidleniem Muskingum. Od północo-wschodu toczyła swoje 
wody Tuscarawas, od północo-zachodu wpadała do niej 
Waldhoning, czyli rzeka Białej Kobiety. I teraz, kiedy wdarli się 
tak głęboko w indiańskie terytorium i wyglądało na to, że nigdy 
się stąd nie wydostaną, pułkownik zrobił się jeszcze 
odważniejszy i jeszcze mocniejszy w gębie. Naurągał 
indiańskim wysłannikom, którzy do niego przyszli. Oznajmił, że 
nie będą mieli pokoju, dopóki nie przyprowadzą swoich białych 
jeńców.
—	Wytłumaczyłem pułkownikowi — mówił Del — że oni 
nigdy się na to nie zgodzą. — Sam we własnej osobie żyłem 
jako mały brzdąc między Delawarami i wiem, że oni białych 
jeńców albo raz-dwa zabijają, albo adoptują na miejsce jakiegoś 
zmarłego członka rodziny. Robią z nich brata albo siostrę, albo 
córkę, albo syna, albo żonę. I to nic jest żadne udawanie czy 
robota na niby. Ci Indianie naprawdę traktują 
swoich nowych białych krewnych, jak gdyby płynęła w nich 
indiańska krew. I za nic nie oddadzą, jak nie oddadzą żadnego ze 
swoich.
W tym miejscu Del pocierał zwykle podbródek.
—	Ale trafiłem jak kulą w płot. Byli nieszczęśliwi, że ich 
muszą oddać, to prawda. Ale byliby jeszcze nieszczęśliwsi, 
gdyby tu, nad brzegami rzeki, powstała osada białych. Mierził 
ich sam widok naszych namiotów i palisad. Za każdą cenę 
chcieli powstrzymać nasze siekiery od wycinania ich puszczy i 
nasze trzody od skubania trawy nad brzegiem ich rzeki. Bali się, 
że zajmiemy tę ziemię. Wobec tego zaczęli przyprowadzać do 
obozu swoich krewnych.
Tych scen Del Hardy nigdy nie zapomni. Sam pułkownik 
przecierał oczy na widok dzikusów, których imiona siały 
postrach na terenach pogranicza, płaczących rzewnymi łzami 
przy rozstaniu z białym dzieckiem czy białą żoną. Czepiali się 
ich, dawali im podarki na drogę, błagali białego kapitana, żeby 
był dla nich dobry. Ale było coś, ż czym żołnierze nie mogli 
się pogodzić, mianowicie z niewdzięcznością jeńców. Nie 
chcieli mieć nic wspólnego z białymi, którzy narażali życie, 
żeby ich oswobodzić. Wołali w języku Delawarów do swoich 
indiańskich opiekunów, żeby ich zabrali z powrotem do 
indiańskich domów.
Ze wszystkich jeńców, których przyprowadzono w obecności 
Dela, piętnastoletni chłopiec z Pensylwanii był najdzikszy i 
najbardziej buntowniczy. Trzeba go było skrępować rzemieniami 
z bawolej skóry, ale nawet wtedy rzucał się niczym mała pantera. 
Imię wyrostka w języku Delawarów brzmiało, jak powiedział 
jego ojciec. Prawdziwy Syn, ale Delowi nie zdarzyło się widzieć 
dotąd kogoś, kto by z taką niechęcią wracał do prawdziwego ojca 
i prawdziwej matki. Del podszedł akurat do palisady na 
północnym brzegu Tuscawaras, kiedy ci dwaj po raz pierwszy 
ukazali się na ścieżce. Chłopiec miał na sobie nowiutką 
perkalową koszulę myśliwską, zapewne uszytą przez jego matkę 
i siostrę specjalnie na tę okazję, bo w ten sposób chciały 
dowieść, że mogą go ubrać nie gorzej niż biali. Koszula sięgała 
aż do połowy łydek. Włosy miał czarne, a twarz i ramiona 
smagłe jak u Indianina, ale nie było wątpliwości, że rysy są 
angielskie. Był najwyraźniej biały, kiedy jednak wyłonił się 
przed nim obóz białych, stanął w miejscu, wyraz dzikości 
pojawił się w jego rysach i chłopiec walczył jak ryś starając się 
uciec. Indiańskie kobiety i dzieci, które przyszły z innymi 
jeńcami, przyglądały mu się, wybałuszały oczy. Ani jeden 
mięsień nie drgnął im na twarzy, ale było widać, że współczują 
małemu.
Kiedy Del ponownie objął straż, chłopiec leżał płasko twarzą 
do ziemi. Zapadła ciemność, ogniska przygasały i wartownik 
spostrzegł nagle, że chłopiec szarpie zębami supły krępujących 
go rzemieni.
—	Jeżeli chcesz posłuchać dobrej rady, to nie próbuj ucie-
kać! — rzucił ostro w języku Delawarów.
Chłopiec obrócił się do niego wściekły.
—	Pluję na białych ludzi! — krzyknął.
—	Nie zapominaj, że sam jesteś biały — odparował Del.
—	Jestem Indianinem! — zawołał chłopiec patrząc mu 
prosto w oczy. Wartownik nie roześmiał się. Bywały chwile, 
kiedy indiańskie uczucia ożywały w nim z wielką mocą.
—	Tak czy inaczej twój ojciec i twoja matka są biali —po-
wiedział Del, usiłując przemówić mu do rozumu..
—	Mój ojciec to Cuyloga, a moja matka to Quaquenga — 
powiedział.
—	Tak, ostatnio. Ale przedtem miałeś innego ojca i inną 
matkę. Tych, którzy cię urodzili.
—	Nie zależy od człowieka, kto go rodzi — oznajmił chło-
piec z godnością.
—	Nie ma co, spierasz się jak prawdziwy Indianin — przyznał 
Del. — Tylko że skórę i tak masz białą.
—	To jest białe? — spytał chłopiec wyciągając ramię.
—	Przyjrzyjmy się skórze pod koszulą. — Ale chłopiec 
próbował ze wszystkich sił uderzyć wyciągniętą rękę. Nie 
pozwolił się dotknąć żołnierzowi.
—	Nie było cię u nas bardzo długo — Del chciał go teraz 
udobruchać. — Kiedy wrócisz na naszą ziemię, po jakimś czasie 
przywykniesz.
—	Nigdy nie wrócę na waszą ziemię.
—	Ona jest też twoją ziemią.
—	Tutaj jest moja ziemia! — wrzasnął z taką pasją, że Del 
wzruszył ramionami i odszedł.
O świcie Prawdziwy Syn dalej leżał na płask, twarzą do ziemi.
—	Lepiej podnieś się i zjedz trochę. — Del szturchnął go 
lekko noskiem mokasyna.
Chłopiec wzdrygnął się z obrzydzenia.
—	Palli aal! Odejdź.
—	Musisz coś zjeść. Nie możesz wędrować z powrotem do 
Pensylwanii o pustym brzuchu.
—	Ani myślę wracać do Pensylwanii.
—	A niby dokąd ty się wybierasz?
—	Do takiego miejsca, gdzie nie będziesz mógł mnie sztur-
chać swoim wielkim kopytem.
Co ten mały hultaj ma na myśli, zastanawiał się Del. Ale 
chłopiec zacisnął usta i nie można było nic więcej z niego 
wydobyć.
III
Trzeci dzień przyniósł wyraźną zmianę wśród namiotów i 
palisad nad Tuscarawas. Życie obozowe toczyło się szybciej. Z 
zamkniętymi oczami wyczuwało się nerwową krzątaninę i 
podniecenie typowe dla białego człowieka. Żołnierze 
wykonywali swoje zadania prawie biegiem. Wołali do siebie 
ożywionymi głosami i nucili dziwnie brzmiące piosenki.
—	Czy to coś znaczy? — zwrócił się Prawdziwy Syn do 
kobiety, też pojmanej, która dobrze rozumiała mowę Yengwe 
(jankesów).
—	Jutro wyruszamy do Pensylwanii — odparła.
Tego dnia leżał z rozpaczą w sercu. Jego życie było krótkie, 
ale teraz musi się skończyć. Prawdziwy Syn za nic nie pójdzie 
do kraju swoich wrogów. Jak mógłby żyć wśród obcych o tak 
niechlujnych obyczajach i wstrętnie brzmiącej mowie! Jak 
mógłby żyć i oddychać nie będąc Indianinem!
Musi zacząć działać już teraz. Pamiętał przyjaciela swojego 
ojca, który nazywał się Początek Dnia i mieszkał w sąsiedniej 
wiosce. Jego też porzucono. Początek Dnia miał żonę i ta żona 
przeniosła się do chaty innego Indianina. Zabrała ze sobą dzieci. 
Początek Dnia znosił swoją samotność i hańbę przez kilka dni. 
Potem poszedł do lasu i zjadł korzeń majowego ziela. Był 
odważnym wojownikiem. Nikt nie uważał go za tchórza. Nikt też 
nie powie, że Prawdziwy Syn jest tchórzem, kiedy go znajdą — 
niemego i niedostępnego dla białych. Powiedzą, że Prawdziwy 
Syn zatryumfował nad swoimi wrogami. Biali nie uprowadzą go 
do Pensylwanii. Nie, jego ciało zostanie w ukochanej ziemi nad 
Tuscawaras. Ktoś da znać Cuyiodze, ojcu. Wioską popłynie 
żałobne wołanie: „Nie ma go już!" Ojciec i matka, siostry, wuj, 
ciotka, kuzyni przyjdą do niego. Położą na świeżej mogile kłody 
i ustawią słupy dla obrony przed wilkami. W ziemi, tuż obok 
jego głowy, umieszczą przysmaki Lenni Lenape, żeby miał co 
jeść w drodze.
Trzy razy tego dnia chłopiec próbował wygrzebać korzeń 
majowego ziela. Uniemożliwił mu to Del, biały strażnik.' Ilekroć 
musiał wyjść na chwilę z domu zebrań, brał go jak zwierzę na 
postronek. Musi czekać, aż wyruszą w drogę. Jutro, o jakiejś 
godzinie będą szli stepem porosłym drzewami. Gdy zobaczy 
majowe ziele, rzuci się na ziemię. Kiedy go podniosą, będzie 
trzymał w dłoni śmiercionośny korzeń.
Wyruszyli z Rozwidlenia Muskingum o szarym poranku. 
Przez jakiś czas posuwali się naprzód ścieżką, którą chłopiec
przybył tu z ojcem. Radość wstąpiła w serce Prawdziwego Syna. 
Było niemal tak, jak gdyby wracał do domu. Kiedy dotarli do 
miejsca, gdzie ścieżki się rozchodziły, coś w chłopcu chciało 
7.awołać wielkim głosem. Na rozstaju rosła prastara sykomora. 
Jedna martwa gałąź wskazywała na posępną drogę wiodącą do 
Pensylwanii. Żywa gałąź po przeciwnej stronie wyciągała się ku 
ścieżce pełnej światła, która prowadziła na wolność i do domu. 
Jego obute w mokasyny stopy same wyrywały się na tę ścieżkę. 
Już mu się zdawało, że zwinny jak jeleń przeskakuje sploty 
korzeni i zwalone pnie. pędząc gęstą puszczą, przez pagórki i 
rozpadliny, do wioski nad Tuscarawas. Gwałtownie próbował się 
wyswobodzić, ale żołnierz popychał go do przodu.
Przez spowijający go mrok rozpaczy przedarł się głos wo-
łający w języku Delawarów.
—	Prawdziwy Synu! Spójrz! Nie tam. Tu. Jestem tu.
Oczy chłopca wypatrzyły młodego Indianina w nagolennikach, 
przepasce na biodrach i grubej płóciennej koszuli. Szedł równo 
z nim brzegiem lasu. Prawdziwy Syn nie spodziewał się, że 
zazna jeszcze kiedykolwiek uczucia takiej radości zmieszanej z 
nadzieją. Rozpoznałby tę postać zawsze i wszędzie.
—	To ty, Pół Strzały? Żyjesz jeszcze? — zawołał.
—	Nie, to nie ja. To Zwalona Kłoda —odkrzyknął Pół Strzały 
rozbawionym głosem, bo Zwalona Kłoda był bardzo stary i 
kulawy i często sobie z niego żartowali. — Czekam tak długo. 
Myślałem, że nigdy nie przyjdziesz. A potem przychodzisz, ale 
widzę, że jesteś związany. Jakże to? Myślałem, że jesteś między 
przyjaciółmi i ze swoimi ziomkami.
—	Nie jestem między przyjaciółmi, tylko między wrogami 
— rzucił gorzko chłopiec.
—	Za to ja jestem twoim pobratymcem i jestem z tobą —
pocieszał go kuzyn. — Jeżeli Mały Żuraw maszeruje ze swoją 
białą squaw, ja mogę maszerować z tobą i dotrzymywać ci 
towarzystwa.
—	Trudno mi w to uwierzyć. Co powie twój ojciec?
—	Pewnie będzie mówił i mówił. Ale pogadajmy o milszych 
i weselszych rzeczach. Jak by tu pozabijać tych białych diabłów, 
żebyś mógł wrócić ze mną do wioski?
—	Jukalla! Gdybym tylko mógł! Ale ich jest za dużo dla nas 
dwóch.
—	Im ich więcej, tym więcej zdobędziemy skalpów i łupów 
— oznajmił Pół Strzały z wielką żywością.
—	Sehe! Uważaj. Niektórzy znają naszą mowę — ostrzegł go 
Prawdziwy Syn, ale Pół Strzały tylko się roześmiał i Prawdziwy 
Syn wiedział, że jak zwykle paple po swojemu, z indiańskiej 
beztroski i żeby było raźniej, pół żartem i pół serio, ale bardziej 
żartem, bo szło tu prawie dwa tysiące uzbrojonych białych i 
nawet wszyscy wojownicy plemion Delaware i Shawanose nie 
odważyliby się ich zaatakować.
Przez prawie cały dzień Pół Strzały rozmawiał z nim i wołał 
do niego. Nie widzieli się od trzech dni i teraz Pół Strzały 
nadrabiał paplaniną stracony czas. Mówiąc przeskakiwał 
niezmordowanie głazy i kłody i odgarniał gałęzie. Sam jego 
widok i głos działały na Prawdziwego Syna jak balsam. Miał 
wrażenie, że minęły wieki, odkąd słyszał indiański żart i widział 
ciemną twarz rozjaśniającą się w cudownym indiańskim 
uśmiechu. Nawet Mały Żuraw szedł ponury jak niedźwiedź obok 
swojej białej żony. Ale Pół Strzały był pogodny i miał do 
opowiedzenia mnóstwo rodzinnych i wioskowych ploteczek.
Prawdziwy Syn nie zauważył nawet teraz, że przechodzą obok 
bezlistnych i zwiędłych łodyg majowego ziela. W południe 
mógł już trochę pożartować.
—	Hej, Pół Strzały! Wyjdź z lasu! Jesteś za czerwony na 
twarzy, żeby cię biali chcieli zabrać z powrotem do Pensylwanii.
—	Ale nie za czerwony na to, żeby mnie ustrzelili i zabrali 
mój skalp — rzucił szybko Pół Strzały.
—	Mogli do ciebie strzelać w każdej chwili w ciągu dnia — 
zwrócił mu uwagę Prawdziwy Syn.
—	Owszem, ale nie tak znowu łatwo. Tyle między nami 
rośnie drzew i krzaków. Zresztą kiepscy z nich strzelcy, a już 
specjalnie jak strzelają do Indianina, który skacze i tańczy. Ale 
niechbym tak tylko podszedł do ciebie blisko, jako twój kuzyn, 
mogliby mnie zarąbać i zadźgać swoimi tomahawkami i długimi 
nożami.
—	Małego Żurawia nie zarąbali.
—	Hm, w takim razie spróbuję szczęścia z tymi białymi 
diabłami — powiedział Pół Strzały i zaczął się po trochu 
przybliżać. Kiedy w końcu, bardzo ostrożnie, wyszedł spo-
między drzew na ścieżkę, Prawdziwy Syn przyjrzał się ciekawie 
tobołkowi, który chłopiec niósł na plecach, chociaż nie byłoby 
grzecznie, gdyby dał poznać po sobie, że cokolwiek zauważył. 
Pół Strzały jadł chciwie chleb, którym Prawdziwy Syn z nim się 
podzielił, ale skrzywił się skosztowawszy mięsa.
—	Co za mięso oni ci dają?
—	To wołowina białego człowieka.
—	Aha, dlatego są tacy bladzi i krzywonodzy — stwierdził 
Pół Strzały. — Muszą jeść taką starą i włóknistą podeszew, 
kiedy Indianie żywią się soczystą sarniną i mięsem nie-
dźwiedzim.
Przez całe popołudnie chłopcy maszerowali ramię przy 
ramieniu i chwilami Prawdziwy Syn niemal zapominał o stra-
sznym celu swej wędrówki. Wieczorny posiłek zjedli razem, ale 
rudowłosy strażnik nie pozwolił im spać obok siebie. India-
ninowi nic należy ufać. Pół Strzały musi iść do lasu i tam 
samotnie spędzić noc, podobnie jak Mały Żuraw.
—	Będę spał w lesie — powiedział Pół Strzały z godnością 
— ale najpferw dam mojemu kuzynowi podarki. — Wydobył z 
zawiniątka woreczek z koźlej skóry napełniony prażoną 
kukurydzą. Przyniósł go, żeby Prawdziwy Syn był syty idąc z 
białymi i żeby pamiętał o swoim wuju, który mu przysłał tę 
kukurydzę. Potem wyjął mokasyny ozdobione czerwonym 
haftem przez matkę i siostry Prawdziwego Syna, żeby wracając 
do swojej białej rodziny był dobrze obuty i pamiętał o swoich 
kobietach. W końcu zostało już tylko to, z czego zawiniątko 
było zrobione — stara, zniszczona skóra niedźwiedzia, która w 
chacie służyła chłopcu za posłanie.
—	Twój ojciec to przysyła, żeby ci w drodze do białej ro-
dziny było ciepło nocą i żebyś o nim pamiętał — rzekł Pół 
Strzały.
Skrywając ogarniające go wzruszenie Prawdziwy Syn pod-
niósł i rozpostarł skórę. Czując na ciele jej dotyk i mając w 
nozdrzach jej znajomy zapach niemal uwierzył, że jest z po-
wrotem w domu, w ukochanej chacie.
—	Ale czym ty się przykryjesz w tę zimną noc? — spytał.
—	Ja? Będę dobrze przykryty, aż za dobrze! — przechwalał 
się Pół Strzały. — Mam grubą indiańską koszulę. No i zgarnę 
liście i zrobię z nich pagórek, zrobię całą górę i wpełznę do 
środka. Będę miał miękkie posłanie z liści pod sobą i grubą 
kołdrę z pięknie pachnących liści na sobie. Potem zacznę 
poruszać mięśniami i tak je napinać, że aż się spocę. A wtedy 
będzie mi ciepło i przyjemnie jak Zelozelosowi świerszczowi w 
ciepłym wigwamie.
IV
Przez całą drogę do Fort Pitt, tego miejsca o złowieszczo 
brzmiącej nazwie, Prawdziwy Syn starał się nie myśleć o stra-
sznej chwili, kiedy Pół Strzały będzie musiał zawrócić i on 
zostanie sam. Jego kuzyn często o tym wspominał.
—	Wydaje mi się, że zawędrowałem już dość daleko w kie-
runku wschodzącego słońca — zaczynał rozmowę rzeczowym 
tonem.
Prawdziwy Syn miał w takich chwilach napięty, nienaturalny 
wyraz twarzy.
—	Tak. jutro powinieneś zawrócić. Elkesa! A co na to mówi 
twój ojciec?
—	Nic nie mówi, bo nie wie, jak daleko zaszedłem — przy-
pomniał mu Pół Strzały.
—- Wie, że nie ma cię jeszcze w domu.
—	Tak, ale wie, że Mały Żuraw też musi wrócić i że pewnie 
wrócimy razem.
—	A czy Mały Żuraw wróci? Oszalał z miłości do swojej 
białej squaw. Może z nią zostanie.
—	Wtedy wrócę sam. Na pewno nie zbłądzę na takiej sze-
rokiej drodze. Wystarczy, żebym szedł śladem końskiego łajna.
—	Jakiś biały diabeł może się na ciebie zaczaić.
—	Ale mnie nie trafi — powiedział Pół Strzały z przechwał-
ką w głosie. — On strzela, a ja skaczę. Niech tylko usłyszę jego 
strzelbę, a nie dorówna mi nawet Achto, jeleń. Nie więcej jak 
dziesięć susów od jednego obozu do drugiego. Nawet nie 
zamoczę nóg w rzekach. Przefrunę na drugi brzeg jak Ploeu, 
indyk.
Po omówieniu we właściwy sposób sprawy powrotu Pół 
Strzały można ją było odłożyć do następnego razu. A chcąc
ją tym lepiej pogrzebać i ukryć gawędzili o wielu rozmaitych 
rzeczach. Najczęściej o zaletach i wadach wierzchowców bia-
łego człowieka oraz o tym, które konie by ukradli, gdyby się 
nadarzyła taka okazja, żeby pogalopować na nich do domu. 
Innym miłym tematem byli szczególnie nie lubiani strażnicy. 
Zastanawiali się, w jaki sposób by ich zabili i oskalpowali 
napotkawszy samotnic w lesie.
Niekiedy Mały Żuraw zostawiał swoją białą squaw i szedł z 
chłopcami, żeby porozmawiać o niemądrych obyczajach białych 
ludzi.
—	Zachowują się tak — tłumaczył Mały Żuraw — ponieważ 
nie są ludźmi prawdziwymi. My, Indianie, jesteśmy prawdziwi. 
Wielki Duch zrobił nas od początku. Tylko spójrzcie! Włosy 
mamy zawsze czarne, nasze oczy i nasza skóra są zawsze 
ciemne, tak jest nawet u Prawdziwego Syna. Ale biali są różnej 
barwy, jak konie. Niektórzy jaśni, niektórzy ciemni, jeszcze inni 
ani tacy, ani siacy. Niektórzy mają włosy czarne, inni jasne. A 
jeszcze inni mają włosy jak gnijący pień drzewa. Niektórzy mają 
włosy jak sierść konia, co go dosiada pułkownik, a inni mają 
nawet czerwone jak jego derka. Ich oczy są tak samo 
różnokolorowe jak ich włosy. Wszystko dlatego, że są 
mieszanką różnych ludzi i to jest powód, że się zachowują tak 
głupio i tak dokuczliwie. Wielki Duch wie, jacy oni są. Musiał 
im dać Dobrą Księgę i nauczyć czytać, żeby wiedzieli, co jest 
złe, a co jest dobre. Otóż my, Indianie, wiemy, co jest złe i co 
jest dobre sami z siebie, bez książki i bez całej tej mordęgi 
czytania.
—	Myślę — odezwał się Pół Strzały — że oni wszyscy mają 
krótki wzrok. Zauważyliście, że jak się na nich natykamy, 
podchodzą blisko i wybałuszają na nas oczy? Prawie że depczą 
nam po nogach. A Indianin ma oczy bystre i widzi z daleka. 
Może z dużej odległości zobaczyć wszystko, co chce widzieć.
—	Chyba też źle słyszą — wtrącił Prawdziwy Syn. — Mówią 
głośno, chociaż stoją tak blisko siebie, że mogliby się dotknąć 
patykiem.
—	I mówią wszyscy naraz, jak wodospad — dorzucił Pół 
Strzały. — Jak mogą zrozumieć, o czym inni mówią? Dlaczego 
starsi nie nauczą ich, żeby trzymali język za zębami, dopóki 
przemawiający nie skończy?
—	To dlatego, że są takimi nowymi ludźmi — zaczął tłu-
maczyć Mały Żuraw. — Są młodzi i nieroztropni jak dzieci. 
Popatrzcie, jak oni gromadzą skarby na podobieństwo dziecka, 
chociaż wiedzą, że muszą umrzeć i nie mogą zabrać rzeczy ze 
sobą. I tak by nie mieli pożytku ze skarbów, bo na tamtym 
świecie jest pod dostatkiem wszystkiego, co człowiekowi może 
być potrzebne. Białemu nie starcza miejsca w domu na 
wszystko, co zgromadzi, więc musi budować drugi dom, który 
nazywa stodołą. Dlatego między nimi jest tylu złodziei. 
Wszyscy biali muszą umieszczać na drzwiach coś, co nazywają 
zamkiem. Jest to zrobione z żelaza i trzeba nosić drugi kawałek 
żelaza, żeby ten zamek otworzyć.
—	Gdyby się dzielili wszystkim ze swoimi braćmi, jak robią 
Indianie, nie musieliby pracować przy budowie tego drugiego 
domu — rzekł Pół Strzały. — Czy oni tego nie rozumieją?
—	Och, biali to jakaś dziwna rasa i żaden rozsądny 
człowiek nie potrafi ich zrozumieć — odparł Mały Żuraw. — 
Zwróciliście kiedy uwagę, jak się zachowują w marszu? Czego 
szukamy my, Indianie? Szukamy zwierzyny albo szlaku, albo pa-
trzymy, jak pięknie Wielki Duch ukształtował nasz kraj, ozdobił 
lasy drzewami, rzeki napełnił wodą, rozpostarł trawę na 
preriach. Ale biały prawie tego nie widzi. Patrzy najczęściej na 
ziemię. Przekopuje ją swoimi żelaznymi narzędziami, żeby 
zobaczyć, jak jest głęboka i czarna. Bywa, że się
strasznie przejmuje drzewami. Mówi: patrzcie, tu rosną orzechy 
i hikory. i wiśnie, i drzewo świętojańskie, i klony cukrowe. Ale 
to wcale nie chodzi o drzewa, tylko o to, że ziemia, na której 
takie drzewa rosną, jest głęboka i czarna. Ale jak gdzieś znajdzie 
białe dęby i buki, które dostarczają pożywienia wiewiórkom i 
niedźwiedziom, i indykom, biały człowiek się krzywi. Takie 
okolice są do niczego.
—	Ja zauważyłem głupotę białych w puszczy — przytaknął 
Pół Strzały. — Kiedy zbliża się czas rozbicia obozu na noc, 
oczy mają chyba zamknięte. Zamiast szukać suchego i wyso-
kiego miejsca, rozkładają się gdzie bądź na wilgotnym i błot-
nistym kawałku ziemi, byle tylko pod dużymi drzewami. Nie 
sprawdzą nawet, skąd wieje wiatr, zanim się wezmą do roz-
palania ogniska. A kiedy bucha na nich dym, opędzają się rękami 
i kapeluszami, jakby to były komary.
—	Bisszik! — przyznał Prawdziwy Syn. — I z miejsca 
zawieszają kociołki nad ogniskiem, zanim przestanie lecieć 
najczarniejszy dym. Układają ognisko z każdego drzewa, jakie 
się znajdzie pod ręką. Biorą zielony dąb albo wiśnię, albo 
orzech, albo kasztan, które gęsto sypią iskrami. Na ich derkach i 
ubraniach jest zawsze pełno wypalonych dziur.
—	Wszystko, co mówicie, to najprawdziwsza prawda — 
oznajmił Mały Żuraw. — Ale nie chciałbym, żeby zmienili jeden 
ze swoich zwyczajów: sposób, w jaki układają się do snu. Żaden 
nie spojrzy w górę i nie sprawdzi, czy nic sterczy nad nim jakiś 
obumarły konar. Czasem mam nadzieję, że Wielki Duch ześle 
wichurę, która strąci to zeschłe drewno i pozabija ich 
wszystkich na posłaniu.
Wszyscy trzej wybuchnęli śmiechem. Prawdziwy Syn nie 
wyobrażał sobie, co by z nim było, gdyby Pół Strzały i Mały 
Żuraw nie dotrzymywali mu towarzystwa. Ale pewne znaki 
wskazywały, że wkrótce nie będzie ich już miał przy sobie.
Tego dnia przyłączył się do nich Mohawk z Północy. Powie-
dział, że wkrótce trafią na wielką rzekę i że Fort Pitt jest na 
drugim brzegu tej rzeki. Nazajutrz było tak jak powiedział, ale 
wody rzeki wezbrały po deszczach. Będą musieli czekać z 
przeprawą, aż woda opadnie.
Na drugi dzień rano, kiedy Mały Żuraw i Pół Strzały wyszli z 
lasu. natknęli się niedaleko od obozowiska na martwe ciało 
Mohawka. Ktoś go uśmiercił tomahawkiem i oskalpował. 
Delawarowie nic opłakują specjalnie śmierci Indian z ple-mieni 
Mingo, a zwłaszcza Mohawków, ale chociaż psy żrą się między 
sobą, walczą zgodnie z wilkami.
—	To jest robota białych żołnierzy — powiedział Mały 
Żuraw. — Jeden rozmawiał z nim jak przyjaciel, a drugi pod-
szedł z tyłu i zarąbał go tomahawkiem.
W sercu Prawdziwego Syna wezbrała nienawiść do wszy-
stkich białych żołnierzy. Mohawkowie mogą być podli, ale są 
Indianami. Z trudem zapanował nad sobą. kiedy nazajutrz 
rudowłosy strażnik powiedział mu, że Pół Strzały i Prawdziwy 
Syn muszą się już pożegnać. Niedługo zacznie się przeprawa 
przez rzekę i kuzyn zostanie na tym brzegu.
—	Dlaczego ubliżasz mojemu kuzynowi? — spytał Praw-
dziwy Syn.
—	Mały Żuraw też z nami nie pójdzie. Zbliżamy się już do 
osiedli białych. Niektórzy wiele ucierpieli od Indian i mogą go 
zabić.
—	Mogli go łatwo zabić po tej stronie rzeki, jak zabili Mo-
hawka.
—	To jest rozkaz pułkownika.
—	On nic jest pułkownikiem Pół Strzały. Czemu miałby go 
słuchać?
Strażnik zaczerwienił się. Umilkł i nie powiedział nic więcej. 
Ale kiedy kolumna ruszyła w kierunku brodu, wziął
strzelbę i przytknąwszy lufę do piersi Pół Strzały wypchnął go z 
szeregu. Nowa fala nienawiści ogarnęła Prawdziwego Syna. 
Zdjęto mu pęta z rąk, żeby mógł nieść tobołek nad wodą. Puścił 
tobołek i rzucił się na białego strażnika. Zwalił go z nóg i 
usiłował najpierw wyszarpnąć mu nóż, a potem toporek. 
Szamotali się na ziemi, a tymczasem drugi żołnierz wziął Pół 
Strzały na muszkę i jednocześnie nadbiegli inni, żeby odciągnąć 
Prawdziwego Syna.
—	Ty mały głupcze z indiańskim bzikiem! — wykrztusił 
wstając i ciężko dysząc rudowłosy żołnierz. — Nie miałem 
zamiaru strzelać do niego... chciałem tylko uratować go od 
śmierci.
Kiedy wiązano mu ręce. Prawdziwy Syn wciąż się wyrywał. 
Pół Strzały stał obok niego z twarzą poważną, kamienną.
—	Kiedyś dawno temu mój kuzyn miał białą krew — zwrócił 
się przepraszająco do strażnika. — Bądźcie spokojni. Zostanę 
po tej stronie rzeki, jak mi każecie. Ale zanim rozdzieli nas 
woda, chciałbym powtórzyć Prawdziwemu Synowi to, co kazał 
mu powiedzieć jego ojciec.
—	Możesz mu przekazać, co masz do przekazania — rzucił 
ostro rudowłosy strażnik. — Tylko nie próbuj podawać mu noża. 
Jeżeli to zrobisz, dostaniesz kulkę między żebra.
Kiedy padł rozkaz wymarszu, Pół Strzały przysunął się do 
Prawdziwego Syna. Między drzewami widzieli z daleka rzekę.
—	Teraz mówię'za twojego ojca, Prawdziwy Synu — zaczął. 
— Powiedział, że mam ci to powtórzyć i żebym na pewno nie 
zapomniał. Mówił takie słowa: „Prawdziwy Synu. 
Pamiętaj, co się dzieje z białym, którego pojmie Indianin. Jeżeli 
biały znosi swój los z cierpliwością i pogodą, jego indiański 
opiekun lubi go. Wie, że będzie z niego dobry Indianin. Więc 
traktuje go sprawiedliwie i bierze za swojego. Praw 
dziwy Synu. Jeżeli biały jeniec walczy albo ociąga się w marszu, 
albo próbuje uciec, albo wciąż narzeka, Indianin wie, że nigdy 
nie stanie mu się podobny. Wtedy nie pozostaje nic innego, jak 
go oskalpować. Prawdziwy Synu. Jeżeli będziesz się ociągał w 
marszu i będziesz walczył, biały może cię oskalpować. 
Prawdziwy Synu. Lepiej, żebyś czekał, aż twój los dojrzeje, jak 
świdośliwka przy pierwszym śniegu, zanim zaczniesz walczyć. 
Prawdziwy Synu. Mądrzej jest być uległym i żywym niż 
buntowniczym i martwym, żeby twój ojciec i twoja matka, i 
twoje siostry musieli cię opłakiwać".
Prawdziwy Syn zwiesił głowę. Te słowa tak bardzo pasowały 
do jego ojca, że w duchu słyszał niemal ojcowski głos. Pół 
Strzały mówił dalej:
—	To nie wszystko, co twój ojciec powiedział. Powiedział: 
„Prawdziwy Synu, pamiętasz, jak polowaliśmy nad Rzeką Białej 
Kobiety? Spotkaliśmy niedźwiedzia i kula przetrąciła mu 
kręgosłup. Niedźwiedź padł i zaczął zawodzić jak Długi Ogon, 
pantera. Twój ojciec podszedł do niego i uderzył go wyciorem 
strzelby po nosie. I powiedział: ^Niedźwiedziu, jesteś tchórzem, 
wcale nie wojownikiem, choć takiego udajesz. Wiesz, że nasze 
plemiona wojują. Gdybyś ty mnie zwyciężył, zachowałbym 
odwagę i umarł jak wojownik. Ale ty, niedźwiedziu, siedzisz tu i 
płaczesz niczym stara baba. Takim zachowaniem przynosisz 
hańbę swojemu plemieniu«". Pamiętasz to, Prawdziwy Synu?
—	Pamiętam — jęknął chłopiec. — Powiedz mu to. Po-
wiedz, że będę znosił moją hańbę jak Indianin i nie zadam ciosu, 
zanim zdarzy się korzystna sposobność.
Teraz chłopcy stąpali w milczeniu. Kiedy dotarli nad brzeg 
rzeki. Pół Strzały odsunął się na bok, a Prawdziwy Syn sam 
wszedł do wody, która była coraz głębsza, aż w końcu sięgała 
mu powyżej pasa. Dygotał, ale się nie odwrócił. Obejrzał się 
dopiero, kiedy wyszedł przemoczony na drugi brzeg i ruszył
przed siebie wraz z całą kolumną. Na przeciwległym brzegu 
dostrzegł dwie postacie. Byli to Pół Strzały i Mały Żuraw 
stojący nad samym brzegiem wody. Chciał ich pożegnać gestem 
wzniesionej dłoni, ale ręce miał związane. Po chwili wraz z 
innymi zagłębił się w puszczę.
V
Chłopiec wiedział, że odtąd zdany jest na własne siły. Będzie 
musiał sam sobie radzić ze swoimi indiańskimi myślami i sam 
udzielać sobie indiańskich rad. Nie zdradził się z bólem 
chwytającym go za gardło ani z nienawiścią rozsadzającą serce, 
kiedy weszli do Fort Pitt, warowni białych. Posępne mury, 
mroczne uliczki, pijani mężczyźni, ohydna pyszałko-watość 
białoskórych żołnierzy i wśród tego wszystkiego kilku zdrajców 
indiańskich, żałosnych niewolników między śmiertelnymi 
wrogami.
Ale dopiero po opuszczeniu Fort Pitt, kiedy przeprawiali się 
przez wschodnie góry, chłopiec odczuł całą niedolę swojego 
wygnania. Nigdy nie widział nad rzeką Tuscarawas takich 
ogromnych, dotykających nieba kopców ziemi i kamienia, które 
ciągnęły się dalej, niż sięgało oko. Kiedy zostawił je za sobą, 
wydało mu się, że są to jakby niemożliwe do przebycia palisady, 
oddzielające go od bliskich. Zrozumiał też, że dotarł do miejsca, 
o którym często słyszał — do smutnych, niewiarygodnych 
okolic, gdzie biali niszczyciele wyrąbali indiańską puszczę nie 
zostawiając schronienia dla indiańskiej zwierzyny. Tutaj 
spustoszoną powierzchnię ziemi oddano na pastwę zeschłych 
brązowych badyli i ściernisk, nad którymi górowały domy 
białych ludzi i opasłe składy ich dobytku. Fort Pitt był ohydny, 
ale znajdował się jeszcze w kra-
ju Indian. A to, chłopiec wiedział, jest barbarzyńską ojczyzną 
białego wroga.
Czuł ich wszędzie dokoła siebie. Jego mokasyny nie stąpały 
już po miękkich, porosłych mchem ścieżkach leśnych, tylko po 
stwardniałej, pociętej koleinami drodze. Dziwaczne drewniane 
bariery biegły wzdłuż niej regularnymi zygzakami, z 
rozcapierzonym drewnianym rogiem przy każdym załamaniu. 
Ktoś mu powiedział, że biali wznoszą je po to, żeby im trzoda 
nie uciekała. Kiedy żołnierze przechodzili, bydło stało potulne i 
otępiałe, ale biali wybiegali z domów i stawali po obu stronach 
drogi. Z wrzawy, jaką robili, można by sądzić, że biała armia 
wraca po stoczonej bitwie, z łupami i skalpami, a nie z garstką 
pojmanych w niewolę dzieci — nie wypaliwszy choćby z jednej 
strzelby.
Z każdą godziną puszcza cofała się i przybywało domów. 
Późnym popołudniem tego dnia rozbili obóz obok ogromnej 
wsi białych. Jak mogą ludzkie istoty, dziwił się Prawdziwy Syn, 
żyć w takiej ciasnocie! Biali pozamykali się tutaj w więzieniach 
z szarego kamienia i z czerwonego kamienia, zwanego cegłą, a 
co większe domy drewniane były obłożone gładkimi 
malowanymi deskami, co im przydawało owego fałszywego 
przepychu, który tak jest miły sercu białych. Widocznie spo-
dziewano się ich przybycia, bo czekało tu bardzo wiele ludzi. 
Wszędzie dokoła stały osiodłane konie. Mężczyźni i kobiety 
przyjechali chyba z bardzo daleka. Małe grupki usiłowały 
natychmiast dopaść jeńców, ale zostały powstrzymane przez 
żołnierzy.
Tego wieczoru rudowłosy strażnik zwrócił się do Prawdzi-
wego Syna w mowie Delawarów.
— Bogu niech będą dzięki, że już niedługo przestanę cię 
niańczyć. Rano zabierze cię twój ojciec.
Chłopiec nie odpowiedział, ale nagle dotarło do jego 
świadomości, kim są ci ludzie. Są to przyszli właściciele 
pojmanych indiańskich dzieci, którzy upomną się o nie i 
porwą je do swoich domów, by tam żyły w niewoli. Jest *w 
tej gromadzie i pewnie mu się teraz przygląda człowiek, który 
podaje się za jego rodzonego ojca.
Rankiem wzeszło zimne, czerwone słońce. Popędzono ich w 
mroźnej mgle do środka osady, gdzie, z niewiadomych dla 
chłopca przyczyn, na dużej kwadratowej przestrzeni nie wy-
budowano domów. Było jeszcze wcześnie, ale biali ludzie już 
czekali grzejąc się przy ogniskach. Zaledwie przyprowadzono 
jeńców, tamci rzucili się na nich — chwytali za ręce, wpatrywali 
się bacznie w twarze, rozchylali skąpe odzienie w poszukiwaniu 
przyrodzonych znamion, zasypywali gradem pytań, które 
Prawdziwy Syn rozumiał tylko częściowo. Wreszcie pułkownik 
ze swoimi ludźmi położył temu kres. Dowodziło to, że czegoś 
się od Indian nauczyli. Pułkownik oznajmił, że dość tego 
zamieszania. Wszystko będzie się odbywać przepisowo i w 
ustalonym porządku.
Nawet najmniejszy fragment sceny, która się.teraz rozegrała, 
nie uszedł uwagi Prawdziwego Syna: tłoczący się biali, otuleni 
w płaszcze i peleryny, w kapeluszach i chustkach, a pośrodku 
gromadka pozostawionych na pastwę jeńców, na ogół młodych, 
z gołymi głowami, w prostym indiańskim odzieniu, częściowo 
obnażonych i wystawionych na podmuchy wczesnego zimowego 
wiatru. Żołnierze wypychali do przodu jednego po drugim 
opierających się jeńców, ktoś mówił, co było o nim czy o niej 
wiadomo, a następnie dawano posłuch tym, którzy chcieli 
dowieść pokrewieństwa. Kilka razy tłum dawał wyraz swemu 
wzruszeniu, ludzie ocierali oczy i nosy wielkimi, trzepoczącymi 
na wietrze kawałkami płótna — białego, czerwonego, 
niebieskiego i w innych kolorach. Nawet wielu białych 
żołnierzy nie kryło tego, co czują. Tylko jeńcy zachowywali się 
powściągliwie i oczy mieli suche. Prawdziwy Syn pomyślał, że 
indiańscy rodzice byliby z nich dumni.
W końcu pozostało już bardzo niewielu, po których nikt się 
nie zgłosił, a wśród nich Prawdziwy Syn i dwie dziewczynki, 
może dwunastoletnie. Chłopca napełniało z wolna uczucie ulgi i 
budzącej się nadziei. Widocznie jego biały ojciec wcale go nie 
chce. Nie mógł uwierzyć własnemu szczęściu. Może teraz 
pozwolą mu wrócić do dalekiego domu nad Tuscawaras.
Ale niebawem, ponad rózg warem oddalającego się tłumu, 
usłyszał w tym obcym mieście stukot końskich kopyt. Wkrótce 
ukazał się jeździec i Prawdziwy Syn zobaczył drobnego męż-
czyznę na spienionym gniadym koniu, a za nim idącego luzem 
osiodłanego siwka. Zatrzymawszy się przed pułkownikiem i 
jego ludźmi mężczyzna zeskoczył na ziemię. Pułkownik 
uścisnął mu rękę i uśmiechnięty poprowadził do miejsca, gdzie 
Prawdziwy Syn i dwie dziewczynki, po które nikt się nie zgłosił, 
oczekiwali swego losu. Mróz przebiegł chłopcu po grzbiecie. 
Przecież nie może mieć nic wspólnego z tym niepozornym 
człowiekiem w czarnych wysokich butach, z twarzą bezbarwną 
jak glina i w śmiesznym kapeluszu na głowie. Zbliżył się 
ogromnie przejęty, jego bardzo jasne niebieskie oczy zamgliły 
się, gdy spojrzał w twarz chłopca, a wyciągnięta ręka barwy 
popiołu wyraźnie zadrżała.
Prawdziwy Syn stał sztywny i nieporuszony.
— Podaj mu rękę — rozkazał Del Hardy w mowie Dela-
warów.
Niechętnie chłopiec podał mężczyźnie rękę. Ten wyjąkał 
dużo dziwnie brzmiących słów.
—	Twój ojciec wita cię z radością — tłumaczył Del. — 
Dziękuje Bogu, żeś wrócił cały i zdrowy. — Kiedy chłopiec 
zacisnął wargi w milczeniu, Del rzucił: — Nic możesz po-
wiedzieć, że się cieszysz, widząc rodzonego ojca po tylu latach?
Chłopcu zdawało się, że ma w piersi kamień zamiast serca. 
Jak to możliwe, żeby ta śmieszna, marna postać w długim 
brązowym odzieniu, podobnym do szaty kobiecej, mogła mieć z 
nim coś wspólnego — ten bladawy stwór zdradzający swoje 
uczucia w obecności ludzi! Oczyma wyobraźni zobaczył swego 
ojca. Jakże inaczej by wyglądał, inaczej się zachowywał! Z jakąż 
godnością i powściągliwością umiał się znaleźć w każdej 
sytuacji — w czasie pokoju czy wojny, podczas narady czy na 
polowaniu, z fajką czy tomahawkiem, ze strzelbą czy nożem do 
zdejmowania skalpów. Ten słaby i bladoskóry człowiek w ogóle 
nie mógł się z nim równać.
—	To nie mój ojciec — powiedział.
Del Hardy wykrzywił twarz. Kiedy powtórzył słowa chłopca 
białemu, ten jakby się skulił. Pułkownik stał obok śledząc 
wszystko pilnie swoimi cudzoziemskimi oczami. Teraz zaczął 
mówić. Prawdziwy Syn niewiele mógł zrozumieć z jego 
dziwacznej, splątanej mowy Yangwe, ale wyglądało na to. że 
rzuca jakiś rozkaz.
Kiedy skończył, rudowłosy strażnik zwrócił się do chłopca z 
groźną miną:
—	Miałem nadzieję, że już się ciebie pozbędę — powiedział 
językiem Delawrów. — Ale każą mi z wami jechać i służyć ci za 
tłumacza w rozmowach z twoją własną rodziną.
Chłopiec milczał. Jego oczy patrzyły twardo, nieprzyjaźnie. 
Instynkt mówił mu, że Del jedzie nie tylko po to, żeby tłu-
maczyć. Uzbrojony żołnierz został wysłany, żeby pilnować jego. 
Prawdziwego Syna, a może też bronić tego pewnego
siebie, chuderlawęgo białego, który utrzymuje, że jest jego 
ojcem. Uczucie gorzkiego zawodu ogarnęło chłopca. Nie będzie 
mógł przeprowadzić swojego planu tak prędko, jak się tego 
spodziewał.
VI
Kiedy Del Hardy dojrzał spoza drzew Fort Pitt, rzucił czapkę 
w powietrze. Przez wiele tygodni żył w puszczy między dzikimi. 
Teraz. Bogu za to chwała, jego oczy spoczęły znów na osiedlu 
białych. Widok kominów, widok dachów o charakterystycznej 
spadzistosci, z powiewającą nad nimi Hagą brytyjską, głęboko go 
wzruszył. Te ściany z kamienia związanego zaprawą murarską 
mówiły mu o jego własnej rasie. Francuzi czy też Anglicy 
budowali swoje domy. żeby tu zostać. Może jest to teraz ich 
najdalej wysunięta placówka, ale nie zostanie nią długo. Słyszał 
od wielu żołnierzy, że wrócą tu. by wykarczować lasy i osiedlić 
się na czarnej ziemi, którą odkryli nad Yellow Creek za rzeką 
Ohio.
Stąpał lekko jak jeleń wspinając się na wzgórza i zbiegając z 
opadających ku wschodowi stoków. Pomyślał, że jedno z 
najmilszych doznań białego człowieka to gdy po dniach 
wędrówki przez nic kończące się lasy stanic na wykarczowanej 
ziemi i spojrzy w dal ponad otwartą przestrzenią pól. To samo 
odnosi się do dróg. Przemaszerował blisko trzysta mil po 
dzikich ścieżkach i tropach, potykając się o korzenie i kłody, 
brnąc przez strumienie i bagniska. Teraz, ubita, twarda ziemia 
polnej drogi pod nogami wprawiła go w dobry humor., Jego 
wzrok spoglądał ciepło na poczciwe koieiny, na dobrze znajome 
zygzaki płotów. Bydło za nimi stało spokojnie i nie płoszyło się. 
gdy je mijali. W tych stronach ani człowiek, ani zwierzę nie 
musi się bać własnego ciel nia. Stodoły i szopy zbudowane z bali 
świadczyły o pracowitości białych, a ich domy mieszkalne 
tchnęły spokojem. Ż3 wszystkich wysypywali się starzy i młodzi 
i biegli na drogę] witając radośnie przechodzące mimo wojsko i 
oswobodzonych jeńców.
Było to dzień czy dwa temu. Wczoraj w Carlisle uwolnieni 
biali jeńcy wrócili na łono swoich rodzin. Mogłoby się zdawać, 
że do tego czasu nauczyli się już cenić swoje szczęście. Ale 
wystarczy spojrzeć na takiego chłopaka Butlerowi który jedzie 
przodem u boku ojca ponury jak chmura gradowa i udaje, że nie 
rozumie ani słowa z. tego. co ojciec mówił Patrząc na chłopaka i 
słuchając jego indiańskiego szwargotu; można by pomyśleć, że 
angielski to jakieś pieskie narzecze, a mowa Delawarów jest 
jedyną godną człowieka. Widać jasno, że wciąż, uważa się za 
dzikiego, a ci wszyscy, którzy pomagali w odnalezieniu go i 
zwróceniu rodzinie, to łajdacy i handlarze niewolników. Ale ci 
Indianie to dziwne typy. Del jako dziecko mieszkał w bliskim ich 
sąsiedztwie. Poznał obyczaje czerwonoskórych, ale nigdy nie 
zdołał ich zrozumieć.
Bogu niech będą dzięki, powiedział sobie, kiedy dotarli do 
rodzimej rzeki. Ten widok przynajmniej na jakiś czas odwróci 
jego myśli od chłopca. Wielka rzeka płynęła z gór na południe, 
wspaniała masa wód. szeroka na milę. Samo patrzenie na nią 
napawało go spokojem i przenikało zachwytem. Prom 
odbijający od dalekiego przeciwległego brzegu był 
świadectwem cywilizacji białej rasy. Dalej na północ orszak 
wysp zdawał się płynąć z prądem, jak statki, a jeszcze dalej ku 
północy widać było majestatyczne przełomy Gór Błękitnych, 
przez które przedzierała się rzeka.
Był to dla Dela najwspanialszy widok, jaki znał na świecie. 
Węższa choć głębsza Ohio nie mogła się z tą rzeką nawet
równać. Ale gdy spojrzał na chłopca, przekonał się. że ten siedzi w siodle 
nieporuszony. nic nie widzący. Ocknął się dopiero, kiedy weszli na prom. 
Było to w chwili, gdy jego ojciec nazwał rzekę Susquehanna. Podniósł 
szybko głowę, jak gdyby ta nazwa była mu już znana! Objął wzrokiem 
ogromny obszar wód. z domami i polami uprawnymi na dalekim drugim 
brzegu. I teraz posypały się z jego ust gorzkie słowa w języku Delawarów.
—	Co on mówi? — spytał ojciec. 
Del skrzywił się.
—	Mówi. że Susc|iichanna i wszystkie jej dopływy należą do Indian. 
Mówi. że jego indiański ojciec mieszkał nad jej brzegiem, dalej ku północy. 
Nad tą rzeką są groby jego przodków. Mówi. że słyszał często od ojca. jak 
to biali ukradli Indianom rzekę i groby, i ziemię.
Na twarzy Butlera odmalowało się zmęczenie.
—	Proszę mu powiedzieć, że porozmawiamy o tym innym razem. Proszę 
mu powiedzieć, że zbliżamy się teraz do domu. Jeżeli spojrzy na te pagórki 
po tamtej stronie, zobaczy 
miasteczko Paxton. gdzie przyszedł na świat.
Jeszcze zanim te słowa zostały przetłumaczone. Del był pewien, że 
chłopiec je zrozumiał. Spojrzał na przeciwległy brzeg z nagłym wyrazem 
przerażenia.
—	W miejscu Pesztank biali ludzie? — spytał gardłową indiańską 
angielszczyzną.
Jego ojciec wydawał się uradowany. Serdecznym gestem położył dłoń na 
ramieniu chłopca.
—	Tak jest. synu. Pesthank czy Paxton znaczy to samo. My ich 
nazywamy chłopcami z Paxton. Powiem ci nie bez dumy. że wielu z nich to 
twoi krewni.
Chłopiec miał taką minę. jakby ktoś zdzielił go biczem. Patrzył dziko na 
wznoszące się przed nim wzgórza. Przewoźnik zanurzył bosak 
odpychając się od dna. Woda bulgotała pod płaskim dziobem 
promu. Sykomory i klony na wschodnim brzegu były coraz bliżej. 
Nagle, nim łódź dobiła do brzegu, chłopiec spiął konia piętami 
mokasynów i skoczył na płytką wodę. Natychmiast zaczął ostrymi 
indiańskimi okrzykami ponaglać konia, by wspiął się na wysoki 
stromy brzeg. Gdy Del i Butler znaleźli się na brzegu, mignął im 
już tylko koń i chłopiec znikający w lesie na północy.
— Zatrzymają go w Fort Hunter — powiedział ojciec 
chłopca.
Ale zanim dotarli do Fortu, natknęli się na samotnego konia 
stojącego na ścieżce. Del zsunął się z siodła i pochylił nad ziemią. 
W rozmiękłym gruncie wypatrzył miejsce, w którym siwek 
spłoszył się na widok białej szmaty przywiązanej do krzaka w 
rozwidleniu ścieżek. Dojrzał też miejsce, w którym chłopiec 
wylądował na ziemi. Gorzej było z wytropieniem śladów jego 
stóp. ale Del pobiegł w dół ścieżką prowadzącą nad rzekę. 
Zatrzymał się w gęstwinie olch i już po chwili wyciągnął 
spomiędzy zarośli kopiącego i gryzącego chłopca. Butler musiał 
pomagać, gdy wlekli go z powrotem do konia i podniósłszy 
usadowili w siodle. Wracając ścieżką na drogę trzymali teraz 
siwka mocno między dwoma wierzchowcami.
Jechali obok młyna, obok otwartych pól, obok chat z ka-
mienia i z drzewa. Droga pięła się stokami wzgórz. Teraz 
zobaczyli żyzną uprawną ziemię i na farmach solidne domy 
mieszkalne i stodoły. Ojciec chłopca skręcił na drogę wysa-
dzaną młodymi kasztanami. Przed nimi wyłoniła się stodoła o 
węgłach z kamienia i Del Hardy pomyślał, że chyba nigdy nie 
zdarzyło mu się widzieć tak długiego budynku. Obok stał dom 
dzierżawcy, z piaskowca, a dalej, za źródłem, wznosiła się bryła 
murowanego dworu z szerokimi drzwiami na froncie.
Kiedy jeźdźcy podjechali bliżej, na ganek wyszedł chłopiec j 
służąca, a zaraz za nimi kobieta o stanowczym wyglądzie.
Del zerknął na Butlera. Ten minę miał niewyraźną. Na pewno 
wyczekiwał powrotu syna. Ale nie tak wyobrażał sobie ów 
powrót. Będzie to dla nich wszystkich czas ciężkiej próby.
Obaj mężczyźni zeskoczyli na ziemię przed stopniami ganku, 
ale chłopiec zsunął się z siodła dopiero na rozkaz. Dcl ujął go 
za ramię i podprowadził do stopni.
—	Twój brat wrócił do nas — rzekł ojciec do stojącego na 
ganku małego chłopca, wyraźnie skrępowany, po czym zwrócił 
się do Prawdziwego Syna: — Nie znasz Gordiego. 
Przyszedł na świat, kiedy cię tu już nie było. Ale na pewno 
pamiętasz ciotkę Kate.
Starszy z chłopców stał w swoim indiańskim stroju milcząc, 
nie zwracając na nic uwagi. Służąca szła już do niego i raptem 
zatrzymała się z wyrazem przykrości na twarzy, ciotka Kate 
patrzyła z nieukrywanym potępieniem i niedowierzaniem. 
Wydawało się, że tylko malec nie dostrzega w tej scenie 
niczego niezwykłego; spoglądał na starszego brata ze szczerym 
podziwem i zachwytem.
—	No to wejdźmy — rzekł ojciec odchrząknąwszy z trudem 
i wszyscy wkroczyli do obszernego holu.
—	Harry! — przypłynął do nich z góry pełen przejęcia głos 
kobiecy.
Pan Butler i ciotka Kate wymienili spojrzenia.
—	Harry — rozległo się znowu wołanie. — Nie przypro-
wadzisz go do mnie?
Spojrzenie Butlera zdawało się mówić, że jest w sytuacji bez 
wyjścia.
—	Lepiej, żeby pan z nami poszedł — rzekł znacząco do 
żołnierza. Zaczęli obaj popychać Prawdziwego Syna w kierunku 
schodów, gdy tymczasem mały chłopiec biegł przodem, a 
ciotka Kate zamykała pochód.
Nie było łatwo nakłonić go do wejścia. Ile razy ten chłopiec 
wspinał się na skały i drzewa wyższe od tego. pomyślał Del'. Ale 
teraz spoglądał na schody i poręcz jak na wynalazek diabła. 
Przez chwilę żołnierzowi zdawało się, że niewielka odległość z 
piętra na piętro okaże się najtrudniejszym etapem ich drogi. I 
nagle dzięki Gordiemu. który biegł przodem, sytuacja się 
zmieniła. Malec wskakiwał na stopnie z taką łatwością, 
rozglądając się w biegu, że jego brat strząsnął z ramion ręce, 
które usiłowały mu pomóc. Przez chwilę mierzył wzrokiem tę 
dziwaczną drabinę białych, dość szeroką, żeby pomieścić dwóch 
albo trzech ludzi obok siebie, spoglądał na deski dębowe tak 
gładkie jak rękojeść topora i wybłyszczone chyba woskiem 
pszczelim. Po czym na pół skulony, przesadzając po dwa 
stopnie naraz, wszedł na podest pierwszego piętra. Korytarz 
biegł w poprzek całego domu, z drzwiami po jednej i drugiej 
stronie.
— Tędy, synku — rzekł Butler i podprowadził chłopca do 
otwartych drzwi, w których czekał już jego młodszy brat.
Pokój, do którego weszli, był obszerny i słoneczny, o białych 
ścianach w zielone wzory. Na podłodze z szerokich de-i sek 
stało mnóstwo sprzętów — biurko z czerwonej wiśni, pięknie 
błyszcząca komoda, dwa czy trzy stoliki i dwakroć: tyle 
krzeseł, duże łóżko o imponujących słupkach podtrzymujących 
baldachim i pod oknem kanapa, na której półleżała kobieta w 
niebieskim szlafroku. Łatwej było poznać po czarnych włosach i 
oczach, i po żarliwym, pełnym miłości spojrzeniu wlepionym w 
chłopca, że jest jego matką. Mimo to ojciec musiał go popychać 
w drodze do kanapy, przy czym chłopiec miał taką minę, jakby 
matki w ogóle nie zauważył. Dopiero gdy przyciągnęła do siebie 
jego głowę i pocałowała, zesztywniał z wyrazem bólu, 
potwierdzając tym samym, że jest świadomy jej obecności.
	 Ach, John, wyglądasz jak Indianin! — wykrzyknęła. —
I nawet ruchy masz Indianina. Los ciężko cię doświadczył, ale 
Bogu dzięki uniknąłeś śmierci i wróciłeś do nas. Cieszysz się?
Prawdziwy Syn owinął się znów w płaszcz powściągliwości.
W głosie jego matki brzmiało żywe współczucie.
—	Czy on w ogóle nie pamięta angielskiego?
—	Rozumie chyba dużo — odparł jego ojciec. — Ale nie 
wszystko. Nie wiemy jeszcze, jak dużo umiałby powiedzieć. 
Dotąd było to zaledwie kilka słów. Del musi mówić z nim 
językiem Delawarów.
—	Jestem pewna, że mnie rozumie — oznajmiła matka. — 
Widzę to po jego oczach, kiedy się do niego zwracam. Rozu-
miesz mnie, prawda, John?
Chłopiec nic zareagował. Mówiła dalej szybko, współczu-
jąco:
—	Bardzo długo przebywałeś poza domem, John. Twoja 
edukacja została przerwana. Żyłeś wśród pogańskiego nieuctwa i 
ciemnoty. Teraz trzeba nadrobić stracony czas. Jesteś już prawie 
młodzieńcem. Pierwsza i najważniejsza rzecz to 
się nauczyć ojczystego języka. Zaraz rozpoczniemy naukę. Ja 
jestem twoją matką, nazywam się Myra Butler. To jest twój 
ojciec, Harry Butler. Twój brat nazywa się Gordon Butler. A ty 
jesteś John C. Butler. Powtórz za mną: John Cameron Butler.
Chłopiec milczał, twarz miał kamienną. Ciotka Kate wybiegła 
z pokoju, jak gdyby nie mogła znieść tego dłużej.
—	Nie wie, jak się nazywa. Nie wie nawet, kiedy jest nie-
dziela — usłyszał Del jej słowa skierowane do służącej na 
schodach.Ale Myra Butler w swoim pokoju ani myślała 
rezygnować! Była osobą chorą, to prawda, ale każdy by się 
zorientował,! że to ona rządzi w tym domu.
—	Chcę, żebyś powtórzył za mną swoje imię. Powiedz! John, 
John! — Chwyciła go za rękę, potrząsnęła i odwróciła się 
bezradnie.
—	Mamusiu, może on jest głuchoniemy? — zawołał mały 
Gordie.
To rozładowało napięcie i wszyscy się uśmiechnęli wszyscy z 
wyjątkiem chłopca w indiańskim odzieniu. Jego posępne, 
uporczywe milczenie przytłaczało grupkę osób zgromadzonych 
w pokoju. Myra Butler najwyraźniej powzięła postanowienie.
—	Doskonale, John — rzekła zaciskając wargi. — Widzę, że 
jesteś uparty i krnąbrny jak twój wuj Wilse. Będziemy musieli 
wyciągnąć z tego konsekwencje. Jutro przyjeżdżają cię powitać 
nasi krewni i przyjaciele, a ja nie życzę sobie, żebyś stanął przed 
nimi nieokrzesany i ciemny jak dzikus z puszczy. Zostaniesz w 
tym pokoju, dopóki nic nauczysz się wymawiać swego imienia.
Widać było, że chłopiec zrozumiał. Wyraz, zawziętości 
pojawił się na jego twarzy. Powiedział szybko kilka słów w ję-
zyku Delawarów. Del musiał je przetłumaczyć.
—	Mówi, że ma na imię Lenni Quis. Po angielsku znaczył to 
mniej więcej Właściwy Syn czy Prawdziwy Syn.
Myra Butler wysłuchała go w spokoju.
—	Ale nie jest już wśród Delawarów. Jest w domu, pod 
naszym wspólnym dachem i będzie musiał uznać swoje 
prawdziwe imię.
Chłopiec skierował na nią palące spojrzenie czarnych oczu, 
bardzo podobnych do oczu matki.
—	Prawdziwy Syn moje jedno imię — rzekł swoją głuchą
angielszczyzną, potykając się na literze „r". — Mój ojciec i 
matka dać mi to imię.
—	Ma na myśli swoich indiańskich rodziców — wyjaśnił
Del. Twarz Myry Butler poczerwieniała.
—	Myślę, że dość tego na dzisiaj — rzekła. — W każdym 
razie powiedział kilka słów po angielsku.
Sięgnęła po leżące obok niej na kanapie sztuki odzieży, którą 
cerowała. Chłopcu zrobiło się duszno, kiedy zobaczył, że są to 
szare spodnie Yangwe i żółta chłopięca kurtka.
—	Kiedy się dowiedziałam, że wracasz — ciągnęła Myra 
Butler — pożyczyłam tę garderobę od twojego kuzyna Alka. 
Ubierz się, proszę, bo chcę zobaczyć, jak te rzeczy na tobie 
leżą.
Chłopiec nie zrobił najmniejszego gestu.
—	Czy zrozumiałeś, John? — spytała surowo. — Włóż to na 
siebie, żebym mogła się przekonać, jak wyglądasz w cy-
wilizowanym odzieniu.
Chłopiec patrzył z odrazą na spodnie i kurtkę. Były dla niego 
symbolem wszystkich kłamstw, wszystkich kradzieży i zbrodni, 
jakie popełniali biali ludzie. A teraz żądano od niego, żeby się 
ubrał w te nienawistne szmaty. Równie dobrze można by 
namawiać jelenia, żeby się ubrał w skórę swego wroga wilka.
—	Słyszałeś, co powiedziała twoja matka? — rzucił ostro 
Del i powtórzył żądanie w języku Delawarów.
Chłopiec dalej stał bez ruchu. Jakżeby mógł dotknąć tych 
rzeczy? Gdyby przed kominkiem leżały drwa. wziąłby ubranie na 
Koniec jakiejś szczapy i wyniósł z pokoju, trzymając możliwie 
jak najdalej od siebie. Ale nie było nawet patyka. I nagle Gordie 
wziął za niego ubranie.
—	Prawdziwy Synu, czy jak włożysz to na siebie, dasz mi 
swoje indiańskie rzeczy? — spytał z przejęciem, kiedy wy| 
chodzili z pokoju. — Wtedy ja też będę Indianinem.
Starszy chłopiec nie odpowiedział ani nie zdjął indiańskiego 
odzienia, gdy znaleźli się w pokoju, do którego zaprowadził go 
Gordie, ale na krótką chwilę pojawił się w oczach braci błysk 
wzajemnego szacunku i zrozumienia.
VII
Tej nocy chłopiec leżał w obcym miejscu, wyznaczonym] na 
nocleg jemu i Delowi. Ściany i sufity były wyłożone czymś, w 
rodzaju białej gliny. A chcąc lepiej je uszczelnić jego biali 
krewni oblepili wysuszoną glinę papierem. Jedyne otwory] w 
ścianach były zatkane drewnianymi ramami i tafiami szkła.
Czuł się odcięty od świata, jak gdyby był w grobie. Teraa już 
wiedział, dlaczego Anglicy są tacy bladzi. Odgradzają się od 
świeżego powietrza. Są jak zielona trawa, która pod kamieniem 
traci kolor, czy też jak białawe kłącze paproci rosnące w mroku 
leśnym, dokąd nigdy nic dociera słońca Serce białych musi się 
różnić od serca Indian, jak różni się owca od jelenia. Indianin i 
jeleń zmarnieliby i umarli w takim zamknięciu, ale białemu 
widocznie odpowiada to ciężkie stęchłe powietrze, jak pchłom 
w jego murach i kornikom w balach chaty. Wstaje wypoczęty po 
nocy spędzonej ni zatęchłym posłaniu z pierza, wysokim niczym 
grzęda indycza — oddalony od matki ziemi. Znosi nawet to 
narzędzia tortur zwane poduszką, które zgina jego postać i 
wykrzywia mu szyję jak u żurawia, w odróżnieniu od prostego ni 
czym struna Indianina.
Ale tej pierwszej nocy najbardziej spędzało chłopcu sen z 
powiek uczucie, że jest 
wśród nieprzyjaciół. Zdawało mu się. że wciąż słyszy „opowieść 
o Pcshtank". która jak zaraza przeszła przez, wioskę i sąsiednie 
osiedla indiańskie. Wciąż, miał przed oczami ciemne indiańskie 
twarze opowiadającego i słuchaczy.
—	Był to miesiąc, w ktprym według białych urodził się ich 
dobry, łaskawy Bóg i Pan — rozpoczął swą opowieść ojciec. — 
Nasi krewni z plemienia Costenogo przyjęli religię białego 
człowieka. Była ich garstka żyjących na stopie pokojowej z 
białymi. Potem nagle zjawiła się gromada białych dzikusów z 
Pcshtank, przyjechali na koniach uzbrojeni w strzelby i toporki. 
Costenogowie pozostali wierni swej religii. Nie stawiali oporu. 
Uszli-z życiem tylko ci. co przebywali poza wioską.
—	Ilu się uratowało? — spytała żałośnie siostra Prawdzi-
wego Syna, A'astonah.
—	W końcu żaden się nic uratował — rzekł ojciec chrapli-
wym głosem. — Gdy Costenogowie, którzy przebywali w pusz-
czy, wrócili do domu. nie było już wioski. Zobaczyli spalone 
chaty, pomordowanych swoich braci i siostry. Wtedy pojechali 
do miasta białych, do Lancaster. Prosili, żeby ich zamknięto w 
więzieniu białego człowieka. Zdawało im się. że będą tam 
bezpieczni. Stracili swą indiańską czujność. Za długo żyli 
między białymi. Na dzień czy dwa przed narodzinami ich 
chrześcijańskiego wodza i Boga znowu przybyli biali bar-
barzyńcy. Wyłamali drzwi więzienia i żaden biały w mieście nie 
podniósł ręki w ich obronie. Młodzi Costenogowie wołali, żeby 
ich nie zabijano, bo oni lubią białych. Wiecie, że my, Indianie, 
mamy zwyczaj przyjmowania za swoich tych jeńców, którzy nas 
lubią. Taki jeniec staje się jednym z nas i wszystko, co mamy, 
należy do niego. Ale biali nie chcą się dzielić z Indianami nawet 
powietrzem.
Prawdziwy Syn jeszcze teraz słyszał w głosie ojca gniew i 
pogardę dla białych tchórzów, kiedy wymieniał imiona ich 
ofiar.
— Shalehaha, mały chłopiec, i Exundas, inny mały chłof piec. 
Tonquas, malec ledwie odrosły od ziemi, i Hyyenaes, niewiele 
od niego większy. Mała dziewczynka imieniem Koquaeunquas, 
inna dziewczynka Karendouah i najmniejsza z nich wszystkich 
Canukiesung. Tego było jeszcze nie dość białym barbarzyńcom, 
więc zdjęli skalpy z dzieci. Popełniali okropności. Odrąbywali 
ręce mężczyznom i kobietom. Włożyli lufę strzelby do ust 
jednego z naszych kuzynów i kiedy jeszcze mówił, strzałem 
rozsadzili mu głowę.
Tej nocy na samo wspomnienie Prawdziwy Syn czuł w sercu] 
lód nienawiści. Jutro ci sami mężczyźni i ich kobiety przyjadą, 
żeby go powitać. Będą go ściskali skrwawionymi rękami, będą 
go nazywali siostrzeńcem, kuzynem. Sama myśl o tym napawała 
go odrazą. Trudno było mu znieść nawet bliskość białego 
żołnierza, który leżał obok głęboko uśpiony. Przy każdym 
chlapnięciu chłopiec odsuwał się od niego bardzo ostrożnie, 
najpierw jedna noga, potem druga. Trwało długo, zanim znalazł 
się na brzegu łóżka i jeszcze dłużej, nim zsunął się z łóżka na 
podłogę. Ruchami małej pantery przepełzł do kominka, gdzie 
żarzyło się jeszcze kilka głowni. I tam się wyciągnął. Cudownie 
było czuć pod sobą twardość i chłód obmurowania paleniska. 
Powietrze płynęło leciutkim prądem1 spod drzwi, owiewało 
mu twarz i ulatywało kominem w górę.i Chłopiec naciągnął na 
siebie starą skórę niedźwiedzią. Jej! znajoma woń ukoiła go. 
Przeniosła z powrotem do chaty ojca,; odgrodziła od wstrętnych 
zapachów białego człowieka. Futro; poruszało się wraz z jego 
oddechem, zasnął.
O świcie zerwał się z posłania. Zostawił obmierzłą kurtkę i 
spodnie w pokoju, wisiały na kołku wbitym w ścianę. Podczas 
śniadania biały ojciec i ciotka Kate spoglądali na jego indiański 
ubiór z naganą. Matki nie widział. Gordie mu wytłumaczył, że 
rano nie wolno wchodzić do jej pokoju. Kiedy Prawdziwy Syn 
przyszedł w południe na obiad, wciąż w indiańskiej bluzie 
myśliwskiej i nagolennikach, ciotka Kate zrobiła bardzo groźną 
minę. Skończywszy posiłek wstał z krzesła, a wtedy ona też się 
podniosła.
—	Mam tego dość, Johnny — powiedziała. — Po południu 
przyjeżdżają do nas w odwiedziny twoi krewni i nic pozwolę, 
żebyś w domu własnego ojca paradował ubrany jak półnagi i 
brudny dzikus. Jeżeli się nie umyjesz i nie ubierzesz, pójdę na 
górę i własnoręcznie cię umyję i ubiorę.
Prawdziwy Syn nie znał wszystkich wypowiedzianych przez 
nią słów, zrozumiał jednak dość, żeby poczuć w sercu lodowatą 
trwogę. Ta silna, brzydka biała squaw nie żartowała. 
Przypomniało mu to opowieści o kobietach z plemienia Ottawa, 
które uganiają się za młodymi chłopcami, a jak którego złapią, 
rozbierają go do naga.
—	Idę patrzeć na ubranie — oznajmił z godnością, po an-
gielsku.
—	Pójdziesz nie tylko na nie popatrzyć! — rzuciła surowo. 
— Pójdziesz je na siebie włożyć. A przedtem umyjesz się od 
stóp do głów albo ja to zrobię za ciebie.
Prawdziwy Syn wzdrygnął się. Gordie spostrzegł to swoim 
bystrym okiem.
—	Pokażę mu jak, ciociu — zapewnił.
—	Masz przypilnować, żeby to zrobił starannie, bo inaczej ja 
się tym zajmę! — ostrzegła ciotka. — A teraz chodź ze mną. 
Johnny, dam ci w kuchni wody do mycia.
Czuł się poniżony. Był Indianinem wykonującym rozkazy 
białej squaw, która go zmusiła, by zaniósł własnymi rękami na 
górę wiadro parującej wody. U nich w domu nad Tuscarawas była 
to praca odpowiednia dla kobiety. Pocieszał się tylko myślą, że nie ma 
przy tym jego indiańskiego ojca. Zdawało mu się. że dostrzega 
rozbawienie na twarzy Dela, kiedy obaj z Gorcłicm kazali mu stanąć w 
drewnianym cebrzyku. Następnie nauczyli go. jak połączyć wodę z 
mydłem z białej glinianej miseczki i rozprowadzić je po ciele.
Kiedy to zostało zrobione. Prawdziwy Syn nie mógł dłużej odwlekać 
klęski, jaką było dla niego włożenie ubrania. Gordie pokazał mu. gdzie jest 
przód, a gdzie tył. Ze wstrętem wciągał na siebie pogardzane szmaty. Sam 
ich dotyk parzył go i obezwładniał. Był teraz potrójnym więźniem — po 
pierwsze więźniem w tym obcym kraju, po drugie w tym domu i pokoju 
Yangwe. po trzecie w spodniach i kurtce białego. Odwrócił się od okna. 
kiedy zobaczył przybywających pod dom pierwszych gości. Żaden nie 
szedł pieszo, wszyscy dumnie dosiadali koni.
Gordie przychodził po niego dwa razy. zanim chłopiec zgodził się zejść 
na dół. Będzie pamiętał o tym. co mu przykazywał jego indiański ojciec: 
nie zdradzi wrogom swych prawdziwych uczuć. Najpierw kazano mu 
pójść i przywitać się z matką w jej pokoju, a także z obcą kobietą, która jej 
towarzyszyła. Potem wolno zszedł ze schodów. Ojciec oprowadził go po 
dużym salonie. Z tuzin osób ściskało mu rękę — biali wujkowie, ciotki, 
kuzyni. Nie umiałby odróżnić jednego z tych ludzi od drugiego. Było 
prawdą, co Obcięte Palce mówił im kiedyś w domu nad Tuscarawas: że 
wszyscy biali wyglądają tak samo. Wyróżniał się tylko biały grubawy chło-
piec, wpatrujący się w jego odzienie, i Prawdziwy Syn odgadł ze 
szczególnego wyrazu jego twarzy, że jest to kuzyn Alce, którego spodnie i 
kurtkę ma na sobie.
W końcu ojciec zostawił chłopca obok jego dwóch wujów. Obaj 
siedzieli wygodnie rozparci, paląc. Jeden, chudy i dłut
gonogi, ze sflaczałą skórą na podbródku, nazywał się George 
Owens.
—	Podziękuj swoim szczęśliwym gwiazdom, Johnny, że cię 
wyrwano z rąk tych diabłów — powiedział.
Wuj Wilse, silny, mocno zbudowany mężczyzna, zmierzył 
chłopca spojrzeniem już nie tak przyjaznych ciemnoszarych 
oczu.
—	Dla mnie dalej wygląda jak Indianin — rzucił mrukliwie i 
Prawdziwy Syn przypomniał sobie słowa Gordicgo. że wuj 
Wilse był przywódcą „chłopców z Paxton". Usiłował nie myśleć 
o obu tych uwagach. — Jak długo był między tymi dzikusami? 
— ciągnął tymczasem wuj Wilse. — Dwanaście lat. Hm. kto raz 
jest Indianinem, ten zostanie Indianinem do końca życia. Można 
zrobić Indianina z białego, ale nie uda się zrobić białego z 
Indianina.
—	Johnny nie jest Indianinem — wtrącił niespokojnie jego 
ojciec. — Ma taką samą białą krew jak ty i ja.
—	Może kiedyś była biała — zgodził się wuj Wilse. — Ale 
te dzikusy zmieniły ją na czerwoną. Chodzi o to. że wbijały mu 
do głowy pogańskie przykazania. Dobro jest złe, a zło jest 
dobre. Kradzież, to cnota. Kłamstwo to sztuka. A mordowanie i 
skalpowanie białych kobiet i dzieci jest najwyższym 
osiągnięciem.
Chłopiec stał nieporuszony i obojętny, chociaż czuł, jak krew 
napływa mu do twarzy. Wuj Wilse przyglądał mu się posępnie.
—	Tylko na niego spójrzcie. Stoi sobie jak gdyby nigdy nic, 
prawdziwy czerwonoskóry. Głowę daję, że obmyśla w duchu 
jakieś szatańskie sztuczki. — Kiedy tak patrzał na Prawdziwego 
Syna, w jego ciemnoszarych oczach zapłonęły nie 
bezpieczne fioletowe ognie, które dotąd tylko się tliły. — Mów 
prawdę, chłopcze! Mam słuszność, że coś knujesz?
Prawdziwy Syn nic dał po sobie poznać, że go słyszy.
—	Co z nim? — warknął wuj Wilse. — Głuchy jest czy co? 
A jak nie jest, to czemu nie odpowiada, kiedy dorosły się do 
niego zwraca?
Dcl Hardy, który cały czas przysłuchiwał się rozmowie, 
podszedł teraz i powtórzył chłopcu pytanie w języku De-
lawarów. Wuj Wilse mu przerwał.
—	Co to za język? — Kiedy mu powiedziano, wrzasnął: — 
Nie potrafi mówić po angielsku, tylko indiańskim bełkotem? A 
jak nie umie nic innego, to dlaczego nim nie mówi?
Del przetłumaczył. Chłopiec uznał, że nie może już dłużej 
milczeć bez uszczerbku dla honoru. Trzymając się najprościej 
jak mógł, odpowiedział w języku Delawarów.
—	Co on mówi? — spytał wuj Wilse.
—	Powiedział, że mowa Delawarów to nie indiański bełkot, 
za jaki pan ją uważa. Powiedział, że jak się spotykają Indianie z 
rozmaitych plemion, rozmawiają ze sobą właśnie w tym języku. 
Jest to najgłówniejszy język Indian, i w tym ma rację. 
Większość plemion go się uczy, żeby móc się dogadać z innymi 
plemionami.
Na twarzy wuja Wilse pojawił się wyraz szyderstwa.
—	A czy to ważne, po jakiemu szwargocą Indianie? 
Prawdziwy Syn słuchał uważnie, po czym wyrzucił z siebie
potok słów. Del zaczął je tłumaczyć:
—	Powiada,.że biali też posługują się językiem Delawarów. 
Powiada, że używamy słów tomahawk i wigwam i nazwy 
Susquehanna i wielu innych. Powiada, że nie jest to ubogi, tylko 
bogaty język. Jest dużo sposobów określenia tej samej rzeczy. 
Zawsze można wyrazić to, co się ma na myśli. Powiada, że po 
angielsku mówimy Bóg. Ale wic od Cuylogi, swojego 
indiańskiego ojca. że język Delawarów zna więcej niż dwa 
dzieścia sjów na określenie Boga i każde znaczy co innego.
Więc najpierw Eliwuleck. To znaczy Ten, który jest nad 
wszystkim. Dalej Eluwitschanessik. To znaczy Ten, który jest 
najsilniejszy i najpotężniejszy. Wreszcie Eluwilissit. To 
znaczy Ten, który jest największy w swojej dobroci... Wuj 
Wilsc przerwał. Trzeba było widzieć jego twarz!
—	Dość tego! Chce pan powiedzieć — zwrócił się do Dela 
— że ten indiański poganin, Cuyloga. który ukradł Johnny'ego i 
utrzymuje, że jest jego ojcem, mówi o Bogu, zanim idzie 
mordować chrześcijańskich mężczyzn i kobiety?
Słysząc wzmiankę o swym indiańskim ojcu Prawdziwy Syn 
poczuł, jak wzbiera w nim wściekłość. Nagle mówienie przez 
tłumacza wydało mu się zbyt powolne. Przemówił wprost do 
wuja, używając takiej angielszczyzny, na jaką umiał się zdobyć.
—	Wuju, mówisz, że ty chrześcijanin. Ale mordujesz Indian 
Conestogo.
Gruba twarz rozjarzyła się gniewem.
—	Więc okłamałeś nas, kiedyś powiedział, że nic potrafisz 
mówić po angielsku.
—	Ja nie kłamać. Ja nic nie mówić.
—	Słusznie, ale swoją drogą próbowałeś nas oszukać, boś 
milczał i udawał, że nic nie rozumiesz. To typowa indiańska 
sztuczka i dlatego ci z plemienia Conestogo dostali w końcu, co 
im się sprawiedliwie należało. Udawali, że są chrześcijanami, 
bo w ten sposób mogli mordować białych bezkarnie i bez 
ryzyka, że ktoś ich na tym złapie. Kiedy ich ktoś próbował 
aresztować i postawić przed sądem, jak każdego innego 
człowieka, kwakrzy raz-dwa zabierali ich do Filadelfii. A tam 
byli tylko biednymi nawróconymi z pogaństwa chrześcijanami. 
Bzdury! Byli nie lepszymi chrześcijanami od wilków!
—	Ja nie wiedzieć — rzekł Prawdziwy Syn. — Ale oni byli
ludzie. Niektórzy dobrzy ludzie, inni źli. Wy chrześcijanie! j I 
wy byli czterdzieści, pięćdziesiąt. Macie konie. noże. to-
mahawki, strzelby. Pakować ołów w głowy indiańscy ludzie.] 
Zabijać kobiety i dzieci. Nikt nie zostaje. Rąbać toma-
hawkami. Odcinać ręce i nogi...
Wuj Wilse miał twarz zniekształconą z gniewu. Podniósł się i 
na pół z. krzesła.
—	Tak. i to było najlepsze, co mogło ich spotkać. Dostali, 
co im się należało. Tak urządziliśmy mężczyzn, żeby nie mor-J 
dowali więcej białych. I tak urządziliśmy kobiety z dziećmi, 
żeby nie wydawały więcej na świat morderców.
Słysząc jego wrzask Alec przysunął się do ojca. I stał przy 
nim rzucając Prawdziwemu Synowi zjadliwe spojrzenia.
—	Tatku, daliśmy mu moje ubranie — powiedział — a teraz 
on nas obraża.
Prawdziwy Syn żachnął się.
—	Ja nie prosić o ubranie. Teraz zdjąć ubranie i nigdy nie 
włożyć.
—	Nie, tego już dość! — ocknął się nagle Harry Butler. — 
Johnny, nie wolno ci mówić w taki sposób do starszych! Prze-
proś wuja Wilse!
Chłopiec zacisnął wargi. Wuj Wilse rzucił szwagrowi gnie-
wne, znaczące spojrzenie.
—	Powiem tylko jedno, Harry. Radzę ci dobrze go pilno-
wać. Jeżeli będzie dalej brał stronę nieprzyjaciół swoich 
krewnych i sąsiadów, może go spotkać coś złego.
Teraz przemówił drugi z wujów Prawdziwego Syna, ten, 
który się dotąd nie odzywał.
—	Chcę ci coś powiedzieć, chłopcze. Byłoby mi przykro, 
gdybyś źle zrozumiał swoich krewnych, zwłaszcza ojca, wuja 
Wilsona i innych mężczyzn z Paxton. W życiu prywatnym 
jesteśmy porządnymi, ogólnie szanowanymi obywatelami tego 
kraju. Jesteśmy członkami kongregacji naszego kościoła, dajemy składki 
na cele dobroczynne. Ale niech nikt nam nie mówi o Indianach. Mamy 
za dużo doświadczeń. Jeżeli biały zabije Indianina, nazywa się go 
morderca. Nic wolno mu wytaczać procesu tutaj, gdzie z pewnością 
byłby uniewinniony. Nie. zabierają go do Filadelfii, gdzie zostaje 
skazany na śmierć przez powieszenie. Ale jak Indianin zabije białego, 
jest po prostu biednym poganinem, który sam nie wie. co robi. Jego też 
nie wolno stawiać przed sądem tutaj, gdzie z pewnością byłby skazany 
na śmierć przez powieszenie. Więc posyłają go do Buck County albo do 
Filadelfii, gdzie wszyscy mu nadskakują, rozpieszczają go i chronią, i w 
ogóle ani myślą go sądzić. Tak się mają sprawy między nami i 
czerwonoskórymi i dlatego sami musimy wymierzać sprawiedliwość. 
Wuj Wilse patrzał na chłopca kiwając ponuro głową.
—	A ja ci powiem coś innego. Lepiej, żeby żaden z twoich przyjaciół 
nie przychodził cię tu odwiedzać. Jeżeli oczekujesz wizyty tego 
indiańskiego poganina, który cię porwał, daj 
mu znać. żeby się trzymał z. daleka.
Chłopca ogarnęło przerażenie na myśl. że ojciec może tu przyjść po 
niego. Zwracając się do wuja Wilse wyrzucił z siebie potok gorzkich słów.
—	Kiedyś biały człowiek mieszkał u Indianie. Ożenił indiańska 
squaw znad Muskingum. Mieli trzy dzieci. Same dziewczyny. Jeden dzień 
biały człowiek chce wrócić do biali. Zabija squaw i trzy dzieci. Bierze 
skalpy do Filadelfii, żeby za skalpy pieniądze. Imię miał Dawid Owen. 
On twój 
brat?
Z szybkością olbrzymiego kota wuj Wilse zerwał się i wymierzył 
chłopcu policzek. Siła uderzenia o mało nie zwaliła go z nóg.
—	Nie. nie jestem jego bratem! — zaryczał. — Ale żałuję.
że nic jestem. Spełnił tylko swój obowiązek wobec ojczyzny i 
współziomków. Uważał, że robactwo należy tępić. Ja też tak 
uważam.
Z ogromnym trudem Prawdziwy Syn odzyskał panowanie: nad 
sobą. Stał teraz sztywno wyprostowany, nieruchomy. Ani jedno 
słowo więcej, powiedział sobie, nic wyjdzie dzisiaj z jego ust. A 
wokół tych ust widać było białe ślady ciężkiej ręki wuja Wilse. 
Chłopiec patrzył na mężczyznę oczami, w których płonęła 
posępna, żrąca nienawiść.
VIII
Prawdziwy Syn dotrzymał słowa. Tego wieczoru zdjął 
nienawistne ubranie swego kuzyna Alka i nikt nie zdołał goj 
nakłonić, żeby je na siebie włożył. Rano ubrał się w strój in-
diański. Kiedy ojciec zabronił mu schodzić na dół w tym 
odzieniu, chłopiec uczynił ze swego pokoju więzienie. Po kilku 
dniach przyszedł Peter Wormley, miejscowy krawiec. Skrzywił 
się boleśnie na widok prymitywnej myśliwskiej bluzy i 
nagolenników. Do czego to doszło, narzekał, że zostawia piękny 
sukienny płaszcz kapitana Rebucka, żeby przykryć: grzbiet 
półnagiemu indiańskiemu chłopcu!
W czasie swego pobytu Peter Wormley uszył chłopcu dwa 
garnitury, jeden z nowego materiału, na niedzielę, i drugi, 
przerobiony ze starego ubrania ojca, na dni powszednie.
— Szanuj je — przestrzegł na odchodnem. — Pamiętaj, że 
nie jesteś już czerwonoskórym wyrostkiem uganiającym się po 
puszczy.
Następnie zjawił się Andy Goff, miejscowy szewc. Przy-
miarki i grymasy krawca wydawały się chłopcu udręką, a 
ubrania, które uszył, były równie brzydkie jak Alka. Jed-
nakżę szewc okazał się gorszy. Buty, które pozbijał za pomocą młotka, 
wydawały się dwoma kawałkami wydrążonej kłody. Ściskały stopy, 
miażdżyły palce i wpijały się w kostki. Chłopice miał uczucie, że mu 
uwiązano do nóg kamienie młyńskie. Dlaczego biali tak się męczą, kiedy 
mogliby biegać lekko i swobodnie w mokasynach? Nazajutrz Prawdziwy 
Syn wrócił do swojego indiańskiego odzienia. Potem którejś nocy, kiedy 
leżał na pół uśpiony, przyszła ciotka Kate i zabrała obie pary mokasynów. 
Wyniosła też jego indiańskie odzienie i teraz, jeśli chłopiec nie chciał 
spędzać całych dni w łóżku, nie miał innej rady, jak ubrać się w więzienny 
strój i chodzić łomocząc twardymi skórzanymi butami.
Zrobili to. podejrzewał, żeby mu uniemożliwić ucieczkę, bo żaden 
chłopiec czy dorosły mężczyzna tak skrępowany ubraniem nic przedarłby 
się przez puszczę.
Del Hardy wrócił już do swojego pułku. W pierwszej chwili Prawdziwy 
Syn był zaciowolony, że odjeżdża, ale bardzo prędko zaczął odczuwać 
jego brak. Spośród wszystkich białych znał żołnierza najdłużej. Był 
jedynym ogniwem łączącym go z Pół Strzały i resztą bliskich znad 
Tuscarawas. Nie miał już z. kim rozmawiać w języku Lenni Lenape.
Runął na niego teraz cały nieznośny ciężar odrażającego, 
pozbawionego radości życia białych ludzi, ich niezrozumiałych obyczajów. 
Każdego popołudnia, oprócz, szóstego i siódmego, był więźniem w pokoju 
matki, gdzie uczył się czytać, stawiając przerażająco nudne znaki Yangwe 
na tabliczce. Siódmego ranka siedział niczym więzień między ciotką Kate i 
ojcem w budynku, który oni nazywali Domem Wielkiego Ducha, pośród 
duszącego zapachu białych i woni ich odzienia. Biali są strasznie dziecinni, 
jeżeli im się zdaje, że Bóg całego wszechświata godziłby się przebywać w 
takim ciasnym i dusznym miejscu. Indianie są mądrzejsi, bo wiedzą, że 
Wielki
Duch kocha swobodę lasów i strumieni, gdzie powietrze jest 
czyste, gdzie ptaki śpiewają, a natura sama tworzy miejsca 
modlitwy i świątynie.
Niekiedy zdawało mu się. że Wielki Duch zapomniał o nim. 
porzuconym w kraju białego człowieka. Potem nagle 
przypominał sobie, co mówił im Kringas. tam. w puszczy nad 
Tuscarawas. Kringas. stryjeczny dziadek Pół Strzały, był bardzo 
wiekowy i cały pokrzywiony ze starości.
— Bratankowie. Niech wam się nigdy nie zdaje, że Wielki 
Duch o was zapomina. Niektórzy Indianie uważają, że on 
okazuje więcej łaski białym, ponieważ, biali mają swoje stada 
bydła i jak s;j głodni, mogą z nich zabijać pojedyncze sztuki. 
Mają stodoły napełnione ziarnem i wedle potrzeby mogą 
wkładać ziarno do garnka. Indianie tego nie mają. Bratankowie. 
Niektórym się zdaje, że to jest źle. ale klnę się prawdą. że to 
jest dobrze. To pokazuje Indianinowi, że dostarczycielem jego 
żywności nie są składy towarów, tylko Władca Nieba. 
Bratankowie. Byłem młody i teraz jestem stary. Często 
bywałem w potrzebie. Nauczyło to mnie. że Wielki Duch czyni 
tak z. nami. bo ma w tym swój cel. Chce nam pokazać, że 
jesteśmy zależni od Niego.-który jest naszym Ojcem, i chce 
nam powiedzieć, że jeśli będziemy robili, co do nas należy, on 
zawsze dostarczy nam żywności we właściwym czasie. Jeżeli 
będziemy cierpliwi i na to zasłużymy, odda wrogów w nasze 
ręce.
Dzisiaj, kiedy wysłano go po nowy kosz na bieliznę. Praw-
dziwy Syn zastanawiał się. czy ma z tym coś wspólnego Wielki 
Duch. Ciotka Kate kazała Gordiemu iść z nim i wskazać mu 
drogę do domu koszykarza, ale chłopiec podejrzewał, że Gordie 
ma dopilnować jego powrotu. Mogła być spokojna, że nie 
ucieknie takiego dnia jak dzisiejszy, bo był to jeszcze miesiąc 
Mrozu. Od Którego Pękają Drzewa. Słońce na bez-
leśnej białej przestrzeni oślepiało go, a. buty ślizgały się w 
śniegu, inaczej niż mokasyny.
Niebawem dotarli do niewielkiego, ciemnego lasu nad po-
tokiem. W lesie stała chata z bierwion. Z jej komina ulatywał 
niebieski dym. Kiedy zastukali, otworzyły się drzwi i przywitał 
ich bardzo stary człowiek o brązowej, pomarszczonej twarzy. 
Przez krótką chwilę chłopcu zdawało się, że jest z powrotem w 
wiosce nad Tuscarawas. Od koszyków z rozszczepionego 
drewna i łoziny bił zapach puszczy Ohio i Prawdziwy Syn poczuł 
w sercu ostry ból tęsknoty za domem.
Usiadł na ubitej ziemi klepiska, na macie uplecionej z wió-
rów, i przyglądał się brązowej ręce, która rozszczepiała łozinę i 
plotła z niej kosz.
—	Jesteś chłopakiem Butlera, co to go porwali kiedyś 
Indianie? — spytał stary koszykarz. — Słyszałem o tobie. Mnie 
też porwali, jak byłem malcem ledwie odrosłym od ziemi. 
Plemię Wyandotte, zamieszkujące Wirginię. Jak miałem 
dwadzieścia lat, uwonił mnie kapitan z Pensylwanii i od tego 
czasu pracuję dla niego.
—	Bo jesteś niewolnikiem, Abe — wtrącił mały Gordie.
—	Ano jestem, chłopcze — rzekł pogodnie Murzyn. — 
Podobnie jak ty i twój brat, chociaż jeszcze o tym nic wiecie. Ja 
wiem aż za dobrze. Bo prawie przez sześćdziesiąt lat chciało mi 
się łowić ryby wiosną i latem, a na jesieni i w zimie chodzić ze 
strzelbą do lasu. Ale każdego roku wiosną i latem musiałem 
pracować w polu, a każdego roku jesienią i zimą musiałem 
pracować w lesie. Teraz, kiedy nie daję rady pracować w polu i 
w lesie, nie mogę też chodzić na ryby i na polowanie. Zdatny 
jestem już tylko do tego, żeby całe dnie siedzieć na ławeczce i 
wyplatać koszyki dla białych.
—	Bo nie jesteś wolny jak my — upierał się mały Gordie.
—	Nie, nie jestem wolny i nigdy się od białych nie uwolnię 
— przyznał stary. — Ty też nie jesteś wolny, ani twój brat. Co 
dzień okręcają was nowym cienkim postronkiem. 
Obwiązują was po trochu, żebyście za bardzo tego nie poczuli. 
Prędzej czy później całkiem was skrępują więzami, ale wtedy tak 
już przywykniecie, że wyda wam się to czymś zwyczajnym. 
Będziecie jedli łyżką i widelcem, spali w łóżku. Będziecie mieli 
dom i kawałek ziemi i będziecie płacili podatki. Cały dzień 
będziecie chodzić z motyką po polu i karczować ziemię w 
trudzie i mozole. Po trochu tak was okiełznają, że będziecie jak 
zwierzęta spędzać noce w stajni, a w dzień ciągnąć ładunki, co 
nie przysporzy żadnego dobra duszy uwięzionej w środku 
waszego ciała.
Prawdziwy Syn poczuł skurcz w piersi.
—	Ja nigdy nie będę niewolnikiem białych — oznajmił.
—	Och, tak ci się zdaje, chłopcze. Mnie też się tak zdawało. 
Myślałem, że wydobywam się z ciemnej puszczy. Wracałem do 
domu, do dobrych ludzi i dobrego życia. Wracałem do ładnych 
domów i stodół, i narzędzi, do pól obsianych żytem i 
jęczmieniem, do zegarów, które wybijają czas, i do 
kaznodziejów, którzy nauczają z ksiąg i modlitwą wypraszają dla 
naszej duszy drogę do nieba. Teraz mam osiemdziesiąt cztery 
lata, albo coś koło tego, i najlepsze, co w życiu pamiętam, to 
lata przebyte w puszczy, kiedy byłem chłopcem. Oglądam się i 
widzę za sobą życie, jakby to był długi sznur. Najmilszy w nim 
kawałek, to kiedy biegałem swobodnie po lasach. Miało to w 
sobie jasność, jakiej już nigdy później nie widziałem.
Prawdziwy Syn wpatrywał się w niego chciwie.
—	Czy mówisz językiem Lenape?
—	Mówiłem w młodości. Nie Lenape, tylko Wyandotte. 
Trajkotałem, jakby to była mowa moich ojców. Ale Wayn-
tlotte i Lenni Lenape nie mogą się zrozumieć. Za to Shawanosi 
j Lenape mogą.
—	Nie za dobrze, ale mogą — przyznał Prawdziwy Syn.
—	Tak też mówię. Shawanosi i Lenape rozumieją się 
nawzajem. Kiedyś znałem niezgorzej Lenape. Teraz pamiętam 
tylko, że nitschu to przyjaciel, że anwin kachew to kto jesteś, 
że kella znaczy tak. a mat ty znaczy nie. Nawet Wyandotte nie-
bardzo już pamiętam. Kiedyś, jak pracowałem w górze rzeki u 
pana McKee, przechodził jeden Wyandotte. Rozumiałem 
wszystko, co do mnie mówił, ale było mi wstyd, że nie mogę mu 
odpowiedzieć.
— Miałem nadzieję, że będziesz mówił ze-mną językiem 
Lenape — zmartwił się Prawdziwy Syn.
—	Nie, chłopcze. W tych stronach został już tylko jeden 
człowiek, który zna mowę Lenni Lenape czy Delawarów, jak o 
nich mówią biali. To jest stary Dębowy Liść, co mieszka na 
Trzeciej Górze i ma ze sto lat.
—	Gdzie jest Trzecia Góra?
—	Znasz Górę Kittaniny? Widać ją z każdego miejsca w 
Paxton. No więc niektórzy mówią na nią Pierwsza Góra. Druga 
Góra jest zaraz za nią. A dalej na północ nieduża góra, co ją 
czasem zwą Kamienną Górą. Nie dotyka rzeki. To jest Trzecia 
Góra. Na wierzchołku Wszechmogący zostawił stos kamieni 
niczym kościół, a na szczycie tych kamieni jakby kazalnicę. I 
tam pomiędzy kamieniami mieszka stary Dębowy Liść. Ludzie 
nic wiedzą, jak on tam żyje. bo nie schodzi nigdy na dół. Boi 
się, że go chłopcy z Paxton oskalpują.
Po powrocie do domu Prawdziwy Syn myślał nieustannie o 
starym Indianinie na szczycie Trzeciej Góry, który znał mowę 
Lenape. Większość stycznia. Miesiąca, W Którym Ziemne 
Wiewiórki Zaczynają Biegać, spędził przy oknie i spoglądał 
przez małe szybki na północ. Nie mógł dojrzeć
Trzeciej Góry, ale widział Pierwszą Górę. Wyrastała nad polami, 
ciemnobrązowa i puchata jak grzbiet ogromnego zwierzęcia. 
Niedawno spadł śnieg i ścieżki na stoku znaczyły się wyraźnymi 
liniami. Ścieżki jeleni były krótkie. Ścieżki wilków były dłuższe 
i przecinały górę w najniższych punktach grani. U stóp góry, 
zaraz na początku zbocza, dość szeroka ścieżka prowadziła 
prosto w kierunku zachodnim. To jest na pewno ścieżka 
indiańska, powiedział sobie chłopiec. Widział ją w myślach 
biegnącą dalej, dalej, przebywającą brodem rzekę 
Saosquahanaunk, przedzierającą się przez szczyty gór i rzeki, i w 
końcu docierającą nad Tuscarawas, gdzie niebieski dym ulatuje z 
ciemnych starych chat. a cisza i spokój otulają ,wszystko.
Był teraz luty. Miesiąc, W Którym Skrzeczą Pierwsze Żaby. 
Któregoś dnia zimno odeszło i przyszły deszcze. Niemal z dnia 
na dzień ścieżki zniknęły, góra pozbyła się swojej bieli i była 
teraz czymś ciemnym, kosmatym i cudownie dzikim. Od samego 
patrzenia na nią z. chłopcem coś się działo. Miał wrażenie, że 
czuje zapach lasu. pachnącego jak lasy nad Tuscarawas. kiedy 
spadnie deszcz i drzewa nasiąkłe wodą są czarne jak heban, a 
mech na korze i na ziemi jest zielony niczym bryzgi farby. 
Złoszczona kora rzecznych brzóz będzie powiewała na 
podobieństwo chorągwi, czerwona w zachodzącym słońcu. Ogon 
sadzącego długimi susami jelenia będzie się podnosił, biały i 
giętki, przy każdym skoku. Chłopiec poczuł w sercu ból 
bezmiernej tęsknoty. Słyszał niemal, jak przecina powietrze 
ostry, płynący nad rzeką świst kuli ze strzelby jego indiańskiego 
ojca i czuł w nozdrzach aromat Kaak. dzikiej gęsi. piekącej się 
na węglu drzewnym razem z jego ulubionymi plackami z mąki 
kukurydzianej zmieszanej z fasolową.
Chyba najbardziej tęsknił za widokiem indiańskiej twarzy — 
twarzy ojca, 
ciemnoczerwonej, sokolej, zawsze wystawionej na wiatr, zawsze 
podniesionej wysoko, twarzy, do której nie miały dostępu sprawy drobne, 
sprawy wioski. Tęsknił za twarzą matki, świeżą i brązową, ale pociętą du-
żymi łukami bruzd na policzkach i wokół ust. które zrodził śmiech i 
uśmiechy, a na czole poznaczoną poprzecznymi liniami, przypominającymi 
indiański znak błyskawicy, zrodzonymi nic ze śmiechu, tylko z wojny i z 
opowieści o wojnie, i z trosk rodzinnych, z wysiłku ciężkiej pracy. Tęsknił 
za młodymi twarzami sióstr, gładkimi i okrągłymi niczym księżyc, które nie 
są blade i chorowite jak twarze białych dziewcząt, lecz płoną ciepłą 
brązową barwą ziemi. Tęsknił za pełnymi życia, czarnymi oczami 
spoglądającymi spod najczarniejszych i najgęstszych włosów, zawsze 
ozdobionych kawałkiem jasnoczerwonej tkaniny, przez co wydają się tym 
ładniejsze. Chłopiec czuł, że nawet od widoku twarzy Dębowego Liścia, 
która zapewne przypomina brązową pomarszczoną maskę, zrobi mu się 
lżej na duszy.
Minęły Dni Zbioru Melonów. Nadszedł Miesiąc Połowu Ryb. Korzenie 
traw napełniły zapachem odtajałą ziemię i powietrze. Nie mógł już dłużej 
czekać. Któregoś dnia wziął bochenek chleba i kawał zimnej wołowiny ze 
skrzynki wiszącej w piwnicy. Jak młodziutka pantera, która bawi się w 
podchodzenie zwierzyny wokół własnego legowiska, pobiegł chyłkiem do 
stodoły. Dock. siwek, na którego grzbiecie przyjechał tu z Carlisle. stał w 
swojej przegrodzie potrząsając długą grzywą. Uzda i siodło wisiały na 
dębowych kołkach. Chłopiec uwinął się szybko z przygotowaniami do 
drogi, chleb i mięso wsunął do torby przy siodle. I teraz, zasłonięty od 
strony domu stodołą, poprowadził konia ku wolności.
— Prawdziwy Synu! Dokąd jedziesz? Weź mnie ze sobą! — wołał 
Gordie biegnąc za nim.
Podsadził chłopca i usadowił go na siodle, a potem usiadł za 
nim. Kiedy nikt nie mógł go już dojrzeć z okien, wyprowadził 
Docka poza niskie ogrodzenie, na otwartą drogę. Po jakimś 
czasie przejeżdżali obok piętrowego domu. ze stojącą opodal 
szopą bednarza.
—	To jest dom wuja Wilse! — zawołał Gordic. — I jest 
kuzyn Alec. Biegnie do warsztatu powiedzieć wujowi, że nas 
widział.
Prawdziwy Syn wcale się tym nic przejął. Ziemia jest rozległa. 
Niebo jest jak rozpostarte skrzydła ogromnego ptaka. Słońce 
grzało. Dock rozpryskiwał kopytami wodę rwących,; hucznych 
potoków. U stóp długiego wzgórza wjechali w ciemny, zielony 
las, w gęstwinę świerków i sosen. Przecinały goj tajemnicze 
ścieżki. Rwący potok pienił się na dnie jaru, a zachwycające, 
natarczywe wonie biły od ziemi i zarośli.
Chłopiec ściągnął wędzidło i długą chwilę stał bez ruchu.
—	Prawdziwy Synu, widzisz coś? Słyszysz coś? — dopytywał 
się Gordie.
Ale jak mógł odpowiedzieć młodszemu bratu, co widzi i 
słyszy? Nie popędzał konia, pozwalał mu stać w lesie i szczypać 
gałązki i pąki. Dlaczego biali zamykają się jak więźniowie w 
domach i stodołach, kiedy wszędzie dokoła rozpościera się 
ożywiona puszcza? Kringas mówił prawdę. Może Władca Nieba 
i Ziemi uwięził go po to, żeby tym bardziej cenił wolność po 
wydostaniu się z zamknięcia? Nigdy nad Tuscarawas otwarta 
ścieżka nie miała dla chłopca takiego uroku — wonne 
powietrze, zielony las. Przed nim leżały szerokie przestrzenie 
Saosquahanaunk — cieniste przełęcze, niewidoczne doliny, a 
dalej Krótka Góra, i tam, na szczycie, stał wśród głazów 
Dębowy Liść i wołał do niego w prawdziwej mowie Lenape.
Wyłoniła się już przed nim Przełęcz, kiedy nagle usłyszeli
za sobą stukot kopyt końskich. Tu, w tym urwistym, świętym 
miejscu, gdzie rzeka przedzierała się przez Górę Kitta-niny. 
Prawdziwy Syn wolałby być sam. Uzbroił się w odwagę przed 
spotkaniem z obcymi jeźdźcami, którzy za chwilę go dogonią. 
Kiedy podniósł wzrok, zobaczył ze zdumieniem ojca, wuja 
Wilse i farmera nazwiskiem Neal.
—	Chciałeś uciec! — zawołał oskarżycielsko ojciec.
—	Jedziemy odwiedzić Dębowego Liścia — odparł chło-
piec.
—	Nie okłamuj ojca! — wrzasnął wuj Wilse i chłopiec na-
prężył mięśnie w oczekiwaniu na cios.
—	Dębowy Liść nie żyje od wielu lat — powiedział ojciec. 
Prawdziwy Syn milczał. Wuj Wilse sięgnął do wypchanych
toreb.
— A to co takiego? — spytał wyciągnąwszy chleb i mięso.
—	Wziąłem jedzenie dla Dębowego Liścia — wyjaśnił 
chłopiec, ale czuł, że nikt mu nic wierzy.
—	Wiedziałeś, że to dla Dębowego Liścia? — zwrócił się 
wuj Wilse do Gordicgo, który milczał z nieszczęśliwą miną.
—	A więc kłamiesz i kradniesz! — powiedział oskarży-
cielsko ojciec chłopca.
—	Mówiłem ci. czego się możesz spodziewać — wtrącił wuj 
Wilse.
—	Od dzisiaj będziemy mieli baczniejsze oko na niego — 
przyrzekł ojciec.
Prawdziwy Syn usiłował nie zdradzać żadnych uczuć. 
Wygładził mięśnie twarzy, jak robił to jego indiański ojciec. 
Teraz, kiedy zajechał już tak daleko, najtrudniejszą rzeczą było 
zawrócić. Stracił wszystkie te bezcenne cudowności, które 
rozpościerały się przed nim i wabiły go ku sobie. A prawic już 
do niego należały — niewidoczne doliny, brody, przez które 
nikt się dotąd nic przeprawiał, lasy nie tknięte stopą
ludzką, góry. na które nikt się jeszcze nie wspinał i które) usiłowały 
zepchnąć białego człowieka do rzeki, jeśli podszedł za blisko.
IX
Był to jeden z owych łagodnych dni. jakie zdarzają się. niekiedy W 
marcu na nizinnych terenach Sustjuehanna. Za oknami świeciło słońce. 
Drozd śpiewał swoją pieśń. Trawa; między drzewami sadu już się 
zazieleniła. Dwa klony cukrowe, całe obsypane kwieciem, czerwieniły się 
na tle ciemnych,' dalekich gór. Od strony pola, które orał Neal z najemnym 
parobkiem, płynął dobry, ciepły zapach skib ziemi: kury i jedna raszka szły 
za pługiem po bruzdach.
Ale na piętrze w dużej sypialni Myry Butler okna były zamknięte, a 
story zaciągnięte. Myra Butler leżała na kanapie w miłym półmroku, z 
oczami przymkniętymi. Myślała, jak się to zdarzało tylekroć. o owym 
lipcowym dniu przed jedenastu laty. Był czas żniw i Harry pomagał 
kosiarzom. Wziął ze sobą maleńkiego Johnny'ego. Kosili pszenicę na 
najdalej położonym polu. które wrzynało się na podobieństwo szerokiego 
sierpa w otaczający je z trzech stron las. Teraz nic było już tego lasu i 
większości puszczy oddzielającej osadę od Suscjuehanna — wycięto ją i 
zniszczono w czasie wojen z. Indianami. Ale wtedy stała gęsta i ciemna, 
jak w czasach, kiedy przybyli tu pierwsi osadnicy.
Setki razy słyszała tę historię i setki razy ją powtarzała — jak to dzicy 
ukryli się w lesie i obserwowali żniwiarzy. Czyj byli tam długo, tego nikt 
nie wiedział, ale z diabelską przebiegłością wyczekali chwili, kiedy biali 
znaleźli się na środku pola. z daleka od strzelb ustawionych w kozły obok 
płotu wtedy zaczęli strzelać. Tom Galaugher zginął od kuli. A 
Mary Awl, wiążąca snopki, została ranna. Reszta żniwiarzy 
uciekła — wszyscy oprócz malca, który bawił się w cieniu 
ogromnego drzewa budując domek z kory. Kiedy mężczyźni 
wrócili z odsieczą, chłopca nie było. Dokąd mogli, ukrywali tę 
wiadomość przed matką, ale w końcu musieli jej powiedzieć, że 
dzicy uprowadzili dziecko. Od tamtej chwili Myra Butler nie 
opuszczała łóżka.
Kiedy tak leżała owego marcowego ranka z półprzymkniętymi 
oczami, wydało jej się. że ktoś podjeżdża konno pod dom. Po 
chwili rozległy się kroki na schodach, pukanie do drzwi i 
energiczna, czerwona twarz Kate pokazała się w drzwiach.
—	Przyjechał pastor Elder — powiedziała Kate wchodząc. 
Pośpiesznie uporządkowała pokój, rozsunęła zasłony.
uczesała bratową i pomogła jej włożyć szlafrok.
Niebawem wszedł szczupły, siwowłosy mężczyzna w czarnym 
surducie i spodniach do kolan, w czarnych pończochach i 
pantoflach ozdobionych pięknymi srebrnymi klamrami. W obu 
osiedlach powszechnie darzono go miłością. Jego skupiona 
twarz rzadko traciła wyraz powagi, nie straciła go też w 
momencie, kiedy przeszedłszy cichym krokiem pokój uścisnął 
rękę chorej.
—	Spotkałem wczoraj Harry'ego w młynie. Powiedział, że 
nie czuje się pani najlepiej.
—	Nic w tym niezwykłego wielebny pastorze — odparła 
Myra Butler. — Ale zawsze jestem rada z pańskich odwiedzin.
—	A właśnie, że to jest coś niezwykłego! — wybuchnęła 
Kate.
Pastor zatrzymał spojrzenie najpierw na jednej, potem na 
drugiej twarzy. Był jednym z pierwszych obywateli okręgu.
wieloletnim pastorem kościoła w Derry, pułkownikiem miej-
scowej milicji, energicznym farmerem, doskonale gospo-1 
darującym na swojej ziemi, i człowiekiem nieskorym do przej-
mowania się cudzymi skargami i kłopotami. Teraz przysunął 
krzesło do kanapy i usiadł w takiej pozie, jaką zwykle przybierał 
wzywany do chorej doktor Childsley.
—	Proszę mi wszystko opowiedzieć.
—	Kiedy nie ma nic do opowiadania — odparła Myra Butler. 
— Wie pan dobrze, pastorze, że od jedenastu blisko lat nie 
jestem zdrowa.
—	Ale ostatnio ma się gorzej — wtrąciła Kate. — I zaraz 
powiem, jaki jest powód. To prze?. Johnny'ego. Pamięta pan 
pastor, jak często modliliście się z nią w tym pokoju, żeby 
dobry Bóg zwrócił jej to dziecko. Wasze modły były 
sprawiedliwe i Bóg ich wysłuchał. A teraz musi pan coś z tym 
zrobić, bo to pan jest odpowiedzialny za powrót tego chłopca.
Pastor nie patrzył na Kate, tylko na Myrę Butler.
—	Co on tym razem zrobił? — zapytał spokojnie.
—	Wie pan pastor, że próbował uciec i na dodatek wziął ze 
sobą małego Gordiego? Szczęście, że Harry i Wilse dogonili 
go, zanim umknął. Ale to tylko drobna cząstka naszych 
zmartwień. Jest utrapieniem dla nas wszystkich, może z 
wyjątkiem Gordiego. Jest niewdzięczny. Nie chce uznać, że ma 
białą skórę. Ciągle uważa się za Indianina. Powiada, że Indianie 
nie mają regularnych posiłków, i przychodzi jeść tylko wtedy, 
kiedy jest głodny. Zawstydza nas w obecności naszych krewnych 
i przyjaciół. Nie chce uczestniczyć w naszych rozmowach. 
Powiada, że to, o czym mówimy, jest nieciekawe. Chodzi mu o 
to. że nie rozmawiamy o rzeczach interesujących dzikusów, jak 
niedźwiedzie i pantery, i bobry, i futra, i skalpy, bo o tym mówią 
Indianie. Uważa, że Indianie
są bezgrzeszni i doskonali. A nawet wierzy, że kradzież j 
kłamstwo to cnota.
.— Jestem pewna, że tak nie jest! — rzuciła pośpiesznie 
Myra Butler.
—	Jeżeli tak nic jest, to rzeczy wychodzą z tego domu na 
własnych nogach — powiedziała zgryźliwie jej szwagierka. — 
Zaczęło się od twojego noża do mięsa. Potem zniknęła strzelba 
Harry'ego. Na szczęście nie ta najlepsza. Mosiężne okucie jest 
odłamane. zresztą Harry nie bardzo ją lubi, bo jest z drzewa 
klonowego, a od klonu rdzewieje lufa. Ale można z niej strzelać 
i zabijać, a Harry powiada, że zginęło mu trochę prochu i 
ołowiu. Brakuje mi też mąki kukurydzianej. Dwa razy 
zauważyłam, że w worku jest mniej, niż było.
—	Ale nie masz pewności, że ktoś te rzeczy zabrał — upie-
rała się Myra Butler.
—	Nic, nie mam całkowitej pewności. Wiem tylko, że jest tu 
z nami ktoś, kto nas nie lubi. Nic chodzi o mnie. ale to takie 
bolesne, że on traktuje własnego ojca i matkę, jakby byli ludźmi 
obcymi. Pismo powiada: „Czcij ojca twego i matkę twoją, aby 
Twój Pan i Bóg dał ci długie dni żywota na ziemi". Ale on czci 
tylko swoich udawanych indiańskich rodziców i dlatego Myra 
tak źle się czuje.
—	Kate
—	Mam rację, Myro. i ty wiesz o tym. Korzysta z każdej 
nadarzającej się okazji, żeby mówić o tym Cuylodze i tej 
królowej Hadze czy jak się tam ona nazywa. Mieszka w naszym 
domu, to prawda, ale dalej jest do szpiku kości dzikusem. Gdyby 
nie był kropla w kroplę jak jego dziadek Espy. dałabym głowę, 
że pułkownik Bouquet pomylił się i przysłał nam dziecko 
jakiejś indiańskiej squaw i trzeciorzędnego kupca.
Myra Butler drgnęła. Pastor Elder spostrzegł to i rozsiadł się 
wygodnie na krześle. Miał czas i mógł pozwolić sobie na 
przemyślenie wszystkiego. Sprawa była trudna.
—	Może byłoby dobrze, żebym porozmawiał z chłopcem -1 
rzekł.
—	Miałam nadzieję, że pan pastor się zgodzi. Zaraz przy 
prowadzę Johnny’go — powiedziała Kate wychodząc.
Ani pastor, ani Myra Butler nie usłyszeli, gdy chłopiec wszedł 
do pokoju. Rozmawiali we dwójkę i nagle spostrzegli że stoi w 
drzwiach, smukła postać o ciemnej twarzy. W swojej kurtce, 
spodniach i butach mógł uchodzić za jednego z wielu zamożnych 
chłopców miasteczka, ale przy wnikliwym spojrzeniu odkrywało 
się pewną odmienność w jego postawie: w wyprostowanych 
plecach, napiętej sylwetce ciała była jakaś obca niezawisłość, 
której nie sposób określić. Chłopcy przyprowadzani przed 
oblicze groźnego pastora na ogół szli z niechęcią, niektórzy się 
bali, wszyscy czuli się nieswojo.. Ten chłopiec stanął przed nim 
bez lęku czy poczucia niższości. Tylko jego oczy zdradzały 
ślady bólu i skrywaną wrogość.
Zanim któreś z. nich zdążyło się odezwać, weszła 
zamaszyście ciotka Kate niosąc dzbanek i szklanki na miedzia-
nej tacy.
—	Nie musisz stać, Johnny — zwróciła się do chłopca. 
Zgiął nogi w kolanach i usiadł na podłodze, a pastor zauważył 
skurcz bólu na twarzy jego matki.
—	Johnny, jest tu obok mnie krzesło — zwrócił się do 
chłopca.
—	Przywykłem do siedzenia na podłodze — odparł. — A na 
dworze też na trawie. To są kolana mojej matki. Ziemi.
Ciotka Kate rzuciła pastorowi wymowne spojrzenie. „No 
proszę!", zdawało się mówić. Kiedy napełniała szklanki, 
słodkawy zapach whisky rozszedł się po pokoju. Taki był
zwyczaj owych czasów — pełna szklaneczka dla pastora, 
odrobinę mniej dla siebie i dla bratowej i zmieszana z wodą dla 
Gordiego, który przyszedł z nią na górę. Teraz podniosła piątą 
szklankę, już napełnioną wodą.
—- Ty, Johnny? — spytała, ale było widać, że nic oczekuje 
jego przyzwolenia.
Pastor przyjął odmowę chłopca spokojnie.
—	Okazałbyś więcej szacunku, Johnny, gdybyś się do nas 
przyłączył — rzekł powściągliwie. — Ciotka zaprosiła cię do 
naszego grona, a dobrze być posłusznym i zgodnym.
—	Nie lubię — rzucił chłopiec krótko.
—	Wcale nie jestem pewien, czy lubimy specjalnie wszystko 
to, co nam przychodzi robić na ziemi — zauważył pastor Elder z 
namysłem. — Jednakże ludzie cywilizowani potrafią odkładać 
na bok sprawy ciała i okazywać miłosierdzie, stawiać wyżej 
sprawy ducha, zwłaszcza w rodzinie. Gdybyś zechciał poćwiczyć 
się w grzeczności i wypił z nami łyk. może poczułbyś się 
bliższy Bogu i ludziom.
—	Ojciec mi mówił, dlaczego biały człowiek daje India-
ninowi rum — brzmiała odpowiedź chłopca. — Indianin się 
upija. Biały kupi tanio futro. Potem Indianin jest trzeźwy-. Nie 
ma pieniędzy, nie ma futra, nie ma nic. Nienawidzi białych ludzi. 
Któregoś dnia ich zabija. Ciotka Kate dała rum Gordiemu. Pan* 
chce dać rum mnie. Chcecie, żebyśmy was nienawidzili? 
Chcecie, żebyśmy was jednego dnia zabili?
—	Dość tego, Johnny! — rzuciła gniewnie ciotka Kate.
—	Ja z nim porozmawiam — oznajmił pastor. Zwrócił się do 
chłopca: — John, to, co mówisz o niektórych białych kupcach, 
jest przypuszczalnie prawdziwe. Nigdy nie zdarzyło mi się z tym 
zetknąć, ale słyszałem o tym i nie pochwalam takich praktyk. 
Wśród białych jest dużo zła, tak jak wszędzie indziej. Ale w 
tym, co robimy, nie ma nic złego.
Jest to po prostu towarzyska okazja. Zebraliśmy się lu w gronie 
przyjaciół. Niczego od ciebie nic żądamy. W oczach chłopca 
pojawiło się niedowierzanie.
—	Chce być mój przyjaciel, pan mówi. Może chce. Żebym 
robił wszystko jak on. Może chce. żebym się ochrzcił albo 
modlił do waszego Boga, albo uwierzył w coś i potem będę tego 
żałował?
Zapadło niezręczne milczenie. Twarz duchownego po-
ciemniała.
—	Rzeczywiście pragnąłbym, żebyś uwierzył w pewne 
prawdy, które są dobre dla twojej duszy — przyznał. — Prawdy, 
w które niemal wszyscy biali wierzą i według których postępują. 
I rzeczywiście chcę. żebyś robił pewne rzeczy, o których ci 
mówiłem. Na przykład, żebyś traktował swoją matkę z 
serdecznością. 1 żebyś nic kłamał, nie kradł i nie przeklinał.
—	Indianie tylko przeklinają, jak się nauczą od białych — 
powiedział chłopiec. — Mój ojciec mówi, że był mały i słyszał, 
jak biały przeklina niech to piekło pochłonie. Niech to piekło 
pochłonie, jak pada, i nich to piekło pochłonie, jak iskra nie 
chwyci prochu. To mój ojciec też. mówi niech to piekło 
pochłonie. Potem ktoś mówi, co to znaczy — że Wielki Duch 
musi tę rzecz smażyć w ogniu piekielnym już zawsze. Mój 
ojciec zdziwiony. Czemu Wielki Duch miałby smażyć w ogniu 
piekielnym już zawsze proch, który nic chwyta iskry? Po co ma 
smażyć w piekle deszcz, który sam zrobił i sprowadza na 
ziemię? Potem mój ojciec nigdy nie przeklina. Mnie nie każe 
przeklinać. To jest kłamstwo białego człowieka.
—	Cóż, rad jestem słyszeć takie nauki z ust poganina —j 
rzekł pastor Elder z godnością i odrobiną sarkazmu. — Polecił 
ci też okazywać rodzicom miłość i posłuszeństwo?
—	Zawsze okazuję moim rodzicom miłość i posłuszeństwo.
—	Ma na myśli swoich indiańskich rodziców — wyjaśniła 
ciotka Kate. — Za nic nie chce przyznać, że jego ojciec robił 
kiedykolwiek rzeczy złe i przerażające, jak skalpowanie białych 
dzieci i roztrzaskiwanie ich biednych główek o pień drzewa.
—	Nieprawda! — zawołał chłopiec zrywając się na nogi. — 
Ale jest prawda, że mężczyźni z Paxton zabili dzieci z plemienia 
Conestogo, a pułkownik Elder jest kapitan łudzi z Paxton.
Sarkazm, rysujący się wymowną linią wokół ust pastora, 
powoli się rozpłynął.
—	Nikt lepiej niż ci, którzy głoszą Ewangelię, nie zna 
niezgłębionych mroków ludzkiego serca — powiedział ze 
smutkiem. — Niekiedy najprzykładniejszy chrześcijanin wy-
myka się z rąk.
—	Czy dobry człowiek, jak ten, co głosi Ewangelię, też 
wymyka się z rąk? — spytał chłopiec.
Pastor patrzał mu w oczy nie spuszczając wzroku.
—	Nie, nieczęsto — odparł. — Robiłem, co mogłem. Jako 
ich dowódca kazałem im się rozejść i wrócić do domu. Ale 
odmówili. Gdybym się upierał, zastrzeliliby mojego ulubionego 
konia.
—	Lepiej nieżywy ulubiony koń jak nieżywe ulubione dzieci 
biednych Indian — zapewnił go chłopiec.
Patrząc na pastora Eldera Myra Butler pomyślała, że nigdy 
jeszcze nie było w nim tak wielkiej mocy i opanowania.
—	Zapewniam cię, Johnny, że nie tylko biali łamią piąte 
przykazanie — rzekł z pokorą. — Obie strony popełniały wbrew 
woli Boga czyny złe i hańbiące. Osiem, dziewięć lat temu nie 
ośmieliłbym się wygłosić kazania, gdybym nie trzymał obok 
siebie na ambonie dwóch naładowanych strzelb. Także 
mężczyźni z mojej kongregacji siedzieli w ławkach z 
naładowanymi strzelbami. Robiliśmy tak, żeby przypadkiem! 
twoi czerwonoskórzy przyjaciele, którzy zaglądali przez okna, 
nie próbowali zdjąć skalpów z nas i naszych dzieci.j Powiadasz, 
że twój przybrany indiański ojciec nigdy nie skrzywdził białego 
dziecka. Może to i prawda. Przykro mi, ale muszę ci 
powiedzieć, że ja osobiście znam wiele sprawdzonych 
przypadków, w których białe dzieci zostały zabite i okaleczone 
przez Indian. Wiem o jednym przykładzie, kie-] dy użyto głowy 
jako piłki nożnej.
—	To nieprawda! — wybuchnął chłopiec. — Widziałem dużo 
skalpów w naszej wiosce, ale nie skalpy dzieci! Mój ojciec 
mówi, że ludzie tchórze, jak walczą z dziećmi.
Ciotka Kate poderwała się, żeby zmusić chłopca do milczenia. 
ale pastor ją powstrzymał. Twarz miał białą. Mimo to z wielkim 
opanowaniem podniósł szklankę do ust. Popijając trunek małymi 
łykami mówił chłopcu z wielką mocą i powagą o braterstwie 
ludzi i obowiązkach chrześcijan względem siebie, tak białych, 
jak i czerwonoskórych. Nie zadawał pytań, które wymagałyby 
odpowiedzi, nie wygłaszał prowokujących deklaracji i nie 
pozwalał, by mu przerywano. Na zakończenie odmówił długą, 
żarliwą modlitwę i odprawił chłopca.
Po jego odejściu zahartowany w bojach pastor poprosił 
znużonym głosem o jeszcze jedną szklaneczkę whisky.
—	Żyjąc tu na pograniczu, mamy nasze własne szczególne 
udręki i ciężkie doświadczenia — rzekł. — Przypadek 
Johnny'ego nie jest łatwy. Ale sądzę, że nie powinniśmy 
poddawać się zbytniemu zniechęceniu. W tych okolicznościach 
jest 
rzeczą dość naturalną, że chłopiec tak się zachowuje. Był w 
rękach pogan przez ponad dziesięć lat. Właściwie można 
powiedzieć, że go wychowali. Miło mi stwierdzić, że cha 
rakterem i filozofią życiową przewyższają zwykły poziom 
dzikich, i za to powinni państwo dziękować Bogu. Jednakże nie 
byli to ludzie biali, nie byli to z pewnością chrześcijanie, i teraz 
trzeba znosić jakiś czas rezultat ich wpływu. Długo trwa 
oduczanie od tego, czego się ktoś uczył przez dziesięć lat. 
Mówi się: „Naucz dziecko, jaką drogą ma kroczyć, a na starość 
z niej nie zboczy". Otóż Johna nauczono kroczyć drogą, jakiej 
nie wyznaczył mu jego Stwórca, i potrzebny będzie spory 
wysiłek, aby skłonić go do zmiany kierunku. Ale czas jest 
naszym sprzymierzeńcem.
—	Co mamy robić? — spytała żałośnie Myra Butler.
—	Dokładnie to, co pani dotąd robiła. Proszę dziękować 
Bogu, że zwrócił chłopca, póki jego młody umysł jest podatny 
na wpływy. Niech pani codziennie odbywa z nim lekcje. Proszę 
się nie zniechęcać. Widuje go pani codziennie i dlatego nie 
zauważa poprawy. Ale ja spotykam go tylko w niedzielę lub 
kiedy czasem tu wpadnę, więc dostrzegam już ogromną zmianę. 
Wbrew niemu samemu jego angielszczyzna jest już lepsza. Już 
w jego gestach i sposobie chodzenia jest mniej cech 
indiańskich. Nie może pani oczekiwać, że z dnia na dzień zmieni 
się w anioła czy świętego. Proszę go zanadto nie ponaglać, 
raczej tylko nim kierować. Jest już wiosna i niedługo będzie 
pracował w polu, a wtedy zechce dzielić posiłek z innymi. 
Prędzej czy później wpadnie mu w oko jakaś ładna, miła 
dziewczyna. Módlmy się, żeby ją pokochał. Wtenczas nie trzeba 
będzie długo czekać, aż przyjmie nasze obyczaje, obyczaje 
białych.
       X
Harry Butler stał w drzwiach. A więc to był pokój jogo syna. 
Wydawało się bardzo dziwne, że nie był tutaj od powrotu 
Johnny'cgo i że prawdopodobnie nie przyszedłby teraz, gdyby 
nie jego choroba. Nikt dokładnie nie wiedział, co to za choroba. 
Doktor Childsley przyjeżdżał dwukrotnie: za drugim razem 
otworzył chłopcu żyłę na nodze i puścił krew do groźnie 
wyglądającego aptecznego słoika, który wyjął z torby przy 
siodle.
Ale nie chciał powiedzieć, na czym choroba polega. 
Kostyczny lekarz z hrabstwa Lancaster zrobił tyko posępną minę 
i mamrotał jak za pierwszym razem, że chłopiec zbyt wiele lat 
mieszkał wśród Indian, narażony na zły wpływ ich 
niecywilizowanego pożywienia i na trudy wynikające z ich 
sposobu życia. Indianie ulegają tajemniczym miazmalom leśnym 
i zdarza się, że pada na nich pomór jak na gołębie. Mimo całej 
wiedzy medycznej biali lekarze niewiele wiedzą o schorzeniach 
atakujących ów dziki lud. Jak się takiego poganina rozkraje, 
widać, że ma takie same organy i mięśnie: jak człowiek 
cywilizowany, a także kości tego samego rozmiaru i kształtu. 
Buchająca z nich krew jest identycznie czerwona i gęsta jak u 
człowieka białego, ale istnieją w tej tubylcza, rasie nie 
rozpoznane prymitywne cechy i podatność, pogarsza je zaś 
mnóstwo zabobonów, czających się w zakamarkach nie 
ćwiczonego umysłu. Doktor tylko jedno wie-dział 7. całą 
pewnością, a mianowicie, że chłopca nęka jakaś nieznana 
gorączka, będąca prawdopodobnie rezultatem długiej i ciężkiej 
niewoli. Ta gorączka trzyma się nie zmieniona od blisko 
tygodnia. Nie zdołały jej zwalczyć mocne napary ani proszki. 
Prędzej czy później nastąpi kryzys, a po nim chłopiec albo 
rozpocznie rekonwalescencję, albo zejdzie do grobu.
Ta wypowiedź przeraziła Harry'ego Butlera. Bardzo pragnął 
jakoś pomóc. Chłopiec był ofiarą nieszczęsnego losu. Gdyby 
nie zabrał go ze sobą wtedy, przed jedenastu laty, żeby się bawił 
opodal pola pszenicy, Indianie nie dostaliby go w swoje ręce. 
Dziś byłby zupełnie inną istotą, wychowaną według 
chrześcijańskich zasad i wykarmioną dobrym pożywieniem, 
odpowiednim dla jego rasy.
Pragnął porozmawiać z chłopcem, przekazać mu te swoje 
myśli. Mogłoby to zdjąć ów ciężar, który od dawna przytłaczał 
mu piersi. Naturalnie on sam nie był niczemu winien, winny był 
ślepy zbieg okoliczności, który wykorzystało zło. Jednakże 
gdyby otworzył serce, przyniosłoby mu to ulgę i może Johnny z 
kolei otworzyłby przed nim swoje serce i wyraził synowski żal z 
powodu swej uporczywej i niezdrowej miłości do indiańskiego 
sposobu życia i zaciętej niechęci do uładzonego, gospodarnego 
bytu swoich białych ziomków. Może nawet wyznałby, że to za 
jego sprawą zniknęła stara strzelba, i poprosił o przebaczenie. 
W takim wypadku Harry Butler przebaczyłby mu bez wahania i 
powiedział, że i tak miał zamiar dać mu ją w podarunku.
Ale mimo żarliwości pragnienia, przepełniającego serce ojca, 
chłopiec nie reagował na jego bliskość. Leżał płasko na łóżku 
rezygnując z dobrodziejstwa zagłówka, a ciemne oczy w jego 
rozpalonej twarzy wpatrywały się nieruchomo w sufit. Kiedy 
ojciec do niego przemówił, nie wykonał żadnego gestu i dopiero 
po chwili odpowiedział. Ale nie było w tym ciepła ani uczucia 
— nic prócz szybkiej, mechanicznej reakcji.
Ojciec równie dobrze mógł być człowiekiem obcym, nie 
mającym prawa zakłócać jego samotności i spokoju.
Zaskakujące, że w tym momencie, w cieniu śmierci, 
przedmioty związane z 
bezbronnym chłopcem tak bardzo wzruszyły ojca, że nie śmiał 
powiedzieć o tym nawet swojej żonie. Z drewnianych kołków 
tkwiących rzędem w ścianie zwisało nieruchomo i cicho 
odzienie, które Johnny nosił, kiedy był okazem zdrowia — 
codzienne spodnie i kurtka, przerobione z garnituru uszytego 
przez krawca w Reading dla ojca, kiedy ten był jeszcze 
młodzieńcem; ubranie odświętne, w którym chłopiec uczęszczał 
na nabożeństwa i słuchał słowa Bożego; i wreszcie żałosny i 
nędzny strój indiański, w którym wrócił z niewoli do domu. 
Kiedy zachorował, ciotka Kate wyjęła z ukrycia te szmaty i 
powiesiła je na kołku w nadziei, że ich widok może go pocieszy, 
a przy okazji uciszy jej wyrzuty sumienia.
W końcu ojciec odszedł od łóżka chorego, przygnębiony i nie 
pocieszony. Udał się na dół do małego pokoiku, który niegdyś 
był przeznaczony na wierzchnie okrycia, a teraz pełnił funkcję 
kantorku, i stanąwszy przy wysokim pulpicie otworzył ciężką, 
oprawną w skórę księgę rachunkową. Zaledwie zaczął wnosić do 
niej dzienne przychody, rozległ się przed domem stuk kopyt 
końskich. Usłyszał pukanie do drzwi i po chwili głos 
przywołującej go Kate. Wyszedł do sieni i zobaczył syna 
pastora, najwyraźniej powściągającego wzburzenie. Poczekał, aż 
ciotka Kate odejdzie.
—	Ojciec mnie przysłał. Ostrzega, że w okolicy są Indianie.
Butler natychmiast zaprowadził młodzieńca do swojego 
gabinetu i zamknął drzwi. Obrócił się do niego wstrząśnięty.
—	Indianie? Przecież zawarliśmy z nimi pokój!
—	Może myśmy zawarli, ale nie oni — odparł tamten. — 
Jednego zastrzelono dziś w nocy na pastwisku Mehargue'a. Leży 
tam jeszcze. Ponieważ tatko jest komendantem milicji, pan 
Mehargue przyszedł zaraz do niego.
— Zaatakowali któregoś z naszych?
—	Jeszcze nie wiemy. Jak dotąd widziano tylko dwóch 
dzikusów. Przyszli do młyna i pytali o białego chłopca, za-
branego Indianom. Ludzie w młynie posłali ich do warsztatu 
bednarskiego pana Owena. A przynajmniej tam się Indianie 
skierowali. Mój ojciec przypuszcza, że ludzie w młynie 
powiedzieli im tylko, że pan Owen jest wujem Johnny'ego, ale 
Indianie bardzo słabo rozumieli po angielsku i wydało im się, że 
Johnny tam mieszka. Jednakże inni uważają, że ci w młynie 
zrobili to rozmyślnie, ze zwykłej złośliwości. Wiedzą, jak pana 
szwagier nienawidzi Indian. Ale wygląda na 
to. że pan Owen przyjął ich bardzo grzecznie i gościnnie. Jak 
jeden z. tych czerwonoskórych poprosił o „lum". Pan Owen go 
poczęstował. Zdaje się, że wypił dwa czy trzy kubki. Potem 
zaczął się przechwalać i lżyć białych. U pana Owena było kilku 
jego przyjaciół, mówili, że Indianin opowiadał o białych 
uwłaczające historie. Tak czy inaczej o zachodzie słońca 
Indianie wyszli. Zapadał już zmrok, kiedy u Mehargue'ów 
usłyszano dwa strzały. Inni też je słyszeli. Pan Mchargue 
poszedł z synami zobaczyć, co się stało, i wtedy znaleźli na 
pastwisku Indianina nieżywego i oskalpowanego. 
Pan Mehargue uważa, że ktoś musiał się na niego zaczaić i 
strzelał zza drzewa, bo Indianin ma jedną kulkę w boku, a drugą 
w plecach. Ojciec powiedział, że z samego rana każego 
pochować.
Harry Butler wysłuchał tego wszystkiego z mieszanymi 
uczuciami. Zmartwienia rzadko chodzą w pojedynkę. To prawie 
reguła.
—	Czy ojciec mówił, kto według niego jest sprawcą?
—	Nie, nie mówił. — Młody mężczyzna poruszył się nie-
spokojnie i nic chciał spojrzeć Butlerowi w oczy.
—	A mówił może, co się stało z drugim Indianinem?
— Nikt go więcej nie widział. Jeżeli było ich tylko dwóch, 
ojciec uważa, że ten drugi uciekł z powrotem za rzekę i dotąd 
zmyka. Ale nigdy nie wiadomo, ilu mogło się ukryć w górach. 
Ojciec uważał, że trzebi', pana natychmiast zawiadomić. 
Powiedział, że pan pewnie będzie chciał zataić to przed 
Johnnym. Taka wiadomość mogłaby mu tylko zaszkodzić w 
chorobie.
Po odejściu młodzieńca Harry Butler stał chwilę pogrążony w 
myślach. Jeżeli zawiadomi o tym Kate, ta z całą pewnością 
powie Myrze i tylko ją zdenerwuje. Niech się sama stara zdobyć 
wiadomości. Chwilowo on nie zwierzy się nikomu, a tylko 
naładuje strzelby i będzie je trzymał pod ręką. Kiedy usłyszał, że 
Gordie wychodzi z pokoju matki i drepcze po schodach, wrócił 
do kantorku. Jakaż to była ulga móc w takiej chwili stanąć przy 
pulpicie i zająć się interesami, spisywać przychody i zyski. 
Kiedy otworzył ciężką księgę w oprawie z brązowej skóry, 
podwójne, zapisane solidnymi rządkami stronice zdawały się 
patrzeć na niego, stateczne i kojące. Niebawem chropowate 
ostrze gęsiego pióra zaczęło skrzypieć po gładkiej, grubej 
stronicy, pociętej czerwonymi i niebieskimi liniami. 
31 maja 1765 r.
Sprzedałem dzisiaj zeszłoroczne ziarno niejakiemu Achmy-
ty'emu
248 buszli	Pszenicy	po 4 szylingi buszel
191 „	Żyta	„ 3	„ J
82 „	Owsa	„ 1
Otworzyłem ostatnią baryłkę jabłecznika. Bardzo mocny. 
Maciora kupiona od Campbella oprosiła się. Jedenaście 
sztuk.
Żałował, że nie ma więcej pozycji do wpisania. Kontakt z 
rzeczami materialnymi zawsze go uspokajał. Przez jakiś czas 
zajmował się liczeniem banknotów funtowych i srebrnych 
szylingów. Znaczna wysokość sumy wpłynęła na niego kojąco. 
Jaka szkoda, że nie nauczono jego starszego syna cenić i 
cieszyć się satysfakcją i korzyściami płynącymi z uczciwej 
pracy, znajdować pociechę i oparcie w posiadanej gotówce, w 
gromadzeniu dóbr przynoszących zyski.
XI
Prawdziwy Syn już od dłuższego czasu czuł zbliżającą się 
chorobę. Ból w czole nie chciał ustąpić. To tylko oczy, mówił 
sobie początkowo chłopiec, a bierze się to stąd, że zbyt pilnie 
wypatruje wieści od swojej indiańskiej rodziny. Przez całą zimę 
wysilał wzrok spoglądając na drogę i na odległe wzgórza po 
tamtej stronie rzeki, czekając na posłańca z nowinami znad 
Tuscarawas.
Od czasu do czasu przychodziły listy do jego białych ro-
dziców. Jego indiański ojciec, wspominał Prawdziwy Syn, też 
otrzymywał wiadomości, przeważnie przez posłańca. Biały 
ojciec i matka w pośpiechu łamali pieczęcie, czytali listy i zaraz 
je wyrzucali. Indiański ojciec miał więcej szacunku dla słów, 
których przekazanie kosztowało tak wiele trudu. Najpierw 
wpuszczano posłańca do domu i serdecznie go witano. 
Proszono, aby odpoczął po długiej wędrówce i zaspokajano 
każde jego życzenie. Potem, może już nawet w obecności 
innych, wezwanych do uczestnictwa, posłaniec przekazywał 
wiadomość w słowach pełnych godności, niekiedy brzmiących 
jak szlachetna oracja. .
Chłopiec wiedział, jak daleka jest droga znad Tuscarawas
do brzegów Susquehanna. ale słowa powtarzane z ust do ust 
przebywały nawet większe odległości. Zawsze znajdowano 
jakiś sposób. Myśliwi i kupcy przemierzali puszczę tam i z 
powrotem. Można było nawet przekazać wiadomość ręką. Biali 
nie byli jedynymi ludźmi umiejącymi stawiać znaczki na 
papierze czy drzewie. Chłopiec widział swojego indiańskiego 
ojca wycinającego głęboko w puszczy znaki na korze — znaki, 
które mówiły, że w tym miejscu ubił niedźwiedzia, albo radziły 
wędrowcowi zejść ze ścieżki w kierunku zachodnim, bo wtedy 
trafi do wodopoju łosi i jeleni.
Ale zima minęła i nie przyszła do niego żadna wiadomość, a 
przynajmniej on nic o tym nie wiedział. Nad łąkami unosiła się 
woń pierwszych zielonych liści rośliny Schka^ik. Pączki brzozy 
szczypały w język, a kwiaty drzewa Schwanamnek bieliły się na 
stokach wzgórz jak resztki zeszłorocznego śniegu. Prawdziwy 
Syn nie ośmielał się na nie patrzeć, tak straszna chwytała go 
tęsknota za domem. Ale dopiero krzyk Me-medhakemo. 
synogarlicy, jak strzała przeszył mu serce. Ilekroć dał się 
słyszeć ów głos bolesnej samotności, chłopiec wracał na jego 
śmigłych skrzydłach do wioski nad Tuscarawas. Mogło się 
zdawać, że jest to ten sam ptak. który siadywał na szczycie 
wzgórza Wysokich Źródeł i wołał o wczesnym brzasku, kiedy 
słońce przedzierało się przez nadrzeczne mgły. Wtedy chłopiec 
czuł, jak wioska z bierwion budzi się wokół niego do życia. 
Wkrótce on i Pół Strzały wyruszą na swobodną włóczęgę po 
puszczy, pożywiając się w drodze kęsami suszonej dziczyzny. 
Tam, gdzie rzeka rozlewała się w porosłe leszczyną bagniska, 
krew zaczynała w nich huczeć wraz z głośnym gwarem kaczek, a 
palce tęskniły do strzelb, które były im wzbronione. Skarżyli 
się, że tracą strzały wypuszczone ?. łuków nad wodą, ale ich 
ojcowie odpowiadali na to. że gdyby mieli strzelby, kule też by 
im przepadały.
Kiedy indziej łowili Namespema. szczupaka, albo brodzili w 
wartkim nurcie próbując schytać Machewatchey. żółwia o 
czerwonym podbrzuszu. Często wracali dopiero pod wieczór, 
kiedy Mamedhakemo znowu wołała ze szczytu pagórka, a 
wioskę spowijały kłęby dymu drzewnego, przesiąkniętego 
zapachem pieczonych mięsiw i wonią hikorowego tytoniu.
Och, to było życic młodych bogów w puszczy! Jak można się 
go wyrzec? Przez, całą zimę i wczesną wiosną chłopiec 
powtarzał sobie, że kiedy zakwitnie Hattawaniminschi, dereń, 
dotrą do niego słowa pociechy i otuchy od jego indiańskiego 
ojca, jakaś wiadomość, która podtrzyma go na duchu i zapewni, 
że czas wyzwolenia jest bliski. Ale opadły delikatne płatki z 
krzewu świdośliwki. Dereń pokrył się bujnym kwieciem. A 
teraz liście na Wipunquok, potężnym, sękatym, białym dębie, 
zwisały z grubych konarów, maleńkie, różowe i włochate. A 
wiatr, wiejący prawie co dzień od strony Tu-scarawas, wciąż nie 
przynosił mu wiadomości. Nagle chłopiec pomyślał, że jest dla 
swojej indiańskiej rodziny umarły, że pogrzebano jego ciało, że 
nikt nie zajmuje się jego grobem, że nikt nie pamięta jego 
imienia —jak nikt nie pamięta zeszłorocznych liści, które 
uniosła rzeka, aby zniknęły na zawsze.
Najgorsze w tym wszystkim, to że coś się stało z jego rogatą 
indiańską duszą. Kiedy go odbierano plemieniu Lenni Lenape, 
byłby gotów walczyć z całą armią o szansę powrotu. Ale okazało 
się teraz, że przebywa w zdradzieckim kręgu białych zbyt długo. 
Do jego indiańskiej krwi dostała się ciepła woda. która białym 
zastępuje krew. Obłaskawili go. stał się uległy jak koń ciągnący 
pług. Początkowo buntował się przeciw motyce. Opowiedział 
białemu ojcu, jak to kiedyś squaw uprosiły go — a był wtedy 
małym chłopcem — żeby im pomógł okopywać kukurydzę. 
Indiański ojciec surowo go
zganił. Powiedział, że jest małym mężczyzna i nie wolno mu 
hańbić się pracą przeznaczoną dla kobiet.
Jego biały ojciec nie potrafił zrozumieć, o co chodzi w tej 
opowieści.
—	My u nas patrzymy inaczej na te sprawy — oznajmił. 
W kilka dni później stary Abe przechodził drogą wsparty
na swoich dwóch kulach. Spojrzał surowo ponad płotem na 
Prawdziwego Syna trzymającego motykę.
—	Założyli ci już uprząż, młody Indianinie — powiedział. — 
Rzemyki pozapinane i dyszel na miejscu.
Chłopiec przesuwał się wzdłuż rzędów kukurydzy. 
Wieczorem w domu biały ojciec zwrócił się do niego z uśmie-
chem: — No co. Johnny. nie było tak strasznie? Jak na pierwszy 
raz. spisałeś się całkiem dobrze.
Ta pochwała niewiele dla niego znaczyła, zwłaszcza że 
wypowiedział ją człowiek, który najbardziej lubił swoje miejsce 
przy biurku i którego łysa głowa była wypchana jak stodoła 
bezużytecznymi cyframi oznaczającymi ziemię, zbiory, 
pieniądze. Jego syn nadal nie mógł go zrozumieć: z ubioru i płci 
był mężczyzną, a przecież nie potrafił rządzić własną squaw i 
pozwalał, żeby ona nim rządziła, spełniał każde jej życzenie, 
płacił innym, by wykonywali za nią jej pracę, gdy tymczasem 
ona spędzała wszystkie dni w pokoju, niczym lśniący biały 
szczur w klatce, zajęta głównie gazetami, książkami i listami, 
czyli papierem, który białe szczury lubią gryźć. W porównaniu z 
nią jego indiańska matka była jak syrop klonowy, dostarczała im 
wszystkim pożywienia i ciepła, podczas gdy w porównaniu z tym 
słabym białym człowiekiem przy biurku jego indiański ojciec 
przypominał rozłożysty dąb chroniący ich od słońca i od 
wściekłości piorunów.
Położywszy chłopca do łóżka, ojciec i ciotka Kate przy-
prowadzili jego białą matkę do pokoju; usiadła i czytała
mu z czarnej książki, którą według jej słów Bóg dał białym. 
Później przyszedł biały doktor cuchnący końmi i próbował na 
nim zabobonów białego człowieka, to znaczy puścił mu krew z 
nogi i dał proszki na przeczyszczenie. Chłopiec pozwalał im 
robić wszystko, na co mieli ochotę. W głębi duszy wiedział, że 
to daremne. Biali mogą związać Indianina, mogą go zamknąć w 
więzieniu, postawić przy nim straże i pilnować dzień i noc — 
ale i tak nie zdołają go zatrzymać. Indianin zawsze ma drogę 
ucieczki. Ta ucieczka nie wymaga od niego, aby szedł czy biegł, 
wystarczy mu słuchać wewnętrznego głosu, który mówi, co ma 
czynić, wystarczy, by się zapadł w sobie, pozwolił, by światło 
dnia zamknęło się nad nim — a cela więzienna opustoszeje.
Tego wieczoru był mgliście świadomy, że dzieje się coś 
niezwykłego. Słyszał stuk kopyt galopującego konia. Później 
dotarły do niego odgłosy wrzawy na ganku za domem.
— Idź sobie! Wynoś się! — usłyszał wołanie ciotki Kate. 
Była bardzo zła.
Wkrótce mały Gordie przyszedł położyć się do łóżka. Był 
strasznie przejęty. Powiedział, że ciotka Kate zobaczyła 
Indianina zaglądającego przez okno do kuchni. Kiedy wzięła 
miotłę i podeszła do drzwi, Indianin uciekł jak tchórz.
Prawdziwy Syn leżał bardzo cicho, słowa powoli zapadały mu 
w duszę. Więc ktoś z. jego bliskich jest tuż! Może przyszła 
dawno oczekiwana wiadomość. Na myśl o tym roztopiła się 
twarda i wyschnięta bryła w jego piersi. Otworzyły się w nim 
drzwi, których nigdy nie widział, i przepuściły pierwszą strużkę 
życiodajnej substancji. Czekał bez ruchu, aż uśnie leżący obok 
Gordie.
Był bardzo słaby, ale silniejszy niż. przypuszczał. Ze wszy-
stkich stron otaczała go izba, lekko tylko oświetlona księ-
życowym blaskiem. Po chwili chłopiec spuścił nogi na podłogę. 
Jego indiańskie odzienie, zobaczył teraz, wisiało na kołku obok 
tamtych ubrań. Wielki Duch o nim nie zapomniał. Dostarczył 
mu wszystkiego, co potrzebne. Ten niewielki wysiłek zmęczył 
go jednak, więc od czasu do czasu odpoczywał chwilę na 
krześle. W końcu wspiął się na parapet i wyszedł przez otwarte 
okno. opuszczając się ostrożnie, póki jego mokasyny nie 
dotknęły dachu nad niskim skrzydłem kuchennym. Potem 
skulony jak pająk stoczył się na łono swojej matki. Ziemi.
Jego ciotka. Noc. objęła go swymi chłodnymi ramionami. 
Jego stryj. Wiatr Zachodni, ożywił go swym czystym 
oddechem. Jego bardzo stary wuj. Księżyc, oświetlał mu drogę. 
Kiedy stanąwszy w cieniu stodoły obejrzał się za siebie, duży, 
biały, kamienny dom wydawał się potworem stworzonym przez 
białych ludzi, wybałuszającym na chłopca jedno nieprzyjazne, 
żółte, oświetlone lampą oko. Jakąż ulgą było spojrzeć w 
odwrotnym kierunku, na łagodny, bezkresny indiański blask 
księżyca, którego nikt nie zamyka w domu. którego nie trzeba 
kupować w faktorii białego człowieka ani rozpalać na kominie, 
bo spływa darmo na całą ziemię i wszystkie żyjące istoty.
Po drugiej stronie niziutkiej jeszcze kukurydzy przystanął w 
cieniu żywopłotu z rosnących rzędem sasafrasów. Nie słyszał 
najlżejszego szmeru, tylko gdzieś daleko szczekały psy. I tę 
ciszę chłopiec przeciął rytmicznym pohukiwaniem Chingokhos, 
uszatej sowy. Odpowiedziała mu głucha cisza, jak gdyby nawet 
psy nasłuchiwały. Po chwili zahukał znowu, zawiadamiając 
swojego słuchacza o czymś, czego biali nigdy by nie 
spostrzegli, mianowicie że podczas gdy głos sowy rozlega się 
raz bliżej, raz dalej, ponieważ wydają one swe okrzyki w locie, 
jego pohukiwania rozbrzmiewały wciąż z tego samego miejsca. 
I znowu odpowiedziała mu cisza.
Odezwał się po raz trzeci, dodając na końcu nieomylne, chra-
pliwe „hu-huuu", jakie wydaje Schaschachgokhos, sowa 
mszarna.
Tym razem odpowiedź przyszła z tak bliska, zza rzędu drzew 
tuż przed nim. że chłopiec o mało nie podskoczył. Widocznie 
ten. kto wydał głos. zbliżył się do niego bezszelestnie.
—	Auueen khackev? Kim jesteś? — zawołał bardzo cicho w 
języku Delawarów.
—	Lenapc rihackey. Jestem Indianinem — odpowiedział mu 
ostrożnie głos. który chłopcu wydał się znajomy. — Auween 
khackev?
—	Ja też jestem I.enape. Wyjdź i pokaż się.
Ale niewidoczna postać za żywopłotem nie wykonała naj-
mniejszego ruchu. Prawdziwy Syn przysunął się bliżej, nadal 
jednak nic nie widział.
—	Lenni Lenape ta koom? Indianinie z plemienia Delawa-
rów, skąd przychodzisz? — spytał.
—	Otenink Tuscarawas noom. Z wioski nad Tuscarawas — 
brzmiała odpowiedź i teraz Prawdziwy Syn już wiedział, do kogo 
należy głos. Ogromna radość wypełniła mu serce.
—	Pół Strzały! /// kleheleche! Żyjesz jeszcze! — zawołał. 
Rozsunęły się dwa krzaki i w słabym świetle chłopcy rzucili się 
do siebie. Padli sobie w objęcia pokrzykując z cicha, trzymając 
się w ramionach. Palce Pół Strzały były jak z żelaza.
—	Kuzynie! Nie poznałem cię! Twój głos brzmiał jak głos 
Yangwc udającego Indianina.
—	Ehihl Tak już źle ze mną? — spytał cicho Prawdziwy Syn.
—	Ale przy mnie raz-dwa zaczniesz mówić lepiej — pocie-
szył go Pół Strzały.
—	Oby tak było. Chodźmy do domu. 
Pół Strzały cofnął się jednak.
—	Prawdziwy Synu. Lepiej nie. Boję się zaufać białym. 
Dopiero co twoja biała matka odpędziła mnie od drzwi. Wołała 
na mnie brzydkimi słowami. Nie ucieszy się, jak mnie znowu 
zobaczy.
—	To nie była moja biała matka, tylko Piwitak, ciotka. Nie 
powinieneś się przejmować niegrzecznością białych. Oni są 
młodą rasą i nie nauczyli się jeszcze, co to gościnność naszych 
indiańskich domów. Jak ich poproszę, nakarmią cię.
—	Nie. Nie jestem głodny. Jedliśmy wczoraj z Małym 
Żurawiem.
—	Mały Żuraw! — Prawdziwy Syn wypowiedział to imię z 
radością. — Więc on też żyje! Został już ojcem i kocha ciągle 
swoją młodą białą squaw?
—	Kiedy szliśmy z Tuscarawas, mówił tylko o niej. Ale miał 
przed sobą jeszcze dwa dni drogi.
—	Mam nadzieję, że jeszcze nie odszedł i że będę go mógł 
zobaczyć — powiedział Prawdziwy Syn.
—	Nie, ni odszedł i będziesz go mógł zobaczyć — odparł 
Pół Strzały, ale jego głos brzmiał dziwnie.
Całą drogę szli gęsiego. Prawdziwy Syn zasypywał Pół Strzały 
pytaniami, a ten odpowiadał. Dla chłopca było to jak ożywcze 
lekarstwo, kiedy słuchał dobrze znanej mowy swego 
chłopięctwa i miłego świszczącego dźwięku indiańskich 
spółgłosek, a sam nie zmuszał ust i języka do wymawiania 
śmiesznych dźwięków Yangwe, „w" i „r", których nie znała mowa 
Lenape. Z każdym krokiem tak wzrastała jego radość, że nie 
zauważył, dokąd idą. Potem spostrzegł nagle, że zbliżają się do 
pastwiska Mehargue'a i że Pół Strzały przestał mówić i posuwa 
się teraz powoli i bardzo ostrożnie.
—	Czemu się tak wleczesz? — spytał Prawdziwy Syn. — 
Wystarczy, żebyś zagwizdał jak żuraw, a on ci odpowie... chyba 
że jest głuchy, odkąd został ojcem.
—	Jest głuchy, nie inaczej — odparł Pół Strzały posuwając 
się od drzewa do drzewa. Przystawał za każdym razem i na-
słuchiwał, jakby czekał na głos wroga, a nie bliskiego przy-
jaciela. W końcu zatrzymał się na dobre.
—	Powiedziałem, że cię do niego zaprowadzę. Jest tutaj — 
rzekł stłumionym głosem.
—	Gdzie? Nie widzę go. Chyba że jest drzewem.
—	Jest jakby drzewem. Widzisz go teraz?
Prawdziwy Syn wytężył wzrok wpatrując się w ciemność. 
Wszystkie drzewa miały gałęzie i liście. Potem z wolna wy-
patrzył na ziemi ciemny kształt. Wziął go za kłodę, na jakie biali 
tną pnie drzewa.
—	Ta ucięta kłoda to przecież nie on? — spytał. 
Zamiast odpowiedzi Pół Strzały podbiegł i ukląkł przy
ciemnym kształcie.
—	Ai na śmierć Lenni Lenape! — zawołał z przeciągłym 
indiańskim jękiem.
Prawdziwy Syn zbliżył się powoli. Mimo ciemności rozpo-
znał znajomy wzór na indiańskiej chuście, którą Mały Żuraw 
okrywał się zeszłej jesieni. Była rozpostarta jak derka, ale ciało 
pod nią ani się nie poruszało, ani nie wydawało żadnego 
dźwięku. Prawdziwy Syn patrzył ze zgrozą i niedowierzaniem.
—	Kuzynie. To nie choroba zabrała mu życie?
—	Nie, to nie choroba.
—	I nie Przerażający, którego biali zwą grzechotnikiem?
—	Nie, to nie Przerażający.
Pochylając się nad ciałem Prawdziwy Syn poczuł w sercu 
dziką nienawiść do ludzi, którzy to zrobili. Czyż możliwe, że 
zakrzepła, stwardniała krew na opończy jest życiodajnym
płynem, który zaledwie przed kilku godzinami płynął w żyłach 
Małego Żurawia i pozwolił mu przebyć cała. tę ogromną 
przestrzeń, ale teraz już nigdzie go nie zawiedzie?
—	Kuzynie. Kto zrobił tę podłą rzecz?
—	Strzały padły z tyłu. Kiedy spojrzałem, mordercy byli o 
tam. za drzewem.
—	Kuzynie. Gdzieście byli i coście robili, że ludzie strze-
lali do was w czasie pokoju?
—	Nic nie robiliśmy, a zatrzymaliśmy się tylko w dwóch 
miejscach. W pierwszym miejscu pytaliśmy o ciebie. Posłali 
nas do tego drugiego miejsca, do domu twojego białego wuja. 
który trzyma ludzi robiących dla niego beczki i baryłki. Ale 
ciebie tam nie było.
—	Czy ty albo Mały Żuraw powiedzieliście coś takiego, co 
go mogło rozgniewać?-
—	Kuzynie. Zanim weszliśmy do środka. Mały Żuraw po-
wiedział, że jesteśmy gośćmi tego białego człowieka i trzeba 
nam o tym pamiętać. Musimy być uprzejmi, .lak spojrzysz, na 
skórę białego człowieka, powiedział, widzisz, jaka jest cienka i 
słaba. Nawet tak mała rzecz jak słowo może ją zadrasnąć i 
poranić. Więc nie wolno nam przypominać białemu o tym. co 
doskonale wie. że jego ziemia należy się słusznie Indianom, 
którym ją ukradł. Nie. musimy być weseli i opowiadać wesołe 
historyjki. Więc jak byliśmy już w domu. Mały Żuraw był 
wesoły i opowiadał wesołe historyjki.
—	Pamiętasz którąś z tych wesołych historyjek?
— Dwie pamiętam. Były bardzo śmieszne. Kiedyś jacyś 
Mingowie zatrzymali się na noc u białego misjonarza i puścili 
konie na jego łąkę. Misjonarz przepędził konie. Powiedział, że 
ma zamiar skosić trawę na siano. Na to Mingo: Przyjacielu, łąka 
jest na ziemi Indian, więc jakim sposobem trawa może być 
twoja? Tak, trawa jest moja. upierał się misjonarz. Ogrodziłem 
ją. Ale kto sprawił, że trawa wyrosła, ty czy Wielki Duch? spytał 
Mingo. Wielki Duch. przyznał misjonarz. W takim razie nasze 
konie mają do niej prawo, powiedział Mingo. bo wszyscy 
jesteśmy dziećmi Wielkiego Ducha. Mały Żuraw dodał jeszcze, 
że nie można się było nic śmiać z miny misjonarza, kiedy 
Mingowie drugi raz wypuścili konie na łąkę i konie oskubały ją 
do czysta. Nie był to prawdziwy kwakier, ale miał na głowie 
duży kapelusz, jaki noszą kwakrowie. Mały Żuraw sam się śmiał, 
kiedy to opowiadał. Co może być śmieszniejsze. spytał białego, 
od człowieka, któremu się zdaje, że jest właścicielem 
indiańskiej ziemi, ponieważ ogrodził ją płotem.
Prawdziwy Syn poruszył się niespokojnie.
—	Kuzynie. Mówiłeś, że była jeszcze jedna historyjka.
—	Też bardzo śmieszna. O jednym Indianinie z plemienia 
Szawan. Ten Szawan był coś tam winien białemu kupcowi, z 
którym handlował. Kupiec powiedział, że musi zaraz zwrócić 
dług. Nie wolno mu nawet czekać do zimy. kiedy futro bobra i 
czerwonego lisa jest najgęstsze. Szawan spytał, czy skóry 
bydlęce zdarte w lecie zdadzą się na coś w handlu, a na to 
kupiec, że owszem, tak, posoli je i przechowa. Więc Szawan 
spłacił dług skórami bydlęcymi i dopiero jak sobie poszedł, 
kupiec się połapał, że skóry zdjęte są z jego własnego bydła. 
Kuzynie, to była bardzo śmieszna historia. Słyszałem ją kiedyś 
w naszej wiosce i kobiety tak się śmiały, że aż trzymały się za 
boki.
Prawdziwy Syn znowu się poruszył. Ta opowieść miała w so-
bie ów śmiały, rubaszny humor indiański, którego tak mu było 
brak. Ale dziś nic pobudziła go do śmiechu.
—	Czy ludzie w domu białego wuja śmiali się z tych hi-
storyjek? — spytał.
—	Kuzynie. Nie śmiali się. Kiedy wyszliśmy od twojego
białego wuja. Mały Żuraw powiedział, że Indianin nigdy nie 
zdoła zrozumieć białych. Choćbyśmy mówili nie wiem jak 
wesołe rzeczy, nigdy się razem z nami nie Śmieja..
Pół Strzały podniósł opończę okrywającą ciało i Prawdziwy 
Syn zobaczył ze zgrozą, że jego przyjaciel został oskalpowany. 
Zawrzała w nim głucha, dzika wściekłość.
—	Najpierw przygotujemy dla Małego Żurawia miejsce 
spoczynku — rzekł. — Potem zaprowadzę cię do mojego 
białego wuja i spytamy, kto jest mordercą.
Za pomocą noża i tomahawka Pół Strzały wygrzebali płytki 
grób. Na wierzchu kopczyka ułożyli indiańskim zwyczajem 
gałęzie. Osłabiony z wysiłku i zlany potem Prawdziwy Syn 
poprowadził teraz kuzyna do piętrowego domu. obok którego 
stał warsztat bednarski. W szopie leżał stos drewna na obręcze i 
stały nowe beczki i baryłki, połyskujące biało jak szkielety w 
świetle księżyca.
W warsztacie było ciemno, ale w domu paliło się jeszcze 
światło. Prawdziwy Syn zastukał i niska, tęga postać wuja Wilse 
ukazała się w drzwiach. Na ten widok nienawiść chłopca do 
człowieka, który kiedyś uderzył go w twarz, wezbrała i 
wybuchnęła krzykiem.
—	Gdzie jest Mały Żuraw? — zawołał oskarżycielsko. 
Wuj Wilse stał ociężały i nieporuszony, jego oczy usiłowały
rozpoznać chłopca w mroku.
—	Jeżeli mówisz o jednym z tych Indian, którzy tutaj byli — 
odparł — to jest tam, gdzie nie będzie już nikomu szkodził. — 
Nagle zorientował się, kto przed nim stoi. — 
A, to ty, chłopcze! Myślałem, że jesteś chory i umierasz. Czy 
twój ojciec wie, gdzie jesteś? Chyba lepiej, żebym cię 
zatrzymał, póki go nie zawiadomię.
Wykonał ruch szybki jak błyskawica i jego krótkie, grube 
palce wpiły się w ramię chłopca. Prawdziwy Syn próbował
się oswobodzić, ale wuj Wilse z łatwością unieruchomił go 
w uścisku swych włochatych, żelaznych dłoni.
—	Itschemil! Na pomoc! — zawołał chłopiec zdławionym 
głosem i Pół Strzały wypadł z.ciemności.
Uderzył z taką siłą. że nie przygotowany na cios mężczyzna 
runął na podłogę. Ale mimo to miał nad chłopcami przewagę. 
Uniósłszy się odepchnął Pół Strzały jedną ręką. podczas gdy 
drugą ścisnął za gardło wierzgającego i wyrywającego się 
Prawdziwego Syna i zmusił go do uległości. Chłopcu zaczęło 
się robić ciemno przed oczami, gdy nagle zobaczył wracającego 
Pół Strzały. A na jego twarzy malowała się sprawiedliwa 
indiańska nienawiść. Szedł wywijając trzymanym w ręku prętem 
bednarskim. Pręt uderzył w wielką głowę mężczyzny, który padł 
z jękiem na twarz. Prawdziwemu Synowi wrócił oddech i wzrok, 
gdy rozluźnił się morderczy uścisk na jego gardle.
Pół Strzały błyskawicznie odrzucił pręt i wyciągnął nóż.
—	Pennau! Teraz patrz, jak mu będę wycinał to jego czarne 
serce!
—	Matta! Nie! — powiedział Prawdziwy Syn z żalem. — On 
się uważa za mojego wuja.
—	To obedrzemy go ze skóry, jak dzikie zwierzę.
—	Tah. Trwałoby za długo.
—	W takim razie go oskalpujemy, jak on oskalpował Ma-
łego Żurawia. Lachi! Prędko! — Pół Strzały podał chłopcu swój 
tomahawk i zaraz obaj wzięli się do roboty — jeden ciął, drugi 
krajał. Mimo omdlenia tęgi biały mężczyzna poczuł widocznie 
ból, bo szarpnął się jęcząc głośno, i zanim chłopcy zdążyli 
cokolwiek zrobić, na schodach rozległy się kroki. Jeden z 
czeladników, mieszkający w domu majstra., ukazał się na 
schodach. Z okrzykiem przerażenia zawrócił i pobiegł na górę.
—	Jak ten będzie gotów, oskalpujemy tamtego — oznajmił 
Pół Strzały pewnym siebie głosem.
—	Nie. on pobiegł po strzelbę — rzekł Prawdziwy Syn. — 
Kshamehellatan! Uciekamy!
Porzucając z żalem swoje trofeum chłopcy wyskoczyli: w 
mrok nocy. Prawdziwy Syn poprowadził kuzyna skrótem przez 
łąki na farmę swego białego ojca. Duży murowany dom. mały 
dom i stodoła były nie oświetlone.
W nieprzeniknionej ciemności stodoły Prawdziwy Syn wy-
macał stopami drogę do sąsicku i zaczął szukać czegoś głęboko 
pod sianem. Wyjął stamtąd tajemnicze przedmioty, które potem 
w blasku księżyca okazały się woreczkiem mąki. płócienną 
sakwą pełną ołowianych kulek, nożem, rogiem aż ciężkim od 
prochu, starą skórą niedźwiedzią i długą strzelbą z odłamanym 
kawałkiem mosiężnego okucia.
—	Ju! — zawołał Pół Strzały, uradowany widokiem strzelby. 
Pełen podziwu wziął ją w ręce. — Jaka szkoda, żeśmy jej nie 
mieli w domu twojego białego wuja. Oskalpowalibyśmy jego i 
tego drugiego białego diabła. Teraz tańczylibyśmy dookoła ich 
skalpów. Plulibyśmy na nie i pieśnią pomścilibyśmy śmierć 
naszego brata.
—	Posłuchaj! — rzekł Prawdziwy Syn. — Ktoś jedzie spro-
wadzić pomoc.
Słyszeli wyraźnie galop konia pędzącego doliną'. Prawie 
przez całą drogę na stok Pierwszej Góry płynął za nimi stukot 
kopyt dudniących po drogach, obwieszczających alarm w osie-
dlu Paxton.
XII
Kiedy Prawdziwy Syn otworzył oczy, w pierwszej chwili nie 
wiedział, gdzie się znajduje. Pamiętał tylko, że leżał chory w 
domu swojego białego ojca. Spodziewał się, że umrze. Czy to 
jest owa świetlista kraina śmierci, gdzie wszystko jest takie, 
jakie być powinno? Pamięlał. że był słaby. Teraz czuł się silny. 
Był w niewoli. Teraz czuje się wolny. Przez wiele dni leżał 
zamknięty w murach białego człowieka. Teraz leży w bezkresnej 
otwartej przestrzeni, a zielone liście poruszają się nad nim i 
rześkie powietrze owiewa mu twarz. Jego ojciec. Słońce, już 
wstał z nocnego snu. Wszędzie dokoła śpiewają jego 
braciszkowie. Ptaki. Czarna Wiewiórka pokrzykuje do niego. 
Jego matka. Ziemia, trzyma go na swym łonie, a tymczasem 
wszyscy jego kuzyni, stojący lub biegający po ziemi, 
przemawiają do niego swymi zapachami — Lis i Sosna, Cykuta 
dostarczająca ludziom barwnika. Zioła Lecznicze, aromatyczny 
Krzew Korzenny, który rozkwita na wiosnę, i Leszczyna, która 
owocuje na jesieni.
Potem nagle przyszło mu do głowy, że nie może być martwy, 
bo obok niego ktoś chrapie. Obrócił głowę i zobaczył tuż przy 
swojej twarzy czarne jak węgiel włosy Pół Strzały. Na widok 
tych szorstkich włosów miłość do kuzyna wypełniła mu serce. 
Przebył całą tę długą drogę przez góry i rzeki, przez 
niebezpieczne okolice, żeby być z nim. W nocy leżeli jak bracia, 
przytuleni do siebie niczym dwa kasztany w łupince, bo tak było 
cieplej. Jego stara, zniszczona skóra niedźwiedzia służyła im 
obu za posłanie, a przykrywała ich chusta Pół Strzały.
I teraz przypomniał sobie nagle wydarzenia ubiegłej nocy, i 
przypomniał sobie, że zatrzymali się na noc na szczycie Góry 
Kittaniny. którą obserwował tak długo z farmy bia-
łego ojca. Serce wezbrało mu radością, kiedy pomyślał, że nie 
może wrócić, bo gdyby wrócił, zakuto by jego i Pół Strzały w 
kajdany. A gdyby jego biały wuj Wilse umarł, powieszono by ich 
obu na szubienicy według barbarzyńskiego zwyczaju białych. A 
gdyby nawet sąd ich uniewinnił, przyjaciele jego białego wuja 
nie daliby im długo cieszyć się życiem. Schwytaliby ich obu w 
zasadzkę, oskalpowali, odrąbali im ręce — jak Shalekahowi, 
Exundasowi i Tonquasowi, młodym chłopcom z plemienia 
Conestogo.
—	Kuzynie! — wyszeptał i poznał po natychmiast 
wstrzymanym oddechu, że Pół Strzały nie śpi. — Marnujemy 
światło dnia. Chodźmy stąd, zanim nas złapią biali.
Pół Strzały poderwał się i usiadł.
—	Gdzie są te białe diabły? — spytał.
— Jeszcze ich tu nie ma, ale niedługo będą.
—	Elke To dobrze. W takim razie mogę jeszcze pospać.
—	Nie. czeka nas wiele mil drogi.
Pół Strzały rzucił mu bystre spojrzenie. Skoczył na nogi; jak 
jeleń.
—	Kuzynie. Chcesz powiedzieć, że nic będę odbywał tej 
długiej drogi samotnie?
Usłyszawszy odpowiedź Prawdziwego Syna zerwał dwie 
gałązki świerku. Trzymając je nad głową, po jednej w każdej 
ręce, zaczął tańczyć wokół swego kuzyna i wykrzykiwać w 
mowie Lenape szaleńcze słowa tryumfu.
—	Elke Nie tak głośno — ostrzegł go Prawdziwy Syn. — 
Usłyszą cię w dolinie.
—	Na to są za głusi — powiedział Pół Strzały z wyższością. 
Zatrzymał się i jak gdyby z pogardy dla białych zaczął siusiać 
strumieniem tryskającym daleko poza kłodę leżącą na ziemi. — 
Słyszą tylko okrzyki bojowe i brzęk pieniędzy. — Skończył 
siusiać i zaczął zbierać swoją część bagażu.
Schodząc w dół północnym stokiem unikali ścieżek wyde-
ptanych przez białych myśliwych. Przeskakiwali z kamienia na 
kamień starając się nie poruszać liści i patyków obutymi w 
mokasyny stopami. Od czasu do czasu przystawali, nasłuchiwali. 
Przy pierwszym strumieniu każdy z nich zjadł prosto z woreczka 
po kilka garści mąki, którą na sposób indiański popili wodą.
Pół Strzały cmoknął z zadowoleniem.
— Teraz, mogę maszerować do wieczora.
Pod osłoną drzew i zarośli przekradli się przez, polanę po 
dnie następnej doliny. Wspięli się na drugą górę, znowu zeszli w 
dół zbocza i przeprawili się przez drugi potok. Cały czas unikali 
ścieżki prowadzącej prosto nad rzekę. Na trzecią górę nic 
musieli się wspinać. Jak powiedział stary wyplatacz koszyków, 
stała w pewnym oddaleniu od swoich towarzyszek, jak dumny 
wódz nie udzielający się podkomendnym. Prawdziwy Syn 
wskazał kuzynowi stos kamieni na jej szczycie, gdzie według 
słów Abe'a mieszkał stary Lenni Lenape. Ale nic mieli teraz 
czasu go odszukać.
Posuwając się na północo-zachód przecięli szlak, przeprawili 
się przez trzeci potok pod stromym zboczem, czerwonym od 
kwiatów skalnych, i szli dalej w kierunku czwartej góry, u której 
stóp ogromna rzeka tworzyła przełom. Tutaj siły opuściły 
Prawdziwego Syna i resztę dnia chłopcy przeleżeli w lesie. 
Dwukrotnie grupy białych przecinały dolinę, niektórzy konno, 
nawołując się i głośno rozmawiając. Raz huknął strzał i niósł się 
echem od szczytu do szczytu.
Pół Strzały poszedł na zwiady. Po powrocie oznajmił, że z 
drzewa na szczycie góry widział chyba połowę świata. Szeroki 
potok wpada do rzeki na tamtym brzegu i można się do niego 
przeprawić pomostem z głazów wystających nad powierzchnię 
wody. Jeszcze przed świtem chłopcy zeszli na brzeg i ociekając 
wilgocią, tak gęsta była mgła. usiłowali przebić wzrokiem 
ciemność. Przy pierwszych promieniach świtu weszli do wody. 
Głazy okazały się wilgotne i śliskie, sterczały pochyło z 
podłoża góry, która ongiś tu stała. Przeprawa była trudna. Gdzie 
brakowało głazów, chłopcy brnęli przez wodę. Kiedy 
rozproszyła się przyjazna osłona mgły, mieli większą część 
szerokiej rzeki za sobą.
Prawdziwy Syn dygotał z zimna i wilgoci. Od dwóch dni nie 
miał w ustach nic prócz surowej mąki i wody. A jednak gdy 
wspinał się teraz na zachodni brzeg Saosquahanaunk, zdawało mu 
się, że go otacza złocista i purpurowa jasność, jak gdyby słońce 
wypłynęło zza szczytu góry za jego plecami. Nareszcie wydostał 
się z więzienia Peshtank! Nawet drzewa w puszczy wydawały się 
inne. Nieznany potok płynący z zachodu był brązowy i 
zwyczajny, jak nagie ciało Lenni Lenape.
Jedyne, co budziło w nim żal, to rozstanie z Gordiem. Wi-
dział go teraz oczyma wyobraźni leżącego na ich wspólnym 
szerokim łóżku — gwarząca wiewiórka za dnia, gorąca cegła 
rozgrzewająca łóżko w nocy, mała kruszynka ludzka czekająca 
na swego indiańskiego brata, który nigdy nie wróci. Długą 
chwilę, obserwowany w milczeniu przez Pół Strzały, Prawdziwy 
Syn stał na skrawku ziemi między dwoma nurtami i spoglądał 
ponad szeroką rzeką, przez górskie przełęcze otwierające się jak 
majestatyczne wrota, w kierunku domu swego białego ojca.
—	Martwisz się! Nie chcesz iść? — spytał Pół Strzały.
—	Kuzynie. Nic mnie już teraz nie zatrzyma — odparł 
Prawdziwy Syn. — Kuzynie. Zostawiłem tam małego białego 
brata. Tam nad Tuscarawas mam tylko siostry. Kuzynie. Od 
dzisiaj ty musisz być mi bratem.
Dość długo szli jakby po omacku, bo otaczały ich skały.
gęsta puszcza — nigdzie ani śladu ścieżki. Potem nagle trafili na 
wąski, dobrze wydeptany szlak, biegnący przez wzgórza ku małej 
rzece. Poczuli się teraz tak, jakby wyrosły im skrzydła. Sam 
zapach ścieżki był indiański. Zagłębiała się w aromatyczny mrok 
lasu, gdzie trudno było określić porę roku, i wyłaniała się znów 
pośród jasnej, świeżej zieleni drzew liściastych, gdzie nawet 
człowiek ślepy umiałby powiedzieć, że jest to Miesiąc, W 
Którym Rudzieje Sierść Jelenia.
I cały czas bezkresna puszcza szumiała nad ich głowami. Tam, 
gdzie się przerzedzała,.rosły czerwone indiańskie serca, które 
biali zwą poziomkami, i purpurowe miecze indiańskich malin. 
Ryby wypływały z pluskiem na powierzchnię strumienia, bażanty 
przedzierały się z. łoskotem grzmotu przez konary drzew. Pół 
Strzały nieczęsto milczał. Wyjaśniał znaczenie tropów i łajna na 
leśnym poszyciu, jak gdyby jego towarzysz już zapomniał. Och, 
nigdy, mówił sobie Prawdziwy Syn, nigdy nie zapomni tej 
ścieżki, tej ścieżki biegnącej na zachód, głęboko w indiańską 
puszczę, i swego kuzyna idącego przodem, wskazującego 
palcem, objaśniającego, dziękującego każdemu źródłu, które 
przecinało ich ścieżkę, bo czyż ta woda, którą pili złożonymi 
dłońmi, nie leżała głęboko w szczelinach ich matki. Ziemi, i nie 
wytryskiwała, by mogli ugasić swe pragnienie idąc tamtędy?
Tylko raz, kiedy puszcza ustąpiła przed wykarczowanymi 
polami uprawnymi białych. Pół Strzały stracił humor.
— Lennau! Niszczyciele, indiańskiej puszczy! Złodzieje 
indiańskiej bierni! Zostawmy im w podarku kilka kulek z in-
diańskiego ołowiu. W zamian weźmiemy podarki dla naszych 
indiańskich braci.
Ale Pół Strzały poprzestawał na mówieniu i nie zbaczał ze 
ścieżki ograniczając się do urągania białym złodziejaszkom i 
wyrażania żalu. że jest ich zaledwie dwóch przeciw ogromnej 
gromadzie i że wraz z Prawdziwym Synem musieliby nieść łup 
taki kawał drogi.
— Ach. co tam, ołowiu jest mało — rzekł wreszcie. — Tyra 
razem im darujemy. Ale ładnie się od nas dostało temu 
schwannack, twojemu białemu wujowi, co oskalpował Małego 
Żurawia! Nieprędko nas zapomni. Jeżeli żyje. drapie się teraz w 
głowę. Yuh alacąuel Jaka szkoda, żeśmy go nie ukatrupili, kiedy 
była do tego sposobność.
Zrobiło im się trochę nieswojo, gdy ich ścieżka połączyła się 
z szerszym i głębszym szlakiem, który opadał stromo, 
prowadząc dnem przełęczy. Widać było, że uczęszczany był 
przez białych, pieszych i konnych. Ale szlak musiał być dziełem 
Indian, bo wyglądał tak. jakby go używano na długo, zanim 
pierwsi biali przybyli w te strony. Przemierzało zapewne ów 
szlak jego., własne plemię. Lenni Lenapc, a poza nimi Szawni. 
Nantikowie, Ganawowie, Szoszoni. Nawet odległe szczepy 
pomagały go przetrzeć — Sankiczani. których biali nazywają 
Mohawkami, a także W'Tassonowie, czyli wyrabiacze 
kamiennych fajek, zwani inaczej Oneidami. Dalej Onandagowie, 
czyli ludzie zamieszkujący szczyty wzgórz, Kujagowic, czyli 
mieszkańcy krainy jezior. Mi-kaktinowie zamieszkujący 
wysokie góry. których biali zwą Senekami; i wreszcie 
Tuskarawowie. których nazwy nikt nie próbuje zmienić, bo jest 
łatwa do wymówienia i dokądkolwiek pójdą, góry. strumienie i 
doliny biorą od nich swe imię. Wszyscy ci ostatni należą do 
ludów Mengue. które biali nazywają Mingo albo Sześć 
Narodów, a Francuzi Iro-kezami. Ale na pewno wielu innych też 
wydeptywało ów szlak — Czerokezowie i Katanowie. 
Kanahawowie. którzy powinni się nazywać Kanajami, 
Mohikanie, czyli lud rzeczny, Wjandotowie, których Francuzi 
zwą Huronami, i może
nawet mieszkający daleko na wschodzie Abenakowie, którzy są 
braćmi Lenni Lenape i używają podobnej mowy.
Ale chociaż tyle czerwonoskórych ludów i plemion udepty-
wało szlak, chłopcy nie spotkali w tym dniu ani jednego 
Indianina. Tak daleko zostali zepchnięci przez białych z tych 
ziem. Tylko dwa razy w ciągu dnia musieli się przyczaić w lesie, 
raz gdy niespodzianie wyszło na ścieżkę trzech uzbrojonych 
białych, drugi raz, gdy ze stoku góry schodził sznur 
dziewiętnastu jucznych koni. Pilnowali ich uzbrojeni kupcy. 
Każdy pęk skór na grzbiecie końskim był dla chłopców jakby 
przesłaniem z domu. Teraz wiadomo już na pewno, że są na 
właściwej drodze, trajkotał Pół Strzały, bo te skóry mogą 
pochodzić tylko z kraju Indian, kto wie, czy nie z Rozwidlenia 
Muskingum. z ich rodzinnej wioski nad Tuscarawas.
Tej nocy spali na zachodnim stoku wysokiej góry. Już nie 
tylko rzeka, ale potężna ściana skał oddzielała ich od kraju 
Peshtank. Nazajutrz rano pozostawili za sobą jeszcze wyższą 
górę i szli teraz już nie tak ostrożnie. Bez obawy piekli na 
ognisku placki z mąki kukurydzianej i dziczyznę ubitą ze 
strzelby z odłamanym okuciem. Och, to prawda. że chowali się 
na widok każdego uzbrojonego mężczyzny, któremu mogła 
przyjść ochota na ich skalpy. Ale im dalej wdzierali się w 
puszczę, tym bliżej czuli się domu. Wędrowali długą, głęboką 
doliną, widzieli szałasy, w których zatrzymywali się na nocleg 
biali kupcy, pili u źródła, wokół którego widniały ślady 
obozowiska wielu białych i wielu czerwonoskórych: przeszli 
przez Królestwo Śmierci, gdzie dwie góry wznoszą się tuż obok 
siebie, mroczne i posępne, a między nimi rosną prastare sosny i 
świerki.
W miejscu rozwidlenia ścieżki wybrali jej północną odnogę. 
I cały czas trzymali się z dala od drogi bedfordzkiej, biegnącej 
na południe, na której mogli ich szukać ludzie
z Peshtank. Trzy razy w ciągu jednego dnia ścieżka prowadziła 
brodem przez tę samą rzekę. Wyminęli opuszczone osiedla 
Indian i przebyli najdłuższą przełęcz, jaką zdarzyło im się 
widzieć, gdzie zdumiała ich skałka wysokości trzech mężczyzn i 
szeroka zaledwie na kilka cali, stercząca prosto ku niebu.
—	Słyszałem o tej skałce — rzekł Pół Strzały. — A jeżeli ci, 
co mi o niej mówili, znali prawdę, już tylko jedna 
góra oddziela nas od Tuscarawas.
Wspięli się na tę górę następnego dnia. W drodze brakło im 
tchu, bo była to najwyższa góra ze wszystkich przebytych 
dotychczas. Ale kiedy dotarli na szczyt, przekonał się, że 
nie przypomina innych gór — strome podejście, spiczasty 
wierzchołek i strome zejście. Tu szczyt był ogromny, ciągnął 
się w nieskończoność, rozległa wyżyna porosła gęstą puszczą. 
Od czasu do czasu spotykali teraz wykarczowane pole, 
opustoszałe chaty indiańskie, widzieli tamy bobrów, ścieżkę 
jeleni długą na wiele mil. Szli tak dwa dni, aż natrafili na rzekę, 
rwącą i głęboką, która przecinała puszczę.
Schodziły do niej indiańskie ścieżki, a na brzegu stał długi 
dom kupca. Przed wejściem kręciło się kilku Indian. Drzwi były 
otwarte i oczy chłopców wypatrzyły w środku błysk wielu 
wspaniałości. W pewnej chwili kupiec wyszedł i wyjął wiosła 
leżące na dnie mniejszego z dwóch wydrążonych w pniu czółen, 
które podskakiwały przy pomoście. Chłopcy nie odważyli się 
podejść bliżej, siedzieli na korzeniach platanu rosnącego nad 
brzegiem rzeki.
—	Słyszałem o tej rzece — powiedział Pół Strzały. — Lu-
dzie ją nazywają Alleghi Sipu. Mówią, że stąd ryba może płynąć 
do Rozwidlenia Muskingum.
—	Możliwe — przyznał Prawdziwy Syn — ale my nie je-
steśmy rybami.
—
	Ni
e, ale jak 
ryba 
może 
płynąć, 
to 
czółno 
może 
się 
unosić 
na 
wodzie. 
A 
Ojciec 
Niebios 
już 
przygoto
wał dwa 
czółna 
przy 
pomości
e.
Praw
dziwy 
Syn 
zastan
awiał 
się 
chwil
ę.
—	W
idzę te 
dwa 
czółna 
— 
powiedz
iał. — 
Ale 
należą 
do 
kupca.
—	K
uzynie. 
Za długo 
mieszka
łeś 
między 
białymi. 
Wsączyl
i 
truciznę 
w twoje 
myśli. 
Uwierzy
łeś w 
ich 
fałszywe 
słowa, 
którymi 
usprawi
edliwiaj
ą 
łupiestw
o i 
zdzierst
wo. My, 
Indianie, 
wiemy, 
że to nie 
kradzież
, kiedy 
im 
odbiera
my to, 
co oni 
nam 
zabrali. 
Kuzynie
. Co oni 
nam 
zabrali? 
Ziemię, 
lasy, 
zwie-
rzynę, 
potoki, 
ryby i 
nasze 
szczęści
e. 
Spójrz 
na 
wspaniał
y dom 
tego 
białego 
kupca i 
wszystki
e jego 
skarby. 
Pomyśl, 
jak 
okrada 
biednyc
h Indian, 
którzy z 
nim 
handlują
.
—	M
yślę, 
że on 
jest 
tylko 
pół 
biały i 
pół 
indian
in.
—	W
ięc 
weźmie
my mu 
tylko 
połowę 
jego 
czółen 
— 
oznajmił 
Pół 
Strzały. 
— 
Wybierz
emy 
chyba to 
większe, 
bo nas 
jest 
dwóch, a 
on jest 
jeden. 
Jutro 
rano 
będzie 
nam 
wdzięcz
ny, 
żeśmy 
mu w 
ogóle 
zostawil
i czółno.
—	K
upiec 
ma psy 
— 
przypo
mniał 
kuzyno
wi 
Prawdzi
wy Syn. 
— A 
psy nie 
będą 
nam 
wdzięcz
ne, że 
zeszliś
my nocą 
na 
pomost.
—	T
ylko 
biały 
zszedłby 
nocą na 
pomost 
kupca 
— rzekł 
Pół 
Strzały. 
— Mój 
ojciec 
najpierw 
ociosałb
y konar 
strącony 
przez 
wiatr. 
Potem, 
w nocy, 
popłynął
by z 
prądem 
— niby 
dwie 
kłody 
drzewa. 
Wziąłby 
nóż i 
odciął 
rzemień 
łodzi. 
Czółno 
łatwo by 
spłynęło 
w dół 
rzeki, 
tam 
gdzie 
już. 
żaden 
pies by 
go nie 
usłyszał 
ani nie 
wywąch
ał. 
Wtedy 
mój 
ojciec 
wsiadłby 
do 
czółna. 
Aż dziw 
bierze, 
że 
kupiec 
nie 
stracił 
dotąd 
tych 
swoich 
pięknyc
h łodzi.
Niec
o 
później 
Prawdzi
wy Syn 
wszedł 
na 
ścieżkę 
biegnąc
ą wzdłuż 
rzeki. 
Niósł 
wszystk
ie 
tobołki, 
prawie 
pusty 
worecze
k z 
mąką, 
róg z 
proche
m i 
strzelbę
. Kiedy 
faktoria 
dawno 
zniknęła 
mu z 
oczu, 
obciosa
ł drąg i 
czekał 
między 
drzewa
mi. O 
zachodz
ie 
słońca 
ułożył 
rzeczy 
na 
brzegu 
małego 
cypla w 
zakolu 
rzeki. 
Kiedy 
się 
ściemni
ło, 
wszedł 
do 
wody, 
jak mu 
przykaz
ał Pół 
Strzały. 
Woda 
była 
zimna, 
więc nie 
odszedł 
daleko 
od 
brzegu. 
Po 
pewnym 
czasie 
zahukał 
głosem 
Schacha
chgolos
a, bo tak 
się 
umówili
. Ale nie 
było 
odpowi
edzi, 
słyszał 
tylko 
ciche 
bulgota
nie 
wody.
Dał 
spokój 
wołaniu 
i prawie 
stracił 
nadzieję
, gdy 
nagle od 
strony 
rzeki 
przypłyn
ęło 
niecierp
liwie 
hu-huu 
pręgowa
tej 
sowy. 
Prawdzi
wy Syn 
natychm
iast 
odpowie
dział i 
wszedł 
dalej w 
wodę. 
Niebawe
m 
dojrzał 
w mroku 
zbliżając
y się, 
unoszon
y 
prądem 
ciemny 
kształt. 
Kiedy 
ciemny 
kształt 
dopłynął 
do 
niego. 
Prawdzi
wy Syn 
znalazł 
ociekają
cego 
wodą 
Pół 
Strzały 
— ale w 
mniejsz
ym z 
dwóch 
czółen.
— To 
drugie 
jest 
przymo
cowane 
żelazny
m 
łańcuch
em — 
wyjaśnił 
Pół 
Strzały.
^— 
Cieszm
y się, że 
kupiec 
nie ma 
dwóch 
żelaznyc
h łańcu-
chów — 
powiedz
iał 
chłopie
c. 
Przyhol
ował 
łódź do 
brzegu i 
pośpies
znie 
załadow
ał na nią 
wszystki
e 
rzeczy. 
Potem 
wsiadł 
prędko i 
popłynę
li 
odpycha
jąc się 
drągiem 
od dna.
Przez 
całą noc 
leżeli w 
czółnie 
unoszen
i 
prądem 
Alleghi 
Sipu, 
wytężali 
słuch w 
obawie 
przed 
wodosp
adami, 
wytężali 
wzrok 
starając 
się 
wypatrz
yć głazy 
i kłody 
stercząc
e nad 
wodą, 
spychali 
czółno 
pod 
brzeg, 
kiedy 
dostrzeg
li 
mielizn
y lub 
indiańsk
ie 
zastawki 
na ryby. 
Przed 
świtem 
wyciągn
ęli i 
ukryli 
czółno 
na gęsto 
zalesion
ym 
brzegu, 
zatarłsz
y za 
sobą 
zdradzie
ckie 
ślady na 
mule. 
Cały ten 
dzień 
spędzili 
w ukry-
ciu — 
odpoczy
wając, 
obserwu
jąc 
łodzie 
płynące 
w górę i 
w dół 
rzeki. 
Kiedy w 
pobliżu 
nie było 
nikogo, 
rozłupal
i cienki 
pień 
zwalone
j sosny i 
wystrug
ali 
wiosła. 
Gdy 
zapadła 
ciemnoś
ć, 
znowu 
zepchnę
li 
czółno 
na 
wodę.
Zbliżał 
się świt, 
kiedy 
Pół 
Strzały 
zbudził 
go 
słowem 
surowej 
przestro
gi.
—
	N
echi! 
— 
zawoł
ał.
Spogl
ądając w 
dół 
rzeki 
Prawdzi
wy Syn 
zobaczy
ł 
ciemno-
czerwon
y blask 
ogniska 
mrugają
cego na 
zachodn
im 
brzegu. 
Potem 
nagle po 
stronie 
wschod
niej 
ukazały 
się 
ciemne 
zarysy 
osiedla, 
poznacz
onego o 
tej 
wczesne
j 
godzinie 
kilkoma 
czerwon
ymi 
plamka
mi 
płonący
ch 
świec i 
ognisk. 
Prawdzi
wy Syn 
zoriento
wał się 
niemal 
natychm
iast, co 
to za 
miejsce. 
Z każdą 
chwilą 
utwierdz
ała go w 
tym 
przekon
aniu 
lśniąca 
powierz
chnia 
rozlewis
ka 
wodneg
o dalej 
za 
osiedle
m.
—
	T
o jest 
wielki 
fort 
Plantsch
eman. 
który 
teraz 
mają 
Yangwe! 
— 
wyszept
ał Pół 
Strzały.
Było 
niebezpi
ecznie 
płynąć 
dalej, 
ale 
jeszcze 
niebezpi
eczniej 
byłoby 
zatrzyma
ć się i 
rozbić 
obóz. 
Może tu 
czyhać 
na nich 
pół 
biały, 
pół 
czerwon
oskóry 
kupiec, a 
nawet 
pogoń z 
Pcshtan
k. Leżąc 
na dnie 
czółna 
płasko i 
nierucho
mo, 
przepłyn
ęli 
niebezpi
eczne 
miejsce. 
Prawdzi
wy Syn 
powiedz
iał 
później 
swemu 
kuzynow
i, że 
nigdy 
nie 
zapomni 
tego 
wczesne
go po-
ranka w 
Miesiąc
u, W 
Którym 
Rudzieje 
Sierść 
Jelenia, 
kiedy 
wznosił 
się nad 
nimi 
stojący 
na cyplu 
między 
dwiema 
rzekami 
Fort 
Pitt, 
cały 
jakby 
najeżony
; 
błyskały 
w nim 
tylko 
nie-
liczne i 
słabe 
światełk
a, a 
potężne 
palisady, 
obwałow
ania i 
budynki 
były 
mroczne 
i 
posępne 
na tle 
przymgl
onych 
smug 
czerwie
ni i 
żółtości 
przecina
jących 
wschodn
ią część 
widno-
kręgu.
—
	K
iedy 
ostatni 
raz go 
widziałe
m — 
powiedz
iał — 
byłem 
ociężały 
i byłem 
więźnie
m. Teraz 
jestem 
lekki i 
wolny.
XIII
Zostawiwszy za sobą groźny cypel, nie ukrywali się już za 
dnia i nie chowali czółna.
— To już świat indiański — powiedział Pół Strzały. — Nikt 
tu nie będzie nas ścigał.
Cały ten dzień dryfowali z prądem sterując wiosłami z dala od 
obu brzegów, gdzie biali poszukiwacze ziemi, bezprawnie 
zapędzający się w te strony, mogliby im pozazdrościć czółna. 
Większość czasu leżeli drzemiąc w słońcu, bo ostatniej nocy 
prawie nie spali. Kiedy zdarzało im się otworzyć oczy, radował 
ich widok bogactwa mijanej puszczy indiańskiej. Stała nietknięta 
mila za milą, jak ją stworzył Wielki Duch. Nie było tu dróg z 
plagą wozów białego człowieka, nie było pól niby więzienia, nie 
było nienawistnych ogrodzeń ani zegarów, które więziły słońce. 
W pewnej chwili przeleciało im nad głowami stado hałaśliwych 
papug o długich jaskrawych piórach, tak upragnionych przez 
wojowników. Gdzie mniejsze rzeki wpadały do dużej, widzieli 
swojskie chaty z nie ociosanych bali w indiańskich 
obozowiskach i wioskach. Dwukrotnie podpływały do nich 
czółna, żeby powitać chłopców w ich własnej mowie i spytać o 
wieści z angielskiego fortu. I cały czas rzeka toczyła przed nimi 
swe potężne, rozkołysane wody.
O zachodzie słońca zwabiło ich opustoszałe ujście małej 
rzeczki. Z wielką ostrożnością wpłynęli na jej spokojne wody, 
szukając miejsca na nocleg. Po obu stronach stały potężne pnie 
drzew, jak gdyby strzegąc tej wodnej polany. Nic nie mąciło 
ciszy. Tylko krople z podniesionych wioseł dzwoniły o szklistą 
powierzchnię wody. Ostatnie skośne promienie ich ojca, 
Słońca, kładły na nich czerwone błogosławieństwo. Potem nagle 
zapadła nieprzenikniona leśna ciemność.
Jakie to było miejsce, mogli przekonać się dopiero rano.
A gdy nadszedł ranek, okazało się. że leżą na porosłym 
paprociami brzegu i patrzą w górę przez wysoko rozpiętą sieć 
gałęzi. Słońce, ich ojciec, wróciło i uśmiechało się do nich. A 
przed sobą mieli cały piękny dzień. Nie było mgły. Maleńki 
świat, który był ich własnością, ukazywał się im w krystalicznej 
przejrzystości wczesnego poranKa w lesie. Ich bratowa, 
Rzeczka, płynęła obok nich leniwie. Ich szwagier, Południowy 
Wiatr, marszczył jej powierzchnię swym oddechem.
—	Jest to miejsce jakby dla nas stworzone — oznajmił 
Prawdziwy Syn. — Obrazilibyśmy Stworzyciela, gdybyśmy stąd 
odeszli, zanim je poznamy.
Postanowili upleść sieć z gałęzi i natychmiast wzięli się do 
roboty. Często widywali przy tym zajęciu swoich ojców. 
Najpierw przygotowali długie, giętkie witki młodego klonu. 
Następnie zebrali pędy leśnej winorośli i rozmaitych innych 
pnączy. Przewlekając pędy przez witki klonu umocowywali je za 
każdym razem mocnym węzłem. Trwało to niemal cały dzień. W 
końcu ich włók był gotowy, nie był jednak tak pojemny, jak się 
spodziewali. Wydawał się jeszcze mniejszy, kiedy zaczęli 
ciągnąć go za czółnem. Mniejsze rybki przepływały przez oka. 
Ale gdy wyciągnęli go za drugim razem, pokazały się dwie białe, 
dość długie ryby, a niebawem para większych i błyszczących 
rzucała się na zarosłym paprociami brzegu.
Pół Strzały wrzasnął radośnie i jego głośny okrzyk popłynął 
między konarami drzew.
—	Już teraz jestem silny! — zawołał.
Nie opuścili tego miejsca nazajutrz ani dnia następnego. Jako 
mali chłopcy w wiosce marzyli o takim szczęściu. Było to 
największe dobrodziejstwo, jakie Wielki Duch mógł im 
ofiarować — dni spędzane na łowieniu i polowaniu, kiedy
mogli zapomnieć o wszystkim i byli przez wszystkich i wszy-
stko zapomniani, kiedy mogli oddać się całym sercem puszczy i 
korzystać z jej nieograniczonej hojności. Dotąd zawsze chodzili 
na wyprawy jako pomocnicy, usługując swoim ojcom. Teraz 
nareszcie byli panami siebie. Nikt nic stał między nimi a 
życiem. Brali prosto z jego ręki radość i pożywienie.
Czas upływał im w stanie jakby pierwotnego szczęścia. Prze-
szłość była pogrzebana. Istniała teraźniejszość i dzień ju-
trzejszy. We dnie żyli jak szczęśliwe zwierzątka. Nocą w pusz-
czy widzieli to, co widział jeleń. Pływając pod wodą z otwartymi 
oczami widzieli to, co widziała wydra.
Zmianę pogody przepowiadał im zawsze ich wuj. Księżyc. 
Słyszeli deszcz, zanim do nich dotarł, przejmujący, nieuchronny 
poszum w lesie. Leżeli sobie wygodnie pod przewróconą do 
góry dnem łodzią i przyglądali się drzewom spijającym wilgoć. 
Czasem nad dachem z gałęzi zadudnił grzmot. Wiedzieli wtedy, 
że jest to przelotny deszcz i zaraz wróci pogoda. Ale kiedy 
indziej deszcz szemrał w lesie przeciągle, łagodnie, pięknie, 
chwilami tak delikatny, że domyślali się go tylko po leciutkim 
drganiu liści na drzewach i krzakach. Potężne pnie ciemniały 
nasiąkając wilgocią. Korzenie nad ziemią zawsze były czarne, 
ale teraz stawały się jeszcze czarniejsze. Między drzewami 
poruszał się tylko ich stryj. Wschodni Wiatr. Po długim dniu 
deszczowym mieli uczucie, że ten mały, suchy skrawek, na 
którym leżą, jest jedynym miejscem na świecie. Cała reszta 
świata nie istniała, nigdy jej nie było.
Ale nazajutrz po deszczu mgła ulatywała między drzewami, 
znikała jak dym i chłopcy wiedzieli, że cały ten zatopiony, 
ukryty przed wzrokiem ludzkim świat, został stworzony od 
nowa. Mchy i płożąca się sosna, jałowiec, dywany mącznicy i 
czerwonej jagody nigdy nie były tak świeże i zielone. Licheny 
prostowały się, jakby z martwych powstałe. Chłopcy szli po 
grubym pokładzie zeszłorocznych liści i nic nie szeleściło. Nie 
było też błota, jak na polach i drogach białego człowieka. 
Podłoga lasu była sucha i sprężysta, bo wyścielały ją równo 
pradawne pnie zwalonych drzew, spróchniałe przed wiekami, a 
teraz przywrócone młodości przez deszcz, który spadł z nieba.
Kiedy chłopcom znudziły się połowy, zbierali korę hikory i 
sęki sosnowe. Potem czekali na noc, którą ich wuj. Księżyc, 
spędzał w łóżku. Najpierw osadzali pęk świeżo zerwanych 
gałązek na dziobie czółna. Za tymi gałązkami siadał Pół Strzały 
trzymając wysoko płonącą pochodnię z kory i sosny. związanych 
pędami pnączy. Z tyłu. za drugim pękiem gałęzi. Prawdziwy Syn 
wiosłował cicho. Naładowana strzelba leżała oparta o 
poprzeczkę. Pochodnia oświetlała rzeczną drogę przez las, jakby 
to był biały dzień. Widzieli w jej blasku szopy znieruchomiałe z 
przerażenia nad brzegiem wody. gdzie polowały na żaby i raki. 
Czółno mknęło przez nierzeczywisty świat. Zatopione kłody, 
podobne do bawołów wodnych z. rzek południowych, 
przesuwały się pod nimi na dnie. Nad nimi, z obu stron, 
połyskiwały białawo spody liści stłoczonych ciasno drzew, a 
przed nimi, na skraju puszczy, jeleń, który ugasił pragnienie i 
teraz woda kapała mu jeszcze z pyska, czekał na śmiertelną kulę.
Część każdego dnia spędzali w kucki przy ognisku, nacinając 
jeden drugiemu uszy, żeby były takie, jakie być powinny, i 
wyrywając sobie niepotrzebne włosy, co robili wilgotnymi 
palcami unurzanymi w popiele. Zostawał tylko długi, zwisający 
kosmyk na samym środku głowy. Nic śpieszyli się, płynęli wraz 
z dniem, pozwalali, żeby ich unosił niespieszny czas. I wciąż 
mieli dokoła siebie urodzajną puszczę. Żyli z obfitości. Pełną 
miarę wszystkiego mieli na wyciągnięcie
ręki. Dni płynęły odsłaniając przed chłopcami swe niewy-
czerpane bogactwo. Po Miesiącu, W Którym Rudzieje Sierść 
Jelenia, przyszedł Miesiąc Pszczoły. Wkrótce miał nastąpić 
Miesiąc, W Którym Dojrzewa Kukurydza. Choć bardzo tego 
pragnęli, nie mogli zostać tu na zawsze. Ich rodziny zaczną się 
niepokoić. Nie chcieli odejść, ale jeszcze bardziej nie chcieli 
zostać. Słońce przeszło już przez swój południk i rozpoczęło 
powolną drogę powrotną. Listowie wielkiej ściany lasu z 
jasnozielonego zmieniło się w ciemnozielone. Czas było 
wracać.
Kiedy w końcu ich czółno wpłynęło na wody Muskingum, 
pierwszą rzeczą, jaką zrobili, była kąpiel w rodzimej rzece. 
Płynęli teraz na północ i oczom ich ukazało się samo serce 
świętej indiańskiej ziemi: ukochane Rozwidlenie Muskingum. Z 
północnego zachodu toczyła swe wartkie wody Rzeka Białej 
Kobiety, z północnego wschodu płynęła chyżym nurtem 
Tuscarawas. Od tego miejsca chłopcy ani razu już się nie 
zatrzymali. Znali tu na pamięć każdy odcinek brzegu, każdą 
łachę na rzece. W końcu opłynęli ostatnie zakole, a tam wśród 
ogromnych drzew była wioska z nie okorowanych bali i 
niebieski dym buchał ze spadzistych dachów; między chatami 
poruszały się postacie mieszkańców, drzewa w słońcu rzucały 
długie cienie na rzekę, na brzeg, na drogę. Wioska wyglądała 
dokładnie tak, jak ją Prawdziwy Syn widział w wyobraźni, ale 
nigdy nie drżał jak teraz na jej widok.
Usłyszeli szczekanie psów ostrzegających przed obcą łodzią i 
zobaczyli zwracające się ku nim brązowe twarze i szybki ruch 
dłoni przesłaniających oczy. Mignął im Shangas, Napominacz, 
już w swoim bawolim łbie i skórze niedźwiedziej, gotów 
wygłosić kazanie przeciw złu do każdego, kto go zechce 
słuchać. A tam z boku palił fajkę rozparty swobodnie Nisha, 
silny jak dwóch mężczyzn, i obok był jego kaleki syn, Wapa-
hamink, który pełzał tyłem po ziemi; dalej kręciła się Nun-gasa. 
dziewczyna, która zawsze tak jakoś przeciągle patrzyła na 
Prawdziwego Syna; jeszcze dalej był stary Moschaigeu. kiedyś 
oskalpowany przez białych, który przykrywał dawną ranę 
kawałkiem bobrowego futra; i wreszcie Tsuchechin, bardzo 
gruba squaw, która ukryła raz chłopca u siebie, jak mu groziło 
lanie, a jego ojciec i wuj przebywali akurat poza wioską; i 
Suskit, duży czarny pies, który zawsze wyrywał się z nimi do 
puszczy; a także Wikiwon. który miał trudności z mową, i 
chłopcy go przedrzeźniali śpiew-'" ; pieśni wojenne przez nos.
—	Poznali nas i biegną zawiadomić nasze chaty! — wrzasnął 
z radością Pół Strzały. Kiedy wyciągali czółno z wody, 
gromadka kobiet i wyrostków stała uśmiechając się i po-
krzykując do nich z wysokiego brzegu. Chłopcy odpowiadali ze 
stosowną powściągliwością. Czyż nie byli teraz mężczyznami i 
myśliwymi, powracającymi do domu z obcego kraju? Z 
godnością zebrali swoje rzeczy i wspięli się na brzeg, usiłując 
nie patrzeć w lewo i prawo dalej niż to było konieczne.
—	Prawdziwy Synu, to ty? — powitał go łagodny głos. Była 
to jego młodsza siostra, A\stonah; długie włosy powiewały za 
nią na wietrze, gdy biegła wraz z gromadką dzieci, które były u 
nich w chacie.
Prawdziwy Syn spojrzał na dziewczynkę z serdecznością, lecz 
powściągliwie, wyminął ją, kroczył dalej z Pół Strzały, przeszedł 
obok starszej siostry, Mechelit, która stała w pół drogi z 
kawałkiem jaskrawej cynobrowej materii we włosach, i 
skierował się ku drzwiom chaty, gdzie czekała jego matka. 
Dostrzegł wyraz radości na jej twarzy i zauważył, że na wieść o 
jego przybyciu zapina pośpiesznie troczki chusty, ale teraz go 
przepuściła, żeby mógł podejść wpierw do ojca, który 
wyprostowany stał w cieniu chaty. Mocna twarz Cuylogi była 
pozbawiona wyrazu. Nic nie można było wyczytać z układu jej 
mięśni, ale Prawdziwemu Synowi zdawało się, że dostrzega 
radość powitania w oczach ojca. Tutaj, w schronieniu chaty, 
dokąd wcisnęli się wszyscy ci, którzy mieli do tego prawo, 
podczas gdy wiele oczu obserwowało ich od drzwi, ojciec i syn 
padli sobie w objęcia.
— Elkel Więc żyjesz jeszcze, Prawdziwy Synu? Wróciłeś, 
żeby zostać? — spytał ojciec, oddychając z trudem.
XIV
Prawdziwy Syn spędził tę noc w rodzinnej chacie. Leżał na 
swoim zwykłym miejscu. Czuł wokół siebie obecność i czułość 
tych, którzy byli mu drodzy. Był w miły sposób świadomy ich 
brązowych twarzy i ciał, ich odzienia z szarej skóry jeleniej i 
barwnego perkalu, ich rytmicznych oddechów. Znajome 
indiańskie zapachy rodzinnego domu i ludzi, które od 
dzieciństwa były jego udziałem, ukołysały go do snu. 
Rozpoznawał je nawet we śnie. Przemawiały wprost do jego 
serca. Mówiły, że teraz może bić spokojnie i bez lęku, bo 
Prawdziwy Syn jest znów w domu.
Przez kilka dni wieś świętowała powrót chłopców. Chaty ojca 
Prawdziwego Syna i jego wuja stały otworem dla przyjaciół, 
którzy przychodzili, by dzielić ich radość. Mamałygę i 
dziczyznę polewano ulubionymi przysmakami, syropem 
klonowym i tłuszczem niedźwiedzim, i częstowano mężczyzn. 
Myśliwi i wojownicy chodzili od chaty do chaty, odwiedzali się, 
palili fajkę, wyjadali wszystko, co dom mógł im ofiarować. 
Grali w kości pestkami śliwek, potrząsali kubkami; pestki były 
pomalowane z jednej strony białą farbą, z drugiej czarną. W 
całej wiosce słychać było ich wołanie: „białe,
czarne", a potem głośne, tryumfalne liczenie pestek. Po-
brzękiwały drumle i niósł się cienki świst piszczałek z wy-
drążonej trzciny. Prawdziwy Syn myślał, że nic nie może się 
równać z radością łowów w puszczy. Teraz jednak rozkoszował 
się pięknem letnich dni w wiosce. Później wydawały mu się 
snem.
Ale nawet wtedy był to sen, na który kładły się cienie. 
Każdego dnia chłopiec był świadom, że nie wszyscy mężczyźni 
uczestniczą w zabawie. Kuzyni Małego Żurawia, których chata 
znajdowała się w odległości rzutu kamieniem, ani razu nie 
przyszli. Siedzieli razem ze swoimi przyjaciółmi na kłodzie 
drzewa i kiedy Prawdziwy Syn przechodził obok, nie 
odpowiadali na jego powitania.
— Byłoby inaczej, gdybyśmy przynieśli skalp twojego 
białego wuja — wyszeptał mu Pół Strzały prosto do ucha. — 
Ale się nie przejmuj. Ojciec powiada, że im to przejdzie. Czas 
wysuszy złość jak padlinę.
Mimo to chłopcy poczuli się nieswojo, kiedy brat Małego 
Żurawia powrócił z Killbuck. Nazywał się Thitpan, co znaczy 
Gorzki, i usta miał całe skrzywione, jakby przed chwilą napił się 
piołunu. Razem z nim wrócił Wysoki Brzeg, jego teść, 
jednooki, oraz Niskitoon, co znaczy Nałóż Farbę, który całe 
ciało miał od stóp do głów wytatuowane znakami męstwa, a 
także inni, w tym Kość Policzkowa z plemienia Szawanów. 
Nieśli strzelby, drewniane młoty, tomahawki, toboły z rzeczami 
potrzebnymi na szlaku, a także starą beczułkę. Z jednej strony 
dno beczułki było wybite, a otwór obciągnięty skórą jelenia. 
Razem z kuzynami Thitpana rozsiedli się wszyscy w domu rady, 
stojącym bardzo blisko chaty Cuylogi. Tu zaczęli bić w swój 
bęben.
Prawdziwy Syn poznał natychmiast z twarzy ojca, że jest to 
sprawa poważna. Dawniej rzadko zdarzało mu się widzieć
go tak odprężonym, a nawet wesołym, jak odkąd wrócił do 
domu. Ale teraz żartobliwość i swoboda ojca nagle zniknęły. 
Ponuro przysłuchiwał się głosowi bębna i pieśniom wzywa-
jącym do pomsty i wojny.
—	Kiedy biały człowiek czegoś się wreszcie nauczy? — 
powiedział cicho. — Mówi do Indianina: bracie, zróbmy pokój. 
Indianin zakopuje tomahawk. Grzebie go głęboko pod zwalonym 
pniem. Wierzy swemu bratu, białemu człowiekowi. Odwiedza 
swego brata, białego człowieka. A wtedy jego brat, biały 
człowiek, morduje jego, gościa, pod własnym dachem. Tyle to 
dla niego znaczy, co gdyby zabił węża w swojej chacie. Biały 
człowiek mówi do innych Indian. Mówi: bracia, co się stało? 
Dlaczego gotujecie wojnę? Dlaczego wykopujecie tomahawki? 
Ekih! Biały człowiek to dziwny stwór Wszechmocnego. Trudno 
go poznać. Jak mu przemówić do rozumu? Jest podobny do 
rozpieszczonego dziecka, któremu brak nauki. Nie rozumie, co 
jest dobre a co jest złe.
Sumakek, Czarna Ryba, Ojciec Pół Strzały, skinął głową. Ale 
Prawdziwy Syn, stojący wraz z kuzynem za mężczyznami, czuł 
niemal, jak jego matka i siostry poruszają się zaniepokojone tą 
rozmową i okrzykami zwołującymi na wojnę.
—	Spójrzcie tu na nas! — nie przestawał wołać brat Małego 
Żurawia z domu rady. — Sprawa mojego brata woła głośno! 
Woła o krew i pomstę! Jest wielka w obliczu Nieba!
—	Nie każdy musi pójść — odważyła się powiedzieć matka 
Prawdziwego Syna we wnętrzu chaty.
—	To prawda, ale ja nie jestem każdy — odparł jej brat. 
Czarna Ryba. — Mój syn był przyjacielem Małego Żurawia. 
Szedł z nim, kiedy go biali oskalpowali. Jak mogę odwrócić się 
plecami?
—	Twoje plecy i moje są za szerokie, żebyśmy się mieli 
odwracać — rzekł z powagą Cuyloga. — Mały Żuraw szedł
odwiedzić Prawdziwego Syna, kiedy go zabili. Ekih! W jego 
rodzinnej białej wsi!
—	Nie weźmiecie chyba ze sobą Pół Strzały i Prawdziwego 
Syna! To jeszcze dzieci! — błagała matka.
Dwaj ojcowie nie odpowiedzieli. Za ich plecami Pół Strzały i 
Prawdziwy Syn wymienili spojrzenia. Każdy by zauważył, że aż 
się rwą do pójścia. Kiedy zwolennicy wojny w domu rady 
zaczęli śpiewać pieśni wojenne, chłopcy wpadli w nieprzytomne 
wprost podniecenie. Śpiew tak ich poruszył, że gdy nastąpiły po 
nim przeraźliwe wrzaski nawołujące do skalpowania, tylko z 
największym trudem mogli się opanować. Przeciągłe „a-u-u-u-
u", które przechodziło w nagłe „uu-u-u-u" i rozbrzmiewało 
groźną, przeszywającą nutą, rozpaliło im krew. Skwapliwie 
pokazywali sobie na migi ciosy tomahawka i skalpowanie.
Matka Prawdziwego Syna przyglądała im się z goryczą.
—	Cuyloga. Pomyśl, co biali zrobią z naszym synem, jak im 
wpadnie w ręce. Będzie dla nich zdrajcą i spalą go żywcem.
—	Kobieto. Siedź w domu i pilnuj swoich garnków — 
zgromił ją Cuyloga. — W tej sprawie nie ma dla mnie wyboru. 
Prawdziwy Syn jest już prawie mężczyzną. Kiepsko byłoby, 
gdyby został w domu. Nasi przyjaciele powiedzieliby, że na 
pewno jest biały, bo nie chce walczyć ze swoimi białymi 
braćmi.
—	Bischi — mruknął jego szwagier, przyznając mu słusz-
ność.
—	Ale jak nie chce, nie musi iść — dodał Cuyloga.
—	Pójdę! — rzucił prędko Prawdziwy Syn. Ogarnęło go 
uniesienie. Stał wyprostowany, omijał wzrokiem matkę i sio-
stry, żeby nie widzieć bólu na ich twarzach. Są kobietami, więc 
jak mogą zrozumieć?
Sprawy się załagodziły między nimi a przyjaciółmi Małego 
Żurawia, kiedy Cuyloga i Czarna Ryba przyszli do nich i przy-
prowadzili synów. Wszyscy teraz byli braćmi chwytającymi za 
broń przeciw białym mordercom. Pod Wzgórzem, który miał 
starą i nie zabliźnioną siną ranę na policzku, też przyszedł; i 
prócz niego Pepallistank, czyli Niedowiarek, który co pra-wrfa 
kuśtykał, ale mógł prześcignąć każdego mężczyznę w wiosce; a 
także Pschippihelleu, czyli Rwąca Woda, i kilku innych.
Otóż wedle zwyczaju ten. kto pierwszy wezwał do pójścia na 
wojnę, zostawał wodzem. Ponieważ zrobił to Thitpan, inni 
poszli za nim. Kiedy on spakował swój tobołek, tamci też 
przygotowali rzeczy. Kiedy on sięgnął po swój muszkiet, 
tomahawk i młot śmierci, tamci wzięli swoje. Kiedy zaczął 
śpiewać pieśń pożegnania i obietnicy, że albo nie wróci wcale, 
albo ze skalpami i jeńcami, tamci zawtórowali mu pieśnią, która 
rozbrzmiewała odwagą, srogością i groźbą zasłużonej śmierci, 
czego nie można wyrazić za pomocą słów, a tylko dźwiękami 
utrwalonymi w pamięci i przekazywanymi z pokolenia na 
pokolenie potomkom czerwonoskórej rasy. Prawdziwego Syna 
przepełniło uczucie barbarzyńskiej słodyczy, dotąd mu nie 
znane. Przed oczami miał czerwoną mgłę, która zabarwiała 
jakby krwią wszystko dokoła. W ustach czuł smak mordu, 
dzikszy niż jakikolwiek dziki korzeń lub dzika zwierzyna. Potem 
Thitpan wyprowadził wojowników z domu rady, szli za nim 
gęsiego.
Pół Strzały i Prawdziwy Syn zamykali pochód. Chłopiec 
przypomniał sobie, jak to było, kiedy ostatni raz opuszczał 
wioskę. Wtedy, podobnie jak dzisiaj, wszyscy się przyglądali — 
jego matka i siostry, jego ciotka i kuzyni, jego przyjaciele i 
sąsiedzi — a ojciec wlókł go niczym psa. Teraz wychodził
jako wojownik, pokryty farbą, z brwiami i włosami wysku-
banymi, z małym tobołkiem na plecach, niosąc w jednej ręce 
toporek, w drugiej strzelbę ozdobioną mosiężnymi okuciami, 
której zazdrościł mu każdy, kto na nią spojrzał. Kiedy wioska 
zniknęła im z oczu, Thitpan wypalił raz ze strzelby, a wszyscy 
inni go naśladowali; była to salwa pożegnania i obietnicy dla 
tych w wiosce, którzy nadsłuchiwali.
Zadanie przewodnika Thitpan powierzył Niedowiarkowi. 
Chłopiec wiedział, że jest to umyślne zlekceważenie jego ojca. 
Przecież nikt mu nic mógł dorównać jako Temu. Który Czyta 
Wszystkie Znaki w puszczy. Umiał tropić ślady 
najostrożniejszego i najprzebieglejszego z obcych i czasem 
określić nawet jego wiek i plemię, do którego należy. Niejeden 
raz uczył Prawdziwego Syna swej sztuki —jak odczytywać 
najdrobniejsze znaki, na ziemi czy krzakach, dostrzegać liść 
odgięty do tyłu czy zgięte w dół źdźbło trawy, odrobinę błota na 
kamieniu, poruszony żwir, jak pamiętać, że w śniegu ludzie 
kroczą po własnych śladach, bo wtedy zdaje się, że szedł jeden 
człowiek, a nie dwóch czy wielu.
Ale dzisiaj jego ojciec najmniejszym drgnieniem powieki nie 
zdradził doznanego zawodu, a syn miał twarz tak kamienną jak 
twarz ojca. W milczeniu szli tam, gdzie ich prowadził Thitpan z 
Niedowiarkiem, ścieżką, której ani on. ani Pół Strzały nie znali. 
Prawdziwy Syn wyczytał z mchu na drzewach i z rysunku cieni, 
że idą mając wiatr wschodni z jednej i wiatr południowy z 
drugiej strony. Przy wartkim nurcie przeszli na drugi brzeg Ohio 
i zaczęli się wspinać na nie znane mu wzgórza.
W zalesionej dolinie podzielili się na dwie grupy. Jedna, pod 
wodzą Czarnej Ryby. została na szlaku, druga zaś, z Thitpanem, 
Cuylogą oraz innymi, skręciła na południe.
gdzie według Niedowiarka znajdowały się osiedla białych. 
Spotkanie wyznaczono przy źródle po tamtej stronie wzgórza. 
Chłopcy poszli z grupą, którą dowodził Czarna Ryba.
Kiedy odszukali się późnym popołudniem. Prawdziwy Syn 
natychmiast zauważył, że grupa Thitpana niesie łupy i jeszcze 
coś innego. Ciało przebiegł mu prąd na widok pierwszych 
skalpów — jeden był brzydki, ciemny i zmierzwiony, jak 
zardzewiałe żelazo, drugi brązowy, przetykany siwymi pasmami 
i trzeci mniejszy, o długich delikatnych włosach barwy pędów 
wierzbiny na wiosnę.
— Jukella! Och, żebym ja miał takie szczęście! — zawołał z 
żalem Pół Strzały.
Wieczorem przy ognisku chłopcy przysłuchiwali się opo-
wieści o walce. Nie pominięto żadnego szczegółu od chwili, 
gdy Indianie podeszli do pól, które biali złodziejsko wykroili z 
ich puszczy, i do bezprawnie wybudowanych chat. Opisano 
dokładnie cały fortel, wszystkie ruchy i sygnały, udany podstęp i 
zasadzkę, a także przerażone i tchórzliwe próby ucieczki 
podejmowane przez białych i daremne, śmieszne słowa 
wykrzykiwane do ich Boga, który nie był im teraz pomocny.
Chłopcy obserwowali z przejęciem, jak zdobywcy skalpów 
zręcznie je suszą, jak naciągają na czerwone obręcze i nożami 
przycinają nierówne brzegi. Za każdym razem, gdy taki skrawek 
spadał na ziemię, Pół Strzały go podnosił. Nicią ze skóry 
jeleniej uszył mały pstry niby to skalp. Potem chłopcy nadziali 
go na drąg i tańczyli dokoła wyśpiewując srogie słowa pogardy i 
tryumfu. Ale cały czas odrzucone na bok delikatne pasemka ze 
skalpu o długich jedwabistych włosach barwy pędów wierzbiny 
wiły się, niczym długie robaki, w jego żyłach, tamując 
swobodny, nieokiełznany obieg krwi. Usiłował zapomnieć o 
tym, co powiedział swojej białej matce: że nigdy ni widział, by 
jego indiańscy ziomkowie skalpowali dzieci.
Zanim udał się na wieczorny spoczynek, przemówił do ojca.
—	Więc ci bardzo młodzi biali też są naszymi wrogami? 
Ojciec nie odpowiedział, biła od niego siła, a na twarzy
miał wyraz powściągliwości, jakby chciał powiedzieć, że nie 
miał z tym nic wspólnego. Ale Thitpan, który był zdobywcą 
dziecięcego skalpu, rzucił gniewnie:
—	Tak, są naszymi wrogami. Mój brat był stary czy młody? 
Bischi, dopiero wszedł w wiek męski, a przecież twój biały wuj 
go zamordował.
—	Teraz już rozumiem, kuzynie — powiedział Prawdziwy 
Syn z pokorą. — Wybacz moją ciemnotę. Nie wiedziałem, że 
walczymy z dziećmi.
Był zaskoczony, gdy po jego słowach rozległ się szmer 
potępienia.
—	Młody kuzynie. Ja nie walczę z dziećmi. W drodze do 
domu byłaby moim jeńcem. Ale dziecko przeszkadza w czasie 
wyprawy. Łatwiej nam nieść jej skalp niż jej ciało.
Prawdziwy Syn nie odezwał się już więcej, ale był świadomy, 
że patrzą na niego czarne oczy, w których jest uraza do chłopca 
ośmielającego się wypowiadać słowa krytyki.
Nazajutrz dotarli do Szerokiej Rzeki. Pod Wzgórzem, który 
wrócił ze zwiadów w jej dolnym biegu, powiedział, że dopiero 
co przepłynęła tamtędy łódź z białymi. Gdyby przyszli o 
godzinę, wcześniej, mogliby zwabić ją na brzeg i wzbogacić się 
o zapas strzelb i prochu. Na tę wiadomość rozbłysły oczy 
wojowników. Odbyli pośpieszną naradę. Poczekają na następną 
łódź. To jest ulubiona rzeka białych. Wielu kwakrów używa jej 
jako drogi wodnej na zachód. Cza-
sem płynęli tędy kupcy, a nawet osadnicy rozglądający się, gdzie 
by tu ukraść indiańską ziemię.
— Teraz twój syn na coś się przyda — powiedział Thitpan do 
Cuylogi. — Jutro może zwabić do brzegu swoich białych 
kuzynów. Niech tylko łódź podpłynie blisko, a poczęstujemy 
ich ołowiem i ostrzami tomahawków.
Jakie to dziwne, pomyślał Prawdziwy Syn, że tutaj między 
indiańskimi braćmi śnił tej nocy o swym białym ojcu i matce. 
Widział ich we śnie tak wyraźnie, jakby się to działo na jawie. 
Była zima i ścigali go w lesie na saniach. — Johnny! Johnny! — 
wołali z mknących po śniegu sanek. Potem nagle sanie zmieniły 
się w łódź, śnieg zamienił się w wodę i wraz z jego rodzicami 
stali w łodzi inni biali ludzie. Nagle spostrzegł białe dziecko w 
ramionach matki. Usiłował dojrzeć jego twarz, ale dziecko 
patrzało w drugą stronę. Bało się czegoś. W końcu Prawdziwy 
Syn usłyszał to, co słyszało dziecko: huk Sokpehellak, 
wodospadu, niedaleko przed nimi na rzece.
Prawdziwy Syn obudził się zlany potem. Wciąż miał przed 
oczami baniastą głowę białego ojca, peleryną otulającego 
ramiona matki i skulone z przestrachu dziecko.
Rankiem Thitpan i Niedowiarek kształcili go w chwalebnej 
sztuce wciągania białych w pułapkę. Najpierw powiedzieli, żeby 
wszedł do rzeki i zmył piaskiem farby wojenne. Potem kazali 
mu włożyć spodnie, które wzięli w jednej z chat białych ludzi. 
Nogawki były za długie i wojownicy naradzali się z powagą, co 
robić. W końcu obcięli je nożem. Z bluzą, którą kazali mu 
włożyć, też nie wszystko było w porządku. Może należała do 
zabitej dziewczynki. Była za ciasna i czuł się w niej jak 
uwięziony. Pokazał im, że prawie nie może ruszać rękami i 
ramionami, ale oni oznajmili, że ma wyglądać jak biały chłopiec 
i tylko to jest ważne. Im mniejszy bę-
dzie się wydawał, tym łatwiej wzruszy okrutne i kamienne serca 
białych. Wreszcie Niedowiarek i Kość Policzkowa poszli na 
czaty w górę rzeki.
Cały dzień Prawdziwy Syn czekał na wiadomość, że dostrze-
żono zbliżającą się łódź. Ale dzień minął, ten i następny, a 
jedynymi stworzeniami, jakie pokazały się nad rzeką, byli Ci, 
Którzy Poruszają Się Zawieszeni W Powietrzu i Ci, Którzy 
Poruszają Się Krzywymi Drogami, to znaczy ptaki i motyle. 
Trzeciego dnia Thitpan powiedział, że dość już tego czekania. W 
głosowaniu większość była za przeprawą na drugi brzeg, gdy 
wtem Niedowiarek, który ani na chwilę nie opuścił swojego 
posterunku, przybiegł do nich kuśtykając. Wołał, że duża barka 
pełna białych ludzi opływa właśnie zakręt w górze rzeki. W 
pośpiechu zwrócono Prawdziwemu Synowi spodnie. Mężczyźni 
pomogli mu włożyć białą bluzę, po czym kazano mu wejść do 
rzeki.
— Pamiętaj — pouczał go Thitpan — że nie jesteś teraz 
Lenape. Jesteś biały. Musisz mówić i zachowywać się jak biały. 
Musisz tak zmiękczyć ich durne białe serca, żeby przypłynęli ci 
na pomoc.
Chłopiec wszedł do rzeki; woda była dość ciepła, ale mimo to 
dygotał. Stał w rzece bardzo długo. Raz czy dwa przychodziło 
mu do głowy, że Niedowiarek chyba się pomylił i wziął 
dryfującą kłodę za daleką łódź białych. Obejrzał się na brzeg, ale 
nie dostrzegł nic. Thitpan wybrał miejsce, w którym brzeg był 
gęsto porośnięty sitowiem. Ani smużki dymu, ani 
najmniejszego znaku życia wśród zarośli. Nawet ślady stóp w 
mule przybrzeżnym zostały zatarte. Brzeg rzeki wydawał się tak 
cichy i odludny, jak ostępy głęboko w puszczy. Potem przeniósł 
znów wzrok na rzekę i zobaczył barkę wyłaniającą się zza 
zakrętu.
Była większa niż się spodziewał, załadowana białymi i ich
dobytkiem. Myśl o tylu skalpach i łupach wzburzyła w nim 
krew. Na pewno część ich dostanie się jemu, bo bez niego 
tamci nic by nie zdziałali. Przepowiadał sobie teraz słowa 
Yangwe, którymi miał wzywać pomocy.
Był pewien, że go zauważono. Wypłynąwszy zza zakrętu łódź 
trzymała się środka rzeki, żeby zachować możliwie bezpieczną 
odległość od obu brzegów. Ale teraz spostrzegł, że zaczyna się 
od niego odsuwać. Chociaż byli jeszcze dość daleko, podniósł 
puste ręce i zawołał nad wodą, po angielsku:
—	Bracia! Ratunku! Bracia! Jestem Anglikiem. Mam białą 
skórę tak jak wy!
Łódź wyraźnie zwolniła. Mężczyźni mieli wiosła oraz bosaki, 
które teraz znieruchomiały. Podczas gdy pasażerowie wytężali 
wzrok, barka dryfowała z prądem. Wkrótce odległość bardzo się 
zmniejszyła i Prawdziwy Syn zdołał rozpoznać kilka postaci 
kobiecych.
T-r Matki! Zabierzcie mnie ze sobą! Matki! Spójrzcie, jestem 
białym chłopcem. Matki! Zabierzcie mnie, bo inaczej umrę z 
głodu!
Jego wołanie brzmiało teraz tak żałośnie, że usłyszał głos 
jednej z kobiet robiących wyrzuty niechętnym mężczyznom. Nie 
rozróżniał słów, ale w jej tonie była ta sama rozkazująca nuta, 
jaką słyszał u białej matki, kiedy żądała czegoś od jego białego 
ojca.
—	Bracia! Usłuchajcie jej! — wołał. — Matki! Nie zosta-
wiajcie mnie!
Zobaczył, że barka powoli wykonuje zwrot w jego kierunku. 
Męski ochrypły głos zawołał do niego:
—	Jeżeli jesteś biały, wyjdź na środek rzeki, a weźmiemy cię 
na pokład.
Prawdziwy Syn posunął się tylko kilka kroków. Skulony w 
wodzie udawał, że sięga mu powyżej ramion.
—	Tu jest głęboko! Nie umiem pływać! — zaskowyczał.
Słyszał treść sporów toczących się w łodzi i rozumiał prawie 
wszystkie słowa. Niektórzy mu wierzyli i chcieli wziąć go na 
pokład. Inni żądali od wioślarzy, żeby płynęli dalej. Nie ufali 
temu dziwnemu młodzieńcowi w wodzie. Dlaczego używał słów 
„bracia" i „matki", jak dzicy, i miał włosy przystrzyżone po 
bokach, na sposób indiański? Dlaczego nie wybrał płytkiego 
miejsca, które mógłby przejść w bród? Mężczyzna o 
zachrypniętym głosie oznajmił, że nie podpłynie bliżej, nawet 
gdyby chłopiec miał Biblię w ręku. Ale jedna z kobiet była 
sprzymierzeńcem Prawdziwego Syna. Nazwała mężczyzn 
tchórzami. Powiedziała z żywością, że jeśli boją się do niego 
podpłynąć, ona weźmie wiosło i zrobi to sama.
Część mężczyzn ustąpiła. Powoli, mozolnie, przeładowana 
barka zmieniła kurs i zaczęła płynąć ukośnie w poprzek rzeki. 
Prawdziwy Syn niemal czuł za plecami wzrastające radosne 
podniecenie ukrytych na brzegu przyjaciół. I potem nagle ktoś 
na barce poruszył się i odsłonił dziecko. Był to chłopiec mniej 
więcej w wieku Gordiego, ubrany w ciemnoszarą sukienkę 
przepasaną szerokim jasnym paskiem, podobną do tej, jaką nosił 
zwykle jego mały biały brat. Prawdziwy Syn wytrzeszczył oczy, 
błagalne słowa umilkły, w nagłym błysku przypomniał sobie 
widzenie senne. Czy to możliwe, że jego biali rodzice są na tej 
barce, że wyruszyli na zachód, by go odnaleźć, i że wzięli ze 
sobą Gordiego? Na chwilę zapomniał, kim jest i gdzie się 
znajduje. Widział tylko tego chłopca, tak podobnego do 
Gordiego, który podpływał coraz, bliżej, coraz bliżej 
niewidocznych strzelb i tomahawków jego czerwonoskórych 
braci.
W pewnym momencie chłopiec przemówił do matki i ów 
dziecięcy głosik wstrząsnął Prawdziwym Synem.
—	Zabierzcie go! To zasadzka! — wrzasnął.
Przez krótką chwilę mężczyźni na barce stali jak spara-
liżowani. Prawdziwy Syn dostrzegł wyraz przerażenia i nie-
dowierzania na twarzy białej kobiety. Potem mężczyźni chwy-
cili za wiosła i bosaki, żeby wyprowadzić barkę poza zasięg 
ognia. Kiedy Indianie zrozumieli, że zdobycz im umyka, wy-
puścili za nią serię strzałów. Prawdziwy Syn uchylał się przed 
kulami śmigającymi mu nad głową. Zobaczył na barce pa-
dającego tęgiego mężczyznę, jak gdyby był to zbyt wyraźny cel, 
żeby kula mogła go ominąć. Ale z tej odległości większość 
strzałów była bezskuteczna. Indianie wypadli na brzeg z wrza-
skiem, ładowali ponownie i strzelali, lecz barka oddalała się 
płynąc z prądem, trzymając się drugiego brzegu.
XV
Dopiero wychodząc z wody chłopiec zdał sobie sprawę z 
powagi swego uczynku. Zdradził swoich braci. Nikt go nie witał, 
kiedy zaczął wspinać się na wysoki brzeg. Nawet Pół Strzały 
odwrócił wzrok. Zwłaszcza Thitpan spoglądał na niego z twarzą 
złą i zaciętą.
— Dlaczego nie popłynąłeś ze swymi przyjaciółmi? Po coś 
do nas wrócił? — spytał pogardliwie.
Prawdziwy Syn milczał. Czy mógł powiedzieć coś. co oni by 
zrozumieli? Sam siebie nie rozumiał. Stał ociekający wodą i 
nieszczęśliwy, gdy tymczasem wojownicy odeszli na bok i 
rozpoczęli naradę; byli wśród nich jego ojciec i wuj. Od czasu 
do czasu docierały do niego poszczególne słowa: tipa-lit — 
kurczę, achgook — żmija, putschiskey — trujący bluszcz, 
schwannack — źli biali, i schupijaw — szpieg. Kiedy zaczął 
zdejmować mokrą bluzę, Thitpan zawołał gniewnym głosem:
—	To w sam raz dla ciebie. Zostaw.
-- Jest mokra, zimno mi — wyjąkał Prawdziwy Syn.
—	Może niedługo będzie ci sucho i aż za ciepło — rzucił 
Thitpan.
Powiedział coś do Niedowiarka i Pod Wzgórzem, a oni 
schwycili chłopca i związali mu ręce i nogi pędami pnączy. 
Potem kazali mu stać. Niedowiarek wziął węgiel drzewny z 
ogniska i uczernił mu połowę twarzy. Pod Wzgórzem przyniósł 
białą glinę znad rzeki. Ubielił nią drugą połowę twarzy 
Prawdziwego Syna.
Chłopiec wiedział dobrze, co to znaczy. Głosy co do niego są 
podzielone i będzie sądzony na modłę Lenape. Tutaj, w tym ich 
trybunale pod sklepieniem indiańskiej puszczy, rozstrzygną o 
jego losie — czy zrobić z nim to. co wyraża węgiel drzewny, 
czy pozostawić go przy życiu. Thitpan i jego kuzyni byli za 
spaleniem. Prawdziwy Syn, powiadali, został przysłany przez 
białych. Jego język jest jak oszukańcze znaczki na mówiących 
papierach białego człowieka. Sercem zawsze będzie z białymi. 
Nic ma w nim indiańskiej krwi.
Prawdziwy Syn stał przysłuchując się. czekając. Dziwne, że 
mimo tej gadaniny o jego białej niegodziwości nigdy nie czuł 
się bardziej Indianinem niż właśnie teraz. Przypomniały mu się 
wszystkie opowieści, jakie słyszał o swoich indiańskich 
braciach, którzy w spokoju ducha oczekiwali wyroku śmierci. 
Wspomniał człowieka imieniem Dym. któremu Lenni Lenape 
odroczyli wykonanie wyroku na dwa lata, żeby mógł zamieszkać 
ze swoim szczepem Unami. Bez trudu mógł sobie tam 
przebywać do końca życia, ale wrócił wyznaczonego dnia na 
własną egzekucję. Był też człowiek imieniem Ciężki Pas, 
którego nocą oswobodzili szwagrowie, ale który został, by 
umrzeć, bo taki wyrok wydała na niego wieś. Prawdziwy Syn 
doskonale ich rozumiał. Czy życic może
znaczyć cokolwiek dla człowieka, jeżeli jego bracia już go zabili 
w myślach?
Thitpan głosował pierwszy i rzucił gruby patyk w ogień, żeby 
pokazać, że jest stanowczo za śmiercią przez spalenie. Jeden za 
drugim wojownicy robili to samo. Kiedy Pół Strzały zobaczył, 
jak się rzeczy mają, wstał i chwiejnym krokiem odszedł w las. 
Prawdziwy Syn obserwował ze ściśniętym sercem, jak znika 
między drzewami. Jego ojciec, chłopiec to zauważył, czekał, jak 
gdyby chciał być ostatni. Kiedy przyszła kolej na Czarną Rybę, 
wuj chopca gestem pokazał szwagrowi, że ustępuje mu 
pierwszeństwa i będzie głosował tak jak on.
Cuyloga stał chwilę bez ruchu. Potem stanowczym krokiem 
skierował się do ogniska. W chłopcu serce zamarło. Był pe-
wien, że ojciec przyłączył się do tamtych i głosuje przeciwko 
niemu. Potem spostrzegł, że Cuyloga nie ma patyka w ręce. 
Przeciwnie, pochylił się nad ogniskiem i wyciągnął na pół 
zwęglony kawałek drewna. W milczeniu zaczął czernić sobie 
twarz, nie z jednej strony, lecz z obu, a także wierzch dłoni. 
Skończywszy zwrócił się do tamtych.
Wszyscy przyglądali mu się zdziwieni i trochę zaniepokojeni. 
Czekali nie odrywając od niego wzroku. Cuyloga wyglądał 
groźnie, biła od niego siła. oczy w poczernionej twarzy 
połyskiwały bielą.
— Bracia — przemówił. — Przysłuchiwałem się radzie. 
Mówiliście, że mój syn jest szpiegiem przysłanym przez bia-
łych, że jego język jest jak rozwidlona gałązka, a jego serce 
czarne. Bracia. Znacie mnie. Jestem Cuyloga. Cuyloga zna 
swego syna. To Cuyloga go chował i pouczał. Jeśli ma 
rozwidlony język i jest szpiegiem, jest nim też Cuyloga. Dla-
czego nie zwiążecie i nie spalicie Cuyiogi, który jest ojcem i 
odpowiada za złe wychowanie syna?
Wśród jego słuchaczy można było dostrzec tylko jakby 
niechęć i zaniepokojenie. Cuyloga mówił dalej. W oczach syna 
nigdy nie był tak potężny i tak wspaniały jak w tej właśnie 
chwili.
—	Bracia. Czego się po mnie spodziewacie? Że będę stał i 
patrzał, jak palicie mojego syna? Mój syn nic sprowadził 
śmierci na żadnego z nas. Rany, jakie nam zadał, nie są ranami 
na naszych ciałach, tylko na naszej dumie. Bracia. Jeżeli spalicie 
mojego syna, jak wrócę do chaty i spojrzę w twarz tej, która 
dzieli ze mną życie? Jak spojrzę w oczy jego sióstr, które 
zawsze widzą go pod łukiem tęczy? Bracia. Łatwiej mi 
będzie walczyć z wami wszystkimi, niż wrócić do wsi i po-
wiedzieć, że Cuyloga stał i nic nie zrobił, kiedy jego bracia 
palili w gniewie jego syna.
Z szybkością Długiego Ogona, pantery, wziął nózi przeciął 
więzy na rękach i nogach chłopca. A potem stał i czekał na atak, 
ale nikt się na niego nie rzucił. Wojownicy byli za bardzo 
zdumieni. Przyglądali mu się tylko, posępni, lecz jednocześnie 
przejęci rozgrywającym się dramatem. Oto stał przed nimi 
wielki Cuyloga w swoim najdzielniejszym wcieleniu i żaden z 
nich nie wiedział, co za chwilę uczyni.
Kiedy Cuyloga zobaczył, że się nie kwapią do walki, zwrócił, 
się do syna. Bynajmniej nie złagodniał, lecz mówił z większą 
może jeszcze srogością i surowością.
—	Prawdziwy Synu. Są pewne rzeczy, które muszę tobie 
powiedzieć. A niełatwo je powiedzieć. Jak byłeś mały. bardzo 
mały, wziąłem cię do mojego domu. Przyjąłem cię do rodziny. 
Byłeś dla mnie jak rodzony syn. Nauczyłem cię mówić 
językiem uczciwości. Pokazałem, co jest dobre, a co jest złe. 
Przycisnąłem cię do serca i przywiązałem nowymi. mocnymi 
pnączami. Stare zbutwiałe pnącza, które cię wiązały 
z białymi, przeciąłem. Prawdziwy Synu. Teraz widzę, że w tych 
starych, zbutwiałych pnączach są świeże soki. Ożyły, żeby cię 
przywiązać z powrotem do białych.
Prawdziwy Synu. Nie zaniedbywałem cię od najwcześniej-
szego dzieciństwa. Nauczyłeś się wszystkiego o gatunkach 
zwierzyny i jej tropach, o jej zwyczajach i kryjówkach. Na-
uczyłeś się ją łowić i zabijać. Jako myśliwy nie przyniosłeś mi 
wstydu. Powiedziałem sobie, że gdy będę stary, ty, mój syn, dasz 
mi pożywienie. Kiedy w kościach zacznie mi trzeszczeć, ty się 
postarasz, żeby mi nie zabrakło tłuszczu niedźwiedziego i 
dziczyzny. Kiedy płomień życia zacznie wygasać, ty będziesz 
ogniem, który ogrzeje moje stare lata. Nie myślałem nigdy, że 
obrócisz się przeciwko mnie i że będę musiał odesłać cię do 
twoich białych braci. Zawsze uważałem cię za Indianina. Miałeś 
być dla mnie laską, którą bym się podpierał. Teraz laska jest 
złamana.
Prawdziwy Syn słuchał tych słów z przejęciem.
—	Mój ojcze. Nigdy nie wrócę do białych. Są mi obcy. Są 
moimi wrogami. Jeżeli każesz mi odejść, odejdę, ale nic do 
białych.
Przez, długą chwilę ojciec przyglądał mu się srogo i zarazem 
z litością.
—	Prawdziwy Synu. Może tak i myślisz. Ale w jakiś czas po 
odejściu od nas wrócisz do nich. Prawdziwy Synu. Patrzę w 
twoje serce. Patrzę w twoją głowę. Patrzę w twoją 
krew. Twoje serce jest indiańskie. Twoja głowa jest indiańska. 
Ale twoja krew jest dalej rzadka jak krew białych. Może się 
połączyć tylko z rzadką krwią białych. Nie łączy się dobrze z 
dzielną czerwienią krwi indiańskiej. Prawdziwy Synu. Ty i ja 
musimy odejść stąd razem. Gdy dotrzemy do drogi białych 
ludzi, będzie to miejsce naszego rozstania. Ty pójdziesz w jedną 
stronę. Ja pójdę w inną. Potem droga między nami będzie 
zamknięta. Prawdziwy Synu. Kiedy będziemy szli do tej drogi, 
nie spotka cię żadna krzywda. Cuyloga będzie strzegł swego 
syna. Ale pamiętaj, jak zajdziemy na miejsce. nie będziemy już. 
ojcem i synem. Nie będziemy nawet kuzynami. Będziemy 
wrogami. Nie wolno ci się nade mną litować, ani mnie nad tobą. 
Jeżeli spotkamy się kiedyś w walce, musisz mnie zabić, bo ja 
będę musiał zabić ciebie.
Usta chłopca były jak zakneblowane. Nie mógł nic powie-
dzieć, patrzył tylko na swego ojca. którego nigdy tak nie kochał 
i do którego nigdy tak nie tęsknił jak teraz. Pół Strzały wrócił i 
spoglądał zza krzaka, chłopiec widział na jego twarzy wyraz bólu 
i wzruszenia. Nawet brat Małego Żurawia i jego kuzyni byli do 
głębi przejęci rozgrywającą się sceną i słowami Cuylogi. Co 
zrobią z jego ojcem później i czy nie urządzą na niego zasadzki, 
tego chłopiec nie umiał odgadnąć, ale teraz nie usiłowali 
przeszkodzić żadnemu z nich.
Na znak ojca Prawdziwy Syn został w białej bluzie i spod-
niach. Obaj spakowali swoje tobołki. Nie było pożegnania. 
Chłopcy długo patrzyli sobie w oczy. Cuyloga odszedł już i 
Prawdziwy Syn pobiegł za nim ścieżką biegnącą wzdłuż rzeki.
Po południu Cuyloga ustrzelił indyka. Upiekli go. nim zapadł 
zmrok. Chłopiec prawie nie jadł i miał wrażenie, że ojcu mięso 
też grzęźnie w gardle. Nazajutrz kolo południa dotarli do brodu. 
Z północy prowadził ku niemu szeroki szlak. Serce w chłopcu 
zamarło, gdy ujrzał, że wozy białych poryły szlak koleinami.
Ojciec powiedział bezbarwnym głosem.
— To jest miejsce rozstania. Tutaj zamyka się droga między 
nami. Moje miejsce jest po tej stronie. Twoje jest po tam-
tej. Nie wolno ci wracać. Jeżeli wrócisz, ja cię nie przyjmę, a 
oni cię zabiją.
Chłopiec bardzo długo stał bez ruchu. Wiedział, że ojciec 
czeka na jego odejście. W końcu zrobił pierwszy krok, ale nad 
brzegiem rzeki obrócił się. Miał nadzieję, że dostrzeże w ojcu 
najmniejszą choć oznakę słabości, ale znalazł w tych ciemnych 
oczach tylko żelazną stanowczość.
—	Ojcze. Czy pożegnamy się teraz?
—	Wrogowie się nie żegnają — powiedział ochryple 
Cuyloga. — Nie jestem już twoim ojcem ani ty moim synem.
—	Więc kto jest moim ojcem? — zawołał chłopiec z roz-
paczą i odwrócił się prędko, żeby ukryć oślepiające łzy.
Nie usłyszał za plecami odpowiedzi, Po chwili zebrał siły i 
wszedł do rzeki. I wtedy przyszło mu na myśl, że już po raz drugi 
jest zmuszony przejść tę śmierć za życia. Przed niespełna 
rokiem kazano mu się pożegnać z Pół Strzały i Małym 
Żurawiem. Wtedy oni, jak dzisiaj jego ojciec, zostali na 
wieczornym brzegu rzeki. Wtedy, jak dzisiaj, czuł w sercu ból 
rozpaczy. Wtedy, jak dzisiaj, zmuszono go wbrew woli, by 
rozpoczął życie wśród białych.
Ale gdyby tylko mógł, z radością zamieniłby dzień dzisiejszy 
na tamten. Wtedy, jakkolwiek ciężkie byłyby to próby, mógł 
wrócić. Wtedy Pół Strzały i Mały Żuraw czekali wiernie na 
brzegu, dopóki się nie przeprawił. Póki jego droga biegła nad 
wodą, widział ich, wciąż stojących na wieczornym brzegu, 
wyciągających do niego ręce na znak wierności i miłości. Ale 
kiedy dzisiaj wyszedł na poranny brzeg rzeki i obrócił się, nikt 
nie stał za szeroką wodą i nikt nie odprowadzał go wzrokiem. 
Jego ojciec odszedł. Stał sam w puszczy nad rzeką.
Przed nim biegła zryta koleinami droga białych ludzi.
Prowadziła, o czym wiedział, tam, gdzie ludzie z nieprzy-
muszonej woli krępują sobie ruchy ciężkim odzieniem niczym 
uprzężą, gdzie godzą się być niewolnikami własnej lub cudzej 
własności, gdzie prowadzą puste i smutne życie, z dala od 
nieokiełznanej wolności, tak ukochanej przez Indianina.