Sławomir Łubiński

Profesjonaliści

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000 
W ustępach śmierdzi lizolem, na korytarzu również, ale już trochę mniej, tylko w 
salach, gdzie leżą chorzy, zapach ten staje się cienką, ledwie wyczuwalną smugą 
woni. Ginie w smrodzie wody kolońskiej, w wyziewach ciał, w pozostałym z 
ubiegłej soboty terpentyno-wym zapachu pasty do podłóg. W naszej sali, gdzie 
palą się już tylko nocne lampki, wybija się ponad wszystko zapach pomarańcz. Pan 
Tomasz, który nie używa przemysławki, lecz pachnie wytwornie yardleyem, obiera 
pomarańcze, jedną po drugiej, dzieli je na cząstki i układa na talerzu. Jest 
cisza, nie osłonięte niczym okna są teraz skrawkami listopadowej nocy, w które z 
ukosa zacina deszcz. Za ścianą ktoś zakaszlał, potem ostro zaterkotały na 
korytarzu drewniaki siostry Galopady. W pobliżu naszych drzwi terkot ten jakby 
przycichł, a wtedy pan Nadolny, siedemdziesięciolatek przed tygodniem operowany 
na przepuklinę, oswobodził się ze spodni od pidżamy. Siostra Galopada pobiegła 
jednak dalej, w stronę dyżurki. Nadolny znów więc wciągnął na tyłek pidżamowe 
portki, ale ciągle jeszcze był podniecony i dopiero po chwili ów mały namiocik, 
w jaki wypiętrzyła się ponad jego biodrami kołdra, zmalał i zwiotczał. 
Przyglądamy się Nadolnemu w milczeniu. Za parę minut zaśnie. Leży na wznak, ręce 
ma złożone na piersiach. Wygląda, jakby już umarł, i brakuje mu tylko świętego 
obrazka, wetkniętego pomiędzy splecione dłonie. W moment później złudzenie to 
pryska. Klatka pier-siowa Nadolnego zastyga w swym najgłębszym wdechu. Rozlega 
się coś w rodzaju bulgota-nia i pierwsze, jeszcze niepełne chrapnięcie rozdziera 
ciszę. 
Pan Tomasz, który wydaje się na nic nie zwracać uwagi, wyciera starannie nóż 
kawałkiem ligniny, ale ruchy ma przy tym nerwowe i szybkie. Potem równie szybko 
gramoli się z łóżka i narzuca szlafrok. Pan Antoni Rogala, łat sześćdziesiąt, 
resekcja żołądka, też wstaje i pod-trzymując rękami brzuch, na którym ma jeszcze 
szwy, idzie do ustępu. Wychodzę razem z nim. Mżą nocne światła. Lśni po 
wieczornym sprzątaniu gładzizna korytarza, ponad którą ciągnie od strony schodów 
chłodny powiew. 
Operowano mnie latem, a teraz znów mam gastritis hyperacida i coś takiego, co 
nazywam zatkaniem kanalizacji. Ciągle jednak nie wiem, czy jeszcze raz nie pójdę 
pod nóż. Od dzisiaj jestem drożny, więc pozwolono mi jeść kleiki i pić wodę. 
Przedtem przez kilka dni byłem tylko na kroplówkach. Ponadto parę razy dziennie 
przy pomocy sondy wydobywano mi treść żołądka, a następnie żołądek płukano. 
Idę korytarzem w stronę dyżurki pielęgniarek szybko, jakbym się spieszył na 
pociąg. Idiotyzm. Zwalniam, zakładam ręce do tyłu. Do sali numer sześć drzwi są 
otwarte. Dobra to sala, dwa łóżka. Przy tym z lewej lampka jest szczelnie 
osłonięta gazetą. Zatrzymuję się. Nie znam tego chorego. Dopiero dzisiaj 
przecież zacząłem się rozglądać. Obok, w fotelu, drzemie pielęgniarka. Dyżur 
płatny. To siostra Tereska, mała, drobna jak mysz szatynka, którą pa-miętam 
jeszcze z poprzedniego pobytu. Statyw do transfuzji obwieszony butelkami. Jedna 
włączona, druga czeka na swoją kolej. Twarz chorego z szeroko otwartymi oczami 
wygląda jak wpięta w ten półmrok wielka, matowo połyskująca broszka. A z 
drugiego łóżka cienkie chrapanie z poświstem. Powoli, możliwie najciszej 
odchodzę. Za oknami narasta odgłos wi-chury. Znów staję. Widzę zalany deszczem 
asfalt dziedzińca i oświetlony parter położonego po przeciwległej stronie 
budynku. Mieści się tam oddział skórny. Nie wiem, na jaki rodzaj schorzenia 
cierpią ci pacjenci, którzy smarują się teraz od stóp do głów czymś białym. Jest 
im wesoło, bo widoczne w prostokącie okna ich zmniejszone rozległością 
dziedzińca sylwetki wyglądają jak sylwetki białych, miotanych tańcem małp. 
Opieram się czołem o szybę, przy-mykam oczy. Kiedy je otwieram, okna w budynku 
naprzeciw są już puste. To, co działo się tam przed chwilą, wydaje się 
nierzeczywiste, jakby ze snu. Słyszę człapanie czyichś kroków. 
Stłumione kaszlnięcie i swąd papierosowego dymu. Potem ckliwy zapach perfum i 
duszną woń czegoś, czego nie mogę określić. Oglądam się. Mężczyzna około 
pięćdziesiątki. Twarz zadbana. Rzadkie włosy uczesane z przedziałkiem. 
– Jesień, proszę pana – odzywa się do mnie – a ja zasnąć nie mogę. Na sali 
pierdzą, chra-pią, kaszlą, charchają, jęczą. Żadnego wychowania. Więc co dla 
mnie? Korytarz albo świetli-ca. I to łażenie z kąta w kąt, papierosy jeden po 
drugim. – Wyciągnął do mnie rękę. – Nie znamy się jeszcze. Książkiewicz jestem. 
Ścisnąłem jego miękką, trochę wilgotną dłoń i skłamałem: 
–
Bardzo mi miło.I za chwilę:
–
Radwan jestem. 
Owinęliśmy się szczelniej szlafrokami, obaj mamy szpitalne, niebieskawego 
koloru, grube jakby ze spranego barchanu i dalej w drogę. Człapiemy, on miękko, 
bo na filcowo, ja nieco dobitniej, bo w pepegach, i ani słowa. Na zakręcie, 
gdzie stoi popielniczka, przystanek. Strzą-śnięcie popiołu i znów na trasę. Po 
prawej stronie mamy dyżurkę pielęgniarek, jasno oświe-tloną, lecz teraz pustą, 
po lewej przeszkloną od góry do dołu jak akwarium, koedukacyjną świetlicę 
naszego oddziału. Telewizor, parę stolików, pozostawione gdzie bądź po zakończe-
niu programu krzesła. Już za zakrętem jest wyjście na klatkę schodową – stamtąd 
ciągnie ziąb 
– 
a następnie, po lewej dyżurka lekarzy, a po prawej oddziałowa izba przyjęć i 
pokój docenta. Przy wyjściu na klatkę schodową, gdzie wokół automatu 
telefonicznego tłoczy się kilka pa-cjentek, robimy nawrót. Około piętnastu 
niedużych kroków i popielniczka. Kończymy pale-nie. Z korytarza wysoki krzyk 
kobiecy. „To kup rosołowe, jak na pieczeń nie ma. Przecież z chrzanem lubisz. 
Mówiłam ci już, że w szafie. Na dole. Nie, mnie niczego nie potrzeba. Albo wiesz 
co? Przywieź mi ciepłe majtki. Oziębiło się. Tosiek, Tosiek, słuchaj. Za bardzo 
nie pij. Nie będziesz? Trochę możesz. Tosiek, i za innymi się nie oglądaj. Co, 
Tosiek?...” 
– 
Kobiety zawsze o tym samym – powiedział Książkiewicz i przysunął się bliżej mnie 
– a siostry nie ma, powinna być na dyżurce, a jest nieobecna. Mogłaby coś dać 
człowiekowi na sen, bo już zwykłe proszki nie działają. Muszą być ekstra. Ale co 
tu się dziwić, jak ona cały czas z lekarzem, a drzwi zamknięte na klucz. – 
Przybliżył się jeszcze bardziej. Ta ckliwa woń aż dusi. – On ją już sobie 
dzisiaj posunął. Krzyczała jak kotka w marcu. A teraz dla zmydle-nia innych 
piszą na maszynie. 
Odsunąłem się o dobry metr i nie zwracając już na niego uwagi znalazłem się na 
trasie. On jednak cierpliwie trzymał się mnie. Pod drzwiami szóstki, skąd 
wysnuwało się jak nić ze szpuli ciche pojękiwanie, wykonaliśmy nowy nawrót. 
Podmuch powietrza gęściej nasyconego lizolem i już stoimy przy otwartych 
drzwiach do toalety. Widać pisuary, a z boku, pierwszy w szeregu, chłodno 
połyskujący sedes. Wypatruję pana Rogali, ale w toalecie jest pusto. Ciurka z 
daleka dyletanckie pisanie na maszynie. A na tym jak orkiestra, słyszalne 
nieomal w swym pełnym brzmieniu, układa się w wirujących meandrach chrapanie 
Nadolnego. 
– 
Siusiać to ja jeszcze siusiam jak człowiek – odezwał się znowu – ale z tym 
drugim to już giemza. Dupę mam całkiem zaszytą. Ładuję do woreczka prosto z 
brzucha. Rozumiesz pan? To wszystko z hemoroidów. Przez całe życie pracę miałem 
siedzącą, w księgowości. To z tego. 
Wszedł do toalety i spoglądając na sedes powiedział: 
–
Posiedzieć na tobie to ja jeszcze mogę, ale chyba tylko po to, żeby odpocząć. 
–
No i po co to panu było? – pytam. 

–
Co, znaczy? – pyta on. 
–
Ta księgowość. 
– Żebym ja to wiedział, żebym ja to mógł przewidzieć. Ale dobrze, że chociaż 
raka nie było. Tylko taki naciek, mięśniak, który wyrósł tam, gdzie nie trzeba. 
– Dobranoc – mówię. 
Budzi mnie jakiś trzask, słyszę tupot, ktoś biegnie i to biegnie szybko, ktoś 
woła, przepla-tają się głosy kobiety i mężczyzny. Zrywam się więc – przez okno 
sączy się już ledwie do-strzegalna szarość – chwytam szlafrok, wsuwam pepegi na 
nogi i już jestem na korytarzu. Pod drzwiami szóstki zbiegowisko. Widzę, jak 
zbliża się siostra Galopada. Popycha przed sobą dwukołowy wózek z ogromną butlą 
tlenu. Lekarz, ten młody nowoczesny chirurg z kozią bródką, o nazwisku 
Sukmański, przez którego latem miałem zaszczyt być krojony i przez którego być 
może są moje obecne kłopoty, daje siostrze Galopadzie znaki ręką, żeby szła 
szybciej, lecz siostra Galopada utyka i krzywi się, nie wiem, czy z wysiłku, czy 
z bólu. Obok lekarza stoi siostra Tereska i jej drobne ciało aż podskakuje w 
gwałtownym szlochu. 
– Prosił pić – mówi urwanym głosem – więc mu dałam. A kiedy się obudziłam, już 
prawie nie oddychał. 
– Teresko – mówi doktor Sukmański – proszę o spokój! 
Siostra Galopada jest już przy nas, teraz wózek chwyta doktor Sukmański i szybko 
wjeż-dża z tlenem do szóstki. Z butli jak grube, czerwone żyły zwisają gumowe 
węże. Galopada kuleje i nawet chyba przez zęby jęczy, lecz mimo to, bez jednego 
zbędnego ruchu robi wszystko, co do niej należy. Ten drugi z szóstki, który jest 
na chodzie, patrzy nieco osłupiały na to, co dzieje się na jego sali i mówi: 
– 
Panie, przecież ja mu obiecywałem, że pójdziemy razem na wódkę i na dziwki. Znam 
ta-kie dwie. Razem mieszkają, dmuchawiec. 
A Książkiewicz, który widocznie zawsze musi być tam, gdzie się coś dzieje, 
cuchnie teraz tutaj i przenikliwie szepcze mi w ucho: 
– 
Na zakręcie Galopada obaliła się z tym wózkiem. Panie, i wiesz pan co? O mało 
butla nie wybuchła. A wtedy szpital fiuu!, i już go nie ma. – Przychyla się tak 
blisko, że czuję wy-raźnie jego gorący i lepki oddech. – Tak walnęła, że cały 
fartuch jej się rozpiął. A ona pod spodem goła, rozumiesz pan? Cycki jak dwa 
melony i nawet te kłaczki widziałem. 
Ten z szóstki, którego organizm nie wymaga jeszcze dodatkowych ilości tlenu, 
pyta: 
–
Mówiłeś pan coś? Bo nie dosłyszałem. 
–
A i owszem – odpowiada Książkiewicz – ale koledze. Pana to nie obchodzi.Ten 
cofnął się i poruszył nozdrzami jak koń.
–
Co tu tak śmierdzi? Panie, to pan tak zajeżdża? 
– Ludzie – powiedziała szlochając siostra Tereska – tam pacjent mi umiera, a wy 
o takich sprawach, jak wam nie wstyd? I to kto? Pan Książkiewicz. I pan, panie 
Radwan. 
– No i jak się panowie czują? – spytał ten z szóstki. – Miło panom? 
Rozsunął pidżamową kurtkę i ostrożnie podrapał się po brzuchu wokół bielejącego 
w półmroku opatrunku. 
–
Wcześnie jest jeszcze – powiedział – chyba sobie trochę pośpię. 
– 
Ludzie – łkała siostra Tereska – ludzie... 
–
A dla mnie to już jest ganc pomada – zdenerwował się ten z szóstki i wszedł na 
salę. 
– Gdzie! – krzyknął doktor Sukmański – gdzie pan mi się tu pcha, panie Guzik! 
Wychodź pan stąd! 
– Panie Radwan – zwrócił się do mnie Książkiewicz – ja bym proponował, żebyśmy 
się 
trochę przeszli. Co pan na to? 
– Zgoda – odparłem – mały spacer może nam tylko dobrze zrobić. 
– 
Widzi pan – mówił – oni mnie tu oszukują. Sam docent powiedział, że to kał mi 
się ska-wala, dlatego znowu jestem w szpitalu. A to nieprawda. Bo ja pakuję 
jeden woreczek po dru-gim i nawet myć je muszę, gdyż skąd brać nowe? Produkcja 
państwowa w moim osobistym przypadku nie nadąża. To przykre, zwłaszcza że się 
przez tyle lat płaci podatki. A przecież żyć trzeba, nawet tak jak ja, proszę 
pana, kiedy można powiedzieć, że egzystuję w postaci beczkowozu. Pamiętasz pan 
złociarzy? Bo ja pamiętam. We wszystkich miastach były szam-ba. A nawet jak dom 
był skanalizowany i od świtu już huczała woda w klozetach, to na po-dwórku, w 
trosce o szarego człowieka, zwykłego przechodnia, któremu może się nagle za-
chcieć, był przynajmniej jeden sracz staroświecki. 
Umilkł, bo wypadał nam nawrót akurat na wysokości dyżurki lekarzy. Nieco dalej, 
gdzie korytarz znów łamał się pod kątem prostym, nasz rewir kończył się i 
zaczynał oddział kobie-cy. Drzwi do dyżurki otwarte były na oścież. W tym dużym 
pokoju było prawie ciemno, tylko nad jednym z biurek płonęła jasnym światłem 
przenośna lampa. W jej blasku szczerzyła kla-wisze maszyna do pisania, piętrzyła 
się sterta książek, bielał papier. Obok biurka stał fotel, za biurkiem widać 
było poręcz krzesła. Książkiewicz nawet do dyżurki nie zerknął i co było dziwne, 
wciąż milczał, podczas gdy ja uważnie lustrowałem pokój, szukając w nim śladów 
rozpusty. Chciałem go więc prosić o pomoc, ale Książkiewicza już przy mnie nie 
było, tylko parę kroków dalej przytrzymywał się ręką ściany, ni to przykucnięty, 
ni to zgięty wpół. Pod-biegłem, dotknąłem jego ramienia. A on prostując się 
wolno, zwrócił ku mnie twarz, na której widać było perlący się pot, i 
powiedział: 
– 
Pan mi wybaczy, panie Radwan, ale to znowu ten nagły ból, przeszywający od góry 
do dołu. Pojawia się coraz częściej i to przeważnie nie w porę. W przerwach jest 
znośnie. Nie boli, tylko jest takie uczucie, jakbym w bebechach miał kłębek 
drutu kolczastego, który ro-śnie. A już nie daj Boże, jak mnie zaleci mój własny 
smród. Od razu, panie Radwan, mam w oczach te beczkowozy, te wielkie wiadra na 
drągach, tych złociarzy prześmiardłych aż do kości i ten cuchnący płyn, w którym 
kłębią się białe robaki. 
– A teraz lepiej już panu? – spytałem. 
– 
Można powiedzieć, że tak. Tylko wie pan co? Ja bym proponował usiąść. Potem 
znowu możemy iść na spacer. 
– 
Panie Książkiewicz, niech pan wyobrazi sobie, że spacerujemy w parku i że 
właśnie znajdujemy się w pobliżu fontanny, obok pustej ławki, ukrytej w cieniu 
płaczącej wierzby. Ustronność tego miejsca aż prowokuje, żeby usiąść. 
– 
Co do tego, panie Radwan – odparł zbolałym głosem – mam tylko jedną, drobną 
uwagę. Niech pan nie używa słowa park, gdyż zaraz mam na myśli park sztywnych. 
I tak wolniutko doszliśmy do świetlicy. Matowo połyskiwał ekran telewizora, 
błyszczały metalowe popielniczki na długich, metalowych nogach. Rozstawione 
gdzie bądź krzesła za-praszały do pogodnej, niewymuszonej sjesty. Wchodząc, 
zerknąłem na korytarz, w stronę sali numer sześć. Pod drzwiami szóstki nie było 
już nawet siostry Tereski, być może zatrudniono ją przy umierającym, a tylko pan 
Guzik, który chodził nerwowo jakieś dziesięć w jedną i dziesięć kroków w drugą 
stronę. Usiedliśmy obok najmniej zapełnionej popielniczki. Palimy, a 
Książkiewicz pyta: 
–
Niech pan mi powie, ale szczerze, czy ja pana nie nudzę? 
–
Wprost przeciwnie, panie Książkiewicz. 
–
A czy bardzo panu śmierdzę? 
–
Śmierdzi pan, ale da się wytrzymać. 
– 
Moja żona, panie Radwan, powiedziała, że jak tak dalej ma być, to ona się utopi. 
Bo nie zniesie już dłużej wspólnego zamieszkania pod jednym dachem z 
człowiekiem, który z wła-snej winy doprowadził się do takiego stanu. A wie pan, 
co powiedziała córka? Powiedziała, że ona już teraz żadnego towarzystwa zaprosić 
do domu nie może, bo co w takim wypadku zrobić ma ze mną? Zamknąć w łazience? 
Niby można, ale oni też przecież muszą korzystać. Kobiety, panie Radwan, 
zmieniają się nie wiadomo kiedy. Moja też była uległa, też moje my-śli 
odgadywała i też mi czule w oczy patrzyła w tysiąc dziewięćset czterdziestym 
dziewiątym roku na obozie zetempowskim koło Jeleniej Góry, gdzie pojechałem jako 
księgowy i kwater-mistrz w jednej osobie. Uwierzyłem w jej miłość do mnie, a to 
była zwyczajna, wiejska mi-łość do stałego meldunku w Warszawie drogą 
najprostszą, bez łapówek i znajomości. I nawet nie spostrzegłem, kiedy żona 
rozpanoszyła się jak perz. Wszystko w domu – a mieszkanie mam ładne, ze 
stalinowskiego budownictwa – poprzerastało kobietą i jej wsiowym upodoba-niem do 
błyskotek. Córka, wypisz, wymaluj, po mamusi odziedziczyła ten drożdżowy cha-
rakter, ten talent do rośnięcia. Sam pan więc widzi, panie Radwan, jakie ja 
miałem życie. To nie był dom, to było wariactwo. Co ja mówię? To nie było 
wariactwo, to była poczekalnia kolejowa pełna obcych osób. Już myślałem, że tak 
będzie zawsze, że nic się w moim życiu księgowego nie zmieni. I patrz pan, 
poznałem dziewczynę. Nie kobietę, ale dziewczynę, słu-cha mnie pan? Teraz mam 
pięćdziesiąt, ona dwadzieścia dwa, to było w zeszłym roku. Po-znałem, to nawet 
źle powiedziane. Znałem ją dawno. Gońcówna z mojej pracy, którą trochę i z 
mojego powodu po podpisaniu zobowiązania, że zda maturę, wykierowano na 
urzędniczkę. Szczegółów tutaj nie będę opowiadał, dość że zdarzyło mi się z nią 
na dywanie w gabinecie dyrektora ekonomicznego, podczas pracy w godzinach 
nadliczbowych. Mówię panu, brzydu-la, kuperek nisko pod kolanami, piersiątka 
małe, za to nogi krótkie i grube, jak dwa krzywe słupy, i do tego owłosione. 
Głupio mi się zrobiło i przykro, coś tam mamroczę pod nosem, a ona tak się 
odzywa: 
–
Panie kierowniku, ja już dawno pragnęłam tego z panem.I po chwili:
–
Panie Książkiewicz, czy mogę panu mówić Marian? 
– 
Możesz, kotku – powiedziałem do niej chociaż to jedno cieplejsze słowo – ale na 
osob-ności, nie przy ludziach. Chyba mnie rozumiesz? 
– 
Marianku – powiedziała ona – jestem taka brzydka, że nie będziesz musiał nigdzie 
ze mną chodzić. Dobrze nam będzie z sobą. 
I zaczęło to, panie Radwan, trwać, przeradzać się we wzajemną potrzebę i 
uczucie. Przy-chodziłem do niej w każdą środę. Żonie mówiłem, że jako prezes 
samodzielnej sekcji węd-karskiej przy naszym przedsiębiorstwie muszę teraz 
więcej i efektywniej działać społecznie. Irenka odnajmowała niekrępujący pokoik 
na dalekim Grochowie, gdzie cicho było jak na wsi. W pracy udawałem, że nic nas 
nie łączy, ale przecież nie obyło się bez tego, żeby gdzieś tam nie otrzeć się o 
siebie czy nie przytulić. Panie kierowniku, mówiły do mnie koleżanki, no i co 
pan tej Irence w głowie zawraca, jeszcze uwierzy, że pan ma chęć na nią i co 
wtedy? Gotowa sobie ta brzydula coś złego zrobić. Tak mówiły, a mnie się tylko 
śmiać chciało z tego bab-skiego wścibstwa bez żadnych granic. 
Żeby sprawy nie przeciągać i żeby pan nie pomyślał, panie Radwan, że ja tu przed 
panem jakąś spowiedź odgrywani jak w kiepskim teatrze, powiem krótko. Dla mnie 
tydzień składał się głównie ze środy, inne dni nie liczyły się zupełnie lub 
prawie wcale. Irenka nie żądała żadnych słów, żadnych zaklęć, najmniejszych 
nawet kłamstw o miłości. Byłem z nią lekki i swobodny, jakbym szybował wysoko 
ponad ziemią razem z tym materacem higienicznym produkcji jugosłowiańskiej, na 
którym leżeliśmy spleceni w uścisku. Jej brzydota pociągała mnie w sposób 
zupełnie niezwykły. Powiem jeszcze, że odkryłem jakby nowe dziedziny ży-cia w 
tym, co znałem przecież od lat, ale znałem w sposób ubogi i banalny. 
Byłem jej drugim mężczyzną, pierwszym był pewien żołnierz, którego poznała- w 
swojej rodzinnej wsi nad rzeką Narwią, podczas niedzielnej zabawy w remizie 
strażackiej. Już na początku zabawy elektrownia wyłączyła światło, bawiono się 
więc przy lampach naftowych i chyba tylko temu szczególnemu zbiegowi 
okoliczności Irenka zawdzięcza to, że jej krótka znajomość z żołnierzem została 
sfinalizowana. Żołnierz poza tym był podpity, co w znacz-nym stopniu łagodziło 
przypisaną każdemu pewną dozę krytycyzmu. Krótko przed świtem wymknęli się z 
remizy i poszli prosto na nadnarwiańskie łąki, gdzie w najbliższej kopce siana 
żołnierz dopadł Irenkę w sposób gwałtowny i wysoce egoistyczny. I zamiast okazać 
jej swoją wdzięczność albo chociaż nie mówić nic, żołnierz jeszcze ją zbeształ 
za to, że okazała się dziewicą. Niedługo potem rozwidniło się już na tyle, że 
mogli się sobie bardziej dokładnie przyjrzeć. A wtedy on z szalonym pośpiechem 
podniósł się z siana, krzyknął – „o kurwa!” – złapał bluzę i czapkę i puścił się 
biegiem przed siebie. 
Irence po dzielnym żołnierzu pozostał przede wszystkim pas główny, z tego 
wszystkiego bowiem o nim zapomniał, ale nie mogły przecież pozostać umiejętności 
miłosne, bo niby skąd? Śmiem więc twierdzić, panie Radwan, że są kobiety, które 
umiejętności te mają wro-dzone jak psy szczekanie. One wiedzą od razu tyle, ile 
da się w ogóle na ten temat wiedzieć. Wracając zaś do mnie, do tych wyczynów, do 
jakich byłem jeszcze zdolny – bo dla Irenki nic nie było świńskie, czyli, jak to 
mówią, wyuzdane – czułem się tak, jakby wokół mnie odby-wało się nieustanne 
święto. Żałowałem tych długich lat, kiedy lojalność, a może strach, bo już nie 
miłość, przykuwała mnie do ciała mojej żony. A ile się ta pani z powodu mych 
cielesnych potrzeb nanarzekała, a ile razy zamiast tego, co dawać powinna, 
dawała mi do zrozumienia, jakiej to ofiary od niej wymagam przy jej i tak już 
męczącym życiu, rozdartym przez okrutne zrządzenie losu pomiędzy domem a pracą w 
biurze. Dzięki Irence wyzwoliłem się z tego wszystkiego, opadły ze mnie jak 
niepotrzebne już łachy te smutne idiotyzmy, które wmawiają nam moraliści. Byłem 
ptakiem, który wypatruje już tylko nowych przestrzeni do nowych, jeszcze 
bardziej oszałamiających wzlotów. 
Zadbałem o swój zewnętrzny wygląd. U zakładowego protetyka uzupełniłem brakujące 
uzębienie, kupiłem nowy garnitur. Następnie poinformowałem żonę, że fakt 
założenia przeze mnie na terenie naszego przedsiębiorstwa koła Ligi Obrony Kraju 
wymaga dalszego zintensy-fikowania mojej działalności społecznej. Uzyskany tym 
sposobem większy wymiar godzin na wychodne pozwolił mi w krótkim odstępie czasu 
posiąść dwie dalsze koleżanki z biura, które miały nadzieję na podwyżkę pensji i 
nadzieję tę wiązały z moją osobą. Było to o tyle wątpli-we, że ze względu na i 
tak przekroczony fundusz płac żadne podwyżki, przynajmniej w naj-bliższym czasie 
i nadzieję tę wiązały z moją osobą. Było to o tyle o tym wiedziały, ale cóż z 
wiedzy obiektywnej, skoro silniejsze – bowiem zwykle poparte konkretnymi 
przykładami – jest przeświadczenie o nieograniczonych możliwościach, 
wynikających z chodów i znajomo-ści. Dążąc do celu najprostszą drogą obie te 
kobiety jeszcze w przeświadczeniu tym utwier-dzałem. Gdyby porównać moje zaloty 
z grą, byłaby to więc gra błyskawiczna. Żadna z tych pań nie przekroczyła 
trzydziestki, obie nie tak dawno wyszły za mąż i obie w gruncie rzeczy były 
domatorkami. I chodziło im nie tyle o pieniądze, bo te gwarantowały im 
eksponowane stanowiska ich mężów, ile o prestiż i zgnębienie koleżanek. 
Już po sprawie lojalnie oświadczyłem każdej z nich, że tamte obiecanki do 
niczego mnie nie zobowiązują, bowiem były tylko taktycznym wybiegiem. Panie 
Radwan, one nie miały żadnych pretensji! Bo ja dopiero rozbudziłem w nich 
prawdziwą chuć. Jeszcze mam w pa-mięci ich wilgotne spojrzenia, jeszcze słyszę 
ich słowa miękkie i uległe, wyrażające podziw, miłość i pazerną ochotę na 
następne spotkania. 
Dobry myśliwy jednak nie strzela do tej samej zwierzyny. Ale do Irenki wracałem. 
I to nie dlatego tylko, że jej brzydota w jakiś atawistyczny, pierwotny sposób 
mnie fascynowała, lecz również tak, jak znany sportowiec wraca do treningowej 
sali, gdzie jest mu najlepiej i gdzie sposobi się do dalszych sukcesów na obcych 
arenach. Nie czułem się już sfrustrowany, nie ciążyła mi smutna konieczność 
istnienia, i nawet mój własny dom, gdzie na wysokości stu pięćdziesięciu sześciu 
centymetrów w aureoli jasno tlenionych włosów, krążyła prawie że nieustannie 
spasiona jak pysk buldoga twarz mojej żony, nie wydawał mi się tak straszny jak 
dawniej. Mało tego. Znów jak kiedyś opanowała mnie myśl o możliwości awansu. 
Wiem, jak na kobiety działa stanowisko, a jeśli do tego ma się jeszcze własną 
pieczątkę, sekretarkę, ga-binet wyłożony miękkim dywanem i jeśli wszystkim 
wiadomo, ile od takiego stanowiska za-leży, to jakie wtedy mogą być trudności w 
doborze nowej partnerki do łóżka? Uważam, panie Radwan, że żadne. 
Odchodził na zasłużoną emeryturę nasz dotychczasowy dyrektor ekonomiczny. Po 
cichu liczyłem, że zajmę jego miejsce. Posiadałem przecież wymagany stopień 
uspołecznienia oraz odpowiednie kwalifikacje, w tym wyższe studia ukończone w 
trybie wieczorowym. Moje życie miało więc swój konstruktywny cel i snuło się już 
przede mną jasno i równo jak piękna autostrada. Ale wtedy, panie Radwan, w tym 
tak dogodnym momencie, zjawiła się ta straszna choroba. 
Ponad nami unosiły się gęste obłoki papierosowego dymu, przez które z trudem 
przebijało się blade słońce świtu. W gardle mi zaschło i dopiero, kiedy 
przełknąłem ślinę, mogłem po-wiedzieć: 
– Z pana to był niezły Kuba Rozpruwacz, panie Książkiewicz. 
– Panie Radwan, jeżeli mężczyzna wypracuje sobie trochę tego blasku, to kobiety 
lecą na niego jak ćmy. 
Zacząłem się śmiać i śmiałem się tak długo, dopóki on nagle nie spytał ostrym, 
zmienio-nym głosem: 
– Czy powiedziałem coś śmiesznego? 
– 
Nie – odparłem – ale wyobrażam sobie, co się dzieje, kiedy te wszystkie baby 
zejdą się u pana jednego dnia, o jednej i tej samej godzinie. 
–
Panie Radwan... 
–
Co? 
– 
Do mnie nikt już nie przychodzi. Nawet Irenka. Ma zabronione zresztą. Bo to w 
miejscu publicznym tylko wstyd z powodu jej brzydactwa. Żona czasem wpadnie na 
pięć minut, siada jak najdalej od łóżka, bo jej śmierdzę, i udaje, że się smuci. 
Jego twarz jakby zapadła się i okryła cieniem. Czułem mdłości, zbyt dużo 
wypaliliśmy pa-pierosów. Milczenie przedłużało się i było pełne zakłopotania. 
Jak wybawienie trzasnęły otwarte gwałtownie drzwi do świetlicy. Pomiędzy 
krzesłami zamajaczyła krępa postać dokto-ra Sukmańskiego. 
– 
Panowie – powiedział – mogę nawet zrozumieć, że nie przeszkadza wam to siedzenie 
w zaduchu i smrodzie, i mogę nawet zgodzić się z tym, że panom sen jest 
niepotrzebny, bo wy-spaliście się przedtem. Ale tutaj jest szpital, a szpital ma 
swoje żelazne prawa i rygory. Siostra Tereska rozniosła już termometry. Proszę 
wracać do swoich sal. 
Pod świetlicą stał wózek, którym wożono chorych albo umarłych. O wózek opierała 
się siostra Galopada. Widniał na nim podługowaty kształt, okryty prześcieradłem. 
Spod przeście-radła sterczały nieco przechylone na jeden bok stopy tego, który 
umarł pod szóstką. Były już mocno schodzone i pełne nagniotków. Ranek, ciągle 
jeszcze bardzo blady, wlókł się ospale, jakby popędzany zza okien krzykiem 
gawronów. 
Wkładam pod pachę termometr, zrzucam pepegi i nie zdejmując szlafroka, kładę się 
na wznak. Szarość poranka, przesycona jeszcze elektrycznym światłem, kołysze się 
razem z moim znużeniem. Nikt już nie śpi. Nadolny schował do szafki duży 
modlitewnik, pan To-masz ma jeszcze większy i zabrał się do wertowania 
kieszonkowego kalendarzyka Anno Do-mini tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt trzy, 
w którym nie ma nawet notatek. Pan Rogala okryty po szyję kocem uniósł się na 
łokciu i kiwnął na mnie. Pochyliłem się w jego stronę. 
– Ten artysta – spojrzał na Nadolnego – wykręcił numer z opatrunkiem i siostrze 
Teresce tę swoją dzidę wsadził do ręki, Sukmański powiedział, że jak to się 
jeszcze raz powtórzy, to nie będzie już lania na stojąco tylko w kucki, bo mu go 
utnie piłą. 
– 
I co, panie Rogala – zaśmiałem się – uwierzył? 
–
Jeszcze jak. Panie, on modlił się z pół godziny, tak go to wzięło. 
Tupot na korytarzu, trzask drzwi, stłumione nawoływania, przeciągający od 
pomieszczenia do pomieszczenia gwałtowny niekiedy powiew powietrza, skrzek 
tranzystorów, gderanie po-sługaczek wynoszących do ustępów i odnoszących do sal 
baseny i kaczki, tu i ówdzie zwle-czona z łóżek pościel i rzucona na kupę przed 
zabraniem do pralni, brzęk garów i łoskot tale-rzy układanych na wózku, którym 
rozwozi się jedzenie, a który w żargonie szpitalnym nazy-wa się „Batory”, nad 
tym wszystkim głos siostry oddziałowej, który ze względu na wysokość swego 
brzmienia jest na chirurgii charakterystyczny i jedyny, i wreszcie ów nastrój, 
udziela-jący się każdemu, jest w nim odrobina nadziei i odrobina lęku, a także 
coś, co może przypo-minać niepokój spędzonych w jedno miejsce i niekoniecznie 
najpilniejszych uczniów, ocze-kujących pierwszego dzwonka. 
Jeszcze tylko śniadanie, a więc zupa mleczna, parę plasterków kiełbasy, czasem 
dżem, a czasem szynka czy miód, herbata cienka jak siuśki niemowlęcia albo 
zbożowa kawa z mle-kiem, potem papieros, już nie w salach, bo nie można, tylko 
na korytarzu lub w świetlicy przy ustawionych tam popielniczkach, jeszcze tych 
parę dymów, a pomiędzy niepalącymi jeszcze tych parę słów i już zaczyna się 
obchód, idzie cała gromada białych kitli i białych fartuchów kolejno od sali do 
sali. 
Powiesiłem ręcznik na poręczy krzesła, wionę pastą do zębów. Pan Tomasz goli się 
wie-czorem, a rano tylko yardleyuje. Już zrobił to. Teraz strzepuje przez okno 
kurtkę swojej pi-dżamy w kolorze rdzawych, jesiennych liści. Następnie zamyka 
okno, nakłada kurtkę i wyko-nuje kilka ruchów z zakresu gimnastyki szwedzkiej. 
Czuję chłodną wilgoć i wydaje mi się, iż widzę ów skrawek porannej mgły, który 
wdarł się oknem i pałęta pomiędzy łóżkami. Nadolny owija szyję grubym, wełnianym 
szalikiem. W ręku trzyma już łyżkę. Pan Rogala zachowuje się obojętnie. Dla 
niego pora szpitalnego śniadania jest tylko rodzajem cezury, kontrapunk-tem, 
niczym więcej. On ma pieczoną kurę, i to taką z bazaru, karmioną tradycyjnie, a 
nie w brojlerniach mączką rybną. Na dzisiejszy ranek zostawił sobie udko. Pan 
Tomasz też zacho-wuje się tak, jakby go ta szczególna w przebiegu szpitalnego 
dnia chwila nic nie obchodziła. Teraz już pół leży, pół siedzi wsparty plecami o 
poduszkę. Rozłożył przed sobą francuską gazetę i, zmarszczywszy czoło, czyta. Ma 
zawsze pomarańcze i najlepsze gatunki jabłek, ale poza owocami obywa się 
jedzeniem wyłącznie szpitalnym. Ja również, z tą różnicą, że ni-czym więcej. 
Wysoko pod sufitem krąży mucha. 
Otworzyły się drzwi i początek nadchodzącego dnia jest już wyraźnie określony. 
Ma za-pach owsianki. Salowe są dwie. Jedna, nazwiskiem Kurzawa, starsza już o 
szarej, zmęczonej twarzy, w której tkwią wyblakłe, wypełnione wieczną złością 
oczy – to ona tak trzaska garn-kami – i druga, młoda, pani Żenią, która śmieje 
się z byle powodu. Odbieramy talerze z owsianką, potem talerzyki, na których 
jest trochę masła i dżemu, bierzemy po kilka kromek ukośnie krojonej, czerstwej 
bułki i stawiamy to wszystko na taboretach obok łóżek. Nadolny, który porusza 
się żwawo, jakby nigdy go nic nie bolało, pyta grubym, poskrzypującym gło-sem: 
–
Nie ma tam gdzie siostry? Opatrunek mi się przekręcił. 
– 
Panie starszy – odzywa się Kurzawa i ze wściekłością ciska chochlę do gara z 
owsianką 
–
jak panu nie wstyd? Opatrunek mu się przekręcił, a do wnuków to nie łaska, 
dziadu jeden! 
– 
Opowiem to koleżankom na kursie – mówi Żenią, a jej obfite ciało podskakuje, 
jakby miało drgawki – w tym wieku to trzeba nawet podziwiać. 
– 
Pani Zeniu – spytałem – a na jakie to kursy pani uczęszcza, można wiedzieć? Może 
i ja kiedyś skorzystam. 
– 
Z pana to jest bardzo śmieszny człowiek – stwierdziła – ja przecież chodzę na 
kurs ma-szynistek. Jeszcze nie słyszałam, żeby maszynistką był mężczyzna. W 
szpitalu – dodała – zatrudniam się tylko dorywczo. Jak skończę kurs, pójdę do 
biura. Bo co pan myśli? Całe ży-cie będę czyjeś szczyny wynosić? Ja też chcę żyć 
z kulturą i ładnie się ubierać. 
– Zenka – odezwała się Kurzawa – znowu zaczynasz tę samą piosenkę? Jedziemy 
dalej. 
Zapadło milczenie. A potem słychać już było tylko odgłosy jedzenia. Czułem 
ssanie w żołądku, moja owsianka stygła. Musiałem być na czczo, bo po obchodzie 
czekała mnie sonda, zwana histaminową. Rozejrzałem się po sali. Nadolny siorbał. 
Rogala wstał i wrzucił kurzą kość do kosza na śmieci. Ale nie położył się już 
ani nie usiadł, tylko krążył po sali z rękami założonymi do tyłu. Z oddali 
dobiegł odgłos tak gęsty, jakby stado jakichś dużych ptaków biegło po blaszanym 
dachu. Za jakiś czas rozległ się znowu, tylko że znacznie bliżej. Rogala 
podszedł do drzwi, otworzył je i zaraz się cofnął. W moment później w sali jest 
już ciasno i biało. Ordynator, czyli docent, lekarz dyżurny, lekarze opiekujący 
się poszczególnymi salami, siostra oddziałowa, pielęgniarki, stażyści. Wszyscy u 
nas. Nadolny jęczy. Jest to przyduszony jęk człowieka, który umiera. 
–
Panie Nadolny – zwraca się do niego docent – mam dobrą wiadomość. Wypisujemy 
pana. 
–
Że jak? 
Na twarzy doktora Kalki, wysokiego bruneta, pozera i przystojniaka, który 
opiekuje się na-szą salą, pojawia się grymas zniecierpliwienia. 
–
Proszę nie udawać! Już dawno powinien pan być wypisany. 
–
Boli. 
– Boli, boli – przedrzeźnia go doktor Kalka – ja dobrze wiem, co to za ból. 
Wszystkie sio-stry skarżą mi się już na pana. 
– Obejrzymy jednak chorego, doktorze – stwierdza docent. 
Białe fartuchy i białe kitle zbijają się w krąg. Z tyłu, jakby trochę odstając 
od innych, stoi doktor Cudnowska, też chirurg, i szeptem rozmawia z młodym 
stażystą. Stażysta jest przez naturę obdarzony basem i choć stara się szeptać, 
słychać go wyraźnie. „Krem nivea i spirytus, to pójdzie na pewno.” Cudnowska 
porusza ustami. I znów basowy szept stażysty. „Oczywi-ście, że tak. Kożuchy 
zawsze są pewne.” 
–
Koledzy – mówi doktor Kalka – przypominam, że tu jest szpital. 
–
Proszę zsunąć spodnie. Dalej! Co, pan się wstydzi, panie Nadolny? – to głos 
docenta. 
Do sali wchodzi ten z szóstki, Guzik. Obchód ma już za sobą, może pokibicować. 
Ale on myśli o czymś zupełnie innym. 
–
Panie doktorze! – woła.Kilka głów zwraca się w jego stronę.
–
Panie doktorze Sukmański! 
–
Czego? 
–
Czy ja mogę jeść kurę? 
–
Może pan. 
–
A śledzia?Sukmański jest już przy nim.
–
Pan znowu zaczyna, panie Guzik? 
–
Mogę, panie doktorze? 
–
Natłucz pan sobie szkła, panie Guzik, jest lepsze. A teraz zjeżdżaj pan stąd! 
–
Tu boli? – to głos docenta. – A tu? 
–
Kuje i szczypie – chrypi Nadolny.Sukmański objął wpół siostrę oddziałową. Jest o 
dobre pół głowy od niej niższy.
–
Siostrzyczko, niech pani mu obejrzy. Warto. Nieprędko trafi się taki okaz. 
–
Panie doktorze – chichocze oddziałowa – pan przestanie. 
– 
I w kolanach mnie boli – chrypi Nadolny – i tak w sobie też. Może wątroba mi się 
odgniotła? 
– 
Ile ma pan lat, panie Nadolny? 
– 
Idzie mi pewnie na siedemdziesiąt. 
–
Więc co pan chce? Wszystko się zużywa. Człowiek też. Proszę się teraz okryć. 
– Słyszał pan, co powiedział pan docent? – odezwał się groźnie doktor Kalka – 
już po ba-daniu. Trzeba się ubrać. 
– Boli – jęczał Nadolny – ale boli. Jezuniu kochany, nie wyleczyli. 
Zastukały drewniaki i już biało jest wokół mojego łóżka. Stoję karnie 
wyprostowany i czujny. Doktor Kalka marszczy brwi. Jego twarz ma wyraz tak 
surowy, jakby za chwilę miał mnie ukarać grzywną. 
–
Są bóle? 
–
Są. 
–
Stolec był? 
–
Nie było. 
–
Używał pan czopków? 
–
Używałem. 
– Panie kolego – docent zwraca się do doktora Kalki – niech chory położy się i 
odsłoni brzuch. 
Kładę się, robię, co mi każą. Pod sufitem ta sama mucha i to samo ciche, lecz 
uporczywe brzęczenie. Skąd teraz mucha? Ale już z daleka słychać tranzystor. 
Jakaś melodia nachalnie wrzaskliwa trzepocze się pośród bieli. Obydwie dłonie 
docenta naciskają mi brzuch, potem gwałtownie odskakują. 
–
Boli? 
–
Tak.
–
A teraz?
–
Też.Docent klepie mnie w ramię. Uśmiecha się przyjaźnie spoza okularów.– Co do 
pana, nie mamy jeszcze jasności. Ale proszę się nie martwić. Tak czy inaczej –
zażartował – to nic nie kosztuje. Zza jego pleców kiwa na mnie siostra 
oddziałowa: 
–
Panie Radwan, już może pan iść do zabiegowego. Szkoda czasu.Wstaję, zakładam 
szlafrok, wychodzę. Słyszę, jak docent zwraca się do Rogali:
–
Panie kochany, czy długo będzie pan nam jeszcze ropiał? Trzeba się goić. 
W zabiegowym pusto. Tylko pod jedną ze ścian, wtulona w kąt pomiędzy szklaną 
szafą a szklanym stolikiem na kółkach, siedzi pacjentka. Szczupła, po 
czterdziestce. Twarz mokra od łez. W otwartym autoklawie zwój gumowych rurek do 
sądowania żołądka. Pielęgniarka szpe-ra tam pensetą. 
–
Dałam najcieńszą, cieńszej nie ma. 
–
Nie mogę, siostro – odpowiada pacjentka – tej też nie połknę za żadne skarby. 
– 
Proszę pani – mówi trochę już zirytowana siostra – czy pani rzeczywiście nigdy 
niczego 
większego nie miała w ustach? Zakasłałem. Pielęgniarka ogląda się. 
–
Pana nazwisko? 
–
Radwan. 
–
Miałam już iść po pana. Niech pan siada. 
Siadam naprzeciwko tej zapłakanej pacjentki na wygodnym, dość wysoko 
umieszczonym fotelu. Fotel jest obity dermą, ma oparcia na ręce. Pod nogami stoi 
stołek. Obok jakieś urzą-dzenia, zwoje rur. Przy fotelu, na szklanym blacie 
szereg słoików. 
– Wstrzyknę panu histaminę. Zastrzyk nie będzie przyjemny – uprzedza siostra. 
Gorąco. Potem nagły niepokój i uczucie mdłości. Sensacje wzrokowe. Przedmioty 
tracą ostrość. Przełykam ślinę. 
– Poczekamy trochę – mówi siostra. 
Znów jest podobnie, ale już jakbym przywykł do tego gorąca i mdłości. Koniec. Z 
żyły wycieka kropelka krwi. 
– Proszę sobie teraz z dziesięć minut spokojnie posiedzieć. 
Idzie do tamtej. Brzęk w autoklawie. Rurka sondy wygląda, jak wydobyta z tłustej 
ziemi gi-gantyczna dżdżownica. Pręży się i zwija. Dopiero po chwili zastyga 
nieruchomo, wygięta w łuk. 
–
Niech pani odchyli głowę i otworzy szeroko usta. 
–
Siostro... 
–
Proszę pani, ja naprawdę nie mam już czasu. 
Charkot i odgłosy torsji. Cała seria. Jęk. Szamotanina i zaraz potem głos 
pielęgniarki. Po-denerwowany. 
–
Co pani wyprawia? Ugryzła mnie pani w rękę!Szloch. I za chwilę.
–
Siostrzyczko, ja już nie mogę. W żaden sposób tego nie połknę. 
Słyszę szum i to tak, jakby pulsował we mnie. Wszystkie dźwięki są oddzielone 
tym szu-mem. Mdłości też. Tam, gdzie pada wzrok, wrażenie przejrzystego tunelu. 
Jasna smuga w szarym świetle poranka. Obserwuję podłogę. Wielkie, poczwórnej 
wielkości zielone płytki pcv i szybko przebiegające po tych płytkach chude, 
nieco krzywawe nogi. Podłoga faluje. 
–
Pomóc czy połknie pan sam? – głos siostry ni to z bliska, ni to z daleka.Zacinam 
się. I dopiero po chwili, ale jakoś grubo i chropawo:
–
Sam. Długo to wszystko potrwa, siostro? 
–
Około trzech godzin. 
–
Dostanę coś do czytania? 
–
Serio?
Przełykam ślinę.
–
Mówię całkiem poważnie. 
–
Mam tylko książkę o przewlekłych zatruciach pokarmowych i stary „Przekrój” 
sprzed tygodnia. 
–
To akurat coś dla mnie – mówię i chwytam sondę. 
– Momencik, panie Radwan – przerywa mi siostra – niech mnie pan teraz uważnie 
posłu-cha. Dobrze? Podłączę pana do tej aparatury, a pan co pół godziny – 
pokazuje – będzie prze-kładał tę rurkę do następnej zlewki. Tu jest zegar. Rurka 
odprowadza treść żołądka. – Pochy-liła się i zaczęła szperać pod szklanym blatem 
stolika. – Proszę! Tutaj ma pan lekturę. Dziś poza panem same zwykłe sondy, a 
pan będzie jedynym mężczyzną w tym towarzystwie. Te pieszczotliwe zołzy zobaczą 
teraz, że nawet przy histaminowej można zachowywać się spo-kojnie i do tego 
czytać. Niech pan zaczyna, panie Radwan. 
Poszło. Zaciskam zęby i staram się stłumić to, co w szpitalu nazywa się 
wytwornie – odru-chem wymiotnym. Ból, spływające z kącików oczu łzy. W ustach 
pełno śliny. Siostra chwyta koniec sondy i łączy ją systemem rurek z dużym, 
szklanym cylindrem. Sadowię się wygod-niej. Słychać lekki trzask, jakby 
przekręcono włącznik. Nogi pielęgniarki znów zatupotały, odgłos kroków oddalił 
się i umilkł. Sięgnąłem po książkę i otworzyłem ją na chybił trafił. Rysunek i 
podpis: „lamblia, wielkouściec jelitowy”. Ręka z książką opadła mi na kolana. 
Łatwiej by było – lambria. Groźniej – lambriozo. Nadolny? Nie. Lambriozo. 
Morderca ko-biet, okrutny Lambriozo. Czterdzieści dziewięć ofiar straszliwego 
Lambriozo, a każda roz-puszczona w kwasie. Dosyć. Popatrzyłem przed siebie. 
Tamta pacjentka też już z rurą w gar-dle. Jej oczy utkwione we mnie. Podziw? 
Nie. Raczej nienawiść. Podnoszę książkę wyżej. Nie czytam, tylko trzymam. Trwa 
to z minutę. Starczy. To nie czytanie, ale męka. Spoglądam na zegar. Jeszcze 
moment. Już. Instaluję się w następnej zlewce. Ile tego naciekło? Dosyć sporo. 
Jest zielonkawe i spienione. 
A teraz sjesta. Całe pół godziny. Macam stopami stołek. Zapieram się. Zsuwam 
nieco po-śladki. Głowa na poręcz fotela, wzrok w okno. Czarne gałęzie drzew jak 
czarne sznury poza-wieszane gdzie bądź. Białe punkty. Ruszają się, a właściwie 
tańczą. To pada śnieg. 
Posypał się odgłos kroków. Otworzyłem oczy. 
– 
Miałam obiecane – mówiła z naganą w głosie siostra – że sam pan sobie poradzi i 
nawet chciał pan czytać. A tu co? Drzemka w czasie histaminowej i prawie pięć 
minut spóźnienia. – Przełożyła rurkę do kolejnej zlewki. – Mam nadzieję, że nie 
będzie trzeba powtarzać. Proszę pana, a gdzie jest ta zołza, uciekła? 
Rozłożyłem ręce. 
– 
No właśnie. Spał pan. Taka jedna z drugą myśli sobie, że szpital to sanatorium, 
a my to anioły. 
W cylindrze zabulgotało. Dźwięk, który wydobywał się stamtąd, był teraz trochę 
inny, nieco głębszy. Jednocześnie poczułem silny, piekący ból w brzuchu. 
–
Sonda się panu przyssała, słyszy pan? Trzeba ją wepchnąć albo pociągnąć. Treści 
jest już mniej i musi pan mnipulować. 
Zrobiłem, co kazała, ból przeminął, a cylinder zaczął brzęczeć tak, jak 
powinien. Siostra spojrzała na mnie przymilnie. 
– Panie Radwan, da mi pan słowo, że pan nie zaśnie? Ja jeszcze muszę wyjść, 
tylko na dziesięć minut. Działam w radzie, a tu święta już niedługo i choinkę 
dla dzieci trzeba zrobić. 
Kiwnąłem głową. 
Wiatr przycichł i śnieg sypał teraz równo i gęsto. Podjechała wózkiem salowa – 
nie znałem jej, musiała być po stronie kobiecej – i przywiozła ze trzydzieści 
słoików moczu. Obejrzała mnie z zainteresowaniem, zapewne z powodu książki o 
zatruciach pokarmowych, która ciągle leżała na moich kolanach. Następnie zaczęła 
w wyrównanym szeregu ustawiać słoiki na la-strikowym parapecie okna. Ale 
sprawiło to i tak wrażenie chaosu, bo słoiki miały różną wy-sokość i na różnej 
wysokości miały naklejone kartki z nazwiskami moczodawców. 
Przy ostatniej zlewce wróciła siostra. Nie było jej około godziny. Usiadła w 
pobliżu i za-paliła papierosa. A gdy tak siedziała, odchylając głowę do tyłu, 
wydała mi się nawet ładna. 
Chciałem i ja zapalić, więc z utęsknieniem zerknąłem na zegar. Wtedy ona 
podniosła się z krzesła i wyłączyła całą tę maszynerię. 
–
Żal mi było na pana patrzeć. Tych parę minut już nas nie zbawi.Wyciągnęła mi z 
gardła sondę, a ja chrząknąłem i odezwałem się nieswoim głosem:
–
Towarowy z moczem przyjechał. Kontenery stoją na parapecie. 
– Taki niewymagający i taki cierpliwy człowiek jak pan to w domu prawdziwy 
skarb. Żo-na musi być z panem bardzo szczęśliwa. 
Zapaliłem papierosa i przyjrzałem jej się uważniej. Musiała być po trzydziestce. 
Pierwsze sztachnięcie i gwałtowny kaszel. Stara panna, pomyślałem, koleżanki 
dawno wyszły już za mąż, tylko ona nie może. Nie daje jej to spokoju. 
–
Żona mnie porzuciła, siostro – skłamałem. 
–
Pan chyba żartuje?Dramatycznie westchnąłem.
–
Niestety za mało mnie miała jako mężczyzny. Taka jest prawda. 
–
W żaden sposób nie mogę w to uwierzyć, panie Radwan. 
–
To bardzo przykra sprawa – powiedziałem – proszę o tym nikomu nie mówić. 
Z trudem hamując śmiech wyszedłem z zabiegowego. Zatrzymałem się dopiero obok 
świetlicy. Tu mogłem już sobie ulżyć. Zacząłem śmiać się jak pomylony. W 
świetlicy sie-działo z piętnaście osób. Mężczyźni i kobiety. Ku górze snuły się 
smużki papierosowego dy-mu. Szeroką strugą wyciekał gwar rozmów. Poczułem znowu 
ostry i przejmujący ból. Zgią-łem się i zamarłem w bezruchu. Ból minął. 
Poszedłem dalej. 
Zjadłem plasterek bułki, popiłem wystygłą kawą i położyłem się spać. Zasnąłem 
prawie natychmiast. Przyśniło mi się, że znalazłem się na jakiejś pustej, nie 
znanej mi ulicy. W pew-nej chwili, ni stąd, ni zowąd, pojawił się ogromny wóz 
asenizacyjny i zaczął mnie gonić. Bie-głem, kluczyłem jak ścigany zając, wóz 
asenizacyjny podążał krok w krok za mną, a jedno-cześnie widziałem to wszystko 
jakby z lotu ptaka. Drogę przegrodziła mi ni to sieć, ni to drut kolczasty. 
Wpadłem w to i zacząłem miotać się jak szalony. Wóz asenizacyjny był coraz bli-
żej. Wówczas z trzaskiem pękła w szoferce szyba, wyskoczyła stamtąd długa, 
chwytliwa ręka i spadła na moje ramię. Usiadłem. Przede mną, jak wycięta z 
szarej tektury, majaczyła twarz Książkiewicza, jego ręka spoczywała na moim 
ramieniu, a jego głos przedzierał się do mnie natarczywie: 
– Panie Radwan, co panu jest? Krzyczał pan strasznie. 
– To głupstwo, panie Książkiewicz – odrzekłem – śniło mi się, że leżę na stole 
operacyj-nym, a oni nie mogą mnie uśpić i mimo tego zabierają się do krojenia. 
Otrząsnąłem się już z oparów snu i pewnie wkroczyłem w teraźniejszość. Ta 
teraźniejszość to fragment korytarza pomiędzy naszą salą a salą numer cztery – a 
jeszcze ściślej – to po pro-stu parapet okna, o który Książkiewicz i ja 
oparliśmy się łokciami. Za naszymi plecami ruch, tupot nóg, kapryśny strumyk 
zapachów. Patrzymy na dziedziniec szpitalny i pierwszy śnieg, który już 
topnieje. Krople wilgoci waszą na gałęziach drzew, ludzkie stopy zostawiają 
czarne ślady. Mało ich. Na jezdni, po której przejechał samochód, dwie grube, 
czarne smugi. Ptasi wrzask dociera nawet poprzez szyby. Nawoływanie gołębi i 
kłótliwy pisk wróbli. Wystarczy, żeby zaczął wrzeszczeć jeden, zaraz drze się 
ich przynajmniej setka. A gołębi, jak zwykle, nie więcej niż kilka. Gardłują 
wściekle. Zataczają gniewne koła. One też wiedzą – skąd? – że niedługo obiad. 
Przysiadają na drzewach w pobliżu budynku. A ponad nimi gawrony i kawki. Rzucą 
się później, na to, co pozostanie z uczty. 
Za oknami oddziału skórnego w ciągu dnia niewiele widać. Mimo to uporczywie 
spoglą-damy tam licząc, iż wydarzy się coś, co rozbije rytm dnia, jego obrosłe 
rutyną godziny. Po-między budynkiem oddziału skórnego a naszym, w niewielkim 
oddaleniu, rodzaj skwerku. Na skwerku zaś wtłoczone w pagór, betonowe kazamaty. 
To szpitalna trupiarnia. Ale wokół niej nic się teraz nie dzieje, choć dziać się 
musiało. Czernieją bowiem ślady po kołach wóz-ków, które nikną już, z coraz 
szybciej topniejącym śniegiem. 
– Panie Radwan – usłyszałem – od ostatniego naszego spaceru, aż do teraz, byłem 
zupełnie do niczego. Ból taki, jakby rozżarzony świder wkręcał się człowiekowi w 
bebechy. – Odwró-cił się i poczułem jego mdły smród. – Tak było do obchodu. 
Dopiero docent kazał mi dać coś na sen i wstrzyknąć w rękę podwójną zagraniczną 
witaminę na wzmocnienie mojego organi-zmu. To bardzo silny zastrzyk, panie 
Radwan, bóle przez pewien czas jeszcze niby są, ale jakby poza panem, jakby 
obok, przy łóżku sąsiada. Wzrok mi pojaśniał, w uszach zaszumiało i zaczęło 
pulsować. Chciałem wziąć kąpiel, wyprać parę tych plastykowych woreczków, które 
zastępują mi sedes, ale niestety nie byłem w stanie. Położyłem się spać, gdyż 
wiem, że sen jest czasem ważniejszy niż wszystko inne, niż nawet chleb. I wie 
pan co? Ja też zacząłem śnić. Różne obrazy, panie Radwan, wędrowały mi przed 
oczami jak na kolorowym, wiejskim-jarmarku. A ja przecież nigdy, jak żyję, 
kolorowo nie śniłem. Co najwyżej tylko moja żona, która w tym zakresie jest 
wybitną specjalistką. Ale jej śnią się przeważnie futra albo inne dro-gie stroje 
i to za każdym razem w odmiennym kolorze. 
Więc te sny szły, poszarpane i nie do zapamiętania, jakbym widział coś, ale 
przez dziurkę od klucza. Dopiero ten ostatni pamiętam dosyć dokładnie i ciągle 
zastanawiam się, co miał oznaczać. Oto, panie Radwan, jestem w Karpaczu niby z 
Irenką i nie z Irenką. Bo ta, co jest ze mną, przypomina najprędzej te piękne 
panie, które tak często obejrzeć można w telewizji. Świeci słońce, na drzewach 
pełno jest złotych liści, więc chyba jest jesień. Trzymamy się za ręce jak para 
smarkaczy. Ciało Irenki pachnie tą delikatną, francuską perfumą o trudnej do 
zapamiętania nazwie. Idziemy w stronę świątyni Wang, ażeby przy zwiedzaniu 
zabytku od-począć trochę od miłości. Co było w świątyni Wang, tego powiedzieć 
nie mogę, gdyż w tym miejscu w mojej pamięci pojawia się luka. Opowiem więc, co 
zdarzyło się dalej, ponieważ to pamiętam już doskonale. Stoimy na jakichś 
skałach, w słońcu, Irenką jest naga i tańczy. Pa-nie, jakie ona ma ciało! 
Gładkie, smukłe, zupełnie nieowłosione i do tego piersi pełne i jesz-cze większe 
niż u Galopady. Słońce wydaje się ją prześwietlać tak, że widzę każdą żyłkę, 
każdy napięty jak struna nerw. W rękach ma kawałek pomarańczowego muślinu, 
którym wy-wija. Jej oryginalne amerykańskie farmerki, kupione przeze mnie za 
dolary, niedbale rzucone leżą na jasnożółtym, wapiennym żwirze. Te kolory 
figurują jeszcze w mojej pamięci, dokład-nie jak nic do tej pory. Irenką tańczy, 
jest coraz bardziej lekka i powiewna. Nagle jakiś jeden niedostrzegalny dla oka 
ruch, moment nieuwagi i Irenka spada. Leci w przepaść, a ponad nią wiruje 
pomarańczowy muślin. Jeszcze sekunda, może tylko pół, a jej ciało rozwali się o 
skałę. Nie mogę tego, panie Radwan, znieść, jest to ponad moje siły, więc skaczę 
za nią, tak jakbym mógł ją jeszcze uchwycić w powietrzu. W tym szalonym locie, 
wirując na wszystkie strony, budzę się i w pierwszej chwili nie bardzo wiem, co 
dzieje się ze mną. W moment później ogarnia mnie zawstydzające uczucie, które 
wynika z tego, że chyba jednak zesrałem się pod-czas snu jak dziecko. W tym 
strachu macam się i czuję, że woreczek zsunął mi się z uchwy-tów, a więc 
narżnąłem w łóżko. Pot mi wystąpił na czoło, macam dalej, fetor jest, ale 
wilgoci nie ma. Znaczy, że tylko gazy mi uszły, a to przecież przytrafić się 
może najzdrowszemu. 
Zaczął kasłać, a był to kaszel idący gdzieś ze środka trzewi, głęboki i zarazem 
chrypliwy. Na dziedzińcu nadal niewiele się działo. Przeszła salowa z tak 
wielkim naręczem brudnej bielizny, że widać było tylko jej nogi i ogromne 
szarobiałe kłębowisko sunące ponad ziemią. Te wąskie strużki śladów po kołach 
wózków, prowadzące do kostnicy, niknęły z minuty na minutę, rozmywały się w 
grząskiej czerni odwilży. Suchym ciepłem dyszał kaloryfer. Odsu-nąłem się pół 
kroku, akurat tyle, żeby moje łokcie nie straciły kontaktu z parapetem. Kątem 
oka zobaczyłem, że Książkiewicz robi to samo. Przy poruszeniu z jego pidżamy i 
szlafroka bucha ckliwy zaduch. Przerywa się nikła otoczka zapachu wody 
kolońskiej. Za naszymi ple-cami promenują dziesiątki nóg. Szeleszczą miękkie 
pantofle, w które obuci są pacjenci od-działu, i stukają drewniane trepy na 
nogach personelu. Głosy młodych dziewcząt przeskakują w powietrzu jak iskry. To 
uczennice szkoły pielęgniarskiej przyszły dziś na zajęcia praktycz-ne. Na szybie 
zebrała się wilgoć. Widok na dziedziniec stał się niewyraźny. Przetarłem szybę 
dłonią. Książkiewicz odwrócił się w moją stronę. W świetle dziennym jego twarz 
miała od-cień żółtawy. Wokół oczu koliście układały się cienie. W kąciku ust 
tkwiła połówka wygasłe-go papierosa. Sięgnąłem do kieszeni po zapałki i podałem 
mu ogień. Zaciągnął się, a potem spytał: 
– 
Panie Radwan, więc co pan sądzi o tym śnie? Nie mogłem wytrzymać, żeby go panu 
nie opowiedzieć. 
– 
Panie Książkiewicz – odrzekłem – każdy człowiek chce czegoś więcej, niż ma. Pan 
chciałby, żeby Irenka była młodą Sofią Loren, a pańskie ciało znów miało 
dwadzieścia lat i odbyt sprawny jak odbyt wyczynowego sportowca. Nie zdarzy się 
już nigdy, żeby wszystko szło po naszej myśli. Ja też, proszę pana, chciałbym 
sięgać wyżej i dalej. I zamiast kierować działem w pewnym tygodniku, którego 
tytułu nie podam nawet panu, gdyż przebywam w szpitalu incognito, chciałbym być 
jego redaktorem naczelnym. Jest to zrozumiałe, jeśli czło-wiek posiada coś w 
rodzaju ambicji. Pański obiekt miłości, choć w pełni zaspakaja pana fi-zycznie, 
nie daje panu satysfakcji w sensie wyższym. Istniejący stan rzeczy rani pańskie 
po-czucie piękna i harmonii. 
Twarz Książkiewicza ściągnął bolesny grymas. Był w niej zarówno lęk, jak i 
zdumienie: 
– 
Więc pan jest człowiekiem pióra, panie Radwan? A ja tu przed panem tak szczerze 
i otwarcie. Gdybym wiedział, nigdy bym do tego nie dopuścił. Proszę mi wybaczyć. 
– 
Cieszę się – odrzekłem – że pan mi zaufał. Tu, w szpitalu, jestem takim samym 
człowie-kiem jak wszyscy. I bardzo zależy mi na tym. Czy pan myśli – 
kontynuowałem dalej – że ja nie mógłbym leżeć w klinice Ministerstwa Zdrowia i 
nosić przynajmniej jednej z tych dwu-dziestu par pidżam i szlafroków kupionych 
przez moją żonę, aktualnie przebywającą na pla-cówce zagranicznej w Brukseli, a 
nie leżeć tutaj, gdzie warunki bądź co bądź są znacznie gor-sze, i chodzić w 
pidżamach kazionnych, spranych i spłowiałych? Albo, panie Książkiewicz, czy ja 
musiałem przyjechać do szpitala najzwyklejszym tramwajem, skoro w garażu stoi 
so-bie spokojnie mój citroen? Tylko że ja chcę przynajmniej od czasu do czasu 
postąpić inaczej, niż wskazuje mi na to wykonywany zawód i zajmowane stanowisko. 
W gazecie zapowie-działem, że nikt nie ma prawa mnie tutaj odwiedzać, jeśli 
sobie tego nie życzę. Żona, jak 
wspomniałem, przebywa na placówce, więc i od tej strony mam zapewniony spokój. – 
Spoj-rzałem w jego szeroko rozwarte oczy. – Panie Książkiewicz, niech pan mi 
wierzy, że napraw-dę mam już dosyć tych wszystkich bankietów i oficjałek, gdzie 
strzelają szampany i najlepsze koniaki leją się strumieniami. 
– 
Panie redaktorze Radwan – powiedział ściszonym głosem Książkiewicz – staram się 
pana w pełni zrozumieć, ale nie bardzo mogę. Bo dajmy na to ja. Kto by mi kazał 
jeść chleb ze smal-cem, jeślibym miał obok lodówkę, którą rozsadzają szynki, 
polędwice i pieczone bażanty. 
Uśmiechnąłem się ze smutkiem. 
– 
Panie Książkiewicz, niech pan postara się zrozumieć tę prostą prawdę, z której 
wynika, że raz na jakiś czas, choćby raz na parę lat, każdy człowiek chciałby 
stać się znów tym, kim jest w istocie. Mój ojciec był fornalem w jednym z 
licznych majątków hrabiego Tarnowskie-go. Po wojnie otrzymał z reformy cztery 
hektary ziemi. To było wielkie święto w naszej ro-dzinie. Nas jednak było 
sześcioro rodzeństwa, sami chłopcy, i te cztery hektary niczego nie 
rozwiązywały. Po prostu ledwie było co jeść. Na ojcowiźnie mógł zostać jeden, 
reszta mu-siała iść w świat. I poszliśmy. Z tym że poszliśmy wszyscy. Każdy z 
nas na swój sposób zro-bił karierę. Bo człowiek biedny i ambitny szybko potrafi 
wyłapać właściwy wiatr w żagle nawet tam, gdzie wiatru pozornie nie ma. 
Wyprostowałem się, ponieważ zdrętwiały mi łokcie. Książkiewicz milczał. 
Wyczekując, aż się odezwie, z pozorną obojętnością wpatrywałem się w okno. Szyby 
pokryły się znów cienką war-stewką wody. Nie ścierałem jej już. Kontury drzew 
widać było teraz jak poprzez mgłę. Przecią-gnąłem się, aż zatrzeszczało mi w 
stawach. Tępo i nagle, jak od uderzenia pięścią, zabolał mnie brzuch. Syknąłem, 
po czym ponownie oparłem się o parapet. Ból minął. Popatrzyłem na Książ-
kiewicza. Z jego twarzy nie spełzło jeszcze zdumienie. Uspokojony tym 
powiedziałem: 
– 
Ach ta nienaturalność, proszę pana, to ciągłe udawanie, ten węch myśliwski, żeby 
wie-dzieć, skąd i w jakim momencie może zjawić się bydlę, ta nieustająca obawa, 
że ktoś, nawet najbliższy przyjaciel, wykorzysta chwilę słabości, tę szczerość, 
podczas której człowiek staje się sobą, i wyrwie nam spod tyłka stołek, aby bez 
skrupułów samemu go zająć. Te kobiety, łatwe i wyuzdane, które wyobrażają sobie, 
że romans z redaktorem Radwanem ułatwi im po-zycję towarzyską w tym małym 
bagnie. To jest coś takiego, panie Książkiewicz, o czym nie chce się nawet 
mówić. A tu jestem swobodny, tu mnie nikt nie zna, z wyjątkiem pana, które-mu 
bez obawy powierzam swoją tajemnicę. Tu nie muszę się wstydzić swojego 
dzieciństwa, ukrywać mojego pochodzenia, gdyż pochodzenie chłopskie stało się 
już niemodne. Panu zaś otwarcie mogę powiedzieć, kim był mój ojciec. 
Musiałem skończyć, bo wzbierał we mnie złośliwy śmiech. Zacisnąłem zęby i z 
trudem hamowałem jego paroksyzmy. Książkiewicz wpatrywał się we mnie z o- gromną 
uwagą. Jego wykręcona nieco w bok głowa w szarym świetle tego jesiennego dnia 
miała wygląd głowy ptaka. 
– Panie redaktorze Radwan...Znacząco podniosłem palec do ust.
– 
Panie Radwan – poprawił się Książkiewicz – ja też bardzo często, zwłaszcza 
teraz, wra-cam do mojego dzieciństwa, do miasta Rosice, gdzie mój ojciec 
prowadził sklep z przyborami piśmiennymi, a później, już za władzy ludowej, 
przerzucił się na branżę warzywną. I też nie-raz myślę, że gdybym nie musiał 
stamtąd wyjechać, moje życie tam właśnie byłoby inne i teraz nie miałbym tej 
strasznej choroby. 
Na plecach, pomiędzy łopatkami czułem coraz wyraźniej czyjś wzrok. Odwróciłem 
się gwałtownie. Tuż za nami stał rozbawiony pan Guzik. 
– 
Stale dwóch – powiedział. – Jeden chodzi, a drugi pilnuje. Co? To który to 
chodzi, a któ-ry pilnuje? Co? 
– 
Panie Guzik – starałem się zachować spokój – to pan niech będzie łaskaw pilnować 
swojego nosa. 
–
Redaktor – powiedział z pogardą Guzik – to który to redaktor, ten mniejszy czy 
ten zasrany? 
–
Sam pan jesteś zasraniec, panie Guzik!Guzik przybliżył się jeszcze bardziej i 
zaczął walić pięścią w piersi:
–
Co? Ja zasraniec! Ja?Książkiewicz zbladł i poruszył się niespokojnie:
–
Panie Radwan, może się jednak trochę przejdziemy. Niedużo, kawałeczek 
tylko.Poszliśmy. Wolno, nie spiesząc się, prawą stroną korytarza jak na 
prawdziwej ulicy.
– 
Redaktorzy! – wołał za nami Guzik. – Redaktorzy gazetki ściennej inwalidów i 
renci
stów! Teraz to każdy redaktor. A jak popatrzysz, to tylko jęzor i dupa goła. 
Trzy, może cztery okna dalej Książkiewicz przystanął. 
– Panie Radwan – powiedział – jakoś mi dzisiaj, po tej podwójnej witaminie, 
chodzenie nie idzie. Zatrzymajmy się tutaj. 
Zbliżyliśmy się znów do okna i przysiedliśmy na parapecie. 
Te dokładnie trzydzieści siedem minut – Książkiewicz ma zegarek marki Delbana – 
które 
dzieliły nas jeszcze od obiadu, wypełniała radość życia i miękkie cmokanie kół. 
W stadku rozćwierkanych praktykantek, których białe, czyściutkie czepki nie 
oznakowane są jeszcze paskami, sunął na swoim wózku Beznogi. Parę tygodni temu 
znaleziono go w pobliżu Mińska Mazowieckiego obok torów kolei elektrycznej. Był 
pijany. Obrabowali go młodzieńcy o światopoglądzie konsumpcyjnym, trochę 
pokopali, a następnie wyrzucili w biegu z pociągu. Beznogi pośród szczebiotu 
dziewcząt jechał w stronę dyżurki pielęgniarek. Siedzimy ów przemarsz. Nasze 
głowy zwracają się jednocześnie, jakby pociągane tym samym sznurkiem. Robi się 
ciszej. Drzwi od ustępów są otwarte. Słychać stamtąd gwar wielu głosów i gruby, 
ordynarny rechot pana Guzika. Ogarnia mnie niepokój, a potem wściekłość. 
Książkiewicz przygląda mi się ze współczuciem. 
– 
Panie redaktorze – mówi cicho – proszę nie zwracać na niego uwagi. To przecież 
cymbał. 
– 
Panie Książkiewicz – odparłem – przecież powiedzieliśmy już sobie, żadnych 
tytułów! Prawda? Są sprawy, które stanowią naszą wspólną tajemnicę. Niech pan o 
tym pamięta. Książkiewicz zmieszał się. 
– 
To było ostatni raz, panie Radwan. Trudno jednak tak od zaraz odmienić 
przyzwyczaje-nia. Zgodzi się pan ze mną, że dzisiaj człowiek bez tytułu jest 
tylko szarą masą. Weźmy na przykład moją osobę. Ukończyłem studia wyższe bez 
przerywania pracy zawodowej, ale ma-gistra nie ukończyłem. Gdybym ukończył 
chociaż samego inżyniera, to co innego. Mógłbym już sobie na drzwiach napisać – 
inżynier. Ale ja niestety zaliczyłem jedynie prawo i admini-strację w pierwszym 
stopniu nauczania. A czegoś takiego przecież na drzwiach się nie pisze. Tylko 
więc koledzy, proszę pana, a czasem nawet i moja rodzina, wiedzieli o tym, że ja 
mam studia wyższe. Koledzy, akta personalne i kierowniczka kadr, bo ta akurat 
miała dobrą pa-mięć. 
– 
Wie pan co? – powiedziałem – według mnie jest to zjawisko przejściowe. Pamięta 
pan inwazję stonki? Ile emocji wzbudzał ten niewielki pasiasty żuczek, dopóki 
miał jeszcze po-chodzenie imperialistyczne i był zrzucany z amerykańskich 
samolotów szpiegowskich. A teraz nikogo już nawet nie dziwi jego wcale nie mniej 
liczna obecność na naszych polach. I nie walczą już z nim jak dawniej koła ZMP, 
ale kółka myśliwskie przy pomocy hodowlanych bażantów. Te pokaźne już szeregi 
magistrów, panie Książkiewicz, niebawem nam również spowszednieją, staną się 
szare, zwykłe i całkowicie swojskie. 
– 
Tatusiu – zwracał się do Nadolnego wysoki, łysiejący szatyn słusznej postury – 
dlaczego tatuś uparł się jeść obiad tutaj, kiedy możemy pojechać nawet do 
restauracji „Kongresowa”, stać mnie na to. Ale najlepiej będzie pojechać do 
domu. Sylwia ma upiec na dzisiejszą okazję kaczkę z jabłkami. Gosia i Arturek 
też już się bardzo za tatusiom stęsknili. Nie mogą się wprost doczekać swojego 
dziadka. Tatusiu! No! Niech się tatuś nie daje prosić. 
– Kobitki – wychrypiał głębokim basem Nadolny. 
– 
Kobitki, kobitki – powtórzył z irytacją w głosie szatyn – ale dobrze, jeżeli już 
tatusiowi tak bardzo na tym zależy. Gwarantuję, że co sobota będzie miał tatuś 
czysto wykąpaną, młodą kobietkę. Niech mnie kosztuje. Ja to opłacam. Tatusiu! 
Dotarłem do mojego łóżka, usiadłem. Nadolny był ubrany, miał nawet zawiązany 
krawat. Nie odzywał się już, tylko zwiesił w ponurym milczeniu głowę. Jego 
ogromne dłonie o dłu-gich, suchych palcach wykonywały jakiś zastanawiający 
taniec na kocu, którym niedbale za-rzucone było łóżko. Były to ruchy 
przypominające nagarnianie czegoś rozsypanego. Wszyscy milczeli. Dopiero po 
dłuższej chwili Nadolny przerwał taniec swoich rąk i wskazując na leżą-cą obok 
niego jesionkę, powiedział: 
– To nie moja!
Szatyn porwał jesionkę z łóżka i potrząsając nią zaczął wołać:
– 
Jak to nie tatusia? A kto już dobre dwadzieścia lat w niej chodzi i nie chce 
niczego inne-go, może ja? 
– Nie moja – powtórzył Nadolny. 
– 
Tatusiu – szatyn starał się zachować spokój – niech tatuś popatrzy. O! W 
kieszeni jest jeszcze tatusina chustka, a tutaj prezerwatywki. Dawniejsza 
produkcja, „ultra gum”. Teraz też tatuś nie poznaje? 
– 
Panie kolego – zwrócił się do szatyna Rogala – ja też znałem jednego 
psychicznego. Mieszkałem dawniej Miczurina cztery i to był sąsiad. Samotny, 
tylko z matką, bo w wojnę mu Niemcy żonę i dzieci wykończyli. Tak był spokojny, 
ale jak mu odbiło, szukał jednego gestapowca nazwiskiem Schwarzgruber. Brał coś 
ciężkiego do ręki, wychodził na ulicę i za-czepiał przechodniów. „Stój, bo 
strzelam. Jak się nazywasz?” – wołał. Każdy znał go w na-szej dzielnicy. 
Wystarczyło wymienić nazwisko, a on już szedł dalej i jeszcze przepraszał. 
Kiedyś naszło go w czasie rąbania na podpałkę podkładu kolejowego. Złapał 
siekierę i swoim zwyczajem bryk na ulicę. Trzeba trafu, przechodził pracownik 
Urzędu Bezpieczeństwa. Był nietutejszy, miał tylko narzeczoną na naszej ulicy. 
Cały magazynek ze służbowej tetetki w niego władował, tak się przestraszył. 
– 
Panie – zawołał szatyn – co mi pan tutaj z tym psychicznym wyjeżdża, tatusia to 
nie do-tyczy. Tatuś ma tylko guz na mózgu. Najpierw mu w głowie wyrósł, ale 
teraz się zatrzymał i już więcej nie rośnie. Fakt, że rzuciło się to tatusiowi 
na uszy, jak również – bo nic, co ludz-kie, nie może być człowiekowi obce – 
samca w nim rozbudziło na stare lata po śmierci świę-tej pamięci mamusi. Zęby 
jednak tatuś miał jakiś szwank na umyśle, to nic takiego absolutnie nie wchodzi 
w rachubę. A w ogóle to kim pan jest? Bo ja mam warsztat samochodowy przy 
krakowskiej szosie i nie pozwolę na żadne brednie odnośnie mojego tatusia. 
Rozumie pan! 
– 
A ja mam piegi – odrzekł Rogala i rozpiął pidżamową kurtkę – nawet dużo. O! 
Pokazać gdzie indziej? 
Nadolny uniósł głowę. Jego dłonie teraz szybkimi ruchami uklepywały koc. Oczy 
bielały mu od nienawiści. 
–
Łyżka – wycharczał. 
Szatyn gorączkowo zaczął przeszukiwać łóżko, a potem szafkę. Bezskutecznie. 
– 
Panie syn – powiedział Rogala – on schował ją do jesionki. Pan zobaczy w 
wewnętrznej 
kieszeni. Szatyn nie odzywał się. Podleciała tylko na dobry metr z gniewem 
rzucona poduszka. Pan Tomasz, który do tej pory milczał, odłożył na bok swoją 
francuską gazetę. 
–
Ależ to prawda – powiedział – sam widziałem, jak pański tatuś chował tam łyżkę. 
– 
Dziękuję panu – odparł grzecznie szatyn i poszperał w jesionce. – Ma tatuś! Na! 
I niech 
tatuś za przeproszeniem się nażre, ja poczekam. Pobrzękując kołami wtoczył się 
do sali „Batory”. 
–
Korytko zajechało – zakomunikowała salowa Zenią.Nadolny od razu zaryczał:
–
Siostro! Siostra zobaczy. Opatrunek mi się przekręcił' 
–
Panie starszy – zachichotała Zenia – ja osobiście mam komu oglądać. Nie muszę 
panu. 
–
Tatusiu – zajęczał szatyn – przecież te panie to nie są siostry. 
–
Jak na biało, to siostry. 
– 
Tatusiu, czy tatuś nie widzi, że panie wykonują odpowiedzialne zadania na 
odcinku po-rządków, sprzątania i rozwożenia posiłków i nic więcej. Im nawet nie 
wolno wykraczać poza zakres obowiązków. 
–
Na biało, to siostry – skwitował Nadolny. 
–
To pan jest jego synem – zdziwiła się Kurzawa – dochowałeś się pan ojca, szkoda 
gadać. 
– 
Tatusiu – powiedział szatyn – ja z tatusiem zwariuję. Wydział finansowy nie daje 
mi ra-dy, ale tatuś to mnie wykończy. 
Za oknami znów padał śnieg, tym razem drobny jak perłowa kasza. Byłem najmłodszy 
w naszej sali i akurat byłem na chodzie. Salowa Zenia podawała mi talerze z 
zupą, a ja roznosi-łem je i stawiałem na taboretach. Trzy pomidorowe i jeden ryż 
na rzadko z suszonymi jarzy-nami. Ryż był dla mnie. Na drugie – dla nich po 
kawałku kurczaka w potrawce – a dla mnie ten sam kurczak, tylko że zmielony i 
bez potrawki. 
– 
Tatusiu – odezwał się szatyn – czy tatuś musi tak jeść, jakby nigdy w życiu nic 
nie jadł? Skąd ten apetyt u tatusia? 
– 
Panie syn – powiedział Rogala – znałem już taki wypadek. Tatusia należy 
przebadać pod kątem solitera. 
–
Zamknij się pan! – krzyczał szatyn– nie mam życzenia już z panem mówić! 
–
Nie mogę już – zaśmiała się. Zenia – ale tu kino. 
–
Ty tylko fartu szukasz, żeby sobie pogadać – powiedziała Kurzawa – bujamy się 
dalej. 
Skrzypnął „Batory”, a potem ucichły odgłosy jedzenia. Pozbierałem talerze i 
ustawiłem je na parapecie okna. Resztki zgarnąłem na jeden talerz i wysypałem 
ptakom. Chłód tego nie-spodziewanie śnieżnego dnia na moment wtargnął do sali. 
Pan Tomasz czytał już swoją ga-zetę. Pan Rogala energicznie czyścił scyzorykiem 
paznokcie. Wydobyłem z szafki zakamu-flowaną popielniczkę. Zapaliłem. Nadolny 
siedział nieruchomo. Jego ręce były teraz spokoj-ne. Jedynie wzrok miotał się 
tak samo nienawistny jak poprzednio. Szatyn siedział obok nie-go na taborecie 
zgarbiony i jakby rozpuchnięty. Nagle zerwał się i zaczął wołać: 
– Idziemy już! Tatuś się ubierze! Późno jest. Klienci na mnie w warsztacie 
czekają. O! Tu jest jesioneczka. Proszę. 
–
Nie moja. 
–
Ja też znam się na żartach. Ale tych żartów to już chyba za dużo? Tatuś się 
ubiera! 
Nadolny ani drgnął. Uniósł jedynie głowę i przez dłuższą chwilę wpatrując się w 
syna po-wiedział: 
– Nie wyleczyli!Szatyn zamachał rękami.
– Tatusiu! – krzyczał – co tatuś wyprawia, to nie cyrk! Ja tego zupełnie nie 
rozumiem. Jak tak można? I to tatuś. Panowie – zwrócił się do nas – tatuś 
czterdzieści pięć lat przepracował na poczcie jako doręczyciel, a dawniej 
listonosz, i ani minuty spóźnienia. Sama solidność. A teraz takie sprawy. Nie, 
ja tego nie wytrzymam. Panowie, pomóżcie! 
– Ja panu pomogę – zgłosił się pan Tomasz. 
Odłożył gazetę, nie spiesząc się założył szlafrok, starannie przewiązał się 
paskiem i wy-szedł z sali. Chwilę go nie było, potem wrócił i zbliżył się do 
Nadolnego: 
–
Jest pan proszony na opatrunek do zabiegowego. Niech się pan pospieszy. Prędzej! 
–
Że co? 
–
Na opatrunek! Do zabiegowego! Słyszy pan?Nadolny ożywił się:
–
To tu już nie robią? 
–
Od dzisiaj wszystko w zabiegowym. Docent mówił. Nie pamięta pan? 
Przyglądałem się Nadolnemu. To nie był ten sam człowiek. Wstał, jeszcze przez 
moment potupał w miejscu, potem ostro ruszył do drzwi. Szatyn chwycił ojcową 
jesionkę. 
– Dziękuję panu – mówił i potrząsał dłonią pana Tomasza. – Dziękuję. Gdyby nie 
pan, to nie wiem, co bym zrobił. 
– Głupstwo – odparł pan Tomasz. 
Wyszli, a nam wcale nie było do śmiechu. Może dlatego, że była to pora leniwa, 
poobied-nia. Leżeliśmy w łóżkach, a na korytarzu cichł stukot buciorów 
Nadolnego. Potem rozległ się jeszcze odległy trzask drzwi. Przekręciłem się na 
bok i zapatrzyłem w okno. Drzewa tkwiły nieruchomo jak pokraczne, czarne posągi. 
Na wpół drzemiąc obserwowałem salową Zenię, jak zmienia pościel na łóżku po 
Nadol-nym. Asystował jej Rogala. Pan Tomasz obierał pomarańczę. Intrygował mnie. 
Choć czasem wymieniałem z nim jakieś słowa, ciągle nie wiedziałem, kim jest. 
Czyta sporo, ale dlaczego akurat francuskie gazety? Zachowuje się zwyczajnie, 
ale modli się przynajmniej dwa razy dziennie. Nadolny, ten knur, modlił się 
częściej. Teraz pan Tomasz wstaje i częstuje poma-rańczą Zenię. Ta od razu wtyka 
swój przydział do ust, ociera rękę o przybrudzony fartuch i nie mówi ani słowa. 
Jest czegoś zła, a w złości jej twarz jakby wiotczeje, robi się obwisła. Moja 
kolej. Muszę unieść się trochę na łokciu. Pomarańcza jest kwaśna. Rogala 
odmawia. Pan Tomasz wraca na swoje łóżko. Zenia zgarnia brudy pod pachę i 
wychodzi z sali. 
– Wracając do kobiet – mówi nagle pan Tomasz – to najpiękniejsze są Syjamki. A 
jakie proporcje! – Kurwy są wszędzie, nie tylko za granicą – przerywa mu Rogala 
i siada na jego łóżku. – Ja żadnej nie wierzę, a moją to trzymam krótko jak psa 
na łańcuchu. 
Przekręcam się na wznak. Ta mucha pod sufitem wciąż krąży. Krąży i brzęczy. 
Takie to małe, a tyle w tym siły. I tyle brzęczenia. Na wznak niedobrze. Zaczyna 
boleć. Znów więc twarzą do okna. Lepiej. Świątynia Wang. Nie byłem. I skąd tam 
Chińczycy? Z importu? Z Książkiewicza światowy człowiek. Do Karpacza jeździ. 
Skontrowałem go jednak nieźle. Ze-sztywniał aż, ciemnota wykształcona. Lubię 
takich. A już najbardziej puszczać w maliny. Tamci gadają. Panienki się sypią 
jak groch. Różne. To kolorowe, to białe. Ale dobrze gadają, bo cicho... 
Odgłos intensywnego poklepywania. Zerwałem się. Pan Tomasz siedział lekko 
pochylony, a jego chude i bardzo białe plecy były nagie. Siostra Monika 
wklepywała w nie spirytus, jed-ną ręką podtrzymując zadartą wysoko pidżamę. 
Rogala rozmawiał z wysokim, łysawym męż-czyzną w okularach. Poczułem mdłości, 
napłynęła gwałtownie fala zgagi. Ogarnął mnie trud-ny do określenia niepokój. 
Siostra Monika, brunetka o przebiegłych, cygańskich oczach, z rozmachem, na 
znak, że już starczy, klepnęła pana Tomasza w plecy. Kazała mu się położyć i 
nakryć. Zsunąłem nogi na podłogę. W brzuchu zabulgotało jak w butelce. Od 
żołądka aż do gardła dokuczliwe pieczenie. Usta pełne śliny. Przełknąłem. 
Schyliłem się po pepegi. Mdło-ści. Wyprostowałem się. Przede mną stał ten wysoki 
mężczyzna w okularach i wyciągał w moim kierunku rękę. 
– Nie witałem się jeszcze z panem – powiedział – ale nie chciałem budzić. 
Zbigniew 
Rauch jestem. Wstałem. Zdążyłem jeszcze uścisnąć mu dłoń i biegiem rzuciłem się 
do drzwi. 
Pochylam się i usiłuję zwymiotować. Zza sedesu wysnuwa się ostry zapach wapna 
chlo-rowanego. Cuchnie mocz. Dłonie wsparłem o kolana, nogi mi drżą. Na początku 
ulało się ze mnie trochę tego świństwa, ale potem nic. Spróbuję jeszcze raz. 
Podnoszę prawą rękę i wsu-wam palce do gardła. Torsje i przenikliwy ból. Jakby 
ta piekąca ciecz, która mnie wypełnia, rozrywała mi tkanki. Nic z tego. Prostuję 
się i opieram o framugę drzwi. Jestem spocony, a jednocześnie mi zimno. 
Zaszeleściły czyjeś kroki, a potem zaczęło bulgotać w pisuarze. Bul-got ucichł. 
Odwróciłem się. 
– 
Rzyganko – powiedział pan Guzik – nażarło się czegoś z domu do rozpęknięcia, to 
teraz się rzyga. – Podniósł głos. – Pan piszesz do gazet, sam słyszałem. Napisz 
pan, że mi do sali wsadzili kadłuba. Siedzi na łóżku,. huśta się i stęka. Panie, 
on prawie całkiem nie ma już nóg. A to, co pozostało, i tak mu gangrena zjada. 
Co to u mnie trupiarnia, Oświęcim? Porządek trzeba z tym zrobić. 
– Panie Guzik, brzuch mnie boli, nie widzi pan? 
–
Zjadywać tyle nie trzeba. Żrą jak na akord, a tu się leży i ruchu nie ma. To co? 
Napiszesz pan? Papier przyniosę. Listowny chyba starczy? 
Odsunąłem go i wyszedłem na korytarz. A tam spokój, a tam ciepłe powietrza 
strugi i fo-rum romanum. Grupki dyskursywne stoją w różnych oddaleniach i 
machają rękami. Poszum słów, niekiedy przestebnowanych śmiechem. Zatrzymuję się 
przy oknie. Za mną sapie w zirytowaniu pan Guzik. Na oddziale skórnym, zapłonęły 
już żarówki. Ale ich światło jest jeszcze światłem osobnym. Nie może przedrzeć 
się przez blask odchodzącego dnia. Salowa, zwana Wzięłam Trochę Okruszków, z 
basenem w ręku weszła do sali numer jeden – najwięk-sza, dziewięć łóżek – na 
której leży Książkiewicz. Stoję sztywno wyprostowany i staram się płytko 
oddychać, żeby nie spowodować torsji. 
–
Panie ten – odzywa się Guzik – to znaczy, że żadnych słów do napisania nie 
będzie? Co? Jak redaktor, to chyba po to, żeby pomóc. Dobrze mówię? Proszę – 
chwycił mnie za ramię – idź pan i zobacz tego kadłuba! 
Zgiąłem się. Zemdliło mnie. Od nowa ten ból ostry i nie do zatrzymania. I nawet 
zawyć nie można. Biegiem wpadłem do ustępu. Ulga. Jeszcze raz. Już znacznie 
łatwiej. Jakby zwiot-czały rozdęte tkanki. 
Umyłem się. Spojrzałem w lustro i przyczesałem. Zmarszczki. Żółtawa cera, na 
brodzie trochę niedogolonych kłaków. Za mną cisza. Już nie. Dwóch zagadanych 
przyszło się odlać. Głębokie oddechy. Kilka razy. Potem długo płuczę usta. 
Ledwie zszedł ten szajs, a już chce się palić. Wychodzę z ustępu. Sytuacja 
korzystna. Guzik gdzieś się zapodział. Zapłonęły światła. Ale tylko na 
korytarzu. A w świetlicy dymno już i gwarnie. Choć gwar, trzeba przy-znać, 
dyskretnie stłumiony. Mieszana czwórka brydżowa, jedno mieszane kółko 
dyskusyjne, które omawia przydatność zawodową poszczególnych chirurgów, i ze 
sześciu oglądaczy wo-lontariuszy, wpatrzonych w ekran telewizora. Siadam. Idzie 
program o piętrowym tuczu świń. Znalazłem miejsce w samym kącie tak, że mogę 
widzieć również duży fragment korytarza i częściowo dyżurkę pielęgniarek. 
Wyciągam pomiętą paczkę, w której jest jeszcze kilka sfaty-gowanych sportów. 
Przypalam. Samopoczucie od razu lepsze. Telewizja pokazuje kilku do-brze 
odkarmionych panów w białych fartuchach. Stanęli półkolem. Widać są telewizji 
zwy-czajni, bo ani kamera, ani przymilne pytania redaktora w jasnym, z chłopska 
uszytym kożu-chu nie są w stanie wywołać w nich tremy. Po naświetleniu sytuacji 
ogólnej w obliczu zadań informują przekonywająco o przyroście globalnym przy 
zastosowaniu najnowszych pasz i maksymalnym wykorzystaniu powierzchni. W moment 
później, w ślad za panoramicznym i pełnym uzasadnionego optymizmu spojrzeniem 
redaktora w kożuchu uszytym z chłopska, ukazuje się dwupoziomowy chlew, wielki 
jak fabryczna hala, w którym kłębią się czysto wymyte cielska świń. W ich 
zharmonizowany z całością kwik wdziera się jak dysonans pełen zapytań głos pana 
Guzika: 
– Szczać będą jedna na drugą. Jaki to sufit tyle szczynów przyjmie? Eh, 
ludzie... 
Kulę się, wciskam w szlafrok, maskuję kłębami dymu. Guzik wznosi się na palce, 
ale roz-gląda niezbyt dokładnie, wybiórczo tylko. Jakby stał pod gruszą i 
wypatrywał spadania co bardziej dojrzałych owoców. 
Poszedł. Z ekranu wyło teraz, szarpiąc struny gitar, spore grono pudlopodobnych. 
Była to tęskna i pełna rozpaczy pieśń z zakresu miłości, która nie może 
zaspokoić naturalnych popę-dów. Nie ma bowiem chaty, pada zimny deszcz, a świat 
jest niemiły i nierozumiejący. Pudlo-podobni więc kopulowali powietrze, a jedna 
z pań z mieszanej czwórki brydżowej podniosła się z krzesła, aby rozprostować 
dren, którym do sprytnie podczepionego u poły szlafroka fla-konika coś ściekało. 
– Panie! – zawołał łysy mężczyzna z mieszanego kółka dyskusyjnego – ja jeszcze w 
Wiśle złapię panu takiego suma, że pana cholera weźmie. 
Pudlopodobni ucichli, aby za moment zaryczeć znowu. A ich subiektywny płacz 
nabrał pewnych akcentów obiektywnych. Wyli o tym, jak ludzie idą rano do pracy, 
jadą tramwaje, słońce przegląda się w rzece, a oni jednak ciągle szukają tej, co 
by im pasowała. 
Było mi już lepiej, a może nawet zupełnie dobrze. Dyżurkę pielęgniarek miałem 
teraz za plecami, za to tak po lewej, jak i po prawej stronie widziałem duże 
fragmenty korytarza. Za-brzęczało. Salowa Wzięłam Trochę Okruszków pojechała 
„Batorym” w stronę windy. Zapa-dał zmierzch. Przed wieczorem jednak niebo 
oczyściło się z chmur i blask zachodzącego słońca przez chwilę jeszcze migotał w 
oknach. Czwórka brydżowa nie widziała już kart, chciano więc zapalić światło, 
ale tu ostro zaprotestowało kółko dyskusyjne. Stłoczona na ekranie telewizora 
gromada kilkunastolatków zastanawiała się gładko nad problemem wybo-ru. O jaki 
tu wybór chodziło, trudno było się w potoku słów zorientować. Korytarzem z gra-
cją kuracjuszy snuli się chorzy. Jeden tylko Książkiewicz rażąco odcinał się od 
tła. Nadcią-gnął z głębi korytarza zgięty i trzymający się ściany. Pochyliłem 
się i w tym półmroku z wielką uwagą przyglądałem się własnym pepegom. Ogarnęło 
mnie coś w rodzaju złośliwego zadowolenia, że ktoś męczy się teraz podobnie, jak 
ja męczyłem się niedawno. Uniosłem się i znów dyskretnie zerknąłem na korytarz. 
Przy Książkiewiczu na chwilę zatrzymał się Guzik, powiedział coś, ale 
Książkiewicz nie zwracał na niego uwagi i ciągle przytrzymując się ścia-ny sunął 
dalej. Schowałem się. Ciekawość wzięła jednak górę. Wyprostowałem się. Książ-
kiewicza nie było. Obróciłem się z krzesłem o dziewięćdziesiąt stopni i od nowa 
miałem go w polu widzenia. Stał w pobliżu dyżurki, a obok niego siostra Monika i 
doktor Kalka. Książ-kiewicz rozstawił nogi, pochylał się i jakby zapadał w 
siebie. Doktor Kalka gwałtownie wy-machiwał rękami. Chwila przerwy i bezradny 
gest rąk Książkiewicza. Jego szybko poruszają-ce się usta. Ręce doktora Kalki w 
tym samym, pełnym zniecierpliwienia i złości tańcu. Książ-kiewicz porusza 
ustami. Ręce doktora Kalki zatrzymują się nagle, a potem jakby z rezygna-cją, a 
zarazem z przyzwoleniem opadają w dół. Siostra Monika podtrzymuje Książkiewicza, 
który się zachwiał. Oboje idą w stronę dyżurki i nikną mi z oczu. Doktor Kalka 
czujnie wpa-truje się w oszkloną klatkę świetlicy. Wracam z krzesłem do 
poprzedniej pozycji. Miarowo stukają drewniane trepy doktora Kalki. Ich odgłos 
oddala się. Usiadłem wygodniej. Matowo połyskiwał ekran telewizora, a słowa 
sypały się miałko jak kasza z worka. 
Najpierw zobaczyłem siostrę Monikę. Przemykała szybkim slalomem pomiędzy 
spaceru-jącymi. Trzymała plastykową tacę zastawioną lekami. Patrzyłem za nią, aż 
zniknęła. Widok na korytarz przysłoniło mi kilka osób, które wchodziły do 
świetlicy. Zaszurały krzesła, ucze-pione czyjegoś śmiechu słowa rozpełzły się po 
zadymionej przestrzeni i widok znów się od-słonił. W moim polu widzenia ukazał 
się Książkiewicz. Nie przesuwał się już noga za nogą, ale szedł. Jeszcze chwila, 
a byłbym stracił go z oczu. Zastukałem w szybę. Zatrzymał się i rozejrzał 
bezradnie. Zastukałem jeszcze raz i zacząłem dawać mu znaki ręką. Zauważył. 
Otworzył drzwi, ale do środka nie wchodził. Stanął w progu i kiwnął, abym 
podszedł. Zbli-żyłem się do niego. Nie wiem, czy mi się wydało, ale jego smród 
jakby zmalał. Wskazałem na stojące wokół mojego miejsca puste krzesła i 
spytałem: 
–
Dlaczego pan stoi tutaj, a nie usiądzie? Miejsca jest, dosyć. 
–
Pan sądzi, że mogę tu wejść teraz, kiedy jest tyle ludzi? 
–
Pan sobie choroby nie wybierał, panie Książkiewicz. 
Usiedliśmy. Jego oczy błyszczały, jakby wpuścił w nie atropiny i oprócz tego 
polakierował. 
– 
Panie Radwan – zapytał podnieconym głosem – czy był pan uprzejmy widzieć mnie 
parę minut temu, kiedy doszedłem tutaj ostatkiem sił, bowiem zastrzyk, jaki 
otrzymałem na krótko przed obiadem, przestał działać? 
– Niestety, nie miałem tej przyjemności, panie Książkiewicz. 
– 
A to szkoda, bo dopiero miałby pan możność zobaczyć, jak wygląda człowiek, 
którego dopadły wszystkie nieszczęścia naraz. Proszę pana, ja już nic nie 
widziałem ani nie słyszałem poza tym jednym pragnieniem, żeby znowu otrzymać ten 
zastrzyk. Sukmański powiedział, że mogę otrzymać, kiedy będę uważał to za 
konieczne. Mój zrujnowany organizm sam da mi znak, a tym sygnałem będzie ból. 
Sukmański tak powiedział, a doktor Kalka wyraził sprze-ciw. Panie, ja bym od 
tego bólu umarł i już teraz by mnie nie było. Ale siostra Monika ujęła się za 
mną, bo mnie już słów brakowało w gębie, zresztą, skąd je brać, jak człowiek w 
zasa-dzie tylko jęczy. 
Zapatrzył się gdzieś tymi swoimi błyszczącymi ślepiami. Odniosłem wrażenie, że 
od ostatniego naszego widzenia, w ciągu tych paru zaledwie godzin, twarz 
Książkiewicza wy-dłużyła się i zaklęsła. I stąd, być może, brała się 
niesamowitość jego spojrzenia. Twarz chudła i wydłużała się, a oczy olbrzymiały, 
jakby wypychane od środka. Z telewizorni znowu na-pływała muzyka, a ściślej 
znowu śpiew, ale już nie grupowy, tylko w wykonaniu pojedyn-czym. Śpiewała znana 
gwiazda w długiej, powłóczystej sukni. Piosenka była też powłóczysta i idealnie 
banalna. Przyglądałem się piosenkarce i nawet sprawiało mi to przyjemność. Zwy-
miotowałem przecież, oczyściłem mój żołądek z tych obrzydliwych złogów, piekło 
mnie tam w sposób umiarkowany, więc mogłem być skłonny do sentymentów. 
Piosenkarka ukłoniła się, zahuczały odpowiednio stonowane w telewizorni oklaski. 
W tym momencie Książkiewicz drgnął i powiedział nienaturalnie głośno: 
– Telewizja jest co dzień. Czy pan jej chce, czy nie, panie Radwan.Rozejrzałem 
się wokół.
– 
Słucham pana, panie Książkiewicz – odparłem mocno zirytowany – tylko proszę w 
mia-rę możności mówić ciszej. 
– 
Dobrze. Dostosuję się. Chociaż mam chyba prawo mówić czasami nieco głośniej. 
Cho-dzi mi o to, panie Radwan, skąd nagle bierze się w zwykłym, szarym obywatelu 
cała kopalnia snów? Ja rozumiem, że ta wzmocniona witamina gwałtownie wyzwala 
siły życiowe organi-zmu, a więc i mózgu, ale ja przecież jestem człowiekiem 
konkretu, wykazów, liczb i dyrek-tyw. 
Pod jego pidżamą w sposób bardzo wyraźny wypuczał się brzuch. Było to 
zdumiewające. Przecież wczorajszego wieczoru, gdy go poznałem, Książkiewicz 
sprawiał wrażenie człowie-ka szczupłego. 
– 
Wracając do meritum – mówił dalej – to powiem tu tylko tyle, że wystarczyło po 
otrzy-maniu zastrzyku przysiąść na moment na krześle. Ból odpływał, w uszach 
wystąpił lekki szum, a w oczach, które zamknęły się nie wiadomo kiedy, pojawiły 
się pierwsze obrazy. Naj-pierw oderwane i pozornie bez znaczenia, a potem już w 
logicznych ciągach. Obok mnie sio-
stra Monika rozdzielała leki na poszczególne sale, pan zapewne siedział już 
tutaj i oglądał telewizję, a ja szedłem brzegiem morza tuż po sztormie, kiedy w 
przyrodzie czuło się jeszcze jego szaleństwo. Szedłem tuż przy linii wody po 
twardo ubitym piasku, a moje nogi plątały się w gęstwinie wodorostów, pomiędzy 
którymi połyskiwały bursztyny wielkie jak orzechy włoskie. Podnosiłem je i 
wkładałem do kapelusza. Chmury rozsunęły się i wyjrzało słońce, które zaczęło 
ogrzewać mnie intensywnie. Wtedy zza wydm, niedawno skołtunionych przez 
sztormowy wicher, wyłoniły się trzy dziewczyny albo kobiety i biegły w moim 
kierunku. Były zbyt daleko, abym mógł zobaczyć ich twarze. Wytężałem wzrok, ale 
nie zdało się to na nic, bowiem siostra Monika tak silnie postawiła na blacie 
stolika tacę z lekarstwami, że mu-siałem się zbudzić. Niestety to, co zobaczyłem 
w rzeczywistości, pomimo siostry Moniki, wydało mi się obce i wrogie. Wyszedłem 
więc z dyżurki, choć siostra radziła mi jeszcze tro-chę posiedzieć, aby jak 
najprędzej wrócić do tego snu. Dalej, to pan już wie, panie Radwan. Siedziałem z 
panem, a tak naprawdę znów chciałem znaleźć się nad morzem. Ledwie więc pan 
zajął się oglądaniem tej piosenkarki, którą tak bardzo lubi moja żona, ja z 
zadziwiającą łatwością pogrążyłem się w sen. Ale tamto nie wróciło już do mnie. 
Wróciło natomiast coś innego, coś, co było jakby fotografią zdarzeń, które 
faktycznie miały miejsce wiele lat temu, podczas mojej pracy w Głównym Zarządzie 
Przetworów i Koncentratów. 
Dla mojej konstruktywnej natury, panie Radwan, był to czas wyjątkowy i nie 
wstydzę się tego. Poza tym ożeniłem się i nasze osobiste szczęście, bo żona 
kochała mnie jeszcze wtedy, sprzęgło się w jedno, ze zbiorowym szczęściem całego 
narodu. Kraje kapitalistyczne, tak zwanej pomocy marshallowskiej, uginały się 
pod brzemieniem trudności gospodarczych, a myśmy ukończyli Plan Trzyletni na dwa 
miesiące przed terminem. Nasz zrujnowany przez hitlerowców przemysł produkował 
już dwa i pół rażą więcej niż przemysł przedwojenny. Na wsi rozwijała się 
gospodarka kolektywna, w kopalniach i fabrykach kwitło socjalistyczne 
współzawodnictwo pracy, a ja otrzymałem zadanie uzdrowienia gospodarki 
finansowej w Głównym Zarządzie Przetworów i Koncentratów, bowiem pokutowała tam 
jeszcze ta pozor-na, a w istocie fałszywa prostota rodem z sanacji. Szybko 
zreorganizowałem księgowość, tworząc szereg ściśle zależnych od siebie działów i 
pododdziałów, zwiększyłem wydatnie zatrudnienie, dając i innym szansę twórczego 
udziału w budowie nowej sprawiedliwości społecznej. Czułem się tak, jakbym 
powoził gigantycznym zaprzęgiem. Wszystkie konie, a jest ich wiele, biegną 
równym, zaangażowanym kłusem, każdy z koni widzi tylko to, co ma widzieć, a 
wśród nich bardzo blisko mnie kłusuje żona, gdyż i jej znalazłem zatrudnienie w 
charakterze kierowniczki komórki sprawozdawczości. 
Mieszkania samodzielnego jeszcze nie mamy, więc żona moja, Franciszka, na którą 
obec-nie trzeba mówić, Iza, ja i mój kolega nazwiskiem Opałek, pracownik 
dzielnicowej komendy Służby Polsce, musimy gnieździć się w ciasnej służbówce, 
pokoiku o powierzchni najwyżej ośmiu metrów w dawnym, wielkim jak stodoła 
mieszkaniu sanacyjnego adwokata. W tym poadwokackim folwarku mieszka już pięć 
rodzin, plus państwo Książkiewiczowie jako ro-dzina rozwojowa, a także 
wspomniany kolega Opałek. Nie przeszkadza to nam jednak w na-szym pożyciu 
intymnym, ponieważ w służbówce jest ogromny pawlacz z zasuwanymi drzwiczkami. Na 
pawlaczu z powodzeniem mieści się dwuosobowy siennik, a nawet niziutki taboret z 
przyczepną lampą, typu grzybek. Moja żona mnie ubóstwia, stanowię dla niej jakby 
uzmysłowienie tej podniosłej jasności dążeń młodego pokolenia. Kolega Opałek 
przejęty do głębi zadaniami stojącymi przed Służbą Polsce po partnersku 
sekunduje naszemu twórczemu życiu. Jego surowe zasady moralne, jakie głośno 
manifestuje, a także zasady moralne mojej żony, pozwalają mi mieć pewność, że do 
żadnej dwuznacznej sytuacji nie dojdzie, i że nasze osobiste szczęście nie 
będzie zagrożone. 
Ostatni poblask odchodzącego zmierzchu zamajaczył w oknach. Zapełniała się nasza 
ko-edukacyjna świetlica. Książkiewicz spojrzał trochę nieprzytomnym wzrokiem a 
potem poru-szył się nerwowo i powiedział: 
–
Nie odzywa się pan nic, panie Radwan, więc nie wiem, czy chce mnie pan słuchać 
dalej. 
–
Oczywiście, panie Książkiewicz – odparłem – niech pan kontynuuje. 
Generalnie rzecz biorąc, mimo wielu ważnych i odpowiedzialnych obowiązków 
pracowało mi się lekko i przyjemnie. Po prostu praca, bez względu na to, ile by 
jej było, nie sprawiała mi żadnych trudności. Ale w sprawowanej przeze mnie 
funkcji widziałem również jej aspekt społeczny i polityczny. I dlatego po 
przeprowadzeniu pierwszego etapu reorganizacji z całą energią zabrałem się do 
tępienia przejawów wrogości klasowej. Wrogość jawna łatwa była do wykrycia, 
gorsza natomiast była ta zakamuflowana, ukryta w obcym klasowo pochodzeniu 
społecznym. Po wnikliwym zastanowieniu się nad treścią akt personalnych oraz 
przeprowa-dzeniu szeregu indywidualnych rozmów udało mi się odkryć prawdę i 
spowodować usunięcie kilku chwastów, które zapuściły swe rakotwórcze korzenie w 
zdrowej glebie głównego zarzą-du. Czułem satysfakcję, a przy tym pewien 
niedosyt. Oto zdemaskowałem wroga klasowego, ale co dalej? Nasza sztandarowa 
prasa, której pan, panie Radwan, ma zaszczyt być aktywnym przedstawicielem, 
rychło jednak uchroniła mnie od zwątpienia i dekadenckiej frustracji. Pew-nego 
razu podczas codziennej wnikliwej lektury zobaczyłem zdjęcie przedstawiające 
kilkuna-stu mężczyzn stojących wokół fortepianu. Napis pod zdjęciem wyjaśniał, 
że to mieszkańcy jednego z hoteli robotniczych w czasie wolnym uczą się 
zaangażowanych piosenek. I na-tychmiast, w jednej dosłownie sekundzie, 
zobaczyłem przed sobą nowy cel. Przecież w trosce 
o wszechstronny rozwój człowieka należało pójść dalej, a więc zagospodarować 
jego wolny czas i nie pozwolić, aby obiektyw nie trudności nieobce wówczas 
naszemu życiu, zepchnęły go na pozycje wrogie. Chwyciłem więc gazetę i pobiegłem 
do mojej żony, która właśnie na czele swej sześcioosobowej komórki opracowywała 
projekt nowego druku, dotyczącego zu-życia materiałów biurowych. 
– Franiu – powiedziałem do niej – zobacz, czy to nie jest wspaniały pomysł? 
– 
Nie rozumiem cię, Marian – odparła trochę zdumiona – chyba nie masz na myśli 
tego zdjęcia? 
– 
Czy ty zupełnie niczego nie widzisz? – spytałem – przecież to proste. Założymy w 
na-szym Głównym Zarządzie Przetworów i Koncentratów zespół pieśni, tańca i 
żywego, zaanga-żowanego słowa. 
W tamtych dniach, a potem podczas długich miesięcy, panie Radwan, żona stanęła 
całko-wicie na wysokości zadania. Nie dość, że z miejsca zapisała do zespołu 
całą swoją sześcio-osobową żeńską komórkę sprawozdawczości, to podjęła się wziąć 
na siebie wszystkie sprawy związane z nauką tańca. Zatrudniliśmy zawodowego 
muzyka, który miał czysty i prostolinij-ny życiorys, ja zająłem się całością 
oraz żywym, zaangażowanym słowem. Dobre chęci to jednak jeszcze mało. Dobre 
chęci muszą być poparte wytężoną pracą. Wiele tygodni trwały mozolne próby, aż 
nadszedł wreszcie dzień pierwszego naszego występu. 
Właśnie ta piękna chwila, panie Radwan, wróciła do mnie w nie zmienionych 
kształtach w tym krótkim okresie czasu, kiedy zajęty pan był oglądaniem 
piosenkarki, a ja, jak należałoby sądzić, zasnąłem. Jest już jesień, dzień 
deszczowy i mglisty, ale w sali widowiskowej Głów-nego Zarządu Przetworów i 
Koncentratów, gdzie za sanacji bawili się pułkownicy i inne wąt-pliwe 
osobistości na swoich dwuznacznych rautach, jest wesoło i barwnie. Widownia 
zapeł-niona po brzegi, bo to i okazja nie byle jaka. Doroczne święto ludowych 
władz bezpieczeń-stwa. Nasz chór, gdzie ja występowałem w grupie barytonów, a 
żona w grupie sopranów, odśpiewał piosenkę o kukułeczce, a następnie zszedł ze 
sceny. W miejsce chóru pojawili się tancerze, aby odtworzyć tradycyjny taniec 
umęczonego ludu Korei. Był to już przedostatni numer naszego programu. W 
ostatnim miałem wystąpić tylko ja z żoną. Towarzysze z ze-społu w ten właśnie 
sposób postanowili uhonorować nasz trud. Scena pustoszeje, my już po raz ostatni 
przepowiadamy sobie słowa wiersza, a z widowni, gdzie w pierwszych rzędach 
siedzą zaproszeni funkcjonariusze organów bezpieczeństwa, egzekutywa, kierownik 
perso-nalny, dyrekcja, rada zakładowa, a nawet po protekcji kolega Opałek, 
słychać już tylko dys-kretny szmer przyciszonych rozmów. Ogarnia mnie wielka 
trema, nogi mam sztywne, a w wiernych jeszcze wówczas oczach żony pojawia się 
lęk. Dłużej już jednak wahać się nie można. Biorę żonę za rękę i w chwilę 
później dudnią już pod naszymi stopami deski sceny. Zrywają się oklaski, a potem 
cichną. Pada na nas światło wypożyczonych z teatru reflekto-rów. Trema znika 
gdzieś nagle, a nasza recytacja zaczyna brzmieć twardo i pewnie, tak jak twarde 
i pewne są słowa tego wiersza, którego fragment pamiętam do dzisiaj. Niech pan 
po-słucha, panie Radwan: 
Na horyzoncie socjalizm, 
aby szybciej doń dotrzeć 
dołóżmy: 
tamci – węgla serdecznego, ci – 
wierszy. 
A wam – 
nerwy napinać nocami, 
oczy wytężać dobrze 
i dłonią nieubłaganą. 
dusić gada dywersji. 
Umilkł. I chwilę jeszcze tak stał z wyciągniętą przed siebie ręką. Gwar w 
świetlicy ucichł, wszystkie twarze zwrócone były na niego. Wtedy on jakby ocknął 
się i znów usiadł. Cisza trwała jeszcze przez moment, aż ktoś zaśmiał się, a 
potem głośno zawtórowali mu inni. Książkiewicz skulił się i popatrzył na mnie 
szukając pomocy. Rozłożyłem bezradnie ręce. A on wstał i nie patrząc już na 
nikogo szybko wyszedł ze świetlicy. Patrzyłem, jak się oddala. Śmiech tymczasem 
cichł i skrzek telewizora stawał się na powrót słyszalny. W nie zamknię-tych 
przez niego drzwiach stanęła siostra Monika. 
– Proszę państwa do sal! – zawołała – zaraz będzie obchód! 
Doktor Kalka wizytował naszą salę około czterech minut i zadał jakieś sześć, 
może siedem pytań. Z czego cztery – liczyłem – zwrócone były do Raucha. Mnie ten 
zaszczyt ominął. Obejrzał, co prawda, moją kartę gorączkową, potem – ze 
znudzeniem – przez kilka sekund przyglądał mi się, lecz na tym koniec. Chciałem 
mu nawet powiedzieć o nasileniu się moich dolegliwości, ale zrezygnowałem. Aż do 
porannego obchodu nic się przecież nie będzie mo-gło zmienić. Byłem operowany, 
od operacji nie minęły jeszcze cztery miesiące, powinienem więc czuć się dobrze. 
To zaś, że czułem się źle, było swoistą niespodzianką z rodzaju tych, których, 
jak sądzę, doktor Kalka nie tolerował. 
Potem była kolacja, której nie tknąłem. 
A teraz promenowaliśmy. W cieple, w poczuciu stabilizacji pośród innych 
promenujących. W telewizji znów coś uruchamiano. Tym razem nowy generator w 
nowej gigant elektrowni, która miała wydatnie poprawić krajowy bilans 
energetyczny. Przy pierwszym nawrocie widać było na ekranie zbity tłum i 
dobiegły nas słowa przemówień, przy drugim zobaczyliśmy ob-wieszone medalami 
piersi budowniczych, a przy trzecim uwidoczniła się rozległa przestrzeń budowy 
pełna betonu, ludzi i samochodów. Promenujemy w następującym szyku: na lewym 
skrzydle ja, pośrodku Rogala, na prawym skrzydle Rauch. Przemieszczamy się 
wolno, bo przecież przed nami jeszcze cały długi wieczór, kilka godzin złudnego 
poczucia bezpieczeń-stwa. 
Tam, gdzie korytarz załamuje się pod kątem prostym, a potem zmierza w kierunku 
od-działu kobiecego, z upodobaniem siedzi na wózku Beznogi i pokazuje protezy. 
Jest półmrok, więc naciągnięte na protezy tenisówki bieleją jak stopy upiora. 
Beznogi zadarł głowę i udaje zainteresowanie programem telewizyjnym. W zwiniętej 
dłoni trzyma żarzącego się papierosa. Kiedy zaciąga się, przez moment zarysowują 
się wyraźniej jego zaciśnięte usta i cienkie, hiszpańskie wąsiki. Trzykrotnie 
zbliżamy się do niego i nie zmieniając szyku robimy nawrót. Za czwartym razem 
idziemy dalej i mijając go musimy przemieszczać się gęsiego. Miejsce nowego 
nawrotu wypada przy dyżurce lekarzy. Przez otwarte tak jak wczoraj drzwi widać 
leżącego na służbowej wersalce z nogami na oparciu doktora Kalkę i stojącą w 
pobliżu z tacą zastawioną kolacją salową Wzięłam Trochę Okruszków. Znów wchłania 
nas półmrok koryta-rza i Rogala zwraca się do Raucha: 
–
Ten Kalka to pański znajomy? 
–
Dlaczego pan o to pyta? 
–
Zdawało mi się, że pan go zna.Przemykamy obok Beznogiego, wyrównujemy szyk i 
Rauch zaczyna się cicho śmiać.
–
Jestem pacjentem docenta, to dlatego. 
–
Nie każdego stać na docenta.Rauch zdejmuje okulary i przeciera dokładnie 
chustką.
–
Pan się myli. Docent nie bierze. 
–
Wie pan co? – zirytował się Rogala – nawet taki bez rąk weźmie. Zębami. 
W pobliżu toalet wyprzedziła nas siostra Monika i wpadła do sali numer sześć. 
Nie za-mknęła drzwi. Widok niestety miałem przysłonięty. Po nawrocie szóstka 
wypadnie po mojej stronie, wtedy tam zajrzę. W jedynce też drzwi są otwarte. Na 
wprost, pod przeciwległą ścia-ną, stoi łóżko Książkiewicza. Nie widzi nas. 
Siedzi podparty poduszką, trzyma na kolanach duży słój i co chwila zanurza weń 
łyżkę. W jedynce środek sali jest wolny, więc i tam odby-wa się miejscowe 
promenowanie. Robimy nawrót. Przezornie, nieduży kroczek, żeby mieć 
swobodniejszy wgląd do szóstki, zostaję z tyłu. Rauch stąpa z rozmachem lekko 
kołysząc się na boki. Rogala drobi. Wokół jego chudych, trochę krzywych nóg 
nogawki spodni miotają się jak pierwszomajowe proporce. Jeszcze moment i 
szóstka. A tam wypięte masywne pośladki siostry Moniki, jej ręce i gruba, męska 
ręka, w którą siostra wkłuwa igłę strzykawki. Obok niej oddzielony jedynie 
taboretem stoi Guzik. Ten drugi chory, poza ręką, jest przysłonięty. Chowam się 
za ścianą i słyszę, jak Guzik zwraca się do niego: 
– 
Konsumować należy, panie kolego, siły łapać, bo inaczej amen. Frajerzy na tym 
łóżku kitują. 
Dopędzam ich w pobliżu świetlicy. Szyku zmieniać nie trzeba, droga jest już 
wolna. Bez-nogi podjechał wózkiem w okolice dyżurki pielęgniarek. Wyjął grzebyk, 
lusterko i z namasz-czeniem się czesze. Korytarz wyludnił się, w telewizji idzie 
już bowiem film. Stosujemy nadal dłuższy wariant spaceru. Na zakręcie stąpam 
nieomal w miejscu, a oni idąc szybciej załamują skrzydło. Dwuczęściowe drzwi 
prowadzące na klatkę schodową dziś są zamknięte. Wczoraj były podparte krzesłem. 
Pomimo tego spod automatu telefonicznego słychać kobiece chichoty. Doktor Kalka 
nadal leży, a ponad nim wznosi się płachta gazety. Nawrót. Minęli-śmy się z 
siostrą Moniką. Uśmiechnęła się. Być może do nas. Idąc wsłuchiwałem się w sie-
bie. Piekło. Czułem ciągle obecny i w gruncie rzeczy trudny do określenia 
niepokój. Rauch gestykulował. Nie czynił tego gwałtownie, lecz z pewnym umiarem. 
Ukazała się popielnicz-ka. Załamaliśmy szyk. Rauch wyciągnął paczkę papierosów. 
Poczęstował. Były to ekstra mocne z filtrem. Odmówiłem. Papierosy nagle 
wzbudziły we mnie wstręt. 
– 
Przez całe życie – powiedział – a skończyłem w tym roku sześćdziesiąt lat, 
unikałem le-karzy. Byłem zdrowy. Chociaż trzydzieści lat temu dolegały mi zęby. 
Miałem się żenić, do ślubu, proszę panów, jeszcze tylko dwa miesiące, a ja z 
gnojem w gębie. Kazałem sobie wszystko, co tam jeszcze było, wyrwać i na to 
miejsce wstawić protezy. 
– Wie pan co? – odezwałem się – dałbym głowę, że ma pan własne. 
– 
Niepotrzebnie by pan ją stracił. Na protezy trzeba tu i ówdzie założyć koronki. 
To cała tajemnica. – Zaciągnął się i popatrzył na Rogale. – Ten pan podejrzewa 
mnie, że znalazłem się w szpitalu szukając dojścia poprzez kieszeń docenta. A 
tutaj nic się nie zgadza, mimo że gdyby rzeczywiście docent brał, stać by mnie 
było na to. Jestem cukiernikiem i każdy dzień, w którym nie zarobię minimum 
dwóch tysięcy złotych, podlega u mnie skreśleniu z kalenda-rza. Docenta poznałem 
w czasie urlopu. Latem lubię jeździć po kraju samochodem i biwako-wać, gdzie się 
da. Docent ma upodobania zbliżone. Tylko że ja podróżuję oplem i zwykle z jakąś 
młodą panienką, on natomiast z żoną mocno już podniszczonym trabantem combi. 
Moja córka jest na przedostatnim roku medycyny i tego lata wyjechałem razem z 
jej koleżanką. – Uśmiechnął się. – To taki rodzaj stypendium dla młodych, 
potrzebujących pieniędzy dziew-cząt. Wyjazd do najpiękniejszych okolic w kraju – 
za granicę wyjeżdżam wyłącznie z żoną – i przyzwoita dniówka za niezbyt 
wygórowane usługi, bo w końcu przecież mam już swoje lata. Nad jednym z 
mazurskich jezior, znam jeszcze takie miejsca, gdzie nie dociera plaga zorgani-
zowanego wypoczynku, rozbiliśmy biwak. Było cicho i pusto. Ale przed wieczorem 
zjawił się docent z żoną i rozłożył się w pobliżu. Zawarliśmy znajomość. Wspólne 
ognisko, trochę alkoholu, rozmowy o wszystkim i niczym, a potem, gdy nadeszła 
już noc i blask ognia odbijał się w wodzie jeziora, chwile wspomnień. Okazało 
się, że obydwaj walczyliśmy w powstaniu. Tylko że ja dowodziłem plutonem, a on 
był chirurgiem w powstańczym szpitalu. Mało tego. W tysiąc dziewięćset 
trzydziestym drugim byliśmy na obozach harcerskich nad tym samym jeziorem, 
mianowicie jeziorem Narocz na Wileńszczyźnie, i kto wie, czy nie spotkaliśmy się 
już wtedy. Magda, dziewczyna, która była ze mną, podpiła sobie i zaczęła 
wykładać żonie docenta zasady i cele wolnej miłości twierdząc, że dla niej 
różnica wieku nie ma znaczenia. Upokorzyło mnie to i zirytowało. Zaprowadziłem 
więc ją do namiotu, żeby się przespała, a sam korzystając z okazji postanowiłem 
spytać docenta o przyczynę nękających mnie od pew-nego czasu dolegliwości. Od 
kilku miesięcy bowiem ni stąd, ni zowąd odczuwałem ostre bóle w klatce 
piersiowej. Poza tym męczyłem się znacznie szybciej niż dawniej, a już zwłaszcza 
podczas pływania. Bardzo lubię ten rodzaj sportu i w wodzie, aż do tego lata, 
mogłem prze-bywać godzinami. Jeszcze przy tym ognisku docent opukał mnie i 
osłuchał, a następnie kazał mi po powrocie z urlopu natychmiast zgłosić się do 
siebie. Zgłosiłem się dopiero w począt-kach listopada i mój stan zdrowia, 
niestety, bardzo się przez to opóźnienie pogorszył. Jedyna pociecha w tym, że 
docent obiecał mnie sam operować. 
Umilkł, a potem zaciągnął się papierosem, który tlił się już przy samym filtrze. 
Jego sucha, koścista dłoń lekko drżała. Na twarzy Rogali pojawił się ledwie 
dostrzegalny uśmiech. 
–
Panie ten... – zaczął. 
–
Rauch. 
– 
Panie Rauch, ten sposób to nie dla mnie. Ja musiałem mieć coś ekstra, żeby się 
dostać akurat tutaj. Bo chociaż już prawie czterdzieści lat jestem kierowcą, 
własnego samochodu nie posiadam i dlatego na wczasach nie mogłem spotkać 
docenta. A gdyby nawet, to ja zawsze jeżdżę z żoną do naszego ośrodka 
zakładowego w jedno i to samo miejsce, gdzie jest tłok, a docent, jak pan 
zaznaczył, woli łono natury. W naszym ośrodku spotkać można tylko lekarza 
zakładowego na przyjezdne i pielęgniarkę na stałe. Do zakładowego mówić o 
chorobie, to to samo, co gadać do kataryny. Zawsze w odżywce jednakowa melodia. 
Nie palić, przecież i tak nie palę, przestrzegać diety, nie denerwować się, dużo 
wypoczywać. Weź pan i wypocznij, jak kierowców stale brakuje, a prócz tego leser 
na leserze. Pan sam jeździ, co prawda małym pudełkiem, to pan wie, co się z 
panem dzieje, kiedy taki artysta drogi do nieba szuka pod pań-skimi wozem. A 
inni, proszę pana, giganci szos? Miesiąc na kurs pochodzi i już rajdowiec. Ja 
przed wojną u Prylińskiego cały rok się uczyłem. Pierwsze sześć miesięcy same 
warsztaty. Dopiero wtedy można było dotknąć się kółka i to nie zawsze. 
Nagle zrobiło się chłodno. Zerwał się wiatr i pogwizdując niósł ze sobą odległe 
odgłosy miasta. Rauch szczelniej zapiął pidżamę, szlafroka jeszcze nie miał. Nie 
wiedzieć kiedy, znowu rozpoczęliśmy promenowanie. Szyk był bez zmian. Tylko na 
krótką chwilę musieli-śmy Usunąć się pod ścianę. Środkiem przejechał Beznogi i 
zatrzymał się przy wejściu do jedynki. 
– 
Przeszło dwadzieścia lat – powiedział Rogala – ten wrzód mnie mordował, a może 
dłu-żej. Nieraz mówiłem sobie: Antek, po jaką cholerę cię matka rodziła, żebyś 
się męczył? Zwolnienia z początku brałem, a potem już mało kiedy. Po kiego 
grzyba mi zwolnienie, jak nic nie lepiej? A po drugie w domu, ciągle z babą, 
trudno wytrzymać. Według niej cała ta męka to dlatego, że się lekarzy nie 
słucham i przez to, że sobie czasem kielicha strzelę. Nie odzywałem się do niej, 
dosyć miałem tego mendzenia i płaczu. W robocie nie lepiej. Pasaże-rów wozi się 
przecież w różnych godzinach. Raz rano, raz od południa, a kiedy indziej wy-
jeżdża się na trasę niedługo przed wieczorem. Mnie pasowało rano. Bóle wtedy 
miałem mniejsze. Dyspozytor nie mógł tego zrozumieć. Grafiku dla ciebie nie 
złamię, mówił, bę-dziesz tak jeździł, jak ci kolej wypada. O zebranie partyjne 
to się oparło, że niby z nim roz-mawiam za pomocą korby. A jak miałem rozmawiać, 
parler francais? 
Siostry Moniki w dyżurce nie było, a doktor Kalka siedział w świetlicy i oglądał 
film. Na oddziale kobiecym ruch. Wieczorna rewia szpitalnej mody. Czułem 
zmęczenie. Ale nie tylko.Ów niewytłumaczalny niepokój nie opuszczał mnie. Gdzieś 
z podświadomości wypełzał lęk, że moi współtowarzysze zaczną zadawać mi pytania, 
na które nie będę przygotowany. Tak było zawsze. Raz nadmiar błyskotliwego 
refleksu, a kiedy indziej głupoty. Ukradkiem przyj-rzałem się im. I ta lustracja 
w znacznym stopniu pozbawiła mnie obaw. Rauch bowiem w skupieniu nasłuchiwał 
Rogali, który rozkręcił się już na dobre. Nawet chodził inaczej. Zama-szyściej i 
bardziej nerwowo. I te gwałtowne wymachy rąk. I brzmienie głosu też. Zajadłe i 
pełne pasji. 
– 
Ostatnie pięć lat było najgorsze. Bóle każdego dnia, a czasem na okrągło. Żona 
mi schu-dła, bo ją też już brało od samego patrzenia. A mnie nic się nie podoba, 
wszystko mnie złości. Nawet nasz piesek, Laluś, zaczął się mnie bać i parę razy 
zlał się ze strachu. A ja nic, ciągle 
chodzę do roboty, męczę się za tym kółkiem jak wariat i co najwyżej tylko raz na 
parę tygo-dni idę do zakładowego po recepty na nowe prochy. Niektóre są takie, 
że nie wolno po nich nawet dotknąć kierownicy. To ja o tym sam wiem, bo on mi 
nic nie mówi. I tak to trwa. My-ślę o szpitalu, ale nie, żeby sobie poleżeć, bo 
już dwa razy leżałem, tylko dać się pokroić. Co powiem o tym żonie, to ona w 
jeszcze większy płacz, że niby już umieram, bo noża mi się zachciało. Zakładowy 
też ciężki jest do tego, żeby mnie na operację skierować. Zwolnienie, proszę 
bardzo, według życzenia. Ale pod nóż, to on ma tu inne zapatrywanie. Leczenie 
za-chowawcze, mówi. Ambulatoryjne, w ostateczności w szpitalu, a potem 
sanatorium. Masz pan samochód? – pytam. Niestety jeszcze nie, odpowiada, dopiero 
co zapisałem się na małego fiata. Panie, mówię, ja parę dni temu, w godzinach 
szczytu autobusem napchanym do oporu ludźmi musiałem wjechać na chodnik, takie 
mnie bóle chwyciły. Coś podobnego, odzywa się zakładowy, że też mi pani 
wcześniej o tym nie mówił. Tu jest zwolnienie, panie Rogala, a tu papierek na 
prześwietlenie i na badanie treści żołądka. Zobaczymy, co się da zrobić, chociaż 
osobiście jestem zdecydowanym przeciwnikiem noża. To ostateczność. 
Wydębiłem to skierowanie na chirurgię, panie Rauch, a jak. Uparty jestem. Co z 
tego jed-nak, że było skierowanie, jak w szpitalu zabrakło miejsc. Nie tutaj, w 
moim rejonie. Choć i tutaj nie jest inaczej. Wiem o tym, bo jak by nie było, 
minął mi już piąty tydzień pobytu. Ale wtedy nie zastanawiałem się, który 
szpital jest dobry, a który zły, gdzie warto leżeć, a gdzie nie. Najważniejszy 
był nóż, żeby skończyły się moje męczarnie. 
Obok jedynki przystanęliśmy. Zetknąłem się wzrokiem z Książkiewiczem. Uśmiechnął 
się i apatycznie pokiwał mi ręką. Drzwi do sali zastawił swoim wózkiem Beznogi. 
Obok niego stał szczupły brunet o wydatnych kościach policzkowych i rozbieganych 
na wszystkie strony oczach. Beznogi był zacietrzewiony. Mówił szybko, jakby się 
bał, że tamten mu przerwie: 
– 
Sam miałem takich króli. Z wyglądu normalny, ale morda jak u szczura, a w sobie 
mniejszy. Nie wierzysz, pan? Dla mnie to też był bajer, kiedy mi kolega takie 
fakty dawał. Dla próby zahodowałem same samice. Sześć belgijek i siódma angora. 
Klatki zrobiłem dobre, mocne, siatką drucianą obite. Samca nie dopuściłem, każdą 
trzymałem osobno, a tu patrzeć wszystkie kotne, tylko dziury w siatce 
powygryzane od spodu. 
– Dzikie mogły podejść – zauważył brunet – jak przyjemność zwąchały. 
– 
A siatka to dorsz? A drut jeden pięć pociąć? Jaki to król panu zrobi, bo ja 
takiego nie znam. Chyba, żeby mu zębów żelaznych nawtykać do mordy. 
– Od przeciągu królica też może być kotna przy deszczowej pogodzie – powiedział 
brunet. 
– 
Co! – krzyknął Beznogi – co! To przyjedź, pan, do mnie i zobacz! Widziałeś, pan, 
kiedy króla z długim ogonem? Bo ja ich mam u siebie. Mniejsze o pół niż 
normalne. Dziury w ko-mórce poryły i tam siedzą. Sam ich chciałem wygonić. Kotów 
już i psów wpuszczałem i za-mykałem na noc. A one tylko trach, trach i koty, i 
psy pozagryzane. 
Wykonaliśmy w końcu nawrót, więc głos Beznogiego oddalił się i ucichł. Po co ja 
z nimi łażę, pomyślałem? I co to za figury z nich? Raptem cukiernik i szofer. 
Tak pomyślałem, a mimo to nie potrafiłem wyrwać się z tego przymusu 
promenowania. Rogala mówił: 
– 
Sytuacja jest taka. Mam skierowanie, ale miejsc brak. Skierowanie przedawnia 
się, mam nowe, a miejsc nadal nie ma. Teraz to ja już wiem przynajmniej tyle, 
gdzie mam życzenie się położyć, a gdzie nie. Gdzie jest kołchoz, człowiek na 
człowieku, a gdzie znów trochę luźniej, ale opieka, pożal się Boże. 
Zakładowy nic mi pomóc nie mógł albo nie chciał, rejonowy też, bo ledwie na oczy 
widzi i ledwie co drugie słowo rozróżnia od tego ciągłego starania, żeby mieć 
więcej etatów niż cza-su. Tylko, że ja już wiem, jakiego patentu użyć, czego się 
złapać, aby nareszcie tego noża dostąpić. Po gazetach patrzę, szukam lepszej 
chirurgii i gdzie, i w jakie dni ma miejsce ostry dyżur. Pytając, gdzie się da, 
u ludzi, trzy chirurgie sobie dopasowałem. Na Grenadierów, na Oczki i tutaj. 
Trzeba spróbować, pomyślałem i zwróciłem się do kobiety. Żono, skocz no do 
automatu albo do kawiarni „Niezabudka” i zadzwoń po łapiduchów. Pamiętaj. Bóle 
już od wczoraj, chory traci siły, jedzenia nie przyjmuje. Jezu, płacze żona, 
Jezu! Antoś, co z tobą? Rób, co ci każę, mówię, bo to tylko dla naszego dobra. 
Położyłem się i czekam. Gdzieś za półtorej godziny przyjechali. I tak prędko, bo 
nieraz ra-no ich się zawezwie, a oni przyjadą wieczorem albo wcale z powodu 
braków w ludziach i sprzęcie. Lekarka młoda, ważna, a może tylko przestraszona, 
pielęgniarz już w swoich latach i tak na oko niezły lisek. A tu jak na złość nic 
mnie nie boli, chociaż osłabienie mam duże. Ale robię, co mogę, jęczę, ledwie 
mnie doktorka dotknie. Brzuch na szczęście nie deskowaty, stwierdza i pyta. 
Wymioty były? A jakże, pani doktor, mówię, były. Krwawe? Tak, mówię. Ale w tej 
samej chwili żona psuje mi wszystko. Chce pomóc, a wychodzi zupełnie co innego. 
Cały sedes, pani doktor, mówi, był czerwony. Jak w rzeźni. To musiało być z 
gardła, a może z zęba, odzywa się pielęgniarz, bo z żołądka to tak jak fusy od 
kawy albo jakby pani rzygnęła kaszanką. No i już było po sprawie. Pojechali. A 
dla mnie zastrzyk przeciwko bólom i lecze-nie ambulatoryjne. Bowiem do ostrych 
przypadków lekarka mnie nie zaliczyła. 
Rozległ się trzask. To Rauchowi wypadła z rąk zapalniczka marki Ronson i 
stuknęła o podłogę. Trzeba było przystanąć. Oni utkwili po obu stronach 
popielniczki, ja usiadłem na parapecie okna. Bolało mnie. Ból wędrował wzdłuż 
kręgosłupa, jakby wzdłuż drabiny i osa-dzał się pulsującym ogniskiem w dole 
czaszki. Na twarzy Rogali zapełgał radosny uśmiech spryciarza. 
– Panowie – powiedział – trzy razy pod rząd miał u mnie w domu miejsce ten cyrk 
z po-gotowiem i za każdym razem była giemza. Osłabłem już do reszty, nerwy chcą 
mnie zadusić, więc za radą żony idę do zakładowego po parę dni zwolnienia. Jakoś 
i bez tego noża żyć można, mówi mi zakładowy. Jeszcze mi będzie pan dziękował. 
Pan odradza, odzywam się, a rejonowy twierdzi, że bez noża się nie obejdzie. 
Komu więc wierzyć, panu czy jemu? Panie, mówi zakładowy, rejonowy jest głupi i 
ma wszy. Jak pan sobie co utniesz, to już nie odrośnie. Zły jestem, więc 
przerywam temat i pytam. Panie doktor, lepiej pan powiedz, co z tym pań-skim 
fiatem? To jeszcze daleka przyszłość, odzywa się doktor, dopiero produkcja się 
rozkrę-ciła, ale piętnaście i pół mam już wpłacone i powoli doskłada się resztę. 
Masz tu pan siedem dni zwolnienia. Poleży pan, to samopoczucie się polepszy. 
Wracam do domu z postanowieniem, żeby nie wiem co, to na chirurgię i tak muszę 
się do-stać. Po całych dniach leżę i tylko myślę, co tu zrobić? Żonie nawet 
telewizji nie daję oglą-dać, bo to mi w myśleniu przeszkadza. Ogólnie więc 
biorąc w domu są ciche dni. Ja na tap-czanie w pokoju, żona z Lalusiem w kuchni. 
Ale i tak nie mam żadnego rozwiązania. Aż jed-nego wieczoru czuję znajomy zapach 
i od razu tamten pielęgniarz staje mi przed oczami. Idę do kuchni, a tam kobieta 
moja kaszankę sobie na kolację smaży. Niewiele myśląc nagarniam łyżką kiszkę z 
patelni i biegiem do łazienki. Tu wrzucam ją do sedesu. Dobrze jest, myślę, 
lepiej nie można. Tylko skwarki i flak niepotrzebne. Fela, krzyczę do żony, 
dosmaż jeszcze trochę tej kiszki i nałóż do czego. Ale uważaj, żebyś skwarków 
nie nakładła albo flaka. 
Kładę się znowu i już na spokojnie w „Ekspresie” szukam ostrego dyżuru. W 
porządku. Ten dzień nawet mi nieźle wygląda. Żona cała w płaczu, że sobie tą 
kaszanką do reszty zdro-wie zrujnuję, wchodzi do pokoju i pyta. Antoś, tu ci 
przynieść czy do kuchni przyjdziesz? Flaków nie ma? – pytam. Nie ma, Antoś. Ani 
flaków, ani skwarków. Lalusiowi dałam. Przyj-dę do kuchni, odzywam się, a ty leć 
i dzwoń na pogotowie. Powiedz, że krwotok był. No, leć już, Fela. 
Poszła, a ja wziąłem talerz z kiszką i całą porcję łubu-du do sedesu. 
Przyjrzałem się, potem dolałem trochę mleka i rozbiłem na rzadko szczotką. 
Rzygowina jak złoto, myślę, teraz to doktorzy na kant mi mogą wskoczyć. Żona 
wraca i melduje, że pogotowie za godzinę, a może i szybciej będzie. Ale widzę, 
że chce z ustępu skorzystać. Stop, Fela, mówię do niej, wejść możesz, ale 
korzystać ci nie wolno. Czy ty zdrowy na umyśle jesteś! – krzyczy – przecież ja 
muszę, bo dłużej już nie utrzymam. Rób, gdzie chcesz, mówię, nawet na talerz, 
lecz w na-szym ustępie ci nie zezwalam, dopóki pogotowie nie przyjedzie. 
Poszła do sąsiadki, bo gdzie indziej pewnie by nie doniosła, a ja jeszcze raz 
kładę się na tapczanie i czekam. Żona wraca, zagląda do mnie, nie mówi nic, a 
potem idzie do kuchni, głaszcze Lalusia i nieprzerwanie płacze. A mnie tylko 
śmiać się chce. Przybory do golenia, szczoteczkę do zębów, pastę i ręcznik mam 
już przygotowane, bólów nie odczuwam, chociaż nerwy dają mi znać o sobie. Czas 
dłuży się, ale na koniec już są, walą do drzwi, wchodzą. Zaczynam jęczeć, lekarz 
bada mnie, naciska, postukuje, każe pokazać język. Wywalam bez oporu na całą 
długość, gdyż od lat bez przerwy mam obłożony białym nalotem. Doktor kręci 
głową, wtedy mówię mu, że tak jak jest, szłoby może wytrzymać, gdyby nie torsje. 
Te są naj-gorsze. O mało co człowiekowi bebechów nie wyrwą. Tak całym organizmem 
szarpią. Torsje, mówi pan, punktuje mnie doktor, a może to były krwawe 
wymiociny? Jakie krwawe, mówię, krwi żadnej nie było. Spieczone są tylko, prawie 
czarne jak fusy od kawy. Żona stoi obok, oczy ma już opuchnięte od płaczu i nie 
wiem czemu, Lalusia trzyma na rękach. Kiedy ostatni raz były te torsje? – pyta 
doktor. Jakieś pół godziny, a może godzinę temu. Fela? – pytam żony – nie 
pamiętam nawet, czy za tym ostatnim razem spuściłem wodę, bo rękę ciężko mi 
podnieść. Ale jakby pan doktor poczekał, to znowu bym pewnie rzygnął. Którędy tu 
do ła-zienki, spytał doktor, proszę mi pokazać. Tędy, mówi żona, pan idzie, 
panie doktorze. De-nerwuję się, serce mi wali, a tu doktor już jest z powrotem. 
Da pan radę zejść sam, pyta, czy mam posłać po nosze? Tego nie jestem pewien, 
mówię, ale po mieszkaniu chodzę. Chyba więc powolutku zejdę. Wziąłem bambetle, 
zszedłem, karetka rusza, pędzi na sygnale, a ja patrzę, gdzie mnie powiozą, bo 
ostre dyżury były dwa. Trafiłem tutaj, jak sobie zaplanowa-łem, choć i tam 
pewnie, na tym drugim dyżurze, nóż by mnie nie ominął. 
Umilkł. Zeskoczyłem z parapetu i stanąłem obok nich. Rauch uśmiechał się w 
zamyśleniu. Rogala jakby oklapł. Jeszcze raz przejechał obok nas Beznogi. Koła 
cicho cmokały na płyt-kach pcv. W jednym z nich było za mało powietrza. Rauch 
drgnął nerwowo. 
– Pan ma już wszystko za sobą – powiedział – a ja... 
– 
Nigdy nic nie wiadomo – odparł Rogala – pan Jureczek też już był krojony i teraz 
jest z powrotem. I nóż czasem się myli. 
– 
Chciałem i ja coś powiedzieć, ale słowa ugrzęzły mi w gardle. Zatrzepotały się 
tam jak na uwięzi. 
– Zmarzłem – odezwał się Rauch. – Przejdźmy się jeszcze trochę.Poszli, a ja 
wróciłem do sali.
Obudziłem się w środku nocy. Nie wiem, kiedy zasnąłem. Śniłem coś, ale z tego 
snu pozo-stał tylko bliżej nie określony lęk. Żołądek uciskał mnie, jakbym 
połknął kamień. Wszystkie światła na sali były wygaszone. Zgaszono nawet to, 
które osłonięte mętną szybką paliło się tuż nad podłogą. Odgłos pochrapywania 
szatkował ciszę. Ale po wypisaniu Nadolnego każdy dźwięk wydaje się subtelny. 
Wysunąłem się z łóżka i ubrałem. Wypiłem parę łyków wody. Mimo że odstała już 
swoje, czułem w niej jeszcze posmak chloru. Wziąłem taboret i ustawi-łem przy 
oknie. Usiadłem. Miałem stąd widok na wewnętrzny dziedziniec, zawalony od mi-
nionego lata materiałami budowlanymi. Wysokie drzewa wznosiły gałęzie ponad 
dachy bu-dynków. Kołysał nimi wiatr. Spoza szybko przesuwających się chmur 
momentami ukazywał się księżyc w pełni. Podzwaniał gdzieś kawałek blachy. 
Osłaniając dłońmi płomień zapałki przypaliłem papierosa. Dym wydmuchiwałem na 
szyby i na ścianę, żeby nie rozchodził się po sali. W mroku tej nocy, 
prześwietlanej z nagła światłem księżyca, siedziałem jak w ciepłym gnieździe. 
Miasto milczało. Znałem dobrze te godziny zawieszone pomiędzy północą a świtem, 
jak w próżni. Emilia nazywa mnie lunatykiem. A czy ja chodzę po dachach? O wpół 
do drugiej budził mnie regularnie ból brzucha. Musiałem wstać i napić się sody. 
A że siadałem przy oknie, że kiwałem się tam nieraz z bólu jak robi, to i co z 
tego? Od dziecka lubiłem o szarej, popołudniowej godzinie zagapić się w niebo. 
Albo też o szarówce iść nad Wisłę i patrzeć, jak w oddali gnane wiatrem chmury 
wydają się zsu-wać do wody. Takie skłonności w człowieku zostają. Matka, gdy 
byłem jeszcze szczenia-kiem, mówiła: „mój ty mały wariacie lub ty mój 
filozofie”. A ja miałem w tym swoją męską sprawę. Zapatrzony w kłębiące się 
chmury, widziałem tam pola bitew. Pośród dymu wybu-chów uciekali hitlerowcy, 
których ścigały zwycięskie oddziały dowodzone przeze mnie. Mu-siałem pomścić 
ojca, który w trzydziestym dziewiątym poległ pod Kutnem. W cztery lata później 
matka dostała się do Oświęcimia za to tylko, że tramwaj, którym wracała z pracy 
w fabryce mydła, zatrzymali żandarmi i zaczęli rewidować ludzi, a jakaś świnia 
wsadziła jej do torby z zakupami kilka nielegalnych gazetek. Ona więc też 
wymagała pomsty. Zajęli się mną sąsiedzi. Przeżyłem z nimi powstanie, 
popowstaniową tułaczkę i powrót do Warszawy. Matka odnalazła mnie w kwietniu 
czterdziestego piątego. Zdążono ją jeszcze wywieźć do Raven-sbrück. Była tak 
zmieniona, że nie mogłem jej poznać. 
Zdusiłem niedopałek i wcisnąłem go pod śrubę spinającą kaloryfer z dopływem 
gorącej wody. Pamięć, pomyślałem, jest to pewna liczba obrazów, pomiędzy którymi 
snują się łącz-niki-domysły. Choroba matki determinowała moje życie. Padała 
natrętnym cieniem na wszystko, co robiłem. Matka bowiem gasła, zabijała ją 
bardzo wolno obozowa choroba. Ga-sła, choć pozornie była czynna i energiczna. To 
ona przecież zdobyła samodzielne mieszka-nie, pokój na parterze w starej 
czynszówce na Powiślu, której połowę zwaliły hitlerowskie bomby. Był tam kiedyś 
sklep, a może jakiś urząd albo firma handlowa. Poniewierały się jesz-cze resztki 
biurek i drewniane klocki od liczydeł. Pokój miał osobne wejście, osobny ustęp i 
osobne ujęcie wody. Matkę cieszyło to szczególnie, mimo że wodociągi jeszcze nie 
działały. Wynosiłem stamtąd śmiecie i gruz, a wynajęty fachowiec doprowadzał 
wszystko do porząd-ku. Byliśmy teraz jakby na swoim. A przecież matka marniała 
nieustannie. Pracowała jako urzędniczka w gazowni miejskiej, tam gdzie przed 
wojną pracował ojciec. Nie była to praca ciężka, a mimo to męczyła ją bardzo. 
Kiedy nasyciłem już moją słuszną zemstę, a żołnierze, którymi dowodziłem, 
powrócili do domów, dotkliwie poraziła mnie dosłowność widzialnego świata. 
Ogłupiająca rutyna, która rządziła codziennym, szarym życiem, pozbawiała mnie 
sił i chęci działania. Aż znalazłem lekarstwo. Nie krępował mnie już czas ani 
przestrzeń. Wystarczyła chwila skupienia, starczył jeden żywszy impuls i już 
byłem kimś innym, niż byłem, a codzienność złuszczała się ze mnie jak skóra z 
węża. Moim obowiązkiem było pomóc matce. Robiłem więc to z wszystkich sił. 
Perspektywy, jakie roztaczałem przed jej oczami, wprawiały ją w zachwyt. 
Działały jak kuracja odmładzająca i zdrowotna zarazem. Do czasu jednak. 
Błyskawiczne zmiany moich zamiarów najpierw zaniepokoiły ją, potem zaczęły 
wpędzać w zakłopotanie, a następnie prze-rażać. Ale czy ja tylko tu byłem 
winien? Kraj stabilizował się i rozwijał. Należało zatem na-dążać. A jeszcze 
lepiej być trochę z przodu. Ona jednak nie mogła tego zrozumieć. Nie mogła 
pojąć, że chcę dla niej jak najlepiej i dlatego wciąż szukam. Moje projekty 
przeskakiwały jak pchły, od nauk humanistycznych po nauki techniczne, od chemii 
po medycynę, od psycholo-gii po sport, a nawet filatelistykę. Byłem 
wszechstronny jak człowiek Odrodzenia. A matka gasła. Nikt dobrze nie wiedział, 
co jej jest, a ona gasła. Świadomość tego zatrzymała wreszcie wirującą we mnie 
karuzelę zamiarów. Podjąłem decyzję, że to ja ją wyleczę. Pełen wewnętrz-nej 
gotowości postanowiłem, że zostanę lekarzem. Dosyć już tych wzlotów w rozległe 
dzie-dziny różnych nauk! Przez kilka miesięcy o niczym innym nie było mowy. 
Matka uspokoiła się. Niestety konieczność krajania trupów w prosektorium, której 
nie uwzględniłem, przekre-śliła pomysł podjęcia studiów medycznych. 
Tak już było, że o byle drobiazg rozbijały się moje najlepsze zamysły. 
Nachodziła mnie wówczas melancholia, ginęła inweincja. Świat znów robił się mały 
i przerażająco dosłowny. Chodziłem do szkoły, przychodziłem ze szkoły i 
milczałem jak kamień. Synku, pocieszała mnie, każdemu jest trudno wybierać. Ale 
mnie wszystko jedno, kim będziesz, byle byś był uczciwym człowiekiem. Była już 
wtedy na rencie. Czterdziestoletnia kobieta. Dużo leżała. A jak poruszała się, 
to od mebla do mebla, jakby nie na swoich, ale pożyczonych nogach. Jakże 
kochałem ją wtedy i jakże proste i piękne były jej uwagi. Olśniła mnie myśl. Ile 
takich kobiet, takich matek, jak ona, męczy się nie tylko u nas, lecz i w innych 
krajach? I zaraz nowy błysk. Mały Soso, zanim stał się wielkim Stalinem, też był 
ubogim chłopcem z biednej rodziny. Do-syć więc zacofanych snów o egoistycznej 
sławie. W jednej sekundzie zwarte szeregi organi-zacji młodzieżowej przestały 
być dla mnie anonimowym murem. Stały się żywe, a co więcej, zobaczyłem tam 
miejsce dla siebie. 
Kolega Radwan, powiedział kolega Puza, przewodniczący zarządu szkolnego, 
nareszcie się opamiętał i chce wstąpić w nasze szeregi. To dobrze i to się 
chwali. Kolega Radwan nie będzie już tym odludkiem, jakim był, i jako nawrócony 
wzmocni koło w dziesiątej be. Moja matka, odrzekłem przewodniczącemu Puzie, 
który ze względu na zbyt szeroki uśmiech miał pseudonim Japa, przebyła 
okropieństwa hitlerowskich kaźni, a i za sanacji też ledwie wiązała koniec z 
końcem, ojciec zaś poległ w obronie ojczyzny, dlatego więc nie wolno mi pozosta-
wać w tyle. Kolega Radwan w zasadzie rozumuje słusznie, odpowiedział kolega 
Puza, nie-mniej jest to podejście subiektywne. Cierpienia jego rodziców były 
bowiem tylko mikronową częścią cierpień światowego proletariatu. Ale to nic 
straconego. Kolega Radwan w pełni uświadomi się w ramach naszej organizacji. 
Ze szkoły wracaliśmy razem i po drodze Puza kupił w małej, prywatnej cukierence 
sześć pączków. Solidarnie dał mi dwa i powiedział: Kapitalizm upadnie, chociaż 
my teraz zjadamy te kapitalistyczne pączki. Takie jest prawo historii. Ty, Japa, 
powiedziałem do niego, ja mu-szę coś poczytać, żeby teoretycznie się wzmocnić, 
bo to, co w szkole, to za mało. Zaraz to załatwimy, odparł Japa, chodź ze mną. 
Organizacja i ja bardzo liczymy na ciebie. Japa miesz-kał na Mariensztacie. 
Kazał mi na siebie poczekać. Na mariensztackim rynku topniały już resztki 
śniegu, z furkotem skrzydeł zlatywały z dachów gołębie. Podobało mi się tu. Po 
paru minutach wyniósł pod połą kurtki spore zawiniątko. Usiedliśmy na 
najbliższej ławce. Japa pożyczył mi Engelsa Pochodzenie rodziny, własności 
prywatnej i państwa, Krótką historie WKP(b) oraz Marksa Kapitał. Zacznij od 
Engelsa, powiedział, twój osobisty przewrót spo-wodowała myśl o rodzinie. To da 
ci jasność sprawy. Potem zabierzesz się do fundamentalne-go dzieła, jakim jest 
Kapitał. Ja jeszcze nie czytałem, brak mi czasu. Na koniec zapoznasz się z 
Krótką historię WKP(b). Zobaczysz, jak światłe nakazy wielkich myślicieli i 
teoretyków sprawdzają się w praktyce. Później przyjdzie kolej na dzieła Lenina i 
Stalina. Mam nadzieję, Radwan, że książek tych nie zniszczysz. Kapitał wziąłem z 
biblioteki ojca. Zobacz. Otworzył stronę tytułową. Widniała tam bardzo starannie 
wykaligrafowana dedykacja: „Towarzyszowi Wincentemu Puzie, naszemu lubianemu i 
powszechnie cenionemu Koledze – koleżanki i ko-ledzy z pionu technicznego 
«Metro-budowy»,” i data: 5.04.1951 rok. Nie bój się, będę uwa-żał, powiedziałem. 
Nie czytaj przy jedzeniu, dodał jeszcze Japa, a już broń Boże, przy zupie i broń 
Boże, Kapitał, bo jeszcze jaki skwarek ci tam wpadnie. A z moim starym nie ma 
żartów. 
Podziękowałem mu i szybko poszedłem do domu, aby od razu oddać się studiom 
teore-tycznym. Byłem pełen tej rozgorączkowanej pewności, która kazała mi 
wierzyć, że wszystko, co chciałem do tej pory robić, było jedynie ułudą i stratą 
czasu. Błądząc po manowcach, wy-czerpywałem swoje najlepsze siły. A ile przy tym 
nacierpiała się moja matka? Ile zgryzoty dostarczyły jej te moje nieustające 
poszukiwania właściwej drogi? Ale teraz, z tym koniec. 
Borykając się z przykrymi dolegliwościami swojej choroby, matka podała mi obiad. 
Po-mny tego, aby nie czytać podczas posiłków, uwinąłem się z jedzeniem 
najszybciej, jak to było możliwe, i od razu zabrałem się do wertowania 
przyniesionych książek. I w miarę jak prze-rzucałem ich kartki, jeszcze bardziej 
utwierdzałem się w przeświadczeniu, że tym razem wy-brałem dobrze. Następnie 
położyłem się na swym starym i skrzypiącym łóżku i zamknąłem oczy. Moja ręka 
wspierała się na książkach, a moja wyobraźnia wybiegała daleko w przód. 
Rozsłonecznionymi ulicami nowoczesnego, wspaniałego miasta szedł pochód 
pierwszoma-jowy. Byłem na trybunie, obok mnie stali moi wierni współpracownicy i 
uczniowie, a ponad nie kończącym się tłumem radosnych robotników i chłopów 
kołysało się pięć portretów: Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina i mój. 
Uszczęśliwiony tą wizją, w obawie, aby nie rozproszyła się pośród trudów naszego 
co-dziennego życia, wcześnie położyłem się spać. Rano czułem się jeszcze 
mocniej, jeszcze bar-dziej pewnie. Mając świeżo w pamięci uwagi Japy, żadnej z 
pożyczonych książek nie zabra-łem ze sobą do szkoły. I to był niewybaczalny 
błąd. Bo kiedy wróciłem do domu, nie znala-złem już ich. Schowała je matka. 
Dosyć już tego, powiedziała, wymyśliłeś sobie jakąś nową głupotę. Kijem nie 
zawrócisz Wisły! Zacznij się wreszcie uczyć albo idź do pracy. 
Ogarnęła mnie rozpacz. Mój gorący entuzjazm i tym razem nie znalazł zrozumienia 
u tej nieszczęśliwej, nieuświadomionej kobiety. Ale czym trudniej, tym lepiej, 
pomyślałem. A na-wet dużo lepiej. Moi wielcy poprzednicy nie mogą się mnie 
wstydzić. Do książek tych wrócę później. Na razie zadowolę się tym, czego w 
zakresie podstaw marksizmu i leninizmu dowiedzieć się mogę w szkole. Od tej 
pory, na przekór intencjom matki, środki produkcji, wartości dodatko-we, bazy i 
nadbudowy, imperializmy i ciemne knowania bez przerwy krążyły mi w głowie. A 
pomiędzy tymi pojęciami poruszali się z gniewem w oczach tacy sami wyobcowani 
jak ja, którzy nareszcie odnaleźli swój cel. Baczniej także zacząłem śledzić 
prasę. Stamtąd też spływało na mnie zagrzewające do walki, ożywcze natchnienie. 
Głęboko przeżyłem śmierć Nikosa Belojánn-isa i jego trzech towarzyszy straconych 
potajemnie za podszeptem amerykańskim z wyroku mo-narcho-faszystowskiego reżimu 
Grecji, mimo protestu wszystkich postępowych narodów świata. Wryła mi się w 
pamięć ujmująca prostotą odpowiedź towarzysza Stalina na cztery podchwytliwe 
pytania, zadane przez grupę redaktorów gazet amerykańskich. „Czy trzecia wojna 
światowa – zapytali dziennikarze amerykańscy – jest obecnie bliższa niż przed 
trzema czy dwoma laty?” „Nie, nie jest bliższa” – odpowiedział towarzysz Stalin. 
„Czy spotkanie szefów wielkich mo-carstw byłoby pożyteczne?” Odpowiedź: 
„Możliwe, że byłoby pożyteczne.” „Czy uważa pan obecną chwilę za odpowiednią do 
zjednoczenia Niemiec?” Odpowiedź: „Tak, uważam.” „Na jakiej podstawie możliwe 
jest współistnienie kapitalizmu i komunizmu?” Odpowiedź: „Pokojowe 
współistnienie kapitalizmu i komunizmu jest całkowicie możliwe, jeśli istnieje 
obopólna chęć współpracy oraz gotowość wykonywania przyjętych zobowiązań, jeśli 
przestrzegana jest zasada równości i nie wtrącania się w wewnętrzne sprawy 
innych państw.” 
Zajęty pogłębianiem podstaw teoretycznych potrzebnych do budowy nowego, lepszego 
świata, bez reszty zaprzątnięty problemami walki klasowej, zostałem niestety 
bardzo dotkli-wie porażony przez ludzi małych, nie rozumiejących tego, co 
najistotniejsze. Ci mali ludzie, nie widzący niczego poza ciasnotą swoich 
programów szkolnych, już po raz drugi nie dali mi promocji do jedenastej klasy. 
A cóż znaczyła uboga, szkolna wiedza, wobec uniwersalnej rozległości moich 
zamiarów? Nic. Nie znalazł się jednak nikt, kto by zapobiegł tej niespra-
wiedliwości. Lud pracujący miast i wsi łoży na twoją naukę, powiedział 
przewodniczący Pu-za, a ty co? Oszukałeś nas. Oddaj mi moje książki, Radwan. 
Oddałem. Rozgryzłem go już wtedy. Japa to dwulicowiec. Zależało mu tylko na 
dyplomie przodownika pracy i nauki, żeby bez kłopotu dostać się na studia. I to 
nie mnie co rano ojciec podwoził żółto-czarną dekawką blaszanką i wysadzał, dla 
niepoznaki, dwie przecznice przed szkołą. A to zamiłowanie do pączków, a ta 
amerykańska marynarka w kratę? Opowiadał, że dostał od ciotki. Na imieniny. 
Akurat to była ciotka. Wujek Sam, a nie ciotka. 
Nie wykończyły mnie obozy, powiedziała matka, ale ty to mnie wykończysz. Jak 
myślisz sobie poradzić bez wykształcenia lub choćby fachu? Milczałem. Bo cóż 
miałem jej mówić? To, że wielka idea jest znacznie ważniejsza od bojaźliwej, 
szkolnej wiedzy? Po co? Od dawna przecież żadne już argumenty nie docierały do 
niej. 
Targany nie dającym się opowiedzieć rozczarowaniem, nie rozumiany przez własną 
mat-kę, wychodziłem na długie spacery nad Wisłę, żeby z dala od niej okrzepnąć i 
nabrać sił. Po-goda była piękna, miasto przygotowywało się do uczczenia Zlotu 
Młodych Przodowników Budowniczych Polski Ludowej. Sprzątano kwietniki i ulice, 
malowano lub zaklejano plaka-tami płoty i co bardziej szpetne fragmenty murów, 
zbijano z desek parkiety do tańca. Nie był to jednak mój zlot, jak tego 
chciałem. Pominięto mnie. Zwyciężyła małostkowość i gwałt, jaki zadano moim 
najlepszym intencjom. 
Dla odmiany zamknąłem się teraz w domu. Nie mogłem mówić i nie mogłem myśleć. 
Wiedziałem tylko to jedno. Do szkoły już więcej nie pójdę. Mijały dni, a może 
nawet tygo-dnie. Ten ciężki kryzys trwał. Stopniowo jednak odzyskiwałem władze 
umysłowe, a moja myśl zaczęła się powoli uwalniać od żelaznych nakazów rewolucji 
proletariackiej. W tym trudnym okresie rozchwiania i niepewności przeczytałem 
Londona Martina Edena. I z kart tej książki spłynął na mnie świeży impuls. Coś 
we mnie drgnęło, a potem w jednym błysku zro-dziła się nowa myśl. Będę pisarzem! 
Moja bogata natura nie znosiła stagnacji ani żadnego szufladkowania. Będąc 
pisarzem, będę mógł być wszystkim. Wybiegłem na ulicę. Niestety padał deszcz. 
Wróciłem do domu i usiadłem przy oknie. Deszcz wzmagał się. Po szybach ściekały 
strugi wody, a za moimi plecami snuł się smród smażonych na oleju placków ziem-
niaczanych, ten tak częsty smród naszego ubóstwa. Nie drażnił mnie jednak teraz, 
wprost przeciwnie, rozrzewniał. Placki, smażyła przecież moja biedna, utrudzona 
matka. Postanowi-łem więc, że odpłacę jej to wszystko z nawiązką. Mimo że nie 
potrafiła mnie już zrozumieć. 
Książka, jaką obmyśliłem napisać, miała mieć tytuł: Z zaułka w świat. Pierwszy 
jej roz-dział rozpoczynało przeraźliwe wycie stukasów bombardujących miasto. 
Ulice pustoszeją, dym wybuchów zasłania wszystko. Nagle pośród tych dymów i 
płomieni pojawia się rosły mężczyzna w mundurze i z karabinem. Nie zważając na 
niebezpieczeństwo, strzela do samo-lotów. Strzela długo, a mały, odważny 
chłopiec przynosi mu naboje. Ich waleczność zostaje nagrodzona. Niemiecki 
samolot trafiony spada na ziemię. Nalot się kończy. Ojciec i syn utru-dzeni idą 
do domu. Matka chłopca, a żona mężczyzny, zamiast być w schronie, pochyla się 
nad balią i po bohatersku pierze ich bieliznę. Mężczyzna jeszcze na chwilę siada 
na krześle i wymienia z rodziną serdeczne słowa. Potem bierze karabin, żegna się 
i wychodzi. Musi iść do swoich żołnierzy, jest dowódcą kompanii w batalionie 
obrony miasta. Do domu wpadł tylko na bardzo krótko, gdyż zabrakło mu kamieni do 
zapalniczki. 
Pogrążony w obmyślaniu dalszych rozdziałów nie zorientowałem się nawet, kiedy 
matka, poświęcając na ten cel część swojej niewielkiej renty, pojechała taksówką 
do gazowni miej-skiej i tam znalazła mi zatrudnienie w warsztacie instalatorsko-
remontowym, w charakterze ucznia. 
Nie protestowałem. Martin Eden też ciężko harował, żeby utrzymać się na 
powierzchni. Heroicznie i z pełną świadomością podjąłem się tej pracy. Byłem 
jednak pewien, że gdyby matka okazała mi jeszcze trochę cierpliwości, moja 
książka byłaby gotowa. Pensja, jaką mi zaoferowano, wyniosła siedemset 
dwadzieścia złotych. I to dla takiej banalnie małej sumy moją działalność 
twórczą musiałem odłożyć w najlepszym wypadku na plan drugi. A w koń-cu 
odłożyłem ją zupełnie. 
Dziś wiem, że biorąc sobie za przykład Martina Edena i wzorując się na nim, nie 
wziąłem pod uwagę odmiennych warunków polityczno-ekonomiczno-społecznych, w 
jakich wyrastał on, w porównaniu do tych, w jakich ja rozmieniłem się na drobne. 
Tamte budziły w nim in-stynkt walki, mnie zaś – ponieważ, nie interesując się 
już rewolucją światową, zagubiłem instynkt klasowy – obezwładniała jak nie 
kończący się step powszechna sprawiedliwość i równość oraz monotonia niechcianej 
pracy. Ponad trzy lata zabrała mi posada w gazowni, a jedyne, co osiągnąłem 
oprócz dwustuzłotowej podwyżki, było to, że ze względu na nieprzy-datność do 
innych zajęć siedziałem w kantorku i na zlecenie majstra wykonywałem różne 
roboty papierkowe. Mam ładny charakter pisma, więc majster był zadowolony. W 
gazowni miejskiej bezpowrotnie oddaliłem się od Martina Edena. 
Ból wędrował jakby przenoszony pneumatyczną windą. Dochodził do punktu 
kulminacyj-nego i nagle rozpadał się jak bańka mydlana. Moment spokoju i 
powtórka. I znów. Wstałem. Przeszedłem się kilka razy od okna do drzwi. Pepegi 
cicho, ale natarczywie skrzypiały. Za-trzymałem się. Ból od nowa wędruje do 
swojej kulminacji. Przełyk piecze. W drogę. Odbiło mi się kwaśno. Chodząc 
masowałem brzuch. Skrzyp kroków, mamrotanie śpiącego Raucha. Ciekawe. Zawsze śpi 
w sztucznych szczękach. Teraz lepiej. I odbiło mi się mniej kwaśno. Ból powoli 
przestawał się przemieszczać. Nieruchomiał. Gdyby tak teraz trochę sody? Ale 
sody nie ma. I nie dadzą. Emilia mówi, że zjadłem wagon tego świństwa. 
Zdrętwiała mi ręka. Cho-dzić i masować, chodzić i masować. To pomaga. Rozluźnia 
te wewnętrzne skurcze. Zmiana ręki. Można także usiąść, ścisnąć trochę brzuch 
dłońmi i kiwać się to w przód, to w tył. Ale lepiej chodzić. 
Co oni mi tam sknocili? I czemu po paru miesiącach nawrót? Zacisk? Wejście jest, 
a wyj-ścia nie ma? Żeby tylko nie zwracać. Bebechy są już zmęczone. Lekarze 
mówią, że pewne bodźce utrwalają się na stałe. Potem może być zupełnie inny 
sygnał, a ból nadal jest taki sam. Zmiana ręki. Prawa jest bardziej wytrzymała, 
chociaż w dzieciństwie zapowiadałem się jako leworęczny. Ale może jakąś drożność 
mam? Choćby małą. I dlaczego tak ze mną jest? I w chorobie, i w życiu. Widzę 
drogę, już zaczynam iść, a tu okazuje się, że odrobinę dalej, moja droga nie ma 
drożności. Inni poszli do góry. Bez przeszkód. Puza na przykład. Zero przy mnie, 
miernota bez wyobraźni. Dyrektor departamentu teraz. W telewizji widziałem go 
kie-dyś. 
Usiądę. Piecze już tylko. Cała ta rura piecze. A w sali widno. Księżyc wynalazł 
dziurę w chmurach. Błyszczy jak nagi tyłek elektrowni. Chmury są czarne, 
postrzępione na brzegach. O! Ręce mi drżą. Mam drobne i delikatne dłonie. W 
ogóle mam delikatne ręce artysty. 
Dolegliwości matki stopniowo odbierały mi prawie cały czas wolny. Robiłem 
zakupy, po-magałem jej w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Byłem przykuty do 
niej i niekiedy wzbudzało to we mnie uczucie nienawiści. Kiedyś miałem taki sen, 
że zabiłem ją tasakiem. Obudziłem się zlany potem. Wstałem i zbliżyłem się do 
jej łóżka. Oddychała równo. Poczu-łem ulgę. Ale długo jeszcze ten sen mnie 
prześladował. Innych kobiet poza matką nie znałem. 
Wszystkie próby zawarcia bliższej znajomości kończyły się zwykle po jednej 
randce. Wystar-czyło, abym zaczął mówić o moich perspektywicznych zamiarach. 
Brały mnie za idiotę. 
Inni obrastali w piórka, żyli coraz lepiej, a ona chorowała. Taka była prawda. 
Ale czy tylko ona przeżyła obóz i wojnę? Wielu było takich, którym to w niczym 
nie zaszkodziło. Choć się broniłem, to gdzieś w głębi mnie czaił się żal, że u 
nas nie było tak, jak było u innych. Poczu-cia sprawiedliwości nie wyzbyłem się 
jednak nigdy. Dlatego zawsze będę pamiętał, że to dzięki niej, jako opiekun i 
żywiciel, uwolniony zostałem od trudnej i kłopotliwej służby woj-skowej. A kiedy 
stało się wiadome, że nic mi ze strony wojska nie grozi, matka moja za-mknęła 
powieki.
Ów smutny, ale nieunikniony fakt uczynił mnie człowiekiem wolnym i od tej pory 
życiem moim mogło kierować wyłącznie natchnienie. Kiedy nadeszło lato, śmierć 
matki dotknęła mnie zimą, porzuciłem definitywnie pracę w gazowni i z ostatnią 
wypłatą w kieszeni, śmiało patrząc w przyszłość, łaziłem po mieście objadając 
się lodami i rurkami z kremem. Plany moje nie były skrystalizowane, a nawet ich 
wcale nie było. Chciałem jedynie, w chwili gdy dotrze już do mnie odpowiedni 
impuls, aby to były plany wielkie. Bardziej z sentymentu niźli z przekonania 
przejrzałem także swe minione próby pisarskie. Papier już pożółkł, litery 
kreślone lichym atramentem wyblakły. Mimo to przeczytałem od nowa tych 
kilkanaście stron Z zaułka w świat. Dawnych wzruszeń nie odnalazłem, rozpadły 
się gdzieś. Podjąłem więc szybką i dość oryginalną decyzję. Podarłem rękopis na 
bardzo drobne strzępki, napełniłem nimi kieszenie i wyszedłem z domu. Był 
wyjątkowo ciepły i pogodny zmierzch. Idąc przez miasto pełen żalu, a zarazem 
rozchichotanej ulgi rozsiewałem to szczególne konfetti wokół siebie. Ulicami 
krążyły objęte wpół pary, przed lodziarniami ustawiały się kolejki, a ja czułem 
się tak, jakbym całe moje dotychczasowe życie jednym kłapnięciem nożyc odciął od 
siebie. 
Póki co jednak, przepuściłem moje skromne zasoby finansowe. Musiałem więc 
sprzedać biżuterię, jaka pozostała po matce. A cała ta biżuteria to cienki, 
złoty łańcuszek z niewielkim wisiorkiem i na dodatek z uszkodzoną zapinką. Nie 
zapłacono mi zbyt wiele, ale znów mia-łem z czego żyć. Trzeba było pomyśleć, co 
dalej? Gdybym żył bardzo oszczędnie, odżywiał się wyłączni& w barach mlecznych i 
mniej przejadał na słodycze, pieniędzy mogłoby mi star-czyć do jesieni, a może 
nawet i do zimy. Ale przecież trzeba było także kupić opał, płacić czynsz i 
światło. Wszystkie te sprawy wydawały się dość trudne, lecz mimo to nie przygnę-
biały mnie. Po dawnemu bowiem, próbując swych możliwości w różnych zawodach, 
profe-sjach i fachach, dawałem nieskrępowany upust mej wyobraźni. Dzięki temu 
miałem natych-miastową lub prawie natychmiastową satysfakcję, bo do czego bym 
się nie zabrał, osiągałem doskonałe wyniki. 
Podobnie było z ludźmi. W wyobraźni stykałem się ciągle z samymi 
znakomitościami, a rzeczywistość darzyła mnie spotkaniami wyłącznie 
przypadkowymi. Znałem, co prawda, paru chłopaków i parę dziewczyn z mojej 
kamienicy i przystawionych do niej w miejsce zburzo-nych domów kamienic plomb, 
była to jednak znajomość nader luźna. „Kołowaty”, wołali za mną. „Jurek to stale 
kołowaty chodzi.” Drażniła mnie ta chamska przyziemność i brak hory-zontów. Te 
rozmowy o dżezie, o jakichś zespołach, które zaczęły powstawać, o amerykań-skich 
ciuchach kupowanych na bazarach, o wódce i o kopulacji. Czułem, że przerastam 
ich pod każdym względem, tylko że nie miałem jeszcze na to konkretnych dowodów. 
Czasem jednak bawiła mnie rozmowa z nimi. Celowo prowokowałem ich do mówienia o 
tych wszystkich nowinkach, o których jeszcze nie tak dawno mówić się nie 
godziło. Do niedawna przecież, przed niespełna rokiem, Zachód był wylęgarnią 
złowrogich imperialistów, a teraz stał się kopalnią brakujących nam dóbr i 
partnerem do wymiany gospodarczej, a bezideowość i zgnilizna moralna 
kapitalistycznych twórców nie przeszkadzała już nam w odbiorze za-chodniej 
kultury. 
Te niespodziewane odkrycia poniektórymi wstrząsnęły, mną natomiast wcale. 
Zmuszony przez istoty małe i ograniczone do rezygnacji z udziału w rewolucyjnej 
walce klas uwolniłem się jednocześnie od przymusu ciągłych porównań, od 
indywidualnych uciążliwości prawi-dłowego rozwoju, od dialektycznego śledzenia 
wskaźników wzrostów i wykonów. Byłem wolny i nie uczyniłem już ani pół kroku w 
celu jakiegokolwiek uspołecznienia się czy choćby formalnej przynależności. Nuda 
wiejąca z planowego działania mroziła mnie. Czekałem na sygnał, na ów impuls, 
który uruchomi wszystkie moje wewnętrzne siły. 
I sygnał ten, choć niezupełnie taki, jak bym tego chciał, otrzymałem we 
właściwym czasie. Nie określony bliżej głos kazał mi po wyjściu z baru mlecznego 
kupić gametę. Znalazłem tam ogłoszenie, że wytwórnia kap, narzut, makat i 
makatek, prowadzona pod Warszawą przez panią Łucję Świst, poszukuje ajentów do 
rozprowadzania swoich wyrobów. I już w parę mi-nut później, po powrocie do domu 
widziałem się dokładnie w tej roli. A nim nadszedł wie-czór, przeprowadziłem już 
tysiące udanych transakcji. W nocy, prowadząc dalsze operacje handlowe, pobiłem 
wszelkie rekordy dochodów w tej dziedzinie. Byłem nawet w stanie kupić sobie 
najnowszy model samochodu syrena. Rano chciałem od razu pojechać do pani Łucji 
Świst, ale pogoda była kiepska, a mój płaszcz nie prezentował się najlepiej. 
Wybrałem się więc jedynie do baru mlecznego, a potem nadal prowadziłem operacje 
handlowe stopniowo przenosząc się poza granice kraju. Wkrótce wyroby pani Świst 
znalazły się nawet w Afryce. W okrągłych, krytych palmowymi liśćmi murzyńskich 
chatach pojawiły się kolorowe makat-ki z tradycyjnymi napisami: „gdzie Murzynek 
sześć, tam nie ma co jeść” oraz: „świeża woda sił ci doda”. 
Następnego ranka do tego stopnia poczułem się zmęczony intensywnie prowadzonym 
handlem, że na dobrą sprawę mógłbym już pójść na urlop. Tak dalece poznałem przy 
tym to nowe dla mnie zajęcie, że straciło już wiele ze swych uroków. Nie miałem 
jednak wyboru. Pogoda też poprawiła się na tyle, że nie musiałem korzystać z 
płaszcza. 
Malarnia znajdowała się w Rembertowie. Pojechałem tam. Łucja Świst była mocno 
zbu-dowaną i bardzo jasno tlenioną blondynką w wieku lat czterdziestu kilku. 
Zakład mój potrze-buje ludzi młodych, dlatego zaryzykuję, powiedziała. Na 
początek będzie pan jeździł w teren ze starszym, obznajmionym już z fachem 
kolegą. Ubodło mnie to trochę. Kto tu jest obznaj-miony, pomyślałem. A jak 
uzbiera pan sobie depozyt, mówiła dalej, to będzie pan mógł pra-cować 
samodzielnie. Nie rozumiem, powiedziałem. Towar wydaję zawsze do wysokości de-
pozytu, wyjaśniła. Im większy depozyt jest u mnie, tym więcej pan może pobrać 
towaru. Pro-ste? Ale może pan również dać mi w zastaw coś wartościowego lub od 
razu gotówkę. Więc co? Wypracujemy czy załatwimy to inaczej? Wypracuję, 
odparłem. Jak wysoki ma być ten depozyt? Moi akwizytorzy zaczynają zwykle od 
pięciu tysięcy, powiedziała pani Świst, zgo-da? Kiwnąłem głową. Dopóki nie 
osiągnie pan wysokości depozytu, wyjaśniła jeszcze, pań-ska prowizja będzie 
dzielona na pół. Pół do depozytu, pół dla pana. Odnośnie zaś ubezpiecze-nia, też 
nie ma strachu. Mam jednego ubezpieczonego in blanco. 
W malarni produkcja szła bez chwili wytchnienia. W tym niskim pawiloniku o 
dużych oknach, w które wmontowano nieustannie buczące wentylatory, unosiły się 
wielobarwne opa-ry nitro. Trzech mężczyzn i jedna kobieta naciągało kawałki 
workowego płótna na drewniane ramy, przykładało szablony i natryskiwało pod 
ciśnieniem farbę. Huczał agregat sprężający powietrze, kolorowa mgła osiadała na 
sprzętach. Pracujący tam ludzie zanosili się kaszlem i spluwali kolorowo jak w 
bajce. 
W malarni Łucji Świst oprócz pracowników fizycznych zatrudnionych było razem ze 
mną trzech akwizytorów. Ten, pod którego opieką miałem wypracować depozyt, 
nazywał się Ziu-tek Leżak, a metody, jakie stosował w handlu, były nadzwyczaj 
proste. „Do chamów trzeba mieć dobry bajer”, powiedział mi przy pierwszym 
wyjeździe. I to było wszystko. A potem dodał: „ja biorę prawą stronę, pan 
bierzesz lewą. A o szesnastej spotykamy się w knajpie”. 
Działaliśmy w rejonie Warki, Góry Kalwarii, Grójca, Mogielnicy i innych osiedli 
i miast na zachód od Wisły. Od Wisły na wschód działał Grzegorz Płużański, zwany 
przez Leżaka z powodu skąpstwa i nieprzystępności faryzeuszem albo nieużytkiem. 
Interes szedł najlepiej w nowo wybudowanych domach, a zwłaszcza w nowych 
osiedlach. Ludzie chcieli urządzać się nowocześnie, ale zarazem tak, aby było w 
tym również coś swoj-skiego. W nowych blokach bez podwórek, bez wspólnego 
kucanego ustępu, bez komórek na węgiel i króliki czuli się jak w innym życiu. 
Wygody pozbawiały ich mnóstwa zajęć. Zacza-dzeni niespodziewanym nadmiarem czasu 
wolnego głupieli, upijali się i tyli. Potrzebny był im ratunek, coś, co choć w 
części uwolniłoby ich od tej higienicznej anonimowości. Łucja Świst, kobieta 
przedsiębiorcza, wiedziała więc, co robi. Malowane u niej kapy i narzuty ra-
dowały dusze jaskrawymi barwami polnych oraz ogrodowych kwiatów. Na makatach i 
ma-katkach przeważały natomiast trzy podstawowe motywy. Dziewczyna z dzbanem u 
studni i czerwonolicy, wąsaty ułan, bocian z niemowlęciem w dziobie na tle 
sielskiego domostwa oraz myśliwy w tyrolskim kapelusiku z dymiącą fuzją w ręku i 
nogą wspartą na powalonym dziku. 
Nie czułem tremy, wręcz przeciwnie, roznosiła mnie twórcza radość. „Nasza firma 
– cza-rowałem nie zawsze przychylnie nastawione gospodynie domowe – zatrudnia na 
stałe i na zlecenia najlepszych polskich malarzy, pracujących metodą 
półprzemysłową. Farby, wyłącz-nie pochodzenia zagranicznego, kładzione są w 
sposób niezwykle trwały. Wyroby naszej fir-my mają wielu odbiorców poza 
granicami kraju, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Au-stralii, Kanadzie i 
Japonii. Proszę!” I jednym ruchem demonstrowałem którąś z kap, narzut, makat czy 
makatek. 
Wsie, osiedla i miasta, w których bywaliśmy, Ziutek Leżak umiejscawiał przede 
wszyst-kim wedle knajp. Uwielbiał przy tym żargon i skróty myśloiwe. Mówił na 
przykład: „To tam, gdzie w gospodzie tyra ta ruda, co ćwiartki nie poda, bo ma 
żylaki.” 
Rezultaty, jakie zacząłem uzyskiwać w tym domokrążnym handlu, wyrównały się, a 
potem nawet przewyższyły rezultaty uzyskiwane przez mojego nauczyciela. Nie to 
jednak, gdyż i tak pracowaliśmy do jednej kabzy, niepokoiło Ziutka Leżaka. 
Poruszyło go głęboko coś zu-pełnie innego. Mój organizm nie znosił alkoholu. 
Było to najsłabsze ogniwo naszej wspólno-ty. Ale mnie również właściwość ta 
irytowała. Pod kierunkiem Ziutka przystąpiłem więc do kuracji odwykowej. I 
podobnie jak on próbowałem już od rana przełykać pewne ilości leków, na pierwszy 
rozruch, ale skutki były żałosne. Dopiero do obiadu mogłem wypić jeden, 
ewentualnie dwa kieliszki lekarstwa bez spowodowania wymiotów. O tej porze 
Ziutek był już rozgrzany do swoich maksymalnych obrotów. „Szczeniaku – 
pieszczotliwie zwracał się do mnie – wracamy. Stolica oczekuje nas, a dziwy 
piszczą.” 
Ziutek to zachłanny prymityw, mówiłem sobie, kołek z przydrożnego wiejskiego 
płotu. A mimo to ulegałem mu. Jego dziki rechot, który obnażał rudawą czerń 
kilku osieroconych zę-bów, drażnił mnie i pociągał. Znając zawczasu wynik 
kuracji, wiedząc, że tak na górze jest już zapisane, wytrwale próbowałem pozbyć 
się wstrętu do wódki. Piłem i zwracałem, piłem i zwracałem, a Ziutek 
niestrudzenie podejmował dalsze zabiegi odwykowe. Co bardziej znane knajpy były 
nasze. Krążyliśmy od „Paradisu” do „Polonii”, od „Polonii” do „Bristolu”, a 
stamtąd taksówką do „Oazy” na Pragę. Chciałem upodobnić się do niego, brać życie 
tak zwy-czajnie i zachłannie jak on. Płaciłem za to zdrowiem, ale bez namysłu 
stawałem do następnej próby. Ziutek był o dobrych dwadzieścia lat starszy ode 
mnie. Umiłowanie wolności kazało mu porzucić żonę i dwoje dzieci gdzieś na 
Lubelszczyżnie. I to umiłowanie wolności pędzało go po całej Polsce wzdłuż i 
wszerz, a w ślad za nim biegły białe jak gołębie nakazy płatności 
alimentacyjnych. 
Na skutek wadliwej konstrukcji mojego organizmu upić się nigdy nie mogłem. 
Ziutek na-tomiast najpierw upijał się, potem zaś, zwykle około północy, mimo że 
nie przestawał pić, trzeźwiał. Od tej chwili w jego ogromne ciało wstępowała 
gwałtownie chuć. Działał wtedy szybko i bezbłędnie. Precyzyjnie wyławiał wolne 
panienki i jechaliśmy do mnie. 
To wszystko oszałamiało mnie. Było brutalne, zwierzęce i zadziwiająco proste. 
Ziutek też zachowywał się jak zwierzę. Nie zdążyłem nawet postawić kieliszków na 
stole, a on już był nagi. Rozbierał się chętnie, z wyraźnym upodobaniem i gromko 
popędzał panie, aby szybciej zrobiły to samo. Owłosiony, śmierdzący zjełczałym 
potem, z wiecznie brudnymi nogami, swoim potężnym, gotowym do boju przyrodzeniem 
wywoływał w tych zeszmaconych dzi-wach, które zadziwić było trudno, szacunek i 
ekstazę. W moim niewielkim, rzęsiście oświe-tlonym mieszkaniu, światła życzył 
sobie Ziutek, kłębiły się nagie ciała, rozlegał śpiew i miło-sne rzężenie, 
wybuchały gwałtowne przekleństwa i cienko trzaskało rozbite szkło. 
Przed świtem, gdy ja już dawno wyczerpałem swe możliwości, samcza waleczność 
mojego kolegi słabła. Ochrypłym, zniecierpliwionym głosem nakazywał paniom 
przywdziewać szaty i wynosić się do diabła. Niewiastom tym, oszołomionym 
magiczną męskością Ziutka, wracała przytomność umysłu, więc domagały się 
honorariów. W tej zaś kwestii Ziutek był równie oporny jak przy płaceniu 
alimentów. W rezultacie honoraria płaciłem ja i potem dopiero układaliśmy się na 
zasłużony odpoczynek. Nie trwało to długo, około godziny szóstej bo-wiem Ziutek 
budził się i wyruszał do najbliższego sklepu po wino. 
Na kaca pijał przeważnie riesling. „Kwaskowaty jest, mówił, i chłodzi.” 
Natomiast ja ni-czego przełknąć nie mogłem, nawet wody. Mój zatruty organizm 
cierpiał. Po mieszkaniu tu-łały się jeszcze wyziewy niedomytych panienek, 
cuchnęły znów wyswobodzone z butów Ziutkowe nogi, a ja przyrzekałem sobie, że 
to, co było dzisiejszej nocy, było już ostatni raz. 
Zaczyna się. Oni śpią? Śpią. To dobrze. Zawsze to głupio przy kimś. Ten marsz i 
ten ma-saż. Dawniej też. A może nawet bardziej. Nieraz szedłem ulicą i to 
masowanie pod rozpiętą koszulą. Zdarzało się, że ktoś przystanął, popatrzył i 
popukał w czoło. A ja szedłem dalej i udawałem, że nic nie widzę. Akurat była 
modna tak zwana gra półsłówek. I jakiś szczeniak, ze szesnaście lat, nie więcej, 
wrzasnął mi nad uchem: pasaż mały! I uciekł. Wiedziałem, co to znaczy, ale cóż z 
tego? Miałem mu dać w mordę? Jak? Skoro w człowieku ta męka. I tylko jedna 
jedyna myśl, żeby już być w domu. W domu jednak nie koniec. Chodzenie, kiwanka 
na krześle albo kiwanka na czworakach, z głową w poduszce. I ta nękająca coraz 
silniej chęć. Złapać nóż i przebić wreszcie ten ból... 
Za Ziutkiem Leżakiem zatrzasnęły się kraty więzienia. Każdy ma jakiś wstręt. Ja 
mam do alkoholu, on miał do alimentów. Moje życie na powrót stało się zwykłe i 
szare. Chcąc tego uniknąć, rozstałem się z pracą u pani Świst i zacząłem, jako 
statysta, grać we współczesnym melodramacie psychologicznym pod tytułem: Na 
zakręcie. Oś dramaturgiczna filmu, jak w skrócie wyjaśnił statystom reżyser, 
przebiegała na linii: on, młody, ideowy i zaangażowany dyrektor zakładu 
przemysłowego; ona, piękna i niezwykle zachłanna na dobra doczesne. Za-sadniczy 
konflikt krył się w problemie wyboru. Co wybrać? Dalszy bezkompromisowy, nie 
unikający trudności, wszechstronny rozwój socjalistycznego zakładu pracy czy 
pójście na dławiącą ten rozwój łatwiznę, dającą jednak w zamian wysokie premie, 
spokój, a przede wszystkim miłość i nieskrępowane igraszki w łóżku z pazerną na 
pieniądze, ukochaną kobie-tą. Akcja filmu toczyć się miała pośród licznych 
konstruktywnych narad produkcyjnych, przerywanych natarczywymi telefonami 
ukochanej, w wytwornych, nowoczesnych klubach i nocnych lokalach stolicy, w 
skromnej, kilkupokojowej willi młodego dyrektora, w której bra-kuje kobiety na 
stałe, a także w halach produkcyjnych i na ulicach pełnych tulących się do 
siebie, szczęśliwych par. 
Moje dotychczasowe rozczarowania nauczyły mnie rozwagi. Dlatego nie od razu 
dałem się unieść na fali entuzjazmu, ale dopiero podczas drugiego czy trzeciego 
dnia lub raczej wieczo-ru zdjęciowego. I choć grałem tylko jednego z wielu 
rozrywkowiczów w nocnym lokalu, obycie knajpiane przydało mi się bardzo, pojąłem 
z absolutną już tym razem pewnością, że wszystko, co robiłem do tej pory, było 
złudzeniem. Prawdziwym moim powołaniem, które dopiero teraz wyłoniło się z 
podświadomości, było aktorstwo. Ta radosna, przenikająca całą moją istotę wiedza 
o sobie nadal jednak nakazywała mi być statystą skromnym, nigdzie nie pchającym 
się bez potrzeby. A mimo to reżyser zauważył mnie i zaproponował zagranie nie-
wielkiej, epizodycznej rólki. Uzależnił to od zdjęć próbnych. I w tym celu, w 
najbliższy po-niedziałek rano, miałem zgłosić się do wytwórni. 
Od czasu podjęcia pracy w malarni pani Świst minął prawie rok. Znów było lato, 
znów upalnie i zielono wszędzie. Moja kariera artystyczna w szybko mknącym 
obłoku marzeń roz-wijała się już bez żadnych przeszkód. Żyłem wówczas bardzo 
ubogo, odżywiałem się byle czym. Teraz jednak nie miało to już żadnego 
znaczenia. A poza tym moja nieszczęśliwa matka kupiła niegdyś okazyjnie srebrną 
cukiernicę i kilka srebrnych łyżek. Zapakowałem to wszystko w gazetę i poszedłem 
spieniężyć jako srebrny złom. Zapłacono mi prawie trzysta złotych. Była sobota, 
najbardziej lubiany przeze mnie dzień tygodnia. Kupiłem dziesięć deka pestek z 
dyni i łuskając je, szedłem przez miasto. Zbliżała się pora zmierzchu. Na 
ulicach wyroiły się piękne kobiety i dziewczyny. Tydzień, który mijał, był 
najlepszym tygodniem mojego życia. Przestały mnie gnębić wyrzuty sumienia. Mój 
wielokierunkowy talent nareszcie się umiejscowił. Czułem ulgę i spokój. 
Rozmyślałem o sławie i o miłości. Tamto, co zdarzało mi się z Leżakiem, należy 
już wykreślić z pamięci. Na mijające mnie kobiety patrzyłem jak na swoją 
własność. Kiedy zostanę wielkim aktorem polskiego filmu, wystarczy mi tylko 
kiwnąć palcem. 
Łupiny pestek znaczyły mój trop w Alejach Ujazdowskich i na Krakowskim 
Przedmieściu. Doszedłem tak do placu Zamkowego. Tu trop mój nagle się urwał. 
Bezceremonialnie zacze-piła mnie bardzo niska i bardzo wydatnie pozaokrąglana 
kobieta. Stała obok dwóch ogrom-nych waliz. „Proszę pana, powiedziała, niech mi 
pan pomoże znieść te walizy do przystanku tramwajowego. Ja sama już nie mogę.” 
Byłem w doskonałym nastroju, więc zrobiłem nie tylko to, o co mnie prosiła, ale 
odwiozłem ją również do domu. Pomyślałem, że może być miłym przerywnikiem w 
okresie przejściowym, nim nadejdą prawdziwe sukcesy miłosne. Mieszkała na ulicy 
Brzeskiej w wynajętym pokoju. Umówiłem się z nią na następny dzień, żeby pójść 
na plażę. Rozłożyliśmy się w pobliżu mostu kolejowego. Z przyjemnością 
stwierdziłem, że mimo niskiego wzrostu, jest bardzo proporcjo-nalnie zbudowana, 
że ma drobne stopy i ręce, ładne zęby i co parę słów wybucha śmiechem. Ja 
również byłem radosny, więc cieszyło mnie byle co. W końcu powiedziałem jej, że 
zamierzam zostać aktorem filmowym. Rozweseliło ją to na dobre. Zrobiłem się 
czujny. W jej śmiechu jed-nak nie było niczego złośliwego. Najpiękniejszy to pan 
nie jest, powiedziała śmiejąc się, ale ostatecznie... Zresztą, podoba mi się pan 
i tak, inaczej bym tu nie przyszła. 
Zrozumiałem, że potraktowała to jako żart. Ubawiło mnie to tylko i po plaży 
zaprosiłem ją na obiad do restauracji „Kijowskiej”. Na lepszy lokal nie miałem 
pieniędzy. Potem poszliśmy do niej. Rozpierał mnie nadmiar uczuć z tego już 
choćby powodu, że do tej pory znałem tylko dziwki. Jadłem ciasto, piłem herbatę, 
a jednocześnie czułem jakiś niepokojący ucisk w żołąd-ku. Między nami nic 
jeszcze nie było, ciągle byliśmy na pan i pani. Nagle zaczęło mnie boleć. A 
potem chwycił pierwszy w życiu atak. Od razu chciała iść i zadzwonić po 
pogotowie. Wzbraniałem się, bo nie byłem ubezpieczony. W końcu jednak trzeba 
było pogotowie we-zwać. Nie ja płaciłem. Dostałem zastrzyk i zasnąłem. Ona 
pościeliła sobie na podłodze. Rano, kiedy jeszcze spałem, poszła do pracy. 
Zostawiła mi kartkę, abym nigdzie nie wychodził i koniecznie na nią zaczekał. 
Wstałem. Byłem nie do życia. Jak mam nie wychodzić, pomyśla-łem, skoro dzisiaj 
czekają mnie zdjęcia? Było już późno, zbliżała się godzina dziesiąta. Za-cząłem 
się spieszyć, ale leciało mi wszystko z rąk. Wtedy znowu ból. Może nie tak silny 
jak wczoraj, ale wystarczająco dokuczliwy. Zostałem. Na jeden dzień. Tych dni 
naskładało się na całych piętnaście lat. Mieszkałem u Emilii około tygodnia, 
potem zabrałem ją i przeprowa-dziliśmy się do mnie. Trzeba było wziąć ślub. 
Wmówiła mi tę konieczność. Moje życie poto-czyło się płasko. Od choroby do 
buntu, od choroby do buntu, od... I nie było czego żałować. Tamten film i tak 
nie wszedł na ekrany. Nie wiem nawet, czy został skończony. Chwileczkę. Już. 
Odbiło mi się. Ale kwas... I ten mój bunt. Tysiące utarczek i demonstracji. 
Jakby na przekór sobie. I słowa, słowa, słowa... Nic więcej. 
Rogala usiadł, wymamrotał coś i znowu opadł na poduszkę. Przez chwilę słychać 
było tyl-ko pochrapywania Raucha. Każdą frazę, chrapliwą dopiero w swym 
najwyższym brzmieniu, kończyło coś w rodzaju cmoknięcia. Rogala chrapał inaczej, 
z poświstem. Teraz znów rozpo-czął swój niezbyt głośny koncert i jego 
pochrapywanie zderzyło się w wygrzanym powietrzu sali z chrapaniem Raucha. Pana 
Tomasza nie było słychać, pan Tomasz spał cicho jak kura. Było to jak 
nieustający pojedynek szermierzy, z których żaden nie może zwyciężyć. Wieczny 
remis był w tych doskakujących do siebie dźwiękach. Stanąłem. Do ust napłynęła 
mi ślina. Kłąb rwącego bólu przeniósł się w stronę gardła. Zemdliło mnie. Ledwie 
zdążyłem wybiec z sali. Zatykając dłonią usta wpadłem do ustępu. Gorąca, 
kwaśnogorzka ciecz chlustała ze mnie jak z fontanny. Kilka spazmów i pociemniało 
mi w oczach. Wsparłem się głową o zimną, wilgotną glazurę, którą pokryta była 
ściana w ustępie. Pociągnąłem za sznur od rezerwuaru. To, co wychlusnąłem z 
siebie, rozpoczęło swoją drogę do morza. Nogi mi drżały. Oderwałem się od ściany 
i okręciłem szlafrokiem. 
Powoli, jeszcze zgięty w pół, wyszedłem na korytarzstrasse. Nie czułem niczego 
poza przyćmioną ulgą spełnienia. Poszperałem za papierosami, na szczęście były. 
Płomień zapałki rozjarzył się w półmroku krótkim błyskiem. Z oddali, od strony 
świetlicy, usłyszałem kaszel. Wstrzymałem oddech. Kaszel powtórzył się. 
Wiedziałem już. To kasłał Książkiewicz. 
Bezwiednie, jakby gnany nieodpartym przymusem, zacząłem wlec się w jego stronę. 
Drzwi od szóstki były jak zawsze otwarte. Dobiegał stamtąd cichy, ale dokładnie 
odmierzony skrzyp. Stanąłem i spojrzałem tam. Człowiek kadłub siedział na swoim 
łóżku i kiwał się jed-nostajnie jak wahadło zegara. Guzik chrapał cienko i 
dziwnie irytująco. Człowiek kadłub spojrzał na korytarz. Białka jego oczu 
bielały jak oczy Murzyna. Wzdrygnąłem się i znów zacząłem iść. Przesuwałem się 
pomiędzy ścianami, jakbym przesuwał się pomiędzy dwoma szeregami śpiących. 
Zobaczyłem plecy Książkiewicza. Siedział skurczony i chyba dlatego wydał mi się 
znacznie mniejszy. W dyżurce pielęgniarek paliła się nocna lampka. Na kozetce, 
zwinięta w kłębek, spała siostra Monika. Spod miękkiego szpitalnego koca widać 
było tylko jej głowę z półotwartymi ustami. Wróciłem na korytarzstrasse. Widział 
mnie czy nie, pomy-ślałem. Cicho przesunąłem się obok świetlicy. Książkiewicz 
nadal zwrócony był do korytarza plecami. Zmierzałem do trzeciego okna, gdzie 
stała popielniczka. Doszedłem i przysiadłem na parapecie. Spokojnie zaciągnąłem 
się raz i drugi. Wtedy usłyszałem głuchy odgłos. Zain-trygował mnie. W szóstce 
błysnęło światło. Poszedłem tam. Człowiek kadłub leżał na podło-dze. Miał na 
sobie tylko pidżamową kurtkę. Niżej był nagi. Na kikutach jego ud kłębiły się 
zgnojone ropą bandaże. Guzik pochylał się nad nim i bezradnie wymachiwał rękami. 
–
Krzesło podsuń – wycharczał człowiek kadłub – krzesło mówię, kurwa twoja mać! 
–
Zaraz – powiedział Guzik – zaraz, ale proszę mi się tu nie wyrażać. 
Nim jednak zdążył to zrobić, schwyciłem taboret i postawiłem w pobliżu człowieka 
kadłu-ba. On zaś podsunął sobie taboret jeszcze bliżej, drugą ręką chwycił się 
krawędzi łóżka i nim ktoś z nas zdążył mu pomóc, był na górze. 
– Dziękuję panu – powiedział – i zwrócił się do Guzika. – Myśleć trzeba, 
człowieku, my
śleć. Ten zaś puścił to mimo uszu i jakby w zamian zaatakował mnie: 
– Na przeszpiegi żeś tu pan przyszedł? Podsłuchiwać, co? Spać nie może, to i 
innym nie da. Redaktor. Ale żeby coś napisać, to już ręka nie chodzi. Już się 
zatrzymuje w łokciu. Nie lubię takich, co wszędzie łażą i tylko węszą jak te 
psy. 
Człowiek kadłub podniósł na mnie wzrok. Jego oczy wyły. 
– Niech pan stąd idzie – odezwał się cicho – i niech pan zgasi światło. 
Zrobiłem, o co prosił, i wyszedłem. I nie wiem nawet, czy byłem zły, czy było mi 
tylko przykro. Przymus promenowania głuszył te wrażenia. Czułem się kiepsko, 
więc pokonywa-łem tylko niewielkie odcinki trasy. Od świetlicy, gdzie nadal 
siedział zgarbiony Książkiewicz, po otwarte drzwi szóstki, gdzie zostałem 
spostponowany. Znów słychać było stamtąd miaro-wy skrzyp. Kilka nawrotów i do 
skrzypów dołączyło się tak jak przedtem chrapanie Guzika. 
Po kilkunastu nawrotach poczułem się wyczerpany. Cicho otworzyłem drzwi od 
świetlicy i wszedłem do środka. 
– Czekałem na pana – powiedział nie odwracając się Książkiewicz. – Słyszałem, 
jak pan chodził, ale nie chciałem przeszkadzać. A potem coś upadło. Po chwili 
znów pan zaczął cho-dzić. 
–
Ten z szóstki spadł z łóżka. 
–
Ten, co się huśta?
–Tak.
–
Wczoraj, jak pan był na tej sondzie, to on też zleciał. Ledwie go przywieźli, a 
on spadł. 
Usiadłem obok. Tarcza zegarka na przegubie jego ręki fosforyzowała. Godziny 
jednak nie mogłem odczytać. Ale musiało już być koło drugiej. Zapaliliśmy. Cóż 
bowiem moglibyśmy zrobić innego? Czym równie skutecznie dałoby się pokawałkować 
ów powoli ciurkający czas? Człowiek musi przecież mieć pod ręką coś, co spełnia 
się natychmiast i do tego łatwo. 
Po kilku minutach milczenia Książkiewicz powiedział: 
– 
Coraz częściej muszę brać ten zastrzyk, panie Radwan. Mam nawet pewne 
powątpiewa-nia, czy jest to witamina. A jeśli nawet, to musi w niej być coś na 
złagodzenie bólu. Siostra Monika każe mi leżeć, doktor Sukmański tak samo, nie 
mówiąc już o docencie. A czy tam można uleżeć? Dziewięć łóżek, proszę pana, to 
nie są żarty. Leżę, wydaje mi się, że śpię, a przecież wszystko słyszę. Okna 
otworzyć nie można, bo im zimno. Przeważnie więc otwarte są drzwi, ale i tak 
powietrze jest takie, że nawet lokomotywa jak baletnica uniosłaby się do góry. 
Trzeba nie mieć sumienia, żeby tyle żreć, a potem pierdzieć bez umiaru. To 
rodziny tyle im tego znoszą. To skandal. Najbardziej żarty jest ten bez nóg. A 
co zagrzmi, to woła: „Do-brze jest, teściowa mnie jeszcze chwali.” 
Znużenie i jakaś bezwolna ospałość rozpływały się we mnie. Świergot jego słów, 
mimo wszystko, koił. Mogłem milczeć. Błądziłem ciągle w odległych regionach, 
gdzie nic już nie mogło się zmienić. Ani ludzie, ani zdarzenia. 
– 
Jeżeli człowiek jest chory – mówił dalej – to wszystko obraca się przeciwko 
niemu. Na-wet taka siostra Monika, którą każdy tu lubi. Osobiście odprowadziła 
mnie po zastrzyku do łóżka. A ja tam wcale nie chciałem wracać, ale iść 
musiałem, bo ona tutaj jest władzą. Dopie-ro później, kiedy już zasnęła, 
przyszedłem do świetlicy. I wie pan co, panie Radwan, że ja zacząłem myśleć o 
niej jako o samicy. Pan to rozumie? W mojej sytuacji! To tak, jakby mój organizm 
sam występował przeciwko sobie. Bo na cholerę takie chęci, kiedy bliżej mi już 
do śmierci niż do życia. 
Spojrzał na mnie. Połowa jego twarzy była w cieniu, połowa nurzała się w świetle 
lampy padającym z dziedzińca. Teraz była moja kolej. Skupiłem się więc i 
powiedziałem: 
– Panie Książkiewicz, czy pan sądzi, że oni marnowaliby na pana takie drogie, 
zagraniczne 
witaminy, gdyby nie było nadziei? Proszę choćby to wziąć pod uwagę. Tylko to i 
nic więcej. Drgnął. A potem zaczął mówić z nagłym ożywieniem. 
– 
Rzeczywiście. A mnie to wcale nie przychodziło do głowy. Co to jednak znaczy 
redak-torski umysł! Nawet nie pomyślałem, że i w lecznictwie może być również 
aspekt ekono-miczny. Przyzwyczailiśmy się już, że wszystko jest wspólne, a to 
przecież ogrom, więc czap-ką w tą czy czapką w tamtą nie ma znaczenia. Ten 
zagraniczny lek musi bardzo dużo koszto-wać. Kto by więc zgodził się pakować coś 
tak cennego w umrzyka! To byłby absurd. Tak, tak. Otworzył mi pan oczy, panie 
redaktorze. I to komu? Ekonomiście! 
Poczułem niesmak. Kto wie, czy nie do siebie. Książkiewicz przyjrzał mi się 
uważnie, a potem spytał zaniepokojony. 
– 
Czy używając słowa „redaktor” uraziłem pana, panie Radwan? W takim razie 
przepra-szam. Do dziś zresztą nie mogę zrozumieć, dlaczego pan to ukrywa? Kto 
inny byłby z tego dumny. 
– Uważam po prostu, że tak jest lepiej – odrzekłem mu krótko. 
Być może oczekiwał bardziej szczegółowych wyjaśnień, ale mnie akurat przestało 
to ba-wić. Jakie to w gruncie rzeczy może mieć znaczenie, myślałem, kim jestem 
czy kim mógłbym być? Tutaj, w szpitalu, wytwarza się rzeczywistość zupełnie 
inna, która tylko w małym stop-niu przystaje do tego, co dzieje się na zewnątrz. 
Nasz świat widzialny to korytarz i tych parę sal, nasz świat wewnętrzny to 
czepiający się byle nadziei, zmienny jak pogoda niepokój, po-przerastany tym, co 
było, i tym, co może nastąpić później, kiedy przycichnie choroba. I czym więcej 
przybywa szpitalnych dni, tym bardziej rozrasta się to, co jest teraz. Szpital 
staje się wyspą, poza którą przepływa życie. Recydywiści – w tym wypadku 
Książkiewicz i ja – za-zwyczaj potrafią zachować odrobina własnej, prywatnej 
autonomii. Z innymi jest gorzej. – Spojrzałem na niego. – Zgarbił się i 
przymknął oczy. Wzdrygnąłem się. W blasku światła, które wpadało przez okna, 
twarz Książkiewicza miała kolor zielonożółty i wydawała się być martwa. Jego 
rzadkie, skołtunione włosy wyglądały jak pierzasta aureola. Zanikający zapach, 
który go okalał, zastygł jak martwiejący żywopłot. Nagle Książkiewicz otworzył 
oczy. 
– 
Panie Radwan – spytał – a jeżeli jutro pojawi się moja żona, to czy mogę 
powiedzieć jej, kim pan jest? Tylko jej i nikomu więcej. 
– Niech pan mi powie chociaż – zirytowałem się – do czego to panu jest 
potrzebne? 
– 
Głowa mi już puchnie od tych osób – odparł – którymi chwali się moja żona. To 
jakaś pani Buba, która ma męża ginekologa, to znów Patryk nazwiskiem Lupa, który 
parę razy w roku jeździ na Zachód i tym sposobem wyjeździł sobie forda taunusa, 
a obecnie mercedesa ropniaka. A o czym ja mogę mówić? 
Nie mogłem mu już sprawić zawodu, więc powiedziałem: 
–
Zgadzam się. Ale tylko żonie. Dobrze? 
–
A czy mogę również podać pańskie miejsce pracy? 
– Nie! Gdyż ujawniłoby mnie to do reszty. Moja gazeta, to znaczy mój tygodnik, 
ma zbyt duży rozgłos. Ludzie zaś wyobrażają sobie, że my, dziennikarze, możemy 
Bóg wie co. A tak nie jest. Nas obowiązują potrzeby wyższego rzędu, a nie 
przyziemne troski szarego obywate-la. 
– Domyślam się już chyba – powiedział – jaki tygodnik ma pan na myśli. Czasami 
wpada 
mi do ręki. I nawet przypominam sobie pańskie nazwisko. Zrobiłem się czujny. 
– 
To nie ma nic do rzeczy. Własnym nazwiskiem podpisuję się nie zawsze. Częściej, 
z przyczyn podanych wyżej, używam pseudonimu. Tak się praktykuje. A pan pewnie 
myśli, że te wszystkie głośne nazwiska znane panu z prasy, to są nazwiska 
prawdziwe? Niekiedy oczywiście tak, ale przeważnie to pseudonimy. Przybierając 
pseudonim można w pewnym sensie przestać być sobą. Można zostawić własne 
nazwisko i własną osobowość w stanie nie-skazitelnie nienaruszonym. 
Wyprostował się raptownie, a potem pochylił w moją stronę. 
– 
To, co pan powiedział odnośnie potrzeb nadrzędnych, jest mądre i celowe. Ale już 
to, co odnosi się do występowania pod przybranymi nazwiskami, brzmi strasznie. 
Więc co, więc ci szanowani ludzie pióra wstydzą się swoich poglądów, i pan, 
panie Radwan, jest pomiędzy nimi? 
Poczułem się dotknięty. 
– 
Panie Książkiewicz – powiedziałem ostro – pan myli tu dwa, w gruncie rzeczy 
bardzo różniące się od siebie pojęcia. Cel nadrzędny wymaga ogromnej perspektywy 
na miarę kilku albo nawet kilkunastu pokoleń, poglądy osobiste zaś to coś 
kalekiego, uwikłanego w nasze egoistyczne małostki. Każdy z nas oszpecony jest 
typowo poziomym widzeniem świata. Po-trzeby nadrzędne wymagają natomiast 
widzenia pionowego, ustawicznych wędrówek z za-dartą do góry głową, aby zobaczyć 
tych, którzy kiedyś po nas nadejdą i będą szczęśliwi. Przybierając pseudonim 
pozostajemy jakby na uboczu z naszym małostkowym egoizmem. My możemy mieć 
wahania, nam wolno. Podczas gdy tamten człowiek, którego w rzeczywi-stości nie 
ma, uwolniony od skarlałych, egzystencjalnych wątpliwości, staje się niezłomnym 
szermierzem idei. 
Moje znużenie rozmyło się gdzieś, a umysł pracował jasno i precyzyjnie. Oczy 
Książkie-wicza rozszerzały się w bezgranicznym zdumieniu. 
– Czy ci z telewizji, ci, których oglądamy nieomal każdego dnia, robią tak samo, 
panie 
Radwan? Spojrzałem na niego z politowaniem. 
– Oni nie muszą – odparłem – oni czytają tylko czyjeś teksty. 
Czułem się teraz jak szachista, który rozgrywa dobrą partię. Wykonałem ruch, po 
którym może już tylko nastąpić mat, i naglony potrzebą oddania moczu odchodzę 
właśnie od stolika. 
–
Czy pan już wychodzi, panie Radwan?Zatrzymałem się.
–
Zaraz będę z powrotem. Niestety, panie Książkiewicz, przybrał mi pęcherz. 
W toalecie nie zapalałem światła. Tutaj również wpadał blask lamp palących się 
na ze-wnątrz budynku. Ciurkało w zepsutym rezerwuarze. Gdzieś szumiały rury. 
Pokiwałem się chwilę nad pisuarem. Odnalazłem umywalkę. Ręce i twarz spłukałem 
zimną wodą. Orzeźwiło mnie to. Potem napiłem się prosto z kranu. Wyszedłem na 
korytarz. Jak krzyk wysłużonych nocnych ptaków snuły się odgłosy pochrapywania. 
Wolno, lecz pełen tego nagłego ożywie-nia, które spłynęło na mnie, wróciłem do 
świetlicy. Książkiewicz wyglądał, jakby zasnął ci-śnięty z nagła na krzesło 
pijackim znużeniem. Temu złudzeniu uległem i starałem się iść ci-cho. A on 
uniósł głowę i powiedział: 
– 
Niepotrzebnie się pan skrada, panie Radwan, słyszę pana przez cały czas. O 
zaśnięciu bowiem nie może być mowy. Bo jeżeli dawniej przychodziło mi to bez 
trudu, to teraz wszystko się odmieniło. Jestem bardzo zmęczony, tak zmęczony jak 
chyba nigdy, a jednocze-śnie stwierdzam niezwykłą trzeźwość myśli, jakbym za 
chwilę miał zeznawać przed jakimś ważnym trybunałem i od tych zeznań zależały 
moje przyszłe losy. 
– 
Nie dziwię się panu – odrzekłem – podobnie jak ja stał się pan człowiekiem nocy. 
Są lu-dzie, których ciemność przejaśniona co najwyżej przypadkowym światłem, 
przecież i księżyc odbija tylko światło słońca, przeraża i budzi niepokój, a nas 
uspokaja i harmonizuje cały, znajdujący się w zasięgu naszych zmysłów, świat. 
Ja, panie Książkiewicz, pracowałem wy-łącznie w nocy. A kiedy zmęczyłem się już 
pisaniem na mojej maszynie marki Remington, gasiłem światło, aby w ciemności 
skupić się i odpocząć. 
– 
Czy w takich chwilach – spytał jakby z odcieniem ironii – pisał pan jako 
redaktor Rad-wan czy jako ten inny, wymyślony przez pana człowiek, który w 
służbie celowi pozbawiony jest ludzkich słabości? 
– 
Będę z panem szczery – odparłem – powiem więc od razu, że postanowiłem urządzić 
się nie tylko dobrze, ale i bezpiecznie. Dlatego też musiałem znaleźć sobie taką 
specjalność, któ-ra przy wszystkich pozorach aktywności i zaangażowania ma 
najniższy współczynnik ryzyka, to znaczy posługuje się przede wszystkim pewnymi, 
z góry już powziętymi ustaleniami. W grę wchodziły więc albo problemy 
ekonomiczno-gospodarcze, i to głównie w aspekcie prze-widywań i prognoz, albo 
problematyka międzynarodowa. Publicystyka odnosząca się do tych dwóch dziedzin 
używa dość prostego w gruncie rzeczy klucza, choć ze znaczną, stosowną do 
potrzeb, ilością wariantów. Przez dłuższy czas nie mogłem zdecydować się, którą 
z tych dzie-dzin zająć się już na stałe. I dopiero potem, gdy nadarzyła się 
możliwość wyjazdów zagra-nicznych, zająłem się problematyką międzynarodową. Cóż 
z tego jednak, skoro choroba pod-cięła mi skrzydła. Ale może to dobrze – dodałem 
po chwili – za nic bowiem nie mogłem przywyknąć do tych zachodnich luksusów, do 
tego tempa i blichtru. Tam człowiek się nie liczy, tam liczy się tylko konto 
bankowe. A czy pan da wiarę – rozpędzałem się coraz bardziej 
– 
że ja tak samo jak podczas studiów palę nieomal wyłącznie sporty. Inne papierosy 
mi nie smakują. Zawsze brałem ze sobą duży zapas. Bo gdyby mi sportów zabrakło, 
żona musiałaby mi je podesłać pocztą dyplomatyczną. Parokrotnie to zresztą miało 
miejsce. 
– 
Wspomniał pan już – powiedział i Książkiewicz – że pańska żona również się 
zatrudnia w takim wyjazdowym fachu. 
– 
Owszem – odparłem bez namysłu – z tą jednak różnicą, że w handlu zagranicznym. 
Dział eksportu projektów, sekcja drobiarska. Żonie podlega eksport projektów 
gigantycznych drobiarni na sto tysięcy i więcej niosek za waluty wymienialne. Na 
Zachodzie jednak, jak panu wiadomo, panuje duża konkurencja i żonie, mimo 
licznych wyjazdów, nie udało się jak do tej pory sprzedać ani jednego takiego 
projektu. 
Spostrzegłem, że nagle przestał słuchać. Wprawdzie patrzył na mnie nadal, ale 
już tak, jakbym nie istniał. Umilkłem więc i z pewną dozą niepokoju czekałem, aż 
się odezwie. 
–
Kiedyś byłem dumny z tego – powiedział w końcu – że cel, który przyświeca 
wszystkim, jest również moim własnym celem i stoi przy mnie blisko jak pies przy 
nodze. A potem oka-zało się, że to wcale nie jest pies, ale kula u nogi. Moja 
żona inaczej, moja żona szybko poję-ła, co naprawdę się liczy i gdzie, w którą 
stronę na nowym etapie winna skierować swoją myśl i uczynki. A ja nawet 
początkowo niczego nie zauważyłem, nie zrozumiałem znaczenia tego faktu, że 
zamiast perfum „Krasnyj mak” zaczęła używać perfum „Soir de Paris”. Niby to nic, 
a przecież bardzo dużo. Oznaczało to bowiem, iż w praktyce zerwała całkowicie z 
do-tychczasową orientacją społeczno-polityczną i odeszła na pozycje ciasnego 
egoizmu i bez-względnej konsumpcji, żeby już nie powiedzieć, pozycje wrogie. 
Podczas gdy ja, w myśl przysłowia, czym skorupka nasiąknie za młodu, wciąż byłem 
taki sam. Nadal nie interesował mnie obowiązujący krój marynarki czy krój 
męskiej fryzury, wypatrzony w ilustrowanych czasopismach zachodnich, i nadal też 
nie wbijałem się w amerykańskie dżinsy, choć w myśl nowych zasad wynikłych po 
pamiętnej jesieni tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego szóstego roku winien był 
wbijać się w nie każdy kulturalny mężczyzna. 
Czy to była ślepota, panie Radwan? Myślę, że nie, i myślę też, iż nie należy 
rozpatrywać tego w tych kategoriach. Proszę za to wyobrazić sobie samochód, 
który nagle stracił przy-czepność. Jazda jednak trwa dalej, choć samochód 
faktycznie stoi, a koła kręcą się w powie-trzu. Tak było i ze mną. Przecież 
jeszcze tak niedawno, nim nastąpiły te głębokie i istotne zmiany w zestawie 
personalnym naszych przywódców, odbywał się w stolicy ten pełen roz-machu i 
niekłamanej radości festiwal młodzieży świata, a ja otrzymałem nareszcie tak 
długo oczekiwany przydział na mieszkanie, piękny pokój z kuchnią w nowoczesnym 
osiedlu Mły-nów. Nie pchałem się po ten przydział, byłem zdania, że mieszkania 
najpierw powinni otrzy-mywać ci, którym są one bezwzględnie potrzebne. Nam, póki 
co, mogła jeszcze wystarczyć ta służbówka, dzielona do spółki z kolegą Opałkiem, 
a dla celów intymnych ów pawlacz, który coraz częściej doprowadzał moją żonę do 
irytacji, niekiedy tak nieprzejednanej, że odmawiała mi małżeńskiej posługi. 
Ale skoro już zdarzyło się inaczej, ów dyskretny problem, jak również wszystkie 
inne kło-poty wynikające z uciążliwych warunków mieszkalnych, bardzo szybko 
stały się przeszłością. Żona nie posiadała się ze szczęścia, ja również. Byłem 
wówczas człowiekiem młodym, zale-dwie po trzydziestce, moje osiągnięcia, zarówno 
w pracy zawodowej, jak i społecznej, miały znaczną wagę, nowych sukcesów pewien 
byłem nieomal w stu procentach, więc wszystko, co od tamtej chwili miał 
przynieść czas, napawało nas spokojem i optymizmem. Rada zakładowa udzieliła nam 
bezzwrotnej zapomogi w wysokości pięciu tysięcy złotych, a towarzysze z ze-społu 
pieśni, tańca i żywego zaangażowanego słowa drogą dobrowolnej składki dorzucili 
nam jeszcze dwa tysiące. Dawało to razem siedem tysięcy złotych, co jak na owe 
czasy było sumą bardzo poważną. Za cztery i pół tysiąca kupiliśmy uniwersalny 
komplet mebli, który był kompletem zarówno stołowym, jak i sypialnym. Były tam 
dwa bliźniacze, drewniane łóżka kryte ciemnym fornirem z deskami pod spodem, na 
których należało jeszcze ułożyć sienniki, był okrągły, rozsuwany stół, cztery 
miękkie krzesła i solidna trzydrzwiowa szafa. Za półtora tysiąca złotych 
nabyliśmy wyposażenie kuchni, a nawet skromny porcelanowy serwis na sześć osób. 
Przy pomocy towarzyszy z zespołu i służbowego samochodu przeprowadziliśmy się w 
ciągu zaledwie paru godzin. I już tego samego dnia po południu przy dźwiękach 
gitar, którymi posługiwały się sprawne ręce dwóch naszych zdolnych amatorów, 
urządziliśmy ob-lewanie naszego mieszkania. Na ów cel poszła pozostałość z 
wzmiankowanej sumy siedmiu tysięcy złotych. Było nas, pamiętam to dokładnie, 
łącznie z kolegą Opałkiem, dwanaście osób. I chyba nikt z wówczas obecnych nie 
sądził, że jest to już jedno z ostatnich naszych wspólnych spotkań w starym 
stylu, spotkań, podczas których nie było jeszcze nic z drobno-mieszczańskich 
ciągot do pustoty i zbytku. Nasi zdolni gitarzyści wędrując po festiwalowych 
placach zabaw opanowali egzotyczny folklor uciśnionych krajów Ameryki Łacińskiej 
i teraz w koleżeńskim gronie odtwarzali te melodie z podziwu godną wiernością. 
Zresztą nowy pro-gram naszego zespołu bazować miał właśnie na folklorze i 
rewolucyjnej poezji krajów połu-dnia. 
Wśród tych skocznych rytmów nogi same rwały się do tańca. Moja Frania, nie będę 
się tu obawiał poetyckich porównań, jaśniała wtedy swoją nieposkromioną jeszcze 
młodością jak świeży, chlebny snop żyta, skoszony na uspołecznionych polach. A 
ja rozmarzony osobistym szczęściem i paroma kieliszkami czystej wódki wodziłem 
za nią płonącym wzrokiem i, nie ukrywam, odczuwałem zazdrość, kiedy tańczyła w 
nie moich ramionach. Podejmowanie naj-większej nawet gromady gości ma jednak to 
do siebie, że prędzej czy później gospodarze pozostają sami. Tak było i wówczas, 
choć, zanim to nastąpiło, minęło jeszcze sporo czasu wypełnionego śpiewem, 
tańcami i wznoszeniem toastów za naszą pomyślność i zdrowie. Niektórzy trochę 
się popili, w tym najpierw kolega Opałek. Miał on bowiem słabą głowę do wódki, 
ale nie do interesów, gdyż, jak się już niedługo miało okazać, zamiast nadal 
kolektyw-nie budować naszą pomyślność, wziął się za rzemiosło prywatne, wyrób 
drobnych detali z gumy. Żona i ja staraliśmy się być mili i uprzejmi do końca, 
ale coraz częściej, wraz z nara-staniem pijackiego gwaru, nasze spojrzenia 
kierowały się na zajęte przez naszych gości łóżka, zaścielone chwilowo z powodu 
braku sienników złożonymi podwójnie kołdrami i skromną, zimową garderobą. Daję 
panu słowo, panie Radwan, że tamtego wieczoru, przynajmniej ja, czułem się tak, 
jakby dopiero teraz, a nie parę lat temu, miała nastąpić nasza noc poślubna. 
Niestety jednak nie obyło się bez drobnego incydentu. Pijany kolega Opałek nie 
chciał wyjść, bowiem uparł się zostać i jak dawniej spędzić tę noc razem z nami. 
Dopiero przy po-mocy kolegów z zespołu udało się go nam usunąć z naszego 
mieszkania. Poczułem do niego niechęć, zwłaszcza za pewne aluzje dotyczące 
mojego pożycia intymnego na pawlaczu. Jego szczera, chłopska twarz, jak do tej 
pory sądziłem, wydała mi się teraz szczytem fałszu. I nie pomyliłem się. Bo choć 
przykro jest mówić złe rzeczy o własnej żonie, Opałek niestety rów-nież 
korzystał z pawlacza. Wtedy jednak nic jeszcze o tym nie wiedziałem, a gdybym 
nawet wiedział, też nie dałbym temu wiary. Dopiero w parę lat później jeden ze 
współlokatorów tamtego wspólnego, poadwokackiego mieszkania powiedział mi całą 
prawdę, tylko że wów-czas nie było już pomiędzy nami miłości, a tylko niechęć i 
niepoważne szkodnictwo. Obecnie żona mnie również zdradza, między innymi z 
człowiekiem, którego już wymieniłem, a mia-nowicie Patrykiem Lupą, 
międzynarodowym oszustem. Ten człowiek przychodzi do mojego domu niby jako dobry 
znajomy, córka mówi do niego per wujku, a ja ze względu na sytuację mieszkaniową 
muszę to wszystko znosić i udawać, że niczego się nie domyślam. 
Nagle zerwał się i zaczął chodzić. Z irytującą jednostajnością krążył pomiędzy 
krzesłami wpatrując się w podłogę. Ogarnął mnie niepokój, a może to nawet był 
złość. Podniosłem się również i zbliżyłem do okna. Książkiewicz krążył teraz za 
moimi plecami. Śnieg już stopniał, tylko pod murami budynków widniały białe 
smugi. Księżyc przysłaniała nadal parada szybko przesuwających się chmur. W 
chwilach gdy robiło się jasno, widziałem oddalony o sto, może sto pięćdziesiąt 
metrów przysadzisty budynek ze sterczącym wysoko kwadratowym komi-nem. Była to 
szpitalna kotłownia. Wyszedł stamtąd człowiek, który popychał przed sobą taczkę. 
Buchały z niej kłęby pary lub dymu i wątło przeświecał czerwony odblask żaru. 
Obok głowy człowieka pełgał również maleńki ognik. Chmury znów przysłoniły 
księżyc i straciłem widok. Słyszałem tylko stłumiony odległością brzęk żelaza. 
Filcowe łapcie Książkiewicza szeleściły jak myszy w stogu. Wpatrywałem się w 
niebo w skupieniu, oczekując pełnego światła nocy. Odległy brzęk żelaza ucichł. 
Książkiewicz zaszeleścił w moim kierunku. Zaka-słał, a potem jego ręka spoczęła 
na moim ramieniu. Drgnąłem. 
– Panie Radwan – powiedział – gdyby człowiek posiadał całkowitą wiedzę o tym, co 
go otacza i co go spotka, a także o tym, jaka prawda już niedługo zamieni się w 
kłamstwo, być może nie mógłby żyć, a już na pewne nie byłby w stanie niczym się 
cieszyć. Ale tak nie jest i dlatego też ta reszta nocy, która pozostała po 
wyjściu gości z naszego pachnącego jeszcze świeżością mieszka nią na osiedlu 
Młynów, wydała mi się darowana przez szczęśliwy los i mogła upłynąć nam nieomal 
wyłącznie na miłosnych uściskach. Nareszcie przecież nie mu-sieliśmy się 
obawiać, że ktoś zobaczy naszą roznamiętnioną nagość. Pieszcząc przy pełnym 
elektrycznym świetle mocne ciało żony, gładząc jej masywne biodra i twarde 
piersi, słuchając jej rozkosznych jęków i mając przy tym na uwadze jej 
spontaniczne oburzenie z powodu nie-stosownego zachowania się kolegi Opałka 
wyrażone natychmiast, gdy pozostaliśmy sami, czułem w sobie ten radosny spokój, 
jaki daje dobra i trwała inwestycja. Wczesnym rankiem po bardzo krótkim, ale 
zdrowym śnie zerwałem się rześki i wybiegłem na osiedlowe podwór-ko. Młody 
rolnik z pobliskiej, podwarszawskiej spółdzielni produkcyjnej miał dostarczyć 
słomy potrzebnej do wypchania sienników przeznaczonych na nasze małżeńskie 
łóżka. Już był. Dzień wstał piękny i słoneczny. Jakby odchodzące już lato 
chciało wykonać swój roczny plan z wysoką nadwyżką. Twarz tego młodego człowieka 
też była słoneczna i radosna. Nawet jego niewielki, ale dobrze utrzymany koń 
wydawał się uśmiechać. 
Wniosłem związaną w obfite snopki słomę do domu, a tam wśród śmiechów i 
przekoma-rzań zaczęliśmy z żoną nabijać nowiutkie sienniki, specjalnie na tę 
okazję kupione w składni-cy harcerskiej. Potem praktycznie sprawdziliśmy 
rezultaty naszej pracy i wytrzymałość uspołecznionej słomy tak na jednym, jak i 
na drugim łóżku. Nasze młode organizmy skłonne były do dalszych. prób, lecz 
spieszyć się nie było czego, gdyż w związku z przeprowadzką wzięliśmy wolne. 
Tego dnia, panie Radwan, do dzisiaj nie mogę zapomnieć. Ta cisza, proszę pana, i 
ta swoboda, jakże inna od tej wstydliwie wykorzystywanej ciasnoty na pawlaczu. 
Na-sze gniazdko znajdowało się na drugim piętrze, okno od kuchni wychodziło na 
ulicę, a okno od pokoju na przestronne podwórze, gdzie równo jak żołnierze w 
ordynku zieleniły się młode drzewa i krzewy. Bloki, wszystkie czteropiętrowe, 
stoją w luźnym czworoboku o kształcie prostokąta, pomiędzy blokami przebiegają 
osiedlowe ulice, a ponadto każdy blok posiada w środku wysoki, półkolisty 
prześwit, którym rozładowywać się ma siła wybuchu na wypadek imperialistycznego 
ataku atomowego. 
Uniósł się z krzesła, ale nie wyprostowywał, tylko pozostał jakby w 
półprzysiadzie. Z jego gardła wydobywał się głuchy dźwięk, coś pośredniego 
pomiędzy pokasływaniem a rzęże-niem. Usta miał otwarte, jedną ręką wspierał się 
o stolik, a drugą wykonywał w powietrzu szybkie, koliste ruchy. Wstałem, lecz 
Książkiewicz, przerywając na moment ten dookolny ruch, wykonał niecierpliwy gest 
nakazujący mi usiąść. Usiadłem więc i przyglądałem mu się w milczeniu. Trwało to 
ze dwie, trzy minuty. Potem ów dźwięk ucichł, ręka Książkiecza za-trzymała się, 
jakby zawieszona w geście wyczekiwania, następnie opadła, a on westchnął z ulgą 
i znowu i usiadł. 
– 
Przepraszam pana – powiedział – ale ja teraz nie zawsze wiem, co robię. Na 
szczęście to nie był nawet ból. Tylko taki wewnętrzny skurcz. Jakby ktoś chwycił 
pański przewód pokar-mowy w obie ręce i zaczął skręcać jak linę. Mimo to miałem 
poważne obawy, że znów się zacznie. Wystarczy sekunda, a może mniej, kiedy 
przeszywa człowieka to porażające ukłucie i już pozostaje. Dobrze, że pan nie 
widział mnie w tym stanie. Wtedy nawet ta pidżama wy-daje się ważyć ze dwieście 
kilogramów, a każdy, choćby najbardziej delikatny dotyk jest jak wbicie bagnetu. 
Sięgnął do kieszeni szlafroka po papierosy. Paczka klubowych była prawie pełna. 
– 
Niech pan zapali, bo ja jakoś nie mogę. I pomyśleć, że kiedyś nawet w ustępie 
nie mo-głem obyć się bez tego dymka. A dzisiaj wypaliłem od rana może pięć 
papierosów i to prawie na siłę. Na czym to stanęliśmy, panie Radwan? 
Machinalnie sięgnąłem po papierosa, ale w połowie drogi wycofałem rękę. 
– 
Ja też panie Książkiewicz – odparłem – nie będę palił. Prawdę mówiąc i mnie 
dzisiaj pa-pierosy nie smakują. Ledwie pociągnę parę razy, już mam dosyć. Pan 
opisywał swoje po-
dwórko na osiedlu Młynów widziane z pańskiego okna, a w szczególności te 
prześwity prze-znaczone do rozładowywania wybuchu atomowego. 
– 
Dziękuję panu – odrzekł, po czym poprawił się na krześle, pomilczał trochę i 
znów za-czął mówić: – W pańskim życiu musiały być również takie momenty, że 
cieszył pana każdy drobiazg. Oto na przykład wrócił pan z pracy, a żona na 
własnej, niezaprzeczalnie indywidu-alnej kuchence gazowej, w niezaprzeczalnie 
własnym, choć tylko kwaterunkowym mieszka-niu gotuje obiad. Ogromne, czerwone 
pomidory i piękne jabłka z najświeższych zbiorów leżą na parapetach okien 
stwarzając wrażenie zasiedziałości. Ja, póki co, leżę na łóżku, obydwa zasłane 
są wzorzystymi, ludowymi kapami, i przeglądam prasę. Robię to niezbyt dokładnie, 
bowiem z kuchni dobiegają mnie coraz bardziej nęcące zapachy, ale i tak to, co 
zdołam w ten sposób wyczytać, napawa mnie spokojem i optymizmem. Bo jak by nie 
było, panie Radwan, dobijamy przecież do końca Planu Sześcioletniego. Do 
zamknięcia ostatecznego bilansu jest jeszcze wprawdzie kilka miesięcy, ale już 
wiadomo, że bilans ten będzie naszym wspólnym sukcesem i że zadanie 
przekształcenia narodu w silny i twórczy naród socjalistyczny, promie-niujący 
wysoką kulturą i wytrwale zmierzający do podnoszenia stopy życiowej ludzi pracy, 
zostanie w niedalekiej przyszłości w pełni wykonane. Czytam dalej, przerzucam 
następną stronę i co widzę. Dokerzy w Hamburgu strajkują domagając się podwyżki 
płac. No i słusz-nie. Dosyć już kapitalistycznego wyzysku. Dosyć 
imperialistycznych matactw i knowań. Ziarno sprawiedliwości społecznej już i tam 
kiełkuje i tylko patrzeć, jak zakwitnie proleta-riacką rewolucją. Tutaj zaś 
transport izotopów promieniotwórczych przybywa do nas ze Związku Radzieckiego, a 
nasi uczeni, którym nowa rzeczywistość dała wszelkie możliwości rozwoju, budują 
już akcelerator i cyklotron. Taka współpraca to rozumiem, więc i my też będziemy 
mogli pokojowo wykorzystywać energię atomową dla dobra całej ludzkości. Prze-
rzucam jeszcze jedną stronę i z miejsca czuję ulgę. Milicja Obywatelska w ciągu 
zaledwie kilku dni schwytała w stogu słomy na polach Gocławia groźnego 
zbrodniarza, który ukrywał się tam razem ze swoim kolegą bandytą. Zbrodniarz 
uzbrojony był w pistolet, z którego już wystrzelał amunicję, i młotek na długim 
trzonku. Ucieszony tą wiadomością zerwałem się z łóżka i zawołałem do żony: 
– Franiu, wiesz co? Złapali Paramonowa, tego, co zabił milicjanta i jeszcze inne 
osoby. 
– 
Chwała Bogu – odrzekła moja żona, ale jak to prawdziwa kobieta, której przy 
najważ-niejszych nawet sprawach nie opuszczają drobnostki dnia codziennego, 
dodała: – Marianku, obrus zaściel i łyżki porozkładaj, bo wnet ziemniaki 
odlewam. 
Zabrałem się do tej roboty tak nierozerwalnie związanej z ciepłem domowego 
ogniska, nie mogąc się jednak powstrzymać od uwagi, która cisnęła mi się na 
usta: 
– Sztućce, kochanie, a nie łyżki. W mieście używa się formy językowej „sztućce”. 
Rozu
miesz? A zamiast „wnet” „zaraz” albo też „niebawem”. Wiem, że jest już zła, 
słyszę, jak brzęczą gary, i nie mylę się, bowiem za chwilę woła: 
– 
A bo te twoje Rosice to miasto? Siedem ulic na i krzyż, a na każdej gnoju po 
kostki. Mą-dry się znalazł. 
– 
Franiu – odzywam się do niej łagodnie – tu wcale nie o Rosice chodzi, ale o 
Warszawę, stolicę Polski. 
Ale ona nie podejmuje już dyskusji, tylko wnosi do pokoju talerze, na których 
obok karto-fli i kapusty złocą się ogromne kotlety schabowe. Rzucamy się na to 
jedzenie z zajadłością młodych wilków, lecz mimo to nasze spojrzenia co chwila 
spotykają się ponad stołem, powo-dując, że nim skończymy posiłek, już płonie w 
nas miłosny ogień. Jeszcze więc chwila, jedy-nie tyle, ile potrzeba na wypicie 
kompotu i żona biegnie do łazienki, aby napełnić wannę cie-płą wodą. Przez ten 
czas palę jeszcze papierosa drżąc jednocześnie z niecierpliwości, kiedy wreszcie 
napełni się wanna i kiedy oboje z żoną wskoczymy do ciepłej wody i zaczniemy się 
w niej pluskać jak dwie wesołe złote rybki. Takie wspólne kąpiele bowiem stały 
się od pew-nego czasu wielkim urozmaiceniem naszej miłości i podniecały nas do 
tego stopnia, że póź-niej każde miejsce, każdy nieomal mebel, nie tylko wanna 
czy tradycyjne łóżko, były dobre dla naszych rozkosznych ewolucji. 
Znużeni bliskim obcowaniem cielesnym pragnęliśmy szerszego oddechu. Zwykle był 
już wieczór, wokół płonęły jasnym światłem inne okna osiedla Młynów. Ubieraliśmy 
się zatem i jeśli nie padało, a tamta jesień, jak pamiętam, była długa i piękna, 
szliśmy na spacer. Nogi mieliśmy zdrowe, więc tylko patrzeć, jak byliśmy obok 
Pałacu Kultury imienia nieodżałowa-nego wodza narodów generalissimusa Józefa 
Stalina albo i nawet na terenie Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Dziś 
już nikt tak nie spaceruje jak dawniej, nie ma na ludzkich twarzach tej 
beztroski i powszechnej radości. A wtedy, gdzie nie spojrzeć, pełno było uśmie-
chów i tylko gdzieniegdzie snuli się pijacy, te ropiejące wrzody na zdrowym 
ciele narodu i społeczeństwa. 
Druga nasza trasa, panie Radwan, prowadziła na to cudownie młode, bo cudem 
prawie od-budowane, Stare Miasto. Na tle ciemnego jesiennego nieba staromiejskie 
kamieniczki wyglą-dały jak domy z bajki. Zatrzymywaliśmy się na chwilę, 
stawaliśmy pośrodku rynku, aby po-tem dojść do ulicy Mostowej i później dalej, 
nad Wisłę. Owiewał nas chłodny, wilgotny wiatr, w oddali majaczyły budynki 
Pragi, a w pracowitej wodzie królowej polskich rzek od-bijały się tysiączne 
światła naszej kochanej stolicy. 
Nie tylko tamte chwile, ale i cały ów czas jest dla mnie czasem niezapomnianym. 
Wspa-niała pogoda ducha i doskonałe samopoczucie towarzyszyły mi na każdym 
kroku. Odczucia te mojej żonie również nie były obce. Było to powodem, że 
każdego ranka pełni zapału ocho-czo udawaliśmy się do pracy. Tam zaś z 
nieustającą satysfakcją stwierdzałem, że wszystkie działy i pododdziały 
podległej mi księgowości w Głównym Zarządzie Przetworów i Koncen-tratów, a 
przede wszystkim obieg dokumentów, funkcjonują bez zarzutu. Obiegu dokumen-tów 
bowiem, a zwłaszcza natychmiastowego rozmieszczenia ich w odpowiednich 
segregato-rach i teczkach, pilnowałem jak oka w głowie. Nie ma przecież niczego 
ważniejszego niż porządek w papierach. Każda sprawa musi mieć odpowiednią 
podkładkę, gdyż często stanowi ona jedyne świadectwo jej istnienia. Pan dobrze 
wie, panie Radwan, że może być sto narad na najwyższym szczeblu, lecz jeśli nie 
znajdzie to odzwierciedlenia w odpowiednich dokumen-tach, cały, niekiedy wielki 
wysiłek ludzki może przejść nie zauważony. A na wypadek kon-troli, to czym się 
można wykazać, jak nie dokumentami? A co przechyli szalę na stronę osiągnięć? 
Tylko ów, tak nieraz pogardzany papier, opatrzony aktualnymi podpisami czynników 
wyższych. 
Zerwał się i znów zaczął chodzić. Poruszał się po małym, zaledwie parometrowym 
kręgu. Za oknem szemrał deszcz. Nie trwało to długo. Książkiewicz wsparł się o 
poręcz mego krze-sła. A potem z trudem, jakby przenosi? jakiś znaczny ciężar, 
wrócił na swoje miejsce. Jego krótki i urywany oddech przez moment zapachniał 
skisłym mlekiem. 
– Wszystko niestety, panie Radwan – powiedział – podlega nieustannej zmienności. 
Nawet w najbardziej niezniszczalnym monolicie, nawet w ogromnym głazie 
upływający czas zazna-cza się trwałymi zmianami, chociaż pozornie ich jeszcze 
nie widać. Tak zaczynało się dziać w moim społecznym, zawodowym i rodzinnym 
życiu, mimo że kwitło ono i rozwijało się nadal. Składały się na to zarówno 
przyczyny obiektywne, jak i te, które w pewnym sensie wynikły z mojego powodu. 
Wczoraj wsprmniałem o moim ojcu, który w niewielkim mieście Rosice prowadził 
handel materiałami piśmiennymi i papierem, następnie, w czasie okupacji, również 
i warzywami, po wojnie zaś już tylko warzywami, aby nawet tak małym zakresie jak 
sprzedaż zeszytów nie popierać komunistycznej nauki. 
Uciemiężona przez tego tyrana matka o niczym decydować nie miała prawa, więc 
rozumie pan, że w tej sytuacji moje kontakty z rodzicielskim domem były mniej 
niż sporadyczne. Na-wet o ślubie powiadomiłem ich tylko listownie, i to po 
fakcie, i również listownie otrzymałem życzenia na dalszą drogę życia. Gdy 
jednak przy dzielono nam mieszkanie i, jak mi się wy-dawało, moje szczęście 
rodzinne osiągnęło pełnię na ówczesnym etapie, zapragnąłem nagle pojechać z żoną 
do Rosic, pokazać jej miasto, w którym się urodziłem. 
Była, jak pamiętam, sobota, listopad, dzień mglisty, ale stosunkowo ciepły i bez 
deszczu. Do Rosie przyjechaliśmy po trzech godzinach podróży pociągiem, około 
piątej po południu. Stacja kolejowa, jak w większości małych miast dawnego 
zaboru rosyjskiego, położona jest tam na uboczu. Odległość ta, licząc od 
rosickiego ratusza, wynosi dokładnie pięć kilometrów. Wzięliśmy więc dorożkę. 
Inaczej zresztą bym o tej porze nie trafił, gdyż dom, w którym mieszkaliśmy 
dawniej, a który przed samą wojną ojciec chciał nabyć na własność od właści-
ciela wielu rosickich nieruchomości Moryca Krakowskiego, ale już nie zdążył, 
przejął uspo-łeczniony handel, a ściślej miejscowa spółdzielczość spożywców, 
urządzając tam, w dawnym naszym sklepie, swój reprezentacyjny salon nabiałowy, a 
w trzypokojowym, obszernym mieszkaniu, biura zarządu. W zamian za to 
przydzielono ojcu malutką klitkę z jednym wą-skim oknem wystawowym i mieszkaniem 
na zapleczu składającym się zaledwie z nędznego pokoju i ciemnej kuchni bez 
wygód. Uważałem jednak, że tak być musi, że sprawiedliwość dziejowa nie może 
nikogo omijać. Wszelka zaś litość, choćby powodowały nią więzy pokre-wieństwa, 
nie powinna w takim wypadku mieć miejsca. Wróg bowiem, panie Radwan, czyhał 
tylko wtedy na nasze potknięcia i słabości. I pan chyba, jako pracownik 
pierwszej linii frontu ideologicznego, rozumie moje ówczesne nastawienie o wiele 
lepiej niż ja sam? Czy dobrze mówię? 
– 
W czasach, o których pan wspomniał – odrzekłem – byłem na czwartym roku studiów 
i odbywałem praktykę w dziale miejskim popularnego dziennika. Śledziłem głównie 
wydarze-nia z dziedziny, którą zajmował się pański ojciec, i drukowałem je pod 
nagłówkiem: Co sły-chać na zielonym rynku. Jeśli zaś chodzi o front 
ideologiczny, była to przede wszystkim działalność w organizacji młodzieżowej 
prowadzona wówczas pod kątem ukulturalnienia wsi poprzez rozwój świadomego 
czytelnictwa oraz walki z objawami bikiniarstwa. Ale rozumie pana i aprobuję 
pańską ówczesną niezłomność w zachowaniu właściwej postawy. 
Przez moment przyglądał mi się w skupieniu, a potem powiedział: 
– 
Pan wywarł na mnie niemały wpływ, a przede wszystkim ośmielił do mówienia o tam-
tych czasach. Ludzie przeważnie kłamią i bezczelnie zaprzeczają własnej pamięci. 
Bo kto wtedy nie klaskał, panie Radwan, kogo, poza reakcyjnymi wyjątkami, nie 
porwała ta zwartość zbiorowego działania dla wspólnego dobra? Tym, którzy 
przeczą, nic wierzę ani słowa. Jesz-cze dziś przebiegają mi przez ciało 
dreszcze, kiedy pomyślę o tamtej prostocie życia i jedno-znacznej oraz 
bezbłędnej ocenie tego, co jest złe, a co dobre. Wrócę jednak do Rosic, do tego 
listopadowego wieczoru, kiedy przedwojenna jeszcze dorożka ze starym woźnicą, 
zaprzężona w starego, chuderlawego konia, który w czasach swej młodości woził 
zapewne oficerów z rosickiego garnizonu do dworcowej restauracji, zawiozła nas 
na peryferyjną uliczkę pod ni-ziutki, drewniany domek, gdzie z woli ludu 
mieszkał teraz mój ojciec. Było już zupełnie ciemno. Świecąc zapałkami 
przebrnąłem z żoną zabłocone podwórko, odnalazłem wejście do sieni, a w niej 
dwoje drzwi, z których jedne prowadziły do mieszkania rodziców. Pomylić się nie 
mogłem, gdyż widniała na nich ta sama mosiężna wizytówka, co dawniej: Melania i 
De-zydery Książkiewiczowie. 
Przykro jest, proszę pana, gdy człowiek nie zostanie rozpoznany przez własną 
matkę. Sta-łem w progu tego ni to przedsionka, ni to kuchni, w głębi, przez 
otwarte drzwi widać było siedzącego w pokoju ojca, którego zupełnie już siwa 
głowa uniosła się znad gazety. Za mną, jakby ogarnięta paniką, pchała się do 
środka żona, ja zaś nie wiedziałem, czy wejść, czy też wycofać się i więcej się 
już tu nie pokazać. I kto wie, czy tak by się nie stało, gdyby matka nagle nie 
zaczęła wołać: 
–
Dyziek! Dyziek! Przecież to Marian do nas przyjechał. 
–
Niech wejdą – powiedział z pokoju ojciec. 
Uściskałem się z matką, ucałowałem jej mokrą od łez twarz, mnie samemu też 
zakręciło się pod powiekami, potem matka uściskała żonę, lecz ojciec nie podał 
mi nawet ręki, tylko pokuśtykał w naszą stronę ze dwa kroki – miał, panie 
Radwan, podobnie jak Goebbels jedną nogę krótszą – i gestem nakazał, abyśmy 
weszli do pokoju. 
Z początku nic się nie kleiło. Ojciec, ten niewysoki, wybuchowy mężczyzna, 
onieśmielał mnie zawsze, a już tego wieczoru szczególnie. Żadnej więc swobodnej 
rozmowy nie było, wymienialiśmy jedynie krótkie, nękające zdania, dotyczące 
częściowo nas, a częściowo te-matów ogólnych. Stopniowo jednak rozmowa się 
rozkręcała. Na stole pojawiła się kolacja, a matka zaczęła pokazywać żonie 
ogromną serwetę, która pozostała z jej własnej wyprawy ślubnej, z nadzieją, że 
teraz, w tych ciężkich czasach, może się nam przydać. Ja natomiast uważnie 
patrzyłem, co jeszcze zachowało się z naszej dawnej świetności. Było już tego 
nie-wiele. Stół, kredens gdański, biurko ojca, oryginalny obraz Kossaka i to 
właściwie wszystko. Zrobiło mi się z tego powodu trochę przykro, ale nie 
umniejszyło to w niczym pełnej akcep-tacji istniejącej rzeczywistości. Ojciec 
mój, jako przedstawiciel klasy wyzyskującej, mógł jedynie egzystować i to 
nędznie, rozwijać mu się już nie było wolno. 
Przy kolacji dokładnie poinformowałem go o tym, co robię i co robi moja żona, 
zarówno w sensie zawodowym, jak i społecznym. Byliśmy już po paru kieliszkach 
nalewki orzechowej, więc tym pewniej brzmiały moje słowa. Ojciec nie odzywał 
się. Nie wróżyło to jednak nicze-go dobrego. 
– Te wszystkie wasze „w świetle zadań”, „dla dobra ludzkości”, „w imię 
socjalizmu” – przerwał mi w pewnej chwili – to tylko wazelina dla dupowłazów i 
leniów. Opowiedz mi lepiej o swojej pracy, synu, a nie o tym, o czym gadasz na 
zebraniach. 
Oburzenie zatkało mnie i nie mogłem wydusić z siebie słowa. W tym momencie 
odezwała się żona: 
–
Marian już przecież mówił. Jest głównym księgowym. 
–
Gdzie? 
– 
To też już tatusiowi mówiłem – powiedziałem zdenerwowanym głosem – oboje z 
Franią pracujemy w Głównym Zarządzie Przetworów i Koncentratów. 
Ojciec pogardliwie wydął usta. 
– 
Człowieku! – krzyknął – ja chcę wiedzieć, co się tam robi. Konserwy? Czy może 
coś in-nego? A ty już pół godziny bredzisz o jakichś idiotyzmach. Wytrzymać tego 
nie sposób. 
– 
Niektóre fabryki konserw – starałem się nie ujawniać tajemnicy państwowej – 
również nam podlegają, ale nie tylko one. A co się tyczy tych bredni, to sprawa 
dawno jest przesądzo-na. Światowy proletariat wybrał już swoją jedyną i słuszną 
drogę. Żeby się o tym przekonać, wystarczy poczytać gazety. I nic nie odwróci 
biegu historii, nawet tatuś. 
– 
Uczony agitator nas odwiedził, Melu – ojciec zwracał się teraz do matki – 
uświadamia na poczekaniu. A przez tyle lat nie pamiętał, kto go urodził. W końcu 
jednak przypomniał sobie i przyjechał, aby nas przekabacić na swoją religię. 
Nawet babę do pomocy zabrał ze sobą. Myśmy na syna czekali, Melu, nie na 
agitację i propagandę. To on jest mądry dzisiaj, a my głupcy. Takie czasy. Ale 
jak on jest taki mądry, to może będzie umiał wyjaśnić swoim kolegom z urzędu 
skarbowego, że dwa domiary za ten sam rok, to już za duże chamstwo. Albo chociaż 
podszkoli ich trochę w czytaniu i pisaniu. Bo u nich to też na drugim planie. Za 
darmo go nie prosimy, lecz w zamian za gościnę. Stół zastawiony jest, jak się 
należy, apetyty im dopisują i jakoś nie boli ich, że jedzą i piją u wroga 
klasowego. 
– Dyziek, przestań! – krzyknęła matka.Wstałem od stołu i wyjąłem z kieszeni 
portfel.
– 
Prywatny handel – powiedziałem z pasją – jest w naszym ustroju zjawiskiem 
przejścio-wym i wrogim i jako taki zostanie zniszczony. Ja osobiście 
wyznaczyłbym tatusiowi jeszcze większy domiar. – Cisnąłem na stół banknot 
stuzłotowy. – Proszę! Zwracam za to, cośmy tu zjedli i wypili. Ubieraj się, 
Franiu! – krzyknąłem do żony. 
Ojciec zerwał się z krzesła i nim spostrzegliśmy się, już trzymał je uniesione 
ponad głową. Ogarnął mnie lęk. Ale matka jednym skokiem znalazła się przy nim i 
chwyciła go wpół. 
– Wychodźcie stąd! – krzyknęła. – Prędzej! 
– Precz! Ty czerwony pachołku! – miotał się ojciec. – Zęby tu więcej wasza noga 
nie stanęła! 
Ochłonęliśmy dopiero na ulicy. Potykając się w ciemności, szliśmy w stronę rynku 
w na-dziei, że znajdziemy jakiś środek lokomocji. W pośpiechu nie zdążyłem 
odebrać prezentów, które im przywiozłem. Amatorskiej, mosiężnej zapalniczki w 
kształcie podpartego pod boki hutnika dla ojca, a dla matki milanowskiej chustki 
na głowę z prawdziwego jedwabiu. 
Na rynku paliły się tylko dwie lampy. Jedna pod gospodą ludową o nazwie -
„Zacisze”, a druga po przeciwległej stronie, pod budynkiem, gdzie mieścił się 
komisariat milicji. Zosta-wiłem żonę obok lampy przy komisariacie, a sam 
kilkakrotnie okrążyłem rynek w poszuki-waniu dorożki. Nie było żadnej. Pod 
gospodą przepychali się pijacy, sypały klątwy, ktoś oparty o ścianę wymiotował. 
Pokonując odrazę do tych zagubionych w bezsensownym alko-holizmie ludzi, 
wszedłem do środka i kupiłem pół litra czystej wódki i grubą szklankę musz-
tardówkę. Wśród gęstego, tytoniowego dymu rozbrzmiewały wrzaskliwe głosy, na to 
wszyst-ko nakładał się dźwięk akordeonu, na którym pijany Cygan grał Tę ostatnią 
niedzielę, przy-gnębiająco smutne tango przedwojennych dekadentów. Nie pasowało 
to absolutnie, panie Radwan, do optymistycznego ducha nowych czasów. Było tu 
jednak zbyt niebezpieczne miejsce, aby się temu przeciwstawić. Zwłaszcza że 
wśród dziesiątków rozwrzeszczanych twa-rzy przynajmniej ze trzy wydały mi się 
znajome, zapamiętane z młodzieńczych lat. Nie chcąc być rozpoznany, załatwiwszy 
bez kłopotu mój zakup, wyszedłem z knajpy na rynek. Zacinał deszcz, wiatr jak 
szalony grzechotał jakimiś blachami, ciemne chmury, poprześwietlane bla-skiem 
wygiętego jak rogal księżyca, miotały się na niebie. Na moment przystanąłem, a 
wtedy ujrzałem sunącą w moją stronę dorożkę, z której wnętrza, spod nasuniętej, 
w ochronie przed deszczem budy, nawoływała mnie żona. Był to na szczęście inny 
wehikuł niż poprzednio, z młodszym koniem i z młodym, jak mi się wydało, woźnicą 
na koźle. 
Pamiętając, że za dawnych czasów był w Rosicach niewielki prywatny hotel, od 
razu, są-dząc, że jest ta teraz wzorowo prosperująca placówka uspołeczniona, 
nakazałem dorożkarzo-wi, aby nas tam zawiózł. Ale hotelu już nie było. Hotelowe 
pomieszczenia zajęła bowiem tutejsza organizacja młodzieżowa, z przeznaczeniem 
na aktywną działalność. W tej więc sy-tuacji, panie Radwan, został nam już tylko 
dworzec. A ta perspektywa nie była niczym kuszą-cym. Przypuszczałem jednak, że 
czynna tam będzie, jak niegdyś, restauracja albo jakikolwiek chociaż bufet. 
Kołysząc się w podskakującej na kocich łbach dorożce, zastanawiałem się już 
nawet, w jaki sposób wypijemy kupione przeze mnie pół litra, bo mój organizm 
doprowadzo-ny do ostatecznego napięcia nerwowego domagał się alkoholu. Po 
namyśle postanowiłem, że praktykowanym już zwyczajem dobrze będzie przelać wódkę 
do butelek po oranżadzie. Ka-żemy sobie podać oranżadę, wypijemy ją, wtedy 
zabiorę puste butelki, pójdę do ustępu i przeleję tam wódkę. Ten prosty plan 
wydał mi się tak bardzo realny, że nachyliłem się do żony i powiedziałem: 
– Franiu, kupiłem pół litra. Przelejemy do oranżadówek i wypijemy sobie w 
dworcowej re
stauracji. A wtedy ona, jak wariatka, zaczęła okładać mnie pięściami i wołać: 
– Po coś mnie tu przywiózł? Po co? Po co?I rozpłakała się.Odsunąłem się od niej 
i zapatrzyłem w ciemność. Mokry wiatr niósł zapach gnijących li-
ści. Wredne zadupie pomyślałem, a nie rodzinne miasto. Jak ja w ogóle mogłem tu 
tyle czasu mieszkać? 
– Moja mnie też nieraz po mordzie nakładzie – odezwał się dorożkarz – 
przeważnie, jak na gazie jestem Wtedy do Gniadego do stajni idę, spać się 
położyć, a babie przykro. 
Nie odrzekłem mu nic. A przecież powinienem był nauczyć go zasad dobrego 
wychowa-nia. Bo niby z jakiej racji i na jakiej podstawie ta poufałość i to 
porównywanie jego nędznego, pijackiego życia do sporadycznego epizodu, jaki 
zaistniał w naszym harmonijnym związku. Nie sięgnąłem nawet po papierosa, choć 
chciało mi się palić. Nie mogłem temu typowi stwa-rzać najmniejszego nawet 
pretekstu do jego poufałego ględzenia. 
Zapłaciłem za kurs tyle, ile miałem zapłacić i ani grosza więcej. Niekiedy daję 
napiwki, panie Radwan, jeżeli ktoś sobie na nie zasłuży. Tutaj jednak nie było 
najmniejszych powo-dów. I tak wyjazd ten spowodował już znaczne przekroczenie 
zamierzonych wydatków. A nie było przecież wiadomo, co może nas jeszcze spotkać. 
Okazało się, że restauracja dawno już nie istnieje. Zamiast niej był obskurny, 
kolejowy bu-fet, trzeciej, może nawet i czwartej kategorii. Niestety i bufet ten 
był już z powodu późnej pory nieczynny. Przez przeszklone drzwi widać było 
jeszcze kręcący się personel, ale o tym, żeby tam wejść, nie było mowy. Pod 
drzwiami oprócz mnie, żona od razu usiadła na ławce w wyziębłej poczekalni, 
stało jeszcze kilku nie dopitych osobników z nadzieją otrzymania piwa. I oni też 
nic nie wskórali. Wróciłem więc do żony i usiadłem obok niej. Nie dopici 
osobnicy przez jakiś czas palili jeszcze papierosy i pluli na podłogę. W końcu 
poszli. Odetchnąłem z ulgą. Na zegarze dworcowym dochodziła godzina dwudziesta 
trzecia. W wysokiej na dobre dwa piętra poczekalni oprócz nas nie było nikogo. 
Zepsute drzwi skrzypiały żałośnie pod ude-rzeniami jesiennego wiatru. Z 
szelestem przesuwały się po zabłoconej posadzce wyschnięte liście. Z okienka 
kasowego wyjrzała rozkudłana głowa kasjerki i okienko zamknęło się z trza-skiem. 
Pewnie chce się przespać, pomyślałem, a my nie mamy biletów. Zaraz potem zaśmia-
łem się w duchu. Pociąg do Warszawy jest dopiero o godzinie siódmej z minutami. 
Czasu więc mam aż nadto, nawet gdybym chciał kupować i dziesięć razy te bilety. 
Wstałem i za-cząłem chodzić. Zbliżałem się do wpółotwartych drzwi i patrzyłem w 
przesiąkniętą padają-cym deszczem ciemność, później wracałem do ławki, na której 
drzemała, a może udawała, że drzemie, podkuliwszy pod siebie nogi, moja żona. W 
trakcie tej wędrówki ogarnęła mnie nie-przeparta chęć napicia się wódki. Mimo 
tego ciągle krępowałem się pić w poczekalni. Wtedy poczułem, że najpierw muszę 
iść do ustępu. Wyszedłem na peron. Mokry beton lśnił w blasku lamp. Z dawnych 
lat pamiętałem, gdzie mieści się ten ustronny pawilonik. Tam dla odmiany było 
zupełnie ciemno. Snuł się przyduszony wilgotnym powietrzem przefermentowany 
smród ekskrementów. Nie chcąc się pobrudzić, musiałem skorzystać z pobliskich 
krzaków. Po za-łatwieniu potrzeby naturalnej ujrzałem niedaleko niski budynek w 
kształcie baraku. Budynek był oświetlony. Widać było wyraźnie napis: 
„Noclegownia PKP – Rosice. Bez chwili namy-słu poszedłem tam. Drzwi były 
zamknięte. Kilkakrotnie poruszyłem klamką, potem energicz-nie zacząłem stukać. 
Trwało to dosyć długo, tak długo, że od stukania rozbolała mnie ręka. Dopiero 
wtedy usłyszałem kroki, a nieco ochrypły, kobiecy głos zapytał: 
– 
I czego tak wali? Drzwi jeszcze rozbije i będzie płacił.Zgrzytnął zamek i 
ukazała się okrągła, pucułowata twarz kobiety w nieokreślonym wieku.
–
Czego tu chce? Noclegownia tylko dla kolejarzy. 
– Pani kierowniczko – powiedziałem – pociąg do Warszawy mamy dopiero rano, a 
żona jest chora. Proszę nas tutaj wpuścić. Zapłacę. 
–
Każdy by zapłacił, jak w krzakach mokro.Szybko wyjąłem stuzłotówkę. Już drugą 
tego wieczoru.
–
Taka sama będzie rano. Pani nie daje się prosić.Zawahała się.
–
A dowód osobisty zostawi? Inaczej nie przyjmę. 
–
Zostawię.Baba wyrwała mi banknot z ręki.
–
To niech idzie po tą żonę. Ja tu poczekam, żeby drugi raz nie otwierać. 
Poszedłem po małżonkę, panie Radwan, klnąc siebie w duchu, że tak bez 
zastanowienia szastam pieniędzmi. Nigdy nie byłem rozrzutny, a tu nagle takie 
postępowanie, jakbym po-siadał mennicę państwową na własność. Zły wszedłem do 
budynku stacyjnego. Żona już nie drzemała, tylko wtulona w kąt ławki rozglądała 
się wokół przerażonym spojrzeniem. 
–
Maniuś – powiedziała – a ja myślałam, że już nie przyjdziesz. 
–
Za dobrze byś chciała – odparłem. – Zbieraj się. Znalazłem nocleg. 
Dostaliśmy niewielki pokój z trzema tylko łóżkami. Było w nim bardzo ciepło. W 
„Nocle-gowni PKP – Rosice” nocowały obsługi pociągów i drużyny konduktorskie. 
Ale tamtego wieczoru noclegownia była pusta. Postawiliśmy byle gdzie nasz 
podróżny bagaż, z ulgą zdję-liśmy wierzchnie okrycia. 
– W pościel niech mi się nie kładą – powiedziała baba – bo zmiany nie będę 
miała. Wszystko odwiezione do pralni. Kocy, jak zechcą, mogę dodać, gdyż kocy 
nie brakuje. Her-batę też mam na ogniu, jeżeli zapragną. A jakby co, to wygódka 
na korytarzu. Tera to o ten dowód poproszę, jak było mówione. 
Dałem jej swój dowód osobisty i poszedłem po dodatkowe koce. Potem poszedłem 
jeszcze raz i przyniosłem lurowatej herbaty w dwóch emaliowanych kubkach. 
Zamknąłem drzwi. Byliśmy sami. Wydobyłem wódkę, odbiłem lak i malutkim 
scyzorykiem, z którym się nie rozstawałem, wydłubałem korek. Nalałem więcej niż 
pół musztardówki i podałem żonie. 
–
Pij. Trzeba się wreszcie napić.Wzięła szklankę i z niepokojem popatrzyła na 
mnie.
–
Marian, ja cię przepraszam, ale nie panowałam już nad sobą. 
– 
Lepiej się nie przepraszajmy, Franiu. Nie trzymaj tak długo tej wódki. Wypij. 
–
To za dużo, Marian. 
–
Pij! Dobrze ci zrobi. 
Wypiła, potem popiła odrobiną herbaty i od razu położyła się na łóżku i zasnęła. 
Zgasiłem światło i usiadłem przy niewielkim stoliku, który stał przy samym 
oknie. Zrobiło się cicho, słychać było tylko oddech żony i poszum zacinającego w 
szyby deszczu. Widziałem stąd pe-rony i wejście do budynku stacyjnego. Nalałem 
sobie i w pierwszym rzucie wypiłem prawie całą szklankę. Rozluźniło mnie to. 
Ciągle jednak nie mogłem zapomnieć zniewagi, jaka spo-tkała nas w moim 
rodzicielskim domu. Frania miała rację, pomyślałem, lepiej było wcale nie 
przyjeżdżać. 
Teraz już piłem powoli. Ogarnął mnie rodzaj błogostanu, w którym nie było jednak 
litości nad samym sobą ani też chęci puszczenia w niepamięć dzisiejszych 
wydarzeń. Był to błogo-stan wynikający z poczucia siły, którą zrodziło i 
stanowiło jej trwałą rękojmię moje aktywne i ofiarne życie. 
Za oknem było pusto. Lśnił migotliwie w blasku lamp połamany beton peronu. 
Połyski-wały mniejsze i większe kałuże. Nagle na peronie ukazał się kot. 
Wyjątkowo duży i całkowi-cie czarny. Jego zmoczona sierść sterczała na wszystkie 
strony. Sięgnąłem po butelkę, aby znów odrobinkę nalać sobie do szklanki. 
Wypiłem łyk i jeszcze raz popatrzyłem na peron. Kota już nie było. Pojawiła się 
natomiast stara kobieta, która w jednej ręce trzymała czymś wypchaną siatkę, a w 
drugiej duży tobół. Rozejrzała się bezradnie, a później zniknęła w bu-dynku 
stacyjnym. Za chwilę pojawiła się znowu. Zaczęła niespokojnie biegać i zaglądać 
do różnych zakamarków, jakby kogoś szukała. Dobrze wiedziałem, kogo ta staruszka 
szuka, pa-nie Radwan, i co nosi ze sobą. Na pewno żywność i coś ciepłego do 
okrycia. Była nią bo-wiem moja matka. A ja nie wyszedłem do niej. Nie chciałem. 
Ten peron, ta deszczowa noc i ten wielki tobół, którym była objuczona, i 
wreszcie jej roz-paczliwy, starczy pośpiech to ostatni obraz, jaki zachowała 
moja pamięć. Więcej bowiem, panie Radwan, matki wśród żywych nie zobaczyłem. Pan 
zaś jest pierwszym człowiekiem któremu o tym mówię. 
Ucichł, a jego ciało rozpoczęło zastanawiające manipulacje. To zsuwało się do 
krawędzi krzesła, to znów cofało aż do samego oparcia. Krzesło skrzypiało. 
Książkiewicz głęboko i jakby rozpaczliwie chwytał powietrze. Było to 
udzielające, więc i ja zacząłem się mościć, a on tymczasem znieruchomiał. 
Zapadła cisza. W jego wyciągniętej w moją stronę ręce jaśniała paczka 
papierosów. Tym razem nie odmówiłem. W świetle zapałki twarz Książkiewicza była 
żółta, a ręka drżała. W świetlicy zrobiło się już chłodniej i po raz pierwszy 
tej nocy zachciało mi się spać. 
– Pan może myśli, panie Radwan – zaczął cichym głosem – że miałem wyrzuty 
sumienia albo coś w tym rodzaju, więc powiem od razu, że ani trochę. To matka 
bowiem była sobie winna, że tak się stało, że tak w ogóle mogło się stać. Tylko 
ja w naszej nielicznej rodzinie potrafiłem zbuntować się przeciwko bezwzględnej 
tyranii ojca, ona zaś, która miała znacznie więcej powodów do tego buntu ode 
mnie, do końca pozostała mu całkowicie uległa. Ale żeby to panu w pełni 
uzmysłowić, muszę cofnąć się do lat mojej wczesnej młodości, do tych go-dzin, 
kiedy tkwiłem za ladą w sklepie ojca. Mój dzień zaczynał się wówczas bardzo 
wcześnie. Latem o szóstej, zimą o wpół do szóstej, a nawet i piątej rano. 
Musiałem nanosić wody tak, żeby starczyło aż do następnego dnia, wywietrzyć i 
pozamiatać sklep, a był to lokal obszerny z dwoma dużymi oknami wystawowymi. 
Zimą trzeba było przynieść opał, napalić w sklepie, a także w piecu, który był 
zainstalowany w murowanej wygódce na podwórzu. Od palenia w piecach w domu byłem 
zwolniony. Pod blachą matka paliła sama, a w pokojach człowiek, nazwiskiem 
Grzegorz Prokop, jednoręki inwalida jeszcze z czasów wojny rosyjsko-japońskiej, 
który tym sposobem zarabiał sobie na piwo. Ojciec wstawał o godzinie szóstej. W 
parę minut później, bez względu na porę roku, ubrany tylko w trykotową koszulkę 
i luźne spodnie z miękkiej tkaniny związane wokół kostek, szedł do wygódki. A ja 
w tym czasie bie-głem do piekarni po świeże pieczywo, które musiało być 
wypieczone i chrupiące, a następnie do mleczarni po mleko. Kiedy wracałem, 
ojciec ćwiczył już przy otwartym oknie w swoim pokoju, gdzie za pluszową kotarą 
urządzona była miniaturowa sala gimnastyczna. Były tam różnego rodzaju ciężarki, 
sprężyny, drabinka, drążek, ukośna ławka z uchwytami na nogi do ćwiczenia mięśni 
brzucha, a nawet przykręcone do powały kółka, na których ojciec wykony-wał z 
zadziwiającą lekkością najróżniejsze przewroty. Ale jeszcze bardziej 
zadziwiająca, zwłaszcza przy jego niewielkiej wadze, mizernym wzroście i co by 
nie mówić, kalectwie, była siła fizyczna. Nie było w Rosicach mężczyzny, który 
mógłby mu stawić czoło. Najwięk-szy nawet łobuz chwycony jego stalowymi rękami 
ginął jak mucha. Aby pan sobie to lepiej wyobraził, panie Radwan, opowiem 
następujące zdarzenie. Któregoś ranka rosły, potężnie zbudowany parobczak na 
zwróconą przez ojca uwagę, że do sklepu nie wchodzi się w czapce, odburknął pod 
nosem coś obraźliwego. Ojciec siedział wtedy za kasą i segregował pieniądze. 
Pamiętam, jak dzisiaj, że zdjął okulary, powoli zdjął i powiesił na krześle 
marynarkę, a potem pokuśtykał na środek sklepu. Tu grzecznie, spokojnym głosem, 
jeszcze raz powtórzył tę samą uwagę. 
– To niech pan sam mi ją zdejmie – odrzekł ubawiony parobczak. 
W sekundę później zakotłowało się. Parobczak ciśnięty z ogromną siłą na podłogę 
przez chwilę leżał nieruchomo, a później zaczął podnosić się z tak ogłupiałym 
spojrzeniem, że mógł wzbudzić jedynie śmiech albo litość. Wtedy ojciec pochwycił 
go znowu i niby wór kartofli wyrzucił za drzwi, a w ślad za nim cisnął czapkę 
Taki on był, a ta nadspodziewana, osiągnięta przy pomocy wielkiego samozaparcia, 
siła fizyczna, każdego dnia musiała znajdować zarów-no potwierdzenie, jak i 
dalsza trening w jego prywatnej sali gimnastycznej. Tam też ojciec dawał upust 
swej nienawiści do tych nieszczęśliwych zrządzeń losu, które go dotknęły. Pod-
kradałem się czasem pod drzwi jego pokoju i nasłuchiwałem odgłosu ćwiczeń. Na 
skrzyp przyrządów gimnastycznych, na świszczący od wysiłku oddech nakładał się 
wyrzucany gwałtownie stek najwymyślniejszych i najbardziej, wulgarnych wyzwisk, 
tym gwałtowniej-szy, im większego wymagało trudu aktualnie wykonywane ćwiczenie. 
Ale mogło być rów-nież i tak, iż ojciec złorzeczył matce za to, że z powodu 
słabego zdrowia nie obdarzyła go większą ilością potomstwa, lub też sobie, 
ponieważ z przyczyny kalectwa nie mógł osobiście, jako prosty ułan, uczestniczyć 
w wojnie tysiąc dziewięćset dwudziestego roku, choć podobno bardzo usilnie się o 
to starał, pobierając naukę jazdy konnej i władania szablą w stacjonują-cym w 
Rosicach pułku kawalerii, dopóki ten nie wyruszył w pole. 
Po porannej gimnastyce stawał nagi w ogromnej misce i polewał się cały zimną 
wodą. Do-piero wtedy ubierał się, golił i punktualnie o godzinie szóstej 
pięćdziesiąt pięć zasiadaliśmy do śniadania. Śniadanie zawsze było jednakowe i 
składało się niezmiennie z kawy zbożowej z mlekiem i rogalików albo bułek z 
masłem. Do szkoły też zabierałem to samo, a jeśli matka chciała mi dać coś 
treściwszego, ojciec mówił: 
– Wystarczy mu bułka z masłem. Oni tam węgla nie kopią. 
Po śniadaniu miałem jeszcze około czterdziestu minut czasu. I te czterdzieści 
minut mu-siałem poświęcać na powtarzanie wczoraj odrobionych lekcji po to, aby 
materiał ten lepiej utrwalić sobie w pamięci. Wymigać się od tego nie mogłem, 
bowiem obaj siedzieliśmy przy wielkim, kuchennym stole, ja nad swoimi zeszytami, 
on nad księgami rachunkowymi i kore-spondencją handlową. 
– Wszystko, co najważniejsze – mówił – należy robić rano. Umysł jest wtedy 
świeży i nie wyjałowiony. 
Za dwadzieścia ósma zbierałem się do wyjścia z domu, a ojciec z minutową nieomal 
do-kładnością ustalał plan moich dalszych, dziennych zajęć. Byłem bowiem wówczas 
całkowicie zaprogramowany, każda chwila mojego życia służyła jakiemuś celowi, 
nawet głupich paru minut nie wolno mi było zmarnować. Podobnie zaprogramowana 
była matka, jak również nasz subiekt, Teofil Kłąb, człowiek kluskowaty, zarówno 
z wyglądu, jak i z charakteru. Oj-ciec zrobił z nas podległe sobie mechanizmy, 
którymi sterował, które ciągle usprawniał i z których zawsze był niezadowolony. 
Sklep otwierany był o dziewiątej, ale już o ósmej trzydzieści wszyscy – znaczy 
ojciec, matka i subiekt – byli na miejscu, aby przygotować ułożony w odpowiednie 
zestawy towar, przeznaczony do komisowego handlu w małych, wiejskich sklepikach, 
a także w spółdziel-niach uczniowskich, których powstanie i rozwój – trzeba to 
obiektywnie przyznać – były w znacznej mierze zasługą ojca. Ten wróg postępu 
rozwinął na wielką, jak na ówczesne czasy, skalę na dość znacznym terenie wokół 
Rosie handel komisowy materiałami i przyborami pi-śmiennymi. Dzięki ojcu nieomal 
całkowicie zlikwidowana została sprzedaż domokrążna, ofe-rująca towar gorszy i 
do tego droższy, pozostająca w większości w żydowskich rękach. Do odbioru 
towaru, podobnie jak do przesyłania zamówień, nasi kontrahenci wykorzystywali 
różnych przygodnych ludzi. Byli to często chłopi przyjeżdżający do Rosie w dni 
targowe, nauczyciele, którzy musieli przyjechać do kuratorium, a także – przez 
grzeczność – oficjaliści z okolicznych dworów. Wiele zamówień realizowałem 
również ja sam, gdy sprzyjała temu pogoda, za pomocą roweru firmy „Kamiński” na 
drewnianych obręczach i balonowych gu-mach, zaopatrzonego w duży bagażnik i 
lekki, przyczepny wózek. Towar wydawało się na-tychmiast, wprost do rąk tych, 
którzy ustnie lub na byle świstkach papieru dostarczyli zamó-wienia. Ojciec nie 
brał żadnych pokwitowań, sporządzał jedynie odnośną adnotację w odpo-wiedniej 
księdze. Podstawową jego dewizą była bowiem absolutna uczciwość i bezwzględna 
wiara w ludzi. Ale kto raz oszukał lub nawet próbował to zrobić, ten wypadał z 
interesu i mógł jedynie dziękować Bogu, że nie został przez ojca pobity, bo i 
takie fakty też miały miej-sce. Zasady te oparte wyłącznie na uczciwym słowie 
przy obecnym, w pełni nowoczesnym handlu wydają się, panie Radwan, zabawnym 
anachronizmem. Słowa nie wepnie się do akt, jego życie trwa zaledwie ułamki 
sekund. To jedna sprawa. A druga to jak, na przykład, przy pomocy jakich 
zarządzeń w uzasadnionym ekonomicznie planowaniu przeprowadzać na-tychmiastową, 
więc nie uwzględniającą planowanego wyprzedzenia, realizację składanych 
zamówień? Takiego zamierzchłego prymitywizmu nie wytrzyma żadne nowoczesne 
przed-siębiorstwo handlowe. Gospodarka uspołeczniona to nie jest chłopak, który 
biega po ulicach w krótkich spodenkach i ciągle ma ochotę na coś nowego. 
Gospodarka uspołeczniona to jest wielka i nowoczesna machina, zgrana ze sobą w 
każdym najmniejszym nawet calu, oświeco-na przewidywaniem przyszłości i 
zdecydowanie wroga jednorazowym, kapryśnym zachcian-kom. W Głównym Zarządzie 
Przetworów i Koncentratów dążyliśmy do tego, żeby zamówie-nia, kierowane przez 
handel do podległych nam przedsiębiorstw przetwórczych, składane były nie tylko 
z trzyletnim wyprzedzeniem, ale aby uwzględniały również, obok dokładnej ilości 
zapotrzebowanych wyrobów, dokonujące się zmiany na lepsze w modelu konsumpcyj-
nym społeczeństwa w odniesieniu do naszej produkcji. I ja, panie Radwan, byłem 
już bardzo bliski opracowania tabeli, która umożliwiałaby, i to na wiele lat 
naprzód, wychwytywanie takich zmian, ale niestety moje losy potoczyły się 
inaczej. 
Podsunąłem bliżej siebie popielniczkę i zdusiłem niedopałek, który tlił się przy 
samym fil-trze. Papieros Książkiewicza zgasł już dawno. Mimo to nadal trzymał go 
w palcach. Przyglą-dałem mu się w milczeniu. To, o czym mówił, mogło znużyć. 
Książkiewicz otwierał się przede mną jak rozłupany orzech. Zbieg okoliczności 
sprawił, że otrzymaliśmy rodzaj azylu, że przeniesiono nas na wyspę. A życie 
wyspiarzy to coś zupełnie innego niż życie ludzi wiel-kiego obszaru. On zaś nie 
mógł tego pojąć, nie rozumiał wolności ograniczonego terytorium. Jego 
rzeczywistość podobnie absurdalna jak moja nie umiała jak moja osłonić się 
fikcją. Zi-rytowany poruszyłem się nerwowo. Wtedy Książkiewicz otrząsnął się 
jakby ze snu i powie-dział: 
– O godzinie dziewiątej rano, kiedy w gimnazjum handlowym, do którego chodziłem, 
za-czynała się druga lekcja, nasz subiekt Teofil Kłąb otwierał sklep. Każdy nowy 
dzień był bliź-niaczo podobny do setek dni, które już minęły. Między godziną 
dziewiątą a jedenastą była pierwsza faza nasilonego ruchu, druga zaczynała się 
od godziny trzeciej po południu. Rano załatwiało się głównie komis oraz klientów 
indywidualnych, którzy przyjeżdżali do Rosic po zakupy. Po południu przychodzili 
przeważnie mieszkańcy miasta, zwłaszcza uczniowie dwóch rosickich gimnazjów, 
handlowego i ogólnokształcącego, klerycy ze średniego semina-rium duchownego 
oraz uczniowie dwóch miejskich szkół powszechnych. Rano także nadcho-dziły 
przesyłki z towarem odbierane najczęściej z bagażowni dworca kolejowego. Mnie 
ten obowiązek ze względu na naukę omijał. Odbiór towaru był sprawą subiekta i 
Grzegorza Pro-kopa, który mieszkał w pobliżu i był pod ręką na każde zawołanie. 
Opowiadam o tym wszystkim dlatego, żeby choć wyrywkowo przedstawić panu monoton-
ny bieg naszego życia w Rosicach. Dziś taka powtarzająca się pedanteria nie 
byłaby możliwa. Dziś trudno przewidzieć, jaka nazajutrz oczekiwać nas może 
narada, kontrola czy komisja. Gospodarka uspołeczniona wymaga zarówno działań 
kompleksowych, przewidzianych na wiele czasu naprzód, jak i energicznych akcji, 
których zadaniem jest szybkie wykrycie tych luk i szczelin, jakie wynikają z 
przyspieszonego rozwoju. Wróćmy jednak do Rosic, a szcze-gółowiej do mojej 
matki, od której zaczęło się to wspomnienie. Otóż matka, każdego ranka przez te 
wszystkie handlowe dni, które pamiętam, posługiwała w sklepie – tak chyba można 
nazwać pracę, za którą nie ma wynagrodzenia – do godziny jedenastej. Równo o tej 
godzinie udawała się do domu, żeby zabrać się do obiadu, który musiał być gotowy 
na godzinę drugą. O godzinie dwunastej, pozostawiając na stanowisku jedynie 
subiekta, wychodził ze sklepu ojciec. Zawsze elegancki, wywijając czarną, 
zakończoną srebrną gałką laską, szedł prosto na rynek do kawiarni „Francuskiej”, 
na swoją codzienną kawę i koniak. Zazdrościłem ojcu tej elegancji, tych wielu 
garniturów szytych u najlepszych rosickich krawców, gdyż ja miałem zawsze tylko 
dwa ubrania, jedno codzienne i jedno świąteczne. W południe spotykali się tam 
wyłącznie kupcy chrześcijańscy, a jeśli do kawiarni zabłądził jakiś Żyd, to 
przez pomyłkę albo z przekory. Ojciec przesiadywał tu prawie do godziny drugiej. 
Czasem wracając ze szkoły zaglądałem do kawiarni przez szybę. Wśród kłębów 
papierosowego dymu siedzieli zagadani mężczyźni, a wybuchy ich śmiechu docierały 
aż na ulicę. Było to zastanawiające, gdyż ojciec mój w domu śmiał się bardzo 
rzadko. Te nieliczne chwile, kiedy i w domu obja-wiał swą radość, zdarzały się 
przeważnie wtedy, gdy Rosickie Towarzystwo Gimnastyczne „Prężność”, którego był 
prezesem, miało za sobą jakieś wyjątkowo udane występy publiczne. Przy 
szczególnie uroczystych okazjach, na przykład podczas listopadowego festynu z 
okazji odzyskania niepodległości, ojciec osobiście uczestniczył w występach 
„Prężności”, wykonu-jąc najczęściej swoje ulubione ćwiczenia na kółkach. Ale 
działalność w towarzystwie gimna-stycznym to tylko ulubiony odcinek w szerokim 
froncie działalności społecznej, którą upra-wiał. Stowarzyszenie kupców 
chrześcijańskich, rada miejska i rada parafialna, sąd powiato-wy, którego był 
ławnikiem, społeczny komitet budowy szpitala i komitet Funduszu Obrony 
Narodowej, nie licząc różnych przedsięwzięć doraźnych. Stwierdzam obiektywnie, 
że w wielu wypadkach nie była to działalność jałowa. Rosicki szpital, na 
przykład, nadal służy mieszkańcom miasta. A taki pomnik wieszcza narodu Adama 
Mickiewicza ufundowany i postawiony w latach trzydziestych, ukryty podczas 
okupacji, znów stoi na rynku i, mam na-dzieję, stać będzie. 
W Rosicach, panie Radwan, wszystko łączyło się ze sobą, nie było spraw osobnych 
ani oderwanych. Parę minut przed godziną drugą po południu, wyłoniwszy się z 
kłębów kawiar-nianego dymu, mając za sobą dziesiątki rozmów na tematy ogólne 
oraz na tematy zawodowe i społeczne, rozgrzany wypitym koniakiem mój ojciec 
wracał do domu. Szedł mimo swego kalectwa szybko, a nawet z pewną elegancją. 
Laska, którą się podpierał, postukiwała o płyty chodnika, a jego ręka w łosiowej 
rękawiczce co chwila zmierzała do wytwornego dęciaka firmy „Borsalino”, którym 
odkłamał się lub kłaniał licznym znajomym. W domu w tym cza-sie dogotowywały się 
kartofle, a subiekt czekał już tylko na pojawienie się ojca, aby zamknąć drzwi 
sklepu i wywiesić na nich tabliczkę z napisem: „Przerwa obiadowa od godziny 
czterna-stej do piętnastej.” 
Obiad i kolację jadło się w salonie. Nie przypominam sobie, żeby kiedykolwiek 
zdarzyło się odstępstwo od tej zasady. Pomijając dni, kiedy podejmowane były u 
nas różne, mniej lub bardziej znakomite osoby, za stołem siadał ojciec, Teofil 
Kłąb, który obiady miał wliczone w pensję, matka i ja. W moim wypadku, jeśli 
zajęcia w gimnazjum kończyły się później niż przed godziną drugą, uwzględniana 
była pewna czasowa tolerancja. Nie dłużej jednak niż do godziny piętnastej. Gdy 
mimo to spóźniłem się, obiadu nie dostawałem. I nie pomagały tu żadne, 
najbardziej nawet wiarygodne tłumaczenia, ojciec bowiem znał doskonale rozkład 
moich szkolnych zajęć. 
Kiedy wybuchła wojna, miałem lat szesnaście. Do tego czasu, a może i dłużej, 
przy stole mogłem odzywać się wyłącznie wtedy, gdy zadawano mi pytania. 
Odpowiadać musiałem krótko i zwięźle, a co ważniejsze, nie wahając się, ponieważ 
w każdym wahaniu ojciec na-tychmiast doszukiwał się krętactwa. Wymagało to ode 
mnie nieustannie napiętej uwagi, aby nie spowodować wybuchu ojcowskiego gniewu. 
Wprawdzie od czasu, kiedy zacząłem uczęszczać do szkoły średniej, zaprzestał w 
stosunku do mnie rękoczynów, lecz pomimo tego zawsze dręczyła mnie obawa, że w 
gniewie zapomni o tym. Ojca ta powściągliwość w mowie nie obowiązywała, a wręcz 
przeciwnie, raczył nas przy obiedzie długimi wywodami na różne tematy. Matka 
milczała, nasz subiekt przytakiwał mu gorliwie, jedynie ja prowadziłem z nim 
pełne zacietrzewienia dyskusje. Tyle tylko, że były to dyskusje prowadzone 
wyłącznie w my-ślach, między przełknięciem jednego kęsa a drugiego. Moimi 
młodzieńczymi argumentami miażdżyłem skostniałą demagogię, którą posługiwał się 
ojciec, a już zwłaszcza gdy atakował ówczesną młodzież i sposób, w jaki była 
wychowywana. Widzę go nawet teraz, jak odchyla do tyłu szczupłą, strzyżoną na 
jeża głowę, jak gładzi nerwowo swoją w szpic przyciętą bródkę i mówi: 
– 
Nam potrzebni są ludzie twardzi i zdecydowani, a nie maminsynki i mięczaki. 
Wymaga tego nasz byt narodowy. Inaczej zginiemy. A co się dzieje? Zamiast 
kształtowania silnych charakterów – rozpusta, zamiast twardej, męskiej ręki – 
kobiece lamenty. 
– Zgadzam się z panem całkowicie – wtrąca Teofil Kłąb – takie również jest moje 
zdanie. 
– 
Pan zwykle zgadza się z tym, co ja mówię – odzywa się ojciec – nie przypominam 
sobie, aby kiedykolwiek było inaczej. Ale nic pan na tym nie traci, panie Kłąb, 
bo ja postępuję tak, jak potrzeba, i myślę tak, jak potrzeba. I wobec tego nie 
ma powodu, żeby nie i zgadzać się ze mną. 
– Z ust mi pan to wyjął, panie szefie – mówi żarliwie Teofil Kłąb – jak Pana 
Boga kocham. 
Przez twarz ojca przebiega niecierpliwy grymas. Wpatruję się w niego z 
natężeniem i nie-nawiścią i wiem dobrze, że na tym nie koniec, że za moment 
przejdzie od uwag ogólnych do uwag szczegółowych, to znaczy bezpośrednio do 
mojej osoby. I nie mylę się. Na jego twarzy zamiast ironicznego grymasu zaczyna 
uwidaczniać się wielka pewność siebie. We mnie nara-sta napięcie, mięśnie mojej 
twarzy zmieniają się w twarde guzy, ale cóż z tego, skoro on na-wet nie patrzy 
na mnie, tylko zwraca się prosto do matki. 
– 
Marian traci masę czasu bez pożytku. Dziwi mnie tylko, że sama tego nie widzisz. 
Wię-cej z nim przecież przebywasz niż ja. Zamiast dłubać w nosie i myśleć o 
niebieskich migda-łach, mógłby na przykład podciągnąć się w językach obcych. 
Marnotrawi dziennie, naj-skromniej licząc, przynajmniej godzinę. Pomnóż przez 
miesiąc, wtedy zobaczysz, jaka to strata. Gdyby zajął się jakimś sportem, to bym 
jeszcze rozumiał. Ale on do sportu, to tak jak ja do tańca. A szkoda. Bo zobacz, 
jak on wygląda. Wysoki, ale przygarbiony. Ręce długie i cienkie jak dwa badyle. 
Trzeba górować nad innymi ludźmi, choćby siłą, bo w przeciwnym wypadku trudno 
szukać szacunku. 
– 
Człowiek to nie zegarek – powiedziała matka – człowiek to... – i zacięła się, 
jakby prze-straszyła ją własna odwaga. 
– 
Ty kuternogo – ubliżałem mu w myśli – ty połamany wariacie. Jeszcze kiedyś się 
poli-czymy. Ja czas tracę. A ty nie tracisz? Pokręci się trochę po sklepie i już 
go nie ma. 
– 
Bzdury pani plecie, pani Melu – odezwał się do matki ojciec – jeśli teraz nie 
będziemy umieli ukształtować w nim charakteru, to później wszystko stracone. 
Wyrośnie z niego jakiś leniwy gryzipiór i nic więcej. A ty swoje. Dobrze wiesz – 
zaczął mówić ostrzej – jakie mam wobec niego plany. I nie pozwolę – uderzył 
pięścią w stół – nikomu ich zmienić. 
Matka milczała nadal, bo cóż mogła mu odpowiedzieć? Ja, dusząc się formalnie z 
gniewu, też milczałem, gdyż odzywać się nie było mi wolno. Tylko na tłustej 
gębie Teofila Kłąba błą-kał się uśmiech pełen błogości i aprobaty. Ale ojciec 
właśnie podniósł się z krzesła i wolno pokuśtykał do swego pokoju. Oznaczało to, 
że nadeszła pora popołudniowego handlu w skle-pie. Od godziny piętnastej byliśmy 
tam tylko w trójkę, znaczy matka, subiekt i ja, ojciec zaś pozbawiał nas swego 
towarzystwa rzekomo w celu czytania gazet i pism fachowych, a w istocie dla 
odbycia codziennej, poobiedniej drzemki. Te chwile, kiedy nie było go w sklepie, 
były najprzyjemniejsze, a już zwłaszcza w porze jesiennej i zimą. Od ogromnego 
kaflowego pieca z podwójnym rusztem, do którego wchodziły dwa pełne wiadra 
węgla, buchało ciepło, matka i subiekt załatwiali klientów, a ja szperając wśród 
przepastnych półek przygotowywa-łem zestawy, przeznaczone do komisowego handlu. 
Składały się one z kilku rodzajów zeszy-tów, każdy rodzaj w ilości trzech 
tuzinów, po tuzinie różnych linijek, ekierek, cyrkli, piórni-ków, po pięć 
tuzinów stalówek. A także z bibuły, atramentu, gumek oraz ołówków. Zestawy takie 
pakowane były w gruby papier i obwiązywane mocnym sznurkiem, aby łatwo można 
było je transportować. Właśnie taka przyjemna chwila, jeśli w ogóle o czymś 
takim w odnie-sieniu do mojej młodości można mówić, zatrzymała mi się teraz 
przed oczami. W samym rogu naszego obszernego sklepu, gdzie nie sięga już lada, 
a stoi tylko mocny, duży stół, sie-dzę na taborecie i układam stalówki tuzinami. 
Tu redisówki, tam krzyżyki, a tam znów serki. Każdy tuzin okręcam gumką uciętą z 
dobrej stomilowskiej dętki do roweru. Gumki muszą być cienkie i ucięte bez zadr, 
gdyż inaczej ojciec dostaje szału. Przez sklep ciągle przewijają się klienci, w 
tym sporo kobiet odwiedzających przede wszystkim wyjątkowo dobrze prowa-dzony u 
nas dział papeteryjny, który jest domeną mojej matki. Ale zdarzają się przecież 
chwile przestoju, błogiej ciszy, rozbitej basowym głosem Teofila Kłąba, który 
opowiada mat-ce o ostatnim obrazie, jaki obejrzał w rosickim kinie „Apollo”, 
polskim filmie pod tytułem Znachor. Jego opowieść niweczy niestety mój dobry 
nastrój. Ja też chciałbym pójść do kina, ale wieczór, jaki mam przeznaczony na 
rozrywki – jeden na dwa tygodnie – dopiero co wyko-rzystałem, zmuszony do udania 
się z ojcem na jesienne pokazy sprawności Rosickiego Towa-rzystwa Gimnastycznego 
„Prężność”. Moje zgnębienie pogłębia fakt, że poza kontaktami w szkole nie mam 
żadnych bliższych kolegów, żyję w klasztornej nieomal izolacji. W chwilę 
później, panie Radwan, wciąż pracowicie licząc te stalówki, chwytam się jedynego 
sposobu, jaki jest w mojej sytuacji możliwy. Wyobrażam sobie mianowicie, że w 
pięknym polskim porcie Gdynia zaciągam się jako zwykły majtek na statek i płynę 
przez rozległe oceany. Nie ma już mojego ojca, zniknęły gdzieś małe, nędzne i 
brudne Rosice, jestem swobodny i po zdaniu wachty mogę leżeć sobie w hamaku albo 
szaleć w obcych portach, ile mi się tylko podoba. Dom mnie już nic nie obchodzi, 
więc ojciec pozbawiony mojej obecności pewnie dopiero teraz zdaje sobie sprawę, 
że sposób, w jaki mnie wychowywał, nie był metodą, ale był znęcaniem się nad 
moim młodym organizmem. Przez chwilę jeszcze daję upust marze-niom, lecz już 
coraz ostrzej i coraz przenikliwej widzę ich nierealność. Zgodnie bowiem z 
dokładnie już ustalonym harmonogramem mojego życia w roku tysiąc dziewięćset 
czterdzie-stym drugim mam ukończyć gimnazjum handlowe, a następnie odbyć 
praktykę w którejś ze znanych drukarń Lwowa, Wilna albo nawet Warszawy. A to 
wszystko dlatego, że ojciec za-pragnął, aby Rosice także posiadały drukarnię, 
której on byłby właścicielem, a ja objąłbym kierownictwo techniczne. Były to 
plany zakrojone na co najmniej dziesięć lat, a moje do-świadczenie w drukarskim 
fachu, zdobyte w drukarniach krajowych, miało być wzbogacone praktyką w 
drukarniach zagranicznych. Dlaczego Rosice miały posiadać drukarnię, skoro i 
obecnie obywają się bez niej, i dlaczego akurat postanowił zająć się tym mój 
ojciec i co wreszcie tam by się drukowało, nie było mi wtedy wiadome, gdyż on 
nie tylko, że nie pytał nikogo o zgodę, ale również nie dzielił się z nikim 
swoimi planami. 
I tak, najpierw pośród marzeń, a potem w poczuciu klęski, wykonując moją 
popołudniową normę w postaci przygotowania do wysyłki dziesięciu zestawów, 
zazdrościłem w duchu za-równo subiektowi, jak i matce. Oni bowiem nie musieli 
już chodzić do szkoły, nie czekała ich drukarska praktyka, a ich charaktery nie 
wymagały już kształtowania w twardych rękach mojego ojca. I dlatego też czuli 
się znacznie swobodniej ode mnie. Matka żartowała z klient-kami, a Kłąb ni stąd, 
ni zowąd wybuchał grubym, głupawym śmiechem. Ta swoboda drażniła mnie i powiem 
szczerze, iż od momentu, kiedy uświadamiałem sobie nieodwracalność moje-go losu, 
niecierpliwie oczekiwałem ponownego pojawienia się ojca w sklepie. Wreszcie ta 
chwila nadchodziła i już z daleka dudnił jedyny w swoim rodzaju odgłos jego 
kroków. I na-tychmiast też matka i subiekt zmieniali się nie do poznania. Na 
twarzy matki pod pozorem nadmiernej gorliwości w pracy malowało się coś w 
rodzaju obawy, że zostanie przyłapana na gorącym uczynku niefrasobliwości i 
śmiechu, subiekt przypominał tresowanego niedźwie-dzia, który z uwielbieniem 
wpatruje się w bat swojego pogromcy. 
Była już wtedy godzina szesnasta, a czasem nawet trochę później. Ojciec udając, 
że nie widzi nikogo z nas, zajmował miejsce przy kasie. Segregował banknoty, a 
także z wyszukaną grzecznością odpowiadał na różne zapytania klientów. Mimo to 
widział wszystko, jakby był cały obudowany oczami. I nie zdarzyło się nigdy, aby 
do mnie, do subiekta, a nawet do matki nie miał jakichś uwag, aby nie czuł się w 
obowiązku poczynienia pewnych korekt. Ale robił to tylko wtedy, kiedy byliśmy w 
sklepie sami, gdyż o tej porze dnia w przeciwieństwie do godzin rannych i 
przedpołudniowych, gdy jego gwałtowność domagała się natychmiastowego ujścia, 
stawał się człowiekiem dystyngowanym. Około godziny siedemnastej opuszczał swoje 
miejsce przy kasie i zbierał się do ponownego wyjścia na miasto. Była to bowiem 
pora, kiedy liczne organizacje społeczne, do których należał, bądź z którymi 
sympatyzował, odbywały swoje zebrania. Zawsze jednak zdążył nas w sposób krótki 
i treściwy, niby oficer strofujący podwładnych, zaznajomić z licznymi 
uchybieniami, jakie zauważył w naszej pracy. Ja na przykład dowiadywałem się, że 
sznurek, w jaki pakuję przeznaczone do sprzedaży komisowej zestawy, wiązany jest 
w węzły nieprawidłowe, a poza tym, poruszam się tak wolno, jakby praca u siebie 
była dla mnie czymś odrażającym. Matka przy tej okazji mogła dowiedzieć się, że 
stojąc za ladą na jednej nodze, a drugą podnosząc do góry, co łatwo da się 
wyczytać z uło-żenia jej ciała, może być posądzona o to, że do klientów ma 
stosunek lekceważący. Co do Teofila Kłąba, to uwagi mojego ojca sprowadzały się 
głównie do tego, że sklep, a właściwie salon papierniczy, to nie sypialnia, żeby 
przy byle okazji tak ostentacyjnie ziewać. 
Głos Książkiewicza na przemian to cichł, to wznosił się do wyższych rejestrów. 
Nie było w nim afektacji, było najzwyczajniej znużenie. Zadawałem sobie pytanie: 
ile w tym, że go słucham, jest swoistej potrzeby, a ile zwykłego już 
zainteresowania. Z daleka, jakby z innego, obcego świata, dobiegło wyraźnie 
wycie psa. Potem zahuczała w ustępie spuszczona z rezer-wuaru woda. 
– Nawet te rzadkie chwile – odezwał się nadspodziewanie głośno – kiedy 
pozostawiony sam sobie miałem złudzenie wolności, również stawały się niewolą, 
gdyż i one zamykać się musiały w ściśle określonym czasie. Była to więc wolność 
dawkowana mi tak dokładnie, jak dawkuje się krople do nosa. Myślę tu o tych 
niedzielach, kiedy rowerem wyruszałem w teren.Nie były to odległości duże, po 
kilka kilometrów najwyżej. Ówczesne drogi to przeważnie drogi gruntowe, tylko 
niektóre, te ważniejsze, wysypane były szutrem lub brukowane kocimi łbami. Ich 
przejezdność związana była ściśle z porami roku. Jesienią i wiosną trzeba było 
dokonywać nie lada wyczynów, aby dotrzeć pod wyznaczony adres. Ale mnie to 
odpowiada-ło. Walcząc z przeciwnościami natury i wychodząc z tej walki 
zwycięsko, czułem się zupeł-nie kimś innym, niż byłem w domu. Ojciec powierzył 
mi pięć punktów sprzedaży komisowej. Trzy spółdzielnie uczniowskie i dwa 
wiejskie sklepiki spożywcze. Należało do mnie nie tylko zbieranie zamówień, 
dostarczanie towaru, odbiór pieniędzy, ale również prowadzenie całej 
rachunkowości. Była to dobra szkoła, ale byłaby jeszcze lepsza, gdyby tak działo 
się w rze-czywistości. Tak jednak nie było i ojciec nieustannie wtykał swoje 
trzy grosze, sprowadzając moją samodzielność nieomal wyłącznie do jazdy na 
rowerze. 
Mimo tych mankamentów byłem skłonny wyruszać w teren nawet co dzień, bez względu 
na pogodę. Ale harmonogram opracowany przez ojca przewidywał wyjazdy jedynie w 
co drugą niedzielę. Po pierwszym i po piętnastym każdego miesiąca. W pozostałe 
niedziele przedpołudnia poświęcałem nabyciu umiejętności obsługiwania klientów, 
popołudnia zaś pożytecznej rozrywce, również zaplanowanej przez niego. W pustym 
przy niedzieli i mrocz-nym z powodu zamkniętych okiennic sklepie ojciec stawał 
się klientem, a ja subiektem. Kuśtykając po między ladami udawał raz mężczyznę, 
raz kobietę, a raz znowu dziecko, a ja natychmiast musiałem spełniać jego 
życzenia. Zwracał uwagę na każdy drobiazg. Na to, jak się odkłaniam, jak 
poruszam, jak się uśmiecham. Zdawałem sobie sprawę, że robię wszystko jak 
manekin, ale jak mogło być inaczej, skoro paraliżowało mnie przeświadczenie, że 
cały ten trud jest niepotrzebny, bo i tak niczego nie potrafię się nauczyć. Była 
to męka, której wspo-mnienie jeszcze dziś napawa mnie lękiem. Ojciec zapominał o 
swoim dystyngowaniu, odkła-dał je na stosowniejszy moment i zmieniał się w 
małego, ryczącego diabła. Dopiero obiad ucinał te tortury, nigdy jednak do 
końca, bowiem również przy stole ojciec komentował stan moich przygotowań do 
wykonywania zawodu. 
Co się zaś tyczy pożytecznej rozrywki, to był nią często film w kinie „Apollo”, 
ale wy-łącznie taki, który ojciec uznał za stosowny dla mnie, czasem jakaś 
sztuka, grana przez objaz-dowy teatr w tejże samej kinowej sali na którą szliśmy 
całą rodziną, a także imprezy sporto-we, zwłaszcza zaś wszystkie zawody 
organizowane przez Rosickie Towarzystwo Gimna-styczne „Prężność”. Nieraz też, 
gdy film był nudny i gdy już wcześniej w obawie, aby ojciec nie zechciał mnie 
sprawdzić, dowiedziałem się od kolegów w szkole o jego treści, nie sze-dłem do 
kina, a pieniądze przeznaczone na bilet przejadałem w którejś z licznych tanich 
cu-kierenek. Włóczyłem się potem po ulicach, pełen obawy i emocji zarazem, żeby 
nie natknąć się na niego. W pogodne dni wędrowałem także do rosickiego lasu, 
oddalonego o jakieś dwa kilometry od miasta. Im jednak byłem starszy, tym 
częściej w takie wykradzione popołudnia i wczesne wieczory szedłem pod 
restaurację „Madame de Pompadour”, gdzie były fordanserki, gdzie znajdowały się 
ustronne gabinety i gdzie do późna w nocy grała dżezowa orkiestra. Lokal ten, 
zwany popularnie „pompadurką” albo „burdelką”, mieścił się w obszernym, pię-
trowym budynku, w bocznej, pełnej ogrodów uliczce. Pod „pompadurkę” 
przychodziłem nie tylko ja. Zjawiała się tu również licznie rosicka młodzież, 
aby choć z daleka posłuchać dys-kretnych dźwięków muzyki. Przychodząc pod 
„burdelkę”, musiałem zachowywać nadzwy-czajną wprost ostrożność. Bowiem bywalcem 
tej restauracji, a już zwłaszcza w niedzielne wieczory, był także mój ojciec. 
Na krótko przed wybuchem wojny jego zainteresowanie mną jakby trochę zmalało. 
Nie oznaczało to jednak wcale, aby w obowiązującym mnie harmonogramie dokonały 
się jakie-kolwiek zmiany. Po prostu ojciec rzadziej już komentował wyniki mojej 
pracy czy nauki. Być może, iż w ten sposób, panie Radwan, przygotowywał mnie do 
momentu, kiedy z poddanego nieustannej obróbce smarkacza przemienić się będę 
musiał w istotę towarzyską i dojrzałą umysłowo. Plany perspektywiczne odnośnie 
mojej osoby musiały uwzględniać zarówno ten problem, jak i problem cielesnego 
obcowania z kobietą. Jestem pewien, że ojciec wszystko to przewidział, a nawet 
dokładnie zaplanował w czasie. Jestem też pewien, że gdyby ów czas nadszedł, 
moja nieśmiałość, lęk czy inne opory, uznane przez niego za głupie i absurdalne, 
w ogóle nie byłyby brane w rachubę. 
Ostatnie przedwojenne wakacje, podobnie jak i w minionych latach, spędziłem z 
matką we wsi Przygłówek, w rosickim powiecie. W pobliżu Przygłówka przepływa 
spora rzeka, jest – a przynajmniej był – las i rozległe nadrzeczne łąki. 
Najważniejsze jednak było to, że Przygłó-wek dzieliło od Rosic zaledwie 
piętnaście kilometrów. Siedzieliśmy tam z matką zwykle przez całe lato, ojciec 
zaś, co jakiś czas, wpadał na parę dni i znów wracał do miasta. Ale tego 
ostatniego lata przyjechał do Przygłówka tylko dwa razy. Pierwszy, aby 
przewietrzyć się tro-chę, a drugi, aby z Przygłówka nas zabrać. 
Na biegnącej na przestrzał przez miasto ulicy Kowieńskiej, obecnie imienia 22 
Lipca, pa-nował nie spotykany do tej pory ruch. Rosicki pułk kawalerii 
pomaszerował już na nowe miejsce postoju, w koszarach pozostało tylko 
kilkudziesięciu żołnierzy. W tych dniach wpadł też do nas Moryc Krakowski, aby 
pożegnać się i zarazem powierzyć naszej opiece dom i sklep. Wyjeżdżał z całą 
rodziną za granicę. Panie Dyziu, powiedział do ojca, Hitler nie lubi Moryca 
Krakowskiego, a Moryc Krakowski Hitlera. Ale może on tu nie wejdzie, może strach 
go obleci albo nasze wojsko da mu po łapach? Co mnie jednak szkodzi wyjechać? Ja 
mam brata we Francji, on jest tam kupiec tekstylny. Dawno już pisał: Moryc, ty 
przyjedź do mnie. Posiedzisz sobie za Linią Maginota. Jakby co, to oni tam sobie 
zęby połamią. 
Niemcy weszli do Rosic siódmego września. Działania wojenne, panie Radwan, 
miasta prawie nie dotknęły. Może dlatego, że jak i teraz Rosice nie leżą 
bezpośrednio na żadnym z większych szlaków komunikacyjnych. Nawet przebiegająca 
nie opodal miasta linia kolejowa jest linią typowo boczną i prowadzącą jakby 
donikąd. Mimo to nieomal do ostatniej chwili przez Rosice waliły tłumy 
uciekinierów. Samochodami, wozami konnymi, rowerami, a nawet pieszo. Nasze 
mieszkanie, z lokalem sklepowym łącznie, stało się wtedy hotelem i garkuch-nią. 
Po dwóch dniach w spiżarni zrobiło się pusto. Ojciec wysyłał mnie do znajomych 
sobie kupców spożywczych, abym po protekcji zdobył trochę produktów 
żywnościowych. Udawało mi się to, ale z największym trudem. 
Szósty września był dniem, kiedy po raz pierwszy i na szczęście wówczas ostatni, 
spadły na Rosice hitlerowskie bomby. Byłem wtedy na Kowieńskiej. Wracałem z 
piekarni, w której po blisko dwugodzinnym oczekiwaniu udało mi się kupić kilka 
bochenków chleba. Niosłem je w dużym, przerzuconym przez plecy jutowym worku. W 
tłumie zdążającym niezmiennie w kierunku wschodnim pojawiło się kilkanaście 
wojskowych furmanek. Może odbiły od prze-mieszczającej się kolumny, a może na 
skróty zdążały do wyznaczonego rejonu dyslokacji? Na każdej z nich siedziało po 
dwóch wojskowych, a za ich plecami wznosiły się brezentowe budy. Furmanki 
kluczyły, jechały raz chodnikami, raz jezdnią, a ich mocne, okute koła dzwo-niły 
i tłukły o bruk. Pełen gówniarskiego uwielbienia wpatrywałem się we 
wrzeszczących na tłum, a zarazem wynędzniałych żołnierzy. Wtedy z ogłuszającym 
łoskotem, wprost na Ko-wieńską, zaczęły pikować niemieckie samoloty. Usłyszałem 
terkot broni maszynowej, prze-raźliwy krzyk, zobaczyłem rozbiegających się na 
wszystkie strony ludzi, a potem jakaś ogromna siła cisnęła mnie o ziemię. Kiedy 
podniosłem się, wciąż kurczowo trzymając worek z chlebem w rękach, wszystko 
wokół dziwnie dzwoniło i szumiało. Na Kowieńskiej dymił ogromny lej i leżała 
przewrócona do góry kołami wojskowa furmanka. Koń, a właściwie już tylko 
pozbawiony głowy kadłub koński, bluzgał krwią i wierzgał nogami, jakby ciągle 
jesz-cze chciał biec. Na Kowieńskiej leżeli martwi ludzie, lecz ja widziałem 
tylko to zabite zwie-rzę, z którego płynęła krew jak z fontanny. Bezwolny, jakby 
odłączony od własnego mózgu, wypełniony tym dziwnym szumem i dzwonieniem 
powlokłem się do domu. Moje nogi kru-szyły szkło z wybitych okien i obijały się 
o rozrzucone siłą wybuchu ludzkie bagaże. W pew-nej chwili trąciłem butem coś, 
co potoczyło się kilka kroków przede mnie. Było to dosyć spo-re, płaskie, 
metalowe pudełko. Machinalnie podniosłem je i wrzuciłem do worka. 
Książkiewicz zamyślił się, a może tylko był nazbyt zmęczony. Ale i mnie też już 
niewiele było potrzeba. Nasiąkałem znużeniem, jak gąbka nasiąka wodą. 
– W tym płaskim pudełku – powiedział po chwili – był pistolet sygnałowy, inaczej 
rakiet-nica. Wtedy jednak nawet do pudełka nie zajrzałem. Ciągle byłem pod 
wrażeniem tego, co niedawno działo się na Kowieńskiej. A potem nie było już 
czasu. Nasz dom, panie Radwan, pełen był uciekinierów. Jedni zatrzymywali się 
tylko na parę chwil, a drudzy, żeby przenoco-wać. Noc z szóstego na siódmy 
września, była pod tym względem rekordowa. Aż do późnych godzin napływały z 
radia tragiczne dla nas wszystkich wieści o szybkim posuwaniu się wojsk 
niemieckich. Nadawana pomiędzy komunikatami poważna muzyka jeszcze przygnębienie 
to potęgowała. Spałem na podłodze. Swoje łóżko ustąpiłem krańcowo wyczerpanej 
kobiecie z dwojgiem dzieci, wędrującej do męża, który pozostał w Nowogródku. 
O świcie dom się opróżnił. Nikt nowy już nie nadchodził. Po raz pierwszy od 
kilku dni uli-ce opustoszały. Sklepu już nie otwieraliśmy. Około dziesiątej rano 
zjawił się wszystkowie-dzący Prokop z najświeższymi wiadomościami. „Przy 
zachodniej rogatce, powiedział, już jeich widać. Motocyklamy jechały, jebane. 
Ale przed miastem postój sobie zrobiły. Widać czekają na kogo czy co? Stojom i 
tylko giwery namierzone majom.” 
A mnie jakby coś kolnęło, panie Radwan. Wyciągnąłem spod łóżka to pudełko, 
zajrzałem i zamarłem. Jezu, pomyślałem, nieprzyjaciel już prawie w mieście, a u 
mnie broń na wierzchu. Ukryłem pudełko pod swetrem, wybiegłem na podwórze i 
schowałem rakietnicę w drwalniku. Wracam, a tu, nagle, zbliżający się warkot 
motoru. Ostrożnie przesuwam się wzdłuż ściany domu, wyglądam na ulicę, a tam, 
jeden po drugim, suną niemieckie samochody pancerne. Dziś, kiedy o tym dniu 
rozmyślam, przychodzi mi do głowy pewien, być może dziwaczny, wniosek. 
Wkroczenie okupanta do Polski przyniosło krajowi niewolę i cierpienia, mnie 
nato-miast obdarowało osobistą wolnością. Mówię prawdę i proszę mi nie 
przerywać, panie Pad-wa! Ojciec bowiem zaniechał kształtowania mojego charakteru 
i rozwijania umiejętności za-wodowych. Nie byłem już tępiony za to, że nie tak, 
jak trzeba, się uśmiecham, nie tak kła-niam czy nie tak chodzę. Nie musiałem już 
ćwiczyć się w obsłudze klientów, gdyż klientów, tej pierwszej jesieni i zimy, 
prawie nie było. Skończyły się także te tak częste dawniej per-spektywiczne 
rozmowy na temat przyszłej drukarni. 
Mijała jesień, zaczęła przybliżać się zima. Kończył się opał, zaopatrzenie 
kartkowe w żywność było śmiesznie małe. Ludzi podtrzymywała na duchu nadzieja, 
którą wyrażały znane panu na pewno słowa: „słoneczko wyżej, a Sikorski bliżej”. 
Dziś słowa te mogą brzmieć pu-sto, a dla niektórych nawet i archiwalnie. Ale 
kiedy siedzę tu z panem i kiedy puszczam do tyłu moje życie, to też jest tak, 
jakbym puszczał archiwalny film. Późno, jesienny i zimowy zmrok zapada wcześnie. 
Na ulicach pustki, bo wnet i godzina policyjna, latarnie są nieczynne, a domy 
straszą pozaciemnianymi oknami. Bieleją tylko na słupach okupacyjne przepisy i 
za-rządzenia. Szkoły średnie są zamknięte, zaczęły działać jedynie szkoły 
powszechne z bardzo okrojonym programem. Długie godziny przesiadujemy w domu, a 
opowieści, jakimi darzy nas ojciec, dotyczą już tylko przewidywań na temat 
dalszego rozwoju wypadków wojennych. 
Słucham tych wywodów, ich naturalnym uzupełnieniem i echem są dłuższe i krótsze 
ode-zwania naszego subiekta, i ogarnia mnie niechęć. Sypią się cyfry, ciągną 
długie, betonowe kilometry Linii Maginota, a flota angielska ma lada moment 
pojawić się na Bałtyku. Eh, wy wojownicy za pięć groszy, myślę sobie, wy kruki 
od wykrakiwania przyszłości. Tu trzeba chwytać za broń, iść do lasu i tworzyć 
zbrojne partie, jak to było w powstaniu styczniowym. Nie odzywam się jednak, bo 
jakoś jeszcze nie umiem odezwać się publicznie, więc te myśli tylko latają we 
mnie, dopóki nie zmęczą się same sobą i dopiero wtedy dadzą mi spokój. Idąc po 
węgiel, którego zapas maleje w zastraszającym tempie, wyciągam ze skrytki ten 
dziwny wielkokalibrowy pistolet, bez amunicji, którego nazwa i przeznaczenie 
wciąż nie są mi znane. Wysnuwam nawet bzdurne przypuszczenia, że jest to po 
prostu – sądząc po kalibrze – jedno-strzałowa podróżna fuzja. A potem śmieję się 
z siebie i dalej nic nie wiem. Takie to, panie Radwan, były skutki kształtowania 
mojego charakteru w indywidualnej izolacji. Przyuczany wyłącznie do handlu, 
innych dziedzin życia nie znałem zupełnie. 
Przed Bożym Narodzeniem zaczął sypać śnieg i chwyciły wielkie mrozy. W Rosicach 
dawno takiej zimy nie pamiętano. Sklepu nie opalaliśmy już w ogóle. Opalało się 
przede wszystkim kuchnię i przepalało w salonie. Do mieszkania też w obawie, aby 
nie zamarzły, przenieśliśmy ze sklepu oraz ze znajdującego się za sklepem 
pomieszczenia magazynowego wszystkie tusze, atramenty i kleje. Handel prowadzony 
był na zmianę w postaci kolejno peł-nionych dyżurów. Bez utraty zdrowia trudno 
było przebywać w sklepie dłużej niż godzinę. Nasze życie powoli zaczęło wkraczać 
w nowy, monotonnie określony rytm, zbliżony w znacznym stopniu do tego 
niezmiennego rytmu, w jakim żyliśmy poprzednio. Nawet ojciec odbywał nadal swoje 
poranne ćwiczenia gimnastyczne, z tą różnicą, że podczas tych ćwiczeń jeszcze 
bardziej przeklinał i złorzeczył niż dawniej. 
Święta Bożego Narodzenia spędził z nami nasz subiekt. Było to pierwszy raz. 
Dotychczas nie praktykowało się czegoś takiego. Sądzę, że ojciec potrzebował 
przede wszystkim partnera do wypitki, jako że matka nie piła zupełnie, a mój 
harmonogram jeszcze tego nie przewidywał. 
Wigilia przeciągnęła się do bardzo późnych godzin. Pod wpływem znacznej ilości 
wypi-tych trunków, po raz pierwszy odkąd go pamiętałem, mój ojciec się 
rozrzewnił. Przy stole zapanował rodzinny nastrój. Teofil Kłąb miał niski, 
przyjemny głos, śpiewał więc kolędy, a potem, już w nocy, znane, przedwojenne 
tanga. Żałował tylko, że nie przyniósł gitary. Ale dla ojca rozrzewnianie się 
oznaczało jedynie uchylenie części planów, wobec których wojna nie-wiele 
znaczyła i gdzie matka, ja, a nawet subiekt dawno mieliśmy wyznaczone miejsca. 
– Drukarnia będzie się nazywała „Ibis” – powiedział – i w przyszłości pokryje 
całe zapo-trzebowanie miasta i okolic na urzędowe pisma i druki. Nawiążemy 
współpracę z Polską Ko-leją Państwową. Będziemy w „Ibisie” drukować zaproszenia 
ślubne, zawiadomienia o po-grzebach i ozdobne laurki. Zakładki do książek ze 
spisem lektur szkolnych. Wydrukujemy rosicki kalendarz w kilku wersjach, na 
różny poziom umysłowy oraz dla uczennic i uczniów. A kto wie, czy w przyszłości 
nie pokusimy się o wydawanie rosickiej gazety, choćby kwar-talnika czy nawet 
rocznika. – Uderzył pięścią w stół. – Faszystowska awantura przeminie szybciej, 
niżej myślicie. Dlatego trzeba zachować spokój i nie podejmować żadnych, szaleń-
czych przedsięwzięć. Zbyt dróg jest krew naszego narodu. Głupie pomysły mogą 
tylko nie-potrzebnie rozdrażnić Niemców. 
Nie wytrzymałem, panie Radwan, i zawołałem: 
– Ja się z tym nie zgadzam! 
Zapadła cisza. Pachniało igliwie choinki, snuł się zapach palących świec i 
duszonej na rze-pakowym oleju wigilijnej kapusty. Spojrzenie moje i ojca 
skrzyżowało się ponad stołem. Trwało to długo. Wygrałem. Ojciec pierwszy opuścił 
wzrok. 
– 
W dzisiejszą noc, panie Teofilu – odezwał się do subiekta – nawet zwierzęta mają 
prawo głosu. Wypijmy za naszą pomyślność. 
Na dole ktoś na chwilę otworzył drzwi i w naszej koedukacyjnej świetlicy powiało 
chło-dem. Książkiewicz mówił dalej, a jego słowa otaczały mnie niby rój 
wirujących trzmieli. Nie mogłem pojąć, skąd brała się w nim energia. Siedział na 
krześle rozkraczony jak żaba, ze swoim niespodziewanie zogromniałym brzuchem 
wywalonym do przodu. Głowę miał zwie-szoną, tylko od czasu do czasu podrywał ją 
do góry, a przecież mówił i mówił. Byłem już obolały od tego siedzenia, a wzdłuż 
pleców snuło mi się swędzące mrowienie. Mógłbym wstać, pochodzić trochę, ale 
ogarnęła mnie apatia. Co chwila tylko czochrałem się plecami o poręcz krzesła, 
krzesło skrzypiało, lecz on zdawał się tego nie słyszeć. 
– 
Po Nowym Roku, zaopatrzony w sanki, mocne, konopne liny, pałąkową piłę oraz 
siekie-rę, zacząłem, jak większość mieszkańców miasta, wyruszać do rosickiego 
lasu po drzewo na opał. Brało się pozostałe po ścince grubsze gałęzie, cięło 
mniejsze wiatrołomy, zwalało na zamarzniętych bagnach sterczące ku niebu 
suchostoje. Początkowo nie szło mi to zbyt dobrze. Przyuczony jak tresowane 
zwierzę do izolacji, działałem w pojedynkę. Brakowało mi też wprawy we władaniu 
tak prostymi narzędziami, jak piła i siekiera. Rosicki las miał jakieś półtora 
kilometra wszerz i około pięciu kilometrów wzdłuż i wkrótce stał mi się znajomy 
jak dla kogoś innego park miejski. Nawiązałem spółkę z moim kolegą szkolnym 
nazwiskiem Balcerek. Jego ojciec był stolarzem, więc Balcerek był wprawiony do 
cięcia drewna, a także posiadał doskonały sprzęt. Przy jego pomocy zamontowałem 
do sanek mocne, poprzeczne listwy, co przeszło dwukrotnie zwiększyło ich 
ładowność. Wczesnym, zimowym zmierzchem wysnuwał się z rosickiego lasu długi 
sznur obładowanych sanek z zaprzężonymi do nich ludźmi i brnął poprzez zaspy w 
kierunku miasta. Moja komitywa z Balcerkiem zacieśniała się coraz bardziej. Mróz 
dochodził do dwudziestu paru stopni, wiał silny, często wschodni wiatr, a myśmy 
prowadzili rozmowy o jednej tylko właściwie sprawie. O walce zbrojnej z okupan-
tem. A cały lęk, który nas gnębił, to obawa, że wojna skończy się szybciej, nim 
zdążymy się włączyć do walki. 
W domu już oczekiwał mnie ojciec. Od znajomego rzeźnika wystarał się o potężny 
kloc, przeznaczony dawniej do rąbania mięsa. Teraz rąbał na nim drzewo. 
Patrzyłem ze zdumie-niem, jak bardzo grube nieraz gałęzie przecina jednym 
uderzeniem siekiery, jakby to nie były kawały twardego, zwarzonego mrozem 
drewna, ale wielkie banany. 
Pod koniec stycznia, kiedy zima stała się najostrzejsza, do naszej dwójki 
dołączyło jeszcze trzech chłopaków. Na zaśnieżonych duktach rosickiego lasu, w 
gęstwinie młodej choiny, na małych, osłoniętych od wiatru polanach, na których 
paliliśmy ogniska, cementowała się nasza przyjaźń i rodził plan kolektywnego 
działania. Tu też, starając się zdobyć jak najlepsze drew-no, uczyliśmy się 
oszukiwać służbę leśną, a zwłaszcza dwóch gajowych, folksdojczów. I tutaj 
wreszcie postanowiliśmy mianować się grupą bojową jednogłośnie przybierając 
nazwę grupy bojowej „Odwet”. 
Tamte dni, panie Radwan, wspominam teraz jako jedne z najpiękniejszych w moim 
życiu. Wspominam tę świeżość pragnień i tę naiwność i w końcu ten przeskok, od 
sytuacji gnębio-nego przez tyrana chłopca do pełnej bohaterskich perspektyw 
sytuacji młodego patrioty z grupy bojowej „Odwet”. Okrzepłem wtedy nie tylko 
fizycznie, ale również – przynajmniej tak sądziłem – wzmocniłem się duchowo. Kto 
mógł bowiem przypuszczać, że mimo wszyst-ko przeliczę się z siłami, że już 
niebawem nie sprostam tej najgorszej ze wszystkich możli-wych prób, jaka mogła 
mnie dotknąć. 
Na wiosnę, kiedy spłynęły śniegi, a wyprawy do lasu nabrały już innego 
charakteru i sen-su, grupa „Odwet” wzrosła do dziesięciu zaprzysiężonych osób, w 
tym jedna dziewczyna, łączniczka. Stopniowo też wzrastał stan naszego 
uzbrojenia, jak również – na razie teoretycz-na – umiejętność obchodzenia się z 
nim. Penetrując wolny już od śniegu rosicki las, natrafili-śmy na jego północno-
zachodnim skraju na ślady pobojowiska. Świadczyły o tym postrzelane pnie drzew, 
kilka lei po wybuchach bomb lub pocisków, a także spalony, terenowy łazik, bę-
dący na wyposażeniu naszego wojska. Tam znaleziony został, a następnie owinięty 
ostrożnie w kawałek papy i zakopany w nam tylko wiadomym miejscu, artyleryjski 
niewypał. Nieco dalej, w gęstych zaroślach tarniny kolega Balcerek, pseudonim 
„Sokół”, natknął się na coś o wiele bardziej cennego. Krótki karabinek 
kawaleryjski, ale niestety bez zamka. Zachęciło to nas do dalszych poszukiwań. 
Uwieńczyło je znalezienie, na wpół już zgniłej torby, w której znajdowało się 
dziesięć polskich granatów zaczepnych. Ale one również nie mogły być od razu 
użyte, ponieważ nie posiadały zapalników. Znaleziska te przetransportowaliśmy do 
mia-sta, ukryte w wiązkach gałęzi i chrustu. Karabin schował u siebie „Sokół”, 
granaty i rakietni-ca były u „Mściciela”, czyli u mnie, bo taki sobie, panie 
Radwan, przybrałem pseudonim. 
W sklepie zatrudniano mnie teraz tylko sporadycznie. Ojciec zaprzestał swoich 
wypraw do miasta, kawiarnia „Francuska” stała się kawiarnią tylko dla Niemców, w 
„burdelce” urządziło się gestapo, odpadły też jego liczne dawniej zajęcia 
społeczne, więc do prowadzenia sprzeda-ży przy znacznie mniejszym niż dawniej 
ruchu z powodzeniem wystarczył on i subiekt. Być może były również i inne 
przyczyny akurat takiego traktowania mojej osoby, ale ja ich, panie Radwan, nie 
znałem. 
Były to chwile niezapomniane. Ja, dawny odludek, a wtedy „Mściciel”, zyskiwałem 
coraz większy mir i uznanie w grupie „Odwet”. W mieście wciąż było dosyć 
spokojnie, nikt jeszcze nie zdawał sobie sprawy, czym stanie się wkrótce 
hitlerowska okupacja. Nic zatem dziwnego, że działalność konspiracyjna szła nam 
tak łatwo i przyjemnie. Jak do tej pory niemieckie re-presje najsilniej dotknęły 
Żydów, choć było to jeszcze niczym w porównaniu z tym, co miało stać się 
później. Rosiccy Żydzi dopiero zaczęli nosić opaski z gwiazdą Dawida, dopiero 
od-bierano im sklepy, przekazując je w większości folksdojczom, oraz usuwano z 
domów i mieszkań w centrum miasta. W ten sposób zlikwidowane zostały również dwa 
małe sklepiki z materiałami piśmiennymi i ojciec mój mimochodem pozbył się 
konkurencji, która i tak dla naszego sklepu nigdy konkurencją nie była. 
Minął maj, nadszedł upalny czerwiec, a w czerwcu runęła jak domek z kart wielka, 
zda-wałoby się, Francja Nie było już Francji, nie było Belgii ani Holandii i to 
słoneczko, choć powędrowało wysoko, nic też, jak widać, nie pomogło, bo Sikorski 
wycofać się musiał do Anglii. Ojciec oklapł zupełnie. Sądziłem, ale jakże 
mylnie, że to nie jest już ten sam człowiek, że energia, która go opuściła, 
opuściła go na zawsze. Zaprzestał nawet codziennego uprawia-nia gimnastyki 
przyrządowej. I to kto? On! Prezes byłego Rosickiego Towarzystwa Gimna-stycznego 
„Prężność”. 
Zaczęła mnie więc ponosić, jak młodego źrebaka, moja młodzieńcza nierozważność. 
W domu poczynałem sobie coraz śmielej. Na mieście również. Jeżdżąc rowerem, 
zrywałem, gdzie się dało, niemieckie plakaty i zarządzenia. A tak naprawdę to 
nie znałem jeszcze praw-dziwego niebezpieczeństwa. Nikogo do tej pory w Rosicach 
nie zastrzelono, a bić zaczęto dopiero Żydów zatrudnionych masowo przy budowie i 
remoncie dróg, wywożeniu nieczysto-ści oraz zakładaniu zieleńców w dzielnicy 
niemieckiej. 
Aż nadszedł wreszcie ten dzień, panie Radwan, który, jak na ironię, nazwać dziś 
mogę dniem ocalenia. Spotkanie konspiracyjne w rosickim lesie zakończyło się na 
krótko przed godziną policyjną. Tak, że ledwie zdążyłem wrócić na czas do domu. 
Zdyszany wbiegam do kuchni. Jestem spragniony, chcę napić się wody, idę więc w 
stronę wiadra i nagle zamieram bez ruchu. Przy stole siedzi ojciec i matka, a 
pomiędzy nimi stoi tekturowej pudło, w którym pod warstwą książek trzymałem w 
drwalniku przypadającą na mnie część arsenału grupy „Odwet”. 
–
To twoje? – pyta spokojnym głosem ojciec. 
–
Nie tylko – mówię. 
–
A czyje jeszcze?Serce tłucze mi się ze strachu, ale wyrzucam jednym tchem:
–
Tego się tatuś na pewno nie dowie. 
–
Podejdź bliżej! 
–
Nie podejdę! 
Mogłem wtedy uciec, panie Radwan, mogłem przedostać się podwórzami do któregoś z 
członków grupy „Odwet” i ukryć się u niego, dopóki nie przeminie 
niebezpieczeństwo. Nie zrobiłem jednak tego. I nie zasłoniłem się nawet, kiedy 
on dziwnie szybko zbliżył się i jed-nym błyskawicznym ciosem w szczękę rzucił 
mnie na odległą o parę, metrów ścianę, wzdłuż której osunąłem się na podłogę. 
Nie wiem, ile leżałem. W pewnym momencie poczułem, że podnosi mnie i 
podtrzymując przy ścianie wali, ile sił, szpicrutą, tą samą, którą miał na wypo-
sażeniu, kiedy wybierał się na wojnę w dwudziestym roku. Ból wraca mi 
przytomność, ale nie mogę się wyrwać, bo niby jak można się wyrwać ze stalowego 
imadła? Rozwścieczona twarz ojca tańczy przede mną jak twarz diabła. Szarpię się 
jeszcze raz, wkładając w to całą swoją siłę. Ojciec rzuca szpicrutę i uderza 
mnie krótkim ciosem z dołu. Znów padam. Orzeź-wia mnie zimne chluśnięcie wody. 
Powoli podnoszę się z podłogi. A ojciec już, jak gdyby nigdy nic, siedzi przy 
stole i odpoczywa. Matka zastygła w bezruchu z obydwiema rękami uniesionymi ku 
twarzy. Stoję na równych nogach, panie Radwan, ale cały drżę. Muszę więc oprzeć 
się ręką o ścianę. 
– Gówniarzy i bohaterów mi nie potrzeba – powoli i dobitnie mówi ojciec. – Od 
dzisiaj nawet na krok nie wolno ci się ruszać z domu. Teraz weź szmatę i 
pozbieraj wodę z podłogi. Matka i bez tego ma dosyć roboty. 
Drżąc cały zrobiłem, co kazał. Nie było we mnie nic poza skowyczącym jak 
schwytane zwierzę strachem. Bolało mnie wszystko. Każdy ruch sprawiał mi 
niewymowne cierpienie. Położyłem się. Nie broniono mi tego. Ani wtedy, ani 
nazajutrz, kiedy nie mogłem ruszyć się z łóżka. Byłem opuchnięty. Moje ciało 
poznaczone było sinymi, podbiegłymi krwią pręgami. Taka sama pręga, o milimetry 
mijając oko, biegła przez twarz. Ojciec zapewne nie chciał ude-rzyć mnie w twarz 
szpicrutą, ale w szamotaninie tak się stało. Matka broniła dostępu do mnie. 
Minął jeszcze jeden dzień i członkowie grupy „Odwet” zaczęli dopytywać się o 
„Mściciela”. Matka informowała ich, że wyjechałem na parę dni po czerwcowy miód 
do Przygłówka. Ale i tak nikomu nie mogłem pokazać się w tym stanie. Czuwając w 
pobliżu mnie, matka co jakiś czas moczyła szmaty w roztworze kwasu bornego, a 
następnie podawała mi, abym kładł je na obolałe miejsca. Nie odzywałem się do 
niej. Odmówiłem także przyjmowania jedzenia. Piłem tylko wodę. Dopiero w nocy, 
tłukąc się po ciemku, najadałem się do syta, czym było. Tego, co się stało, nie 
mogłem matce darować. I nigdy jej nie darowałem, panie Radwan. On mnie katował, 
a ona nie uczyniła nic, aby uchronić swojego syna przed tym biciem i przed tym, 
co nastąpiło później. Nie usprawiedliwia jej nawet fakt, że w latach następnych 
większość członków dawnej grupy „Odwet”, działając już w innych szeregach, 
poległa w walce. Oprócz mnie pozostały przy życiu tylko dwie osoby. Po 
wyzwoleniu nigdy się już z nimi nie spotka-łem. Nie mogłem tego zrobić. I zaraz 
pan wywnioskuje dlaczego. 
Co zaś się tyczy rakietnicy i tych dziesięciu nie uzbrojonych granatów 
zaczepnych grupy bojowej „Odwet”, ojciec spakował to wszystko, paczkę schował do 
teczki i już pierwszego ranka po tym wielkim biciu, jeszcze nim zjawił się 
subiekt, kazał matce sprowadzić dorożkę i ubrany jak za dawnych czasów, kiedy 
wybierał się na swoją codzienną kawę i koniak do ka-wiarni „Francuskiej”, 
pojechał na rosicki dworzec. Tam zaś udał się prosto do szaletu dwor-cowego – 
tego samego, który wspominałem na początku dzisiejszej opowieści – i paczkę z 
rakietnicą i granatami utopił w szambie. Na tym jednak nie koniec, panie Radwan. 
W kilka dni później odjeżdżał z Rosic drugi już z kolei transport robotników do 
Rzeszy. I ja, proszę pana, właśnie ja, zostałem przez mojego ojca do tego 
transportu włączony i jak szczeniak, jak bezwolny szczeniak, pozwoliłem się 
wywieźć z kraju. 
Zapadła cisza. Ale tych kilkanaście słów, które tę ciszę poprzedziły, 
Książkiewicz nie tyle wypowiedział, co wykrzyczał. Teraz obwisł jak stary, byle 
czym wypchany worek rzucony na krzesło. Zmęczenie, które otulało mnie jak gruba 
kołdra, wolno zaczęło ustępować. Jego oso-bisty dramat działał orzeźwiająco i 
pobudzał do życia. Nim jednak zdobyłem się na sformu-łowanie jakiejś celniejszej 
myśli, on wyprostował się, potem zerwał z krzesła i wymachując rękami jak pajac, 
znów zaczął wołać: 
– Całe pięć lat w fabryce szuwaksu dla wojska, pan to rozumie? Tłuszcz rybi, 
łój, sadza angielska, terpentyna i jeszcze inne dodatki po to, aby im buty nie 
nasiąkały wodą! Aby wy-godniej im było deptać świat! I co ja tam mogłem zrobić, 
pytam pana? Mogłem pluć w ten szuwaks i plułem, panie Radwan, plułem i nie tylko 
plułem, ale... 
W tym momencie zachybotał się, a potem zaczął rzęzić. Roztrącając po drodze 
krzesła, pobiegłem obudzić siostrę Monikę. 
Wolno, noga za nogą, odprowadziłem Książkiewicza na jego salę. Miałem wrażenie, 
że prowadzę zgrzybiałego starca. Zastrzyk, który zrobiła mu siostra Monika, 
uspokoił go i jakby otępił. Milczeliśmy. Z jedynki wylewało się na korytarz 
głuche dudnienie porozdzielane na wiele głosów. Zaczekałem, aż się położy. Ktoś 
palił papierosa. Ognik rozjarzał się na prze-ciwległym końcu sali jak co parę 
chwil rozpalająca się lampka. 
– Dziękuję – powiedział ledwo słyszalnym głosem.Skinąłem mu głową, ale on i tak 
tego nie zobaczył, i wyszedłem.W porównaniu z jedynką u nas była oaza ciszy. 
Położyłem się. Sen jednak nie nadchodził.
Długo przewracałem się z boku na bok, aż zapadłem w rodzaj odrętwienia. Między 
snem a jawą przeskakiwały widziadła. Rozproszyła je nagła jasność. W naszej sali 
jaskrawo paliły się światła i było dziwnie tłoczno. Wszyscy stali w pobliżu 
łóżka pana Tomasza. Doktor Kalka, siostra Monika, a także Rauch i Rogala. 
Zerknąłem w okno. Wciąż było ciemno. 
– 
Czy nikt z panów – pytała siostra Monika – naprawdę niczego nie słyszał? 
Wystarczyło tylko nacisnąć dzwonek, a ja bym przybiegła. 
– 
Który dzwonek? – zapytał Rogala. – U niego jest zepsuty, u mnie też. Ja nic nie 
słyszałem, a sen mam lekki. 
–
Panowie, co tutaj się stało? – spytałem. 
–
Pan Tomasz umarł – powiedział Rauch. 
–
Jak to umarł? 
–
Normalnie – wtrącił Rogala – leżał na wznak i umarł. 

– 
Proszę pana – siostra zwróciła się do mnie – pan kładł się najpóźniej. Czy 
rzeczywiście niczego pan nie słyszał? Odgłosów duszenia czy czegoś w tym 
rodzaju. 
–
Pan Tomasz, siostro – powiedziałem – zawsze spał bardzo cicho. 
–
To był zakonnik, a panowie nawet o tym nie wiedzieli. 
– 
W ziemi nie ma już różnicy, kto kim był na górze. Gnije się jednakowo – 
powiedział Rogala. 
– 
Nie widzi siostra – włączył się doktor Kalka – że ta rozmowa jest bez sensu? Ci 
ludzie niczego pani nie powiedzą, nawet gdyby coś słyszeli. Szkoda fatygi. 
– Pan nie ma prawa tak mówić! – zawołał Rauch.Na twarzy doktora Kalki pojawił 
się ironiczny uśmiech.
– 
Pan nie będzie decydował, do czego ja tutaj mam prawo, a do czego nie mam. 
Ludzie to hieny i aferzyści, proszę pana. Ja nikomu nie wierzę. 
– 
U mnie w firmie – powiedział Rogala – też był jeden taki, który nikomu nie 
wierzył. Kał co tydzień odnosił do badania, żeby zobaczyć, czy go w stołówce nie 
trują. 
–
Siostro! – zaczął krzyczeć Kalka – te zwłoki trzeba natychmiast stąd zabrać! 
Słyszy mnie siostra? 
–
Ktoś musi mi pomóc, doktorze. 
–
Jest salowa! 
–
Ta, co jest, zwłok nie dotknie. Brzydzi się, panie doktorze.Kalka jednym ruchem 
zerwał okulary. Jego tępa wściekłość była teraz naga.
–
Nic mnie to nie obchodzi! Za dziesięć minut zmarłego ma tu nie być! 
Zrozumiano?Wyszedł. Siostra Monika stała bez ruchu, a potem nagle zaniosła się 
szlochem.
–
Pomogę pani – odezwał się łagodnie Rauch – tylko proszę powiedzieć, co mam 
robić? 
–
Ja też pomogę – powiedziałem. 
–
Dziękuję panom – odrzekła siostra – pójdę po wózek. 
Rogala pomacał się po brzuchu. 
– A ze mnie jeszcze klops, panowie. Żaden pożytek. Śmierć przychodzi najczęściej 
nad ranem, pomyślałem. Wczoraj umarł ten z szóstki, a dzisiaj pan lub raczej 
ojciec Tomasz. Moja matka także umarła nad ranem. 
W drzwiach ukazała się siostra Monika. Ciągnęła za sobą wózek. 
– Finisz – powiedział Rauch. 
Ogoliłem się. Teraz bezmyślnie wpatruję się przed siebie. 
Salowa Wzięłam Trochę Okruszków zagląda do nas i pyta: 
– Nie trzeba tam komu basenu? 
Basen nikomu nie jest potrzebny, więc zamyka drzwi i dudniąc ciężko odchodzi. 
Jej dyżur już się kończy. Mieszka daleko od Warszawy, do pracy musi jechać kilka 
godzin. Ma kilkoro dzieci w różnym wieku, męża alkoholika i niewielki kawałek 
ziemi. Trzyma świnie i kury. Praca w szpitalu jest dla niej odpoczynkiem, a 
podróż pociągiem godzinami spokojnego snu. Niedługo w pośpiechu przebierze się w 
„cywilne” łachy, chwyci dwie wielkie, wypchane do pełna odpadkami kuchennymi 
parciane torby i wyruszy do domu. Zapytana, co dźwiga w tych torbach, odpowie 
niezmiennie tym samym zaczepnym głosem: 
– Wzięłam trochę okruszków. A co, nie można? 
Przy otwartym oknie gimnastykuje się rozebrany do podkoszulka Rauch. Podobnie, 
jesz-cze wczoraj, gimnastykował się ojciec Tomasz. Tylko że ojciec Tomasz robił 
to raczej sym-bolicznie, a Rauch z energią zdrowego mężczyzny. Nagle 
nieruchomieje. Twarz wykrzywia mu grymas bólu. Trwa to moment i Rauch powoli 
zaczyna się ubierać. Do okna zbliża się Rogala: 
– Zamknę już, panie sąsiad. Muchy lecą.Rauch przysiada na łóżku. Długa chwila 
milczenia wypełnia salę.Na śniadanie jest ryż z mlekiem. Pachnie mdło. Podnoszę 
łyżkę do ust, ale odsuwam, ze
wstrętem. Bułki też nie ruszę. Nie mogę. Stawiam to wszystko na parapecie okna. 
Salowe później zabiorą. Wracam. Kładę się i patrzę w sufit. Głos Rogali: 
– Widzę, że jedzenie dzisiaj be, panie Jureczku? 
– Niestety, panie Antoni. Znowu milczenie. To dobrze. Wyciągam się jeszcze 
wygodniej. Zamykam oczy i otwie-ram oczy. 
O tej porze ciągną na uniwersytet tabuny studentek. Dziewczyny z każdym rokiem 
są co-raz bardziej smukłe i coraz bardziej piękne. Emilia nie zwraca na nie 
uwagi. Albo udaje. Ja pożerałem je oczami. I nieraz w nocy, nawet gdy obudził 
mnie mój zwykły ból i gdy napiłem się już sody, a ból szczęśliwie przycichł, 
ogarniała mnie nieposkromiona chęć, na te oglądane za dnia piękności. Emilia 
spała, pojękiwała przez sen, tyła w tym śnie po obfitej kolacji, a ja budziłem 
ją i spadałem na nią jak chutliwy kogut. Była tylko namiastką, więc razem z ulgą 
przychodziło zawstydzenie i wstręt. Zwaliste, krótkie, coraz bardziej 
okrąglejące ciało Emilii, dyszało obok mnie. Jurek, czy ty zawsze musisz w 
środku nocy? Zwariowałeś chyba. Ten jej szept nie był gniewny, był uległy. I 
dlatego jeszcze bardziej drażnił mnie i kaleczył. 
Nie ma Emilii. Rozdziela nas niezmienny porządek szpitalnego dnia. Obchód. 
Poranny go-spodarski przegląd inwentarza żywego. Tłok jeszcze większy niż 
wczoraj i niż dawniej. Przy-było zapachów. Przybyło stażystów. Pielęgniarek też. 
To one chcą być takie świeże i wonie-jące. Kalka ostro przy samym docencie. 
Energiczna gotowość na każde skinienie i służalczy uśmiech. Znikają twarze. 
Widać już tylko plecy w bieli. Oddziałowa i doktor Cudnowska odbiły się od 
gromady. 
– Trzeba koniecznie wstawić do lodówki, rozumie pani, siostro? – szepcze 
Cudnowska. – Koniecznie do lodówki. 
– Mój stary bardzo lubi słodycze – odpowiada oddziałowa – w niedzielę zrobię mu 
ten zimny sernik. 
Nikt nie zwrócił uwagi, ale Kalka usłyszał. Kalka ma wszędzie porozwieszane 
uszy. 
– Siostro! Pani jest w pracy czy gdzie indziej? – pyta ponad głowami.Docent 
powinien przekazać go komuś, myślę. Najlepiej wrogowi. Ale może docentowi ta-
ki Kalka jest potrzebny? Docent przy moim łóżku. Półsiad. Wsparcie na łokciach. 
Pyta. Odpowiadam. Pyta. Odpowiadam. 
–
Dlaczego nie mówił mi pan o tych wymiotach? – w głosie Kalki wyraźnie pretensja. 
–
Nie mogłem pana znaleźć. 
–
Jak to, jak to? – zaperza się– cały czas byłem na oddziale. 
–
Odkryć brzuch – w głosie docenta jest spokój.
Kilka chwil bólu.
–
Znów potrzymamy pana na kroplówkach – w głosie docenta jakby 
zatroskanie.Naciągam pod brodę koce. A docent ciągle na moim łóżku. I nie rusza 
się.
–
Więc rzeczywiście niczego pan dzisiaj nie jadł? 
–
Nie.
Wstał.
– Doktorze – zwrócił się do Kalki – dziś prześwietlimy pana. Proszę załatwić to 
w rentgenie. 
–
Wczoraj pacjent miał histaminową. 
–
Wiem – ucina docent. 
Coraz częściej oddaję mocz. Może to ze zdenerwowania? Teraz też, ani się 
spostrzegłem, jak rozbolał mnie pęcherz. A w ustępie gwarno. W przedsionku, 
naprzeciw lustra, stoi Guzik i goli się. W pierwszym odruchu chcę się wycofać, 
ale już mnie zauważył. 
– Nie martw się pan – mówi – bo jeżeli rozchodzi się o tych parę słów do 
napisania, to już na tym etapie nieaktualne. Tego kadłuba dopiero co całkiem 
zabrali. Podług mnie do trupiar-ni, chociaż żył jeszcze i nawet przeklinał. Z 
pana to jest leniwy człowiek, do tego pióra. Jakby tak każdy redaktor robił, 
toby gazety wychodziły na biało. Dobrze mówię? 
Zbyłem go bez słowa i przecisnąłem się w stronę pisuarów. Ale tam zagrodził mi 
drogę Beznogi. 
– Panie! – zaczął wrzeszczeć – jak pan jesteś redaktor, to wytłumacz pan temu 
baranowi – pokazał ręką komu – że w przyrodzie występują nerwy zewnętrzne i 
wewnętrzne. Bo on nie wierzy. Ja nóg już nie mam, tylko te nóżki mechaniczne, 
lecz one mnie bolą i swędzą. To co? To nie są nerwy zewnętrzne? 
Przemknąłem obok Guzika i znów znalazłem się na korytarzu. Wrócić na salę, 
pomyśla-łem, iść do świetlicy? Nic z tego. Nie wytrzymam już dłużej. Obok były 
drzwi do łazienki. Pchnąłem je i wszedłem do środka. Nie było nikogo. Z ulgą 
odsiusiałem się do wanny. 
Na korytarzu podeszła do mnie siostra oddziałowa. Zaniepokoiłem się. Zawsze to 
przecież wstyd. A ona uśmiechnęła się i mówi: 
– 
Dzwonili z rentgena. Już może pan iść. Ale teraz proszę pójść ze mną. Dostanie 
pan cie-pły szlafrok. 
Rentgen jest na internie. Od chirurgii czwarty lub piąty budynek. Szpitalny park 
był pełen wrzeszczących ptaków. Zagapiłem się. Wdepnąłem w kałużę i prawy pepeg 
zrobił się mokry. Lewy jest brudnojasny, prawy brudnociemny. I w nogę mi zimno. 
W rentgenie pusto. W po-czekalni, dwa krzesła ode mnie, siedzi tylko jeden 
pacjent. Staruszek. Siwiutki, o dziecinnej pomarszczonej twarzy. Drzwi do ciemni 
zamknięte, ale do gabinetu lekarza otwarte. Lekarz przy biurku przewraca jakieś 
papiery. O biurko opiera się łokciami pielęgniarka i wypina się na nas. 
Rozglądam się. Na ścianie plakat propagujący racjonalne żywienie. Kolorowe 
obrazki wyobrażające, co należy jeść, aby być zdrowym. Staruszek nerwowo 
chrząka. Spotykamy się wzrokiem. Jeszcze chwila, a przysiada się do mnie i mówi: 
– 
Zamki u mnie, panie, nie najlepsze. Trzymać już nie chcą. Nawet donieść nie mogę 
do stołu, gdzie kładą. A prześwietlić trzeba. W kiszki coś wlazło, bez rentgena 
nie ujrzysz. Pan też kiszki prześwietlać będzie? 
– Żołądek. 
– 
To fraszka, panie. Głupstwo, można powiedzieć. Mnie w pierwszym rzędzie lewatywa 
czeka, z takim białym. Kontrast, nazywają. Z miejsca, panie, popuszczam, nie 
idzie utrzymać. Starość to i te zamknięcia w człowieku również postarzały się. A 
mówią, że u pedałów tak dzieje się, zamki po latach słabują. Gdzie mnie tam do 
pedała, panie? Ja trzy żonki miałem, z czego ostatnia ze mną żyje, a dwie już w 
ziemi, bo chorowite były. Żeni się pan, a nie wie, co bierze. Czasu długiego 
potrzeba, żeby szydło wylazło z worka. Kobieta przeważnie przebie-gła. Ukryje, 
czego nie chce mężowi ukazać. I nie obejrzysz się, jak w domu choroba. Koszty, 
panie. Doktorów przyzywaj, lekarstwa kupuj, a sam żyj suchym, jak nie człowiek, 
ale zwierz, bo kobieta leży tylko i to ty masz jej podać, a nie ona tobie. 
Pogrzeby też teraz drogie. Z la-tami coraz droższe się robią. Skąd na to brać? 
Nie ma to jak żołnierzowi. Zastrzelą na wojnie, zakopią gdzie bądź, ot i cała 
subiekcja. 
Być może go czymś zirytowałem, bo nagle zaczął mi wrzeszczeć w samo ucho: 
– 
Panie! Jak ja bym panu powiedział, co ja przeżył za życia swojego, to mało by 
było rów-nych dla mnie. Pierwsza wojna światowa w austryjackim wojsku, a od 
dziewięćset szesnaste-go internowany w obozie jenieckim. Takie wszy tam były, że 
widać im było wąsy i oczy. W ogień wrzucone tak tłuszczem tryskali jak dobre 
wieprze. Koledzy na tłuszcz ich wytapiali, do wcierania przeciwko bólom w 
kościach. Ale ja brzydził się. No bo co? Wszą kości smaro-wać? To niech lepiej 
bolą sobie na zdrowie, niżbym ja miał takiego owada krwiopijcę uży-wać. Prawdę 
mówię? 
–
Bredzi pan i tyle – odparłem i przesiadłem się na dalsze krzesło.Staruszek 
zerwał się na równe nogi i splunął na podłogę.
–
Gad nie człowiek – krzyknął – gad!W gabinecie pielęgniarka oderwała od biurka 
łokcie i weszła do poczekalni.
–
Spokój, panie Brunszwicki – powiedziała – idziemy już. 
–
A bez tego kontrasta to nie może być, co? 
–
Panie Brunszwicki, pan chyba żartuje. Proszę za mną.Przystanęła na moment.
–
Pan jest z chirurgii? – spytała. 
–
Tak – odparłem. 
–
To w porządku. Panie Brunszwicki, idziemy. 
Zamknęły się za nimi drzwi do ciemni. Za chwilę wszedł tam lekarz. Zostałem sam. 
Z gó-ry, z pierwszego piętra dobiegał stłumiony odgłos kroków, strzępy rozmów i 
przenikliwy śmiech kobiecy. Dobrze jest na internie, pomyślałem. Nawet lęk staje 
się czymś swojskim, przytulnym jak miękkie kapcie. Nie to, co u nas. Leżałem 
kiedyś na internie. Było to jak urlop. Nie tutaj, w innym szpitalu. Pierwsza 
zieleń na drzewach, ciepłe, pachnące tą zielenią wieczory. Wychodziłem do parku, 
siadałem na umówionej ławce. Prawie każdego dnia od-wiedzała mnie Emilia. Była 
jeszcze młoda. I nasze zamiary były młode. Rozsadzały mnie fajerwerki pomysłów. 
Znosiła je cierpliwie. A przy tym łagodnie i z nieprzejednanym uporem 
sprowadzała mnie na ziemię. Tak przez te wszystkie lata, aż stałem się ołowiany. 
Jej pragnie-nia były proste. Mieszkanie, dziecko, stabilizacja. Proste i bardzo 
zwyczajne. A tymczasem nici z mieszkania. Dziesięć lat przynależności do 
spółdzielni i ciągle nic. Zresztą, po co już teraz? Bo i na dziecko też pewnie 
za późno. A przecież wszystko mogło być inaczej. Zupełnie inaczej. Dlaczego nie 
wyrwałem się stąd, nie pojechałem gdzieś? A tylko jak ten koń w kiera-cie. Niby 
stale przed siebie, a bez przerwy w kółko. 
Z ciemni wypadł Brunszwicki. Zatrzymał się pośrodku poczekalni i w pośpiechu 
zakłada-jąc szlafrok, krzyczał: 
–
Dosyć! Żadnych prześwietleń! Zrozumiano?Popatrzył w moją stronę.
–
Gad! – zawołał znów. – Gad nie człowiek!Zniknął na klatce schodowej.Z gabinetu 
lekarza słychać było głos telefonującej pielęgniarki:
– 
Krystyna? Cześć! Przyślij mi na dół salową. Z kulałem i ze szmatą. Co? 
Brunszwicki się 
spaskudził. Dziad stary. Pewnie, że niemożliwy. To trzymaj się. Cześć! Czasu nie 
mam. Zatrzymała się przede mną. 
– Na co pan czeka? Niech pan wchodzi!Zawahałem się.
– Proszę pana – zaśmiała się – Brunszwicki był w prawej kabinie. Pan będzie 
prześwietla-ny w lewej. 
Z prześwietlenia wracałem dłuższą drogą. Chciałem być jeszcze sam. Dzień był 
mglisty, ale w powietrzu nie czuło się wilgoci. Żołądek nie bolał mnie. 
Wiedziałem tylko, że jest, że zastygł w bezruchu jak kamień. Obok budynku 
pediatrii spacerowało z dziesięcioro dzieci. Szły parami trzymając się za ręce. 
Za nimi, jak kwoka za gromadą piskląt, kroczyła pielę-gniarka. 
–
Uwaga! Śpiewamy piosenkę! – zawołała w pewnym momencie.Jeszcze chwila i dzieci 
zanuciły cieniutkimi głosami:Wiosenne słońce świeci,wiosenny wieje wiatr,weselą 
się wszystkie dzieci,szczęśliwy je czeka świat.
Zaskakujące pytanie Raucha: 
–
Panie Jerzy, kim pan właściwie jest z zawodu? 
–
Jestem agentem ubezpieczeniowym – odparłem bez namysłu.Dalszych pytań nie było, 
więc odczekałem chwilę i z kolei ja zapytałem:
–
Dlaczego mnie pan o to spytał? 
– Rozmawialiśmy z panem Rogalą o różnych zawodach – powiedział. – Jestem 
przekona-ny i pan mi to zresztą potwierdza, że w wyborze zawodu obowiązują nadal 
stare, przedwojen-ne nawyki. Na przykład intratna jest medycyna albo prawo. A 
tymczasem jest zupełnie ina-czej. Lekarze zarabiają grosze. Moja córka studiuje 
medycynę, to fakt. Ale córce w niczym to nie zaszkodzi. Ja mam prywatną firmę i 
ja jej pomogę. Po mnie firmę przejmie syn i on też będzie jej musiał pomagać. 
Bez tego wsparcia nie dałaby sobie rady. Zakładając oczywiście, że zamierza być 
dobrym lekarzem. Można przecież wziąć kilka etatów, nieźle zarabiać, ale wtedy 
niczego nie będzie robić się dobrze. Rozumie mnie pan? Dzięki moim pieniądzom 
cór-ka ma szansę stać się użyteczna. 
– Rozumiem – powiedziałem. 
To było więcej niż godzinę temu. Potem miałem kroplówkę, glukoza i płyn 
fizjologiczny, a teraz ogarnia mnie nieodparta chęć działania. Moich 
współtowarzyszy nie ma, poszli gdzieś, więc i ja wychodzę na szlak. Jest to pora 
najgęstszego promenowania. Drugi szczyt szpitalne-go ruchu to wieczór, po 
kolacji i po obchodzie. Zatrzymuję się na chwilę i patrzę w stronę jedynki. 
Łóżko Książkiewicza jest zajęte. Może mój kolega śpi, pomysiałem. Ale to i tak 
nie ma teraz znaczenia. Wpadnę do niego później. Na dworzu nadal mglisto. Świat 
jakby zastygł w tej późno listopadowej stagnacji. Zapaliłem. I zaraz ostry, 
rwący płuca kaszel. Kiepsko coś z panem, panie Radwan. Ruszyłem przed siebie. Co 
chwila ktoś mnie omijał albo potrącał. Gadał telewizor. Przyspieszyłem kroku i 
wszedłem do świetlicy. 
Było na co popatrzeć. Czynny do niedawna sportowiec o charakterystycznym wyrazie 
twa-rzy prowadził poglądową lekcję gry w piłkę nożną. Przyszedłem w samą porę, w 
trakcie po-kazu różnego rodzaju uderzeń. Głucho stukała piłka, prawa lub lewa 
stopa byłego znanego sportowca z łatwością wyginała się na wszystkie strony. Po 
serii takich samych albo zbliżo-nych zagrań następowała odpowiednio dobrana 
przebitka filmowa z co bardziej atrakcyjnych meczów, rozgrywanych w angielskiej 
lidze. Przebitki te były znany sportowiec komentował potoczyście i z wyraźną 
przyjemnością. Wszystko jednak ma swój kres. Były znany sporto-wiec swoim nieco 
sepleniącym głosem zapowiedział się na przyszły tydzień, a na ekranie telewizora 
pojawił się obraz kontrolny. 
Zaszurały krzesła, kibice zaczęli wychodzić. Przejść się do Książkiewicza, 
pomyślałem, odnaleźć Rogale i Raucha? Na jedno i drugie jeszcze nie miałem 
ochoty. Póki co, wyszedłem ze świetlicy. Stanąłem na boku. Z dyżurki 
pielęgniarek biegiem wypadł doktor Sukmański. Pod pachą trzymał plik zdjęć 
rentgenowskich. Nie oglądając się na nikogo, pognał na górę do bloku 
operacyjnego. Za chwilę zjechała stamtąd winda. Słychać było, jak na korytarzu 
trza-snęły drzwi i w moment później ukazał się wózek, na którym dwie siostry 
zwiozły na oddział pacjenta. Po operacji przebywał dobę w specjalnej sali 
intensywnej opieki, a teraz wracał jak-by do domu. W jednej ręce trzymał butelkę 
z glukozą czy płynem fizjologicznym, do której był podłączony, a drugą usiłował 
naciągnąć na siebie zsuwające się z wózka koce. Wykony-wał przy tym i trzecią 
czynność. Uśmiechał się. Siostry jechały tym wózkiem szybko i na drobiazgi były 
obojętne. Spod zsuniętych koców połyskiwały anemiczną bielą gołe, cienkie nogi i 
chude pośladki pacjenta. W parę sekund później koła wózka skrzypnęły na zakręcie 
i straciłem tego wstydliwca z oczu. I znów pojawiło się to samo dręczące 
pytanie. Co dalej? Stać tu, promenować czy robić coś innego? Zatupotałem 
niezdecydowanie w miejscu. Nagle olśnienie. Książkiewicz wrobił mnie w spotkanie 
ze swoją żoną. A jeśli przyjdzie Emilia? 
Antrakt. Ból przeszył pachwinę i ucichł. Silny ból, kłujący. I do tego nowy. Nie 
znam cię jeszcze, koleżko. Jeden krok, a potem drugi. W porządku. Iść można. 
Tylko gdzie? 
Znaczy wpadka. Nazbyt nie jestem stęskniony za Emilią. Naoglądałem się jej już 
do syta. Zadzwonię więc. Zadzwonię do niej, choć Emilia zna już wszystkie moje 
kłamstwa. Po są-siedzku jest telefon. Mogą ją zawołać. Tak umawialiśmy się 
zresztą. I po to dostałem od niej garść złotówek. Mam je. Pobrzękują w moim 
szlafroku. 
Zacząłem zbiegać na półpiętro. Ale za chwilę, stop. Mąt w głowie. Postój po paru 
schod-kach. Teraz, już powoli, na dół. Na podeście przy automacie trzy kobiety i 
dwóch mężczyzn. Co zrobić, stanąłem. Najkrócej godzina czekania. Co jej powiem. 
W co Emilia może jeszcze uwierzyć? Spokój. Mam czas. Trzeba dokonać przeglądu 
wszelkich sytuacji prawdopodob-nych, jakie mogłyby tutaj zaistnieć. A może ona 
nie przyjdzie sama z siebie albo nikt jej na te trzy godziny nie zechce 
zastąpić. 
Dotyk. Przywidzenie? Być może. Za chwilę znów. Oglądam się. Za mną, trochę 
poniżej mojej, mocno umalowana twarz kobiety. Oczy szare albo zielone. Szeroko 
otwarte. 
– Co panu jest? Ciągle pan mówi do siebie. 
Zaczerpnąłem głęboko powietrza. Ten oddech był pełen, ulgi. Mój umysł drgnął. 
Uwalniał się z bezwładu. 
– 
Przepraszam panią – powiedziałem spokojnie, lecz ze smutkiem – ale ja nie zawsze 
wiem, co robię. Niestety, zdarza mi się to coraz częściej. Dwa lata temu wpadłem 
moim for-dem taunusem na drzewo. Z samochodu szmelc, a ja wstrząs mózgu. 
Dziękuję, że zwróciła mi pani uwagę. 
– O, Boże – wyszeptała – a teraz pan znowu w szpitalu.Ruszyłem na całego.
– 
W wypadku odniosłem również szereg obrażeń wewnętrznych. Bez przerwy mi coś 
szwankuje. To trzustka, to wątroba, to coś niedobrego dzieje się ze śledzioną, a 
ostatnio, na przykład, z pęcherzem. Bardzo mnie to wszystko zmęczyło. Już sama 
trepanacja to straszne przeżycie. 
– O, Boże – powiedziała znów. 
Nachyliłem się w jej stronę. Mój nos znalazł się w smudze woni perfum i potu. 
Jej szlafrok był różowy. 
– 
Niech pani zegnie paluszek i postuka mnie w głowę – powiedziałem. – Śmiało! 
Proszę się nie bać. 
–
Nie mogę.
Ale już jej białe i pulchne ramię wysuwało się z szerokiego rękawa szlafroka.
–
Proszę się nie bać – powtórzyłem. – Śmiało!Jej woń oplotła mnie. Lekkie 
postukiwanie zatańczyło na mojej głowie.
–
Mocniej!
Zastukała jeszcze raz. Wyprostowałem się.
–
Słyszała pani, jak dzwoniła blacha? 
–
Tak – odrzekła z przekonaniem. 
–
Dziś trochę mniej słychać, ale jak jest suchy, słoneczny dzień, to dzwoni jak 
cholera. Zbladła. Dostrzelę ją jak ranionego zająca, pomyślałem. 
– 
O moim życiu decydowały sekundy. Dlatego operowano mnie w najbliższym szpitalu. 
Był to mały, powiatowy szpital, gdzie jeszcze nigdy nie robiono trepanacji. Nie 
było tam na-wet srebrnej blachy, którą zwykle wypełnia się ubytki. Wstawiono mi 
więc to, co było pod ręką. Blachę ze stali nierdzewnej. Ta blacha ma kolosalne 
wady. Nagrzewa się w czasie upa-łów, a wtedy są straszne bóle głowy. 
Kobieta zachwiała się i zatrzepotała rękami. Później całym ciałem potoczyła na 
mnie. Jej wydatny, miękki biust przylgnął do mojej piersi. 
– Zrobiło mi się niedobrze – wyszeptała – proszę mnie odprowadzić na górę. 
Ująłem ją mocno pod rękę i wolniutko zaczęliśmy wstępować na schody. Nogi miałem 
miękkie, jakby ogarnęła je śpiączka, a mimo to czułem jak z sekundy na sekundę 
moje myśli stają się coraz bardziej giętkie i lotne. 
– Gdybym wiedział, że pani jest taka wrażliwa – odezwałem się – nigdy bym tego 
nie 
opowiadał. W połowie półpiętra zatrzymaliśmy się na chwilę, aby odpocząć. 
– 
My również mamy samochód – powiedziała – syrenkę sto trzy. Więc pomyślałam, że 
mój mąż też mógł mieć wypadek, zwłaszcza że od rana nie dzwonił. Ale zaraz mi 
przejdzie. 
Przesunęliśmy się pod samą ścianę, żeby nie tamować ruchu. Czułem, że jeszcze 
coś chce mi powiedzieć. 
– 
Pierwszy raz jestem w szpitalu – odezwała się – i od razu taka poważna sprawa. 
Mam wrodzoną wadę i będą mi operować serce. Proszę pana – kurczowo chwyciła mnie 
za rękę – a czy są wypadki, że narkoza w czasie operacji przestaje działać? 
– 
Oczywiście, że są – odparłem z wielką pewnością siebie – u osób wybitnie 
nerwowych lub chorych psychicznie. 
– Jutro mnie będą krajać – powiedziała – już jutro. 
Nie odrzekłem nic, tylko podtrzymując jej łokieć, zacząłem wchodzić wyżej. 
Kilkanaście mozolnych sekund i znaleźliśmy się na oddziale. Jej wielkie, 
rozszerzone strachem oczy wciąż były pełne pytań. Tym razem to ona zaciągnęła 
mnie pod ścianę, abyśmy mogli spo-kojnie rozmawiać. 
– 
Proszę pana, a ile czasu – zadrżał jej głos – zdrowy mężczyzna może wytrzymać 
bez ko-biety. Chcę to wiedzieć koniecznie. 
–
Kwestia temperamentu. 
–
Ale tak przeciętnie. Pan musi przecież wiedzieć. 
–
Dlaczego ja? 
–
Pan długo przebywał w szpitalach. 
– 
To niezupełnie to samo – powiedziałem – ale pomogę pani. Muszę jednak mieć 
trochę danych. 
–
Jakich danych? – zaniepokoiła się. 
–
Tu chodzi o pani męża czy o kogoś innego? 
–
Proszę pana! – wybuchnęła. – Oczywiście, że o męża.Nie zwracając uwagi na jej 
poirytowanie przeszedłem do pytań bardziej szczegółowych.
– 
Ile razy w ciągu tygodnia dochodzi do zbliżenia między panią a mężem? 
–
W ciągu tygodnia? On bez tego nie zaśnie. Nie rozumiem, po co pan o to pyta. Mąż 
mnie kocha. 
– 
Bardzo proste – powiedziałem – chcę, choć w przybliżeniu, ustalić temperament 
pani męża. 
–
Ma temperament i już. Co tu ustalać. 
–
Temperamenty dzielą się na leniwe, umiarkowane, ogniste i dzikie. 
–
Jest ognisty, to fakt – wyszeptała z dumą w głosie. 
–
Niech pani dobrze się zastanowi, czy mąż na pewno ma temperament ognisty, może 
ma dziki? 
–
Dziki? Co pan wygaduje? To kulturalny mężczyzna. 
– 
Wytłumaczę pani. Dajmy na to jest pani z mężem w miejscu publicznym. Powiedzmy, 
w restauracji. Jecie państwo spokojnie obiad, aż nagle, ni stąd, ni zowąd mąż 
gwałtownie za-czyna odczuwać wolę bożą. Musi natychmiast. Tam, gdzie jest. Pani 
mu się opiera, więc cią-gnie panią gdziekolwiek, choćby do klozetu. 
Poruszyła się gwałtownie. Rozchyliła przy tym szlafrok. Jak dwie ogromne, białe 
kluski odsłoniły się głęboko jej piersi. 
– Pan chyba zwariował! – zawołała – jak pan śmie! 
Obok nas ktoś się zatrzymał. Oderwałem wzrok od tych ponętnych bieli i 
zobaczyłem sio-strę z zabiegowego. 
– 
Znowu pan komuś opowiada te swoje bujdy – powiedziała. – Przed chwilą byłam u 
docenta i akurat dzwoniła pańska żona. Co dzień dzwoni. Już docent ma jej dosyć. 
Ładnie to tak kłamać? 
– Nie wie pani, czy żona przyjdzie dzisiaj? – spytałem. 
– 
A co, ja jestem pańskie biuro informacyjne, panie Radwan? Niech pan się lepiej 
puknie w głowę! Pani Łonowska – zwróciła się do mojej towarzyszki – pani chyba 
zapomniała, na jakim świecie pani żyje. Nie wstyd pani tak łapać wolnych 
słuchaczy odnośnie męża? I pro-szę tych wdzięków publicznie nie pokazywać! Tu 
nie kabaret! O jedenastej miała być pani u mnie. Idziemy! 
Popatrzyłem za nimi. I jednym szarpnięciem mego wzroku zdarłem z nich ubrania. 
Dwie golizny, dwie nagie kobiety, jedna wysoka i chuda, druga niska i pełna, 
zgodnym krokiem szły obok siebie. 
Byłem już rozkręcony. Moja wyobraźnia, jak dobrze rozgrzany silnik, pracowała 
swobod-nie na wysokich obrotach. Ruszyłem na trasę. A tam, aż kipiało, 
intensywne przedpołudniowe życie. Pełen niekłamanej, szoferskiej radości jeździł 
na swoim wózku Beznogi. Guzik stał przy oknie i z wielkim zaciekawieniem 
spoglądał na dziedziniec. Gęstwina gestykulacji i słów otaczała spacerujących w 
szybkim tempie Rogale i Raucha. Nie dostrzegli mnie w tłu-mie albo nie chcieli. 
Z niektórych sal ulatywały z tranzystorów, kształtujące masowe zamiło-wanie do 
muzyki, skoczne, młodzieżowe rytmy. Dziewczęca energia połączona z impulsem 
obowiązku zmieniała nogi naszych sióstr w nogi biegnących gazel. Dzisiaj, 
pierwszy raz po urlopie, pojawił się na oddziale zastępca docenta. Wysoki, 
przygarbiony blondyn trochę po trzydziestce, z czupryną w artystycznym 
nieładzie. Szedł wolno, a obok stąpał dużo niższy od niego ksiądz z fioletową 
stułą na szyi. Zacząłem iść za nimi. Ksiądz wymachiwał rękami i mówił: – Swoje 
najlepsze lata spędził w Indochinach, na misji. A teraz taka śmierć. Ja mu nawet 
przyniosłem francuskie gazety. – To o panu, tfu, o ojcu Tomaszu. Historia już. 
Zatrzy-małem się. Co teraz? Teraz siusiu. Pełen wewnętrznej swobody wkraczam do 
toalety. Gwarno tu i dyskursywnie. Dopycham się do pisuaru i robię swoje. Ani 
śladu już porannych lęków i niepewności. Za mną zamieszanie. Potem głośny 
stukot. Oglądam się. Salowa Kurzawa we-pchnęła do toalety wózek, na którym 
siedzi jakiś nowy pacjent, cały w bandażach. Salowa tłucze pięścią w drzwi 
kabiny i woła: 
– Prędzej tam z tym miodem! Mam klienta!W toalecie swojsko robi się i 
wesoło.Nadal wysokie obroty. W takich chwilach umysł mam jasny, chwytliwy jak 
ośmiornica.
Korytarzstrasse to lustro. Życie codzienne oddziału chirurgicznego przegląda się 
w nim. Z trzech nurtów składa się to życie. Strachu, plotek-gadułek i pracy. Ale 
w każdym z tych nur-tów, jak w prawdziwym życiu, są intrygi i jest strategia. 
Uuu... coś nie tak. Parę chwil było dobrze, a teraz znów nogi mi dziwnie 
zmiękły. Stoję nieźle, ale po tych marszach dzisiejszych osłabłem. Może za dużo 
było świeżego powietrza? Taki Kalka to strateg. Strateg magnetycz-ny. Sunie za 
docentem jak opiłek żelaza za magnesem. Dopóki nie znajdzie sobie innego, 
większego magnesu. 
Lepiej już. Idzie się. Jak huśtawka te moje dolegliwości. A co nie jest 
huśtawką? Wszyst-ko. Czego się nie tknąć. Nic nie biegnie po równej drodze, 
choćby nie wiem jak tego pragnąć. Człowiek znajduje się pośrodku, a jego 
pragnienia odchylają się raz w lewo, raz w prawo, raz w górę, a raz w dół. 
Człowiek chciałby wyrwać się ze swej stagnacji i nawet czasem wyrywa się na 
trochę, ale zaraz wraca na to samo miejsce. Unieruchamia go strach, a czasem 
choroba i brak odpowiednich warunków, jak w moim osobistym przypadku. 
No, proszę. Mój szpitalny przyjaciel też już przeszedł na tę inną, wyższą formę 
żywienia. Pyk, pyk, pyk. Monotonnie skapuje kroplówka. Co tam kapie? Schabowy 
kapie. Glukoza wisi na stojaku do transfuzji. W sali prawie pustki. Leży trzech, 
a pośrodku Książkiewicz. 
– Ukazuje mi się pan co jakiś czas, panie Radwan – mówi do mnie – a potem znika. 
Tak 
już od samego rana. Podsunąłem sobie taboret, usiadłem przy jego łóżku i 
powiedziałem: 
– 
Dużo spraw do załatwienia zebrało się dzisiaj. Pan zapewne takie sytuacje zna 
również. Najpierw przez dłuższy czas nic, a później od razu urwanie głowy. 
Zaczęło się już od świtu, panie Książkiewicz. Mieliśmy, może pan słyszał, śmierć 
na sali. 
– Owszem, panie Radwan. Tylko dlaczego tak nagle? 
– 
Stymulatorów na czas nie dowieźli. Niestety, tak bywa. Elektryczny stymulator 
pobudza serce do pracy, ale serce naszego kolegi z sali nie doczekało się tego 
osiągnięcia techniki. Stanęło. I to wszystko. Handlowcy zagraniczni zawiedli. 
Nie zgrali ogólnych wymogów z indywidualną potrzebą pojedynczego pacjenta. A już 
od śniadania zaczęły urywać się telefo-ny. Przeważnie ode mnie z pracy. Dużo 
zagranicznej korespondencji leży na moim biurku. Bardzo pilnej. Tyle się po 
świecie jeździło, panie Książkiewicz, że wypracowało się te pry-watne źródła 
informacji. Skończyło się moje incognito, jeśli jeszcze nie całkiem, to na pewno 
częściowo. A potem. zadzwoniła żona. Aż z Brukseli. Dzwoniła do domu, nikt nie 
odpowia-dał, więc zadzwoniła do redakcji i tam jej dali telefon szpitala. Chce 
przerwać w połowie re-alizację kontraktu na jedną z najbardziej gigantycznych 
drobiarni, jaką w ogóle wymyślił człowiek, i przyjechać. Na szczęście nie działa 
w zakresie kupna urządzeń medycznych, boby usłyszała cośkolwiek ode mnie. Tylko 
że po co mi tu ona? Zacznie cudować, dzielić włos na czworo, wymyślać inny, jej 
zdaniem lepszy, szpital. A tutaj jest mi dobrze i innego szpitala nie wymagam. 
Przejdźmy jednak do pozostałych spraw. Przykro mi, ale będę musiał sprawić panu 
zawód. Dziś przyjdzie do mnie nasza redakcyjna sekretarka. Wszystkiemu winna ta 
ko-respondencja, pod którą ugina się moje biurko. Na niektóre listy trzeba 
będzie od ręki odpi-sać. Nie wiem więc, ile czasu poświęcę pańskiej żonie. Może 
nawet się z nią nie spotkam. 
– Panie Radwan – w jego głosie zabrzmiał niepokój – tu chodzi o parę minut, nie 
więcej. 
– 
Jeśli tylko tyle – odparłem – to zgoda. Dłuższe jednak dysputy trzeba będzie 
odłożyć na później. 
– 
Dysputa z moją żoną – zaśmiał się Książkiewicz – to jak rozmowa ze słupem. Taki 
sam pożytek. Różnica jedynie w tym, że słup milczy, a ona bez przerwy gada, bo 
wszystko wie najlepiej. 
Przyjrzałem mu się. Zwróciłem uwagę na szczupłość jego rąk, ich żółto-szary 
kolor pod-kreślony ciemnymi liniami żył, przebiegającymi pod zwiotczałą skórą. 
Prawa ręka, do której miał podłączoną kroplówkę, przywiązana była do ramy łóżka 
kawałkiem bandaża. Jego twarz od wczoraj też jakby wydłużyła się, a policzki 
jeszcze bardziej zaklęsły. Ale i on również mi się przyglądał. 
– 
Coś mi pan dzisiaj źle wygląda, panie Radwan – powiedział – zbladł pan i chyba 
zmar-niał na ciele. Ale nie trzeba się tym przejmować, bowiem w wyniku 
obserwacji, jakie prze-prowadziłem na samym sobie, siły wewnętrzne pańskiego 
organizmu mobilizują się teraz do walki z chorobą. Również na wojnie przed 
decydującym szturmem na teren przyszłej bitwy ściągane są wszystkie odwody. W 
celu zmylenia przeciwnika na dotychczasowej linii frontu trwa zwykle chwilowy 
zastój, zaś dyslokacja sił może sprawiać wrażenie zwykłej przepro-wadzki. Podam 
tu panu dosyć znamienny przykład. Wie pan przecież, iż zatrzymało mi się 
wypróżnienie, że wczoraj już zrezygnowałem z przypinania plastikowych pojemników 
do mego boku. Dla ozdoby nosić można, dajmy na to, paradną, oficerską szablę 
albo jakiś zna-czący order, ale taki plastik tylko człowiekowi zawadza. A 
dzisiaj, panie Radwan, pojemniki te znów stały mi się niezbędne. Nastąpiło to 
tak nagle, że musiałem zmienić pidżamę oraz poprosić o zmianę pościeli. A więc 
głowa do góry, gdyż to, co dzieje się z panem, zmierza, moim zdaniem, wyłącznie 
do pozytywnych wyników. 
– 
Kiedyś w Paryżu – odrzekłem – zetknąłem się z pewnym profesorem, który lansował 
teorię zbliżoną do tego, o czym pan teraz mówił. Nazwisko tego człowieka 
uleciało mi już z pamięci. Profesor ów twierdził, że w organizmie każdego z nas, 
kryją się ogromne możliwo-ści obronne, których prawie się nie wykorzystuje lub, 
co gorzej, bezpowrotnie zaprzepaszcza. 
Spostrzegłem, że przestał mnie słuchać. Jego wzrok utknął w długiej jak lina 
perspektywie korytarza, gdzie trwał obrządek spaceru i gdzie mrowił się i 
nakładał na siebie odgłos kroków. 
– 
Nad ranem i to nawet chyba w tym samym czasie – powiedział – kiedy na pańskiej 
sali zaistniało to przykre zdarzenie, brałem kąpiel, która nota bene bardzo mnie 
osłabiła. Siedząc w wannie, w tajemnicy przed personelem medycznym, zawsze to 
przecież głupio sfajdać się w łóżko, skojarzyłem sobie inną kąpiel, sprzed wielu 
już lat. A mianowicie kąpiel, jaką wzią-łem po powrocie z naszej niefortunnej 
wyprawy do Rosic. Bezsenna, alkoholowa noc, a po-tem podróż przeładowanym i 
wyziębionym pociągiem zrobiła swoje. Żona wykąpała się pierwsza i od razu 
zasnęła. Ciągle męczył mnie kac i jeszcze gorsze od kaca doznane w Rosi-cach 
upokorzenie. W domu była butelka krajowego wina wzmocnionego, o nazwie „Goliat”. 
Nie namyślając się, otworzyłem ją i razem z tym wzmocnionym winem poszedłem do 
łazien-ki. Przecież to dla mojej drogiej Frani, myślałem, zdecydowałem się 
wyruszyć w tę podróż. Żona bowiem, panie Radwan, jest całkowitą sierotą 
wychowywaną od połowy wojny aż do osiemnastego roku życia przez siostry zakonne. 
I ja wówczas, panie Radwan, w naiwności swojej sądziłem, że nadszedł już czas 
puszczenia w niepamięć dawnych niesnasek, że moi rodzice staną się również 
rodzicami Frani. 
Ze szpitalnej wanny, u pana była już cisza i były zamknięte drzwi, wyszedłem z 
wyraźnym trudem. Ta gruba i głupia jak debilny słoń salowa, odpowiednio rzecz 
jasna podpłacona, zmieniła mi już pościel, więc ułożyłem się wśród tych białych, 
pachnących lekko karbolem płócien, ale mimo tego nadal brałem kąpiel, jeszcze w 
moim starym mieszkaniu na osiedlu Młynów i jakby automatycznie, walcząc z 
gnębiącym mnie upokorzeniem, popijałem wzmocnione wino „Goliat”. 
Gdybym wtedy miał mój dzisiejszy rozum i gdybym choć w niewielkim stopniu 
posiadł moją obecną umiejętność odczytywania niuansów i odchyłek, których było 
coraz więcej w tej na pozór niezniszczalnej opoce życia społeczno-politycznego, 
to uniknąłbym zapewne błęd-nych decyzji, jakie niebawem, tamtego dnia, podjąłem. 
Gdybym wtedy posiadał mój dzisiej-szy rozum, potrafiłbym także przeczuć zmiany, 
które już wkrótce miały nastąpić. I to nie tyl-ko w najszerszym tego słowa 
aspekcie, ale również i w sprawach drobnych, takich na przy-kład jak fakt, że 
już za niespełna rok żona moja wyorientuje się na zachodni model w zakresie 
kosmetyków i stylu bycia. 
Człowiek młody rządzi się jednak emocją, a już zwłaszcza wtedy, gdy coś bardzo 
głęboko go oburza. Pan zgodzi się ze mną, że w tamtym okresie postać prezydenta 
uosabiała to, co w naszym kraju było najbardziej podniosłe i szczytne. A 
tymczasem na tym samym piętrze za-ledwie przez ścianę, i to nie wiem na jakiej 
zasadzie zamieszkał z żoną Maurycy Brzeg-Zielonacki, bezdzietny inżynier 
sanacyjnego wychowu, który nie tylko w sposób zupełnie bezczelny upodabniał się 
zewnętrznie do głowy państwa, bo to i ten sam wąsik, to samo gład-kie uczesanie, 
podobny chód i podobny krój garnituru i kapelusza, który udawał, że nie zna mnie 
ani żony, ale tak że jawnie uwłaczając naszej ideowości, słuchał wrogich i 
zagranicz-nych rozgłośni radiowych. I to właśnie łazienka, zamiast być miejscem 
wyłącznie intymnym, stała się miejscem, do którego najłatwiej przenikały wrogie 
słowa imperialistycznych oszczerców. Tamtego dnia, kiedy siedząc w wannie 
wzmacniałem się winem „Goliat” i kiedy wraże słowa pod wpływem tego, co zaznałem 
w Rosicach, stały się kilkakrotnie bardziej wrogie, niż były w rzeczywistości, 
postanowiłem sprawę tę załatwić definitywnie. 
Nazajutrz, już o dziewiątej rano, zwolniłem się z pracy i pojechałem tam, gdzie, 
jak sądzi-łem, mogłem od ręki spełnić swoją obywatelską powinność. Nie 
przypuszczałem jeszcze, panie Radwan, bo niby skąd, że zetknę się namacalnie z 
tak wyraźnym przerostem formy nad treścią. Już na biurze przepustek musiałem 
wyłuszczyć przyczynę, która mnie tutaj sprowa-dza, po to, aby uzyskać 
skierowanie do odpowiedniego referatu. Wyłuszczałem wydrowatej panience, o 
bladych, prawie białych oczach, przez malutkie okienko, do którego trzeba było 
się mocno przychylić. Nie chuchajcie mi tutaj, odezwała się panienka, nie muszę 
wąchać wa-szych smrodów. I powiedzcie mi jeszcze raz, o co wam chodzi, bo 
gadacie jak potłuczony. Za moimi plecami stał żołnierz, za okienkiem siedziała 
wodnistooka panienka, ja, zgięty jak scy-zoryk, zajęty byłem głównie tym 
zgięciem. W tej sytuacji więc trudno nawet było prowadzić dłuższe rozmowy. Dość! 
– przerwano mi w pewnej chwili – dajcie wasz dowód. Minęło z pięć minut i 
usłyszałem: drugie piętro, pokój dwieście trzydzieści jeden, referat czwarty. 
Po-czekaj, ty wydro, odezwałem się do siebie, biorąc przepustkę. Ja też znam 
kilku, jeśli nie kil-kunastu funkcjonariuszy z twojego urzędu. Co roku goszczą u 
nas na akademiach z okazji ich święta i przysłuchują się występom stworzonego 
przeze mnie zespołu pieśni, tańca i żywego, zaangażowanego słowa, któremu 
osobiście nadałem nazwę „Czerwony Koncentrat”. Zaraz wspomnę o tobie, komu 
trzeba. 
Sprawdzono dwukrotnie prawidłowość mojej przepustki i za chwilę szedłem po 
schodach na wskazane piętro. I już na tych schodach minęły mnie kolejno trzy 
znajome twarze. Nie-stety, na twarzach tych nie drgnęło nic, co by świadczyć 
mogło, że funkcjonariusze ci mnie znają. A przecież mówiłem im dzień dobry i 
nawet zatrzymywałem się na ułamki sekund. Na próżno jednak, choć i teraz, panie 
Radwan, mógłbym wymienić ich imiona i nazwiska. 
Wszedłem na drugie piętro i ruszyłem przed siebie korytarzem. Było pusto, tylko 
z lewa i prawa poprzez obite ceratą drzwi ujadały jak zamknięte foksteriery 
maszyny do pisania. Od-nalazłem pokój dwieście trzydzieści jeden i zapukałem w 
blachę od klamki, ponieważ w każ-dym innym miejscu była cerata. Odpowiedziało mi 
milczenie. Odczekałem więc chwilę i wszedłem do środka. Pomieszczenie było 
średniej wielkości i prawie bez mebli. W rogu stało ukośnie biurko tak, że 
siedzący za nim funkcjonariusz, mógł objąć wzrokiem cały pokój. 
– Wyjść! Zaczekać, aż wezwę! – zawołał, nie odrywając wzroku od rozłożonych na 
biurku papierów. 
Znalazłem się znów na korytarzu, a tam żadnego krzesła, niczego, na czym by 
można na chwilę przysiąść. Zacząłem więc spacerować, ale wkrótce przestałem. 
Funkcjonariusz zawe-zwie mnie, a ja nie usłyszę, pomyślałem, to co wtedy? Umknie 
mój czas przeznaczony na załatwienie sprawy i będę tu tkwił w nieskończoność. 
Oparłem się więc o ścianę i czekałem. Korytarzem niekiedy ktoś przechodził i 
znowu widziałem znajome twarze. Ale tym razem to ja patrzyłem się na te twarze 
jak na powietrze. Denerwowałem się przy tym coraz bardziej. Minęło ze 
czterdzieści minut i z pokoju dwieście trzydzieści jeden rozległ się jakiś 
dźwięk. Nie bardzo wiedziałem, co oznacza, więc nie ruszałem się z miejsca. Po 
chwili uchyliły się drzwi i funkcjonariusz, jego twarz też miałem zapamiętaną z 
naszych akademii, nakazał mi wejść. Wszedłem, a on od razu: 
–
Dalej! Na trzy kroki od biurka!Zrobiłem, co kazał, wtedy spytał:
–
Nazwisko? 
Oho, pomyślałem, ja sterczałem na korytarzu, a on przez ten czas dowiedział się 
już, co potrzeba. To jest dopiero organizacja! 
– Ten szkodliwy osobnik – powiedziałem – nazywa się Brzeg-Zielonacki. Typowe 
sana-cyjne nazwisko. 
–
Co? 
–
Brzeg-Zielonacki. 
–
To wasze nazwisko? 
–
Moje Książkiewicz. 
–
Wasze imię? 
–
Marian. 
–
Rok urodzenia? 
–
Tysiąc dziewięćset dwadzieścia trzy. Piąty wrzesień 
– 
Imię ojca? 
– 
Dezydery. 
–
Zawód? 
–
Księgowy. 
–
Ojciec wasz jest księgowym? 
–
Ja jestem. 
–
Nie udawajcie głupiego. Zawód ojca? 
–
Kupiec. 
–
Jaki kupiec? 
–
Przed wojną branża papiernicza, teraz warzywna. 
–
Prywatny szwindelek, co? 
–
Nie wiem. Kontaktów nie utrzymuję. 
–
Wyrzekliście się ojca, ładnie to?Rozłożyłem wymownie ręce.
–
Niezły z was ptaszek. Imię? 
– 
Dezydery. 
–
Wy macie na imię Dezydery? 
–
Ojciec ma. 
–
Kiepsko coś z wami. Imię? 
–
Mówiłem już, Marian. 
–
Milczeć! Nazwisko? 
–
Książkiewicz. 
–
Rok urodzenia? 
–
Tysiąc dziewięćset dwadzieścia trzy. 
–
Kogo macie za granicą? 
–
Nikogo nie mam za granicą. 
–
Sprawdzimy. Zawód? 
–
Ojciec kupiec, a ja księgowy. 
–
Pytam o wasz zawód. 
–
Księgowy. 
–
Wykształcenie? 
–
Niepełne średnie. 
–
W porządku. Teraz referujcie. 
Całą siłą woli zmusiłem się do tego, aby wyrażać się jasno i możliwie krótko. 
Funkcjona-riusz słuchał mnie uważnie, wziął nawet do ręki ostro zatemperowany 
ołówek i coś zaczął notować, na leżącej przed nim kartce papieru. Kiedy 
skończyłem, zapadła długa chwila mil-czenia. Tęsknie zerknąłem na stojące z boku 
wolne krzesło, ale nie śmiałem spytać, czy wol-no mi usiąść. Funkcjonariusz 
patrzył mi prosto w oczy i ja też starałem się nie opuszczać wzroku. 
– 
Imię! – krzyknął nagle. 
–
Marian – odparłem machinalnie. 
–
Nie o was pytam, ale o tego, jak mu tam...? 
–
Maurycy. 
–
Kto wam przekazał informacje? 
–
Słyszałem. 
–
Od kogo słyszeliście? 
–
Przez ścianę słyszałem. 
–
Myślcie, człowieku! – wrzasnął funkcjonariusz – myślcie i odpowiadajcie na 
pytania. 
–
Nie rozumiem. 
– Skąd macie dane o ubiorze prezydenta? Kto informował was, jakie prezydent nosi 
kape-lusze? Gdzie? Kiedy? Mówcie! 
Czułem, panie Radwan” że trzęsę się cały, a moja głowa robi się pusta jak stary, 
niepo-trzebny nikomu garnek. 
–
Nazwiska, adresy? Prędzej! 
–
Nie wiem. 
–
Teraz nie wiecie, a przed chwilą wiedzieliście. Nazwisko? 
–
Brzeg-Zielonacki Maurycy. 
–
Na szwanca mi imię, pytam o nazwisko. 
–
Brzeg-Zielonacki. 
–
Wasze nazwisko? 
–
Książkiewicz. 
–
Bardzo ładnie. Imię? 
– 
Dezydery.Funkcjonariusz uderzył pięścią w biurko.
–
Wy macie na imię Dezydery? – wrzasnął. 
– 
Przepraszam – wyjąkałem – Marian. A na drugie Feliks. A jeśli idzie o 
bierzmowanie, to dano mi Józef. 
–
Józef Piłsudski, rozumiem. Adresy? 
–
Jakie adresy? 
– 
Adresy miejsc, gdzie prowadzi się nasłuchy radiowe. Kto bywa? Przeciętnie ile 
osób. Prędko! 
–
Mówiłem już. 
–
Co mówiliście? 
–
Brzeg-Zielonacki. 
–
Co wy mi tu z tym Brzegiem? Adresy? Prędzej! 
–
Brzeg-Zielonacki. 
–
Dosyć! Nie róbcie ze mnie durnia! Jasne?Pokój wirował mi przed oczami, podłoga 
to unosiła się do góry, to opadała.
–
Zaniemówiliście! Co? Zamurowało was? Gdzie prowadzicie nasłuch? 
–
Wanna. Przeważnie w wannie. Najlepiej słychać. 
–
A może w sedesie, co? Albo w nocniku, co? Typ urządzeń nasłuchowych, rok 
produkcji? Szybko! 
– Brzeg-Zielonacki. 
– 
Człowieku! – ryknął funkcjonariusz – zwariowaliście? Nie rozumiecie, co się do 
was mówi? 
– W wannie – powiedziałem – w pokoju też słychać, tylko gorzej.Funkcjonariusz 
zerwał się zza biurka.
– 
Ja was urządzę! – ryknął – już ja was tak urządzę, że przeklniecie ojca swego i 
matkę. Nazwisko? 
–
Brzeg-Zielonacki. 
–
Wasze nazwisko, idioto! 
– 
Dezydery. 
Trudno mi teraz powiedzieć, panie Radwan, jak długo to jeszcze trwało. Dalszych 
pytań nie byłem już w stanie spamiętać. Były na pewno, dużo ich było jeszcze, a 
ja odpowiadałem na nie, wyrzucałem z siebie te odpowiedzi, jak z popsutego 
automatu, na próżno próbując dociec, po co tam w ogóle poszedłem. Pokój 
przemienił się w wysysającą ze mnie siły centry-fugę, funkcjonariusz to 
rozdzielał się na wielu funkcjonariuszy, to znów zbiegał się błyska-wicznie w 
jedną i tę samą osobę. Bolał mnie od tego stania każdy nerw, każdy mięsień, 
każda kość. Głowa moja ważyła z pięćdziesiąt kilo, z mojej odzieży unosiła się 
para, bowiem cała była już mokra od potu. Nagle owiał mnie wiatr, na moją twarz 
spadły krople zimnego desz-czu. Znaczy, że byłem już na ulicy i z każdym krokiem 
szary gmach tej czuwającej nad na-szym bezpieczeństwem instytucji szczęśliwie 
oddalał się ode mnie. Wtedy jednak było to dla mnie obojętne, gdyż jak 
zaprogramowany komputer wciąż zadawałem sobie pytania i udzie-lałem odpowiedzi. 
Nazwisko? Dezydery. Imię? Książkiewicz. Zawód? Brzeg-Zielonacki. Miejsce pracy? 
Wanna. Przez dobre dwie doby nachodziło mnie to jeszcze. Unikałem ludzi, 
rozmawiałem wyłącznie ze sobą, w nocy śnili mi się coraz to nowi 
funkcjonariusze, a ich kategoryczny krzyk wydawał się rozsadzać mi czaszkę. 
Zbladł i widać było wyraźnie, że się zmęczył. Milczał, ale jego usta wciąż 
poruszały się pod naporem słów, znanych już tylko jemu. Odczekałem kilka długich 
chwil i dopiero wtedy powiedziałem: 
– 
To, o czym pan mówił, panie Książkiewicz, było naturalnym odruchem spowodowanym 
silnymi represjami w sferze psychiki. Przed laty, kiedy zmuszony do zawężenia 
moich ambi-cji stawiałem pierwsze kroki w zawodzie, popadłem w stan całkowitej 
depresji i głębokiej niewiary w samego siebie. Wszystkie moje twórcze odkrycia 
i, wydawałoby się, celne wnio-ski, redaktor kierujący działem miejskim niweczył 
jednym pociągnięciem długopisu. Czasem zostawał mi jedynie tytuł, jeśli przez 
przeoczenie redaktor go nie przekreślił. Po dokonaniu tych czynności człowiek ów 
ze złośliwym uśmiechem na swojej zapijaczonej mordzie wrę-czał mi dokładnie 
pokreślone kartki maszynopisu i dawał pół godziny czasu na sporządzenie nowego 
tekstu. Twierdził przy tym, z wyraźnie sadystycznym upodobaniem, że dla poetów 
jest miejsce w obłokach, a nie w gazecie. Rezultat w końcu był taki, że nie 
umiałem nie tylko sklecić choćby jednego, rozsądnego zdania, ale nawet napisać 
własnego nazwiska. Na moje szczęście ten złośliwy typ, ukształtowany jeszcze 
przez kapitalistyczną prasę, przeniesiony został na emeryturę. W przeciwnym 
wypadku moja kariera dziennikarska przywalona nie-możliwymi do opisania 
problemami umarłaby w stanie embrionalnym. 
– 
Szczerze mówiąc – odezwał się Książkiewicz – nawet i obecnie, kiedy przypomnę 
sobie tamten dzień, nachodzi mnie zaćma umysłowa i znów grzęznę, jak mucha w 
barszczu, w gąszczu pytań i odpowiedzi. 
–
A ten inżynier? – spytałem – jakie wyciągnięto wobec niego konsekwencje i 
wnioski? 
–
Nie wyciągano żadnych. Nadal bowiem słuchał i nadal bezczelnie się upodabniał. 
–
Oczywiście do prezydenta? 
– 
A do kogóż by innego, panie Radwan. Otrzymał większe mieszkanie i straciłem go z 
oczu. 
Zamyśliłem się, lecz nie trwało to długo. Za moimi plecami zadźwięczały czyjeś 
kroki, a potem usłyszałem głos Rogali: 
– Cały szpital pana szuka, a pan tutaj. Kroplówka.Niech pan wraca na salę, panie 
Jureczku.
Ledwie wróciliśmy na salę, Rauch powiedział do Rogali: 
– 
Lekarz, panie Antoni, zarabia tutaj tysiąc dziewięćset złotych miesięcznie plus 
sto sie-demdziesiąt sześć złotych za każdy dyżur. Po ukończeniu specjalizacji 
dochodzi mu jeszcze dwieście złotych miesięcznie. Zwykła, nie funkcyjna, 
pielęgniarka, może mieć do tysiąca siedmiuset 
– 
To warto w ogóle się kształcić? – odparł Rogala ja siedzę za kółkiem, a 
przeciętnie mam ponad siedem miesięcznie. 
– Mówiłem panu, że nie warto, a pan się ze mną spierał. 
Położyłem się, odsłoniłem rękę powyżej łokcia. Niestety, znowu lewą. Ale żyły 
mam do-bre, wyraźnie zarysowane. Potem przyjrzałem się pielęgniarce. Szeroka, 
nieco piegowata twarz z mocno zarysowanym podbródkiem, szare, chłodne oczy. Nie 
widziałem jej tu jeszcze. Ale jej twarz była mi znajoma. Nie pamiętałem tylko 
skąd. Nagle przypomniałem sobie. Kie-dy leżałem tu latem, ona była na urlopie 
macierzyńskim. Przychodziła odwiedzać koleżanki. Było pogodnie, więc siadała na 
ławce przed budynkiem chirurgii, a obok stawiała wózek z dzieckiem. Inne siostry 
zbiegały na dół, żeby porozmawiać z nią i zobaczyć niemowlaka. Ukłucie. Bez 
skutku. Jeszcze raz. Teraz dobrze. Patrzę na statyw. Co będzie kapać? Jak u 
Książkiewicza, będzie kapać glukoza. A Rogala już przy nas. On żadnej okazji nie 
przepuści. Zaschło mi w gardle. Przełykam więc ślinę i pytam: 
– Siostrzyczko, jak pani na imię? 
– Nijak – odpowiada ze złością – i odczep się pan ode mnie. Już jedną pan tutaj 
nazwał. Wystarczy. Do dzisiaj z rozumem połapać się nie może, taka młoda 
dziewczyna. I żeby cho-ciaż siostra Sosnowska miała końskie nazwisko, to 
jeszcze. Już i lekarze ją tak nazywają. Nawet sam docent pytał, kto jej dał 
takie piękne pseudo. 
–
Miałem na myśli wyłącznie taniec – powiedziałem – a nie galop koński. 
–
No pewnie – wtrącił Rogala – polka galopada. Sam kiedyś tańczyłem, jak byłem 
młody. Siostra popatrzyła na nas zimno. 
–
Obaj jesteście dobrzy. Jeden lepszy od drugiego.Obejrzała się za siebie.
– 
A ten trzeci papierochy kurzy na sali. I od razu plotkuje, jak coś od innych 
usłyszy. Pan 
chyba dobrze wie, że na sali palić nie można. Proszę natychmiast zgasić! 
Poprawiła jeszcze zacisk przy kroplówce i wyszła. 
– Osa, nie kobieta – powiedział Rogala – i o co ona taka zła, że musi pracować? 
– 
Dziwi się pan – odparłem – dziecko w żłobku albo pod opieką babci, która jest ze 
wsi i nie zna się na współczesnym wychowaniu, mąż w pracy, a ona tutaj. Myśli 
już tylko o tym, żeby wrócić do tego swojego em ileś na wysoki połysk. 
– 
Jakby pan nie był tym agentem od ubezpieczeń, to bym pomyślał, że pracuje pan 
jako śledczy. Spojrzy pan na człowieka i już dorabia mu pan życiorys. Znam nawet 
osobiście jed-nego śledczego. Sierżant Mozół się nazywa. Bardzo dobry w 
zbieraniu grzybów. Oko spe-cjalnie wyregulowane na podgrzybki. Kiedyś w lasach 
pod Wyszkowem dwieście pięćdzie-siąt dwa znalazł za jednym zamachem. 
Zabrzęczało i znów do sali wjechał „Batory”. 
Leżę. Pusty statyw do transfuzji wygląda jak wieszak na płaszcze. I nawet 
niekiedy do te-go służy. Jeśli wsłuchać się dobrze, można usłyszeć podjeżdżające 
pod oddział karetki pogo-towia. Próbowałem liczyć. Naliczyłem ich sześć lub 
siedem. Dlatego że jeden dźwięk był niepewny. Mógł to być zwykły samochód 
osobowy. Teraz dałem temu spokój i dla odmiany próbuję w poszumie dobiegających 
z korytarza słów wychwytać egzemplarze pojedyncze. Bezcelowy trud. Chyba, że 
ktoś z nagła krzyknie. Śmiech natomiast słychać dobrze. Przefil-trowany przez 
ścianę i drzwi brzmi jak zgrzyt. 
Moich kolegów z sali nie ma. Nosi ich. Rogala spodziewa się wypisania ze 
szpitala, Rau-chem natomiast targa niepewność. Gotów jest dyskutować na każdy 
podsunięty mu temat. Aby przyciszyć niepokój. Rogala wraca do normalnego życia, 
już widzi się tam. Nie dręczy go zagrożenie. Może rozmawiać normalnie i normalna 
też jest jego ciekawość. Bo nie jest balsamem na ranę strachu. 
Własny mój strach rozbijam tymi myślątkami. Ten strach, który drży we mnie 
bezbronny jak nagie zwierzę. Zawsze był jakiś strach, choć nigdy tak namacalny, 
tak bliski i tak dokład-nie określony. Przez całe życie bałem się, że mogę być 
śmieszny. Bałem się, że będę śmiesz-ny, jeśli będę prawdziwy. Ile pokładów 
łgarstwa trzeba odrzucić, żeby dotrzeć do prawdy? I co by zresztą wtedy ze mnie 
zostało? Dygotliwy, nędzny kłębek neurastenii. Może matka, może tylko ona jedna, 
wychwytywała niekiedy ten kłębek spośród tych szalejących wirów, które mnie 
otaczały i czasami usiłowała go rozwikłać. Nigdy jednak nie rozwikłała go na 
tyle, aby mieć już pewność, jak to rzeczywiście z jej synem jest? Zwyciężyły w 
końcu zwykłe ludzkie odruchy. Niechęć i gniew. Trzeba było dotrzeć do źródła, a 
nie obrażać się na skutki. Z Emilią jest inaczej, Emilia się nie obraża. Ty masz 
fantazję, Jurek, mówi, skąd ci się to bie-rze? A jak mam jej tłumaczyć, że to 
wcale nie jest fantazja, tylko z różnych przyczyn niespeł-niona realność? Dla 
niej każdy mężczyzna to krzew dziko rosnący, który wymaga okreso-wych 
postrzyżyn, aby pasował do domowej doniczki. 
O czym ja w ogóle myślę? Po co i dla kogo to wszystko? Cóż może to obchodzić 
Emilię? Całe jej życie ukierunkowane jest teraz tylko na tę jedną sprawę. Sprawę 
mieszkania. Od lat już tak. Każdą wolną chwilę poświęca temu wciąż 
nieosiągalnemu celowi. Biega po sklepach, kupuje zasłony, firanki, karnisze. 
Mebli na szczęście nie. Bo i tak nie byłoby ich gdzie wsta-wić. A tymczasem 
kapryśna moda płata nieoczekiwane figle. Zasłony kupione przed pięciu laty 
wyszły już z obiegu. Są nie takie, jakie winny wisieć w mieszkaniu nowoczesnego 
czło-wieka. A zatem okazyjna wyprzedaż niemodnych już zasłon za pół darmo. Ile 
to razy jeszcze? Sam kiedyś zajmowałem się rozprowadzaniem tego towaru. Mówiłem 
jej o tym. Mógłbym pojechać do Łucji Świst i zakupić tam coś wyjątkowego. Głupi 
jesteś, na mózg ci padło, krzyknęła, to przecież tandeta i najgorszy gust. Ten 
lepszy gust, odparłem, to też jest tandeta i najgorszy gust. Na imię mu bowiem – 
powszechność. A gust powszechny nigdy nie będzie gustem wyszukanym, żono. Z tobą 
nie można rozmawiać, usłyszałem, ty od razu wszystko popsujesz. 
Masz ci los i po co ja teraz o tym? Obecność Emilii w moim życiu miała być 
obecnością chwilową i tak to trzeba nadal traktować. A że wszystko się 
przedłużyło, rozciągnęło, jak nieustająco rozciągliwa guma, to nie ma nic do 
rzeczy. Ja jeszcze stanę na nogi, jeszcze przyjdzie mój dzień, a wtedy żegnaj, 
Emilio! 
Nie zasnę, niestety. Znam siebie. Im większy wywoływałem w sobie nakaz snu, tym 
opor-niej sen się pojawiał. Mogłem podpierać się już nosem, mogłem chodzić z 
kompletnym za-mętem we łbie i ciągle było to samo. Dopiero kiedy rozluźniłem 
się, a to nakazywanie do szczętu mnie już zmęczyło, sen spadał nagle jak czarna 
płachta. Spałem wówczas długo, a po przebudzeniu czułem się tak, jakbym wrócił z 
jakiejś odległej podróży. Przez kilka niezbyt długich chwil miałem wrażenie, iż 
zaczęło się coś nowego, że wszystko, o czym bym pomy-ślał, do czego bym się 
dotknął, ma ściśle logiczny związek ze mną. Wkrótce jednak pojawiało się 
pierwsze pęknięcie i ów zalążek tego tak harmonijnego związku zaczynał się 
rozlatywać. Wystarczył grymas niechęci czy znudzenia na twarzy Emilii, starczyła 
jedna pospolita czyn-ność, do której byłem zmuszony. I nie wiadomo, kiedy ten 
mały świat, który mnie otaczał, znów zaczynał mnie drażnić, a jego istnienie 
odłączało się ode mnie, stawało istnieniem osobnym i dokuczliwym jak oset. 
Zewnętrznie jednak nie dawałem niczego poznać po sobie. I jak jarmarczne 
lusterko przy lada okazji połyskiwałem byle jakim dowcipem. Ale bywałem też 
nieznośny. Emilia zwalała wszystko na karb mojej choroby. Traktowała mnie 
często, jak-bym był szklany, kruchy jak choinkowa bombka. 
Słońce świeci. Na lewym boku leżeć nie mogę, pojawia się ból, leżę więc na 
prawym i ga-pię się w okno. Od rana było mglisto, przycupnęła ta szarość 
nieruchomo nad ziemią, a teraz ten błysk. Sztylet gorejący wysunął się z chmur. 
Ale już znika z powrotem. To tylko kontrola jakości słonecznego światła. 
Wierzchołki drzew jak dziwaczne bukiety ułożone z gołych ba-dyli. Wybuchają gro 
madami czarnych ptaków. Chwila i to, co wybuchnęło, znów zbiega się w jedno 
drzewo. Spadają czarne race i przysiadają na czarnych badylach. 
Dlaczego tu tyle gadania? Poza tym jest gorąco, upał nie do zniesienia. Spociłem 
się. Odór mojego własnego po tu zalatuje czymś zgniłym. Emilia siedzi obok mnie. 
Zobaczyłem jej twarz w momencie przebudzenia. Inną twarz. Ściągniętą grymasem 
smutku, a może wstrętu? Dotknęło mnie to. Więc i Emilia jest fałszywa? Tera już 
twarz ma normalną. Normalnie zatroskaną. 
–
Dzień dobry, Jurek – mówi. – Jak się czujesz?Odrzucam trochę koce, gramolę się 
do półsiadu.
–
Wspaniale, Emilio. 
–
Schudłeś znów. 
–
Wydaje ci się. 
Milczenie. Próżnia, ale pełna pozorów. Na twarzy Emili troska. Jak przełamać się 
do szczerości? Nie pomogę jej. Niech męczy się sama. Zresztą i szczerość też 
jest udaniem. Rozglądam się po sali. Przy łóżku Raucha trzy kobiety, w tym dwie 
młode i jeden młody, potężnego wzrostu mężczyzna. Przy łóżku Rogali tłusta, 
nawet przystojna blondyna. Żona. Poznałem ją już. Spostrzegła, że zerkam na nią. 
Uśmiechnęła się i kiwnęła mi głową. 
–
Dzwoniłam do docenta – powiedziała Emilia. 
–
Wiem, że dzwoniłaś. Co dzień dzwonisz. 
I znowu pusto. Słowa są gładkie, odskakują od siebie, nie chcą się sczepić w 
rozmowę. Emilia patrzy na mnie, ja patrzę na Emilię. 
– Jak nie chce jeść niczego innego, to kupuj mu cielęcinę. – To Rogala kpiąco 
mówi do żony. 
–
A wiesz chociaż, na ile jest cielęcina? 
–
Na ile jest, to jest. Co ty na pomnik sobie na cmentarzu zbierasz?Chodzi o ich 
psa. Lalusia.
– 
Przyniosłam ci kapcie, nowe kupiłam – odzywa się Emilia. – Pidżamę też ci 
przynio
słam. W tej okropnie wyglądasz. Siadam. 
– A na cholerę mi tu pidżama? Przecież mam pidżamę. Kazionna jest lepsza.Kątem 
oka widzę, jak żona zaciska swoje pełne usta. Złość już w niej lub rozpacz. 
Przed
nami moment startu w dokuczliwe drobiazgi. Ale to ja dyryguję. Przy łóżku Raucha 
nagły chichot. Niczego więcej nie słyszę. 
–
Znowu musiałam to żelazko odnieść do warsztatu. – To żona Rogali. 
–
Dawno widziałaś Cześka? Co u niego? – To Rogala.Emilia metodycznie skubie 
sukienkę.
– 
Docent mówił – odzywa się – żebyś był dobrej myśli. Jesteś jeszcze młody i 
zabieg musi się udać. 
–
Musi to na Rusi! – odpowiadam wściekle. – Sam mogę się spytać docenta.Żona 
nerwowo przełyka ślinę.
–
Jurek, na miłość boską, przestań. Czy ja ci coś złego zrobiłam?Reflektuję się. 
Zacznie płakać, a jeszcze tylko tego by mi tu brakowało.
–
Przepraszam cię, Emilciu, ale boję się. Boję się jak wszyscy diabli.Parę 
zdawkowych słów i już znowu jest dobrze. Dostrajam się do niej.
–
Nie masz pojęcia nawet – mówię – jak mi czasem jest ciężko. 
– 
Jurek, musisz wierzyć, że zabieg się uda i będziesz zdrowy. Jeszcze całe życie 
przed to-bą. Przed nami – poprawia się. 
Widzę wyciągniętą na łóżku prawą nogę Raucha. Reszta jest zasłonięta. Nogawka od 
pi-dżamy podciągnęła się wysoko do góry. Bieleje długa, owłosiona łydka. 
Najstarsza z siedzą-cych przy nim kobiet przytula się do niej policzkiem, a 
jednocześnie gładzi ją ręką. 
–
Co ci jest, Jurek? Źle się czujesz? – pyta Emilia. 
–
Nie. Nic podobnego – mówię. 
Przy łóżku Raucha robi się ruch. Te dwie młodsze panie, jedna za drugą, idą w 
stronę drzwi. Na przedzie wysoka brunetka, może farbowana. Długie nogi, szerokie 
biodra, wydatny biust. Piękna dziewczyna. Ta druga jest trochę mniej efektowna, 
ale też ładna. Wychodzi już? Musiałyby się pożegnać. Emilia ostrzegawczo 
chrząka. Rozmyślnie kieruję wzrok w sufit, a potem patrzę w twarz mojej żony. 
–
Wiesz co – mówię z uczuciem – już bardzo chciałbym być w domu. 
– 
Ja też, Jurku, chciałabym tego – odpowiada mi żona – doczekać się już na ciebie 
nie mo
gę. Zwlekam się z łóżka i narzucam szlafrok. 
– Muszę wyjść, Emilko. Coraz częściej oddaję mocz. 
Do toalety nawet nie zaglądam. Stoję pośrodku korytarza i szukam tych dwóch 
dziewczyn, którym przed chwilą się przyglądałem. Tłum chodzących wefte i wefte 
zasłania mi widok. W stronę jedynki nie patrzę wcale. 
Licho wie, co się stanie, jeśli Książkiewicz zdoła mnie zobaczyć. Patrzę głównie 
wzdłuż okien, gdzie stoją popielniczki. Zauważyłem je wreszcie. Trzy okna dalej 
obie spokojnie pa-liły papierosy. Ta ładniejsza siedziała na parapecie, druga 
stała obok. Idę tam. Zatrzymuję się w pobliżu, ale one tak są zajęte rozmową, że 
chyba mnie nawet nie widzą. Zaczynam i ja pa-lić. Popielniczka jest bliżej nich. 
Co parę chwil strząsam do popielniczki popiół. Strząsam długo i dla niepoznaki 
kaszlę albo udaję, że zerkam na dziedziniec. 
–
Dlaczego ona mi to robi – mówi ta piękna – i po co te demonstracje? 
–
Jest jego żoną. 
–
Ja go kocham. Rozumiesz? Tak jak dziewczyna kocha mężczyznę. 
–
To dlatego matka nie może już przytulić się do niego? 
– Ona tuli się do jego nogi. Teraz. Kiedy on jest taki chory. To ordynarne. 
Chamskie nawet. 
–
Magda! Nie możesz tu więcej przychodzić! On mógłby być również i twoim ojcem. 
–
Kocham go! Ile razy mam ci to powtarzać? 
Wróciłem na salę. Wiedziałem już wszystko, co chciałem wiedzieć. A Emilia 
gospoda-rzyła już na całego. Pidżama na łóżku, obok plik gazet, pod łóżkiem nowe 
kapcie, a na szafce z dziesięć paczek sportów. 
–
Stało się coś? – spytała. 
–
Nic. Przy okazji zapaliłem sobie. 
–
Kiedy ty wreszcie rzucisz to palenie? 
Zmilczałem tę kwestię. Sama przecież przynosi mi papierosy. Jej obecność zaczęła 
mnie już nużyć. Bo o czym tu mówić jeszcze? Widziałem ją, ona widziała mnie, to 
chyba wystar-czy? Tupot. Wróciły te dwie młode. Teraz z kolei wyszedł ten młody 
facet. Kochanka, pomy-ślałem,. mamusia, która tuli się do mężowskiej nogi, 
córeczka i synek, który obejmie firmę. Wszyscy w komplecie. 
–
Nie powiedziałam ci o najważniejszym – odezwała się Emilia. 
–
Słucham. 
– 
Pamiętasz, jak na wiosnę zapisywaliśmy się na wizytę do prezesa spółdzielni? 
Właśnie otrzymałam wiadomość, że mam się z nim spotkać jutro o siedemnastej. 
–
Z którym prezesem, z Ćwikłą? 
–
Ćwikła i Komosa to wiceprezesi. Prezesem jest Płoński.Z rozmachem, aż klasnęło, 
uderzyłem się dłonią w udo.
–
Kobieto! – zawołałem. – Dlaczegoś mi wcześniej o tym nie powiedziała? 
–
Nie rozumiem. 
– 
Co tu rozumieć? Na sąsiedniej sali leży jeden z czołowych działaczy 
spółdzielczości mieszkaniowej w kraju. Od lat już pracuje w Centralnym Zarządzie 
Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Zaprzyjaźniłem się z nim. Co dzień 
rozmawiamy ze sobą. Dyskutujemy na różne aktualne tematy. Gdybym wiedział, 
wystarczyłoby wspomnieć mu słówko. 
–
Spójrz mi w oczy, Jurek. 
–
Dlaczego? 
–
Chcę zobaczyć, czy mówisz prawdę.Zdenerwowałem się.
–
Mogę w ogóle z nim nie rozmawiać! 
– 
Odkąd cię znam, zawsze coś zmyślasz – powiedziała. – Z początku wierzyłam ci. 
Ale potem przestałam. I nie denerwuj się. Chory jesteś. 
– Życie jest bardzo szare, Emilio. 
– 
Porozmawiasz z nim jutro albo jeszcze dzisiaj. Jeśli będzie chciał nam pomóc, 
zdąży to zrobić. 
Uśmiechnąłem się blado. Do sali wrócił tymczasem młody Rauch. A stary siedzi tu 
bez jednego nawet dymka. Dziwne aż. Widzę jednak, że podnosi się już. I nie 
tylko on. Wstają przy jego łóżku wszyscy i wolno idą w stronę drzwi. Za chwilę 
wychodzi Rogala z żoną. Wymownie zerkam na Emilię. Ale ona zamyśliła się. Cała 
pochyla się w tym zamyśleniu. Obserwuję ją kątem oka. Krótka szyja mojej żony 
wydaje się wyrastać wprost z obfitego biu-stu. Dawniej, gdy była szczuplejsza, 
lubiłem jej biust. Nagle w sali siostra. Ta, która nie chciała powiedzieć, jak 
ma na imię. 
– Wychodzimy już! Koniec wizyt! 
Emilia stojąc sięga mi głową do ramienia. Idziemy. Parę kroków i inny świat. 
Jakby wyjść z zacisza domowego ogniska na rojną i gwarną ulicę. Puściłem Emilię 
przodem. Gdyby po-dłużyć ją choćby z dziesięć centymetrów i opiłować ze 
wszystkich stron, z wyjątkiem frontu, byłaby bardzo dobra. Przecież i teraz 
zachowała lekki chód i ślady figury. Jesteśmy już przy świetlicy. Ostry skręt w 
lewo i postój pożegnalny. Stoimy. 
– Nie chcę sobie robić jakichś nadziei – mówi. – Wierzę jednak, że tym razem nie 
okła-małeś mnie. 
–
Zaraz do niego pójdę i zrobię wszystko, co będzie możliwe.Przytuliła się.
–
Uważaj na siebie. To przecież jest najważniejsze. 
Odprowadziłem Emilię aż na klatkę schodową. I jeszcze nim zniknęła mi z oczu, 
wyobra-ziłem sobie, że odchodzi ode mnie na zawsze. Próbowałem również wywołać w 
sobie żal. Nic z tego. 
– 
Najmocniej przepraszam, panie Książkiewicz – powiedziałem – ale wcześniej nie 
mo-głem do pana wpaść. Nie kończący się nawał spraw redakcyjnych. To tak, jakby 
beze mnie tygodnik nie mógł istnieć. Albo jakby nie było już kogo innego do 
komentowania spraw mię-dzynarodowych. W gruncie rzeczy przecież to bardzo prosta 
robota. Ale przyzwyczaili się już do mnie i byle co, to Radwan. 
– 
Nie ma się pan czym przejmować – odparł. – Żona i tym razem zabawiła u mnie 
bardzo krótko. Ale przynajmniej teraz był powód. Córka na parę dni wyjeżdża do 
Turcji i Bułgarii. Niby dla przyjemności, a w istocie po błamy karakułów i 
kożuchy. Wyjazd jutro, więc dziś jeszcze żona musi przygotować ją do tej 
podróży. Udzielić najnowszych rad i wskazówek odnośnie tego, jak najlepiej 
wykiwać naszą i obcą służbę celną. 
Pośrodku sali, gdzie było trochę wolnej przestrzeni, usadowił się Beznogi. Jego 
ręce spo-czywające na kołach wózka ciągle nimi manipulowały. Wózek poskrzypywał, 
ruszał to w przód, to w tył albo kręcił się dookoła jak bąk. Reszta pacjentów 
leżała lub siedziała na swo-ich łóżkach. Było gwarnie. Słowa całymi rojami 
ulatywały we wszystkich kierunkach. 
– 
Zima się zbliża – powiedziałem – więc co tu się dziwić, że pańska córka tych 
parę dni, które jej pewnie zostały z urlopu, zapragnęła spędzić tam, gdzie jest 
trochę cieplej. 
– 
Córka studiuje – przerwał mi Książkiewicz – jest na pedagogice. Kierunek 
resocjaliza-cja. A u mnie była dopiero raz, choć leżę tu prawie miesiąc. 
Przedtem, dla odmiany, miała zaległy egzamin. Ale pal licho, panie Radwan, mój 
osobisty żal. O niczym bym nie pamiętał, gdyby to był bardziej sensowny 
kierunek. Ale resocjalizacja? Przyuczanie bandziorów do normalnego życia? 
Bandzior zawsze pozostanie bandziorem. To próżny trud. Takie jest moje zdanie. 
– 
Pan wybaczy, ale zbyt płytko pojmuje pan to zagadnienie. Resocjalizacja to nie 
tylko przyuczanie bandziorów do uznanych norm życia społecznego, ale także 
działalność przysto-sowawcza w sferze ludzkiej psychiki. A to już jest bardzo 
rozległa dziedzina, wykraczająca znacznie poza kręgi przestępcze. Na przykład 
resocjalizacja upośledzonych z powodu nie-prawidłowego przebiegu dzieciństwa. To 
wielka sprawa i coraz częściej występująca. 
– 
To jest ujęcie redaktorskie, panie Radwan, ale zwyczajny człowiek odnosi się do 
tego in-aczej. Dla normalnego człowieka ważne jest, ile będzie miał po tych 
studiach na rączkę. Dwa, pięć czy dziesięć tysięcy miesięcznie. Nie można iść na 
studia tylko dlatego, że taki akurat kierunek jest modny. A potem liczyć jedynie 
na to, że spotka się na swojej drodze życia ja-kiegoś bogatego bęcwała, któremu 
do szczęścia potrzebny jest już tylko chart afgański lub niebieski pudel i 
wykształcona humanistycznie żona. 
Przenikliwość Książkiewicza zdumiała mnie. Nie wiedziałem, jak pociągnąć tę 
dyskusję dalej. Przytaknąć mu czy zaprzeczyć? I wtedy usłyszałem gniewne słowa 
siostry, która mnie nie lubiła. 
– Co pan tu robi? Proszę wracać na swoją salę. Rozdałam termometry. To nie jest 
park 
miejski, żeby łazić wszędzie, tylko chirurgia. Rozłożyłem bezradnie ręce. 
– 
Siła wyższa, panie Książkiewicz. Ale wpadnę tu jeszcze po kroplówce. Albo, jeśli 
pan woli, i spotkajmy się na spacerze. 
– 
Nie będę już dziś chodził – odparł – jutro owszem, ale nie dziś. Będę czekał na 
pana tu-taj. 
Karetki nadal podjeżdżały pod nasz oddział. Teraz, kiedy odpłynął już tłum 
odwiedzają-cych, po którym zostały kompoty, pieczone kury, kotlety schabowe, a 
także, obok innych specjałów, bukiety kwiatów, słychać to było jeszcze 
wyraźniej. Jestem na sali sam i zastana-wiam się, co dalej? Poleżeć jeszcze 
trochę czy pójść już do Książkiewicza? W dzień wizyt zawsze mi skacze gorączka. 
W tej chwili mam trzydzieści siedem stopni i pięć kresek. Nie sądzę jednak, abym 
się przeziębił. To nerwy. Można by jeszcze pójść na telewizję, głos spike-ra 
nakłada się nachalnie na te wszystkie dźwięki, albo na papierosa do klubu, w 
który w go-dzinach wieczornych przemienia się ustęp. Dzisiaj, choć mocno jestem 
osłabiony, nie mam jakichś szczególnych dolegliwości, psychicznie natomiast 
jestem zawieszony w pustce. Moje zmysły uwrażliwiły się. Zwłaszcza dotyk i 
słuch. Moje ciało pełne jest też dziwnych napadów świądu. Nie jestem pewien, czy 
przyczyna tego tkwi w ogarniających mnie napadach lęku, czy też po prostu działa 
we mnie jakaś niezależna od niczego maszyneria. 
Gdzie ta pidżama? Ostatecznie mogę się przebrać. Nawet Rauch nie ma takiej, 
chociaż prywatnie piecze ciastka. Piękna pidżama. Czarna z wąziutkim czerwonym 
obszyciem. Balo-wa, można powiedzieć. Nabiegała się za nią Emilia, żeby kupić. 
Żadnej ze starych moich pi-dżam nie pozwoliła mi zabrać. Pidżama to tutaj 
garnitur. Smoking bez mała. 
W ciągu zaledwie godziny Książkiewicz wyraźnie odmłodniał. Zauważyłem to natych-
miast. Swobodny uśmiech, ożywiona twarz. A w jego sali znów przestronnie. 
Beznogi na dalekich trasach, reszta, być może, na telewizji. Poza Książkiewiczem 
jest jeszcze tych dwóch, których widziałem poprzednio. Cisi ludzie. Albo śpią, 
albo próbują czytać gazety, albo zatapiają się we własnych myślach. Oho! Jest i 
nowy. Od razu można poznać. Rozbiega-ne oczy i rozpacz bezdenna w nich. A przy 
łóżku już stoi kroplówka. Transfuzja nawet. Przy-suwam sobie taboret. To taboret 
jest taki ciężki czy ręce mam takie słabe? Oburącz musiałem wziąć. A na szafce 
przy moim koledze popielniczka. A na popielniczce papieros. Tli się. 
– No, no – mówi Książkiewicz – wygląda pan jak lord angielski albo jeszcze 
lepiej. 
– 
Długa ręka mojej żony – odparłem – dosięgnęła mnie nawet z Brukseli. Nasza 
redakcyj-na sekretarka otrzymała w tym celu pełnomocnictwa. 
– To ta nieduża i przy kości? 
– 
Za to jaka energia – powiedziałem – i jaka wydajność w pracy. A jakie znakomite 
ma-szynopisanie. Iskra, nie kobieta. 
– Bywają takie niewiasty. Niby gruba, na oko słoń, a rusza się jak piórko. 
Od dawna było już ciemno i wydawało się, że po połyskującym płytkami pcv 
korytarzu światło przesuwa się jak po ślizgawce. Byłem znużony, każde bardziej 
gwałtowne poruszenie się sprawiało mi trudność, a jednocześnie była w tym 
znużeniu jakaś zadziwiająca statecz-ność. Jakby miniony dzień pełen był 
uciążliwych, ale dobrze spełnionych obowiązków. Na korytarzu nagle ukazał się 
wózek, na którym kogoś wieziono. Zatrzymał się. Nie mogłem zorientować się, 
przed naszą salą czy przed szóstką? Jednak przed szóstką. Guzik znów ma kompana, 
ciekawe, czy umrzyka? 
– 
Wie pan co? – odezwał się Książkiewicz. – Dzisiejszy stan mojego organizmu to 
był właśnie ten pozorny bezruch, o którym mówiłem już panu, jaki niekiedy ma 
miejsce na woj-nie podczas dyslokacji sił. Jest ciągle spokój, ale nowe 
działania rozpoczną się najdalej jutro, a może jeszcze dziś w nocy. Zanik tego 
potwornego bólu, który mnie przewiercał, spowodo-wał, że nie prosiłem już o 
wstrzyknięcie tego zagranicznego specyfiku, który ma właściwości nie tylko 
uśmierzające, ale daje również wiarę i optymizm. A tego mi, panie Radwan, wyraź 
nie zabrakło. Przed pół godziną zasymulowałem więc atak bólu. Otrzymałem 
zastrzyk i świat natychmiast stał się jaśniejszy, a umysł mój drgnął jak stojący 
na bocznicy, załadowany wę-glem towarowy pociąg. 
– 
Żałuję, panie Książkiewicz – wtrąciłem – że nie jestem lekarzem. Pan bardzo 
ciekawie ujmuje swój przypadek, komentując wszystko, co dzieje się w pańskim 
organizmie. I myślę, że robi pan to bardzo trafnie. 
Umilkłem, bo na korytarzu znów coś się działo. Wieziono kogoś nowego. Nasza 
sala? I tym razem nie nasza, ale położona po przeciwległej stronie korytarza. 
Trójka lub piątka. W telewizji zaczął się już chyba dziennik. Krzepiący poszum 
uniósł się bowiem ponad oddzia-łem. 
– 
Przed południem, kiedy pan był u mnie, trzymałem się jakoś. Potem pojawił się 
niewy-tłumaczalny niepokój, a krótka wizyta żony jeszcze ten stan niepokoju 
pogłębiła. Dopiero ten ożywczy zastrzyk przywrócił mi wiarę i nadzieję oraz 
pozwolił ogarnąć spojrzeniem całe moje życie. Wtedy znów powróciłem na chwilę do 
tamtej niefortunnej wyprawy do Rosic, która w rezultacie stała się momentem 
zwrotnym w stopniowym pozbawianiu mnie roli ini-cjatywnej w naszym stadle. 
Podobnie zresztą trzeba niestety ująć próbę poskromienia wroga ludu. Ta próba 
również dokonała pierwszego wyłomu w niezachwianej wówczas pewności moich 
poczynań. 
Wśród zwykłych zajęć i pozornego spokoju nadeszła zima. Krótko po świętach 
Bożego Narodzenia zostałem ojcem, a dziewczynka, która przyszła na świat, 
otrzymała imiona: Mo-nika Jadwiga. Fakt dokonania tego obrządku na sposób 
świecki stał się przyczyną pierwszego poważnego zatargu z moją żoną. Małżonka 
bowiem zapragnęła, abyśmy wzięli cichy ślub kościelny, po to, aby również na 
sposób kościelny można było ochrzcić dziecko. Postawiłem się twardo, bo nie dla 
mnie na tamtym etapie było takie wstecznictwo i kołtuńska ciemnota. W domu 
nastąpił dłuższy okres tak zwanych cichych dni, co uznać należy jedynie za 
poetyc-ką przenośnię, gdyż w pokoju darła się wniebogłosy Monika Jadwiga, a w 
łazience, tym do niedawna naszym uroczym, intymnym miejscu, znów zaczęły 
rozbrzmiewać zza ściany jado-wite słowa oszczerczych radiostacji. Nie czyniłem 
już jednak żadnych kroków, łudząc się, że moja wizyta w Urzędzie, nie była 
daremna. Ale intuicja działacza i przeczucia zwykłego człowieka mówiły mi co 
innego. Nadchodził rok trudny i pełen nieoczekiwanych wydarzeń. 
I nie pomyliłem się, panie Radwan. W marcu zmarł prezydent Bierut. Nie tak dawna 
prze-cież śmierć wodza narodów, towarzysza Stalina, na wiele tygodni 
przyprószyła popiołem moje życie, a teraz ten nowy, dotkliwy cios. Nawet żona, 
zajęta bez reszty współczesnym wychowem dziecka, przeżyła to boleśnie. I jakby 
nie było tego dosyć, na początku kwietnia zmarła moja matka. Tę smutną wiadomość 
otrzymałem w telegramie o takiej mniej więcej treści: „Zawiadamiam, że zmarła 
nagle Pańska Matka. Msza żałobna jedenastego o godzinie dwunastej. Po czym 
wyprowadzenie drogich mi Zwłok na cmentarz miejscowy. Proszę nie odwiedzać mnie 
w domu ani nie składać kondolencji. A najlepiej proszę nie przyjeżdżać. De-
zydery Książkiewicz.” 
Oczywiście pojechałem. Miałem na sobie obszerny, maskujący płaszcz, kapelusz z 
szero-kim rondem i ciemne okulary. Wyglądałem w tym maskującym stroju jak 
tajemniczy detek-tyw z kapitalistycznej kryminalnej powieści. Żona i malutka 
Monika zostały w domu. Był ładny dzień, zieleniła się trawa, ale Rosice pełne 
szpetnych, nie zadbanych ruder, wywarły na mnie przykre wrażenie. Z głęboką 
satysfakcją pomyślałem wtedy o pięknym i nowoczesnym osiedlu Młynów. W sumie 
przecież to było wielkie szczęście, że los nie skazał mnie na moje rodzinne 
miasto. 
Jako człowiek w pełni ateistycznie nastawiony do życia i rzeczywistości, do 
kościoła na mszę żałobną nie wszedłem. Usadowiłem się tylko w pobliżu, aby – jak 
by to nazwał woj-skowy sztabowiec – mieć dokładne rozeznanie. Ludzi na 
uroczystości żałobne przyszło sporo. Ten niewielki, przycmentarny kościółek był 
nieomal pełny. Usadowiony na uboczu, zama-skowany strojem detektywa, byłem co 
chwila obrzucany podejrzliwymi spojrzeniami prze-chodniów. Brali mnie widocznie 
nie za tego, na kogo chciałem wyglądać. Ale dosyć już o tym. To tylko mało 
istotna dygresja. Istotniejsze było to, że czułem się wewnętrznie stłam-szony i 
wyrzucony poza nawias. Msza się skończyła i za chwilę ujrzałem chłopca z 
krzyżem, a za nim trumnę spoczywającą na ramionach krzepkich mężczyzn w średnim 
i starszym wie-ku. Wszyscy oni, poznałem od razu, byli członkami dawnego 
Rosickiego Towarzystwa Gim-nastycznego „Prężność”. Za nimi jak opasły wąż zaczął 
wysuwać się kondukt. Szedł ksiądz, a tuż za nim kuśtykał ojciec. W tym miejscu, 
które zwyczajowo przeznaczone jest dla najbliż-szej rodziny, szedł sam. 
Zdumiałem się. Wyglądał bowiem jak za najlepszych swoich lat, kiedy plan 
założenia drukarni wydawał się bliski zrealizowania. Sztuczkowe spodnie, czarna 
marynarka, a w ręku ten wytworny, szary dęciak firmy „Borsalino”. Na stopniach 
kościoła ojciec na moment przystanął i rozejrzał się wokół. Byłem jednak dobrze 
ukryty, znajdowałem się poza zasięgiem jego wzroku. Zaczekałem, aż cały kondukt 
wysunie się z kościoła, a na-stępnie z kościelnego podwórca. Wtedy dopiero, w 
pewnym oddaleniu, ruszyłem za nimi. Nie miałem nawet kwiatów, chciałem wyglądać 
jedynie na kogoś przypadkowego. Świeciło słoń-ce, pachniała nagrzana tym słońcem 
ziemia, ludzie idący w tylnych szeregach konduktu roz-mawiali ze sobą jak na 
majówce. Tak weszliśmy na cmentarz i później jego alejami aż na sam koniec, 
gdzie było miejsce na nowe groby. Grobu rodzinnego jeszcze tutaj nie było, 
rodzice bowiem pochodzili z zupełnie innych stron. W dalszym ciągu znajdowałem 
się na uboczu, ale ten i ów zwracał już na mnie uwagę. A zwłaszcza opasły 
mężczyzna w podeszłym wieku, w którym z trudem rozpoznałem Teofila Kłąba. Po 
chwili zacząłem rozróżniać również i innych ludzi znanych mi z dawnych lat. 
Wydało mi się nawet, że dostrzegłem twarz kolegi Balcerka, współzałożyciela 
grupy bojowej „Odwet”. Na wszelki wypadek odsunąłem się więc jeszcze dalej. 
Dobrze się stało, pomyślałem w duchu, że mój rodzony ojciec tak obraźliwie mnie 
po-traktował. Nie czułem się na siłach, aby śmiało popatrzyć Balcerkowi w oczy. 
Tłum, złożony co najmniej ze stu osób, otoczył szczelnie świeżo wykopany kopczyk 
ziemi. W końcu wi-działem już tylko ludzkie plecy i nic więcej. Nie słyszałem 
również przemówień, którymi żegnano moją matkę. Postałem jeszcze kilka minut, a 
potem poszedłem do miasta. Znalazłem kwiaciarnię i kupiłem piętnaście pięknych 
pąsowych róż. Wtedy uświadomiłem sobie, że nig-dy nie kupiłem matce nawet 
jednego kwiatka. Koło kwiaciarni był niewielki skwerek. Stało tam kilka ławek, 
usiadłem więc na jednej z nich. A kiedy miałem jej kupować te kwiaty, po-
myślałem, skoro przed wojną nie był to w naszym domu praktykowany zwyczaj, 
zresztą za co miałbym je kupować? Pieniędzy od ojca dostawałem bardzo mało. Po 
powrocie zaś z Nie-miec byłem w domu zaledwie dobę. Nie mogłem być dłużej. Przez 
cały pobyt w Rzeszy drę-czyła mnie myśl, że wyjechałem z Rosic jako zdrajca. I 
przez cały ten pobyt pośród śmier-dzących wyziewów, jakie zatruwały powietrze w 
fabryce szuwaksu, marzyłem tylko o tym, aby ojciec publicznie oświadczył, 
dlaczego tak się stało. 
Mój powrót z robót nie przypadł w najlepszym momencie. W pierwszej chwili 
wprawdzie dopatrywałem się w nim pewnych cech symbolicznych, brakowało bowiem 
zaledwie paru dni do okrągłej, piątej rocznicy, ale symbolika ta jednak w niczym 
nie przystawała do rzeczywi-stości. Zjawiłem się w chwili, kiedy ojciec otrzymał 
urzędowy nakaz przeniesienia firmy do innego lokalu, ponieważ tu, gdzie byliśmy 
przez tyle lat i gdzie narodziły się plany założenia drukarni „Ibis”, miało 
powstać powiatowe biuro do spraw reformy rolnej i parcelacji. Ojciec przyjął 
mnie tak zwyczajnie, jakbym powrócił z wakacji. Znacznie wylewniej przyjął mnie 
subiekt, nie mówiąc o matce, która bardzo się rozczuliła, roniąc wiele 
serdecznych łez z po-wodu zobaczenia syna. 
Przyjechałem w ciepły czerwcowy ranek i aż kusiło mnie, żeby od razu po 
powitaniu iść na miasto i oblecieć wszystkie stare, roisickie kąty. Niestety nie 
mogłem. Z wiadomych przy-czyn palił mnie dojmujący wstyd. Wydawało mi się, że 
kiedy pojawię się na ulicy, każdy bę-dzie mi się przyglądał i wytykał palcem. 
Przywiozłem trochę prezentów. Dałem je nie tylko rodzicom, ale i subiektowi. 
Matka namawiała mnie, abym położył się spać i po męczącej dro-dze odpoczął. 
Tęsknota za dawno nie oglądanym, rodzinnym domem, była silniejsza. Ojciec z 
subiektem udał się do starostwa w sprawie odwołania od otrzymanego nakazu, sklep 
był za-mknięty, pracowali w nim dzień czy dwa wcześniej wynajęci malarze, a ja 
na przemian, to słuchałem opowieści z lat wojny, to odwiedzałem te wszystkie 
zakamarki, w których minęło mi dzieciństwo i młodość. Cały prawie świat został 
nieomal przenicowany, a u mnie w domu nic nie uległo zmianie. W kuchni wciąż 
stało moje łóżko, na którym spałem, w szufladach stołu, przy którym odrabiałem 
lekcje, nadal znajdowały się moje osobiste szpargały, papiery i świadectwa 
szkolne, mój rower, doskonałej firmy „Kamiński”, stał na strychu okryty kurzem, 
w szafie wisiały szkolne mundurki, a w pokoju ojca wciąż były jeszcze zamocowane 
przyrzą-dy gimnastyczne. Machinalnie wyjąłem swoje ostatnie świadectwo, 
wydobyłem parę zdjęć i piękny, wielofunkcyjny scyzoryk, który niegdyś był moją 
dumą, i odłożyłem na bok. Potem znowu wróciłem do matki, która opowiadała mi o 
kolegach, wymieniała nazwiska tych, któ-rzy żyli, i tych, którzy polegli. Ale 
wspomnienia te tylko jątrzyły moje rany, zdawały się wskazywać, komu zawdzięczam 
swoje haniebne ocalenie. Wtedy pojąłem, że nie doczekam się tu żadnych 
publicznych oświadczeń ani nawet zwykłych przeprosin w cztery oczy, i że to ja 
raczej powinienem im podziękować za to, że pozostałem wśród żywych. Wizyta ojca 
w starostwie przeciągnęła się aż do obiadu, obaj z subiektem wrócili stamtąd 
wściekli, lecz oj-ciec nie zamierzał rezygnować, sądził, że jeśli nie tu, to w 
województwie zdoła jeszcze wszystko odkręcić. Zaraz też wyznaczył mi dokładne 
zadania na dzień jutrzejszy, darowując mi łaskawie dzień powrotu na wypoczynek. 
Postanowiłem więc raz na zawsze z tym skończyć. I wyjechałem z Rosic o świcie 
następ-nego dnia, zostawiając jedynie list, w którym w krótkich słowach 
wyłożyłem motywy swego postępku. Z tego zaś, co przywiozłem ze sobą z niewoli, 
zabrałem tylko dodatkową koszulę, sweter, zegarek oraz przybory do golenia. 
Ostatnie świadectwo szkolne i scyzoryk zabrałem również. 
Oto, jakie wspomnienia i jakie myśli, panie Radwan, nurtowały mnie, kiedy 
siedziałem na ławce w pobliżu, kto wie czy nie jedynej, rosickiej kwiaciarni z 
potężnym bukietem szklar-niowych róż w rękach, czekając, aż zakończą się 
uroczystości żałobne nad świeżym grobem mojej matki. Gdy stwierdziłem, że 
starczy już tego wysiadywania, ponownie udałem się na cmentarz. Było już tutaj 
pusto, a kopczyk ziemi wznoszący się nad ciałem. mojej rodzicielki pokrywały 
szczelnie liczne wieńce i bukiety kwiatów. Przyklęknąłem i ogarnął mnie niewy-
słowiony żal, że nasze drogi tak się opacznie rozeszły, że władza ludu i 
sprawiedliwość spo-łeczna odbiły się od zatwardziałych serc moich rodziców jak 
od muru. Rozczulać się jednak nad sobą już dłużej nie mogłem. Zostawiłem na 
grobie te piękne róże i wolno poszedłem do miasta. Zrobiło się nieomal upalnie, 
a mój maskujący strój męczył mnie bardzo. Chciało mi się pić, od przeżytych 
emocji bolała mnie głowa. Nie wiadomo kiedy, znalazłem się pod tą samą gospodą 
ludową o nazwie „Zacisze”, w której jesienią kupowałem wódkę. Wszedłem do 
środka. Mimo wczesnej jeszcze pory było już dosyć tłoczno. Za dawnych lat była 
tutaj pry-watna restauracja, wtedy nazywała się „Rarytas”. Zatrzymałem się w 
barze i od razu, żeby dziesięć razy nie chodzić, zamówiłem flaki, śledzika, dwie 
butelki oranżady i trzy setki wód-ki. Gnał mnie pośpiech i wciąż dręczyła 
pozbawiona przecież uzasadnienia obawa, że pomi-mo maskującego stroju ktoś mnie 
rozpozna. Widziałem bezsens tej obawy, a przede wszyst-kim jej nieaktualność, 
ale nadal nie przestawałem się spieszyć. Dopiero wódka przywróciła mi równowagę. 
Zapaliłem papierosa i wyszedłem na rosicki rynek. Miasto miało już dwie 
taksówki. Właśnie napatoczyła się jedna z nich. Wsiadłem i kazałem się odwieźć 
na dworzec. 
Nigdy więcej już do Rosic nie pojechałem i nigdy już nie pojadę. Przypuszczam 
jednak, że ojciec żyje. W następnych latach bowiem potrafił mnie razić nawet na 
odległość. Kiedyś tra-fiła mi do rąk gazeta z artykułem, w którym omawiany był 
ruch oporu w Rosicach. Pomijając już to, iż faktycznie znalazłem tam nazwiska 
byłych członków grupy bojowej „Odwet”, sporo miejsca poświęcone było również 
mojemu ojcu, który na szeroką skalę prowadził podczas okupacji kolportaż 
podziemnej prasy i wydawnictw, utrzymywał punkt kontaktowy, prze-chowywał 
rannych partyzantów oraz organizował zaopatrzenie oddziałów leśnych w żywność i 
leki. O pomyłce nie mogło być mowy, ponieważ wymieniony był z imienia i 
nazwiska, z dodaniem pseudonimu „Powielacz”. Ostatnia wiadomość pochodzi sprzed 
dwóch lat. Przy-wiózł ją jeden z pracowników mojej instytucji, który był w 
Rosicach służbowo. Opowiadał o pewnym kulawym staruchu, który w pobliżu siedziby 
powiatowych władz politycznych i ad-ministracyjnych, sprzedając ze zdezelowanego 
wózka sałatę, rzodkiewkę i inne nowalijki, zaczął okładać laską młodego, 
rozczochranego chuligana, który na chodniku rozbił butelkę i nie chciał 
pozbierać szkła. Nie wiadomo, jak by ten incydent się zakończył, gdyby nie prze-
chodnie, którzy odciągnęli od leżącego już na ziemi łobuza rozjuszonego kalekę. 
Tym star-cem był bez wątpienia mój ojciec. Przemawiała za tym gwałtowność 
reakcji i opis zewnętrz-nego wyglądu. Przeżyłem to głęboko. Ale to było 
wszystko, na co mogłem się zdobyć. 
W Warszawie powitał mnie deszcz. Zapadał już wieczór, nad połyskującymi od wody 
jezdniami unosiła się nasycona wilgocią mgła. Kilka godzin jazdy pociągiem i coś 
zupełnie innego, jakby odrębna strefa klimatyczna. Z dworca aż na osiedle Młynów 
szedłem piechotą. Zdarzało mi się to coraz częściej, bo coraz częściej 
odczuwałem niechęć do domowego ogni-ska. W tamten jednak wieczór dodatkowo 
wypełniał mnie smutek. Ale czy mogłem postąpić inaczej? Czy wolno mi było służyć 
idei, a jednocześnie utrzymywać ścisły rodzinny związek z jej jawnymi wrogami? 
Idąc tłamsiłem w sobie ból, kojąc go długim szeregiem wywołanych z pamięci 
zniewag, których zaznałem od ojca. Zbyt duży jednak był ciężar smutku. Potrze-
bowałem wsparcia, tej siły, której mi wtedy zabrakło, abym ten ciężar mógł 
unieść. Idąc wstępowałem do licznych jeszcze wówczas w Warszawie barów i knajp. 
I w miarę jak napeł-niałem się alkoholem, ciężar ów zdawał się maleć. Ostatni 
postój wypadł mi w barze przy Hotelu Saskim. Tam zrzucając gniotący mnie ciężar, 
zwierzyłem się przygodnemu pijakowi. 
– Bydlaku! – zawył ten człowiek. – Bracie! Ja, też jestem bydlę. Ty wiesz, ilu 
ja ludzi wsa-dziłem do ciurmy? 
Dalej był tylko knajpiany poszum, bełkot, nie kończące się angielki pełne wódki 
i oślizgłe, tryskające śliną pocałunki tego pijaka. Ocknąłem się późno w nocy na 
ławce, już na terenie mojego osiedla. Było mi zimno. Nie miałem na sobie 
maskującego płaszcza ani kapelusza. Pomacałem się. Nie miałem także portfela. 
Klucze na szczęście były, nie zabrano mi ich. Chciałem po cichu wejść do 
mieszkania, ale żona nią spała. Karmiła płaczącą Monikę. Zatoczyłem się na 
środek pokoju i dopadłem do łóżeczka z dzieckiem. Ogarnęła mnie ojcowska 
czułość. 
– Zostaw ją! – zaczęła krzyczeć żona. – Uchlałeś się, ty świnio! Gdzie masz 
płaszcz? Ukradli ci? 
Potoczyłem się na najbliższe krzesło. Chciałem jej opowiedzieć o swojej męce, o 
tym, co tego dnia przeżyłem, ale ona nie dała mi dojść do słowa. 
– Chlasz wódkę, dla wszystkich masz czas, tylko dla rodziny go nie masz. 
Rozejrzyj się 
chociaż. Zobacz, jakie tu klitki. I ja mam w tych warunkach dobrze wychować 
dziecko? Zbliżyła się i chwyciła mnie za ramię: 
– Obudź się! Przetrzyj te swoje zapijaczone ślepia. Słyszysz? Ten, co mieszkał 
przez ścia-nę, przeprowadził się dzisiaj na nowe mieszkanie. Dwa pokoje z 
kuchnią dostał. A kim on znowu jest? Inżynierek jakiś. Gdzie mu do ciebie? 
Odpowiedz mi coś! No! Odezwij się, ty gnoju! 
Nie wytrzymałem już, panie Radwan. Przysięgam, że ani przedtem, ani już później, 
nie uderzyłem żony. Ale wtedy dostała. Raz, za to mocno. Aż upadła, aż pociekła 
jej z nosa krew. 
Przestaliśmy już rozmawiać zupełnie. Nasze pożycie cielesne ograniczyło się do 
niezbęd-nego minimum. Po prostu co jakiś czas, wieczorem, ona kładła się naga na 
łóżku i czekała na mnie. Jeśli przyszedłem do niej, to ulegała mi, a jeśli nie, 
to wkładała koszulę i kładła się spać. Niekiedy jednak musieliśmy zamienić parę 
słów. Kończył się jej urlop macierzyński, trzeba było ustalić, czy dziecko 
oddamy do żłobka, czy żona zrezygnuje z pracy. Ustaliliśmy to drugie. Inne 
sprawy powoli wygładzały się. Ukradzione razem z portfelem dokumenty ode-słano 
mi pocztą. Byli jeszcze wtedy uczciwi złodzieje. W biurze wszystko szło zwykłym 
try-bem. Pijakiem nie byłem nigdy, tamto zdarzenie to pojedynczy wyskok. Dla 
świętego spo-koju, choć byłem temu przeciwny, poszedłem także do kwaterunku z 
żądaniem zamiany na-szego mieszkania na większe. 
– Przecież towarzysz – powiedziała kierowniczka – dopiero co otrzymał 
mieszkanie, pokój 
z kuchnią. Na dwie dorosłe osoby i dziecko to luksus w obecnej sytuacji. 
Zdenerwowałem się i wygarnąłem jej wszystko, co wiedziałem o Brzegu-Zielonackim. 
– Nas życie prywatne towarzysza Zielonackiego nie obchodzi – usłyszałem. – I was 
też nie powinno obchodzić. Radzę wam po dobroci. Natomiast, jeżeli rozchodzi się 
o to mieszkanie, to u towarzysza Zielonackiego występuje objaw gruźlicy żony. 
Nie może przebywać z nią w jednym i tym samym pomieszczeniu. To chyba i dla was 
jest jasne? 
Fanaberie mojej żony naraziły mnie tylko na nowy wstyd. Byłem jak ogłupiały i 
nie bar-dzo wiedziałem, co o tym sądzić. Po kilku dniach zrozumiałem. Czas 
spontanicznych działań już minął. Nasza rzeczywistość komplikowała się, bo i 
wróg robił się coraz bardziej przebie-gły. Wykazałem czujność, ale zabrakło mi 
odpowiedniego rozeznania. To była lekcja. Posta-nowiłem zachować pełną 
dyskrecję. Nie rozmawiać o tym z nikim, nawet z sobą. 
Kiedy nadeszło lato, pojechaliśmy na wczasy rodzinne do Międzyzdrojów. 
Zabiegałem, żeby te wczasy otrzymać. Jako głównemu księgowemu nie przyszło mi to 
trudno. Niezbyt jeszcze za tamtych lat zatłoczone nadmorskie plaże, cisza, 
piękny las położony w niedalekiej odległości od miasta, wszystko to sprawiło, że 
moje życie prywatne znów powróciło do jakiej takiej normy. Ale żona patrzyła już 
na mnie innymi oczami. Jak na kogoś, kto stał się nagle zwykłym człowiekiem. 
Tutaj zastały nas wypadki poznańskie. Byłem oburzony. 
– Pomyśl – powiedziałem do niej – jak długa i jak bezczelna jest ręka 
amerykańskiego im-perializmu. 
– Głupi jesteś – odparła – i co -cię obchodzi Poznań. Ważne, że. w Warszawie 
jest spokój. 
Nie byłeś tam zresztą, więc nie wiesz, jak tam jest naprawdę. Podsunąłem jej 
gazetę. 
– Przeczytaj – powiedziałem – to się dowiesz. 
Pan dobrze wie, panie Radwan, że to nie ja, ale ona miała rację. Minęło zaledwie 
kilka miesięcy, a bezczelna, imperialistyczna prowokacja zamieniła się w 
słuszny, robotniczy pro-test. 
– Oczywiście. Doskonale pamiętam te czasy, panie Książkiewicz. Piękne dni. 
Nieustannie z zebrania na zebranie. Z zachrypniętym gardłem, z rozwianym włosem 
i z rozwianym notat-nikiem. Wielka emocja. Wspaniały, jesienny poród 
socjalistycznej demokracji. 
Chciałem powiedzieć coś jeszcze, skorzystać z tego, że on milczy, ale zabrakło 
mi kon-ceptu. Udałem więc głębokie zamyślenie. Po chwili częstuję go papierosem. 
Palimy. Książ-kiewicz trzyma papierosa w ustach, wspiera się rękami o krawędzie 
łóżka i przesuwa się nie-co wyżej na poduszki. Zauważyłem, że ma dwie, że 
załatwił sobie dodatkowy przydział. Na jego twarzy podniecenie, a może to tylko 
wyraz skupienia? Nieistotne. A ze mną kiepsko. Niby siedzę tu przy nim, niby 
udaję chojraka, nic mnie nie boli, a jednocześnie słabość wszechogarniająca 
rozchodzi się wzdłuż ścięgien. Muzyka. Niezbyt głośna, za to skoczna i wyraźnie 
słyszalna. Więc dziennik się kończy i zaraz będzie film. Wiedziałem nawet jaki, 
lecz przestały mnie interesować ruchome obrazki. Stukot drewniaków przybliżający 
się z głę-bi korytarza. Oglądam się. Poznać łatwo, bo zastępca docenta wysoki, a 
Sukmański z brodą. Szybszy, osobny klekot drewniaków i dogania ich siostra. 
Teraz już równy stukot. Nie za-trzymują się, idą prosto. 
– Uwaga! Nalot, panie Książkiewicz – mówię. – Koniec palenia. 
Gasimy papierosy, a oni już są na sali. Od razu idą do tego, który ma 
transfuzję. Odzywa się Sukmański: 
–
No, co? Lepiej już? Za godzinę robimy z panem porządek. 
–
Mocno boli – odpowiada pacjent. 
–
Dostanie pan coś na uspokojenie – mówi zastępca docenta. 
Tej siostry nie znam zupełnie. Dużo nowych twarzy pojawiło się tutaj. Rozłącza 
transfuzję, skapało już wszystko. Wychodzi. Szybko stukają drewniaki. Cichną. Po 
paru chwilach to sa-mo, tylko w odwrotnej kolejności. Przyniosła strzykawkę. 
Zastępca docenta podwija nowemu rękaw i robi mu zastrzyk. A Suikmański krąży po 
sali. Rozmawia z tymi dwoma, którzy nie lubią chodzić, Potem zatrzymuje się przy 
nas: 
–
Dym czuję, co to za palenie na sali? 
–
Kolega dzisiaj jest leżący – mówię – inaczej by tutaj nie palił. 
–
Schowajcie chociaż, do cholery, tę popielniczkę, Niech jej na wierzchu nie 
widzę. 
– 
Schowaj ją pan do szafki, panie Radwan – mówi do mnie Książkiewicz – trudno mi 
dzi-siaj się schylać. 
Schowałem popielniczkę. Poszli. Wyjąłem ją znów. Postawiłem tam, gdzie była. 
Zabawa? Być może. Książkiewicz kaszle. Zanosi się tym kaszlem, a potem mówi: 
– 
Pan pamięta, że zmiany personalne na najwyższym polityczno-gospodarczym szczeblu 
spowodowały liczne zmiany również i na dole. Pan obserwował to inaczej, Nie ze 
zwykłej, lecz z redaktorskiej perspektywy. A ja w tych zmianach nie tylko 
bezpośrednio uczestniczy-łem, ale odczułem je również na własnej skórze. Wkrótce 
okazało się bowiem, że moja zaan-gażowana przeszłość i dwie klasy przedwojennego 
gimnazjum handlowego nie nadają się już do nowych, wyższych wymogów. Główny 
Zarząd Przetworów i Koncentratów przestał ist-nieć. Dawna reorganizacja, do 
której i ja walnie się przyczyniłem,. była tylko kroplą w morzu nowych potrzeb, 
bo nawet sama nazwa nie byłaby już adekwatna do aktualnych treści. Po-wołano 
więc Naczelny Zarząd Produkcji Konserw Mięsnych, Warzywnych i Mrożonek, jed-
nocześnie odwołując mnie ze stanowiska głównego księgowego. 
W nowej sytuacji stary gmach byłego Głównego Zarządu Przetworów i Koncentratów 
okazał się za ciasny. Postanowiono zatem dobudować nowe skrzydło, znacznie 
większe od gmachu macierzystego. A przecież można było ścieśnić meble, 
wprowadzić specjalne limity wykorzystania powierzchni biurowej. Sam dokonałem 
takich wyliczeń, przedstawiając je nowej dyrekcji. Wyliczenia były ścisłe, 
oparte na moim wieloletnim doświadczeniu, ale nie-stety pominięto je zupełnie. 
Reorganizacja niosła za sobą również i inne zmiany. Ilość stano-wisk 
kierowniczych wzrosła dwukrotnie i o tyle przynajmniej wzrósł szeregowy 
personel. Rozrosły się niepomiernie wytyczne, choć zadania w zasadzie pozostały 
bez zmian. A nawet zmalało ich realne wykonanie. Liczne szeregi pracowników 
Naczelnego Zarządu Produkcji Konserw Mięsnych, Warzywnych i Mrożonek przez 
długie miesiące zajęte były przede wszystkim efektywnym rozstawianiem nowych 
mebli, a nie wdrażaniem się do właściwej pracy. Nawet ta ogromna sala, zwana za 
sanacji salą kolumnową, gdzie z takim powodzeniem rozpoczął swoją działalność 
założony przeze mnie zespół i tak bez sensu się rozpadł w okre-sie odnowy, 
podzielona została na liczne komórki i boksy, w których mrowili się ludzie, czę-
sto także w godzinach nadliczbowych. Ich mozolna, fizyczna praca wydawała się 
nie mieć końca. Meble ustawione dzisiaj, nazajutrz znów zmieniały miejsce 
swojego chwilowego po-stoju. Podobnie było ze sprawą oświetlenia, a także koloru 
ścian, zwłaszcza w owych komór-kach i boksach, gdzie w niewielkim tylko stopniu 
można było korzystać z oświetlenia dzien-nego. Zwalczały się tu nie tylko 
różnice zdań, ale udowadniana była wyższość jednych sta-nowisk służbowych nad 
drugimi. W tej sytuacji kolor ścian ulegał wielokrotnej przemianie. Płoszeni 
przez malarzy pracownicy wpadali w kubły z farbą, niszcząc swoje prywatne ubra-
nia, bo umysłowym nie należała się odzież ochronna. Lampy przyczepiano raz u 
sufitu, raz z boku, a innym znów razem całkiem w rogu. A gdy po wielu 
merytorycznych dyskusjach ustalono mniej więcej jednolitą koncepcję i wykonano 
ją, okazało się, że lepsze i bardziej modne jest oświetlenie jarzeniowe. 
W tych trudnych miesiącach nie oszczędzałem się, panie Radwan. Mogę nawet powie-
dzieć, że dałem z siebie wszystko, co mogłem dać, jeśli nie więcej. Pracowałem 
po szesnaście godzin na dobę, właściwą robotę bowiem, i to już zupełnie 
gratisowo, wykonywałem dopiero w domu. Zdejmując mnie ze stanowiska głównego 
księgowego powierzono mi sprytnie zor-ganizowanie zupełnie nowej dziedziny 
działania i produkcji. A mianowicie kierowanie dzia-łem mrożonek. Musiałem 
zaproponować nie tylko filialne rozmieszczenie zakładów produk-cyjnych, ustalić 
z grubsza typ urządzeń chłodniczych, rozruchową i zakładaną wysokość pro-dukcji, 
ale także przedstawić konstruktywne wnioski dotyczące takich zmian w modelu kon-
sumpcyjnym społeczeństwa, które by zapewniały w bliższej i dalszej przyszłości 
pełny zbyt naszym wyrobom. Większość tych prac wykonałem sam, gdyż podległy mi 
kilkunastoosobo-wy zespół zajęty był w pierwszym rzędzie sprawami drugorzędnymi. 
Proponując rozmiesz-czenie zakładów filialnych, posłużyłem się kluczem prostym i 
logicznym. Rozmieściłem je w tych rejonach, gdzie od lat istniały tradycje 
dobrego, intensywnie prowadzonego warzyw-nictwa. Co zaś się tyczy zmian modelu 
konsumpcyjnego, to po zastanowieniu zaproponowa-łem posunięcia radykalne. Po 
pierwsze, globalny wykup zbiorów od wszystkich producentów, i po drugie, 
stopniowe, coraz znaczniejsze zmniejszanie dostaw świeżych warzyw do handlu i 
sukcesywne zastępowanie ich warzywami mrożonymi. W początkowym okresie nasze 
zakła-dy nie byłyby oczywiście w stanie zamrozić całego skupu, więc 
pozostawałyby na składowi-skach spore, łatwo ulegające popsuciu nadwyżki. Ale 
zmiana modelu konsumpcyjnego wy-magała niestety ryzyka i nieuniknionych strat. 
Aby te straty pomniejszyć, wpadłem na po-mysł, żeby odpłatnie przeznaczać 
nadwyżki na skarmianie bydła lub w najgorszym wypadku kompostować je, a 
następnie, już w postaci poszukiwanej ogrodniczej ziemi, sprzedawać na-szym 
producentom. Zaproponowałem też, w celu powstrzymania panującego chaosu, powo-
łanie komisarza do spraw umeblowania, oświetlenia i wystroju wnętrz, który 
posiadałby pełne uprawnienia i pełnomocnictwa dyrekcji naczelnego zarządu i 
którego decyzje byłyby osta-teczne i absolutnie wiążące. Przestrzegłem również, 
aby przy dobieraniu kadry kierowniczej zwracać więcej uwagi na jej pochodzenie 
klasowe i postawę ideologiczno-etyczną, mniej zaś na rzekomą, jak na razie tylko 
gadatliwą, operatywność. 
– Przepraszam, ze przerwę – wtrąciłem – ale w tym okresie pan jakby zbliżył się 
do swo
jego ojca w sensie tej samej, warzywnej branży. Popatrzył na mnie i nie 
zwracając zupełnie, uwagi na to, co powiedziałem, kontynuował: 
– Wszystkie te projekty przedłożyłem dyrekcji na piśmie. Nie spotkały się jednak 
z nale-żytym oddźwiękiem. Bowiem dyrekcja miała odmienne koncepcje. Według niej 
na przykład zamrażalnie winno się instalować nie w rejonach tradycyjnie dobrych 
upraw, ale tam, gdzie takich upraw zupełnie nie ma, aby tym strategicznym 
chwytem zakorzenić na stałe wśród ludności, siłą rzeczy spragnionej zieleniny, 
popyt na mrożonki. Projekt zagospodarowania nadwyżek i pomniejszenia strat 
pominięty został milczeniem. Propozycją powołania komisa-rza i ostrożniejszego 
doboru kadr wywołałem, krótko mówiąc, prawdziwą burzę w szklance wody. Niektórzy 
ludzie przestali mi się kłaniać i na mój widok odwracali się plecami. 
Na efekty moich opracowań nie musiałem już długo czekać. Skierowano mnie na etat 
kie-rownika zbrojami jednego ze stołecznych przedsiębiorstw budowlanych. Gięło 
się tam stalo-we pręty używane do konstrukcji żelbetowych. Zbrojarnia znajdowała 
się na dalekim wów-czas Służewcu, wciśnięta w badylarskie pola pomiędzy 
widocznymi w oddali terenami Pań-stwowych Wyścigów Konnych a zabudowaniami 
zakładu karnego. Przebywając tam miałem wrażenie, że znajduję się na jakiejś 
odległej prowincji. Zakres moich nowych obowiązków z ledwością mieścił się na 
pięciu stronach gęsto zadrukowanego maszynopisu. W rzeczywisto-ści jednak w 
ciągu całego dnia składałem zaledwie kilka podpisów na ważniejszych doku-
mentach, niczego więcej nie mając do roboty. Oprócz mnie była tam zatrudniona 
panienka biuralistka, był majster, magazynier, brygadzista, było także siedmiu 
pracowników fizycz-nych. Nie mogąc bezużytecznie wysiedzieć na miejscu, 
wymykałem się ze zbrojami na krót-sze i dłuższe spacery. Przyglądałem się 
wyrobnikom pracującym na badylarskich polach, dziwiła mnie ich radość i mrówcza 
pracowitość, a niekiedy nawet wędrowałem na teren wy-ścigów, aby poobserwować 
treningi. Było lato, upalne dnie, więc z tym większą niechęcią gnany jedynie 
poczuciem obowiązku wracałem do znajdującego się w nagrzanym baraku biura. W 
pobliżu moi zlani potem i spaleni słońcem robotnicy ładowali na samochody gotowy 
już materiał zbrojeniowy. Kusiło mnie, panie Radwan, aby mimo wielu lat pracy na 
odpowie-dzialnych stanowiskach stanąć razem z nimi do tej brudnej i ciężkiej 
roboty i tak jak oni po-znać smak rzetelnego zmęczenia. Były to jednak tylko 
mrzonki, na coś takiego bowiem nie mogłem sobie pozwolić. Wchodziłem więc do 
baraku, gdzie majster na podstawie nadesła-nych zleceń ustalał harmonogram pracy 
na jutrzejszy dzień, spiesząc się, aby zdążyć mi go jeszcze przedłożyć, 
magazynier zaś, łysy i tłusty jak opasła żaba czterdziestolatek, bezcere-
monialnie, nie przejmując się niczyją obecnością próbował, jak zwykle, namówić 
panienkę biuralistkę, aby odbyła z nim stosunek płciowy. Przywoływałem go do 
porządku i sam z ogromnym wysiłkiem próbowałem udawać, że coś robię. Czas wlókł 
się niemiłosiernie, a wszystkie godziny były podobne do siebie jak dobre, 
fachowo zrobione zapałki. 
Pozbawiony możliwości prawidłowego rozwoju wyczerpywałem swoją energię w drob-
nych utarczkach z żoną, rozpoczynając długi etap głupienia w domowych 
pieleszach. Wresz-cie, gdy moja cierpliwość zaczęła się wyczerpywać, 
przypomniano sobie o mnie na odpo-wiednim szczeblu. Wykorzystałem urlop, a 
następnie zostałem skierowany do Biura Rozwoju Perspektywicznych Prognoz 
Wykorzystania Surowców Wtórnych, w skrócie: „Biurpersprog”. Instytucja ta 
dopiero się zawiązała, więc tym bardziej mnie to cieszyło. W każdej pracy wi-
działem przede wszystkim jej aspekt polityczny, więc nie miało znaczenia, w 
jakim przedsię-biorstwie zostanę zatrudniony. Pod warunkiem, że będzie to 
funkcja odpowiedzialna, na mia-rę moich możliwości i doświadczenia, a nie błaha 
i nijaka. 
Zamilkł, a potem nagle poderwał się i usiadł. Jedna z poduszek strącona spadła 
na podłogę. Wstałem ze stołka i schyliłem się, żeby ją podnieść, a on w tym 
czasie zaczął krzyczeć: 
– Panie Radwan! Jakby pan nie był redaktorem, to kim chciałby pan być? Pytam 
się, ale i tak wiem. Pan chciałby być menadżerem kluczowego przemysłu! To jasne. 
Decydować, za-rządzać i wykonywać! Cały czas w ogniu walki o plan! I ciągle tym 
swoim służbowym – przepraszam za wyrażenie – szybkopierdnym pojazdem z jednej 
doniosłej narady na drugą doniosłą konferencję. W nieustannym ruchu, w 
nieustającym napięciu. Proszę się nie odzy-wać! Bo sam chciałem być menadżerem. 
Chciałem, ale mi nie wyszło. 
Oklapł. Osunął się, jak niekiedy osuwa się płachta podczas odsłaniania tablicy 
pamiątko-wej lub upamiętniającej. Skorzystałem z okazji i szybko podłożyłem mu 
pod plecy podnie-sioną z podłogi poduszkę. 
– Panowie – zajęczał ten nowy, który jeszcze dzisiaj miał iść pod nóż – na 
miłość Boską, 
ciszej! Proszę tak nie krzyczeć. Ja już nie mogę. Usiadłem. Otarłem rękawem pot 
z czoła. 
– 
Pan pewnie pomylił adres – odparłem nowemu. – Pan może chciał być w prywatnej 
kli-nice Rockefellera? Ale nic straconego. Pan poprosi, to pana przeniosą. 
Samolotem. Albo jesz-cze lepiej sputnikiem. 
– 
Zostałem kierownikiem działu gospodarczego – powiedział tak cichym i bezbarwnym 
głosem Książkiewicz, że musiałem przychylić się, żeby lepiej go słyszeć. – A to 
już z góry stawiało mnie na straconej pozycji. Biuro Rozwoju Perspektywicznych 
Prognoz Wykorzy-stania Surowców Wtórnych było rodzajem instytutu badawczego. 
Liczyli się głównie okular-nicy naukowcy. Ten ciągle rosnący zastęp magistrów 
przeważnie chemii, biologii i rolnictwa ozdobiony kilkoma doktorami – później 
proporcja ta uległa wyraźnej zmianie, było zaledwie 
paru magistrów – odciskał się na wszystkich zadaniach, jakie stały przed 
„Biurpersprogiem”. Czułem się tam tak, jakbym przeniesiony został żywcem w okres 
feudalizmu. Hierarchia i ściśle przestrzegana gradacja, panie Radwan. Funkcje 
społeczne przypisane do stanowisk służbowych lub raczej naukowych. Pracownicy 
pierwszej i pracownicy drugiej kategorii. Dłubanina i żadnej płomiennej 
bojowości na drodze do realizacji planu. Pełniłem stanowisko kierownicze, a 
zaliczałem się do personelu pomocniczego. Po raz pierwszy od paru lat nie 
wybrano mnie do egzekutywy. Zakres mojego oddziaływania to tylko mój personel. 
Kilka biuralistek, zaopatrzeniowiec, magazynier oraz sprzątaczki. 
Stan psychiczny, w jakim się znajdowałem, był fatalny. Bezwzględnie i z całą 
swoją ko-biecą pazernością wykorzystywała to żona. Byłem dla niej przygłupim 
niedorajdą, ona zaś z niezwykłą wręcz łatwością wkraczała w etap nieustannego 
nadążania za nakazami mody. Wiecznej troski o to, na przykład, czy najnowszy typ 
spodni wciśnie się na jej tyłek i czy jej tyłek ma taki krój, jaki wymagany jest 
u współczesnej kobiety. 
– 
Marian, powiedz mi – spytała mnie kiedyś - czy ja mam modne pośladki? Ty znasz 
mnie najlepiej. A z tyłu sama dobrze się nie obejrzę. 
– Nie wiem – odparłem – nie znam paryskiej mody w tym temacie. 
– 
Wiedziałam, że tak powiesz – oburzyła się w ten swój szczególny, chłodny sposób. 
– Do czego ty się nadajesz? Kazałbyś mi się chociaż rozebrać. Każdy mężczyzna by 
to zrobił na twoim miejscu. Najlepiej idź już na rentę albo na dłuższe 
chorobowe. 
Proszę nie myśleć, że opowiadam tu jakąś satyrę. Nic podobnego. Tak lub w sposób 
bar-dzo zbliżony wyglądało moje codzienne życie w domowych pieleszach. Gdyby 
chociaż chciała poprzestać na sobie! Gdzie tam. Ze mnie też zapragnęła zrobić 
małpę na obcy model. Ale nie ze mną taki numer, panie Brunner, jakby powiedział 
kapitan Kloss. Nie dałem się. Córkę mi jednak przekabaciła zupełnie. 
Ginąłem, panie Radwan, a co najgorsze, pośród pozorów przydatności. W sensie 
zawodo-wym robiłem bowiem dużo. To na mojej głowie spoczęła niebawem większość 
spraw zwią-zanych z adaptowaniem przyjętej przez Biuro Rozwoju Perspektywicznych 
Prognoz Wyko-rzystania Surowców Wtórnych, znajdującej się w najbliższym 
sąsiedztwie, byłej fabryki gwoździ, a mianowicie dwóch jednopiętrowych biurowców 
i hali produkcyjnej. W następ-nych latach położyłem również wielkie zasługi w 
zakresie humanizacji miejsc pracy poprzez wprowadzenie żywego uzielenienia, 
zwłaszcza paprotek zawierających dodatnią jonizację, oraz tamującego ludzkie 
zmęczenie koloru ścian zarówno w biurach, jak i w laboratoriach „Biurpersprogu”. 
Ale przecież nie o to mi chodziło, panie Radwan, to nie ten kierunek pod-
powiadała mi ambicja i wrodzone predyspozycje. Chciałem, aby moja niestłamszona 
ide-owość i wielka wola działania mogły się w pełni uzewnętrznić w 
ogólnonarodowym dążeniu ku lepszej przyszłości. A tymczasem te tak potrzebne 
społeczeństwu walory marnowały się w zaściankowej dłubaninie. 
W „Biurpersprogu” dokonywano między innymi przerobu odpadów wełnianych na dosko-
nałe kleje oraz komponenty do wysokokalorycznych pasz białkowych, z włókien 
sztucznych robiono tkaniny izolacyjne, z papieru uzyskiwano ponownie celulozę, 
której używano do wy-robu płyt drewnopochodnych bardzo dobrej jakości, z 
niektórych zaś tworzyw drogą skom-plikowanych zabiegów wytwarzano substancję, 
która po kilkudziesięciu latach leżakowania miała szansę stać się życiodajną 
glebą. Działalność ta, panie Radwan, rozwijała się na ogół owocnie mimo częstych 
kłopotów z surowcami. Składnice odpadków użytkowych, z którymi kooperować miała 
nasza instytucja, robiły trudności z tego powodu, że transakcje z „Biurper-
sprogiem” nie były im wliczane w premię. Ale z biegiem czasu i te kłopoty 
zanikły. Przyzna-no nam środki dewizowe na drugi obszar płatniczy i od tej pory 
potrzebne do przeprowadza-nych badań surowce uzyskiwaliśmy z importu. A mimo to, 
mimo niezakłóconej pracy i ryt-micznego wykonywania planów, dostrzegałem w 
działalności Biura Rozwoju Perspektywicz-nych Prognoz Wykorzystania Surowców 
Wtórnych pewien mankament. Mianowicie taki, że za bardzo grzęźliśmy w 
laboratoriach, a zbyt mało włączaliśmy się w ogólnokrajowy nurt najszerzej 
pojętej industrializacji. Przekazanie do mych rąk stymulowania tego ważnego pro-
cesu w znacznym stopniu zaspokoiłoby moje ambicje. Niestety nie doczekałem się 
takiej de-cyzji. 
– 
Zmień sobie pracę, Marian – mówiła do mnie żona. – Mógłbyś załatwić coś w 
handlu. Masz już praktykę przecież. Najlepiej w artykułach technicznych. 
Prywaciarze się rozwijają. A braki były, są i będą. Reszty chyba nie muszę ci 
tłumaczyć? Tylko czy ty w ogóle potrafisz coś załatwić? Chcesz, to ja to zrobię. 
– 
Milcz, głupia kobieto – odparłem – nie ruszę się nigdzie! Postawiono mnie w 
„Biurper-sprogu”, więc tam zostanę i co najwyżej będę czekał na dalsze zadania. 
Przez parę chwil łapczywie chwytał powietrze. Wciąż byłem pochylony i od tego 
pochyle-nia zaczęły mi drętwieć plecy. Mrówki swędzenia o chwytliwych łapach 
przebiegały tamtędy i nurzały się w strugach potu. 
– 
Żona zaczęła od biura turystyki krajowej – powiedział znów, ale jakby głośniej, 
więc wyprostowałem się trochę – szybko jednak zmieniła biuro krajowe na biuro 
turystyki do kra-jów socjalistycznych. Dalsze jej posunięcia to samowolna zmiana 
imienia na Iza i intensywna nauka języka angielskiego w ramach uniwersytetu 
robotniczego, bo taniej. Robiła to, aby przejść do biura turystyki do krajów 
kapitalistycznych. Kiedy tam przeszła, w jej życiu poja-wił się Władysław Lupa, 
obecnie Patryk, a wtedy jej nowy szef. 
– 
Powinniśmy trochę odpocząć od siebie, Marian – powiedziała mi – wymaga tego 
czasem psychika dwojga ludzi połączonych małżeńskim węzłem. 
Upośledzony staroświeckim nawykiem wierności nie mogłem tego zrozumieć. Na 
skutek tego moje kontakty fizyczne z żoną stały się bardzo rzadkie. Wówczas gdy 
pojawiało się w niej rozluźnione i sporadyczne poczucie obowiązku. Były też, 
wstyd to obecnie przyznać, panie Radwan, kontakty po prostu wyżebrane przeze 
mnie. 
Zgnębiony tym wszystkim szukałem okresowej ucieczki w alkoholu. Pogłębiało to 
jednak jeszcze bardziej moją frustrację i dekadencję. Nie znajdując satysfakcji 
w życiu rodzinnym i nie umiejąc z powodu nadmiaru ambicji na ten brak 
satysfakcji zareagować, pozbawiony równolegle pełnej satysfakcji w działalności 
społecznej i w pracy, gorzkniałem coraz bar-dziej. Ale ile czasu można się 
frustrować? Otrząsnąłem się w końcu. Wyegzekwowałem od żony to, co należało mi 
się przecież na mocy prawa, w wymiarze przynajmniej jeden cotygo-dniowy kontakt. 
Jeszcze lepiej zadziałałem w pracy. Skoro nie dano mi działać tak, jak chciałem, 
założyłem samodzielną sekcję wędkarską, której zostałem długoletnim prezesem. 
Natrafiło to w „Biurpersprogu” na bardzo podatny grunt. Kilkudziesięcioosobowa 
grupa na-szych członków, korzystając z zakupionego ze społecznych środków 
autokaru, wyjeżdżała często nad Bug, Narew czy nad jeziora mazurskie. Wyjazdy te 
były dla mnie wielkim relak-sem i zastrzykiem niekłamanego optymizmu. Przy 
trzaskającym cicho ognisku podczas noc-nych połowów toczyła się sterowana przeze 
mnie dyskusja, dotycząca dynamicznego rozwoju kraju. Ale po powrocie do domu 
znów opanowywała mnie apatia i zniechęcenie. Mieszkali-śmy już gdzie indziej, 
żona załatwiła inny lokal, pełne em trzy, na szczęście w tej samej, so-lidnej 
kategorii budownictwa i w tym samym osiedlu. Bezsprzecznie było nam tutaj wygod-
niej, ale z wiadomych powodów oraz z powodów niepewności co do wygórowanych, 
moim zdaniem, zarobków żony, długo nie czułem się tu dobrze i pozostawałem w 
stanie napięcia. Azylem był dla mnie mój własny pokój, zajmuję ten mniejszy, w 
którym przeczekiwałem najgorszy dla mnie okres pierwszych dni tygodnia, kiedy do 
następnego wyjazdu wędkar-skiego było jeszcze daleko. 
– Ale to nie tylko pańska przebojowość, panie Książkiewicz – przerwałem mu – ze-
pchnięta została do spraw mniej istotnych. Moja również. Ja też chciałem mieć 
swój wkład w dynamiczny rozwój naszego kraju, chciałem demaskować sprawy bolesne 
i zarazem bliskie nam wszystkim. A tymczasem, zamiast być królem przebojowego 
reportażu, dobrowolnie dałem się wcisnąć w wąski szablon problematyki 
międzynarodowej. 
W jego oczach pojawił się tak nieprzejednany, a nawet wrogi wyraz 
zniecierpliwienia, że umilkłem i pozwoliłem mu dalej mówić. 
– Przełożeni zaczęli interesować się moją osobą, panie Radwan. Coraz bardziej. 
Ruszyło się, pomyślałem. Gdzie tam! Naiwność jedynie. To żona ich obchodziła. To 
te wyjazdy ich obchodziły. Nie, żeby do kadeelów albo do Związku Radzieckiego. 
Tylko tam, do zgniłego kapitalizmu, po tę zachodnią walutę. Bo służbowych 
wyjazdów w sprawie surowców było już im mało. Straciłem grunt pod nogami. Koniec 
już ze mną. Wtedy decyzja. Odciąć się mocniej i zagłębić jeszcze w czymś innym. 
Zacząłem się uczyć. Córka Moniczka się uczy i ja się uczę. Co z tego, kiedy ona 
stale tylko matka i matka. Skończyłem technikum ekonomiczne z nagrodą. Potem 
uniwersytet, administracja i prawo. Następna odnowa życia polityczno-społecznego 
zastała mnie już w trakcie pisania pracy dyplomowej. Nie bałem się jej. Odnowa 
mojego stanowiska nie obejmie. I nie objęła. Stanowiska kierowników działów 
gospodar-czych znalazły się poza od nową. Ale jeszcze do reszty nie ostygłem. 
Jeszcze gdzieś we mnie ta dawna nadzieja. Uzasadniona nadzieja. Wielu przecież 
znajomych mi dawniej ludzi znala-zło się w szeregach osób znanych. Zbyt dużo 
nawet. Czekałem. W tajemnicy przed wszyst-kimi spodziewałem się, że spod nowych 
spisów wydobyta zostanie stara lista jednostek pre-dysponowanych, a palec 
jednostki aktualnie decydującej zatrzyma się przy moim nazwisku. Nie zatrzymał 
się. Przy innych tak, ale nie przy mnie. A dla mnie jałmużna. Stanowisko na 
otarcie łez. Kierownik działu inwestycji i planowania w „Biurpersprogu”. 
Skuteczny cios. Do reszty otworzył mi oczy. Żyć. Używać życia. To tylko było 
ważne. Zacząłem więc. Poświę-ciłem się całkowicie tym nowym zadaniom. Wciągnęło 
mnie to bardzo. Lepiej późno niż wcale. Ale co z tego, panie Radwan, co z tego, 
kiedy... 
Skończył się film i odgłos nadciągającego korytarzem tłumu zagłuszył słowa 
Książkiewi-cza. Jego usta jednak poruszały się nadal. Nagle znieruchomiały. 
Potworny grymas bólu wy-krzywił mu twarz. Zerwałem się. Potrącając jadącego ze 
świetlicy Beznogiego, wybiegłem z sali. 
W nocy trapiły mnie sny. Jeden zapamiętałem. Byłem w nie znanym mi mieście z 
jakimś człowiekiem o niewidocznej, jakby przysłoniętej maską twarzy. Chodziliśmy 
pozornie bez celu. W pewnej chwili drogę przegrodziła nam linia kolejowa. 
Nadjechał towarowy pociąg. Na stopniach wagonów stali esesmani, a po dachach 
biegały tresowane wilczury. Niewielkie okienka były szczelnie zakratowane drutem 
kolczastym. Pociągiem tym wieziono więźniów. Ich głuchy, przerażający krzyk 
podkreślał natarczywy stukot kół. Mignęła mi w jednym z okienek twarz matki. 
Rzuciłem się jej na pomoc. Wtedy ten mężczyzna chwycił mnie za kark i znów 
powlókł w stronę miasta. Znaleźliśmy się w dużej, obskurnej knajpie. Był tłok. 
Zaro-śnięty po same oczy kombatant w wyszmelcowanej rogatywce grał na akordeonie 
Czerwone maki na Monte Cassino. Stanęliśmy przy barze i mężczyzna bez twarzy 
zamówił od razu po trzy setki wódki. Nie chciałem, a nawet bałem się pić. I 
miałem rację. Wódka była tak zimna, że po pierwszym łyku rozbolały mnie zęby. 
Obudziłem się. To nie są zęby, to ten najnowszy, kłujący ból w pachwinie. 
Potrzyma trochę i znika. Zwijam się w kłębek i czekam, aż przej-dzie. Co miał 
oznaczać ten sen? I dlaczego zawsze przypominam sobie matkę jako zmęczoną, 
schorowaną kobietę, a nie pamiętam jej młodej twarzy? 
Świt wlecze się wolno jak pijany ślepiec. Zasypiam. 
Podczas obchodu wszystko dla mnie nabiera nowego tempa. 
Docent mówi: 
–
W poniedziałek robimy panu zabieg. Jest konieczny.I za chwilę:
–
Rozmawiałem dziś telefonicznie z pańską żoną.Liczę dni. Ile jeszcze? Wypada 
trzy. I robi mi się gorąco.
–
A nie można trochę później, panie docencie? 
–
Chce pan jeszcze dłużej być na kroplówkach?Pierwsze zdenerwowanie minęło. Bez 
sensu zdenerwowanie. Nie ucieknę im.
–
Nie chcę – mówię. 
Ja idę na operację, a Rogala do domu. Też w poniedziałek. Cieszy się już teraz. 
Co chwila wypada na korytarz, podśpiewuje. Rauch dla odmiany jest milczący. Stoi 
przy oknie odwró-cony do nas plecami i patrzy gdzieś. O jedenastej ma mieć 
bronchoskopię. To nowa metoda badania. Wziernik wprowadzony przez tchawicę do 
płuc. System lusterek, metalowe rury i nawet mała żarówka. 
Opowiadał doktor Sukmański. 
Na łóżku po ojcu Tomaszu leży nowy. Przywieźli go wczoraj. Z wypadku. Poza 
niewiel-kimi śladami na twarzy innych obrażeń nie widać. Musi leżeć, nie wolno 
mu chodzić. Mówi, dlaczego tu jest. 
– Za pierwszym razem – mówi – wypadłem ze statku do Wisły. Założyłem się z 
narzeczoną, że od komina aż do rufy przejdę po poręczy. Straciłem równowagę i 
zanurkowałem. Wyłowili. Nawet niepotrzebnie, bo dobrze pływam. Za drugim razem 
chciałem żonie zrobić niespodziankę, zacząłem myć szyby i wypadłem z okna. 
Niewysoko. Tylko jedno piętro, a pod spodem trawnik. Złamałem obojczyk. Wczoraj 
wyskoczyłem z roboty po następną flaszkę. Zeby było szybciej, poleciałem na 
skróty i wpadłem pod furgonetkę z pieczywem. W samochodzie maska zgnieciona, a 
mnie nic, ale leżeć każą. Do trzech razy sztuka, więc limit mam wyczerpany. 
Udało się, bo zaw-sze byłem na bani. Ten następny raz mogę być trzeźwy i to już 
będzie koniec. 
Opowiada o tym i śmieje się. Wesoły człowiek. 
Pierwszy papieros około południa. Pomiędzy kroplówkami. Nie smakuje mi. Dym jest 
mdlący. Ma metaliczny posmak. Palę jednak do końca. 
Na korytarzu zwyczajnie. Promenowanie. Tylko te nowe twarze. Przybyło ich. 
Do trójki otwarte drzwi. Dobiega krzyk. Ostry i nieprzyjemny. Krzyczy salowa 
Kurzawa. 
Nasłuchuję. 
Jakiś chory podtarł się kawałkiem ligniny i wrzucił to do talerza. 
Witamy się z Guzikiem jak dobrzy znajomi. 
– 
Jednego młodego mam u siebie – mówi – stalowy gwóźdź, piętnaście cali, połknął. 
W kiciu. Na budowie robili, a on nie chciał. Do końca go nosił, ale pracować 
miał zabronione. Teraz przyszedł go wyjąć. Niezły gość, lecz ma apetyt szkodliwy 
dla zdrowia. 
Podumał chwilę. 
– 
Są też i tacy, którzy szkło zjadają jak cukier. Taki akurat smak mają po wódce. 
– A z pa-nem jak? – pyta. 
–
W poniedziałek. 
–
Co w poniedziałek? 
–
Nóż. 
W świetlicy marudzi telewizor. Program dla rolników. O korzyściach wynikających 
z sia-nia wysokogatunkowych traw. Na nasiona. Gapiów z dziesięciu. Nieważne, co 
nadają, ważne, że coś się rusza. Patrzymy trochę, potem idziemy z powrotem. Pod 
szóstką rozstajemy się. Zerkam tam. Młody człowiek rozwalony na łóżku. Je jabłko 
i przegląda jakieś pismo ilustro-wane. 
Beznogi uczy się chodzić. 
Wspiera się na krótkich kulach, pochyla tułów, a później buch, buch, przesuwa 
protezy. 
– Szybkiego kawałka jeszcze teraz nie zafikam – mówi – ale tango to już niedługo 
zatań-czę. 
Przeciskam się pomiędzy kibicami. Stukot tych protez, pokrzykiwanie, a 
Książkiewicz śpi. Z rumorem, bo ciągle nabiera wagi, przesuwam taboret i siadam. 
Zmienił mi się kolega. Wy-raźnie żółta cera, ciemne, prawie czarne smugi pod 
oczami. Przyklejone do czoła mokre wło-sy. Ręce wyciągnięte wzdłuż ciała, dłonie 
też żółto odcinają się od pościeli i schudły jakby. Tylko paznokcie pozornie bez 
zmian, lecz wyglądają obco. Za duże do jego dłoni. Nagle czuję, że obserwuje 
mnie spoza przymkniętych powiek jak spoza kotary. 
Stukają protezy Beznogiego.Ręka Książkiewicza unosi się trochę. Przyzywa mnie. 
Nachylam się, a on mówi szeptem:
– Zaczęło się. Od wczoraj już tak trwa. Ta walka na śmierć i życie.Przerwał. 
Wciągnął kilka haustów powietrza.Te bóle. Coraz większe. Ale to dobrze. Kiedy 
boli, to organizm się broni. Choroba atakuje,
a organizm się broni. Prawdziwa wojna. Do wieczora tak przewiduję. Później 
przyjdzie ulga i 
zwycięstwo. Wierzy pan w to? Z przekonaniem przytakuję mu głową. Brzęk. Beznogi 
upadł. Podnoszą go. 
– Wypadek przy pracy! – wrzeszczy.Ruch ręki Książkiewicza. Nachylam się.
– 
Statystyka – szepcze chrypliwie – a już zwłaszcza statystyka przewidywań 
prawdopo-dobnych, lecz pewnych. Mówiłem panu. Tabela prognozująca zmiany w 
modelu konsumpcji. Z wyprzedzeniem. Na parę lat. Byłem już bliski, ale dałem 
spokój. Nie było czasu. 
Parę haustów powietrza. 
– 
Wrócę do tego. Podejmę jeszcze raz. Można uogólnić. Zastosować do przemysłu. Do 
całej gospodarki narodowej. W przerwach, kiedy ból jest mniejszy, myślę o tym. 
Matematyk potrzebny. Ideowiec. Całki i różniczki. Przeliczanie horoskopów. 
Zainteresujemy resorty, 
roześlemy do ministrów. Czterdzieści dwa ministerstwa chyba. W którymś chwyci. 
Musi chwycić. Wtedy rozejdzie się wszędzie. Nie tylko u nas. Do bliskich nam 
krajów również. Ożywiłem się. 
– 
Panie Książkiewicz – powiedziałem – pan nie zna ostatnich danych. Z poufnych, 
ale jeszcze nieoficjalnych źródeł wiem, że ministerstw będzie pięćdziesiąt 
sześć. Między innymi: Ministerstwo Kooperacji Integracji, Ministerstwo Ogólnej 
Współpracy, Ministerstwo Przeko-nań i Wdrażania Postaw, Ministerstwo Przemysłów 
Pozaresortowych, Ministerstwo Rekulty-wacji oraz szereg innych, których nie 
zapamiętałem. 
Jego twarz jakby pojaśniała. 
– 
Wzrastają szansę – wyszeptał – rośnie zasięg mojego pomysłu. A pan wesprze tę 
sprawę swoim piórem. Liczę na... 
Nie skończył. Opustoszały mu oczy. W jednej dosłownie chwili. Oddychał jednak. 
Ustami. Policzki wzdymały się lekko i znów zapadały. 
–
Panie Książkiewicz – powiedziałem.
Cisza.
–
Panie Książkiewicz!
Cisza.
–
W piłę jeszcze zagram nimi! – darł się Beznogi. – W piłę! 
Położyłem się. Jeśli dla leżenia się tylko kładę, kładę się twarzą do okna. Pada 
śnieg. Już parę razy padał. Ale teraz jest drobny, suchy, prawdziwie zimowy. 
Kiedyś Ziutek pokazał mi w barze „Bazar” krzepkiego staruszka. Staruszek nigdy 
nie miał pieniędzy, ale nigdy też nie tkwił przy pustym kuflu. Zawsze mu ktoś 
postawił, jeżeli nie wódkę to piwo. Miał jednak swoją miarę, pił tylko pod 
humor. I ciągle opowiadał. O lasach i jeziorach, o górach i doli-nach, o 
czerwcowych łąkach kolorowych jak dywany. Nie były to opowieści zmyślone. Gdy 
bowiem robiło się ciepło i bliskie już było lato, czerstwy staruszek pakował do 
plecaka to, co potrzebne mu było do życia, i wyruszał z miasta. Kawałek drogi 
jechał koleją, a potem szedł już tylko piechotą. Miał swoje trasy i 
zaprzyjaźnionych od wielu lat ludzi. Komuś pomógł przy sianokosach, gdzie 
indziej narąbał drzewa czy popracował przy żniwach, komuś innemu naprawił zamek 
lub dorobił klucze i szedł dalej. Boży człowiek. 
Był to słynny złodziej kiedyś, wyjaśnił mi Ziutek. Pracował na pasówkę. Żadne 
drzwi mu się nie oparły. Mistrz w tym fachu. Ale odkąd zerwał z zawodem, grosza 
nikomu nie wziął. Po co mu zresztą. Samotny jest. Po wojnie porobił trochę na 
państwowym jako ślusarz precy-zyjny. Potem załatwił sobie rentę i zaczął żyć 
pięknie jak ptak. 
Przypomniał mi się teraz ten staruszek. I ta wędrówka. Gdyby tak zerwać ze 
wszystkim i wędrować? Przez pola, lasy, góry i doliny. Spać w stogach. 
Koniec marszu. Kroplówka. 
Nowy wstaje z łóżka i wybiera się do ustępu. 
– Do tego baniaczka – mówi wskazując na kaczkę – lać nie będę. 
Rogala opowiada o pijanym łobuzie, którego przywieziono w nocy. Pierś przecięta 
ukośnie nożem, aż do żeber. Samookaleczenie. Na izbie' przyjęć wpadł w szał. 
Złapał krzesło i rzucił się na personel. Sukmański doskoczył do niego i strzelił 
sierpowym w szczękę. Nokaut. Ło-buz za moment oprzytomniał i zaczął płakać: 
„Panowie, za co mnie bijecie? Co ja wam takie-go zrobiłem?” 
–
A dzisiaj nosa nie wysadza z sali – kończy Rogala – wstydzi się, że dostał w 
mordę. Rauch wraca z bronchoskopii: 
–
Nie życzę nikomu. Nawet wrogowi. To męka. 
–
A miałeś pan kiedyś czyraka na zadzie? – wtrąca nowy – bo ja miałem. 
–
Jak pan się nazywa? 
–
Rysiek. 
–
Pan pieprzy, panie Ryśku. To tylko panu powiem.Rauch ma poszarzałą twarz. 
Zdejmuje okulary i powoli przeciera je chusteczką.
Tuż przed dwunastą koniec kroplówki. Oni jedzą już obiad. Skręca mnie od samego 
pa-trzenia, a głodny przecież nie jestem. 
Człowiek odpięty od kroplówki jest wolny. Okno. 
Śnieg wiruje. 
Wywołuję z pamięci lato i wszystkie zapamiętane widoki. Niewiele potrafię 
wywołać, nie wyjeżdżałem zbyt często. Odtwarzam więc oglądane w różnych okresach 
filmy, brnę przez dawne lektury. A potem zaczynam zmyślać. 
Jest coraz lepiej i coraz żwawiej wędruję. 
Zasypiam i budzę się. I znów. Ale z jawy w sen i ze snu w jawę przenikam bez 
przeszkód. Wreszcie zasypiam na dobre. W jakimś lesie, nad jakąś rzeką. 
Trwa to ponad dwie godziny. Wiem, bo rozbudza mnie głos Rogali: 
–
Panie Rauch, która godzina u pana? Zegarek mi stanął. 
–
Czternasta piętnaście – odpowiada Rauch. 
Mniej więcej o tej porze umiera Książkiewicz. 
Jeszcze dwa dni. 
Prawie nie wychodzę z łóżka. Natomiast pan Rysiek rwie się na szpitalne trasy, a 
tu każą mu leżeć. Oszukuje więc, jak może. Rogala ustawia się na czatach, a on 
biega do ustępu rado-śnie jak do ogrodu zimowego. Gdy na horyzoncie pojawia się 
niebezpieczeństwo, Rogala gwiżdże w umówiony sposób i pan Rysiek przemyka do 
sali. 
Rauch nadal przygnębiony. Trochę czyta, ale przeważnie zamyśla się. Potem idzie 
na pa-pierosa. Wraca i znowu myśli. 
Nasypało śniegu. Widzę tę biel na dachach, a nawet na gałęziach drzew. Tylko 
chmary tych ciągle pokrzykujących ptaków, gawronów i kawek nie zmieniły barwy. 
Gołębie są rza-dziej widoczne. Trzymają się budynków. 
Pukanie i wchodzi ksiądz. 
–
Niech będzie pochwalony... 
–
Na wieki wieków – odpowiada pan Rysiek. 
–
Czy mogę w czymś panom być pomocny? – pyta. 
–
Sądzę, że w niczym – odpowiada Rauch – dziękujemy księdzu. 
–
Niech pan mówi za siebie– denerwuje się Rysiek. – Czy ksiądz spowiada? 
–
Po to tu jestem, synu. 
Rauch demonstracyjnie wychodzi. Potem Rogala. Przy łóżku Ryśka szepty. Czarny, 
po-chylony tułów księdza. Czym pachnie ksiądz? Mieszanka jakaś. Kadzidło, 
naftalina i co? I tytoń. 
Odgłos mruczanej modlitwy. Usypiający. 
Zmierzcha. 
Pomarańczowe smugi na niebie spychane już przez mrok. Jest mroźnie. Widać to. 
Wcze
śnie w tym roku ten mróz. Czy w kostnicy grzeją? Bzdura. Książkiewicz leży tam 
jak snopek lodu. 
– A pan, synu, się wyspowiada?Twarz księdza okrągleje nade mną.Przecząco kręcę 
głową.
Na oddziale świątecznie. Nawet inne promenowanie. Powolne, jak na miejskim 
deptaku po sumie. 
U mnie aż do obiadowej kroplówki apatia. 
Potem mobilizuję się i idę do łazienki. Najpierw golę twarz, potem brzuch. Przez 
środek biegnie różowa smuga blizny. Najwięcej włosów właśnie przy niej. Odrosły 
bujne, jak strzy-żony trawnik. Tą samą trasą przebiegnie nowe cięcie. Chwilę 
odpoczywam i myję się pod prysznicem. 
Sporo przed godziną piętnastą zajmuję w świetlicy stolik. Będę tu czekał na 
Emilię. Na ścianie elektryczny zegar. Liczę umykające minuty. 
Piętnasta pięć. Dotyk. Oglądam się. Jest. 
–
Byłam u ciebie. Powiedzieli, że znajdę cię tutaj. Siada. 
–
Jurek, Boże drogi. Znowu schudłeś. 
–
To mury tak wyciągają, Emilio. Mury i łóżko. 
–
Docent powiedział, żeby być dobrej myśli. 
–
Zawsze tak mówi.Przyglądam się jej. Bardzo starannie się dzisiaj ubrała.
–
Ładnie wyglądasz, Emilio – mówię.Uśmiecha się, jest zadowolona. Po chwili pyta:
– 
Rozmawiałeś z tym panem? Ja byłam u prezesa, ale i tak przesunęli nas na 
następny rok. Teoretycznie. 
–
Rozmawiałem. Nie zdążył. 
–
Jak to nie zdążył? – podnosi głos. 
–
Umarł. Miał raka, ale wykończył się przed terminem. Bo nagle zator. Serce 
stanęło. Emilia blednie. Zaraz zacznie płakać. Płacze. Trzeba przeczekać. 
Rozglądam się po świe-tlicy. 
Zażywna kobieta w okazałych karakułach i równie zażywny mężczyzna w świątecznym 
kożuchu. Oboje w średnim wieku. Pomiędzy nimi stary człowiek o płaskiej, 
bezbarwnej twa-rzy. Wygląda jak wykałaczka pomiędzy wielkimi kawałami pieczeni. 
Mężczyzna w kożuchu wyciąga spod warstwy ubrań wypchany pugilares. Szpera w nim 
grubymi paluchami. Co wy-dobędzie banknot, to chowa. Podnosi pugilares wyżej, 
patrzy pod światło. Wreszcie ma. Jest ta sierotka. Czerwona i zmięta 
stuzłotówka. Kładzie przed starym człowiekiem. Mówi głu-chym jak ze studni 
głosem, tłumiącym jednocześnie szloch mojej żony: 
– Macie tu, dziadku, pieniądze. Sto złotych. Kupcie sobie za to bułek, margaryny 
albo na
wet cukierków. Co chcecie. Twarz dziadka uczłowieczona nagle radosnym śmiechem. 
Odwróciłem się od nich. Emilia bez zmian. Rozmyte łzami smugi tuszu do rzęs. 
–
Wytrzyj się – mówię. 
–
Jurek, co teraz z tobą będzie? Powiedz. 
–
A co ma być? – irytuję się – przecież ja nie mam raka. 
Zerkam na zegar. Piętnasta trzydzieści pięć. Jeszcze prawie półtorej godziny 
tych wizyt. Zwariować można. I w tym momencie jakby prąd elektryczny. Strach. 
Nagi strach, oskubany z wszelkiej nadziei. 
Wstaję. 
–
Gdzie idziesz? 
–
Muszę. Zaraz wrócę. 
Wpadam do klozetu. A tam w otwartej kabinie stoi ten w świątecznym kożuchu i 
spokojnie pompuje prosto na deskę. 
– Panie magistrze – mówię do niego – jak się pan boi roztłuc pisuar, to niech 
pan chociaż podniesie deskę, żeby nie lać po niej. Chyba uczyli pana na uczelni, 
jak się obchodzić z kana-lizacją? 
A facet nadal leje.
– Won stąd, ty chamie! – krzyczę – bo zawołam docenta!Wychodzi. Wypada nawet. 
Czerwony pysk. Ręce jak młoty. Uderzy? Nie. Klnie tylko i
znika. Szukam czystej kabiny. Sadowię się i nic. Przeszło bez śladu. To tylko 
nerwy. 
Emilia z chusteczką przy twarzy. Ale nie płacze już. 
–
Opłaciłam ci pielęgniarkę – mówi.
– 
I po co? Za dużo mamy pieniędzy?
–
Tylko dwie noce. Potem ja przy tobie posiedzę. Można. Kilka dni urlopu wezmę.
–
A zastępstwo?
–
Załatwione już.Świąteczny kożuch i ozdobne karakuły wychodzą. Oglądam się za 
nim. On też. W jego
oczach sztylety. Świetlica ciągle szemrze jak ogromny ul. I sino od 
papierosowego dymu. Przyłączam się. 
– Musisz mi przyrzec – mówi żona – że po zabiegu rzucisz palenie. 
O szesnastej trzydzieści pięć odprowadzam ją. Zataczam się nieco ze zmęczenia, 
mam już Emilii dosyć, ale staram się być miły. Żegnamy się przy automacie 
telefonicznym. Patrzę za nią chwilę, macham jej ręką, potem wlokę się ciężko i 
od razu słyszę za sobą: 
–
Proszę pana!I znów:
–
Proszę pana!Postój. Odwracam się. Chuda, byle jaka dziewczyna. Trzyma kwiaty.
– 
Mam prośbę – mówi szybko – niech pan przekaże te kwiaty jednemu pacjentowi. I 
jesz
cze list. Patrzę zdziwiony. 
–
Dlaczego pani nie przekaże mu ich sama? 
–
Nie mogę. Ten pacjent nazywa się Książkiewicz. Może pan zna? 
– Znałem – mówię – pan Książkiewicz nie żyje. Sześć albo siedem stopni do góry. 
Idę. Za mną krzyk. Przyspieszam, na ile mogę. Długi sznur wychodzących z 
oddziału odcina mnie od niej. 
Ulga. U siebie już i między swymi. Świetlica, zakręt, korytarzstrasse. Sunę 
wzdłuż ściany. Przy drugim oknie Guzik. Tak jakby oczekiwał na mnie. 
– Pozwól tu pan na chwilę – mówi. 
Podchodzę, opieram się o parapet. Wieczór już. Za oknem blask bije od śniegu. 
Budynek oddziału skórnego oświetlony od góry do dołu. 
– Wiedziałem, że pana znam – mówi znów Guzik – tylko nie mogłem sobie 
przypomnieć, skąd. Teraz już wiem. Redaktorstwa się panu zachciało, a pan 
przecież razem ze swoją nie-wiastą handluje w kiosku „Ruchu”. Ekspres nieraz u 
pana brałem. Zgadza się? 
Drgnąłem. Na parterze oddziału skórnego, jak przed paroma dniami, uwijały się w 
małpim tańcu jakieś białe postacie. Ta wędrowna trupa krostowatych cyrkowców, 
pomyślałem, znów przyjechała do nas na gościnne występy. I powoli odwróciłem się 
twarzą do niego. 
– I co by pan jeszcze chciał wiedzieć, panie Guzik? – spytałem.