Jonas Lie

OTCHŁAŃ

I
— Nie ma rady — mówił rządca Andreasen. — Ale to żadnej! Pan komisarz jest 
chory! 
Samiście przecież wi dzieli: obie rolety na górze w narożnym pokoju są spusz 
czone. Toć 
macie oczy w głowie! — dodawał na użytek co prostszego luda.
I dlatego nie można z nim rozmawiać! Ani jutro! Ani przez cały ten tydzień! Tak, 
może w 
poniedziałek...
Andreasen był to chwat z cienkim, nieco zakrzywionym nosem i dwojgiem bystrych, 
żywych 
oczu. Znał się na tym, jak za każdym razem zręcznie wyganiać z dworu rój 
natrętnych 
komarów. Siedział zwykle w czerwonym budynku na górze w kantorze i odprawiał 
ludzi, 
którzy przychodzili po wypłatę. Cała ich gromada stała pode drzwiami,a bo w tej 
porze roku 
Mads Foss z Fossegaardu musiał mieć dla młyna mnóstwo woźniców. Zboże i mąka 
kursowały bowiem między miastem a przystanią, a w dodatku przyszły dostawy 
drewna dla 
całego powiatu Bjölstad.
Odprawiał ludzi głosem, który mógłbyś dosłyszeć i w dole koło młyna skroś łoskot 
wody, 
starając się zwiększyć nacisk ciągłym powtarzaniem:
—Nie! Jest chory i nie będzie gotowizny, póki nie wyzdrowieje! Pytasz, kiedy to 
nastąpi, 
dobry człowieku?! — Och, tak za trzy, cztery tygodnie, kiedy pan komisarz po 
robi już 
obliczenia. Ale tu, widzisz, daję ci coś, co jest tak samo dobre, jak pieniądz: 
bony towarowe!
—Hę? Nic nie kapujesz? Jeżeli za to dostaniesz u kupcamąkę, kaszę, tytoń, sól, 
wódkę, 
zupełnie tak samo, jakbyś płacił monetą królewską — więc chyba to są pieniądze — 
tyle że 
pójdziesz do kupca Buaasa, a nie do tamtego łotra na Strandgaten.
—Kapujesz teraz wreszcie czy nie? Mam jeszcze innychludzi do załatwienia, oprócz 
ciebie! 
Już coś tam zrozumiesz w drodze do domu... Chodź teraz ty, Olai! Stój! Poczekaj, 
czekajże 
chwileczkę! — Andreasen wyjrzał, na dworze dały się słyszeć dzwonki sań. Na 
dziedziniec 
wjechały jednokonne sanie.
— Hej, Nils, leć do dworu i powiedz pannie Holst, że pan major von Moberg 
przyjechał!Andreasen wypadł na dwór, z przyzwyczajenia otrzepując klepnięciem 
pośladek, 
jakby właśnie siedział na worku mąki. — Nici będą dzisiaj z wieczornej partyjki 
kart — 
mruknął, brnąc po śniegu, z pięściami w kieszeniach krótkiej kurtki.
Stanął wreszcie, z przymilnie-przyjaznym wyrazem twarzy, pochylony w przód, tak 
że plecy 
mu się wydłużyły, a łańcuszek zegarka zwisł z roboczej kamizeli w zielone paski. 
Wzruszając 
ramionami, pokręcił dostojnie głową i spojrzał w górę, ku roletom.
—Niestety, nie przyjmuje, panie majorze! Już od trzechdni jest chory!
—Rzeczywiście, to przykre! — zabrzmiało oschlei chrapliwie. Twarz majora z 
lśniącym 
czerniąpodkręconym wąsem poczerwieniała jeszcze bardziej niż zazwyczaj.
—Czy mógłbym czymś służyć panu majorowi? — padłoznów pytanie z grzecznym 
ukłonem.
—Hm, hm, widzi pan, Andreasen — major sięgnął do kieszeni na piersiach. — Idzie 
tu o taki 
świstek, który trzeba przedłużyć. Myśli pan, że to by się dało zrobić?
Andreasen patrzał w śnieg i żuł bezradnie ziarenko z próbki zboża, którą miał w 
kieszeni. 
Wtem po schodach zbiegła Kirsten Holst.
— Idzie o to — rzekł major — czy pani mogłaby wziąć umoczone pióro i wejść z tym 
tu 
świstkiem papieru do Fossa... tylko jego nazwisko tu, pod spodem! — wskazał 
palcem.
Panna Holst pokręciła głową.
—To zupełnie niemożliwe, panie majorze! 
— Ale tylko jego nazwisko, rozumie pani!
—Chce, żeby było całkiem ciemno, nie znosi światła
—Ach, zrobiłby to przecież nie patrząc!
—Nie znosi nawet dzwonienia sań na dziedzińcu — 
szepnął Andreasen — przykazano wyraźnie, żeby nie było 
na podwórzu najmniejszego hałasu!
—No, ale...
—To go zawsze tak strasznie wyczerpuje, panie majorze — oświadczyła panna Holst 
z 
wahaniem w głosie — z pewnością zaszkodziło mu coś, co spożył zeszłej niedzieli 
u pana 
Ringa w majątku. Było tam tyle tłustego węgorza...
—Hm, hm, tak, a węgorza trzeba dobrze popłukać, panno Holst — ciągnął chrapliwie 
major, 
uporczywie się w nią wpatrując, gdy dostrzegł, jak się zaczerwieniła. Była czymś 
pośrednim 
między urodziwą osobą w czerni, a czymś ka rykaturalnym. Ta karykaturalność 
ujawniła się 
właśnie, gdy drepcąc nerwowo poruszała się na schodach i pragnęła udawać spokój, 
by dom 
obronić przed podejrzeniami ma jora — nie darmo zwano go przecie „kurierem".
Nagle ktoś nacisnął klamkę drzwi wejściowych od wewnątrz; uchyliły się zaledwie, 
tworząc 
wąską szparę.
—Kirsten! — zaszeptał kobiecy głos.
—...a potem zaziębiłsięw drodze —ciągnęła Kirsten. —Jest tak strasznie 
nieostrożny, a odkąd 
pani umarła, a Ma rianna wyszła za mążi... —ciągnęła, pozierając ukradkiem w bok 
—nie ma 
jużnikogo, kto by na niego uważał, bo Hilda jest przecież...
—Kirsten! — zaszemrało znów za drzwiami.
—...jeszcze o wiele za młoda, by mogła mieć odpowiedni autorytet!
Drzwi na wpół się rozwarły, ukazując przez moment głowę i parę szczupłych 
kobiecych 
ramion.
—Kirsten Holst! — krzyknął ktoś przerażony, niezdolny już prawie do wydania 
głosu.
—Tam chyba ktoś potrzebuje pani pomocy — zauważył spokojnie Andreasen.
Kirsten, bezradna wobec tej sytuacji, zniknęła bez pożegnania.
— Oho! — szepnął major. — Rozumiem, rozumiem, Andreasen! Kiedy by można 
najlepiej 
zajrzeć tu znów w przyszłym tygodniu? — spytał dyskretnie i tocząc koniem 
gotował się do 
odjazdu. — Nie wie pan, czy stary celnik jest w domu?... Tak? Jeszcze u wójta?
Ściągnął cugle i skinąwszy głową puścił konia truchcikiem.
Delirium! Wielkie nieba, to jest delirium!
Tam do diaska, to istna komedia! Kirsten Holst niczym sroka kiwająca się na 
schodach, aby 
zasłonić wejście. Andreasen w lansadach w głębokim śniegu, na górze szczelnie 
pozasłaniane 
okna, a za nimi Mads Foss pilnie łowiący białe myszki...
Oto coś dla wójta! Ale najpierw czym prędzej do inspektora ruchu!
Smagnąwszy konia batem, zamrugał z uśmiechem: — Naturalnie z całą oględnością!
Słowo „delirium" wywierało na nim prawdziwie komiczne wrażenie. Samo 
napomknienie o 
nim związane było nierozdzielnie z istnym zastępem dowcipnych, humorystycznych 
pojęć, 
których wystarczy dotknąć, a już wzlatują niby stado ptaków, kiedy poruszysz 
łódką. Fakt, że 
ktoś jest w delirium, może — dowcipnie opowiedziany — podziałać niczym bomba 
wybuchowa.
Biedna Kirsten Holst! Jako zarządzająca gospodarstwem domowym, nie może ponoć 
ani 
trochę ograniczyć napływu tych wszystkich, co obecnie po śmierci pani domu 
chcieliby w 
coraz większej mierze korzystać ze znanej gościnności Fossegaardu. Wie, że 
bezcelowe jest 
liczenie wroga: jej rola — to ugaszczać.
Gra w karty mogła toczyć się w najlepsze przez całą noc, przy czym dolewało się 
koniaku do 
wazy z ponczem i podnosiło stawki do dwunastu szylingów i marki.
Była w ogóle zawsze przygotowana na niespodzianki; nigdy żadnej pewności. W 
ciągu 
owych ośmiu czy dziewięciu lat, które tu już spędziła, weszło jej w krew od 
dawna, że na 
Fossegaardzie najprawdopodobniejsze jest to, co wydaje się najmniej 
prawdopodobne. 
Musiała w trwodze i rozterce wraz ze służbą odprowadzać do pokojów gościnnych na 
piętrze 
gości, którzy stopniowo coraz gorzej sobie sami radzili, a których Mads Foss 
niechętnie 
widział wówczas na dole. Jako córka przyjaciela młodości Fossa — celnika, który 
stracił 
życie na przystani — została wzięta do dworu mając lat szesnaście czy 
siedemnaście, by się 
uczyć gospodarowania, i tak stopniowo zrosła się z tą rodziną. Zdziwiłaby się z 
pewnością, 
gdyby ktoś powątpiewał czy należy ona do trwałych części składowych domu.
Andreasen postał jeszcze chwilę w zamyśleniu, z rękoma w kieszeniach swej 
umączonej 
kurtki, spoglądając w ślad za sankami majora, znikającymi w głębi alei.
— Ten już sobie znajdzie partnerów do kart — mruknął. 
Podniósł wzrok ku głównemu budynkowi, po czym wszedł 
po stopniach do środka.
Przystanął w obszernej pustej sieni, wsparty o poręcz schodów, i nasłuchiwał. Z 
kuchni 
dolatywał przytłumiony gwar głosów licznej służby, która przetrwała przy dworze 
od czasu, 
gdy jeszcze żyła pani i wszystkie dzieci były w domu. Dwóch lub trzech parobków 
i cztery 
czy pięć dziewek to nie za dużo na wszystkie te gościnne pokoje, zabudowania 
młyna i całe 
wielkie gospodarstwo, zwłaszcza że dom tak często bywał pełen gości.
Na nie malowanych schodach wiodących na piętro stała miednica z zakrwawioną 
gąbką. Z 
sypialni na górze rozlegały się głośne okrzyki — przygłuszone przez zamknięte 
drzwi — a po 
nich dobiegł szkaradny dźwięk, niby ryk krowy.
W sieni na piętrze słychać było spieszne kroki; chodzono na palcach i mówiono 
niemal 
szeptem — prawdopodobnie w obawie nowego ataku. Naraz od drzwi rozbrzmiał krótko 
i 
srogo głos madame Torbjörnsen. Żądała miednicy i świeżej wody.
— I jeszcze octu! Hildo, pobiegnij na dół i przynieś przy bór do przypraw 
stołowych!
Madame była to stara, krzepka akuszerka rejonowa, o własnych poglądach 
lekarskich i 
własnej, samodzielnej praktyce. Przyjmowała większość dzieci tu w domu i z 
dawien dawna 
wtajemniczona była w takie sprawy domowe, w które niechętnie wciągano by 
oficjalnego, 
nadwornego doktora.
Blada młoda dziewczyna przemknęła w dół schodami i z powrotem na górę z butelką 
octu. 
Na jej delikatnej twarzy malowała się paniczna trwoga.
— Idź najlepiej do swego pokoju, Hildo! — rozległ się głos madame. — Niech pani 
zabierze 
to dziecko, panno Holst! To zupełnie nie dla niej, jak on tam teraz dokazuje i 
krzyczy! Bo 
teraz znowu Zły nim włada. Pełno go wszę dzie, roi się i z każdego kąta wyziera 
pomiot 
diabelski, aż włosy się człowiekowi jeżą na głowie!
Nagle rozległ się łoskot, jakby w pokoju przewrócono spory mebel.
— I proszę powiedzieć Dużej Ane, żeby się trzymała w pobliżu, bo jak on się 
zerwie 
znienacka, to niepodobna go utrzymać — dorzuciła jeszcze szybko madame i pospie 
szyła do 
środka.
Andreasen położył rękę na poręczy. Znów ucichło, w całym domu zapadła głęboka 
cisza. 
Drzwi do bawialni i do pokojów pozostały otwarte po przejściu Hildy i wzrok jego 
ślizgał się 
w zamyśleniu po szparach w podłodze, wzdłuż szeregu nóg krzeseł, kredensu z 
drogim 
szkłem i srebrami, ku staremu angielskiemu zegarowi z wielkim niby księżyc 
mosiężnym 
wahadłem, które z głośnym „tik-tak" poruszało się za szybą. Mógł zapuścić 
spojrzenie przez 
bawialnię aż ku dwu starym portretom w buduarku pani, gdzie obecnie ustawiało 
się 
zazwyczaj stolik karciany dla wybranych.
Światło przedpołudnia rozjaśniało pokój. Biegał tam samotny kot, przeciągał się, 
ziewał i 
nudził się, niczym sejsmograf przygnębienia panującego w domu; raz po raz zerkał 
ku klatce 
z kanarkiem. Nawet muchy, którą mógłby złowić, nie ma na oknie!
Kiedy niekiedy dawał się słyszeć ohydny ryk.
Kirsten Holst stała na górze, pode drzwiami salonu. Ujęła klamkę i znów ją 
puściła. Naciskała 
ją powoli, jak gdyby się bała. Gdy wreszcie weszła, rozległ się dziwaczny, 
chrypliwy wybuch 
śmiechu.
— Powinienby kazać się trzymać paru silnym drabom, świnia jedna! Jeszcze ta 
biedna panna 
przez niego postrada zmysły! — rzucił Andreasen, zamykając z wściekłością drzwi 
bawialni.
Kanarek zaczął śpiewać, jakby zwariował tam w swej samotni.
II
Dlaczego stary Bastian Borg się powiesił?
Należałoby chyba zapytać raczej, dlaczego się ożenił.
Odpowiedź na to oblegała ze wszelkimi wariantami okolicę przez ostatnie trzy 
lata, a 
sprowadzała się do tego, że Mads Foss po nieudanej spekulacji żytem z barką 
„Kronos" nie 
znalazł innego wyjścia i uregulował sprawę spłaty połowy kosztów z Borgiem w ten 
sposób, 
że oddał mu za żonę swoją córkę Mariannę. Zwykł — jak tłumaczyli życzliwi — 
spłacać 
swoje długi pięknymi córkami. Jedna z tych córek tkwiła więc tutaj, druga gdzie 
indziej, a 
wszystkie pozawierały dziwaczne małżeństwa.
Wszystkich w tym rodzie cechowała pewna wielkoduszna lekkość w sposobie życia i 
szczodrobliwość. Wraz więc z żonami wchodziły do domów nieustanne huczne zabawy 
— i, 
pono, jedna hipoteka po drugiej na majątku. Przy każdych chrzcinach można się 
było 
spodziewać następnej.
To, że się Bastian Borg powiesił, nie ulegało niestety najlżejszej wątpliwości! 
Ale też nie tym 
zagadnieniem zajmowano się tak intensywnie: dociekano raczej, dlaczego to 
uczynił.
Było to tak zupełnie, tak absolutnie niepojęte — pozostawało w sprzeczności 
przynajmniej z 
dwiema sprawami, w jakich umówił się jeszcze tegoż rana: miał się nazajutrz 
zjawić na 
przystani, by zainkasować pieniądze za drewno masztowe, następnie zaś pójść do 
inspektora.
Prawda, był przecież zdziwaczały ów ponury stary żeglarz, gdy krążył tak wśród 
zbutwiałych, 
żółtobrunatnych zabudowań na swoim Borgsviken: zgarbiony, milkliwy, nieufny — 
krzaczaste brwi, małe okrągłe oczka, zakrzywiony nos i blizna od postrzału na 
twarzy. 
Przezywano go pucha-15czem.
Toteż zdumienie przeszło wszelkie granice, gdy dowiedziano się, że Marianna Foss 
— 
piękna, ochocza Marianna Foss — „chodzi z puchaczem", chce poślubić Bastiana 
Borga. 
Wyglądał niczym wypchany jastrząb, co długo już wisi na gwoździu.
Jakkolwiek by się jednak rzeczy miały, dostał ją i zawiózł na Borgsviken.
Ilekroć stary Bastian wracał z przystani, zawsze obwieszony był upominkami: 
materiały, 
woale na kapelusze, kasetki z przyborami do szycia, piękne trzewiczki. „Gdyż 
głupcem jest 
mężczyzna — mawiał — który nie ma zrozumienia dla naturalnych pragnień młodej 
kobiety".
Rozumie się, że ruch w Borgu i przyjmowanie gości było teraz zgoła inne niż 
dawniej, a 
Bastian wykazywał zrozumienie także i w tym przypadku.
Dziwaczał jednak coraz bardziej.
Chadzał w ciszy i samotnie, ludzie zastawali go o zmroku w najbardziej 
nieprawdopodobnych 
miejscach; stał i nasłuchiwał to tu, to tam. Sądzono, że to jego stary kobold 
okrętowy 
przysparza mu tych niepokojów: coś tam, widać, nie zostało między nimi należycie 
załatwione i oto wypatruje go teraz...
Otóż owej wiosny syn szkutnika z górnego fiordu, młody Ferdynand Wiese, który 
zwykł na 
Boże Narodzenie odwiedzać wójta, poprosił by pozwolono mu zamieszkać w Borgu na 
parę 
tygodni, podczas których zakupi klepkę okrętową i dębowe drewno dla stoczni.
Któregoś ciemnawego popołudnia Bastian poczuł się nieco samotny na parterze. 
Ruszył więc 
na górę po schodach, do żółtego pokoju, gdzie — jak wiedział — Marianna miała 
układać 
obrusy w szafie. Tam przystanął przy uchylonych drzwiach.
Ale co ujrzał — tego nikt nie mógłby powiedzieć. Pokojówka, która rozwieszała 
właśnie 
bieliznę na strychu, dostrzegła kredową bladość jego twarzy, gdy odwróciwszy się 
jął 
wstępować po schodach na poddasze. Słyszała, jak skrzypią deski pod jego 
powolnymi, 
ciężkimi kroki, po czym nastąpiła taka cisza, że mogła dosłyszeć krople, 
spadające z rynny na 
dworze.
Kiedy Stina weszła potem na strych z koszem na bieliznę i świecą w ręku, myślała 
zrazu, że 
widzi go znów przed sobą stojącego i nasłuchującego. Wtem zrozumiała, co się 
stało i 
natychmiast krzyk jej rozbrzmiał w całym domu.
Tak, tyle opowiedziała Stina owego wieczora.
Nazajutrz mogła już jednak opowiedzieć dokładnie, jak go znalazła: stał oparty 
plecami o 
belkę, rażony udarem i martwy.
A dziś odbywała się na Borgu stypa, co się zowie. To znaczy, nie nadmiernie 
wystawna, 
podczas której uginałyby się stoły od jadła, a wino lałoby się strumieniami — 
stypa, jakiej 
można by się spodziewać po rodzinie z Fossegaardu. Raczej obyczajna: piękniejsza 
i 
powściągliwsza w swym dostojeństwie, właściwie troszeczkę sztywna. A to, że 
stary Foss 
wyglądał nieco osłabiony i bledszy po chorobie, przydawało mu tylko urody i 
godności; pił 
tyle jeno alkoholu, ile wymagały toasty.
Syn jego, kupiec-hurtownik z nadbrzeżnego miasta, dobierając starannie słów 
podziękował w 
imieniu siostry licznym przyjezdnym gościom, którzy zechcieli zaszczycić dom.
To, co przygnębiająco wisiało w powietrzu, zażegnano szczęśliwie dzięki 
zręczności 
wspólnych przyjaciół: Bastian Borg został pochowany w poświęconej ziemi! W 
dodatku 
demonstracyjnie zamówiono w mieście żelazne sztachetki z pozłacanymi kulami!
Oficjalną chroniono tutaj tajemnicę: w milczeniu i pod pieczęcią. I każdy, 
ktokolwiek zaliczał 
się do wyższych sfer okolicy, poczytywał sobie za honor udział w owym 
privatissimum 
rodziny Fossów i poczuwał się do obowiązku popierania go.
Każdy — naturalnie z wyjątkiem starego celnika z Furuset, pełnego krnąbrnej 
przekory i 
zawsze płynącego pod prąd. Twierdził on bez żenady, iż było to samobójstwo, zaś 
pokojowa 
Stina (i nie ona jedna zresztą) jest przekupiona. Nie ma też celu otaczanie 
grobu sztachetami, 
skoro wszyscy ludzie mogą przecież zaglądać skroś ogrodzenie. Ale któż by tam 
dał się 
zbałamucić taką nieodpowiedzialną gadaniną!
Wdowa była piękna w swej czarnej wełnianej sukni, trzeba przyznać. Obdarzała 
wybrańców z 
towarzystwa przelotnym spojrzeniem — jakaż to ładna, miła, młoda kobieta: 
postawna, o 
wymownych szarych oczach pod brwią gęstą i czarną. Twarz jej, tak żywa zazwyczaj 
i 
wyrazista, tak spokojnie się dzisiaj kłoni. Taktowna kobieta z tej Marianny Borg 
— komuż 
zresztą z Fossów zbywa na takcie?
No tak, a kogo dostanie teraz Marianna Borg — a raczej: kogo sobie weźmie?
Pytanie to, ciche i skrywane głęboko, zdawało się krążyć w Borgu w 
przygnębiającej 
atmosferze nad trumną, nad marami ze świerczyny. A nad ciastem, portwajnem i 
maderą 
zaczęto już sobie naszeptywać, a oczy mrugały w zaczerwienionych twarzach.
I kiedy później, podchmieleni, szli przez pokoje, mieli już ukute plany. Rzecz 
osobliwa, 
kombinacje te dotyczyły wyłącznie mężczyzn w dojrzałym już wieku, aż po sędziwe 
lata, 
oczywiście z najwyższych sfer okolicy. A przecież Marianna miała dopiero lat 
dwadzieścia 
cztery!
Czemuż miano by brać pod uwagę raczej wdowców i starszych panów, aniżeli ich 
synów? 
Nie było po temu godziwej przyczyny. Rzekłbyś, kierowano się tu jak gdyby jakimś 
wspólnym wyczuciem. Marianna była tak rozsądna, można z nią było tak miło 
pogawędzić. 
Swoim dyskretnym uśmieszkiem potrafiła, gdy chciała, zawrócić głowę i zmącić 
serce 
staremu kawalerowi, toteż z pewnością nie dla hardego, starego mruka-żeglarza 
tak pilnie 
odwiedzał Borg ten czy ów siwiejący lub łysy okoliczny koryfeusz.
Powiewy wiosenne i wiatr południowy sprawiły, że droga stała się niemal 
nieprzejezdna. Na 
jej skraju widniała jeszcze tylko smuga śniegu i lodu, tak że płozy sań tarły 
się o goły piach i 
z daleka rozlegały się zgrzyty i piski. W obszernych saniach z rosłym kasztanem, 
z 
dzwoneczkami w czarnej krepie i pod niedźwiedzią derką jechał Mads Foss z 
Fossegaardu. 
Przy nim siedziała jego córka Marianna z twarzą zasłoniętą gęstym żałobnym 
welonem. 
Uparła się, że natychmiast wraca z Borgu do domu.
Koń przebiegł przeszło półtorej mili nie zmniejszając szybkości. Oboje jadący 
niewiele słów 
zamienili podczas drogi. Marianna rozumiała, jak rad jest ojciec, że znów ją 
będzie miał w 
domu; w tym wielkim domu było to dla niego ze wszech miar korzystne.
Ukradkiem zerknęła na twarz ojca. Włosy jego i krótka broda były obecnie 
śnieżnobiałe, 
dzięki czemu sprawiał wrażenie nader dobrodusznego i pogodnego.
W dzieciństwie wydawał się jej surowy; zawsze się go bała. Ale owa trwoga 
zatracała się 
stopniowo coraz bardziej, odkąd nauczyła się postępować z ojcem i zagadywać go. 
Część 
owych kulis runęła wówczas, kiedy to błagał ją i żebrał, aby się przeniosła do 
Borgu. Dreszcz 
ją przebiegł na myśl o mrocznej, groźnej nieustępliwości, jaką zwykł był 
ujawniać: wycisnęła 
ona piętno na wszystkich jego dzieciach.
Uprzytomniła sobie nagle jego twarz, ujrzała ją wyraźnie, niczym wizję: silna, z 
czarnym 
zarostem, czerwona, rozgorączkowana. Marianna była wówczas mała — wtedy, gdy 
matka 
nagle pokazała drzwi piastunce Annie. A on miał jeszcze podróżną czapkę na 
głowie, 
powrócił był właśnie z targu w stolicy i zataczał się, klął i tą czapką uderzył 
w imbryk. Wtem 
matka dostała konwulsji i dzieci zabrano na górę, a biedny brat, Henryk, jął 
szaleć i kopać 
drzwi prowadzące do sypialni!
I oto, przez te dwie mile Marianna siedziała jak we śnie, oglądając za swym 
welonem 
wszystko, co się jej tak niespodzianie wydarzyło. W duchu jechała coraz prędzej 
i prędzej, 
aby dalej od tego, co ją bez przerwy ścigało, i chciało się stać ważkie, a nawet 
dogoniło ją na 
moment.
Myśli jej znów się rozbiegły. Oto czeka ją coś zupełnie nowego, z dala od tego 
dworu, od tej 
miejscowości, od tego małżeństwa. Czuła się, jakby uciekła z grobu; przez chwilę 
myślała już 
doprawdy, że i to miejsce wypadnie jej z nim podzielić!
A oto, jak się ocaliła.
Nienawidziła myśli o wszystkim co było tam — o krowach, koniach, pokojach, 
ludziach. 
Ojciec i sąd niechaj załatwiają sprawy majątku i interesy. A ona znów będzie 
córką domu, 
notabene córką, która też coś niecoś posiada!
Ta sama zaspa śnieżna, na którą zawsze trzeba było uważać, zalegała zakręt drogi 
u wrót 
rodzinnego Fossegaardu. Pług odśnieżny werżnął się w nią głęboko jedną stroną. 
Bywała 
tylko trochę wyższa lub niższa, zależnie od tego, jaka była zima. Zaspa tworzyła 
się wskutek 
skrzyżowania wierzchołków dwu osiemnastocalowych pni, które sterczały z rowu 
niczym 
pozdrowienie od dworu i ciche zachwalanie lasów Fossegaardu — nie wiadomo: 
prawdę 
mówiące czy też kłamliwe. Chyba było ono niegdyś prawdą (nigdy nie myślała o tym 
dawniej) — może w czasach, kiedy wyrzucono oba te stare potężne i spękane filary 
z kulami 
u góry, które wspierały po obu stronach wrota Fossegaardu. Obecnie brakarska 
siekierka 
chyba zeskoczyłaby ze zdumienia ze swego styliska, gdyby napotkała pnie 
podobnych 
rozmiarów.
Nazgarniano na drogę świeżego, czystego, białego śniegu, sanie nabrały więc 
tempa i sunęły 
lekko, mijając wrota, i dalej, aleją lipową w stronę wejścia i schodów.
Nieco pochylona, potężna fasada murowanego gmachu wydawała się z wszystkimi 
swymi 
wykuszami jednym olbrzymim dachem, ciągnącym się ponad mnóstwem wnęk okiennych o 
drobnych szybach, uszeregowanych podwójnym rzędem wzdłuż całego frontu. 
Posiadłość, 
pomimo staroświeckiego charakteru, sprawiała wrażenie magnackiej. Otoczona była 
dużymi i 
małymi budynkami gospodarskimi — starymi i nowymi — długą czerwoną stodołą i 
spichlerzem, z własnym, potężnym dzwonem zwołującym na posiłki. Dwór tronował 
pośród 
daleko rozciągniętych opłatków, nakreślonych czernią na białych polach w 
wiosennej 
odwilży. Starczy tutaj miejsca dla gości i pojazdów.
Na samym szczycie góry stała stara wieża strażnicza, skąd roztaczał się widok na 
fiord i 
widzieć można było w dole, wśród wysepek nadbrzeżnych, najwyższe reje statków.
Ku górze leciał grzmot mas wodnych i dudnienie młyna, a nieco dalej zapadła 
cegielnia 
zwiesiła nad urwiskiem swój szary, omszały dach.
Przed Marianną stanął dom rodzinny, odległy, jakby rzeczywiście od wielu lat w 
nim nie 
przebywała.
Wspomnienia w każdym kącie —gdybyż to drzwi i ściany umiały opowiadać!
Dano jej obydwa piękne pokoje za salą południową, wychodzące na wielki, podobny 
do parku 
sad — z altankami, pełen ścieżek wśród krzaków agrestu i porzeczek, z brzezinką, 
bujnymi 
rabatami, inspektami. Poniżej sadu rozpościerał się szmat gruntu tłusty i 
bagnisty, gdzie kępy 
zarośli wyłaniały się tu i ówdzie z zalegających tam zawsze porannych i 
wieczornych mgieł, 
w lecie zwiewnym oparem, w zimie zaś na kształt gęstego, białego pasma nad 
ziemią.
Był tu staw, niemal zarosły bujną zielenią. Przez jego niżej położoną część 
biegł omszały, 
zielony płot ogrodowy, kędy tłoczyły się mięsiste wodne rośliny. Kiedy niekiedy, 
nasłuchując 
uważnie, ułowić mogłeś stłumiony plusk. To żółtobrzuchy karaś w pogoni za muchą 
czy 
kijanką. Poza tym cicho było na długim, wąskim stawie, prawie zarośniętym, co 
krył się pod 
trawiskami ogrzewającymi go zimą, jesienią zaś mgła kładła się na nim, jak wata 
— aż 
zjawiał się lód. Wtedy karasie stały głowami do siebie, pośrodku, na szlamowatej 
głębinie, 
gdzie staw nigdy nie zamarzał do dna, lub chroniły się w ciemną, tajemniczą 
topiel, głęboko 
pod ciepłą warstwę mułu.
Fossegaard słynął niegdyś ze swych wielkich, tłustych karasi. Krążyła legenda, 
że pochodziły 
one od pewnego duńskiego dygnitarza i radcy stanu, który w poprzednim stuleciu 
był 
właścicielem Fossegaardu ze wszystkimi przyległymi posiadłościami wzdłuż całego 
biegu 
rzeki. Faktem jest jednak, iż obecnie bardzo trudno było je złowić. Może dałoby 
się to 
wytłumaczyć w ten sposób, że karasie, które przez dwieście zim stały razem, 
głowa przy 
głowie i oko w oko, radząc o sprawach dziejących się nad nimi, nabrały snadź 
rozumu i 
doświadczenia.
Trudno przesądzać, czy mózgi ich — wedle darwinowskiego systemu pojęciowego — 
zdołały 
nieme tylko zdziwienie wykształcić w rodzaj najmętniejszych bodaj idei lub 
spekulacji, 
opartej na niejasnych przeczuciach tego, co je czeka, kiedy w głąb zanurzy się 
Rzecz 
Mistyczna w postaci więcierza, i uniesie je, trzepocące się, po jednym w górne 
strefy. 
Wszelako najzupełniej pewne jest, że bystre ich oczy śledziły chaszcze i płot 
ogrodowy. 
Najniklejszy podejrzany cień, co by się tam poruszył, był sygnałem do ogólnej 
płochliwej 
ucieczki głęboko pod trawice — czybyś tam z siecią przyszedł, czy bez niej, czy 
zgoła 
podstępnie ciągnął ją za sobą.
Staw leżał tedy niby ciemne oko, obserwujące wszystko to, co poruszało kolejne 
pokolenia...
Napastowały go dzieci — chłopcy i dziewczynki — rzucając kawałki drewna. Plusk 
miał 
płoszyć! Grzebały w nim gałęziami, mąciły wodę i puszczały na nią okręciki z 
kory. Stale się 
ich pozbywał, kiedy dzwoniono na posiłek.
Stare to oko w zielonym okularze widywało dziewczęta w białych sukniach, 
spacerujące 
latem podczas wesel i zabaw, tańczące na murawie. Widywał wieczorem drzewa 
iluminowane smolistymi pochodniami, a pod nimi wszelkie chwiejne i mamroczące 
postacie. 
Z biegiem czasu widział był snadź także jedną czy drugą bladą, błędną twarz 
zapatrzoną w 
jego głębiny — raz męską, kiedy indziej kobiecą — jakby chciały zbadać, czy 
głęboka jest 
toń pod zielenią. Dziadek Madsa Fossa, radca handlowy i armator, John Foss, 
długo 
przechadzał się tu pewnego popołudnia, skrzyżowawszy ramiona, i rozmyślał nad 
karasiami.
Było to wówczas, kiedy musiał wyzbyć się posiadłości, kiedy cały grunt od strony 
morza 
przeszedł w obce ręce. Również wtedy, kiedy budowano młyn, który grzmiał później 
i dudnił 
nieustannie dniem i nocą i zdobywał pieniądze dla Fossegaardu, będąc w całej 
okolicy, 
jedynym miejscem, które przez okrągły rok ma wodę. Aż doszło do procesu o prawa 
do 
stawu, który przegrano. Wtedy zapadła cisza i długo nie słychać było dudnienia.
To, że sieć czyniła obecnie rzadziej swe zgubne ataki na staw niż za dawnych 
dni, mogło się 
także tym tłumaczyć, że Mads Foss nigdy nie jadał karasi. Prawdziwej przyczyny 
tego — że 
za czasów jego ojca, komisarza wojskowego, zniknęła raz pokojówka, którą wiosną 
odnaleziono w stawie — nigdy nie ujawniał.
Tak, tam w mule na dnie stare karasie miały coś niecoś z dawnych czasów do 
roztrząsania i 
rozpamiętywania...
Ale nie rozgrzebujmy torfowiska!
Najgorszymi jednak plagami, jakie kiedykolwiek spadły na poczciwe stare karasie, 
były 
wszelkie niebezpieczne, ostre odłamki szkła i graniaste, kaleczące resztki 
butelek, które 
podczas wakacji szkolnych rok po roku wrzucano do stawu. Podczas gdy dorośli 
ucztowali w 
głównym budynku, dwaj synowie domu żyli swym własnym życiem, w najniżej 
położonej 
altanie — drewnianej altanie na podmurówce. Bracia przyjmowali u siebie kolegów 
szkolnych, wykradali z piwnicy butelki wina i dźwięknąwszy nimi — „kling-klang" 
— o mur, 
starannie chowali je w karasiowym stawie, gdzie odłamki sterczące z mułu 
szarpały, raniły i 
cięły.
Przewodził chłopcom wysoki, jasnowłosy dręczyciel, Johnny — „lord na 
Fossegaardzie" jak 
go zwano — najstarszy syn domu, który sprytnie wymyślił, jak sprzątnąć ze świata 
puste 
butelki. A młodszy od niego Henryk, o ciemnej czuprynie, co to potrafił zarzucać 
sieć dosyć 
głęboko pod trawiastą osłonę, szedł gorliwie za jego przykładem.
Tego lata mijał ósmy rok, odkąd karasie dostały ostatnią porcję — część 
stanowiły drobne 
odłamki, tak że drzazga szkła mogła trafić karasia w oko. Cały ów wieczór 
chłopcy w altanie 
wrzeszczeli i hałasowali, i śpiewali chórem, po czym zataczając się i rycząc 
odeszli gęsiego, 
w sześciu chłopa.
Mniej więcej do tego momentu karasie coś niecoś wiedziały. Ale Mads Foss 
dowiedział się w 
następnych dniach czegoś ponadto.
Jego drugi syn, siedemnastoletni, który miał niebawem zdawać maturę, dokonał w 
nocy na 
przystani włamania do piwnicy z winem i wydawał stamtąd butelki swoim 
towarzyszom — 
dwu sternikom i kilku marynarzom z obcego statku. Kiedy zaś chciano ich 
zatrzymać, stawili 
czynny opór strażnikowi i kilkakrotnie koło nadbrzeża zanurzyli w wodzie 
policjanta.
Dopiero po kilku miesiącach przyszedł list od syna z Hawru.
Chce się rozejrzeć po świecie, pisał, nie chce zhańbić nazwiska rodziny.
Był to cios, który ugodził Madsa Fossa w samo jego dumne serce! Odtąd nie chciał 
już 
słyszeć imienia Henryka. Miał już tylko jednego syna: Johnny'ego, najstarszego.
III
Niechaj Marianna ma w domu wszystko tak, jak sobie będzie życzyła. I niechaj 
jeden koń 
będzie do jej dyspozycji; tak rozkazał Mads Foss.
Stanowiła jasną stronę w jego życiu i widać było, jak rad jest mieć znów kogoś, 
kto potrafi 
rozważnie gospodarować w domu. Gdyż odrobinę babskiego balastu trzeba mieć 
zawsze, 
jeżeli się chce, by wszystko szło właściwym torem, myślał. I nie jest już 
człowiekowi tak 
pusto i samotnie, kiedy sobie usiądzie z fajką na kanapie...
Były i inne względy. Od swej choroby w zimie bał się zostawać sam w domu i 
spoglądać na 
serwantkę za drzwiami, z jej staroświecko pozłacaną półeczką na butelki.
Marianna i Hilda brały nieraz jednokonkę lub bryczuszkę i składały krótkie 
wizyty to tu, to 
tam: u majorostwa, u szwagra Biermanna w Nedrebruket, po drugiej stronie rzeki u 
wójta lub 
też jechały kawałek dalej — do miasta, gdzie lubiły zostawać u brata, kupca 
hurtowego i 
armatora, do następnego dnia. W mieście zazwyczaj coś się działo, zaś u brata — 
Johnny'ego 
— zawsze; było tam wesoło i radośnie. Miał rozległe stosunki towarzyskie, 
przyjmował 
kontrahentów, gdy przyjeżdżali parowcami ze stolicy lub z zagranicy.
Kiedy niekiedy obie panie zabierały do domu w gościnę którąś z przyjaciółek.
Poza tym gra w karty i „karty przy grogu" odbywały się jak zazwyczaj kolejno u 
okolicznych 
rodzin, i choć ruch we młynie Fossegaardu ustawał — zatrzymywał się na parę 
letnich 
miesięcy — to, jak mawiał celnik, „ruch karciany" nie ustawał jak rok długi. 
Gracze 
rozgrywali rundy zaczynając u wójta i u referendarza Robartha, a kończyli u 
Henschena. 
Największe ożywienie panowało jednak przez trzy, cztery wieczory tygodniowo na 
Fossegaardzie, zwłaszcza odkąd Mads Foss stał się mniej ruchliwy i niezbyt 
skłonny do 
przejażdżki kabrioletem i odkąd Marianna znajdowała się w domu. Zresztą wszystko 
odbywało się tu pod każdym względem godnie i przyzwoicie; nikt nie zasiadywał 
się po 
północy przy stoliku karcianym.
No i chyba tutaj, jak w Borgu, działać poczęła inna siła przyciągania. Doktor i 
zamożny 
referendarz Robarth, obydwaj wdowcy, niechętnie się tam już spotykali i pomijali 
nawet 
majora. Każdy z osobna natomiast rezerwował wszelką sposobność na krótkie 
uprzejme 
pogawędki z wdową, które radowały ich i sprawiały, że czuli się nad podziw 
dobrze.
— Zakochani obydwaj jak uczniaki! — stwierdził celnik. — Siedzą u Madsa Fossa, 
grają w 
karty do późnej nocy i zastanawiają się, czy się ożenić... a Robarth układa po-
e-zje! — 
zachłysnął się śmiechem. — Tak, poezje! Ha, ha, ha! i marzy! — prawił, 
wymachując laską.
Wczoraj, późnym wieczorem, Johnny przybył sam jeden na Fossegaard w nowym 
powozie. 
Poczuł gwałtowną chęć oderwania się na moment od interesów i pobuszowania trochę 
samotnie po domu — powiedział do Marianny. Panna Holst musiała wystawić mu na 
ganek 
pokaźną ilość dobrego ponczu, tu, na dworze tak miło posiedzieć, paląc i 
rozmyślając...
— Nie, nie, nie budzić starego! Jakże on się czuje? — tu spojrzał badawczo na 
Mariannę.
Zrozumiała pytanie i uspokajająco skinęła głową.
— Ach, a potem móc rzucić się znowu do własnego łóżka! Bo poza tym nie ma 
przecież na 
świecie łóżek — choć wprowadzono już nasze krajowe, Marianno, pierwszo rzędne — 
takie 
jak w Hotelu Europejskim w Hamburgu!
Nie lada podziwem otaczano tutaj pięknego, eleganckiego brata. Ponieważ wzrastał 
wśród 
gromadki sióstr jako najstarszy i przyszły dziedzic Fossegaardu, naturalne całe 
jego wzięcie 
nacechowane było pewnością i zadowoleniem z siebie, a podróże i rozległe 
znajomości 
przydawały jego zniewalającej osobowości rysów światowca. Kiedy „lord" zawitał 
czasem do 
domu, zawsze było to istne małe święto.
—Cygara ojca?
—Dziękuję, nie! — tu wyjął jedno z własnego, okazałegobrązowego etui: — 
Powąchaj, 
Marianno! Ach, czujesz róż nicę? Gdy częstowałem nimi dziś jednego bremeńczyka 
na 
pokładzie „Nordstjernen", zarobiłem co najmniej... pocze kaj... odjąwszy 
załadowanie, 
skrzynki, fracht i prowizję... no, tak około stu pięćdziesięciu. Ubiliśmy 
interes: partia ryb, 
rozumiesz!
—Złóż to w banku!
—Powiedziała, co wiedziała! To pewnie mądrość Bastiana. Phi... tak — westchnął. 
Nudne to, 
myśleć przez cały dzień wiecznie tylko o pieniądzach i interesach! Ale przecież 
nie można 
wypuścić z ręki tak dobrego zarobku. Widzisz, Marianno... posłuchaj troszkę, 
usiądź sobie i 
spró buj tego ponczu! Otóż każda spekulacja winna mieć jakiś, uważasz, kręgosłup 
finansowy, nawet gdyby się miało naj lepszą głowę. Pieniądze, pieniądze, 
pieniądze, to jest 
ów proch, którym strzelamy! Więc gdyby kto mógł wyłożyć nieco gotówki, właśnie w 
tej 
chwili, żebym mógł przete legrafować do Rygi porządne zamówienie, to bym zarobił 
sto 
procent! Potrzeba mi właściwie nie więcej niż cztery lub pięć tysięcy! — dodał 
niedbale. — 
Konopie, pakuły, oto co wzbogaca dziś ludzi, trzeba ci wiedzieć — pociągnął duży 
łyk ze 
szklanki — czyni ich tak bogatymi, że to hańba po prostu stać przy tym i 
przyglądać się! 
Siedział z nogami na ławce, wpatrzony w sufit werandy.
— Więc wielu jest teraz takich, co siębogacąna speku lacjach pakułami? —rzekła 
Marianna, 
instynktownie za prawiając te słowa odrobiną ironii. Miała w kasie oszczęd ności 
równiutko 
cztery tysiące pięćset.
Odrzucił gniewnie niedopałek cygara — umyślnie przybył tutaj wieczorową porą aby 
sobie 
poufnie, sam na sam, pogawędzić z Marianną; zeszli jednak na niewłaściwe tory.
Znów pociągnął ze szklanki.
—To wstyd właściwie — podjął — pomyśleć, że spekulują właśnie pieniędzmi twoimi 
i 
innych, które wypożyczyli sobie w banku, rozumiesz?
—No, to możesz przecież też tak zrobić.
—O, tak!... Phu! czujesz dym? Gdzieś płonie torfowisko.Najgorsza rzecz, jaką 
znam! Czy nie 
mogłabyś trochę za grać, Hildo? — zawołał ku otwartemu oknu.
Wziął jeszcze jedno cygaro.
— Szkoda właściwie, że nie zabrałem do powozu Aletty z chłopakami. Ale, co 
prawda, nie 
mogła zostawić samej Lallemor na całą noc. Wiesz Marianno, kiedy dojeżdżam do 
miejsca, 
skąd słyszę szum wody przy młynie, wtedy czuję się w domu. Tak, siedzieć i 
patrzeć, jak się 
trzepocą jaskółki o zmierzchu, w górze pod okapem spichrza, gdzie dawniej 
czatowałem na 
nie! Pokażę ci projekt spichrza, który zrobił architekt Schiörn, kiedy był 
ostatnio u mnie 
wieczorem: prawdziwy staronorweski styl ludowy! Jest tak piękny, że miałoby się 
chęć od 
razu wbić siekierę w pień... ale tymczasem budować muszę w powietrzu — westchnął 
— bo 
na to potrzeba pieniędzy, dużo pieniędzy. Będę chyba musiał spekulować na innych 
rzeczach, 
nie tylko na zbożu dla młyna! A stary, wiesz, obawiam się, że załamałby się do 
reszty, 
gdybym rozpoczął wyrąb lasu.
Johnny napełnił szklankę. Ach, tak, pięknie tutaj... Przykra rozmowa z Marianną 
o 
pieniądzach musi poczekać do jutra. Sianokosy trwały nazajutrz do późna i słońce 
zanurzało 
się coraz głębiej w tumany gorąca.
Johnny zszedł był do młyna z ojcem, a teraz jego rosła, zgrabna postać w samej 
koszuli 
wsparta była na oknie w pokoju, gdzie pozostało jeszcze nieco cienia i lekki 
przewiew.
Rano było bardzo ciepło. Na dworze, między drabiną przeciwpożarową a 
nasłonecznionym 
murem brzęczały i huczały muchy.
— Okropność, drabina stoi już tylko jedną nogą na dzie dzińcu, a druga całkiem 
zbutwiała! 
— Johnny gwizdnął. — Rozumie się, skoro stary grosza nie wydaje na malowanie 
czegokolwiek. Szczeliny w ścianach rozszerzają się z każ dym rokiem!
Pamiętasz, Marianno, jak malowali stodołę, a ja z Henrykiem uszminkowaliśmy cię 
czerwoną 
farbą? Od tamtej pory nie było na Fossegaardzie pędzla do malowania, czternaście 
lat temu.
Wstał i pogwizdując przeszedł się po pokoju, wsunąwszy końce palców jednej ręki 
do 
kieszonki eleganckiej długiej kamizelki, skąd zwisała złota dewizka niby krótki 
skręcony 
postronek.
—Ten biedny podnóżek już drugi raz tańczy po podłodze kopnięty przez ciebie, 
Johnny! — 
Marianna siedziała na kanapie nad miską agrestu, przyniesionego z sadu przez 
pannę Holst.
—To sięjużnie powtórzy! Rzeczywiście, najchętniejzwaliłbym kopnięciem te 
wszystkie 
zmurszałe zabudowa nia, rozumiesz! I to dopiero początek! Bo tego samego dnia, 
kiedy 
zamieszkam w Fossegaardzie, zniknie cały ten ciężki dach! Belki dadząsięjeszcze 
użyć. 
Będzie porządne piętro zkrytym gankiem i nowoczesne duże okna w całym domu, żeby 
miećwidok na fiord i żeby całośćbyła jak należy. Co? Chyba teżuważasz, że 
Fossegaard 
powinien świetnie się prezentować, na wzgórzu, wśród drzew, jako znana, stara, 
wielkopańska siedziba, kiedy będąpatrzećprzez lornetkę z parowca?
—Pomalowany na biało, z błyszczącą, niebieską derską dachówką! — zawtórowała 
Marianna, porwana tą myślą.
—A sień, tę potworność, trzeba podzielić. Podwójne drzwi, ocieplone wejście. 
Wszystko 
dokładnie przemyślane, wszystko!
—No i dosyć miejsca na wielką, ciężką kasę pancerną, jaka ci będzie potrzebna — 
zażartowała.
—To właśnie cel, dla którego się teraz tak męczę, pracuję i haruję! Żeby 
przywrócić temu 
wszystkiemu blask! Ale stary robi wciąż wszystko na dawną modłę, męczy się, 
ogołaca 
wzgórze tymi umowami o drewno, a na dole, w mieście, wywiera to wszystko złe 
wrażenie. A 
ile, są dzisz, zostanie po zapłaceniu przewozu? To nie jest godne naszego 
nazwiska, 
rozumiesz? To wygląda na gospodarkę rabunkową! Stary myśli, że wystarczy biegać 
tu sobie 
po Fossegaardzie i mleć w młynie.
Pokoje przy sali południowej przewidziałem dla ciebie. Będą przebudowane, z 
wielkimi 
oknami i własną werandą wychodzącą na ogród. Chciałbym widzieć takiego, co by 
miał 
piękniejsze mieszkanie! Możesz, by tak rzec, rządzić niepodzielnie w swoim 
własnym kącie 
we dworze, ale — tu zatrzymawszy się przed nią, z namysłem, z wolna odgarnął ku 
uszom z 
policzków swe wypielęgnowane jasne bokobrody — ale stawiam ci warunek, Marianno: 
żebyś ponownie nie wyszła za mąż! Niech ci się te muchy naprzykrzają, ile tylko 
zechcą. Ale 
małżeństwa już chyba miałaś dosyć!
Marianna aż drgnęła. Pochyliła ciemną głowę niziutko nad miską i z nerwowym 
pośpiechem 
jęła oczyszczać agrest.
—Wielu jest zresztą takich, co mają na ciebie oko, jak na ptaka, którego opłaca 
się schwytać; 
bardzo wielu; nad miar! Na dole w mieście nie mniej gadają o Mariannie Borg, niż 
dawniej o 
Mariannie Foss! Ale obecnie masz przecież sama dosyć rozsądku — mówił 
nalegająco.
—Na to, by siedzieć u ciebie w klatce w południowej sali — odparła stłumionym 
głosem, 
niemal wyrzucając słowa, i odsunęła agrest.
— To na razie, to tylko na razie — rzekł, po czym za milkł na moment wskutek jej 
dziwacznego tonu. — Po tem można się będzie spokojnie rozejrzeć! Posiedzisz 
sobie tylko, 
będziesz panią siebie! Młoda, piękna, popularna wdo wa, mająca dwadzieścia 
cztery lata! Nie 
ma pośpiechu, żeby się od razu pchać znów pod czyjąś komendę... A poza tym — tu 
bez 
pośpiechu, obojętnie powędrował z powro tem do okna — dobrze by też było, gdyby 
ci za 
twoje pie niądze wypłacono coś innego, niż te marne pięć procent z kasy 
oszczędności. 
Gdybyś je włożyła w jakiś interes — tu odwrócił się ku niej od okna — z udziałem 
w 
zyskach, to by ci przyniosło piętnaście procent, a może jeszcze wię cej! Pozwala 
się tylko, 
aby pieniądze pracowały na ciebie, a wówczas narastają jak lawina.
— Dziękuję bardzo, a ryzyko? — tu mrugnęła do niego.
— Tak, naturalnie, wszyscy bankrutują! Czyż jednak nie wiesz aż nadto dobrze, że 
każdy 
powierza swoje pienią dze tylko tym, którym ufa? Ale ród niewieści i intere 
sy...! — tu 
odwrócił się znowu. — Phuu! niepodobna przed sięwziąć czegokolwiek w taki upał, 
jeżeli 
jest się kultural nym człowiekiem! Trzeba zapalić cygaro, to przynajmniej 
odpędzi komary... 
Podobno panna Holst chciała zrobić wiś niak? Prr-prr... drogą nadciąga tuman 
kurzu, i to jest 
ktoś, z kim można będzie, jak sądzę, wypić do obiadu lampkę madery. Zobaczysz, 
że to 
doktor tu spieszy, łykając kurz po drodze.
Wyszedł z cygarem na dwór.
— Mężczyzna w panamie jedzie tu powozem — informo 
wał z sieni. — Powiedz to ojcu!
Położył cygaro wśród doniczek na oknie i skoczył na piętro przebrać się. W 
mgnienie później 
i Marianna znalazła się przy oknie. Stała tam wzburzona, coraz bardziej 
zasłaniając się 
firanką, jakby oderwanie się od niej ból jej sprawiało.
Wytworny, smukły, o nieco nerwowym wyglądzie mężczyzna, w modnym letnim 
garniturze 
w drobną kratkę, wysiadłz powozu i skierowałku oknu wejrzenie bystrych oczu. 
Został głośno 
i przyjaźnie powitany przez Johnny'ego. Był ogorzały, z czerwonawymi plamami na 
twarzy i 
szyi, nosił niebieską koszulę z fantazyjnym fontaziem.
—Wpadłem tu, bo chciałbym załatwić niewielki interes — oświadczył, wchodząc 
niebawem 
z Johnnym do po koju — jadę do Solberget, rozejrzeć się za dębiną do dzio bnie. 
Trzeba ci 
wiedzieć, że łączę przyjemne z pożytecznym.
—Marianno! Gdzie jest Marianna? Powiedzcież ojcu, żemłody Wiese przyjechał! — 
zawołał 
Johnny w stronę kuch ni. — Ojciec jest we młynie, na dole. I przynieście nam 
szklankę wina!
Zaraz też zjawiła się panna Holst z tacą obficie zastawioną winem i ciastem.
—Proszę zanieść to na werandę. Spuścimy markizę... 
Czy mojej siostry nie ma? — spytał nalewając wina i zatrzymał karafkę nad 
trzecim 
kieliszkiem.
—Pani Borg dostała gwałtownej migreny... to z upału... 
położyła się do łóżka.
Potem odbył się przyjemny obiad przy nader interesującej rozmowie o cenach 
statków, 
umowach o materiały okrętowe, o warunkach i możliwościach płatniczych zagranicą, 
o rynku 
frachtowym i ewentualnej dostawie konopi i pakuł dla kolejki linowej firmy Wiese 
i Spółka.
— Mam nadzieję, że wystąpisz teraz ze swoim starym koniakiem, ojcze! Z tym 
prawdziwym, 
z najdalszej półki w kącie w piwnicy! Cygara? Polegaj na mnie, Wiese. Ty się na 
tym znasz! 
Potrzeba iście synowskiej miłości, aby palić te z Fossegaardu!
Mads Foss był zawsze najlepiej usposobiony po posiłkach, posłano więc po majora, 
by mieć 
trzeciego do wista przy kawie, — posłańcowi dano też adres starego celnika na 
wypadek, 
gdyby pierwszego nie było w domu.
Posłaniec obiegł szybko ów trójkąt, aż znalazł ostatniego do wista. Miał w sobie 
życie ten 
młody Wiese, grał znakomicie, tak szybko, obrotnie, zupełnie tak samo, jak 
zawierał interesy; 
a nadto — dość odważnie, jeśli idzie o stawki. Gra szła pełną parą. Mads Foss 
nabrał wigoru. 
Była to wielka gra!
Wtem Johnny odwróciwszy się zawołał do Hildy, że nieodjedzie po południu, lecz 
zostanie 
do jutra. Może przybędzie też dzisiaj siostra, Antonia, parowcem ze stolicy do 
domu. 
Chwileczkę, zajrzy najpierw do notesu.
Przejechał po notesie złotym ołówkiem. — Tak jest, zostaję na noc! Musisz 
skończyć partię, 
ojcze!
Zmianę decyzji Johnny'ego i to, że chce zostać, trzeba więc było naprędce 
zakomunikować 
szwagrowi Biermannowi i jego rodzinie w tartaku. Mina chyba będzie mogła w 
każdym razie 
przyjechać, no i trzeba zaprosić na herbatę kilka rodzin z sąsiedztwa.
Poobiedni wist trwał dotąd, aż na dziedzińcu zjawiły się forpoczty młodzieży z 
probostwa, 
dwie czy trzy panie w letnich strojach oraz towarzyszące im dwie długie postacie 
studentów 
tudzież nauczyciel domowy, cand. phil. Hysing.
Stopniowo przybyło jeszcze kilkoro innych.
Zajechała też Antonia, małżonka starego konsula Grünera; mieszkali oni przez 
lato na 
folwarku Folkvang. Zajechała powozem, z mnóstwem paczek, prosto z przystani 
parowców. 
W tej sytuacji Marianna musiała się rzeczywiście jakoś pozbyć swojej migreny i 
spróbować, 
czy nie da się tego osiągnąć za pomocą filiżanki mocnej herbaty.
Gdy zeszła do bawialni, Johnny przyjął ją szklanką wody sodowej i ponczem. 
Twierdził, że 
jest to wypróbowany lek. Marianna była bowiem bardzo blada i osłabiona.
Czy to jednak skutkiem owego leku, czy przez roztargnienie, dość, że piękna 
wdowa odżyła 
już, gdy po przywitaniu się z gośćmi schodziła wraz z nimi do ogrodu. Zawróciła 
jeszcze 
pospiesznie po swoją parasolkę.
Kirsten Holst stała przy oknie w kuchni, wycierając szklanki, gdy ujrzała panie 
w ogrodzie 
przy krzakach agrestu. Najlepiej tedy wykorzystać tę chwilę, by uprzątnąć stół i 
postawić 
kompot.
Gdy chciała w bawialni porozstawiać już talerze, zatrzymała się nagle. 
Usłyszała, jak 
Marianna szepce żarliwie do Johnny'ego przy drzwiach: — W żadnym razie nie 
zapraszaj go 
na nocleg tutaj! Żebyśmy mogli dziś wieczór porozmawiaćw zupełnym spokoju o tych 
pieniądzach, o których rozmawialiśmy dziś rano, Johnny! — zakończyła, spiesząc z 
powrotem na dwór.
A zatem Hilda nie musi szykować pokoju gościnnego dla pana Wiese, zrozumiała 
Kirsten 
Holst.
Coś się dzieje dzisiaj z Marianną — zastanawiała się, z dwiema szklanymi wazami 
w rękach, 
które należało postawić ostrożnie na półce, zanim pracowite myśli runą w 
następnym 
mgnieniu w istne morze odpowiedzialności i trosk o zbliżającą się wieczerzę.
Na dworze zaczęło się ściemniać i zapalono lampy.
Pośród pań na sofie i fotelach dokoła stołu w środkowym pokoju siedziały córki 
domu: 
masywnie zbudowana i władcza najstarsza — pani Grüner, przypominająca ojca i 
nawet 
piękna w swoim rodzaju. Drobna, jędrna, wesoła pani Biermann, poślubiona 
właścicielowi 
tartaku, oraz pani Marianna Borg. Wszystkie trzy miały wspaniałe bystre oczy i 
uderzająco 
gęste, ciemne włosy, tak że najmłodsza — siedemnastoletnia blondynka, wyglądała 
przy nich 
niemal mdło.
Na stole, na kanapie, w dzikim nieładzie dokoła, leżały rzeczy zakupione przez 
panią Grüner. 
Poddawano je ogólnej ocenie: materie na suknie, koronki, rękawiczki, pończochy 
dziecięce, 
zabawki, a pośrodku tego wszystkiego, znakiem firmowym do góry, w smętnej 
powadze — 
para angielskich pantofli domowych na futrze, z klinem gumowym — dla 
„staruszka", jak 
nazywała konsula. Tak bardzo cierpi na reumatyzm!
Paplanina trwała w najlepsze. Wesołość dolatywała aż do stolików karcianych, 
przy których 
— niczym przytwierdzeni — siedzieli panowie i nastawiali uszu, bo paplanina 
rozpraszała ich 
skupienie.
Tylko kandydat nauk, Hysing, miał w tym momencie sposobność skorzystania z tej 
radości. 
Paląc, ustawił swą cokolwiek niechlujnie odzianą postać we drzwiach pokoju pań. 
Na twarzy 
jego widniał spokojny, pełen wyższości uśmiech. Bawił go cały ten babski śmiech, 
cały ten 
kram o nic: o pończoszkę dziecięcą czy parę rękawiczek.
Ale — choć wtrącał kiedy niekiedy jakieś słówko skierowane do pani Grüner, która 
niesłychanie zajęta, z biustem przyciśniętym do stołu, mrugała oczyma niemal 
załzawionymi 
z uciechy — badawczą jego uwagę przykuwała właściwie Marianna. Ułowił przelotne, 
porozumiewawcze spojrzenie, jakie rzuciła mu w drzwiach. Miała w sobie coś 
interesującego 
ta blada, czarno ubrana młoda wdowa...
Za nim, przy najbliższym stoliku do bostona siedzieli: Johnny, celnik, Biermann 
oraz 
Ferdynand Wiese.
Mimo cygaro armatora, fajkę celnika i postać kandydata Hysinga, Wiese zdołał 
zwietrzyć, że 
tam w pokoju pachnie jak gdyby czeremchą. Zapytał, czy może przysiąść się na 
chwilę do 
pań, i pozwolił sobie też spytać, czy mógłby także dostać kieliszek: ma 
słabośćdo likieru 
czeremchowego.
Gdy młody Wiese wziął kieliszek z tacy, by mu go napełniono, zwrócił się do 
najbliżej niego 
siedzącej pani Borg.
Nieco zbyt spiesznie wzięła karafkę, pytając prędko, czy nalać również panu 
Hysingowi. 
Zarazem wskazała puste miejsce przy sobie.
— Czy moja fajka nie przeszkadza pani?
Hysing przysunął krzesło bliżej, tak że mógł popijać brunatny płyn i doświadczać 
jego 
oddziaływania, paląc też fajkę. Najwidoczniej pani Borg wyczuwa, że istnieją 
inne jeszcze 
rzeczy okrom obrotności handlowej i brylantowej szpilki w niebieskiej koszuli.
—Pan kandydat Hysing wybrał co najlepsze. Obym był nigdy nie tykał kart! — 
wykrzyknął 
młody Wiese.
—Nie sądzę, by pan na tym dobrze wyszedł — rzekłHysing z grymasem wyższości. — W 
naszych skromnych warunkach tu na wsi jesteśmy, widzi pan, skazani wyłącz nie na 
damskie 
rozmowy... Naturalnie z paniami z Fosse gaardu to całkiem co innego! — poprawił 
swą gaffę 
grzecz nym komplementem.
—Damskie rozmowy? — wtrąciła pani Grüner. — Doprawdy nie wiem wcale, czy zawsze 
idzie o takie znów głębokie sprawy, kiedy mężczyźni o czymś mówią. Kiedy tak 
posłuchać, o 
czym ze sobą gadają, to dziękuję naj uprzejmiej! Nie dałabym za to złamanego 
szeląga, a cóż 
dopiero dziecięcej pończoszki! A przecież mój staruszek zażywa opinii 
nieprzeciętnie 
światłego i rozumnego człowieka. Tak twierdzą wszyscy, ale mnie się wcale tak 
nie wydaje.
—Zapomina pani, że mężczyzna jest głową kobiety, pani Grüner — zażartował 
Hysing. — 
Czy przeciwstawi się pani temu, czego od dziecka ją uczono?
—Masz babo placek! A jeśli mężczyzna wcale nie ma głowy?
—Może głowa jest tylko po to, żeby mu ją kobieta za wracała? — zauważył Wiese z 
lekka 
szyderczo.
—Gracze! Wracać! — rozległ się z drugiego pokoju nie cierpliwy głos Johnny'ego.
Wiese dopił resztę likieru.
— Kieliszeczki wielkości naparstka, to tak jakby dać komuś palec, kiedy pragnie 
się całej 
ręki! — mruknął wychodząc.
Tutaj, przy stole, koło tacy z kompotem, pieczywem i czeremchową nalewką była w 
istocie 
cicha przystań, do której ciągnęły kolejne „piąte koła u wozu" i wychodzący z 
gry, aby się 
przysłuchiwać. Gdyż niejedno się tu wyprawiało, kiedy wygadane córki Fossegaardu 
siedziały razem. Ostrożność nie była ich cechą. Dodawały sprawom życia, a 
zarazem nieco 
rubasznej pikanterii.
A kiedy plotka w osobie majora dość często nadciągała od karcianego stołu, by 
nabić sobie 
fajeczkę, wtedy jego obrośnięta twarz sztywniała, uszy stawały się wielkie jak 
miski, a oczy 
prawdziwymi aparatami fotograficznymi. Bo przyjemność polegała na tym, aby 
„kurierowi" 
dostarczyć żeru do rozgłoszenia, i to przeróżnymi zmyśleniami i nazbyt głośno 
wypowiadanymi sekretami.
Siostry bowiem były właściwie dopiero teraz w swoim żywiole: we własnym, starym 
dostojnym domu rodzinnym, który aż do śmierci ich matki przed pięciu czy sześciu 
laty był 
niezaprzeczalnie pierwszym domem w okolicy. Wraz z odejściem matki dom 
pozbawiony 
został kobiecego steru, który umiał utrzymać poniekąd w ryzach zalew życia 
towarzyskiego. 
Teraz, gdy trzy zamężne córki znalazły się w domu, nastał znów jeden z dobrych, 
starych 
wieczorów na Fossegaardzie. Wniesiono znaną od dawna wielką wazę do ponczu ze 
srebrną 
warząchewką i dym tytoniowy kłębił się niebiesko i szaro nad stolikami 
karcianymi, aż po 
narożny gabinet, gdzie widniała wielka siwa głowa Madsa Fossa, o czarnych 
jeszcze jak 
węgiel, prosto nakreślonych brwiach i rasowej, pysznej twarzy pochylonej nad 
wistem.
Nieco na uboczu od paplaniny i śmiechu dokoła siedzieli Marianna i Hysing, 
zajęci rozmową: 
ona oparta w kącie kanapy, on na krześle obok. Kandydat Hysing niezmiernie się 
zapalił. 
Młoda wdowa miała tak swoisty sposób wypowiadania przypuszczeń, zadawania pytań 
i 
powątpiewania! W bezgłośnym, wyrazistym uśmiechu, jakim towarzyszyła jego 
słowom, 
odkrywał tyle ukrytego sensu i zrozumienia, a gdy zwróciła nań wreszcie 
przelotne 
spojrzenie, a następnie — jakby w zamyśleniu nie odrywała spoczywających na nim 
oczu z 
jakimś zawoalowanym wyrazem — poczuł, że coś go ciągnie i rozpłomienia.
Nie przeoczył wrażenia, jakie wywarł, i jego nieco blada od nikotyny twarz 
jaśniała dziś 
wieczorem niezwykle silnym poczuciem pewności siebie, zaś jego jasna głowa z 
wysoko 
umieszczonym przedziałkiem kiwała się zarozumiale. Tu było miejsce na inne 
sprawy poza 
babską gadaniną.
— Marianno — szepnęła mała pani Biermann — czy on znów rozprawia o ciałach 
niebieskich i Saturnie? Bo widzę, że szybuje ponad nami. Słuchaj, czy było po 
osiemnaście 
czy po dwadzieścia oczek na drucie? — spytała na głos.
W sąsiednim pokoju odsuwano z hałasem krzesła. Poproszono do stołu i panowie — 
jeden po 
drugim — weszli z wyziewów dymu do salonu pań, przeciągając się i pogadując, 
bardzo 
uprzejmi, choć nieco za głośni, z odrobinę zamglonym spojrzeniem i bardzo 
zadowoleni po 
trudach wieczoru.
Mały, gruby Biermann — zwany Ćwiekiem — objaśniał majorowi gorliwie, czemu tak 
ryzykował w piki: była to gra w otwarte karty, po prostu w otwarte karty! Ale 
major nie 
słuchał. Jego czerwona twarz o nieruchomych jasnoniebieskich oczach i 
usztywnionych 
fiksatuarem końcach wąsów sterczała nad kołnierzykiem, niczym deska garbarska z 
futra, by 
obserwować Hysinga i panią Borg. Zdążył już coś zwietrzyć. Rzeczywiście, 
siedzieli tam 
jeszcze, bardzo sobą zajęci.
— Hej, Wiese, niech cię pilotuje siostra Grünerowa! — poradził Johnny z 
braterską 
zręcznością, zobaczywszy sto jącego u drzwi Wiesego, zatopionego w myślach. — 
Już ona ci 
przyprawi jedzenie, mogę ci ręczyć!
Stary celnik lustrował wszystkich dokoła. Zastanawiał się nad czymś, co nie 
dawało mu 
spokoju, po czym zbliżył się do Marianny.
—He, he, he — odezwał się chrapliwym głosem, którymiał być poufnym szeptem — he, 
he, 
he, młody Wiese dał się nieźle oskubać, tak... nieźle oskubać! Przez całe popo 
łudnie patrzał 
tylko w krzaki porzeczek! Stary podglądacz, pani Marianno! — tu wciągnął siwą 
głowę w 
ramiona swe go granatowego munduru ozdobionego guzikami z kotwicą.
—Ach, ci mężczyźni! Wiecznie im się słodyczy zachciewa! Chodźmy, celniku — 
odrzekła, 
biorąc go pod ramię. — Znajdziemy dla pana porcję puddingu rybnego, wiem, że pan 
to lubi!
Dopiero dosyć późno, gdy zmrok otulił ciepły wieczór, zajechały na dziedziniec 
powozy i 
landa i goście żegnali się w dzrzwiach i w sieni.
Czy pani Grüner ma aby wszystkie swoje pakunki? — Nie, chyba nie, chyba tak — 
odpowiada, szperając w powozie. — Tu jest włóczka, ale dwa paski skórzane dla 
dzieci, moja 
Hildo! I kwiaty do kapelusza, na górze u Marianny, panno Holst!
— Ach, kochana Mino, uważaj, by Biermann nie za pomniał swego prochowca, tak się 
zagadał... Pozdrówcie tam na probostwie... pozdrówcie matkę i ojca! — nawoły 
wała 
odjeżdżając.
Biermannowie, major i celnik wkładali pod drzwiami płaszcze, młodzież z 
probostwa tłoczyła 
się w sieni po kapelusze i szale, a całkiem w tyle, w półmroku, Wiese szukał 
swego kapelusza 
panama.
—Ani słowa, ani spojrzenia przez cały dzień, Marianno! I tak mam odjechać?
—Czy nie dosyć straszne to wszystko było? — powiedziała zgnębiona.
—Straszne? Zamykać mi wszystkie drogi: to jest strasz 
ne! Ale nie pozbędziesz się mnie, Marianno.
—Nieodpowiedzialnie, nieostrożnie było przyjeżdżać tutaj! Celnik coś podejrzewa.
—Gadaniny ludzkiej się boisz?
—Idź, idź, nigdy nie przejdę nad tym do porządku. Nigdy! — mówiła, drżąc z 
trwogi.
—Dać się obalić i zdeptać. A potem leźć znowu w jarzmo! — mówił rozdygotanym, 
szyderczym głosem — dać się oblewać pomyjami, przegrać szczęście nas obojga! To 
ty jesteś 
nieodpowiedzialna, powiadam ci, tylko ty!
—Odejdź, Ferdynandzie, proszę cię! Nie mogę już tegosłuchać, i nie chcę!
— Jesteś tam, Wiese? — rozległ się głos Johnny'ego. Johnny nie rozumiał wciąż 
jeszcze, 
dlaczego nie może zaprosić młodego Wiesego na nocleg. Nie miał jednak tego 
wieczora chęci 
przeciwstawiać się Mariannie.
— Do widzenia, Wiese! W mieście zamieszkasz u mnie, a nie w hotelu, słyszysz? — 
wołał, 
kiedy już dwukołowa kolaska turkotała w alei.
Johnny zapalił cygaro od jednej z lamp i przechadzał się po pustych pokojach, 
koło 
pootwieranych okien. Wytworna jego postać poruszała się cokolwiek niepewnie na 
szlaku 
między stolikami do kart a innymi sprzętami.
Marianna, owinięta szalem, siedziała na kanapie.
— Wiesz, ten Hysing — rozpoczął naśladując głos tamtego — jak mi nie zaczął 
śpiewać 
hymnów pochwalnych o twoim charakterze i inteligencji! Że jesteś najciekawszym 
zjawiskiem kobiecości... i tym podobne brednie.
Demonstracyjnie zapatrzył się we wznoszący się spiralnie dym swego cygara.
Zresztą ogromnie mu schlebiałaś, phi! — Zatrzymał się przed nią, kołysząc się z 
wolna na 
obu nogach. — Tak, tak, on zamierza ponoć zostać stypendystą — zmrużył oczy, 
jakby dym 
go gryzł. — Przyszły profesor? — Przybrał ironiczny wyraz twarzy i pociągał za 
swe 
wypielęgnowane bokobrody. Przysunął sprzed kominka fotel i rozsiadł się wygodnie 
obok 
niej.
— Ale nigdzie nie jest piękniej niż tutaj, w Fossegaar dzie, Marianno! Kiedy 
można tak sobie 
usiąść i wypalić cygarko, kiedy już wszyscy odjechali, i pogawędzić! Tylko my 
dwoje 
będziemy decydować w tej grze, my, którzy zwyciężymy cały ten bałagan przy 
pomocy 
czarnoksięskiego środka, co zwie się pieniądze... puuh!
Szwagier Grüner? Nie sądź, że możesz oczekiwać stamtąd zbyt wiele rodzinnej 
pomocy czy 
choćby jego podpisu na jakimś świstku, nawet gdyby mógł uratować nim dziesiątki 
tysięcy 
dla kogoś z nas! Słowo szlachetność nie pasuje tu. Dopóki człowiek żyw i głowa 
sprawnie 
działa, trzeba nazgarniać pieniędzy. A potem można siedzieć na worze złota.
Odchylił w tył głowę i wypuszczał z wolna dym cienkimi pasmami.
Marianna rzuciła spojrzenie na zwiotczałą nieco po mozolnym dniu twarz brata i 
wiedziała 
już, czym się zakończy cała ta pokrętna mowa.
—Słuchaj, Marianno, zastanawiałem się nad czymś i musisz mi to wyjaśnić. Otóż 
wtedy, na 
wiosnę, kiedy Wiese 
był u was w Borgu...
—Ach, zgaśże lampę, Johnny! Zabierz ją, światło takmnie razi!
—Źle się czujesz?
—Och, znów mi wraca ból głowy!
—Widzisz, wtedy... dlaczego twój mąż nie chciał podjąćsam dostaw dla Wiesego na 
Borgsviken? Las jest tam pełen drewna okrętowego. Tak, teraz chce zawrzeć z 
ojcem umo 
wę, chce drewna aż z Bjölstadu.
Potrząsnęła głową.
— Ach, wiesz!... proszę cię, zamknij okno, tak tu wieje! 
— przebiegł ją dreszcz.
— Dzielny, obrotny chłopak! Wykorzystuje spadek cen! Jeździ teraz dokoła, 
rozumiesz, i 
zawiera jeden kontrakt po drugim! Bajecznie się wyrobił, a przecież jego ojciec 
przed kilku 
laty zbankrutował ze swoją stocznią. To bardzo wartościowa znajomość. Zamierzam 
zawrzeć 
z nim umowę o konopie, a on nie jest temu przeciwny. Marianna porwała się 
gwałtownie z 
kanapy.
—Weź moje pięć tysięcy z kasy, Johnny! Przez całydzień o tym myślałam, żeby ci 
je 
zaproponować. Są ci przecież potrzebne? Nie zadawaj się teraz z nikim innym. 
Możemy 
przecież zrobić interes razem — dodała. — Mó wiłeś przecież, że to dobry 
interes?
—Mówię to, właśnie to mówię! — zerwał się szybko i rzucił do kominka niedopałek 
cygara. 
— Ty i ja, Marianno, wiemy, że najważniejsze jest odnowić Fossegaard... Słu 
chaj, tam 
pozostało chyba jeszcze trochę tego dobrego ko niaku? teraz może się przydać, 
co? — 
zakończył zadowo lony. 
IV
Brulion leżał otwarty, jeszcze wilgotny od ostatniego wpisu przemiału. Andreasen 
oparł 
łokieć na parapecie, na wpół wysunął szufladę biurka i rozmyślał. W szufladzie 
było mnóstwo 
pomiętych i nie uporządkowanych plików rachunków, powiązanych taśmą papierową 
lub 
tasiemką, a w przeciwległym kącie na stosie ksiąg rachunkowych i papierów kiwała 
się 
niewielka zamykana kasetka pancerna.
Pochłaniał go w tej chwili adres na jednym z listów, który tu schował. Napis 
przypominał — 
częściowo — zupełnie... niech mnie diabli, jeżeli to nie jest pismo Henryka!
Ba, a dlaczegoż by nie? Czemu Henryk nie miałby wpaść na pomysł pisania do 
swoich sióstr? 
Ale wówczas stempel powinien być jakiś inny, zagraniczny — a ten jest 
najwyraźniej 
norweski! Czyli że musi on przebywać w kraju, a wtedy... Tak, to właśnie było 
tak osobliwe! 
Andreasen wciągnął powietrze, jak gdyby węszył. Wszystkie te listy — krążące 
nieustannie 
między Johnnym a siostrami — dla których on musiał być tajną skrzynką pocztową, 
aby nie 
wpadły w ręce staremu...
Andreasen miał dobry nos, mimo że u dołu, przy samym końcu nieco zakrzywiony, a 
zmienny wyraz jego twarzy świadczył, że i rozważania przyniosły pewne owoce — 
coś w 
rodzaju echa na długoletnie, ciche i mgliste obawy domu: Na pewno przypłynął 
którymś z 
tych statków stojących w porcie!
Gdy w południe chłodnego jesiennego dnia Mads Foss włożywszy płaszcz poszedł do 
młyna, 
Marianna i Hilda, głęboko poruszone siedziały w sali południowej nad listem 
brata.
Kochane Siostry!
Jak długo mam jeszcze z Waszej woli biegać tu niczym kot dokoła gorącej kaszy? 
Raz przecież 
trzeba zacząć! Nie wytrzymam już dłużej tego siedzenia u Antonii i patrzenia, 
jak konsul 
brodzi tu nogami owiniętymi watą i uprzejmie poziera na mnie. Prawdopodobnie nie 
jest 
pewien, czy nie dałem się tutaj zamknąć, by pewnej nocy dobrać się do jego 
szkatuły. Jakże 
ma wierzyć obieżyświatowi, co był raz tu, raz tam, na wodzie i na lądzie i za 
Atlantykiem, a 
wreszcie przybył z San Francisco, mając w kieszeni tyle co ja. Naturalnie 
poszukiwał też 
złota, strzelał do Indian, po czym zrabował swym kompanom owe nieszczęsne 
osiemset czy 
dziewięćset dolarów, które posiada! Zdaje mi się, że czytam w jego wzroku, mimo 
całą 
uprzejmość, różne tym podobne domysły. Mieszkać u Biermannów około tygodnia? Tak 
chciałyście? Dzięki! Nie mam na to ochoty! Nie chciałbym, aby Jegomość Ćwiek 
rozpękł się z 
poczucia ważności i protekcjonalności, zaś Mina, troszcząc się o mnie jak 
siostra, śmigała 
wokół mnie jak spłoszona jaskółka, mrugając małymi oczkami.
Nie chcę też dłużej obarczać swoją osobą rodziny Johnny'ego w mieście. On 
chętnie 
nadstawia za mnie grzbiet, chce koniecznie czy tu, czy we świecie popłacić za 
mnie rachunki. 
Wreszcie dręczył mnie też przeklętym krawcem, który musiał w największej 
tajemnicy wziąć 
mi miarę — na trzy ubrania! Naturalnie, żebym — gdy wreszcie wybije godzina — 
mógł swą 
osobą zaskoczyć starego i nie nadwerężyć zbytnio jego ojcowskich nerwów! Ale, 
widzicie: tak, 
jakem się w swoich marynarskich spodniach i spłowiałej bluzie, z moją starą 
teczką — na 
początek zawsze było to coś — wybrał z domu do Paimboeuf i Leeds, a potem z 
powrotem, tak 
też zamyślam, chociażby z samej uczciwości, posterować prosto do pokoju w 
Fossegaardzie. 
w ojcowskie ramiona, w które niech mnie tak pochwyci, jak sam zechce. Taki sam 
twardy ze 
mnie orzech jak on, toteż chyba nie przyjmie mnie jakimiś błazeńskimi sztukami. 
Tedy, by 
zakończyć na tym, od czegom zaczął: nie zostanę tu dłużej chociażby dlatego, że 
Antonia i ja 
jesteśmy zanadto podobni do siebie. Niebawem gotowa mi radzić, jakie buty mam 
włożyć, 
choć mam tylko jedną parę! Przypomina mi lokomotywę, którą widziałem kiedyś w 
Chicago, 
skaczącą po gołej ziemi: tyle w niej sprężonej pary! A konsul, który przyczepił 
do niej swój 
wagon, poczuje jeszcze, jak ona go będzie szarpała tam i na powrót!
Tak więc, kochane Marianno i Hildo, ponieważ już nie wytrzymuję, jutro wieczorem 
syn 
marnotrawny pieszo wkroczy na Fossegaard i punkt o szóstej wedle czasu 
miejskiego stanie 
pode drzwiami pokoju. Przygotujcie starego tak, jak wyda się Warn najmądrzej.
Wszystkie listy, jakie próbowałem pisać do niego, są nic nie warte. Były albo za 
krótkie, albo 
za długie. Poza tym pozdrawia Was, mniej odważny, niż na to wygląda 
Wasz Henryk
— Dziś po południu!
Hilda tępo wpatrywała się w Mariannę, powtarzając z rozpaczą nieświadomie słowa: 
„dziś po 
południu!" Zaczęła szybko chodzić po pokoju. Także Marianna była bardzo 
przejęta, 
całkowicie pod wrażeniem dawnej domowej paniki. Ojciec bywał okresami bardzo 
nieprzystępny w rozmowie. Umiał być tak bezgranicznie gorzki! Wiedziała aż 
nazbyt dobrze, 
do czego potajemnie, z lada przyczyny zwykł się uciekać, i jak ów lek stosowany 
raz po raz w 
jej nieobecności zmógł go zupełnie. Zły to był czas, gdy mąż siostry Biny, 
armator 
Berthelsen, stracił swój majątek.
Na domiar miała jeszcze świeżo w pamięci gwałtowne sceny z chłopcami, 
niepohamowane 
wybuchy gniewu, gdy jeden z braci tak się zhańbił. Nie do pomyślenia było, co 
się stanie, 
jeżeli Henryk po prostu wejdzie śmiało do jego pokoju. Może się to przerodzić w 
gwałtowną 
scenę między dorosłymi ludźmi — ojcem i synem!
Dopiero bezradny lament siostry przywiódł ją do logicznego rozumowania:
—Ktoś musi go, oczywiście, przygotować, a tym kimś 
żadną miarą nie możesz być ty, Hildo. Zobaczę, może uda 
mi się to przy podwieczorku.
—Tak, tak, o Boże, jak ja się boję!
Mads Foss przyszedł do stołu w nieszczególnym nastroju. Po drugiej stronie 
fiordu, znów 
spadły ceny przemiału.
No, tak całkiem źle, jak Marianna mówiła przy stole, przecież jeszcze nie 
jest... Skutki 
konkurencji... Nie zważając na to, można przecież pozostać w przyjaźni... jaka 
delikatna ta 
wątroba z dorsza! Nie, dla mnie już ani kawałka od głowy, Marianno, proszę.
Hilda, zupełnie zmieszana, wybiegła nagle z maselniczką, by przynieść więcej 
masła, bo 
ojciec rzucił spojrzenie na masło. Po chwili wróciła, ale w pośpiechu utłukła 
jedno uszko 
maselniczki. A Marianna była coraz bardziej ożywiona, opowiadała z humorem o 
starym 
młynarzu, co się puścił w zaloty. Po jedzeniu wzięła się do naprawiania czapki 
ojca, w której 
pękła podszewka.
Groźny moment zbliżał się nieubłaganie i Hilda widziała jakby skroś mgłę 
omdlenia, jak 
ojciec nabija i zapala fajkę. Gdy panna Holst postawiła tacę z kawą, Hilda 
zniknęła nagle, aby 
coś przynieść — nie wiadomo co. W każdym razie już nie wróciła.
— Ile też lat może mieć ta czapka, ojcze? — gawędziła Marianna. — Pamiętam 
dobrze, jak ją 
sobie kupiłeś, i jak głaskaliśmy się nią po twarzy, Mina i ja: miękka, 
pensylwańska skóra. 
Wtedy miała jeszcze w środku na podszewce złoty znak... Johnny włożył ją na 
bakier, żeby 
mu nie spadała na uszy, i paradował w niej, a mama śmiała się i powiedziała — 
dokładnie to 
pamiętam — „lordowi we wszystkim do twarzy!" Jego wzięcie i piękna zgrabna 
postać — to 
pewnie po mamie? Wszyscy mówią, że była zachwycająca, smukła i delikatna w 
młodości.
—Tak, córeczko! Gdybyś ją była widziała jako narze 
czoną! Ten portret nie umywa się do niej!
—Och, tak... — Marianna westchnęła i przez chwilę patrzała w ziemię, marznąc i 
pocąc się 
zarazem. — A on był jak dwie krople wody podobny do ciebie, ojcze: Henryk! Ta 
sama 
barczysta, czarnowłosa, atletyczna postać, całkiem twego pokroju człowiek! Och, 
tak!
—Marianno!
—Chcę tylko powiedzieć, ojcze, niedawno właśnie rozmawialiśmy z Johnnym o nim, w 
naszej zwyczajnej roz mowie...
—Ta-ak? — zabrzmiało to niemal jak ryk.
—Dawno już przecież trawa porosła tę starą historię —odważyła się zaatakować 
Marianna. 
— Przecież kiedyś wol no mu chyba będzie wrócić do domu?
—Po swoją część spadku matczynego? — odezwał siętwardo. — Czy też aby splądrować 
gniazdo?
Wpatrywał się w nią, jakby powziął podejrzenie.
— Jeżeli przyjdzie tu kiedyś, zanim ja będę leżał na cmentarzu, to...
Podniósł się tak gwałtownie, że przewrócił filiżankę stojącą przed nim i jakby 
czując, że się 
nie zdoła opanować, wyszedł z hałasem z pokoju i poszedł na górę. Słyszała tam 
jego kroki.
Później ujrzały go idącego bez płaszcza ku młynowi i posłały mu płaszcz przez 
pokojówkę.
Resztę męczących godzin, pełnych napięcia z powodu przybycia Henryka, spędziły 
zatrwożone na piętrze. Stary nie wrócił jeszcze z młyna i teraz tylko tego 
brakowało, żeby się 
spotkali po drodze. Ojciec zdążyłby jeszcze wrócić — miał jeszcze około 
kwadransa: ale w 
dole, na krótkim odcinku drogi, który mogły ogarnąć wzrokiem, wlókł się ciężko 
tylko wóz z 
mąką, przystając co pewien czas.
Wskazówki zegara poruszały się teraz okropnie szybko. Jeszcze tylko siedem 
minut, sześć... i 
nadal nikogo na drodze z młyna! A jeżeli się pojawi dopiero po szóstej!
— Żeby tylko nie przyszedł teraz! — płakała Hilda bez głośnie, załamując ręce. 
Czuły 
bowiem instynktownie, że Henryk będzie punktualny jak zegar.
Wtem ukazały się ramiona i czapka starego. Koniec jego okutej mosiądzem laski 
wskazywał 
spokojnie w górę. Rozmawiał z Andreasenem.
O, Boże! O, Boże! Teraz trzeba wyjrzeć na aleję!
Hilda nie wyobrażała sobie nawet, kogo spodziewa się ujrzeć, jaką to postać 
3ynowską 
zobaczy. Wiedziała tylko, że to coś wprost niemożliwego, niby dwa kamienie 
młyńskie, które 
idą na siebie, a między nimi nic, jeno jej własny, zgrzytający strach!
Ojciec i Andreasen weszli do domu. Ojciec przystanął na moment, rozglądając się; 
było to 
wszakże jedno z jego starych przyzwyczajeń, patrzeć pod wieczór, czy na drodze z 
Moberg 
nie widać jakiegoś pojazdu, zdążającego może do Fossegaardu na wista lub 
bostona.
Było już osiem czy dziewięć minut po szóstej: zaczęła kiełkować szaleńcza 
nadzieja. A może 
Henryk zmienił zamiar? Może Antonia zdołała go w ostatniej chwili odwieść od 
tego planu? 
W tej sekundzie ulgi, podczas której odgadły swoje myśli, jakieś indywiduum w 
kapeluszu 
zsuniętym na czoło i krótkiej kurtce zjawiło się przed bramą.
Nie zamieniły ani słowa, a ów ktoś zdecydowanym, dziarskim krokiem ruszył aleją. 
Męska 
postać rysowała się coraz wyraźniej — niewątpliwie był to brat Henryk, o czym 
zresztą żadna 
z nich od pierwszego wejrzenia nie wątpiła.
— To się nie może stać! —krzyknęła nagle Marianna i popędziła w dółpo schodach. 
Wybiegła przez kuchnię i ogród, i złapała go w alei jeszcze w samą porę, zanim 
zdążono 
spostrzec go ze dworu.
— Henryk! Henryku!
Zaskoczony, zapatrzył się na nią, jakby w zdumieniu, że się tak rozwinęła, 
zmieniła — na 
korzyść, jak przypuszczalnie pomyślał. Henryku, nie możesz dzisiaj wejść do 
ojca! Próbo 
wałam przygotować go, ale wpadł w straszną złość, mimo że mu nawet przez myśl 
nie 
przeszło, że mógłbyś wrócić do domu!
—Musi się z tym kiedyś pogodzić, że myśl ta jest realna, i że chcę egzystować, 
lubo jego 
tęsknota za mną nie była zbyt płomienna — odparł z rozgoryczeniem.
—Ale nie wolno ci, Henryku! Może się stać nieszczęście. Nie dziś wieczorem!
—Wolisz, żeby nieszczęście stało się jutro? Nie, musimy 
dojść do jakiegoś rezultatu, i to dzisiaj wieczorem.
—Słuchaj! On może dostać udaru, jeżeli to spadnie naniego tak nieoczekiwanie!
—Z radości, że widzi syna? Co za błoga myśl.
—W każdym razie wejdź najpierw do mnie, do południowej sali, Henryku! — 
powiedziała 
zrozpaczona i pociąg nęła go za sobą. — Musimy coś wymyślić... coś... coś, co go 
przygotuje.
—Więc ty poważnie myślisz, że staremu grozi niebezpieczeństwo, że może go szlag 
trafić? 
— spuścił ponuro głowę i dał się prowadzić.
Na górze próżno jednak radzono. Henryk siedział w milczeniu, nie chciał szklanki 
wina, nie 
chciał nic jeść. Hilda nieznacznie pogładziła go kilka razy po głowie, jakby się 
bała, że może 
eksplodować.
Siedzieli bezradni wszyscy troje, i panna Holst.
Marianna czuła, że nie leży w jej naturze podejmować jeszcze raz walkę z ojcem. 
Próbowała 
tego parokrotnie, ale odwaga opuszczała ją, zanim weszła na schody — cóż mogła 
ojcu 
więcej powiedzieć?
Tak, to nie może trwać dłużej, tyle zrozumiała panna Holst. Oto siedzi tu biedny 
Henryk i 
niczego nie chce, tylko móc wrócić do domu! Taki piękny, barczysty mężczyzna — a 
siedzi 
tu, blady jak trup!
Kiedy tak na niego patrzyła, czuła w sobie coraz większą wściekłość. Wyrządza 
się tutaj 
jednemu z prawowitych dzieci rodu najokropniejszą niesprawiedliwość! Siedzą tu 
bezczynnie 
— Hildzie grozi już zupełny obłęd. Nie mogą przecież odpędzić go jak psa!
W swej pełnej samozaparcia gorliwości stanęła wreszcie — sama dobrze nie 
wiedząc, jak się 
to stało — w kantorze przed Madsem Fossem i zasypała go słowami: o dzieciach, o 
jego 
ojcowskim sercu, i o sercu matki, i co zrobiłaby jaśnie pani, gdyby syn taki jak 
Henryk 
powrócił znów na Fossegaard, o tym jak Henryk siedzi teraz z sercem w gardle i 
chce 
rozmawiać z ojcem...
Kirsten Holst nie wiedziała, jakim sposobem znalazła się w kantorze ani jak go 
opuściła. Ale 
wyraźnie widać było, że policzek miała cały zaczerwieniony od uderzenia ciężkiej 
ręki Madsa 
Fossa, gdy zdenerwowana i ze łzami w oczach weszła znów do sali południowej.
— Tak, panno Holst — rzekł Henryk, wstając — czuję się obowiązany podjąć sam 
dalsze 
kroki. — Z tymi słowy zszedł spokojnie po schodach, zapukał, a nie otrzymawszy 
odpowiedzi, wszedł do środka.
Panie zostawiły otwarte drzwi do sieni. Usłyszały z dołu głośne, krótkie i 
zdecydowane 
wybuchy oburzenia Madsa Fossa, przerywane spokojnymi słowy Henryka. Głos starego 
był 
przez chwilę bardzo gwałtowny. Ale potem mówiono tam spokojnie, a wreszcie stało 
się w 
kantorze zupełnie cicho.
Już przeszło pół godziny było cicho. Hilda miała przez cały czas wizję okutej 
laski. 
Opanowało je przygnębienie i Kirsten musiała się odważyć zejść i podsłuchiwać.
Usłyszała, jak Henryk w pokoju opowiada spokojnie, używając słowa ojcze; 
siedzieli tam po 
ciemku.
W końcu zadzwoniono i Kirsten uznała za najwłaściwsze wnieść, jak zazwyczaj, 
dwie świece.
— No, to zapalmy już światło, żeby chłopca lepiej zobaczyć Kirsten — powiedział 
Mads 
Foss z pewnym poruszeniem. — A potem zapal lampy w bawialni! Powiedz Mariannie i 
Hildzie, że zastaną tam Henryka. 
V 
Major gnał na koniu co tchu, aż koń i jeździec ociekali potem, i rozgłaszał 
nowinę i plotki o 
powrocie drugiego według starszeństwa syna Fossa. Nie: Henryk nie był 
poszukiwaczem 
złota, nie miał też na wybrzeżu Pacyfiku sklepu z tatuowanymi skórami Indian, 
które 
sprzedawał muzeom. To był tylko ot, żart pana Henryka. Co jednak ten żart krył — 
to inna 
sprawa! A cała ta gadanina, że Henryk był palaczem na jednym z hudsońskich 
parowców, 
cieślą w Chicago, współpracownikiem jednej z redakcji w Madison, urzędnikiem w 
kantorze 
handlowym w San Francisco, a prócz tego robotnikiem w jakiejś maszynowni — czy 
nie za 
dużo tego dobrego?
W ogóle: to, że syn Madsa Fossa z Fossegaardu stał w podziemiach świata 
ociekającego 
potem, czarny jak Murzyn, i w piekielnym żarze wygarniał węgiel! Niechaj wierzy, 
kto chce, 
że to coś więcej, niż kunsztowna bajeczka pana Henryka dla naiwnych w rodzinnych 
stronach!
A problem, czym się dotychczas zajmował i co zamyśla teraz przedsięwziąć, 
zatonął, 
naturalnie, w ogromnej serdeczności i gościnności przyjęć, do których pretekstu 
dostarczył 
jego powrót. W rodzinach, które utrzymywały kontakt towarzyski z mieszkańcami 
Fossegaardu, nie było nikogo, kto by teraz właśnie nie skorzystał ze sposobności 
okazania się 
prawdziwym przyjacielem.
Bywano więc z nim na przyjęciach u różnych rodzin w okolicy. Stopniowo jęły się 
też tu i 
tam wyłaniać pewne plany — również ze strony rodziny.
— Marianno, wiesz co on planuje zrobić z wodospadem na dole w Solumsvigen? — 
wyrwało 
się pewnego dnia Madsowi Fossowi. — Mówi o tym, że wykupi cały brzeźniak w 
okolicy. 
Fabryka belek, stylisk do siekier, i Bóg wie, jakie jeszcze pomysły. I dzisiaj 
znowu tam 
poszedł. Zatrzymał się i spojrzał jej w oczy.
—Ale na to potrzeba kapitału, rozumiesz? Chłopak niema chyba zamiaru żądaćteraz 
spadku 
po matce? Nie mógł by nam w tym momencie przyczynićwiększej szkody, te raz, 
kiedy 
Jonny'emu trzeba tyle pieniędzy!
—Ma amerykańskiego bakcyla we krwi, ojcze! Łatwoto zauważyć.
—Tak, tak, ale niechby go zużytkował tu, na Fossegaardzie!... jeśli już 
koniecznie chce. 
Dosyć tu jest do wywra cania na wszystkie strony, bo jak słyszę, wszystko ma tu 
być 
przewrócone do góry nogami. — Jakby tutaj nie było dla niego aż nadto roboty! — 
dodał 
nieco później.
—Czy zauważyłeś, ojcze — wtrąciła Marianna znad swojej robótki — jak bardzo 
ludzie lgną 
do niego? I jakie ma przedziwne szczęście u kobiet, chociaż trudno go nazwać 
rycerskim! 
Niejedna o nim marzy.
—Ta-ak! Hm, hm! Czy nie mówiłaś, że wdał się wemnie? — Mads Foss zarżał śmiechem 
znad swojej fajki. — Szczęście u bab! cha, cha, cha! szczęście u bab! — prychał 
i rżał. — To 
nie najgorsza rzecz, jaką można odziedziczyć w spadku! Przechadzał się, otoczony 
obłokiem 
dymu. — Hm-ho-hm-m, ta-ak! Kapitał może tkwić, tam gdzie się go najmniej 
spodziewamy. 
Kobiety chętnie widzą rozbój nika!
Temat wyraźnie go interesował.
—Marianno, czy nie mogłabyś zaprosić do nas córekEllingsena z Sandkilen? Ich 
guwernantka zrobiła coś z tych dziewczątek! Zwłaszcza Berta rozwinęła się, jest 
ładną, 
postawną dziewczyną... a plac przeładunkowy i akcje okrę towe Ellingsena 
przynoszą już coś 
niecoś, po prostu sypią złotem! Ten Ellingsen wzbogacił się porządnie. Daje na 
stół po 
czterdzieści, pięćdziesiąt tysięcy gotówką za każdą córkę! Ta Berta jest niezła.
—O, tak, krew z mlekiem, i bardzo wielu konkurentów. 
Ale oni nie należeli nigdy do naszych sfer i sądzę... Henryk...
—Henryk! — zabrzmiało twardo. W starym wezbrało coś z dawnej brutalności, ale 
wziął się 
w garść. — Henryk jest rozsądnym chłopcem, i wie, co jest konieczne, żeby tu 
wszystko szło 
dobrze i nie zawaliło się wreszcie.
—A Minda Henschen? — moja rówieśnica, ma dwadzieścia cztery lata, wcześniej nie 
powinno się wychodzić za mąż... i taka miła, że trudno by sobie wymarzyć lepszą 
żonę. A 
pieniędzy jest tam pod dostatkiem, jak sobie wy obrażam; stary prokurator 
Henschen żyje 
tylko ze swego majątku!
—Tak, ten morderca! — ryknął Foss. — Wiesz, ile muszą mu płacić, temu, hm, 
hm...! — tu 
odchrząknął.
Na ładne powinowactwo chciała go skazać: wszystkie te upomnienia i ponaglenia i 
zaciskanie 
kleszczy, jakie zawdzięcza od lat Henschenowi! Nie po to ta stara pijawka ssie 
Fossegaard, 
aby potem osadzać tu swoje córki.
— Na pieniądze, które Henryk dostałby razem z Mindą, musiałby zapewne czekać, aż 
stary 
Henschen umrze! Nie, Ellingsenowie, widzisz, to ludzie, którzy chcą się wspiąć w 
górę. To 
człowiek, który z każdym rokiem wdziera się pracą coraz wyżej i nie ulęknie się 
rozstania z 
pieniędzmi. Spokrewnić się z Fossami z Fossegaardu! Toż to muzyka dla ich uszu! 
Bo 
widzisz, Marianno, to co jest nam niezbędne teraz, to gotowizna! — zakończył z 
naciskiem.
Gdy Henryk powrócił o zmierzchu do domu, okazało się, że był w mieście i 
odwiedził swego 
dawnego kolegę ze szkoły, który prowadzi obecnie mały sklep w dole przy 
Strandgaten.
— To arcyciekawe, co na tym świecie wyrasta z ludzi — gawędził z Marianną, 
chodząc po 
pokoju, podczas gdy ona wygrzewała się pod piecem w kącie. — Ten Anton 
Johannesen 
marzył zawsze tylko o kapitanach i o ucieczce na morze. Byłem jego cichym 
powiernikiem 
wtedy, kiedy złapano go na pokładzie „Bellony" w psiej budzie i jego ojciec 
zabrał go do 
domu. Ależ mu się dostało wtedy! I gdyby mi nie pokazał drogi, może nie 
byłbym... No, otóż 
nigdy nie widziałem chłopca, którego byłoby trudniej ująć w karby, może oprócz 
mnie 
samego. Nie uczył się ani trochę. A teraz? Porządny, spokojny, sumienny 
człowiek, ciułający 
sobie stopniowo majątek. Chodzi w wyplamionej czapce, waży szare mydło i będzie 
bogaty 
jak amen w pacierzu! Wie, co kryją wszystkie fasady w mieście, tak! Kiedy się 
siedzi w jego 
sklepie i rozmawia z nim, to tak, jakby człowiek włożył na nos okulary. Mądry 
łeb! 
Niejednego się tam dowiedziałem.
Życie wstąpiło w miasteczko — to pewna! A Johnny tkwi po trosze we wszystkim. 
Kto jest w 
biedzie, udaje się do niego. Anton Johannesen powiada, że Johnny nie jest 
stworzony do 
małych spraw.
Na wszystkich parowcach, które wchodzą do portu, znają lorda, jak nadjeżdża 
łodzią i 
okrzykuje statek, z cygarem w ustach, w czarnym angielskim kapeluszu! Najlepszy 
przyjaciel, na ty z szefem, więc najpierw grog w kajucie, potem interesy z tym 
czy owym 
spośród pasażerów, nawet jeżeli statek zawinie do przystani tylko na pół 
godziny! Syrena 
okrętowa to dla niego istna pobudka. Tuuuu... i już na pokład, zaś Aletta do 
okna, zobaczyć 
kogo prowadzi do domu, czy będzie przyjęcie. Powiadają, że nigdy nie robi 
lepszych 
transakcji, niż przy takim obiedzie! Ale, Marianno, taki gnuśny, już od samego 
rana z 
niedopałkiem cygara w kącie ust! — Henryk skrzywił się z obrzydzeniem. — A w 
Ameryce 
gdyby ktoś tak wystąpił, długo by musiał czekać na kredyt! Mimo to Johnny musi 
się chyba 
diabelnie znać na zarabianiu pieniędzy — dodał z namysłem. — Podobno było 
zupełnie 
niezrównane, opowiadają w mieście, jakim wytwornym gestem i druzgocącą 
wyniosłością 
lord dał odprawę pewnemu hamburozykowi, który przyjechał poskarżyć mu się w 
sprawie 
jakichś weksli za kawę, w których się coś nie zgadzało: po prostu czekiem i paru 
słowami 
skreślonymi ołówkiem na karteczce wydartej z notesu — i posłał to do kasy 
oszczędności: 
„Proszę bardzo, dziewięć tysięcy z banku! Czy ma pan jeszcze jakieś rozszczenia 
w naszym 
mieście?" — Weszło to już w przysłowie. Nie zszedł nawet na ląd. A hamburczyk 
wyniósł się 
jak niepyszny!
Było to dopiero przed dwoma czy trzema miesiącami. Johnny podobno właśnie tego 
dnia 
wrócił z Fossegaardu do domu, powiada Johannesen, i spotkał tego faceta na 
nadbrzeżu. 
Tamten nie musiał się nawet zameldować u niego w kantorze. Ale tak od ręki dwa, 
trzy 
tysiące talarów, niby z kieszonki kamizelki...
Mariannę zastanowiło to: wówczas właśnie zgodziła się na jego spekulację 
konopiami. Od 
owego dnia nie słyszała już o tym ani słowa. 
VI
Obchodzono Boże Narodzenie. Grünerowie przybyli z dziećmi w odwiedziny na 
Fossegaard. 
Johnny i Aletta byli tam także ze wszystkimi dziećmi, z których najmłodsze 
przywieziono z 
kołyską, smoczkiem i nianią.
Biermannowie z Nedrebruket zostawali na jeden nocleg po drugim. I od śniadania, 
gdy na 
stole peklowaną głowiznę otaczała czysta wódka, studzienina, solone mięsiwo, 
zimna 
pieczeń, pieczywo na smalcu, chleb z rodzynkami i inne wiktuały, aż do wieczerzy 
podanej o 
późnej godzinie — zmieniali się przy świątecznym stole różni przyjaciele domu. 
Jedni 
przybywali, inni odchodzili, wręcz drzwi się nie zamykały.
Johnny nigdy nie czuł się w rodzicielskim domu tak dobrze jak w Boże Narodzenie! 
Powiedział to późnym przedpołudniem do Aletty, ziewając serdecznie, gdy 
przyniesiono im 
do łóżka na górę kawę ze świątecznym ciastem. Pani Grüner pukała już do nich 
trzy czy 
cztery razy. Powtórzył to samo przy śniadaniu, gdy siedzieli przy peklowanych 
mięsiwach, 
wieczorem zaś zapewniał o tym — może nazbyt często i z nieco znieruchomiałym 
wejrzeniem — każdego, kto dał się namówić na jeszcze jedną szklaneczkę grogu. 
Głaskał 
Hildę i był dla niej czuły: „Bo niełatwe miała życie!" — Tego roku dostała od 
niego zegarek. 
Żartował z siostrą Biermannową, która się wciąż śmiała, rozmawiał poufnie z 
Marianną, 
przebudowując z nią siedzibę rodową wedle najnowszych wymogów architektury. Z 
siostrą 
Grünerową spacerował, objąwszy ją za ramiona, aż miała tego dość i z głębokim, 
niecierpliwym westchnieniem strząsnęła jego ramię. Zapaliła się do myśli ojca, 
iż dla jej 
brata, Henryka, jedynym właściwym wyjściem byłoby rozsądne małżeństwo. Nie 
szczędziła 
więc słów, by go należycie wychwalać. Jedynym jej tematem stał się niebywale 
solidny, 
wspaniały charakter i wybitny umysł jej brata, który powrócił do domu.
— Jak tylko stanie na nogach, wykorzysta dostępne środki zupełnie nowymi 
metodami. A 
jeśli jest trochę szorstki i rubaszny w słowach, to wcale przecież tak źle nie 
myśli: to rys 
familijny!
Dążyła teraz do tego, by któregoś wieczora zaproszono kilku młodych ludzi na 
tańce.
— Trzeba coś zrobić dla Hildy, i wtedy można zarazem zaprosić Ellingsenów! Ileż 
to już lat 
minęło, odkąd tańczono na Fossegaardzie! A i ojciec musi się od czasu do czasu 
zrewanżować za przyjęcia, które wydano na cześć Henryka.
Antonia była niby sprężona siła:
—Teraz, na święta? Ależ oczywiście! Aby i inni mielicoś do roboty. Grüner — 
groziła — 
gotów inaczej uprzeć się i odjechać! Staruszek nie zwykł siedzieć tak długo bez 
czynnie!
—Konsul, który wolno chodzi o lasce, noga za nogą,wcale nie wygląda na to jakby 
marzył o 
balu młodzieży — zauważył Henryk.
Henryk zresztą wygłosił właśnie mowę na temat osuszenia w całości bagien 
Bjölstadu. 
Dałoby to przez cały rok wodę młynowi Fossegaard, zwierzył się ojcu.
— He, he, ta-ak, doskonale! — odchrząknął stary. — To może załatwisz zarazem i 
taki 
drobiazg jak tysiąc talarów na wydatki z tym związane! Bo widzisz, Henryku — 
dodał z 
naciskiem — Fossegaard nie może prowadzić wojny aż na dwóch frontach: ma po uszy 
kłopotów z Johnnym. — Po tym zdaniu Mads Foss wypił dodatkowo kieliszek wódki. 
Ulżyło 
mu, że wreszcie powiedział chłopcu całą prawdę: teraz będzie chyba wiedział, co 
mu wypada 
uczynić, by zdobyć kapitał: Berta Ellingsen!
Poszedł z Grünerem de gabinetu, gdzie grano w wista, i zamknęli za sobą drzwi, 
gdyż teraz 
zawrzały przygotowania do przyjęcia z tańcami, porządkowano i sprzątano.
—Do gabinetu, Grüner! —brzmiałwładczy głos Antonii. —Tak, do gabinetu! 
Zostawiająotwarte drzwi, robi sięprzeciąg w całym domu! —Ach, a ty, mały Ole, po 
biegnij 
do wszystkich drzwi po kolei, ale nic nie mów, tylko je dobrze pozamykaj! 
PrzecieżGrüner 
zachoruje!
—Niech pani podaje galaretki przez okno, panno Holst!Porządnie, rzędem, tutaj na 
półkę w 
chłód do piwnicy, wtedy zastygną! A ty tu po co na dole, Lino? Przecież ci 
mówiłam, że masz 
murem siedzieć przy dzieciach na górze, inaczej znów dostaną kaszlu od tego 
przeciągu na 
schodach. Czekaj, masz tu dla nich trochę budyniu migdałowego do skosztowania, 
popatrz, 
po łyżce dla każdego! No najmłod szemu Aletty nic, oczywiście, nie dawaj, chyba 
sama rozu 
miesz? Panno Holst, jeszcze trochę czerwonego sosu.
Antonia ruszyła całą parą na górę, ze świecami do żyrandola.
Johnny wrócił dopiero o zmierzchu. Podczas gdy w domu było rojno i gwarno, odbył 
w 
jednokonnych sankach objazd sąsiadów, by porozwozić zaproszenia, i został u 
sędziego na 
obiedzie. Poprzedniego wieczora przybył tam młody -15Wiese!
Będzie ogółem biorąc około pięćdziesięciu osób, obliczał Johnny — jeżeli przyjdą 
i ci, do 
których poszedł mały Ole. Tak, może tyle się zbierze.
Johnny zamierzał raz jeszcze zajrzeć do napojów i uzupełnić zapas.
Prawdziwa gwiazdkowa pogoda! Łagodny wiatr południowy, a za nim ławica czarnych, 
kłębiących się chmur, napędzająca od morza mgłę gęstą i wilgotną na ląd; aż po 
wysokość 
Fossegaardu zalega mgła szara i rosista, zapowiadająca lekki śnieg.
Wieczorem zaczęły się na dziedziniec zjeżdżać sanie, szerokie i jednokonne, a 
siedzące w 
nich — pootulane w kożuchy i futra — okoliczne rodziny, przybyłe ze świąteczną 
wizytą, 
wysiadały witane głosem wielkiej sprężyny przy drzwiach wejściowych, która swoim 
osobliwym, gardłowym skrzypieniem nieustannie wołała: „Witajcie!"
Na górze w bawialni stał stary fortepian z otwartym wiekiem. Walce Straussa i 
Falbego, 
galopki, kiedy niekiedy kontredans, fandango, lub walc angielski brzmiały jedno 
po drugim, 
staroświecko i odświętnie. Wiadomo było stale, kogo zasłania wieko. Końce palców 
Miny 
Biermann lekko i lotnie muskały klawiaturę, bez najmniejszego wysiłku — mogłaby 
z 
przyjemnością grać przez całą noc. — Silne, wyraźne uderzenie pani Grüner 
przywodziło na 
pamięć krzepkiego i ciężkiego artyleryjskiego konia, który kłusuje poprawnie i w 
takt, bez 
najmniejszej bodaj zmiany tempa. Domyślano się jednak, że nuży się w cuglach i 
jest 
spieniony z wysiłku; wówczas wśród grających na fortepianie pań z okolicy 
znajdowało się 
zawsze sił pod dostatkiem, by ją zluzować.
I dawniej fortepian na tym samym miejscu stojący spełniał swoje zadanie. 
Szerokie, białe 
deski podłogi wygładzone były przez wiele przetańczonych tu nocy: taki bal w 
święta na 
Fossegaardzie — to nie lada zdarzenie!
Tilda, pokojowa, musiała rozwinąć istny kunszt zręczności, by sobie poradzić z 
mnóstwem 
gliwajnu, ponczu i limomiady na tacy. Wracała właśnie czerwona i przejęta z 
nowej wyprawy 
do kuchni, odniósłszy puste szklanki. Kiedy stała koło kanapy, podając coś pani 
sędzinie, ktoś 
tańczył prosto ku tacy. Sędzinie dostałoby się niezgorsze chluśnięcie na 
atłasową szatę, gdyby 
Tilda w ostatnim mgnieniu nie zdążyła uskoczyć w bok, tak że niemal przyklękła.
—Brawo, moje dziecko! — pochwaliła ją pani. LeczTilda wiedziała dobrze, komu 
wylałaby 
się na kolana ostat nia szklaneczka gliwajnu.
—Pani Grüner tańczy paradnie — rzekła śmiejąc się —a konsul z laską siedzi w 
salonie, łapie 
się za nogę i roz ciera sobie stopy. A kiedy znów miała pełną tacę, major 
natychmiast znalazł 
się tuż za nią i przez jej ramiona rozdawał paniom szklaneczki ponczu. Podsędek 
zaś 
zauważył, że pani Borg nie bacząc na pamięć po Bastianie mogłaby już właściwie 
potańczyć, 
pokręciła się przecież już troszkę jednego z poprzednich bożenarodzeniowych 
wieczorów — 
nikt jej nie dorówna... tak smukła jej postać. Na to rozległ się chrapliwy głos 
majora: — Pani 
Borg ma swoje przyczyny po temu — mówił. — Hysing także nie tańczy!
— Hysing i nasza pani! — Tilda roześmiała się drwiąco. 
Taca jej była znów pełna.
Większość starszych rozjechała się po późnej wieczerzy. Niskie, wypalone ogarki 
świec 
migotały w lśniącym, staroświeckim żyrandolu od powiewu tańczących par. Kotylion 
osiągnął właśnie swój punkt szczytowy.
We drzwiach do sieni stała służba, głowa przy głowie, przyglądając się.
— Ulf! Trzeba znowu obnieść limoniadę! Tilda, gdzie się podziewasz? Otwórzcie 
okno w 
zewnętrznej sionce! Czy kucharka Kari jest na górze? Powiedzcie jej, żeby włoży 
ła suknię i 
też przyszła popatrzeć, skoro już skończyła zmy wanie. Kawę podamy dopiero... 
zaraz... — tu 
Antonia spoj rzała na swój masywny złoty zegarek — dopiero za go dzinę, chyba 
tak koło 
czwartej. — Nie tańczy pan, Wiese?
Wiese wyszedł właśnie z palarni; miał jakiś niepokój, coś sokolego w twarzy, w 
oczach, gdy 
się rozglądał po sali.
— Brak partnerki? — dopytywała gorliwie pani Grü ner. — Tam siedzą przecież dwie 
czy 
trzy przy fortepia nie. Ja zaraz...
Gdy ruszyła, zrobił nagły zwrot i skłonił się przed panną Holst, siedzącą w 
kącie przy 
drzwiach.
Nie potrafiła odmówić. Kirsten rozpamiętywała to później, bo zanim się zdążyła 
opamiętać, 
już była na środku sali. Gdy jednak usiadł z nią potem obok Marianny, 
podziękowała i 
wróciła ku drzwiom. Ale teraz Henryk przychwycił ją po drodze i znów zakręciła 
się raz — 
dwa — trzy — dokoła. Kirsten wiedziała, że potrafi tańczyć, ale była przecież 
tylko w prostej, 
wysoko zapiętej sukni...
—Dobrze ci się udało unikać mnie przez cały wieczór,Marianno! — zaczął Wiese po 
cichu. 
Patrzał jej w twarz, spokojny i opanowany, tylko oczy mu płonęły. — Nieustan nie 
grzecznie 
wciśnięta między te wszystkie panie! Są dzisz... czy sądzisz, że to dobrze? 
Myślisz, że 
oszalałem, bo nie lękam się wszystkich twoich ostrożności?
—Pani rękawiczka — rzekł, schylając się, gdy Johnnyi Aletta tańczyli obok i 
zatrzymali się 
przed nimi.
—Wyobraź sobie, Marianno, że Johnny jest tak łaskawy, że tańczy ze mną! — mówiła 
Aletta, 
delikatna, ruchli wa blondynka; nietrudno było zauważyć, że jest w swoim Johnnym 
ślepo 
zakochana i podziwia go.
Mariannie serce się krajało, gdy żona Jonny'ego promieniejąc uśmiechała się do 
niej. Niemo, 
z udręką spojrzała na Wiesego, kiedy ta para zniknęła. Przez mgnienie odbiła się 
w jej oczach 
szalona namiętność i zaraz znów owe znane mu już nieubłaganie, które powiedziało 
mu, że 
wszelka ich nadzieja została śmiertelnie zraniona i pełna trwogi prosi jeszcze 
tylko o litość. 
Tylko o litość... by nie przyczyniał jej okropnej męki. Nie chciała nic więcej, 
tylko umrzeć, 
być martwą w duszy: dla siebie i dla niego.
Boże, gdybyż wiedział, jakie wyszeptać słowa, by jej trafiły do serca!
— Marianno — odezwał się — mam tylko ciebie na świe cie... a ty myślisz przecież 
tylko o 
mnie...
Siedziała uśmiechnięta, niby prowadząc rozmowę, i słuchała w napięciu: nie 
chciała uronić 
ani słowa. A teraz skinęła głową.
—Czy przypominasz sobie pierwszy bal w Boże Narodzenie, kiedyśmy się poznali? 
Było to u 
wójta, zdaje się, pani Borg. Wójt zawsze urządzał wówczas bale — zakończył, gdy 
znów 
tancerze stanęli przed nimi.
—Piękne bale dla młodych ludzi —rzekła pani Borg. —Wójt byłzawsze wspaniałym 
gospodarzem.
—Ach, od sukni pani Biermann oderwała się cała falbana! — nadbiegł z wieścią pan 
Ring.
—Szpilki są w pokoju Hildy, Mino! — powiedziała szybko Marianna.
— Nie wiem, czy byłaśtak piękna, jakąwidzęciędzi siaj wieczorem! Byłaśchyba, 
lecz 
inaczej... byłaśpięknym dzieckiem. Byłaścudna mając piętnaście czy szesnaście 
lat. Zwinna, 
zręczna, niczym przebrany, czarnowłosy chłopak okrętowy! I patrzyłaśmężczyznom w 
oczy, i 
zawracałaś głowy tąswojąniewinną, filuternąminą! Ze mnie tak drwiłaś, że sięwe 
mnie po 
prostu gotowało przez całąnoc. Elastyczne getry, w których wtedy paradowałem, 
podarłem.
Uśmiechnęła się uprzejmie:
—Ach, doprawdy? Tak, przypominam sobie, taka byławówczas moda...
—Tak, elastyczne spodnie —wtrąciłHenryk, który podszedłdo nich z BertąEllingsen. 
—Tak 
jest! O, Wiese, pamiętasz, jakeśmy je podciągali żeby dobrze i obcisle le żały! 
Wzór 
miałcoraz większe kwadraty, ażpopękały! — roześmiałsięnad ramieniem swej 
postawnej 
partnerki, od dalając sięw tańcu.
—A potem lato następnego roku, Marianno. Myślałemwtedy, że jesteś odrobinę we 
mnie 
zakochana... a może nie... — ciągnął powoli. — Bo dlaczego zwierzyłabyś mi się w 
ogrodzie 
proboszcza, że nigdy dobrowolnie nie wy szłabyś za mężczyznę, który był już raz 
zaręczony? 
Bar dzo bym się chciał dowiedzieć, czyś wtedy nie była tro szeczkę zazdrosna?
Marianna zdobyła się na uśmiech i skinęła leciutko głową; zapomniała o 
nałożonych sobie 
rygorach. Oczywiście, wycierpiała wtedy męki z powodu Mindy Henschen.
— A potem znów Boże Narodzenie. Widzisz, od tej chwili wiedziałem już, czego 
chcę: 
muszę doprowadzić znów do rozkwitu zrujnowany interes ojca, by móc się 
oświadczyć o 
córkę Fossegaardu. No i tak zostałem przemysłowcem! i jeżeli jeden szyling tyle 
jest wart, co 
kropla krwi, to człowiek może chytrze... Ale nie, nie chcę o tym mówić, 
zraniłbym cię. 
Patrzyłem na ciebie dziś wieczorem, Marian -15no...
— Owszem, mów o tym! — wyszeptała. Była zupełnie blada i miała spojrzenie 
utkwione 
nieruchomo w prze strzeń. Opowiedziała mu przecież kiedyś, jaką stoczyła walkę z 
ojcem, ale 
o tym, jakie było prawdziwe tło sprawy, a mianowicie, że szło wówczas o to, czy 
Mads Foss 
będzie zrujnowany czy nie, nie wolno jej było mówić: skuła ją pieczęć milczenia.
Nie pierwszy już raz czuła, jakie ofiary ponoszono dla Fossegaardu, a mimo to w 
tym 
momencie przytłoczyło ją jakby nowe szare widmo tego. Spojrzenie jej pobiegło ku 
Antonii, 
która pogodziła się z tym, że wyszła za mąż za starego Grünera.
Rozejrzała się dokoła, niemal z nienawiścią w oczach: ściany wydały jej się 
pokryte szronem, 
grubo nim obrosłe.
—Mówże o tym, mów! — wyjąkała.
—Będziemy mówili o tym, jak powrócić znów do siebie. 
Przecież chcemy żyć, my dwoje, Marianno!
Na mgnienie rozgorzała w niej szalona chęć zapomnienia. Skoro tak mówi, musi mu 
przecież 
wierzyć! Ale nagle znów stanęła między nimi mroczna mogiła. To się nie może 
stać!
Szybko zwróciła się ku niemu. Teraz właśnie paląco, szaleńczo zapragnęła 
prawdziwego 
cierpienia.
Powiedział: Chcemy żyć! Wzrok jej spoczął z rozkoszą wyrzeczenia na subtelnej, 
męskiej 
twarzy z zaczesanymi w tył włosami i energicznym, rzeźbionym zarysem ust i 
podbródka. 
Widziała, jak mieni się na twarzy, jak pot występuje mu na pobladłym czole.
Gdybyż można go było otrzeć chusteczką lub choćby ręką, niby niechcący! 
Chusteczka jej 
ześliznęła się na ziemię, a gdy pochylił się po nią, schyliła się i ona i poczuł 
ciepło przegubu 
jej ręki i szybkie przesunięcie chusteczki po twarzy.
— Dziękuję, panie Wiese! — rzekła, zauważywszy Hysin-15ga.
—Marianno! — powiedział szybko i odważnie. — Od powiedz mi!
—Dlaczego nie tańczę, panie Wiese? — ciągnęła z umyślną goryczą i lekceważeniem. 
— 
Czyż pan nie widzi, że jestem cała ubrana na czarno i noszę te klejnoty z węgla 
kamiennego? 
— tu palce jej przesunęły się po naszyjniku z czarnych paciorków. — Dlatego 
jestem poza 
tymi sprawami. Więc też pojmuje pan, że chętnie gawędzę z kandydatem Hysingiem — 
zakończyła, gdy ten przecinając salę podszedł do niej.
— Biedna Marianno, obarczyli cię ponad siły! — za szeptał, zmożony wzruszeniem i 
oddalił 
się szybko. Zniknął za szeregiem par ustawionych do kotyliona na czele z wo 
dzirejem, z 
Henrykiem, który skutecznie wskrzesił taneczne wspomnienia swej młodości.
Zjawili się również major i celnik. Wyglądali jak stare, przeciekające, 
rozchybotane szkuty, 
które wessał nurt paradujących szeregów i wirujących par. Przyszli tu od 
stolików karcianych, 
by przyspieszyć odjazd, zatrzymała ich jednak kusząca perspektywa kawy.
Ćwiek obracał w wirze z całych sił to tę, to inną danserkę, przy czym kręcił się 
głównie 
dokoła własnej osi, a jego niezmordowana, wesoła żona ruszyła w tany ze starym 
celnikiem.
Najstarsze roczniki w bój! I major po raz trzeci dostrzegł Hysinga, siedzącego 
przy Mariannie 
i rozmawiającego z nią.
Dymiąca kawa poprzedziła ożywionego białego walczyka odtańczonego w ostatnich 
pełganiach lamp.
—A teraz jeszcze jeden ekstra-ekstrawalc! — rzekł Johnny, dając znak Antonii, 
siedzącej 
przy fortepianie. Poru szał się w radosnej, świątecznej mgle.
—Nie. Teraz już kończymy! — tymi słowy celnik takstanowczo ruszył ku drzwiom, że 
jego 
siostrzenica Lona musiała przerwać taniec i pójść za nim.
Antonia nie była tak prawdziwie zadowolona z ubiegłego wieczoru. Po pierwsze 
Henryk nie 
wydawał się obecnie tak uczuciowy i łatwo zapalny jak dawniej — pamiętała 
przecież, że 
chłopiec bywał zawsze w okresie Bożego Narodzenia mocno zakochany! A po drugie — 
było 
mu całkiem obojętnie, z kim rozmawia; rozprawiał z zupełną beztroską o wszystkim 
w 
okolicy. Toteż gdy nazajutrz o zmroku pili kawę w różnych pokojach, Antonia 
uważała, że 
musi go pod tym względem nieco przywołać do porządku. Był na najlepszej drodze 
do tego, 
by wywołać zgorszenie: ludzie nie chcą być nieustannie wciągani w dyskusję o 
wszystkim!
— Zdaje się, że nie byłeś wczoraj wieczorem zbyt uprzej my dla prokuratora 
Henschena. Tak, 
dobrze ci się śmiać! Ale szwagier Biermann prosił mnie, żeby ci to powiedzieć. 
Kto to 
słyszał, żeby staremu Henschenowi mówić o innych płacach dla robotników! 
Słyszałem, jak 
szeptał do poborcy, że nie jest sztuką wydawać pieniądze, trudniej jest nato 
miast je zdobyć.
A potem siadłeś i cieszyłeś damy miną mordercy, jaką przybrałeś pewnie wśród 
szumowin 
San Francisco, żeby udowodnić przestępcom, że jesteś jeszcze groźniejszy od 
nich. 
Przewracałeś i toczyłeś oczami. Wcale się nie zachwycam tą twoją czarną, pyskatą 
gębą! Tak. 
A jak ci się podobała Minda Henschen? Widziałeś, jak się stroi? Była wczoraj 
taka milutka!
—Nie najgorsza — przyznał Henryk. — Ale oschła: typowa córka starych ludzi. Z 
drugiego 
pokosu, jak to mówią przy sianokosach.
—Łatwo odgadnąć, skąd się bierze twoja rubaszność,Henryku! Masz to po ojcu!
Zirytowana, przez chwilę w milczeniu huśtała się na fotelu na biegunach, aż 
zwyciężyło znów 
jej zainteresowanie tematem: — A ulubienica ojca, Berta Ellingsen, bez przerwy 
wczoraj 
tańczyła! Wciąż wirowała dokoła!
—Rosłe dziewczęta, ona i jej siostra — uzupełnił Henryk, poziewając.
—I Berta tak pięknie gra.
—Ta-ak, po prostu podziwiałem ją, kiedy grubymi ramionami miesiła stary 
fortepian, niczym 
ciasto w dzieży! Wyrobiła się zagranicą.
—Tę zaletę możesz i sobie przypisać, Henryku — wybuchnęła gniewnie.
—Ale ty nie odziedziczyłaś po ojcu nic a nic! — oświadczył z ubolewaniem Henryk. 
Rzeczywistość miała ukazać i w te święta uciążliwą, brutalną stronę swego 
oblicza! Johnny 
nie zamierzał poruszać tego dzisiaj. Święta już się kończą i wszyscy rozjadą się 
nazajutrz. 
„Od Świętego Tomasza aż po Trzech Króli ma panować spokój". Zaraz z rana 
przyszedł do 
starego z nieco wymuszoną beztroską i dłoń miał nieco wilgotną, kiedy pokazał mu 
pismo z 
dziewiętnastego grudnia, w którym bank w Londynie bez uprzedzenia bez 
najmniejszego 
powodu wstrzymywał mu wszystkie kredyty, chyba że pan Mads Foss, Biermann i 
konsul 
Grüner poręczą za wkład, podwyższony o kilka tysięcy.
Było to, oczywiście, zarówno bezczelne, jak głupie! — Ale nie widzę innej 
możliwości, 
ojcze, niż zgodzić się na to. Ostatecznie nie idzie tu o wydatki ani o straty, 
tylko o ten sam 
podpis przy wyższym wkładzie.
Mads Foss siedział właśnie w koszuli, namydlony, nad mosiężną miseczką z 
parującą wodą, i 
golił się przed lustrem. Skrzywiony poruszył ponuro głową, jakby spodziewając 
się, że to 
jeszcze nie wszystko.
— Boję się, że posuwasz się za daleko, Johnny!
Czas jakiś siedział zacisnąwszy usta, wpatrzony z namysłem w swój duży, biały od 
piany 
podbródek.
— Niech tak będzie. Kto powiedział a, musi powiedzieć i b — mruczał. — Ale 
przypuszczam, że z Grünerem nie pójdzie tak łatwo. Najlepiej będzie, jeżeli 
pójdziesz z tym 
świstkiem najpierw do Miny.
Starannie otarłszy pianę z brzytwy, położył ją przed lustrem.
— Przynieś mi pióro!
Akurat w tym roku zrobił wielkie postępy, zdobył nieocenione powiązania — 
opowiadał 
Johnny swojej siostrze, zanim poprosił ją, by pokazała pismo mężowi i sprawiła, 
aby złożył 
swój podpis pod ojcowskim.
—Biermann podpisze, oczywiście! — powiedziała Minai tanecznie, uspokajająco 
zaniosła 
papier mężowi.
—Wiesz przecież, Biermann, Johnny jest niezawodny!Przecież to honor, móc 
podpisać z 
ojcem i innymi, wobec szacunku, jakim cieszy się Johnny! — Miała w zanadrzu 
mnóstwo 
argumentów przekonywających: — Nie powinniśmy popsuć tych pięknych świąt! Pomyśl 
tylko, Henryk wrócił do domu! Nie wiadomo, mój drogi, ile razy się wszyscy 
jeszcze tak 
zbierzemy jak tego roku na święta! Prawie całą rodziną! Ojciec się starzeje...
Dziarsko, przygotowana na pewne ewentualności, Antonia pożeglowała koło południa 
z 
obydwoma podpisami na górę, do pokoju Grünera, gdzie wstawiła dziś parawan 
pomiędzy 
niego a okno, do czasu, aż się dobrze ociepli i aura złagodnieje.
Dzień powszedni i flanelowa koszula wiązała się dla konsula z perspektywą nowego 
okresu 
walki i cierpień. Antonia z właściwą sobie energią postanowiła w ostatnich 
latach, że będzie 
odbywał kuracje przeciwgośćcowe: karlsbadzką i kissingeńską, pomarańczową i 
borówkową. 
A obecnie miał być poddany kuracji słonecznej z całym inwentarzem leczenia i 
pielęgnacji, 
wełny i masaży; przestudiowała od a do zet ową procedurę.
Konsul odczytał pismo i rzucił je na stół.
—Jak bezwstydnie postąpili z Johnnym, Grüner! Popatrz sam!
—Widzę przecież — odparł, wykrzywiając twarz w grymasie.
—Ojciec i Biermann podpisali z miejsca!
—Niech sobie!
—To przecież sprawa całej rodziny, nie?
—Uczucia rodzinne na papierze? Pierwszy raz słyszę! —powiedział i stanowczo 
pokręcił 
głową.
—A gdzie się mają te uczucia ujawnić? — spytałaostro. — Czy tylko w błaznowaniu 
i 
głupstwach?
—Gdybym podpisał, to wiem, co stracę, a czego bymstracić nie chciał, Antonio. 
Dla rodziny, 
jak twierdzisz... i wiedzą to twój ojciec i Biermann, jak sądzę.
—Grüner! — patrzała nań z wyrazem zapowiadającymburzę. — Mam nadzieję, że to 
tylko 
taka twoja ulubiona biurowa gadanina.
—Zapamiętaj sobie: nie powiedziałem, że tracę coś, aniże ktoś coś traci, tylko 
że wiem, co ja 
w przyszłości stracę. I na to samo dostałaś wtedy mój podpis, Antonio, wbrew 
moim 
zasadom.
—Bardzo szlachetnie! Wychodzisz z założenia, że mójbrat jest oszustem i nie 
poniesie 
odpowiedzialności za sie -15bie!
—Wychodzę z założenia, że z tym szczudłem — tu wskazał z irytacją swą laskę — 
nie 
zdołam powtórnie zrobić majątku!
—Rzeczywiście, chcesz się wyłączyć — wzięła papierze stołu, jakby szykując się 
do jakieś 
decyzji.
—Myślę, że powinniśmy wyjechać, i to jak najprędzej! Wtedy ta sprawa będzie 
mniej 
niezręczna...
—Chcesz powiedzieć, że powinniśmy czym prędzej opuścić dwór ojca, jak zbite psy? 
Owszem, powiedz to! Ale słuchaj, mój kochany — grzmiała — do domu pojedziesz nie 
ze 
wszystkimi, których tu przywiozłeś! My, z Fossega ardu, nie mamy zwyczaju 
uchylać się od 
tego, co nakazuje przyzwoitość!
Zrezygnowany wzruszył ramionami: — Musimy się troszczyć także o dzieci... Ty 
egoistyczny, oschły, zgryźliwy, małostkowy czło wieku, dla którego haruję, tak, 
haruję dzień 
po dniu! — pochyliła się nad nim, duża i tęga, płonąca gniewem.
—Ja nie chcę! Nie chcę! — wołał z chorobliwym uporem. — Nie chcę! Kilka razy 
pokręcił 
ręką, jakby zamykał na wszystkie spusty kasetę z pieniędzmi.
—Nie, nie, Grüner — rzekła, kładąc z powrotem papierna stole. — To twoja sprawa.
—Tak, moja sprawa! — zawołał przez zaciśnięte zęby.
—Ale i ja mam swoją sprawę, Grüner! Dowiem się, copostanowiłeś, kiedy przyjdę na 
górę 
przed obiadem. Bo skoro ty mnie kupiłeś — ciągnęła chłodno i dobitnie — to i ja 
wiem, co 
sprzedałam. To, co moje, zachowałam. Ow siankę prześlę ci na górę — dorzuciła 
twardo, 
wychodząc z pokoju.
Na dole nie mówiono o podpisach. Grüner zwykł zostawiać sobie czas do namysłu. 
Przeczuwano jednak, że coś się dzieje i panował nastrój przygnębienia. Kiedy 
Antonia 
wpadała w pasję, jak teraz, było to prawie tak, jakby wpadał w pasję sam Mads 
Poss.
Dopiero w czasie obiadu wróciła na dół z podpisanym papierem.
VII 
— Zobaczymy, zobaczymy! Jeszcze zobaczymy! A co mówiłem? To, co zostało 
pogrzebane 
tam, w Borg, za szta chetami, to wyjdzie, wyjdzie na jaw! Czyście nigdy nie 
słyszeli o 
złodziejach, co to przechowują skradzione pie niądze tak długo, aż numery 
zostaną 
zapomniane? A wtedy je wyjmują, tak, he, he, i próbują wydać jako uczciwie 
zarobione.
Celnik mrugał oczami i kurczył jedną, nieco sztywną stronę twarzy, gdy patrzył 
na swego 
rozmówcę i dawał mu do zrozumienia, by skojarzył dość odległe od siebie 
okoliczności. 
Uparł się całą swą krnąbrnością, że za sprawą samobójstwa starego Bastiana coś 
tkwi — 
wskutek czego zwykli nazywać go nieodpowiedzialnym gadułą — i stałe w swoim 
baraku 
celnym roztrząsał całą sprawę aż do dna.
— Pan Fryderyk Wiese znowu stopniowo zaczyna się po kazywać. Był już u lorda i u 
Grünerów, osiada tutaj moc no, robi interesy, he, he, z Biermannem i... Hm, 
zresztą, mój 
Boże, wolno przecież robić interesy, zwłaszcza, kiedy człek jest tak osobliwie 
ostrożny, jak 
ów pan Wiese... — tu marszczył czoło, jakby miał wizję całej tej historii. — I 
od czasu do 
czasu przyjeżdża się do Fossegaardu... naturalnie, chciałoby się zakupić 
materiały okrętowe w 
dolinie... he, he, he! Zobaczymy jeszcze, czy w końcu nie będzie tańców na 
grobie Bastiana! 
He, he, sztachety, sztachety, za wiele między nimi wolnej przestrzeni!
Przekonamy się, mój kochany, przekonamy, czy ten nieodpowiedzialny celnik nie 
zwąchał 
przecie pisma nosem, choć oszukańczo zakryli mu je przed oczyma, he, he! — 
Uderzał laską 
o żwir, a jego koścista postać w mundurze pochylała się do przodu. Gdy pani 
Biermann 
usłyszała o tym od swej serdecznej przyjaciółki była wręcz rozwścieczona i nie 
mogła się 
wstrzymać, by nie powiedzieć ojcu, jaką gadaninę poczciwy celnik obnosi po 
domach. Potrafi 
ładne rzeczy pleść na temat Fossów!
—Brednie i kłamstwa, Mino! Sama bądź cicho, trzymajna wodzy swój gadatliwy 
język. Czyż 
nie pojmujesz: im dłużej mieszasz kawę, tym bardziej wirują fusy. Ale nic nie 
mów 
Mariannie, to mogłoby ją zranić. Nie martwcie się o Wiesego.
—Nie! Ani o niego, ani o celnika! — zawtórowała Mina.
—E tam, celnik! Będziemy się tak zachowywali, jakbyśmy nie wiedzieli o jego 
gadaninie. 
Ale posłuchaj, Mi no — podjął wątek rozmowy. — Szepnij jednak coś niecoś 
Mariannie, 
bardzo delikatnie! Dobrze zrobi, jeżeli będzie ostrożna.
Mads Foss przestał się interesować tą stroną sprawy: urażone uczucia niewieście 
i tym 
podobne? Phi!
Powziął decyzję: przerwany zostanie wszelki handel z Wiesem na terenach Bjölstad 
i 
wszędzie dokoła. Dość tego, zwiążmy ten worek! Borg jest niemal wolne od długów. 
Marianna może więc pomóc pożyczką, gdyby Johnny wpadł w tarapaty. Nie muszę 
przecież 
sam jeden nadstawiać karku i płacić!
Mina przybyła tego dnia z miskami i garnkami po agrest i porzeczki z ojcowskiego 
ogrodu na 
konfitury. Skorzystała tedy natychmiast ze sposobności, by — niby mimochodem — 
nawiązać w rozmowie z Marianną do tego tematu.
— Ja i Hysing? — rzekła Marianna, popatrzywszy na nią wielkimi oczami, jakby to 
było 
pierwsze, co przyszło jej na myśl; po czym odwróciła się najspokojniej, by 
wsypać do miski 
garść agrestu. — Ach, Wiese? — Stała na drodze, na ukos od Miny, i ręka jej 
sięgała równie 
niestrudzenie jak przedtem do krzaka agrestu. Pod lekkim, słomkowym kapeluszem 
twarz jej 
wyglądała mizernie i szczupło. Jakiś rys smutku wyryty byłna tej ciemnej, 
wąskiej twarzy i 
wydatny podbródek rysował się chwilami nieco zbyt ostro. Przejrzała siostrę jak 
szklankę 
czystej wody i wiedziała, do czego zmierza. W tej samej chwili doznała uczucia, 
jakby ją coś 
zdławiło, niby przy nagłym niebezpieczeństwie.
A Mina paplała, kiwając głową.
Marianna sądziła, iż jako rekompensatę za tak stanowczo daną wówczas młodemu 
Wiesemu 
odprawę — odzyska bodaj częściowo równowagę wewnętrzną, taką bodaj, jaka panuje 
tam, 
gdzie warstwa lodu powleka to, co przekwitło i musi zwiędnąć.
Tak sądziła.
Jednakże właśnie to uczucie, że całkowicie i nieodwołalnie pogrzebała wszelką 
nadzieję, 
napełniało ją poniewczasie — wbrew rozsądkowi i sumieniu — szalonym, gryzącym 
żalem, 
rozgoryczeniem duszy, która nie chciała słyszeć o niczym. I podczas długiej, 
mrocznej zimy 
cierpiała i walczyła.
Kiedy szło ku wiośnie, dowiedziała się, że Wiese był u Biermannów w jakimś 
interesie i 
mieszkał u Johnny'ego. Nie śmiała myśleć dalej, obawiała się, wiedząc, jakim 
torem pójdą jej 
myśli. Nie mogła się jednak oprzeć radości, jaką napełniało ją przeczucie, że on 
nie porzucił 
jeszcze nadziei.
Później był kiedyś na przyjęciu u Grünerów i w jakichś sprawach nawet parę razy 
u 
Biermannów. Rokowania zaś z jej ojcem — wyczuwała jego myśli — prowadził przez 
cały 
ten czas spokojnie dalej. Pojmowała jego uparty plan: powolne, ciche oblężenie, 
tak 
obmyślone i podzielone na tyle czasu, aby i ona zdążyła uzyskać dystans do tego, 
co się stało. 
I skora do łudzenia się jęła żywić jakąś niejasno świtającą w niej ni to 
fantazję, ni to nadzieję.
Obecnie, w lecie, oczekiwano go u Biermannów — może przyjedzie którego dnia w 
tym 
miesiącu? Jej skrytym zajęciem stało się w ostatnich czasach wyglądanie go — 
możliwe, że 
się tam kiedyś przelotnie zobaczą. Wiedziała — była tego pewna — że nie 
przybędzie na 
Fossegaard: jeszcze nie!
Teraz, pod wpływem paplania Miny przy krzewach agrestowych, wszystko to, a nawet 
jeszcze więcej, runęło naraz w gruzy! Gadanina ludzka, obmowa — serce jej się 
ściskało — a 
więc wciąż jeszcze zajmowano się nią! Celowało to w nią i w niego, 
prześladowało, 
podpatrując podejrzliwie każdy krok! podejrzewają coś w rodzaju świętokradztwa!
Ujrzała nagle w całej rozciągłości własne zaślepienie: wmawiała sobie stale, że 
można przejść 
nad tym do porządku...
Na górze rozległy się głosy. Henryk i Hysing.
Długonoga, zaniedbana postać Hysinga w nieco wyświechtanej marynarce, 
zgniecionym 
kapeluszu i z królewską pogardą dla wszystkiego co cielesne, zbliżała się 
właśnie na przełaj 
ogrodem, ku miejscu, gdzie zauważył słomiane kapelusze i czepce pań. W lecie 
częściej 
przychodził tu spacerem z probostwa.
W chwilę potem jego blada, inteligentna twarz okraszona zarozumiałym uśmiechem, 
wychynęła przy krzaku pani Biermann.
Jak zwykle miał dobrze uzasadnioną przyczynę i jeżeli rozpoczął teraz pogawędkę 
z żywą i 
łatwo dostępną panią Miną, stało się tak tylko dlatego, że pragnął się zbliżyć w 
sposób mądry 
i przemyślany.
Celem jego była pani Borg, która w ostatnich czasach okazała się znacznie mniej 
uprzedzająca w stosunku do niego, aniżeli zapowiadał to tak serdeczny początek 
ich 
znajomości. Uznał tedy, że będzie dla niego niejako z większą korzyścią zajść ją 
z boku i 
obudzić z nagła jej zainteresowanie taką czy inną nieoczekiwaną uwagą.
Stał sobie jak pogodny obserwator, który o wszystkim wie, palił i prawił:
— Można by poznać charakter kobiety po tym, jak zrywa agrest. Tak to lekko, 
gładziutko 
idzie, pani Biermann! I nic nie szkodzi, że do naczynia wpadnie parę listków czy 
niedojrzałych jagód. Jest pani w tym momencie jak ptak na krzewie, czuje się 
pani tu całkiem 
jak w domu, właściwie mogłaby pani siedzieć na gałązce, kołysząc się i 
szczebiocąc, pani 
Biermann!
Po swej trafnej uwadze ostrożnie i powoli wytchnął dym w powietrze ponad 
krzakiem, tak że 
obnażyła się przy tym część szyi, niczym u gryfa; zerknął zarazem ukradkiem na 
Mariannę.
— A znów inne robią to, że tak powiem, wybitnie rzeczowo. Ani jednej 
niedojrzałej jagody! 
Dokładnie i pewnie jak lunatyczka na dachu! To te kobiety, których wyraz twarzy 
i oczy 
mówią swoje, a wargi mówią co innego. Można im sprostać jeno wtedy, kiedy umie 
się 
prawidłowo wykładać znaczenie podstawowych słów. Tak, a takich ko biet w tym 
krzaku nie 
ma, pani Biermann. Skierował na panią Borg mocne, dociekliwe spojrzenie. Była 
dla niego 
stale absorbującą, zajmującą zagadką — tak go intereso wała, że czuł, jak go to 
przykuwa; od 
pierwszej chwili przecież snuł domysły na temat tych przedziwnych oczu.
Dzisiaj zaś miał nader miłe i zaskakujące uczucie, że pani Borg pragnie 
owocniejszej 
pożywki duchowej, aniżeli rozmowa o dżemie agrestowym i gustach Ćwieka lub 
małego 
Madsa Biermanna.
Podała mu na talerzu agrestu, który świeżo narwała, a on zapatrzył się w 
delikatną, smukłą a 
pełną wyrazu posłać na tle krzewu. Poprosiła też, by dymem odegnał komary.
— Panie chronią ręce mitenkami, jak widzę. Rzymianki z czasów cesarstwa 
rozwinęły 
prawdziwy kunszt: miały set ki środków na pielęgnowanie skóry, myły się oślim 
mle kiem...
Zagłębił się w zagadnienie naukowe: czy pałac, w którym zamordowano Messalinę, 
mieścił 
się na północ, czy na południe od Ostii. Promieniał rzymsko-historycznym 
zachwytem.
Wygłosił nieomal odczyt i kiedy musiał się pożegnać, by zdążyć na popołudniową 
godzinę 
greckiego na probostwo, czuł się tak, jakby burzył chwilę prawdziwie nastrojową.
W następnym tygodniu, w środę, będą tu zrywać laskowe orzechy — poinformowała go 
pani 
Borg. Wiedziała, że je lubił.
Patrzała w ślad za nieco kanciastą, nonszalancko oddalająca się postacią w 
marynarce i 
kapeluszu; machał piankową fajką na cybuszku z wężykiem. Miał w sposobie 
chodzenia coś 
zwycięskiego, toteż obawiała się jakichś bardziej zdecydowanych posunięć z jego 
strony. 
Trzeba będzie przywieść go do równowagi.
— Ależ Marianno, kochanie! — zawołała pani Biermann. — Czy ty doprawdy nadążasz 
za 
tymi wszystkimi jego spekulacjami? On tak gruntownie studiuje człowieka, że 
czuję się, 
jakbym nie miała nic na sobie!
Nad wodą, w krzewie głogu rosnącego u muru altany, stała sieć na karasie. — 
Spróbuję, czy 
mi się uda wyciągnąć jakiego karasia, będzie trochę urozmaicenia — mruknął 
Henryk, 
pogrążony w rozmyślaniach. Oto żył już tak prawie rok w istnym kieracie i jakoś 
nic z tego 
nie wychodziło. Może tak minąć jeszcze rok i bodaj jeszcze jeden, a on nic nie 
wskóra. 
Zupełnie jakby w kole młyńskim podsięwodnym...
Zaczął naprawiać sznurek w paru miejscach, gdzie mu się sieć rozdarła w 
poprzednim 
tygodniu, przygryzał końce, aby się węzły mocniej trzymały. Ale rozliczne 
skurcze twarzy i 
grymasy, jakie przy tym czynił, zdawały się pochodzić raczej od toku jego myśli 
niż z 
wysiłku czysto fizycznego.
...Taka Berta Ellingsen czeka i marzy tylko, aby osiąść w Fossegaardzie — tak 
mówił ojciec. 
Zamiar jego był więcej niż wyraźny: Henryk ma się ożenić.
Dzisiaj oznajmił ojcu, że musi wreszcie coś rozpocząć, albo na Fossegaardzie, 
albo gdzie 
indziej. Możliwości są tylko dwie: albo zabrać się do osuszania błot Bjölstadu i 
zapewnić 
dopływ wody przez cały rok do własnego przedsiębiorstwa, albo kupić wodospad w 
dole, 
przy Solumsvigen.
— Tak samo myślałem, tak jest, ależ oczywiście, myślałem o tym, Henryku! — Stary 
spacerował sobie przy tym pogodnie, postukując niekiedy fajką o blat kantorku, i 
śmiał się 
zadowolony. — Nie rozumiem tylko, czemu się z tym nie pospieszysz! Przecież 
Berta 
Ellingsenów wprost durzy się w tobie!
Plask!
Siatka zanurzyła się z pluśnięciem w zieloną toń. ...taka miła, ładna, wspaniała 
dziewczyna... 
tak! No, wspaniałe są naturalnie pieniądze, bo bez nich...
Wyciągnął siatkę i zajrzał. Następnie wywrócił ją w wodzie. Zawierała jedynie 
muł.
...zakochany... zakochany? Owszem, w jakiejś rozsądnej robocie!
Ho-op! znów poderwał swą siatkę, była ciężka od wszelkich ociekających wodą 
śmieci.
— No, coś się przecie zawsze wyciągnie, jeżeli sięgnąć dość głęboko w bagno. 
Stara 
podeszwa... i jeszcze jedna... Dwie, takie małe... ależ są malutkie! Ojej — 
uśmiechnął się 
złośliwie, podczas gdy wbijał w ziemię kij, by sieć oczyś cić. — Stoję tutaj i 
bredzę o miłości, 
zamiast łowić ryby! 
Zarzućmy jeszcze siatkę!
Siatka zaczepiła się o korzonek w wodzie.
— Zresztą, zakochany... — ostrożnie wyciągnął siatkę.
— Kiedy się ma tyle lat co ja, nie zawsze można powie 
dzieć, czy tak jest, ale żenić się człowiek musi.
Zanurzył siatkę głęboko i wyciągnął. Tym razem trzepotała się w niej spora 
sztuka.
Trzymał w ręku ciężką, obłą, żółtobrzuchą rybę, przyglądając jej się. Okrągłe 
nieruchome 
oczka wpatrywały się w niego tak cicho, z takim mądrym namysłem, jakby zdawały 
sobie 
całkowicie sprawę z niebezpieczeństwa i sytuacji, podczas gdy ryba, dysząc 
skrzelami, nie 
łudziła się już żadną nadzieją. W jej wejrzeniu była jakaś badawczość.
— Pewnie myślisz jak stary, widzę to po całej twojej 
fizjonomii! Nie sądzę, żebyś brał tak dosłownie całe to za 
kochanie się i w ogóle... to nie wchodzi w rachubę... no, tak!
— tu wrzucił rybę do kubła. — Trzeba będzie się postarać i ożenić z jaką ładną 
młodą 
dziewczyną... hmm... — Ponow nie zarzucił sieć.
Kiedy pod wieczór zjawił się z rybą w kuchni, panna Holst uśmiechnęła się, aż 
zalśniły jej 
białe zęby. Zawsze się uśmiechała na widok Henryka. Nie wiadomo było właściwie 
czemu, 
ale wydawał się jej bardzo miły.
Usiadł na ławie kuchennej, obok ryby.
— Puh, hm... Kirsten, co pani sądzi o małżeństwie?
—Och, sądzę że byłby już czas na pana.
—Stary też tak powiada.
Roześmiała się głośno; Henryk był spocony i zgnębiony, gdy z nią rozmawiał.
—Tak, ale trzeba przecież w każdym razie odczuwać cośz tego, co ludzie nazywają 
zakochaniem...
—Ach, to przyjdzie w mgnieniu oka, sądzę.
—Niech mi wyleją na łeb ten tam kubeł, jeżeli jestembardziej zakochany niż ta 
ryba! Bo ona 
też nie jest zbyt ożywiona... Posłuchaj, Kirsten, masz uczciwą duszę. Otóż, czy 
jako kobieta 
nie uważałabyś tego za oszustwo, gdybym przyszedł i powiedział, że jestem 
zakochany i 
poprosił o rę kę? Bo krygować się i udawać miłość, a później latami się 
wdzięczyć... tego nie 
potrafię. Więc, co pani o tym sądzi?
—Och, po prostu, jako uczciwy człowiek, poprosić o rękę. Doprawdy nie tak łatwo 
dziewczynie znaleźć człowieka, któremu mogłaby aż do grobu zaufać.
—Myśli pani, że to wystarczy, że jest się uczciwym?
—Tak! Pan w każdym razie nie oszukiwałby kobiety, 
gdyby ona była uczciwa wobec pana!
—Dobry i poczciwy, więc tak pani sądzi! Ale przecieżnie tylko tyle się obiecuje: 
mówi się o 
zachwycie, upojeniu i tak dalej...
—Nie znam takich wielu w rodzinach, które poznałam... 
— Kirsten odwróciła się do paleniska, wzruszając ramio 
nami.
—A propos tego starego karasia, Kirsten!... czy to nieśmieszne, że Marianna może 
jeszcze 
opłakiwać tego starego żeglarza? Za moich czasów usidlała młodych i starych i 
tyl ko się nimi 
bawiła. A później złowiła sobie w końcu tego starego Bastiana. Widać z tego 
przecież, że 
idzie tu nie tylko o miłość. — Siedział na kuchennej ławie, skrzyżował ramio na 
i kiwał 
nogami, rozmyślał. — Całkiem żółty, okrągły, na pewno nie potrzeba dodawać masła 
— 
rzekł, rzuciwszy okiem na rybę.
—Nie! Taka sztuka musi się zadowolić tym, że się gousmaży w jego własnym 
tłuszczu — 
odparła Kirsten, gwał townie odrzuciwszy przy tym głowę.
VIII
Postanowiono, że Hilda pojedzie na tę samą pensję w Lubece, gdzie kształciła się 
Berta 
Ellingsen.
Ale na jesieni wciąż przesuwano termin, tak samo zimą. A teraz, z nadejściem 
wiosny, Mads 
Foss był zdania, że jeszcze czas jakiś Hilda będzie musiała się zadowolić tym, 
że raz na 
tydzień pojedzie do Berty na lekcje muzyki. Teraz odjeżdżać — tuż u progu lata — 
to 
przecież jest nonsens.
Ale siostra powinna wreszcie wyjechać, utrzymywała Marianna. I miała słuszność. 
Nie 
wiadomo, w jakim stopniu, gdyż Hildę trudno było pojąć.
Po śmierci matki przebywała sama w domu, i to właśnie w latach pokwitania, kiedy 
wrażenia 
bywają najsilniejsze. Widziała i przeżywała rzeczy, których świadkami nie byli 
jej bracia ani 
siostry. Podczas wesołych, hałaśliwych uczt uciekała przerażona, dygocąca, na 
wpół 
przytomna, na ciemne schody stryszku. Dzień po dniu, kiedy ojciec był w groźnym 
ponurym 
nastroju, nasłuchiwała z sercem w gardle. Jej instynktowna badawczość i 
dociekliwość 
skupiała się na wyglądzie ojca — czy nadużył mocnego trunku? pił czy nie pił? — 
gdy jak 
cień wślizgiwała się lub wyślizgiwała z pokoju.
Uginała się pod brzemieniem tajemnicy, którą musiała chronić, dochowując jej 
nawet wobec 
rodzeństwa.
Nie uszło też jej trwożnej uwagi, że przez całą wiosnę znajdował się pod wpływem 
swojej 
słabości do alkoholu. Rzadkością bywało widzieć go z fajką na dole, w bawialni; 
przesiadywał samotnie w kantorze. Hilda obserwowała, jak przed południem, 
niespokojny i 
rozdrażniony, wychodził na dziedziniec i czekał na pocztę. Pewnie były to 
ciężkie czasy...
Był gorzki i zgryźliwy. I teraz, kiedy siostry wróciły od Biermannów do domu, 
szybko i z 
irytacją dał Hildzie w kuchni do zrozumienia, żeby nie przesadzały z tym 
nieustannym 
jeżdżeniem w odwiedziny. Mogłyby chyba zrozumieć, że konie są teraz na wiosnę 
potrzebne 
do robót... „Wygląda po prostu na to, iż wyobrażacie sobie obydwie, ty i wdowa 
Borg, że 
wszystko samo się robi!"
Ale w domu przy Mariannie, nigdy nie dał nic po sobie poznać.
Hilda czuła, że się coś stało — pewnie znów jakieś interesy — co mu przysparza 
zgryzoty. 
Butelki i karafki, napełnione — znikały w szafie.
Któregoś popołudnia przyjechał ze stolicy prawnik.
Okazała, srebrnowłosa postać Madsa Fossa zjawiła się we drzwiach, zapraszając 
przybysza 
do pokoju.
Z ponurej miny rządcy, który natychmiast zażądał w kuchni, aby na podwieczorek 
przygotowano co tylko da się zebrać, panna Holst wywnioskowała, że wizyta nie 
należy do 
najbardziej upragnionych.
Pani Marianna Borg i Hilda były przy wystawnym podwieczorku przemiłymi i 
arcyuprzejmymi paniami domu, po czym znalazły dość taktu, by się wycofać, skoro 
rozmowa 
zeszła na interesy.
Nie było jeszcze za późno, by pojechać do Ellingsenów, gdzie Hilda pobierała 
tego dnia 
lekcje muzyki.
— Możecie zaprząc do powozu parę myszatych, jeżeli poprosicie Henryka, aby was 
zawiózł. 
Nie będzie się wam droga tak dłużyła! — zabrzmiało z ojcowską troskliwością.
Pełnomocnik banku poznał wielkoduszną, spokojną gościnność Fossegaardu i czuł 
się jak 
kula, która ma przebić zaporę z miękkich materaców. Wątły, przystojny mężczyzna 
pełen 
powściągliwości, siedział w podróżnym stroju i jadł raczej z uprzejmości niż z 
naturalnym po 
dłuższej podróży apetytem.
Wyraz jego delikatnej, miejskiej twarzy był nieco naprężony; nużąca sytuacja 
sprawiła, że 
baczył, aby grzeczność nie pociągnęła za sobą realnych skutków.
— W Bjölstad musi nastąpić licytacja, jest to nieuniknio ne, panie Foss. Zasady 
banku, 
pojmuje pan...
Szło o gwarancje złożone w banku jako zabezpieczenie bieżących kredytów 
Johnny'ego, a 
które ponoć przestały wystarczać.
— To się całkowicie pokrywa ze znanym poglądem na wartości tutaj, i z tym, co 
się mówi o 
banku: kiedy idą złe czasy, gnębi się klienta, zamiast go poprzeć, Może jeszcze 
kawałek 
jarząbka, panie mecenasie? Nie? — Wyraz twarzy Madsa Fossa pełen był jakiejś 
ostentacyjnej, pysznej obojętności. Złotą wykałaczką dłubał w swych długich 
zębach; był to 
charakterystyczny dla niego gest, a rozparta postawa i mruganie oczyma nadawały 
mu wygląd 
podwójnie dumny i odpychający.
— Dodatkowe kaucje? Ach tak, dodatkowe kaucje? Mój zięć Biermann z tartaku wie z 
pewnością, co wart jest Bjölstad. Podpisze z zamkniętymi oczami! A jeżeli chce 
pan ponadto 
konsula Grünera, to gotów jestem zwrócić się i do niego.
Adwokat pochylił wymownym ruchem głowę nad talerzem.
—Dobrzy są, oczywiście. Ale wzięli już odpowiedzialność za dużo... za bardzo 
wiele... bo 
pan kupiec-hurtownik ma rozległe interesy, panie Foss. Bank jest zmuszony żądać 
w tym 
momencie nowych poręczycieli — zakończył trochę ostro.
—No, więc... więc to tak? — wejrzenie Madsa Fossa znieruchomiało nieco i 
zwilgotniało pod 
wpływem ostatniego kieliszka, który w tej chwili właśnie na kształt uciążliwej 
mgły zasnuwał 
myślenie i plątał język.
—A dyrekcja nie może przecież wiedzieć, ile jest warttaki kawał gruntu daleko w 
terenie i nie 
zalesiony — pra wił z uśmiechem adwokat.
—Słusznie! Przyjmijmy, że wszystkie drzewa zniknęły,reszta jest nic nie warta i 
oto siedzimy 
wszyscy na wrzoso wisku i piaskach!... A cały mój Fossegaard, jeżeli wolno 
zapytać?
—Ta-ak, czy może pan zaciągnąć nań pierwszą i możliwądo przyjęcia hipotekę? — 
brzmiała 
odpowiedź tak dziw nie przeciągła, że Mads Foss wyczytał z niej cały bilans. 
Ręką z lekka 
drżącą sięgnął znów wykałaczką do kącika ust.
—Zlecenie banku jest wyraźne i niezmienne.
Mads Foss zmienił się na twarzy. Pod siwą, puszystą czupryną tkwiło brutalnie-
wspaniałe, 
chociaż nieco nabrzmiałe i zastygłe w pysze oblicze. Zerwał się tak, że krzesło 
odleciało 
daleko w tył.
—Widzisz pan, gnać Madsa Fossa po okolicy, żeby szukał ludzi, którzy za niego 
poręczą, 
tego nie wolno! Tego na wet bankowi nie wolno dopóki ma się do czynienia z czło 
wiekiem, 
który może poręczyć sam za siebie! A jeżeli idzie tu o wkłady nie wyższe niż 
czternaście czy 
piętnaście tysię cy talarów, to jak sądzę, rada znajdzie się tu, u mnie. Pierw 
sza hipoteka na 
Borgu?
—Majątek Bastiana Borga... i pańskiej córki?
—Moja córka to ja — odrzekł hardo Mads Foss. — My, 
z Fossegaardu, zwykliśmy tak na to patrzeć!
Myśli radcy bankowego musiały najwidoczniej przezwyciężyć niemałe trudności, by 
zrozumieć wypowiedziane właśnie zdanie z zakresu prawa rodzinnego. Uspokoił się 
jednak 
całkowicie, gdy Mads Foss podjął rzeczowo:
— A kiedy pojutrze będzie pan wracał i wstąpi do sądu, 
hipoteka będzie tam już podpisana.
Mads Foss stał w oknie i odprowadzał wzrokiem adwokata. Parę razy przesunął ręką 
po 
włosach. Wyglądał, jakby go po trzech kieliszkach albo po tym, co się tu 
zdarzyło, paliły 
uszy.
Poziom wódki w butelce spadł w ciągu wieczora do zera i kiedy Marianna i Hilda 
wróciły do 
domu, ojciec był już w łóżku.
Nazajutrz w porze śniadania spacerował po bawialni, chodząc tam i z powrotem 
wciąż po tej 
samej desce. Był jakiś pośpiech w jego krokach, palcami bębnił po kamizelce. 
Zatrzymawszy 
się koło kredensu wychylił kielich wódki, po czym powędrował dalej. Parę razy 
otwierał 
drzwi do sąsiedniego pokoju.
Tego ranka Marianna osobliwie długo przebywała na gó-15rze.
Niecierpliwie wyjrzał przez okno.
Na dziedzińcu stał Henryk w ubłoconych wysokich butach. Obracał i wykręcał 
bronę, z którą 
ludzie mieli wyjść w pole, i kazał zaprzęgać konia.
—Henryku! — Mads Foss z irytacją zastukał w szybę,po czym rozwarł okno. — 
Henryku! 
Henryku! — okno trza snęło znowu. — Co ty tam robisz?
—Ach, bo oni powariowali! Zaprzęgają młodego, żwawego kasztanka do brony! 
Powiedziałem, żeby wzięli konia z młyna, pociągowego, nie zważając na to, co 
Andreasen 
powie.
— Aha, tak tak — zwrócił się do niego z lekkim szyderstwem. — Andreasen myśli o 
najważniejszym, wiesz, jak wciągnąć worki pod górę!
—Chciałbym wiedzieć, ile też koni kosztowała już tagóra? Co, ojcze? Czy istnieje 
droższa 
góra od naszej? To istny morderca szkap! A przecież trzeba by tylko odrobinę 
zmienić i 
oszczędziłoby się tego wszystkiego!
—Tylko odrobinę! Tylko odrobinę tutaj i tylko odrobinę tam... tylko odrobinę — 
fuknął stary. 
— Tylko stać po cholewy w błocie, niczym parobek, i naprawiać bronę, jakby to 
było teraz 
najpotrzebniejsze! Johnny robi inaczej, ale... jeden wysoko w powietrzu, a drugi 
na dole, w 
błocie! — zamruczał cicho do siebie, jakby z rozpaczą odprowa dzał ich obydwu 
wzrokiem. 
— Gdybym był młodym czło wiekiem, już ja bym coś lepszego wymyślił.
—Ależ, ojcze, i tego nie brakło przecież — rzekł Henryk z powagą. Brzmiało to, 
jakby winił 
teraz ojca. — Pró bowałem przez te kilka lat lawirować, więc muszę się te raz 
postarać, aby 
się chociaż w drobnych pracach przydać... choć przy bronowaniu! — dorzucił 
gorzko.
—W drobnych! W drobnych! Niech diabełposieka, potnie, pobronuje wszystko na 
drzazgi. 
Dzisiejsza młodzież jest zupełnie obłąkana! Czyżja tak kiedy latałem jak paro 
bek na pole czy 
do stajni, czyścićkonie? Ubrany jesteśjak robotnik. Jeżeli chcesz zbierać plony, 
to zaprzęgaj 
parędo dużego powozu i jedźdo Ellingsenów. A spiesz się, żeby cię dziewczyna w 
końcu nie 
wyśmiała. Nie wiem, ile czasu będziesz jeszcze marudził! Przyodziej się 
porządnie i jedź 
razem z Hildą! Doprawdy nie pamiętam, od jak dawna udaję u Ellingsenów twojego 
swata! 
Tak, Henryku
— dodał poważnie, gdy syn odwróciwszy się odchodził, nie wdając się w dysputę — 
nie. ma 
innego sposobu, jeżeli chcesz osuszać bagna w Bjölstad. Z tobą na jednym końcu, 
a z 
Johnnym na drugim uciągniemy jakoś Fossegaard i mo głoby coś jeszcze z niego 
być. No, ha, 
ha — zaśmiał się po jednawczo — muszę przecież popędzać oba konie, jakie mam, 
chyba 
sam to rozumiesz! A zdajesz mi się diabel nie leniwy, kiedy idzie o 
przeskoczenie 
małżeńskiej prze szkody... Kche, hm — odchrząknął. Stanął przy szafie i kiedy 
Henryk się 
oddalił, nalał sobie wódki, drugi kie lich po wypitym z rana.
—No, cóż planujesz sobie na dzisiaj, Marianno? —spytał nieco łagodniejszym 
tonem, gdy 
Marianna weszła.
—Ja, planuję? — spojrzała nań pytająco, trochę zaskoczona. Na dnie 
stalowoszarych oczu coś 
się kryło.
—Bo przecież dokądś musisz pojechać, nie da się inaczej — zażartował.
— Przed południem w żadnym razie. Po południu chcia 
łyśmy z Hildą jechać do sędziostwa, po nowy wzór na sta 
niki.
— No, tak, każdy musi myśleć o swoich sprawach, co? 
Było coś w jego tonie, co zwróciło jej uwagę.
—Och, Kirsten! Przynieśże nareszcie tę kawę! — zwróciła się błagalnie w stronę 
kuchni. 
Wyglądała, jakby już od rana przebiegały ją dreszcze z zimna.
—Wiesz, dałem Henrykowi przed chwilą porządny napęd! — ciągnął z nieco 
nienaturalnym 
ożywieniem. — Myślę sobie, że chyba pojedzie teraz szybko we własnej sprawie do 
Ellingsenów, zamiast zawsze tylko podwozić Hildę pod same drzwi. Sam już 
zrozumiał, że 
potrzebujemy teraz pie niędzy, jeżeli ma osuszać te bagna i doprowadzić Bjölstad 
do 
porządku! To będzie później jego gospodarstwo, a kiedy woda bagienna będzie 
spływać tutaj, 
dostaniemy pełne nawodnienie, i tak jedno pociągnie za sobą drugie. Dlatego, 
Marianno — 
prawił z poufnością — musicie go teraz zabrać ze sobą!
—Och, myślę, że mógłby chyba sam już wiedzieć, czego chce! — wykrzyknęła 
Marianna — i 
czy ją kocha, czy nie! Stary zagwizdał. Wsparł się na parapecie okna.
— Oj, tak, oczywiście! Oczywiście! Moglibyśmy już zajść znacznie dalej! Masz 
zupełną 
rację, Marianno. Chłopak od dawna mógłby być żonaty! Toć będzie miał złoto w 
ręku, jeżeli 
las w Bjölstad się ostanie i będzie podrastał! Nikt mnie już nie namówi na 
wyrąb! To tak, 
jakbym korzenie rodziny podcinał... a muszę przecież myśleć o własnych 
dzieciach!
Marianna szybko podniosła wzrok ku niemu znad stanika, który właśnie pruła.
— Bjölstad był przecież zawsze koroną wszystkich posia dłości, należących do 
Fossegaardu! 
Bardzo by to źle wyglą dało, gdybyśmy musieli go oddzielić od dworu! — tupiąc 
głośno 
Mads Foss jął chodzić znów tam i z powrotem. — Wystarczyłoby tylko dopuścić do 
wyrębu 
lasu. Ale jest tak, jak mówię: trzeba las mocno trzymać w garści, oszczędzać go, 
żeby kiedyś 
była z niego korzyść dla was wszystkich. Las to nasza kasa oszczędności!
Na bladej, szczupłej twarzy Marianny rzęsy pozostały przekornie opuszczone, 
jakby 
wyczekiwała tego, co teraz nastąpi; pruła pilnie szwy.
— Myślałem o tym, żeby jeszcze trochę drzew wyciąć i tym pokryć zastaw w banku. 
Ale, 
Marianno, to byłaby przecież głupota, czysta głupota! Bjölstad i Fossegaard sta 
nowią całość 
z dawien dawna, zaś hipoteka na Borgu... ro zumiesz, tylko drobna hipoteka... 
wystarczy, 
żeby cały wy rąb był zbyteczny, a Johnny mógłby w terminie rozwikłać swoje 
sprawy. 
Kosztowałoby cię to tylko jedno machnięcie piórem, córeczko, a zyskalibyśmy tym 
dla 
Fossegaardu dwa dzieścia, nie, trzydzieści tysięcy!
Marianna pruła krótkimi, głośnymi pociągnięciami. Wiesz ojcze, że Bastian nigdy 
nie chciał 
za nikogo rę czyć. Nie prosił też nigdy nikogo, żeby poręczył za niego. Więc 
powinnam 
chyba działać w tym duchu.
—Nie przypominam sobie, żeby ci dawniej tak znówbardzo zależało na tym, by 
działać wedle 
woli Bastiana — rzekł z drwiącym uśmiechem. Marianna wsunęła błyskawicznie nóż 
pod 
materiał. Zerwała się gwałtownie, jakby chcąc przerwać rozmowę i wyjść.
—No tak, tak córeczko — łagodził — nie ma tu co wielerozprawiać: twoja wola 
decyduje. 
Mnie wszystko jedno, tak czy inaczej. Stary jestem i przez ten krótki czas, 
który mi pozostał, 
mogę się spokojnie męczyć tu dalej. Chciałbym tylko jeszcze zobaczyć Fossegaard 
pięknym i 
okazałym, a Johnny jest tym człowiekiem, który by mógł to zdziałać. Ale niech 
już tak 
zostanie! — dodał, odwracając się. — Jak chcesz. Przecież wszystko i tak dzieje 
się ze 
względu na dzieci.
—Zdaje mi się, że byłoby dobrze zrobić pewne wyjątki — rzuciła Marianna ze 
spokojną 
powściągliwością. — Bastian nie miał dobrego mniemania o Bjölstad, tak jest wy 
niszczone i 
wyzyskane...
— Nauczono cię u Bastiana Borga dobrego mniemania o domu rodzinnym! Tak, tak, 
pewnie 
masz słuszność, nie wszystko jest tak, jak być powinno! — odparł z urazą. — Ale, 
Marianno, 
nasz dwór a Borg to nie całkiem to samo. Tam nikt nie musiał się niczym dzielić, 
ale tu... 
biedne dzie ci! Kiedy się ma siedmioro do wyżywienia i wyekwipowa nia, może się 
zdarzyć, 
że ziemie nie są zupełnie wolne od za dłużenia! — Mówił tonem pełnym wyrzutu i 
rozgoryczenia.
— Gdyby się jeszcze miało młode ręce! Gdy się człowiek sta rzeje, nie może już 
udźwignąć 
tyle, musisz to przecież zrozumieć. Matki już nie ma, a ja się tu kręcę sam 
jeden i wszystko 
się na mnie wali.
Wargi mu drżały. Długo siedział przygarbiony na krześle, założywszy ręce, i 
wpatrywał się w 
ziemię. W ciszy słychać było jedynie jednostajny szelest prucia.
— Tak, tak, Madsie Foss! — zamruczał. — Więc docze kałeś tego, że Bjölstad 
odjedzie od 
Fossegaardu... Kiedy na dejdzie ta hańba, że zlicytują posiadłość, to już 
staremu niewiele 
czasu pozostanie...
Podniósł się powoli, zrezygnowany.
— Ta-ak, adwokat groził tym wczoraj!
Marianna rozerwała ostatni kawałek szwu. Ułożyła części stanika, sztuka po 
sztuce, na stoliku 
do szycia.
— Jeżeli uważasz, że to konieczne, ojcze to ja podpiszę — oznajmiła krótko.
IX
Ferdynand Wiese słusznie przypuszczał, że tego dnia Mads Foss będzie w sądzie 
rozjemczym. Był to pierwszy wtorek miesiąca, Foss zaś był ławnikiem. Był to 
urząd 
publiczny w jego rodzinnej wsi, odziedziczony po ojcu i sprawiający, że ludzie z 
tych okolic 
tytułowali go „panem komisarzem".
Zresztą rachuby o mało nie zawiodły Wiesego. Tego właśnie dnia Marianna 
próbowała 
przekonać ojca by wysłał kartkę z usprawiedliwieniem. Dowodziła mu, jak 
nierozważnie jest 
narażać się na zetknięcie z zimną i mokrą mgłą jesienną, gdy jest się 
zaziębionym i ma 
chrypkę.
Mads Foss przeżywał obecnie zły okres. Chodził milczący, zamknięty w sobie, 
wpadał w 
gniew, nawet gdy kto odważył się go zagadnąć. Nadzór nad młynem miał przejąć 
Henryk. 
Nawet zwykłe karciane odwiedziny zdawały się przeszkadzać mu, i dopiero w ciągu 
wieczoru 
wracał mu — nieco wymuszony — właściwy nastrój.
— Nie jechać do sądu? Nie! Nikt nie będzie mógł powiedzieć, iż Foss zaniedbuje 
swe 
obowiązki w domu albo w urzędzie! — wymruczał to chrypliwie i sennie, sięgając 
na oślep 
po cugle, które podawał mu do powozu stajenny.
Gdy Wiese przed południem zajechał na dziedziniec, chcąc mówić z Madsem Fossem, 
wydał 
się pannie Holst jakoś dziwnie roztargniony. Prawie nie słuchał, kiedy mu 
powiedziała, że 
Fossa nie ma w domu. Wpatrywał się w nią, stojącą u góry schodów, oszołomiony, 
jakby 
wicher dął mu w twarz. Wypytywał, czy córki pojechały z nim razem do sądu. 
Mierzył przy 
tym wzrokiem i ją, i drzwi za nią, jak ktoś, kto byłby w stanie sam utorować 
sobie drogę, 
niech więc nie myśli, że można mu cokolwiek narzucić!
Cóż, mogła się przecież domyślić, kogo właściwie szukał Wiese. Nie próbował 
zresztą nawet 
udawać zdziwienia, gdy — bezpośrednio po tym, jak usłyszała, że Hilda wchodzi do 
sieni — 
oznajmiała mu, iż Henryk jest we młynie, a Marianna odbywa swoją poranną 
przechadzkę. 
Pognał od razu na przełaj łąką, w kierunku, który mu wskazała. Po chwili 
ujrzała, jak zniknął 
na drodze prowadzącej w dół, wzdłuż rzeki i koło domu rządcy młyna.
To byłby mąż dla Marianny — pomyślała panna Holst. — Taki żwawy i elegancki, i 
ładny. I 
na pewno też zakochany, skoro oczy jego tak wypatrują Marianny, szukają jej!
Wiese spostrzegł Mariannę spacerującą w kapeluszu po spadzistej drodze, 
prowadzącej ku 
młynowi, i pospieszył wzdłuż ogrodzonych placów, brzegiem rzeki. Futro nie 
ukrywało jej 
figury, która — podobna do Johnny'ego — poruszała się lekko i swobodnie, 
Marianna zaś 
spoglądała na ziemię znad mufki. Był to jeden z jej uroków, jakie zapamiętał: 
owa nad 
podziw rosła, sprężysta postać. Nikt nie umiałby tak kroczyć! A linia karku i 
ramion, nadająca 
jej tak wyniosłą postawę!
Kiedy się do niej zbliżał, waliło mu serce, w uszach szumiało jak przed 
zemdleniem. Myślał, 
że spojrzy, podniesie oczy, ale uczyniła to dopiero, gdy był już całkiem blisko.
— Marianno!
Odgadła, że to on, kiedy tylko usłyszała kroki.
— Marianno! — wykrzyknął mimo woli na widok jej wy chudłej twarzy — czy chcesz 
się na 
śmierć zamęczyć tą ża łobą?
Dostrzegł zmianę w niej tylko przez mgnienie, już w następnej chwili widział 
tylko 
stalowoszare oczy pod gęstą, ciemną brwią, patrzące na niego z boleśnie 
zrezygnowanym 
wyrazem.
—Rzućmy te wszystkie fantazje, Ferdynandzie, wtedybędzie mniej bólu. Weź sobie 
ładną, 
dzielną żonę, przy której będziesz miał czyste sumienie. Mówię to dlatego, że 
cię lubię i że 
chcę, abyś znalazł spokój w swoim życiu — rzekła i odwróciła się, by iść dalej.
—Marianno! chyba się ostatni raz widzimy, jeżeli teraznie wyjaśnimy wszystkiego 
i nie 
poweźmiemy postanowie nia. Dlatego nie kończ tego spotkania, dopóki sobie wszyst 
kiego 
nie powiemy! Masz skrupuły, nieprzezwyciężone jak sądzisz, z powodu tego, który 
był twoim 
mężem i uczynił cię bogatą. Za inne dobra nie masz mu co dziękować! Chyba może 
za to, że 
zmusił cię do przyjęcia go, tym sposobem, że gnębił twojego ojca? No, więc! Dość 
tylko 
odrzucić wszystkie te pieniądze, jakie ci dał, i dwór także, i wszystko, 
cokolwiek ci 
podarował! Także ten pierścionek, który nosisz niby ogniwo łańcucha, którym 
chciałby cię 
skuć, mimo że go już nie ma! Wyrzuć go! wyrzuć wszystko! Oddaj ojcu, braciom, 
siostrom, 
odrzuć wszystkie drobiazgi, każdą drobnostkę, jaką mu zawdzięczasz, wszystko, co 
ci go 
przypomina. Precz z nimi! Odejdź z twojej posiadłości! i od wspomnień! A 
potem... chodź do 
mnie! — Tu rozpostarł ramiona. — Ja ciebie wezmę, i będę cię ubierał, całował, i 
za 
wszystko to darzył cię miłością, Marianno!
Pokręciła tylko głową, patrząc nań dziwnie, wilgotno lśniącymi oczyma: wiedziała 
aż za 
dobrze, że mimo wszystko droga nie będzie otwarta.
—Tak! — rzucił ponuro. — Dawniej nie miałaś tylu zastrzeżeń, Marianno.
—Nie mów o tym, Ferdynandzie — odparła, patrzącw ziemię. — A po chwili ciągnęła: 
Droga 
jest przed nami ze wszystkich stron zamknięta. Cóż by to było, gdyby... gdy by 
on żył?
—Co by było? Co by było? Czy mamy jeszcze za to odpowiadać, co by wówczas było? 
To 
już naprawdę zbyt dale ko idący skrupuły, Marianno! Że pociągnąłem cię na kola 
na... więc 
czy doprawdy sam siebie tym pocałunkiem uśmierciłem?
—Kto inny został naprawdę uśmiercony tym pocałunkiem — szepnęła ledwo 
dosłyszalnie. — 
Nie zapominaj o tym!
—Och, któż mógłby przypuszczać, że on to zobaczy! A poza tym, czy rzeczywiście 
jako 
rozsądny człowiek chcesz brać całą odpowiedzialność na siebie?
—To nie tylko to, ale w ogóle wszystko, co ci mówiłam,zanim wtedy drzwi 
zaskrzypiały. On 
zrozumiał, jak nieod wracalnie zabrałeś mu całą moją istotę! Wiem, co mu zada ło 
śmierć: to, 
że wyznałam, że kocham ciebie, a jego nienawidzę. Więc zrobił to, co mógł zrobić 
w swojej 
starczej bezradności: położył między nami swoje zwłoki, żebyśmy nigdy nie mogli 
należeć do 
siebie!
Milcząc szli wzdłuż płotu, którego koniec zniżał się ku przesiece, prowadzącej 
prosto na most 
młyna, niczym cięcie w tamie na rzece.
Wiese był bardzo blady. Po raz pierwszy pojął, że idzie tu o coś więcej, aniżeli 
cień i 
przestrach.
Szumiało. Powietrze pełne było szumu, gdy zbliżyli się do młyna. Kiedy zza tamy 
wyłonił się 
dach młyna, Marianna stanęła.
— Każde z nas musi pójść własną drogą, jak potrafi — rzekła.
Ujrzał, jak boleśnie żegnają go poważne, stalowoszare oczy.
Podała mu rękę i szybko poszła w stronę młyna.
W domu oczekiwano Madsa Fossa późną nocą, ale zdarzało się, że zostawał na noc w 
mieście, jeżeli posiedzenia sądu i tingu zbiegały się o jednym czasie.
Nie przyjechał i nazajutrz, co wprawiło rodzinę w pewien niepokój, do którego 
nikt nie chciał 
się przed drugim przyznać.
Wrócił do domu dopiero o brzasku następnego dnia, przy czym trzaskał drzwiami i 
słaniał się. 
Nie rozbierając się podszedł ze świecą do kredensu, wziął pod pachę pełną w 
trzech 
czwartych butelkę koniaku i drugą — nie napoczętą — rumu, i ruszył z tym do 
swojej 
sypialni, gdzie zamknął drzwi za sobą.
Podczas tingu prowadził hulaszcze życie, rzemiennym dyszlem jeździł na karty, 
kończąc 
partię u Robartha huczną pijatyką, która trwała przez cały wieczór i noc, przy 
czym gra stała 
się wreszcie niebezpiecznie wysoka.
W swoim pokoju opadł ciężko na krzesło, aż zadudniło i butelki potoczyły się na 
bok.
— Cuchnie! Cuchnie! powiedział, wysuwając z wolna głowę ku przodowi i znów ją 
cofając. 
— Johnny zastawia składy i towary na przystani za dwa tysiące u Henschena! Czyż 
to nie 
zgnilizna...
Stęknął i parę razy schylił się daremnie po najbliżej leżącą butelkę.
Wiadomość o tym dokumencie, którą zakomunkowano mu na tingu, burzyła się w nim i 
fermentowała przez cały czas. Wychylał przez nią jedną wódkę po drugiej, zalewał 
ją jednym 
grogiem po drugim i w hazardowej grze na tingu i u Robartha wysoko podbijał 
stawki. Owe 
obciążone składy na przystani... oto co widział przez cały czas skroś kartoniki 
swych kart!
A teraz, ilekroć o tym pomyślał, czuł od morza zupełnie zgniły powiew. A właśnie 
myślenia 
chciałby uniknąć. Schylił się znowu po butelkę i spadł na podłogę. Deski jej 
były w pierwszej 
chwili prawie jak łoże — miękkie jak puch i tak przyjemnie ciepłe, że można było 
o 
wszystkim zapomnieć. Ale wtem puch jął znów cuchnąć... zgnilizną! Były dwa czy 
trzy 
rodzaje zgniłych woni.
Oparł się na ręku, powoli "wstał, podniósł butelki i usiadł na łóżku. Jedną 
butelkę położył za 
sobą, drugą, na poły pełną, z koniakiem, przyłożył do ust.
— Ty mi pomożesz, ty! Ani śladu zgnilizny więcej! Henschen żąda gwarancji, nawet 
kiedy 
pożycza tylko dwadzieścia talarów. A więc syn... aach! — znów się napił. — A 
więc syn 
zrobił, co mógł. Czego się nie robi, kiedy człowiek jest w tarapa...
Znieruchomiał z butelką w ręku, zapatrzony w podłogę. Potem skrzywił się, jakby 
ujrzał coś 
nieprzyjemnego, i znów podniósł butelkę do ust. Z nagła zerwał się i zbadał 
zasuwę we 
drzwiach, czy jest tam jeszcze, po czym postał przez chwilę cicho, nasłuchując, 
przyłożywszy 
ucho do drzwi: czy też się kto nie zakradł potajemnie schodami i nie stoi teraz 
pode drzwiami 
w sieni... — Nikogo! — mruknął, wracając na łóżko. — Zdawało mi się. Znam to, 
kiedy 
uszy, nos i oczy zaczynają działać każde na własną rękę... nie powinienem więcej 
pić! Nie! 
nie powinienem więcej pić! jeszcze tylko łyczek koniaku!
Długo szperał po kieszeniach, szukając korkociągu. — Muszę go mieć, jeżeli nie 
chcę 
zdechnąć od tego smrodu! — wykrztusił i podniósł gwałtownie butelkę rumu, jak 
gdyby 
chciał ją rozwalić, ale ustawił ją pod łóżkiem powoli i ostrożnie, by móc jej 
dosięgnąć w 
pozycji leżącej.
Nazajutrz Marianna i Hilda zakradały się raz po raz ku drzwiom i nasłuchiwały, 
pełne trwogi. 
Słyszały tylko od czasu do czasu ciężkie, jękliwe pomruki, przerywane okrzykiem 
lub 
strzępem monologu.
Tonęły w niepewności, jakby odrętwiałe wewnętrznie Czy mają pozwolić mu się 
wyspać, nie 
przeszkadzając? Tak radził Henryk. Przejął się ogromnie, gdy Hilda wyznała mu, 
czego 
jeszcze nie wiedział: do jakiego stopnia doszło nieumiarkowanie przed dwoma 
laty, zimą.
Niepokój ów potęgowało to, że ojciec pootwierał okna, tak że wciskał się zimny, 
mglisty 
jesienny wiatr, szarpiący haki okienne.
Był już późny wieczór, lecz nie nastąpiła żadna zmiana. Wciąż te same przykre 
dźwięki za 
drzwiami, przeciągły jęk, niezrozumiały bełkot i głuche, zdławione porykiwanie.
Wszyscy zdawali sobie sprawę, że trzeba czuwać przez noc. Henryk usadowił się na 
kanapie 
w bawialni na dole, inni zaś snuli się tam i sam na parterze.
Minęła północ.
Henryk siedział przy małej, niskiej lampie biurowej z zielonym kloszem, 
przygnębiony i 
zatopiony w niewesołych rozmyślaniach. Kiedy poznał obecnie całą smutną prawdę o 
swoim 
ojcu, wszędzie w starym domu rozlegały się zmurszałe, zwiastujące ruinę 
potrzaskiwania. Nie 
mógł jedynie pojąć, jakie zaślepienie, jaka fossegaardzka ślepota sprawiła, że 
od razu tego 
wszystkiego nie dostrzegł. Nie był to zgiełk i wir życia... jego ojciec się 
rozpił!
Teraz, oczywiście, sprawa wygląda inaczej! Teraz musi samodzielnie myśleć, 
patrzeć i 
działać — jest bowiem tym, czym jest: mężczyzną i człowiekiem, nie zaś tylko 
takim 
paniczem, co to marnuje czas w pałacu jak jakaś baba, zanim go zdołają pomyślnie 
ożenić! 
Gotów był zatem zrobić początek po męsku. Zacząć od ojca! Wiedział, że ten 
nadejdzie, po 
nowe zapasy z kredensu. Siedział spokojny, zdecydowany. Nigdy by nie 
przypuszczał, że w 
domu, za boazeriami ściennymi i pod podłogą harcuje tyle myszy! Nie przypominał 
sobie co 
prawda również wieczoru w takim osamotnieniu, żeby aż można było dosłyszeć 
myszy.
Wtem zastukały po schodach powolne, ciężkie kroki. Zaskrzypiały otwierające się 
drzwi 
sąsiedniej izby. Stary mrucząc cicho wsunął się do niej i otworzył drzwi do 
pokoju Henryka. 
Wyglądał niechlujnie, był zarośnięty. Oczy, nastroszona siwa czupryna i 
krzaczaste czarne 
brwi nadawały mu zdziczały wyraz.
— Co? jeszcze tu siedzisz i nie śpisz? Co to ma znaczyć? 
Potrzeba mi światła, czy możesz zapalić? Świecznik stoi w kantorze.
Szybko skierował się ku kredensowi. Henryk przeszkodził mu jednak, zatrzymując 
go 
uprzejmie, lecz stanowczo.
—Nie możesz teraz więcej pić, ojcze! Wiesz, że to ci źle robi, zwłaszcza, kiedy 
jesteś taki 
chory. Musisz pić napar z bzu i podobne rzeczy, i położyć się do łóżka, i wziąć 
na poty! 
Marianna i Hilda są całkiem przerażone, jak ty się zachowujesz przy swym 
zaziębieniu, a 
jeszcze do tego pi 
jesz alkohol!
—Ach, nonsens, synu — brzmiała dobroduszna odpowiedź. — Tylko kieliszek wódki, 
potrzeba mi tego! Już ja sam wiem, co mi dobrze robi. Przynieś mi świecznik!
—To ci szkodzi, ojcze.
Mads Foss spojrzał na syna. Czy on śmie rzeczywiście... czy ma zuchwałość, 
by...?
Wyglądał okropnie, jak zabijaka; wziął się jednak w garść i rzekł:
— No, no, chłopcze, skoro się obawiasz... z powodu tych butelek, to po prostu 
zamkniemy 
szafkę na klucz. Masz tu klucz, chłopcze, i przynieś lichtarz... i może mógłbyś 
zbudzić kogoś, 
i poprosić, żeby mi zaparzyli rumianku... tak... no, idź! To przezwyciężenie się 
i łagodny głos 
ojca wzruszyły i wręcz rozczuliły Henryka, który posłusznie wyszedł.
Hilda próbowała już wydostać ów klucz. Ale stary znał inne drogi: odsunął teraz 
deskę górnej 
części kredensu, po czym spiesznie ruszył na górę z butelką w każdej kieszeni
Wróciwszy szczęśliwie do swej sypialni śmiał się, aż się gdacząco zanosił. 
Odstawił obie 
butelki ostrożnie, po czym dostał nagle ataku wściekłości na swego syna Henryka, 
i 
przewróciwszy krzesło uderzył nim o piec, aż odłamała się noga.
...tak się rozzuchwalił... jak on śmiał coś podobnego...!
Gradem posypały się groźby, przekleństwa, złorzeczenia.
...wyrzucić go trzeba!...
Potem przez dłuższy czas panowała cisza. I kiedy zapukano i wniesiono rumianek, 
odpowiedzią było tylko wściekłe, groźne warczenie.
Następnego popołudnia siedział na swoim łóżku, na wpół ubrany i obrośnięty. Na 
jego twarzy 
widniało kilka czerwonych pręg, pochodzących z ostatniego ataku. Henryk musiał 
go 
trzymać, a teraz czuwał za drzwiami sąsiedniego pokoju, aby go nie drażnić.
Posłano po madame Torbjörnsen, a gdy weszła, twarz jego rozjaśnił półobłąkany 
uśmiech i 
Foss zapytał z przejęciem:
— Chłopczyk czy dziewczynka? Madame Torbjörnsen, przecież pani potrafi zawsze 
tylko 
dziewczynki sprowadzać, hi, hi!
W następnej chwili twarz jego przybrała wyraz zatroskania:
—Oby tylko matka dobrze to zniosła! Jak pani myśli, 
czy ona to dobrze zniesie? — pytał trwożnym szeptem.
—Jak ona krzyczy! — dodał ze śmiechem — ta malutka,tam w pokoju! — wydawał 
gdaczące 
dźwięki. — Nie, nie, nie będę tam wchodził — zapewniał potrząsając głową. — Ale 
cóż to za 
bydlę bije w dzwon na dole przy spichlerzu? — pytał powoli i groźnie. — Teraz, 
kiedy idzie 
o życie i śmierć?
—Ach, wydaje mi się, że pan dzisiaj nie dosłyszy, paniekomisarzu! — włączyła się 
pani 
Torbjörnsen w tok jego myśli. — Przecież to tylko zegar tam bije, w pokoju!
—Aha, tak, tak! Zabawne, jakie się czasem dźwięki słyszy... — położył się na 
powrót, a pani 
Torbjörnsen zrobiła mu zimny okład na skronie.
—Hu-ha-hu! — zaszczękał zębami, marznąc. — Terazzaczynają znów w kuchni siekanie 
tasakiem, aż dom się trzęsie! Czy nie mogą już przestać?
Twierdził też, że położono mu na plecy całą kiszkę z lodem.
Madame Torbjörnsen przez szparę we drzwiach przygotowała Henryka na nowy atak.
— Przestać tam! Przestać, mówię!
— Och — gderała madame, z wielkim trudem zmienia jąc kompres — rzeczywiście, 
warto by 
tu i ówdzie zaprze stać czegoś innego, wtedy szacowne osoby nie leżałyby w takim 
haniebnym stanie, że nawet lekarzowi nie mogą się pokazać!
W takich przypadkach zwykła swobodnie dawać upust irytacji.
— Wtedy i mali ludzie nie upijaliby się tak nieprzytom nie, że przechlaliby 
nawet żonę i 
dzieci, gdyby się dało zamienić je w wódkę... przykład idzie z góry!
Leżąc tak, szczękał nieustannie zębami, wreszcie zaczął dygotać całym ciałem.
—Już mi braknie zębów na tyle szczękania — lamento 
wał. — Jestem starym człowiekiem — mówił płacząc. —Aau-u-au! Słyszycie? 
słyszycie? Nie 
chcę tej siekaniny, po wiadam! Tylko mi much natrzęsą ze ścian i z sufitu... 
cały czernieję od 
nich. Otwierać okna! Jazda, otwierać! — ryk nął.
—Nie, niech pan leży, panie komisarzu — rzekła ma 
dame, rezolutnie układając go z powrotem.— Zaraz jeprzepędzimy, zobaczy pan! 
Jazda, 
precz, precz! — mówiła, machając rękami. — Teraz niech mi kto powie, że ta prze 
klęta 
wóda nie jest ohydna — mruczała do siebie.
—Coraz więcej much! — upierał się Mads Foss.
—Tylko dopóki je wyganiam! Zaraz znowu zmienimyokład... widać, jaka nadeszła 
kara...
—O, tak, matko Torbjörnsen — potakiwał płaczliwie,gdy lód chłodził mu skronie.
— Ach, tak, tak — ciągnęła — kiedy się pada na nos! 
Próbował się uśmiechnąć.
— To miały być muchy? Przecież to atrament! Sam już teraz widzę, Marianno! — 
wykrztusił, 
kiedy córka ostroż nie uchyliła drzwi. — Fossegaard jest zadłużony, wiesz, aż po 
same składy 
na dole — zakończył szeptem.
Przez chwilę zachowywał się spokojnie i z wzrastającą niechęcią wciągał nosem 
powietrze, 
węsząc.
— Fuj, uh-puuh! Pięć, sześć różnych rodzajów smrodu! powoli wyliczał na palcach, 
pociągając nosem, jakby ba dał powietrze. — P-huu, nie chcę twojej wody 
kolońskiej, 
Marianno!... Popatrz, zaraz się zacznie, teraz się zabawimy... ale zejdź wpierw 
do matki, 
Marianno, powiedz jej, że teraz nie czas na wymówki. Taki jestem chory że 
mógłbym zde 
chnąć! Niech z tym poczeka do jutra... Słuchaj, Marianno
—ciągnął ją za suknię — zejdź do niej i postaraj się jąprzekonać... powiedz jej, 
że już nie 
będę pił... Wiesz... będę już myślał wyłącznie o pomyślności wszystkich 
dzieci... No, patrz, 
no, popatrzcie tylko... hola! Te głupie dziewczyny idą teraz gęsiego pod górę 
spacerkiem, 
jakbym już... Czy nie robiłem dla was wszystkiego, jak się należy?
Madame Torbjörnsen oględnie wyprowadziła Mariannę za drzwi.
— Proszę się nie denerwować, pani Borg, to co on mówi, nie ma żadnego znaczenia!
Po południu miał jeden atak po drugim i Henryk oraz madame Torbjörnsen z trudem 
utrzymywali go w łóżku.
Dla silnego, barczystego syna, który go pilnował, były to ciężkie chwile. Musiał 
wysłuchiwać 
wszystkich tych aż nazbyt przejrzystych zwierzeń i wynurzeń, raniących jego 
synowskie 
uczucia. Z rozgoryczeniem kojarzył powiązania, dziwiąc się już tylko, jak mógł 
być tak ufnie 
zaślepiony.. przeczuwał może za wiele, może zbyt mało.
—Teraz już mu tak mocno uderza do głowy — mówiłapod wieczór madame Torbjörnsen. 
Ktoś przysłał po nią, była potrzebna w swym rzeczywistym fachu i musiała je 
chać. — Ale 
doktora należy jednak wezwać! Bo pan komi sarz zaczął się teraz skarżyć na 
kłucie w 
piersiach i w ple cach. Pewnie się zaziębił w tej jesiennej mgle!
—Bo płuca... u tak starego człowieka... a przy tym, jeżeli się nie zachowuje 
ostrożności, pani 
Borg... — pouczała Mariannę i Hildę, które przestraszone i przygnębione sie 
działy w 
bawialni na dole.— Najlepiej będzie, jeżeli doktór przyjedzie jutro rano! Ja 
wrócę, tak! Kiedy 
jednak powóz stoi na dworze, czekając na akuszerkę, pani Marianno, wte dy 
człowiekowi 
robi się jakoś gorąco, tak że trudno nawet przełknąć kawę i jedzenie! — mówiła, 
żując przy 
tym swy mi silnymi szczękami, podczas gdy jej drobna, kształtna ręka zapinała 
futrzaną 
kurtkę. — To daleko, aż tam w do le, pod Skipperviken, i trzeba przecież mieć 
jeszcze siłę, 
kiedy się tam przyjedzie.
Miała szerokie ramiona i kark istnego była. Jej mądra, mocna twarz o tępym nosie 
i dwu 
brodawkach w kąciku ust, jej niewielkie, wymowne oczy i cienkie pasma siwych 
włosów 
znamionowały dostatek sił cielesnych.
—Biedna dziewczyna w Skipperviken! Ostrzegałam ją,by nie szła na takie 
gospodarstwo, 
gdzie to się tylko pije i żyje rozpustnie! Ale może mi pani wierzyć, pani Borg — 
ciągnęła — 
że taka jak ja kobieta musi się tyle napatrzeć i przeżyć... wszystkie te biedne 
dzieciaki, które 
w swojej bezradności wyciągają do człowieka główkę i ramionka, i nie mają nawet 
trzeźwego 
ojca, i nikt im nie dopomoże — gorączkowała się — ani opieka społeczna, ani 
kuratorzy i tak 
dalej...! — klasnęła głośno w dłonie.
—Ale... — podjęła, narzucając płaszcz nieprzemakalnyi dopijając ostatni łyk kawy 
— tym, 
którzy siedzą ze swo ją mądrością w opiece społecznej, powtarzałam już tyle ra 
zy: że mogą 
zrobić coś dobrego, jeżeli nakarmią takie bied ne maleństwa, każą je wychować, 
nauczą 
czegoś pożytecz nego, i będą trzymać je z dala od szatańskiego pokarmu zawartego 
w butelce 
alkoholu! Weźcie się do nich, dopóki są małe — mówiłam — przecież im nie możecie 
głowy 
uciąć, a chyba kraj będzie i tek musiał je żywić, kiedy się znowu staną ciężarem 
dla funduszu 
społecznego albo znajdą się w domu poprawczym! — Tu odwróciła się z 
zadowoleniem, 
wsparłszy pod peleryną rękę o biodro. — Powiem coś pani, pani Marianno! 
Akuszerka nie 
jest specjalnie poważana! I nic z tego wszystkiego nie będzie, zanim nie wyjdzie 
taka ustawa, 
że mąż akuszerki ma zasiadać w opiece społecznej, bo on ma potrzebne 
doświadczenie!
Skinęła głową na pożegnanie i jej szeroka, macierzyńska postać szybko zniknęła 
za drzwiami.
— Torbjörnsen w opiece społecznej — roześmiała się Kirsten, wynosząc tacę z 
pokoju. — Z 
pewnością pytałby się zawsze najpierw w domu, co ma mówić!
Doktór uznał stan chorego za groźny i spiesznie wysłano wiadomość do Johnny'ego 
i córek.
Liczne listy i zapytania, które posypały się wskutek niepokojącej pogłoski, 
nadeszły za 
późno: Mads Foss umarł pod wieczór na zawał płuc. Johnny, wzburzony, blady i 
wstrząśnięty 
kręcił się wciąż przy łóżku ojca. Próbował zwierzać się Henrykowi, że będzie 
chyba miał 
wiele do przemyślenia, gdyż po zgonie ojca w interesach jego mogą zajść ogromne 
trudności.
Wszystko to jednak zaćmiła w nim najwidoczniej trwoga o życie ojca.
I gdy potem stało się to, czego się obawiano, Johnny zupełnie się załamał. Jako 
ulubieniec 
ojca był najbardziej z wszystkich dzieci do niego przywiązany.
— Na Fossegaardzie wszystko musi iść dawnym trybem — mówił płacząc jeszcze, z 
zaczerwienionymi oczyma. — Ty wiesz, Marianno, cośmy przedtem omawiali, więc 
teraz 
musisz mi pomóc, jak tylko potrafisz... w przeciwnym razie...
Nekrologi, jakie dał Johnny do gazet, czarno obrzeżone zawiadomienia na 
najpiękniejszym 
welinie, przygotowania do pogrzebu — wszystko to utrzymane było w stylu, 
odpowiającym 
jego osobistemu pojmowaniu doniosłości śmierci.
W dniu pogrzebu okazało się, że pogląd jego znalazł pełne echo w ogólnym 
nastroju. 
Wydarzenie to przemówiło dobitnie do wszystkich uczuć, do lokalnego patriotyzmu. 
Mads 
Foss z Fossegaardu! Nazwisko to wpajano wszystkim od zarania ich dzieciństwa. 
Jeżeli w 
tych okolicach podnoszono na kogoś ze czcią wejrzenie — to właśnie na niego. A 
kiedy 
podczas jakiegoś szczególnie udanego przyjęcia ktoś chciał wznieść toast, 
któremu by 
wszyscy chętnie zawtórowali, wznosił go za Madsa Fossa, który pogodnie i 
dostojnie siedział 
wśród zebranych i odpowiadał tylko zwięzłą, dowcipną uwagą. A gdy się chciało 
podkreślić, 
że w okolicy od pradawna istnieje jakiś zwyczaj i obyczaj — tedy dość było 
wspomnieć, że 
pochodzi on z tradycji Fossegaardu.
I tego jesiennego, łagodnego dnia, w którym Mads Foss w obecności licznego 
orszaku 
żałobników miał być oddany ziemi, wszystko to snuło się smętnie niczym puch w 
śnieżnym 
powietrzu.
Szeregi powozów i karet ciągnęły się od schodów aż w dół alei wjazdowej. 
Tymczasem we 
wszystkich pokojach parteru podawano żałobną zakąskę, zanim wielka trumna, 
spowita w 
kwiaty i stojąca na piętrze w wybitym kirem salonie, wyruszy ku cmentarzowi.
W sieni, na stołach i ławach piętrzyły się obok siebie stosy czarnych cylindrów 
z 
najrozmaitszych roczników i mód. Szerokie i małe ronda, stare, zatłuszczone, 
poczciwe 
beczułki z prowincji, z dolin górskich i z wybrzeża, które służyły niemal już 
całym 
pokoleniom przy wszelkich uroczystych okazjach. Tuż obok nich, rodem z miasta, 
szerokie, 
francuskie i angielskie, z małym denkiem, i znów dalej... ciężkie, powytłaczane, 
istne wiadra 
przeciwpożarowe, lub stare zużyte rury od pieca, co zapomniane, wypchane watą i 
innymi 
rzeczami stały sobie gdzieś na strychu, i dopiero na tę okazję zostały 
wyszczotkowane i 
naprędce opatrzone w mieście nową wstążką. Gdyby mogły wymieniać wspomnienia, 
opowiadać o swych szramach, guzach i katastrofach — byłby z tego nie lada kawał 
miejscowych dziejów: chrzciny, pogrzeby, wesela i tym podobne. Ale pośród nich 
brakło 
teraz jednego, co zawsze górował nad innymi na czele każdego orszaku, i zwykł 
dawać hasło, 
gdy w uroczystym momencie zdejmowane były z głów: był to wielki kapelusz Madsa 
Fossa.
X
Minęła zima i długa wiosna.
Przejęcie dóbr ojcowskich zapewniło sprawom Johnny'ego jakąś szerszą bazę. Część 
swego 
kapitału spożytkował, jak się wyraził, całkowicie na doprowadzenie Fossegaardu 
do 
porządku. Trzeba zacząć od domów, bo bagna Bjölstadu są na razie za drogie! I 
kiedy śnieg 
leżał jeszcze, zwieziono na dziedziniec znaczny transport drewnianego budulca. 
Zarazem 
Johnny zaciągnął nową hipotekę na Fossegaard i na Borg.
Dzień w początkach lata, kiedy wreszcie miano zdjąć dach z głównego budynku, 
stał się dla 
Johnny'ego świętem. Inni ludzie obchodzą uroczyście zatknięcie wiechy na 
ukończonym 
dachu, on natomiast zafundował sobie tę przyjemność w dniu, gdy dach miano 
zdejmować! 
Przybył specjalnie z tego powodu. „Można by mieć z tego powodu nieczyste 
sumienie", 
zauważył i wypluł niedopałek cygara na belkę, przyglądając się pracy. Był bardzo 
zadowolony z siebie, że nigdy nie dokuczał ojcu tym dachem; doprawdy, rad był z 
tego! Gdyż 
każda epoka wymaga własnej szaty zewnętrznej siedziby. Ten dach znajdował się 
przecież na 
domu od czasów, gdy domy mieszkalne budowano jeszcze w stylu stodół.
Ba, nasz stary! Nie był nowoczesny. Podobał mu się rzeczywiście taki dach! — 
wspominał 
wzruszony.
Henryk uważał jednak, że należało zacząć wręcz od przeciwnego końca, mianowicie 
od 
bagien Bjölstadu, a dopiero potem upiększać dom. Przejął zarząd posiadłości za 
nader wysoką 
pensję, jaką zaproponował mu Johnny. Żądać schedy matczynej, aby rozpocząć coś 
na własną 
rękę, wydawało mu się w obecnym stanie przejściowym tak niewłaściwe, że 
pozostawił na 
zaciągniętej przez Johnny'ego hipotece nawet pierwszeństwo swego udziału w 
Fossegaardzie.
Johnny miałby wielką ochotę pozostać na Fossegaardzie, by brać udział w 
malowaniu i 
urządzaniu domu i nadzorowaniu robót budowlanych, ale teraz, gdy ruch parowców 
był 
najbardziej ożywiony, nie mógł sobie pozwolić na to, by pół dnia być poza domem. 
Stale moc 
podróżujących handlowców! Trzeba uważać, by w porę pozawierać interesy!
Po kawie z małym koniakiem spojrzał spiesznie na zegarek.
— Pięć, sześć — obliczał. — Nie mogę w żadnym wypadku opuścić dzisiaj mego 
spotkania 
w klubie! Ach, Marianno, kiedy przyjadą Grünerowie, uważaj trochę, aby staremu 
nad głową 
nie stukano i nie hałasowano zanadto! ... i przypomnij Antonii — dodał, 
wkładając wytworną 
wiosenną zarzutkę, by wsiąść do powozu — aby mi przysłano do kantoru ten 
świstek, jak 
tylko będzie miała podpis! Wiesz przecież, że staruszek bywa od czasu do czasu 
uparty!
Oddał Grünerom parter jednego skrzydła domu na letnią siedzibę.
Antonia przyjechała naturalnie o dzień wcześniej, by przygotować pokoje i 
sprawdzić, czy 
wszytko jest jak należy przed wprowadzeniem się. Istotnie, dobrze zrobiła 
przyjeżdżając, 
gdyż wiele było trzeba pozmieniać. Zniesiono ze strychu stary fotel obity 
suknem, a kanapy 
zamieniono na inne, z sali południowej, bez drzewa i bez sprężyn. „Bo Grüner 
absolutnie nie 
znosi najlżejszego przeciągu, natomiast jak najwięcej pootwieranych okien, bo 
powietrze ma 
go wyleczyć".
Jakby wicher wtargnął do domu — mówił Henryk. Drzwi otwierały się niemal same od 
prądu 
powietrza, jaki szedł od niej. A kiedy przybyła powtórnie, już z Grünerem, 
wszystkimi 
dziećmi, dwiema służącymi i całym bagażem — w dwu powozach i z wielką furą 
pakunków 
— wiele było zamętu i wszystko musiało iść jak z płatka.
Ale też minęło nagle, niczym przelotna burza: mniej więcej po godzinie Grüner 
dreptał w 
swych patentowanych angielskich pantoflach wśród żywopłotów, najmłodsze dziecko 
spało w 
wózku, wożone po ścieżkach ogrodu. Wyglądało to tak, jakby gościli tu już od 
dwóch 
tygodni.
Mina Biermann przyjechała z młyna z wizytą powitalną do przybyłych. Musiała z 
miejsca 
obejść wszystko i podziwiać, jak wybitnie celowo Antonia kazała urządzić 
wszystko dla 
staruszka i dzieci. Biermann przyjedzie także i zatroszczy się o Grünera, by się 
nie nudził tego 
lata, zapewniała.
—Ale czyś zauważyła, Mino, jak Marianna wychudła! —spytała Antonia, kiedy 
chodziły 
rozglądając się po poko jach. — Nie do twarzy jej z tą chudością, twarz jej robi 
się tak długa i 
wąska, mam wrażenie, że Marianna ginie!
—Marianna? — o niej Mina nie pomyślała wcale.
—Bo przecież nie może przez całe życie krążyć tu jako zrozpaczona wdowa po 
Bastianie! —
ciągnęła Antonia.
—Nie rozumiemy jej, ani ja, ani Biermann! Przychodzątu jeden po drugim, i 
doktór, i nawet 
Robarth, „odwiedzić Henryka", jak powiadają. Pewna jestem, że mogłaby mieć 
każdego, na 
kogo by tylko wskazała. Ale właściwie wyglą da na to, że woli słuchać, jak 
Hysing rozwodzi 
się nad „sprzecznościami logicznymi w istocie żeńskiej" i na każdy inny możliwy 
temat. To 
przechodzi granice mojego pojmo wania.
—Ależ droga Mino! Przecież, na miłość boską, chyba niena Hysinga zagięła parol! 
— 
zawołała Antonia. — Ach, przypuszczam, że przedtem chciałaby się po prostu tego 
czy 
owego dowiedzieć — zakończyła cicho.
—Grüner! Grüner! — Krzyknęła potem przez okno. 
— Nie schodź tam dalej w tę wilgoć nad stawem! Przejdźsię do brzezinki!
— Pozrozmawiaj troszkę z Grünerem, Henryku! Niby przypadkiem! O Johnnym! I dodaj 
mu 
nieco otuchy! Bo gotów sobie jeszcze coś tam wmówić — prosiła naza jutrz 
Antonia, gdy 
weszła do rodzeństwa. — Jeżeli Ma rianna mogła powierzyć mu cały swój majątek, i 
skoro ty 
także, Henryku, wykazałeś...
— Ach, przecież wiesz, że ja jestem za głupi i zbyt niedoświadczony w tych 
sprawach, abym 
się mógł na cokolwiek przydać i wpłynąć na niego, doświadczonego finansistę! A 
prócz tego, 
Antonio, stawiać wszystko, co należy do rodziny na jedną kartę — Johnny'ego?... 
może 
jednak stary ma trochę racji...
—Ach, tak?! Widać, że za długo przebywałeś poza domem, Henryku! I że straciłeś 
częściowo 
nasz zmysł rodzin ny! — wykrzyknęła zirytowana.
—Nie wiem. A mnie się wydaje, że służę tutaj rodzinie...z samej, nie wiem już, 
uprzejmości, 
cnotliwości, głupoty, nie będąc już w ogóle w najmniejszej mierze panem siebie!
—Och, jakby to rzeczywiście nie było wyłącznie twojąwłasną winą, Henryku! Gdybyś 
był 
uczynił to, co było — omal powiedziałabym — twoim obowiązkiem, a co nie doszło 
do 
skutku za życia ojca, stałbyś tu teraz jako zu pełnie inny człowiek, mógłbyś być 
podporą 
rodziny i nie musiałabym teraz obarczać tym wszystkim mego biednego Grünera!
—A co, co miałbym zrobić?
—No, swój obowiązek. Jak Marianna i ja spełniłyśmyswój... skoro już dziś mamy 
otwarcie 
mówić! My, dopraw dy, nie szukałyśmy przyjemności i zadowolenia! Tylko mia łyśmy 
oczy 
w głowie i widziałyśmy, co jest konieczne, aby rodzina z Fossegaardu pozostała 
nadal tym, 
czym była zaw sze. No i ojciec zeszedł do grobu jako poważany i szano wany 
człowiek i do 
dzisiejszego dnia takim jest Johnny, i tacy jesteśmy wszyscy, którzy troszczymy 
się o to w dal 
szym ciągu. Tylko jeden z nas, który nie dba nawet o to, by ponaprawiać 
głupstwa, za które 
jego rodzina musiała odpo wiadać, snuje się tu po Fossegaardzie, nie będąc 
nawet, jak 
mówisz, panem siebie.
—Ależ Antonio! — przerwała jej Marianna.
—Ach, daj jej się wygadać, znam jej naturę, musi sobieprzecież ulżyć! — rzekł 
Henryk i 
odszedł rozdrażniony.
—Słuchaj, Marianno, musimy go przywieść do opamiętania! Naprawdę stał się nam 
obcy w 
swoich uczuciach! Nie jest już taki sam jak my wszyscy. Tego jeszcze brakowało: 
odmówić 
poparcia Johnny'emu, teraz kiedy zajął się właś nie... — tu spojrzała na dach, 
na którym 
wrzała praca.
Henryk zazwyczaj o piątej po południu szedł do spiżarni, brał sobie stamtąd 
chleba z masłem 
i coś jeszcze do tego. W owym okresie razem z czeladzią wstawał i szedł do snu.
Ale dziś Kirsten zauważyła, że był nie w humorze. Siedział smutny i przyglądał 
się, jak kroiła 
chleb i wędlinę do podwieczorku. Zresztą widziała to niemal co dzień: ostatnio 
był 
niezadowolony.
—Nie, nie, proszę uważać! Zawsze się tak boję o panipalce, Kirsten! Obawiam się, 
żeby się 
pani nie skaleczyła! — wykrzyknął Henryk.
—Och, mam przecież wprawę!
Kromki odpadały istotnie bardzo szybko i równomiernie. Jej szczupłe dłonie 
manipulowały 
bardzo pewnie. Nie pierwszy to już raz odczuwał przykrość na widok wielkiego, 
ostrego 
noża.
—Był kiedyś taki, co siedem lat służył, aby wysłużyć 
Leę, i siedem lat o Rachelę — dał swobodny upust swymmyślom — A ja wysługuję tak 
teraz 
bagna Bjölstadu. Zry wają dach, zaczynają od z zamiast od a. Ale ostatecznie 
można dojść do 
celu nawet jeżeli się abc czyta na wspak! Trudno by człowiek coś wiedział na 
pewno, jeżeli 
drepce w kółko. Tyle wiem, że byłem dość oszołomiony, ilekroć wytknąłem głowę na 
zewnątrz — pomrukiwał.
—Anton Johannesen próbował czynić aluzje, gdy mówiłze mną na jesieni. Ale kiedy 
Johnny 
dostał dwór, to już inna sprawa; znów stanął pewnie na nogach. Boję się tylko, 
że tacy 
finansiści tyle się znają na chłopskim gospodarstwie, co kura na pieprzu. Dają 
mi rozkaz: 
ożeń się! Ho, ho, ho, dopiero bym się stał panem siebie, a raczej ich własnością 
na całe życie!
Kirsten by mu przytaknęła, czuł to dobrze. Patrzyła tylko na swoją pracę, aby 
nie zdradzić się 
ze swymi myślami. Ba, gdyby Berta miała w sobie coś podobnego do tej ciemnej 
głowy, 
nisko schylonej nad robotą!
— Czy pani wyszłaby za bogatego, Kirsten? Takiego, jak stary Grüner? — zaczął 
Henryk.
Kroiła coraz gwałtowniej.
— Och, niech pani się nie złości! Proszę uważać na nóż, może się ześliznąć! No, 
widzi pani, 
mógłbym przysiąc, że pani by tego nie zrobiła. Pani jest przekonana, że potrafi 
sama się o 
siebie zatroszczyć... Nie twierdzę, że nie miał bym ochoty się ożenić; miałbym 
nawet wielką 
ochotę. Ale musiałaby to być kobieta, z którą chętnie szedłbym na do bre i złe, 
której 
mógłbym zaufać, i która wraz ze mną umiałaby i sama coś stworzyć! Musiałaby być 
taka, 
jaką ja bym chciał ją mieć, a nie taka, jak chcieliby inni. Nie: to by musiała 
być taka, jak... — 
znów zapatrzył się machinal nie w deskę, na której kroiła, po czym podjął z 
cicha: — Pani 
jest taka wspaniała, Kirsten... i taka rozumna... i pa ni jest skromna, 
Kirsten...
Uszy Kirsten zaczerwieniły się; kroiła dalej, pogrążona w pracy. Miała właśnie w 
ręku koniec 
kiełbasy ze sznurkiem, musiała więc uważać.
— Pracuje pani od rana do nocy, nie myśląc w ogóle o sobie. Nawet o tym, że jest 
pani coraz 
szczuplejsza. Strasznie się pani złości, kiedy dwa a dwa przestaje być cztery: 
nie, tego pani 
nie może znieść; nie znosi pani fał szywego rachunku, to w pani wrodzone!
Kirsten po krótkiej próbie protestu spuściła znów oczy. Uszy jej płonęły teraz i 
była mocno 
zmieszana.
— I jest pani piękna, Kirsten! Nie, nie, nie, bo pani utnie sobie końce palców 
tym wielkim 
nożem! — dokoń czył, chwytając ją za przegub ręki, by nóż zatrzymać. Jes tem 
tego zupełnie 
pewien: gdybym pojął za żonę kobietę, którą mógłbym kochać i która walczyłaby 
wraz ze 
mną, to musiałaby być pani, Kirsten Holst, i żadna inna! Czy chcesz mnie, 
Kirsten? Nie 
jestem wcale pewien, czy w ogóle cokolwiek posiadam.
Stała przestraszona, wpatrując się w niego, a oczy jej z wolna napełniały się 
łzami. Sama 
myśl była przecież niemożliwa... Ale nie ma najmniejszej wątpliwości: oto stoi 
tutaj, 
barczysty, rzetelny, na szeroko rozstawionych nogach, i trzyma ją za przegub 
ręki tak mocno, 
jakby szło o życie!
W głowie jej, nawykłej do gospodarowania w kuchni, kłębią się wszelkie 
zastrzeżenia: jakie 
to niemożliwe, i jak to będzie przyjęte przez rodzinę. To jak gdyby rozszalałe 
morze, w które 
człowiek rzuciłby się na ślepo...
— No, Kirsten, nic mi nie chcesz odpowiedzieć? Nawet bodajby tyle, że mnie 
troszeczkę 
lubisz?
Ujrzała na jego twarzy wzburzenie i niepokój.
Nóż kuchenny upadł na ławkę, i Kirsten rzuciła się w to rozszalałe morze.
Niebawem Henryk był już na dworze, przy robotnikach. Stał tam z nowym, silnym 
uczuciem, 
że teraz dopiero wszystko zaczyna iść naprawdę prawidłowo!
Kirsten nadeszła z ogrodu z tacą. Szła z widocznym pośpiechem, biedactwo, była 
zupełnie 
wstrząśnięta.
Wszyscy siedzieli w altanie przy podwieczorku.
Henryk poszedł do nich, z lekka przygarbiony, jakby gotując się do ciosu, zanim 
jego 
barczysta postać zaciemniła wejście.
Antonia, umocowująca właśnie derkę na ścianie altany za swoim mężem, który 
„znosił 
wprawdzie świeże powietrze, ale nie znosił przeciągu", zrozumiała od razu, co 
oznacza 
zjawienie się brata: że przyszedł, by okazać pojednawczy nastrój po ich 
wcześniejszej 
sprzeczce.
—Musisz spróbować herbatników, któreśmy przywieźli, 
Henryku — rzekła nie odwracając się. — Nalej mu herbaty, 
Hildo!
—Herbatniki? Tak, dziękuję! Bardzo dobre, daj mi jeszcze jeden, ach, prawda, 
zapomniałem 
dzisiaj o podwieczorku... dlatego, że tak mocno wziąłem sobie do serca twoje 
słowa, 
Antonio...
—Co? — spojrzała na niego niepewnie.
—Tak, właśnie tak było. Zresztą mówiłaś rzeczywiściedosyć dobitnie, zdaje mi 
się.
—Widzisz! Ach, Marianno, daj Henrykowi spróbowaćtych paluszków z cynamonem! I 
posuńcie się łroszeczkę, zróbcie mu miejsce!
Podając Henrykowi koszyczek z ciastkami, Marianna obserwowała brata nie bez 
pewnego 
napięcia. Znała go dobrze i nie była tak łatwowierna jak Antonia; Henryk nie 
wyglądał wcale, 
jakby chciał iść do Canossy.
—Te są też doskonałe! Czy miał pan apetyt w dniu swoich zaręczyn, panie konsulu? 
— 
zwrócił się Henryk dość zaskakująco do Grünera.
—Człowiek jest wtedy diabelnie żarłoczny! — oświadczył dobrodusznie i 
żartobliwie konsul 
swym lekko nie mieckim akcentem. W ciszy, jaka zapadła później, rozległ się 
niegłośny 
dźwięk, jakby ktoś usiłował przełknąć za du ży kęs.
—No, tobie potrzebne jest mocne zaplecze dla twego niesfornego języka, Henryku! 
— 
zawyrokowała Antonia, mięk ka teraz jak masło, skoro najważniejsza rzecz zdawała 
się 
załatwiona. — Wygadanej gębie potrzebne są szerokie ple cy, nieprawdaż?
—Czyli: pieniądze? Żeby pyskowanie uchodziło na su 
cho, jak drogi koń luksusowy? Ale widzisz, Antonio, jaze swoim usposobieniem 
tylko bym 
wtedy ziewał! Właśnie miły dreszcz daje to, że człowiek ma sam wytrzymać lanie — 
to 
dodaje pieprzu, pojmujesz?
—Rzeczywiście, Marianno, jaki on podobny do ojca,jakbym go widziała przed sobą! 
Popatrz 
na niego, jak za wsze potrafi się wywinąć! Kiedy się ożeni, dopiero mu założą 
cugle. Zresztą 
jego hardy język całkiem zabawny taki jak jest!
—I właśnie taki chciałbym w całości zachować, tym będę się właśnie kierował... 
Co byś też 
powiedziała, Antonio, gdybym wpadł na pomysł, aby się zaręczyć z panną Holst?
—Ach, nie gadajże! — rzuciła roześmiana.
—No, bo widzisz, miła Antonio, że tu siedzę i zajadam twoje ciasteczka ma swoje 
przyczyny: 
zachęcony twoi mi słowy poszedłem i zaręczyłem się z Kirsten, zamiast zjeść 
podwieczorek. 
No tak, znacie ją przecież i wiecie rów nie dobrze jak ja, kto to jest!
Hilda spojrzała z szalonym przerażeniem na Antonię, która skruszywszy trzymany w 
ręku 
herbatnik wrzuciła go do koszyczka. Wielkie, szare oczy Marianny wyrażały 
zdumienie i 
uważnie wpatrywały się w brata.
Duszny nastrój rodziny zelżał dopiero po odejściu Henryka.
—Czy nie mówiłam od razu! — wykrzyknęła Antonia. 
— Nie jest podobny do nikogo z nas! Ach, twoja derka leży pod stołem, Grüner! O, 
Boże, 
znów złapiesz reumatyzm na mokrej, zimnej ziemi! Połóżże ją na stołeczku! — 
otuliła go 
porywczym ruchem. — Grüner nie może tego wręcz ogarnąć! Czy mogło się zdarzyć 
coś 
gorszego? Co ty na to Grüner? Nit wiem, jak mam przygotować Minę, kiedy tu jutro 
przyjedzie! Będzie zupełnie zrozpaczona! A Johnny! To naprawdę cios dla rodziny! 
Czy 
mogłabyś sobie wyo brazić, że taka rzecz jest możliwa, Marianno?
—Och, nie powinniśmy tak na to patrzeć! — rzekła Marianna. Siedziała pogrążona 
głęboko w 
myślach. Poruszyło ją, że Henryk odważył się odrzucić wszelkie względy i pójść 
za swoim 
uczuciem.
—A zatem jest to fakt! — orzekła Antonia po dłuższymmilczeniu. — Ale co do 
jednego 
punktu będziemy wszys cy zgodni, jak sądzę, Marianno. Ach, kochanie, znów ci się 
derka 
obsuwa, trzymaj ją, Grüner!... otóż ani chwilę dłużej nie może nam usługiwać 
kobieta, która 
będzie naszą brato wą! Albo ona musi zniknąć, albo my to zrobimy, niepraw da, 
Grüner?
Gdy później Marianna weszła do domu i zobaczyła wystraszoną i strwożoną twarz 
Kirsten, 
objęła ją i całowała dziewczynę długo i mocno. Kirsten czuła, jak padły jej na 
twarz duże, 
ciężkie łzy.
Marianna rozmówiła się następnie z nią i z Henrykiem, i zdecydowali, że Kirsten 
przeprowadzi się do starej ciotki na przystań, czekając, aż Henryk będzie mógł 
urządzić 
wesele. 
XI
Główny budynek Fossegaardu przetrwał zimę pod prowizorycznym dachem, który 
ułożono na 
miejsce zdjętego; Johnny uznał za słuszne wznowić roboty dopiero na wiosnę, 
wznowiono je 
też stopniowo, lubo nie odpowiadały bynajmniej szerzącym się w mieście 
pogłoskom, jakoby 
budował tam na górze, w Fossegaardzie, iście magnacką siedzibę. Dziwiło ludzi, 
że w 
trudnych czasach, kiedy niejednej firmie na wybrzeżu chwiał się grunt pod nogami 
Johnny 
rozporządza dostatecznymi środkami. Dom miał być taki a taki, z wielkimi oknami 
i 
werandą...
Zrozumiałe więc było, że Johnny, człowiek do tego stopnia zaangażowany, może też 
od czasu 
do czasu popadać w trudności dotyczące płynnej gotówki.
Ale różne znaki świadczyły, że wszystkie te pogłoski i gadania, co niekiedy na 
kształt 
sztormu przeciągały nad miastem, a kończyły się po następnym przyjęciu 
towarzyskim, nie 
mają głębszego podłoża. Wysłać Hildę do pensjonatu w Lubece? Przecież nie czyni 
się nic 
podobnego, kiedy się tkwi w poważniejszych tarapatach pieniężnych!
— Nie, nie, nie, Henryku! — oświadczył Johnny — sprawy młyna pozostaw 
Andreasowi, on 
zna ten cały kram jeszcze z czasów ojca, trzeba ci wiedzieć! Potrafi załatwiać 
codzienne 
transakcje z ludźmi, nie mając w ręku złamanego grosza! To nie dla ciebie! 
Zarządzaj tylko 
resztą tak, żeby nie ciągnąć gotówki z przedsiębiorstwa tutaj, na dole. Ciężkie 
czasy, 
powiadam ci! Gdybyż nastąpił choć nieznaczny zwrot! Ale ludzie jakby 
powariowali, w 
bankach, i wszędzie, na sam widok skrawka papieru... Trzeba teraz dbać tylko o 
tęgą minę — 
to pierwsza rzecz! Zachowywać się tak, jakby każdy napotkany jegomość był twoim 
dłużnikiem. Boją się tego, pojmujesz. Bo wszyscy mają w tych czasach nie całkiem 
czyste 
sumienie. Albo się bluffuje, albo się jest bluffowanym! Dzisiaj zdobywa kredyt 
ten, kto się 
ludziom dobrze dobiera do skóry. A druga rzecz, to aby dobrze wyskrobać własny 
garnek ze 
wszystkiego, co można obrócić w gotowiznę! Rozumiesz? — zakończył.
Chciał odejść i miał wygląd bardzo wzburzony i pełen napięcia, jak się zdawało 
Henrykowi, a 
wejrzenie nieco przymglone i nieruchome. Skronie potniały mu nerwowo, i mimo 
wczesnej 
godziny był już po swoich paru szklaneczkach portwajnu.
— Biedaczysko, tyloma sprawami się obarczył!
Henryk wrócił na Fossegaard głęboko zamyślony i nie miał tego dnia wcale chęci 
wstąpić do 
swego przyjaciela, Antoniego Johannesena.
Jeżeli istniał kiedyś człowiek obrotny, który się wyśliźnie jak piskorz i nigdy 
nie da się 
przycisnąć do muru — to był to Andreasen! Potrafił zaskoczyć najzuchwalszych, 
podtykając 
im pod nos księgi rachunkowe, prowadzone z dokładnością co do szylinga i 
liniowane 
czerwono i niebiesko. Czy też ktoś się odważy twierdzić, że papiery tutaj, we 
młynie, nie są w 
idealnym porządku?
— Popatrz: tu zapisane na twoją korzyść, wypłacono ci... w mące... w 
gotowiźnie... zaliczka... 
saldo! — przekrzykiwał dudnienie młyna. — Na twoją korzyść... jedenaście 
marek... mąka 
czy kwit? Odpowiadaj, człowiecze! Ach, dzisiaj nie ma gotówki! Masz tutaj na 
piśmie... to 
równie pewne, jak Fossegaard, przyjacielu!
A wierzył w Fossegaard jak w swą ewangelię. Bywały okresy, gdy Fossegaard płacił 
gotówką, a bywały i takie, gdy wydawał kwity. To tak samo jak z rzeką, która 
latem nie 
przepływała pod młynem: nic na świecie nie idzie jednostajnie przez cały rok! 
„Ale niech mi 
kto pokaże weksel, chociażby z dawnych czasów pana komisarza, za który należność 
nie 
byłaby wreszcie uiszczona?"
Andreasen nie uwierzyłby nigdy, że przyjdzie mu zadać sobie czy innym tak 
niepotrzebne, 
głupie pytanie, gdyby nie zaszła opłakana, haniebna okoliczność, że Buaas ze 
Strandgaten 
nagle odmówił dawania towarów na pełną wartość kwitów, tak że robotnicy 
przychodzili ze 
skargami i robili sceny.
Było to zupełnie niezrozumiałe — skoro Buaas otrzymywał przecież przy kwartalnym 
rozliczeniu z młynem w kantorze hurtownika Fossa wypłatę za swoje kwity. Ale w 
poniedziałek z rana zjawili się ludzie z kwitami w garści: Buaas ich nie chce 
przyjąć!
— Czyby?
Andreasen pozgarniał wszystkie kwity i oznajmił, że ludzie mają sobie iść do 
diabła..., po 
czym sam ruszył natychmiast do Fossa, by złożyć raport o sprawie z Buaasem.
Spotkał Johnny'ego, gdy ten, z cygarem w ustach, miał właśnie opuścić kantor.
Hurtownik poczuł się niepewnie na jego widok.
—Strasznie dużo roboty; Andreasen! Czas nagli... ja tęsprawę ureguluję, a pan 
niech jedzie do 
domu.
—Ale... ludzie... czekają... wszyscy! — odparł Andreasen przeciągle i z 
namysłem.
—Czy nie może im pan dać mąki? Przecież biorą mąkę! — rzekł niecierpliwie 
Johnny.
Andreasen kręcił się, jego cienki, krzywy nos zaczął drgać.
— Ludzie mają uprzedzenie i trzeba to naprawić... Nie chcą wozić dla młyna.
Johnny rzucił szybkie spojrzenie na niego i przestał pytać. Wyjął tylko z 
kieszeni swój złoty 
zegarek i sprawdził czas.
— Niech pan będzie znów w kantorze punkt o drugiej, Andreasen! Teraz muszę iść 
do banku.
Andreasen zrozumiał, iż cały ten rejwach z powodu kwitów nie miał sensu. Peder 
Haalbakken, który się z rana tak ciskał, dostanie porządną nauczkę! Poszedł 
powałęsać się po 
ulicach, układając sobie kazanie, którym zaleje im sadła za skórę. Kilka razy 
spostrzegł w 
przelocie Johnny'ego raz z daleka na jakiejś ulicy, to znów jak wychodził z 
banku, to jeszcze 
przy jakimś składzie, gdzie pytał o kogoś.
Punktualnie o drugiej Andreasen zjawił się ponownie w kantorze. Zastał tam 
wiadomość, że 
nie ma celu przychodzić przed czwartą. Rzecz stawała się nudna aż do mdłości. A 
tam we 
młynie miał robotników, którzy w oczekiwaniu podpierali ściany.
- Najlepiej tedy było dać kasztanowi trochę obroku, aby mógł bez zatrzymywania 
się przebyć 
trzydzieści kilometrów. Ten Peder Haalbakken tak się zachowywał, jakby go 
pozbawiono 
chleba i przyszłości! W dodatku spluwał na kwity! Na pewno podburza teraz 
wszystkich w 
Fossegaardzie!
Gdybyż tylko można było uregulować całą sprawę i dopiero potem wracać do domu! 
Około 
czwartej jak najuprzejmiej wsadził znów we drzwi kantoru swą pełną wyczekiwania 
twarz.
Szefa jeszcze nie było! Andreasen ma zaczekać.
Ozdobny zegar ścienny nad drzwiami prowadzącymi do prywatnego gabinetu Fossa 
posuwał 
się. Wskazówka sunęła od kreski do kreski, pokazała wpół do piątej, wreszcie 
piątą..
Teraz okazało się, że nie można oczekiwać szefa w biurze przed godziną siódmą.
Andreasen jeszcze raz dał koniowi owsa, po czym zaprzągł go. Musi w każdym razie 
wrócić 
do domu na czas, by wydać ludziom mąkę, bo inaczej rozejdzie się plotka, że 
uciekł!
Po raz ostatni wetknął swój blady dziób do kantoru. „Wciąż jeszcze nie ma pana 
Fossa" — 
powiedziano ze znużeniem. A zatem w drogę!
Na jednej z przecznic już na krańcach miasta natknął się prosto na Fossa, gdy 
ten szedł 
wzdłuż jakiegoś płotu nad rowem.
— No, ależ, Andreasen! Omal nie odjechał pan do domu
z kwitkiem? Człowiek jest tylko człowiekiem, nieprawdaż? Przez cały czas byłem 
okropnie 
zajęty. Tak, jak przypuszczałem, zaszło tu zwyczajne nieporozumienie! Buaas 
przyjmie kwity 
na rachunek chętnie, jak tylko je myłn wystawi!
W Andreasenie pojaśniało, rozprostował się w swym powoziku.
— Poza tym nie uważam za potrzebne, aby pan w najbliższym czasie dokonywał 
wypłat 
czymś innym poza kwitami z młyna. Chciałbym teraz tak zarządzić, żeby pan 
wszelkie 
pieniądze, jakie będą wpływać do kasy młyna, przynosił mi w sobotę do kantoru. 
Najlepiej 
będzie, jeżeli dam panu teraz trochę gotówki ze sobą, żeby pan mógł dzisiaj 
wieczorem 
pozamykać im gęby! — zakończył i podał mu większą sumę, wyjąwszy ją z portfelu.
Andreasen pojechał.
Gnał w takim tempie, że droga wręcz umykała spod kół. Stopniowo jął znowu 
wzbierać w 
nim gniew. „Te łajdaki! Już ja im dziś wieczór osolę ich mąkę!"
Johnny szedł do domu z wygasłym niedopałkiem cygara w ustach. Można powiedzieć, 
że się 
dziś niezgorzej namozolił! Kręcił się jak statek smagany huraganem.
Lichwiarskie procenty! Niecne, krwiożercze dwadzieścia cztery procent! Istne 
wymuszenie!
Ale za to otrzymał przecież to, czego w tym czasie najbardziej potrzebował: 
płynny kapitał, 
by móc korzystać z gotowizny, jaka wpłynie z młyna do jego interesu, no i kredyt 
na kwity.
Była to delikatna i dyskretna transakcja, i musiał dać Wollebaekowi za swój 
kredyt nader 
dotkliwe gwarancje, by uzyskać natychmiastową możliwość spłacenia kwitów Buaasa 
za cały 
kwartał. Im dłużej zajmował się w myśli tą sprawą, tym właściwie stawała się 
lepsza.
Oto, co znaczy znaleźć wyjście z sytuacji! — to był pomysł!
Wieczorem przy grogu rozważał go i roztrząsał długo. Z każdą wychyloną szklanką 
coraz 
jaśniej widział tę sprawę! Zaś po trzeciej i ostatniej wydało mu się to wszystko 
znakomitą 
wręcz maszynerią, w której młyn jak gdyby przemiela pieniądze.
Aletta ujrzała go wreszcie znowu w domu wieczorem. Był pogodnie usposobiony, bo 
zazwyczaj, gdy przez całe dnie biegał, odpowiadał tylko z uśmiechem na pytania. 
Wyglądało 
na to, jakby ona i dzieci nie istniały. Były to złe czasy, i o nich musiał 
myśleć...
O tym, że to właśnie kwity z młyna na Fossegaardzie wywoływały w mieście 
poruszenie i 
obawy, Johnny dobrze wiedział, gdy przed południem, po pierwszej serii 
załatwiania spraw 
na mieście, w kapeluszu na głowie jadł kanapki i pił portwajn w restauracji 
hotelu Berga. 
Dlatego też wychodząc zostawił na stole depeszę z prywatnego banku w 
miejscowości... dal, 
brzmiącą: „Potwierdzamy wpłatę". Wiedział, że ciekawe spojrzenia sfruną na nią 
gęsto jak 
stado much.
Cygaro, zapalone mu przez kelnerkę — jedno z jego ulubionych cygar — rzucony jej 
żarcik 
na odchodnym... i w drogę! Na wybrzeże — do banku — dalej, do urzędu celnego — i 
na 
drugi koniec portu — do kantoru Söborga z wekslami.
Z Söborgiem ze stoczni byli niby bracia w takiej samej sytuacji, a Söborg miał 
tak niewiele 
odwagi! Trzeba mu było dodać nieco otuchy w osobliwy, rubaszny sposób. Należało 
go 
jedynie przekonać, by złożył jeszcze jeden mały podpis!
— No, Söborg, czyś zbankrutował, staruszku? Słuchajże, przecież ci chyba 
doprawdy 
wszystko jedno, czy powiesz tak czy nie: skoroś już tak głęboko zabrnął... — 
mówił 
Johnny, rozpraszając ze śmiechem wątpliwości tamtego.
Nie zmienił się ani na jotę, co stwierdził również stary konsul Grüner, kiedy 
swym starczym, 
drżącym pismem tak często podisywał teraz tekę z papierami Foss i Spółka.
— Skoro powiedziało się x, trzeba powiedzieć i y! — powiadał melancholijnie, gdy 
kończył 
tę czynność, była tajemna a gorzka przyczyna, dla której nie mawiał a i b. Mu 
siał teraz brnąć dalej, albo spłacić wysokie zobowiązania.
Żona jego była wręcz oburzona na wszystkie te nikczemne plotki, jakie rozsiewają 
to tu, to 
tam nieprzyjaciele Johnny'ego.
— Usiłują przecież niestrudzenie podkopywać jego stanowisko! Choćby się nie wiem 
jak 
często występowało przeciw nim!
Filozoficzną uwagę konsula, iż ludzie miewają często wielu wrogów, kiedy zaczyna 
im się 
palić grunt pod nogami, odrzucała z wyrazem najwyższej pogardy na swej dużej, 
rasowej 
twarzy o wielkich, płonących oczach, które już wyłącznie o Fossegaard walczyły. 
„Teraz, 
kiedy atakują nawet kwity wydawane przez młyn Johnny'ego i próbowali wywołać 
skandal 
we młynie!"
— No tak, tak! W każdym razie możemy powiedzieć, żeśmy walczyli! — stwierdzał z 
goryczą, gdy odchodziła. 
— Albowiem cała nasza amunicja tkwi w armacie Johnny'ego... i paf! — Potrząsając 
głową 
patrzał przy tym bezna dziejnie w przestrzeń.
W mieście nie było właściwie ani jednej nowszej czy nowocześniejszej firmy, 
która nie 
pozostawałaby w stosunkach handlowych z firmą Foss i Spółka. Toteż zawierucha i 
zamęt 
pogłosek i gadaniny, jakie powstały w związku z kwitami z młyna, ucichły wkrótce 
na 
powrót, jako że zainteresowani szybko ugasili ów pożar. Sam Buaas nie chciał już 
teraz i 
słyszeć o tym.
Jeżeli przy kawiarnianych stolikach traktowano cokolwiek jako nietykalne i 
podwójnie 
niezachwiane, to był to kredyt firmy Foss i Spółka, który po każdym oszczerstwie 
jedynie się 
wzmacniał. Nie znalazłbyś ani jednej kobiety czy pani, panny ani prawnika w 
służbie 
publicznej, ani jednego nauczyciela lub katechety — i to właśnie spośród 
najbardziej 
bezstronnych — którzy nie żywiliby najgłębszego przekonania, że firma Foss i 
Spółka jest 
wielce szacownym przedsiębiorstwem. Także sam Johnny zażywał powszechnej 
sympatii, 
czytał ją we wszystkich twarzach. Szkoda tylko, że nie działo się tak ani w 
kasie 
oszczędności, ani w paru innych miejscach, gdzie mogłoby to wydać zgoła realne 
owoce. 
Wszelako zdarzały się trwożliwe dusze, wobec których nie pomagał żaden dowód.
— Nie należałoby nigdy mieć do czynienia z majątkami wdów i samotnych kobiet! — 
rozważał Johnny, kiedy wie czorem, w głębokim zamyśleniu siedział sam w swoim 
biu rze. 
— Te są niebezpieczniejsze niż podejrzliwy bank! By łyby w stanie swoim 
krzykiem, 
płaczem, lamentem wpę dzić człowieka do grobu, zanim by się obejrzał! Niebez 
pieczne 
pieniądze!
Miał twarz ziemistą i pobrużdżoną zmarszczkami.
Miał za sobą gorący dzień, chodził jak na rozżarzonych węglach, i pełną parą od 
dziewiątej 
rano!
Odmówił dalszych podpisów szkutnikowi Sunde, biedakowi. Wzruszał ramionami 
myśląc o 
tym, lecz był mocno rozczulony. Cóż: sauve qui peut! Zaimponuje tym bankowi! 
Krótko i 
węzłowato dał mu da. wyboru: albo zapłaci, albo zrezygnuje ze swego dobytku. 
Trzeba grać 
bezwzględnego, gardzić innymi, być podejrzliwym! Trzeba obrócić się w kamień! 
Nie mógł 
się pozbyć obrazu tego człowieka stojącego przed nim: wybladłego i z niemą 
prośbą w 
oczach.
A potem była u niego w kantorze panna Fejer i urządziła mu scenę z płaczem o 
swoje sto 
talarów. Nie odważy się w tych czasach zamrozić kapitału w interesach, i nie 
chce tego! 
Zwariowałaby całkiem, gdyby musiała przez trzy miesiące — termin wypowiedzenia — 
czekać na swoje pieniądze, dla których tak się trudziła przez długie lata pracy. 
To przecież 
jedyna rzecz na tej ziemi, którą może nazwać swoją własnością!
Właśnie z trudem zebrał pieniądze na prolongatę weksla w sobotę. Teraz musiał 
tego jednak 
zaniechać. Odesłał przeto pannę Fejer prosto do kasjera.
— Niech mi kto teraz powie, że Foss nie jest solidny i odpowiedzialny! — Z tymi 
słowy, na 
poły oszalała i drżą ca z radości, opuściła słaniając się kantor, w poczuciu, że 
oto niesie w 
ramionach to wszystko, „co może nazwać swo ją własnością".
Będzie to miało doskonały oddźwięk. Ba, żeby tylko takie oddźwięki nie 
opróżniały kieszeni!
Ale clou dzisiejszego wieczora — ów problem, ów ciężki orzech do zgryzienia — to 
były 
dwa tysiące siedemset talarów pastorowej Baltzersen. Odbyła naradę z radcą 
prawnym i 
przyszła na kawę do Aletty, aby ją poprosić — gdyż to taka delikatna sprawa — 
żeby 
dopomogła, by jak najszybciej wypłacono jej z powrotem wkład. Brat jej bowiem, 
kupiec 
Kaspersen z Vestlandet, jest w najokropniejszych tarapatach, grozi mu utrata 
całego mienia, 
jeżeli nie dostanie pieniędzy przed końcem miesiąca!
Pieniądze pastorowych to chyba jednak najgorsze diabelstwo, jakie można wpakować 
w 
interes! Gorsze niż bawełna strzelnicza!
Szukające wyjścia z sytuacji myśli Johnny'ego polatywały z płochliwą ciekawością 
nad 
skrajem przepaści.
Początkiem zagłady mogła się stać taka właśnie pastorowa, rozpowiadająca w 
desperacji, że 
wpędziła swego brata z licznym potomstwem w nędzę i niedolę, gdyż firma Foss nie 
oddała 
jej pieniędzy.
. Johnny zbladł i musiał pokrzepić się grogiem, mignął mu cały tłum ludzi 
krzyczących z 
niedoli i nędzy, kiedy go spotka zagłada.
Czyż nie jest im wszystkim winien utrzymać swe stanowisko? Zerwał się z miejsca. 
Jeżeli 
jacyś trzej czy czterej muszą pokutować i ponosić wspólne ryzyko — czymże to 
jest w 
porównaniu z całością?
Przez chwilę stał, wsparty łokciami o księgę główną. Przed oczami zarysował mu 
się plan 
ocalenia. Plan wyrastał ponad zdobycie dwu tysięcy siedmiuset talarów, ponad 
zdobycie 
siedmiu tysięcy, ośmiu tysięcy... Podróż w górę doliny, na północ do od 
Bjölstadu, do kilku 
właścicieli wielkich dóbr ziemskich tam, na górze, gdzie jeszcze nazwisko Foss 
brzmi 
niezachwianie mocno, jak zakorzeniona wiara. Zebrać ich — jako poręczycieli 
każdej sumy! 
Może spróbować także z Robarthem i Ringiem?
Mogłoby to być podwaliną pod nowy kredyt! — Johnny wypił swój grog.
Trzeba jutro spróbować! Zostawi konia w Fossegaardzie i weźmie stamtąd innego. I 
poszczęściło mu się.
Na podstawie powszechnie uznanych za murowane gwarancji, kasa oszczędności 
zwykłą 
procedurą zapewniła żądaną sumę. Niechaj pastorowa raczy odebrać sobie swoje 
pieniądze w 
kantorze — wraz z ogólnym potępieniem — i to natychmiast! Dla firmy Foss i 
Spółka nie 
istnieje powód upierania się przy terminie ochronnym!
Udało się.
Po trzydniowej podróży ze stangretem w angielskim kabriolecie, w czasie której 
Johnny 
przybrał najbardziej słoneczny wyraz twarzy, występując w roli pana na 
Fossegaardzie, syna 
starego Madsa Fossa, i jako odbicie wszelkich wspaniałych wspomnień, kojarzących 
się z 
rodem i starym chłopskim dworem — udało mu się zdobyć osiem tysięcy.
Akcje Johnny'ego nigdy nie stały lepiej w rodzinnych stronach; nie mogły stać 
lepiej!
Pastorowa sama stworzyła niezbity tego dowód. Gdzież był człowiek, który by w 
tych 
czasach, nie zważając na swoje prawo dotrzymania terminu ochronnego, wyłożył 
niezwłocznie, na pierwsze słowo, podobną sumę na stół? A jego kwity z młyna szły 
jak złoto!
Mógł teraz odetchnąć; zapanował spokój i cisza. Firma Foss i Spółka przekazywała 
znaczne 
sumy na odnowienie weksli, na wszystkie strony i w najrozmaitsze miejsca, gdzie 
była 
zaangażowana.
Johnny siedział znów wyprostowany w swoim fotelu — na ołtarzu — i marzył, i był 
litościwy 
i wielkoduszny wobec klientów. Znowu widziało się jego wyniosłą rozglądającą się 
postać i 
słychać było, jak z łódki u pomostu parowców donośnym głosem pozdrawia i wita, z 
nieodłącznym cygarem w ustach i wysoką angielską „rurą od pieca" naciśniętą 
nisko na czoło. 
Znów się przechadzał z takim wyrazem, jakby był młodym ojcem miasta, 
rozprawiając o 
planach na przyszłość. „Gdyby się tylko czasy troszkę zmieniły!" Mówił o 
spekulacjach przy 
hossie i bessie tudzież o Fossegaardzie, który ma być gotów za trzy lata, i 
gdzie prowadzi 
teraz nieco szybciej roboty.
Mógł teraz trzy miesiące rozmyślać i marzyć — aż znów nie nadejdzie termin 
wekslowy. Od 
dawna już nie oddychał tak swobodnie.
XII
Henryk otrzymywał jeden list po drugim od Kirsten. Słyszała i widziała to i owo 
pośród ludku 
na przystani, tak że dość było tego dla jej uszu. Leżała pół nocy bezsennie, i 
musiała myśleć o 
wietrze nad wielkim łanem żyta w Fossegaardzie, by móc zasnąć. A potem znów się 
budziła, 
z poczuciem, że Johnny stacza się w dół.
Nie jest dobrze. Źle się dzieje, Henryku! Poznać to było też po Alettcie, kiedy 
byłam u niej w 
zeszłą sobotą, mimo że ona sama tego bodaj nie zauważa. Ale wzdryga się cała, 
kiedy Johnny 
się tylko pokaże we drzwiach, patrzy za nim bez przerwy i nie spuszcza z niego 
oczu, dopóki 
jest w pokoju.
W samo południe sobotnie siedziała w dziecinnym na piętrze, trzymając na 
kolanach małego 
Willego, czego zazwyczaj nie czyni, zajęta swoim dużym, ruchliwym domem. Johnny 
przyszedł 
na górą i powiedział, że musi zjeść obiad w hotelu z kilkoma przyjaciółmi. 
Odchodząc 
pogłaskał małego po głowie, tak przyjaźnie, jak znasz to u niego, i zobaczyłam, 
że jej oczy 
napełniły się łzami.
Boją się, Henryku, że twój umysł jest tak ukształtowany, że nie zdążysz mu już 
na czas przyjść 
z pomocą. On nie ma przecież nikogo! Komisarz już nie żyje! Johnny jest tak 
niezmiernie 
dobry dla siebie i innych — i od małego przyzwyczajony, że wszystko, co mu 
sprawia radość, 
zdarza się jakby samorzutnie. Nie, nie, coś jest nie w porządku z twoim bratem! 
Zauważyłam 
to już, jak zaczął tą sprawą dachu!
Otóż było to dokładnie to samo, co Henryk myślał już od dawna i nad czym się 
zastanawiał. 
Nie musiał już teraz się trudzić i jeździć do swego przyjaciela Antoniego 
Johannesena, by 
przejrzeć.
Przyszło mu parę razy ślepo zanurzyć się w fossegaardzkich sprawach, zanim 
przejrzał. 
Następnie, po wstrząsie wywołanym przez zgon ojca, zaatakował ponownie pracę, 
uwierzywszy w honorowość Johnny'ego.
A teraz zdał sobie również sprawą z tego, że należy ostrzec Mariannę. Blady i 
przejęty 
poszedł na piętro, do sali południowej i otworzył przed nią otchłań Fossegaardu. 
Patrzyli w 
nurt, widząc jego wiry. Jak mogli pamięcią sięgnąć, widzieli Fossegaard spowity 
w 
odurzającą mgłę... chmury wyziewów tytoniowych i opary grogu. A na dnie tego 
wszystkiego 
— ssący, pochłaniający lej: kielich wódki — alkohol! Mały łyk o mnóstwie nazw, 
od którego 
uzależnił się ojciec, a może poprzednio i dziadek.
Ów mały kieliszek odebrał im rozum, moralność, dobrobyt, życie — Mariannie, 
Biermannom, Grünerom mienie, jemu, Henrykowi, dziedzictwo, dobrobyt licznym 
kontrahentom i poręczycielom, których nazwiska niby długi łańcuch ciągnął się w 
nieprzejrzaną dal. Wszystko chyliło się ku upadkowi, i dobrze jeszcze, jeżeli 
nie zakończy się 
wstydem i hańbą.
Co do niego samego, to gotów jest przywdziać kaftan roboczy. Rad będzie, jeżeli 
rzeczywiście zacznie się coś realnego, co ma mocny grunt pod nogami, po którym 
uczciwy 
człowiek może iść i stąpać, a obcasy butów nie utkwią mu w błocie; może bodaj 
wozem gnój 
rozwozić.
Wyglądał tak, jakby chciał natychmiast zrzucić surdut i brać się do roboty. 
Marianna siedziała 
spuściwszy i przymrużywszy oczy. Nie podniosła wzroku, nawet by na niego 
spojrzeć. 
Musiała chyba czuć się poruszona i wstrząśnięta wszystkimi jaskrawymi obrazami 
rodzinnego domu, jakie przed nią roztaczał: złe losy ojca, Johnny'ego i 
wszystkich innych...
Ale nie to odczuwała, siedząc tu z zaciśniętymi zębami i czerwonymi plamami na 
policzkach 
po same skronie.
— Zrozumie mnie, Marianno, tu nie ma wyjątków! Musisz być na to przygotowana, że 
zarówno Borg; jak i wszystko inne, co odziedziczyłaś po swoim mężu, runie w 
przepaść. 
Niepodobna tego zataić. Wszystko przepadnie, każdy szyling, każda deska ze 
ściany. Trzeba 
tylko spojrzeć faktom w oczy. O ile jestem zorientowany, zostało ci jedynie 
Gullviken, 
niewielka posiadłość przepisana na ciebie ze spadku po matce. Jedyna z nas, 
której coś 
zostanie — to Hilda. Jej macierzyzna jest zabezpieczona przez opiekunów 
prawnych. Nam 
zaś nie pozostaje nic innego, niż się zawczasu na to wszystko przygotować; każdy 
musi to 
czynić w swoim kręgu. Co do mnie, rozejrzę się za jakąś pracą, najszybciej jak 
tylko będę 
mógł. Nie chcę dłużej topić tu bezużytecznie w ziemi swojej roboty, zaledwie 
jako statysta! 
Dla młyna jest Andreasen najstosowniejszym człowiekiem. — Tu napotkał spojrzenie 
oczu 
Marianny.
Myśl jej zatrzymała się niby w odrętwieniu, odbierając jedno tylko wrażenie: 
najpierw 
oszukano ją i zmuszono do zamieszkania w Borgu, a teraz obrabowano ją ze 
wszystkiego!
— Nie, Henryku! — wykrztusiła, nie panując nad sobą. — Ja tego ojcu nigdy nie 
wybaczę! I 
nigdy nie wybaczę Johnny'emu!
Wrzało w niej i kipiało. Przez cały wieczór było nieprzytomna z gniewu, krążyła 
po sali 
południowej, kiedy się już od dawna ściemniło. Nie mogła spać, rzucała się 
niespokojnie na 
poduszkach. Zżerało ją uczucie, że jej życie jest zmarnowane, że to ich egoizm 
przyczynił się 
do tego, że raz za razem ją poświęcono i bezlitośnie wyzyskiwano. Zastygłe 
rozgoryczenie 
tkwiło w niej na kształt bryłki lodu, kiedy wreszcie jednak zasnęła.
Obudziła się rano po długim śnie, w który zapadła z wyczerpania. Ale cokolwiek 
myślała 
przedtem lub śniła, jakkolwiek by się w podświadomości nie posplatały jej myśli 
i im głębiej 
rozpamiętywała i rozpatrywała wszystko, z czym wczoraj zasnęła: utratę środków 
materialnych, własnego dworu, swej zapewnionej przez majątek Bastiana Borga 
szacownej, 
dobrze zabezpieczonej egzystencji — tym silniej ogarniało ją uczucie wielkiej 
ulgi, 
wyzwolenia, w które ledwie śmiała uwierzyć!
Było to, jak gdyby wraz z pieniędzmi Bastiana Borga przybladł i rozwiał się 
nękający ją 
obraz jej zmarłego męża, wszystkie zobowiązania i skrupuły... Wciąż od nowa 
badała siebie, 
szukała i, by tak rzec, obmacywała bacznie każdy cal swego wnętrza, każde 
pęknięcie, czy 
jednakże ów upiór nie ma żadnej możliwości, by powstać i znowu ją niepokoić.
Dopiero po wielu dniach — cichego i trwożnego nasłuchiwania wewnętrznego głosu, 
by nie 
ulec złudzeniu — odważyła się stopniowo oddać radości, narastającej, coraz 
większej 
przemożnej...
Pośród nawały nieodwracalnych, groźnych wydarzeń zdarzyło się Mariannie kilka 
tygodni 
szczęśliwej, rozdygotanej nadziei, że świat ma dla niej w zanadrzu jeszcze jakąś 
miarkę 
radości życia. Mężczyzna, którego w tak uporczywej walce usiłowała całkowicie 
wykreślić ze 
swych myśli, wyłaniał się oto znowu.
Zaraz po spotkaniu na jesieni przed dwoma laty, Ferdynand Wiese wyjechał za 
granicę, by w 
Dundee, Hartlepol i innych angielskich portach studiować budowę okrętów, podczas 
gdy 
młodszy brat prowadził przedsiębiorstwo. Ferdynand spędził tam przeszło rok, 
zrobił krótki 
wypad w rodzinne strony, po czym wrócił do Dundee, gdzie mieszkał u swego wuja. 
Teraz 
oczekiwano go jesienią w domu, za miesiąc zaledwie. We śnie i na jawie Marianna 
widziała 
list — list, który miała wysłać do niego, zawierający jedno tylko słowo: 
„Ferdynandzie!"
Hysing nie mylił się, sądząc, że widzi, jak pod spuszczonymi powiekami o długich 
rzęsach 
oczy pani Marianny poruszają się, jakby za biegiem własnych myśli, a nawet była 
wesoła. 
Miała dziś w sobie coś tak świeżego, żywego, nowego! Udało mu się „wyizolować" 
ją koło 
grzędy truskawek, między altaną a płotem ogrodowym, zagradzając jej drogę ku 
schodom.
Musiała mimowolnie robić porównania i dojść do wniosku, iż człowiek, który 
stojąc tu przed 
nią i oświadczając się jej „in optima forma", walczący nadto pięknymi słowami, 
należy w 
gruncie rzeczy do całkiem innego świata: takiego, w którym żyje się i wielbi 
jedynie 
dowcipne a głębokie wypowiedzi, wszelakie logiczne zdania i twierdzenia, iluzje 
nieco z 
wysoka. Och, jakież zdania wymienialiby z sobą w dniu zaślubin!
Marianna była w tym okresie tak szczęśliwa, że zapomniawszy się na mgnienie 
okazała brak 
miłosierdzia.
Odpowiedź jej była jednak łagodna: stanowcze i poważne „nie". Ależ dlaczego? 
Wolno mi 
chyba prosić o podanie przy czyny? Droga pani, winna mi jest pani wyjaśnienie, 
co pani ma 
przeciw temu?... bodaj jedną pozornie słuszną przyczy nę! — mówił energicznie. 
Gotów był 
walczyć dalej, sądząc widocznie, że trzeba ją przekonać, osaczyć logicznymi argu 
mentami.
—Wyjaśnię to panu pańskim własnym twierdzeniem,panie Hysing — odparła z lekkim 
uśmiechem, szykując się do odejścia. — Ponieważ kobieta bywa nader często nie 
logiczna!
Z wszystkiego, co przygnębiało jej otoczenie, a i jej samej dawało się we znaki, 
podnosiła się 
— czuła to — silniejsza, odważniejsza ł bardziej ufna, na spotkanie tego, co 
miało nadejść 
niejako z zewnątrz.
Nie potępiała już — i nie chciała sama rozczarować. Dopiero teraz zaczynała 
przecież 
naprawdę żyć, i chwilami doznawała wręcz zawrotu głowy, tak mało miała wprawy w 
dostrzeganiu, przemyślaniu i projektowaniu na przyszłość spraw, które by ją 
naprawdę z serca 
obchodziły i które ogarniałaby niezmąconą radością.
Zdała sobie sprawę, do jakiego stopnia całe jej życie wypełnione było jedną 
wielką 
obojętnością. Czegóż pragnęła innego, niż żyć w spokoju, mieć nieco rozrywek 
towarzyskich 
i inkasować swoje odsetki?
A teraz? Plany na przyszłość! Praca! Chciała przyczynić się do działalności 
energicznego 
mężczyzny całym zasobem własnych zaoszczędzonych sił.
Czeka tam ktoś, namiętnie, niecierpliwie, dygocąc w niepewności — jak można 
czekać na 
własne życie!
Pewnego popołudnia Marianna siedziała wesoła i zadowolona przy podwieczorku u 
sędziego, 
kiedy pan domu wszedł, pomachał jakimś listem i zażądał, by towarzystwo odgadło 
wielką 
nowinę.
—Dziadkiem zostałeś?
—Awans! Laurvig został radcą miejskim? —major, 
ogromnie przejęty, przekrzyczałwszystkich.
—Minda Henschen i prokurent Yanke! — paplała nachybił trafił pani Biermann. — 
Och, 
sędzio, powiedzże wreszcie! Widzę przecież po panu: zaręczony?
— No, co jeszcze? 
Napięcie wzmagało się.
— Nie zaręczyny — oznajmił sędzia, podnosząc w górę dwie fotografie — ale 
wesele! Nasz 
stary przyjaciel Wiese ożenił się w tych dniach w Dundee ze swoją kuzynką i jest 
teraz w 
drodze do domu!
To była rzeczywiście nowina nie lada! Wielka nowina: kuzynka w Dundee! Wiadomość 
zajęła wszystkich.
Marianna siedziała pobladła, i uśmiechała się z wysiłkiem. Przyjęła z 
podziękowaniem 
jeszcze jedną filiżankę herbaty, obejrzała fotografie obojga nowożeńców, 
przechodzące z ręki 
do ręki, które wreszcie pozostały przed nią na stole.
Widziała przez cały wieczór majora i innych niby przez mgłę. Rozmawiała z nimi, 
uśmiechała się kiedy trzeba, zachowywała się poprawnie. 
XIII 
Pusty jak popsuty orzech! psiakrew! Kurzy jak pyłi proch! — Celnik z Furusaet 
pławił się po 
prostu w złośli wych plotkach owego czasu: napawał się nimi. Nieustannie 
rozwodził się nad 
sprawą firmy Foss i Spółka. Tak, jakby podciągnął pod jeden strychulec całą 
rodzinę, nie 
wyłącza jąc starego Grünera.
—To dobry chłopak... dobry... drogi, dobry chłopak! —powtarzał machając w 
powietrzu 
laską wściekle, jakby wymierzał chłostę.
— No i jego ostatnie dzieło zniszczenia! Powozem, ze stangretem... jazda, wio! 
kłusem i 
galopem, tylko uprząż błyskała po całej dolinie! — Tędy przejechał sobie gładko 
dalej, bo my 
nie jesteśmy tacy łatwowierni! No i zaczęło się... hejże ha!... wstrętne, 
powiadam wam! — 
Przy tych słowach groźnie wpatrywał się w oczy rozmówcy. — Ten drab porywał w 
swojej 
podróży, tfu, po prostu jednym pociągnięciem pióra, całe gospodarstwa, chłopskie 
dwory! — 
tu czynił płynny ruch ręką, jak gdyby pisał. — Ot, tak; to mi dopiero trzęsienie 
ziemi! I tym 
wyrobił sobie w banku kredyt, słuchajcie, mówią, że na dwadzieścia tysięcy 
talarów! 
Wydawał za to przyjęcia, powiadam wam, aż tu trach! — zginał się z rękoma przy 
ustach, 
jakby rozgryzając orzech, z bólem zębów — I bucha z tego pył!... i ...hi, hi, 
hi.... pan Robarth, 
co pisywał wiersze, musi się teraz uczyć prawdziwej prozy!
Dla Johnny'ego przeminął czas pogody i pokoju; w deszczu i słocie jesiennej 
jechał w sam 
środek wszelkich trudności, prolongat weksli, w sam środek setek spraw, wśród 
których — 
podniósłszy kołnierz długiego szarego płaszcza aż po uszy, z niedopałkiem cygara 
w ustach i 
kilkoma kieliszkami porto w żołądku — musiał się kręcić i uwijać przez cały 
dzień.
Gładcy, uprzejmi przyjaciele, którzy od dawna zorientowali się w jego sytuacji, 
musieli dalej 
służyć swymi podpisami: inaczej ryzykowali wszystko; i musieli wszędzie donośnym 
głosem 
zapewniać i popierać jego kredyt. Zapraszali się wzajemnie na przyjęcia, 
ściskali sobie dłonie, 
wzruszająco dopytywali o zdrowie małżonki i dzieci. Żony ich były serdecznymi 
przyjaciółkami, a każdy o każdym przekonany był w głębi duszy, iż gdyby mógł 
postępować 
jak chce, wygnałby drugiego nago na ulicę, by się ratować samemu.
Ale tak się nie godzi: musieli wiernie trwać przy sobie na podkopanym gruncie, i 
— 
upatrywać swą nadzieję w Johnnym. Niewykluczone, że potrafi on jeszcze cuda 
czynić. 
Przecież jego kwity z młyna idą, tam na nadbrzeżu, u Buaasa są honorowane jak 
złoto, nawet 
nagły zwrot sprawił, że wystawia się je w kantorze Johnny'ego. Dotyczy to 
wprawdzie 
jedynie drobnych sum, ale, by tak rzec, przynoszą one co dzień dowód, że wśród 
ludzi 
mających rozeznanie kredyt firmy Foss i Spółka pozostaje niezachwiany. Buaas nie 
wyrzuca 
pieniędzy przez okno, o tym wiedzą -15wszyscy!
Był to najgorszy okres, czas najcięższych roszczeń, jakim Johnny musiał 
kiedykolwiek 
sprostać — owe trzy miesiące poprzedzające Boże Narodzenie. Wątpliwości, 
zastrzeżenia, 
nieufność ze strony wszystkich partnerów. Dostawał depesze... czy też 
telegrafiści zachowują 
aby dyskrecję?... W domu widział stale dziwnie bladą, badawczą twarz, przed 
którą 
najchętniej by zemknął.
— Dręczysz mnie, Aletto, kiedy tak na mnie patrzysz! — wybuchnął pewnego dnia. — 
Czy 
nie możesz pojąć, że mam tyle do myślenia, i że to uciążliwy okres dla mnie, a 
także dla 
innych?
Doznał niemal ulgi, kiedy wyznała mu przyczynę swego zatroskania: w mieście 
grasuje tyle 
chorób dziecięcych, szkarlatyna, koklusz. Niechże go to nie uraża, że się 
troszkę niepokoiła.
Wieczorami, kiedy ludzie odeszli, siedział przy zamkniętych okiennicach w swoim 
kantorze i 
pracował, podczas gdy na biurku, obok powielacza, szumiał palniczek spirytusowy 
z 
wrzątkiem na grog. Trzeba było za wszelką cenę uniknąć przykrości, zachować 
postawę — 
czynić tak, jakby nie mógł zrozumieć, dlaczego kontrahenci grzecznie i z zimną 
krwią 
zabierają mu, wyciskają z niego ostatnie resztki zbawczych środków, kiedy nad 
jego głową 
zawisły tu i ówdzie nie sprolongowane weksle.
Tego wieczora rozważał nowe posunięcia... a że to gra na śmierć i życie, 
wypisane było przed 
jego wzrokiem ognistymi głoskami.
Leżało przed nim pismo z prywatnego banku. Bank działał we własnym imieniu oraz 
z 
polecenia londyńskiego domu handlowego. Już od przedpołudnia wczytywał się Jonny 
w owe 
kilka oficjalnych linijek na dużym, niebieskim arkuszu ze stemplami — jakby 
chciał, 
przejrzawszy je na wskroś, odczytać za nimi oblicze dyrektora banku. Czy słowa 
te były 
jedynie formalnością, sposobem ponaglenia... Czy rzeczywiście wszystkie zaległe 
wkłady 
muszą być niezwłocznie uregulowane i dostarczone znaczne wypłaty na poczet 
rachunku, bo 
w przeciwnym razie bank zmuszony będzie wejść na hipoteki Fossegaardu i Borgu?
Dyrektor banku jest przecież jego przyjacielem, więc nie mógł chyba uwziąć się, 
by go 
zrujnować?
Wynotował sobie najmniej wyświechtane nazwiska z kręgu przyjaciół w mieście, 
dodał kilka 
gwarancji, które na dłuższą metę mogłyby mieć niejaką wartość, i rozważał widoki 
na spadek 
Hildy, która następnego lata będzie pełnoletnia, i będzie mogła rozporządzać 
swoim 
majątkiem.
W każdym razie będzie musiał pojechać do miasta — i to już jutro rano, 
parostatkiem. Trzeba 
za wszelką cenę zapobiec każdemu dalszemu krokowi, narażającemu kredyt: inaczej 
— ruina! 
Wśród ciągłych sprawdzań i rozmyślań sformułował podanie, tak jak ma być 
dostarczone, w 
oparciu o jego obecność we własnej osobie, oraz o jego ostatnie mocne argumenty: 
spadek 
Hildy.
Było po jedenastej wieczór, gdy wrócił do domu, i spiesznie poinformował Alettę, 
że 
nazajutrz o świcie musi wyjechać. Spojrzała na niego bezradnie.
— Willy ma taki ostry kaszel!
—Wezmę z sobą tylko walizkę!
—Żeby tylko nie koklusz! Kaszle bardzo brzydko; nie 
miałam już innej rady, niż posłać po doktora!
—Willy? — teraz dopiero zdał sobie sprawę, o czymmówiła. — Koklusz... ależ co ty 
sobie 
wyobrażasz! Nie przesadzaj tylko w tych swoich niepokojach, Aletto! Że trochę 
ciężko 
oddycha? Tak robią wszystkie dzieci, kiedy mają kaszel.
Zaczął się pakować, lecz nie odzyskał spokoju, dopóki nie poszedł do sypialni, 
aby zobaczyć 
Willego. Siedziała tam Aletta, schylona nad łóżeczkiem. Nie mógł widzieć jej 
twarzy, może 
płakała, a on nasłuchiwał ze wzrastającą trwogą. Nie było wątpliwości, że mały 
oddycha z 
wielkim trudem, i że dusi go w gardle.
— Musimy natychmiast sprowadzić doktora, nie można czekać dłużej! — rzekł i 
narzuciwszy 
płaszcz pospiesznie wyszedł.
Wywołał doktora prosto z jakiegoś przyjęcia.
— Muszę jutro rano jechać parowcem — zwierzył się po drodze lekarzowi — jeżeli 
nie chcę 
stracić znacznych zys ków... sprawa ogólnego dobra, obowiązek drogi doktorze! W 
tych 
czasach...
Lekarz znalazł stan malca ciężkim: był to koklusz.
Przy łóżku dziecka postawiono kubły z gorącą wodą — by mu ułatwić oddychanie.
Johnny siedział w rozpaczy, trzymając rączkę małego, to znów puszczając ją, 
godziny nocy 
mijały jedna po drugiej, trzymając wszystkich w napięciu.
— Kochany mały Willy, synku mój!
Willy był mu najmilszym ze wszystkich dzieci.
Po udawaniu i kłamstwie w jakie brnął przez cały dzień, tutaj było miejsce, 
gdzie mógł być 
sobą — i człowiekiem. Wzbierał w nim dziki bunt, który wciąż i wciąż musiał 
tłumić siłą.
Mógł pozostać przy dziecku do za kwadrans szósta, może o trzy minuty, o cztery 
minuty 
dłużej. Potem — znów włożyć maskę i zniknąć — nawet gdyby dzieciak miał zginąć!
— Muszę już jechać! — czule uściskał rękę Aletty i wal 
czył z wybuchem płaczu, który go dławił.
Rozumiała to w zupełności, jak mówiła. Dobrze! Może to nie takie niebezpieczne, 
jak sądzili.
Johnny był najzupełniej przekonany, że nie jest niebezpieczne!
Ale nie wypuszczał ani na chwilę rączki małego, gdy ten coraz częściej walczył z 
dusznością.
Lampka stała na podłodze za łóżkiem i cień Aletty poruszał się bezszelestnie po 
dywanie 
zasłaniając i odsłaniając światło, od czasu do czasu zaś uchylał drzwi lekarz, 
który nocował w 
przyległym pokoju na kanapie.
Stan pogarszał się ciągle, i nad ranem lekarz uznał za konieczne dokonać 
tracheotomii. 
Właśnie gdy przygotowywał się do zabiegu, rozległa się syrena na statku.
Johnny ucałował małe, walczące ramię, pogładził dłonią rozpalone, spocone czółko 
i 
pozlepiane włosy. — Do widzenia, Aletto! Zadepeszuj mi, adresując na parowiec 
„Nordstjern". Około południa będę w... dal.
Oddalił się dosłownie w ostatniej chwili.
Na statku chciał od razu zejść do kajuty. Powiedział stewardowi, że czuwał całą 
noc przy 
chorym dziecku.
Wypiwszy o rannym chłodzie dwie czy trzy szklanki porto, leżał na koi — 
odgrodzony od 
świata tym ciasnym schowkiem — wsłuchany w senne pluski fal, spieniających się o 
burty 
statku, i jednostajny łoskot śruby, który coraz wyraźniej zamieniał się w 
monotonną melodię: 
Foss i Spółka! Foss i Spółka!...
Gdy w południowej porze parostatek przybił do portu w ...dal, Johnny stał w 
eleganckim 
podróżnym stroju koło burty — uzbrojony wewnętrznie i zewnętrznie, by od razu 
rzucić się 
do boju. Wiedział, że bank zamyka się wcześnie.
Kiedy spiesznie zszedł po pomoście na ląd, oczekiwał go już goniec z poczty.
Z depeszą w kieszeni szedł jeszcze kawałek nadbrzeżem, w lodowatym przerażeniu, 
niepewny, czy nie zaczekać z przeczytaniem, aż ukończy sprawę w banku. Pakował 
depeszę 
do kieszeni i parokrotnie znów ją wyciągał, przystanął niezdecydowanie, wreszcie 
rozerwał 
kopertę.
Wpatrywał się w słowa, aż rozpłynęły mu się przed oczami w mgłę, czuł ciężar, co 
kładł mu 
się na piersi, zapierając oddech. Z wysiłkiem wstrzymywał piekące łzy.
Aletta telegrafowała, że ich mały Willy zasnął około jedenastej przed południem. 
Prosiła, by 
przyjął to mężnie. Miała nadzieję, że będzie umiała znieść ten cios.
Nie widział już nic przez łzy, oślepiały go, i sapiąc szedł machinalnie dalej. 
Kiedy ujrzał 
lśniącą biel budynku prywatnego banku, był bliski obejścia go z dala, ale tylko 
przyspieszył 
kroku.
— Tak, jakbym nie był przyzwyczajony do połykania rozżarzonych węgli bez 
skrzywienia się 
— powiedział so bie z rozgoryczeniem. — Mały nie będzie tego przeżywał, może być 
rad, 
naprawdę rad z tego!
Skierował się prosto ku wielkim żółtym drzwiom banku, spiesznie minął hall, i — 
jowialny, 
pewien zwycięstwa, tylko nieco zdziwiony — ruszył prosto do swego przyjaciela, 
dyrektora 
banku, któremu uścisnął rękę w pokoju dyrekcji. Doprawdy wręcz go przestraszył 
tym 
wczorajszym listem! Przyjechał więc od razu dzisiaj parowcem, prościutko, z tym 
— tu wyjął 
swoje podanie z teki i dał je dyrektorowi — jak się spodziewa, w pełni godnym 
przyjęcia 
projektem załatwienia sprawy, istotnie podwyższenie gwarancji, ...znane 
nazwiska...
— Mam nadzieję, że wstawi się pan trochę za... przyja cielem, panie dyrektorze — 
zakończył 
z pewną nonsza lancją — w takich czasach jak dzisiejsze, nieprawdaż...
Dyrektor banku był to jasnowłosy i jasnobrody pan w średnim wieku, o wyglądzie 
żeglarza. 
Zachowanie jego nacechowane było wylewną, rubaszną dobrodusznością, oczy zaś 
miały coś 
ostrego, mądrego, zdawały się dobrze przystosowane do przenikania: horyzontu 
morskiego 
oraz papierów wartościowych. Swoje prywatne mienie zebrał głównie własną pracą; 
byli z 
Johnnym starymi towarzyszami wędrówek morskich.
Teraz siedział z pismem w ręku, patrząc w ziemię, podczas gdy Johnny naprzeciw 
niego w 
fotelu wyczekiwał odpowiedzi.
Trwało to dość długo i Johnny zaczął nerwowo huśtać nogą.
—Nie będę taił przed panem, że tę decyzję powzięłajednomyślnie cała zebrana tu 
dyrekcja — 
rzekł dyrektor banku, kierując na niego wzrok.
—No tak, tak, tak się to mówi! Ale przecież dyrekcja to znowu pan! — Johnny 
wiedział, że 
robi tutaj komple ment, trafiając w słabą stronę rozmówcy. Dyrektor banku 
zmrużył nieco 
oczy, jakby się zastanawiał.
—Tyle tu krąży plotek, które niepokoją ludzi... opowiadają, że pan budował w 
Fossegaardzie 
jak szalony.
—Cóż znowu! Może pan sobie wyobrazić, ile w tym prawdy!... od półtora roku nie 
zrobiono 
tam nic poza zdjęciem dachu, na co nie poszło więcej niż sześćset talarów!
—Więc nie; tak właśnie myślałem! Jeżeli jednak chodzio podwyższenie kredytów i 
dotyczy 
tej żądanej podwyżki — mówił dyrektor, rzucając na Johnny'ego spojrzenie, 
jakiego ten nigdy 
by od tego człowieka nie oczekiwał; było ono jakby na wskroś przenikające — nie 
umiem 
sobie wytłumaczyć, czemu nie uszczęśliwił pan tymi papierami swojej własnej kasy 
oszczędności, przecież ma ją pan tak blisko — zakończył niechętnie, z wysiłkiem.
—Och, taki człowiek jak pan rozumie lepiej niż ktokolwiek, że nie rozporządza 
ona 
dostatecznym kapitałem!
—Ale mimo to dostarczyła panu ni z tego, ni z owegoprzed kilku miesiącami ośmiu 
tysięcy 
talarów! Podobno dał pan dość niezwykłe gwarancje, jak słyszałem, brzmiące 
niezbyt po 
kupiecku?
Johnny poczerwieniał.
—Tak, to są plotki, prawda? No i ten młyn, panie Foss!Z tymi wszystkimi kwitami 
dla 
kupca... nie pamiętam, jak się nazywa... ale to... cuchnie, oczywiście! Proszę 
mi szczerze 
powiedzieć, jaki procent pan płaci?
—Bardzo dziękuję plotkarzom! Ani szylinga! — brzmiała szczera odpowiedź 
Johnny'ego. — 
Haniebne! — dorzucił. Poty biły na niego, gdy zrozumiał, że przejrzano jego inte 
resy.
—Być może, ja osobiście wierzę panu, rzecz jasna. Alete nazwiska tutaj... — 
rzekł wskazując 
szybkim, niedbałym ruchem na list — i cały ten nonsens w gwarancjach! Prze cież 
chyba sam 
pan rozumie, że bank przyjąłby to, gdyby wierzył, że idzie tu o coś innego, niż 
sypanie 
piaskiem w oczy, jak było dotychczas.
—Hm, hm! — Johnny odchrząknął i urażony wyprostował się w fotelu, nie bez 
wyniosłej 
godności, która miała oznaczać, że teraz dosyć już koleżeńsko-intymnego 
poufałego tonu.
Nadeszła chwila stoczenia ostatniej, decydującej bitwy.
Spojrzał dyrektorowi przeciągle i zimno w oczy. Niechaj sobie myśli w duchu, co 
zechce. 
Teraz zacznie zupełnie po prostu i bez ogródek mówić o interesach banku.
Poprosił o przedłużenie terminu o dwa lub trzy miesiące i zastrzegł sobie, że 
podwyższy 
gwarancje o spadek Hildy — dziewięć czy dziesięć tysięcy talarów, gdy dziewczyna 
stanie 
się pełnoletnia i będzie mogła tym rozporządzać.
Dyrektor banku zaniemówił z wrażenia. Zaczął chodzić tam i z powrotem. Miał 
coraz 
bardziej oburzony wyraz twarzy. Zrozumiał co robi ten człowiek, siedzący przed 
nim: wtrąca 
w przepaść własną siostrę!
— Interesy banku, panie Foss? Możliwe... albo i nie! — Podszedł tuż tuż do 
Fossa. — Czy 
żąda pan, abym to przed stawił dyrekcji?
Johnny patrzał nieruchomo w przestrzeń. Widział ruinę, hańbę — widział, że 
wszystko, 
wszystko wisi na włosku!
— W ostateczności tak — odparł cicho. — Gdyby pan nie był w stanie potraktować 
tego jako 
sprawy osobistej. Pro szę, aby pan wziął pod rozwagę, że idzie tu o ruinę całej 
poważanej 
rodziny, a... — wykrztusił na poły pod przymu sem, na poły zaś w upokorzeniu — 
moje 
dziecko dzisiaj umarło, musiałem od niego odjechać...
Dyrektor banku przystanął na moment, spuszczając oczy na bladego człowieka, 
skulonego w 
rozpaczy na fotelu, i rzekł z pewnym wzruszeniem:
— Sądzę, że oddam najlepszą przysługę panu, pańskiej rodzinie i... bankowi, 
jeżeli nie będę 
się wgłębiał w pańskie podanie. Niech pan poświęci swój majątek, panie Foss! — 
zakończył 
spokojnie.
Johnny pokręcił głową.
— Czy pan myśli, że przez te wszystkie lata postępował pan honorowo? — zapytał 
znów 
dyrektor.
Johnny wyprostował się, jakby chcąc zaprotestować.
— Czy wie pan o tym, że jest pan szkodnikiem, dla któ180nie. Johnny zerwał się z 
fotela.
—Sądzę, że pan ma zbyt szlachetną naturę, by nim pozostać panie Foss! — Dyrektor 
przypatrywał się, jak Johnny czyni znów wysiłki, by przybrać oburzoną minę.
—Zresztą, jeżeli dobrowolnie nie poświęci pan swegomajątku, to bank zmuszony 
będzie 
wysunąć te roszczenia — zabrzmiało surowo. — Przyczyn mamy, niestety, dosyć.
—Muszę pochować dziecko! — szepnął Johnny.
—Zaczekamy osiem dni. A teraz uważam naszą konferencję za skończoną, panie Foss! 
— Z 
tymi słowy dyrektor grzecznie wyprowadził go za drzwi.
XIV
Wszyscy byli jeszcze pod pierwszym wrażeniem nowiny, że sędzia miejski był ze 
świadkami 
o ósmej rano w firmie Foss i Spółka, gdzie nałożył pieczęcie.
Ludzie zbierali się po dwóch, trzech na ulicy, na schodach, pod bramą, a potem 
okrężnymi 
drogami prześlizgiwali się, by to na własne oczy sprawdzić: okna kantoru Foss i 
Spółki były 
rzeczywiście zamknięte, a okiennice przełożone żelaznymi sztabami.
Stamtąd zaś biegli, szli lub kroczyli, niby w jakiejś sprawie, ku składom na 
wybrzeżu, aby i 
tam zobaczyć żelazne sztaby, kłódkę oraz pieczęcie na drzwiach. Potem, w coraz 
rosnącej 
liczbie, gromadzili się na molo, zadając sobie pytanie, co się stanie z dwoma 
brygami 
należącymi do firmy, które stoją w porcie i będą mieć na zimę zdjęte 
ożaglowanie: czy i te 
będą opieczętowane?
Nadpływały stamtąd łódki, którymi powiosłowano szybko w rozmaite miejsca.
— Otóż, tak! Oto przekonano się dostatecznie. Teraz szybko do domu, do rodziny, 
i tam 
opowiedzieć o wszystkim! Foss i Spółka — to była, by tak rzec, niemal cała 
nowoczesna 
część miasta! Nie było przedsiębiorstwa ani zakładu, ani też żadnej organizacji 
handlowej o 
jako takim rozmachu, gdzie Johnny nie zasiadałby w zarządzie lub nie figurował 
tam 
nominalnie. Dzięki jego szczeremu, swobodnemu, odważnemu usposobieniu właściwie 
większość młodszych firm rzuciła się w wir interesów; dzięki niemu wypełniało 
się 
formularze wzdłuż i w poprzek, brało udział w nowym, zuchwałym życiu handlowym, 
cechującym w ostatnich czasach to miasto.
Jak powiadali ironicznie ci nieliczni z dawnych czasów, co mieszkali jeszcze 
staroświecko w 
szarych drewnianych domach o szpiczastych dachach, z własnym ogrodem przy 
drodze, albo 
przy uliczkach od strony gór — prawie wszystkie wielkie, nowe domy w porcie i 
koło rynku 
powstały w ostatnich dziesięciu czy dwunastu latach na papierach! Toteż 
katastrofa podziałała 
niemal paraliżująco i pierwszego dnia roztrząsano ją, by tak rzec, szeptem.
Istniały firmy, o które obawiano się, że pociągnie je to w przepaść, i takie, co 
do których była 
nadzieja, że przetrwają.
Miasto pogrążone było w trwodze i strachu. Plotki napływały i mijały, narastały 
i przycichały, 
przez cały tydzień, coraz to głupsze, bardziej bezsensowne. Ludzi ogarnęła 
gorączka, 
opanowująca nawet robotników na ulicy
W niedzielę mówiono, że Johnny Foss jednak sobie poradzi; że chciano go 
zdruzgotać, ale on 
im pokazał, że może zdobyć dla Fossegaardu nawet sto tysięcy! Zdawało się, że 
zaczną 
wiwatować na jego cześć. I z pewnością: gdyby drzwi kantoru rozwarły się znowu, 
utworzyłby się niezgorszy pochód! Czyż był w mieście człowiek równie znany, 
popularny, 
któremu miasto tyle by zawdzięczało?
W poniedziałek sytuacja wyglądała już inaczej. Żelazne sztaby, kłódki i 
pieczęcie znalazły się 
na pięciu sąsiadujących z sobą kantorach przy Havnegaten, na dwóch w górze koło 
kościoła, 
a jednocześnie sąd przeprowadził zajęcie mienia w stoczni u Söborga.
Podobno zbankrutował konsul Grüner i Biermann z tartaku! Jeszcze niepodobna 
ogarnąć 
rozmiarów nieszczęścia, mówiono teraz. Pogłoski o rozpaczy dotkniętych nim 
mężczyzn, 
którzy zamknęli przedsiębiorstwa, przenikały przez drzwi i okna! Zostali na 
bruku, nie 
zabezpieczywszy rodzin, mieli przed sobą jedynie nędzę i ruinę!
Dzieci Viggersa zniknęły momentalnie ze szkoły tańca! A kupiec Olafsen usiłował 
podobno 
odebrać sobie życie!
Ale cóż było powodem tego całego okropnego nieszczęścia, jeśli nie przeklęta, 
lekkomyślna 
gospodarka Johnny'ego Fossa! Oskarżycielskie westchnienia brzmiały za wszystkimi 
pozamykanymi okiennicami. Johnny Foss pociągnął ich za sobą! Dali się oślepić, 
padli ofiarą 
fałszywych wyobrażeń i dali się oszukać Johnny'emu Fossowi! Jego obrotny język, 
jego 
cyniczne wykorzystywanie ich nazwisk aż do ostateczności, podczas kiedy z miną 
przyjaciela 
obcował z ich rodzinami i trzymał dzieci do chrztu — to właśnie doprowadziło ich 
do ruiny!
To, że w najlepsze doili jego kredyt — ten fakt jakoś wywietrzał z ich 
świadomości. Sytuacja 
ze wszech miar wymagała kozła ofiarnego. Opinia miasta była od góry aż po doły 
społeczne 
fanatycznie jasna i zdecydowana. Tak... wszyscy ci ludzie, których Johnny 
wpędził w 
zagładę, zostali teraz zimą bez chleba i bez pracy...
Wypominano jego przyjęcia, dania, kiedy ucztował na koszt innych, szampany. Miał 
co 
najmniej siedem palt oprócz swego prawdziwie luksusowego płaszcza 
nieprzemakalnego. A 
suknie jego żony były takie, że mogła formalnie tonąć w jedwabiach!
Wyrażano nadzieję, że postępowanie upadłościowe zatroszczy się już o to, by 
Johnny nie 
ogłosił bankructwa w jedwabnych szatach i z grubą złotą dewizką u złotego 
zegarka na 
kamizelce!
Johnny poczuł teraz, iż opinia publiczna jest potęgą. Podczas przelotnych 
spotkań z ludźmi 
narażony był na lodowate spojrzenia i miny, jakby był żmiją, którą należy 
zdeptać obcasem. 
Musiał przejść wiele upokorzeń.
Wreszcie z czterema tylko srebrnymi łyżkami i mocno uszczuplonym inwentarzem 
najprostszych przedmiotów użytkowych rodziny, pozwolono mu z łaski — bo syndycy 
masy 
upadłości mogli jeszcze potrzebować jego wyjaśnień — zamieszkać w kilku 
narożnych 
pokojach w Fossegaardzie.
Antonia przeżywała rozczarowanie całą mocą swej potężnej natury: załamując ręce, 
aż 
trzaskało, patrzała zmiażdżona, jak wali się wszystko, co było jej w życiu 
drogie. W całej jej 
istocie nastąpił gwałtowny przewrót: po nagłym przypływie pychy rodowej nastąpił 
jakby 
odpływ — przykra rzeczywistość.
Poprzedniego dnia, wśród powszechnego współczucia, stworzyli widoki porozumienia 
z 
dłużnikami — oni i Biermannowie — zresztą przy pomocy resztek swego majątku. 
Biermann 
zachował jedynie stanowisko zarządzającego tartakiem.
—No, staruszku, jak się czujesz w nowym okładziez waty?
—O, tak, hm — odchrząknął — o, jaakoś tani!
—Och, już sobie jakoś poradzimy, zobaczysz!... Całą nocnad tym myślałam... coś 
już widzę!
Sceptycznie wykrzywił usta.
—Widzisz, staruszku, musimy pomyśleć, co się da jeszcze zrobić.
—Jeżeli potrafisz, to... — odparł, potrząsając z wolna głową — wówczas znalazłaś 
kwadraturę koła!
—Och, masz taki jasny, bystry umysł, Grüner, i jesteś takim trzeźwym 
przedsiębiorcą!
Popatrzył na nią bezradnie. — Siedzę tu przecież, jak stary stangret, co stracił 
wóz i konia! 
Skinęła głową:
— Właśnie. Masz tylko siedzieć i radzić! A ja mam dosyć sił.
Stary przytaknął jej z westchnieniem: — O, tak, tak, masz wiele sił, Antonio!
—I muszę coś zrobić, Grüner! Myślałam o starej wapniarni, którą unieruchomiłeś.
—Wapniarnia? — rzucił stroskane spojrzenie na swojepoobwijane nogi. — To dosyć 
mitrężny interes, najłatwiej byłoby mnie samego wrzucić do wapna.
—Ja chcę tylko wiedzieć, czy twoim zdaniem to się 
opłaca!
—Zapewne, zapewne, jeżeli ktoś ma siły!
—Jeżeli ty sprawę poprowadzisz, ja użyczę jej swegoramienia, mój stary! 
Zaczniemy od 
małego. A później prze konalibyśmy się, czy to się jednak nie rozwinie! Myślałam 
także o 
warzelni mydła. Staruszka, panna Elgers, prowa dziła taką aż do śmierci! 
Będziemy jeszcze 
mieli pełne rę ce roboty!
—Hm, tak, taak, nie wątpię!
—Owszem, wątpisz, Grüner, widzę to po tobie! Ale jeśliz ciebie mądra głowa — a 
tak jest 
przecież! — i będziesz dbał o rachunki, i pokażesz mi jak trzeba wszystko sprze 
dawać, to 
będę robiła porządne mydło, a także porządne wapno! A ty będziesz mógł spokojnie 
siedzieć 
w kantorze i nie będzie ci ani odrobinę mniej wygodnie, mój starusz -15ku!
Stary z wolna skinął głową i pogłaskał jej rękę.
—Tak, tak, kochana Tony!
—Ona jest w stanie to wszystko zrobić — powiedział dosiebie z namysłem, kiedy 
odeszła. — 
Zdaje się, że dotych czas ja byłem jej wapniarnią i jej warzelnią mydła.
Owego przykrego dnia, kiedy w Fossegaardzie nastąpiło zajęcie mienia i 
opieczętowanie, w 
poglądach Andreasena zaszedł przewrót, powodujący niemal pomieszanie zmysłów. 
Tak jak 
dom na Fossegaardzie, i on nie miał dachu nad głową.
Teraz zarządzał młynem dla syndyków upadłości, którzy nie chcieli słyszeć o 
systemie 
kwitów, „równie dobrych jak gotowizna".
Po okresie, gdy koło podsięwodne młyna fossegaardzkiego obracało się dla 
wyższych, 
merkantylnych celów i młyn rozrósł się w jakiś — by tak rzec — „bank młyński", 
teraz 
pracował ze zwykłym sobie trzeźwym szumem i zgrzytem kół. Henryk znalazł sobie 
posadę, 
a Marianna na jakiś czas przed postępowaniem upadkowym przeprowadziła się była 
do 
Gullviken.
Główny budynek Fossegaardu stał już oto drugą zimę bez dachu wśród śnieżnej 
zawiei, a 
wiatr zamiatając sienie, świstał w stare dziurki od klucza i zawiasy. W narożu 
jednego ze 
skrzydeł pod koniec zimy zapalało się wieczorami światło. W tych pokojach swego 
zapadłego 
ojcowskiego domostwa mieszkał Johnny ze swoją rodziną.
Główne wejście było zamknięte. Nagromadzone od pokoleń w domu przedmioty 
komfortu — 
łóżka, ciepłe koce, srebra, rzeczy użytkowe — stały w obfitości za wszystkimi 
drzwiami pod 
pieczęcią, jako obce, których nie wolno używać, w oczekiwaniu tego marcowego 
dnia, gdy 
miała nastąpić licytacja ruchomości.
Johnny odbywał przez całe popołudnia swe samotne spacery, tam, gdzie istniało 
najmniejsze 
prawdopodobieństwo spotkania kogoś. Było przecież tyle szarych ludzi, którym 
jeszcze 
należały się pieniądze...
Echa młyna i szumu rzeki były podczas wiosennej, potęgującej się odwilży bardzo 
głośne i 
napełniały powietrze. Johnny słuchał ich niejednej wiosny, i zawsze budziły w 
nim wiele 
tęsknot i nadziei. Ale w tym roku wyjątkowo talk nie było. Towarzyszyło mu tylko 
gorzkie 
poczucie twardej rzeczywistości, która obecnie kryła w sobie tyle sprzeczności.
Niebawem nadejdzie zmierzch. Johnny wędrował tam i sam wśród domów. Czas 
podwieczorku. Ale dzwon, zwołujący zazwyczaj na posiłki, milczał. Cisza, 
bezczynność 
zalegała całe obejście jak nigdy przedtem. Cisza w powietrzu. Krople na 
gałęziach i rynnach, 
zawisłe w ogrzewających promieniach słonecznych za dnia, teraz zamarzały znów z 
wolna.
U Aletty i dzieci zapalone światło.
Zajrzał przez okno. Aletta siedziała pod lampą i szyła. Serce mu się krajało, 
gdy patrzał, jak 
ceruje i naprawia podarte i znoszone części dziecięcej garderoby, aby służyły 
jak najdłużej. 
Dwoje młodszych usadowiła na łóżku, dwoje starszych ślęczało sennie nad swoimi 
czytankami. Od czasu do czasu mówiła coś.
Podszedł do drzwi, zawrócił jednak znowu, by stanąć pod oknem.
Patrzał na jej cierpliwą twarz. Była ostatnim człowiekiem na świecie, który 
jeszcze w niego 
wierzył.
Na wszystkich twarzach ścielił się cień, a tym cieniem był on, Johnny! Tak 
odbywać będą 
walkę z jego hańbą, z jego poniżeniem.
— Lepiej, o wiele lepiej uwolnić je od tego raz na zaw 
sze! — wyrzucił głucho.
Uczynił nagły zwrot i poszedł w stronę ogrodu, niebawem wrócił jednak i cicho 
zakradł się 
do kuchni. Wiedział, że w szafce jest koniak. Przez moment wstrzymał oddech, 
kiedy przez 
nieuwagę zrzucił ze stołu jakiś nóż czy widelec, po czym wybiegł jak w gorączce 
i ruszył po 
na poły zamarzniętych ścieżkach ogrodowych.
Zatrzymał się przy stawie karasi. Wypije tę butelkę, by mieć odwagę...
Przypomniał sobie w tej chwili, jak często rozbijał butelki o mur i wrzucał do 
stawu odłamki 
szkła. A teraz sam jest rozbitą butelką, która pójdzie do stawu..
Otrząsnął się, dreszcz go przebiegł; spiesznie pociągnął łyk koniaku.
— Aletto i moje śliczne, śliczne dzieci! Ojciec nie może 
nic więcej dla was uczynić — mówił dławiąc się łzami. — Najlepiej się jej tym 
przysłużę... 
Kiedy mnie już nie będzie, wszyscy będą jej współczuć. Kiedy się jest tylko 
szkodni kiem i 
nie ma celu w życiu, wtedy trzeba z sobą skończyć...
Staczał walkę wewnętrzną; napił się jeszcze, i dalej wpatrywał się w staw 
pokryty cienką 
powłoką lodu, i zimny pot go oblał.
Opróżnił butelkę.
— Teraz koniec z lordem — rzekł z głuchym śmiechem. 
— Dalej w dół, do karasi!
Stał niezdecydowany, kilkakrotnie zaczerpnął tchu głęboko. A zatem, skoro to 
załatwione i 
postanowione... Głowa opadała mu coraz niżej.
— Powiadają, że mam zdolności. Mogłoby się przecież zdarzyć mogłyby się zjawić 
możliwości... kiedy postępo wanie prawne będzie zakończone... Warto jednak 
przekonać się, 
co w tym jest!
Nagle cisnął butelkę do wody.
—Tak, leż sobie tam i bulgocz! — rzucił szyderczo i pognał wielkimi krokami na 
górę. 
Śmiertelnie blady wszedł do pokoju. Przez chwilę stał nieruchomo, patrząc na 
wszy stkich 
naraz.
—Przyjdą i dla nas lepsze czasy, Aletto, jak tylko trochęodetchnę! Zobaczysz! — 
przemówił, 
obejmując ją z gwał townym wzruszeniem.
—Och, jeżeli tylko będziesz miał odwagę, Johnny! Jużwkrótce nadejdzie lato, 
będzie łatwiej 
także i dzieciom.
W radosnym podnieceniu chwycił z łóżka najmłodsze i niebawem wśród uciechy i 
zgiełku 
maszerował już z całą czwórką po pokoju, przy czym najmłodsze w koszulce 
siedziało mu na 
barkach.
XV
Henryk, który nie musiał już kierować się względami wobec nikogo, wziął się do 
pracy z całą 
mocą rodu Fossów.
Za sześćset talarów, jakie pozostały mu jeszcze z przywiezionej do kraju sumy, 
udało mu się 
wydzielić i kupić punkt strategiczny, ośrodek wszystkich jego planów: 
Bjölstadzkie bagna, 
które przedstawiały obecnie coś w rodzaju uroczyska i były właściwie 
bezwartościowe. Z ich 
pomocą mógł rozstrzygnąć problem całorocznego dopływu wody do rwącego potoku na 
Fossegaardzie. Rozwiązanie było już w jego ręku.
Teraz, gdy różne należące do Fossegaardu kawałki ziemi będą licytowane, 
należałoby zebrać 
owe dziesięć czy dwanaście tysięcy talarów gotówki, niezbędnych dla odwodnienia 
bagien, a 
zarazem kupienia młyna Fossegaardu i uruchomienia go na skromną skalę. Henryk 
powziął 
plan osiągnięcia tego przez sprzedaż akcji. Tak długo siedział, cierpliwy a 
uparty, w pokoiku 
za sklepem Antona Johannesena, i opowiadał, i roztrząsał sprawę, aż — bliski już 
zaniechać 
podpisywania akcji — jego sceptyczny przyjaciel wyraził w ostatniej chwili 
gotowość 
„zabrnięcia w te bagna", i zostania jego wspólnikiem. Obydwaj chcieli 
przeprowadzić tę 
sprawę. Henryk obejmie stanowisko zarządcy, a Anton da na to pieniądze.
Oczywiście, dyskutowano przedtem trochę, ile też jest warte bjölstadzkie bagno. 
Szło o 
dwanaście tysięcy, bez dalszych targów; czy Johannesen chce w tym uczestniczyć, 
czy nie?
Tak tedy doszło do kupna.
— Powiada pani, że w Gullviken jest samotnie i cicho? — napadła kiedyś pani 
Torbjörnsen 
na Mariannę, zajrzawszy do niej, by się dowiedzieć, jak jej się nad morzem 
powodzi. — 
Gdybym ja była bezdzietną wdową, już bym potrafiła ściągnąć sobie życie do domu! 
Dzieciaki siedzą gromadą po wszystkich tych żebraczych chatach i tylko czekają 
zmiłowania! 
Niech je sobie pani weźmie za pieniądze Opieki Społecznej i może ktoś jeszcze 
dopomoże... 
Pani potrafi wpłynąć na ludzi i zebrać od nich pieniądze w dobrej sprawie! Niech 
pani pokaże 
gminie, że z dzieci mogą być porządni ludzie!
Słowa te trafiły do umysłu człowieka, który zrozumiał, co oznacza życie bez 
celu.
Pani Borg jęła wysuwać żądania. Poczyniła też kroki, które wprawiły ludzi w 
zdumienie. Na 
początek przygarnęła jedno dziecko, a następnie drugie.
Marianna była daleka od tego, by prowadzić swe dzieło dla siebie i innych w 
jakimś wielkim 
stylu. Ujmowała wszystko od strony praktycznej, postępowała wedle własnego 
rozsądku, 
przeprowadzała swe zamiary zależnie od możliwości w danej chwili, po namyśle i 
naradzie z 
madame Torbjörnsen.
Prawie stała się znów sobą — chodziła po Gullviken z pogodnym wejrzeniem, 
potrafiła 
wesoło rozmawiać z tym czy owym spośród starych kawalerów, którzy przychodzili 
do niej z 
dyskretnymi sprawami okolicy, a także troszeczkę z własnymi.
Po przeżytym kryzysie czuła się spokojna i zrównoważona, jak przed wielu, wielu 
laty: wolna 
od rozdygotania i niepokoju, skrupułów i fałszywej nadziei, A także — czuła to — 
wolna od 
poczucia, że jest skrępowaną majątkiem wdową po Bastianie Borgu.
Doszło nawet do tego, że stary celnik uznał za celowe sprawdzić pewnego razu, co 
się dzieje 
na Gullviken, zanim wyda swój, najwyższej instancji wyrok! Marianna ujrzała go, 
jak 
kuśtykał od strony morza, o lasce, rozstawiwszy niezmiernie szeroko łokcie.
—Patrzajcież! — odezwał się sapiąc, i rozglądając się naschodach, kiedy się z 
nią przywitał. 
— Źleśmy się czuli w ukryciu, chcemy sobie stworzyć nieco ruchu! Właściwie 
zawsześmy 
mieli trochę skłonności do tego! Zawsze siedział w pani mały diabełek, pani 
Marianno! — 
mówił, przymru żywszy oczy, gdy wszedł do pokoju.
—A pan był zawsze tak miły i dobrze na wszystko zważał, celniku!
—Hm-kche!-kche! — celnik całkiem zaskoczony zakrztusił się.
—Czy mogę zrobić panu filiżankę czekolady? — spytałapojednawczo.
—Kche! Kche! — krztusił się nieszczęśnik. — Kche!Kche! Tak — rzekł, uderzywszy 
nieoczekiwanie laską w podłogę. — Bo ja... ja rzeczywiście wyrządziłem pani 
krzywdę! 
Wyznaję to, przyznaję... chociaż... — zaczął zno wu dociekliwie. — Jednak coś 
tam było w 
tej sprawie... nieczystego... coś tam... Ale — ciągnął, kiwając głową, jakby 
robił bilans 
całości rachunku — pani postępowała słusznie... postępowała słusznie, powiadam! 
To był rys 
ucz ciwości, że pani nie... no tak — przerwał sobie. — Kche! Kche! Chciałbym 
pani 
powiedzieć, że byłem panią zupełnie zachwycony, pani Marianno — zakończył swą 
przemowęz galanterią.
—Widzi pan, celniku — mówiła przy czekoladzie — pan ja jesteśmy na tym świecie 
mniej 
więcej w jednakowej sytuacji. Pan jest na emeryturze, a ja jestem wdową. Patrzą 
na nas jako 
na ludzi, którzy są właściwie odsunięci. Ale z tego powodu nie jest się jeszcze 
przecież 
nieboszczykiem ani nieobecnym.
—Nie! — przyświadczył skwapliwie.
—I trzeba żyć im na przekór.
—Oczywiście! Oczywiście! — zawołał zapalczywie. —Ale... pani jest młoda, to 
różnica. — 
Potrząsnąwszy głową spuścił oczy, jakby światło zgasło dla niego nagle.
—A pan ma swoją pensję i trochę kapitału w dodatku,wiec nie musi pan jeszcze 
wcale czuć 
się pogrzebany! Niech pan nabędzie ode mnie kilka akcji — mówiła żartobliwie. 
— Dostanie pan parę dzieciaków za te pieniądze!
—Tak, tak, wydawać pieniądze na wspieranie całej tejlekkomyślności, zachęcać do 
niej!
—Tor, chodź no tu! — zawołała. — Niech pan patrzyna chłopca, celniku! Niech pan 
spojrzy 
mu w oczy! Ach, niech pan mu się przyjrzy! Czyż nie byłoby dobrze, gdy byśmy go 
tak 
wychowali, żeby nie był lekkomyślny?
—Kche! Kche! Kche! — celnik siorbał niewzruszenie swączekoladę. — To błąd w 
założeniu.
—Ach, niech sobie będzie błąd, aby dla niego nie byłoto błędem!
—Nie, nie — popijał z roztargnieniem dalej. — Możnaby kiedyś w słusznej, 
określonej 
sprawie być niekonsek wentnym... ale pani, Marianno Borg! — tu wstał — które goś 
pięknego dnia wyjdzie pani za mąż i porzuci cały ten swój kapryśny pomysł! Ma 
pani 
mnóstwo wielbicieli... i o każe się wtedy, że głupi, dumy celnik wyrzucił przez 
okno swoje 
czterysta talarów, ludziom na urągowisko!
—Niech pan powie: sześćset, celniku, i ma pan moje 
słowo że nigdy nie wyjdę za mąż!
Celnik podreptał do domu dumny z siebie z sześćsettalarową wyrwą w majątku. 
Został owego 
przedpołudnia kompletnie zawojowany i czuł prawdziwą przyjemność na myśl o tym, 
jak ich 
wszystkich rozzłości — pokaże im, co to za kobieta! Ale major i inni nie 
zrozumieli 
przenigdy, czego chce właściwie Marianna Borg, że zakłada w Gullviken ochronkę! 
Przecież 
stała się wręcz filią madame Torbjörnsen! Roi się u niej na progu i w pokojach 
od dzieciaków 
— z pół tuzina! — tak, że trzeba uważać, gdzie się stąpa! A przecież mogła tak 
dobrze, 
dostatnio wyjść za mąż!
XVI
Rozerwano całun traw nad stawem karasi w ogrodzie. Nie był to już teraz staw 
zarośnięty aż 
po wąską szczelinę, zakwaszona bagienna zapadlina, osłonięta oparami i 
wyziewami. 
Pozakładano ścieżki, posprzątano dokoła. Światło wpadało do wody.
Ale kłuło ono nawykłe do mroku oczy karasi jeszcze bardziej aniżeli odłamki 
szkła, na które 
bywały niegdyś narażone. Nowy, silny blask światła dziennego utrudniał im nawet 
widzenie. 
Lśnienie dręczyło je, przenikało niby głębokie cięcie do wnętrza głowy; 
rzekłbyś, widziały 
wszystko w oślepiającej jasności.
Przez cały rok trwało to bez zmian, aż nadeszła zima i nałożyła swe wieko na 
staw. Wtedy 
znów stało się miło i ciemno, mogły znów trwać w bezruchu, głowami do siebie.
Lecz z wiosną młody miot igrał wesoło na powierzchni, w pełnym świetle — był 
rozhukany, 
dziki, szalał jak w upojeniu! Urodzony w ostatnim roku, miał mniej wrażliwe oczy 
i 
przyjmował wszystko jako najwspanialszą uciechę! Było to trochę nienaturalne! Po 
prostu 
chudły z tego trzepotu, tak że gorzej rosły i można je było kupami łowić w sieć, 
ślepe i 
rozbawione, kiedy baraszkowały w słońcu.
Ale stare nie mogły się pogodzić z ową jasnością dnia, przyprawiającą ich oczy o 
chorobę. 
Zagrzebywały się w głębokie, ciche jamy, które tyle już lat dawały im 
schronienie, i cieszyły 
się na nadchodzącą zimę.
Ich badawczy umysł odkrywał jednakże stopniowo, iż da się osiągnąć jakieś miłe 
uczucie 
ciepła i dobrobytu, gdy na stosowną odległość przybliża się ku słonecznej 
jasności. Toteż z 
czasem widziało się ich coraz więcej, jak statecznie, z dostojnymi poruszeniami 
ogonów 
wślizgują się w jaśniejsze, naświetlone słońcem, rozgrzane warstwy wodne, mając 
pod sobą 
swe cienie. I z każdym rokiem przyzwyczajały się żyć coraz wyżej, choć nieraz 
mówiły sobie, 
iż zima to jednak dobry, spokojny czas dla starego karasia!
W młynie Fossegaardu była obecnie zupełnie nowa maszyneria. Henryk mawiał o 
sobie, że 
uczynił w życiu tylko dwie rozumne rzeczy: jedną było kupno bjölstadzkiego 
bagna, a drugą 
— poślubienie Kirsten. Oboje zgadzali się zasadniczo w najważniejszej sprawie: 
że dwa plus 
dwa to cztery, zarówno w domu, jak we młynie, oraz — że od dwóch nie można odjąć 
więcej 
niż dokładnie dwa, bo inaczej trzeba wziąć coś drugiemu. Tak to już jest na tym 
świecie!
Poza tym i Kirsten wydawała się przez cały rok zajęta: w ostatnich trzech latach 
przybyło w 
domu troje małych Fossów!
Kiedy malström wciąga łódź z żeglarzem, wypływają niebawem na powierzchnię 
resztki, 
odłamki, rozbite, podruzgotane, zależnie od tego, jak były mocne. A także — 
masywne wręgi 
i belki dębowe, które można znów zużytkować. Ale Johnny Foss nie był z takiego 
twardego 
materiału.
Minęły lata, upadłość firmy Foss i Spółka została prawie zapomniana, umysły 
wróciły do 
równowagi. W każdym razie nie było nikogo, kto uważałby Johnny'ego za potwora, 
ba, kto 
by się nie uśmiechnął, gdyby coś podobnego o „lordzie" powiedziano.
— Nalej lordowi szklankę porto, jedną czy drugą, daj mu cygaro hawańskie, a 
załatwi ci 
sprawę w mgnieniu oka!
Był człowiekiem, którym się wszędzie posługiwano, gdzie była jakaś bieda, gdzie 
trzeba było 
wyjaśnić coś, czy załagodzić nieporozumienie. O nim pierwszym myślano, ilekroć 
potrzebny 
był czwarty do kart, gdy brakowało świadka do ślubu lub po dżentelmeńsku 
wyglądającego 
pana na przyjęcie, wreszcie kogoś, znającego obce języki.
Był znaną wielkością, wszędzie pożądaną — właściwie jakby agentem bez agentury — 
któremu polecano wszelkie możliwe rodzaje spraw i misji, ale właśnie dlatego 
niezupełnie mu 
dowierzano. Miał mądrą, roztropną głowę i posługiwano się nią w odpowiedniej 
chwili, gdy 
należało wystawić rachunek czy gdy brakowało kogoś do jakiejś podróży handlowej.
Przez cały dzień miał głowę pełną spraw, takich, które mu coś przynosiły, i 
takich, z których 
nic nie miał — pełną przysług, różnych uprzejmości i rad. Miał tu i ówdzie 
jakieś drobne 
posadki, które ogółem biorąc dawały mu tyle, ile potrzebowała jego gospodarna 
żona na 
utrzymanie rodziny. Ponadto — już dla siebie — przez cały dzień najrozmaitsze 
szklaneczki 
wyszukanych win, porto, sherry, madery, jakimi częstowano go po kantorach z 
przywiezionych właśnie partii towaru; to znów niekiedy w mieście śniadanie z 
kawiorem i 
pierwszorzędną trodhjemską wódką lub innym gatunkiem alkoholu, który akurat 
wypróbowywano. Uważano za przydatne, by lord powąchał ów towar i wysoce 
szanowano 
jego zdanie w tej dziedzinie.
Elegancki, ładnie ubrany, otoczony jakąś wytworną aurą przenikniętą aromatem 
cygar — i 
tylko ku wieczorowi z lekka podchmielony — rzadko przekraczał określoną miarę 
tych 
wszystkich płynów. Nikomu nie przyszłoby na myśl traktować lorda z góry lub 
obrażać go 
wyniosłym chłodem.
Nieco łysawy, z odrobinę wypukłymi skroniami, o twarzy bladej i zwiotczałej, 
nieco 
powściągliwszy, pilnie słuchający i przybierający bardziej ugrzecznioną postawę, 
kiedy 
rozmawiał z kimś, kto miał dla niego jakąś pracę — Johnny żył i pływał 
zadowolony w 
swojej kałuży, niczym ryba w wodzie.
Henryk, bynajmniej nie zachwycony tym trybem życia swego brata, próbował 
wielokroć 
ściągnąć Johnny'ego z rodziną na dłuższą wizytę w swoim młynie. Ale owa 
„jaskinia 
trzeźwości" nie nęciła lorda. Zawsze „ryzykował przegapienie ważnych spraw w 
mieście" i 
odjeżdżał najszybciej, jak się dało.
Jedyna prawdziwa obelga, jaka go spotkała, pochodziła od siostry, Antonii 
Grüner, która 
nigdy już nie chciała mieć z nim do czynienia, ani w swoich poczynaniach z 
wapnem, ani w 
swoich poczynaniach mydlarskich, które udały się nad podziw dobrze.
On, Johnny, oczywiście wydobyłby z tego potrójne zyski, gdyby nie ta jej idée 
fixe, na którą 
cierpi, doprawdy!
A kiedy zjawiała się znajoma, nieco wyblakła postać — ze stopą wspartą o 
ławeczkę łodzi, 
zaopatrzona w papiery i zlecenia jakiegoś domu handlowego — i chciała dostać się 
na jakiś 
parostatek po trapie, wołając, witając, z niedopałkiem cygara w ustach i 
angielskim cylindrze 
na głowie, wówczas kapitan lub kto inny na pokładzie dawał stewardowi polecenie, 
aby — 
zależnie od pory dnia i okoliczności — nalano lordowi szklankę porto, albo 
podano kanapkę z 
kieliszkiem wódki, czy wreszcie przyrządzono grog.