JERZY PRZEŹDZIECKI

ZAPAMIĘTANIE

Wydawnictwo „Tower Press”
Gdańsk 2001
Copyright by Jerzy Przeździecki
ROZDZIAŁ PIERWSZY 
Ci, którzy wysiedli pierwsi z autokaru, zbliżyli się do stopni wiodących w górę, 
gdzie po obu stronach ciemnego wejścia do samolotu pojawiły się już dwie 
uśmiechnięte dziewczyny w mundurkach. 
Na rozległej płaszczyźnie lotniska podmuchy wiatru stały się napastliwe, 
przewiewały na wskroś. Niebo było szare. 
Nadjechał drugi autokar i wyszło z niego kilkadziesiąt osób przyłączając się od 
razu do otaczających stopnie. 
Stewardessy śmiały się odpowiadając na powitalne słowa mężczyzn, wskazywały 
kierunek przechodzącym. Jedna przejęła z rąk matki płaczące dziecko i weszła z 
nim do wnętrza. Natychmiast zastąpiła ją inna, z przyklejonym uśmiechem, podobna 
do sklepowego manekina. 
Dwa czerwone samochody gnały przed siebie samym środkiem betonowej płaszczyzny. 
Żółta ciężarówka-cysterna sunęła wolno ich śladem. Nad lotniskiem krążył 
samolot, sposobiąc się do lądowania. Pomiędzy płytami betonu, jakie pokrywały tę 
część lotniska, zieleniła się trawa. Tu i ówdzie wśród jej smug i linii widać 
było kolorowe kwiatki. 
– 
To niemożliwe! Znowu mam szczęście z wami lecieć – śmiał się rumiany mężczyzna 
mijając stewardessę-manekina. – To się nazywa wyczucie! Zawsze razem. A myślałem 
ostatnio... 
–
głos jego, płynący już z wnętrza, cichł, rozpłynął się. Teraz pytał dziewczynę o 
miejsce przy oknie grubas z aparatem fotograficznym. 
– 
... Więc bardzo proszę – powtórzył. – Przepraszam – zwrócił się do mężczyzny w 
zamszowej marynarce, który zatrzymał się tuż za nim. – Ale zależy mi... 
Chciałbym coś widzieć. 
– 
Rozumiem – odparł tamten i uśmiechnął się. Stewardessa udzieliła informacji, 
wskazała kierunek i wróciła do wnęki opodal wejścia. Stała wyprostowana. 
Uśmiechający się wciąż jeszcze podróżny nie patrzył na nią. Mógł mieć około 
czterdziestu lat. 
– 
Na prawo, proszę. Miejsce F trzydzieści dwa – powiedziała. – Płaszcz pan będzie 
łaskaw na półkę. 
Kiwnął głową i ruszył przed siebie. Zobaczył ludzi, którzy starając się, ale bez 
powodzenia, nie przeszkadzać sobie wzajem, sadowili się w fotelach po obu 
stronach przejścia. Słyszał wypowiadane przez najbliższych z nich uwagi i 
dowcipy, kryjące podniecenie. 
Miał miejsce przy oknie. Usiadł. Oba fotele po jego lewej stronie były dość 
długo wolne. Później środkowy zajął młody człowiek o energicznych ruchach, a 
zewnętrzny, w chwilę po nim, niebrzydka, modnie ubrana kobieta z ciemnymi 
włosami upiętymi w kok. 
Młody człowiek uparcie mozolił się ze swoją torbą, próbując wsunąć ją pod 
siedzenie fotela. Wreszcie mu się udało. Kobieta coś powiedziała. Zaczęli 
rozmowę o Moskwie. Okazało się, że byli w niej przejazdem, wracając z odległych 
republik. Ona Czeszka, on Polak. 
Podróżny opuścił oparcie swego fotela. Półleżąc w niczym nie uczestniczył, 
rozgrzeszony ze wszelkich towarzyskich powinności. 
– ... Bezbolesna przynajmniej. O niczym człowiek nie zdąży pomyśleć. Łup i 
koniec – szemrał głos młodego mężczyzny. – Zresztą... dlaczego pani nad tym 
się... Katastrofy lotnicze są przecież... A wygląda pani... Mógłbym przysiąc... 
Jeśli chce pani wiedzieć, to oceniłem, że jest pani... 
– Zgadł pan! To niesłychane! Nigdy bym... – Czeszka śmiała się odrobinę zbyt 
głośno. 
Samolot już kołował. Teraz motory zawyły i po całym kadłubie przeszedł dreszcz. 
Zaczęli pędzić, gnać po runwayu z tak nagłym przyspieszeniem, że plecy 
wszystkich wgniotły się w oparcia foteli. Potem oderwali się od ziemi i od razu, 
daleko w dole, objawiły się zabudowania okolic lotniska, by już po chwili 
zamienić się w biały opar, który pochłonął wszystko. 
Moskwa odpłynęła, stała się odległa i nierzeczywista. Mimowolne 
współuczestnictwo w wysiłku maszyny sprawiło, że podróżni zamilkli. Nawet para 
siedząca obok mężczyzny w zamszowej marynarce przerwała rozmowę. 
Słońce pojawiło się niespodziewanie i bezkresne, górskie obszary, wyrzeźbione z 
chmur, a oblane oślepiającą poświatą zakrólowały. Zmienne w klimatach, liniach i 
zarysach, przywodziły na myśl malowidła stworzone przez szkoły i kierunki 
plastyczne, jakie nigdy nie miały ze sobą kontaktu. 
Podróżny w zamszowej marynarce obserwował śnieżnobiały, stożkowy szczyt, 
rozszerzający się u samego wierzchołka niby grzyb atomowego wybuchu. Potem 
cofnął głowę i zamknął oczy. 
Oddalam się od wszystkiego, a może przybliżam. Rzecz względna. Larysa wraca z 
lotniska. Mitia pyta, jak było. Kryje po męsku gorycz i rozczarowanie, że nie 
mógł odprowadzić ojca. Lena zadzwoni do Larysy, kiedy wróci z biura. Umówią się. 
Telefonowała już wczoraj. Właściwie to już od dawna niecierpliwie wyczekiwała 
mego odjazdu. Nawet nie starała się tego ukryć. Teraz nadszedł wreszcie jej czas 
dominacji i królowania nad samotnicą – nieszczęsną żoną aktora objazdowego 
teatru. Ta Lena to chyba lesbijka. A może po prostu dobry człowiek, prawdziwa 
przyjaciółka? Stanowczo zbyt wiele ludzkich spraw łączę ostatnio z seksem. 
Gdzież moja naiwność z dawnych dni? Wiem wszystko, wszystko rozumiem. Zbyt 
często zostawiam Larysę samą. To żywy człowiek, przy tym wyjątkowo źle znoszący 
samotność. Obecnie, z powodu choroby Miti, szczególnie jej ciężko. O Boże, na 
krótko chociaż wyłączyć myślenie o tym małym nieszczęśliwcu! Twórczość – to jest 
ważne! Staram się pojąć teatr zwany życiem. Masz skłonności do patosu. Mam do 
czorta! To odchylenie zawodowe. Jedno z wielu. Kilkanaście lat na scenie. W 
różnych „wielkich” rolach. No, może teraz ten film. Może on coś zmieni. W końcu 
to główna postać. 
Znowu chmury i Polska... Zabawne, za każdym razem przybywam do niej z wysoka. 
Poprzednio konferencje. Teraz praca – moje nowe zniebazstąpienie. 
Więc dobra, działajmy. Opanuj się, stary. Zrób wszystko, aby uwierzyć w siebie, 
w swoje umiejętności zawodowe. Obśmiać się można. Kto tak mówił? No, i nie 
pamiętasz. Wysłuchałeś w życiu tysięcy wzniosłych, pięknych zdań, a utkwiły ci w 
głowie takie w rodzaju „obśmiać się można” lub „tego nie przeskoczysz”. 
Poprosił stewardessę o kieliszek koniaku, a zaraz potem o drugi. Zabawne. Lot 
samolotem wyzwala we mnie coś podobnego do optymizmu i chęci walki, a może 
ciekawość. Widocznie człowiek jest mimo wszystko podobny do płyty gramofonowej. 
Nawet aby coś odtworzyć, musi osiągnąć właściwą szybkość. 
Światełka ostrzegawcze nad przejściem do drugiej części samolotu znikły już 
dawno, lecz dopiero teraz zapalił. Dziewczyna w mundurku postawiła przed nim 
tacę ze śniadaniem. Niezadowolony, zgasił papierosa. Jego sąsiedzi rozmawiali w 
dalszym ciągu, tylko nieco ciszej. Zaczął jeść. Wszystko wydało mu się 
pozbawione smaku. Zadowolił się kawą. Wypił jeszcze jeden „Ararat”. Podziałało. 
Myśli sunęły teraz swobodniej. Zrozpaczona Larysa, chory Mitia – dwa problemy 
zespolone ponurą doniosłością – stały się naraz drugoplanowe, o wiele mniej 
istotne. Były jak otarta pięta, uwierająca boleśnie, ale już nie w czasie 
marszu, lecz spaceru. Poszedł do toalety i uśmiechnął się do swego odbicia w 
lustrze. Samolot natrafił widać w tym właśnie momencie na powietrzną „dziurę”. 
Szedł ku dołowi ostro, opadał „kamieniopodobnie”. Bezwład trwał tylko parę 
sekund. Opór powietrza, wsparcie dla skrzydeł i kadłuba wróciły nagle do normy. 
Pilot natychmiast wyrównał, podciągnął i wszedł na kurs. 
Podróżny, stojący wciąż jeszcze przed lustrem, zrobił do siebie samego 
przerażający grymas. 
– 
Wielu umiera w kloace! A wy przestraszyliście się? Wasze nazwisko? – syknął 
wywracając oczyma. – Ach, Piotr Aleksandrowicz? Syn starego Aleksandra 
Sachajewa, kolejarza? Tak toczno? W porządku, to wam powiem, bo ojciec wasz był 
porządnym człowiekiem – śmierć w kloace lub w rynsztoku to rzecz szeroko 
stosowana. A wy życia nie znacie. Ot, co! Zmienić by was, przestawić, Piotrze 
Aleksandrowiczu! Czas, byście dostrzegli wreszcie życie i jego przejawy! 
– 
Więc życie czy śmierć? Czego mi się uczyć wypada? – bredził dalej, grając jak 
zły prowincjonalny aktor. – To klimat „Płaszcza” Gogola w fatalnym wykonaniu. – 
Przeplatanki. Uczcie się przeplatać. Bo życie i śmierć... Śmierć jest właśnie... 
przejawem życia. Zawodowe odchylenie od normy. Z wolna wariuję. 
Ktoś raz i drugi poruszył klamką. Podróżny wyszedł. 
– 
Czy pan się dobrze czuje? – Tuż przed nim stała stewardessa, której dotąd nie 
zauważył. Ta mogłaby zagrać rolę Bronki. O Boże, jaka doskonała! 
– Pani jest Rosjanką? Tak? Dziękuję.Pełen obrazu dziewczyny, zamknąwszy jej 
wizerunek w pamięci, szedł w kierunku swego
miejsca. Młoda para milczała. Później Polak powiedział coś o lęku. Uśmiechnął 
się do jego niespokojnych oczu. 
– To nie było groźne, moim zdaniem. Zwykła sprawa – pustka. – Zaraz potem 
położył się na odgiętym oparciu. 
Wygląda na to, że teraz dopiero zacząłeś się bać o swoje życie. Widocznie w coś 
tam, co z ciebie samego wynika, uwierzyłeś. To byłoby logiczne. Wiara w 
możliwość spełnienia i pierwszy lęk, że nie zdążysz lub że coś w tym może 
przeszkodzić. Przypominasz zdezelowany samochód, któremu los dał niespodziewanie 
szansę uczestniczenia w rajdzie. Groteska. Na razie stoisz znowu przy pasie 
startowym i raz jeszcze trzęsiesz się ze strachu. A wiesz dlaczego? Bo przestali 
cię nagle otaczać „przedszkolacy” z twoich wielkich „sukcesów” – „Przygody na 
wakacjach” (Jak Wisonow o tym napisał? „Poetycka, liryczna historia, naiwna, ale 
miła”). Lub o „Miłości o zmierzchu”: „Pełnego wdzięku obrazu niespodziewanego 
uczucia, pastelowej opowieści, przekonywająco zagranej przez znakomitego aktora 
Piotra Sachajewa”. – To z recenzji Muzuchinej. 
„Znakomity aktor” małego, coraz mniejszego teatru. A jeśli chodzi o problemy czy 
ryzyko artystyczne – teatru prawie sterylnie czystego. Oto kim jesteś w roku 
1976. Oto co osiągnąłeś w „zenicie swej artystycznej kariery”, jak o tobie 
napisał ktoś tam jeszcze. A nie tak dawno temu miałeś dwadzieścia dwa lata. Te 
twoje bezkompromisowe założenia i plany... 
„Na szczęście ja też mam dwadzieścia dwa lata – mówiła wtedy Larysa. – Będziesz 
miał dobry rok. A więc i ja, bo cię kocham i twój dobry rok jest moim dobrym 
rokiem”. – Jeszcze jedna „recenzja”. Inna próba określenia ciebie, wcześniejsza. 
Tamtej Larysy już nie ma. Dzisiejsza także coraz dalsza, prawie nierzeczywista. 
Jak bardzo już jesteśmy od siebie odlegli! Bezmiar ziemi przewiewanej wiatrem 
czasu. Ludzie – drobinki mniejsze od ziarenek piasku. Ludzie i uczucia podległe 
rozpadowi, nietrwałe. 
To już Warszawa, lądowanie? Powstaje nowy z miliardów układów możliwych między 
ludźmi. Odległość pomiędzy dwojgiem bohaterów zmniejsza się. 
A więc Piotr Sachajew już w Warszawie. Rozgląda się. W głowie „podciśnienie”. 
Zaczyna się ta moja migrena. 
Ona – również mająca uczestniczyć w wydarzeniu – Irena Wolska, aktorka, jeszcze 
w swoim warszawskim mieszkaniu. Właśnie sprzecza się z mężem. 
– Nigdy w jej wieku nie pozwoliłbym sobie na taką ocenę nauczycielki, rozumiesz? 
Nasza Halinka powinna wreszcie pojąć, że... – Mąż Ireny, inżynier Czesław 
Wolski, zaperza się, ilekroć mówi o szkolnych konfliktach córki. Robi ruch ręką 
i przewraca szklankę z herbatą. Milknie. Idzie do łazienki i wraca z gąbką. 
– Słuchaj – mówi reżyser Woronkow. – Od razu lecimy do Krakowa czy nocujemy w 
Warszawie? 
Piotr Sachajew stoi tuż za nim w ogonku do celnika dokonującego odprawy. 
Tęga kobieta w futrze przewiozła nielegalnie pierścionek z brylantem. Tłumaczy 
coś z 
podnieceniem celnikom. 
– Wolałbym przenocować w Warszawie – odpowiada Sachajew. – Czeka tu ktoś na nas? 
– 
Na pewno jest Kazura z Filmu Polskiego, Nowak, wiesz, nasz drugi reżyser, i 
Morozow z ambasady. – Woronkow przesuwa dłonią po łysinie. – Dzieci, nocujemy 
tu! – zwraca się do reszty radzieckiego zespołu. – Z jaką konsekwencją wszystko 
się przybliża – myśli jednocześnie. 
–
Nie tak dawno temu dyskusje nad scenariuszem, oceny scenopisu, wymądrzający się 
Liencew z Ministerstwa Kultury. A teraz już Polska, początek pracy. Jestem chyba 
zdenerwowany. 
–
Więc kiedy wyjeżdżasz? – pyta Czesław. 
–
Jutro. Wypij wreszcie herbatę, bo znowu rozlejesz. Masz dzisiaj konferencję. 
–
Mówiłaś, że scenariusz ci się nie podoba. 
– 
Liczę na scenopis. Może być lepszy. Zresztą... 
–
Co? 
– 
Nic, nic... – Irena unika spojrzenia męża. Może nowa praca da mi... No, może 
mnie choć trochę odciąży myślowo, sprawi, że w coś nowego uwierzę – myśli 
jednocześnie. 
– 
Witamy serdecznie! Witamy naszych drogich kolegów! – Tuż za ścianką oddzielającą 
celników od reszty świata pojawiają się uśmiechnięci ludzie z kwiatami. 
– 
Jak się macie? Zbyszek, ty tutaj?! – Morozow całuje pyzatego dryblasa, 
przedstawia Sachajewa, Fiedię Krowodina, Maszę, gdyż ci stoją najbliżej. 
Niebo sine. Zacina drobny deszczyk. Wiatr cieplejszy od tego, który wiał w 
Moskwie. Na ulicy przed lotniskiem podjeżdżające samochody, zamęt. Piotr milczy. 
Migrena staje się coraz bardziej namacalna. Zostaje wciśnięty do białego fiata. 
Siada obok Maszy. 
– Czym ty pachniesz? – pyta czarnobrewa. – Jestem pierwszy raz w życiu w 
Warszawie. Do 
Krakowa lecimy dopiero jutro wieczorem. Fajnie. Pochodzę po sklepach. Obok 
kierowcy chłopak w dżinsowej marynarce. Grube okulary, wysokie czoło. 
– Jaki był lot? – pyta po rosyjsku. Ma kwaśny oddech. Masza coś mu odpowiada. 
Śmieją się oboje. Samochód pędzi. 
– Cmentarz żołnierzy radzieckich – odwraca się chłopak. – Ten obelisk po prawej. 
Tam dalej 
są groby. Widzicie? Na twarzy Maszy tli się jeszcze resztka uśmiechu. 
– Widzę. – Piękna dziewczyna jest już poważna. 
To będzie ból jeden z tych większych – konstatuje Sachajew. Nowa bezsenna noc, w 
czasie której życie wyda mi się znowu błahe i pozbawione sensu. 
ROZDZIAŁ DRUGI 
Moje migreny mają to do siebie, że pogodniejszy wydaje mi się świat, gdy mijają 
– myśli trzy dni później. – Radość istnienia. Już drugi dzień w Nieszewie. Jak 
pędzi czas. Samotność mniej istotna, maleje. Problem tego, jak mu tam, Wołodi 
Josifowicza Morochowa narasta, wypełnia się. Teraz tamten jest ważny. Nie 
powinno nic istnieć poza nim. Potem pojawi się ta Polka. Ale jeszcze czas. I 
dzieje się. Aktor Piotr Sachajew istnieje wreszcie cząstkowo. Resztka zwykłych 
strapień, echa codziennego bólu: Mitia, mój synek ukochany, ma uraz kręgosłupa. 
Narwaniec wskoczył do sadzawki na ślepo, nie wiedząc, jaka była płytka. Wariat, 
kretyn! Co z nim będzie? Już rok w fotelu. Precz z rozpaczą! Jest dobrze. 
Pracuję, przetwarzam się. Może, choć na krótko, przestanę o tym myśleć. Jaka 
jest ta „Soplica”? 
Butelka w walizce. I zaraz twarz Larysy. „Obiecałeś, że nie będziesz już pił”. 
Dobrze, dotrzymam słowa. Więc do akcji! W myśl zaleceń Stanisławskiego aktor 
powinien wczuć się w swoją rolę, pogłębić kreowaną osobowość. Więc to jest 
Polska. Konferencje zawsze były w Warszawie. A tu – odmiennie. Dziwne, taka 
górzysta. Ojciec pisał z frontu do matki, że same równiny. Co ja zresztą 
widziałem. Za każdym razem lotnisko. Pospieszne zwiedzanie Warszawy. Teraz 
przynajmniej skok gdzieś dalej. I od razu ten bezosobowy pokoik z tapczanikiem, 
szafą i stołem pod oknem. Jedno krzesło ciekawe, bo nie „z tej parafii” – stare, 
rzeźbione. Wiele widziało. Za oknem balkon, jezioro, las, odległa wieś, kumkanie 
żab, parna noc. Czerwiec zrobił się naraz gorący. Woronkow twierdzi, że wtedy 
też tak było. Żyje tym filmem, wspomina. Godna zazdrości ta jego 
jednowymiarowość. 
Jakoś nie potrafię wejść. On jest piekielnie zadowolony ze scenariusza. A ja? 
Właściwie trudno powiedzieć, co mi w tej historii nie leży. Wszystko na swoim 
miejscu – rozdzielone, rozplanowane przemyślnie, akcja narasta, wiedzie 
prościutko i czysto do finału i pointy. On – bohater, ona – bohaterka – 
współdziałanie. Tryumf czystej przyjaźni, zbratanie po wsze czasy. Cholera! Co 
robi Mitia? Czy Larysie udało się zasnąć bez środków nasennych? Precz z moim 
zafajdanym istnieniem! Z myśleniem o tamtych sprawach! Jeszcze raz – 
koncentracja. Ten film to moja aktorska szansa. Jeśli teraz mi się nie uda... 
Puszcza wokół Mitowa. Tu, w tym miejscu, rozpadał się i przetwarzał Wołodia 
Josifowicz Morochow – porucznik, dowódca partyzanckiego oddziału. Muszę w to 
uwierzyć. Teraz on stał się najważniejszy. Pozwoli mi zapomnieć o reszcie 
świata. Na to przecież liczyłeś. Wódka, rozpamiętywanie albo praca. Są jeszcze 
kobiety. Łatwe przygody, ciekawość... Wołodia, pomóż, do diabła! 
Więc giniesz razem ze swoim oddziałem? Przestajesz istnieć. Szukasz śmierci. 
Dobrze. Rozumiem. Niech się dzieje jednocześnie. 
„Przypadam do ziemi. Powietrze tłamszone, rwane na strzępy seriami automatów 
siekących poprzez gałęzie na ślepo, metodycznie. Myśli porucznika Morochowa: 
Niemcy nie sprawdzają nawet. Mają stuprocentową pewność, że w tym wąwozie 
jesteśmy. 
Dookoła raptowne, bezsensowne zgony. Jakieś słowa umierających. Piśnięcie 
sanitariuszki Maszy. (Ona, taka mała przecież, zrobiła się naraz długa, 
przeraźliwie szczupła. Krowodin («Tancerz») zwala się jak worek wypełniony czymś 
ciężkim i nieruchomieje. 
– 
Skąd wiedzieli? – krzyczy Radża. Ten jeden, wsparty o pień drzewa, nie pruje ze 
swego automatu na ślepo. Stara się coś zobaczyć, dojrzeć przynajmniej cień 
nieprzyjaciela. Spogląda w górę, na krawędź wzniesienia. 
– Esesmani! – woła w stronę Morochowa, w moją stronę. – Ze dwie kompanie! 
– 
Wycofuj!... – wrzeszczy porucznik w jego kierunku. Natężam głos, starając się 
przekrzyczeć huk, ale nie kończę rozkazu, gdyż Gruzin – mój przyjaciel – 
rozrzuca ramiona zwolnionym ruchem pływaka. Osuwa się po pniu brzozy. Pada. 
To nie może być prawda! – przebiega mi przez myśl. – To straszny sen. Mój 
oddział, cudowni ludzie... Wciąż jeszcze słyszę krótkie serie pepeszy Aluchina. 
Strzela po swojemu, z namysłem, oszczędzając ładunki. 
Morochow – ja, podnosi się i biegnie. 
– Aluchin – wycofuj się, bracie...” 
Marynarz Czarnomorskiej Floty, uciekinier z jenieckiego obozu pod Dreznem, 
Arkadiusz Aluchin, leży wsparty o zmurszały pień. Uśmiecha się do mnie, a potem 
jego głowa opada. Porywam automat, strzelam na oślep. Szlocham. Nic nie widzę. 
Zewsząd nadciągnęła mgła, która miała być sojusznikiem naszej akcji. Potykam 
się, padam. To ważny moment całego filmu – krańcowa rozpacz i załamanie głównego 
bohatera, a przecież i niezłomność, chęć walki. A więc 
– katharsis. Tu właśnie powinienem zaznaczyć się aktorsko, objawić swe 
umiejętności, stworzyć nową postać. Zaraz, pomyślmy. Nie wystarczy sama mimika i 
gra ciałem. Ależ to zwykłe, powielone już tyle razy. Co ja bredzę? Piekielnie 
trudna rola właśnie przez tę swoją „zwykłość”. A ja bez koncepcji, rozkojarzony, 
zmęczony życiem. Może te rodzajowe sztuczki z gatunku „Przygoda na wakacjach” 
czy „Miłość o zmierzchu”, w których ostatnio grywałem, wykończyły we mnie aktora 
z prawdziwego zdarzenia. (Jeśli takim aktorem kiedykolwiek byłem). Zagram ten 
film jak eunuch i rozłożę się ku radości swych wrogów. I jeszcze te recenzje z 
przeszłości. Im bardziej chciałem je zapomnieć, tym mocniej utwierdzały się w 
mej pamięci. O bzdecie – „Przygodzie na wakacjach” – Mieżekin (ten, który nigdy 
nie wadzi nikomu) napisał, że to próba ukazania romantyzmu zawartego w 
codzienności, sztuka prosta, ale prawdziwa i że Piotr Sachajew jest w niej po 
prostu niezrównany. W „Miłości o zmierzchu” i „Delegacji służbowej” byłem także, 
zdaniem krytyków, nie do zastąpienia. Można przy tego rodzaju zakłamaniu zwątpić 
we wszystko, zgłupieć. Chyba jeszcze do cna nie dałem się przerobić w narcyza. 
Ten film to szansa. Czerń – biel. Klarowność postaw. 
Zrekapitulujmy – oddział, którym dowodziłem, przystępował do akcji zlikwidowania 
niemieckiego transportu amunicji. W czasie odprawy został otoczony przez cztery 
kompanie esesowców i wybity do nogi. Jak przez ironię, ocalałem tylko ja – 
porucznik Włodzimierz Morochow, lat dwadzieścia cztery – dowódca tegoż oddziału. 
Będzie teraz najazd kamery, zbliżenie postaci. Twarz Morochowa, cała jego 
sylwetka powinny objawiać... A więc rozpacz, wściekłość... Może lęk?... „Co pan 
proponuje? – pyta Woronkow. – Ja to widzę inaczej...” Przemyślna bestia. Nic 
jeszcze nie widzi. Moje koncepcje wykorzystuje jako konstrukcję dla swej 
wyobraźni. Wspina się po nich. Zawiesza swe brudne łachy. 
„Dudnią przejeżdżające niemieckie czołgi. Świat staje się hukiem i bielą mgły. 
Spocona, brudna twarz Morochowa. Nieprzytomne oczy. Szloch urywany, przygięcie 
do ziemi, opadnięcie w błoto. Czekanie. Nadzieja, że stalowe kolosy zbliżą się i 
wgniotą go w ziemię. Czołgi – może «Tygrysy»? – oddalają się. Zapada cisza. Co 
dalej? Co zrobię teraz?” 
Spokojnie. Gdzież ten scenariusz? Piotr Sachajew wstaje z łóżka i zapala 
światło. Przerzuca kartki maszynopisu. Psiakrew! Migrena wraca, narasta, 
rozgaszcza się pod czerepem. Nie ma żadnej wątpliwości – już jest, rozszerza 
się. Może to rak mózgu? 
„Morochow uprzytamnia sobie naraz, że słyszy śpiew ptaków. Rozgląda się. 
Niespodziewana seria automatu. Kule rozbijają korę na pniu tuż obok jego głowy. 
Porucznik pada, zaczyna pełznąć. Sunąc leśnym poszyciem mija ciała zabitych 
partyzantów ze swego oddziału. Podnosi się i biegnie”. 
Czort zasiał! – samograj. Tu można nic nie robić. Wystarczy dyszeć, rzęzić i 
przewracać oczami. A czegoś oczekiwał – roli Hamleta? To batalistyczny film – 
jeden z wielu. Woronkow powiedział przecież – jego treścią jest walka o wolność 
oraz historia jednej z wielu szlachetnych, wojennych przyjaźni. 
Piotr wychodzi na balkon. Mijając stół, bierze z niego butelkę. Ciemność 
niezupełna. Tu i ówdzie poświata księżyca obrysowuje chmury. 
–
Parna noc – mówi Fiedia w ciemnościach. Okazuje się, że leży na leżaku. 
–
Ano parna. Masz ochotę? – Sachajew unosi butelkę. 
–
Polska. 
–
A jaka? 
–
Coś ty nie w sosie? – Fiedia siada. – Właściwie to cię nie znam tak – rozumiesz 
– bliżej. Ale wydaje mi się... Zrobiliśmy ostatecznie razem te trzy 
reklamówki... Ty w „Przygodzie na wakacjach”... 
– 
Przynieś sobie szklankę! – przerywa mu Sachajew. – Albo lepiej... dwie. Dwie 
szklanki. W tym programie telewizyjnym „Idą młodzi” byłeś niezły. 
– 
Oglądałeś? Gdyby reżyser nie pozował na intelektualistę kamery, gdyby ponadto 
nie rżnął statystek... – Fiedia wchodzi do swego pokoju i wraca ze szklankami. – 
Ten Fiomin nie miał pojęcia, czego chce. Raz tak, to znowu inaczej. Zupełny brak 
twórczej koncepcji. Dokrętki robił coś ze trzy razy. Źle przeżywa własne 
przekwitanie. 
Ty źle przeżywasz samego siebie. Ja także zresztą – Piotr nalewa do szklanek. 
– 
Ty posiedzisz tu najdłużej z „importowanych”. – Fiedia upija łyk i czyta nazwę 
trunku z etykietki. – To, co ja tu robię, to właściwie nie jest rola. 
– 
Umierasz jak bohater. Przedtem wysadzasz pociąg. Jeszcze ci mało? Spróbuj sobie 
to wszystko wyobrazić: Niespodziewany atak esesmanów, agonia, i to jaka 
„twarzowa”... 
– 
A po co? Czy sobie wyobrażasz, czy nie – na to samo wychodzi. Ten Woronkow 
będzie i tak po sprintersku gnał do ostatniej sceny: Przyjeżdżają czołgi. Na 
czołgach uśmiechnięci krasnoarmiejcy w wyjściowych mundurach. Podretuszowane 
mieszkanki bohaterskiej wioski stoją wokół ciebie, oczywiście jak ty osmolone 
prochem i w łachmanach. Witają wyzwolicieli. Koniec filmu. 
–
Ładnie to ująłeś – Piotr zapala papierosa. – Ile masz lat? 
–
A ty? 
–
Trzydzieści osiem. 
–
Ja dwadzieścia trzy. Ale mi wystarczyło. 
–
Do czego? 
–
Aby wiedzieć, co jest grane. O co chodzi w życiu. 
–
No i o co? 
– 
Żeby mieć jakieś tam zadowolenie, osiągnięcia, należy przestać marzyć. Trzeba 
się oduczyć myślenia o niebieskich migdałach. Nie planować sobie niczego na 
wyrost. A jak zaczyna coś wychodzić, milczeć, narzekać ewentualnie. – Fiedia 
upija ze swej szklanki. Krzywi się. 
„Ewentualnie”. Mam już wszystkiego dość. Gdzie się ucieka, kiedy cały świat 
zaczyna po prostu nudzić? – myśli Sachajew. 
–
Ty robisz Radżę, tak? – pyta po chwili. 
–
Co to ma do rzeczy? 
–
Zagraj go dobrze. 
– 
Bądź spokojny. Zresztą, o co ci... Za wiele sobie pozwalasz. Reżyser się 
znalazł, od siedmiu boleści. 
– 
Od siedmiu to mało! – śmieje się Piotr. – Daj szklankę. Więc od roku już grasz w 
Nikuckim Teatrze. Czytałem recenzję o waszym przedstawieniu „Irkuckiej historii” 
– mówi napełniając szklankę kolegi. 
– 
Zaszczyt niebywały. Znaczy to, że okresami czytujesz prowincjonalną prasę. Cóż 
za wyrafinowanie! 
No i masz. Tak wyglądają twoje doskoki do człowieka. Okresowe chęci komitywy i 
zbliżenia. Chciałby zagrać Raskolnikowa, a największy swój sukces przeżyje jako 
uwodziciel z „Przygody na wakacjach”. Pazerność, pewność siebie pokrywająca 
kompleks niższości. Zresztą czy jestem lepszy? Obaj tkwimy w trzecim garniturze 
aktorskim (Mała korekta: ja może tkwię w drugim), żałosnym zespole złożonym z 
ludzi zawsze gotowych – co tu kryć – do zagrania na zamówienie każdej roli 
wszędzie i o dowolnej porze. Oto żenująca rozmowa dwóch nieudaczników. 
– 
Więc twierdzisz, że marzenia przeszkadzają? – Piotr podszedł do poręczy balkonu, 
konstatując, że alkohol przebił w nim jakąś tamę. Zachciało mu się rozmowy z 
Larysą. Zamarzył 
o powrocie do Moskwy na Kuzniecki most. Doszedł do wniosku, że znalazłby teraz 
właściwe słowa pocieszenia. 
– 
Ty w ogóle ze mną nie rozmawiasz! – wykrzyknął nagle Fiedia. – Gadasz ze sobą. 
Siebie tylko słyszysz! 
– 
Życzę ci wszystkiego najlepszego. Nigdy nie umieraj jak Radża! – Piotr wychylił 
jednym haustem całą zawartość szklanki. Tamten zwrócił głowę w jego stronę i 
wszedł do pokoju nie mówiąc ani słowa. 
Zastanawiające, jak mój aktorski egotyzm przeszkadza w dostrzeganiu innych 
ludzi. I nie tylko ludzi. Wszystko, czym żyję na co dzień, cały ów balast 
przyginający mnie lub usztywniający, znalazł się tu ze mną. Okazuje się, że cały 
nasz świat podróżuje zawsze razem z nami. Jestem w jakimś tam Nieszewie 
znajdującym się w samym środku Polski. A nie wyszedłem ze swego moskiewskiego 
mieszkania i teatru. Ani na moment nie oddaliłem się od unieruchomionego Miti, 
od oczu Larysy. „Masz oczy jak roześmiane gwiazdy” – mówiłem jej przed wypadkiem 
naszego synka, naszej jedynej nadziei. Och, Boże!... – Sachajew wyprostował się, 
rozrzucił kilkakrotnie ramiona, zrobił dwa skłony. 
– 
Niech to diabeł porwie! – mruknął. – Migrena i alkohol. To cię załatwi. Jutro 
będziesz nie do życia. A masz pokazać się z najlepszej strony. – Uśmiechnął się 
pogodnie. – Nie powinieneś pić! Jesteś zrozpaczony, Pietia! – „zagrał” błazeńsko 
własną rozpacz. – Zostałeś rozłożony przez los na obie łopatki. W dodatku twoja 
głowa, serce... Ale to nieważne. Ból się nie liczy. Odrodzisz się w... sztuce! 
– 
Znasz jakieś polskie przekleństwa? – Sam nie wiedział, kiedy znalazł się w 
pokoju sąsiada. Wszedł drzwiami od balkonu. 
Fiedia poderwał się na łóżku. Usiadł na nim, mrugając śmiesznie oczami. Spał w 
podkoszulku. Włosy miał zmierzwione. 
– Precz, gadzie! Zniknij z moich oczu! – wskazywał scenicznym gestem drzwi 
wiodące na 
korytarz. Kierując się instynktem, zagrał ten epizod bezbłędnie. Zrobiłby 
karierę jako aktor komediowy – pomyślał Piotr, siadając w foteliku stojącym w 
rogu. 
– 
Takie właśnie sytuacyjne gierki są w nas, aktorach, wzruszające. Przywodzą na 
myśl nastraszanie się jeża w chwilach zagrożeń. 
–
Więc znasz czy nie? – powtórzył. 
–
Ale jak ci powiem, to spłyniesz i dasz mi spokój? 
– 
Już nie chcę wiedzieć. Dobranoc – Sachajew zaczerpnął tchu, gdyż uczuł naraz 
nierówną, jakby promieniście wibrującą pracę serca. Wyszedł na balkon i 
westchnął głęboko. Księżyc z wolna objawiał się w całej srebrzystości. Aktor 
przywarł czołem do zimnego muru i tak stał. To „coś” w klatce piersiowej 
dudniło, pulsowało nierówno. Po chwili wszystko zaczęło wracać do normy. 
A gdyby tak nawiązać stosunki, nauczyć się schlebiać tym, którzy wiele osiągnęli 
lub dużo znaczą? Może mógłbym jeszcze zrobić coś istotnego? Choroba wieńcowa to 
nic nie jest. Można z nią dożyć i stu lat. Nawet dopinguje do działania. Nie 
powinieneś pić. Za mało masz ostatnio ruchu. Przesiadywanie godzinami przy Miti 
i z ciebie zrobi inwalidę. Tu, w Polsce, musisz działać inaczej. Masz dopiero 
trzydzieści osiem lat. Udało ci się osiągnąć to, o czym marzyłeś – aktorstwo. 
Teraz ten film. Szansa. Ilu marzy o roli w filmie? Nie wybrzydzaj, nie krytykuj, 
trzymaj ruki po szwam, bo ci tak przyłożą, że nie wstaniesz. Film jak film, mów 
sobie. To twierdzenie oczywiście nic nie znaczy. Stół jak stół. Słońce jak 
słońce – można tak o wszystkim. Ale to chłopskie wyrażenie obojętności. Letniość 
oceny własnej. Wojna jak wojna – mówili niegdyś i było im raźniej walczyć lub 
umierać. 
A może to jeszcze jeden mit? Obojętne. Nie dziel włosa na czworo. Rola 
niedobitka powinna ci odpowiadać. Może stworzysz kreację. Wychodzisz na 
bohatera. Rzecz dla krytyków bezpieczna. Ludzie uwielbiają oglądanie takich 
historyjek. Wojenne sprawy spełniają funkcję kryminału lub westernu. Wygodny 
fotel, poczucie własnej stabilizacji, bezpieczeństwa. A tu, na ekranie, 
sfrustrowany bohater, szlachetny, choć słaby i bezwolny szeryf, piękna córka 
sprzedajnego sędziego i tajemniczy przybysz znikąd, osobnik zdolny załatwić 
wszystkie problemy, choć noszący w sobie osobistą tragedię. Taka jest, mniej 
więcej, twoja rola w tym filmie. Nie szukaj głębi w scenariuszu, którego 
realizacji podjął się Woronkow. To gracz. Ryzyko to nie jego specjalność. 
Zbuduje jeszcze jeden pomnik. Podciągnie się na nim, utwierdzi. Może podłapie 
jakąś nagrodę albo odznaczenie. Ostatecznie Polacy nie będą się mieli do czego 
przyczepić i my także nie. Wszystko gra, wyważone jak w aptece. 
Bezwiednie wypił jeszcze jeden kieliszek. 
Bzdura z tą trudnością. Sekwencja ucieczki Wołodi Morochowa, jego samotne 
wyjście z okrążenia – to najłatwiejsze. Gorzej, bo dalej jest dziura, żadnej 
motywacji psychologicznej. Nie ma konfliktu wewnętrznego bohaterów, więc nie 
jest potrzebna. Scenarzysta boi się nawet miłosnych zbliżeń. Para zakochanych w 
obliczu śmiertelnego zagrożenia przemieszcza się zupełnie bez sensu obok łóżka 
lub nawet na nim siedzi. (Tak – „przemieszcza” to właściwe słowo). Dlaczego nie 
pozwolił im choćby na pocałunek? Wygląda, jakby ślubowali czystość i niewinność. 
Żadnych pokus. Nic do pokonania prócz okupanta. 
Czytał opisy kolejnych scen, coraz mniej pewny, czy zdoła się w nich sprawdzić. 
Bo w możliwość pogłębienia ich już nie wierzył. Zasypiał, budził się znowu i 
wracał do czytania. Na szczęście migrena oddalała się. 
Jest teraz jak odległa burza. Nad horyzontem chmury, co jakiś czas fosforyzujące 
błyski, ale wszystko to mniej groźne, nie budzące już lęku. 
Spadek, wznoszenie się. Co ma sens w życiu? Nie zagrałem jeszcze nic 
interesującego. A jeśli nie gram, nie żyję. Moje tak zwane „kreacje” to coś 
żałosnego. Najgorsze jednak, że narasta we mnie niepokój i zniecierpliwienie. To 
symptomy porażki. Ludzie, których znałem, przeżycia – wszystko to powinno 
zogniskować się teraz we mnie, zaowocować jakoś. Tak się nie dzieje. Wirują we 
mnie skojarzenia, sprzeciwy, protesty, dla których nie znajduję ujścia. 
„Przygoda na wakacjach” – bzdura, w której, jak piszą recenzenci, jestem taki 
prawdziwy. Niech szlag trafi! 
Przecież „Niepokonani” to film znajdujący się dopiero w scenopisie, lecz już 
scenariusz zapowiadał powielenie innych, lepszych, nakręconych setki razy. W 
połowie dreszczowiec, w połowie ckliwy patos. A czas płynie. I mój czas jest 
coraz to droższy. Po co żyję? W jakim celu drepcę co dnia do teatru, a potem 
wracam do domu? W obu punktach, pomiędzy którymi istnieję, trwam, walczę, czy 
jak tam zwą to ludzie – nie spełniam się. 
Zaraz, jesteś w Polsce. Coś się przecież dzieje w twoim życiu. Uczestniczysz, 
podejmujesz ryzyko. Walcz, zabiegaj o względy reżysera. Bądź miły dla kolegów. 
Mów Polakom, że marzyłeś 
o współpracy z nimi. Może chwycą przynętę, zaproponują ci potem coś nowego. 
Zresztą pogłów się sam. Niegdyś wymyślałeś podobno całkiem niezłe koncepcje 
przyszłych filmów. Pamiętasz ten o przyjeździe z wycieczką do Warszawy 
radzieckiego inżyniera z Irkucka? Miało być w tymfilmie dużo muzyki i tańca. Ów 
inżynier-naukowiec odwiedzał swoich towarzyszy sprzed lat, niegdyś uczestników 
Moskiewskiego Festiwalu Studentów i Młodzieży. Wtedy w 1957 wszyscy razem 
występowali w jednym muzycznym zespole. Teraz nie najmłodsze już panie i panowie 
przekazują z wdziękiem, co osiągnęli w życiu, wracają wspomnieniami do czasu 
„Podmoskiewskich wieczorów”, szlagieru tamtych dni. Przecież chyba nie 
zgłupiałem do tego stopnia, aby myśleć poważnie o andronach tego rodzaju! 
Chociaż... obniżyłem loty. I nie ma w tym nic dziwnego. Nie czytam. Daję się 
oszukiwać. Nasze aktorskie rozmowy na przykład. Czy istnieje coś bardziej 
zakłamanego?! „Piotrze Aleksandrowiczu, był pan wspaniały! Ta rola to prawdziwa 
kreacja. Nie potrafiłam powstrzymać łez”. 
Właśnie – łzy. Któż umie płakać mniej szczerze od aktora? Muszę więcej czytać, 
intensywniej pracować nad sobą, zdobywać się na prawdziwą koncentrację. Jeśli to 
mi się nie uda, niczego nie osiągnę. 
Do diabła, właśnie w Polsce myśl o tym, wykorzystuj to jakoś. Przestań się 
kręcić po własnym, wciąż tym samym podwórku! 
„Morochow, oddychając ciężko, brnie przed siebie, nieprzytomnie przebija się 
przez zarośla. Pada, to znowu się podnosi. Las urywa się nagle. Urwisko. 
Uciekinier spogląda w dół. Na pierwszym planie rozległej doliny serpentyna 
szosy. Daleko w dole, odległe i prawie nierzeczywiste, niemieckie czołgi i 
ciężarówki. Do dwóch samochodów zbliżają się właśnie wyprostowani oficerowie. 
Jeden z nich składa meldunek. Trwa to bardzo krótko. Obaj unoszą ramiona w 
geście hitlerowskiego pozdrowienia. Oficer, który składał meldunek, wsiada do 
zielonkawego auta i odjeżdża. Ten, który przyjął informację, zawraca do drugiego 
samochodu. Kolumna aut i ciężarówek rusza. 
Morochow drżącymi palcami zapala papierosa. Spogląda na swój automat. 
Odrzuciwszy papierosa, zaczyna sadzić w dół wielkimi susami. Osuwa się niesiony 
piargiem, przewraca. Nie przerywa jednak szalonego biegu. Kiedy przypada do skał 
górujących nad szosą, twarz jego pokryta jest szarym pyłem. Z rozbitego nosa i 
szczęki ścieka krew. 
Dwa niemieckie motocykle pojawiają się pierwsze. Są jeszcze na niższej 
»kondygnacji« szosy. Rosjanin odbezpiecza swój automat. Kładzie się w wyrwie 
pomiędzy dwiema skałami. Ociera pot i krew z twarzy. 
Motocykle zwalniają, zatrzymują się. Jeden z żołnierzy w ceratowym płaszczu 
unosi rękę. Ciężarówki znajdują się o wiele niżej. Wspinają się powoli z 
wysilonym warkotem silników. Wkrótce zrównują się z motocyklami. Te ruszają. 
Automaty odzywają się niespodziewanie. Jedna z ciężarówek staje od razu w 
płomieniach. Ze wszystkich wysypują się sylwetki w mundurach feldgrau i 
przypadają do ziemi. 
Na wzgórzach okalających szosę też pojawiają się ludzie. Wysoki mężczyzna w 
rogatywce i połyskujących oficerkach wydaje rozkazy. Kilka postaci przegina się 
dziwnie. Na szosie wybuchają granaty. Reszta atakujących, tuż po eksplozjach, 
osuwa się sprawnie po zboczu, nie przestając siec z automatów do tych w dole. 
Twarz Morochowa wykrzywia grymas. Mamiąc jakieś przekleństwo, podrywa się i 
zaczyna biec ciężko pod górę”. 
ROZDZIAŁ TRZECI 
Irena Wolska przyjechała w nocy. Stoi na balkonie. Jest cicho. Wiatr szumi. 
Pokój miły. Woda połyskująca w dole to chyba jakieś jezioro. Co za ciemna noc! 
Jestem przerażająco samotna. Moja wina. Robię się coraz mniej komunikatywna. 
Kiedy zatraciłam umiejętność wychwytywania w ludziach wyłącznie pozytywów? 
Przecież nie tak jeszcze dawno temu wszyscy najbliżsi śmiali się z mojego 
entuzjazmu. Najbliżsi... 
Usiadła z impetem na tapczaniku obok rozłożonego maszynopisu scenariusza. 
Wszystko odchodzi. Oddalam się nawet od siebie samej. Kim dzisiaj jestem? Co 
reprezentuję? Do czego zmierzam? Malutkie kompromisy zawodowe zamieniły się w 
dużą uległość. A obiecywałam sobie, że nigdy nie zdobędę się nawet na 
najmniejsze omsknięcie. Pieniądze, czyli sukces fiskalny, albo ubóstwo będące 
konsekwencją tak zwanej uczciwości. Miłość czysta, istniejąca tak długo, jak 
zaciekawienie partnerem. Czy też czytanie tego partnera jak klasyka wciąż od 
nowa i odkrywanie w nim – książce – coraz to nowych, fascynujących rozdziałów, 
których istnienia nawet się nie przeczuwało. Gdzie są takie książki? 
Co plótł i czym się podniecał ten inżynier od pirotechniki, który przywiózł mnie 
tu swoim samochodem? Zupełnie zapomniałam. Jestem już bardzo zmęczona pomimo 
swych trzydziestu pięciu lat. Zmęczona pierwszą fazą walki, zwanej życiem. To 
zły znak. Więc o czym bredził ten inżynier? (W tym filmie chyba zużyją tony 
materiałów wybuchowych). Aha, opowiadał o erotycznym rozwydrzeniu nastolatek, 
uczennic, mających palce poplamione atramentem. Potępiał je. Pewno takie właśnie 
lubi. Pirotechnik-erotoman. 
Stara, w niezłym nastroju przystępujesz do pracy w tym „arcydziele”. Sądząc ze 
scenopisu, film będzie wzniosły i patetyczny, pełen szarż i odwrotów. Ciekawe, 
kiedy się widzom znudzą malowanki w tym guście? 
Ale zapłacą mi solidnie, więc jako aktorka... Może z tej Bronki uda się coś 
wydobyć? Bzdura! Nie okłamuj samej siebie! Molska by tej roli na pewno nie 
przyjęła, ale ty... Nie porównuj się do „gwiazdy” Molskiej. Jeszcze nie możesz 
sobie pozwolić na wybrzydzanie. Jeszcze długo nie, a potem... wcale. Ach, zawiść 
cię zżera. Uszy po sobie. Inne przesypiają się z reżyserami i operatorami za 
epizody. Tobie trafiło się więc złote jajko. A jeśli nie całkiem złote, to... – 
Przez chwilę szuka w myślach. Rezygnuje. Zrzuca suknię i naga wsuwa się pod koc. 
Zasypia od razu. 
Po prostu nie odeszli od stolików, przy których zjedli śniadanie, i tak się 
zaczęła pierwsza robocza narada. 
Reżyser spoglądał na dwie kelnerki zbierające na tace talerze i kubki, to znowu 
przenosił oczy na ekipę „Niepokonanych”. Kilkadziesiąt osób w różnym wieku 
rozmawiało i dowcipkowało, nie zwracając na niego uwagi. 
Za szerokimi otwartymi drzwiami widać było rozległy taras z rozłożonymi 
leżakami, a dalej pokryte lasami wzgórze i powierzchnię jeziora błękitną i 
mieniącą się w słońcu. 
– Drodzy przyjaciele – zaczął niezbyt głośno łysy mężczyzna i wstał. – Nazywam 
się Stefan Maksymowicz Woronkow i jestem reżyserem naszego filmu, który dopiero 
ma powstać. Nie muszę mówić, że mnie i chyba nam wszystkim zależy, aby 
„Niepokonanych” zrobić jak najlepiej. 
Przypominam dla porządku, dla ewentualnych roztargnionych: Nasza polsko-
radziecka ekipa zajęła budynek przystani klubu sportowego „Arka”, znajdujący się 
na brzegu jeziora Krajno – obiekt przydzielony przez Film Polski na cały okres 
produkcji naszego filmu, to jest na około półtora miesiąca. A więc tu będzie 
nasza baza. 
Sądzę, że wszyscy się już poznali, lecz chciałbym przedstawić gwoli formalności 
kierowników produkcji, towarzyszy Szymona Janowicza i Maksyma Tagajewa, bo oni 
będą załatwiali wszelkie najważniejsze sprawy – także życiowe. – Niespodziewane 
oklaski sprawiły, że Woronkow skrzywił się z dezaprobatą. 
– Cieszę się, że macie dobry nastrój. Ale do rzeczy. – Wysiąkał nos w kolorową 
chustkę. – Praca nasza będzie ciężka i odpowiedzialna. To nie tylko słowa. 
Niejednokrotnie – ostrzegam – trzeba będzie w upalnym słońcu wytrwać wiele 
godzin. Od jutra dołączy do ekipy lekarz, doktor Leon Herbert, oraz siostra 
Czerwonego Krzyża. 
Jutro pierwszy klaps. Dzisiaj możecie do woli korzystać z plaży, ze słońca. 
Tylko proszę – nie przesadzajcie! I jeszcze jedno: doszedłem do wniosku, że nikt 
z was tej nocy nie spał. Światło paliło się we wszystkich pokojach do trzeciej 
nad ranem. Przecież tak nie można! 
–
A wy, Stefanie Maksymowiczu, dlaczego nie spaliście do trzeciej nad ranem? – 
zadudnił bas Fiodora Kliszenki. 
– Przydybał mnie – śmieje się z całym zespołem reżyser. Oczy ma jednak poważne. 
– 
Skończyła się zabawa. – Zapala papierosa. – Od teraz dyscyplina. Bardzo mi 
przykro, ale inaczej nic nie zrobimy. 
– To znaczy, o której mamy chodzić spać? – pyta Fiedia Famirow. 
– 
Najlepiej wyłączać o dziesiątej elektryczność – rzuca Masza Oczuchina. – Jak 
przedszkole, to przedszkole. 
– Co powiedzą nasi polscy koledzy? – reżyser upija łyk kawy. Milczenie trwa 
krótko. 
– 
Ja zwykle w nocy... czytam – mówi jakby z wahaniem dziewczyna o smutnych oczach. 
Poprawia jasne włosy, spływające wzdłuż policzków. – Czasem do pierwszej albo 
drugiej. Nazywam się Irena Wolska. 
– 
Cały nasz zespół to nocne marki – uśmiecha się, brodacz w dżinsowej bluzie. – A 
co robić, jak jest fajna dziewczyna? Ałła! – wykrzyknął nagle chwytając się za 
serce. – To z bólu i męki – dodał z komicznym wyrazem twarzy. 
Wystarczyło to jednak, aby wszyscy znający Ałłę Kurowkinę na nią przenieśli 
spojrzenia. Siedziała zaplatając swój kruczoczarny warkocz i nie patrząc na 
nikogo. 
– 
Cisza nocna od godziny dwudziestej drugiej! – zakomunikował reżyser twardo. – A 
teraz sprawy najważniejsze. Z kierownikiem charakteryzatorni i kostiumologiem 
porozmawiam później. Cały zespół informuję, że zaczynamy od scen masowych. Jutro 
o godzinie ósmej zero zero wszyscy – łącznie z zespołem technicznym – mają być w 
stanie pełnej gotowości. Śniadanie wydawane będzie od godziny szóstej rano. Czy 
są jakieś pytania? – Małe oczka przesunęły się po obecnych w ten sposób, że 
każdy poczuł je na sobie. 
–
A jeśli nie będzie odpowiedniej pogody? – podniósł się brunet siedzący przy 
samym oknie. 
–
Proszę o podawanie nazwisk – powiedział reżyser. 
–
Andrzej Kunowicz. 
– Dziękuję. Chyba rozczaruję tych wszystkich, którzy liczą na „przestojowe” z 
racji braku – na przykład – cumulusów. Będziemy kręcić nawet w czasie deszczu. 
Kto jeszcze ma jakieś pytania? 
– 
Przeczytawszy scenopis wywnioskowałem, że w niektórych scenach batalistycznych 
będziemy potrzebowali co najmniej kilkuset statystów. Skąd ich weźmiemy? – 
Podniósł się Wania Muszenko. Jego zwaliste ramiona zasłoniły okno. 
– 
Statyści już są, z miejscowej jednostki wojskowej. Przeszli nawet przeszkolenie. 
Gdyby kogoś interesowało, mają nawet mundury Wehrmachtu, takież czołgi i 
samochody. A to dzięki drugiemu reżyserowi naszego filmu, koledze Ryszardowi 
Nowakowi i polskiemu „Zespołowi Filmowemu”. Ryszard, pokaż się z łaski swojej. – 
Reżyser wskazał ręką szczupłego mężczyznę siedzącego opodal podium dla 
orkiestry. Ten podniósł się z ukłonem. 
–
Zuch! – pomachał mu Fiodor Kliszenko, jak na zawodach sportowych. 
–
Czy będziemy mieli próby sytuacyjne? – spytał Sachajew. 
– 
Oczywiście. Zwłaszcza kolega i koleżanka Wolska. Zaraz... mam nadzieję, że 
poznaliście się. 
– 
Już to robimy. – Sachajew uśmiechnął się i podszedł do Ireny Wolskiej. Pocałował 
ją w rękę. – Nigdy nie przypuszczałem, że Bronka będzie taka młoda. 
– Jest pan bardzo uprzejmy – odpowiedziała z uśmiechem. – Nie wiadomo, co ze 
mnie zrobią. 
– 
Jeszcze chwilka. Minuta! Postójcie tak, z łaski swojej. – Reżyser obserwował ich 
oboje zmrużonymi oczyma. – Znakomicie! – zrobił gest, jakby znajdowali się już 
na planie. Uśmiechnął się i od razu ubyło mu lat. – Będzie dobrze. Dziękuję. 
–
Z taką dziewczyną – nie wątpię. – Sachajew skłonił się i usiadł obok Polki. Co 
ja plotę? Przecież wydała mi się zupełnie bezosobowa. Ładna, ale pozbawiona 
aktorskiego polotu. 
Prymitywny przystojniak, któremu kobiety przewróciły w głowie. – Irena Wolska 
zapaliła papierosa. Stwierdziła, że drżą jej palce. – Coraz gorzej z moim 
systemem nerwowym. – Przez chwilę nie słyszała słów reżysera. Zmusiła się do 
koncentracji. 
– Z rolą Bronki zapoznałam się, naturalnie. Co o niej sądzę? – zdobyła się na 
uśmiech. – Podoba mi się, ale... 
–
Ale?... – Oczy reżysera stały się nagle czujne. 
–
Można zupełnie szczerze? 
–
Tylko tak rozmawiamy. 
– 
Moim zdaniem, role Wołodi i Bronki należałoby jakoś... sama nie wiem – pogłębić, 
poszerzyć... 
– 
To już wasze zadanie, moi kochani. – Spojrzenie Woronkowa objęło parę aktorów, 
stało się niemal czułe. – Poszerzycie je swoją grą. Pogłębicie. Tylko o tym 
marzę. 
Szczwany lis – pomyślała Irena. – Dobrze wie, o czym mówię, a udaje, że to 
zupełnie zwykła sprawa. – Nie odpowiedziała na porozumiewawczy uśmiech Sachajewa 
od razu. Uczyniła to po minucie może, wtedy gdy Rosjanin był już poważny. 
– 
Przepraszam, że skrytykowałam także to, co panu dali do grania – uśmiechnęła się 
do aktora. – To już szczyt śmiałości. 
– 
Dziękuję. Może porozmawiamy u mnie w pokoju? – Sachajew dotknął jej ramienia 
delikatnie, niemal czule. Spojrzała zdumiona na jego rękę, a potem przeniosła 
oczy na twarz. Zrozumiał od razu. Ręka opadła. Rosły mężczyzna stał zasępiony. 
Wrażliwy bokser wagi ciężkiej – pomyślała. – Dość to niesamowite. 
Najdziwniejsze, że trochę przypomina Czesława. Równie jak Czesław nieporadny. 
Poczuła się pewniej. 
– Niech pan wpadnie do mnie. Pokój dwanaście. Pije pan kawę? 
– Wyłącznie – uśmiechnął się. Zęby miał białe. Zdrowy naród, przywykły od 
stuleci do życia w powiązaniu z naturą, do zmagań z ostrym klimatem. Ten „bojar” 
mógłby swoimi zębami gryźć orzechy laskowe. „Bojar do orzechów” – nazwała go w 
myślach. Uśmiechnęła się. 
–
O której pan przyjdzie? 
–
O której pani rozkaże. 
„Strona organizacyjna” kontaktów ludzi podpiera się wytartymi zwrotami, które 
nic nie znaczą, a mają uosabiać wdzięk. Jakie to nudne – pomyśleli oboje. 
– Jedenasta. – Westchnęła niedostrzegalnie. 
– Tak jest! – wyprężył się po wojskowemu. Odpowiada mi pani sposób bycia. Jest 
taki... „żołnierski”. Krótkie zdania, mocne słowa. Roześmiała się. „Zawodnik 
pierwszej ligi” – zacytowała w myślach porzekadło męża, określające ludzi 
posiadających poczucie humoru. 
Jest sympatyczna. Milsza, niż myślałem. Zyskuje, kiedy się śmieje. Zabawne, 
walory Polek poznanych w czasie wojny reklamuje od lat mój własny ojciec. Te 
współczesne znam z oficjalnych spotkań, a także z filmów i z telewizji. Nie! 
Sierioża, kiedy wrócił z Krakowa, opowiadał niestworzone rzeczy o ich urodzie i 
seksualnych umiejętnościach. 
– Czy mam przynieść scenopis? – zapytał „służbiście”. 
– 
Proszę pana... – zaczęła Irena w zupełnie innej tonacji. – Moja uwaga na temat 
pańskiej roli mogła się panu wydać dziwna, ale ja... doprawdy... 
– 
Źle pani odczytała mój uśmiech. – Spoważniał natychmiast. – Wszystko rozumiem. 
Jestem pełen uznania. Ja także zresztą... wypisałem nawet jakieś tam sugestie, 
uwagi dotyczące samej akcji, dramaturgii, gry aktorskiej. Przecież chodzi w 
końcu o to, abyśmy nie tracili czasu. 
– 
Uważam, że nasze role można by jakoś... sama nie wiem... Tu nie chodzi wyłącznie 
o pogłębienie czy poszerzenie. To są słowa. Konflikt... sam konflikt... Trudno 
mi to określić. – Zapaliła papierosa tak szybko, że nie zdążył ze swoją 
zapalniczką. – Cieszę się, że mam w panu sojusznika. 
– 
Bądźmy na „ty” – powiedział. – Jestem od pani o wiele starszy, więc... Wy tu w 
Polsce celebrujecie te sprawy, wiem. Pan – pani. Ale w sytuacji, kiedy oboje 
mamy... 
– 
Wcale tak znowu nie celebrujemy. Irena jestem – podała mu rękę, stwierdzając, że 
uścisk jego dłoni był mocny i krótki. „O wiele starszy” – uprzejme. Wygląda 
niesamowicie młodo. Przecież nie zapytam, jak wielka jest między nami różnica 
wieku. 
– Piotr – pochylił głowę. 
Nawał myśli, wspomnień, skojarzeń. Ciekawa jestem, co by powiedział, gdybym mu 
teraz zakomunikowała, że mój wuj spędził cztery lata u nich w lagrze. Albo 
gdybym zanuciła mu pieśni dziadka – tego cudownego starca, który zbliżając się 
już do dziewięćdziesiątki tak wspaniale potrafił cieszyć się życiem. 
Chcieli zająć nam Warszawę Baszkir, Tungus, Tatar. Polski żołnierz nie pozwolił, 
Tęgo łba im natarł. 
–
przywędrowały skądś zapomniane już zda się zupełnie słowa piosenki śpiewanej 
przez dziadka. A jednak – okazało się – że zapomnieć ich było nie sposób. 
„Rosjanin będzie Polakowi bratem, kiedy pożegna się z harapem” – do poprzednich 
doszły inne, równie odległe i nierzeczywiste. 
– 
Była pani daleko myślami, prawda? O czym, Irena, myślisz? – poprawił się, mrużąc 
śmiesznie oczy. 
– 
Myślałam o własnym dziadku – ku swemu zdumieniu odpowiedziała, jak było 
naprawdę. Nie dodała tylko, że dziadek Bonawentura urodził się na Syberii, gdzie 
zostali zesłani jego rodzice. 
„Następne ciężarówki zatrzymały się na szosie. Wyskakiwali z nich niemieccy 
żołnierze. Cały oddział partyzancki zaległ krzaki na skraju lasu leżącego w 
dole. Od szosy i stojących na niej samochodów dzieliło go jakieś trzysta kroków. 
–
Głowy przy ziemi! – syknął Morochow. – Wystarczy, że ja patrzę! 
–
No i skąd ty wiesz, że nie pójdą na nas? – sapnął Aluchin. 
–
Wiem. Teraz cisza! 
Wtuliwszy twarze w pachnącą trawę leżeli bez ruchu. Ich milczenie dopuściło do 
głosu naturę. Darły się koniki polne i świerszcze, bzyczały pszczoły, ptaki 
łączyły swoje trele. 
– Miał rację, słowo daję! – wykrzyknął Radża. – Idą pod górę! 
– 
Uwaga, przygotować się! – usłyszeli głos dowódcy. – Kiedy miną pierwsze 
wzniesienie, ruszamy do szosy między krzakami z lewej i prawej strony. Nie 
strzelać bez rozkazu! 
– 
Rozumiem, chcesz ruszyć, kiedy zejdą do wąwozu – odezwał się Wania. – Wtedy 
zobaczą nas tylko kierowcy w ciężarówkach. 
– 
Ci też powinni nas dostrzec w ostatniej chwili. Pamiętajcie, zabieramy pierwszą 
ciężarówkę od lewej. Tę należy oszczędzać. Uwaga! 
Na wzniesieniu górującym nad szosą ukazały się ludzkie sylwetki. Niemal w tej 
samej chwili echo przyniosło odgłos serii automatu. Ktoś strzelał spoza wąwozu. 
– 
To Sierioża. W porządku. Teraz się nim zajmą. – Morochow odbezpieczył swego 
bergmanna. Uniósł głowę i nasłuchiwał. Niemiecki oddział był już niewidoczny. Za 
to jego automaty strzelały bez przerwy. Dowódca zoczył spojrzenie Maszy. 
– 
Sierioża da sobie radę. Bądź spokojna. Idzie już w stronę Wilczych Skałek. Tam 
się spotkamy. 
Ruszyli. Biegli pod górę, przypadając co jakiś czas do ziemi lub kryjąc się za 
smrekami. Słońce piekło. Po kilku minutach każdy miał już dość. Pot zalewał 
oczy. Rozwarte usta zaczerpywały tchu, a płucom wciąż było zbyt mało powietrza. 
Tuż przed ostatnim garbem – najwyższym – przypadli do ziemi, przygotowując się 
do ostatniego skoku. Wtedy dostrzegł ich jeden z wartowników stojących na szosie 
i od razu otworzył ogień. Sprzątnął go wprawdzie Wania jednym strzałem, lecz 
pozostali – kierowcy i ich pomocnicy także – mieli czas, by przypaść do ziemi. 
Morochow rzucił jeden granat, a w chwilę później drugi. Ozwały się głuche 
detonacje. Dwa samochody stanęły w płomieniach. Cały oddział partyzancki znalazł 
się już na szosie”. 
– 
Dość! Wystarczy! – odezwała się tuba. – Powtarzamy sam bieg do szosy! Reszta w 
porządku. 
– O, rany! Znowu? To już trzeci raz. 
Partyzanci zawracali. Charakteryzatorki, jakby wyrosłe spod ziemi, podchodziły 
do każdego z osobna. Ich sprawne palce nakładały nowe warstwy szminki, 
rozcierały ją, poprawiały włosy. Aktorzy poddawali się tym zabiegom z 
rezygnacją. 
– 
Czy nie są za bardzo spoceni? – Jedna z dziewcząt podeszła do drugiego reżysera. 
Ten roześmiał się. 
– 
Powinni. Im bardziej zmęczeni, tym lepiej. – Odwrócił się. – Teraz uwaga! – 
wykrzyknął, przyłożywszy tubę do ust. – Przy samej szosie dowódca oddziału 
wydaje rozkazy ręką. Kieruje swoimi ludźmi jak dyrygent orkiestrą. Przepraszam – 
zwrócił się do Sachajewa – ale to, co pan proponował, było odrobinę 
anachroniczne. Dobre dla oficera gwardii Aleksandra Pierwszego. 
– 
Czy pan zawsze tak dowcipnie przekazuje reżyserskie sugestie i uwagi? – Brwi 
Sachajewa zbiegły się. – Ostatnio grałem w „Wojnie i pokoju” – rzucił 
przechodząc tuż obok Nowaka. Nie zatrzymał się ani na chwilę. 
– 
Przepraszam pana – powiedział drugi reżyser. Partyzancki dowódca, którego 
charakteryzatorka zmusiła właśnie do postoju, kiwnął głową w jego stronę i zaraz 
ją pochylił. Dziewczyna przez chwilę poprawiała mu zarost. Później skłoniła się. 
– Dziękuję – odpowiedział jej niemal identycznym ruchem. 
– 
Kolega Tagajew! Kolega Tagajew, do pierwszego reżysera! – zadudnił megafon 
główny. Odpowiedziało mu echo. 
Mężczyzna rozmawiający z kamerzystami postawił na ziemi pustą butelkę pepsi i 
pobiegł w stronę kolorowego parasola. Woronkow podniósł się z krzesła o 
pasiastym oparciu. Mówił coś, wskazując szosę, to znowu las w dole. 
– Esesmani schodzą do pozycji wyjściowej, jak było ustalone! – wydudnił megafon. 
Przez chwilę trwało milczenie. Wysoko na stoku pojawili się „Niemcy”. Dwaj 
oficerowie SS zdjęli hełmy, by przetrzeć spocone czoła. Ich podkomendni 
zatrzymali się na szosie. Tagajew biegł właśnie ku nim gestykulując. 
– 
Co to za samochód, do cholery?! – cała okolica usłyszała nagle głos reżysera 
Nowaka płynący z gigantofonu na najwyższych rejestrach. – Proszę cofnąć tego 
fiata! Pilnujący dojazdu, proszę nie przepuszczać żadnych, ale to żadnych aut! 
Fiat numer PN czterdzieści trzy, osiemdziesiąt jeden, proszę natychmiast 
zawrócić! 
– 
Zaczynamy się rozkręcać! Już każdy ma czterdzieści stopni i lekki obłęd – rzucił 
Sachajew pod adresem Ireny siedzącej na ziemi. Była wsparta o jałowiec. – Który 
raz powtarzamy ten atak, bo już prawie nie myślę? Nigdy nie sądziłem, że w 
Polsce są takie upały. 
–
Mogę ci coś powiedzieć? 
–
Wal! – zatrzymał się obok siedzącej. 
– 
Nowak miał rację. Robisz to dobrze, ale trochę zbyt patetycznie. Pamiętaj, co ci 
wczoraj mówiłam – powtarzaj sobie w myślach: „Nie jestem żadnym bohaterem!” 
–
Dobrze! – roześmiał się. – Ale jestem narcyzem. 
–
Jak każdy mężczyzna. 
–
Chyba dobrze znasz mężczyzn? 
–
To nie należy do rzeczy. 
– 
Zdaje się, że koleżanka Wolska i kolega Sachajew zapomnieli, że dzisiaj jeszcze 
razem nie grają! – odezwał się przez głośnik Woronkow. – Kolega Sachajew, na 
plan! 
– Czort! – Partyzancki dowódca roześmiał się i pobiegł w stronę pierwszych drzew 
lasu. 
ROZDZIAŁ CZWARTY 
Rozpadły mi się autorytety, zniknęła wiara w wyjątkowość mojego związku z 
Czesławem. Gdy rok temu nakryłam go... „Nakryłam...” Co to za słowo? Boże, jakie 
to zwykłe, przyziemne. Nawet nie potrafiłam się wówczas zdobyć na nietuzinkową 
reakcję. Dalej nie potrafię. We wszystkim już grałam. Wszystko staje się 
powtórzeniem tego, co niegdyś było. – Irena wstała od stołu i usiadła przed 
lustrem. – Moja aktorska twarzo – warsztacie pracy. Los dał mi ciebie jedną na 
całe życie. Muszę o ciebie dbać, usprawniać twoje umiejętności, doskonalić 
mimikę i ekspresję... – Zrobiła przerażający grymas, a zaraz potem uśmiechnęła 
się czule i ciepło. 
– Cholera, mam już zupełnie dość własnych oczu! – powiedziała ochrypłym głosem. 
– Pewnego dnia zobaczyły pewnego pana w łóżku z pewną panią. Oczy, mam was 
dosyć! – wykrzyknęła. 
Tym pewnym panem był mój mąż, a tą panią moja najserdeczniejsza przyjaciółka, 
powiernica najskrytszych zwierzeń. Czy to nie śmieszne? Scena i sytuacja 
powtórzone w tysiącach utworów, w milionach wersji. Nawet to, że się cofnęłam i 
nie zostałam zauważona, a potem wyszłam, także 
– w swojej wyjątkowości – zdarzało się kobietom od zarania. Postąpiłaś z klasą – 
pochwaliłam się potem. A cóż to jest ta „ klasa”? Czy gdybym zelżyła ich od 
najgorszych, zażądała rozwodu, oblała zalzajerem, to nie byłoby „z klasą”? 
Wszystko jest teatrem. Ale najgorsze, że ograniczone są ludzkie możliwości 
wygrania samego siebie. Króluje schemat, sztampa. Jak w tym filmie. 
Ale wtedy, widząc własnego męża z inną samicą, cierpiałaś autentycznie. Z 
samicą, tak! Bo to, co w tobie samej zwierzęce – zaborczość, pragnienie 
zatrzymania swej własności, intymne wspomnienia zarejestrowane w pamięci – to 
wszystko sprawiło, że choć przez chwilę nie grałaś. To było nowe, autentyczne, a 
przede wszystkim nie znane – prapremiera własnej twarzy. Jak krótko to trwało! 
Zresztą nie histeryzuj, stara! Prawda jest pośrodku. Z jedną twarzą nie 
wytrzymałabyś nawet dnia. Aktorstwo daje ci szansę zmienności, przetworzeń... 
Bujda, zawsze jestem ta sama. Tylko ci, którzy nas oglądają, tworzą takie 
bajeczki. Działamy „mitotwórczo”. 
– Zwariowałam! Już od pół godziny czeszę wciąż ten sam kosmyk włosów. – Irena 
Wolska podrywa się od lustra. Wstaje. 
Nie jest dobrze. Coraz częściej mówisz do siebie. Powinnaś iść do psychologa 
albo do psychiatry. I nie szalej. Twój Czesław okazał się taki jak wszyscy. 
Świat się od tego nie zawalił. Właśnie, że się zawalił. Wszystko wysiadło, 
przyjaźnie szlag trafił. A wzajemne zrozumienie z Czesławem uznawałaś od lat za 
coś w rodzaju filozofii, wiary. Bo było oparte na bezgranicznym zaufaniu. Co to 
jest „bezgraniczne zaufanie”? Albo jesteś inteligentem, albo debilką. Co ty 
sobie wymyślasz? Zawiść jest miernikiem ludzkich kontaktów. Każdy zdradza 
każdego w pewnych okolicznościach. Czy nie zazdrościłaś Mochnackiej, że tak jej 
się poszczęściło – świetne role, doskonałe recenzje, nagrody, podróże. A więc i 
ty sama, jeśli nie jesteś podła, to... podlutka. Fakt, że cały ten bagaż wozisz 
ze sobą i że ci to ciąży. Przecież już nie potrafisz rozmawiać z Czesławem jak 
niegdyś. Coś się znowu skończyło. 
„Każdy z twoich dawnych kochanków góruje nade mną – powiedział Czesław nie tak 
dawno temu. – Każdy z nich na zawsze pozostanie młody w twej pamięci. Ja – 
nie...” Byłam szczera, nie miałam przed nim tajemnic i teraz za to płacę. 
Wszystko nie tak. Chodzi o coś zupełnie innego. Przecież dobrze o tym wiesz. 
Zacierało się z wolna to, co ważne. Dzisiejsze rozmowy o robieniu pieniędzy, o 
glazurach łazienkowych, o samochodach zastąpiły dawne szerokie, opromienione 
marzeniami horyzonty. Kto dzisiaj pracuje nad rolą, jak niegdyś stara gwardia? 
Zresztą czy i to nie były mity? Czy mistrza, idola trzech pokoleń, 
Konarzewskiego nie znajdowano w rynsztoku? Czy Blińska lub dawno temu Mochnacka 
nie puszczały się z reżyserami, by dostawać co lepsze role? Obecnie tamto 
zapomniano. Pamięta się tylko sukcesy. One decydują. 
Cyniczeję. Staję się neurotyczną, antypatyczną babą. Wiek nie odgrywa tu żadnej 
roli. Nie ma znaczenia, że biorą mnie wciąż jeszcze za podlotka. Dlatego właśnie 
dostaję role w filmach z gatunku „Niepokonanych”. Sam tytuł mówi wszystko. Czerń 
– biel, mierność pośrodku. Żadnych komplikacji, konfliktów. Radziecki partyzant 
ma stać się jednym pomnikiem, bohaterska Polka – drugim. Prawda, nasza twórczość 
zawsze istniała „ku pokrzepieniu serc”, a w mniejszym stopniu dla odsłaniania 
człowieczeństwa, objawiania najboleśniejszych prawd. Napiłabym się wódki... 
– Jesteś zgrabniejsza, niż myślałem. – Na plaży pojawia się Sachajew, także w 
kostiumie 
kąpielowym. Irena siada na kocu. Zbiera listy, jakie dostała z domu, i wkłada je 
do torebki. Świeci słońce. 
– 
Dziękuję. – Uśmiecha się. – Zostałeś na mnie skazany, więc nic ci już nie 
pozostało, jak tylko uwierzyć w mój urok. Nie wojujesz? 
– 
Dzisiaj dzień totalnie „niemiecki”. Hitlerowcy koncentrują siły, przygotowując 
się do wykończenia mojego oddziału. Spędzono setki statystów. Są czołgi, 
ciężarówki, pirotechnicy. Można oszaleć ze szczęścia. Nic dziwnego, że mój 
oddział nie da rady takiej potędze. – Sachajew zrobił kilka skłonów. – Rozniosą 
mnie jutro, wykończą. Oby zdołali to zrobić w ciągu jednego dnia. Ostatnio scenę 
ataku powtarzaliśmy sześć razy. Szczęśliwa jesteś, że w tym wszystkim nie 
bierzesz udziału. 
–
Mój czas się zbliża – przeciągnęła się. – Już wyjechałam do Wydzewa z 
meldunkiem. 
–
Aha, do tego księdza. Czy ja już brnę lasem obficie krwawiąc?Zachichotali oboje.
– 
Chyba tak. Kiedy cię spotykam, mówisz, że od trzech dni nie miałeś nic w ustach. 
Boże, co za cudowne słońce! Nie wiem, ile bym dała, aby nie brać udziału w 
jakichś tam jatkach. Ale fajnie jest żyć, nie uważasz? 
–
Czasami mówisz jak nastolatka. – Piotr przysiada na piętach. – Masz coś do 
picia? 
–
Mam córkę Halinkę lat jedenaście, a więc nastolatkę, i coś... do picia. 
– 
Dziękuję. – Rosjanin otwiera termos. – Mój syn Mitia ma czternaście lat. – 
Nalewa herbatę do kubeczka i upija łyk. 
–
Wczoraj mizernie wyglądałeś – Irena kładzie się na plecach i zamyka oczy. 
–
Możliwe. Woronkow może wykończyć człowieka. 
– 
Nawet nie wspomniałeś ani słowem, jak ogromnie zdziwiło cię, że mam 
jedenastoletnią córkę. 
–
Zaniemówiłem ze zdumienia. 
–
Dziękuję. Powiedziałeś coś o Woronkowie. 
–
Rzemieślnik, ale doskonały. Robotę filmową ma w małym palcu. 
–
Robotę filmową trzeba mieć w dużym palcu. 
– 
Idzie burza. 
–
Możliwe. Woronkow ją na pewno wykorzysta dla filmu. Spotęguje grozę. 
–
Jesteś złośliwa. 
– 
Jestem jędza. Współczuję wam, Piotrze Aleksandrowiczu. Będziecie mnie musieli 
pokochać. 
–
... A miłość moja będzie czysta i szlachetna. 
–
To jasne. Takiej jak ja nie można kochać inaczej. – O czym ja plotę? Oszalałam! 
–
Przepraszam, a propos – kochasz swojego męża? 
– 
Wiesz, jak mówią dzieci w szkole? – Wzruszyła ramionami. – „Więcej poufałości 
niż znajomości”. A swojego męża uwielbiam. 
– 
Nie wierzę. My, aktorzy, musimy kochać zbyt wiele i dlatego nie potrafimy 
jednocześnie skoncentrować się na jednym. 
– Powiedziałeś, że Mitia jest dla ciebie najważniejszy. 
– 
To nieszczęśliwe dziecko. Jesteś... Wiesz, jaka ty jesteś? Zimna. Przyczajasz 
się, podprowadzasz, a potem... wykorzystujesz wszystko jako argument. Wy, 
Polacy, jesteście właśnie tacy. Słuchacie, zapamiętujecie... I kiedy uznacie za 
stosowne – to ze wszystkich luf, ze wszystkich jednocześnie... 
– 
Jesteśmy straszliwym narodem, pełnym występków. Moją przerażającą osobowość 
słusznie potraktowałeś jako wykładnik cech polskiego ludu. 
–
Przepraszam. – Sachajew wszedł na drewniany pomost. – Nie lubię, kiedy ktoś obcy 
mówi o moim Miti. Kiedy wykorzystuje go jako argument. 
Z pochmurną twarzą stał teraz na tle sinych chmur, kłębiących się za 
najodleglejszymi wzniesieniami. 
– 
Woda też posmutniała, zauważyłaś? – Wskazał ręką. – Kiedy w człowieku przekręca 
się coś na „nie”, smutnieją nawet krzesła w teatrze. 
– No, dobra. Co robimy? Pijemy wódkę, rozmawiamy o życiu czy pracujemy? – Irena 
wstała. 
–
Zaraz i tak będzie lało. 
–
Mam denny nastrój – postąpił w jej kierunku. 
–
Ja także. Idealne dla opracowywania ról w takim filmie jak nasz. 
–
Chyba masz rację! – roześmiał się. 
Zawsze wyraża swoje uczucie fortissimo – całą piersią. Cóż za głosy mają ci 
Rosjanie! My przywykliśmy niegdyś do dystyngowanych wyciszeń, a obecnie do 
anemicznych uśmiechów. Większość Polaków wstydzi się własnego głosu. Nasza 
młodzież nie potrafi w ogóle śpiewać. 
– 
Wy, Polacy, macie w sobie wrodzoną przekorę. To nam się w was podoba – rzekł 
Piotr najniespodziewaniej na świecie. 
–
Jesteśmy złośliwi, zawistni. Mamy dużo goryczy... 
–
Goryczy? Dlaczego? 
– 
Mądrość rozumienia świata jest gorzka – odparła.– Nie może być inaczej. Kilka, 
naszych ostatnich pokoleń wykształciło się na błędach – w praktyce, nie w 
teorii. 
– 
Nas, tak naprawdę, skonsolidowała dopiero w pełni druga wojna światowa, mord, 
zagrożenie. Objawiło się wszystko, co wielkie. Czuliśmy ciężar odpowiedzialności 
za losy całego świata, za ideę. 
– Jakie to patetyczne. 
– 
To jest patetyczne. No, coś musi być wreszcie patetyczne, do cholery! – 
wykrzyknął. – A Warszawa nie jest patetyczna? 
– 
Jest chora. Wszystko u nas choruje – idee, zamierzenia. Ludzie przestali 
wierzyć, że mogą na cokolwiek wpłynąć. Widzą fałsz i zakłamanie. Chodź, 
popływamy rowerem wodnym. Chcesz? Sama nie dam rady. 
– 
Idzie burza – rozejrzał się. Właśnie w tej chwili zadudnił pierwszy grzmot. 
Ściemniało gwałtownie. 
– Fajnie. Rower jest metalowy. Może piorun w nas strzeli. 
–
O mało ci nie uległem. Już by było po nas. – Wycierał się ręcznikiem. Siedzieli 
pod dachem. Deszcz zacinał o szyby. 
–
Z każdym dniem coraz więcej roślin w twoim pokoju. – Pochylił się nad powojem. 
–
Cecha staropanieństwa. Będziesz pił kawę liofilizowaną – rozpuszczalną. 
Doceniasz to? 
–
Oczywiście. Jestem ogromnie poruszony. -– A wiesz, co to „liofilizowana kawa”? 
–
Chyba... picie kawy połączone z filozoficzną rozmową, ale niewinną, bo 
liliopodobną. 
–
Gdzieś ty się nauczył takiego bajdurzenia? 
– 
Pracowałem nad sobą latami, doskonaliłem giętkość swego dowcipu, elastyczność 
umysłu. Z czego się śmiejesz? 
– 
Umrzemy, wiesz? Nie boisz się śmierci? – Podała mu filiżankę. – Dzisiaj, na 
plaży, kiedy obserwowałam twoje ciało, wydało mi się dziwne, że kiedyś go nie 
będzie. 
– Czy wy, Polacy, zawsze zabawiacie swoich gości rozmowami o śmierci? 
– 
Wyłącznie. To nasza najpopularniejsza rozrywka. Czasami rozkoszujemy się 
nadprogramowo opisami tortur. 
–
Polubiłem cię, Laszko. 
–
Ja ciebie także, Moskalu. 

–
Kiedy zobaczyłem cię po raz pierwszy, nie wydałaś mi się wcale sympatyczna. 
–
Ty mnie także nie porwałeś sobą. Miałeś kamienną twarz, jakbyś dopiero co zszedł 
z cokołu. W kwestii formalnej – nie wydaje ci się, że odsuwamy tę trzecią scenę, 
dziejącą się już w lesie? 
–
No więc, pracujmy! Za dwa dni wchodzimy na plan. 
–
Z którą sceną? 
– 
Robimy czterdziestą ósmą, a potem czterdziestą szóstą. Proponuję, żebyśmy 
przelecieli wszystko po kolei. Czemu znowu wzdychasz? 
– Niby nie wiesz, tak? Dlaczego nic nie mówisz? 
– 
Mów ty. – Sachajew zamknął oczy. – Przecież rozumiesz, o co chodzi. Cała ta 
historia jest absolutnie nieprzekonywająca. Znamy oboje scenopis. Jeszcze 
pierwsza część się broni. Ale w drugiej Wołodia i Bronka są całkowicie 
odczłowieczeni. Gdzie tu nawet ślad zwykłego, ludzkiego konfliktu, nie mówiąc o 
politycznym? Dla kogo ma być ten film? Dla niemowląt? Reżyser robi samograj nie 
zawierający nawet odrobiny ryzyka. Rozumiem – ma swój plan. Dlaczego się 
uśmiechasz? To ironia? 
–
Życzliwość. 
–
Niech cię szlag trafi! 
–
Dziękuję. Teraz się uśmiechnąłem... kwaśno – zrobił zabawny grymas. 
– 
Nie znoszę nas, aktorów – wzruszyła ramionami. – Nienawidzę! Zewnętrzność, 
mizdrzenie się! 
– Każdy zawód ma swoje specyficzne odkształcenia. – Zapalił papierosa. – Skończ 
z histerią! 
– 
Dobra – przygryzła wargi. – Więc rekapitulacja tego, co mamy. Bronka – fajna, 
zaradna dziewczyna – znajduje w lesie rannego partyzanta, Rosjanina. Zabiera go 
do swojego domu i razem z matką zaczynają gościa leczyć. I w końcu ów partyzant 
po wyzdrowieniu broni najpierw jej samej, a następnie całej babskiej 
społeczności przed atakami jakichś esesmanów, którzy uwzięli się, aby tę wioskę 
właśnie wykończyć w pierwszej kolejności. Mało – organizuje babski oddział i 
broniąc razem z dziewczynami wsi tak się daje we znaki atakującym, że ci na 
długo pozwalają mieszkankom wioski żyć we względnym spokoju. Normalność jest tak 
wielka, że 
nawet funkcjonuje szkoła. 
O tym, że Wołodia Morochow, ranny partyzant, był dowódcą rozbitego przez Niemców 
partyzanckiego oddziału, Bronka dowiaduje się dopiero w czasie oblężenia wioski 
przez wielkie siły nieprzyjaciela. 
– 
Zapominasz, że widz wie o tym. Sądzę, że wytłumaczy sobie wszystkie posunięcia 
Morochowa jego osobistym dramatem – Sachajew poruszył się nerwowo. 
– 
Ale przecież to jest nie wygrane. – Teraz ona zapala papierosa. Zaciągnęła się. 
– Wkrótce potem pojawiają się wasze czołgi. Jest po dramacie. Jeśli nie liczyć, 
że dramatem staje się odejście Wołodi na front. Gdyż oczywiście on, Rosjanin, i 
ona, Polka, bardzo się w tym wirze walki zdołali pokochać. I to pokochać – 
romantycznie i wyłącznie „duchowo”, pomimo spędzonych pod jednym dachem nocy. 
Pytam – czy jest to film, czy skazka? I ten reżyser w dodatku oznajmia, że od 
naszej gry tak wiele zależy. To chyba żart! Co tu można wygrać?! Ja niczego tu 
nie wygram. Natomiast przegram wszystko! 
Irena wyszła na balkon i natychmiast wróciła. Sachajew przyglądał się jej 
siedząc bez ruchu. 
– Pij kawę. – Usiadła po drugiej stronie stolika. 
– 
Dramat polega na tym, że masz rację – powiedział bardzo wolno Rosjanin. – To 
znaczy, mamy rację. Bo i ja myślę od dawna tak samo. I mógłbym się z tobą 
sprzeczać, udowadniać – spróbowałem zresztą – wynajdywać jakieś ukryte 
uzasadnienia. To nie ma sensu. Po prostu... w imię, nie wiem czego – uczciwości, 
może zaangażowania, należałoby z tego... zrezygnować. 
– W imię odpowiedzialności! – wpadła mu w słowo. – Albo jesteśmy artystami, albo 
nie. 
– 
Znajdą innych. A my... Może naprawdę „nieobecni nie mają racji” – krzywiąc się, 
wsunął rękę pod bluzę. Przez chwilę miała wrażenie, iż jej gość nasłuchuje. 
Odetchnął głęboko i wypił duszkiem całą zawartość filiżanki. – A więc trzeba 
być, to znaczy – walczyć. Chodzi o to, że ja... 
– 
zaczął ciężko po chwili. – Ty tak na dobrą sprawę nic o mnie nie wiesz. Może ci 
kiedyś... Nieważne. Nie ma teraz czasu. Ja nie mogę z tego filmu zrezygnować. 
Zbyt mały jestem, za mało znaczę, abym mógł im powiedzieć na przykład, że: 
„Scenariusz mi nie odpowiada i dlatego zmuszony jestem... moja rezygnacja wynika 
z uczciwości”. Nie, to wykluczone!... Już widzę ich reakcję: „Nie odpowiada mu 
scenariusz, słyszał towarzysz minister? To niesłychane! No, zrozumiałe, że po 
czymś takim w przyszłości... Jasne, że nie możemy na niego liczyć”. Czytaj: ja 
nie będę mógł na nic liczyć. A mam na głowie, szczególnie teraz, kiedy Mitia... 
Obowiązki mi rosną. Nie masz nawet pojęcia. 
– Mam pojęcie. U mnie to samo. – Uśmiechnęła się. – Jeszcze kawy? 
Odmówił. Siedzieli w milczeniu. Deszcz bił o szyby. Na dole Fiedia Krowodin 
bębnił na fortepianie. Kilka głosów podejmowało coraz to nowe melodie. 
– 
Nie będziesz się śmiała? Tak dla zabawy zmieniłem scenę ucieczki Wołodi. – 
Sachajew usiadł wygodniej i sięgnął do swej aktówki. – Dopisałem trochę. Nic 
więcej. 
– Niesamowite! Ja zrobiłam to samo z innymi scenami. – Oczy Polki rozwarły się 
szeroko. – Przeczytaj. 
– 
Nie wiem, czy mi wyszło. Nigdy nic takiego, rozumiesz... Ale czułem jakąś 
potrzebę, czy... sam nie wiem, jak to nazwać. Chodziło mi o udramatyzowanie 
akcji, stworzenie konfliktu... – mówił aktor przerzucając zapisane kartki. 
– 
A ja miałam dość malowanek – powiedziała Irena.– Nie wszystko w naszej historii 
szło tak gładko. 
– 
Właśnie – spojrzał jej w oczy. – Im otwarciej przekaże się dramaturgię tamtych 
czasów, tym łatwiej współczesny człowiek... 
–
Czytaj! – przerwała mu. Była poważna. 
– 
„...Dwa niemieckie motocykle pojawiają się pierwsze. Są jeszcze na niższej 
kondygnacji 
wijącej się spiralą szosy. Rosjanin odbezpiecza swój automat. Kładzie się w 
zagłębieniu pomiędzy dwoma skałami. Ociera pot i krew z twarzy. Motocykle 
zatrzymują się”. Czytam to, co już znasz – Sachajew przerwał. 
– Wiem – skinęła głową. 
– „Ociera pot i krew z twarzy. Motocykle zatrzymują się. Jeden z żołnierzy w 
ceratowym płaszczu unosi rękę. Ciężarówki znajdują się o wiele niżej. Wspinają 
się powoli, z wysilonym warkotem silników. Wkrótce zrównują się z motocyklami. 
Te ruszają. 
Automaty odzywają się niespodziewanie. Jedna z ciężarówek staje od razu w 
płomieniach. Ze wszystkich wysypują się sylwetki w mundurach feldgrau i 
przypadają do ziemi. Na wzgórzach też pojawiają się ludzie. Wysoki mężczyzna w 
rogatywce i połyskujących oficerkach wydaje rozkazy. Kilka postaci przegina się. 
Prawe ręce żołnierzy unoszą się w szerokich wymachach. Na szosie wybuchają 
granaty. Reszta atakujących, tuż po eksplozjach, osuwa się sprawnie po zboczu, 
nie przestając siec z automatów do tych w dole. 
Twarz Morochowa wykrzywia grymas. Mamląc jakieś przekleństwa, podrywa się i 
zaczyna strzelać na ślepo, nie mierząc nawet. 
–
Stój! – wykrzykuje ktoś po polsku w jego kierunku. – Stój, bo strzelam! 
–
Wariacie, przestań! – woła inny. – Rzuć broń! 
–
To Ruski! – odzywa się wąsacz nadbiegający od strony krzaków. – Poddaj się! 
Morochow ma nieprzytomne oczy. Jego wargi poruszają się. Strzela bez przerwy. 
Jeden z Polaków pada trafiony kulą. Inny zachodzi od tyłu, rzuca się na 
strzelającego i przewraca na ziemię. Rosjanin uderza niespodziewanie przeciwnika 
i zaczyna uciekać. Drugi Polak – chudeusz, dopędza biegnącego i powala. Oplata 
leżącego ramionami. Spada mu rogatywka. Ma jasne włosy. 
– Trzymaj go! To Morochow! – czołga się ku nim ten, który został w tyle. – 
Oddział mu wykończyli i zwariował! 
Rosjanin szalonym zrywem wszystkich mięśni uwalnia się od kolejnego przeciwnika. 
Dopada krzaków i znika. Chudeusz strzela w ślad za nim. 
– Po cholerę strzelałeś, idioto! – biegnie ku niemu ten, który ostatni wyszedł z 
krzaków. 
W dole, na szosie, już po walce. Partyzanci prowadzą kilkunastu jeńców. Inni 
układają w stosy zdobyczną broń”. 
– Powstał inny człowiek. Jak go nazwiemy? – mówi Irena. 
– 
Nie czujesz się... jako Polka... dotknięta, oburzona? – Sachajew składa papiery. 
Unosi głowę. 
–
Okropnie. Nie zasnę dzisiaj. Tak mnie to poruszyło. 
–
Nie bajdurz! 
–
Więc... Trzeba go jakoś nazwać, nie uważasz? On już istnieje! 
– 
Przesadzasz. To właściwie nic nie jest. Takie... wprawki. Miałem kiedyś w szkole 
przyjaciela. Nazywał się Borys Wiktorowicz Ustiechow. Więc gdyby... 
– 
Fajnie. Urodził się Borys Ustiechow, syn Wiktora – uśmiechnęła się Polka. – Ależ 
ty jesteś utalentowany!... 
– Nie wygłupiaj się – Piotr Sachajew zawiązał pedantycznie obie tasiemki 
aktówki. 
„Przed, wieczorem Wołodia Morochow wkraczał ze swym oddziałem do wsi Osiany. 
Partyzanci słaniali się ze zmęczenia. Chałupy rozrzucone były na wysokim brzegu 
rzeki. Pomiędzy opłotkami pojawiały się bose dzieciaki. Kobiety o posępnych, 
zmęczonych twarzach podchodziły do brnących przed siebie mężczyzn i wciskały im 
w ręce kromki chleba lub gotowane kartofle, podawały dzbanki z mlekiem. Leśni 
pili mleko, dziękowali, uśmiechając się z wysiłkiem, i szli wciąż przed siebie. 
Na rynku stała szubienica. Wisiało na niej jeszcze czterech mężczyzn. Mieszkańcy 
wsi dopiero teraz przystępowali do zdejmowania ciał. Chłopcy z lasu przystanęli, 
lecz zaraz ruszyli dalej. Ich nogi wzniecały tumany kurzu”. 
– W porządku! Jest dobrze! Przerwa! – odezwał się megafon reżysera. Woronkow 
stał na siedzeniu łazika, który przez cały czas był wykorzystywany przez 
operatora. Ludzie w mundurowych zestawach ubraniowych posiadali, gdzie który 
mógł, z lubością wyciągając nogi. 
W rejonie niewysokiego budyneczku z napisem „Poczta” stało lub siedziało 
kilkudziesięciu gapiów. Dwie dobrze ubrane dziewczyny, zapewne letniczki, 
przeszły kołysząc się w biodrach. Opodal stanowisk operatorów zwolniły 
ostentacyjnie. Któryś z mężczyzn rzucił jakieś słowa pod adresem kokietek. 
Dziewczyny skwapliwie wdały się z nim w rozmowę. 
Sachajew pierwszy zobaczył starego księdza. Starzec w sutannie mijając 
szubienicę z wiszącymi kukłami przeżegnał się. Ktoś tam uciszał chichoczącą 
Maszę. Duchowny nie patrzył na nikogo. 
Jest ponadczasowym rekwizytem światowej dramaturgii – tej największej, 
dotyczącej wieczności. Czas i przemijanie to złudzenie – pomyślał aktor. – Każdy 
z nas gra swoją rolę. Tylko że – w miarę upływu lat – coraz trwożniej reaguje na 
to, co nadchodzi. 
„Twarz Wołodi Morochowa zakrwawiona i pokryta kurzem. Rozwarte, łapiące 
powietrze usta. Uciekający pada, sunie przed siebie. Chwyta się za prawe ramię. 
Zbliża dłoń do oczu. Jest pokryta krwią. Próbuje się podnieść. Wsparty na lewym 
ręku, kołysze się. Nadludzkim wysiłkiem wstaje wreszcie. Rusza zataczając się w 
stronę, gdzie las zdaje się być rzadszy. Tu opiera się o pień najbliższego 
drzewa. Wyjmuje z kieszeni bluzy papierośnicę i mozolnie zapala papierosa. Stoi 
chwiejąc się. Jego twarz jest jak maska. Usta ma spieczone i popękane. Porusza 
ręką i spogląda na zegarek. Dociera do niego szczekanie psa. Oczy uciekiniera 
spoglądają uważniej. Poprzez las niesie się skrzypienie kół. Ranny cofa się, 
patrząc wciąż w tym samym kierunku. Pomiędzy drzewami pojawia się chłopska 
furmanka, którą ciągną dwa konie. Powozi dziewczyna w chustce. Stojący za jej 
plecami pies zaczyna ujadać. Oczy dziewczyny przesuwają się po zaroślach. Są 
teraz czujne i skupione. Pies zeskakuje z wozu i biegnie w stronę rannego 
mężczyzny. 
– Znak! Wracaj! Wracaj! rozumiesz? – woła powożąca. Wtem podrywa się i 
błyskawicznie sięga pod siedzenie wozu. Staje teraz z dubeltówką w rękach, 
jednocześnie popędzając konie. Wołodia postępuje w stronę drogi. Mamrocze coś, 
wymachując zdrową ręka. Nie odgania nawet psa, który skacze dookoła niego. 
Nieznajoma przyzywa kundla raz po raz. Wóz jest już coraz dalej. Pies biegnie w 
ślad za nim. Zapada cisza. 
Słaniający się mężczyzna posuwa się ostatkiem sił. Zatrzymuje się i słucha. 
Furmanka zawraca, zbliża się. Jedzie bardzo wolno, zmierzając w przeciwnym 
kierunku. Oczy dziewczyny spoglądają uważnie. Odnajdują nieznajomego. Mężczyzna 
stoi dziwacznie przegięty. Ma opuszczoną głowę. Wóz zatrzymuje się. Dziewczyna 
ucisza szczekającego psa. Wciąż z dubeltówką w pogotowiu, obserwuje Rosjanina. 
Ten postępuje w kierunku furmanki. Coś mówi niezrozumiale, unosząc głowę. Osuwa 
się na ziemię. Dziewczyna zeskakuje i podbiega do leżącego. Dotyka jego bluzy i 
spogląda na swoją zakrwawioną dłoń. Próbuje unieść korpus mężczyzny, lecz nie 
udaje się jej to. Przyciąga leżącego nieco bliżej wozu i z szalonym wysiłkiem 
winduje ku górze jego barki. Ma zbyt mało sił, by położyć go na wozie. Rozgląda 
się bezradnie. Coś jej przychodzi do głowy. Wyciąga szeroką deskę, stanowiącą 
dno furmanki, i wspiera jeden jej koniec o ziemię, podczas gdy drugi wciąż 
jeszcze leży na krawędzi wozu. W ten sposób powstaje coś w rodzaju pochyłej 
kładki. Układa na niej rannego, podsuwa wyżej bezwładne ciało. Właściwą akcją 
staje się jednak dopiero cofnięcie samego wozu. Dziewczyna zakłada sobie lejce 
na szyję, a jednocześnie staje tuż za leżącą ukosem kładką. Przez chwilę ogląda 
uważnie stan przygotowań. Decyduje się. Przysiada i chwyta deskę obiema dłońmi. 
– Wiśta! Wiśta! – woła przeginając się do tyłu i w ten sposób naciąga lejce. 
Konie cofają się. Dziewczyna trwając w tym samym miejscu, prostuje się powoli i 
unosi deskę z leżącym na niej mężczyzną. Cofający się wóz sprawia, że deska 
wsuwa się weń coraz dalej. 
W ten sposób ranny zostaje ułożony na dnie furki. Dziewczyna podbiega teraz do 
krzaków i zaczyna gorączkowo zrywać gałęzie, a następnie przenosić je na wóz. 
Wkrótce leżący zostaje nimi pokryty. Nieznajoma przesuwa poprzeczną deskę nieco 
bliżej środka, siada na niej i zacina konia. Ruszają. 
Wołodia otwiera oczy. Poprzez gałęzie dostrzega tylko jasną smugę nieba oraz 
wierzchołki drzew. Furka podskakuje na korzeniach i wybojach. Długo nic się nie 
zmienia. Później wyjeżdżają, widać, na otwartą przestrzeń, gdyż robi się 
jaśniej, a korony drzew przestają być widoczne. 
Niespodziewany warkot motorów sprawia, że oczy mężczyzny robią się naraz czujne. 
Konie zaczynają parskać niespokojnie. Grube głosy wykrzykują coś po niemiecku. 
Leżący unosi głowę. Opodal rzędu wierzb po prawej stronie, w odległości około 
stu metrów od drogi, stoją cztery czołgi, a przy rozpalonym ognisku posilają się 
żołnierze. Dwaj z nich ruszają właśnie w kierunku nadjeżdżających. Wóz zbliża 
się do kapliczki. W tym miejscu krzyżują się dwie drogi. Polna, wąska, wiedzie w 
kierunku odległego lasu. 
– W lewo! – szepce mężczyzna. – W lewo. 
– Leż! Nie ruszaj się! – Dziewczyna spogląda krótko w jego kierunku. Pociąga za 
lejce i wóz skręca w polną drogę. Teraz powożąca uderza konie batem raz i drugi. 
Te rzucają się do szalonego biegu. Jadą coraz to szybciej. 
– Halt! Halt! – dobiega z daleka. W chwilę później słychać strzały. 
Jadący są już opodal pierwszych drzew. Konie pędzą przed siebie. Wołodia unosi 
głowę i konstatuje, że nieznajoma powozi stojąc. Jej mocne nogi są szeroko 
rozstawione. Zacina batem. Wóz wpada między drzewa. 
Dziewczyna odwraca głowę. Jej oczy napotykają wejrzenie rannego. Powożąca 
oddycha szybko. Decyduje się – siada. Znowu zerka za siebie. Konie idą stępa. 
–
Ty Ruski? – zwraca się do leżącego. 
–
Ruski. 
– 
Leż! Nie ruszaj się! Już niedaleko”. 
ROZDZIAŁ PIĄTY 
– 
No i poznaliśmy się. Jakże romantycznie – las i my! Poza tym rzecz stała się z 
punktu cudownie symboliczna. Ty z zawodu hutnik, niemal stachanowiec! Ja – już 
samo imię wskazuje 
– 
jędrna, wsiowa! On chyba nie wie, jak się doi krowy, a ona, jak się wytapia 
stal. Więc są problemy. Jeśli przy tym uwzględnimy zagrożenie z zewnątrz... 
–
Byłaś bardzo dobra. Nie bredź. Woronkow promieniał – przerwał jej Sachajew. 
–
Samograj mu się rozkręca, więc rozradowany. Spochmurniał. 
– 
Słuchaj, wyrwaliśmy się do tego Wydzewa. Zaprosiłem cię na kawę... Mamy tak mało 
czasu... – spoglądał na blat stolika. 
–
Dostałeś listy z domu? 
–
Dostałem. Wszystko dobrze – odpowiada szybko. Podał jej ogień. 
Jestem już bardzo zmęczony – tą Polką, roztrząsaniem niedostatków naszego filmu, 
stałą koniecznością pocieszania Larysy, wmawianiem jej, że jeśli chodzi o Mitię, 
będzie dobrze. Obecnie nawet nie pamiętam imienia tej Polki. W filmie to jest 
Bronka. Tam jest mimo wszystko prawdziwsza. Tu się zgrywa na reformatorkę. Ja 
też nie lepszy, o co nam chodzi? Co ma za sens porywanie się z motyką na słońce? 
Scenariusz został napisany, zaakceptowany przez komisję, skierowany do 
produkcji. To jasne, że mógłby być głębszy mówiący więcej o problemach, o 
ludzkich konfliktach. Ale co możemy oboje zrobić, aby go zmienić? 
Siedzą w milczeniu. Z tarasu kawiarenki widać fragment uliczki zakończonej 
klombem. Dalej pierwsze drzewa parku, zasłaniające tory kolejowe i dworzec. 
Środkiem jezdni idzie dwóch chłopców. Niższy podrzuca nieustannie piłkę i łapie 
ją. Drugi, chudy, z wystającym nosem, żując pracowicie gumę, słucha radia 
tranzystorowego, które przykłada sobie do ucha. 
Istnieję zawieszona w próżni. Ten film ani mnie ziębi, ani grzeje. Tak zwana 
codzienność w mieście, zwanym Warszawą, przy ulicy Motelskiego, na trzecim 
piętrze (Kto to był Motelski?), jak to określić – przestała mi wystarczać. W 
związku z tą sytuacją zapytuję uprzejmie... Zresztą nie pytam. Ani mi się śni 
pytać kogokolwiek, nawet siebie samą o uzasadnienie istnienia! Miałam za dobry 
start: „Trzy siostry”, „Nora”... miłość wspaniałego człowieka, inżyniera 
Czesława Wolskiego. O czym myśli teraz ten Rosjanin? Kim jest naprawdę? 
– Czy gra ci się ze mną dobrze? – pyta Irena. Ma w tej chwili wrażenie, że stoi 
obok siebie samej. 
– Wspaniale – odpowiada mężczyzna. 
To mój partner. Wśród nas, aktorów, obowiązuje forma „przerysowanej komitywy”, 
wszystko spotęgowane – zarzuty, pochwały, oceny. Szybkość nawiązywania kontaktu 
i bezbolesna łatwość zrywania go. Jakiej mogłam oczekiwać odpowiedzi? Wszystko w 
coraz większym stopniu staje się teatrem lub może filmem. Ktoś tam pisze nasze 
scenariusze od razu z dialogami, a potem reżyserują je różni ludzie i 
okoliczności – różne duble i kopniaki losu. Zwykłe, uczciwe motywacje przestają 
się właściwie liczyć, bo nie mają znaczenia. Przepychanka, rywalizacja, 
podkładanie nóg... Jak strasznie, jak okropnie zazdrościły mi dziewczyny w 
teatrze, że dostałam tę rolę. Wtedy, dzięki ich reakcji właśnie, i ja się 
ucieszyłam. Będę stara i chyba zobaczę się kiedyś w charakterze młodej wiejskiej 
dziewczyny. Kiedy umrę, oglądać mnie będzie własna córka, a może... syn. Pewnego 
dnia urodzę jakiemuś mężczyźnie syna. Właśnie tak – mężczyźnie 
– dla podtrzymania rodu, zupełnie anachronicznie. 
A gdyby tak Bronka zaszła w ciążę ze swoim partyzantem, gdyby gromił ją ksiądz z 
ambony za to, że będzie miała dziecko z Rosjaninem, a w dodatku z komunistą? To 
jest myśl. A może ona w ogóle nie jest chłopką, a – na przykład – mieszka w 
podupadłym dworze. Może działa w AK i jest – jak by to nazwać – klasowo obca lub 
przynajmniej odległa rannemu intruzowi i jego internacjonalnej ideologii? Jak 
szybko biegną ludzkie myśli! Zdążyłam wypić małą kawę (nieprawdziwą zresztą, 
coraz mniej rzeczy prawdziwych) i wymyśliłam początek lub raczej samo zawiązanie 
scenariusza. 
–
Czy mogę prosić o jeszcze jedną kawę? 
–
Może napijesz się koniaku? 
Cudowne jest w tym Rosjaninie, że potrafi milczeć. On się chyba wszystkiego 
domyśla. Ma ładną dłoń. Chciałabym dotykać jego palców. Pragnęłabym, aby i one 
mnie dotykały. Stara, jesteś niewyżyta, to jasne. Opanuj się. 
Niegdyś – jeszcze na studiach – byłaś chyba zupełnie łatwą dziewczyną. Moralność 
wymyślałaś sobie w tamtym okresie oporniej niż inne. Mniej od innych się bałaś. 
„Łatwa... trudna...” Co to w ogóle znaczy? A gdyby tak?... 
„Wnętrze starego, rozklekotanego autobusu jest ciemne. Stęchły zapach. Pasażerów 
niewielu 
– 
chłopi w maciejówkach, babiny z koszami na kolanach. Wanda nie ma sąsiada. 
Spogląda poprzez brudną szybę. Zapada mrok. Kierowca – rozmawiający bez przerwy 
z siedzącym tuż za nim gajowym w zielonym mundurze – zapala światła. Leśnik 
wstaje i rusza samym środkiem autobusu. W wyciągniętej ręce trzyma butelkę. Jest 
uśmiechnięty. 
– 
Pani dziedziczka się napije? – pyta, zatrzymując się obok Wandy. Kołysze się na 
rozstawionych nogach. Dziewczyna o jasnych włosach spływających spod beretu na 
ramiona spogląda krótko na mężczyznę w mundurze. Ten jakby kurczy się pod jej 
spojrzeniem. 
– 
Przepraszam panią. Bardzo przepraszam – mówi i zawraca. Siada za kierowcą i po 
chwili wyciąga butelkę. Szofer pije, zwraca flaszkę. Teraz zaczyna pić gajowy. 
Autobus jedzie szybciej. Światła suną po drzewach lasu. 
Niespodziewanie na środku drogi pojawiają się trzej żandarmi z półkolistymi 
blachami na piersiach. Na poboczu stoi ich motocykl. Jeden z Niemców zatrzymuje 
autobus czerwonym światłem latarki. Zgrzyt hamulców. Wanda sięga pod beret, 
wyciąga kilka zwiniętych bibułek papierosowych, mnie je w dłoni i wkłada w usta. 
Połyka je w chwili, gdy żandarm przystępuje do legitymowania podróżnych. Szofer 
oddaje mocz przy drzewie. Gajowy stoi przed niemieckim oficerem. Jest 
wyprostowany jak struna. 
– Ihr Ausweis, bitte. – Żandarm kieruje światło latarki na twarz Wandy. – Wo 
fahren Sie hin? 
Podczas gdy drugi żandarm rewiduje leśnika, na stopniu autobusu staje w tej 
samej chwili oficer i zagląda do wnętrza. 
–
Fraulein Sochnacki kennen wir doch! – wykrzykuje. – Mensch, mach Schluss!Żandarm 
stojący obok Wandy zwraca jej kenkartę.
–
Danke – mówi dziewczyna uśmiechając się. 
– Nichts zu danken – odpowiada tubalnie oficer. Unosi latarkę i oświetla twarze 
podróżnych. – Wer hat golonka Schnaps, szinka? Niemand? Ich glaube das nicht... 
– śmieje się. – Na, gut? Du, mach, dass du weg kommst! – zwraca się do kierowcy. 
Zeskakuje ze stopnia. Autobus rusza. 
Podróżni dostrzegają gajowego stojącego pod drzewem z uniesionymi rękami. Tuż 
przed nim zatrzymuje się ten sam oficer, który przed chwilą zaglądał do wnętrza 
autobusu. W jego ręku rewolwer. Pada strzał. Gajowy klęka, a potem osuwa się na 
ziemię. 
–
O Matko Boska! – wykrzykuje przeraźliwie któraś z kobiet. – Zabił go! 
–
Jezu miłosierny! – drze się inna. – Jedźmy do domu. Obławę robią czy co?! 
– A gdzie jadę? – odkrzykuje kierowca. – Musi podpadł im. Albo co przeskrobał. 
Może z partyzantami... W Osaczewie wysiada kto? 
– Wysiadają! – odkrzykuje starczy głos. 
Autobus wymija dwa czołgi stojące z lewej. Jedzie teraz pomiędzy domami wioski. 
Zatrzymuje się. Z ciemności wychodzi mężczyzna i zbliża się do drzwi autobusu. 
Babina i chłop z workiem wysiadają. Mężczyzna wchodzi bardzo wolno do wnętrza. – 
Do Łoczowa nie jedziemy! – oznajmia kierowca, kierując tę informację 
najwyraźniej pod adresem nowego pasażera. – Może byś drzwi zamknął! 
Przybyły odwraca się i przez chwilę trwa pochylony, jak gdyby zmagając się z 
samym sobą. Oczy Wandy obserwują go uważnie. Udaje mu się zatrzasnąć drzwi. Robi 
to lewym ramieniem, wykręciwszy się dziwacznie. W chwilę potem zatacza się i 
siada. Autobus rusza. 
–
Do Łoczowa nie jedziemy – powtarza szofer. 
–
Daj do Miastka – przybysz sięga do kieszeni, wyjmuje pieniądze i płaci. 
Wanda, a także wszyscy pasażerowie obserwują go ukradkiem. Kierowca zerka za 
siebie. Nowy pasażer opiera się czołem o szybę i tak już trwa. Dziewczyna 
przygląda mu się uważnie. Szofer właśnie zapala papierosa. W nikłym blasku 
płomyka zapałki połyskują grube krople potu na twarzy wspartego o szybę 
mężczyzny. Wtem mężczyzna ten podrywa się i prostuje. Stoi teraz na samym środku 
autobusu, trzymając się lewą ręką oparcia. Wanda czuje plecami drżenie dużej 
dłoni. 
– 
Siadaj pan! – woła kierowca. – Nic nie widzę! I nieznajomy siada, a raczej osuwa 
się na miejsce obok Wandy. Jego głowa pochyla się, ramiona opadają. Dziewczyna 
teraz dopiero spogląda wprost na niego. Jej oczy stają się niespokojne. Dotyka 
ukradkiem rękawa szorstkiej kurtki. Patrzy na swoje palce. Jest na nich krew. 
Przygryza wargi. Obserwuje mijane drzewa lasu. 
– 
Panie Walenciak, niech pan przystanie koło Bukowego! – woła do kierowcy. – To 
już niedaleko! 
– Będzie pani dziedziczka po ciemku lasem chodzieć? – odkrzykuje szofer. 
– 
Mam kawalera, co mnie obroni! – obwieszcza równie głośno dziewczyna. – Znajomego 
spotkałam! Tylko pijany. – Jak pani dziedziczka z Niemcami sobie daje radę, to 
ze znajomym nie miałaby dać? – odzywa się chłop siedzący z lewej. Niektórzy 
pasażerowie uśmiechają się. 
– Święta prawda, ale ze znajomym to kobicie nieraz gorzej dać radę niż z 
nieznajomym – wzdycha któraś z pasażerek. – A już z pijanym chłopem najgorzej. 
–
Ani nie mogę uwierzyć, że gajowego zastrzelili – pochlipuje inna starowina. 
–
Jest! Bukowy! – oznajmia kierowca. Autobus zatrzymuje się. Dookoła drzewa lasu. 
– Wyjdę. Dziękuję pani – rzuca szeptem mężczyzna siedzący obok Wandy. Podnosi 
się i zmierza do wyjścia pierwszy. 
–
Z Panem Bogiem – mówi Wanda. 
– 
Niech Bóg prowadzi! – odpowiadają głosy. Dziewczyna niepostrzeżenie pomaga 
wysiąść 
nieznajomemu. Autobus rusza. Zostają sami w ciemnościach. 
–
Na następnym przystanku sprawdzają wszystkich – mówi dziewczyna. – Może pan iść? 
Stąd mamy osiem kilometrów. 
–
Chyba... nie przejdę. Ja jestem... 
–
Wiem, wszystko wiem. 
– 
Co pani... wie? – pyta mężczyzna ochryple. – No, co pani wie?! – wykrzykuje 
nagle, chwyciwszy jej ramię. Dziewczyna patrzy na jasną plamę jego twarzy. 
– Co wiem – wystarczy. Proszę... spokojnie. Teraz tędy. Podprowadzę pana za 
dębowy 
zagajnik. Tam pan na mnie poczeka. Przyjadę bryczką. Prowadzi go ostrożnie, 
podtrzymuje. Potem sadza na ziemi i znika”. 
Telewizja transmitowała mecz bokserski z Londynu. Na tarasie tranzystorowe radio 
grało tango i tańczyły dwie przytulone pary. Tam gdzie zaszło słońce, wciąż 
jeszcze niebo przekazywało wodzie jeziora szkarłatną poświatę. Kontury drzew 
stawały się coraz to wyraźniejsze. 
– Zwariowałam – westchnęła Irena. 
– 
Zrobiliśmy to jednocześnie. Mamy zdecydowane odchylenie od normy – śmiał się 
Sachajew. – To, co robimy, jest występkiem przeciwko zdrowemu rozsądkowi. I 
pomyśleć – normalni ludzie spędzają każdą wolną chwilę na plaży. Opalają się, 
pływają, flirtują. A my nie tylko pracujemy, ale jeszcze później, w czterech 
ścianach albo na tarasie, jakieś tam bajeczki... 
– 
Chcę cię pocieszyć. Każdy z zespołu jest przekonany, że oboje po prostu nie 
wychodzimy z łóżka. To się zresztą często zdarza aktorom grającym w duetach. 
Ileż było z tego powodu dramatów, rozstań, rozwodów... 
–
Jesteś cyniczna. 
–
Okropnie. Nie wiedziałeś? W dodatku nie mam pojęcia, co nas opętało. 
– 
Ja tam się nie dałem „opętać”. Traktuję to jak zabawę. No, może trochę jak... 
warsztat aktorski. To na pewno nie jest złe dla wyobraźni. 
– 
Oczywiście. Grunt to racjonalne myślenie – wzruszyła ramionami. – Jeśli 
zakłamanie ma ci poprawić humor, to się... baw. O co ci chodzi tak naprawdę? – 
spojrzała mu prosto w oczy. Cóż to za dziwaczne uczucie! Chwilami mogłabym 
przysiąc, że znam go od dzieciństwa. 
– Jesteś wprowadzona w nasz światek, prawda? – odparł po chwili, unikając jej 
spojrzenia. – Trochę się niepokoję, że jakieś plotki mogą dotrzeć do Larysy. 
Jest teraz bardzo słaba i rozumiesz... Ten dramat. Ona w nim tkwi bez przerwy. 
Oderwałem się na siłę. Głównie ze względów „ekonomicznych”. Do tej pory 
solidarnie, wspólnie, od świtu do nocy. Ale pieniądze... koszty będą rosły. I 
stale myślę, o ile mam więcej spokoju od niej. Larysa ciągle na pierwszej linii. 
Do mnie pisze, że wszystko w porządku, ale wiem, że jest inaczej. Co to w ogóle 
znaczy „wszystko w porządku”. Nikt z ludzi nie może powiedzieć, że jest z nim 
wszystko w porządku. A już ona w tej sytuacji... chyba, że próbuje wmówić sobie 
samej. 
Irena wstała, podeszła do drzwi wiodących na balkon i zatrzymała się, wsparta o 
nie plecami. 
– 
Nie wolno ci, z racji własnej odrębności, istnieć w poczuciu winy! To pewne, że 
jesteś szczęśliwszy od innych. Nie patrz tak na mnie! Bo jesteś! Masz 
wyobraźnię. Nie żyjesz jednym życiem. Kochasz teraz, w obliczu nieszczęścia, 
mocniej niż kiedykolwiek przedtem. Pisz do Larysy jak najczęściej, serdecznie, 
ciepło i szczerze. Zrób jakieś fotki i prześlij. Niech sobie wyobrazi, jak tu 
jest. 
–
To jest myśl – ożywił się Sachajew. – Należy uprzedzić cios jakiegoś podleca. 
–
Jakiegoś anonimowego „przyjaciela”, to miałeś na myśli? Zdarzyło ci się już coś 
takiego? 
– 
Zdarzyło. To było w teatrze lub raczej związane było z pewną osobą w teatrze. 
Przyjechała niebrzydka reżyser. Grałem główną rolę, omawialiśmy wspólnie całą 
inscenizację, spotykaliśmy się po próbach... 
– I akurat kiedy byłeś naprawdę „bez skazy”, twoja żona dostała anonim. 
Natomiast kiedy tarzałeś się w rozpuście, nikt jej o tym nie doniósł. 
–
Jesteś najbardziej niebezpieczną kobietą, jaką znam – zachichotał. 
–
Gramy? – otworzyła zeszyt. 
– Jestem gotowy – odpowiedział jak na próbie. Usiadł bliżej. Oczy miał skupione. 
Piekielnie poważna zabawa – pomyślał. – Sam nie wiem, jak ją nazwać. 
– Słuchaj, ludzie grają w karty, wędrują po świecie, to może my także... – 
opuściła głowę. – Może to jest jakaś forma podróży... Czy ja wiem... 
–
Ty jesteś Don Kichotem, a ja Sancho Pansą. 
–
Kiedy to wymyśliłeś? – roześmiała się po swojemu. 
– 
Wczoraj były jatki. Setki trupów. Sam wykończyłem ze dwudziestu nieprzyjaciół. 
Tryumf, rozumiesz? Pełnia szczęścia. Wtedy pomyślałem, że atak na wiatraki... 
Jak to określić? 
– 
Nie określaj. Rozumiem. – Wciąż jeszcze nie zapalili światła, choć ściemniało. 
Nie od razu wysunęła dłoń z uścisku jego palców. 
„Obudziło go gdakanie kur i naszczekiwanie psa. Otworzył oczy i rozejrzał się. 
Pokój był duży, lecz bardzo niski. Łóżko brązowe, ozdobne, identyczne jak to, w 
którym leżał, stało obok, oddzielone nocną szafką z marmurowym blatem. 
Przywykł do spiętrzonych po chłopsku poduszek. Wydało mu się niezmiernie 
płaskie. 
W rogu, pod lewym oknem, znajdowała się umywalka z fajansową miednicą i dzbanem. 
Pod prawym – było biureczko z ozdobną nadbudówką. Po tej samej stronie wielka, 
ciemna szafa sięgała chyba gdzieś bardzo daleko. Nie miał sił, aby sprawdzić, co 
kryło się za nią. Dojrzał jeszcze tylko naftową lampę z różowym kloszem, 
zwisającą u pułapu. 
Skrzypnęły drzwi w przyległej izbie, a potem ktoś pchnął wiodące do pokoju, w 
którym leżał. Nie usłyszał kroków, toteż zdziwił się czując czyjś oddech. 
Odwrócił głowę i uśmiechnął się. Tuż obok dojrzał głowę psa. Wielki wyżeł 
przyglądał mu się brązowymi oczami, po czym obwąchał twarz. Leżący pozwalał na 
to, zamknąwszy oczy. 
– Pies. Dobry pies – powiedział słabo albo zdawało mu się, że to zrobił. 
Pies pomachał ogonem i wyszedł. Ustiechow spróbował zmienić pozycję, lecz 
przeszywający ból prawego ramienia najpierw go otrzeźwił, a potem – gdy już 
minął – wprowadził w stan ni to snu, ni jawy. 
Pojawiła się ta sama dziewczyna, którą pierwszy raz zobaczył w autobusie. 
Podeszła do szafy, coś z niej wyjęła i lekko, jakby płynąc, zniknęła za drugim 
łóżkiem. Chciał jej coś powiedzieć, chyba podziękować za wszystko, co zrobiła. 
Otworzył już nawet usta, lecz nie miał na nic sił. Zapadał się gdzieś coraz to 
niżej i niżej. Tak chyba się umiera – pomyślał. 
– Spał pan dwa dni – powiedziała siadając na brzegu łóżka. 
Wszystko wydało mu się naraz piękne – ona, szafa, obrazy na ścianach. Poderwał 
się i usiadł pokonując ból tak wielki, że momentalnie się spocił. 
– Dziękuję. Zaraz idę. Niemcy mogą panią... 
– 
Spokojnie! – Przytrzymała go za rękę, jakby już uciekał. – Jest pan jeszcze 
bardzo słaby i musi pan wydobrzeć. – Podniosła się. – Pije pan herbatę czy kawę? 
– Herbatę – osłupiał. – Zresztą gdyby była kawa... 
– 
Jeszcze trochę jest. Dla specjalnych gości. Poruszyła się klamka i drzwi stanęły 
otworem. Wszedł pies. 
–
To jest Znak – wskazała go dziewczyna. – On wszystko rozumie.Wyszła i zaraz 
wróciła z pełną tacą. Kuchnia musiała być blisko.
– 
Moja babka także była Rosjanką, córką carskiego generała. Zakochała się w moim 
dziadku i 
zerwała z rodziną. Jak pan się czuje? 
–
Nie jestem głodny. 
–
Zje pan. Proszę zaczynać. Pomóc panu? 
– 
Nikt tu nie przyjdzie? – spojrzał w stronę okien. – Mam na myśli, czy Niemcy... 
Nie może się pani narażać. 
– 
Pewno, że nie mogę – wzruszyła ramionami. – Powinien się pan ogolić. Wygląda pan 
jak Rasputin albo Iwan Groźny. Zacznie pan wreszcie jeść czy nie?! –fuknęła 
ostrzej. – Posmarować panu chleb? To miód. 
– Proszę bardzo. – A może pan woli z serem? 
– 
Wolę z serem. – Wydała mu się taka piękna, że zamknął oczy. Dawno nie widziałem 
kobiety – pomyślał. 
–
Dlaczego pani to zrobiła? 
–
Nic nie zrobiłam. Zaraz jadę do miasteczka. Od teraz będzie pan leżał w piwnicy. 
–
Rozumiem. – Upił trochę kawy z kubka, który zbliżyła do jego ust. 
– 
Nic pan nie rozumie. Ale to jeszcze lepiej. Przejrzałam pana papiery. Wszystko 
wiem. Pan się chyba nie dziwi. 
–
Nie dziwię się. 
–
Te papiery trzeba będzie spalić. 
– 
Zaraz wstaję i idę. – Zaczerpnął tchu. – Jeśli jedzie pani do miasteczka, to 
mogłaby mnie pani... czy ja wiem – wysadzić gdzieś po drodze. Jak się nazywa to 
miasteczko, do którego pani jedzie? 
–
Mielów. 
–
Mielów? W takim razie tu jest blisko... 
–
Gestapo. To chciał pan powiedzieć? 
–
Ale lasy niedaleko. Wysadzi mnie pani w lesie. Dam sobie radę. 
– 
Dobrze. Proszę bardzo. Aha, jest trudność, że tak powiem, obiektywna. Nie ma pan 
już ubrania. Gościło zbyt wielu lokatorów i dlatego poszło z dymem. Czy zawsze 
pod marynarką nosi pan rubaszkę? Taka bluza nazywa się rubaszka, prawda? 
– Też ją pani spaliła? 
– 
Proszę, jakie się panu naraz zrobiły złe oczy! Wszystko, co było zaszyte, jest w 
moim posiadaniu. Podobnie jak pan, dopóki nie będzie pan w stanie odejść bez 
ryzyka. Jasne? 
– Poniekąd. – Spojrzał jej prosto w oczy. – Proszę o zwrot moich rzeczy. 
– 
Czekają już na pana w piwnicy. – Wstała. Zobaczył dopiero teraz, że była w 
spodniach i butach do konnej jazdy. 
– 
Ta piwnica pana zdziwi. Została zbudowana trochę... – Zmarszczyła brwi. – No, 
różni się ona nieco od normalnej, chłopskiej. 
– Nie jestem w chłopskim domu. 
– 
A nie jest pan. – Rozejrzała się jak gdyby dostrzegając wszystko po raz 
pierwszy, i było w tym jej spojrzeniu trochę dumy. – Ale piwnica z jeszcze innej 
„parafii”. 
–
Ma pani jakieś stare ubranie? 
–
Pewno, że mam. 
–
Proszę mi je dać. Sprzedać – poprawił się. 
– 
No, ile pan za to oferuje? Angielska wełna. – Wyjęła z szafy sportowy garnitur 
wiszący na ramiączku. 
–
Może pani wziąć wszystko, co mam. 
–
Dobra. Jutro zrobimy interes. Teraz się spieszę. – Spojrzała na zegarek.W tej 
samej chwili z oddali dobiegły mocne uderzenia zegara wybijającego godzinę.
–
Jest pani tu zupełnie sama? Przepraszam, że pytam, ale... 
–
Rozumiem. Są jeszcze Szymon i Miecia. Miecia! – zawoła niespodziewanie, lecz 
nikt się nie zjawił ani nie odpowiedział. – Musiała wyjść po chrust. Dookoła 
lasy. Z nich się żyje. W nich się kryje. Będzie pan jeszcze jadł? 
–
Nie, dziękuję. Podniosła tacę. 
–
Kawy pan nie dopił. To już zgroza. 
– 
Zaraz dopiję – sięgnął po filiżankę, a czyniąc to przechylił się nieco. Jęknął i 
opadł na poduszkę. Cały świat zawirował, stał się bólem. 
– 
Kula przeszła tuż obok aorty. Miał pan duże szczęście, ale i tak się pan 
wykrwawił. Krew była nawet w butach. 
Dziewczyna stała tuż obok, obserwując go chłodnymi oczami. Z wolna wszystko 
wracało na swoje miejsce. Ból odpływał. Twarz nieznajomej poszarzała tylko i w 
pokoju zrobiło się jakby ciemniej. 
– Więc będzie pan leżał w piwnicy. Zostanie pan zaniesiony. Ma pan jakieś 
pytania? 
Kiwnął głową przecząco. Stwierdził, że nawet ten ruch wyzwalał teraz ból 
promieniujący od ramienia gdzieś niżej. 
– 
W takim razie ja mam pytanie. – Dziewczyna oddala tacę kobiecie, która pojawiła 
się jak duch za jej plecami. – Pan jest Ustiechow? 
–
Przecież wzięła pani moje papiery. Wszystko jasne – odparł z zamkniętymi oczami. 
–
Na żadnym nie ma fotografii. Chcę, żeby pan sam potwierdził. Więc jak się pan 
nazywa? 
–
Borys Wiktorowicz Ustiechow. 
–
Nikt z waszych nie może tu przyjść! Pod żadnym pozorem. Rozumie pan? 
– 
A jak przyjdzie cały oddział? Jeśli zechce mnie odwiedzić? – Szarpnął nim żal 
tak wielki i taka owładnęła rozpacz, że poderwał się i opanowawszy ból i słabość 
usiadł na łóżku, opuściwszy nogi. Na więcej nie starczyło mu sił. Nie widział 
nic prócz czerni nocy. 
– Co pan wyprawia? Zwariował pan?! – dotarł do niego głos dziewczyny. 
Ona sama oddaliła się, zmalała jakby. Wszystko znowu nie miało znaczenia. Ktoś 
go niósł, szczekał pies, dudniły czyjeś kroki. Zapominał o świecie. Opadając 
gdzieś nieustannie, coraz to niżej i niżej, nie myślał”. 
ROZDZIAŁ SZÓSTY 
Cały zespół już drugi dzień pławił się w zupełnym nieróbstwie. Reżyser Woronkow 
szalał z wściekłości i nie odchodził od telefonu, wydzwaniając, do kogo się 
tylko dało. 
Nadleśnictwo i stacja epidemiologiczna w Wilinie powiadomiły kierownictwo 
produkcji filmu, że z powodu plagi wściekłych lisów w rejonie Nieszewa i 
Strzechowa nie zezwala się nikomu z zespołu wchodzić do lasu. Oznaczało to 
przerwanie zdjęć plenerowych aż do odwołania. 
– 
Są zupełnie jak dzieci – mówił Tagajew, który także ze słuchawką przy uchu 
obserwował z okna plażę. – Nasi aktorzy poszaleli. Gotowi się potopić ze 
szczęścia, że wreszcie za nic biorą pieniądze. 
– 
Tak! Z Sanepidem! – wrzeszczał do drugiej słuchawki Janowicz. – Mieliście 
wczoraj przywieźć jakieś trutki! No i gdzie one są? I jeszcze jedna sprawa – 
przecież te trutki dla człowieka nie są groźne! Nikt ich nie zje. Dzieci u nas 
nie ma! Mówię, że tu są sami dorośli! Ktoś do nas musi wreszcie przyjechać z 
ministerstwa. O jakich leśniczych wy mi mówicie? Fatalnie słychać. – Odłożył 
słuchawkę. – Wiem tylko, że dzisiaj przylatują dwa helikoptery. 
–
Co jest? – pojawił się drugi reżyser. 
–
Jacyś ważniacy przylatują do nas dwoma helikopterami. – Kierownik produkcji 
zapala fajkę. 
–
Podobno jeszcze dzisiaj. Może coś odkręcą. 
– W lasach to tu, to tam ktoś strzela – rzekł Nowak. – Pewno wybijają te 
wściekłe lisy. 
– 
Nawinąć by parę metrów taśmy z takiej akcji – westchnął operator Matusiak. – 
„Wściekłe lisy” – tytulik, mucha nie siada! 
– 
To jest myśl – zainteresował się Janowicz. – Ryszard – zwrócił się do Nowaka – 
jak Boga kocham, pomyśl o tym. Trzysta metrów i jest film bomba! Nikt czegoś 
takiego nie zrobił! 
Czas przecieka między palcami. Mam trzydzieści osiem lat i niczego jeszcze nie 
zdziałałem. Nie mam talentu, odpowiednich kontaktów czy co? Fakt – nie piję 
wódki i zalany nie potrafię się zdobyć na pijackie zwierzenia. Kto zna moje 
słabości? Ukrywam je. A to sprawia, że nikt nie potrafi się ze mną zaprzyjaźnić. 
Odsłanianie własnych braków przyciąga. Na dobrą sprawę zbliżyłem się do jakiegoś 
człowieka dopiero teraz. Zadziwiające. Ta Polka... Bajeczki, jakie sobie 
opowiadamy, konflikty, które tworzymy oboje dla tamtej, nie istniejącej pary – 
sprawiają, że znowu zaczynam w siebie wierzyć. Przecież niegdyś moim największym 
walorem była wyobraźnia, zdolność wymyślania sytuacji, umiejscawiania w nich 
siebie i innych. Potem stłamsiło to jakoś życie. Nawet moja miłość do Larysy i 
nasze wspólne szczęście stały się negatywne dla moich ucieczek w marzenia. Nie 
musiałem już niczego szukać, bo uznałem, że wszystko znalazłem. Świat w dwóch 
pokoikach z kuchnią. Świat w uśmiechach, słowach, pieszczotach. Ciepło, 
paraliżujące wolę i chęć walki. 
I tutaj, w Polsce dopiero, zacząłem znowu żeglować w nieznane. Jak zareagowałby 
Woronkow, gdybym mu?... 
„Panie reżyserze, chciałem pana poinformować, że równolegle do siebie powstają 
dwa filmy. Działają dwie ekipy”. – Wyobrażam sobie jego minę. 
„Nic nie rozumiem. O czym pan w ogóle mówi?” 
„Jestem partyzantem filmowym. Moja ekipa to też partyzanci”. 
„Pan oszalał!” –Woronkow przeciera po swojemu czoło. 
„O tak. Jestem wściekłym lisem”. 
Irena usiadła. Głowa Sachajewa znalazła się naraz w cieniu. Otworzył oczy. 
Widział owal ramienia, na który spływały jasne włosy. Wyżej było niebo. 
Rozgarnął stopami gorący piasek. Na boisku siatkówki toczył się właśnie mecz 
Polska-ZSRR. Dobiegały stamtąd podniecone głosy widzów i graczy. Oślepiało 
słońce. 
– Umarłem. Pływasz z nieboszczykiem! – chichotał Fiedia Famirow, który uczył 
pływania swą kolejną dziewczynę. Piszczała co jakiś czas, a wtedy Gruzin 
wypowiadał uspokajające słowa i znów słychać było tylko plusk wody. 
Ta mała to ja sprzed lat. Przecież w jej wieku zachowywałam się podobnie – 
śpiewałam, śmiałam się. To były chyba moje wyzwania rzucane naiwnie całemu 
światu. Piskiem oznajmiałam swe istnienie. Umiałam też naprawdę płakać. 
–
Mój płacz był na wyższym poziomie – powiedziała głośno. 
–
Przepraszam, nie dosłyszałem. – Sachajew wsparł się na ręku. 
–
Opaliłeś się, wiesz? 
–
Ty także. 
–
„No i jak się pan czuje? 
–
Dużo lepiej. Ramię prawie nie boli. Mogę już sobie pójść. Dziękuję za ubranie. 
–
Dzisiaj zmienię panu opatrunek. 
–
Dziękuję. 
–
Gdzież pan pójdzie? 
– 
Lasów nie brak. 
– 
Szukają pana Niemcy. Wyznaczyli nagrodę za ujecie pana. Było tu wczoraj dwóch. 
Pytali, węszyli... 
– 
To pani grała na fortepianie? Przepraszam. Co mnie to wszystko obchodzi. Proszę 
mnie wyrzucić. Na zbyt wiele sobie pozwalam. 
– Grałam. Często grywam. Dlaczego pan zamilkł? 
– 
Nie mam nic do powiedzenia. Ja w ogóle, proszę pani, nie jestem zbyt rozmowny. 
Nudziła się pani, co? Dlatego pani zeszła do podziemia? Dziwny Rosjanin, który 
jest w pani mocy. Można się z niego trochę pośmiać... 
–
Duszno tu panu? 
–
Duszno mi w pani domu. Z czego się pani śmieje? 
–
Z siebie samej. Ja zawsze śmieję się przede wszystkim z siebie. 
–
Kiedy mnie pani sprzeda? 
–
Musi pan jeszcze podrożeć. 
–
Dlatego jestem zamykany? 
– 
Przecież powiedziałam: w miarę upływu czasu będzie pan coraz to droższy. W tej 
sytuacji nie mogę dopuścić, aby pan uciekł. Czy to nie. jest logiczne? 
– Diabelnie. Podnieca to panią, prawda? Ktoś zamknięty, zdany na pani łaskę. 
– 
Ma pan – tu jest gazetka. Ostatni numer. Pańska Czerwona Armia zajęła wczoraj 
Lublin. I niech pan lepiej panuje nad sobą! Rozumiem, że pański oddział... 
–
Nie ma już mojego oddziału. 
–
Wiem. 
–
Co pani jeszcze wie? 
– 
Bardzo mało. Żyję tu w lasach. Nosa nie wyściubiam. – Podniosła się. – Cześć! Po 
przeczytaniu niech pan ją zniszczy. Jutro przyniosę nową. 
– Jutro chcę stąd odejść! 
– 
Niedaleko by pan zaszedł. Całe lasy otoczone. Division SS Flamand, nawet 
niemieckie oddziały pod dowództwem Hauptmanna Ernsta von Klebe, a to już 
rarytas, przyzna pan. Wszystko w celu oczyszczenia naszych lasów z partyzantów. 
Tylko że ich już tu nie ma. Pański oddział natknął się dwukrotnie na forpoczty 
głównych sił, idące od Torska pod dowództwem generała Bursche. 
– Od Torska, powiada pani... 
– 
Pan był w Torsku, wiem. Upił się pan w tamtejszej restauracji. Wkrótce będę 
wiedziała więcej. 
–
Niech pani już sobie idzie! – Twarz mężczyzny zmieniła się nagle. 
–
Co, przestraszył się pan? 
– 
Tak sobie myślę... na którą stronę pani gra? Ja takich ludzi, jak pani... 
Jeszcze nie mogę się w tym wszystkim połapać. Fortepianowe koncerty dla 
faszystów, gazetki konspiracyjne, dom nie zajęty na kwatery... 
– 
To jest dwór – wypalona rudera. Zostały właściwie tylko dwie izby. No, słucham, 
słucham... Mówił pan o moich koncertach dla faszystów. 
– Niech to wszystko diabeł porwie! 
– 
Co mianowicie? Czy mogę uprzejmie prosić, aby w mojej obecności i w moim domu 
zechciał pan nie używać tak zwanych «mocniejszych określeń»? 
–
Przepraszam. 
–
Chce pan coś jeść? 
–
Niczego nie chcę. Chociaż... Ma pani wódkę?” 
–
A na lody nie macie ochoty? – Fiedia przyklęknął. Oczy miał zdumione. 
– 
To jest Basia – wskazał korpulentną dziewczynę w kostiumie bikini. – Ci państwo 
grają ze sobą i stale omawiają role. Tak pracują, że aż niedobrze się 
człowiekowi robi. Cały zespół bierze z nich dydaktyczny przykład, rozumiesz? To 
stachanowcy współczesnego filmu. 
– 
Nie wygłupiaj się! – Sachajew śmiejąc się, trzepnął przystojniaka po ramieniu. – 
Przynieś lepiej te lody! 
– A więc, pani Basiu, jest tu pani na wakacjach? – włączyła się w rozmowę Irena. 
I dziewczyna zaczęła opowiadać, mówiła o sobie, o swoich planach związanych ze 
studiami, o rodzinnym Lublinie. Sachajew wtrącił raz i drugi jakieś słowa. – Ma 
pani rację, stomatolog to znakomity zawód – rzekł znowu. 
– 
Czysty, prawda? Pracuje się w określonych godzinach. A jeśli się wyjedzie gdzieś 
na prowincję... – Basia rozkręciła się wyraźnie – ...wtedy, z punktu widzenia... 
Pieniądze też trzeba brać pod uwagę... Jestem przekonana, że... 
„Uciekajmy!” – mówiły oczy Piotra.Wrócił Fiedia z lodami.
– 
Byłam w Moskwie. Lody macie wspaniałe! – oświadczyła dziewczyna. – Nie ma takich 
na całym świecie! 
– A skarbiec na Kremlu zwiedzałaś? Tu, w Polsce, big-beat macie dobry. – Fiedia 
zerknął w 
stronę Tagajewa, przechodzącego ze swym nieodłącznym radiem. –Skarbca nie 
zwiedzałam. Ogonek był za długi. 
– 
Trzeba było poczekać. – Fiedia położył się na piasku. – Ona nie chce wierzyć, że 
mnie zabijają i że ginę w strasznych męczarniach. 
–
Zabijają go rzeczywiście – potwierdził Sachajew. 
–
Nożami? – spytała Basia.W tym momencie oczy Fiedi błagały o litość.
–
Nożami. Krają go, przebijają. Na końcu obcinają mu głowę – rzekła Irena. 
–
O Boże! – Dziewczyna otoczyła Gruzina ramieniem. – Nie mogę sobie tego 
wyobrazić. – Ja też nie – powiedział Sachajew i ukrył ziewnięcie. – To serce. Za 
długo leżę na słońcu. – Podniósł się. 
Im więcej odkrywam jego słabości, tym staje mi się bliższy. Nawet hipochondria 
mi go przybliża – uprzytomniła sobie niespodziewanie Irena. Ogarnęło ją 
zdumienie. – Innego Borysa Ustiechowa nie potrafiłabym już sobie wyobrazić. 
– Ustiechow! – powiedziała. 
– 
Słucham. – Spojrzał w jej kierunku całkiem normalnie, jak gdyby takie właśnie 
miał nazwisko. 
–
Powiedz: „Wando, stałaś mi się bliska”. 
–
Mogę powiedzieć, ale to nie w moim stylu. 
–
Mówisz to jako Ustiechow? 
– 
Naturalnie. A jako kto mam mówić? – oczy jego wyrażały tak szczere zdumienie, że 
roześmiała się. 
– 
Znowu zaczynają. Nieprawdopodobni pracusie, mówiłem – Fiedia pocałował 
dziewczynę w ramię. Odsunęła się natychmiast z nadąsaną miną. 
–
Kobiety w twoim życiu, Piotrze Aleksandrowiczu? – szepnęła Irena i wstali oboje. 
–
Było kilka – powiedział wchodząc do wody. 
–
Nie wątpię. – Nakładała gumowy czepek w kwiatki. 
–
Masz niezły kostium – dodał zanurzając się. 
–
Niech cię diabli wezmą! – odparła. 
–
Co powiedziałaś? – wynurzył się na moment i przyłożył dłoń do serca. Stał tak 
przez chwilę, jak gdyby nasłuchując. 
– 
Nagle ogromnie pobladłeś – Irena usiadła na piaszczystym dnie. Ponad 
powierzchnię wody wystawała tylko głowa. 
–
Fatalnie się czuję – odpowiedział natychmiast, jak oczekiwała. 
–
Może lody ci także szkodzą? 
– 
Gadzie! Ohydo! Jesteś podła dla każdego z nas. Dla tamtego także! – Sachajew 
wykrzywił się złośliwie. 
–
Z Ustiechowa też kawał hipochondryka. 
–
Ale go kochasz. 
–
Jeszcze nie. 
–
Ale już ci w sercu coś pika. 
–
Okazuje się, że odpowiadają mi słabi mężczyźni. 
– 
W takim razie nie wiem, kto jest silny. Partyzant – zabijaka nie znający trwogi, 
czy wybitny aktor, bardzo męski, sam urok... – śmiał się także. 
– Występujemy w trzech osobach!... – chichotała jak szalona. – To boskość! 
– 
Wyniszczasz mnie, rozrywasz mi serce. – Chwycił ją za ramiona. Racja! Gramy 
naraz w dwóch... dwóch filmach... 
– 
I działamy w rzeczywistości. – Roześmiana, spoglądała prosto w jego oczy. – Nie 
mogę, wszystko mnie boli. Już dawno tak się nie śmiałam. 
– Zbliża się nasza „rzeczywistość”. – Aktor wskazał Woronkowa. 
– 
Powinniście oboje występować w „Rose Marie” lub w „Swobodnym wietrze” – rzekł 
reżyser podchodząc. – Nastroje, widzę, iście szampańskie. 
– A u was, Stefanie Maksymowiczu, ciągle wściekłe lisy? – Sachajew zapalił 
papierosa. 
– 
Lisy nie żartują. Podobno pogryzły jakichś turystów. I to musiało stać się 
akurat, kiedy plenery miałem rozkręcone. Teraz tylko brakuje, żeby zaczęło lać. 
Wtedy – koniec. Czy wam w ogóle zależy na tym filmie? 
–
Wątpi pan reżyser? – Irena zbliżyła się. Woronkow uniósł głowę, lecz zaraz ją 
opuścił. 
–
Przyznam się wam... – zaczął bardzo wolno. – Można zupełnie szczerze? 
–
Prosimy – odezwał się Sachajew. 
–
Więc tak. W zespole już krążą o was obojgu plotki, że... mówię z przyjaźni, 
wśród tylu ludzi jest pewna osoba... Jak to powiedzieć?... Osoba, która uważnie 
patrzy i słucha. No, rozumiecie. Przecież jesteśmy dorośli. Spędzacie oboje ze 
sobą masę czasu, nie udzielacie się zupełnie. Przesiadujecie w swoich pokojach. 
– 
Co robimy, to nasza i wyłącznie nasza sprawa – odparł Piotr zmienionym głosem. – 
Nie wiedziałem, że do moich obowiązków będzie należało „udzielanie się”. 
Staje mi się coraz czytelniejszy i piekielnie bliski – pomyślała znowu. – Kiedy 
się denerwuje, blednie. Chciałabym otoczyć jego barki ramieniem i pocieszać. A 
przecież się w nim nie zakochałam. 
– 
Czy ta „osoba” szpieguje także zakochanych? Bo zakochałam się w Piotrze 
Aleksandrowiczu – powiedziała. Zdążyła mrugnąć i jej partner pojął od razu. 
– A ja zakochałem się w Irenie i Bronce jednocześnie. Zrobiłem to na zabój, jak 
straceniec. 
– 
Ja nie muszę mówić, że kocham także bohaterskiego partyzanta Wołodię Josifowicza 
Morochowa. Pragnę ponadto zapewnić, że z obu tymi panami tarzam się w rozpuście. 
– 
Nie wytrzymam z wami! – Woronkow pojął dopiero teraz i zaczął podrygiwać sapiąc 
śmiesznie i wydymając policzki, co było u niego wybuchem wesołości. 
– Przyznam się, że trochę mi ulżyło – rzeki wreszcie normalnym głosem. 
– 
Nam odwrotnie. Jeszcze do tego wrócę – rzekł Piotr. – Mała gierka i już 
uwierzyliście, Stefanie Maksymowiczu? 
– 
Niech wam będzie, tarzajcie się, bylebyście dobrze wypadli w filmie. I ja 
właśnie... to dla mnie najważniejsze. Trudno mi ująć w słowa... gracie 
poprawnie. Formalnie nie mogę wam nic zarzucić, ale... brak w waszej grze czegoś 
istotnego, jakiegoś ocieplającego elementu, że się tak wyrażę, o ponadczasowym 
charakterze. 
– 
Ponadczasowym czy ponadklasowym? – wtrąciła. Uśmiechnęła się widząc strofujące 
spojrzenie Piotra. 
– Jesteście dla mnie trochę zbyt... wyrafinowani. – Małe oczka reżysera błysnęły 
gniewnie. – Przekazałem wam swoje wrażenie, jakieś ulotne odczucie dotyczące 
pracy. Czy to źle? Przecież i wam chyba zależy... 
– 
Drogi Stefanie Maksymowiczu, jeśli pamiętacie, to jakieś dwa tygodnie temu oboje 
zadaliśmy wam pytanie, czy do scenopisu można by wprowadzić zmiany. Pamiętacie 
naszą rozmowę? 
– 
Pamiętam. To było bez precedensu. Rzecz niedopuszczalna. Scenariusz ten, jak 
każdy skierowany do produkcji, został zaakceptowany komisyjnie, więc oczywiście 
nie zrozumiałem wtedy waszych zastrzeżeń. Zresztą i tak były kłopoty ze 
skierowaniem. 
– 
Dlaczego, można wiedzieć? – Sachajew pochylił się i sięgnął do swej torby. Wyjął 
paczkę papierosów. 
– Jak to „dlaczego”? Zadziwiające pytanie! Przecież znacie tekst! Mało w nim 
śmiałych scen, drapieżnych dialogów?! – Woronkow przyjął ofiarowanego mu 
papierosa i zapalił. Drżały mu palce. Był świadom, że to oboje widzą, i jeszcze 
bardziej się zdenerwował. 
Irenie zrobiło się go żal. Jest tak mały, że stać go jedynie na robienie filmów 
o dużej liczbie statystów. My oboje to jedni z nich. Nie szkodzi, nadrabiamy to 
jakoś. Spojrzała na Piotra. Ten skinął nieznacznie głową. Znaczyło to: „Masz 
rację. Trzeba kończyć, bo to i tak nic nie da”. 
– 
Zobowiązujemy się zagrać nasze role jak najlepiej – rzekł uroczyście aktor. – W 
tej właśnie chwili zrozumieliśmy oboje z Ireną, o co chodzi. Powinniśmy zbliżyć 
się do dramatu tamtej walczącej wioski. Grać nasze role naturalnie, po ludzku. 
–
Ale okresami z pewną wzniosłością, patosem – wtrącił reżyser. 
–
Z patosem, oczywiście. – Irena westchnęła niepostrzeżenie. 
– 
No, więc – w porządku. Dogadaliśmy się. Jutro scena w szkole. Chyba największa i 
najpiękniejsza. Śmierć za oknami, a tu – nauka. Do zobaczenia! – reżyser odszedł 
tak szybko, że nie zdążyli odpowiedzieć. 
–
Zazdroszczę mu. Wracamy, prawda? – Sachajew zaczął się ubierać. 
–
Czego mu zazdrościsz? 
– 
Pewności, że to, co robi, jest dobre. Obserwowała, jak skacze na jednej nodze, 
przechyliwszy głowę i naciskając palcem ucho. Po chwili, znowu śmiesznie 
tańcząc, zaczął naciągać spodnie. Przed nałożeniem butów dokładnie otrzepywał 
piasek ze stóp. 
Oto nasz aktorski ekshibicjonizm, nasz sposób bycia. Wspólne garderoby nauczyły 
nas robić jawnie to, co inni uznaliby za wstydliwe. Piotr może mnie w każdej 
chwili poprosić o wymasowanie mu pleców, wypranie koszuli. Wiem jednak, że będę 
mogła liczyć na jego pomoc w zrobieniu zakupów, reperacji zepsutego buta, 
nacieraniu maścią przeciwreumatyczną, jak też w tysiącu innych spraw, choćby 
najbardziej intymnych. I oto okazuje się, że dla pewnych zawodowych 
przyzwyczajeń nie ma granic. Ze wszędzie są takie same. 
– Jeździcie z waszym teatrem na prowincję? – spytała. 
– 
Jasne. Rozkoszne wypady! Uwielbiam to. Lodowaty autobus rozgrzewa się zwykle 
dopiero wtedy, gdy dojeżdżamy na miejsce. A tam – nowa lodówka pod tytułem „sala 
imprez” lub „teatralna”. Odpowiednio piękne garderoby, wspaniały hotel. Ale 
ludzie – cudowni! Chciałoby się tam żyć. Też to masz? 
– 
Wiecznie przeprowadzam się w myślach do nowych miejsc i zaczynam wszystko od 
początku. 
–
Zaczynasz sama czy z rodziną? 
–
Różnie. Przeważnie sama. 
–
U was nigdzie nie ma kawioru? 
– 
Surrealistyczne pytanie. Skąd ci przyszedł do głowy kawior? U nas są kłopoty z 
mięsem i z prawdą. Z mięsem „przejściowe”. 
– 
U nas także – uśmiechnął się. – Optymistyczne, że bardziej jesteśmy 
„przejściowi” niż te kłopoty. Przechodzimy, przemijamy... 
– Partyzant nie może mieć chandry. 
– 
Partyzant też człowiek.– Partner Ireny nagle wytrzeszczył oczy. – Swobodnego 
oddechu nie ma, rozumie pani? Duszę się! Proszę mnie wyzwolić! – Znajdowali się 
już na schodach foyer. Głos Sachajewa zabrzmiał donośnie. Irena śmiała się. 
Panienka siedząca za kontuarem recepcji spojrzała zdumiona. Aktor przyklęknąwszy 
opodal palmy, pochylił się i przywarł do kamiennych stopni. W tej pozycji, z 
dołu, był prawie niewidoczny. Recepcjonistka nie podnosiła słuchawki dzwoniącego 
właśnie telefonu. Wstała i zamarła wlepiwszy oczy w aktora. 
–
Wyzwalaj mnie! Strzelaj! – rozkazał Piotr swej partnerce.Irena uniosła rękę i – 
bum! – strzeliła od razu.
–
Ja ciebie... zawsze!... – Rosjanin chwycił się za serce. – Byłaś... dla mnie... 
Jedyna!... 
– 
Umieraj szybciej! To nie opera! – Irena śmiała się jakoś nienaturalnie. – Konaj. 
Bo spóźnimy się na obiad. 
– 
A więc... dowiedz się, nie zdradziłem! Kocham cię! – Sachajew wywróciwszy 
oczyma, rozkrzyżował ramiona i tak już został. 
– Brawo. – Irena pomogła mu wstać. – Zrobiłeś to świetnie. Jakoś pobladłeś. Źle 
się czujesz? 
– Dobry aktor powinien umieć doprowadzić siebie do prawdziwego zawału! – 
wykrzyknął. – Być albo nie być! – Zbiegł kilka stopni i zatrzymał się przed 
recepcjonistką. 
–
Co pani na to powie? 
–
Ja... proszę pana, myślałam, że... panu coś jest. – Dziewczyna mówiła bardzo 
cicho. 
–
Jesteś wariat – szepnęła Irena. – Co ci się nagle stało? 
– 
Wracam do swojej zwykłej formy. Drżyj teraz, bo zmiażdżę cię swym talentem. 
Zdominuję, sprawię, że staniesz się blada i bezbarwna! 
– 
Oj, dzieci, znowu kotlet mielony. – Od strony sali restauracyjnej nadchodził 
Fiodor Kliszenko. – Źle nas karmią. Piwa zabrakło. Istna groza! Co wy – kochacie 
się? No, to kochajcie, kochajcie. Ja nikomu nie powiem. Kiedy z jedzeniem 
krucho, to tylko miłość zostaje i sztuka. 
– Bierzemy to drugie. Dobrze powiedziane. To kiedy giniecie, Fiodorze 
Piotrowiczu? 
– 
Jutro, jak dobrze pójdzie. Już bym chciał. Do domu pilno. Wyście chyba 
zdradzili. Bo skąd by Niemcy wiedzieli tak dokładnie, gdzie nasz oddział 
zaatakuje. Popijaliście ostatnio, podbawialiście się z kobietkami... Oj, drań, 
drań... 
– 
Ja, nieskazitelny dowódca oddziału, miałbym zdradzić? – Sachajew wyprostował się 
i zmarszczył brwi. – Milczeć! Pod ścianę każę! Kul nie pożałuję, przysięgam! 
– 
Litości, barin! Kijów jeszcze chcę zobaczyć! – Brodaty Kliszenko wywrócił oczyma 
i przyklęknął. 
– 
Czy on nie jest piękny?! – Piotr podniósł brodacza i przycisnął do piersi. – 
Widząc go, chce się człowiekowi żyć! Zaczyna się na nowo wierzyć, że świat nie 
zwariował. 
–
Wmawiasz w nią! – Ukrainiec stanął przed Ireną i położył ręce na jej ramionach. 
– Wmawia, tak? Różne rzeczy mówi? A ty mu wierz albo udawaj, że wierzysz, bo 
taka zasada, takie prawo. Wy mądrzejsze od nas, ale udajecie, że wierzycie w 
nasze słowa. Udawanie słabości to wasza mądrość. – Przeniósł spojrzenie swoich 
bladoniebieskich oczu na twarz Sachajewa. – A ty z nią nie igraj, bo uczciwa. 
Dziecko powinieneś z nią mieć. Żegnajcie. Jutro umieram. – Brodacz pokłonił się 
przed Ireną i odszedł. 
– 
Nigdy nie wiadomo, kiedy gra, a kiedy jest sobą naprawdę – powiedział Piotr. – 
On chyba sam tego nie wie. 
– 
Słyszałeś, co powiedział, że mogłeś się wygadać po pijanemu o akcji, którą miał 
wykonać twój oddział? 
– Tak. To rozbija monolit mojej nieskalanej osobowości. 
– 
Komplikuje, pogłębia ją. W tym coś jest. Wyobraźmy sobie, Wanda ma u siebie 
kompletnie rozbitego człowieka. Przecież Ustiechow obciążałby się – i słusznie – 
winą. Wiedziałby, że stał się sprawcą rzezi. To o wiele dramatyczniejsze. 
– 
Przerażająca sprawa. – Piotr westchnął. – Już się nie wyzwolimy! Pomyślę nad tym 
i może przygotuję jakieś notatki. Chyba masz już dość. To jakaś obsesja. 
Przyznasz, że w tym zaczyna być coś nienormalnego. Wejdź! – otworzył drzwi do 
swego pokoju. Na stole, obok szklanki z nie dopitą kawą, leżały zapisane kartki 
papieru. 
– 
Ja też naszkicowałam dwie sceny – szepnęła. – Sama nie wiem, po co to robię. – 
Usiadła i zapaliła papierosa. – Twój balkon wychodzi na zachód. Masz ładniejszy 
widok niż ja. 
– Więc może dać temu spokój? – Piotr zaczął przechadzać się po dywanie. 
Jeśli objawienie zdenerwowania lub napięcia nie ma wyglądać groteskowo, scena 
powinna być o wiele większa – pomyślała. – Obecne wnętrza zmuszają raczej do 
monologów wewnętrznych. 
–
Rzecz robi się ponadczasowa – powiedziała niezdecydowanie. – To jest chyba 
fajne. 
–
„Ponadczasowa” – parsknął ironicznie. – Ponadczasowy to jest Szekspir. 
– No, to robimy przynajmniej coś prawdziwego – opuściła głowę. – Coś, co jest 
nam potrzebne. Moglibyśmy ostatecznie zagłębić się po uszy w filmie Woronkowa, 
wyżywać się w dyskusjach na temat bzdurnych scenek i dialogów, pić wódkę, grać w 
ping-ponga albo... uwodzić się wzajemnie. 
– Nawet nie pojechałem z wycieczką do Krakowa – Piotr wypił resztkę kawy. – 
Najdziwniejsze, że już nie potrafię odtworzyć, jak to się właściwie zaczęło. 
Siedziałem wczoraj do drugiej w nocy i pisałem – burknął. – Słuchaj, spóźnimy 
się znowu na obiad. 
–
Ja pisałam do pierwszej. Moim zdaniem, z tego robi się coś w rodzaju sztuki. 
–
Słusznie. To nie gatunek, a „coś w rodzaju”. Ni to sztuka, ni bajka, ni 
scenariusz! 
– 
Mów ciszej! Nie wszyscy muszą o tym wiedzieć – przejrzała się w lusterku i 
poprawiła sobie oczy. 
–
Bogu dzięki, że nie wiedzą. Uznaliby nas za nienormalnych. I słusznie. 
–
Tak myślisz? Naprawdę tak myślisz?! 
–
Teraz ty się wydzierasz. – Sachajew odstawił pustą szklankę. 
–
Nie wydzieram się. Odpowiedz! 
–
Marzę o mielonym kotlecie. 
–
Tchórzu! 
–
Zdaje mi się, że znam cię już ze sto lat. 
–
Odpowiesz czy nie? To ma być partyzant. 
– 
Nie mogę na ciebie patrzeć, Polaczko! – Rozrzucił ramiona i przeciągnął się. 
Wstał. – A tak naprawdę to chyba coś w tym jest. Przecież nie zdumieliśmy do 
tego stopnia, aby bezkrytycznie ciągnąć jakąś tam kiczowatą aferę, gdyby nic w 
niej nie było. To mogłoby nas porwać na dzień albo dwa. No, na tydzień. Ale my 
przecież... 
–
Dzisiaj mija szesnasty dzień – powiedziała cicho. – Skończ! 
–
Nic więcej. Chciałem powiedzieć, że po prostu... ciężko pracujemy. 
– 
I bawimy się jednocześnie – dorzuciła. 
–
Ja tam się nie bawię. Coraz mi trudniej. Obiadu już nie zjemy. 
–
Niech szlag trafi obiad! – zapaliła papierosa. – A może to książka? 
– 
Książka – roześmiał się. – Zaraz. To zaczyna być coraz zabawniejsze. Odbija nam. 
Teraz stało się wreszcie wszystko jasne. Jesteśmy parą grafomanów. „Całuję twoją 
dłoń, madame”. Partyzant Ustiechow odmeldowuje się, przestaje istnieć! 
–
Nie wierzę. Partyzant Ustiechow nie poddaje się tak łatwo.Nie odpowiedział na 
uśmiech swej partnerki.
–
Wierz albo nie. Mam już tego dosyć. 
Ciemność. Pustka. Która to może być godzina? Na pewno koło drugiej. Coraz gorzej 
ze mną. Dwie tabletki elenium i ani mowy o spaniu. Już trzecia noc tego rodzaju. 
Nieunormowane życie erotyczne. Brak spełnień, stres. Przedwczesne przekwitanie. 
Tęsknota za rodziną. Wszystko bzdura. Ludzie wymyślili łatwe tłumaczenie 
bezsenności. Jestem pewna, że Piotr nie śpi także. Leży jak ja i myśli. Mogliśmy 
przeżyć romans. A jeśli nie romans, to przygodę. Jest przecież przystojny, 
pociągający, podoba się kobietom. Kilka razy byłam nawet o niego zazdrosna. Do 
czego dążę? Co ty właściwie chcesz osiągnąć, naiwna Irenko, lubiąca bajki? Marzy 
ci się aktorstwo, i to wielkie, reżyserowanie, pisanie. A omnibusem nie jesteś. 
Orłem intelektu także nie. W twojej rodzinie, jakby daleko nie sięgnąć, nikt nie 
błysnął szczególnym talentem. Dowcipkowali, mówili anegdoty... Genów odporności 
psychicznej nikt ci nawet nie przekazał. Dziadek Bonawentura coś tam podobno 
pisał w czasie zesłania, jakieś wiersze. Podobno tęsknił za krajem, więc... 
ogrzewał tę swoją Syberię, jak potrafił. Dlaczego tak mnie porwała sprawa tego 
partyzanta? Co w niej zobaczyłam? Że trzeba wreszcie coś choćby przybliżyć do 
prawdy? Przecież cierpię teraz, kiedy wiem, że Rena i Czesław... A więc 
niewiedza lepsza? Pustka. Nie będę płakała! Zasnę. Muszę wreszcie, do diabła, 
zasnąć, bo nazajutrz będę wyglądała jak straszydło. 
ROZDZIAŁ SIÓDMY 
– Uwaga! Zaczynamy. Proszę wszystkich na plan! – odzywa się megafon. 
Do załamań gruntu przypadają młodzi mężczyźni w mundurach Wehrmachtu. Tu i 
ówdzie stoją okopane cekaemy i miotacze granatów. Dwa zielonkawe motocykle 
zaczynają warczeć. Zbliżają się do nich niemieccy oficerowie. 
Na wzgórzu wioska. Palą się niektóre chałupy. Pomiędzy opłotkami kilkanaście 
kobiet z karabinami i automatami w dłoniach. Wśród nich pojawia się Morochow. 
–
Kolega Sachajew, bardzo proszę nieco w prawo, bliżej drzewa! – dudni megafon 
reżysera. Łazik z kamerzystami rusza wolno w stronę zabudowań. Zatrzymuje się 
opodal drogi. 
–
Świece dymne! – wydziera się jeden z operatorów. – Dajcie więcej świec! 
– Czy wszyscy gotowi? – pyta przez megafon reżyser Nowak. Rozgląda się. Cały 
zespół zamiera, trwa bez ruchu. Ryszard Nowak kiwa głową. 
Przed kamery wybiega dziewczyna z czarną tabliczką. Na małym prostokącie 
wypisano kredą kolejny numer sceny. 
– Uwaga! Klaps! – woła z przejęciem i zamyka z klekotem ramkę. Cofa się. 
Karabiny maszynowe oblegających wioskę Niemców zaczynają palbę natychmiast. 
Obrońcy odpowiadają z razu pojedynczymi strzałami. Morochow ma głowę przewiązaną 
zakrwawionym bandażem. Kobiety, którymi dowodzi, strzelają bez przerwy. Wśród 
nich, za kamiennym osypiskiem, leży Bronka. W jej rękach pepesza. Twarz 
dziewczyny spocona, pokryta kurzem. Za jednym z domów wybucha granat. Budynek 
staje w płomieniach. Bronka podrywa się i biegnie. Nad drzwiami napis: „Szkoła”. 
Dziewczyna zawraca. Biegnie teraz drogą pomiędzy domami. Jest już przy 
kościelnej dzwonnicy i pociąga za sznur. Dzwon bije na alarm. Na ulicę wysypują 
się mieszkańcy wioski. Pomimo świszczących kul i wybuchających granatów 
organizują pod przewodem Bronki akcję gaszenia płonącego budynku szkoły. Sama 
organizatorka jest z nimi bardzo krótko. Wiadra wody wylewane na płonący dach 
sprawiają, iż pożar zostaje zażegnany. Dziewczyna porywa swą pepeszę i wraca do 
walki. Właśnie naciera tyraliera Niemców. Na czele biegnie oficer. Atakujący są 
coraz bliżej. Na próżno młode kobiety broniące wsi mierzą i strzelają jak 
automaty. Biegnący co jakiś czas przypadają do ziemi i stają się niewidoczni. 
Morochow decyduje się nagle. Odbezpiecza granat i przeskakuje kamienne osypisko. 
Rzuca granat. Później, biegnąc na spotkanie Niemcom, ciska drugi i trzeci. Pada. 
Oczy Bronki wyrażają niepokój. Wstaje. 
– Naprzód, kobiety! Pokażemy im! – wykrzykuje załamującym się głosem. 
– 
Hurra! Hurra! – Obrończynie wioski wypadają poza okop i biegną w stronę 
nieprzyjaciół. Przywierają do ziemi. Strzelają teraz w uciekających. 
– 
Dość! Zawracajcie! – rozkazuje Morochow i podnosi się. – Teraz trzeba... 
Podbiega do niego Bronka i o coś pyta. Oficer wskazuje kierunek ręką. Tuż obok 
pary bohaterów wybucha granat. Bronka osuwa się na ziemię. 
– Droga! Najmilsza! – Morochow rzuca się w stronę leżącej. Podnosi ją i porywa 
na ręce. 
Niesie ukochaną w stronę umocnień obronnych, na szczycie wzgórza. Przechodzi po 
zwale kamieni i układa nieruchome ciało na ziemi. Pochyla się nad leżącą. 
– Koniec ujęcia! Dziękuję! 
Echo powtarza słowa megafonu. Zapada cisza. Wraca śpiew ptaków. Wszyscy walczący 
odkładają broń. Mężczyźni grający niemieckich żołnierzy rozpinają mundury i 
zdejmują hełmy. Kobiety wiejskie siadają pod drzewami. Sachajew rozmawia z 
operatorami. Jeden z nich wskazuje drzewa lasu i coś objaśnia. 
–
Proszę! – Irena wstaje.Sachajew wchodzi i zatrzymuje się przy drzwiach z 
podniesionymi do góry rękoma.
–
Domyślam się, co to znaczy. Masz dość – Irena nakłada szlafrok. – Najgorsze, że 
ja także. 
–
Tym lepiej. 
– 
Siadaj – aktorka wskazuje krzesło. Sachajew zatrzymuje się w drzwiach wiodących 
na balkon. Noc jest ciemna, bezgwiezdna. Szumi wiatr. 
–
No i co? – Irena nie unosi głowy. 
–
Nie jest dobrze. 
–
Może masz ochotę na kieliszek koniaku? 
–
Nie mam najmniejszej ochoty na nic. To znaczy...– zbliża się i siada w fotelu. 
–
Uważaj, bo ten ma wyrwane oparcie – Irena zapala papierosa. 
–
Ja też mam wyrwane oparcie – wydmuchuje powietrze ustami. 
–
Nie jesteś taki młody jak ten fotel. Dopiero go zrobili – Irena uśmiecha się 
lekko. 
– 
Dobrze – porozmawiajmy o brakoróbstwie. To teraz modne. Mogę też dyskutować z 
tobą o przeroście biurokracji, o problemach młodzieży, o inflacji... 
– 
Ostatnie sceny batalistyczne dodały ci uroku. Zbrązowiałeś, zdrowo wyglądasz. 
Jak twoje serce? 
– Czy masz listy z domu? 
– 
Telefonowałam wczoraj. Wszystko w porządku. Korepetycje dały jednak efekt. 
Halinka ma trójkę z plusem z matematyki. To znaczy z klasówki. Podobno 
samodzielnie wszystko zrobiła. Czesław przesiaduje w domu. Wziął jakieś prace... 
Moja przyjaciółka (tak zwana „przyjaciółka” 
– 
pomyślała jednocześnie) – spodziewa się dziecka. – A jeśli to dziecko Czesława? 
Gdyby to był syn? Kto może wiedzieć, jak już długo ze sobą żyją. To wszystko 
ohydne, cuchnące, lepkie... Straszne, że cząstka mojej niechęci przeszła na 
własną córkę. Ale ona, Halinka, jest także jego dzieckiem. O to właśnie chodzi. 
Ma cechy ojca. Dlatego oboje lgną do siebie. 
– 
Myślałaś chyba o czymś miłym. Uśmiechałaś się. – To mówi Piotr. Siedzi pogodny, 
wielki, silny. 
Jak mogli, najpierw Napoleon, później Hitler, przypuszczać, że uda się im 
pokonać naród złożony z takich ludzi? A więc wyglądam na uśmiechniętą... Jak 
zwykle, kiedy jestem nieszczęśliwa. Śmiej się, pajacu! Cholernie to wszystko 
zabawne. Mogłabym oddać się autentycznemu partyzantowi. Oto on! Bo tacy oni byli 
ci chłopcy z lasu – wierni, do szaleństwa oddani idei, ryzykujący życie. Tylko 
że wówczas oceniano łatwiej. Dobro lub zło. Świat podzielony klarownie na dwie 
połowy... Nie, Piotr stał się mi zbyt bliski. Paradoks – zbyt go lubię, bym 
mogła pokochać. A może by nie zechciał? On pyta, czy ma już sobie pójść. 
– 
Trzeba coś robić naprawdę, rozumiesz? Inaczej człowiek dostanie szmergla. 
Prędzej czy później wszystko się w nim rozsypie. Ważność robienia istotnych 
rzeczy polega na tym, że stół, szafę, parę butów czy obraz – robi się ze 
świadomością działania na cały gaz, dawania z siebie wszystkiego, albo... czy ja 
wiem... 
–
Ładnie to ujęłaś – ironizuje. – Jakież to romantyczne! 
– 
Czy koło ratunkowe ma w sobie coś romantycznego? – Choć o to nie prosił, 
włączyła 
grzałkę. W szklance, wokół połyskujących rurek, pojawiły się pęcherzyki 
powietrza. Woda zabulgotała. 
– Teina dobrze nam zrobi – rzekła wrzucając do szklanki torebkę z herbatą. – 
Pijesz? 
– Może zacznę jednak od koniaku. Tak, tak jest – odpowiedział nieprzytomnie. 
Obserwował ją. Uśmiechając się lekko napełniała kieliszki. 
Jest spokojna, rozsądna. Ma ogromnie dużo kobiecości. Typowa Polka. I pomyśleć, 
że spędzam z taką dziewczyną którąś już noc z rzędu i nawet jej nie pocałowałem. 
A gdyby tak?... Ostatecznie, co ryzykuję? A jest chyba cudowna. Do pioruna, 
gotów jestem objawić siedzące we mnie zwierzę. Więc co? Mam ją uwodzić? A może 
całkiem po prostu zaproponować, aby się ze mną położyła do łóżka? Już widzę jej 
spojrzenie. Chyba minęliśmy oboje jakąś trudną do określenia granicę, poza którą 
to już niemożliwe. Zbliżyliśmy się do siebie w konwencji przekreślającej 
wszystko inne. 
– 
Lubię cię jak siostrę – powiedział. – Twoje zdrowie. 
–
Skąd wiesz, jak się lubi siostrę? Przecież mówiłeś, że masz samych braci. 
– 
Niektórzy muszą się stale czegoś domyślać. W tym wypadku ja domyślam się, co bym 
czuł mając siostrzyczkę. 
–
Bredzisz. 
–
Jasne. 
–
Co masz mi do powiedzenia o pierwszej w nocy? 
– 
Że kretynieję. Tkwi we mnie problem tamtego człowieka, rozumiesz? Pogłębia się. 
O niczym innym nie potrafię myśleć. Starałem się i nie daję rady. 
– Mówisz o Ustiechowie? 
– 
Mówię o Ustiechowie – Piotr pokiwał głową. – Widzę go z każdym dniem wyraźniej. 
Utwierdza się we mnie jego dramat. Film Woronkowa stanowi dla mnie punkt wyjścia 
do czegoś, co jeszcze nie istnieje. To znaczy, co istnieje we mnie. Może i w 
tobie. Woronkow i jego wizja niby konfliktu czy łatwych prawd – stały się czymś 
w rodzaju negatywu. Pokazują wyraźnie wszystko, co należy pominąć, co jest 
zbędne. 
–
O Wandzie myślałeś? 
–
Jasne. Uśmiejesz się, mam trochę notatek. 
–
Bardzo się cieszę. 
– 
No i co z tego wynika, że się cieszysz? Co to w ogóle wszystko znaczy? Gdybym 
był jeszcze „zielonym” aktorem, pełnym wiary... Wtedy mógłbym sobie wytłumaczyć, 
że mam ciągoty reżyserskie, że marzy mi się – dajmy na to – zrobienie własnego 
filmu. Ale ja takich złudzeń już nie mam. Jestem małym, zgorzkniałym aktorkiem, 
przywykłym do porażek, ustępstw, słowem, uległości... Wiesz, jakie jest życie 
aktora niepozornego teatru. Co sezon, nowy dyrektor, nowe ambicje, koneksje, 
niby style – mizdrzenie się, polowanie na fuksa... Jedni się podlizują, inni 
walczą zajadle z całym światem i opłacają te zmagania ruiną własnych szans. Więc 
pytam cię, co my właściwie oboje robimy? Co to jest? Czemu to ma służyć? 
– 
Powiedziałeś wchodząc, że się poddajesz – uśmiechnęła się lekko. – Nie mam 
zamiaru podtrzymywać cię na duchu. – Znam tego człowieka jak nikogo innego – 
pomyślała jednocześnie. – Nie wiadomo kiedy, stał się prawie moim alter ego. 
Boję się spotkania z Czesławem. 
– Zdradziłeś kiedy swoją żonę? – zapytała. 
– 
Co to ma do rzeczy?! – wybuchnął, jak się tego spodziewała. – Mówię ci o 
rzeczach ważnych, a ty wyjeżdżasz z jakimiś prywatnymi sprawami! 
–
Jesteś taki sam, jak wszyscy mężczyźni. – Postawiła przed Sachajewem parującą 
filiżankę. 
–
Pewno, że jestem. Bogu dzięki, że się nie wyróżniam – zamilkł nagle. 
–
Straciłeś wątek. To przeze mnie. Przepraszam. 
– 
Jeśli straciłem rozsądek, to mogłem także stracić wątek – wzruszył ramionami. – 
To już bez znaczenia. 
– 
Ja także zaczynam traktować Wandę i Ustiechowa coraz poważniej. Napisałam kilka 
wersji dalszych rozwinięć akcji. Zastanawiam się, w jakiej formie... Kusi mnie, 
aby to rozwinąć, pogłębić. Do tej pory idziemy zewnętrznie, obrazami... I, 
widzisz, marzy mi się, aby także napisać, co się dzieje w nich samych... Mam na 
myśli, co oni... No, rozumiesz chyba... 
– 
Będziemy mieli coraz mniej czasu. – Sachajew upił łyk herbaty. – Zostało sporo 
materiału. Teraz my wchodzimy na wokandę. 
– 
Masz rację. Zupełnie jakby nas sądzili. Żebyś ty wiedział, jak bardzo mam już 
dosyć tego filmu! 
–
Postrzelają. Zgarniemy trochę forsy. Nie wiem jak tobie, ale mnie się przyda. 
–
Jak można było nie pogłębić konfliktu tych dwojga? 
–
Autor scenariusza wie, jak żyć – Sachajew przegiął się i wypadło oparcie fotela. 
Zaklął. 
–
Mówiłam. Przestraszyłeś się? 
– 
Myślałem, że trzęsienie ziemi. Film Woronkowa to także trzęsienie ziemi w 
doniczce z kwiatkiem. – Trwał pochylony, próbując osadzić na powrót wyrwane 
oparcie fotela. 
– 
Nie naprawiaj tego – powiedziała. – Odechciało mi się tworzenia fikcji. Niech 
fotel nie udaje, że jest z nim wszystko w porządku. Jeśli nie ma oparcia, może 
być taboretem – śmiała się naprawdę szczerze. 
– 
No i po co my się żenimy? – spojrzał prosto w jej oczy. – Powinniśmy być sami, 
żyć w celibacie lub występku, poświęcać się czystej sztuce i niczemu więcej. 
– 
Uwierzyliśmy kiedyś, że dzięki życiu we dwoje nie będziemy samotni. – Nie wolno 
ci powiedzieć nic więcej – pomyślała. – Powiedziałaś i tak wszystko. Jest mądry 
– zrozumie. 
–
Napisałem wreszcie coś w rodzaju planu. – Sachajew spojrzał tylko krótko w jej 
stronę. Upił nowy łyk herbaty. – Kilkanaście stron. Jest sporo rzeczy do 
omówienia wspólnie. 
– Omówimy. Będziemy się spotykali po pracy. 
– To znaczy, nie będziemy się w ogóle rozstawali. Nigdy bym dawniej nie 
uwierzył... – zamilkł. 
– 
Wiem, co chcesz powiedzieć – odstawiła puste filiżanki i znowu usiadła. – Chcesz 
powiedzieć, że nigdy byś nie uwierzył w możliwość takiej pracy z kobietą. 
– 
Przeraża mnie twoja domyślność. Nie uwierzyłbym, że można coś robić z kobietą na 
poważnie i w takim zapamiętaniu. 
–
A miłosne zbliżenia? 
–
O, zapomniałem o miłości. Czy to źle?–Dobrze. No, idź już, bo robi się dzień! – 
Irena pchnęła swego gościa w stronę drzwi. Udawał,
że się opiera. Teraz pogrzebana została już na zawsze możliwość zbliżenia na 
zasadzie mężczyzna – kobieta 
– pomyśleli oboje i pocałowali się po raz pierwszy. 
Nauka strzelania. Morochow, pewny siebie i uśmiechnięty, próbuje przetworzyć w 
strzelców członkinie oddziału stworzonego z mieszkanek Łoczowej. 
– Jest w tej scenie i żart, i wzniosłość – oświadcza Woronkow, jak gdyby 
przekonując samego 
siebie. Tego wieczora Sachajew upija się i śpiewa w swym pokoju arie operowe. 
Nowa dziewczyna Fiedi Famirowa jest przeciwieństwem swej poprzedniczki. Jasna 
blondynka, szczupła – w okularach, typ intelektualistki studentki. Wolne chwile 
spędzają oboje na przechadzkach, krocząc z dala od siebie w absolutnym 
milczeniu. 
Los pasażerów uprowadzonego przez porywaczy samolotu Indyjskich Linii Lotniczych 
został wreszcie wyjaśniony. Samolot eksplodował z nie znanych przyczyn opodal 
Bombaju. Cała załoga i wszyscy pasażerowie zginęli. 
„Weszła bardzo cicho. Ranny już nie spał. Uśmiechnęła się, wkładając do wazonika 
świeże kwiaty. 
– 
Jest pani bardzo piękna – powiedział. – Dzień nie mógł się dla więźnia zacząć 
lepiej. Chyba już dzień, prawda? 
– 
Od jutra zostaje pan moim kuzynem. Cieszy się pan? Widzę, że wcale a wcale to 
pana nie ucieszyło. 
– Wczoraj śpiewali na górze jacyś Niemcy. Jest pani bardzo gościnna. 
– 
Będzie się pan nazywał Andrzej Markowski, syn Józefa i Rozalii z domu 
Kurpińskiej, urodzony w majątku Sadzewo. Odpowiada to panu? 
– Cieszę się. Więc wczoraj przynieśli kenkartę. Ile kosztowała? 
– 
Jest pan bardzo mało skomplikowany. Myśli pan że objawiłabym szwabom, że mam 
takiego gościa jak pan? Biada mi. Sądziłam, że pan jest bystrzejszy. 
–
Co ma za znaczenie, jaki jestem? Bardzo dziękuję. 
–
Kenkarta będzie jutro. 
– 
Ile kosztowała? 
–
Nieważne. 
–
Proszę powiedzieć. Przecież pani wie, że mam pieniądze. 
– 
Policzymy się kiedyś. Prześlę panu rachunek pocztą do samej Moskwy. Dzisiaj 
wyłącznie dobre wieści. Obława na partyzantów przesunęła się ku zachodowi. W 
okolicy naszych lasów pojawiają się już tylko pojedyncze patrole. To jeszcze nie 
wszystko. Na więzienie gestapo w Mielowie był napad. Podobno komendant Hauker 
ciężko ranny. Kilkunastu więźniów uwolniono. 
–
Kto to zrobił? 
–
Partyzanci. Przyszli od zachodu, skąd nikt się ich nie spodziewał. 
–
Akowcy. 
–
Tu nie ma innych. 
–
Spotykałem oddziały Armii Ludowej, Batalionów Chłopskich. Nawet... NSZ objawiło 
mi się kilkakrotnie. 
– 
Na stałe działa w tym rejonie tylko Armia Krajowa – rzekła dobitnie, jak gdyby 
ucinając rozmowę. Usiadła na ławie pod ścianą. 
– 
A więc od jutra będzie pan mógł wychodzić i rozkoszować się wolnością. 
Przyjechał pan z Kielc w odwiedziny do swojej ukochanej siostry ciotecznej. 
Wychowaliśmy się razem w majątku naszych wujostwa pod Lidą. Pan przebywał tam 
dłużej i stąd pański akcent. Jutro omówimy szczegóły naszej wspólnej biografii. 
Oczywiście, jeśli będzie pan chciał zostawić mnie samą, jest pan wolny. 
– 
Jasne, że będę chciał zostawić panią samą. Czy myślała pani, że nie mam już nic 
do zdziałania? 
– 
Nic nie myślałam. Zrobi pan, jak zechce. – Podniosła się. Jakaś nieuchwytna 
zmiana zaszła w jej twarzy”. 
– 
Absolutnie nieprzekonywające. Robimy to po partacku. Jeszcze raz! – Sachajew 
włączył magnetofon i usiadł. Wysłuchawszy samych siebie, milczeli przez chwilę. 
– 
W tym jest jakiś fałsz – zaczęła niezdecydowanie Irena. – W samym założeniu. Bo 
uparłeś się, że ona wchodzi. Gdyby go przyłapała na schodach, byłoby lepiej. 
–
Dlaczego? 
–
Prawdziwiej. 
–
Mnie chodzi o formę widzenia tej sytuacji... 
–
A więc wziąłeś się za reżyserowanie. 
–
„Reżyserujemy” wspólnie. 
–
Nie dopuszczasz mnie do słowa! – Irena wstała. 
–
Jest północ. Mów ciszej! Zresztą – dobrze. Masz rację. Przepraszam cię. Słucham. 
– 
Ustiechow jest zbyt rozgadany. Reaguje, jakby niczego nie przeżywał. Zdobywa się 
nawet na komplement. A przecież w tym człowieku jest głębokie pęknięcie. Jego 
świat przestał istnieć... 
– 
Może udawać. Grać nawet przed samym sobą. Proponuję, abyśmy to robili a vista, 
zupełnie naturalnie. Wyobraź sobie, że schodzisz do niego, do tej piwniczki, z 
wiadomością o kenkarcie. Więc chcesz go koniecznie zatrzymać. 
– Ustaliliśmy przecież – Irena poruszyła się nerwowo. 
– 
Wobec tego jeszcze raz mała analiza. Ona – nieco despotyczna, zaborcza, 
spragniona mężczyzny... 
–
On wcale nie zrobił na niej wrażenia jako mężczyzna. 
–
Tylko jako kto – archanioł Gabriel? 
–
Zadziwia mnie twoja znajomość aniołów. Uczą was tego w szkołach? 
– 
Nie. Do anielstwa każdy przybliża się sam. Więc twierdzisz, że Ustiechow nie 
zrobił na Wandzie wrażenia. To po diabła pani dziedziczka chce, żeby nie 
odchodził? Upierasz się w dodatku, aby została łączniczką AK. 
– 
Człowieku, zrozum! To korzystne dla dramaturgii. Poza tym dookoła majątki. 
Powiązania pomiędzy ich właścicielami, przeróżne przyjaźnie od dziada pradziada, 
powinowactwa, waśnie – one też działają „zbliżająco” – sentymenty, interesy. 
Młodzież działa w Armii Krajowej. Jest to synonimem określonych poglądów. Wanda 
nie jest wyjątkiem. W ten sposób Ustiechow znajduje się po drugiej stronie 
barykady. Narasta poczucie odrębności klasowej tej pary. Z punktu widzenia 
dramaturgii jest to chyba poprawne. 
– 
Chyba – Rosjanin kiwnął głową. – Ale nigdy nie uwierzę, że polska szlachcianka 
chce mieć kontakt z politrukiem dla dokonywania z nim wymiany poglądów. 
–
Jest kobietą, i to młodą. Boi się samotności. A może pociąga ją kontrast, 
odmienność. 
–
Oszalałaś?! 
– 
Licz się ze słowami! 
– 
Przepraszam. Mówiłaś, że Wanda jest dzielna, zaradna... Do tej pory sprawia 
wrażenie bystrzejszej od niego. 
– 
To nie ma nic wspólnego z jej lękiem. Robi wszystko, aby nie pokazać, jak bardzo 
się boi. To jedna sprawa. Druga to instynkt macierzyński... 
– 
Chyba opiekuńczy. Z tym bym się zgodził. Czuje potrzebę opiekowania się kimś. 
Pojawia się ten dryblas. Jest nawet – skrycie – niezbyt zadowolona z jego 
szybkiego powrotu do zdrowia. To prawidłowe. Każda z was chce nas gdzieś 
zamknąć, odciąć świata... 
–
Biedactwa. Jakże wy z nami cierpicie! 
–
Czy on był komsomolcem? 
– 
Komsomolcem? Nie mam pojęcia. Może kiedyś. W kontakcie z Wandą, istotne, że miał 
krańcowo odmienne przekonania. 
–
Zgadza się. Mógł być – dajmy na to – synem maszynisty kolejowego. 
–
Znakomicie. Jej ojciec grywał w Monte Carlo. 
–
Robimy klaps i przelecimy następną scenę. Jesteś gotowa? 
–
Poczekaj chwilę! 
–
Może masz trochę kawy? 
– 
Czeka tam, w dzbanku! – Irena trwa pochylona nad zeszytem. Unosi głowę. Jest 
uśmiechnięta. 
– Piotr, to zupełnie, jakbyśmy robili film autorski! 
– 
Jasne – Rosjanin stawia filiżankę z kawą. – Właśnie jako autor chciałem ci 
zaproponować zmianę. Najlepiej by było, gdyby twoją i moją rolę grała para 
starych aktorów. To można by zrobić w telewizji. Zmurszali kompletnie dziadunio 
i babcia przypominają sobie – trochę z nudów, trochę z sentymentu – dawne 
dzieje. Jak to on był niegdyś dzielnym partyzantem, a ona polską dziedziczką... 
– Jeszcze nie rozparcelowaną – wtrąciła Irena śmiejąc się. 
– 
Teraz sprawa obsady. Egon Markow, nasz wybitny aktor, na pewno chciałby to 
zagrać jako młodzieniec kreujący rolę starca, który udaje młodzieniaszka. Nie – 
Markow wolałby zagrać... Wandę! – Zaczęli chichotać oboje. 
ROZDZIAŁ ÓSMY 
Jednoczesność wydarzeń. 
Bronka i Morochow uczestniczą przy porodzie w czasie oblężenia wioski Osiany 
przez Niemców. Przyjmują zdrowego niemowlaka. Gratulują matce. Za chwilę są już 
oboje w pierwszej linii. 
Czesław Wolski, mąż Ireny, czyta właśnie anonim: 
„...I zapewniam, że działam wyłącznie z życzliwości. Romans pańskiej żony, 
znanej aktorki, mógł być jej prywatną sprawą. Lecz cyniczne afiszowanie się z 
tym Rosjaninem sprawiło, że zdecydowałem się napisać do pana jako wyraziciel 
opinii całej polskiej ekipy. A wszyscy solidarnie potępiamy tego rodzaju 
niemoralne zachowanie. Nie powinien pan jako mąż tolerować...” 
– 
Wiem... że od pana profesora wszystko zależy, więc... – Larysa Sachajewa u 
ortopedy Zajdiewa. Sławny chirurg ogląda zdjęcia rentgenowskie. Uśmiecha się do 
wpatrzonej w niego pięknej kobiety. 
– 
Przesada. Nie jestem cudotwórcą – marszczy brwi. – No, cóż... pomyślimy, 
zastanowimy się. A mąż pani wraca z Polski dopiero za miesiąc. Do tego czasu... 
Muszę chłopca jeszcze raz poddać gruntownym badaniom, przekonsultować wszystko z 
profesorem Triebiechinem. Nie należy się zamartwiać, a odwrotnie. Co na przykład 
piękna mama robi jutro wieczorem? Gdyby tak zechciała wybrać się ze starszym 
panem do Teatru Wielkiego, to ten starszy pan byłby ogromnie szczęśliwy. Dwa 
dobre miejsca – rarytas! Piękna muzyka i taniec działają kojąco. W mojej 
propozycji nie ma nic niestosownego. Droga koleżanko, pracujemy w tym samym 
szpitalu. W dodatku lubimy się chyba. Zapewniam, że... w każdej sytuacji może mi 
pani ufać. Proszę mi wierzyć, zależy mi na pani sympatii bardziej niż na 
czymkolwiek innym. Już od dawna, obserwując koleżankę... 
– 
Przecież to śmieszne! – Czesław Wolski zwija kartkę papieru i rzuca nią o 
ścianę. – Irena nigdy by... nie wierzę w jej zdradę. – Zaczyna się śmiać. 
Poważnieje nagle. Zwiesza głowę. Podnosi zwinięty papier, rozprostowuje. 
– 
Więc, jeśli pan profesor nalega... Ale nie chciałabym, aby pan profesor sądził, 
że nasz wspólny wieczór to coś na zasadzie mężczyzna–kobieta. – Larysa ucieka ze 
swym spojrzeniem. – Dobrze. Przyjdę. Może wprost do teatru. Podjedzie pan swoim 
samochodem? Nie, dziękuję. Mieszkam blisko teatru. Ja także się cieszę. 
Zapewniam. Żartuje pan profesor. Wcale nie poświęcam się i nie robię tego dla... 
syna. Bardzo pan profesor... miły. 
– 
„Proszę nie przerywać. Nigdy nie słyszałem Szymanowskiego. – Ustiechow podchodzi 
do okna i wygląda. Jest w szarej marynarce i w butach do konnej jazdy. 
Obszerny pokój – ciemne krzesła, fotele, kanapka i francuskie pastele na 
ścianach. Wanda siedzi na taborecie przed fortepianem. Nad klawiaturą – otwarte 
nuty. Jest wieczór. Za oknami ciemność. Palą się świece w kandelabrze stojącym 
na owalnym stole. 
– 
Może wyjdziemy. Z drugiej strony wszystko spalone, ale został taras. – Wanda 
przestaje grać. Okręca się na taborecie; 
–
Nie. Tu jest bardzo dobrze. 
–
Kuzyn Markowski zadowolony. Jakże się cieszę! 
–
Miała pani opowiadać. 
–
Nie lubi pan tego tonu? 
–
Niespecjalnie. 
–
A co pan w ogóle lubi? Co wy w tej Rosji lubicie? 
–
Wiele rzeczy. Miała pani skończyć opowieść. 
– 
No, więc żyliśmy tu wesoło i jak u Pana Boga za piecem. – Zagrała na fortepianie 
początek »Lambeth walk«. – Odwiedzaliśmy się, graliśmy w tenisa, jeździliśmy 
konno. Nie uwierzy pan, kiedyś konno dojechałam aż do samego Rumiewa! Wszyscy 
się dziwili. Rodzice... 
–
Gdzie są pani rodzice? 
–
Wywiad? 
– 
Oczywiście. Wędruję po polskich dworach i dowiaduję się, gdzie się podziali 
dziedzice. To misja specjalna. 
– 
Ma pan poczucie humoru. Moi rodzice siedzą za granicą. Przed samiutką wojną 
wyjechali do Londynu na wycieczkę i tam już zostali. 
–
Musieli – Rosjanin wyjrzał oknem. 
–
Musieli. To nie ma żadnego znaczenia. Nie boli już pana? 
–
Minimalnie. Dziękuję za wszystko. 
–
Został pan obsłużony jak członek rodziny. Nie odpowiedział mi pan. 
–
Na co? 
–
Pytałam, co wy, Rosjanie, lubicie? 
– 
Czastuszki, bliny, bałałajki... Pyta pani, z góry zakładając, że moja odpowiedź 
będzie nieprawdziwa. 
–
Jest pan drażliwy? 
–
Pani kpi? 
–
Trochę. 
–
Może kiedyś porozmawiamy. 
–
Kiedy? Przecież już jutro pana tu nie będzie. 
–
Spotkamy się. Jeśli przeżyję, to się zgłoszę. 
–
Jest pan chłopem? To znaczy, czy pan pochodzi z chłopstwa? 
– 
Spytała pani jak za czasów pańszczyzny. Moim ojcem był maszynista kolejowy. 
Umiał czytać tylko drukowane litery. Bawi to panią? 
–
Wszystko mnie bawi. Całe życie w swoim bezsensie jest przecież zabawne. Nie 
uważa pan? 
–
Nie uważam. 
–
Już się oczywiście panu nie podobam. 
–
Trochę mniej. 
–
Bardzo dobrze. Nie zależy mi. 
–
Wcale się nie dziwię. 
–
Myśli pan naturalnie o różnicach klasowych. 
–
To jest ważniejsze, niż pani sądzi. 
– 
Nienawidzi pan takich jak ja. Rozśmiesza to pana? Proszę nie udawać, że pan się 
nie śmiał. Ja... ja także... gdybym miała szczerze... 
–
Proszę bardzo. 
–
Nienawidzę komunizmu! 
– 
O, jak pięknie! Więc mam przed sobą prawdziwego wroga. – Ustiechow zaczyna się 
przechadzać. 
– Pan mnie lekceważy? 
–
Siebie. – Rosjanin przystaje. – Gdyby pani wiedziała... Ma pani jeszcze? – 
Wskazuje butelkę na stole. Wanda otwiera serwantkę. Wyjmuje z niej karafkę i 
kieliszki. Postawiwszy karafkę na fortepianie, przeciera kieliszki serwetką. 
– Pozwoli pani – Ustiechow przejmuje karafkę z rąk gospodyni i napełnia dwa 
kieliszki. – Bardzo eleganckie. – Unosi kieliszek pod światło. – Wszystko u pani 
eleganckie – rozgląda się. 
– 
Nasi przodkowie patrzą, drogi kuzynie. – Dziewczyna wskazuje portrety na 
ścianach. – Za zwycięstwo komunizmu! – unosi swój kieliszek. Wypijają oboje. 
– 
Doskonałe. Można zapalić jeszcze jedno? – Ustiechow wyjmuje cygaro ze stojącej 
na stole szkatułki. 
– 
Uratowałam je dla pana. Zwycięstwo komunizmu staje się piękniejsze, kiedy 
pozwala cieszyć się życiem w dobrym, burżuazyjnym stylu. 
– 
Należałoby pani spuścić dobre lanie – mówi mężczyzna zapalając. – Jest pani 
nieznośna. Nieraz zastanawiam się, jaka... tak naprawdę. Co pani czuje, myśli? 
– 
Bardzo mi pochlebia pańskie zainteresowanie. A myśli o biciu kobiet to chyba w 
waszym stylu. W Polsce kobiecość ceniono zawsze najwyżej. 
–
Powinna pani zostać po wojnie polskim ministrem propagandy. 
–
Po wojnie Polski nie będzie. Zajmiecie ją. Znajdzie się pod waszą okupacją. 
–
Co pani wygaduje? Będzie wolna, demokratyczna Polska! Mogę to pani 
zagwarantować. 
–
Bóg zapłać. Matka Boska panu tego nie zapomni. Chce pan jeszcze? Samogon. 
Lubicie to. 
– 
Jasne – Rosjanin sam napełnia oba kieliszki. – U nas wszyscy piją samogon 
szklankami, a potem tańczą kozaka lub jeżdżą trojką. 
– 
Oczywiście – Wanda śmieje się. – Czasami także pojedynkują się jak Leński. 
Mieliśmy się kłócić ideologicznie. 
–
Czyżby zaplanowała sobie pani na dziś «rozrywkową kłótnię» z 
Rosjaninem?Napełniła kieliszki i wypiła pierwsza. Poszedł za jej przykładem.
–
Chciałam kłótni z Moskalem, z prawdziwym komunistą. 
– 
Nie jestem prawdziwym komunistą! – szepnął. – Nie jestem! Pani, kończmy już – 
oddychał szybko. – Byłaś dobra, bardzo dobra. Kiedyś odwdzięczę się. Jutro sobie 
pójdę. Ale teraz... chciałbym... Czy mogę już zejść do tej... piwnicy? Ja 
przepraszam, ale... 
– 
Wszystko o panu wiem. Więcej, niż pan sądzi – powiedziała Wanda bardzo wolno. 
Jej oczy wpatrywały się w pobladłą twarz mężczyzny. 
– Co pani... – Ustiechow napełnia szklankę i wypija. – Co pani wie? 
–
Powiedziałam – wszystko. – Wanda usiadła znowu przy fortepianie. – Ze mną może 
pan być szczery. Po co kłamać? Jest pan słaby. «Silno-słaby», tak można by to 
precyzyjniej określić. Chyba w normalnym świecie byłby pan sympatycznym 
gawędziarzem ze skłonnością do alkoholu. Pił pan, a po pijanemu mówił nieraz 
zbyt dużo... Rozumiem. Ale po tym, co pan zrobił, nie powinien pan odchodzić z 
bezpiecznego miejsca. Sprzątną pana ci albo tamci. A życie może być piękne. 
Uratuję pana. Beze mnie pan zginie. 
– 
O czym pani?... – Rosjanin cofa się w kierunku drzwi. Jest śmiertelnie blady. – 
Ja nigdy... rozumiesz – nigdy! 
– 
O, właśnie, przejdźmy na ty. Jako skuzynowani, nie możemy przecież tak 
formalizować i uoficjalniać wzajemnych stosunków. – Dziewczyna unosi swój 
kieliszek. – Wanda jestem. 
– 
Skończysz, do czorta?! Powiesz wszystko?! – Rosjanin porywa się w jej kierunku. 
Twarz ma zmienioną, rozedrganą. 
– 
Jeśli mnie zabijesz, niczego się nie dowiesz – śmieje się gospodyni. – Wiem 
tyle, co ty sam. Nic więcej. 

– Mów! Mów, co wiesz! – Rosjanin osuwa się na kanapkę. Oddycha nierówno. 
– 
Ale zróbmy najpierw umowę, że nigdy nie będziesz się do mnie zwracał takim 
tonem. Przyrzekasz? – Dziewczyna podchodzi i staje tuż nad nim. 
– Obiecuję – odpowiedział nie otwierając oczu. – Przyrzekam. 
– 
No, więc, jak powiedziałam, wiem tyle, co ty sam. Wypaplałeś po pijanemu, że 
twój oddział planuje napad na transport broni. Powiedziałeś nawet, skąd pójdzie 
wasze uderzenie. Ktoś doniósł o tym Niemcom i... twoja «pomoc» została... 
wykorzystana. Przecież to dla ciebie jasne. 
– 
Milcz! – Ustiechow wstaje, podnosi rękę jak do ciosu, lecz nie uderza. Trwa 
przez chwilę kołysząc się. Jego usta wypowiadają bezdźwięcznie jakieś słowa. 
Rusza zataczając się w kierunku drzwi. 
–
Ale możesz się zrehabilitować – mówi Wanda. – Zmazać całą winę... – Spogląda 
chłodno na swego gościa. 
–
Jak? – Ustiechow zawraca. Oczy ma nieprzytomne. Przenosi spojrzenie na butelkę. 
– 
I pomyśleć, że potrafisz pić nie ze szklanki – Wanda uśmiechnęła się lekko. 
– 
Daj! – Borys wyciągnął rękę. Wanda kiwnęła głową przecząco. Niesie karafkę do 
serwantki i zamyka drzwi na klucz. 
– Kto cię... na mnie?... – Oczy Rosjanina wpatrują się w piękną twarz 
dziewczyny. – Zostałaś... nasłana, tak? Kazali ci mnie... rozpra... 
– 
Siadaj! Albo – nie. Porozmawiamy jutro. Dzisiaj powiem ci tylko, że jesteś 
bardzo, ale to ogromnie zarozumiały. 
–
Jestem nikt – proch, zdrajca!... Chcę umrzeć. 
–
Będziesz żył. Jesteś potrzebny. 
–
Komu? 
– 
Ludziom, światu! Połóż się! Wolę cię nie oglądać w takim stanie! 
Ustiechow kładzie się posłusznie na kanapce i zasypia od razu. Wanda przygląda 
się przez chwilę jego twarzy. Przynosi pled i okrywa troskliwie leżącego”. 
– 
Wymknęli się nam oboje. Przejęli inicjatywę. Zmierzają nie wiadomo dokąd. – 
Sachajew i Irena idą pod górę. W dole wielka niebieska płaszczyzna jeziora. Od 
strony świecącego słońca – wieżyczka kościoła i domy wioski. Lekki wiatr porusza 
włosami aktorki. Przystają oboje. 
– 
Ten wierzchołek nazywa się Lubień – ramię Ireny wskazuje wzniesienie 
przypominające odwróconą łódź. – Dlaczego mówisz, że przejęli inicjatywę? 
– 
Bo tak jest. Przestaliśmy nad nimi panować. Robią, co chcą. – Aktor spojrzał na 
swą partnerkę. 
– 
To chyba dobrze. Stają się autentyczni. – Dyszała lekko. – Już niedaleko. Cieszę 
się z tej wycieczki. Pięknie tu, prawda? Spójrz na te jałowce! 
– 
Wanda, ja przecież... – Sam uprzytomnił sobie, że zwrócił się do niej używając 
jej filmowego imienia. 
– Jak powiedziałeś? Wanda?... – zatrzymała się. 
– 
Już mi się wszystko miesza. Dwie filmowe, jedna na co dzień. Masz jakieś 
wiadomości z domu? 
– 
Wczoraj dzwonił Czesław. – Odwróciła głowę. – Był jakiś dziwny. – Usiadła na 
trawie. Był obcy – powiedz raczej. Słowa, które wypowiadał, zdawały się 
nadbiegać z innej planety. W dodatku o coś pytał, wysilał się na dowcipkowanie. 
– Larysa także dzwoniła wczoraj, że wszystko w porządku. Podobno jakiś znakomity 
ortopeda opiekuje się troskliwie Mitią. Była w świetnym nastroju. Ja też jestem. 
– Dlaczego podkreślała, że tak ogromnie za mną tęskni? To było zupełnie nie w 
jej stylu. Ponadto... To trudne do określenia... Co w jej głosie sprawiło, że 
czułem niepokój? Znam ją. (Chyba znam). Nigdy się dotąd nie myliłem oceniając... 
– Tak. Tu jest bardzo pięknie i spokojnie – powiedział siadając także. – A to 
miasteczko z drugiej strony jeziora? 
–
To Zabielsk. Powinieneś mnie choć raz zabrać tam na kawę. 
–
Zapraszam was wszystkie trzy! – roześmiał się. 
–
„Zaproszenie zostało przyjęte z zadowoleniem”.Tak odpowiadają mężowie stanu. – 
Irena położyła się na trawie.
– A obłoki żeglują, płyną, Nie przestaną, gdy nas 
zabraknie. Inni będą wyruszać w rejsy, Błądzić, walczyć, osiadać 
na dnie. 
Można by kiedyś zrobić film o samych chmurach, o ich przetworzeniach, dramatach 
umierania. 
–
Jestem pewien, że ktoś już zrobił coś takiego – Sachajew zapalił papierosa. 
–
Za dużo palisz. 
–
Tak. Jesteśmy dziesięć lat po ślubie. Powiedz coś jeszcze, skrytykuj! 
– 
Mężu, odpowiadasz mi tylko w trzech osobach. Dwaj partyzanci i jeden aktor na co 
dzień. Czy może istnieć coś piękniejszego?! 
– Tego rodzaju pogląd może się okazać groźny w skutkach. 
– 
Nie obawiam się. Jestem tak szczęśliwa z Czesławem, że... To właściwie nawet 
trudno wyrazić. Jego bogata osobowość... – Co teraz powie? Jak zareaguje? 
– Bardzo się cieszę. Godna jesteś wspaniałego człowieka. 
Ten wspaniały człowiek może w tej właśnie chwili zdradza mnie z moją 
przyjaciółką. Dlaczego się do tego nie przyznaję? Wstydzę się czy co? Kreuję się 
zawsze na Bóg wie kogo. W dodatku nie tylko siebie, ale wszystko, co mnie 
otacza. 
– Czesław ma jedną wadę. Szaleje za piłką nożną. Nie istnieje dla niego nic 
ważniejszego od meczu. 
–
A teatr? 
–
Teatr też lubi. 
Łgaj! Pewnego dnia zakłamiesz się na śmierć. Widocznie uważasz, że jeśli wmówisz 
postronnym, że wszystko w twoim życiu gra, że jest w porządku, to wydasz się 
sama szczęśliwa i „do przodu”. 
– 
Kiedyś miałam straszne przeżycie. Halinka sprowadziła do domu bezdomnego pieska. 
Bawiła się z nim, cieszyła. Widzisz, ze względu na brak czasu nie możemy sobie 
pozwolić na nic żywego w domu. Dziecko rozradowane było ogromnie. Następnego 
dnia, kiedy wróciłam po próbie, dowiedziałam się, że pies ugryzł Halinkę. Tak 
właściwie niegroźnie, lekko, w rączkę. Czesław go natychmiast wypędził. I nie 
było pewne, czy ten pies był szczepiony przeciw wściekliźnie. Nie masz pojęcia, 
co przeżywałam. Przez calutką noc nie zmrużyłam oka. Rano pobiegłam szukać psa. 
Najgorsze, że dziecko wydało mi się jakieś inne, odmienione. Nie poszłam na 
próbę. Zadzwoniłam do teatru. A koleżanki przestraszyły mnie jeszcze bardziej. 
Pies 
– 
powiedziały – jakiś obcy! Na pewno był zarażony. Dziecko powinno natychmiast 
wziąć serię 
tych bolesnych zastrzyków. Musisz wezwać pogotowie. Zrobić alarm, dać ogłoszenie 
do prasy, anons do radia... Umierałam, Może tego nie zrozumiesz, ale nie 
istniałam. Zdecydowałam się jeszcze raz poszukać psa. Wreszcie znalazłam. 
Myślałam, że oszaleję z radości, bo zaraz pojawiła się jego właścicielka, bardzo 
miła pani, i miała nawet w domu zaświadczenie, że pies został właśnie 
zaszczepiony. Przepraszała mnie za wszystko, a ja ją pocałowałam żartując, że 
oczywiście nie bałam się jakoś specjalnie, a chciałam tylko sprawdzić. 
W domu Czesław oświadczył, że on wcale się nie denerwował, bo był pewien, że psa 
ktoś zaszczepił. Wtedy nie wiem, co się ze mną stało. Wpadłam do kuchni i 
płacząc zaczęłam rzucać, czym się dało, o posadzkę. Leciały talerze, kubki, 
szklanki... Szlochałam i tłukłam. Wreszcie prawie zemdlałam. „Prawie”, bo i tak 
działałam w jakimś amoku. Ale nawet zemdlona, wiedziałam, że ten wybuch – 
„kuchenny”, można by powiedzieć – dał mi ulgę. Czułam, że mnie niosą, kładą. 
Dają zastrzyk. Wygłupiłam się strasznie. Dlaczego ja ci to opowiedziałam? 
–
Może chciałaś mi, tak naprawdę, opowiedzieć co innego? 
–
Jesteś przerażającym Rosjaninem mojego życia, przerażająco mądrym. To miałam na 
myśli. 

– Jesteś pierwszą Polką mojego życia. Biorąc pod uwagę, że na spotkanie ciebie 
czekałem równo trzydzieści osiem lat, następną twoją rodaczkę poznam bliżej jako 
prawie osiemdziesięcioletni starzec. 
– Wciąż jeszcze interesujący. 
– Tego rodzaju dialogi powinniśmy zostawić dla tamtych. – Piotr wstał i 
rozrzucił ramiona. – Przecież dla Wandy i Borysa Ustiechowa mamy coraz mniej 
czasu. Wkrótce się rozjeżdżamy. 
– Będę bardzo za tobą... – zaczęła i nie dokończyła. 
– 
Ja za tobą także. – Spojrzał krótko w jej oczy. Zabawne, nawet sobie w tej 
chwili nie wyobrażam istnienia bez... Pokręcił głową. – No nic. Musimy wracać. 
–
Nic nie musimy – zaprotestowała. – Woronkow coś tam poprawia w scenopisie. 
–
Niemożliwe – Piotr uśmiechnął się. – Chyba wydał mu się zbyt śmiały i odkrywczy. 
–
Nawet nie zauważyłam, że większość twoich kolegów już wyjechała. Zbliża się 
lipiec. 
– 
Ja też nie zauważyłem. Zresztą stronię od ludzi. Coraz trudniej znoszę przymus 
zawodowych kontaktów. Tylko z tobą... Sam tego nie rozumiem. Coś jednak tkwi w 
tej naszej bajce. 
– W tym naszym wielkim utworze – odpowiedziała. 
– 
W tym naszym wielkim utworze – zgodził się z nią uśmiechając. – Skromni to my 
nie jesteśmy. 
– Świat należy do nieskromnych! – Uniosła rękę. – Do nieskromnych i pewnych 
siebie! 
ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY 
„Załomotali do drzwi. Wanda usłyszała rżenie koni, wyjrzała i uspokojona skinęła 
na służącą. Miecia uśmiechnięta – bo i ona słuch miała dobry, a znajome głosy 
rozpoznała od razu – rzuciła się otwierać. 
Bogusz wszedł pierwszy, zasalutował i wyprostowany jak struna trwał przez chwilę 
nieruchomo. Zwalista postać podporucznika Mrozińskiego pojawia się w drzwiach 
tuż za kapitanem. Zasalutował stuknąwszy obcasami wyglansowanych oficerek. 
Wanda podążyła im naprzeciw. Kiedy znalazła się blisko, wyciągnęła rękę, a oni, 
kapitan pierwszy, a następnie porucznik Mroziński, pochylili się do jej dłoni. W 
mundurach odprasowanych jak z igły wyglądali okazale. 
– 
Witam, wuju. Bardzo gorąco witam. – Wanda nie musiała udawać serdeczności. – Jak 
się masz, drogi kuzynie? – zwróciła się do Mrozińskiego. – Mam nadzieję, że 
zostaniecie obaj na kolacji. Upolowałam sarnę. 
–
Sama? – Bogusz, dotknąwszy wąsa, rozejrzał się z uśmiechem. 
–
Nie rozumiem. 
– 
Obyś za późno nie zrozumiała, moje dziecko. Można siąść? – Starszy z przybyłych 
skierował się w stronę kanapki i usiadł na niej, prostując nogi. 
–
Przynieś herbatę! – Wanda zwróciła się do służącej. 
–
Przecież to Miecia! – rzekł do niej Bogusz. – Jak ci się wiedzie? 
– Dobrze, proszę łaski pana dziedzica. Jak na wojnę, dzięki Bogu, bardzo dobrze 
– rozpogodziła się stara. – Jeść mam co. Spać mam gdzie. A co w Mitowie? Jak 
pani dziedziczka? Zbiory, da Bóg, będą dobre. 
– 
Pani dziedziczka zdrowa. Kazała Miecię pozdrowić. W takich lasach żyjecie, że 
ani do was dojechać. 
– 
Niech pan dziedzic się pani dziedziczce pokłoni i za pamięć o mnie podziękuje. – 
Stara pochyliła się aż do ziemi. Potem wyszła. 
–
No i jak twój gość, Wandeczko? – Bogusz przechylił się w stronę gospodyni.Tylko 
na chwilę uciekła z oczami. Uniosła głowę.
–
Zdrów. Nic mu nie brakuje. 
– 
Tacy są Sochnaccy! Mówiłem! – Kapitan plasnął dłonią o kolano. – Pułkownik, że 
nie powie i zatai. «Kto? – powiadam – Wandeczka? Ona zatai? Przestraszy się? Nie 
ona». Odetchnąłem, mówię szczerze. Najgorsze, jakbyś prawdę chciała ukryć. I to 
przed kim – najbliższym, który ci pozostał – bratem ojca własnego! 
– O co chodzi? Słucham! – Siedziała nieruchomo. 
Służąca wniosła tacę z serwisem do herbaty. Odprawiona niecierpliwym ruchem ręki 
swej pani zniknęła za drzwiami. 
– 
Jeszcze moja żona, a twoja ciotka ją wytresowała. Gdzie dzisiaj taką znajdziesz? 
– Bogusz spoglądał w stronę drzwi. Wanda sprawnie rozstawiła nakrycia. Podsunęła 
paterę z sernikiem, 
ciasto, konfitury. 
– 
Od rodziców masz jakieś wiadomości? – Kapitan odczekał, dopóki nie wzięła 
pierwsza. Wtedy dopiero podważył kawałek sernika trójkątną łopatką i nałożył go 
sobie na talerzyk. Milczała przez dłuższą chwilę, jakby coś ważąc w sobie. 
–
Masz wiadomości czy nie? – zwrócił ku niej głowę. – Co tak znowu milczysz? Coś 
złego się stało? Nie żyją? Przecież z Londynem mamy kontakt. 
Wciąż nie odpowiadając, podniosła się. Stała przez moment, a potem przeszła w 
stronę okna. Nasłuchiwała. 
– To nasi ludzie. Dwóch przy koniach zostało – rzekł porucznik Mroziński. – 
Pewno poją. 
– Chce wuj wiedzieć, czy mam wiadomości z Londynu... – powiedziała wolno, z 
wahaniem. – Rodzice zdrowi. A co do drugiej sprawy – mojego gościa – jak go był 
łaskaw wuj nazwać – jestem związana przyrzeczeniem. Zastanawiam się więc, czy 
jest sens o tym wspominać. Ale jesteśmy w końcu rodziną i dlatego... Prosiłabym 
tylko, w imieniu nie tylko własnym, o jak najdalej posuniętą dyskrecję. 
– 
Patrzcie, państwo! – Bogusz rozejrzał się, jak gdyby biorąc na świadków dziwnej 
wieści wszystkie martwe przedmioty znajdujące się w pokoju. – Masz nasze słowo, 
że nikt się o niczym nie dowie – podciągnął koalicyjkę, przesuwając jednocześnie 
kaburę z pistoletem. 
– 
Może się dowiedzieć pułkownik, nikt ponadto – rzekła spoglądając swym gościom 
prosto w oczy. – Wiem, o co chcecie mnie pytać. Ale nie pytajcie. Są sprawy, o 
których nie wolno mi mówić. Z Londynu jest organizowana pewna akcja specjalna. 
Jest to sprawa bardzo zawikłana, związana z nadchodzącymi bolszewikami. Front 
przecież przybliża się. Trzeba działać. 
– Obsesja generała Sikorskiego sojuszu z czerwonymi, zaczynam się czegoś tam 
domyślać – sapnął kapitan. 
– 
Nie wolno mi powiedzieć niczego więcej – dodała twardo. – I tak przekazałam zbyt 
wiele. Jesteście tu z polecenia dowództwa, aby dowiedzieć się o przebywającym w 
moim domu mężczyźnie. To dla mnie oczywiste. 
– Dziewczyno, wiemy przecież, kto to jest. Chodzi o to, że ten Ustiechow... 
– 
Wuju! – przerwała. – Nie ma tu żadnego Ustiechowa. Mieszka ze mną okresowo mój 
kuzyn Andrzej Markowski. Po pewnym czasie wyjedzie albo na wschód, albo na 
zachód. Czy wszystko jasne? 
–
Nie całkiem. – Kapitan pocierał drgającą powiekę. – Więc mamy rozumieć, że... 
–
Starajcie się rozumieć dużo, a mówić jak najmniej – zmarszczyła brwi.Obaj 
mężczyźni spoglądali na nią w niemym osłupieniu.
– 
Chyba sobie za dużo... zawsze byłaś pewna siebie, ale teraz przesadzasz – 
zmarszczył brwi starszy z przybyłych. – Robię, co w mojej mocy, aby pojąć to 
wszystko. Ale nasze dowództwo... pułkownik i reszta to nie debiutanci. Naiwni 
też nie są. On musi mieć jakiś dowód, że... Przecież na gębę mi pułkownik nie 
uwierzy. 
– 
Więc powiedzcie mu, że żyję tutaj razem ze swoim kochankiem. To jest wersja dla 
zaspokojenia pułkownikowskich ciągot w dziedzinie towarzyskich skandali. 
Uwielbiał to przed wojną. Mój kochanek nazywa się Andrzej Markowski. Jest chory 
na płuca i prątkuje. 
– 
Igrasz z ogniem. Boję się o ciebie, moje dziecko. – Kapitan zmarszczył brwi. – W 
naszej rodzinie zawsze tak się działo, że kiedy można sobie było na to pozwolić, 
wszyscy żarli się ze sobą. Ale – uniósł palec – kiedy pozwolić sobie na coś 
takiego nie było można, rodzina nasza stała za sobą murem. Rozumiesz?! I teraz 
właśnie tak jest. Masz obowiązek... Zresztą nie muszę ci o tym przypominać. 
–
Chyba nie. O co chodzi? 
–
Ten Ustiechow ostrzelał naszych ludzi. Jest na niego wyrok śmierci. 
–
Czyj? 
–
Dowództwa. Mało? Bo wyglądasz tak, jakby ci było mało. 
–
Prosiłabym o łaskawe niezwracanie uwagi na mój wygląd. I za co ten wyrok? 
– 
Powiedziałem przecież – w czasie akcji na oddziały SS pod Machnowem ostrzelał 
naszych ludzi z oddziału «Topora». 
– Zabił kogoś? 
– 
Nie. Zranił dwóch. Ale pruł podobno jak wariat. Mógł wykosić z pół tuzina. – 
Kapitan nerwowo zapalał fajkę. – Gdzie on jest? 
– Aha, wujaszek został katem – zachichotała. 
– 
Proszę, licz się ze słowami. – Kapitan poderwał się. – Jeszcze koszulę w zębach 
nosiłaś, kiedy ja już w dwudziestym roku... 
– Jeśli Ustiechowowi włos z głowy spadnie, odpowiecie wszyscy przed dowództwem – 
powiedziała bardzo cicho, lecz dobitnie. 
–
Nie chcesz chyba dać nam do zrozumienia... – zaczął Mroziński. 
–
To już wszystko. Kiedyś dowiecie się. Może wuj właśnie będzie dziękował 
Ustiechowowi. 
– 
Ja i dziękowanie Moskalowi. Chyba za wkroczenie w trzydziestym dziewiątym – 
kapitan poczerwieniał. – Świat by się musiał przewrócić do góry nogami. 
– 
Właśnie się przewraca. Kto się mocno nie trzyma, wypada poza nawias historii. – 
Co za patos! – Bogusz wyjął paczkę papierosów. – A jeśli się mylisz? Jeśli to 
przewrotna mistyfikacja czerwonych? 
– 
Biorę to na siebie. O, «Egipskie»! Mam tylko «Juno» – sięgnęła pierwsza. – 
Podziwiam wuja. Tyle lat, a on jeszcze... przedwojenne. To jak nie zmieniony 
przez czas symbol własnych przekonań. 
– 
O czym ty pleciesz? – Starszy pan zmarszczył brwi. – Przyjechaliśmy w tamtej 
sprawie. Załóżmy, że dowództwo okresowo uwierzy w twój mit o tajemniczej funkcji 
tego Moskala. Czy wiesz, jaką bierzesz na siebie odpowiedzialność? Wiesz, czym 
to grozi, jeśli okaże się fikcją? Nie zakochałaś się czasem w tym człowieku? 
– 
Wuj jest najmądrzejszym mężczyzną, jakiego znam! – wykrzyknęła. – Ależ tak. 
Uwielbiam Moskala! 
– 
Zawsze była wariatka, jak jej matka. – Kapitan zagryzł wargi. – Wandeczko, 
jestem teraz najstarszy w rodzinie i mam chyba prawo... 
– 
Skończmy z tym! – Twarz Wandy zmieniła się nagle. Stała przed nim wyprostowana 
piękna dziewczyna. Jej oczy spoglądały zimno. – Przypominam: «Kto sieje wiatr, 
ten zbiera burzę». Teraz następna sprawa. Broń otrzymaliście? 
–
Tak jest, moje dziecko. Była w zwykłym miejscu. Pod tym względem wszystko w 
porządku. Ale w akcji pod Muchowem mieliśmy za małą siłę ognia. Przydałoby się 
jeszcze kilka schmeisserów. Mamy naboje, rozumiesz? I w ten sposób... 
– 
Von Laube mówi, że teraz będzie musiał bardzo uważać. Chce też więcej, i tylko w 
dolarach. 
– Jasne, jasne... Zapłacimy. A co, ma jeszcze tę Zinę, kochankę? To Cyganka, 
prawda? 
– 
Zina jest już na drugim planie. Sprząta mu i jego nowej flamie. Tę nową 
przywiózł sobie z Kopenhagi. Atrakcyjna, dobrze ubrana. Poznałam ją. 
– Uważaj na siebie. No, czas na nas. – Kapitan stuknął obcasami i zasalutował. 
Patrzyła bez 
uśmiechu, jak całują jej dłoń. Wyszli. Ustiechow pojawił się od razu. Wziął z 
patery kawałek ciasta. 
–
Szkoda, że nic nie słyszałem. Byłem w lesie. Zbyt późno zobaczyłem konie.Dotarł 
do nich tętent. Kapitan i jego podkomendni jechali na południe.
–
Nie żałuj. Mógłbyś się zdenerwować. – Spojrzała uważnie na twarz partyzanta. – 
Piłeś. 
–
Trochę. 
–
Zostaniesz ukarany. 
–
Jak? – uśmiechając się, stanął na baczność. – Jestem gotów nawet na ścięcie. Na 
wszystko! 
– 
Cieszę się. Powinieneś zostać aktorem. Niebawem będziesz się mógł popisać. – 
Spoglądała na niego bez uśmiechu. – Dużo wypiłeś? 
–
Możesz mnie traktować jak trzeźwego. 
–
Kilka pytań. Siadaj! – Odwróciła głowę. Milczała przez chwilę.Śpiewanie ptaków 
zagłuszone zostało donośnym gdakaniem kury.
– 
Mam dla ciebie wiadomość – odezwał się niespodziewanie. – Jutro już 
nieodwołalnie... Nic mnie nie zatrzyma. 
–
Byłeś w kontakcie z jakimś większym radzieckim oddziałem? 
–
Partyzanckim? 
–
Właśnie. 
–
Byłem. 
–
Z oddziałem pułkownika Jury Markowa? 
– 
Znasz go? Nigdy bym nie pomyślał! – zaczął z uśmiechem. Coś w twarzy Wandy 
sprawiło, że spoważniał. – Z oddziałem Markowa też się kontaktowałam. Może nie 
tak często, co z Niakinem, ale poznaliśmy się. 
– Dawno temu? 
– 
Nie tak dawno. Może przed rokiem. Wtedy on szedł Podkarpaciem na zachód. Ale po 
co ci takie szczegóły? Bliżej był Niakin. 
–
Potrzebny mi kontakt z waszą dużą partyzancką jednostką. 
–
Można wiedzieć, w jakim celu? – Ustiechow przysunął się razem z fotelem. 
–
Dowiesz się. Tymczasem rozmawiamy. 
–
To przypomina raczej przesłuchanie. 
– 
Jednostka pułkownika Markowa organizuje lądowiska samolotów i utrzymuje stały 
kontakt z radzieckim dowództwem? 
–
To pytanie czy twierdzenie? 
–
Pytanie. 
– 
Tak, to duża jednostka. Na pewno jest w kontakcie z dowództwem którejś armii. 
Otrzymuje rozkazy, informacje, dostawy broni i żywności. O ile wiem, rośnie w 
siłę. To znaczy, o ile wiedziałem przed dwoma miesiącami. 
–
Dobrze. – Poczęstowała go papierosem. Odmówił. 
–
Nic więcej ci nie powiem. 
– 
Słuchaj, poruczniku Ustiechow... – zaczęła wolno i bardzo cicho. – Zawaliłeś do 
tej pory sporo rzeczy. Szczerze mówiąc... nie gustuję w takich jak ty i nigdy 
bym się do ciebie nie zwracała. 
–
Przynajmniej szczerze – wyprostował nogi i zderzył obcasami swoich wysokich 
butów. 
–
Szczerze, bo sprawa jest ważna. Może kosztować życie. 
–
Mnie tam na życiu nie zależy. 
– 
Ucieszy cię w takim razie, że dowództwo AK naszego rejonu wydało na ciebie wyrok 
śmierci. Strzelałeś do akowców pod Machnowem. Zgadza się? 
–
Kiedy mi wybili oddział, zaczaiłem się na kolumnę niemieckich samolotów. Wtedy 
Polacy... pojawili się tak nagle, że prawdę mówiąc, nie wiedziałem, co robię. 
– 
Ile ty masz lat? 
–
A co cię to obchodzi? 
–
Zachowujesz się jak smarkacz. 
– 
Co? Coś ty powiedziała?! – Ustiechow porwał się na równe nogi. – Jakim prawem... 
ośmielasz się?... Ja ci... gdybym tylko mógł... – Jego oczy zwęziły się. 
Dziewczyna siedziała nie zmieniwszy pozycji. 
– 
Nie ma, niestety, nikogo innego i muszę... zaryzykować. To znaczy... Powinieneś 
sam się zastanowić... – udawała, że zupełnie nie dostrzega, jak bardzo wzburzony 
jest jej rozmówca. – Będzie to akcja dobrowolna i – ostrzegam – ryzykowna. Chyba 
że nie chcesz zmazać swej winy. To twoja szansa. 
–
A kto ty jesteś? Kim jesteś ty sama? – Rosjanin znalazł się na środku pokoju. – 
Rządzisz się, jakbyś była... Wydajesz rozkazy? Mnie – Borysowi Ustiechowowi? Ty 
wiesz, że ja takie jak ty... – oddychał wciąż jeszcze szybko, nierówno. 
– Rozwalałeś czy gwałciłeś? Myślałam, że ci już przeszło – spoglądała na niego 
chłodno. – Chcesz coś na uspokojenie? 
–
Zamilcz! – syknął tylko. 
– 
Chodzi o sprawę ważną dla przebiegu akcji na froncie – powiedziała. – Czy to 
może cię 
uspokoić? Wychylił jednym haustem nie dopitą przez kogoś filiżankę herbaty. 
– Już jestem spokojny – rzucił zwykłym głosem. 
– 
Pewien człowiek musi jak najszybciej znaleźć się w Moskwie. Ma bezcenne 
wiadomości mogące zmienić cały układ sił. 
– 
Fajnie. To mnie interesuje. – Ustiechow spoglądał teraz uważnie na twarz 
gospodyni. – Ty działasz dla naszych? Nigdy bym nie uwierzył. 
– 
Kochany kuzynku Markowski, byłoby lepiej, gdybyś stał się mniej autentyczny. Złe 
czasy przyszły dla tych, którzy nie potrafią grać. Tymczasem naucz się milczeć i 
nasłuchiwać. 
– Nie mów tyle. Kto jest ten, którego trzeba przerzucić? 
– 
I ja ci powinnam natychmiast podać jego imię, nazwisko, kolor włosów i numer 
kołnierzyka... Daleko byśmy zaszli wojując w ten sposób. Tymczasem będziesz miał 
akcję wstępną. W piwnicy pod wypaloną połową dworu ukrywam dwóch ludzi. Od tej 
pory będziesz się nimi opiekował. To znaczy – nosił jedzenie, wodę, wyprowadzał 
wieczorami do lasu. To są Żydzi. 
Rosjanin spojrzał ze zdumieniem. 
–
To znaczy, że oni przez, cały czas... 
–
Są tu już trzeci miesiąc. 
– 
I tych trzeba przerzucić? 
–
Powiedzmy – uśmiechnęła się. 
–
Więc nie tych. Nic nie rozumiem. 
– 
Bo jesteś dziki watażka, a nie konspirator. Dla orłów nadeszły złe czasy. 
Uznajesz tylko walkę oko w oko. Teraz należy działać po lisiemu. 
–
Nie lubię. – Rosjanin odetchnął głęboko. – Powiedz, co mam robić. 
–
Słuchać. 
–
Też nie lubię. 
–
Ja także wielu rzeczy nie lubię. 
–
Od razu sobie wykalkulowałaś wszystko widząc mnie w tym autobusie? 
–
Kalkuluję zawsze masę rzeczy. Dzisiaj tak trzeba. 
–
Wiedziałaś, że to ja – Ustiechow? Wiedziałaś czy nie? 
– 
Brałam przez pewien czas pod uwagę twoją osobę, jeśli chodzi o ten moskiewski 
kontakt. Znałam cię jako człowieka względnie dobrze. 
– 
«Znała mnie!» Coś podobnego! – Partyzant wzrusza ramionami. – No i co, 
zrezygnowałaś ze mnie? 
–
Na jakiś czas musiałam. 
–
Można wiedzieć dlaczego? 
– 
Lepiej nie pytaj. 
– 
Niech to wszystko czort porwie! – wybucha Rosjanin. – Po co ja ciebie spotkałem? 
Po kiego licha?! 
– Dla mnie to też żadna przyjemność – odpowiada spokojnie dziewczyna”. 
ROZDZIAŁ DZIESIĄTY 
„Droga Ireno! 
Chciałem Ci w czasie naszej ostatniej telefonicznej rozmowy przekazać wszystko, 
co czuję. Lecz nie potrafiłem. To zbyt smutne i tragiczne dla mnie. 
Jak pamiętasz zapewne, starałem się w trakcie tej rozmowy dowcipkować nawet. Sam 
nie wiem dlaczego, udawałem wesołość. Taki już jestem, kiedy nie chce mi się żyć 
– żartuję. 
Ostatnio, jak wiesz, nie było między nami najlepiej. Lecz to Ty się zmieniłaś. 
Wiele razy próbowałem zbliżyć się do Ciebie i zawsze – kiedy mi się to nie 
udawało – odchodziłem w przeświadczeniu, że nie doceniasz mego uczucia do 
Ciebie, że je lekceważysz. To było niewypowiedzianie bolesne. 
Moja miłość, coraz bardziej zmęczona, słabła. W dodatku teatr wciągał Cię coraz 
bardziej, a Twoje role sprawiały, że i mnie, a także (przykro mi to powiedzieć) 
– naszej Halince, wydawałaś się coraz to bardziej obca. Po prostu grałaś nawet 
przed nami. 
Piszę to, bo wiem, że jest w Twoim życiu nowy mężczyzna – człowiek 
reprezentujący ten sam, co Twój, zawód, te same tęsknoty, dążenia, ambicje. 
Cierpię bardzo. Nawet nie sądziłem, że świat może się naraz zawalić. Doszedłem 
do wniosku, że jako niepoprawny romantyk wyidealizowałem Ciebie i ustawiłem na 
piedestale swoich marzeń. Zawsze – wiem to z Twojej przeszłości – byłaś dość 
(wybacz mi) – łatwa. Ja czego innego oczekuję od ukochanej kobiety. Różnimy się 
tu w ocenach. 
No cóż – nasze małżeństwo należy ocenić jako pomyłkę nas obojga. Nie widzę 
zupełnie możliwości dalszego wspólnego pożycia w fikcji, w jaką się 
przetworzyło. 
Myślę, że zgodzisz się, aby sprawę rozwodową wszcząć natychmiast, na zasadzie 
«nieorzekania o winie». Mam nadzieję, że to docenisz. Chodzi mi tutaj, o spokój 
naszego ukochanego dziecka. 
Życzę Ci szczęścia – 
Czesław Wolski”. 
„Morochowa wieszano o jedenastej trzydzieści, przed samym południem. Było 
wietrzno. 
Szubienicę otaczał milczący tłum. Chustki kobiet łopotały. Poruszały się siwe 
włosy starców stojących z obnażonymi głowami. Rynek miasteczka otoczono 
podwójnym kordonem wojska. Opodal kościółka stało auto pancerne. Dwa czołgi 
zatrzymały się u wylotu ulicy, przy której znajdowało się więzienie gestapo. 
Skazańca prowadziło czterech esesmanów. Obok szedł cywil w tyrolskim kapeluszu. 
Dwaj oficerowie kroczyli tuż przed nim. 
– Ruhe! – wrzasnął wyższy z nich, choć tłum tylko zafalował, a nie wydal 
najmniejszego 
nawet dźwięku. Niższy obejrzał się i dał znak. Partyzant zaczął wstępować po 
drewnianych schodkach. 
– Groźny bandyta leśny zostaje powieszony... – zaczął czytać z szarpanej wiatrem 
kartki niski mężczyzna w tyrolskim kapeluszu. 
Morochow, w rozdartej na piersiach koszuli i z rękami związanymi na plecach, 
stał tuż pod rozkołysanym stryczkiem. Oczy partyzanta spoglądały prosto przed 
siebie. Nie było w nich lęku. 
Kilka kobiet głośno szlochało. Po wychudłych twarzach starców przebiegały 
drgnienia. Niektórzy ocierali łzy. Obaj oficerowie rozglądali się uważnie. Oczy 
ich śledziły wszystko dookoła. Obaj – podobnie jak żołnierze trzymający broń w 
pogotowiu – byli w hełmach. 
Mężczyzna leżący na szczycie dachu rudery, górującej nad innymi domami 
otaczającymi rynek, przesunął się nieco wyżej i rozrzuciwszy nogi zaczął mierzyć 
z karabinu opatrzonego lunetką. Wyszło na moment słońce i snajper zasłonił 
okular swej broni, aby nie dojrzano odblasku. W dole jeden z esesmanów zakładał 
już stryczek na szyję skazanego. 
Kat stał się pierwszym, który zginął. Strzały padły nagle. On i obaj oficerowie 
osunęli się na ziemię i zamarli bez ruchu. Teraz wszystko działo się w 
przyspieszeniu. 
Skazany, kopnąwszy dwóch najbliżej stojących esesmanów, wskoczył na wierzchołek 
muru za rusztowaniem szubienicy i zniknął po jego drugiej stronie. 
Ludzie w mundurach – strzelając bezładnie – rozproszyli się. Niektórzy z nich 
biegli w stronę domów, inni przypadli do kocich łbów, jakimi wybrukowany był 
rynek. Tłum rzucił się do ucieczki w kierunku kościoła, gdyż środkiem rynku 
sunęły oba czołgi. 
Dowódca auta pancernego pierwszy wypatrzył snajpera. Serie sprzężonych cekaemów 
zaczęły siec po dachach kamieniczek. Strzelający z wysoka mężczyzna zniknął już 
jednak bez śladu”. 
– Zawsze widzę w takich razach śnieg, dużo śniegu – powiedziała Irena. – To 
trudno wyrazić. Biel, która człowieka przysypuje, wnika w niego, a nawet – 
przenika. Kiedy byłam mała, często się zaziębiałam. Mając gorączkę, trwałam 
zagłębiona w swoim wymyślonym śniegu całymi godzinami. Niechętnie – pamiętam 
doskonale – dawałam się z niego wygrzebać. 
– Chcesz powiedzieć, że teraz także... – Sachajew spoglądał w dół. 
Siedzieli oboje na szczycie „filmowego” wzgórza. W głębi stały makiety. 
Nieprawdziwe ogrodzenia otaczały sztuczne chałupy. Żuraw, zbudowany ubiegłego 
dnia, trwał przechylony. Woda jeziora, ściemniała i bezbarwna, przypominała 
bezkształtny płat porzuconej cynkowej blachy. 
Nie potrafię zupełnie pocieszać. Chyba zbyt wielu ludzi w przeszłości próbowało 
podnosić mnie na duchu. Znam technikę stosowania słów, które nic nie znaczą – 
pomyślał Sachajew. 
– 
Już od dawna – to chyba ma coś wspólnego z tym cholernym zawodem – widzę siebie 
z zewnątrz, jak na scenie. To się we mnie pogłębia – rzekł wolno. – Cierpisz, 
mówię sobie. O, spójrz, jak bardzo boli. Czy to możliwe, aby wyrządzono ci takie 
draństwo? Mów słowa, dużo słów, włącz się w dialog i staraj użyć 
najwłaściwszych. Operuj mimiką – uśmiechaj się, a teraz bądź poważny. 
– 
Ze mną bardzo podobnie. – Poruszyła się. – Nieprawdopodobne. Nawet teraz, kiedy 
wszystko, całe moje życie stało się jednym wielkim zakrętem, działam po części 
jako aktorka, a po części w charakterze „reżyserki”. Każdy nastrój poddany 
zostaje oględzinom, oceniany na zimno i z dystansu. To nie zmniejsza, 
oczywiście, napięć moich odczuć – rozpaczy lub radości. Bzdura! Zmniejsza! Teatr 
zabrał mi coś istotnego, a dał w zamian zdolność analizowania, szufladkowania i 
w konsekwencji... ochładzania. Zagrałabym rozpacz, a dopiero później – 
poczułabym ją naprawdę. Teraz jestem po prostu niezadowolona z siebie, jak 
dramaturg bywa niezadowolony z własnej sztuki. Bo chyba tak jest?! – 
wykrzyknęła. – Chyba widzi, kiedy sztuka jest do kitu?! 
–
Widzi na pewno – odpowiedział Rosjanin. – Kiedyś jeden ze znajomych lekarzy 
zwierzył mi się, że zbyt dużo wie, aby móc osiągnąć pełnię rozkoszy. 
Irena zdawała się być odległa myślami. Siedziała bez ruchu, spoglądając wciąż w 
ten sam punkt. 
– Halinka także będzie szczęśliwa – wyszeptała. – Woli Czesława ode mnie. 
– 
Masz, jak wszystkie kobiety, zamiłowanie do melodramatów – wzruszył ramionami 
aktor.– A jeśli sprawa jakoś się ułoży? – Westchnął. – Nie znoszę samego siebie 
za te słowa – dodał natychmiast. 
–
Dziękuję ci – odpowiedziała. 
–
Za co? 
–
Za to, że jesteś prawdziwy. 
– 
Co jest prawdziwe?! – wykrzyknął niespodziewanie. – Wielki sukces, porażka, 
walka? Ja tu czy ja – tam? Wracam do domu i plotę od rzeczy, mając głowę nabitą 
jakąś rolą, problemami wymyślonych ludzi. A dziecka nie oszukasz. Zwłaszcza 
chorego. Podświadomość jest jak sejsmograf, radar... Ty wiesz, jak Mitia na mnie 
patrzy? A ja – łapiąc jego spojrzenie, pełen winy 
– 
próbuję, robię wszystko, na co mnie stać... „Co słychać, syneczku? Co czytałeś? 
Lara, pięknie dzisiaj wyglądasz. Już widzę, jak łypali na ciebie w szpitalu...” 
I wszystko to bujda, zgrywanie się, mistyfikacja... 
– 
Na scenie konflikty podają nam koncentrycznie. – Irena zwróciła ku niemu głowę. 
– Są metaforyczne, widowiskowe. To jakaś synteza. Coś się poza tym musi dziać 
i... dzieje się. Nawet w złej sztuce. 
–
Często w złej sztuce dzieje się więcej niż w dobrej. – Dotknął jej ramienia. – 
Lepiej? 
– 
Boję się, że już niedługo wyjeżdżasz. To nie miłosne wyznanie – rzekła patrząc 
mu w oczy. 
–
To chyba coś więcej. 
–
Czuję to samo – skrzywił się nagle i trwał przez moment bez ruchu. 
–
Boli cię? – obserwowała jego twarz. 
–
Gdybym wykitowal przy tym filmie, daliby mi chyba order – uśmiechnął się lekko. 
– Kiedyś cię zawiadomią o tym zaszczycie. Jednocześnie w prasie filmowej ukaże 
się wzmianka o mojej śmierci. 
–
Nie bądź śmieszny. Wszyscy mężczyźni jesteście tacy sami. 
–
Cóż za pokrzepiające stwierdzenie. Nie uważasz, że jest w nim sam optymizm? 
–
Dlaczego się nie leczysz? 
–
Przecież powiedziałaś, że to zwykła nerwica. 
–
Jesteś absolutny wariat. 
–
Biorąc pod uwagę naszą krótką znajomość, pozwalasz sobie na zbyt wiele. Nie 
zacytuję ci w tym momencie stosownego szkolnego porzekadła. Nawet mi się nie 
oddałaś, nie połączył nas poryw namiętności – rzucił bardzo cicho. Oddychał 
nierówno siedząc z zamkniętymi oczami. 
– 
Masz chore serce i jesteś niepoważny – zaniepokoiła się. – W razie czego 
pobiegnę na dół. Doktor Herbert chyba gra w szachy. 
– Czy tylko poważny facet może zostać dobrym kochankiem? 
– 
O czym ty pleciesz? No jak? – Chociaż się nie poruszył, uspokoiła się. Jakie to 
dziwne. Wiem, że mu lepiej, choć nic nie powiedział. Zupełnie jakby mi wysyłał 
sygnały. 
– 
Moja kondycja jest znowu genialna! – poderwał się, lecz wstawał wolniej, niż to 
sobie chyba zaplanował. – Teraz się strzeż, Polaczko! Sama nazwałaś mnie 
„watażką”! Z tego wynikają pewne konsekwencje! 
Kiedy tak stoi uśmiechnięty, wygląda jak mały chłopiec. 
– Unieśmiertelniam cię – powiedziała. 
–
My, aktorzy... – westchnął. – Biedni są nasi partnerzy życia, jeśli nie zdołają 
wymyślić sobie dość szybko narkotyku równie szalonego jak teatr. No, jak, 
Irenko, lepszy nastrój? 
–
Martwię się o dziecko. Ona nic nie zrozumie. Opowiedziałam ci wszystko, Czesław 
– jak się okazało – szukał pretekstu. 
–
Kochasz go? 
–
Chyba tak. Wzmacniał mnie swoją normalnością. 
– 
On tobie normalność. Ty jemu odchylenie od normy. Schemat numer siedemset 
dwadzieścia trzy, pozycja czwarta. Częsta nieobecność elementu „N” sprawia, że 
element „X” zmuszony jest szukać odchylenia od normy w kim innym. Znajduje 
osobniczkę „Y”, która to odchylenie posiada, a która w dodatku jest niezbyt 
odległa, jako przyjaciółka „N”. Następuje fascynacja, akceptacja, zbliżenie... 
– Ty cyniku! U ciebie może być to samo. 
– 
Naturalnie. Przecież nie jestem wyjątkiem. Ale u mnie już jest nieszczęście. W 
krater po pocisku drugi pocisk nie pada. Choroba Miti jest jak wojna. Działa na 
nas konsolidująco. 
– Jesteś przerażający! 
–
Przerażająco odważny. Nie przeczę – opuścił głowę. – Dlatego właśnie miłość moja 
i Larysy to wszystko, co posiadam. 
–
A synek? 
–
On także. 
–
Ale zapomniałeś o nim. – Przeraziła się nagłą zmianą zaszłą w twarzy 
aktora.Siedział w milczeniu, znowu z zamkniętymi oczami. Mięśnie jego policzków 
drgały.
– 
Gdybym tego „zapomnienia” sobie nie narzucił, nie wytrwałbym tu nawet jednego 
dnia. Teraz ona, Larysa, jest dla tego nieszczęśliwca i sobą, i mną. Rozumiesz? 
Oby nigdy się nie zawiódł! – pomyślała Irena. – Oby los był mu przychylny! Ten 
człowiek nie przeżyłby żadnej niegodziwości swej partnerki życia. Żona stała się 
dla niego wszystkim – całą filozofią i uzasadnieniem istnienia nawet własnego, 
kalekiego dziecka. Tacy już są ci Rosjanie. 
– Rozwiodę się – powiedziała. – Trudno. Już nie widzę powrotu. Wiatr jakoś 
ustał, prawda? – Wstała. 
– Cierpisz? – Sachajew otoczył ją ramieniem. – Płacz! 
–
Nie potrafię – zaczęła naraz szczękać zębami. Odwróciła się. To, co nią miotało, 
zdawało się nadchodzić od wewnątrz. Nie miała nad tym władzy. 
– 
Przepraszam cię – mówiła pomiędzy jednym a drugim skurczem krtani lub też 
zdawało się jej, że wypowiada te słowa. Jego ramię przyciskało ją mocno. Stali 
tak, zwróceni oboje nie ku sobie, lecz ku tafli jeziora, jak gdyby sprawdzając, 
co na nim się dzieje. 
– Wyglądamy jak... obserwatorzy na... stanowisku – powiedziała przerywanym 
głosem. – Jak... widzowie. Zacisnął mocno powieki. 
– 
Jesteś mi bliska – rzekł dopiero po chwili. – Bardzo, niewypowiedzianie bliska. 
A w ogóle to nie szarp mojego zmęczonego serca. 
–
Twoje zmęczone serce musisz leczyć. Przyrzeknij! 
–
Co? 
–
Przyrzeknij, że pójdziesz zaraz po powrocie do najlepszego kardiologa, jaki jest 
w Moskwie. 
–
Zdjęła jego rękę ze swego ramienia. – Przyrzekasz? 
Podświadomie chce zaklęć miłosnych. Cudownie romantyczne są te Polki. Boże, 
jakie dziwne jest to, co czuję – pomyślał. 
– Przyrzekam! – rzekł patrząc jej prosto w oczy. – Przyrzekam. 
„Profesor Jakub Siemenauer i jego syn Samuel, szczupli, o bladych twarzach, 
uśmiechają się do przybysza. Dziękują mu za przyniesienie kolacji. 
Pozbawiona okna piwniczka jest wąska i długa. Wiodące do niej drzwi znajdują się 
u stropu. 
– Niech pan siada. Pan ma chwilkę czasu? – Profesor przenosi tacę na swoje 
polowe łóżko. Okulary o grubych szkłach pomniejszają jego twarz. Jest bezzębny. 
– Cieszymy się, że pan żyje – mówi syn naukowca. – Wanda przekazała nam, co pan 
przeszedł. 
Ustiechow odpowiada na uśmiech i siada na ławie. 
– Jesteśmy w takim specyficznym nastroju, że cieszy nas wszystko, co opiera się 
śmierci – 
mówi naukowiec. – Dyskutowałem właśnie z synem, bo uważam, że już gdzieś tam 
narodził się geniusz, który zdolny będzie kiedyś oddać cały ten straszny czas w 
swej twórczości. 
– To znaczy, ojciec twierdzi, że on już może istnieć – wtrąca młodzieniec o 
wydatnym nosie. 
– 
On się wcale teraz nie narodził. Ojciec lubuje się w przenośniach. Niekiedy są 
one tak zawikłane, że przysłaniają sobą treść tego, co pragnie udowodnić. 
– 
Czy ja powiedziałem, że on się właśnie teraz narodził? On już może żyć, mieć, 
dajmy na to, z dziesięć lat. Jego wrażliwość, chłonność odrodzi się kiedyś i 
eksploduje w twórczości. Od zarania dziejów ludzkość rekompensowała sobie okresy 
zła w ten właśnie sposób. Z jednej strony mord i podłość, a z drugiej Leonardo 
da Vinci. U was, Rosjan, było to samo – Syberia i zsyłki, dławienie narodów i 
kultur, a po drugiej stronie – Dostojewski ze «Zbrodnią i karą», Tołstoj z 
«Wojną i pokojem» i Gogol lub Czechow z całą masą utworów. Nie duszno tu panu? 
– Widzę, że panowie się nie nudzą. 
– 
Odwrotnie. Udało się nam osiągnąć stan nirwany, istniejemy pomiędzy życiem a 
śmiercią. Nie my jedni. – Profesor sięgnął po łyżkę, a drugą podał synowi. – 
Pozwoli pan? Bo zaraz wystygnie. 
– Naturalnie – Rosjanin skinął głową i uśmiechnął się. – Nie przeszkadzam? 
– 
Jest pan najmilszym gościem. – Starzec jadł kartoflankę wolno, z namaszczeniem. 
Jego broda i policzki poruszały się. 
– Więc, jak wspomnieliśmy, pani Wanda mówiła nam o panu – wtrącił młody 
Siemenauer. – Same dobre rzeczy. Z początku byliśmy niepewni. Widzi pan – boimy 
się teraz każdego, a Rosjanie, jeśli o starozakonnych chodzi, nie zawsze byli 
«fair». 
– Rozumiem. – Ustiechow spojrzał w stronę drabiny i włazu. 
– 
Coś pan usłyszał? – Profesor dostrzegł to od razu. – My ją słyszymy tysiąc razy 
dziennie albo i milion. Czasem podchodzi tak blisko, że można by ją dotknąć. 
– Co? – spytał Ustiechow. 
– 
Śmierć. – Naukowiec odsunął miskę z nie dojedzoną zupą. Wyblakłe oczy zwróciły 
się na przybysza. – Ze śmiercią można współpracować. Ale trzeba to robić 
delikatnie. Ona wszystko rozumie – lęk, odwagę. A najbardziej, wie pan, co 
rozumie? Czekanie, Czekanie to ona ma w małym palcu. I najważniejsze, żeby ją 
sobie wyobrazić. Tak albo siak, albo jeszcze inaczej. Na przykład, salwa – kule, 
bomba – wybuch albo pożar... 
–
Albo głód – wtrącił młody. 
–
Nie lubię o niej myśleć. Zapalicie? – Ustiechow wyjął papierosy.Stary Siemenauer 
sięgnął pierwszy, wziął dwa. Drugiego podał synowi. Zapalili.
–
Kiedy my nie musimy idei umierania przybliżać myślami – zaczął profesor. – 
Śmierć z nami przebywa, jest. Gdzie my, tam ona, prawie doskonałe zjawisko 
pełnej symbiozy zainscenizowane przez los. 
–
Bo ojciec źle objaśnia. – Młody zaciągnął się i zaczął kaszleć. – Pana to nie 
nudzi? – zwrócił się do Rosjanina. 
–
Każdego normalnego człowieka to nudzi. Co za pytanie? – rzekł profesor. 
–
Nie jestem normalny. – Partyzant spojrzał na zegarek. 
– 
Jest pan normalny! – wykrzyknął jakby z tryumfem naukowiec. – Pan jest normalny, 
bo dostrzega pan czas. Spojrzał pan na zegarek. Pomyślał pan: «Mogę pobyć z tymi 
dwoma jewrejami jeszcze tyle a tyle. No może trochę dłużej, o ile okażą się 
zabawni. Potem, o jakiejś godzinie, będę musiał wyjść nieodwołalnie, bo czas 
upływa, a ja mam do zrobienia jeszcze ważną rzecz». Człowiek nienormalny nie 
widzi czasu. Zegar mu niepotrzebny. Żyje w pustce. 
– 
Przyznaję, że dawno już z nikim nie dyskutowałem – rzekł Ustiechow. – Nawet nie 
przysłuchiwałem się dyskusji. 
– 
Bo nie miał pan czasu. Dyskusja to obecnie wyrafinowane zajęcie. – Profesor ćpał 
chleb drobiąc go i wrzucając do herbaty. 
–
Pan patrzy, jak ja jem. Zęby mi wybili. Dobrze odżywiony Germanin sprawdzał 
swoją pięść, więc jest tego efekt. Zaliczyłem go początkowo do potomka plemion 
nadłabskich. Potem doszedłem do wniosku; że to był Prusak. I jego ciosy stały 
się symboliczne. Wyszedłem na ulicę w marynarce, do której żona nie przyszyła 
gwiazdy Dawida. Ona zapomniała, a ja popełniłem przez to rasowe wykroczenie. I 
kara, jaka mnie spotkała – choć brutalna – była w swoim założeniu słuszna. Nigdy 
nie należy zapominać o swej przynależności ani o symbolach historii. Tak żyła 
cała moja rodzina i dlatego zginęły moja żona i córka. 
– Niech ojciec lepiej przestanie! – Młody Siemenauer przesiadł się na wyrko 
ojca. 
– Przestać?! Świat musi wiedzieć, by móc przekazać! Jak ty widzisz kontynuację 
kultury? – Profesor pobladł i spocił się nagle. – A może ten Rosjanin przeżyje i 
powie innym? W ten sposób powstawały przekazy historyczne... 
– Albo legendy – Samuel przydeptywał niedopałek swego papierosa. 
– Niech to będzie legenda o... Sarze. Kobieta zobaczyła, że wróg chce zgwałcić 
jej córkę. Spoliczkowała wroga. Obie kobiety poległy. Krótka legenda, prawda? 
–
Już muszę iść – powiedział Rosjanin zmienionym głosem. 
–
Ojciec miał pana o coś poprosić – szepnął młody. 
– A tak. Ja już nie mam śmiałości trudzić kochanej pani Wandy. A prośba jest 
wielka... – Profesor Siemenauer zaczerpnął tchu – bardzo wielka. Odwdzięczę się 
panu na tym albo na tamtym świecie. Chociaż pan, jako komunista, w życie 
pozagrobowe nie wierzy. 
– Nie wierzę – powiedział Ustiechow. 
– 
Tym lepiej. – Bezbarwne oczy naukowca wpatrywały się w jego twarz. – Jest tylko 
życie tu, na ziemi. I czasem trzeba z tego życia samemu... zrezygnować, bo tak 
bezpieczniej, bo w ten sposób można uratować życie innym. Zwykła kalkulacja – 
malutka ofiara, a daje wielki zysk. Tylko trzeba mieć środki. Pan je może mieć. 
– Nie wiem. Nie bardzo rozumiem. – Partyzant wstał. 
– 
Pan się spieszy. Pan się już bardzo spieszy. A tu stary Żyd opowiada panu 
niestworzone historie... 
– 
O Boże! – westchnął młody Siemenauer. – Tato nie potrafi niczego załatwić. 
Ojciec chce zapytać, czy pan nie może gdzieś dla nas zdobyć cyjanku. No, cyjanku 
potasu – wie pan – trucizny. 
– 
Wiem – Ustiechow chrząknął. – Ale nie wydaje mi się, żeby... Nie mam takich 
kontaktów i dlatego... 
– 
Rzecz zaistniała, rzecz nie istnieje – roześmiał się profesor. – Niepotrzebnie 
zawracaliśmy tylko panu głowę. 
– Wezmę wiadro – rzekł Ustiechow. – Już prawie nie macie wody. 
Wejście do piwniczki Siemenauerów znajdowało się wśród wypalonych ścian nie 
istniejącej już połowy dworu. Opodal zwęglonych słupów i czarnych desek 
spiętrzonych w stosy stała Wanda. Ustiechow wyminął ją bez słowa. 
–
Duszno tam u nich, prawda? – spytała. 
–
Duszno – szedł w stronę studni. Przystanął. – Marzą o cyjanku. I trzeba go dla 
nich zdobyć. 
–
Poczułeś się już w siodle, prawda? – Obserwowała, jak nabiera wodę. 
– Kogo jeszcze pani dziedziczka ukrywa w osobnej piwnicy? – Zawrócił z pełnym 
wiadrem. Szedł bardzo wolno, przygryzając wargi. Ból rozchodził się w nim 
promieniście. Zranione miejsce przypominało o sobie. Krocząc pochylony, 
dostrzegł mimo to zgrabne nogi dziewczyny. Tego dnia była w sukni. 
–
Ukrywam całą masę różnych ludzi. Słabych, bezbronnych – uśmiechała się. 
–
Połamanych jak ja? – Był już wśród ruin. Podniósł klapę włazu. 
–
Borys, co ci znowu przychodzi do głowy? Ty jesteś silny. 
–
Czasem cię nienawidzę – powiedział znikając pod ziemią”. 
ROZDZIAŁ JEDENASTY 
– 
Nasza pisanina to więzienie! – Sachajew usiadł wygodniej i ziewnął. – Nie, coś 
gorszego: choroba, amok, odchylenie od normy. Mam już dość tej klitki, tego 
widoku za oknami, nawet siebie samego! 
– Jesteś bardzo elegancki, że nie powiedziałeś, jak bardzo masz dość mnie. 
– 
Ciebie też. Przepraszam, bredzę – machnął ręką. – Przecież nie można od tego 
uciec. Co to w ogóle jest? Nie byłem nawet na wycieczce w Wieliczce, w 
Zakopanem. 
–
Odwiedzisz Wieliczkę i Zakopane innym razem. 
–
Nie o to chodzi. – Znowu niecierpliwy gest i pochylenie głowy. 
–
Miałeś wczoraj telefon z Moskwy. 
– 
Miałem. Skąd wiesz? Ach, przecież ty przyjęłaś. A Larysa zaraz jak to ona: „Miły 
głos, kto to był?” 
– Co odpowiedziałeś? 
– 
Nie pamiętam. Zdaje się, że zrobiłem z ciebie starą aktorkę charakterystyczną. 
Staruszkę obdarzoną młodym głosem – kuriozum. 
–
Tak myślałam. Co do twojej odwagi, nie miałam złudzeń. 
–
A cóż powinienem jej powiedzieć? „Odwaga”... Miałem powiedzieć, że... 
–
Jak się czuje Mitia? 
– 
Podobno lepiej psychicznie. Sławny profesor Jura Zajdiew ma na niego zbawienny 
wpływ. Larysa także... 
– Co? 
– 
Nic. Wydało mi się, że jest w lepszym humorze. Zachowywała się, jakby... Szkoda, 
że nie widziałem jej twarzy. 
– Rozumiem. 
– 
Psiakrew, nie potrafię tego określić! Prosiła mnie na przykład, abym powiedział, 
jak bardzo ją... 
– ... Jak bardzo ją kochasz. I powiedziałeś? 
– 
Coś w tym rodzaju. Przynajmniej się starałem. Nie wypadło to zbyt naturalnie, bo 
nie spodziewałem się z jej strony takiego... Ona nigdy taka nie była. 
– Źle znosi samotność. Już niedługo. Wkrótce wracasz. 
– 
„Świetnie pan jeździ, kuzynie. – Klacz Wandy przesadziła ogrodzenie tuż za 
kasztanką Ustiechowa. Przyspieszyła. Jechali przez chwilę strzemię w strzemię. 
–
Pani mogłaby startować w zawodach. 
–
Skąd pan wie, że nie startowałam? 
–
Ja nic nie wiem. 
–
Kuzyn ma znowu spleen – wybuchnęła śmiechem. – Czy w Rosji wie się, co to 
spleen? 
– 
Wie się więcej, niż sądzisz. Dlaczego ciągle odwiedza cię ten Niemiec? Wczoraj 
siedział do 
północy. 
– Przychodzi dwóch – roześmiała się. 
Jabłkowita klacz porwała się do przodu. Siedząca na niej dziewczyna ściągnęła 
cugle. Koń tańczył. Przez moment trwała zwrócona w stronę Rosjanina. Wciąż 
jeszcze była uśmiechnięta. 
–
Widzisz te modrzewie? – wskazała ręką. – Największe w całej okolicy. Czy tu nie 
pięknie? 
–
Pięknie. – Obserwował, jak sposobi się do wzięcia kolejnej przeszkody. 
Klacz przeszła w kłus. Wanda pochyliła się, przywarła do smukłej szyi. 
Niespodziewanie zawróciła jednak. Wystarczyło kilka szczupaków, aby znalazła się 
na szczycie wzgórza. 
– 
Wiem. Ten drugi to wasza wtyczka! – wykrzyknął Ustiechow w jej stronę. – Chcę z 
tobą porozmawiać! 
– Rozmawiamy. 
– 
Więc dobrze. – Zawrócił, spiął konia ostrogami i pognał pod górę. Na wierzchołku 
zatrzymał się tak raptownie, że kopyta konia wryły się w miękką ściółkę. 
– 
Kocham cię – powiedział spoglądając Wandzie prosto w oczy. – Pokochałem cię już 
dawno temu. Taka miałaś być. 
– 
Niesłychane! Cóż ci tu odpowiedzieć? Czego oczekujesz? – Ruszyła przed siebie. 
Nie widział teraz jej twarzy. Dopędził ją natychmiast, zrównał się z nią. 
Jechała patrząc gdzieś w bok. 
– Możesz nic nie mówić. Niczego nie oczekuję – powiedział nie swoim głosem. – To 
znaczy – tak, oczekuję. Miałaś dla mnie jakieś zadanie. Chodziło o przerzucenie 
człowieka za linię frontu. 
– 
Trzeba jeszcze poczekać. Nie jest to proste – odpowiedziała z roztargnieniem w 
głosie, jak gdyby myśląc o czymś innym. Jej oczy obserwowały brzozowy zagajnik, 
który mijali. 
– A jaka jestem? – spytała niespodziewanie. 
– 
Czasami jesteś jak głęboka rzeka – tajemnicza, mroczna. Czasami znowu zamieniasz 
się w strumyk i zadziwiasz swoją wesołością. 
– 
To wszystko? Bardzo piękne. – Zatrzymała swego konia. – Jakże łatwo określić 
kobietę, prawda? Twoja miłość też pewno taka... łatwa do określenia. 
–
Kiedyś cię uderzę – rzekł bardzo cicho. Mimo to usłyszała. 
–
Słuchaj, chyba musisz już odejść – rzekła, patrząc wciąż gdzieś w bok. – Nie 
nadajesz się... 
– Do czego się nie nadaję? – spytał, robiąc wszystko, aby opanować swój nierówny 
oddech. – Ja widzę... dostrzegam, że... nie masz do mnie zaufania i dlatego... 
– Bardzo cię polubiłam – rzuciła lekko. – Jesteś fajny chłopak. 
– 
Kłamiesz! – Oczy Rosjanina ściemniały. – We wszystkim, co robisz, masz jakiś 
cel. Kalkulujesz, obmyślasz, a potem... 
– 
No, dalej. Dalej! – śmiała się niemal szczerze. – Poznawszy dzięki tobie własne 
braki, postaram się zmienić. 
– Po co przychodzi do ciebie ten niemiecki major? W jakim celu? 
– 
To moja sprawa. A wiesz, że ty jesteś zabawny. – Urwała klonową gałąź i machnęła 
nią kilkakrotnie wokół głowy swej klaczy. – Te muchy robią się nieznośne. To 
chyba na deszcz. Wczoraj byłeś gdzieś bardzo daleko. Prawie zajeździłeś konia. 
–
Pojechałem odszukać swoją broń. Przepraszam, że nie poprosiłem o pozwolenie. 
–
A szkoda, że nie poprosiłeś o pozwolenie – odpowiedziała ostro. – Znalazłeś? 
–
Znalazłem. 
–
Więc mam uzbrojonego rycerza. 
–
Twój rycerz jest uzbrojony nawet całkiem nieźle. 
– 
Bardzo się cieszę. Niestraszni są już moi wrogowie. – Przyspieszyła, by 
przesadzić płytki 
rów. Spotkali się po drugiej stronie. – Ty chyba cieszysz się z tej swojej wojny 
– powiedział ścinając szpicrutą gałązkę dębu. – Robisz, co chcesz ze wszystkimi 
dookoła. Nawet faszystów owijasz sobie wokół palca. Żyjesz spokojnie, masz co 
jeść... 
–
Zapomniałeś dodać, że gram na fortepianie. 
–
Tak – grasz. I jak ci się to wszystko udaje? Czym płacisz? 
– 
Nareszcie treściwa rozmowa – odparła bez uśmiechu. Jej klacz wykręciła nagle, 
parsknęła niespokojnie i zastrzygła uszami. 
– 
Poczuła lisa albo wilka. – Dziedziczka poklepywała koński kark, wypowiadając 
przy tym łagodnym głosem jakieś słowa. 
–
Niech pani i mnie uspokoi w ten sam sposób – uśmiechnął się lekko. 
–
Pan nie zna lęku. 
–
Przeciwnie. Nie bałem się w lesie, ale teraz, w pani domu... W twoim domu – 
poprawił się. 
–
Słusznie. Jak my właściwie ze sobą mówimy? 
–
Więc uspokoisz mnie? 
–
Nic innego nie robię. 
– 
Nie udaje ci się. Chodzę nocami. Rozbijam sobie w ciemnościach głowę. Ciemność i 
we mnie. Nieraz marzę, aby... 
– 
Ciągnie cię do walki, prawda? Teraz, kiedy masz już broń, powinieneś znaleźć 
jakiś partyzancki oddział, włączyć się do ogólnego tańca... 
–
Dziwnie o tym mówisz. 
–
Kiedy odchodzisz? Przygotuję ci coś na drogę. 
– 
O, jaka nagle chętna. Coś bardzo ci zaczęło zależeć, aby mnie tu nie było. A 
właśnie... teraz ja... poczekam. 
– Na co? 
– 
Na tego człowieka, którego będę miał przerzucić poza linię frontu lub 
doprowadzić do oddziału Markowa. 
– 
To jeszcze nie jest pewne. – Dziewczyna uciekła ze swym spojrzeniem. – Proszę 
cię, odejdź! 
– 
Więc ja myślę tak: Coś chciałaś ode mnie z początku, miałaś jakiś plan i dlatego 
wzięłaś mnie do swego domu. A teraz już tego nie chcesz. Dlatego mam odejść. Tak 
jest czy nie? 
– 
Borys, ja ciebie bardzo lubię. Ale naprawdę musisz odejść – szepnęła. – Niemcy 
mogą się czegoś domyślić. 
– 
Patrzcie, drugi raz po imieniu mi powiedziała! Jak jej strasznie, okropnie 
zaczęło zależeć, abym odszedł. Więc dobrze, pobędę jeszcze jakiś czas i zniknę. 
Zatęsknisz? 
– Naturalnie. 
– 
Naturalnie, naturalnie... To twoje polskie naturalnie!... Kłamiesz jak z nut. A 
jakbym cię tak teraz pocałował? 
– Dostałbyś w gębę. 
– 
Jak, jak powiedziałaś?! – Oczy Ustiechowa błysnęły. Szarpnął mijaną gałąź i 
urwał ją. Spiął konia ostrogami i pognał przed siebie. Zawrócił. 
– Zmiękniesz kiedyś, dziedziczko! Zobaczysz! 
– 
Jesteś śmieszny. Jak w melodramacie. Doprowadziłeś własny oddział do zagłady. 
Boisz się, że cię swoi powieszą, i dlatego chcesz im zapłacić za życie 
człowiekiem, którego mam ci dać ja. 
– 
Podła! Nie będę się przed tobą tłumaczył! – zeskoczył z konia. – Żegnaj! – 
rzucił odmienionym głosem. 
– Żegnaj! Życzę ci szczęścia – odparła lekko zdumiona. – Weź tego konia. Niech 
ci służy. 
Powrót Ustiechowa nad ranem obwieściła kanonada. Pijany kołysał się na siodle, 
strzelając w powietrza. Śpiewał coś nieprzytomnie. Wanda wybiegła pierwsza. Była 
w nocnej koszuli. 
– Kochasz mnie, prawda?! – wykrzyknął na jej widok. – Powiedz, że kochasz! 
– 
Oszalałeś? Oddaj broń i schodź zaraz! – zrobiła krok w jego kierunku. Wtedy do 
niej zmierzył. Miecia, która pojawiła się tuż za swoją panią, pisnęła 
przeraźliwie. 
Strzał padł z okna pokoju. Siedzący na koniu zawołał coś i zwalił się na ziemię. 
Wysoki mężczyzna w mundurze kapitana Wehrmachtu stanął w drzwiach. Miał jeszcze 
w ręku pistolet. 
– 
Po coś to zrobił? Wcale by nie strzelił! – Wanda zajęta wyciąganiem stopy 
Ustiechowa ze strzemienia, nawet nie uniosła głowy. 
– Szkoda, że go nie zabiłem – odpowiedział po polsku mężczyzna w niemieckim 
mundurze. – Przesadziłaś tym razem. Zwijamy się. Ten wariat ściągnie nam na 
głowę cały garnizon. 
– Poczekajmy. Zaczął strzelać dopiero w lesie. Pada deszcz. Gorzej słychać. W 
razie czego... 
– Na co czekać? Wszystko jasne. Zaraz tu będą samochody. Siemenauerowie niech 
znikają pierwsi. Powiedz, żeby szli w stronę Gozowa. 
– Za chwilę. Oberwał w samo ramię. Przecież tak go nie można zostawić. 
– Powiedz profesorowi, żeby się zbierał razem z synem, jeśli im życie miłe! – 
wrzasnął. – Czyś ty zwariowała z tym Moskalem?! To on miał przeprowadzić naszego 
naukowca, tak? Daleko by zaszli. Gratuluję wyboru. 
– Bez tego «wariata» się nie ruszam – Wanda rozcinała koszulę rannego. – Mieciu, 
jodynę, 
bandaże! Szybko! Oficer odprowadzał wzrokiem biegnącą. Przygryzł wargi. 
–
To, co robisz, to szaleństwo! Każda minuta droga. 
–
Masz samochód. Odjeżdżaj! – Klęcząc przy rannym, uniosła na moment głowę.Stojący 
mężczyzna pochylił się.
– 
Chyba rozumiesz, że to ważniejsze sprawy niż życie. One stawiają mnie... w 
wypadku rewizji... 
–
Naturalnie – skinęła głową. – Do zobaczenia.Nie odchodził.
–
Błagam cię, uciekaj że mną! – przyklęknął obok Wandy. 
– 
Dam sobie radę. Bywałam w gorszych opałach. – Odwróciła się. – Szymon! – 
zawołała donośnie, pewnym głosem. – Szymon, zaprzęgaj! Pojedziemy na Muchową! 
Jeszcze tu jesteś? – zwróciła się do oficera. – Za to, co masz przy sobie, 
powieszą cię na pierwszym drzewie. 
– Napoleonie w spódnicy – kapitan zasalutował – do zobaczenia za trzy dni. 
Znajdę cię. 
– Cześć! Będę albo w. lesie na Muchowej, albo tu – poświęciła mu tylko jedno 
spojrzenie. – Panie profesorze – próbny alarm. Proszę się nie denerwować. Czeka 
nas mała «wycieczka» – rzekła do Siemenauera, który pierwszy pojawił się w 
ruinach z walizeczką w ręku. 
Jego syn wyszedł w chwilę później. Obaj wytrzeszczyli oczy widząc rannego 
Ustiechowa i oddalającego się Niemca”. 
Kawiarnia, godzina szesnasta. 
Dowcipy Woronkowa – jeden, drugi, dziesiąty. Rozmazane, nijakie popołudnie. 
Reżyser promienny. 
– 
Dobrze idzie robota, panie reżyserze. Uważam, że to będzie kawał kina – serwuje 
doktor Herbert. 
– 
Jest w pańskim widzeniu jakaś odmienność, powiedziałbym świeżość – sekunduje mu 
aktor grający niemieckiego oficera. – Nic werystycznego, natrętnego. Realizm i 
poetyka. To się na pewno będzie podobało. 
– To jest kicz, ale zamierzony – śmieje się Woronkow. – W tym leży jego 
siła.Coraz bardziej pewny swego. Utwierdził się – myśli Sachajew. – Co robi 
teraz Mitia? Czy
choć trochę myśli o ojcu? 
– 
Problem Hamleta to problem każdego z nas – peroruje przy sąsiednim stoliku 
Fiedia Krowodin. – Właściwie to spowszechniał. 

– 
Co ty gadasz? Chyba przybliżył się właśnie! – wykrzykuje Tagajew i włącza radio 
tranzystorowe, z którym się nie rozstaje. 
– Dzieci, zlitujcie się nad starym człowiekiem! – Reżyser unosi obie ręce. 
–
W strzechowskim domu towarowym są włoskie dżinsy – oznajmia jeden z polskich 
aktorów, łysawy blondyn. 
– Jutro umierasz. Nie będą ci potrzebne – chichocze jego sąsiad. 
– 
Do trumny. Wiesz, jakie będą twarzowe. – Blondyn, zamknąwszy oczy, udaje 
orkiestrę grającą żałobnego marsza. 
– 
Idziesz? –Sachajew spogląda na Irenę. Wstają oboje. 
–
Mam do was słówko. – Grube powieki Woronkowa unoszą się. Spogląda na parę 
aktorów. 
–
Bardzo prosimy – odpowiada Irena. Sachajew uśmiecha się. 
–
To może tam? – Palec reżysera wskazuje taras.Wychodzą.
– 
Widok stąd bardzo piękny. Przypomina Krym. Reżyser poprawia koszulę wypuszczoną 
na 
spodnie. Sachajew sięga do kieszeni, siadając jako ostatni tuż przy 
balustradzie. 
–
Nie pal tyle – odzywa się Irena. 
– 
Co wy właściwie robicie całymi dniami? – Woronkow wspiera swoje pulchne ręce na 
stole. 
– 
Podsłuchałem was kiedyś, przyznaję się bez bicia. Nawet nietrudno było. 
Siedziałem u siebie na balkonie, a tu nagle ni to wiersze, ni dialogi... Gdyby 
się to nie powtórzyło, to bym o tym nie wspominał, ale później... 
kilkakrotnie... Więc pomyślałem sobie – zapytam. Gniewacie się? 
– Ależ dlaczego mielibyśmy... Bynajmniej – Sachajew wydmuchuje dym.Przedłuża się 
milczenie.
– 
A jeżeli tak, to już nie chcę wiedzieć – grubas uśmiecha się kwaśno. – Rozumiem, 
macie swoje sprawy. Przepraszam, że tak prosto z mostu. Ale myślę sobie, że... 
tyle już dni razem... praca idzie dobrze... Bo, dobrze – prawda? 
– 
O tak, bardzo dobrze – Sachajew potakuje. – To, coście słyszeli, Stefanie 
Maksymowiczu... trudno właściwie określić... 
–
To takie... próby – przychodzi mu w sukurs Polka. – Rodzaj improwizacji... 
–
Odchylenie od normy – uśmiecha się Sachajew. – Wariacje na temat filmowy. 
–
No i jak się rozwijają te wasze „wariacje”? 
–
Ale nas, Stefanie Maksymowiczu, przypieracie do muru! 
–
Niektóre rzeczy z tego, co słyszałem, podobały mi się. Macie to napisane? 
–
Nagrywamy, częściowo zapisujemy – powiedziała Irena. 
– 
„Odchylenie od normy...” – Palce reżysera wybijają bezdźwięczny rytm na szklanej 
tafli stolika. – Więc o czym to jest? 
–
Jakby to?... – Oczy Sachajewa i Ireny spotykają się. – Robimy coś w rodzaju... – 
Polka waha się – ... coś z gatunku etiudy filmowej. Tak – etiudy – utwierdza 
się. – Mamy całą masę wątpliwości... 
– To bardzo słabe. Wiele rzeczy nam się oczywiście nie podoba – dopowiada 
Sachajew. – Koleżanka pomaga mi, a ja jej. To jasne... czasu nie mamy za wiele. 
Wkrótce koniec, rozstajemy się... 
–
Właściwie to nie ma o czym. mówić– mówi porywczo Polka. 
–
Tak myślisz? – Oczy Sachajewa przenoszą się na jej twarz. 
– Czy to, co robicie, ma coś wspólnego z naszym filmem? – Oczka Woronkowa stają 
się uważne. Przywołuje gestem kelnerkę i zamawia piwo. 
– W jakimś stopniu. Odrobinę. To coś w rodzaju... jakby to nazwać, komentarza, 
repliki – mówi Irena. – Chyba jednak „wariacje na temat filmowy” są 
najtrafniejszym określeniem. 
–
Otóż... – Sachajew wydmuchawszy dym westchnął głęboko. – Prawda jest taka... 
–
No, słucham, słucham – uśmiechnął się reżyser. – Odważnie! 
– Powiem truizm, bo to przecież jasne, oczywiste. Inaczej być nie może – ciągnie 
aktor. – Film, w którym gramy oboje, jest bardziej wasz, Stefanie Maksymowiczu, 
aniżeli nasz. – Chrząka. 
– 
Czy to było porozumiewawcze chrząknięcie? – Woronkow, podziękowawszy kelnerce, 
sam napełnia kufel. Już się nie uśmiecha. Jego oczy stały się czujne. 
– Jak to?... Nie bardzo rozumiemy... – bąka Irena. – Pan nas zadziwia.Woronkow 
przygryza wargi i siedzi chwilę ze zmarszczonymi brwiami.
– 
Już dobrze – rzuca po chwili. – Wielu rzeczy nie rozumiecie. Jesteście jeszcze 
bardzo młodzi. 
– Mam trzydzieści osiem lat – uśmiecha się Sachajew. 
–
No i cóż to jest? Ja – tysiąc! Spójrzcie! – Woronkow zsuwa rękaw swej kurtki. 
Wiedzieli, co oznacza siny numer wytatuowany na przegubie. Spuszczają oczy. 
– 
Miałem wtedy czternaście lat. To znaczy – czternaście, piętnaście, szesnaście... 
Myślicie teraz pewno, co Oświęcim ma do tego filmu. 
–
Wcale tak nie myślimy – mówi Irena. – Ma wiele. To oczywiste. 
–
A ja jednak wam powiem – Woronkow upija łyk ze swego kufla. 
–
Chcę zrobić film bez jakiś tam psychologicznych wygibasów. Ma powstać obraz o 
wielkości przyjaźni, utwór czysty, prosty, czytelny dla milionów! 
– Wspaniałe zamierzenie – kiwa głową Sachajew. 
– 
Wcale tak nie myślicie. Nauczyliście się potakiwać, a myśleć swoje. Powiem wam 
szczerze. Miałem i ja inną koncepcję dramaturgiczną. Zostałem jednak przekonany, 
że nie była ona słuszna. Film klarowny, pozbawiony niepotrzebnych komplikacji, 
przemówi najsilniej, i to do widzów na całym świecie. 
– Nie wiem, czy to dobrze mieć tysiąc lat i robić filmy – rzuca Irena. 
– 
Dawniej nikt młody nie powiedziałby czegoś podobnego. Nie ośmieliłby się – 
Woronkow łypnął spod oka. – Wiecie, co znaczyły trzy lata umierania?... 
– 
Ja... kiedy, my oboje z Ireną... – zaczyna Sachajew cicho – ...oboje bardzo was 
przepraszamy, Stefanie Maksymowiczu. Ale... wybijając pokłony przed wielkością, 
nie można z tą wielkością jednocześnie dyskutować. 
– 
Chciałam powiedzieć, że ktoś bardzo zmęczony nie ma sił na walkę – Irena 
zmieniła pozycję. – Mniej ma szans, by zwyciężyć. To prawda obiektywna. 
–
Moja generacja dostrzega wyraźniej – Woronkow przegiął się na krześle. 
–
Co dostrzega? – Sachajew nagle zrezygnował z zapalenia papierosa. Odsunął 
pudełko. 
– 
Ma dystans. Może obiektywnie ocenić, co jest godne zapamiętania. – Woronkow 
zwrócił głowę w stronę drzwi wiodących na taras. 
– 
Panie reżyserze, gdzie jest Fiedia? Fiedia Famirow? – W przejściu stała 
dziewczyna o wydatnym biuście. – Wszyscy mówią, że go nie ma. – Nagle zaczyna 
płakać. 
– 
Kto mówi? Był tu przed chwilą. Siedział tam – Woronkow rozgląda się. Jego brwi 
unoszą się wysoko. – A co się stało? 
– 
Chodzi o to... chodzi o to, że Fiedia i ja... – szlochając idzie w kierunku 
stolika, przy którym siedzą. – Mówił, obiecywał... I teraz... Kiedy się stało... 
Ja się zabiję... 
–
Masz tobie – mówi Woronkow. 
–
To my już... – Irena i Piotr podnoszą się. 
– 
Znajdźcie gdzieś Fiedię z łaski swojej. – Reżyser wzdycha ukradkiem, wskazując 
dziewczynie krzesło. 
ROZDZIAŁ DWUNASTY 
„Kochanie Moje Najdroższe! 
Fatalne połączenie. Wczoraj bardzo źle Ciebie słyszałem. Ty natomiast mnie chyba 
dobrze. 
Zrozumiałem, że zarzucasz mi masę rzeczy. Co się stało? Jak mam zrozumieć Twoje 
słowa, że zawsze stawiałem swoją osobistą karierę na pierwszym planie, że nie 
biorę w ogóle pod uwagę istnienia najbliższych i ich potrzeb? 
Jestem wstrząśnięty. Przecież wszystko, co robię... Nie, nie potrafię się 
tłumaczyć. To jakiś zły sen. O co chodzi? Przecież znasz mnie lepiej niż 
ktokolwiek inny. Owszem, nie ukrywam, że chciałbym coś osiągnąć. Może to się 
nazywa «zrobieniem kariery». Ale chyba nie ma w tym nic złego. Wszystko, co 
moje, to Twoje – nasze. Cały ból i gorycz, rozpacz, nadzieja i... szczęście. 
Wiem, że Ci ciężko, i nie ma godziny, abym o Tobie i o Miti nie myślał. Powiesz 
– «słowa». Ale cóż mogę więcej zrobić? Na szczęście już wkrótce (najdalej za 
trzy tygodnie) się zobaczymy. Czy dzwoniłaś tylko dlatego, aby powiedzieć, co we 
mnie złego i co ci się we mnie nie podoba? Domyślam się, że musisz być w 
fatalnym nastroju. W ogóle ja tu w Polsce żyję jedynie domysłami. Czy coś się 
stało? Czy gorzej z Mitią? Ale przecież mówiłaś, że Mitia czuje się o wiele 
lepiej, że ten profesor Zajdiew jest nadzwyczajny. (To ten najbliższy 
współpracownik profesora Szczepiankowa?) Postaram się mu przywieźć stąd jakiś 
prezent. Może wypadałoby go zaprosić do nas. Zdecydujemy po moim powrocie. Tak 
bardzo już za Wami tęsknię. Tak ogromnie mam dość rozłąki. 
Być może, za dużo przebywam poza domem, ale to właśnie zmieni się, kiedy coś 
osiągnę. Wtedy będzie tylko teatr i dom. No – ewentualnie jakiś występ w 
telewizji. I musisz zrozumieć, stając się kimś, w bezporównywalnie większym 
stopniu będę w stanie «reżyserować» własne życie. Ale przecież mówiliśmy o tym 
wiele razy i zgadzałaś się ze mną całkowicie. Co się w Tobie zmieniło i 
dlaczego? Niekiedy mam złe przeczucia i lękam się czegoś nienazwanego. 
Bywaj zdrowa, kochana. Całuję. Ucałuj i uściskaj Mitię. 
Kocham Was bardzo. Wasz – Pietia”. 
Praca w tym filmie to znowu okres wykreślony z życia. W sumie: nowa przegrana. – 
Sachajew nie śpi. Kończy się noc. Za oknem świt. – Najwięcej do stracenia mają 
ci, którzy pobrali się z wielkiej miłości. Im bowiem dana jest gorycz oglądania 
malejącego uczucia. Tym dotkliwsza, im lepszą są obdarzeni pamięcią. Wtedy nie 
mogą udać przed sobą, że nic się nie zmieniło. Uczestniczą oboje w umieraniu. 
Dosyć! Może lepiej wstać i pójść na spacer? Nie będę już palił. Zresztą i tak 
wypaliłem wszystkie papierosy. Właściwie to należałoby zapukać do Ireny. Nie 
mogę zupełnie spać. Pogadajmy. Cześć, siadaj. Napijesz się kawy? Ja także źle 
sypiam. Myślałam o tobie i o Larysie. Tak? Dziękuję ci, ale niepotrzebnie się 
martwisz. Zwykłe, małżeńskie konflikty, a raczej „klimaty współżycia”. 
Dziwne, od dawna wszystkie zadrażnienia wydają mi się w nocy o wiele bardziej 
dramatyczne. Potem, w ciągu dnia, maleją, bledną. Jakoś coraz bardziej dotkliwie 
odbieram tu, w Polsce, upływ czasu, przemijanie. Może to sprawia 
„trójwymiarowość” mego istnienia. Jeden film przenika się z drugim, łączy z 
codzienną egzystencją. Dochodzi ostrość widzenia codzienności, jak zwykle na 
obczyźnie, spotęgowana. A co Larysa?... Zasnąć. Nie myśleć więcej! Wmów w 
siebie, że nie pojmujesz, nie domyślasz się, co mogło kryć się za jej słowami. 
Może nie byłeś zdolny ich zrozumieć? Coraz mniej pojmujesz. Rozkłada cię 
świadomość... słabnięcia. Bo gdzieś tam znika twoja zwykła energia i ty to 
czujesz. W odleglejszych sferach twojej osobowości narodziło się – i najgorsze – 
zdołało utwierdzić zwątpienie. Tak, niecierpliwość i zwątpienie. Chciał byś 
przyspieszyć wiele spraw, przybliżyć sukcesy, wykorzystać je, rozbudować, 
rozszerzyć, jak czynią to inni. Z drugiej zaś strony rozbudowuje się w tobie 
samym niewiara we własne możliwości, uzdolnienia, szczęście. To, co robisz teraz 
– te twoje nocne rozmyślania – wbrew pozorom mają sens. Są terapią psychiczną. 
Kiedyś o tym czytałeś... Bzdura! Nie myślę dlatego, aby się leczyć. Zatrudniam 
swoje szare komórki, gdyż nie potrafię już istnieć, zajmując się – jak to 
dawniej bywało – „wielkimi problemami” sportu, kobiet czy samochodów. Bo 
przecież takie były moje relaksowe rozmyślania. Zmierzam jednak, cokolwiek by 
się nie powiedziało, do syntezy. Bolesne to piekielnie i niezbyt wesołe. Niechże 
wzejdzie już słońce! 
Jeszcze jeden dzień. Śniadanie. Zapach kawy i mleka. 
– Dowiedziałam się wczoraj, że żona Woronkowa umarła na raka przed trzema 
miesiącami. Miała czterdzieści osiem lat – mówi Irena. – To straszne, prawda? 
Pije kawę, rozgląda się. Odpowiada na pozdrowienie doktora Herberta. 
Wszyscy wydają mi się dzisiaj odleglejsi niż zwykle. To taki dzień – myśli 
Sachajew. – Może 
to lepiej, że żona Woronkowa umarła. W ten sposób nie doczeka jej pełnej 
deformacji spowodowanej przez czas. Dla niego już na zawsze pozostanie 
czterdziestoośmioletnią kobietą. Przerażający jest ten obiektywizm ludzkiego 
myślenia. A może chłód. 
„– Kak liubliu ja was, kak bajus’ ja was... – śpiewa Ustiechow bębniąc jedną 
ręką po klawiszach. Drugą ma na temblaku. 
– Gdzieś przepadał? Skąd wziąłeś na wódkę? Jestem naprawdę zła! – mówi Wanda 
wchodząc. 
– Jest miasteczko, w nim bar. Są dziewoczki. Jest czar... 
śpiewa w odpowiedzi. 
– Mówisz poważnie? – Oczy dziewczyny zmieniają wyraz. 
– Jak naj... poważniej. Poszedłem jak... człowiek. Wypiłem... Zniknęłaś na dwa 
dni. Tęskniłem – mówi rozwlekle. – «Kiedy ciebie nie ma, szarzeje świat... – 
śpiewa, akompaniując sobie samemu. Gdy odchodzisz, me łzy jak grad...» 
Nagły ruch dziewczyny sprawia, że pokrywa klawiatury fortepianu spada na dłoń 
grającego. 
–
Okrutna! Jak mogłaś? – masuje sobie palce. – Ale nie przestanę cię kochać. 
Nigdy! 
–
Jeśli jeszcze raz wyjdziesz, zabiję cię! 
– 
Powinnaś dodać: «jak psa»! – wykrzykuje. – I miałabyś rację. Chociaż – nie... 
Umrzeć jak pies to coś wspaniałego. Muszę zginąć jeszcze... gorzej. Dla mnie nie 
ma... śmierci. 
– 
Wiesz, że ukrywam tu ludzi – mówi Wanda oddychając szybko. – Jeśli przyjdą po 
ciebie, rozwalą tamtych. Masz rękę na temblaku, «lewe» papiery. Wpadasz w oko... 
–
Ale tobie... nie wpadłem! 
–
Odejdź! Bardzo cię proszę. Idź jeszcze dzisiaj! 
– 
Dokąd? Gdzie pójdę? Myślisz, że... ucieknę? Wszędzie mnie... gonią... tamci... – 
Ustiechow zaczyna chichotać. – Kładę się, noc, a tu twarze. «Masza» śmieje się. 
Kokietka. Ma dołeczki w policzkach. Ale sanitariuszka z niej... wspaniała. 
«Tancerz» pyta. Jura, Juroczka pyta... A ja im... nie mogę, nie potrafię... 
– Mało ci było? Chcesz zamordować nowych? 
– 
Okrutna jesteś, dziedziczko, och, okrutna!... – Ustiechow podnosi się. – Gdybym 
ja ciebie... Ech, co tu mówić... Zadanie masz dla mnie. Na to czekam. 
Przyrzekłaś! – Idzie zataczając się w stronę okna. 
– Już nie mam. Nieaktualne. 
– 
Nieaktu...alne! – Rosjanin wybucha śmiechem. – To smutne. Bardzo... smutne. Nie 
kochasz, nieaktualne... Wszystko – nie! Nic, wymyślę zadanie sam! 
– Odejdziesz jutro. Dostaniesz żywność. 
– 
To po coś mnie znowu... leczyła? Po co? Niemiec – przyjaciel – dziabnął, a ty... 
zamiast dokończyć... dzieło, leczyć zaczęłaś od nowa... Już wiem. Wiem! – Pijany 
unosi ramię. – Heil Hitler! Wiem! ty jesteś – dobra! 
– Obyś się nie pomylił. – Brwi dziewczyny zbiegają się. 
– 
Przed chwilą byłaś okrutna, a teraz jesteś... dobra. Święta! Tak cię trzeba 
nazwać. Nałożę szatę pątniczą, w prochu utarzam, iść będę przez świat, wielbiąc 
imię twoje... 
– Nie te czasy. Za dużo książek czytałeś... 
– 
Czego ja nie robiłem – czytałem, nienawidziłem, zabijałem, a teraz – kocham! 
Treścią mego życia się stałaś! 
–
Błaźnie! Jutro odejdziesz! Mnie może kochać mężczyzna. 
–
Ot i odpowiedź – szlachetna, czysta... 
–
Wytrzeźwiej. Potem porozmawiamy. Jutro idziesz sobie. Ruszasz stąd, jasne?!” 
Doktor Herbert złowił w jeziorze szczupaka ważącego cztery kilo. Sensacja. 
Fiedia Famirow został pobity przez braci uwiedzionej dziewczyny. Nagła wichura 
zniszczyła połowę makiet na wzgórzu. Wiatr szalał przez dwa dni. Trwają walki w 
Libanie. Gazety docierają do Nieszewa z opóźnieniem. Świat i tak jest gdzieś 
bardzo daleko. Wiadomości przestają mieć znaczenie. Ekipa już się sobą zmęczyła. 
Rozmowy przestały się kleić. W wolnych chwilach toczą się turnieje szachowe lub 
siatkówkowe. Mężczyźni coraz częściej wspominają swoje rodziny, chełpią się 
dziećmi, licytują zalety żon. 
– 
To jutro scena kąpieli w rzece? – pyta Irena. Pierze coś w umywalce. Sachajew 
siedzi przy stole i czyta scenopis. – Te dialogi są potworne. Czytaj! Wyprać ci 
coś jeszcze? 
– Koszula wystarczy. Moja wdzięczność i tak nie ma granic. Powtórz poprzednią 
kwestię! 
– 
„Dzieci, zbieramy się tutaj, przy samej wodzie. Nie odchodźcie za daleko!” – 
wykrzykuje Irena nie przerywając prania. 
– 
Wtedy ten mały mówi: „Wiem, bo Niemcy”. A „Piegawiec” – „Woda jest też 
niemiecka?” I ty: pamiętasz? 
–
Jak to było?... Zupełnie mi to nie wchodzi do głowy. „Mamy dziesięć minut na 
kąpiel!” 
–
Dobrze – kiwa głową aktor. – Teraz Hania: „Czy dziesięć minut to dużo, proszę 
pani?” I ty. 
–
„Dziesięć minut to jest okropnie dużo”. – Irena wyżyma praną koszulę. 
– 
Teraz odległe strzały. Serie automatów sieką... Tak. Pojawia się Zośka. Zdyszana 
podbiega. Wszystko się zgadza. „Kąpcie się, dzieci. To nic groźnego”. – „To 
rozkaz Morochowa?” – pyta Janek. „Tak, to rozkaz. Macie się umyć” – odpowiada 
Zośka. Teraz ty. 
– „Czy w okopie wszystko w porządku?” – Irena wzdychając lekko wychodzi na 
balkon. 
Zaczyna wieszać wypraną bieliznę. 
– 
Masz to powiedzieć niespokojnie. Opanowana, ale niepewna – oświadcza Sachajew i 
zdejmuje okulary. – Opanowana, ale niepewna – powtarza i parska śmiechem. 
– 
„Czy w okopie wszystko w porządku?” – rzuca Irena, lecz już z odmienną 
intonacją. – Już dawno się nie śmiałeś. 
– 
Dawno... – mówi aktor. – Jaka prawdziwa jest względność czasu. Półtora miesiąca 
temu dowiedziałem się, że istniejesz. 
–
Mówiłeś, że czytałeś o mnie wcześniej w jakimś piśmie. 
–
Przepraszam. Sława twoja dotarła oczywiście do najodleglejszych republik mej 
ojczyzny. 
–
Masz jeszcze kawior? 
–
Ostatni słoik. Nie ma mowy. 
–
Kiedy taką mam ochotę – mówi aktorka przeciągając wyrazy. 
–
Nie ulegnę. Jestem twardy jak głaz. Ostatni słoik zostaje na pożegnalną kolację. 
– 
„Piłeś? Nie narażaj na śmierć ukrywanych przeze mnie ludzi! Musisz odejść! Jutro 
pakuję twoje manatki!” 
– 
„Litości! Tak cię kocham, piękna Polko. I ty mnie kochasz. Jestem szubrawcem, 
lecz uczucie podnosi mnie i uczłowiecza!” 
– „Precz! Mogę kochać tylko prawdziwego mężczyznę!” 
– 
Jestem prawdziwy. Udowodnić? – Sachajew pierwszy wybucha śmiechem. Irena, 
chichocząc, rzuca w niego wypraną przed chwilą koszulą. Rosjanin odchyla głowę i 
mokry materiał upada na podłogę. Ktoś puka do drzwi i Sachajew otwiera. 
– 
Jest pani Irena? – pojawia się Woronkow. – Przyszedł milicjant w sprawie pobicia 
Fiedi. Ma być spisany protokół. Czy mogłaby pani pomóc temu uwodzicielowi? 
– W czym, na Boga? – Dziewczyna wytrzeszcza oczy. 
– 
W polskim. Fiedia nie bardzo... Może czegoś nie zrozumieć. Więc pomyślałem... 
Ostatecznie braciszkowie tej Hanki pobili go solidnie. Najdziwniejsze, że on 
oświadcza, że ją kocha. 
– Sterroryzowała chłopaka rodzinna mafia Skowronków – Irena śmieje się. 
– 
Nie dojdę dzisiaj z wami do ładu. – Reżyser rozgląda się. – Trudno się będzie 
rozstać, prawda? 
– 
Nam – nie. Zostanie dzieło – Sachajew rozłożył ręce. – Za to się płaci. Poza tym 
mamy już siebie dosyć. Prawda? – Patrzy na swą partnerkę. 
– 
Przesyt, panie reżyserze. – Irena zagrała rozpacz i zniechęcenie. – Dojmujące 
uczucie przesytu! 
– No, dobra. Milicjant czeka na dole – śmiejący się Woronkow spoważniał. 
– 
Zaraz schodzę – Polka zerknęła strofująco na swego partnera. Wyszła tuż za 
reżyserem. Po chwili wróciła i uchyliwszy drzwi, wetknęła głowę. – Już wiem! 
Woronkow jest podobny do Ludwika Piętnastego! 
– Grozili mi śmiercią – oznajmia z ponurą twarzą Fiedia Famirow. – Mówili, że 
mnie zabiją. 
– 
Który? – Milicjant siedzący za kawiarnianym stołem unosi głowę znad notesu. 
Zdejmuje czapkę. Ma kręcone blond włosy. Z niebieskimi oczyma i różowymi 
policzkami wygląda przy satanicznym Gruzinie jak cherubin. 
–
Nie rozumiem – odpowiada Fiedia. 
–
Mówi, że nie rozumie – tłumaczy Irena. 
–
Wiem. Ruski trochę znam. – Milicjant trwa z pochyloną głową. 
–
To może ja pójdę? – Aktorka wstaje. 
–
Ja cię proszę, zostań! – Czarne oczy Gruzina spoglądają prosząco. 
– 
Wyższy czy niższy groził panu śmiercią? Wyższy to jest Skowronek Władysław, a 
niższy 
Skowronek Michał. Błękitne oczy kontra czarne – myśli Irena. – Pojedynek anioła 
z szatanem. 
– Wyższy. 
– 
Znaczy Skowronek Władysław. – Gruba dłoń milicjanta przyciska notes. Spierzchłe 
palce, trzymające długopis, poruszają się wolno. 
Nie stosuje kremu do pielęgnacji dłoni. Nie wyciera rąk do sucha. Pewno łowi 
ryby siecią. Dziwne, pachnie „Przemysławką”. 
– 
Powiedz mu. Po co tyle pisać. Nieporozumienie. Oni – bracia. Prawo mieli choćby 
zabić. Siostrę im uwiodłem. Ja nic do nich nie mam. Hankę kocham. Żenić się 
chcę. 
– A ona? – pyta zupełnie prywatnie Irena. 
– 
Ona? – Przystojniak unosi rękę w geście, który na wschodzie znaczy: „Co za 
pytanie?” lub „Cóż tu ma do powiedzenia kobieta?” Napotyka spojrzenie Ireny i 
reflektuje się natychmiast. – Ona też mnie... kocha – mówi z ugrzecznieniem. 
Wspaniały ogier – myśli Irena. – Należą do niego wszystkie klacze świata. 
„– Oto konsekwencja twoich szalonych poczynań. Domyślałaś się chyba, że 
organizacja nie będzie tolerowała takiego stanu rzeczy. Nie stać nas na to. – 
Kapitan Bogusz przechadza się po pokoju, mocno wybijając krok. – Lewą rękę ma na 
temblaku. 
– Dwa dni temu zaczął gorączkować. Był doktor. – Wanda stoi wyprostowana. 
– 
Co nas obchodzi jakiś tam bolszewik? Czyś ty zwariowała, dziewczyno? – Kapitan 
zatrzymuje się przed jednym z portretów. – Mój oddział stracił połowę stanu w 
ataku na most pod Olechowem. Teraz musimy unikać prowokacji, które mogłyby w 
konsekwencji ściągnąć tu większe siły wroga. 
– 
A pacyfikacja wsi Strzemięczna i Gryzewo? – mówi Wanda. – A na dużą skalę 
zakrojona akcja przeciwko partyzantom? 
– 
To były wsie współpracujące z czerwonymi. – Oficer zwraca się w jej stronę. – 
Czy ty też zaczynasz z nimi współpracować? Front się zbliża. Może zmieniłaś 
orientację polityczną. 
– Drogi wuju... 
– 
Jestem tu oficjalnie – przerywa jej kapitan. – Zdecydowałem się na tę przykrą 
misję, aby w rodzinie zostało upokorzenie stające się naszym udziałem. Z dniem 
dzisiejszym, rozkazem dowództwa naszego obwodu, zostałaś zwolniona z obowiązków 
łączniczki. Zostajesz nadal członkinią naszej organizacji, lecz bez przydziału 
funkcji. Dotychczasowe kontakty pomiędzy tobą a dowództwem przestają istnieć aż 
do odwołania. To, że nie skreślono cię w ogóle, mnie zawdzięczasz. 
– 
Dziękuję. Ale proszę o skreślenie – mówi dziewczyna. Po twarzy jej przebiegają 
drgnienia. Jest bardzo blada. – To także moja prośba oficjalna. Proszę o 
skreślenie. A może inaczej. Zwracam się z prośbą o spowodowanie, abym nie była 
już członkiem Armii Krajowej. Powód – względy osobiste. To wystarczy? 
–
A co z majorem Ernestem von Laube? 
–
Koniec. 
–
Posłuchaj, Wando... 
– 
Wszystko zrozumiałam. Dziękuję – przerywa mu. – Chcieliście bez swego ryzyka 
wykorzystywać nadal moje kontakty. Bardzo to sprytne. 
– 
Mógłbym ostatecznie u dowódcy wyjednać... – Kapitan zapala papierosa. – Nie rób 
mi tego, rozumiesz? To przekreśli zupełnie... 
– 
Twoja pozycja, wuju, zostanie zachwiana... Co za strapienie! A wszystko już szło 
tak dobrze, prawda? Niezależność, wyżywanie się wielkiego stratega w leśnej 
batalii, dyskusje, odprawy. Możliwość bohaterskiej śmierci... 
–
Czego ty chcesz ode mnie, dziewczyno? 
–
Nie pomogliście temu Rosjaninowi. Teoria „dwóch wrogów” jest mi znana. 
– 
Dużo wiesz – skrzywienie oficera miało być zapewne uśmiechem. – A o pakcie 
Mołotow– Ribbentrop słyszałaś? Wiesz, co to zsyłki, i ilu naszych wykończyli? 
Zbyt mało ze swej wiedzy stosujesz w praktyce, zapominasz też, że twoja namiętna 
przyjaźń z bolszewikiem, a więc – wrogiem, może być potępiona przez opinię, a 
nawet przez chłopów. 
–
To moja sprawa. 
–
Naturalnie. Ty w razie czego odpowiesz. Ze względu jednak na więzy rodzinne... 
–
Demagogu, nie ośmieszaj się! Dość mam już tego! Czy chcesz mi jeszcze coś 
przekazać? Bo jeśli nie... 
– 
Kontakt z majorem von Laube musi być utrzymany. – Oficer nerwowo obciąga kurtkę 
munduru. 
–
Dobrze. Ale w takim razie proponuję układ. – Dziewczyna mierzy go zimnym 
wzrokiem. 
–
No słucham. 
– 
Rosjanin, który jest u mnie, będzie przewoził pewnego człowieka do 
partyzanckiego zgrupowania pułkownika Markowa. Wy mu w tym nie przeszkodzicie, a 
odwrotnie – pomożecie, by dotarł do celu. 
–
Kogo będzie przewoził? 
–
Pewnego... naukowca. 
– 
Więc ty masz z nimi coś wspólnego... Nieprawdopodobne! Świat się kończy. Nie 
wierzę ci. 
–
Starszy pan przeciera czoło chusteczką. 
–
Nieistotne, czy sobie wzajem wierzymy. Więc jak? 
–
Wiesz chyba, że muszę o tym zameldować dowództwu. 
– Nic teraz nie wiem i wszystko mnie przestało obowiązywać. – Zwróciła się w 
stronę okna. – Ale, dobrze, poczekam do jutra na odpowiedź. 
–
Jutro czternasta zero zero otrzymasz ją. – Oficer staje na baczność i kłania 
się. 
–
Do widzenia, kochany wujaszku! – odpowiada Wanda z promiennym uśmiechem”. 
– „Dynamo” Kijów prowadzi! Człowieku, grają jak szatany! – wykrzyknął Fiodor 
Kliszenko. Telewizor otaczało kilkanaście postaci oblanych srebrzystą poświatą. 
Sachajew postał chwilę niezdecydowanie, po czym wyszedł. 
Ciepły wiatr przynosił zapach ryb. 
Jak daleko potrafię sięgnąć pamięcią, nigdy nie udawało mi się wtopić w ludzki 
zespół, by – stawszy się jego częścią składową – proporcjonalnie słabiej czuć 
odpowiedzialność za własne decyzje i poczynania. 
I to nieprawda, że można by mi zarzucić sobkostwo czy nietowarzyskość. Jeśli na 
zasadzie okresowych doskoków zbliżałem się do ludzi, wówczas rehabilitowałem się 
tym, iż robiłem wszystko, by stać się milszy od innych. A więc działając krótko, 
lecz intensywnie, osiągałem to samo, co „długodystansowcy towarzyskich 
kontaktów”. Miałem przecież opinię „czarującego chłopca”, „dobrego kumpla” czy 
„aktywnego społecznika”. Wszystko dzięki koncentrycznym, „uwodzicielskim” akcjom 
człowieka mającego ograniczony czas na kontakty, działającego zatem „z doskoku”. 
Pracując trzynaście lat jako aktor, odszedłem jeszcze dalej – jak to nazwać? – 
chyba w głąb wielonurtowego istnienia. Sam już się nieraz gubię. Przestaję 
okresowo wiedzieć, gdzie jestem lub kim jestem. Moje powroty do normalności... 
Dość to przyziemne, choć ciepłe i bliskie – Larysa, Mitia... Czy jednak i tych 
dwoje potrafię czarować w myśl swej zwykłej zasady klasycznego egotysty? 
Tak zwany „urok” objawiany przeze mnie w tych moich mikrowystępach towarzyskich 
polegał, z tego wniosek, na grze, na aktorskim wdzięczeniu się – w pewnej mierze 
– instynktownym. W domu to niemożliwe. Nie wyzwalam się do tego stopnia. Jeśli 
chodzi o Larysę lub Mitię, moja technika robienia się „urokliwym” stała się dla 
nich już od dawna tajemnicą poliszynela. Im objawiam się jako zmęczony mięczak. 
– Wyobraźcie sobie taki gag – mówi Woronkow. – Człowiek spaceruje z psem i co 
jakiś czas podnosi z ziemi patyk lub kamień i rzuca. Pies biega i aportuje. 
Człowiek znowu podnosi i rzuca. Tak to trwa. W pewnym momencie właściciel psa 
rzuca znowu. Pies aportuje, podaje mu. I rzucający stwierdza, że to nie kamień, 
tylko granat. Przerażony ciska, jak tylko może najspieszniej i najdalej. Granat 
wybucha. 
„– Nie! Nie zabijajcie ich! Mnie zabijcie! Powieście! Tylko mnie! – Ustiechow 
miota się w gorączce na swoim posłaniu. 
Siedząca obok Wanda jest bardzo odmieniona. Sama wygląda na chorą. Płomyk lampy 
naftowej odbija jej cień na ścianie. 
– Uspokój się! – mówi Polka zdławionym głosem. – Tu nikogo nie ma. Nikt nie 
zabija. – Pochyla się nad leżącym. – No, cicho już, cicho – szepce. 
Pojawia się Miecia z parującą filiżanką. 
– 
Ma prawie czterdzieści stopni – zwraca się do niej dziedziczka. – A doktor 
powiedział przecież... Powiedział, że... jeśli weźmie to lekarstwo... 
– 
Panienka się napije herbaty – mówi stara. – Drugą noc panienka nawet oka nie 
zmrużyła. Doktorzy to mówią swoje, a choroba swoje. Jak się krew w człowieku 
zepsuje, to ratunku nie ma. Jeszcze by pijawki może... albo okadzanie jakie... 
Pani dziedziczka pije! 
Wanda zbliża filiżankę do ust. Odsuwa ją natychmiast. Służąca trwa pochylona nad 
rannym. Kiwa głową. 
– Nic ta z ciebie nie będzie, sokole. Skrzydełka rozkładasz. Odlecisz, 
odlecisz... 
– 
Niech Miecia już idzie! – mówi Wanda. Oczy ma pełne lęku. – To niemożliwe! On 
taki silny... 
– 
Silni najpierwsi odchodzą. Słabujący to już wie, jak się z chorobą uporać. A 
silny skąd ma wiedzieć? Chorował to, żeby się tego nauczyć? Umierał wiele razy? 
Nie. Tylko jeden raz. Jeden raz, a dobrze. Cichy coś... Może to już?... – 
zawraca w stronę posłania i zagląda. 
–
Jezus Maria! – Dziewczyna przypada do piersi rannego i słucha. Podnosi się. 
–
Żyje – szepce. – Jakby lżej oddychał. 
– 
Bo choróbsko popuści krzynę i znowu ucapia – mówi stara. – Popuści i nazad 
łapie. Jak mój nieboszczyk umierał... 
– Kracze Miecia tylko i kracze. Sama nie wiem, czemu tego słucham. 
– 
Bo panienka to dzielna, najdzielniejsza, ale przecie kobieta. Jak kochany 
umiera... to serce nie uda. Rwie się, szarpie... 
– Co Miecia wygaduje? Proszę już... 
– 
Idę, idę. Ale Miecia wie, niejedno w życiu widziała. Mój Franek też był wariat, 
bił mnie. Pani wie, jak było. Ale brakuje mi go... Jak mi Bóg miły... brakuje... 
– Stara pochlipując wychodzi”. 
ROZDZIAŁ TRZYNASTY 
– 
Bigos jest nasz, nieszewski! – Starzec siedzący obok Fiedi śmieje się. – Jak 
chłop tego bigosu podje, to baba tylko o litość prosi. Zrozumiałeś? 
– Zrozumiałem – odpowiada Gruzin. – Ale mnie to niepotrzebne. 
– 
Poczekasz parę lat, to potrzebne będzie. Sprawdzisz. – Stary nie kapituluje. 
Woła coś. Próbuje przekrzyczeć gwar. Wreszcie się podnosi i uderza widelcem w 
swój kieliszek. Siedzący przy zastawionych stołach zwracają ku niemu głowy. W 
sali restauracyjnej przystani „Arki” zebrało się chyba z osiemdziesiąt osób. 
Siedzą parami. Starsi gospodarze w czarnych garniturach, młodzież dżinsowo i 
barwnie. Na stołach półmiski z mięsem, z wędliną, butelki, karafki, szklanki i 
kieliszki. 
– Tak mi się widzi, żem tu najstarszy. A jak najstarszy, to słowo chcę rzec. – 
Starzec chrząka. 
– 
Przyjechali tu do nas Ruscy film robić. Jeden z nimi kręcił. Za aktora niby. Tak 
kręcił, kręcił, aż... wykręcił! – Tu i ówdzie wybuchają śmiechy. – Ale się 
sianem nie wykręcił. I nie chciał, bo honorowy. Chociaż nie nasz, ale po naszemu 
myśli. I chce jego rodziny zdrowie wypić, pozdrowienie dać i ku nam prosić. – 
Stary siada wśród oklasków. Całują się obaj z Fiedią. Później zapłoniona Hanka 
nastawia policzek. 
–
Kapela! Grać! – wykrzykuje wodzirej w paradnej sukmanie. 
–
Nie, magnetofon! – krzyczą młodzi. 
–
Kapela! – protestują kobiety w chustkach. 
–
Jeszcze chwila! – wstaje siwawy mężczyzna średniego wzrostu o energicznej 
twarzy. 
– 
Dzisiaj zaręczyny mojej córki kochanej, Hanki. Wszyscy ją znacie i wiecie, że 
uczciwa. Cieszę się, bo się kochają i tego jestem pewien. Pewien też jestem, że 
Fiedia, chociaż z daleka, szanuje obyczaj, siebie i swoją rodzinę. Za matkę i 
ojca, co go tak dobrze wychowali. Za to, żeby byli zdrowi i szczęśliwi, wznoszę 
ten toast winem, co go u Fiedi piją! 
Kapela gra tusz. Ojciec Hanki i Gruzin przypijają do siebie, a potem całują się 
z namaszczeniem. Fiedia ociera oczy i podchodzi do obu braci Hanki. Muzykanci 
zaczynają grać. Teraz piją w trójkę, poważnie, bez uśmiechów. Pomiędzy stołami 
tańczą już pierwsze pary. Wkrótce robi się tłoczno. 
– To kujawiak. Tańczy się tak – Hanka uczy narzeczonego pierwszych kroków. 
Smukły 
Fiedia porusza się lekko, z gracją. Wtem jedna z tańczących kobiet zaczyna 
przeciągle: 
– Wojna do nas przyszła,Aktorzy strzylają,A Hankę SkowronekZa Gruzina dają!
Gruzin atak zrobił, Wziął co najlepszego. Dzielny będzie synek Od ojca takiego! 
–Nie! Kowalowa, przestańcie! – Narzeczona zawstydzona wielce rzuca się w 
kierunku śpiewającej. Śmieje się jednak i zerka na ukochanego. Ten podbiega i 
woła coś do orkiestrantów. Ci zaczynają oberka. 
– Prędzej! – wykrzykuje Gruzin i bierze się pod boki. Zaczyna taniec. Jego nogi 
drobią coraz to szybciej. Wyprostowany i godny, krąży po sali. 
Kapela pojmuje, o co chodzi. Przyspiesza. Stopy tancerza utrzymują opętańczy 
rytm. Jego tułów, barki, ramiona trwają prawie nieruchomo, zdają się płynąć. 
Wtem włącza się w taniec Hanka. Narzeczony wita ją błyśnięciem białych zębów i 
skinieniem głowy. Zwalnia nieco, naprowadza. Dziewczyna nie przejmuje szalonego 
rytmu, lecz wiedziona instynktem pojmuje, że ona – kobieta, powinna tańczyć 
wolniej. 
– Fantastycznie! – Narzeczony nie potrafi powstrzymać zachwytu. – Cudownie! 
Właśnie tak! 
–
krzyczy, okrążając swą ukochaną podobny do szybującego ptaka. 
– Z takich związków rodzą się najzdolniejsze dzieci – mówi do kogoś doktor 
Herbert.Sachajew i Irena spoglądają na siebie z uśmiechem. Wstają od stołu i 
wychodzą na taras.
– 
Ile gwiazd! Spójrz! – mówi Polka. Stoją oboje w milczeniu, wsparci o balustradę. 
Woda jeziora połyskuje. 
– Jako dziecko, często... – Coś zmienia się w głosie aktora – ... 
obserwowałem... niebo... – Przerywa. Siada ciężko na krześle. – Wydawało mi się, 
że cały firmament... wiruje, drga... 
– Co ci jest?! – Irena przypada do niego. Podtrzymuje głowę. Opiera ją o ścianę. 
– 
Spokojnie! Proszę cię. Jak jesteś kumpel... – Krótkie zdania aktor wypowiada 
rytmicznie, z każdym oddechem. – W moim pokoju, na stoliku nocnym jest... 
buteleczka z pastylkami. Różowa nalepka. Przynieś. Nie mów nikomu. – Twarz 
oddychającego ciężko aktora blednie. 
– 
Boję się. Przecież trzeba lekarza. – Irena zatrzymuje się niezdecydowanie. – 
Moim zdaniem... Jest doktor Herbert i można... 
– 
Nie chcę. Rób, co... powiedziałem – szept Sachajewa jest bardzo słaby. – Dopiero 
jeśli tabletka nie pomoże, to... Jeszcze czas. Nie mów... nikomu! 
Aktorka biegnie schodami pod górę. Porywa flakonik. Zawraca. Na dole przepycha 
się pomiędzy tańczącymi. 
– Nie tańczę – odpowiada nieprzytomnie na zaproszenie pirotechnika Leniewicza. 
Sachajew wkłada pod język tabletkę. Coś zmienia się w nim prawie natychmiast. 
Zaczerpuje tchu. Siada w ten sposób, iż podmuchy wiatru idą teraz wprost na jego 
twarz. 
– 
Już o wiele lepiej. Nie ma to jak nitroglicerynka! – wydmuchuje powietrze. – To 
był... długi bieg. 
– Po co tyle mówisz? – Irena obserwuje go wciąż jeszcze szeroko rozwartymi 
oczyma. – Musisz się zaraz położyć. 
– 
Ani mi się... śni – odpowiada ze słabym uśmiechem. – Jeszcze z tobą nigdy nie 
tańczyłem. Mieliśmy zatańczyć. Pamiętasz. Najpierw poloneza, potem kozaka. 
– 
Zatańczymy kiedy indziej. Wariacie, powinien cię zbadać lekarz. Zrobić 
elektrokardiogram... 
– 
Wiem, co mi jest. Elektrokardiogramów mam z dziesięć. Zmieńmy temat. Wanda nam 
się znowu wymknęła. Oni oboje... 
–
Bimbam Wandę! Jak się czujesz? 
– 
Doskonale. – Sachajew uśmiecha się. – Czyżbyś się przestraszyła? A więc nie 
jestem ci... 
Zależy ci mimo wszystko na moim istnieniu?... 
Irena podrywa się nagle. Stoi teraz zwrócona plecami do siedzącego. Mężczyzna 
dotyka tych drżących pleców, przesuwa po nich dłonią. 
– Dlaczego się nie leczysz? Po cholerę igrasz ze śmiercią? – wykrzykuje naraz 
Polka. 
– 
Leczę się. Robię naprawdę wszystko – odpowiada. – I nie krzycz. Wcale nie jestem 
taki głupi, na jakiego wyglądam. 
–
Jesteś... jesteś... – zaczyna dziewczyna zduszonym głosem. 
–
Ponadto zauważyłem ze zdumieniem, że używasz brzydkich wyrazów – przerywa jej. 
– 
Używam, jak mnie coś... Co ty rozumiesz? Taki mądry jesteś bardzo! Niby wszystko 
wiesz, zjadłeś wszystkie rozumy... 
– 
Pamiętaj – najważniejsze to uczestniczenie w biegu. W biegu zwanym życiem. I 
wcale nie trzeba dochodzić do mety jako pierwszy. Ważne jest jak najdłużej być 
zawodnikiem – uśmiecha się Rosjanin. 
– 
Na to trzeba mieć siły – odpowiada Irena zapalając papierosa. – Więcej sił niż 
na zwyciężanie. 
–
Słusznie. A jeśli się ich nie ma, to walczyć do końca. Może chcesz z kimś 
zatańczyć? 
–
Oszalałeś?Sachajew zaczyna nagle chichotać.
– 
Z czego się śmiejesz? – Podeszła bardzo blisko i ujęła jego głowę w obie dłonie. 
– Ty 
wspaniały wariacie! Spogląda prosto w oczy dziewczyny. 
–
Cieszę się, że cię jeszcze oglądam na tym... padole. Stałaś się dla mnie 
symbolem. 
–
Czego? 
–
Życia. 
– „Symbol” rozkazuje, abyś się natychmiast położył do łóżka. Ponadto „symbol” 
przyniesie ci zaraz herbaty. I od tej pory „symbol” będzie oduczał cię od 
palenia! – Rozkleiłam się zupełnie. Do czego to podobne? – pomyślała 
jednocześnie. 
„Czesławie! 
Nie potrafiłam od razu odpisać. Jak miewa się Halinka i co porabia? Jak to 
dobrze, że przyjechała Twoja mama. Teraz los naszego dziecka to sprawa 
najboleśniejsza i szczególnie ważna. Dobrze, iż Ty i mała jesteście tak bardzo 
zżyci. Z racji mojej pracy zawodowej, w ciągu ostatnich trzech lat zwłaszcza, 
mało miałam czasu dla domu. To było zło obiektywnie narastające, na które nie 
było rady. Bo to z jednej strony finanse (i moje ambicje), z drugiej w 
konsekwencji spędzanie coraz to więcej czasu poza domem. Piszę niezbyt składnie. 
Jestem trochę zmęczona. 
Jeśli chodzi o konflikt pomiędzy nami, to chcę sprawę postawić jasno – zupełnie 
nieważne, czy Ciebie zdradzam, czy też nie. Załóżmy dla ułatwienia, że – jak to 
się mówi – nie dochowałam ci małżeńskiej wierności. Czy to prawda, to inna 
sprawa. 
Myślowo i... wyobrażeniowo od dawna już istniałam z dala od Ciebie. A zatem – 
konkluzja. Wracam już za dwa tygodnie. Myślę, że omówimy to wszystko wspólnie, 
jak para życzliwych sobie ludzi. A resztę spraw technicznej natury, związanych z 
rozwodem, załatwimy przez adwokata. 
Do Halinki napisałam ostatnio dwa listy i wysłałam paczuszkę. Nie napisała do 
mnie ani słowa. Powiedz swojej matce, aby jeśli chodzi o dziecko... nie 
nastawiała go do mnie wrogo. Irena”. 
„– Jesteś, widać, z natury zdrowy jak rydz. – Wanda, siedząca pod drzewem, 
spogląda na Ustiechowa zbierającego kwiaty na leśnej polanie. – Nie boli cię, 
kiedy się schylasz? 
– Każde zerwanie kwiatu jest bolesne. Normalne. To będzie największy bukiet w 
Polsce! – odkrzykuje. 
– Lubisz kwiaty? 
– 
Nienawidzę. Dlatego zrywam. – Rosjanin lewą ręką poprawia bluzę, która zsunęła 
mu się w chwili gwałtowniejszego ruchu. Prawe, obandażowane ramię widoczne jest 
pomiędzy rozciętą koszulą. – Ciebie i siebie także nienawidzę! 
– 
I dlatego chcesz mi dać kwiaty? – Dziewczyna podnosi się. 
–
Nienawiść przybliża. 
–
A więc zrywanie kwiatów to symbol? – mówi Polka odgarniając włosy. 
– 
Są skazane na śmierć, ja także. Zbieram je dla najpiękniejszej dziewczyny, jaką 
znam! Co mi odpowiesz? 
–
Że bardzo mi miło – Wanda uśmiecha się. – W Rosji też zbierasz dziewczynom 
kwiaty? 
–
Nic innego nie robię. 
–
Potworze! Politruku! 
Ustiechow wybucha śmiechem. Klęka, pochyla się, nie panując zupełnie nad swoją 
wesołością. Krzywi się z bólu. Wstaje. 
–
Co cię tak rozweseliło? 
–
Potwór i politruk znaczą dla ciebie to samo. 
–
Coś w tym rodzaju. 
–
Racja. Jesteś burżujka – Rosjanin poważnieje. – To twój las? – Rozgląda się. 
–
Wszystko, co widzisz, jest moje. Od trzystu lat należy do mojej rodziny. 
–
Dumna jesteś z tego? 
–
Stwierdzam fakt. 
– 
Proszę. Myślałem, że ci daję kwiaty, ale się pomyliłem. – Rosjanin wręcza 
dziewczynie kolorowy bukiet. 
– Dziękuję. Przyjmuję to jako kwiaty od ciebie. 
– 
To dla mnie za mądre. Kwiaty z twojej własnej łąki nie mogą być moje. Spełniłem 
funkcję ogrodnika. Wracamy? 
–
Już? Przestałam się z tobą nudzić, wiesz? – Polka uśmiecha się. 
–
Miło mi. Niech to szlag trafi! – Ustiechow gryzie źdźbło trawy. 
– 
I jeszcze klniesz. – Piękna dziewczyna robi nadąsaną minkę. 
– 
Co ty znowu kombinujesz? Nagle miękka, uległa... – Oczy Rosjanina spoglądają na 
nią badawczo. – Co nowego sobie zaplanowałaś? Jesteś odległa, nie moja. Jak ten 
las. Żyjemy w innym świecie. To, w co ja wierzę, jest dla ciebie czarną magią. 
Tak samo jak politruk – potworem! 
– Mów, w co wierzysz. Może źle robisz, że milczysz. 
– 
Czasu nie ma – Ustiechow spogląda w ziemię. – Trzeba by albo powiedzieć 
wszystko, albo nic. 
– 
Do dobrego tonu należało w mojej rodzinie umieranie na zsyłce na Syberii – mówi 
Wanda wolno. 
–
Nas też tam wysyłali – odpowiada partyzant. 
–
Ty jesteś... komunista? 
– 
Czemu się tym interesujesz? Po diabła ci to wiedzieć?! – wybucha Rosjanin. – 
Grasz na mnie jak na fortepianie, tak?! Niegodny się stałem... wszystkiego, 
wszystkich!... 
– Naraziłeś się całemu światu. Będę cię bronić choćby przed tobą samym. 
– Czorta! – Ustiechow kopie kamień leżący na ścieżce. – Zaczynam rozumieć. – 
Przystaje. – Wszystko mi się nagle... To nie może być, żebyś ty... Zwariuję! 
Chcesz mnie bronić? Ty tak poważnie?... Za kogo ty mnie?... Za dziecko?... 
Pomyłka, dziedziczko! – łapie spazmatycznie powietrze. – Już mnie nie 
zatrzymasz. Ani kulą, ani słowem! Czas płynie, a ja u ciebie... Opętało mnie czy 
co?... Jeszcze trochę, będziesz... słowo daję... będziesz miała rację... 
Umyśliłaś sobie wszystko, zaplanowałaś i uważasz... że mnie masz – na własność! 
– Nic nie uważam. Możesz odejść choćby i dzisiaj. – Wanda zwraca na Rosjanina 
oczy zasnute łzami. Kładzie się nagle w wysokiej trawie i wyciąga obie ręce. 
Ustiechow spogląda zdumiony. Pojmuje i przypada do leżącej. Kładzie się tuż obok 
i przywierając do dziewczyny zaczyna ją całować. Ta odsuwa na moment jego głowę. 
– Nie bądź silny. Teraz cały świat chce być... najsilniejszy. A ja ciebie... 
kocham – szepce. – Kocham za... słabość”. 
ROZDZIAŁ CZTERNASTY 
– Więc tak, dzieci – mówi Woronkow do gromady aktorów już ucharakteryzowanych i 
przebranych w kostiumy. – Kluczowa scena – krowy – ich uratowanie przez kobiecy 
oddziałek Morochowa, to symbol zasadniczy dla całego filmu. Perspektywiczne 
myślenie o przyszłości, siła przetrwania objawione zostają w tej właśnie akcji 
najczytelniej. Witalność! Krowy to skarb, to życie! Jak ważne, jak podstawowe są 
dla wsi, nie trzeba przypominać. A zatem oczekuję od wszystkich, od zespołu 
grającego Niemców zwłaszcza, bo to jego, dzień – dobrej pracy. Od reszty 
naturalnie, także. Oberst Adolf Schautz i leutenant Wilhelm Klauber! 
–
Jawohl! 
–
Zu Befehl! 
Obaj mężczyźni w mundurach oficerów Wehrmachtu stają na baczność, stuknąwszy 
obcasami. Niektórzy aktorzy i członkowie ekipy technicznej śmieją się. 
– 
Kierując akcją swych oddziałów robią panowie wrażenie absolutnie spokojnych, 
nawet rozweselonych. Dla was walka o stado krów jest czymś groteskowym. 
Jesteście zupełnie pewni siebie. Działacie kompletnie rozluźnieni. Garstka 
straceńców broniących krów jest dla was czymś, co się nie mieści w jakiejkolwiek 
konwencji. 
– Alles klar – śmieje się oberst Adolf Schautz. 
– 
W takim razie na stanowiska! Bardzo proszę. Dzisiaj może być trochę kłopotu ze 
statystami. Kilkudziesięciu zupełnie świeżutkich. Trzeba by ich poobjaśniać. 
– Zrobi się. – Oficerowie odchodzą. 
– 
A teraz wy, Piotrze Aleksandrowiczu – reżyser zwraca się do Sachajewa. – Czy ta 
szminka nie za ciemna? 
–
Mówiłem – odpowiada aktor. 
–
Rozjaśnię! – podbiega charakteryzatorka. 
–
Tak samo buty mieliście w ostatniej scenie jakieś dziwne. 
–
Ktoś zabrał moje. – Aktor pochyla się. – Zniknęły. Nigdzie ich nie ma. 
– 
Mają się natychmiast znaleźć. Para saperek to nie szpilka. – Woronkow rozgląda 
się. Podbiega do niego drugi reżyser i coś szepce. Grubas kiwa głową. 
– 
Tam na górze pod lasem jest mokro i ślisko – oznajmia donośnie Ryszard Nowak. – 
Proszę uważać w czasie atakowania! 
– 
Wszystkie buty oddziałów, które dzisiaj nie grają, są zmagazynowane w jednym 
miejscu. Chyba w prawdziwej szkole! – woła Tagajew. – Wasze buty, Piotrze 
Aleksandrowiczu, zaraz będą. 
– 
Dziękuję! – odpowiada aktor. Charakteryzatorka kładzie nową warstwę szminki na 
jego twarz. 
– 
Jak się czujesz? – Irena, w chustce na głowie i w spódniczce khaki, przenosi 
pepeszę na drugie ramię. 
– Świetnie – uśmiecha się do niej Sachajew. – Powiedziałem ci wczoraj: Człowiek 
dlatego się czuje źle, aby potem móc czuć się dwa razy lepiej. 
–
A czuł pan się źle? – pyta charakteryzatorka. 
–
Ja?! – Aktor wznosi oczy w górę. – Czy pani sobie wyobraża, abym ja mógł czuć 
się źle? 
– Nie wyobrażam sobie – dziewczyna śmieje się. Odstępuje o krok i ogląda swoje 
dzieło. – Jest dobrze – mówi. 
–
Dziękuję. – Aktor robi złowieszczy grymas. – Cóż ja bym bez pani zrobił! 
–
Oszczędzaj się trochę – rzuca półgłosem Irena. – Proszę cię. 
– 
Dzisiaj wzniosłość i synteza walki o biologiczne trwanie zarazem – apogeum 
napięcia – jak to określił nasz ideowy przywódca. Ja wreszcie, ratując krowy, 
mam szansę stania się symbolem. 
–
Sachajew robi zabawnie wzniosłą minę. – Czy w takich warunkach wolno mi się 
oszczędzać? 
Irena wzdycha i biegnie w stronę swego oddziałku. Dziewczęta poprawiają właśnie 
półmundurowe kostiumy. 
– Część! To ja ginę dzisiaj? – woła w stronę zbliżającej się pyzata blondynka. 
– Umierasz w strasznych męczarniach – odpowiada Wolska. – Masz najbardziej 
sceniczną śmierć z całego zespołu. 
„– Wczoraj Niemcy powiesili w Milowie osiemnastu zakładników. Wszystko się 
zbliża. 
–
Co? – Ustiechow przyciąga Wandę i całuje.Leżą oboje w łóżku. Są nadzy.
–
Twoje odejście. 
–
A jeżeli teraz ja... nie będę mógł się z tobą rozstać? 
– 
Będziesz mógł. Musisz! To uchroni cię od... – Zamyka jej usta pocałunkiem. 
Przytulają się do siebie. 
– Więc co powiedział?Irena i Sachajew idą środkiem krakowskiego Rynku.
– 
Chwileczka! – Aktor podbiega do kobiet sprzedających kwiaty. Wraca do Ireny z 
bukietem róż. 
– Dla najwspanialszej Polki, jaką znam! – wykrzykuje przyklękając. 
– Dziękuję. Tu Kościuszko składał przysięgę. – Aktorka śmieje się. Zbliża bukiet 
do twarzy. – Nie znasz zbyt wielu Polek. Więc nie jest to największy komplement. 
–
Znam masę Polek z ogromnie sugestywnych opowieści. 
–
O mnie też opowiesz swoim kolegom? 
– 
O czym tu opowiadać? Jeśli chodzi o ciebie, nie mogę się poszczycić nawet 
najmniejszym sukcesem. 
– 
Stanowczo jesteś dzisiaj nie do przegadania. Chodź. To są Sukiennice. – Dotyka 
jego ramienia. – Kawiarnia jest dalej. Pod tymi łukami. 
– Piękne miasto – Rosjanin rozgląda się. – A to kościół Mariacki. Poznaję. 
– 
Więc co powiedział doktor Lenz? Dowiem się wreszcie?! Jak to dobrze, że zrobiłeś 
te badania! 
–
Nie wiem, czy dobrze. Kiedy doktor Lenz pochylił się nad zapisem mego 
kardiogramu, to aż mu się twarz ściągnęła. Potem spojrzał na mnie i tylko 
pokiwał głową. Aha, coś zanucił – już wiem – marsz pogrzebowy! 
–
Jesteś niemożliwy – roześmiała się, wchodząc do wnętrza kawiarni. 
–
Dla mnie lody! – rozglądał się z rozjaśnioną twarzą. – Spasi Boh, ile tu 
pięknych dziewcząt! 
–
Kawiarnia ci się nie podoba? 
– 
Została zdominowana przez żywe piękno! Irenko... – rzekł półgłosem. – Twoje. 
Jesteś 
urocza i radośnie mi, że jestem z tobą. 
–
Mnie także bardzo dobrze – usiadła pierwsza przy stoliku pod lustrem. 
–
Powiedz, że jest ci bardzo dobrze, bo jesteś ze mną – spojrzał prosto w jej 
oczy. 
–
Jest mi bardzo dobrze, bo ty jesteś ze mną. 
– 
O, i tak właśnie powinna wyglądać współpraca aktorów reprezentujących dwie 
odmienne narodowości! – Uniósł rękę. – Poproszę dwie porcje lodów – zwrócił się 
do kelnerki. 
– 
W Polsce mężczyzna najpierw pyta swoją partnerkę, co wybrała. Ty nawet nie 
podałeś mi karty. 
– 
Szowinistko! Jestem po prostu zawstydzony i pokrywam swe kompleksy przesadną 
pewnością siebie. To nie ma nic wspólnego z narodowością. 
– U was kobietę mniej się ceni. Kobieta nigdy nie dominuje. 
– 
Myśmy mieli Katarzynę Drugą, a wy nie. No i jak teraz wyglądasz? – wyjął pudełko 
z papierosami. 
– Nie pal! – rzekła półgłosem. 
– 
Pobraliśmy się ze sobą dziesięć lat temu. Mieszkamy w Krakowie. Ty trzymasz mnie 
pod pantoflem. Ja, nie mogąc wytrwać w tym upokorzeniu, mam romans z pewną 
Wandą... 
– Właśnie. Co będzie z nimi? – Obserwowała ręce kelnerki stawiającej miseczki z 
lodami. 
– 
Nie wiem. Muszą sobie jakoś dać radę. Ostatecznie są dorośli – Sachajew wyjął z 
kieszeni recepty. – Przepisał mi to i owo. Strasznie młody. Czy to możliwe, że 
jest takim dobrym lekarzem? 
– 
Jeden z najlepszych kardiologów w Krakowie. – Przystąpiła do przeglądania. – 
Wszystko natychmiast wykupimy. Znowu nitrogliceryna? 
–
Powiedział, że na wszelki wypadek. Zawsze robisz te swoje przerażone oczy. 
–
„Zawsze”... – powtórzyła. – Twoje „zawsze” ze mną brzmi uroczo – uśmiechnęła 
się. 
–
Coś nie tak? 
–
Wszystko „tak”. I co ci jeszcze powiedział? 
– 
Że nie jest dobrze. To znaczy – nie jest najlepiej. I że... powinienem ogromnie 
uważać, nie przemęczać się, nie denerwować... Zupełny schemat. Aha, mógłbym się 
jeszcze wystarać o sanatorium. Też nic rewelacyjnego. 
– Jakie masz ciśnienie? 
– 
Niedobre. Nie pytaj. Informator wyjechał na urlop i siedzi właśnie w Krakowie z 
piękną dziewczyną i je z nią lody. I nie pali papierosów. To są jego dwa 
największe sukcesy. 
– Później pochodzimy po mieście. Pokażę ci wszystko. – Przytuliła się do jego 
ramienia. – Samochód przyjedzie o piątej. 
–
Pokażesz mi wszystko, pochodzimy i będziemy się dotleniać. 
–
Więc dotleniać też ci się kazał? Nie powiedziałeś – zrobiła groźną minę. 
– 
Zapomniał. Słowo daję. Nieprawdopodobne! Powinienem jeszcze raz go odwiedzić. 
„Panie 
doktorze, pan zapomniał kazać mi się dotleniać. Więc przyszedłem”. Taka 
paplanina jest u niego i u mnie objawem szczęścia – pomyślała. – Już tak 
niewiele czasu. 
„– Zaraz powinni tu być... – Wanda wygląda oknem. Odwraca się. – Dlaczego taka 
cisza? – rzuca z uśmiechem. 
– 
O czym tu mówić? – Profesor Siemenauer poprawia okulary. – Zmieniają się 
natężenia niepewności. Śmierć – życie. Śmierć – życie. Ja z synem już to znam. 
– 
Czy wszystko spakowane? – Dziedziczka spogląda na zegarek. Ostra tonacja, w 
jakiej zostało zadane pytanie, likwiduje natychmiast towarzyską rozmowę. 
Profesor i jego syn spozierają po sobie. 
– Tak jest. Spakowane – mówi półgłosem naukowiec. 
– 
Przepraszam, ale... robi się późno. – Dziewczyna otwiera okno i nasłuchuje. – 
Jeśli za pięć minut ich tu nie będzie, w myśl umowy ruszacie do Gozowa. Tam 
będziecie czekali do pojutrza. 
– Jadą! – Wchodzi Ustiechow. – Szary opel. 
– 
W porządku – Wanda mijając Rosjanina uśmiecha się do niego lekko. Otwiera drzwi 
wiodące na korytarz. 
–
Mieciu, dzbanek z kawą! 
–
Kawa to eliksir życia! – mówi profesor Siemenauer. 
–
Zbożowa także? – śmieje się gospodyni. 
–
Zbożowa w dobranym towarzystwie smakuje jak prawdziwa – odzywa się syn 
profesora. 
–
O, towarzystwo będzie dobrane. Zapewniam. – Wanda zapala papierosa. 
Słychać narastający warkot samochodowego silnika. Auto zatrzymuje się przed 
domem. Pospieszne kroki na schodach. 
– 
Szybko! Mam tylko kilka minut – mówi mężczyzna w niemieckim mundurze z 
dystynkcjami kapitana. Wchodzi za przygarbionym, siwym człowiekiem. Sam niesie 
jego walizkę. 
– 
To jest profesor Sommer – mówi niemiecki kapitan najczystszą polszczyzną i 
wskazuje swego towarzysza. – Panowie się znają? 
– 
Sommer! Mój Boże, nigdy bym... Kiedyś w Genewie... na sympozjum... To 
nieprawdopodobne! – Starszy z Siemenauerów podaje rękę, a potem przygarnia do 
siebie przybysza. – Nigdy nie zapomnę pańskiego referatu. Był najlepszy! 
– 
Przesada. Pan kolega Siemenauer zawsze dżentelmeński. – Uczony z trudem unosi 
głowę. By to uczynić, wykręca ku górze całe ciało. Śmieje się bezzębnymi ustami. 
– 
Porozmawiacie, panowie, później. – Kapitan wyjmuje z teczki zwitek papierów. – 
Wasze odejście albo ucieczka... Wszystko jedno, jak to zwać, musi zostać, 
niestety, przesunięte. Nastąpi prawdopodobnie pojutrze o godzinie pierwszej w 
nocy. Do tego czasu zgłosi się tu pewien człowiek – zrzutek z ważnymi dla mnie 
dokumentami. Jego przylot miał nastąpić wczoraj i został przesunięty. Ustiechow! 
–
Tak jest! – Rosjanin prostuje się. 
–
Jak się pan czuje? 
–
Już dobrze. 
–
W porządku. Mam nadzieję, że nie ma pan do mnie żalu. 
–
Postąpił pan słusznie. 
– 
Dziękuję. Teraz pan musi postąpić słusznie. Zaprowadzi pan te trzy osoby aż do 
celu. Tym celem jest radziecki samolot, który wyląduje, o tu... – Kapitan 
rozkłada mapę. – W rejonie Mianowa i Lasów Kosowskich. Pan profesor Sommer nie 
czuje się najlepiej. Był torturowany. Cudem uszedł śmierci. Jego życie nie ma 
ceny. Będzie pan mu co godzinę dawał lekarstwo, a w ostateczności niósł. Da pan 
radę? 
–
Tak jest. 
–
Ma pan jakieś pytania? 
–
Czy pan i pani Wanda pójdziecie z nami? 
– 
Nie. My zostajemy. Jeszcze coś? Chociaż... chwileczka. – Mężczyzna w niemieckim 
mundurze namyśla się. – Należy wszystko przewidzieć. Jeśli do pojutrza ani 
zrzutek – hasło wam podam – ani ja nie zjawimy się, wtedy ruszacie razem z Wandą 
o ustalonej godzinie. Ma pan coś oprócz tej pukawki? 
–
Schmeissera – odpowiada Rosjanin. 
–
Ładunki? 
–
Są. 
– 
W porządku. Będzie pan ubezpieczał. I w tym wypadku na panu spocznie obowiązek 
doprowadzenia wszystkich na miejsce. 
– 
Ja drogę znam – wtrąca Wanda. – Do Gozowa można także iść przez Dołogocz i Niską 
Wieś. 
– 
W Niskiej Wsi esesmani. Pod Dołogoczą spędzają ludność do kopania rowów. Robi 
się ruch. U nas w miasteczku stan alarmu. Muszę się zbierać. Wando, odprowadź 
mnie i pocałuj przy wyjściu. Jestem z szoferem. Profesor Sommer to twój wuj, 
który przyjechał tu po pobycie w sanatorium. Papierów, niestety, nie ma 
najlepszych. Zaaresztowali Henzlika. Podrabiał jego następca. 
– Rozumiem – potakuje dziewczyna. 
– 
Życzę powodzenia! – Kapitan wypija swoją kawę duszkiem. Przepuściwszy Wandę 
przed sobą, wychodzi. Samochód rusza w chwilę później”. 
Halinka – biedactwo. Co z nią będzie? Kocham przecież to piegowate 
dziewczynisko. Co z tego, że jest po stronie Czesława. Oszaleję bez niej! 
Wszystko jasne – samotność. Piekielnie przestraszyłam się pustki, która mi 
grozi. Babus jestem, zastrachana „kobietka”. Bo nawet nie samotności lękam się 
najbardziej, lecz właśnie pustki, podciśnienia. A przecież wciąż jeszcze mogę 
wybrać. Mogę się upokorzyć, odbyć coś w rodzaju Canossy lub złożyć szpady i 
zwyciężyć. W obu wariantach wygrana pewna. „Wygrana”... – zakłamanie, małe lub 
większe zatajenia. Obowiązujące w instytucji, zwanej małżeństwem, a tłumaczone 
„dobrem wspólnoty interesów obu partnerów”. Mistyfikacja, dzięki której ma się 
fotel przed telewizorem, łóżko, szafę oraz inne rekwizyty tak zwanego „odrębnego 
istnienia”. Wzbudza to we mnie wstręt. Czy nie można istnieć bez poddawania się 
chociażby okresowym kompromisom? 
Noc. Irena Wolska w dżinsach i bluzce, jak chodziła przez cały dzień, leży na 
tapczanie w swoim pokoju. Ciemność, jeśli nie liczyć żółtawego odblasku 
zapalonej lampy na dole, na tarasie. Poświata odbija się w szybie uchylonych 
drzwi balkonowych. 
Najmniejszy nawet sukces zawodowy uznałabym teraz za potwierdzenie samej siebie, 
słuszności swego wyboru. Przydałby mi się jak nigdy dotąd. Najdziwniejsze, że 
zawsze byłam wrogiem hazardu, a właśnie hazard stał się moim udziałem. Wybrałam 
ryzyko. Postawiłam. zarozumiale na samą siebie, na treść, która dopiero ze mnie 
wyniknie. Szczyt optymizmu. W dodatku niczym nie popartego. Jakież z moich cech 
mogły uzasadnić taką odwagę? Upór, zdolność koncentracji, talent?... Inni mogą 
mi coś takiego przypisywać. Proszę bardzo. Ale przecież znam (w miarę 
oczywiście) samą siebie i zdaję sobie sprawę, że to na wyrost, że to uzasadnione 
pozorami lub ocenami życzliwych ludzi. Nieprawda – wrogów! Życzliwi – krytykują. 
Chcą to i owo poprawić. Zależy im na tym. (To też nieprawda lub przerysowanie). 
Więc jak będę żyła? Gdzie? Z kim? Asceza ma stać się moją moralnością? A może – 
kochanek, dorywcze przygody, nowy mąż... Przecież nie może istnieć człowiek, 
któremu żaden szablon nie odpowiada. Pomyślmy raz jeszcze, spokojnie, od 
początku. Stajesz się rozwódką pozbawioną mieszkania. Rodzice moi określiliby 
to: „bez dachu nad głową”. Mieszkanie można by zamienić na dwa mniejsze. Nie z 
Czesławem. „Nieszczęsnym, zdradzonym, pełnym goryczy”. Uzasadni zaraz, że on 
jeden rozumuje „przyszłościowo”, że Halinka, jej warunki kształcenia, system 
nerwowy. Twarz Czesława w chwili, gdy to mówi – przenikliwe spojrzenie. „To 
twoja wina, moja droga. Ja mógłbym istnieć w ten sposób, poświęcać się dla dobra 
dziecka. Chyba rozumiesz, że wyłącznie ty sama ponosisz odpowiedzialność...” 
Wstała i zapaliła papierosa. Jeszcze przed chwilą widziała niechętne oczy męża. 
Będę jutro fatalnie wyglądać – spojrzała na zegarek, a potem w stronę balkonu. 
Świtało już. 
Czas płynie zawrotnie szybko. Przemieszczanie. Jutro zamienia się w dzisiaj na 
moich oczach. Niedługo Sachajew wyjedzie, zniknie. Boże, to już tylko kilka dni! 
Pomyślałam o nim „Sachajew”, nie Piotr. Już zaczynam się bronić. Może w 
przyszłości będę mówiła „ten Rosjanin”. Cholera, wsiądzie do samolotu i nagle 
przestanie istnieć... dla mnie. 
– Nie wyobrażam sobie tego – rzekła ochryple.Ogarnia cię autentyczna panika. 
Wymyśl natychmiast, dlaczego. Bo pojawił się, kiedy
zostałam sama. Bo zbliżyła was praca. Bo w ogóle jest... Zaczyna szlochać 
zupełnie po babsku, bezradnie, jakby oczekując pocieszenia. Potem zasypia. 
ROZDZIAŁ PIĘTNASTY 
– 
Pełzanie. Długie, wśród traw i kwiatów, rozumiecie? Chcę mieć z tego więcej 
materiału, niż potrzeba – Woronkow pochyla się nad mapą. – O, tu, przy nasypie. 
– Przyżółcony nikotyną palec zbliża się do kolorowej kartki. 
– 
Rozumiem – Sachajew kiwa głową. Jest już bez czapki. Zgubił ją, w czasie biegu. 
Wiatr wiejący od strony jeziora porusza jego włosami. 
Irena opuszcza głowę. Obciąga poszarpaną spódnicę. Ma twarz osmoloną dymem. 
(Ciemna szminka, kręgi pod oczyma, rozrzucone włosy). 
– 
Przy samym moście podnosicie się i zaczynacie bieg. Ostatkiem sił pędzicie do 
filara. Tam zakładacie ładunek wybuchowy. 
– Wtedy zawracamy – wtrąca Irena. – I jesteśmy bardzo zmęczeni. 
– 
I jesteście bardzo zmęczeni. Padacie, podnosicie się – kiwa głową reżyser. – 
Kamerzyści są już wprowadzeni. Będzie kilka zbliżeń. No, dzieci – do roboty! – 
uśmiecha się. 
– 
Wkurzył go dzisiaj ten nasz atak – mówi jeden z „Niemców”, gdy już wspinają się 
po zboczu. – Atakowaliśmy tę przeklętą wiochę z dziesięć razy. I dopiero za 
jedenastym jakoś wyszło. 
–
Ty do nas strzelasz? – odwraca się Sachajew. 
–
A co? – „Niemiec” zatrzymuje się. – Strzelać mam krótkimi seriami. 
–
Odczekaj trochę. Nie zaczynaj zbyt wcześnie. 
Pogodny, słoneczny dzień. Po prawej stronie – drzewa lasu. Z lewej – jezioro. 
Irena i Piotr Sachajew jadą skrajem drogi na rowerach. 
– 
... Kochała się w niej cała klasa. Więc ja oczywiście też. Przeżywałem męki – 
opowiada aktor. 
– Jaka była? – śmieje się Irena zostając w tyle. 
– 
Piegowata, z zadartym noskiem i rudawymi włosami. Miała jeden walor – dobrze 
grała w dwa ognie. Moim największym dostrzegalnym miłosnym sukcesem było to, że 
zezwalała mi niekiedy na noszenie swej teczki. Pamiętam, nosiłem tę teczkę 
krocząc obok mej bogdanki w najwyższym skupieniu, nie śmiejąc na dziewczynkę 
idącą obok przenieść oczu. To wystarczało. Nienawidzili mnie wszyscy chłopcy. 
– 
Podziwiam wasz owczy pęd w tych sprawach. Mężczyźni w samczej rywalizacji gotowi 
zapomnieć o wszystkim. 
– 
Tą uwaga nie mieściła się w naszej dzisiejszej, wycieczkowej konwencji – 
Sachajew odwrócił głowę. – Miałaś na mnie nie napadać. 
– 
Napadam na was, mężczyzn. A nie na ciebie. – Nacisnęła mocniej pedały, bo znów 
przyspieszył, jakby zdecydowawszy się nagle na ucieczkę. 
– 
Jeśli chodzi o mnie, to... uważałam miłość za występek. Moja matka przesadziła 
trochę, strasząc mnie, kiedy jeszcze byłam zupełnie mała, konsekwencjami 
miłosnych porywów. 
Pamiętam, mając z dziesięć lat, zakochałam się w koledze własnego ojca, który 
był też kreślarzem i przychodził do nas opracowywać z ojcem jakieś plany. Był 
strasznie chudy i wysoki. Po kryjomu pisałam do niego listy, a potem je paliłam. 
Kilka nawet... zjadłam. Bo oglądałam wtedy film, w którym więźniowie gestapo... 
– rozumiesz – aby zniszczyć dowody... Matka stawała się w takich razach oprawcą 
i musiałam... To wszystko się działo na granicy histerii. Moja chora wyobraźnia 
przypisywała mej własnej rodzicielce przerażające cechy... 
– Rozumiem – zatrzymał się nagle. – I nic wesołego, pogodnego nie zdarzyło ci 
się nigdy? 
– 
O tak... – Stwierdziła, że nic takiego nie przychodzi jej do głowy. – Na 
studniówce zostałam odznaczona „orderem równiachy”. To był wielki zaszczyt. 
Otoczyli mnie wszyscy chłopcy. A jeden... O czym myślisz? 
– Spójrz! – Jego ręka zatoczyła łuk. – Polskie krajobrazy takie... soczyste, 
bogate. 
– 
To wy macie wszystkie możliwe krajobrazy. Od pustyń po tundrę. Rzeki jak morza. 
Duże szklanki, szerokie tory... 
– 
Jesteś niesamowita! Morze w szklance. – Roześmiany przygarnął ją do siebie. 
Odwzajemniła jego uścisk. Trwali tak przez chwilę. 
Niekiedy widzi się świat lub codzienność nie własnymi oczyma. Tak było ze mną, 
kiedy poznałam Czesława. Jakie to szczęście i odciążenie. 
– Masz kilka siwych włosów w brwiach – powiedziała. – Nie dostrzegłam ich do tej 
pory. 
– Nikomu się dotąd nie chciało obserwować mnie w takim zbliżeniu. Ech, 
Polaczko... – zaczął z westchnieniem. – Jak mi się uda bez ciebie?... – Nie 
dokończył. Przez chwilę spoglądał w stronę najbliższych drzew. Wtem położył 
rower i zbiegł ze wzniesienia. Pochylał się w miejscu, gdzie rosło najwięcej 
kwiatów. 
– Dostaniesz największy bukiet w Polsce! – zawołał z oddalenia. – Łąka nie 
twoja! 
Redaktor z „Kamery” miał wysokie, blade czoło i głęboko osadzone oczy. 
Spokojny, pewny uśmiech. Każdy ruch opanowany. Długie palce. Wrażliwiec – 
pomyślała Irena. 
–
Kniaź – zdążył jej szepnąć Piotr, kiedy dziennikarz wyjmował z futerału swój 
magnetofon. Wszystko odbieramy podobnie! Już tak mało mamy czasu – przeszło jej 
przez głowę. – Ogarnia mnie autentyczna panika. Do czego to podobne? 
Nie zrozumiała pytania, jakie zadał dziennikarz. Powtórzył te same słowa. Jego 
blade źrenice trwały nieruchomo. Zmusiła się do koncentracji. 
– 
Tak, to już ostatnie ujęcia. – Zapaliła papierosa. –Pracowało się nam bardzo 
dobrze. Ma pan rację, byłam jedną z podkomendnych tego pana. Jak dowodził naszą 
babską społecznością? Taktownie, z wyrozumiałością. Był... – jakby tu powiedzieć 
– dyskretnie bohaterski. 
– Przestań – Sachajew uśmiechnął się samymi ustami. – Proszę, niech pan tego nie 
pisze. 
Coraz lepiej go znam. Nie znosi tego tonu. Za parę dni, kiedy stanie mi się 
jeszcze bliższy, zniknie nagle. Nie będzie go. 
– 
Praca była ciężka, ale wszystko szło gładko. Czy jestem zadowolony? Jestem, 
oczywiście. Cieszę się, że byłem w Polsce, że mogłem współpracować ze 
znakomitymi polskimi aktorami. Nauczyłem się sporo. 
– 
Ja i reszta kolegów także uważamy... – zdobyła się na uśmiech. Piotr mówi już o 
wszystkim w czasie przeszłym. Jakie bolesne, co teraz czuję. – ... Uważamy – 
ciągnęła – że współpraca daje bardzo dużo. Można to i owo omówić wspólnie, 
usprawnić nawet na planie. Przejąć albo odrzucić. (Boże, co ja plotę?! To 
przecież w ogóle nie ma sensu!) Plany?... Owszem, mam. Oczywiście. A więc – 
teatr, nowe realizacje. Może znowu rola w filmie... 
– Po powrocie do Moskwy mam zamiar coś wyreżyserować w swoim teatrze. Może to 
będzie sztuka polskiego autora. Polska jakoś zbliżyła mi się... roboczo także. 
Coś z solidarnego wysiłku zostaje. Jest przekazane innym. I to nie są tylko 
słowa. – Uczę się od Woronkowa. Coraz lepiej mi to wychodzi. Kilka komunałów, 
malutka autoreklama przemycona mimochodem, niby wynurzenia... Dlaczego jestem 
zawstydzony? Może i u mnie zaczęła się wreszcie epoka deklaracji, składania 
oświadczeń? Ale przecież powstał film dla milionów. To prawda, do cholery! To 
co, że film nie najbardziej odkrywczy. Może w przyszłości zrobimy coś 
śmielszego. 
– 
Uważam, że filmową współpracę pomiędzy naszymi krajami należy za wszelką cenę 
kontynuować i rozszerzać – dotarły do niego słowa Ireny. Włączył się, powiedział 
coś na temat optymistycznych widoków na przyszłość. 
„Kniaź” zdawał się być zadowolony. Potakiwał, wbijał nieruchawe źrenice w coraz 
to inne punkty twarzy swoich rozmówców. Jego długie palce manipulowały co jakiś 
czas przy magnetofonie. W końcu wygłosił sam do mikrofonu piękne, okrągłe zdania 
o uroku Nieszewa i jeziora Krajno, a także o niezwykłej atmosferze, jaką zastał 
w ekipie filmo7wej. 
– 
Zrobię państwu zdjęcia – błysnął fleszem. – Pracuję – jakby tu powiedzieć – na 
dwa fronty. Dla „Kamery” i dla Radia. 
– Rozumiemy – uśmiechnęli się. 
– 
Wiesz, pewien gatunek ptaków oczyszcza cielska nosorożców z żyjątek, jakie się w 
fałdach skóry tych gigantów zagnieżdżają. Ptaszki te właściwie nie opuszczają 
nosorożców ani na chwilę. Są z nimi zawsze. Odlatują tylko na krótko – rzekł 
Sachajew, kiedy dziennikarz już się pożegnał i odszedł. 
– Jesteś dzisiaj groźny – powiedziała. – Jak nosorożec. 
– 
Wiem. Nosorożec powinien zostać sam. Nie lubi dziennikarzy, kobiet i w ogóle 
całego świata. 
Ale spędzili wieczór wspólnie. Mroczna i bezosobowa „Oaza” w Nieszewie okazała 
się znakomitym lokalem, w którym można było pomimo zmęczenia i smutku tańczyć do 
upadłego. 
„Kochany Tatusiu! 
Zupełnie ciebie w telefonie nie słyszałem. Bardzo już za Tobą tęsknię. Czy 
dostałeś mój poprzedni list, w którym pisałem, że czuję się znacznie lepiej? 
Więc jest jeszcze lepiej. Już się potrafię przeginać na oba boki. Profesor 
Zajdiew przepisał mi kurację ultradźwięków. Przychodzi do nas często, długo 
siedzi i jest bardzo dla mnie dobry. (Dla mamy też, bo ją stale pociesza, że 
wszystko się ułoży). Ja się czasem dziwię, dlaczego ją tak pociesza, jeśli 
jestem coraz zdrowszy, i zastanawiam się, co to znaczy, że wszystko się ułoży. 
Jak on przychodzi, to zawsze mi coś przynosi, ale ja sam nie wiem dlaczego, ale 
wolałbym, aby mi nic a nic nie przynosił. Najbardziej to chciałbym, abyś ty, 
Tatusiu, był znowu z nami. Jak to dobrze, że już niedługo wracasz. Wydaje mi 
się, jakby cię nie było przez całe lata. 
Mama zrobiła się jakaś dziwna – śmieje się, to znowu płacze. Często telefonuje 
albo gdzieś wychodzi. Ale nie martw się. Nie jestem wtedy sam, bo przychodzi 
babcia i opowiada mi, jaki byłeś, kiedy miałeś tyle lat co ja. 
Babcia wczoraj posprzeczała się z mamą. To było pierwszy raz i bardzo się bałem. 
Później mama znowu gdzieś wyszła, a babcia płakała. Czytam teraz «Historię o 
prawdziwym człowieku». Przyniósł mi tę książkę Wania Gruszczakow, wiesz, ten z 
mojej klasy, co go nazywamy Walery Brumel. 
Bardzo Ciebie pozdrawiam. Twój kochający i lepiej się czujący syn – 
Mitia. 
Babcia też Ciebie mocno całuje i mówi, że wie, że jesteś dzielny i żebyś na 
siebie uważał. Przywieź mi z Polski jakąś płytę. Może z Niemenem”. 
To samo uczucie. Dużo śliny w ustach. Nie mylę się. Rośnie, nadchodzi. Zawsze 
wiem, kiedy. Przeklęte pulsowanie, wibracja! Jeszcze bieg do tych drzew. Potem 
rynek i chwila odpoczynku. Nie mogę przecież... 
– Słabo ci? 
To Irena – Wanda. Biegną razem ze mną. Przerażone, szeroko rozwarte oczy. 
Horyzont kołysze się. Jest jak morze albo mgła. Brak tchu coraz dotkliwszy. 
– 
Malutki... kryzys. Zaraz... będzie dobrze. – Uśmiech kłamliwy. Czy ja nigdy nie 
przestanę łgać? 
I jest – dobrze. Wreszcie rynek. Znowu się udało. Tylko pot zalewający oczy i 
ten oddech. „Opanuj oddech! Jeśli aktor nie opanuje oddechu...” To profesor 
Mogielnikow. Dyplom. Dawno temu. Bredzę, mam przywidzenia. Coraz lepiej. Ile bym 
dał za szklankę wody! 
– 
Kłamiesz! – mówi Irena. Jej głos dudni, jakby rozchodził się w bezmiernej 
pustce. Napływa skądś z wysoka, rozszerza się. 
– 
Ale gdzie tam. – Jeszcze raz grymas uśmiechu. – Mam serce jak dzwon. Spociłem 
się, bo upał. – Jeszcze jedno zaczerpnięcie tchu. Jest już zupełnie dobrze. 
Twarz Ireny robi się wyrazista. Tak jakby udało mi się wreszcie nastawić ostrość 
telewizora. 
– 
Bałam się o ciebie. Piekielnie się bałam. – Usta pięknej Polki (jak bardzo mnie 
męczy dzisiaj) poruszają się. Nie całowałem ich nigdy inaczej niż „po 
bratersku”. 
– 
Myślę, że jesteś chyba bardzo fotogeniczna. – Teraz mój uśmiech jest już 
zupełnie normalny. 
–
Krugom durak! 
–
Robisz wielkie postępy w rosyjskim. 
–
Będziesz miał kiedyś zawał. 
– 
Grałem. Nie ogarniasz wielkości mego talentu. Kiedy gram zmęczenie, potrafię 
oszukać nawet reżysera! 
A otóż i on. Po diabła tu biegnie! Wrzeszczy coś. Aha, że źle i należy 
powtórzyć. Piekielnik. Zamęczy mnie. Nie mam już zupełnie sił. Jeszcze przez 
chwilę nie będę wstawał. Jak pachnie ta trawa! 
– Powiem mu, że masz atak serca.To znowu Irena. Cały świat przeciwko mnie.
– 
Obiecuję, że zaraz w Moskwie zacznę się leczyć. Tu wytrwam do końca. Jeszcze 
jedno badawczo-nieufne spojrzenie pięknych oczu. 
– Dasz radę? 
– 
Ja czy dam radę? – Podnoszę się wreszcie. Cały świat zatacza się raz i drugi. 
Wreszcie wraca do stabilności. 
– 
Biegliście jak na ostatnim kilometrze maratonu. – Woronkow bardzo blisko. Dyszy. 
Czarne okulary, spocone czoło. – Atakujecie przecież. To wasza ostatni szansa. 
Należy... w ten bieg właśnie... włożyć maksimum... 
Znowu taksujące zerknięcie Ireny. Ocenia mnie, moje szanse. Pojmuje wszystko, 
jak nikt inny. Jak krótko się znamy, mimo to zdążyła... Wspaniała dziewczyna. Co 
ja... bez niej?... Przecież już niedługo... Rozstanie trudne do wyobrażenia. 
– 
Głowa do góry, Irenko! – śmieje się. – Rzecz w tym, abyś raz jeszcze zdołała 
przebiec ten sam dystans. Dasz radę? – Teraz mrugnięcie do reżysera. Pełny 
kamuflaż. 
– 
Stefanie Maksymowiczu, jaka to ta dzisiejsza młodzież! A za naszych czasów... 
Irenko, wcale się nie wygłupiam, tylko cię uwielbiam, u w i e l b i a m! Jak to 
brzmi po polsku? 
ROZDZIAŁ SZESNASTY 
„Późne popołudnie. Wanda, przechadzająca się po peronie mielewskiego dworca 
kolejowego, raz i drugi spogląda na zegarek. 
Babiny w chustach i chłopi w futrzanych czapach stoją obok swych bezkształtnych 
bagaży. Dwaj żołnierze – urlopowicze lub rekonwalescenci – wyminąwszy 
dziedziczkę mówią coś do siebie na jej temat, a później śmieją się. Po peronie 
przechadza się zawiadowca w czerwonej czapce. Widząc Wandę Sochnacką salutuje. 
Ta odpowiada mu skinieniem głowy. 
Kapitan Krüger pojawia się nagle. Niesie walizkę. Dostrzega Wandę od razu, lecz 
nie objawia tego najmniejszym nawet gestem. Rozgląda się dyskretnie. Przechodzi 
obok dziewczyny. Dwaj żołnierze, mijając go, wyrzucają prawe ramiona w 
hitlerowskim pozdrowieniu. Oficer odpowiada im w ten sam sposób. Stawia walizkę. 
Wyjmuje papierośnicę. Teraz dopiero, zapalając papierosa, pozwala sobie na 
śmielsze spojrzenie w stronę Sochnackiej. 
– Der Personenzug nach Trebow über Wogielnica hat zehn Minuten Verspätung! – 
dudni głośnik. – Pociąg osobowy do Trebowa przez Wągielnicę ma dziesięć minut 
spóźnienia! Krótkie, prawie niewidoczne westchnienie Wandy. Oficer podejmuje swą 
walizkę i niby przypadkiem podchodzi nieco bliżej do dziewczyny. 
W tym samym momencie stwierdza, że dwaj barczyści cywile w tyrolskich 
kapeluszach zatrzymali się w drzwiach wiodących na peron. Kapitan Krüger podnosi 
walizkę, cofa się natychmiast, zawraca. Dwaj przybysze już na peronie. Idą wolno 
przed siebie z rękami w kieszeniach. Zdają się nie dostrzegać mężczyzny w 
mundurze Wehrmachtu. Podchodzą do niego. Wypowiadają jakieś słowa. Niższy 
pokazuje legitymację. Kapitan uśmiecha się i coś odpowiada. Jego oczy na ułamek 
sekundy odszukują Wandę i zwierają się z jej spojrzeniem. 
Teraz obaj cywile biorą oficera między siebie i zmierzają z nim razem w stronę 
wyjścia. Krüger sam niesie swą walizkę. 
Wanda cofa się, rozgląda. Zaczyna biec. Wychodzi na ulicę poza stacyjnym 
budynkiem. Zielonkawy mercedes właśnie rusza. Dziewczyna podbiega do stojącej 
opodal bryczki. Szymon siedzący na koźle jest bardzo blady. 
–
Wzięli naszego chłopaka. Teraz koniec – mówi zmienionym głosem. 
– 
Jeszcze nie wiadomo. Do domu. Jak najprędzej! – Wanda wsiada pospiesznie. 
Ruszają. 
Woźnica zacina konia. Jadą coraz szybciej.” 
– Nie masz racji. To były takie czasy – Irena upija łyk herbaty. – Działo się 
wszystko koncentrycznie, w przyspieszeniu. Poza tym nie wymagaj od siebie zbyt 
wiele. 
– A od kogo mam wymagać? Zbliżamy się do finału, prawda? – Sachajew miesza 
cukier. – Podświadomie powielamy coś, co już wykorzystano setki razy. Katharsis 
wynikłe z przypadku, bez uzasadnienia. 
–
Umierano wtedy także bez uzasadnienia. Czy nie mógłbyś mieszać mniej 
energicznie? 
–
Odetchniesz, kiedy wyjadę, prawda? – Rosjanin wzrusza ramionami. 
–
Oczywiście, że odetchnę. Ale przynajmniej chcę po tobie zachować miłe 
wspomnienia. 
– 
Jeśli cichutkie mieszanie może ci w tym pomoc, to proszę bardzo. – Sachajew 
ostentacyjnie odkłada łyżeczkę. Spoglądają na siebie oboje i niespodziewanie 
zaczynają się śmiać. 
–
Nie pal! – mówi Irena dostrzegając ruch ręki mężczyzny. 
–
Coraz lepiej. Zaczynasz uprzedzać moje myśli. 
– 
To już symbioza, prawda? Wziąłeś lekarstwo? – Dziewczyna nie odwzajemnia tym 
razem uśmiechu. Oczy ma poważne. 
– 
Tak jest! – Aktor wypręża się błazeńsko. – Wziąłem lekarstwo. Nie przejmuję się 
niczym. Chcę żyć i walczyć! – Wstaje i wychodzi na balkon. Wraca i siada w 
fotelu. 
– 
No i co tak patrzysz? – zwraca się do dziewczyny. – Nie jestem z naszej bajeczki 
zadowolony! Podlegamy oboje, nawet podświadomie, naciskowi różnych malowanek, 
jakie podsunięto nam kiedyś do oglądania. Idziemy wydeptaną ścieżką. 
–
Zróbmy inny film. – Przeciągnęła się. 
–
Czasu nie ma. 
–
Szkoda? – spojrzała mu prosto w oczy. 
–
Nie rozumiem. 
–
Pytam, czy żałujesz, że nie mamy już czasu? 
– 
Żałuję. No, żałuję, do diabła! Powiedz teraz, że niepotrzebnie się unoszę i że 
to mi może zaszkodzić. 
– 
Dostałam dzisiaj list od adwokata. Czesław bardzo się spieszy. W sumie 
nieprzyjemne, okropne – westchnęła. – Kiedy pojedziesz i zostanę zupełnie 
sama... No, nic – uśmiechnęła się. 
– 
Rozumiem – włożył między wargi nie zapalonego papierosa. – Będę czuł podobnie. 
Dobrze, że nie mieszkasz tutaj, tylko gdzie indziej. Tu odbierałabyś wszystko 
jeszcze gorzej. Gdzie będziesz mieszkała? Żyje twoja matka? 
–
Nie żyje. Dam sobie jakoś radę. 
–
A może cały konflikt... uda się jeszcze... 
–
Nic się już... – wpadła mu w słowo. Spojrzeli na siebie. 
–
Klaps – Irena uniosła rękę. – Zaczynamy. „Ustiechow, musimy uciekać! – Wanda 
wbiega do 
salonu. Rosjanin podrywa się na jej widok”. „– Co się stało?” –rzekł Sachajew 
cicho. Upił łyk herbaty i zapalił papierosa. Irena spojrzała na niego 
strofująco. 
–
Czemu palisz? 
– 
Nieważne. – Machnął ręką. – „Co się stało?”– powtórzył z odmienną, 
dramatyczniejszą 
intonacją. Skapitulowała. 
– „Lada chwila mogą tu być Niemcy. Wzięli Krügera”. „– Ten Krüger to polski 
oficer?” – Sachajew stał się już Borysem Ustiechowem. Mówił jak tamten. 
„– Tak, oficer Wojska Polskiego – oddychała wciąż jeszcze nierówno. – Wychowany 
w Niemczech i dlatego... 
– Rozumiem. Myślisz, że sypnie? 
– 
On nie, ale wpadli też inni... Jeśli będą ich torturowali... Borys, trzeba za 
wszelką cenę doprowadzić obu profesorów na miejsce, gdzie ma lądować samolot. 
– 
Wiesz, gdzie to jest? – Rosjanin sprawdza swego schmeissera, odbezpiecza, 
repetuje, ogląda naboje. 
–
Wiem. Ale dlaczego... 
– 
Na wszelki wypadek. Ruszamy! Wszyscy są gotowi. Szymon! – Ustiechow poderwał się 
i 
otworzył okno w tej samej chwili, gdy stary pojawił się w drzwiach. Rosjanin 
nakazał mu milczenie. Stał w oknie i nasłuchiwał. 
– 
Już są – powiedział nie swoim głosem. – Więc jednak. Dobrze, że wiesz, gdzie to 
lądowisko. Ruszajcie! Na jakiś czas zatrzymam pościg. Trzeba, aby sądzili, że 
udało się im was okrążyć. 
– Kiedy nic nie słyszę – podeszła do okna. 
– 
Otaczają nas. Robią to coraz sprawniej. Samochodami nie podjeżdżają do celu. 
Nauka nie idzie w las. – Błysnął w uśmiechu białymi zębami. – Nieprawda! Nauka 
pójdzie w las za chwilę, razem z tobą. Spieszcie się! Każda chwila droga! 
–
Kiedy ja... – Wanda przytuliła się do jego ramienia. – Trudno mi... 
– 
Ot, i niezręczność, jak mawiał pewien fryzjer, ilekroć mu wypadło strzyc łysego. 
Idźcie już! 
–
Ustiechow spogląda gdzieś ponad jej głową. – Musicie... zrozum... 
– Kocham cię – szepnęła. – Kocham! 
– 
Ja ciebie też... kocham. Wiesz o tym dobrze. Głowa do góry. Trochę popukam 
tutaj, a potem was dogonię. 
– I już się nie rozstaniemy? 
– 
Nigdy! – śmiejąc się, uniósł rękę w geście przysięgi. – Jako starzec będę ci 
grywał na fortepianie. Umrzesz z nudów. 
Pocałowali się i wybiegła. Przez chwilę słyszał jeszcze jej głos. Wszedł na 
strych i wyjrzał dymnikiem. Wanda i kilka otaczających ją postaci znikały już 
wśród pierwszych drzew zagajnika. 
Od strony wsi zbliżała się tyraliera. Kilkunastu Schupo posuwało się, prowadząc 
psy na długich smyczach. Połyskiwały czarne krążki charakterystycznych kasków. W 
głębi majaczyły postacie w zwykłych hełmach. 
Otaczający dwór posuwali się w absolutnej ciszy. Dojrzał kilka nieruchomych 
motocykli. Ciężarówki zatrzymały się dalej, opodal chałup. 
Psami zajął się w pierwszej kolejności. Później poszukał obu oficerów. Wyższego 
załatwił od razu. Niższy przypadł do ziemi i sprawnie znalazł sobie osłonę. 
Podobnie zachowała się większość atakujących. Teraz słychać już było głosy. 
Oficer wydawał rozkazy. Raz po raz ukazywało się jego ramię. Cofali się. 
Ustiechow zszedł po drabinie i zapalił papierosa. Był zupełnie spokojny, a nawet 
więcej – przepełniało go rozradowanie. Podniecenie, którego nie potrafiłby 
określić, stłumiło lęk zupełnie. 
Zbiegł do salonu, wychylił duszkiem szklankę samogonu i zbliżył się do 
fortepianu. 
Najpierw – niemal bezwiednie – zagrał kilka taktów marsza pogrzebowego. 
Uśmiechnął się. Teraz ręce jego przemieszczały się po klawiszach rytmicznie. 
Zaczął nucić, a po chwili – z błazeńskim uśmiechem przylepionym do twarzy – 
zaśpiewał o Maszy siedzącej pod samowarem. Wszystko to trwało minutę, może dwie. 
Pognał na górę.Niemcy podeszli nieco bliżej. Trzej kryli się za ziemną 
piwniczką. Mądrale – pomyślał o nich.
– Ci może przeżyją wojnę. Czuł już działanie alkoholu. 
Uśmiechnięty i prawie w zgodzie z całym światem przejechał dwoma długimi seriami 
po tych, którzy unieśli się, zaufawszy widać swemu szczęściu. Potem przeniósł 
ogień na odleglejszych, wgniecionych lękiem w ziemię. 
Odpowiedzieli strzałami ci, których nie dostrzegł. Siedzieli na okolicznych 
drzewach. Nie musieli oszczędzać amunicji. Serie ich automatów siekły po 
dachówkach, przebijały deski, łomotały po krokwiach i belkach stropu. Oberwał w 
ramię. Spadł z drabiny jak uderzony przez boksera. Oprzytomniał. Odezwały się 
także dwa cekaemy. Te wybijały nieco odmienny rytm. Strzelały metodycznie, bez 
przerwy. 
Rozejrzał się. Wszystko dookoła stało się hukiem i dudnieniem. Tu i ówdzie w 
dachu pojawiły się wielkie przestrzenie pozbawione dachówek. Coraz to inne, 
rdzawe płytki osuwały się, spadały. 
– Cały świat wali w moje jedno ramię. Jakbym nie miał drugiego – powiedział na 
głos i 
roześmiał się. Ciemna plama na swetrze powiększała się z każdą chwilą. Wyjął 
parabellum, odbezpieczył i przyłożył do skroni. 
– Nie tak, szmato! Niech cię szkopy załatwią, jak załatwili twój oddział – 
powiedział lub pomyślał, bo świadomość istnienia odpłynęła od niego nagle. 
Zmieniła się w mgliste przypomnienia. 
Skoncentrował wszystkie siły i wstał. 
– Nie jest źle – rzekł do siebie. – Szmata może zamienić się w sztandar, 
jeśli... jeśli załopocze! 
– 
rzucił donośniej, jak gdyby przemawiając na wiecu. Zatoczył się, upadł. – Jeśli 
szmata załopocze na wietrze historii, to... uwzniośla się i brud z niej znika. 
«Wyklęty, powstań, ludu ziemi...» – zaczął się podnosić z szalonym wysiłkiem, 
śpiewając przy tym ochryple. – «Powstańcie... których... dręczy... » 
Wsparty na lewym ramieniu, windował się coraz wyżej. Wreszcie stanął na szeroko 
rozstawionych nogach. 
– 
«Titina, ach, Titina!» – zaśpiewał dźwięcznie, przystając na podeście schodów. 
Cały świat się zataczał. 
Niemiec w hełmie, stojący na dole, u wejścia do salonu, przez ułamek sekundy 
zadarłszy głowę spoglądał ze zdziwieniem. Rozkołysany jak wszystko dookoła, 
poderwał swój automat, lecz Ustiechow był szybszy. Strzelił instynktownie, jak 
we śnie, jak gdyby czynił to nie on sam, lecz ktoś inny. 
Zdawało mu się, że widzi w salonie ciemną sylwetkę. Miał rację. Zginął w chwilę 
później, biorąc w siebie długą serię automatu”. 
– 
Jeszcze jedno: aktorskie odchylenie od normy wcale nie jest obojętne. Wtłacza 
się, wypiera wszystko inne, zaczyna dominować. – Irena usiadła wygodniej w 
fotelu. – Ginie nasza autentyczność, swoboda... Gramy na co dzień, wszędzie, 
nawet przed sobą. Rośnie poczucie niemocy, niepełnego zaspokojenia, zżerają 
ambicje... 
Zapamiętaj – pomyślał – oczy Ireny. Ona sama w kręgu żółtawego światła. Jej 
słowa, głos... 
– 
Tak dennie tego nie widzę – zaoponował. – Nasz zawód wiele zabiera, ale i daje. 
Przecież w tym zwariowaniu jest coś wielkiego. Gdybym w to nie wierzył, nic nie 
miałoby sensu. Czasem wątpię, rozumiesz. Głupia rola, beznadziejny odbiór – 
śmiechy, gdzie nie trzeba, idiotyczne, głośno wypowiadane komentarze, później 
bzdurne oceny napisane przez recenzentów – niewyżytych reżyserów czy 
dramaturgów, a mimo to fajnie człowiekowi. Piekielnie trudno o tym mówić, ale 
ponieważ już niebawem się rozstajemy... 
– Może będzie deszcz – rzekła zupełnie po dziecinnemu. – Ostatnia scena musi być 
kręcona w 
pełnym słońcu. Uczuł tak wielkie rozczulenie, że nie zdobył się na żadne słowa. 
Milczeli oboje. 
– Chociaż Woronkow ma, zdaje się, szczęście – rzekła po chwili i uśmiechnęła 
się. 
Sachajew wyciągnął rękę i zamknął w swej dużej dłoni jej dłoń wąską i ciepłą. 
Siedzieli tak znowu bez słowa. Potem wstali, jak gdyby nagle czymś zawstydzeni. 
– A wracając do mojej choroby – rzekł aktor. – Otrzymałem nową filmową 
propozycję. 
Gdyby się rozniosło, że nawala mi serce, to sama rozumiesz... 
– Gratuluję. Jasne – powiedziała. – Wszystko jasne. Ale obiecałeś, że się 
będziesz leczył. 
„– Gdzie jest Paryż? – zwraca się Bronka do grupki dzieci siedzących na trawie. 
Leśna polana. Dookoła drzewa. Na najbliższym zawieszona mapa Europy. Wiatr lekko 
nią porusza. Unoszą się ręce dzieci. 
– Henio, pokaż! – mówi Bronka. 
Do mapy podchodzi chłopiec o jasnej czuprynie. Jest boso. Dotyka patykiem 
jakiegoś punktu na kolorowej płaszczyźnie. Uśmiecha się. Tuż obok trafia rzucona 
przez kogoś szyszka. 
–
Józek, zobaczysz, że oberwiesz! – odwraca się nauczycielka. 
–
Kiedy to nie ja, proszę pani – podnosi się piegowaty chudeusz. 
– 
I przestań gryźć trawę! – Bronka, z trudem kryjąc rozbawienie, robi srogą minę. 
– Można wziąć pepeszę? – pyta chłopiec mniejszy od innych. Wskazuje pepeszę 
wspartą o pień drzewa. 
–
Nie można. Strzelać nie umiesz – odpowiada jego sąsiad. 
–
Ja nie umiem? Powtórz! – zaperza się maluch. 
– Dość! Macie być grzeczni. – Nauczycielka marszczy brwi. – Tak, tu jest Paryż. 
Siadaj! – odprowadza wzrokiem chłopca zmierzającego w stronę swego miejsca. 
– Czyż Paryż jest takim sobie zwykłym miastem, jakich wiele? Helenka! 
– 
Nie. Paryż jest piękny i ważny. To stolica Francji – odpowiada dziewczynka z 
zabandażowaną główką. Próbuje wstać. 
– 
Helenko, siedź! – zwraca się do niej nauczycielka. Lecz zapytana zdaje się nie 
słyszeć tego polecenia. Podnosi się. 
–
W Paryżu mieszkają Francuzi. Jest tam dużo... kultury. Teraz tam siedzą 
Niemcy... 
–
Już nie! – podrywa się chłopiec o okrągłej, łagodnej buzi. – Co ona? 
Zwariowała?! 
–
Spokojnie! – Nauczycielka unosi głowę i rozgląda się uważnie.Wibrujące, odległe 
dudnienie zamienia się w potężniejący warkot samolotów.
– 
Do ziemianki! Prędko! – woła Bronka. Dzieci wstają. Niektóre idą z trudem, 
podtrzymywane przez inne. Jeden z chłopców zawraca i zbliża się do mapy. Próbuje 
ją zwinąć. 
Większość dzieciaków jest już blisko ciemnego kwadratu w ziemi. Pierwsze wchodzą 
do wnętrza. 
– To Ruskie! – wykrzykuje chłopiec niosący zwiniętą mapę. 
– 
Tak! Ruskie! Mają czerwone gwiazdy! – Dzieci zawracają, biegną przed siebie. 
Przysłaniając oczy dłońmi, spoglądają w górę. 
– 
Wszyscy do ziemianki, bo będzie źle! – Nauczycielka zgarnia je ruchami pasterza 
próbującego zebrać rozpierzchłe stado. 
Na próżno. Chłopcy i dziewczynki podskakują z podniecenia i radości, tańczą, 
śmieją się. Nawet odgłosy detonacji i odległych wybuchów nie robią na nich 
wrażenia”. 
ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY 
– Kochani, piszą o nas. Dobrze piszą. – Uśmiechnięty Woronkow rozkłada filmowy 
tygodnik. 
– 
Zdjęcia udane, wciągające. O, popatrzcie sami! Tytuł „Niepokonani”. – Obserwuje 
grupkę aktorów, którzy trwają pochyleni nad pismem. 
– Mam nadzieję, że nie zapeszą – mówi jeden z „Niemców”. Jest w mundurze 
esesmana. 
– 
Aber wo? Mein Lieber, das ist doch unmöglich – śmieje się siedzący obok 
radziecki czołgista. 
– Dziwne. Śmierć Ustiechowa – jakby tu powiedzieć – była dla mnie ogromnie 
smutna – mówi Irena. – Nie tak. To bardziej dojmujące. Przestało nagle istnieć 
coś, co było ważniejsze, niż sądziłam. Nic teraz nie mów! – spogląda na 
Sachajewa idącego obok niej ulicą miasteczka. 
–
Rozkaz! – odpowiada bez uśmiechu. 
–
Nie chcesz wiedzieć, dlaczego masz nie mówić? – pyta Irena po chwili milczenia. 
– 
Lękasz się, że mógłbym użyć niewłaściwych słów. – Otacza ją ramieniem. – Jesteś 
wielki tchórz. 
– 
Jestem. Umarłeś zbyt szybko. Nie zdążyłam się tobą nacieszyć. Już dom towarowy. 
Więc co chcesz kupić? 
–
Nie dajesz mi w ogóle dojść do słowa. 
–
Pytam, co chcesz kupić? – rzuca Irena zmienionym głosem. 
– 
Słuchaj, ja też nie jestem z drewna czy kamienia – mówi mężczyzna cicho. – 
Przecież ostatnie nasze dni nie powinny minąć pod znakiem... 
– 
Masz rację – Polka uśmiecha się. – Zachowuję się jak zwykła histeryczka. Więc 
prezenty... Ale Cepelia jest trochę dalej... 
– Najpierw coś ładnego dla Miti – odpowiada aktor. Opuszcza głowę. 
– 
Płyty już dla niego masz, więc może jakieś albumy z fotografiami, które mu coś 
powiedzą o rożnych regionach polski? Albo coś sportowego. Na przykład szpada i 
kostium do fechtunku? 
– 
Wiesz, że to może być!... – Twarz Sachajewa rozjaśnia się nagle. – Rozumiem, o 
co ci chodzi! – wykrzykuje podniecony. – W ten sposób podkreślę, że wierzę w 
jego zupełne wyzdrowienie! Jesteś genialna: 
– 
Żadne to dla mnie odkrycie – wzrusza ramionami dziewczyna, robiąc zarozumiałą 
minę. Śmieją się oboje. 
Odprowadzani spojrzeniami przechodniów, wchodzą bardzo wolno do wnętrza domu 
towarowego. 
„Radzieckie czołgi wyjeżdżają do wsi od strony kościoła. Wiozą pokrytych grubą 
warstwą kurzu żołnierzy, którzy przylgnęli do stalowych cielsk, jak gdyby 
przyciągnięci magnetyczną siłą. 
Silniki potworów wyją, tłumiąc okrzyki powitania. Zresztą tylko nieliczne 
spośród stojących tu i ówdzie obszarpanych kobiet zdolne są wydać jakikolwiek 
głos. Większość zamarła bez ruchu wśród nadpalonych chałup, tylko patrzy, jak 
gdyby nie wierząc własnym oczom. Wiele płacze. Niektóre – zwłaszcza młodsze – 
rzucają kwiaty żołnierzom. Lecz i te rzucające są poważne lub uśmiechają się z 
trudem. 
Dopiero opodal szkoły, gdzie grupka uzbrojonych po zęby dziewczyn otacza 
mężczyznę z obandażowaną głową, w miejscu gdzie stoją wymizerowane dzieci – 
temperatura powitania rośnie. 
Siedzący na czołgach prostują się i odpowiadają gestami na okrzyki powitania. 
Nierzadko dowódcy poszczególnych czołgów salutują, obrzucając zdumionymi 
spojrzeniami uzbrojone mieszkanki wioski. 
Po twarzach Morochowa i stojącej obok niego Bronki przebiegają drgnienia. 
Partyzant spogląda na dziewczynę. Dostrzega łzy w jej oczach. Przygryza wargi, a 
potem dłoń jego zwiera się z dłonią nauczycielki. Trwają tak, nie patrząc na 
siebie. Czołgi suną nieprzerwanie”. 
Lotnisko Okęcie. Gwarno. Długi ogonek podróżnych czekających do odprawy 
paszportowej. Uśmiechnięty Kazura. Woronkow – czarne okulary, kwiaty. Sachajew w 
zamszowej marynarce, trzymający niezręcznie bukiet róż. 
– Więc to już. Trudno uwierzyć. Przyjadę. Naturalnie. Bardzo chciałabym poznać 
twoją żonę, synka... – Irena słyszy własne słowa jakby w nagłośnieniu. Ma 
wrażenie, iż wypowiada je niezmiernie wolno. – Ostatecznie, cóż to za problem 
wybrać się do „Moskwy. Cały świat maleje, kurczy się... Ile trwa lot do Moskwy? 
–
Półtorej godziny – odpowiada aktor. 
–
No więc sam widzisz. 
–
Sam widzę – mężczyzna powtarza zmatowiałym głosem.Jak to dobrze, że istnieją 
środki uspokajające – myśli aktorka. – Gdyby nie one, tobym się na
pewno wygłupiła. A tak – uczucie o wiele mniej straszne. Tylko przenikliwe. Tak 
– przenikliwe. Niech już się stanie. Niech już będę sama. 
– 
Więc zaraz oczywiście napiszę – mówi Sachajew. Wszystko we mnie krzyczy ze 
strachu i rozpaczy. Telepie się, trzęsie. Jaki jestem na zewnątrz spokojny. 
Coraz częściej mam dość samego siebie, własnych reakcji. Mów coś! Powiedz jej, 
że istnienie jest tak piekielnie zawikłane. że sam nie wiesz, jak będziesz teraz 
żył... 
– 
Kiedyś przyjadę do Warszawy, ale wyłącznie, aby ją zwiedzić – uśmiecha się 
aktor. – Będę miał mnóstwo czasu... 
– 
Będziemy mieli – dopowiada szeptem dziewczyna i odwraca nagle głowę. To nie tak. 
Nic się nie powtarza – myśli. – Nie wraca. Odchodzimy, przemijamy... 
– 
Już po pożegnaniu? – Tuż obok zatrzymuje się Woronkow. Unosi okulary. – 
Powiedzcie sami: odlatujemy i pogodę szlag trafił. Deszcz, wiatr... Nam się 
udało. 
– Macie zawsze szczęście, Stefanie Maksymowiczu – mówi Sachajew. – Gratuluję. 
– 
Na premierze „Niepokonanych” chcę siedzieć obok pani – śmieje się reżyser. – 
Zaproszenie dostanie pani miesiąc naprzód. 
– Dziękuję bardzo. Chyba pan reżyser zmęczony – mówi Irena. 
– 
Dobry gatunek zmęczenia. U mnie to dopiero półmetek. Ale lubię montaż. 
Przepraszam. Jeszcze się zobaczymy – odchodzi. 
– Klaps? – uśmiecha się Irena.Sachajew zwraca ku niej głowę od razu.– Borys 
Ustiechow nie zostaje zabity. Dopędza Wandę prowadzącą obu naukowców –
zaczyna dziewczyna. 
–
Biegnę środkiem lasu. Jestem już coraz bliżej – podejmuje aktor. 
–
„Stój! Kto idzie?” – mówi Irena. 
–
„Nie zadawaj głupich pytań, dziedziczko!” 
–
Więc na stare lata będziesz mi jednak grywał na fortepianie? 
–
Nigdy się nie zestarzeję. Umarłem i żyję. To dziedziczce wystarczy? 
– Albo spotykam cię po latach w samolocie. Wyobraź sobie taką sytuację... 
Wchodzę i siadam właśnie obok... 
– Nie zdążymy – szepnął.Stali już przed kontuarem. Panienka w mundurku 
obserwowała ich znudzonym wzrokiem.Sachajew podał bilet, rzucił jakieś słowa. 
Siedząca uśmiechając się coś mu odpowiedziała.Irena odwróciła się i pobiegła 
przed siebie. Była już daleko, gdy zauważył jej odejście. Stał
rozglądając się bezradnie. Wśród tłumu podróżnych, zupełnie niczym się z tej 
odległości nie wyróżniał. Jego oczy błądziły po całym wnętrzu. Nie wiedział, 
gdzie szukać. Cofnął się, przeszedł nieco dalej w kierunku schodów wiodących do 
restauracji. 
Wyszła przed budynek i zaraz w jej twarz uderzył wiatr pomieszany z deszczem. 
Warszawa – Obory 1976–1982