JERZY PRZEŹDZIECKI

TROJEZNADCZARNEJRZEKI

Copyright by Jerzy Przeździecki
Wydawnictwo „Tower Press”
Gdańsk 2001
I 
Nie opodal pierwszych drzew Ptakowego lasu wóz podskoczył na czymś, zakolebał 
się tak mocno, że omal nie spadło lustro, i stanął przechylony na jeden bok. 
Siwek natężył się, szarpnął, lecz „prrr!” ojca zabrzmiało potężnie, więc już nie 
ponowił wysiłku i tylko cofnął się trochę, pragnąc zluźnić uprzęż. Zawsze tak 
robił, nawet w czasie orki lub bronowania, kiedy był zmęczony i chciał dać sobie 
trochę wytchnienia. 
Wojtek zobaczył, że matka zdejmuje ostrożnie lustro i opiera je o drzewo. 
Wydało mu się to okropnie dziwne. W szklanej tafli zaraz zaczęło się odbijać 
niebo z sunącymi obłokami i leżące na ziemi koło. 
– 
Z czego się śmiejesz? – Ojciec przyklęknął w kurzu drogi, jak gdyby wcale nie 
był w swym odświętnym ubraniu i to, że je zniszczy, stało się dla niego nagle 
obojętne. 
Lustro oparte o drzewo, klęczący niby w modlitwie ojciec, matka poprawiająca 
nerwowymi ruchami najprzeróżniejsze przedmioty, które znajdowały się na wozie – 
wszystko to było takie śmieszne, że od tłumionego chichotu zaczęło Wojtkowi aż 
bulgotać w gardle. Najgorsze, że jedna z kur, siedzących w zadrutowanym koszu, 
wychyliła głowę i zaczęła się też rozglądać, po kurzemu wykręcając się i łypiąc 
jednym okiem. Tego było za wiele – chłopiec wtulił twarz w strąki fasoli, 
wystające z drugiego kosza, w którym tkwiły słoje z kiszonymi ogórkami, i 
chichotał bezgłośnie, drgał cały w napadzie wesołości. 
– 
Miałeś trzymać obraz – powiedziała matka, więc się wyprostował i chwycił za 
złoconą ramę. 
Obraz też wyglądał inaczej niż w ciemnej izbie. Najświętsza Panienka jakby 
wyjaśniała w blasku wschodzącego słońca. Twarz dzieciątka pokrywały czarne 
kropki. Wojtek chuchnął na szkło i przetarł je rękawem. Część kropek zniknęła. 
Jezusek patrzył gdzieś przed siebie. 
– 
Nie ruszaj się, bo spadniesz! – Matka musiała wysoko unieść głowę, aby zobaczyć 
syna siedzącego na krześle, pomiędzy bokami rozkręconego łóżka a owalnym 
szaflikiem, w którym tkwiła kraciasta pierzyna. 
Matka miała duży brzuch, bo siedziała w nim Ewka, która dopiero miała się 
urodzić. Wojtek nie wiedział, jak to się stanie i kiedy, lecz czekał na 
przybycie nieznanej siostry niecierpliwie. 
Zaczęło mu się robić niewygodnie. Przemieścił ostrożnie nogi nad tłumokiem z 
ubraniami i garnkami. Z bezdrzewnej strony świat był rozleglejszy. Widział 
początek piaszczystej drogi niknącej gdzieś pośród niewysokich wzgórz.Dalej, za 
krzakami, znajdowało się jeziorko, w którym tego lata utopiła się Zośka, bo 
chodził z nią Janek, co grał na harmonii. 
Wojtek nie wiedział, dlaczego Zośka to zrobiła, lecz od chwili jej śmierci 
jeziorko jakby się zmieniło. Nawet gęsi inaczej po nim pływały. Nie lubił ich 
tam pasać, ale – każdy wie – gęsi bez wody nie uradzą, więc ulegał im co dnia i 
gnał w to samo miejsce. 
Ukryte za Ptakowym lasem słońce musiało już, widać, podejść do najwyższych 
gałęzi drzew, bo choć w lesie trwał jeszcze mrok, to tam, wysoko w górze, już 
lało się złotem dziennego blasku. Gdzieś, pod samym niebem, wydzierał się 
niewidzialny skowronek. 
Ojciec zaklął. Ze sposobu, w jaki prostowały się jego szerokie plecy, Wojtek 
wiedział, że koła nie udało się naprawić. 
– 
Pójdę i przyniosę to stare, co zostało w komórce. Nie martw się, Heluś. – Duża 
ręka znalazła się na ramieniu matki. 
Wojtek przestraszył się. Jeśli matka płacze, gotowi do tego Sosnowca nigdy nie 
dojechać. Wychylił się i spojrzał w dół. Nie, chyba nie płakała. Uczuł ogromną 
ulgę. 
– 
Tato, pójdę też! – zawołał i znów przeniósł nogi na stronę lasu, gotów do 
osunięcia się w ojcowskie ramiona. 
–
Gdzie? – burknął ojciec nie unosząc głowy. 
–
Do domu. 
–
To nie dom, a rudera – ojciec pochylił się jeszcze głębiej. 
–
Zawsze byłoby ci raźniej – powiedziała matka. 
– Mnie jest raźniej, bo stąd jadę. Bo od tej nędzy uciekam! – wykrzyknął, nie 
wiadomo dlaczego, ojciec. – Raźniej, rozumiesz?! 
Ale już bez słowa wyciągnął ku Wojtkowi ramiona. 
Szli obaj drogą wzdłuż skraju lasu, każdy po wzniesieniu spiętrzonym przez koła 
wozów, 
które tędy jeździły do miasteczka. Ojciec milczał, więc i Wojtek nie zaczynał 
rozmowy. Obok kapliczki, w miejscu gdzie droga przecinała trakt wiodący do 
wioski, ojciec przeżegnał się i chłopiec powtórzył ruch jego ręki. Kiedy – 
niedawno temu – mijali to miejsce, ojciec z matką klęczeli tu tak długo, 
poruszając bezgłośnie wargami, że trwającemu za nimi w tej samej pozycji 
Wojtkowi zupełnie zdrętwiały kolana. Teraz ojciec nie zatrzymał się, a nawet 
chyba przyspieszył kroku. 
– 
Piasek pole zasypał. Żyto nie wzeszło. Studnia wyschła. Pustynia coraz większa – 
mówił jakby do siebie.– Ale teraz będzie lepiej! – dodał głośniej, oglądając się 
za drepczącym w tyle synem. – Dom zostawiliśmy, ale to nic. Jak się piasek 
obsunął, to i mur pękł przez środek. Widziałeś przecież. 
– Co bym miał nie widzieć – odparł Wojtek, zwalniając nieco. 
– 
Każdego dnia mógł się nam dach zwalić na głowę. Więc uciekamy. Pustyni nie 
zwyciężę. A tam, w Sosnowcu, i dom będzie, i praca. Praca! – powtórzył i porwał 
chłopca na ręce. 
Wojtek poczuł kłujący, ojcowski zarost i znajomy zapach potu. 
–
Będziemy żyć jak ludzie – mówił ojciec prędko, jakby się spieszył. – Buty 
będziesz miał, do szkoły pójdziesz, meble się kupi... 
– Cukier kupicie – wtrącił szybko Wojtek. 
– Kupię! – ojciec roześmiał się. – Kupię ci tyle cukru, że będziesz go jadł i 
jadł, aż ci zbrzydnie! 
Wojtek pomyślał, że cukier toby mu nigdy, a nigdy nie zbrzydł, ale nie 
powiedział nic. 
Na szczycie wzgórza uderzyło w nich słońce, co się już spoza lasu wytoczyło i 
teraz lśniło 
nieprzerwanym, rozedrganym blaskiem. Ojciec przystanął nagle, jakby go oślepiło. 
– Co jest?! – wykrzyknął i zaczął biec. 
Wojtek ruszył za nim, przeskakując kamienie. Tę drogę znał dobrze. Była cząstką 
jego samego. Znał każdy wybój, każde wzniesienie. Na tym kopulastym kamieniu 
potknął się kiedyś ksiądz proboszcz, kiedy przyszedł święcić cielę. Na tamtym 
ostrym, co wystawał jak sierp, robiło się o zmroku błyskawice, uderzając w niego 
krzemieniem. Na wystającym niżej 
– 
zawsze po deszczu zatrzymywała się woda i zaraz pojawiały się w niej żaby. To 
był cud boski, no bo skąd nagle – żaby?... Ojciec znowu wykrzyknął coś ostrym 
głosem. Słońce skryło się za chałupą i naraz Wojtek zobaczył wszystko. 
Stary Walczak, który wynosił właśnie drzwi i układał na swoim wozie, zamarł. 
Klonowscy zacięli konia i ruszyli. Na ich wozie leżały okna i ława, co stała w 
izbie, a także kolebał się zostawiony przez matkę fikus w doniczce. Michajek, 
wychodząc ze środka, pochylił w drzwiach głowę, jakby się kłaniał. W 
wyciągniętych rękach niósł kuchenną blachę i stare drzwiczki od pieca. Widząc 
przybyłych, zamrugał oczyma i powoli, niezmiernie powoli opuścił żelastwo na 
ziemię. 
– 
Rabujecie, tak?! – ryknął ojciec i rzucił się ku niemu, lecz zaraz zatrzymał 
się, bo zza chałupy wyszedł Lewiak dźwigający drabinę i koło. Przystanął 
uśmiechając się głupkowato. Na nogach miał stare, dziurawe gumiaki ojca. Wtedy 
ze środka, z izby, zaczęli wychodzić inni i naraz zrobiło się tak bardzo cicho, 
że słychać było wyraźnie furkot kół wozu Klonowskich, który był już na szczycie 
wzgórza. 
I tu stało się coś ogromnie dziwnego – ojciec zaczął się śmiać. Wojtek nigdy nie 
słyszał śmiechu, który by był jak płacz, więc spojrzał zdumiony. Inni patrzyli 
także. Urbaniak położył cegły i wytarł dłonie o podarte spodnie, z których 
wystawały jego chude gnaty. On jeden nie patrzył na ojca, tylko w ziemię. Ta 
cisza i milczenie trwały niezmiernie długo. 
– Daj! – powiedział ojciec i wziął koło z rąk Lewiaka. 
Wojtek porwał się do chałupy, żeby zobaczyć, jak wygląda w środku, lecz ojciec 
dojrzał to i krzyknął tak ostro, że chłopak zatrzymał się w pół kroku. 
– Nie! 
To było ostatnie słowo, jakie powiedział. Inni milczeli także. Nawet Chrobozik, 
który z dachu zrywał gonty, a zerwał już bardzo dużo, nie odezwał się, choć 
zawsze lubił mówić coś do śmiechu. 
Potem ojciec odwrócił się i zaczął iść pod górę, dźwigając koło. Na chałupę się 
już nie obejrzał. Zrobił to Wojtek, ale ukradkiem, kiedy byli już obaj na 
wzgórzu. 
Chrobozik dalej szarpał gonty ostrymi, wprawnymi ruchami obu rąk. Urbaniak 
siedział na dachu okrakiem, jak na koniu, tuż obok komina. Wojtek zerknął, czy 
ojciec to widzi. Gdy obejrzał się jeszcze raz – komina już nie było. 
* 
Pod Kretowem odpoczęli. Siwek, uwolniony z chomąta, skubał trawę rosnącą tuż 
obok drogi, często potrząsając łbem i omiatając boki ogonem. 
Ojciec nie tknął nawet nakrajanego przez matkę chleba. I tylko chodził wokół 
wozu, wciąż przemieszczając znajdujące się na nim przedmioty. Wojtek ćpał 
ogromną pajdę polaną mlekiem i posypaną cieniutką warstewką cukru. Trwało w nim 
ogromne zdziwienie. Ani ojciec, ani matka nie cieszyli się, a przecież działo 
się to, o czym mówili od tak dawna. Odpędził wielką muchę, która już od 
dłuższego czasu próbowała usiąść na słodkiej powłoce, w jaką zamienił się 
cukier. Mucha zaatakowała ponownie, nawet udało jej się przysiąść na samym 
brzegu kromki. Wojtek zaczaił się i uderzył dłonią tak mocno, że kromka razem z 
muchą poleciała gdzieś wysoko. „Trafiłem ją!” – pomyślał z triumfem. Przeraził 
się jednak i siedział przez moment przyczajony. Kromka leżała w kurzu tuż obok 
koła. Wstał i podniósł ją, starając się to zrobić najzwyklejszym ruchem. 
– Co tam masz? – Matka przerwała picie mleka i spojrzała w jego stronę. 
– Nic. Chleb mi wypadł. – Przygarbił się cały, wiedząc, że nic tak nie potrafiło 
rozzłościć matki, jak marnowanie chleba. 
–
Daj koniowi!
Położyła się z wysiłkiem i zamknęła oczy. Ojciec podszedł do niej natychmiast.
–
Jak ci? 
–
Dobrze. Trochę odzipnę i jedziemy – uśmiechnęła się, spoglądając prosto w niebo. 
–
Wydołasz?Ojciec przysiadł tuż obok i ujął jej rękę.
–
Co bym miała nie wydołać? – zwróciła głowę ku mężowi. 
Siwkowe wargi szczypnęły miękko chleb leżący na dłoni Wojtka. Właśnie w tym 
momencie, właśnie w tej chwili chłopiec uczuł, że odjeżdżają naprawdę i że nigdy 
już nie zobaczy Ptakowego lasu ani Łękowej, ani Zębatki, w której były raki i 
takie dziwne pająki ślizgające się po powierzchni wody ogromnymi krokami. Że 
może w tym Sosnowcu nie będzie ani ważek, które potrafiły trwać w powietrzu bez 
ruchu, jak gdyby zawieszone na niewidzialnych nitkach, ani żab, ani wiewiórek i 
sarn. Bo że nie będzie zająca Kuby, który, chociaż dziki, dawał się karmić 
listkami sałaty – o tym wiedział już od rodziców. 
Jego radość, nie zmalała, lecz była teraz zaprawiona niepokojem. 
– Tato, a las tam jest? – zaryzykował pytanie, pewny, że nie otrzyma na nie 
odpowiedzi. Mylił się. Ojcowskie sękate palce zajęte skręcaniem papierosa 
przestały się poruszać. Matka i ojciec spojrzeli po sobie. 
–
Co by nie miał być – powiedziała matka bardzo wolno. – Tam jest, syneczku, 
wszystko. 
–
Jedziemy, nie? – rzucił naraz ojciec jakby z gniewem i podniósł się.Pojechali.
* 
Pod Błędowem, kiedy zaczęło zachodzić słońce, zmieniło się nagle niebo. Wojtek, 
który przysnął na swoim wzniesieniu ukołysany kolebaniem się wozu, otworzył oczy 
i spojrzał za siebie zdumiony. Zerwał się wiatr. Spiczasta chmura podobna do 
ogromnej, kościelnej wieży, podbarwiona czerwienią, tam gdzie miał być dach, 
zalegała niebo od końca do końca. Drogą pędziły teraz tumany kurzu. Wojtek 
zobaczył, że ojciec okrywa śpiącą matkę lnianą płachtą i że porusza wargami, 
jakby coś mówił. Zamknął oczy i otworzył je dopiero po chwili, kiedy był pewny, 
że ojciec już się odwrócił. Bał się. 
Pierwszy grzmot zadudnił jak ogromny wóz jadący po kamieniach. Po nim gruchnął 
następny, już bliżej, a niebo tuż za nimi rozbłysło przeraźliwie jasno. Siwek 
zastrzygł uszami niespokojnie i przyspieszył. Matka obudziła się i powiedziała 
coś do ojca. Ten odwrócił się. Był uśmiechnięty. 
–
Strach ci? 
–
Nie – Wojtek przełknął ślinę i też próbował się uśmiechnąć. 
– 
Jak mamy na wozie Matkę Boską, Jezusa, świętego Piotra i Pawła, to nic nam się 
nie może stać, rozumiesz? 
– 
Rozumiem. – Chłopiec zmrużył oczy i stulił ramiona, bo tym razem gruchnęło tuż 
nad nimi, a jaskrawa poświata zalała na moment cały świat. 
– 
Jezus, Maria! – wykrzyknęła matka i odwróciwszy się niezdarnie, sięgnęła po 
obraz. Wojtek pomagał jej z pełną przerażenia gorliwością. Obraz leżał teraz na 
pierzynie. Na jego złocistej ramie trwały zaciśnięte matczyne dłonie. Matka 
Boska i Jezusek patrzyli prosto w niebo. 
Zrobiło się ciemno. Kościelna wieża zamieniła się w smoka, który pożarł słońce. 
Wojtek widział wyraźnie, jak to się dzieje. Słońce walczyło jeszcze, wystrzelało 
tu i ówdzie promieniami, które były jak ogień, lecz smok rozprzestrzeniał się, 
stawał się coraz silniejszy. 
– 
Chodź tu do nas! – wykrzyknął ojciec i chłopiec zsunął się ku rodzicom. Pod 
płachtą, pomiędzy ich ciepłymi ramionami było bezpiecznie. Prawie się już nie 
bał. Stąd było widać jedynie Siwkowe kłęby poruszające się rytmicznie obok 
dyszla. Czuło się znajomy, swojski zapach. 
„Dobrze, że nie jestem koniem” – pomyślał Wojtek, ale zaraz zrobiło mu się 
strasznie żal Siwka. 
Ojciec wychylił się, lecz natychmiast cofnął głowę. Kolejny błysk rozjaśnił 
wszystko dookoła na krótki, przerażający moment. Zaraz potem huknęło tak 
przeraźliwie, że Siwek pognał przed siebie jak oszalały. Wóz dudnił i 
podskakiwał na wybojach. 
–
Kosz! Spadł kosz! – wykrzyknęła matka, wystawiwszy głowę spod płótna. 
– 
Ja go... zaraz... – Ojciec ściągał lejce z całej siły, lecz galopujący koń nie 
dawał za 
wygraną. Uspokoił się dopiero wtedy, gdy w płachtę zaczęło uderzać jakby tysiące 
małych kamyków, zaś święty obraz ozwał się metalicznym dźwiękiem. 
Ojciec, zatrzymawszy wóz, zeskoczył i pobiegł po kosz. Matka ściągnęła obraz i 
postawiła przed sobą. Twarz Matki Boskiej znalazła się teraz na wprost 
Wojtkowych oczu. 
Nie zważając na siekący wciąż jeszcze grad, matka odrzuciła płachtę i zeszła z 
wozu, wcisnąwszy uprzednio lejce w ręce Wojtka. I zaraz, kiedy zabrzmiał jej 
płacz, chłopiec wiedział, że potłukły się talerze. Zdążył już zgarnąć trochę 
białych kulek z dna wozu i patrzył teraz, jak topniały mu na dłoni. Najczystsze 
zjadł. Rozczarował się. Smakowały jak woda. 
* 
Policjant na rowerze pojawił się niespodziewanie. Zdawać by się mogło, że 
wyjechał spod ziemi. Przyhamował i stanął wsparty na jednej nodze. Druga noga 
była zgięta w kolanie, a ogromny, czarny but spoczywał na pedale. 
Ojciec nie patrzył w stronę człowieka w mundurze. Potrząsnął lejcami i Siwek 
przyspieszył od razu. Kiedy mijali tamtego, ojciec uniósł tylko na moment głowę, 
lecz odwrócił się natychmiast i splunął. 
To rozzłościło policjanta. Podniósł rękę i krzyknął coś, czego Wojtek nie 
zrozumiał. 
Wóz zatrzymał się. Ojciec rzucił jakieś słowa w odpowiedzi na zadane pytanie. 
– 
Do Sosnowca, panie – dodała matka z taką miękkością w głosie, że aż Wojtek 
spojrzał na nią zdumiony. „Mówi, jakby o coś prosiła”– pomyślał. Teraz dopiero 
zaniepokoił się naprawdę. 
Policjant miał twarz zupełnie niepodobną do twarzy posterunkowego Kazimierczaka, 
który mieszkał w sąsiedniej wsi i często polował na kuropatwy za Ptakowym lasem. 
– 
Co to znaczy: do Sosnowca?! Co to znaczy: do Sosnowca? Jeszcze was tam nie 
widzieli?! – krzyczał groźnym, chropawym głosem, stojąc ze swym rowerem tuż obok 
wozu. Jego ostra twarz i blisko osadzone oczy wydały się Wojtkowi prawie tak 
przerażające, jak granatowy mundur z masą błyszczących guzików, 
– Panie posterunkowy, my biedne ludzie. Za pracą jedziemy – wtrąciła jękliwie 
matka. – Mówią, że praca tam jest. 
– 
Jaka praca? Dla kogo? Dla was?! – Policjant niespodziewanie roześmiał się. To 
był zły śmiech i Wojtek jeszcze bardziej się przestraszył. – Dalej, zawracać! 
Tam już dosyć takich jak wy! 
– Nie zawrócę! – powiedział ojciec spokojnie i zsiadł z wozu. 
– 
Co? Opór władzy?! – Policjant postawił rower przy drzewie, przesunął skórzaną 
torbę na brzuch i wyjął z niej notes w czarnej oprawie, a potem równie czarny 
ołówek. – Ja wam tu zaraz... 
– 
Panie komendancie, niech pan ma zrozumienie – powiedziała matka cicho. – 
ciężarna jestem... – Pochyliła się. – Płacz! No, płacz! – szepnęła do Wojtka. 
Chłopiec zabuczał od razu. Wprawdzie nic nie pojmował z tego, co się działo, 
lecz uznał, że jego łzy stały się jakoś potrzebne. Oczy policjanta prześliznęły 
się po nim obojętnie, lecz ołówek jakby się zawahał. 
–
Nazwisko? 
– 
Lewiński. Lewiński Józef – odparł ojciec, spoglądając w ziemię. 
–
Skąd jedziecie? Tylko mówcie prawdę! 
– 
Powiem. Jak na spowiedzi powiem. Z Wnękowa. To jest za Kretowem... Piaski same, 
nieużytki... Żyć nie ma z czego... – zaczęła znowu matka. Ojciec splunął. 
–
Wy mi tu nie plujcie! – ryknął nagle policjant. Chamy jedne! 
–
Kto cham? 
Ojciec przełożył bat do prawej dłoni postąpił krok do przodu. Policjant 
wybałuszył oczy i 
–
Wojtek widział wyraźnie – coś jakby się. w nim zmieniło. 
– 
Miodu... jakby pan komendant chciał, to słoiczek by się znalazł... – mówiła z 
wysiłkiem matka. 
– 
Nic nie ma, rozumiesz?! – ryknął nagle ojciec. Nic! W prawie jestem! U siebie 
jestem! Mogę jechać, gdzie chcę! On mi nie zabroni! W wojsku służyłem! 
– 
Co mnie tam... obchodzi... wasze wojsko. – Policjant cofał się, w miarę jak 
ojciec postępował ku niemu. 
– Nie zatrzymasz mnie, skurczybyku! – Ojciec odwrócił się nagle i wsiadł na wóz. 
– Wio! 
–
strzelił batem. Siwek, jak gdyby tylko na to czekał, szarpnął mocno. Ruszyli. 
–
Jak? Jak powiedziałeś?! Obraza władzy! Posadzę cię za to! W tiurmie 
zgnijesz!Policjant dopędził ich na rowerze i jechał teraz tuż obok wozu, z lewej 
strony.
–
Tiurmy były za cara! Teraz jest Polska! 
Ojciec szarpnął niespodziewanie lejcami i zjechał w lewo tak szybko, że tamten 
nie zdążył zatrzymać roweru i prasnął w bok wozu. Ojciec skwitował wywrócenie 
się policjanta pogardliwym zerknięciem za siebie. Coś jakby cień uśmiechu 
przemknęło po jego twarzy. 
Wojtek poderwał się i stanął na desce, na której siedzieli we trójkę. 
– 
Leży w rowie! Podnosi się! – opisywał radośnie, co widzi, podczas gdy ojciec 
nieprzerwanie podcinał konia. 
–
Złaź! – Ramię matki ściągnęło Wojtka na dół.Wtedy właśnie huknął strzał.
–
Pogadałbym z nim, gdybym był sam – rzucił przez zęby ojciec. 
–
Ale sam nie jesteś. Zabije nas!Głos matki był przeraźliwy.Wojtek czuł jej bijące 
serce przy swoim.
–
Nie zdąży.Ojciec skręcił nagle w las. Gnali teraz między drzewami.
–
Co robisz? Przecież to niedobra droga! – wykrzyknęła matka. 
–
Teraz każda droga jest dobra. – Głos ojca też był jakiś zmieniony, 
syczący.Zatrzymali się dopiero koło kępy sosen i ojciec zabrał się do skręcania 
papierosa.
–
Jedź! Na co czekasz?!Matka oddychała ciężko, jakby to ona sama biegła pod górę, 
a nie Siwek.
– 
Naddamy trochę przez Rokitno i ominiemy Łazy. Nie znajdą nas – powiedział 
ojciec, wypuszczając kłąb dymu. – Heluś, jak ci? 
– Dobrze. 
Matka zeszła na ziemię i zaczęła przesuwać coś na wozie. Podniosła także święty 
obraz i położyła w dawne miejsce. 
–
Nie dojedzie tu? – spojrzała w twarz męża. 
–
Nie dojedzie. Z koła zrobiła mu się kiełbasa. 
Wojtek, czując jeszcze drżenie całego ciała i ocierając łzy, pomyślał, że to 
jest strasznie, ale to okropnie śmieszne, żeby z roweru zrobić kiełbasę, i nagle 
zachichotał. Ojciec spojrzał na niego i też parsknął śmiechem, a zaraz potem 
przyłączyła się do nich matka. 
* 
Jechali nocą. Wojtek bał się ciemności. Otwierał oczy i wytrzeszczał je, pragnąc 
coś dojrzeć. Ponieważ nie widział nic, oczy zaczynały mu się kleić i nachodziło 
go coś podobnego do snu, co jednak snem nie było. Już od dawna leżał na 
pierzynie tuż obok Jezusa Chrystusa. Kiedy nie jechali wśród drzew, w szybie 
obrazu odbijały się gwiazdy i księżyc, cały w koronie lekkich, powiewnych 
chmurek. Wtedy Wojtek nie wiedział, czy śni, że jest już w niebie, czy też 
dzieje się to wszystko naprawdę. Jeśli leśny dukt szedł prosto, jak strzelił – 
Siwek drzemał także i lazł noga za nogą. Najgorzej było jechać wąskimi 
przecinkami wśród drzew, których gałęzie szurały przerażająco po bokach, a nawet 
biły po twarzy. Koń natężał się wtedy, a koła wozu podskakiwały na korzeniach. 
Coś zahuczało głucho, i to tak blisko, że Wojtek niewiele myśląc wsunął głowę 
pod obraz. Przerażający głos powtórzył się. Chłopiec – zmartwiały ze strachu – 
skulił się i trwał tak, choć przy każdym wstrząsie wozu obraz uderzał go w 
głowę. 
„Panie Jezu, zabij tego diabła! Panienko Najświętsza, nie pozwól, żeby mnie 
porwał! Nie pozwól!” – szeptał w myślach. 
Wtem przeszyło go nagłe zrozumienie. To musiała być sowa. Sowa chyba o wiele 
większa niż te, które pohukiwały czasem w Ptakowym lesie. Głosy tamtych były 
zupełnie inne, cieńsze, mniej diabelskie. Wysunął głowę i usiadł. 
–
Tato, ale to musiała być wielgachna sowa, nie? 
–
Bałeś się? 
–
Czego? Sowy? – prychnął pogardliwie. 
Matka roześmiała się, a był to śmiech ciepły, serdeczny, jakiś taki, że Wojtek 
zamarzył naraz o domu, o wieczorach, kiedy ojciec opowiadał o wojsku, o grubym 
panu Pawliku, który brał Wojtka na barana i obchodził z nim całą izbę, 
śpiewając: 
Raduje się serce, raduje się dusza, 
Gdy Pierwsza Kadrowa na wojenkę rusza... 
„Jeżeli w Sosnowcu ma być wszystko, to czy będzie tam też pan Pawlik?” – 
pomyślał i zaraz wtulił głowę w pierzynę: w ostatniej chwili zobaczył wiszące 
nad wozem gałęzie. 
–
Zejdź tu do nas, jeszcze raz ci mówię! – odezwała się matka. 
–
Ja śpię – skłamał.Ale też zaraz las się skończył i Wojtek zasnął 
naprawdę.Obudziły go jakieś głosy i to, że wóz przestał się kołysać. Stali na 
niewysokim
wzniesieniu. W oddali ujadały psy. Ojciec rozmawiał z jakimś człowiekiem. Po 
chwili podszedł do wozu. 
– Chce złotego – powiedział do matki. 
– 
Złotego za jeden nocleg?! Jedziemy dalej! – Głos matki zacinał się, jak zawsze, 
kiedy była zła. 
–
Mówi, że koniowi da obroku. 
–
Koń ma trawę. Woda też się znajdzie. 

–
Daję siedemdziesiąt groszy! – wykrzyknął ojciec do tamtego. 
–
Trochę przymało, ale niech będzie! – rzucił mężczyzna ochryple i podszedł 
bliżej. Wojtek wytrzeszczył oczy, gdyż wydało mu się, że ten człowiek ma tylko 
pół twarzy. 
–
Teraz tędy! Nieznajomy wskazał kierunek i ruszył pierwszy, jakby chciał uciec. 
Wojtek dopiero teraz zobaczył, że u boku dyndały mu dwa zające. 
Na łóżku w kuchni spała jakaś kobieta i dwoje dzieci. Jedno zaczęło płakać, 
kiedy weszli. Kobieta podniosła się od razu. Była chuda i nie miała zębów. 
– 
Tyli świat jedziecie, mój Boże! – mówiła, rozpalając ogień pod kuchnią, aby 
zagrzać mleko. – I to po co? Mojego też tam poniosło i jaki wrócił... Wybuch był 
na kopalni, prochu mu w gębę nabiło. Kopalnia to zguba, panie! I jak on teraz 
wygląda! Pokaż się! 
Nieznajomy po raz pierwszy zwrócił ciemną połowę twarzy ku przybyłym. Wojtek 
zamarł z przerażenia. Zobaczył, że matka zasłoniła oczy. To nie była twarz... 
Załzawione małe oczko tkwiło w bezkształtnej czarno-różowej masie. Czerń 
przechodziła na szyi w masę drobnych kropeczek sięgających dołem aż do drugiego 
policzka. 
– 
Ładnie, prawda? – Uśmiech gospodarza był jeszcze straszliwszy. – Teraz mi 
zostały tylko noce. 
– Łowi pan – powiedział wolno ojciec. 

– 
A łowię. Jak leci: na wnyki, na zacisk, na zapadkę, jak się da. Jeść nie ma co, 
a żyć trzeba. To żyję. Napije się pan? 
–
Nie. Ojciec podszedł do matki i dotknął jej ramienia. Zwróciła ku niemu głowę, 
lecz na nieznajomego nie spojrzała. Zaraz potem podniosła się i przeszła do 
izby. 
Łóżko było miękkie. Wojtek, siedząc na nim obok matki, która się położyła, pił 
mleko i wodził wzrokiem po świętych obrazach na ścianach. Dopiero po chwili 
zobaczył, że matka płacze. 
–
Tato będzie pracował na kopalni? – zapytał półgłosem. 
–
Nie!
Poderwała się z pościeli. Oczy jej zrobiły się naraz ogromne, pałające.
–
Nie będzie, syneczku! Nie będzie! – wykrzyknęła, oplatając Wojtka ramionami. Z 
kuchni płynął gwar rozmów. Chłopiec postawił ostrożnie na ziemi kubek z nie 
dopitym mlekiem, położył się obok matki i zaraz zasnął. 
Rano, na odjezdnym, kiedy już siedział na wozie, bezzębna wetknęła mu w rękę 
precel. Obok niej stały dwie dziewczynki. Człowiek z połową twarzy nie pokazał 
się. 
–
Nic od was nie wezmę – powiedziała jego żona, odsuwając rękę ojca z pieniędzmi. 
– Ani nie wiedziałam, że mój się z wami zgodził za pieniądze. Gdyby nie był 
pijany, toby usłyszał. 
–
Dziękuję. Dziękuję bardzo – rzekł ojciec i zaciął konia. Twarz miał pochmurną. 
–
Co by usłyszał? – spytał Wojtek, kiedy ujechali już dobry kawałek. 
–
Biedna, nieszczęśliwa kobieta – powiedział ojciec bez związku. 
–
A my to szczęśliwi? – wtrąciła matka. – Józuś, my szczęśliwi? 
–
Tak, bo dla nas się wszystko zaczyna, a dla tamtych – kończy. 
–
Pójdziesz na kopalnię? – spytała matka.Ojciec nie odpowiedział.
–
Pójdziesz? – nalegała. 
– 
Jak będzie trzeba, to pójdę, choćby i na klęczkach. A ty się nie martw, bo 
dziecko, kiedy się urodzi, będzie płakać jednym cięgiem. 
–
Niech płacze! A na żadną kopalnię cię nie puszczę! 
–
Ja też nie – powiedział nagle Wojtek. 
– 
I ty przeciwko mnie? – rozweselił się ojciec i spoglądając w górę na syna, 
otoczył ramieniem szyję żony. – Siedzisz tam jak na ambonie, to i ciągnij to 
swoje kazanie! 
– Ja nie chcę, żeby tato był taki... czarny – rzuci Wojtek. 
– 
A jak drzewa ścinałem po złotówce za dniówkę, to nie przywaliło Linkowskiego, 
nie przygniotło nogi Zamiarze? Nie mogło mi się coś takiego przytrafić? 
–
Nie, boś z lasem obeznany – rzuciła matka. 
–
Obeznam się i z węglem. Wszystko jest dla ludzi. 
Ojciec strzelił z bata i roześmiał się. Wjechali właśnie na ubity trakt i koła 
zaturkotały na bruku. 
* 
Było pochmurno. Szeroką drogą powoli wlokły się wyplatane chłopskie furmanki. 
–
Musi być gdzieś jarmark – zwrócił się ojciec do matki. – Masz coś do sprzedania? 
–
Ciebie.
Matka, poprawiwszy chustkę na głowie, rozsiadła się szeroko. Też była 
uśmiechnięta.
Spojrzała ku górze. 
–
Popraw sobie włosy, bo wyglądasz jak straszydło! 
Wojtek zrozumiał, że chodziło jej o ludzi, którzy mieli ich oglądać z innych 
wozów. Splunął na dłoń i przygładził włosy. Dostrzegł, że ojciec także poprawia 
kapelusz i prostuje się. Jasne, musieli wypaść po gospodarsku, z fasonem. 
Podniósł obraz z Matką Boską i Jezuskiem i postawił u swoich stóp. 
– Kto by za mnie co dał? – ojciec roześmiał się. Zapalał teraz papierosa i 
powoziła matka. 
– Daliby, dali. Znałam taką jedną, dziedziczkę, co by dała... – matka urwała 
nagle i nie dokończyła. 
– Niech dają! Po to jadę! – rzucił ojciec. – A jak nie dadzą, to sam wezmę! 
Wyprzedzali właśnie stary, zniszczony wóz, za którym wlokła się przywiązana do 
niego krowa. Była przeraźliwie chuda. Para zabiedzonych staruchów, siedzących na 
wozie, zwróciła ku nim głowy. Lewińscy nie poświęcili im nawet spojrzenia. Matka 
patrzyła gdzieś przed siebie. Ojciec także. Wojtek zdecydował się podnieść obraz 
i ustawić na swoich kolanach. Dostrzegł zaciekawione oczy i siedział dumny jak 
paw. Siwek też ciągnął ochoczo, jak gdyby zapomniał o zmęczeniu. 
Zrównali się z wozem pomalowanym na żółto. Młoda para, która siedziała na nim, 
ubrana była porządnie. On w ciemnym garniturze i czarnym kapeluszu, ona w 
kwiaciastej chustce. Za ich plecami zataczały się owce. 
– Gdzie to Pan Bóg prowadzi? – wykrzyknął ojciec, zwracając ku nim głowę. 
Młodzi nie odpowiedzieli. Zdawać by się mogło, że w ogóle nie dostrzegają 
jadących obok. Siedzieli dalej wyprostowani i spozierali prosto przed siebie. 
– Gdzie jedziecie? – wykrzyknął jeszcze ojciec i zamilkł. Oczy jego przesunęły 
się po nieznajomych z wyrazem osłupienia. Odwrócił głowę i splunął. Najgorsze, 
że tamci podcięli konie i poszli do przodu jak wiatr. Wojtek wiedział, że nawet 
wypoczęty Siwek tak by biec nie uradził. 
–
Gdzie jarmark? – zwrócił się ojciec do kolejnego wozu. 
–
Gdzie ma być? W Siewierzu! 
Gospodarz wiozący gęsi zwolnił, aby wyładowany dobytkiem wóz Lewińskich mógł 
wjechać przed niego. Posuwali się teraz noga za nogą, jak inni. Otaczały ich 
dobrze znane zapachy końskiego potu i krowiego łajna. 
–
Muchy go na nic potną – matka wskazała Siwka. – Trzeba by go osłonić. 
–
Dobra. Osłonię. 
Ojciec dał matce lejce, a sam zeskoczył i podszedł do Siwkowego karku. Gałązki 
olchy umocowywał na wędzidle, idąc tuż obok konia. Gdy zawracał do wozu spojrzał 
w górę i uśmiechnął się. Wojtek strasznie okropnie lubił, kiedy ojciec tak się 
uśmiechał. 
– Heluś, to ty nie wiesz, że biskupa wieziemy?Matka odwróciła się i na jej 
twarzy też pojawił się uśmiech.
– Połóż ten obraz, dobrze? Wojtek zawstydził się i zrobił tak, jak mu kazali. 
Ułożył jednak obraz odwrotnie, w ten sposób, aby Matka Boska i Jezusek leżeli 
twarzami do pierzyny. Ojciec, wyjechawszy teraz na środek drogi, pozwolił 
Siwkowi biec jego zwykłym truchtem. 
Las po prawej stronie rzedł coraz bardziej. Wreszcie się skończył. Widok, jaki 
się za nim roztaczał, był niezwykły. 
– Tato, co to jest? – Wojtek spojrzał zdumiony. 
– Góra Świętej Doroty. Widzisz ten kościółek na wierzchołku? Jest takie podanie, 
że ten kościół zapada się co rok o ziarnko maku. A kiedy zapadnie się całkiem, 
będzie koniec świata. 
– O, Jezu! – westchnął Wojtek poruszony do głębi, końca świata nie potrafił 
sobie ani rusz wyobrazić. 
Ale nie miał teraz czasu na rozpamiętywanie. Na środku drogi, w kłębach kurzu, 
pojawił się żółto-granatowy autobus, trąbiąc przeraźliwie. Zdawał się jechać 
wprost na nich. 
Wojtek widział w życiu dwa auta. Jedno – czarne jak żuk – przyjeżdżało często do 
dziedziczki Śniatyckiej, która mieszkała w dworku aż za Kretowską Puszczą. 
Drugie – wojskowe, zielonkawe – zapędziło się kiedyś pod ich dom. Zakurzeni 
żołnierze pytali wtedy ojca o drogę na Przesiekę, a Wojtek nie mógł pojąć, że 
nawet oficer w hełmie nie mógł znaleźć wąwozu, który był tak blisko. Kiedy 
żołnierze odjechali, ojciec powiedział, że trwają właśnie manewry i że ten 
samochód musiał się zgubić. 
Autobus wydał się chłopcu wyjątkowo duży i groźny, lecz poszło z nim łatwiej, 
niż przypuszczał. Przejeżdżające wozy po prostu rozstąpiły się, a oni włączyli 
się w ich nurt. Wówczas autobus wyminął ich, znikając od razu w kłębach pyłu. 
Wojtek zapamiętał tylko twarz starca w czarnej czapeczce i z szeroką, siwą 
brodą, który przyglądał mu się z okna i robił jakieś znaki. Nie był pewien, czy 
stary się do niego czasem nie uśmiechał, lecz ponieważ pasażer autobusu 
zarośnięty był aż po uszy – nie było tego wyraźnie widać i Wojtek uznał za 
stosowne zachować powagę aż do końca. 
Góra Świętej Doroty łączyła się z łagodnym wzniesieniem, które dochodziło aż do 
drogi. Siwek szedł pod stromiznę znów noga za nogą, podobnie jak konie 
zaprzęgnięte do innych wozów. Był spocony i przestał już od dawna walczyć ogonem 
z atakującymi go muchami. 
– 
A ona na pewno tam jest? – spytała matka i Wojtek domyślał się, że mówi o 
Marysi, swojej siostrze, co była w Sosnowcu w obowiązku u jednych państwa. 
–
Jest. Co nie ma być? – odparł ojciec. – Przecie pisała. 
– 
I pisała, że dom jest? – Matka nie dawała za wygraną. 
–
Czytałaś sama, nie? Dom jest, tylko go trzeba będzie wyrychtować. 
–
A jak ten stary nie pomarł? 
–
Pisała, że jego godziny są już policzone i że rodziny nie ma. 
–
A jak miał i rodzina już tam mieszka? 
– 
To się znajdzie co innego. – Ojciec zeskoczył z wozu i szedł teraz obok koła, z 
batem w ręce. – Mam; sześćdziesiąt cztery złote, nie? Za taki pieniądz coś się 
znajdzie! Matka milczała przez długą chwilę. Wojtek zerknął ku niej w dół i 
zobaczył koraliki różańca przesuwające się w matczynych palcach. 
Westchnął i rozejrzał się po okolicy. Niebo poszarzało jakby, choć słońce 
świeciło nieprzerwanie. Wszystkie wozy skręcały teraz w lewo, na drogę wiodącą 
ku szarym domom widocznym w oddali. Chłopi poganiali konie. Ruchy woźniców 
nabrały naraz gorączkowej niecierpliwości. Słychać było donośne głosy i świst 
batów. Zdawać się mogło, że wszystko, co znajdowało się na wozach, zapragnęło 
także dać znak swego istnienia. Gęgania, gdakania, rżenie, kwik, beczenie – 
zlały się w jeden potężny chór. Kopyta końskie wzniecały tumany kurzu. 
Dziesiątki kręcących się opętańczo kół turkotało na wybojach. Niektóre wozy 
zderzały się ze sobą bokami lub sczepione pędziły obok siebie. Z kłębów pyłu 
wyłaniały się rozwarte usta i wytrzeszczone oczy kobiet, które coś krzyczały, 
lecz głosy ich tonęły w powszechnym zgiełku. 
– Każdy chce mieć najlepsze miejsce na jarmarku. Czyste waryjaty! 
Ojciec ściągał lejce, by Siwek zjechał jak najbardziej w prawo, lecz ten opierał 
się, chcąc najwyraźniej gnać z innymi na złamanie karku. Widać i jemu udzieliło 
się powszechne szaleństwo. Wozy oddalały się i tuman kurzu z wolna opadał. 
Wojtek pierwszy zobaczył dymy, które wznosiły się pionowo w niebo z tak wielu 
miejsc, iż teraz dopiero lęk ogarnął go naprawdę. 
– Tato, pali się! – wrzasnął, stając na swoim krześle, by lepiej widzieć. 
Nie wiadomo kiedy, znaleźli się na wzgórzu. Jak okiem sięgnąć, wznosiły się domy 
o tak osobliwych kształtach, że Wojtek oniemiał ze zdumienia. Niektóre, z 
czerwonej cegły, przypominały kościoły. Inne – te wydały mu się najdziwniejsze – 
były samymi wieżami z poprzecznie skrzyżowanych drutów, coś się na nich kręciło 
u wierzchołków. Przerażająco wyglądały kłęby czarnego dymu bijące z wysokich, 
pionowych rur rozsianych zupełnie bez ładu i składu po całym widnokręgu. 
– 
To co się dymi, to huty i koksownie, a tamte wysokie to szyby. – Ojciec ściągnął 
lejce. Stanęli. — Jużeśmy niedaleko! 
–
Jezus, Maria, miejcie nas w swojej opiece! Matka podniosła się, by lepiej 
widzieć. Stali teraz we trójkę i patrzyli. Matczyne palce zaciskały się na 
paciorkach różańca. 
Ojciec zeskoczył z wozu, podszedł do Siwka i dał mu worek z obrokiem, potem 
znowu stanął obok żony. 
– 
O, tam jest Sosnowiec! – ręka ojca zatoczyła krąg i pokazała coś wśród dymów. – 
A tam Czeladź. Tu, po lewej, Dąbrowa, dalej Będzin, a za nimi Siewierz. 
–
A gdzieś ty służył? – spytała matka, a Wojtek wyczuł, że boi się tak samo jak 
on. 
–
W Chorzowie. To jeszcze dalej. O, tam! – ramię przeniosło się w prawo.Wojtek 
poczuł się trochę raźniej, że ojciec zna tak dobrze to wszystko.Drogą przejechał 
niebieski samochód bez dachu i Wojtek zapomniał zaraz o całym
świecie. Pan był w koszuli białej jak śnieg i miał kolorowy krawat podobny do 
motyla. Obok niego siedziała piękna pani w różowej sukni. Jej czarne włosy 
rozwiewał wiatr. Kiedy samochód mijał ich wóz, oczy pani prześliznęły się po nim 
obojętnie. Lecz naraz drgnęły, wróciły jednym skokiem i przywarły doń na moment 
tak krótki, jak jedno strzelenie z bata. Pan w białej koszuli powiedział coś do 
szofera i właśnie wtedy, gdy zaczęli się śmiać, pani skinęła lekko głową w 
stronę wozu Lewińskich. „Pani dziedziczka Śniatycka” – zdążył pomyśleć Wojtek. 
Lecz wcale nie był pewien, czy się nie myli, gdyż dziedziczkę widział ze dwa 
razy w życiu. Auto zniknęło – w kurzu, który ciągnął się za nim jak ogon 
wielkiego smoka. 
–
Kłaniasz się jej – rzuciła matka zmienionym głosem. 
–
Przecież ją znam, nie? – powiedział ojciec nakładając kapelusz. 
Wojtek pożałował, że nie miał na głowie czapki, bo gdyby miał, to zdjąłby ją 
także. Zaraz też usiadł i zagłębił rękę w koszu z ubraniami. 
– Czego ty chcesz ode mnie, kobieto? – mówił ojciec, lecz to, o czym rozmawiali 
rodzice, przestało być ważne. 
Czapka leżała na spodzie. Przy wyciąganiu czarny daszek oderwał się jeszcze 
bardziej i wisiał teraz na kilku nitkach. Wojtek podsunął go pod granatowe 
sukno, żeby nie odpadł całkiem, i poprawił zwiniętą gazetę, którą matka włożyła 
pod spód. Czapka była po synu pani nauczycielki, który chodził już do szkoły. 
Nałożył ją, i czując na uszach znajomy ucisk, poczuł się zaraz pewniej. 
* 
Sosnowiec wydał się Wojtkowi wspaniały, i to nie tylko dlatego, że po raz 
pierwszy w życiu zobaczył pociąg jadący nad ulicą, po żelaznym moście, lecz 
głównie właśnie z powodu domów. Takich ogromnych domów nie widział nigdy i 
nigdzie. Stały obok siebie, łączyły się ze sobą w nie kończące się rzędy, 
wystrzelały w górę wśród drzew, stykały się dachami. W domach tych było wiele 
okien. Wodząc po nich wzrokiem, gapiąc się na kolorowe kwiaty w doniczkach, na 
barwne firanki i zasłony, obserwował ludzi, którzy wyglądali z tych okien; mimo 
woli, jak gdyby bezwiednie, zaczął się im kłaniać. I kiedy tak niezliczoną ilość 
razy zdejmował i nakładał czapkę, dostrzegł, iż niektórzy z wyglądających 
uśmiechają się do niego. Poczuł się naraz ogromnie ważny. Od tej chwili i on 
zaczął się uśmiechać. 
– To jest cerkiew – powiedział ojciec, wskazując dom, którego wieże zakończone 
były wielkimi kulami lśniącymi w słońcu. 
Naprzeciw kościoła stały wysokie domy z czerwonej cegły i Wojtek pomyślał, że 
piękniejszego miejsca chyba nie ma na całym świecie. Ojciec zatrzymał wóz i 
podszedł do jakiegoś człowieka, który czytał gazetę, stojąc na brzegu szarych, 
kamiennych płyt. Takie płyty pokrywały wszystko dookoła i Wojtek pomyślał, że 
pewno dlatego przechodzący wokół ludzie mieli wyczyszczone, lśniące buty. 
Nieznajomy, do którego podszedł ojciec, spojrzał na kartkę, jaką ojciec wyjął z 
kieszeni, i coś powiedział, wskazując ręką. Pod nosem miał kitkę małego wąsika i 
Wojtek pomyślał, że przypomina on leśniczego Zacharę, który mieszkał w Bonieckim 
Lesie i miał dwa psy i oswojoną sarenkę. Tylko że pan leśniczy był wyższy. 
– Małachowskiego to druga na lewo – rzekł ojciec do matki, wskakując na wóz. – 
Mówi, że ten dom jest koło banku. Niedaleko. 
Największe domy zaczęły się dopiero od tego miejsca. Wojtek oniemiał i wodził 
tylko po nich wzrokiem. Zdawało mu się, że dotykają chmur. Najdziwniejsze, że w 
ogóle nie miały dachów. „Są wyższe niż Lechowa Góra” – pomyślał z podziwem. 
–
Co tak nic nie mówisz? – zwrócił się ku niemu ojciec. 
–
Tato, a którędy ludzie wchodzą na te domy? 
–
Schodami. Schody są w środku. 
Jechali teraz bardzo szeroką ulicą. Siwek o mało nie poniósł, kiedy zbliżył się 
do nich czerwony wagon, podobny do kolejowego, jadący po tej samej stronie ulicy 
co oni. Wagon zadzwonił przeraźliwie i tak niespodziewanie, że niewiele 
brakowało, a zapatrzony Wojtek spadłby ze swojego krzesła. 
Dwaj policjanci wypadli nagle na jezdnię. Wyższy podniósł ramię i coś wołał. 
Wojtek nie wiedział, czy do ojca, czy też może do wąsacza, który stał w 
czerwonym wagonie i trzymał w dłoni grubą korbę. Ojciec ściągnął lejce. 
Zatrzymali się tuż obok wagonu. Wojtka zawstydziły nagle uśmiechy ludzi 
obserwujących go spoza szyb. Pochylił głowę. 
– To jest tramwaj – powiedział ojciec. 
U wylotu ulicy coś się działo. Chłopiec dostrzegł tłum ludzi. Dwaj policjanci w 
granatowych uniformach także spoglądali w tamtą stronę. Za wozem Lewińskich 
zatrzymał się samochód, potem podjechał jeszcze jeden. Za chwilę przybyło także 
wagonów na szynach. Stały w długim szeregu. Nikt się nie ruszał. Siwek strzygł 
niespokojnie uszami i podzwaniał kopytem o bruk. Chłopak w granatowym mundurku, 
z tarczą na ramieniu, wyskoczył z tramwaju, podszedł do konia i poklepał go po 
karku. 
– 
Niech pan uważa, bo kopnie – powiedział ojciec, choć Siwek nigdy by nikogo nie 
kopnął. 
– 
Nie boję się – chłopak podszedł jeszcze bliżej. – Cukierki je? – zapytał, 
szukając po kieszeniach. 
– Co nie ma jeść? – odparł ojciec.Wojtek oniemiał. Chłopak rozwinął z papierków 
kilka kanoldów i, położywszy na dłoni,
zbliżył je do Siwkowych warg. Wtem spojrzał w górę i Wojtek nie zdążył uciec ze 
swym spojrzeniem. 
–
Chcesz? – chłopiec rzucił jednego w Wojtka. 
–
Podziękuj panu! – odezwała się matka. 
–
Dziękuję – bąknął Wojtek ze swojej wysokości, 
–
Panie, czemu nas trzymają? – spytał ojciec. 
– Manifestacja. Wojsku dają karabin maszynowy. Gdybym ja... Reszta jego słów 
utonęła w powodzi wspaniałych dźwięków. Nieprzytomny z zachwytu Wojtek zobaczył, 
że wprost na nich idzie ogromna orkiestra wojskowa. Dostrzegł błyszczące złotem 
trąby i zatracił się cały bez reszty. Melodia była potężna, 
zagłuszająca wszystkie inne dźwięki. Orkiestra skręciła tuż przed nimi i 
stanęła. Nagle zapadła cisza tak wielka, że słychać było jakiś odległy głos, 
który coś wykrzykiwał. 
Wtem od strony tłumu zalegającego wylot ulicy ozwały się oklaski. W chwilę potem 
ktoś zawołał jakieś słowa niezmiernie głośno, a tłum odpowiedział mu wrzawą. 
Wojtek dopiero po chwili zrozumiał, że wszyscy krzyczą to samo. 
– Niech żyją! Niech żyją! Niech żyją! Nie wiadomo skąd, ludzi napłynęło jeszcze 
więcej. Teraz stali już nie tylko na kamiennych płytach, lecz także zgromadzili 
się na jezdni. 
Tramwaj był pusty. Nawet wąsacz w okrągłej czapce wysiadł i zatrzymał się tuż 
obok dyszla, trzymając w ręku swoją korbę. Chłopak w granatowym ubraniu wszedł 
bez pytania na koło i znalazł się nagle tuż obok Wojtka. Miał pucołowatą twarz. 
Jego dłoń zaciśnięta na poręczy łóżka była poplamiona atramentem. Znowu od 
strony tłumu dobiegały jakieś głosy. Wojtek nie od razu zrozumiał, że to był 
śpiew. I wtem odurzyła go, otumaniła swoją mocą nieznana melodia. Wydało mu się, 
że śpiewa cały świat. 
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród, Nie damy pogrześć mowy... 
Śpiewali wszyscy – chłopak w granatowym ubraniu, pan z teczką, kobiecina w 
chustce na głowie, nawet wąsacz, który trzymał tramwajową korbę, ciągnął wraz z 
innymi, marszcząc brwi i śmiesznie wytrzeszczając oczy. 
Polski my naród, polski ród, Królewski szczep Piastowy... 
I w tym momencie przeszła Wojtkowi przez serce ciepła fala, której nie czuł 
dotąd nigdy. Nie pojmował, co to za śpiew, lecz wiedział, że dzieje się coś 
ważnego. Zdziwił się. Ojciec śpiewał także. 
Potem przemaszerowała tuż obok nich orkiestra i oddział wojska. Trąby wyciągały 
marszową melodię, bębny dudniły rytmicznie, a wszystkie dźwięki – odbijane przez 
ściany domów – nawracały z potęgą tak straszliwą, że aż wszystko omdlewało w 
człowieku. 
– Cekaem! – wykrzyknął chłopak w granatowym ubraniu, wskazując ręką konia, który 
ciągnął coś, co jechało na kołach, a przypominało dużą, zieloną rurę. – Dostali 
cekaem! Teraz dopiero pokażą szwabom, nie? 
Ostatnie pytanie przeznaczone było wyłącznie dla Wojtka. Chłopiec przełknął 
ślinę. 
– No – rzekł z przekonaniem, chociaż zupełnie nie rozumiał, o co chodzi. 
* 
Tego dnia nie miał już sił na nic więcej. Nawet zwaliste, kamienne lwy stojące 
na straży banku nie wzbudziły jego zainteresowania. Ojciec wszedł do bramy 
sąsiedniego domu. Za chwilę wybiegła z niej Marysia i rzuciła się z piskiem w 
ich kierunku. W biegu zdejmowała fartuszek i kiedy otoczyła ramionami matkę, 
skrawek białej materii zwisnął z matczynych pleców. Wojtek zapamiętał Maryśkę 
jako rumiane, krępe dziewczynisko, toteż zdziwił się, że teraz stoi przed nim 
blada i jakby wyższa dziewczyna, z oczyma pełnymi łez. Był strasznie zmęczony i 
nie pojmował, dlaczego siostra matki płacze. 
– Jak ty wyrosłeś! Jak wyrosłeś! Chodź tu do ciotki – mówiła, przytulając go 
mocno. – To ile ty masz lat teraz? 
– Siódmy rok mi idzie – burknął, patrząc w ziemię. 
Zobaczył na jej nogach czerwone buciki o niezmiernie wysokich obcasach. Ciotka 
pachniała kartoflanką i czymś jeszcze, co było słodkie i omdlewające. Nieśmiało 
dotknął jednego buta. 
– Podobają ci się? – Marysia wytarła łzy szerokim ruchem ręki i rozmazała sobie 
coś czarnego na policzku. – Cztery złote za nie dałam! Są takie w halach 
„Rozwoju”, zaraz za rogiem! 
Śmiała się teraz i znów stała się podobna do siebie samej sprzed roku, kiedy to, 
grabiąc siano na Łopusznej, śpiewała tak rozgłośnie, że aż odpowiadało jej echo. 
Raz przyszły do wsi odmieńce,Przynieśli Magdzie kaczeńce,Magda kaczeńców nie 
chciała,W siennik odmieńców schowała...
Ojciec dotknął jej ramienia. 
–
Maryśka, a z tym domem to niby jak?Ciotka spoważniała. Coś jakby cień przemknęło 
po jej twarzy.
–
Z tym domem to jest tak... – zaczęła, spoglądając w ziemię. 
–
Nie ma go! – wykrzyknęła matka. 
–
Co nie ma być? Jest, tylko... – zawahała się – ...tylko mieszka tam taki 
jeden... 
–
Mieszka? Kto? – ojciec skręcał papierosa. 
–
On... Ale on wie, że przyjedziecie. Wyniesie się... 
–
Kto to jest? Co za on? – dopytywała się matka. 
–
Taki jeden. Pracy nie ma, to myślałam... 
–
Ale dla mnie jest? – wtrącił ojciec.Maryśka spuściła oczy i zamilkła.
– Pytam się, czy jest dla mnie praca? – Głos ojca był zmieniony. – Pisałaś, że 
znalazłaś. Pisałaś czy nie? 
–
Pisałam, bo... była. U Fitznera była – stęknęła dziewczyna. – Ale tam znowu 
zwolnili... 
–
Znaczy, nie ma – syknął ojciec. 
–
Jezus, Maria! – Palce matki zaplotły się na brzuchu. – I co teraz będzie? 
–
Dobrze będzie – ojciec zaczerpnął powietrza. – Gorzej było i chwalili.Odetchnął 
głęboko i uśmiechnął się do żony.
–
A kto to jest ten, co tam mieszka? Co to za człowiek?Matkę musiała widać 
uspokoić pewność ojca, gdyż wróciła do sprawy mieszkania.
–
To jest – Maryśka spojrzała siostrze prosto w oczy – mój narzeczony. 
Zapanowało milczenie. Słychać było tylko wrzask wróbli, które skakały po jezdni 
wokół Siwka. 
– A co będzie z Nataszkiem? – Matka oparła się ciężko o wóz, jakby naraz uczuła 
wielkie zmęczenie. 
Wojtek wiedział, że bogacz Nataszek, który mieszkał obok kościoła, chodził z 
Maryśką aż do jej wyjazdu ze wsi. Nie lubił go – był stary i włosy wychodziły mu 
z nosa. 
– Albo to ja jedna na świecie – dziewczyna prychnęła gniewnie. – Znajdzie sobie 
inną. Podeszła do matki i otoczyła jej szyję ramieniem. 
– Zrozum, ja Cześka kocham – rzekła miękko. – Tylko on jeden mi... pisany. On 
albo żaden, rozumiesz? 
–
O Janku Zawidzkich też tak kiedyś mówiłaś. – Matka odsunęła jej rękę. 
–
Zawód ma? – spytał ojciec krótko. 
–
Ma. Był za ładowacza na Rychterze w Siemianowicach. 
–
A czemu nie jest? 
–
Zwolnili go. Pracy nie ma.Ojciec nie odpowiedział. Podszedł do Siwka i poklepał 
go po karku.
Jakiś gołąb podleciał bliżej. Wróble otoczyły go natychmiast rozćwierkaną 
gromadą. Największy z nich podskakiwał nawet odważnie do intruza. „Ten jest 
najdzielniejszy ze wszystkich” – pomyślał o nim Wojtek. 
Przez jezdnię przeszedł drobny człowieczek w zniszczonym ubraniu. W ręku miał 
łopatę. 
– Można? – spytał wskazując końskie bobki. 
Ojciec uśmiechnął się z niedowierzaniem i skinął głową. Wtedy tamten jednym 
sprawnym ruchem zebrał je na swoją łopatę i odszedł nie mówiąc ani słowa. Ojciec 
patrzył w ślad za nim, a uśmiech powoli znikał z jego twarzy. Wróble odleciały. 
– Więc jak będzie? – zbliżył się do Maryśki, która rozmawiała z matką półgłosem. 
– Pojedziesz z nami? 
– Chciałabym, ale nie mogę. Pan doktor przychodzi ze szpitala, pani z dziećmi 
nad morze wyjechała... Może kiedy pozmywam? – Maryśka zawiązywała fartuszek 
wokół bioder. – Jakbyście poczekali, to ja... później... 
– Pić mi się chce – powiedział Wojtek. 
– O, Boże! Ani was przyjąć, ani ugościć! – W oczach dziewczyny znowu ukazały się 
łzy. – Przecież nie u siebie jestem. Pani doktorowa krzyczy o byle co, 
pomstuje... Jak raz na dwa tygodnie mam wychodne, to mi jeszcze wypomina, że nic 
nie robię! 
– Maryśka, ty się o nas nie martw. – Ojciec ujął ją za rękę. – Przejechaliśmy 
taki szmat drogi, to i teraz trafimy. Żeby nas tylko ten twój... jak mu tam?... 
–
Czesiek – chlipnęła dziewczyna. 
–
No, żeby nas ten twój Czesiek nie wyrzucił! 
– On?! – Maryśka znowu roztarła sobie – tym razem pod drugim okiem – coś 
czarnego. – On to jest taki człowiek, że innym by nieba przychylił! 
– 
Jak tak, to w porządku. Zgodzimy się – roześmiał się ojciec. – A ty nie becz, 
chowaj łzy na lepszą okazję. Co masz pod okiem? 
– Oczy sobie maluje – powiedziała ze zgrozą matka. – Już całkiem miastowa się 
zrobiła. 
– 
A miastowa – Maryśka okręciła się na obcasie. – Jeśli wejdziesz między wrony, 
krakaj jak i one. Pan doktor to całkiem... – nie dokończyła i zaczęła się śmiać. 
– Co: pan doktor? – Oczy matki zrobiły się czujne. 
– 
Nic. Zupełnie nic. Absolutnie! – Dziewczyna chichotała jak szalona. 
Zaczerwieniła się po same białka. 
– 
Tak... – Ojciec westchnął krótko. – Żeby tylko te twoje wrony dobrze ci krakały. 
Absolutnie... No, to z Panem Bogiem! – zawrócił w stronę konia. 
– A do Nataszka napisałaś? – rzuciła matka na odchodnym. 
– 
Oj, na śmierć zapomniałam! – Maryśka zwróciła głowę w stronę ojca. – Jak raz 
dziedziczka Śniatycka była u doktorostwa, to mogłam jej dać list. A tak to mi 
się nie chce! 
–
Jedziemy – rzuciła matka zduszonym szeptem. – Ruszaj, na co czekasz? 
–
A co, pali się? – ojciec popatrzył ze zdumieniem. 
–
Dla mnie się pali – przygryzła wargi matka. 
Nie spojrzała na siostrę, gdy ruszali. Wojtek odwrócił głowę. Ciotka patrzyła w 
ich stronę bez uśmiechu. 
* 
– Na Modrzejewskiej jest cukiernia. 
Ojciec ściągnął lejce i Siwek posłusznie wyminął dwa ogromne konie, które stały 
z wozem przed sklepem. 
– Belgioki – wskazał je ojciec. – Pięć ton takie uciągną. 
Na Modrzejewskiej kłębił się tłum ludzi. Tylu brodatych Wojtek jeszcze nigdy w 
życiu nie widział. Mali chłopcy – w okrągłych czarnych czapeczkach i z długimi, 
kręconymi włosami przy uszach – gonili po kocich łbach jezdni, przebiegali tuż 
przed Siwkiem, znikali i wychodzili z ciemnych bram i zakamarków. Byli wszędzie. 
Uliczni sprzedawcy w bluzach z czarnego połyskującego materiału zachwalali swój 
towar, nawołując jękliwymi, przeraźliwymi głosami. We wszystkich kierunkach 
sunęły wózki na dwóch kołach lub platformy zaprzężone w osowiałe, zabiedzone 
konie. Nad wszystkim zaś wisiała istna mieszanina woni, tak silna, że aż 
zapierało dech. 
–
Cukiernia!
Ojciec zawiązał lejce, zeskoczył z wozu i pomógł zejść matce.
–
Byłeś tu już kiedy? – matka rozglądała się. 
–
Raz czy dwa, z kolegami na przepustce. Z Chorzowa to nie tak daleko. 
– 
I byłeś tylko z kolegami, tak? 
Wyglądało na to, że matka wcale nie chce przekroczyć progu cukierni. Wychodzący 
mężczyzna potrącił ją. 
– Helenko, przestań! – rzekł ojciec i wszedł pierwszy. 
W cukierni, za szkłem, znajdowało się tyle ciastek, że Wojtek oniemiał i od razu 
zapomniał o piciu. Ciastka musiały smakować muchom, gdyż było ich wszędzie 
wyjątkowo dużo, a najwięcej na przezroczystym papierze, który przykrywał 
kremówki. 
– No, teraz brać i wybierać! – Ojciec rozsiadł się obok matki przy niedużym 
stoliku ze 
szklanym blatem. – Cena nie gra roli! Dzisiaj święto! Wojtek wgramolił się na 
krzesło i usiadł naprzeciw rodziców. 
–
Słyszałeś? Pracy nie ma – powiedziała matka. 
–
Nie ma, ale będzie. 
Ojciec powiedział coś półgłosem do brodacza, który nie wiadomo skąd zjawił się 
przy nich. Tamten uśmiechnął się. Ze skroni zwisały mu zwinięte loczki. Miał na 
sobie niesamowicie poplamiony fartuch. 
–
Dla pana gospodarza się znajdzie.Podreptał do drzwi, które wiodły do drugiego 
pokoju.
–
Będziesz pił? – zaniepokoiła się matka. 
–
Ja? – roześmiał się ojciec. – Tylko jeden kieliszek. 
Przy czwartym ciastku Wojtek uczuł nagle senność tak wielką, że utrzymywał się 
na krześle ostatkiem sił. Nie wiedział już potem, w jaki sposób znalazł się na 
wozie i kiedy ojciec wniósł go do ich nowego domu. 
Zobaczył ten nowy dom, zobaczył cały odmienny świat dopiero następnego ranka. 
II 
Coś zawyło przerażająco, strasznie blisko. Wojtek otworzył oczy i zaraz zamknął 
je na powrót. Wycie trwało nieprzerwanie. Przypominało przeciągły ryk jakiejś 
wielgachnej krowy. Malina od Bartoszków ryczała bardzo głośno, lecz gdzie tam 
jej było do tego wycia. Wibrowało ono nieustannie, zdawało się nawet wciskać pod 
koc, który sobie Wojtek narzucił na głowę. Serce dudniło w nim rozpaczliwie. Był 
pewien, że jakiś ogromny smok jest tuż, tuż i jeszcze chwila, a rzuci się na 
niego, szczerząc wielkie kły. Wtem głos załamał się, zaczął się robić coraz 
grubszy i cichszy. Teraz kiedy tak zniżał się i, pojękując głucho, zamierał, był 
prawie śmieszny. Gdy umilkł zupełnie, Wojtek usłyszał coś innego – też głos, ale 
ludzki. Czyjeś dłonie zaczęły go łaskotać. Nie lubił tego. Te same dłonie 
szarpały teraz koc, próbując ściągnąć go z Wojtkowej głowy. Bronił się jak 
szalony, wierzgając, kopiąc i trzymając koc obiema rękami. Wtedy nieznane dłonie 
przestały z nim walczyć. Leżał jeszcze przez chwilę w ciemności, próbując 
przypomnieć sobie to wszystko, co się wydarzyło w ciągu ubiegłych dni. „Jestem 
już w nowym domu. W Sosnowcu!” – pomyślał i nagle opanowała go ciekawość. 
Wystawił głowę spod koca. 
Leżał na sienniku na podłodze. Mężczyzna, który stał nad nim, był młody i miał 
bardzo jasne włosy. Na nogawce jego spodni znajdowała się łata, lecz już 
naderwana tak mocno, że widać było gołe kolano. 
– Buczało u Lamprechta – nieznajomy pochylił się nad chłopcem z uśmiechem. – Ty 
jesteś Wojtek? Bo jeśli naprawdę jesteś Wojtek, to mam ci dać śniadanie. 
–
Gdzie mama? – chłopiec uczuł nagły niepokój. 
–
Poszła do sklepu. Więc jesteś Wojtek czy nie? 

–
Jestem – powiedział bardzo cicho. – Jestem! – powtórzył głośniej, odchrząkując. 
–
W porządku. Tu jest chleb i mleko. 
Nieznajomy postawił kubek i talerz na stole, który Wojtek rozpoznał od razu. 
Poczuł się raźniej. 
– Ja jestem Czesiek. Szacuneczek! 
Mężczyzna w podartych spodniach wydał się Wojtkowi bardzo miły, a mina, jaką 
zrobił, zabawna, lecz nie uśmiechnął się. Był zły za to łaskotanie. Rozejrzał 
się i wtem ogarnęła go niecierpliwa radość. Poczuł, że zaraz, ale to koniecznie 
zaraz, musi zobaczyć wszystko. 
Izba była nieco większa od tej, którą mieli we Wnękowie. W rogu stał okrągły 
żelazny piecyk. Z drugiej strony znajdowały się drzwi. Pomiędzy dwoma małymi 
okienkami, którymi wnikały do wnętrza słoneczne promienie, tuż obok stołu, stała 
ciemna obdrapana ława i dwa krzesła. 
– No i jak, podoba ci się? 
Czesiek uśmiechnął się prawą połową ust, gdyż był zajęty goleniem. Twarz jego 
pokrywała piana. Wojtek wstał i zbliżył się do stołu. Chleb był posmarowany 
marmoladą. Uczuł głód. 
– 
Co, bez mycia?! – powiedział naraz mężczyzna z ogromnym zdumieniem, a jego ręka 
wyciągnęła się niemal w tej samej chwili, kiedy Wojtek sięgał po pierwszą 
kromkę. – A co ty, poganin jesteś? 
Chłopiec wyrwał dłoń z jego uścisku. Był wściekły. 
– 
Woda jest w kuchni, w miednicy. Już ci nalałem. Teraz będzie tak: tu moja 
łazienka, a tam – wasza, rozumiesz? 
– Co nie mam rozumieć – burknął Wojtek i otworzył drzwi. 
Kuchnia była mała i brudna. Jej ściany ktoś oblepił starymi gazetami. W rogu 
piętrzył się stos rzeczy, które przywieźli ze sobą. Pieca w ogóle nie było, 
została po nim jedynie kupka nadtłuczonych kafli. Nie było również okna. Paski z 
kolorowego, powycinanego w ząbki papieru, przybite pluskiewkami nad kwadratową 
dziurą w ścianie, fruwały na wietrze. Przez otwór, który niegdyś był oknem, 
widać było kawałek pola lub ogrodu, a zaraz dalej, za dwoma małymi drzewkami, 
wznosił się ciemnobrązowy, wysoki parkan. Na ziemi coś błyszczało i Wojtek 
zapragnął sprawdzić, co to może być. Szybko posmarował sobie twarz wodą, którą 
zaczerpnął ręką z dobrze znanego wiadra. To wiadro zawsze przeciekało, bo miało 
od spodu dziurę, którą matka zatykała kawałkiem gałgana. Ciemne, podłogowe deski 
wokół kubła zdążyły się już zrobić prawie czarne. 
– 
Powiedziałem ci, że woda jest w miednicy – usłyszał nagle i zobaczył, że Czesiek 
stoi w drzwiach izby. 
– 
Ja się zawsze tak myję – rzucił hardo wycierając mokrą twarz szmatą, która 
zwisała z gwoździa na ścianie. 
– 
I matka ci pozwala? – roześmiał się, nie wiadomo dlaczego, Czesiek. 
–
Pozwala – skłamał Wojtek i wyminął go w drzwiach.Mleko zdążyło już trochę 
wystygnąć. Upił łyk, zagryzł chlebem i naciągnął spodnie, bo
koszulę już miał na sobie. Mężczyzna podszedł do kawałka lusterka, które stało 
na stole oparte o wazonik. Czesał się, kucając śmiesznie, żeby siebie w nim 
zobaczyć. 
–
My mamy duże lustro. O, takie... – Wojtek rozłożył oba ramiona. 
–
Nie wierzę! – Czesiek wytrzeszczył oczy. 
– 
No! – Wojtek gryzł właśnie chleb i nie potrafił powiedzieć nic więcej. Upił 
ogromny łyk mleka. – Chce pan zobaczyć? 
–
Jasne. Przecież w takim małym nic nie widać. 
– 
Ino zjem – rzekł Wojtek, a właściciel podartych spodni znów zaczął się śmiać. 
– 
Konia się nie boisz? – Czesiek usiadł na krześle, które miało tylko trzy nogi. 
Zapalał papierosa. 
–
Czego się tam bać. To wałach. 
–
A ogiera się boisz? 
– 
Ogiera się też nie boję – Wojtek skłamał raz jeszcze. Jakoś lekko mu się mówiło 
nieprawdę przy tym człowieku, którego niebieskie oczy przypatrywały mu się bez 
przerwy. 
– Bujasz – powiedział tamten. 
Wojtek nie zrozumiał tego słowa, więc nic nie odpowiedział i tylko wytarł usta 
rękawem koszuli. 
–
Uczesz się! – rzekł Czesiek. – Chcesz grzebień?Podszedł i bez pytania zaczął 
czesać go sam. Chłopiec poddawał się temu z rezygnacją.
–
Jak ogier się rozwścieczy, to się go ta boję – rzucił, niespodziewanie dla 
samego siebie. 
– 
Pewnie – niebieskooki, cofnąwszy się o krok, spoglądał na swoje dzieło. – Ja się 
boję parowozu. Widziałeś parowóz? 
Wojtek nie zdążył odpowiedzieć, bo weszła matka. Niosła dwie główki kapusty i 
ziemniaki w koszyku. 
– 
Jakie tu wszystko drogie! Trzy razy tyle wszystko kosztuje, co u nas! – Usiadła 
na drugim krześle pod oknem. Twarz miała pobladłą. 
–
Czemu mi pani nie powiedziała, że chce kupić ziemniaki? Pomógłbym – rzekł 
Czesiek. 
–
A gdzie tato? – spytał Wojtek już przy drzwiach. 
–
Pojechał wozem po papę – odpowiedziała matka. – Będzie obijał dom. 
„Obijał dom...papa...” – Wojtek był szczęśliwy, że tyle dziwnych rzeczy się 
dzieje. Jednym susem przesadził kuchnię i wyprysnął z domu. 
–
Gdzie lecisz? – W okiennym otworze ukazała się postać matki. 
–
Na pole! 
–
Nie odchodź daleko! 
Wojtek podbiegł najpierw do tego miejsca, gdzie coś błyszczało. Był to odprysk 
rozbitej butelki, który lśnił w słońcu. Wyprostował się zawiedziony. Zauważył, 
że w tej ziemi było mnóstwo podobnych odłamków. Tuż obok jego gołej stopy leżało 
jednak coś niezmiernie dziwnego. Był to kamień podobny do kawałka węgla, lecz 
nieco błyszczący i tak pełen maleńkich dziurek, jak gdyby je ktoś wykłuł 
szpilką. Kiedy go podniósł, zdziwił się, bo kamień był bardzo lekki. W chwilę 
potem dostrzegł jednak, że w ziemi tkwiła cała masa takich samych kamieni z 
otworkami, więc przestał się nimi interesować. 
Spojrzał na dom. „Jaki piękny!” – pomyślał z zachwytem. Najpiękniejsze wydały mu 
się przybite do ścian blachy z różnokolorowymi napisami. Obszedł dom dookoła. Z 
drugiej strony, wsparta o dziurawy dach, stała wyszczerbiona drabina. Tuż pod 
okapem, obok przybitej do ściany kolorowej blachy, z której uśmiechał się 
chłopiec jedzący czekoladę, znajdowało się okienko. Szybciej nim zdołał 
pomyśleć, zaczął włazić pod górę. Dopiero gdy znalazł się wysoko, stwierdził, że 
nie było to okienko, lecz wejście na stryszek. W środku panował mrok. Uczuł 
niepokój, gdyż wydało mu się nagle, że drabina oraz prześwitujące deski ganeczku 
tuż obok wejścia – zaczęły się kołysać „Jutro wejdę dalej” – postanowił w 
myślach. Odwrócił głowę. Widok z tego miejsca był rozległy. 
Za kamiennym murem, po drugiej stronie wąskiej ulicy, dymił wysoki, wyższy od 
najwyższej kościelnej wieży, okrągły komin z czerwonej cegły. Dym, co z niego 
wylatywał aż pod chmurami, był czarny jak smoła i bił jeszcze wyżej, wprost w 
niebo. Wojtek uczuł zachwyt. Czegoś takiego nie było ani we Wnękowie, ani chyba 
nigdzie na świecie. Z drugiej strony, za polami i małymi ogródkami, stały szare 
domy. Niektóre z nich dochodziły aż do ulicy, inne otoczone były drzewami, ale 
wszystkie wydawały mu się ogromne i wspaniałe. W głębi, pod dachami, dostrzegł 
strzelistą wieżę. „Kościół. Mamy własny kościół!” – pomyślał oczarowany. 
Ale nie był to kościół. Kiedy w chwilę potem stał, gapiąc się na panów z 
teczkami, którzy chodzili to w górę, to znowu w dół szerokimi stopniami 
wiodącymi do potężnych drzwi widocznych wysoko w górze, zobaczył nagle dziwny 
samochód z okratowanymi okienkami. Samochód zatrzymał się tuż obok schodów, tak 
blisko pierwszego stopnia, jakby zamierzał wjechać wprost na górę, do ciemnych 
okutych drzwi. Najpierw wyskoczyli z niego policjanci, a potem wyszedł człowiek 
z ogoloną głową, w cudacznym, pasiastym ubraniu. Trzymał przed sobą dziwnie 
złożone ręce. „Modli się czy co?” – pomyślał Wojtek, nie odrywając oczu od jego 
postaci. Nagle dostrzegł, że ogolony miał na przegubach rąk łańcuch – taki, 
jakim przywiązuje się do pala krowy, by nie weszły w szkodę. Szedł teraz wolno, 
przygarbiony, po szerokich stopniach. Był coraz wyżej. Jeden z towarzyszących mu 
policjantów powiedział coś do drugiego, roześmiał się. To wszystko wydało się 
Wojtkowi przerażające. Opanował pragnienie, żeby uciec stąd jak najdalej. Jego 
oczy odprowadzały idących tak długo, dopóki nie zniknęli w drzwiach. Wtedy 
dopiero, gotów do szalonego biegu, odwrócił się. Chciało mu się gnać przed 
siebie, jak wówczas, gdy został w Ptakowym lesie do zmroku i widział ducha. 
Nagle zobaczył, że tuż za nim, w załamaniu muru, stoi jakiś chłopiec. Wydał się 
Wojtkowi równie niepokojący jak wszystko dookoła. Przeszedł więc najpierw 
spokojnie parę kroków, dopiero potem rzucił się do ucieczki. 
* 
Niedaleko od tego dziwnego miejsca zobaczył jednak coś, co sprawiło, że się 
zatrzymał. Jacyś ludzie wyzwalali potężne, niebieskawe światło, trzymając przy 
oczach prostokątne pudła z czarnymi szybkami pośrodku. Metalowe szyny, na 
których trwali bez ruchu, szły nad czymś, co przypominało wąwóz. Wojtek – 
oniemiały ze zdumienia – podszedł bliżej i zobaczył, że w dole wąwozu płynie 
czarna rzeka. „Most robią” – przeszło mu przez głowę. Jaskrawe światło błyskało 
jaśniej niż słońce, ilekroć któryś z robotników dotykał drutem szyny. Wojtek 
zmrużył oczy i zrobił jeszcze parę kroków. Stał teraz – zafascynowany widokiem – 
tuż obok pracujących. W samym środku ognia, w centrum białego płomyka, coś 
jeszcze jaśniejszego przesuwało się drgającymi ruchami. 
– Nie patrz! – jeden z klęczących najbliżej robotników wysunął głowę ze swej 
maski i spojrzał w stronę małego gapia. 
– Jak się będziesz tak patrzył, to oślepniesz – powiedział ktoś za nim. 
Wojtek odwrócił się raptownie. Był to ten sam chłopiec, przed którym uciekał. 
Musiał być starszy, może chodził już do szkoły. Wojtek sprężył się, gotów do 
biegu. Nie ruszył się jednak z miejsca. 
– Nie oślepnę.
Splunął podobnie jak ojciec, kiedy był z czegoś niezadowolony.
– A właśnie, że oślepniesz – powtórzył tamten. – Na szwejsowanie można patrzeć 
tylko przez maskę. 
Wojtek odszedł z godnością i zatrzymał się na wysokim brzegu. Jeszcze inny 
dziurkowany kamień leżał tuż obok. Podniósł go i rzucił w wodę. Powstały zaraz 
na niej rozszerzające się, czarne kręgi. Nieznajomy chłopiec rzucił także, tylko 
dalej. 
– Tam, z drugiej strony, wychodzą z kanałów szczury. Chcesz zobaczyć? 
Chciał. Pewno, że chciał. Naraz ucieszył się strasznie z tego, że widzi tyle 
rzeczy, i z tego, że nieznajomy chłopiec przyszedł tu za nim. 
A była to chwila niezmiernie ważna, gdyż poznał właśnie Heńka, który wiedział 
wszystko. 
III 
Działo się zbyt wiele rzeczy. Zatracił się bez reszty w tym nowym świecie. Co 
rano, ledwo otworzył oczy, budziła się w nim niecierpliwość. Chciał poznać 
wszystko. Coraz częściej, chociaż zawsze był głodny, nie kończył śniadania i 
wybiegał z domu z pajdą chleba w ręce. Jedzenie przy stole stało się dla niego 
czymś nieznośnym. 
– Prawie go nie widuję – skarżyła się matka, lecz jej oczy uśmiechały się, kiedy 
to mówiła, i Wojtek wiedział, że i ona cieszy się z odmiany. 
Ich nowy dom piękniał z każdym dniem. Ojciec i Czesiek obijali go skrawkami 
czarnej papy, które przywozili z miejskiego wysypiska śmieci pod Radochą. Tylko 
raz Wojtek wybrał się tam z nimi. Miejsce to na pewno nie należało do 
najurokliwszych. Smrodliwe dymy pełzały tuż nad stosami śmieci. Siwek – nie 
przywykły do takiego fetoru – potrząsał głową niecierpliwie, a skóra na jego 
grzbiecie kurczyła się co chwila. Wojtkowi kręciło się w głowie i zbierało na 
wymioty. Ale ojciec wydobywał ze śmieci prawdziwe skarby. Zamek do drzwi, 
pozbawiony wprawdzie klamki, ale za to z tkwiącym w nim zardzewiałym kluczem, 
wgniecioną bańkę do nafty, nadtłuczone doniczki, zwoje brązowego drutu, 
gwoździe, puszki, w których było niekiedy jeszcze sporo lakieru. No i – 
oczywiście – papę, przywaloną zawsze, jak na złość, całą masą śmieci, tak że 
trzeba ją było spod ich zwałów wyciągać niezmiernie ostrożnie, by się nie 
podarła. 
Tego dnia, kiedy pojechał z nimi Wojtek, ojciec znalazł piękne drzwi. Tyle że z 
głębokimi śladami cięć, jak gdyby ktoś uwziął się na nie i za wszelką cenę 
chciał je porąbać. 
Ojciec i Czesiek pochylali się nad tymi drzwiami wyjątkowo długo. 
– Siekierą ktoś się dobierał. – Narzeczony Maryśki dotykał głębokich szram w 
drewnie. – 
Wyważał zamek. O tu, popatrz! 
– 
Numer siedemdziesiąt osiem. Taki jak nasz – ojciec oglądał metalową tabliczkę, 
która znajdowała się na drzwiach. – Ciekawe, czy udało mu się wejść? 
Wojtek zobaczył, że ojcowskie oczy były teraz niespokojne. „Jak gdyby to właśnie 
do nas ktoś się próbował włamać”. 
– 
Jasne, że wlazł. A kiedy już był w środku, to... – Ręka Cześka przesunęła się po 
gardle, a z jego ust wydobył się przerażający charkot. – Wszedł i zamordował 
burżuja! 
– Bandyta, myślisz, był? 
– 
Jaki tam bandyta? – Czesiek wzruszył ramionani. – Może żyć nie miał z czego i 
przyszedł upomnieć się o swoje? 
– Upomnieć się zawsze można, ale żeby zaraz zabijać!Czesiek zamilkł, a Wojtek 
pomyślał, że chyba zastanowiły go ojcowe słowa.
– 
Co ty tam wiesz – powiedział naraz Czesiek bardzo powoli. – Pobędziesz bez 
roboty pół roku albo i rok, nie będziesz miał co dać do gęby swojej kobiecie i 
dzieciom, zobaczysz, jak to jest. 
Wojtek zakaszlał, bo dym niesiony przez wiatr był gryzący i ostry. Załzawionymi 
oczyma zobaczył, że coś się zmienia w ojcowskiej twarzy. Wyglądało to tak, jakby 
zrobiła się naraz z kamienia. 
– 
Może i będę głodował. Może i tak będzie, jak mówisz, ale... – ojciec powoli 
prostował się, stanął na leżących drzwiach – ale nigdy, rozumiesz, nigdy nie 
będę brał pieniędzy od baby, tak jak ty bierzesz od Maryśki. 
Cześka aż zniosło. Wydało się Wojtkowi, że chce się rzucić na ojca. 
– 
Ty mi się do mojego życia nie wtrącaj – warknął chrapliwie. – Biorę, ale zwrócę! 
Wszystko jej zwrócę co do grosza! 
– Tato, jedźmy! – wtrącił Wojtek, bo zaczynał się bać.Stosy papierów leżące 
opodal zajęły się ogniem. Ceglaste płomyki sięgały coraz wyżej.Kiedy wracali, 
ojciec i Czesiek nie powiedzieli siebie przez całą drogę ani słowa.
* 
Heniek miał pięć gołębi, bo szósty uciekł mu do swego poprzedniego właściciela 
aż pod Piaśniki. Siedzieli obok budki z drucianą klapą. Rozmowa jakoś się nie 
kleiła. 
Gołębie, które dotąd latały strasznie wysoko, wróciły już wszystkie. Ich 
właściciel przestał gwizdać i zamknął klapę gołębnika. Zrobił to z bardzo ważną 
miną i Wojtek uczuł gryzącą zazdrość. Uczucia tego nie złagodziło nawet 
wyobrażenie, że on sam ma jeszcze więcej gołębi i że cała ich chmara szybuje pod 
wysokim niebem. 
Dobijało go gruchanie płynące ze środka gołębigo domku. Wiedział też, że choćby 
starał się bardziej nigdy nie potrafiłby zagwizdać tak przeciągle, jak robi to 
przed chwilą rudowłosy chłopiec. 
Chyba tylko po to, aby zmienić niemiły „gołębi” temat rozmowy, skłamał, iż wieża 
wnękowskiego kościoła była wyższa od tej, która wystawała ponad dachami domów u 
wylotu ulicy Legionów. 
– Ty głupi! – Rudzielec zaczął nagle rechotać, jak gdyby Wojtek powiedział coś 
niezmiernie śmiesznego. – Myślisz, że to jest kościół? To sąd. Tutaj sądzili 
Gorgonową, co zamordowała dziecko. 
Jego piegowata twarz wydała się naraz Wojtkowi jeszcze bardziej niemiła. 
Przypomniał sobie człowieka z ogoloną głową prowadzonego przez policjantów w 
stronę ciemnych drzwi. Nie wiedział, co to sąd, lecz doszedł do wniosku, że 
musiało to być coś strasznego. 
–
A ja umiem robić tak jak wrona! – zakrakał nagle, choć zupełnie nie miał na to 
ochoty. 
–
Ty, zrób to jeszcze raz! – poprosił Heniek. 
Jego oczy wyrażały zachwyt. Wojtek poczuł się pewniej. Powtórzył chrapliwe, 
ostre dźwięki. 
–
A co to jest? – zapytał i wskazał dymiący komin. 
– 
Lamprecht – rzekł Heniek, majtając bosymi nogami. 
–
Aha – powiedział Wojtek, choć ta informacja znaczyła dla niego tyle co nic. 
W jego głowie przybywało coraz więcej tajemniczych określeń, których znaczenia 
nie pojmował. Sielec, Dębowa Góra, Pogoń, Zagórze brzmiały jeszcze jako tako, a 
nawet powoli układały się w obraz miejsc, które już widział. Najgorsze były 
nazwy nie oznaczające nic. 
„U Fitznera i Gampnera nie mają roboty” – mówił ojciec, wracając skądś o zmroku. 
Albo: „Poznałem jednego, co robi u Dietla. Mówi, że coś może być”. Wieczorami, 
przed zaśnięciem, kłębiło się w ciemnościach istne mrowie tajemniczych wyrazów, 
które musiały przecież coś oznaczać. No, bo takie Milowice albo Saturn – to 
przecież jest coś, co istnieje, coś, co stoi lub leży i jest w dodatku na tyle 
ważne, żeby rodzice mówili o tym bez przerwy. 
– Lamprecht to jest papiernia – dorzucił Heniek. – Dalej jest park. Widzisz te 
drzewa? Jak było tąpnięcie, to pękł mur nad rzeką i zrobiła się taka dziura, że 
można przeleźć. W tym parku to jest fajnie, człowieku.... Ale jakby Żał cię 
złapał, to ręka, noga, mózg na ścianie! Kiedy raz capnął mnie na obrywaniu wiśni 
pana Lamprechta, dał mi takie manto, że więcej tam nie pójdę, za Boga! 
– Co to: Żał? – spytał Wojtek głupio. 
Lecz Heniek się nie roześmiał. Jego dziwne oczy – otoczone rudawymi rzęsami – 
wyrażały trwogę. Wojtek zapytał go na początku znajomości, dlaczego ma czerwone 
włosy, ale oberwał i takich pytań już nie ponawiał. 
– To jest ogrodnik. Francuz. Straszny Wysoki jak tyka. Kiedy chodzi po parku, 
może dotykać gałęzi drzew ręką! 
* 
Z Wojtkiem to było dziwnie. Ilekroć coś napawało go niepokojem i lękiem, zaraz 
musiał to „coś” zobaczyć. 
Już następnego dnia przelazł przez pęknięcie w murze, o którym mówił Heniek, i 
przykucnął za krzakami agrestu. Nie działo się nic. Kiedy poderwał się i 
podbiegł do niewysokiego domku z czerwonych cegieł, także nikogo nie zobaczył. 
Tylko kawki wyleciały spod drzew gwarnym stadem i zapadły w trawę gdzieś dalej. 
Drzwi domku były uchylone. Znajdowały się w nim jedynie grabie i łopaty oparte o 
ścianę. Rozczarował się. Park wyglądał po prostu jak mroczny las, w którym 
porobiono ścieżki. Wychylił się, rozejrzał i przebiegł jeszcze dalej. Tutaj było 
ciekawiej. Ze środka kamiennego obmurowania tryskała do góry woda. Powiew wiatru 
przeniósł całą chmurę wodnych drobinek wprost na niego. Roztarł je po spoconej 
twarzy i usiadł w krzakach. Dzień był upalny. Słońce stało wysoko. 
Gruby głos usłyszał niespodziewanie. Nie miał już czasu na ucieczkę. Chudy 
mężczyzna z miotłą na ramieniu szedł wprost na niego. Chłopiec przypadł do 
ziemi. Człowiek z miotłą mamrotał pod nosem niezrozumiałe słowa. Wojtek dopiero 
po chwili zrozumiał, że był to śpiew. „Wcale ten Żał nie jest taki wysoki, jak 
mówił Heniek – przeleciało mu przez głowę. – Nie jest wyższy od ojca”. Stary 
wyminął go i nagle stanął. Wojtek ze zdziwieniem dostrzegł, że zmiata ze ścieżki 
suche liście i przenosi je na łopacie do taczki, która stoi tuż obok. Nie 
widział nigdy dotąd, aby ktoś zamiatał las. Uniósł się, pragnąc zobaczyć, co 
stary zrobi z taczką, gdy wtem oniemiał z przerażenia. Tuż obok niego, w trawie, 
jak gdyby wyrosły spod ziemi, zatrzymał się wielki, kolorowy ptak. Przez moment 
ptak i Wojtek spoglądali sobie prosto w oczy. Nie mogło to trwać długo. I nie 
trwało. Stało się coś dziwnego. Stwór jakby się powiększył. Chłopiec 
przysiągłby, że przybyło mu piór nie tylko w ogonie, który rozcapierzony zagrał 
wszystkimi kolorami tęczy. Wojtek patrzył jak urzeczony. Na grubej szyi 
dziwoląga pojawiły się nagle jakieś przerażające, czerwone zgrubienia, postąpił 
w stronę leżącego pod krzakiem intruza... I teraz stało się coś strasznego. 
Chłopiec nie słyszał nigdy tak mrożącego krew w żyłach głosu. Wrzask niepodobny 
do niczego, z czym zetknął się dotąd w życiu, uderzył wprost w niego, 
obezwładnił. Ale tylko na moment. 
Porwał się na równe nogi i rzucił do obłędnej ucieczki. Dopiero przy pęknięciu w 
murze usłyszał, że stary coś za nim woła. Przelazł szybko przez rozsypane cegły 
na drugą stronę i dopiero wówczas – gdy czuł się już bezpieczniejszy – spojrzał 
za siebie. Ptaka nie było. Stary ogrodnik zwrócił głowę w kierunku muru i 
wykrzykiwał jakieś słowa, które brzmiały jak straszne groźby. Uciekinier nie od 
razu zrozumiał, że Francuz zatacza się ze śmiechu. 
„Przyjdę tu jeszcze, choćby miał mnie złapać” – postanowił mściwie i pognał w 
stronę rzeki. 
* 
Ernę poznał nazajutrz. Właściwie to może nie poznał, lecz zobaczył po raz 
pierwszy. Matka poczuła się źle i ojciec posłał go po lekarstwo. Apteka na rogu 
ulicy Pierwszego Maja wydała się Wojtkowi podobna do kościoła pachnącego tak 
wieloma rzeczami naraz, że aż kręciło w nosie. Gruba pani za szybą uśmiechała 
się, podając mu tekturowe pudełeczko. 
– To dla mamy? – spytała, jakoś dziwnie wymawiając słowa, i Wojtek zaraz 
przypomniał sobie, co mówił mu Heniek. 
„Ach, więc to tak wygląda Niemka?” – pomyślał zdumiony, gdyż pani za szybą była 
zupełnie zwykła i nie różniła się niczym od innych ludzi. 
– Dla mamy. Dziękuję – powiedział i też się do niej uśmiechnął. 
Był już obok drzwi, gdy gruba pani w białym, płóciennym płaszczu powiedziała: – 
Nie wziąłeś reszty – a zabrzmiało to znowu tak, jakby miała coś w gardle i z 
trudnością wypowiadała słowa. 
Wojtek zawstydził się. Zawrócił. 
– Gdyby twój ojciec mógł wrzucić węgiel do piwnicy, to powiedz mu, jest do 
wrzucenia 
dwa tony. Pani położyła Wojtkowi na dłoni pieniądze i cukierek. 
– Dobrze, powiem. Dziękuję. 
Miał już znowu zawrócić ku wyjściu, gdy wtem drzwi – znajdujące się za tęgą 
panią, pomiędzy brązowymi, rzeźbionymi półkami przypominającymi ołtarz – 
otworzyły się i wybiegła z nich mała dziewczynka. Wojtek usłyszał cienki głosik: 
– Mamo, Rudi mnie bije! 
– Rudi, chodź tutaj! – powiedział jakiś męski głos i Wojtek spostrzegł nagle, że 
tęga pani nie była w aptece sama. Mężczyzna też ubrany na biało podniósł się i 
zmarszczył brwi. 
– Erna zawsze zaczyna, a potem ja... 
Do apteki wbiegł chłopak w białych skarpetkach. Dziewczynka, uciekając przed 
nim, wypadła zza drewnianego ogrodzenia, w chwili gdy Wojtek właśnie otwierał 
drzwi. Wyprysnęła przed nim na ulicę. Zdążył tylko zauważyć, że ma zielone oczy 
i krótkie warkoczyki dyndające wokół chudej szyjki. 
– Rudi! – krzyknął mężczyzna. – Sei ruhig!1 – Zajruich – powtórzył Wojtek 
niezrozumiałe słowo, mamiąc ślazowego cukierka. – Zajruich! 
Umiem po niemiecku” – pomyślał. Kiedy odwrócił się, dziewczynki nie było już na 
ulicy, a zielone drzwi apteki ktoś zamknął. 
IV 
Płynęły dni, a każdy wydawał się Wojtkowi ciekawszy od poprzedniego. Ojciec z 
Cześkiem skończyli już obijanie domku papą i zabrali się do malowania. Była to 
mozolna, ciężka praca, gdyż matka uparła się, że najpierw trzeba zerwać 
wszystkie gazety, jakimi wylepione były ściany kuchni, a kiedy ojciec zaczął to 
robić, okazało się, że razem z gazetami zaczął całymi płatami odpadać tynk. 
Na ścianach ukazały się ogromne wyrwy i dziury, a wszystko w izbach pokrywało 
się białym pyłem. Na próżno matka walczyła z kurzem, wycierając, co się tylko 
dało, szmatami. Nie było na to rady. Piasek skwierczał teraz Wojtkowi w zębach, 
nawet kiedy jadł chleb, choć matka pieczołowicie okrywała bochenek lnianą 
płachetką. 
– 
Nie uradzisz – gderała matka, obserwując ojca, który stał na drabinie i 
wypełniał gliną puste miejsca w ścianie. 
Glina nie chciała się trzymać. Wystarczyło, że trochę podeschła, a zaraz pękała 
i odpadała, waląc się z łoskotem na ziemię. Dzięki tej glinie, po którą Wojtek 
pojechał wozem razem z ojcem, Sosnowiec powiększył się dla niego o jeszcze jedno 
cudowne miejsce. Był nim bagier 
– 
rozległe zagłębienie w ziemi, wypełnione wodą, a obrosłe przy brzegach kępkami 
trzcin. Woda zalegała je aż do stromych zboczy, które majaczyły w oddali, 
podchodząc do zabudowań z czerwonej cegły. Za tymi budynkami stały owe osobliwe 
wieże z drutów, czyli szyby. Wznoszące się tuż obok kominy wyrzucały w niebo 
kłęby dymu, zasłaniając słońce. Był to widok tak niezwykły i piękny, że Wojtek 
dopiero po chwili zauważył chłopców, którzy 
1 Sei ruhig (niem.) – uspokój się. 
kąpali się w wodzie, oraz nieruchome sylwetki zastygłe na brzegu, obok swych 
wędek. Zatrzymali się na szczycie wykopu. Z tego miejsca widać było wszystko. 
– Tam są Mysłowice, a dalej Szopienice. 
Ojciec tylko raz wskazał ramieniem. Nie rozglądał się więcej. Jego silne ręce 
wykonywały wciąż ten sam ruch łopatą. Kiedy wiadro było już wypełnione żółtą 
mazią niósł je pod górę i wyrzucał jego zawartość do wozu a potem zawracał i 
zsuwał się niezdarnie w dół, środkiem głębokiej wyrwy w piasku, która kończyła 
się tuż przy wodzie. 
W ten sposób przed domem wyrosła kupa gliny. Ale wszystko to, co zrobił ojciec, 
okazało się niepotrzebne, bo glina, jak mówiła matka, była do niczego. Wojtek 
dziwił się, zawsze dotąd uważał, iż jeśli ojciec się do czegoś zabiera, ta rzecz 
musi się udać. Po raz pierwszy przekonał się, że było inaczej. Chociaż.., Może 
właśnie stało się tak dlatego, aby któregoś dnia przyszedł do nich pan 
Matuszczak? 
Pan Matuszczak zatrzymał się w drzwiach. Był mały i niepozorny. I kiedy tak 
stanął, rozglądając się po izbie swymi szarymi oczkami, Wojtek nigdy by nie 
powiedział, że od tej chwili będzie przychodził do nich prawie co dnia. 
– Kłaniam się sąsiadom. Matuszczak jestem – powiedział okropnie grubym głosem i 
raz jeszcze się rozejrzał. 
– Dzień dobry. Lewiński. – Ojciec przestał jeść zupę i wstał. 
Wojtek przysiągłby, że też był zdziwiony grubym głosem wydobywającym się z małej 
postaci przybysza. Potem pan Matuszczak i ojciec podali sobie ręce, a matka 
wytarła zaraz krzesło szmatą i zaprosiła go, aby usiadł. 
– Taa... – westchnął gość i przyjął ofiarowanego mu przez ojca papierosa.Zapalił 
go i wydmuchał dym.
– Dom sąsiad wyrychtował galancie, nie ma co – rzekł i krzywiąc się, jak gdyby 
coś go w tej właśnie chwili strasznie zabolało, wyprostował lewą nogę. 
–
Niegłodny pan sąsiad? – wtrąciła się matka. – Zupa, jak raz, jest. 
– 
Jak jest, to się zje – roześmiał się. – Ale powoli, powolutku... Na futer trzeba 
najsamprzód zarobić, nie? – znowu się roześmiał. Wojtek zauważył, że twarze 
rodziców były poważne. 
–
Przyszedłem... no, jakby tu powiedzieć... w sprawie konia. 
–
Nie sprzedaję – rzucił szybko ojciec. 
– Nie?... Przybyły znowu zachichotał, lecz spoważniał tak szybko, że Wojtek nie 
zdążył na czas pozbyć się uśmiechu. 
– Aż czego ty się, malutki, śmiejesz? – Oczka pana Matuszczaka zwróciły się na 
niego. – Gadzina nocuje na polu, a tobie wesoło? 
–
Nie mamy, wie sąsiad, miejsca...– zaczął ojciec niepewnie. 
–
Wiem, wiem... Wszystko wiem. A jakby tak się miejsce znalazło? 
–
Nie możemy płacić – wtrąciła matka. – Na dorobku jesteśmy. 
–
A jakby tak bez płacenia? 
Gość wstał, podszedł do ściany i dotknął kawałka gliny, który jeszcze nie 
odpadł. Poruszył go palcem. Zaschła płytka szurnęła po ścianie i rozbiła się na 
podłodze. 
– Glina na suchy tynk to do niczego. Zaprawy trze, ba – zawrócił i usiadł przy 
stole. – Ten, co tu przed wami mieszkał, to tak wszystko na łapu-capu, byle 
zbyć. Zresztą stary był, zdrowia nie miał. Ani nie myślałem, że aż do tego roku 
dociągnie. No, ale niech mu tam światłość wiekuista.... Wy to co innego, żona, 
dzieci. Trzeba myśleć, żeby na tym padole się jakoś urządzić, nie? 
Zamrugał oczkami i znowu się roześmiał. Teraz i usta ojca wygięły się w 
uśmiechu. 
–
A sami wszystkiego nie poradzicie. 
–
Nie. Chyba nie – rzekł ojciec niechętnie. 
– 
No! – Gość jakby się ucieszył, że ojciec przyznaje mu rację. – Dziękuję – 
zwrócił się do matki, która postawiła przed nim parujący talerz. 
Zdjął śmieszną czapkę z głowy i zaczął jeść. Był łysy, jego głowa przypominała 
jajko. Kiedy skończył jedzenie, wytarł usta rękawem i podziękował matce raz 
jeszcze. 
– 
Tu prawie każdy tak kiedyś przyjechał jak wy. Każdy najsamprzód nie wiedział, od 
czego zacząć, ale potem jakoś szło. – Wziął na powrót swego papierosa. Ojciec 
podał mu ogień. – Ale szło tylko takim, co umieli zobaczyć innych dookoła. Kiedy 
tego nie było, to fertig2. Wykańczali się. 
No, jak, przyjść jutro? – zapytał nagle i znowu, krzywiąc się, wysunął nogę do 
przodu. 
– Niby jak: przyjść? – spytał niepewnie ojciec. 
–
Przyjść albo i przyjechać – roześmiał się sąsiad. – Bo waszego ogiera mogę 
przenocować choćby i od dzisiaj. Jak raz mam komórkę, co w niej węgiel trzymam. 
Ale węgiel może być w piwnicy, nie? Komórka jest mała, ale jużem ją pogłębił, 
żeby wasz mustang się zmieścił. Słomy trzeba nanieść, siana podsypać i będzie 
hotel. 
– Ile to będzie kosztowało? – spytał jakby z wysiłkiem ojciec. 
– 
Wyjmijcie z siennika dziesięć dolarów i starczy – zachichotał gość. – A jak 
dodacie jeszcze pięć, to wam te ściany wyrychtuję! Murarz jestem. 
– My nic nie mamy – powiedziała matka. – Moglibyśmy, kiedy mój coś zarobi. 
– 
Ludzie, ludzie! – Łysy człowieczek pokiwał głową, jakby go ogromnie zasmuciły 
matczyne słowa. – Gdzieście się chowali? To nie rozumiecie, że ja tak po 
sąsiedzku? Żona mi mówi: „Patrz, tam gdzie Rudziński umarł, już się jakieś nowe 
ludzie wprowadzili. Idź, zapytaj, może im czego potrzeba”. No, to przedwczoraj 
przychodzę. Patrzę, pan Lesiński ściany obija. Stoję obok jak ta lelija, a ten 
nic, nawet na człowieka nie spojrzy i tylko tym swoim młotkiem puk, puk, stuk, 
jakby się paliło. Postałem trochę, postałem i poszedłem. 
– 
Lewiński mam na nazwisko. – Ojciec roześmiał się szeroko. – A jeśli chodzi o to, 
czy mi się pali, czy nie, to pali mi się, oj, pali! 
Wskazał matkę, która zawinęła się zaraz i przepadła w drugiej izbie. Wyszła z 
niej po chwili, niosąc słoik. 
– 
Jest tu trochę ogórków. Jakby pańska żona chciała, to z duszy, z serca... – 
zaczęła mówić z uśmiechem, lecz pan Matuszczak przerwał jej w pół słowa. Był 
teraz poważny i jakby odmieniony. 
– 
Nie. Moja stara by mi ten słój wraziła na głowę. Co wam tu powiedzieć? Obrażacie 
mnie. No, obrażacie. To ja do was z sercem, a wy mi tu płacić chcecie? – Małe 
oczka zrobiły się na moment jeszcze mniejsze. 
–
Kiedy ja przecież... – bąknęła matka. 
–
My chcieliśmy tylko... – zaczął ojciec. 
–
Było, nie ma! – wykrzyknął przybyły. – Więc mam od was iść piechotą czy jechać? 
–
Jechać – rzucił nagle Wojtek, co wyzwoliło u tamtego nowy atak wesołości. – Jak 
przyszłość narodu mówi, że jechać, to jechać Teraz śmieli się już wszyscy, a 
matka – jakoś niepostrzeżenie – postawiła na stole butelkę i kieliszki. 
– Co to, to nie! Zrobimy ściany, napijemy się po fajrancie. A tak, tobym spadł z 
siodła – wykrzyknął pan Matuszczak. – Więc jak, brać waszą chabetę? Mieszkam, o 
w tym domku, po drugiej stronie pola. 
– 
Niech pan sąsiad bierze. – Ojciec wstał i ujął gościa za ramiona. – Dziękuję. 
Dziękuję bardzo. 
Wojtek zauważył, iż raptem zrobił się poważny. Matka też się nie śmiała. Jej 
oczy były szkliste, jakby zasnute łzami. „Dorośli są dziwni – pomyślał Wojtek – 
teraz kiedy powinni się cieszyć, to płaczą”. 
2 Fertig (niem.) – gotowe. 
* 
Od tego dnia zaczęło się wszystko dziać niezmiernie szybko. 
– Panu Matuszczakowi to się robota w rękach pali – mówiła matka. 
W ciągu jednego dnia sąsiad wytynkował wszystkie ściany w kuchni i zabrał się do 
poprawek w izbie. Stał teraz na drabinie i smarował ścianę deseczką z 
przymocowaną do niej rączką. 
– 
Paliła się, nimem nie zleciał z trzeciego piętra. – Deseczka przestała się na 
moment poruszać. – Rusztowania nie postawili, żeby zaoszczędzić, i siedziałem na 
ścianie jak ten pająk. 
– Jezus, Maria, spadł pan! – Matka podeszła bliżej. 
– 
Na sparciałej linie wisiałem. To jak lina się przetarła, trzeba było lecieć do 
ziemi. Nie było rady. Nogę mi połamało w czterech miejscach. 
Murarz odwrócił się do ściany, a deseczka zaczęła się znowu poruszać. Wszedł 
ojciec z wiadrem pełnym murarskiej zaprawy. Pogwizdywał. 
– 
Moja się do pani wybiera – powiedział pan Matuszczak. – Ale jej powiedziałem, 
żeby przyszła, kiedy ściany już będą gotowe. 
–
To już niedługo – odezwała się matka. – Bardzo się cieszę. 
–
Z malowaniem trzeba będzie poczekać, dopóki nie wyschną. 
–
Jeśli wciąż będzie takie słońce, wyschną chyba przez trzy dni – wtrącił ojciec. 
* 
To wszystko działo się ileś tam dni temu. Ojciec z Cześkiem pobielili potem 
ściany, a matka wymyła podłogi. Uparła się, że przed przyjściem pani 
Matuszczakowej wszystko musi być zrobione. To „wszystko” znaczyło, iż obrazy i 
lustro muszą wisieć, szafa, łóżka i stół mają stać na swoich miejscach, okno – 
znalezione przez ojca na wysypisku – powinno być wprawione, a drzwi muszą się 
domykać. 
Wojtek pomagał wszystkim, jak umiał. Wyżymał szmaty, kiedy matka zmywała podłogę 
gorącą wodą z szarym mydłem, biegał do komórki, w której stał Siwek, i 
podsypywał mu obroku albo dawał wody w wiadrze. Wieczorami zaś wyprowadzał konia 
na bezpańską łąkę obok ogródków działkowych, gdzie ten pasł się jak gdyby nigdy 
nic w towarzystwie trzech kóz przyprowadzanych tam przez bladego, chudego 
chłopca, który miał imię Edek i potrafił grać w klipę. W domu coś się zmieniało 
każdego dnia. Święci spoglądali już ze ścian, a w lustrze odbijała się szafa i 
kawałek stołu ze stojącym przy nim krzesłem, na łóżkach piętrzyła się pościel. 
Wojtek wiedział, że największą zgryzotą mamy jest teraz to, że w mieszkaniu nie 
ma kuchennego pieca. Nie znaczyło to wcale, że matka była smutna. Odwrotnie. 
Kiedyś wydało mu się nawet, że coś cichutko śpiewała. To było tego dnia, kiedy 
Czesiek oznajmił, że się wyprowadza. 
Pani Matuszczakowa miała przyjść nazajutrz i mama zajęła się przerabianiem 
starych firanek, które przywieźli ze sobą. Prawie nie było jej widać spoza 
zwojów przezroczystej materii, którą co jakiś czas kazała ojcu rozkładać. Ten – 
zajęty dorabianiem nogi do krzesła – przerywał wówczas niechętnie swoją pracę. 
Rozrzucał szeroko ramiona i w izbie robił się z materiału dach, który 
przypominał prześwitujące chmury. Wojtek przesuwał się natychmiast na czworakach 
pod tym niezwykłym sklepieniem, naśladując wszystkie przedziwnie dźwięki, jakie 
usłyszał w Sosnowcu po raz pierwszy. Najlepiej wychodziło mu zawodzenie syreny 
od Lamprechta. 
I właśnie te firanki sprawiły, że pani Matuszczakowa nie przyszła z wizytą 
następnego dnia, że stało się coś absolutnie nieprzewidzianego. Akurat kiedy 
ojciec wybrał się z wiadrem po wodę do studni, matka przystawiła do okna krzesło 
i weszła na nie ciężko, trzymając w dłoni firankę. Wojtek, dzierżąc drugi koniec 
materiału, patrzył z zachwytem. Firanka jeszcze nie wisiała, a od razu zmieniło 
się wszystko. Pokój stał się przytulny i ciepły. Zdążył tylko pomyśleć, że teraz 
mają mieszkanie prawie tak ładne jak izba pana nauczyciela w Łęgowie, gdy stało 
się coś strasznego. Krzesło zatrzeszczało – Wojtkowi przyszło dopiero teraz do 
głowy, że matka wzięła przez pomyłkę to właśnie, które przed chwilą skleił 
ojciec – i matka, krzyknąwszy krótko, runęła na ziemię, a przezroczysta siatka 
pokryła ją jak śnieg. 
– Mamo! Mamusiu! – Wojtek przypadł do leżącej i zaczął zrywać z niej firankę, 
ale przywarła tak ciasno do jej ciała, jak gdyby doń przyrosła. 
–
Zawołaj ojca! – rzuciła matka, podnosząc się ciężko z podłogi.Pomógł jej podejść 
do krzesła. Firanka leżała już na ziemi.Twarz mamy była pokryta potem. Jej 
rozwarte usta łapały powietrze.
–
Zaraz... będzie dobrze. Zawołaj tatę i nie płacz.Ręka matki, przesunąwszy się 
najpierw po jego głowie, pchnęła go lekko w kierunku
drzwi. Wypadł na dwór i wrzasnął gośno, jak tylko zdołał: 
– Tatoooo! 
Było ciemno i na niebie wisiał wielki, zimny księżyc. Wojtek uczuł lęk tak 
ogromny, że nie czekając na odpowiedź ojca, pobiegł przed siebie parę kroków i 
krzyknął z całych sił raz jeszcze: – Tatooo! 
Słyszał wyraźnie bolesne postękiwanie matki. Widział nawet w jasno oświetlonym 
oknie, iż legła twarzą na stole, wyciągnąwszy przed siebie ramiona. Pomyślał, że 
ojciec poszedł gdzieś bardzo daleko, że nie przyjdzie, nie wróci do nich nigdy. 
Wtem usłyszał pospieszne kroki i odetchnął. 
– Co? Co się stało?! – wykrzyknął znany głos i nagle wiadro upadło na ziemię. 
Chłopiec poczuł, że zimna woda wylewa mu się na nogi. Ojciec wyminął go i wpadł 
do izby. Za chwilę z niej wyskoczył. Dyszał ciężko. 
– Wojtek, leć do pani Matuszczakowej, rozumiesz?! Leć zaraz! Powiedz, żeby tu 
przyszła. Mama rodzi! Pognał. W głowie kołatały mu się myśli. „A więc mama 
rodzi, bo spadła z krzesła. Jeśli ojciec tak krzyczał, to musi być coś 
strasznego!” Nie wiedział, jak daleko odbiegł i czy długo to trwało. Dom 
Matuszczaków wydawał mu się niezwykle odległy, położony na samym końcu świata. 
Nie zdziwił się, że żona starego murarza wybiegła natychmiast, wprost w 
ciemność. Tej strasznej nocy nie dziwił się już niczemu. Spoglądał nieprzytomnie 
na poruszające się wargi pana Matuszczaka, który coś mówił. Jedno, co go 
przepełniało, to pragnienie, aby znaleźć się znów przy matce. Wyrywał się zatem 
z powstrzymujących go rąk, wierzgał, gryzł. Pan Matuszczak był jednak 
silniejszy. Po chwili dopiero chłopiec zaczął pojmować jego słowa. Zrozumiał 
też, że płacze i że całą twarz ma mokrą od łez. 
– Nie możesz, nie możesz tam iść! Będziesz spał tutaj, rozumiesz? Mamie nic nie 
będzie! 
– mówiły usta łysego sąsiada. 
Wojtek zmiękł nagle i przestał walczyć z dłońmi, które choć drobne, były jak z 
żelaza. Pił teraz coś z kubka, dzwoniąc zębami o zimną blachę. Zrozumiał też od 
razu pytanie zadane przez pana Matuszczaka: 
–
Nie chcesz więcej cukru? 
–
Nie chcę nic – powiedział głośno. 
Był zmęczony, a zarazem pełen straszliwego niepokoju. Pozwolił się już teraz bez 
oporu przenieść do dużego, ciepłego łóżka. Jeszcze tylko szloch wstrząsający nim 
był silniejszy od pragnienia „wzięcia się w garść”, jak to mówił ojciec. Pan 
Matuszczak gładził go wolnym ruchem po włosach. Wojtek słyszał jakieś słowa, ale 
znowu przestawał pojmować, co oznaczały. Wszystko to było jednak kojące. Zapadał 
gdzieś, coraz niżej i niżej. 
V 
Ewka przypominała małpkę. Była strasznie, okropnie brzydka. W ciągu pierwszych 
dni, kiedy leżała, kwiląc cicho u boku matki, Wojtek miał jeszcze niejasną 
nadzieję, że już wkrótce będzie się mógł z siostrą jakoś porozumieć. Nadzieja ta 
rozwiała się jednak z chwilą przyniesienia przez pana Matuszczaka okazyjnie 
kupionej kołyski. To, że dziewczynka śpi już osobno, potwierdzało zdaniem Wojtka 
fakt, iż jest starsza. Przez parę dni zatem, wprawiając kołyskę nogą w rytmiczne 
kolebanie, wpatrywał się w małą twarzyczkę i czekał na jakiś porozumiewawczy 
znak ze strony siostry. Ale mała jadła lub spała, a niebieskie oczka przesuwały 
się po nim z absolutną obojętnością. Nic nie wskazywało na to, że wie, kto 
siedzi obok niej. Patrzyła na niego tak, jakby był szafą lub stołem. Rozczarował 
się. „Ona w ogóle nie wie, że jestem jej bratem” – stwierdził. Od tej chwili 
przestała go interesować, a nawet obudziło się w nim jakieś złe uczucie 
skierowane nie tylko przeciw niej, lecz także przeciw rodzicom. 
Matka, a nawet ojciec, który wciąż nie mógł znaleźć pracy, wydawali się Wojtkowi 
zupełnie odmienni. Zachowywali się tak, jakby wszystko, cały świat, zaczęło się 
kręcić wokół małego, leżącego w kołysce człowieczka, jakby on, Wojtek, stał się 
nagle niepotrzebny nikomu. To do Ewki przychodzili z upominkami nie tylko 
znajomi rodziców, ale i ludzie, których widział pierwszy raz w życiu. Raz, a 
było to przed chrzcinami przyjechał nawet z Maryśką sam pan doktor Turowski. 
Wojtek w pierwszej chwili nie poznał ciotki. Było po deszczu i po obu stronach 
jezdni ulicy Legionów pędziły rynsztokami potoki wody w kolorze kawy z mlekiem. 
Była to woda cudownie ciepła i Wojtek razem z bladym Edkiem brodzili w niej już 
bardzo długo, czując niewypowiedzianą błogość w bosych stopach szurających po 
gładkim dnie. Ponadto każdy z nich miał po jednym okręcie. Kawałki kory z 
wetkniętymi w nie zapałkami i skrawkami papieru gnały na złamanie karku wśród 
wirów. Wyścigi okrętów zaczynali ciągle od nowa, bo Wojtek chciał choć raz 
wygrać z nie pokonanym dotąd „Wichrem” należącym do Edka. Najgorsze, że w chwili 
gdy „Wicher” wyprzedzał swego przeciwnika, usta bladego chłopca wydawały głośne, 
armatnie salwy i porażka stawała się przez to jeszcze bardziej przykra. Udawać 
armat Wojtek nie umiał. Buczał wprawdzie co jakiś czas, lecz ten dźwięk był 
zupełnie nijaki. 
Po którejś tam kolejnej jego porażce zatrzymała się koło nich dorożka i jakiś 
pan, otworzywszy parasol, pomógł wysiąść z niej pani w czerwonej sukni. 
–
Wojtek! – zawołała nagle ta pani i dopiero wtedy chłopiec rozpoznał w niej 
Maryśkę. Oniemiał ze zdumienia. 
–
To mój siostrzeniec – wyjaśniła ciotka wysokiemu panu, kiedy oboje podeszli 
bliżej. 
Pan miał bardzo wyczyszczone buty i wyprasowane na kant spodnie. Buty zatrzymały 
się tuż obok nurtu pędzącej rzeki. W ich sąsiedztwie znalazły się zielone buciki 
na niezmiernie wysokich obcasach. „Maryśka znowu kupiła sobie buty” – pomyślał 
Wojtek, nie unosząc głowy. Czuł omdlewający, słodki zapach. 
–
Który jest twój? – spytał nieznajomy pan i kucnął obok niego. 
–
Tamten – Wojtek wskazał oddalający się okręt. Zrobił parę kroków i chwycił go. 
–
Jak się nazywa? 
–
On się nie nazywa. 
Chłopiec dopiero teraz podniósł głowę. Nieznajomy pan miał zrośnięte nad nosem 
brwi. Był poważny. 
– No, to trzeba go nazwać. Nazwij go „Mary”, dobrze? 
– 
Co też pan doktor?! – Maryśka roześmiała się rozgłośnie. Pochyliła się nad 
Wojtkiem i dotknęła dłonią jego chudych pleców. 
– 
Chociaż nie! Okręt o takiej nazwie musi być wspaniały – powiedział pan, śmiejąc 
się także. – Kupię ci taki, dobrze? 
– Dobrze – bąknął chłopiec, czując, nie wiadomo dlaczego, jeszcze większe 
zawstydzenie. 
W dodatku dłoń nieznajomego pana znalazła się nagle także na jego plecach, tuż 
obok dłoni Maryśki. To było nieznośne. Wytrwał jeszcze chwilę, nie zmieniając 
pozycji, a potem usunął się. 
–
To jest pan doktor Turowski – powiedziała ciotka. – Przyjechał zobaczyć Ewkę. 
–
Pijesz tran? – spytał doktor.Wojtek przełknął ślinę i nie odpowiedział.
– 
On nie wie, co to jest – rzekła Maryśka. – To ciemni ludzie. Nigdy o czymś takim 
nie słyszeli. 
– 
Usłyszą – doktor złożył swój czarny parasol, bo przestało już padać. – No, to do 
widzenia! – powiedział niespodziewanie, wyciągając do Wojtka rękę. 
„Ale ma miękkie palce!” – pomyślał chłopiec. Przez moment czuł na swojej dłoni 
delikatny, ciepły uścisk. Kiedy pan doktor i Maryśka szli w stronę domu, 
odprowadzał ich wzrokiem. 
W chwilę później ruszył za nimi. 
W izbie wszyscy zgromadzili się nad kołyską. Nikt nie poświęcił mu najmniejszej 
uwagi. Pan doktor długo pochylał się nad Ewką, wodząc po jej pleckach 
błyszczącym guzikiem, od którego biegły aż do jego uszu gumowe rurki. Potem 
ojciec kazał Wojtkowi przejść do kuchni, bo pan doktor miał badać matkę. 
Chłopiec zaprotestował i przez chwilę opierał się ojcowskiej dłoni która go 
popychała. Został sam. Przez dziurkę od klucza nie było nic widać. Słyszał tylko 
głosy. Potem Maryśka i ojciec wyszli także z izby i usiedli przy kuchennym 
stole. Rozmawiali o tym, co powinna jeść Ewka. Wojtek poczuł się nagle taki 
bezradny i osamotniony, ogarnęła go taka wielka żałość nad sobą samym, że nie 
mogąc jej znieść, wypadł na dwór. 
Wiał wiatr. Szare chmury przesuwały się po niebie bardzo szybko. Głupi karzeł 
Zenek wlókł się ulicą, wykrzywiając swoją zarośniętą mordkę. Na plecach miał 
worek, w którym zawsze trzymał swoje skarby – butelki, puste pudełka po 
papierosach, gazety, puszki od konserw... Jego krótkie rączki wykonywały jakieś 
radosne gesty. Wyglądało to na taniec. Edek szedł tuż za nim i chyba go 
przedrzeźniał, bo obdartus odwracał się co jakiś czas i groził mu zaciśniętą 
pięścią. 
Środkiem jezdni jechały do papierni platformy ze szmatami i starym papierem. 
Duże brązowe konie o jaśniejszych nieco ogonach i grzywach stąpały powoli i z 
godnością. Wojtek wiedział, że gdyby skoczył teraz tuż za jeden z wozów, mógłby 
ściągnąć z niego prawdziwe skarby. Robił to już nieraz, podobnie jak inne dzieci 
z ulicy Legionów, a nawet potrafił, uczepiwszy się platformy, wyszarpywać z jej 
ładunku co ciekawsze rzeczy, dając się wieźć kilkadziesiąt kroków. Ani razu przy 
tym nie oberwał batem od wrzeszczącego woźnicy. Tego dnia nie miał na nic 
ochoty. 
Poszedł do komórki, w której stał Siwek. Zapach stajni był zwykły, niezmienny – 
wnękowski. Koń zwrócił głowę ku wchodzącemu i Wojtek wiedział, że Siwek poznał 
go od razu. Przytulił twarz do miękkich nozdrzy i wtem łzy same poleciały mu z 
oczu. Po raz pierwszy szarpnęła nim tęsknota za wszystkim, co odeszło na zawsze 
– za Ptakowym lasem, za Przesieką, za Łękową Górą i Zębatką wijącą się wśród 
drzew, za wszystkimi zapachami i głosami, nawet za kamieniami, które na pewno 
trwały tam ciągle, nieprzerwanie, w tych samych miejscach, jakby czekając tylko, 
aż wróci do nich znowu.. 
– My jedni zostali, ty i ja – szeptał, całując drgające Siwkowe chrapy. – 
Czemuśmy tu przyjechali! Czemu? 
Siwek milczał i tylko po jego grzbiecie przebiegały drżenia, jak gdyby opędzał 
się przed muchami, a much tu przecież nie było. Wojtek wiedział, że koń go 
rozumie, że pojmuje każde jego słowo, że w tej chwili tęskni za tym samym. 
Wyciągnął z kieszeni kostkę cukru, którą znalazł na ziemi nie opodal sklepu. 
Siwek wyjął mu ją z dłoni ostrożnie, samymi wargami, i zjadł. 
Tego dnia Wojtek siedział przy nim aż do wieczora. 
* 
Kiedy dni stały się krótsze i chłodniejsze, uprzytomnił sobie, że poznał już 
właściwie wszystko to, co napawało go po przyjeździe takim lękiem. 
Jego bose nogi przemierzyły już całą ulicę Pańską aż po piaszczyste wydmy, poza 
którymi, hen na horyzoncie, sterczały kominy Radochy, gdzie robiono kwasek 
cytrynowy, a jeszcze dalej, wśród ogrodów, stały szare domy na Dębowej Górze. 
Wiedział już, że brzegiem rzeki można dojść do dzielnicy Wawel i że potem 
zaczyna się Sielec z pięknym, mrocznym parkiem Renarda, tuż za rzeką. Na Wawelu 
była szkoła, która nazywała się „ćwiczeniówka”. Chodził do niej Heniek. Budynki 
z czerwonych cegieł otaczał rozległy dziedziniec, po którym maszerowali 
czwórkami starsi chłopcy śpiewając: 
Kury, gęsi i zielone kaczki Nie chciały jajek nieść... 
albo: 
Wesoła marynarska wiara,Szczęsny jej życia los.Nie to, co z lądu armia 
szara,Która ma pusty trzos...
Wojtek nieraz stał tam długo, przytykając głowę do żelaznego ogrodzenia. Marzył 
wtedy, że ma już siedem lat i że chodzi do szkoły, tak jak ci chłopcy wybijający 
marszowy rytm na ziemi pokrytej czymś, co miało kolor cegły. Maszerujący chłopcy 
wydawali mu się zupełnie i nieosiągalnie dorośli. 
Od chwili kiedy Heniek i Edek poszli do szkoły, gdyż skończyły się wakacje, 
przedpołudnia zrobiły się strasznie długie. Nie było rady, musiał bawić się z 
Erną w klasy lub z Abramkiem, synem szewca Birnbauma, w chowanego. Abramek był 
drobny, nosił okulary i wcale nie umiał biegać. Erna obrażała się o byle co i 
przy najmniejszej okazji straszyła swoim bratem. Jej brat Rudi był najsilniejszy 
ze wszystkich chłopców na całej ulicy Legionów i miał własny rower. Nie bał się 
nawet chacharów, którzy wrzaskliwą gromadą przelatywali nieraz aż z Pogoni i 
kradli wszystko, co popadło. Kiedyś objedli nawet krzaki pomidorów w ogrodzie 
właściciela kamienicy, pana Tomickiego, i szukała ich policja. W parę dni 
później ktoś rzucił dymiącego „śmierdziela” pod drzwi kamienicznika i wszyscy, 
ale to wszyscy wiedzieli, że była to zemsta chacharów, bo podobno dwóch spośród 
nich zaaresztował posterunkowy Wrzosek za te pomidory. 
Posterunkowy Wrzosek miał syna Ignasia i ten Ignaś kłócił się zawsze z Rudim. 
Przeważnie to sprzeczali się o czołgi albo o samoloty. Na przykład Ignaś mówił. 
–
Niemieckie czołgi są z tektury!
A na to Rudi:
–
A polskie samoloty są z dykty!Chłopcy, choć nie lubili jego ojca, bo zawsze na 
wszystkich krzyczał, byli po stronie
Ignasia. I kiedy ten mówił: – Marszałek Śmigły-Rydz dosunie twojemu Hitlerowi, 
zobaczysz! 
– 
zaraz zaczynała się wrzawa, a niektórzy starsi, tacy jak Wiesio Tomicki albo 
Krzysio Wieczorek, dodawali nawet to, co często ostatnio mówili dorośli: – 
Jesteśmy silni, zwarci, gotowi! 
Wojtek niewiele rozumiał z takich rozmów, lecz coś go do nich pchało. Raz nawet, 
przypomniawszy sobie zasłyszane słowa, na własną rękę powiedział Ernie, żeby 
wracała do Vaterlandu3, a Abramkowi, że sprzedał Pana Jezusa. Ale zobaczył, iż – 
podobnie jak on sam 
–
nie bardzo wiedzieli, o co chodzi, więc dał spokój i więcej tego nie powtarzał. 
Abramek i Erna byli zresztą fajni – słuchali Wojtka we wszystkim. Nie okazywał 
im oczywiście, że go to dziwi, lecz niekiedy zastanawiał się, dlaczego tak go 
naśladują. Wystarczało, żeby powiedział na przykład: „Chodźcie na dach ustępu!”, 
a gramolili się zaraz za nim oboje i wyglądali na bardzo zadowolonych, choć 
czarna papa była rozgrzana słońcem i smoła przylepiała się im do rąk i kolan. 
Najchętniej jednak odwiedzali Siwka i Wojtek doszedł do wniosku, iż słuchają go 
dlatego, że tylko on Jeden na całej ulicy Legionów miał konia. I chyba się nie 
mylił. Raz nawet podszedł do niego ze swoim błyszczącym rowerem Rudi i jak gdyby 
nigdy nic, zapytał: 
– Chcesz pojeździć? 
Kiedy Wojtek, choć oszołomiony pytaniem, natychmiast skinął głową twierdząco, 
brat Erny dodał: 
–
Ja ci dam pojeździć na rowerze, a ty pozwolisz mi pojechać na koniu, dobra? 
–
Kiedy? – spytał rzeczowo Wojtek. Za jedno pojeżdżenie na rowerze dałby nie wiem 
co. 
–
Kiedy będziesz mógł. Siadaj, pomogę ci. 
Do jazdy jednak nie doszło, gdyż – zupełnie nie wiadomo skąd – pojawił się nagle 
Ignaś i Rudi powiedział: 
–
Niemcy mają dziesięć tysięcy samolotów. 
–
A Polska ma dwadzieścia! – Ignaś podszedł bardzo blisko. Był okropnie blady. 
–
Załóż się! – Rudi wyciągnął rękę. 
–
Dobra.
Podali sobie ręce. Wojtek wiedział już, co trzeba zrobić, kiedy ktoś się 
zakłada.
–
Ja przetnę – rzekł z powagą, uderzając ręką w ich zaciśnięte dłonie. 
– Ty wiesz, co powiedziałeś? – Oczy Ignasia zwęziły się w malutkie szparki. – 
Powiedziałeś, że Polska nie mą dwudziestu tysięcy samolotów. 
–
Bo nie ma – Rudi wzruszył ramionami. – Niemcy mają wszystko, a Polska nie ma 
nic. 
–
Polska ma – odezwał się nagle Wojtek i zaraz zamilkł przerażony własną odwagą. 
–
Co? Co ma Polska? 
Brat Erny postąpił krok w jego kierunku. Zapanowała cisza. Wojtek czuł, że jeśli 
już, zaraz nie odpowie na to pytanie, stanie się coś strasznego. Jakoś bardzo 
wyraźnie widział lśniący rower oparty o ścianę. Przełknął ślinę. 
– Polska ma... – zaczął niewyraźnie. 
Chciał już powiedzieć, zupełnie bez sensu, że Polska ma ogrody, gdy wtem olśnił 
go nagły błysk myśli. Wiedział już, że na rowerze jednak pojedzie. 
– Polska ma... konie – rzekł pewnym głosem, podnosząc głowę. 
VI 
Słońce jakby się zmęczyło i coraz słabiej przenikało poprzez zasnute dymami 
niebo. I to było dobre, bo ojciec zaczął rozwozić węgiel. 
3 Das Vaterland (niem.) – ojczyzna. 
Ranki wstawały szare, bezbarwne. Ponad Czarną Przemszą wisiały strzępy mgieł 
podobne do kożuchów mleka. Mleko pił Wojtek coraz rzadziej. Ewka podnosiła już 
głowę, kiedy położyło się ją na brzuszku, lecz matki jakby nie cieszyło to 
wcale. Nie śmiała się i wtedy, gdy dziewczynka, krzywiąc się zabawnie, mówiła 
coś w swoim własnym języku. Nawet piecem zrobionym z kafli i cegieł, który 
stanął w kuchni, nie uradowała się prawie wcale. Początkowo piec dymił, ale 
ojciec wlazł na dach, nasadził na komin długą, blaszaną rurę i dymić przestało. 
Ojciec przestał się golić i co rano, ze szczękami obrosłymi grubą szczeciną, 
wyjeżdżał gdzieś wozem w poszukiwaniu dorywczej pracy. Wóz był wprawdzie brudny 
po węglu, lecz zdarzało się, że przewoził też jakieś inne towary. A nawet raz 
wiózł ojciec gdzieś daleko worki z cementem, ale wrócił z tej pracy pobity. 
Przez wozaków, za podbieranie im pracy. Matka, opatrując wodą z octem sińce i 
zadrapania na twarzy ojca, płakała. 
Wojtek rozumiał, że dzieje się coś złego, lecz suchy chleb, który jadł co rano, 
i wodnista kartoflanka zastępująca obiad zupełnie mu wystarczały i nie odbierało 
mu to pogody ducha. W tym nowym świecie czuł się coraz pewniej i coraz mniej się 
go lękał. 
Rósł także jego majątek. Ba, czuł, że się wyraźnie bogaci! Z kilku kolorowych 
pism, które zaraz po przyjeździe udało mu się wyrwać ze stosów makulatury 
wiezionej do papierni, wyrosła w jego kącie na stryszku, nie wiadomo kiedy, cała 
sterta. Powiększała się także ilość innych przedmiotów, które trzymał porządnie 
po, układane w tekturowych pudłach. Czegóż tam nie było! Szpulki, gwoździe, 
kawałki różnobarwnych szkiełek i kamieni, stary, zardzewiały scyzoryk, trzej 
pozbawieni głów ołowiani żołnierze, jeden wagonik od nakręcanego pociągu 
wycyganiony od Edka za połowę piły (Edek ciął tą piłą wszystko, co popadło, z 
takim zapałem, że odebrał mu ją wreszcie własny ojciec). Miał także małe 
buteleczki ze złotymi nalepkami po czymś niezmiernie wonnym. Wystarczyło 
przytknąć do nosa którąś z nich, a świat zaczynał natychmiast cudownie pachnąć. 
Znalazł je na śmietniku i do dziś nie pojmował, jak ktoś mógł wyrzucić takie 
cuda. 
Świat stawał się coraz piękniejszy. Wydawało się niekiedy, że istnieje właściwie 
tylko i wyłącznie dla Wojtka. 
Czyż nie była wspaniała taka zabawa w chowanego, przed którą należało wyliczyć 
wszystkich jej uczestników, dotykając z poważną miną kolejno każdego z nich. 
En den di nus suba raka ti nus Suba raka i tabaka – bim bam bus. 
Albo bieda-szyby, gdzie coraz częściej chodził z ojcem, ciągnąc mały wózek 
pożyczany za każdym razem od pana Matuszczaka. Dookoła – jak okiem sięgnąć – 
okrągłe otwory w czarnej ziemi, do tych otworów zjeżdżają niby do studni ludzie 
o białych twarzach, a wyjeżdżają niemiłosiernie umorusani, podobni do Murzynów. 
Ojciec pracował razem z panem Wnukiem, który był niesamowicie chudy i 
przypominał ptaka. Pan Wnuk siadał na wiadrze okrakiem i mówił: – Fertig! – a 
zaraz potem ojciec kręcił korbą i chudzielec znikał pod ziemią. To było jak w 
bajce. Lina poruszała się już po chwili raz i drugi, a ojciec – który, zdawało 
się, tylko na to czekał – zaczynał natychmiast kręcić znowu w otworze pojawiało 
się to samo wiadro, na którym zjechał pan Wnuk, ale teraz napełnione miałkim 
węglem. 
Pan Wnuk wytrzymywał nieraz pod ziemią pięć albo sześć wiader, a potem szarpał 
za linę, wyjeżdżał i siadał ciężko dysząc. 
– 
Co, gaz? – pytał ojciec i gdy tamten odzipnął, zajmował na wiadrze jego miejsce 
i zjeżdżał w dół zamiast pana Wnuka. 
Kiedy ojciec siedział pod ziemią, wiadra wyjeżdżały w górę bardzo często. Pan 
Wnuk pocił się, wyciągając je. A Wojtek pomagał mu, jak umiał, napinając 
wszystkie mięśnie. 
– 
Ale mosz miechy, ty gorolu dziosecki! – mówił człowiek z ptasim nosem, gdy 
ojciec zjawiał się na powierzchni, a Wojtek, choć nie rozumiał z tego ani słowa, 
był z ojca bardzo dumny. 
Kiedy wózek został już napełniony węglem, wracali we trójkę do domu, a tylko 
niekiedy ojciec z panem Wnukiem wstępowali po drodze na małe piwo do baru, na 
rogu ulicy Nagórnej. W sklepiku obok ojciec kupował Wojtkowi mleczne kanoldy za 
dziesięć groszy i chłopiec przyklejał sobie do podniebienia od razu dwa, wodząc 
oczyma po „Murzynach”, którzy poobsiadali stoliki w barze. Było tu gwarno, 
wszyscy przekrzykiwali się, jakby dobrze nie słyszeli swoich słów. Za ladą stał 
uśmiechnięty zawsze pan Zalewski w brudnym fartuchu, a na ścianie za nim 
rozrzucał skrzydła do lotu biały orzeł z koroną. Ten orzeł wydawał się jeszcze 
bielszy, gdyż twarze i ubrania wszystkich gości tego lokalu były czarne jak 
sadze. 
Przy sieleckim szpitalu, obok starego, nie używanego od lat żurawia i dołu z 
gnojówką, w jaką zamieniła się Niegdysiejsza studnia, wyrósł zwalisty, niemal 
dwupiętrowy stóg słomy zebranej z pól okalających szpitalny ogród. Nikt tej 
słomy nie pilnował i można było z niej wspaniale zjeżdżać. 
Zebrali się tu od razu wszyscy. Byli Heniek i blady Edek. Byli Erna i Rudi z 
rowerem. Przywlókł się nawet na swoich chudych nóżkach Abramek. Zjeżdżał, 
piszcząc śmiesznie i trzymając oburącz swoje okulary, żeby mu nie spadły. Zabawa 
była fantastyczna i Wojtek sam już nie wiedział, ile razy wspiął się pod górę, 
by już po chwili mknąć w dół ku ziemi. 
Nie wiadomo, kto pierwszy wpadł na ten pomysł. Może Edek, a może Rudi. Dość że 
wszyscy uznali nagle, iż żuraw można by wykorzystać do wjazdów na szczyt 
słomianej góry. 
– Jasne. Tylko się chwycić i wjechać! – wrzeszcz Edek. 
– No. Jeden się chwyta belki. My się zapieramy, drugiego końca, i po wszystkim! 
– wtórował mu Heniek. 
– Trzeba ją będzie obciążyć kamieniami! – wykrzyknął Rudi i już po chwili 
wszyscy 
taszczyli kamienie i cegły. Robiło się coraz fajniej. Wojtek biegał jak inni. 
Dźwigał kamienie i układał je na belce. 
–
Dość, wystarczy! – zawołał Rudi. – Kto jedzie pierwszy? 
– 
Ja! – wykrzyknęła Erna. 
–
Dziewczyna? – Heniek tylko parsknął pogardliwie i już było jasne, że Erna nie 
pojedzie. 
–
Ja chcę! Ja! – nagle zaczęli wydzierać się wszyscy. 
–
Niech on jedzie! – Palec Rudiego skierował się w stronę Wojtka. – Nie boisz się? 
–
A niby czego? – Wojtek splunął i objął kłodę ramionami. Z drugiego końca 
przypadli już do niej wszyscy pozostali. 
– 
Kiedy podjedzie wysoko, skręcamy! Wtedy tylko puści belkę i już będzie na samej 
górze! – wykrzykiwał podniecony Heniek. – Ja dam sygnał! 
– Fertig! – powiedział Wojtek i pojechał w górę. 
Był coraz wyżej. Tuż w dole widział gnojówkę, a nieco dalej domy i pola. Budynek 
sądu objawił mu się nagle w całej okazałości. Wyglądał jak jeden z kolorowych 
zamków, które Wojtek oglądał w pismach ściągniętych z wozów papierni. 
–
Ale widać! O rany! – zapiał z podziwu, wznosząc się coraz wyżej. 
–
Skręcajcie! – wrzeszczał Heniek daleko w dole. – No, skręcajcie! 
Wojtek zrozumiał dopiero teraz, że aby on mógł się znaleźć nad samym stogiem, ci 
w dole musieliby wykręcić belkę i przenieść w ten sposób jej koniec, do którego 
przywarł całym ciałem, daleko w lewo. Coś nagle zadygotało i uczuł lęk. 
– Co jest? Trzymajcie! – krzyknął przerażony. Czuł wyraźnie, że kłoda dygocze 
coraz bardziej. 
Kamienie odpadły pierwsze. Piskliwy głosik Erny stał się sygnałem katastrofy. 
Kłoda podjechała do góry z tego końca, gdzie ją trzymali, a ciało Wojtka 
zachybotało na wysokościach. Spojrzał w dół i zobaczył, że wszyscy ciągną z 
całych sił. 
– Ajaj! – wykrzyknął Abramek i odpadł, ale zaraz podniósł się z ziemi i znów 
rzucił ofiarnie na kłodę. 
Wojtek zobaczył jeszcze, że ciała Heńka i Edka, uwieszone przy belce, 
podjeżdżają wysoko. On sam obniżał się z każdą chwilą. Rudi sięgnął po 
najbliższy kamień, na chwilę puszczając belkę. To był koniec. Kłoda zakołysała 
się gwałtownie i runęła w dół, a Wojtek, odpadłby od niej, zwalił się głową 
prosto w cuchnącą maź. 
Nie widział nic. Słyszał tylko głosy. Rudi ryczał ze śmiechu. Heniek coś 
wykrzykiwał. Erna płakała. Ktoś, nie wiedział kto, podał mu jakiś drąg, w ten 
sposób wygramolił się na brzeg. 
Lęk, który poczuł, kiedy wywrócił – jeszcze we Wnękowie – dzieżę z ciastem 
rozrobionym przez matkę, a żółta masa rozpełzła się po podłodze, ten lęk był 
niczym w porównaniu z przerażeniem, jakie ogarnęło go teraz. 
Przepełniała go odraza do własnego, śmierdzącego ciała. Rozpłakał się i nagle 
zrobiło mu się niedobrze. Zaczął wymiotować, stojąc na szeroko rozstawionych 
nogach. Kiedy dławiące skurcze ustąpiły, przetarł oczy. Początkowo myślał, że 
uciekli wszyscy i że został sam. Dopiero po chwili zobaczył tuż obok Abramka, a 
nieco dalej klęczącą Ernę, która przypatrywała mu się szeroko rozwartymi oczami. 
A więc tylko ci dwoje nie uciekli. 
– Musisz wleźć do rzeki – powiedziała dziewczynka. 
I właśnie w tym momencie zaczęły wyć syreny. Na świecie zrobiło się strasznie. 
Jękliwy chór wszystkich syren trwał nieprzerwanie. Dźwięk wibrował, zdawał się 
wypełniać każdy kawałeczek powietrza. Wojtek przetarł twarz garścią słomy, którą 
podała mu Erna. 
–
O, Renard buczy – powiedział Abramek. – Katastrofa na kopalni czy co? 
–
Wszystkie buczą – wtrąciła Erna. – Katastrofa nie może być wszędzie. 
Nasłuchiwali przez chwilę, a potem ruszyli w kierunku rzeki. Erna i Abramek szli 
w odległości paru kroków od pochlipującego bezradnie Wojtka. Później zaczęli 
biec. 
– Ale ty śmierdzisz! O, mamo! – powiedziała Erna i, wyprzedziwszy go, pobiegła 
pierwsza. 
Wojtek nie odpowiedział jej nawet. Był zbyt przerażony wszystkim, co się działo. 
Nie kończące się zawodzenie syren przyjął jako coś w rodzaju uzupełnienia 
własnej klęski. Prawie się nie zdziwił. Wydawało mu się to naturalne, że kiedy 
on wpadł w coś takiego, wszystkie kopalnie i fabryki zaczęły nagle wydawać 
sygnały alarmowe. 
W rzece zanurzył się w ubraniu i stał w niej długo, naśladując rękoma ruchy 
matki, gdy coś prała. Nie na wiele to się zdało. Kiedy wyszedł z wody, 
straszliwy fetor wisiał nad nim nieprzerwanie, przywołując stada much. Poza tym 
zrobiło mu się zimno. 
– Ale tata ci spuści lanie! – rzekł ze współczuciem Abramek, który szedł tuż za 
nim.Wycie syren przycichło, lecz zaraz ozwało się na nowo.Przed samym domem 
Wojtek zdecydował się na płacz. Buczał rozgłośnie, tym
swobodniej, że Erna i Abramek zostali daleko w tyle i tylko patrzyli w jego 
kierunku. 
–
Co się stało?! – Z domu wypadła matka. Miała przerażoną twarz.Zatrzymał się i 
zapłakał tak rozdzierająco, jak tylko potrafił.
– 
Co ci, synku? – matka podeszła jeszcze bliżej i nagle skrzywiła się ze wstrętem. 
– Gdzie 
ty byłeś? Matko Boska, co ja mam z tym chłopakiem! W tym momencie ukazał się 
ojciec. Szedł od strony ulicy. 
– No, patrz tylko! Spójrz, co on zrobił! – wykrzyknęła matka pod jego adresem. 
Wojtek zdziwił się, gdyż oczy ojca prześliznęły się po nim prawie obojętnie. 
Wyglądało to tak, jakby go w ogóle nie zauważył. Wyminął syna i wszedł do domu. 
–
Strajk! – powiedział jakoś bardzo wolno. – Wszyscy strajkują. 
–
Strajk? -– powtórzyła matka i ręce jej opadły wzdłuż ciała. – No i co będzie? 
– 
Praca – rzucił ojciec wciąż tym samym tonem i zmarszczył brwi. – Praca, ale 
trzeba 
będzie za nią zapłacić, drogo zapłacić. Innej drogi nie ma – mówił teraz do 
siebie. – Dzieci marnieją. Pieniędzy znikąd... Psiakrew! – krzyknął nagle, a 
stołek, kopnięty z rozmachem, prasnął o ścianę. 
Matka zrywała z Wojtka ubranie. 
– Będę śmierdział tak samo jak on – dodał jeszcze ojciec, zwracając głowę w 
stronę syna. Do kopalni poszedł już następnego dnia. 
* 
Działo się coś ważnego. Matka, odkąd tylko ojciec wyszedł z domu, jakby zaczęła 
nasłuchiwać. Ruchy jej rąk były niespokojne. 
Wszystko szło niby normalnym trybem. Ewka wydudliła swoją butelkę mleka. Wojtek 
dał obroku Siwkowi, a potem sam zjadł śniadanie, jeszcze później skoczył po 
ziemniaki do sklepiku na rogu. Lecz to wszystko – nawet to zamiatanie przez 
matkę całego obejścia, nawet śmieszne pogadywanie Ewki i zwykłe, żartobliwe 
słowa matki pod jej adresem – wszystko to było jakoś... odmienne. 
Około południa zjawił się pan Matuszczak. Wszedł, pozdrowił matkę i usiadł na 
ławie pod oknem. 
– 
Gdzie szef? – spytał, zapalając papierosa. Twarz jego była w mroku, lecz mimo to 
Wojtek zauważył badawcze spojrzenie, jakie rzucił na matkę. 
– Wyszedł gdzieś za pracą – odpowiedziała matka pochylona nad kołyską. 
– 
Dzisiaj? – Sąsiad prostował powoli swoją chorą nogę. – Renard obstawili, że aż 
granatowo się człowiekowi w oczach robi. Gdzie on tam znajdzie pracę? Kto chce 
dzisiaj co wozić?... 
–
Pojechał do Milowic – rzuciła matka. 
–
Do Milowic?! A po co? – wykrzyknął sąsiad. – Przecie Milowice też strajkują! 
–
My tam nie strajkujemy – rzekła matka. Jej ręce poprawiały poduszkę pod głową 
córki, choć – Wojtek widział wyraźnie – było to zupełnie niepotrzebne. 
Zapanowała cisza tak wielka, że dało się słyszeć bzyczenie much na szybach. Ewka 
zasnęła znowu. 
– 
To znaczy, że on... – odezwał się pan Matuszczak po chwili – to znaczy, że on do 
dyrekcji poszedł czy jak? 
– Nie wiem – matka stała bez ruchu. – Nic nie wiem... Panie sąsiedzie, jeść nie 
mamy co. 
– 
Pieroński, zapierunowany świat! – krzyknął nagle przybysz, a jego gruby głos 
zadudnił aż pod sufitem. – A co to jest? – Wskazał na ziemniaki przyniesione ze 
sklepu przez Wojtka. 
–
Nie jedzenie? 
– 
Jak długo tak można? Już drugi tydzień kartoflanka bez okrasy, placki na blasze, 
cebula... – Matka pociągnęła nosem i nagle zaczęła płakać. – Na chleb już nie 
ma. Cukru dzieci nie widziały miesiąc. Nafta nam wyszła... 
– 
A jak inni żyją? A wyście jak na wsi żyli? Inaczej?! – Murarz wstał i zaczął 
chodzić z rękami w kieszeniach spodni po izbie. – Myślicie, że tylko wy jedni? 
Wam się wydaje, że cały naród je kiełbasę i popija herbatą z cytryną? 
Jego drobna sylwetka wydała się naraz Wojtkowi dużo większa. Głowa sięgała 
górnej framugi drzwi, „Czary jakieś czy co?” – pomyślał kuląc się ze strachu. 
– Wy myślicie, że jak tylko wasz dostanie robotę, to już dobrze! Kłopoty się 
skończyły – ciągnął stary murarz. – Ale komu on pracę zabierze, tym się nie 
turbujecie, co? Kto przez was pójdzie z torbami, to was nie interesuje! Ważne 
jest, żeby tylko zarobił te marne grosze, choćby nie wiem jak! Choćby miał za 
nie całować po rękach panów dyrektorów, myć ich wychodki, ścierać kurze spod 
opasłych dyrektorskich tyłków! 
– On tam wychodków myć nie będzie! – Matka otarła oczy i też się wyprostowała. 
– 
Nie?! – Drobna twarz pana Matuszczaka wykrzywiła się ni to w uśmiechu, ni w 
grymasie. – A co mu dadzą robić innego? 
– Za górnika chce iść – rzekła matka, poprawiając coś nerwowo na stole. 
– 
Chryste Panie! Nic nie rozumiecie! Przecie za łamistrajka jest! A to tak, jakby 
się sam oddał w niewolę. Nawet mi nie przyszło do głowy, że on do czegoś takiego 
jest zdolny! Mówiłem mu ze sto razy: konia sprzedać, bo tylko żre i nie zarabia 
nawet na siebie. Sprzedać i czekać! 
– Na co? – Matka wzięła na ręce Ewkę, która obudziła się i zaczęła płakać. – Na 
śmierć?! 
Od chwili kiedy pan Matuszczak wspomniał o sprzedaży Siwka, Wojtek zaczął 
słuchać jeszcze uważniej, Czuł, że jakiś potworny lęk ściska mu serce. 
– 
Nie tak łatwo umierać. Jak był kryzys, to my wszyscy żyli na magistrackiej 
chlapzupce, ale jeden za drugiego w ogień by wskoczył, no i przeszło. 
– 
Mój tam za nikogo w ogień nie wskoczy – rzekła matka twardo. – Nie po to my tu 
przyjechali. 
– 
Kobieto... – Pan Matuszczak drżącymi palcami zapalał nowego papierosa. – 
Kobieto... Zrozumcie, kurcyfiks, że jak nie będziemy działać razem, to nic z 
tego nie będzie! Zjedzą nas! Wykończą! 
–
Miałam iść z Wojtkiem do Birnbauma – rzekła nagle matka. – Butów chłopak nie ma. 
– 
Ano idźcie, idźcie! Kłaniajcie się wszystkim dookoła. Ale jak wasz dostanie 
pracę teraz, 
we strajk, to z nami koniec! – Ostatnie słowo rzucił już z dworu. Wyszli oboje z 
matką tuż za nim. 
– A jak Ewka będzie płakać? – spytał Wojtek, odprowadzając wzrokiem murarza. 
Pan Matuszczak szedł bardzo szybko w stronę mostu. Widać nie wracał do domu, 
tylko wybrał się gdzieś dalej. 
– Niech ta płacze – odparła matka. 
Była to odpowiedź tak niezwykła, że Wojtek nie zapytał już o sprzedaż Siwka. 
Szli oboje w milczeniu wzdłuż muru z szarych cegieł, który oddzielał papiernię 
od ulicy. Dopiero teraz chłopiec zauważył, że czarny komin dymił ledwo, ledwo. 
„Dymu mu zabrakło czy co?” – pomyślał zdumiony. 
–
Mamo, co to jest strajk? – spytał oglądając się raz jeszcze. 
–
Daj mi spokój. 
Matka przeszła jeszcze parę kroków i przystanęła oparta o mur. Jej zawsze 
czerwone wargi były prawie białe i rozchylone łapały powietrze. 
– Mamo – powiedział Wojtek niezbyt głośno. Bał się teraz o nią bardziej niż o 
konia. 
– Już... – uśmiechnęła się z trudem, spoglądając w dół na syna. – Już zaraz. 
Tylko... troszkę postoję. 
–
Mamo, dlaczego ty nigdy nic nie jesz? 
–
Jem, syneczku, jem. Jak nikt nie patrzy, to się tak opycham, że... ledwo chodzę. 
Coś twardego wyrosło mu naraz w gardle, jak zawsze kiedy zbierało mu się na 
płacz. Opanował łzy. Po chwili tak długiej, że chyba nie miała końca, matka 
westchnęła głęboko i ujęła znowu jego dłoń. Ruszyli. 
* 
Ojciec Abramka też nosił okulary. Dwa szkiełka otoczone srebrnymi drucikami 
siedziały na jego dużym nosie. Na głowie miał małą czapeczkę z połyskującego 
materiału. Kiedy weszli, zajęty był wbijaniem w trzymany między kolanami but 
ostrych drewienek, podobnych do krótkich zaostrzonych zapałek. W warsztacie – 
leżącym niżej niż chodnik – pachniało smażoną rybą. Zapach ten poczuli oboje z 
matką już na ulicy. 
Wojtek przyglądał się długo dzwonkowi na drzwiach który zadźwięczał, gdy weszli, 
tak samo jak ministranckie dzwoneczki we wnękowskim kościele, w czasie 
podniesienia. Podszedł do drzwi i jeszcze raz je otworzył. Dzwonek odezwał się 
znowu. 
– 
Jak to dziecko, proszę pani. Jak to dziecko – skwitował szewc uwagę matki 
rzuconą do Wojtka. 
Podniósł głowę i chłopiec zobaczył, że jego oczy powiększone były przez szkła, 
podobnie jak oczy Abramka. 
– 
Gdzie Abramek? – spytał, podchodząc do niskiego stolika, zawalonego masą 
dziwnych przedmiotów potrzebnych zapewne do reperacji butów. „Przydałby mi się 
taki młotek z rozszerzanym końcem, gwoździe i te ostre zapałki” – pomyślał. 
– 
Gdzie ma być? On zawsze znajdzie sobie jakieś miejsce, żeby w nim być. Długo 
być. Przeważnie to za długo – roześmiał się pan Birnbaum. Przez moment był 
zupełnie taki sam jak Abramek, tylko starszy. 
–
Przyszliśmy zobaczyć te buty – odezwała się matka. 
–
Już, zaraz, w trymiga. 
Szewc sięgnął ręką i postawił buty na stoliku przed sobą. Jakaś kobieta w 
czarnej sukni stanęła w drzwiach. 
– 
To jest moja żona – powiedział pan Birnbaum. – A to jest pani... – zawahał się 
na moment – rolnikowa... Gospodarzowa – poprawił się z wyraźną ulgą. 
–
Jaka ja tam gospodarzowa? – uśmiechnęła się matka, podając rękę żonie szewca. 
– 
Koń jest. Znaczy gospodarstwo też jest. – Ojciec Abramka podsunął buty przed 
Wojtka. 
–
No jak, podobają się? 
– Nie – powiedział chłopiec i spojrzał na matkę.Buty wydały mu się okropnie 
brzydkie. Miały grube zelówki i ciemne łaty naszyte z boku.
– 
Co to znaczy: nie? Ja się pytam, co to znaczy: nie? Abrarnek chodził w nich 
tylko jeden rok. I jak chodził, do bożnicy i z powrotem! – wykrzyknął szewc. – 
Na ulicy to on w ogóle w nich nie był. 
Zdjął teraz okulary i przetarł czerwone powieki. 
– 
Ile kosztują? – Matka wzięła do ręki jeden z butów i oglądała go uważnie. 
–
One prawie nic nie kosztują! Są za darmo. Zupełnie za darmo! 
–
Jak to? – Matka spojrzała na szewca, w chwili gdy ten zakładał na powrót swoje 
okulary. 
– No, bo czy jeden złoty to jest pieniądz? To nie jest pieniądz! – Powiększone 
okularami oczy przeniosły się na Wojtka. – Niech chłopak przymierzy! Co tu 
mówić, kiedy nie wiadomo, czy są dobre. 
– Włóż je – powiedziała matka i Wojtek zaczął wpychać stopy w twarde buciory. 
Przyklęknął i dopomógł sobie dłońmi. Potem podniósł się i stał bezradnie, 
wysokie cholewki majdały mu się wokół chudych łydek. 
–
Za duże – powiedział. 
–
Za duże? Są gites. Absolutnie gites! A jak za duże, to jeszcze lepiej! 
Szewc przyklęknął. Jego drobne ręce przewlekały sznurowadła przez dziurki. Potem 
podniósł się i znowu przycupnął na swoim stołku. 
–
Niech pani siądzie – wtrąciła kobieta w czarnej sukni, podając krzesło. 
–
Dziękuję – matka usiadła. – Więc jak ci jest? 
–
Jak ma być? – wykrzyknął ojciec Abramka. – W sam raz, prawda? W sam raz! 
–
W sam raz – powtórzył Wojtek oszołomiony. 
Zdecydował się podejść w butach do drzwi. Kiedy zawracał, okręcił się na 
obcasie. Wydało mu się to zabawne. 
– 
Kawaler się śmieje! Znaczy, but leży, jak ulał! – Szewc znowu przed nim 
przyklęknął. Przeciągnął po butaeh czerwoną, flanelową szmatą. 
– Ale nie mam teraz pieniędzy – odezwała się matka. 

– 
Kto tu co powiedział o pieniądzach? – Pan Birnbaum spojrzał ze szczerym 
zdumieniem na swoich klientów. – Czy ja się coś zapytywałem o pieniądze?! Jak 
pani będzie miała pieniądze, to pani zapłaci. Ja jeszcze obniżę! 
Dziewięćdziesiąt groszy, dobrze będzie? 
– Dobrze. – Matka opuściła głowę. 
– 
Pani mąż strajkuje? – spytała matka Abramka. – Bo teraz świat zwariował. Tylko 
strajki, aresztowania, armaty... 
– 
Ty się nie wtrącaj! – zabrał głos pan Birnbaum. – Lepiej byś poczęstowała 
klientów herbatą! 
–
Nie, dziękuję – powiedziała szybko matka. – Zostawiłam dziecko i... 
–
Dziecko poczeka. Ma całe życie na czekanie! 
Wojtek pił gorącą herbatę, zagryzając ciastem. W ustach robiła mu się z tego 
ciepła, słodka masa. Matka jadła także. Wyglądała już lepiej. Jej usta były 
znowu czerwone. 
* 
Wracali nie mówiąc ani słowa. Dopiero po chwili dotarł do Wojtka jakiś nowy 
dźwięk. Rozejrzał się zdumiony. Stukot zdawał się iść razem z nimi wzdłuż 
fabrycznego muru. Nie od razu zrozumiał, że słyszy własne stąpnięcia. Spojrzał 
na buty, które tupały tak głośno na płytach chodnika. „Idę jak żołnierz” – 
pomyślał i teraz naprawdę opanowała go radość. 
Kiedy byli już bardzo blisko domu, drzwi sionki otworzyły się i wypadł z nich 
Czesiek. 
– 
Gdzie wy się włóczycie?! Na Milowicach biją tych, co przyszli do pracy, to 
pomyślałem sobie... – wykrzyknął biegnąc im na spotkanie. 
– 
Jezus, Maria! – Matka nie pozwoliła mu dokończyć wybiegła do izby i porwała Ewkę 
w ramiona. Za chwile położyła dziecko na powrót do kołyski i narzuciła na głowę 
chustkę. Ręce jej nerwowymi ruchami otulały wokół szyi kraciastą materię, jakby 
nagle zrobiło się jej bardzo zimno. 
– 
Siedź przy małej i nie ruszaj się ani na krok! – powiedziała do Wojtka. – 
Rozumiesz? Ani na krok! 
–
Rozumiem – szepnął chłopiec. Jego zadowolenie z butów nagle zmalało. Odprowadził 
wzrokiem Cześka i matkę, dopóki nie zniknęli za rogiem. Później zbliżył się do 
kołyski i kolebał ją bardzo długo. Jak długo, nie wiedział sam. 
Krzyki ozwały się niespodziewanie. Poderwał się i podbiegł do okna. Nie widział 
nic. Otworzył drzwi i wyjrzał. Czyjś ostry głos przeciął ciszę i natychmiast 
odpowiedział mu wrzask tłumu. „To przy bramie papierni” – uprzytomnił sobie. 
Czuł podniecenie. Zawrócił do izby i dał Ewce smoczek, jak zawsze robiła matka, 
kiedy musiała gdzieś wyjść. Drżał. Poprawił sznurowadło przy lewym bucie, potem 
przy prawym. Szum wielkiej, ludzkiej gromady narastał. Był coraz mocniejszy. 
Wyszedł przed dom i stał chwilę, z dłonią zwiniętą przy uchu. Słyszał wyraźnie 
ten sam pojedynczy, mocny głos. Głos ten wznosił się i opadał jak fala. 
Wrócił do izby. Ewka spała. Zaczaił się i zabił packą brzęczącą muchę, potem 
następną, potem jeszcze inne. Pomogło to tylko na chwilę. Chciał, musiał 
widzieć. Wybiegł z izby ponownie i wspiął się po drabinie wiodącej na strych, 
ale drzewa przy ulicy zasłaniały wszystko. 
W izbie nie zmieniło się nic i to wydało mu się właśnie najbardziej niepokojące. 
Machinalnym, bezwiednym ruchem wsunął w kieszeń spodni swój zardzewiały 
scyzoryk. „Dam Ewce mleka i pobiegnę tam, choćby nie wiem co!” – postanowił 
naraz, a coś zimnego przebiegło mu po plecach. Najpierw zapalił lampę, w której 
bulgotała jeszcze na dnie nafta. Kiedy garnek trzymany nad wylotem klosza był 
już ciepły, włożył do mleka palec. Mieszanka też się podgrzała. Upił jej trochę 
i przelał resztę do butelki. Rozchylił usteczka śpiącej siostry palcami i wsunął 
w nie smoczek. Piła. Wkrótce w butelce nie zostało już nic. Wybiegł przed dom, 
ale zaraz zawrócił i zdmuchnął płomień lampy. Teraz wszystko było w porządku. 
Tłum stojący przed wysoką, uchyloną bramą był ogromny. Kilku mężczyzn w 
roboczych ubraniach szamotało się z tymi, którzy ich otaczali. Wyglądało to tak, 
jakby za wszelką cenę starali się uciec, tłum ich jednak nie wypuszczał. Unosiły 
się nad nimi pięści i kije. 
Młody chłopak w podartej, roboczej bluzie raptownym zwodem całego ciała wyrwał 
się otaczającym go ludziom. Trzech mężczyzn puściło się pędem za nim. 
– Bić! Bić łamistrajka! – wrzeszczał starzec z rozwianymi, siwymi włosami, który 
także biegł za uciekinierem, wymachując sękatą laską. 
Wojtek cofnął się nieco i zobaczył, że na spotkanie trzem goniącym wypadł 
policjant z psem. Tamci dopadli właśnie młodzika i wszyscy razem zwalili się na 
chodnik tuż pod fabrycznym murem. 
– Stać! Stać! Puścić go! – wrzeszczał policjant, biegnąc ciężko w ich kierunku. 
Zatrzymał się i jego ręka zbliżyła się do szyi wilczura. Wojtek – osłupiały ze 
zdumienia – zobaczył, że wielki pies dopadł kotłujących się pod murem, ci zaś 
uciekają przed nim w różne strony. „Mieć takiego psa! – zamarzył nagle chłopiec. 
– Wtedy wszyscy by się mnie bali!” 
– Bandyta! – krzyczała jakaś kobieta, biegnąc w stronę policjanta. 
Zaraz dołączyły się do niej inne. Chude, pokraczne, z rozwartymi ustami – 
podejmowały z ziemi kamienie i rzucały. Pan policjant —z rewolwerem i 
błyszczącymi guzikami – zawrócił nagle i zaczął uciekać pod murem. Tuż przed nim 
biegł jego pies. 
Wojtek odwrócił głowę i zobaczył, że kobiety, które rzucały kamieniami, śmieją 
się. 
–
Przyjdź tu jeszcze raz, to zobaczysz! – Jedna z nich w czerwonej chustce na 
głowie, ujęła się pod boki. Inna, o szarej twarzy, dyszała ciężko i widać było, 
że nie jest w stanie wypowiedzieć ani słowa. Chłopak, który uciekł, wyszedł z 
krzaków. Miał zakrwawioną twarz. Kulał. 
– 
Łamistrajk! – biegły za nim głosy kobiet, a czarna, wyglądająca na Cygankę, 
dopadła go znowu. 
–
Masz dość, draniu?! Zarobiłeś?! – krzyczała, wymachując rękami. 
–
Pies mnie pogryzł! – Młody, powłócząc nogą, szedł przed siebie. 
–
Dobrze ci tak! – wrzeszczała czarna. – Zapachniał ci łatwy chleb, co?! No to 
teraz wiesz! 
– 
Teraz wiem. – Chłopak zatrzymał się, poprawił majdającą się, rozdartą nogawkę 
spodni. 
–
Niech cały świat szlag trafi! – rzucił przez zęby. 
Przygładził zmierzwione włosy i powlókł się w stronę ogródków działkowych. 
Kobiety odprowadzały go wzrokiem, nie mówiąc ani słowa. Tłum wypuścił już 
pozostałych. Przemykali teraz chyłkiem pod murem, podobni w swych roboczych, 
poszarpanych ubraniach do jakichś zjaw, a nie ludzi. 
Wojtka ogarnął taki lęk, że omal nie uciekł razem z nimi. Przemógł się. Mówił 
teraz robotnik z głębokimi bruzdami na policzkach. Stał na jakimś podwyższeniu. 
Chłopiec słyszał słowa odbijane echem od muru papierni. 
– 
...I w strajku nasza jedyna nadzieja! – Przemawiający rozłożył ramiona. 
Wyglądało to tak, jakby obejmował nimi wszystkich. – Chcemy żyć jak ludzie! 
– Pracy i chleba! – wykrzykiwał tłum. 
– 
Chleba naszego powszedniego... – usłyszał nagle Wojtek tuż obok siebie. 
Spojrzał. Na ziemi klęczała kobieta i modliła się, spoglądając w niebo. Miała 
starą wyschniętą twarz. 
Zawrócił i pobiegł w stronę domu, właśnie wtedy gdy z ciężarówki, która 
zatrzymała się opodal, zaczęli wyskakiwać na ziemię rośli policjanci. Wszyscy 
mieli wysokie, wyglansowane buty. Przystanął i zerknął na własne. Przy tamtych – 
połyskujących i wspaniałych – przedstawiały się bardzo mizernie. Poczuł nagle 
niechęć do siebie samego i do wszystkich tych nędznie wyglądających ludzi, 
którzy na widok policjantów cofnęli się do fabrycznej bramy. Krzyczeli teraz, a 
w stronę ludzi w mundurach posypały się kamienie. 
Nagle zapadła cisza i Wojtek zdecydował, że jeszcze tylko zobaczy to, co się 
teraz stanie. 
Nie działo się nic, jeśli nie liczyć tego, że jeden z policjantów podszedł 
bardzo blisko do tłumu. W swoim granatowym uniformie wyglądał naprawdę 
wspaniale. „Nic się nie boi” – pomyślał chłopiec z podziwem. 
– Rozejść się! – huknął ogromnie głośno policjant. 
Odpowiedziały znów krzyki i nikt się nie poruszy. Pozostali policjanci także 
podeszli trochę bliżej. Nieśli przed sobą wyprostowane karabiny. 
– Jeśli się nie rozejdziecie... – zaczął tamten policjant, podnosząc się na 
palcach. Wyglądało to bardzo elegancko. 
Nie pozwolili mu skończyć. Głos utonął w krzyku. Policjant nie przestraszył się 
wcale. Machnął ramieniem i reszta ludzi w mundurach znów zaczęła przybliżać się 
krok za krokiem. 
Ktoś ze stojących przy wejściu do papierni wykrzyknął jakieś słowa. Jego okrzyk 
podchwycili inni. Wojtek pojął dopiero po chwili, że to jest śpiew. Nigdy dotąd 
nie słyszał takiej piosenki ani tylu głosów podejmujących ją jednocześnie. 
Dźwięk pieśni potężniał, brzmiał coraz to donośniej. 
Kiedy tłum dośpiewał ją do słów: Bój to będzie ostatni, policjanci podnieśli 
swoje karabiny i wycelowali w niebo. Błysnęło, huk zagłuszył na moment wszystko. 
Niektórzy ze stojących pod bramą zaczęli teraz uciekać. Rzucili się za nimi 
policjanci, którzy wysiedli z jeszcze innej ciężarówki. 
– Synek, idź do domu! – powiedział ktoś bardzo blisko. I zobaczył, że stara, 
która modliła się przed chwilą, spogląda na niego załzawionymi oczyma. 
– Nie! – wykrzyknął i postąpił krok do przodu. 
Policjanci zwyciężali. Ludzi pod bramą było coraz mniej. Wojtek poczuł szaloną 
odwagę i zrobił jeszcze krok. „Będę policjantem – postanowił w myślach. – Będę 
miał psa i wspaniały mundur z błyszczącymi guzikami”. 
* 
W domu nic się nie zmieniło. Ewka wciąż jeszcze spała, a nowe muchy, które skądś 
przyleciały, bzyczały na szybie. Wziął packę ze stołu i począł przybliżać się do 
nich równym, policyjnym krokiem. Przyszło mu do głowy, że mógłby właściwie 
opowiedzieć rodzicom to wszystko, co widział. Musiałby tylko wymyślić jakiś 
powód, dla któregoś znalazł się na ulicy. Na przykład... że zawołał go Heniek. 
Tak, zawołał go Heniek, a on na chwilkę wyszedł i wtedy to zobaczył. 
* 
Słaniającego się ojca wprowadzili do domu Czesiek z panem Matuszczakiem. Wojtek 
prawie nie poznał ojcowskiej twarzy. Pokrywały ją sińce. Oczu nie było widać. 
– 
I po cóż ci to było? Po co? – mówił pan Matuszek kładąc ojca na łóżko. – 
Dostałeś i od jednych, i od drugich. 
– Ale im dałem, nie? – odpychał ojciec jego ręce. 
– 
Człowieku, zrozum, że jak wszyscy razem, to damy radę. – Czesiek namoczył 
ręcznik i zbliżył do ojca twarzy. – A jak sam, to nic nie zrobisz. 
–
No i coście zrobili?! – krzyknął ojciec i spróbował się podnieść.Nie dał rady. 
Jęknął tylko głucho opadł znowu na łóżko.
–
Kto tatę zbił? – spytał Wojtek. 

Czuł, że coś się w nim przewraca, coś wali. Ojciec – najsilniejszy, 
najmądrzejszy ze wszystkich – mógł zostać pokonany jedynie przez jakieś 
nadprzyrodzone siły. 
– Kto? – parsknął Czesiek. – Powiedzieć mu? 
Pochylony teraz głęboko nad łóżkiem – spoglądał na ręcznik, którym przykryta 
była twarz leżącego. 
– Nie mów! – powiedział pan Matuszczak. 
– 
Wiem, tato był... łamistrajk. Ale ja tatę... obronię – powiedział wolno Wojtek, 
ostatkiem sił opanowywał łzy. – Ja... ja będę... – wyrzucał przez ściągnięte 
skurczem wargi – ja będę... 
– 
No, czym ty będziesz? – uśmiechnął się murarz zapalając papierosa. Zsunął 
ręcznik z brody ojca i wetknął dymiący papieros w jego wzdęte wargi. Oczu i nosa 
dalej nie było widać. – Czym ty będziesz? 
– Ja będę... policjantem. 
– 
Ty draniu! Huncfocie! – Wojtek uczuł, że potężne ramiona wywracają go twarzą ku 
ziemi. 
Lecz uderzenie nie nastąpiło. Te same ramiona postawiły go na powrót. Spojrzał i 
zdumiał się, a było to w tym szalonym dniu jego zdumienie ostatnie. Czesiek i 
pan Matuszczak wyglądali oknem. A ojciec siedzący na łóżku z twarzą ukrytą w 
dłoniach, jego ojciec, który nie bał się niczego i który zawsze wiedział, co 
robić – płakał. 
VII 
Liście zamieniły się w samoloty. Nie stało się to od razu. Najpierw, 
niedostrzegalnie dla nikogo, zaczęły zmieniać kolor. Potem kiedy były już żółte, 
brązowe lub czerwonawe – zwiotczały na gałęziach drzew i poczęły okręcać się 
bezwolnie na wietrze, jak gdyby odeszła je cała moc. Dopiero później wiatr 
zaczął robić z nimi, co chciał, i całe ich chmury wzbijały się wysoko w niebo. 
Wojtek spędzał teraz dużo czasu, siedząc na wciąż jeszcze nie naprawionym murze 
parku Lamprechta. 
Niektóre z liści dawały się unosić podmuchom wiatru bezwolnie i te szybowały 
gdzieś na ogromnych wysokościach. Odprowadzał je wzrokiem, dopóki nie zniknęły w 
oddali. Inne, buńczuczne i swawolne, nie poddawały się i walczyły. Z tymi zimne 
podmuchy obchodziły się okrutnie. Gdy bite, tłamszone, poniewierane, to znów 
podwiewane ku górze – decydowały się wreszcie opaść ku ziemi, by osiąść na 
którejś z parkowych alejek, chłopiec czuł coś w rodzaju ulgi. 
Okres kasztanów minął już i zupełnie teraz nie rozumiał, dlaczego nie tak dawno 
temu rzucał się jak szalony razem z innymi chłopakami na poszukiwanie brązowych 
kulek sypiących się z drzew. 
Najprzyjemniejsze było wydobywanie kasztana z jego zielonego, kolczastego 
pancerza. On, Erna i Abramek wyłuskali tak wielką ilość, i to w dodatku tych 
największych, z dużymi, jaśniejszymi tarczami, że zupełnie nie wiedzieli, co z 
nimi zrobić. Mieli więcej czasu na szukanie niż inni, gdyż nie chodzili jeszcze 
do szkoły. 
Szkoła... Wojtek bał się jej, lecz i marzył zarazem o niej nieustannie. Nie 
chodził już teraz pod ogrodzenie „ćwiczeniówki”. Od tego dnia, kiedy 
niespodziewanie znalazł w nim dziurę tuż przy ziemi... 
Sam nie wiedział, co go skusiło, żeby tym otworem przeczołgać się na drugą 
stronę. Właśnie wrzaskliwa gromada stała naprzeciwko wysokiego blondynka, który 
krzyczał na cały głos: 
– Boicie się czarnego luda?! 
– Nieeee – odpowiedział mu wrzask tych, którzy zatrzymali się po drugiej stronie 
czerwonej płaszczyzny. I zaraz potem zaczęli biec w stronę blondynka. 
Wojtek zagapił się dokumentnie. W tej gonitwie „czarny lud” wyłapał bardzo wielu 
spośród tych, którzy się go „nie bali”. Najłatwiej dawały się chwytać 
dziewczyny. Wojtek z pogardą obserwował, jak piszcząc biegały bez sensu po całym 
boisku, zamiast gnać co sił w nogach w kierunku jego przeciwległego, 
bezpiecznego krańca. Nie zdawał sobie sprawy, kiedy sam włączył się w to 
szaleństwo. W ciągu iluś tam minut, nie rozpoznany przez nikogo, biegał wśród 
innych, wrzeszczał, śmiał się, łapał lub nie pozwalał się złapać. Gdy zabrzmiał 
dzwonek, znalazł się nagle przed jakimś młodym panem w szarym ubraniu, który 
trzymał go mocno za ramię i nie pozwalał uciec. Ten młody pan pojawił się nie 
wiadomo skąd. 
– Kto ty jesteś? Ja się nazywasz? 
Jego głos brzmiał łagodnie, lecz Wojtek był zbyt przerażony, aby zdobyć się na 
odpowiedź. Opuściwszy głowę, spoglądał na swoje zakurzone buty. 
– 
On się nazywa Wojtek i mieszka na Legionów! – usłyszał głos Marka Kramera spod 
dwunastego. 
– 
Dobrze. Idźcie do klasy! Już po przerwie – wykrzyknął młody pan, wciąż nie 
zwalniając swego uścisku, który nie był zbyt silny, ale jakiś taki, że Wojtek 
nie potrafił się z niego żadną miarą uwolnić. 
–
Chcesz chodzić do szkoły? – spytał młody pan, kiedy zostali sami.Zdecydował się 
kiwnąć głową twierdząco.
–
A ile masz lat? 
–
Siódmy mi idzie – wykrztusił Wojtek i spojrzał w górę. Młody pan się uśmiechnął. 
–
No, to wkrótce się zobaczymy. – Ręka zwolniła uścisk. 
– 
Ja już umiem czytać – rzekł nagle Wojtek. Mam takie kolorowe gazety z 
fotografiami i czyta: Hitler, Mussolini, minister Beck... 
– Tak? To świetnie! – Młody pan zaczął wolniutko iść w kierunku czerwonego 
budynku. – Policz do dziesięciu! 
– 
Raz, dwa, trzy, cztery... – zaczął Wojtek i nagle przerwał. Uprzytomnił sobie 
bowiem, że i on idzie wolno razem z nieznajomym panem. Drzwi wiodące do wnętrza 
szkoły były już bardzo blisko. Przestraszył się i stanął. 
–
No, to chodź do nas, do klasy. Zobaczysz, jak wygląda lekcja. 
–
Nie – chłopiec cofnął się. 
–
Jak chcesz. Pojutrze idziemy do kina. Mógłbyś iść z nami. 
–
Do kina? – Czuł, że jeszcze chwila, a zdecyduje się na coś nieodwracalnego. 
–
Grają „Królewnę Śnieżkę”. Dostaniesz bilet. No, to co, idziesz? 
Pan odwrócił się. Dawał teraz komuś, kto wyglądał oknem, jakieś znaki. Wojtek 
zaniepokoił się. 
– Nie – zdecydował, lecz mimo to postąpił jeszcze jeden krok do przodu. 
– 
Może jednak? – Młody pan spojrzał na zegarek. Znowu się uśmiechnął. – Muszę już 
iść. Mam lekcję. Jakbyś miał kiedyś ochotę, to wpadnij. Jestem nauczycielem. 
Nazywam się Lewiński. 
– 
Ja też – Wojtek wytrzeszczył oczy. Wydawało mu się to niepojęte, aby ktoś 
nazywał się tak samo jak on. 
–
Niemożliwe!– nauczyciel roześmiał się. – A skąd ty jesteś, z Sandomierza? 
–
Nie. Z Wnękowa. 
–
Gdzie to jest? 
– 
Daleko. – Wojtek uczuł wypełniającą go niemoc. Zupełnie nie wiedział, jak 
określić, gdzie jest Wnękowo. Dodał jeszcze: – Tam jest Ptakowy las i rzeka, 
która się nazywa Zębatka... – Tak naprawdę to chciałby powiedzieć temu 
nieznajomemu panu masę innych rzeczy, ale nie śmiał. 

– 
Słuchaj – ręka pana nauczyciela dotknęła jego ramienia raz jeszcze. – Jeśli ja 
jestem Lewiński i ty. jesteś Lewiński, to musimy się trzymać razem, prawda? Bądź 
tu, przed szkołą, pojutrze o dwunastej. Będę miał dla ciebie bilet na poranek, 
zgoda? I jeszcze jedno: zapytaj o pozwolenie rodziców. Co robi twój ojciec? 
– Robi na kopalni – skłamał Wojtek raz jeszcze. 
–
Mówi się: pracuje. Aha, jest górnikiem. Więc zapytaj i przychodź, rozumiesz? 
Muszę już iść, bo mi rozniosą klasę. Do widzenia. 

– Do widzenia – odpowiedział chłopiec. 
Nauczyciel odwrócił się, kiedy był już przy samych drzwiach, i pomachał ręką. 
Wojtek uniósł swoją i też zrobił nią podobny ruch. Wtedy młody pan zawołał: 
– A wyjść możesz tędy, drzwiami! – i zniknął. 
„Wyjdę, tak jak wszedłem” – postanowił Wojtek, lecz coś, zupełnie nie wiadomo 
co, sprawiło, iż przybliżył się do drzwi, w których zniknął nauczyciel. Nim 
wszedł, rozejrzał się uważnie. Nikt na niego nie patrzył. Szkolny korytarz 
zdawał się nie mieć końca. Jego podłoga była z białych, połyskujących płytek. Na 
ścianach wisiały kolorowe obrazy. Spoza najbliższych drzwi płynęły głosy: 
Na marchewki imieniny Zeszły się wszystkie jarzyny... 
Drzwi wiodące na ulicę znajdowały się naprzeciwko. Zbiegł z niewysokich schodów. 
– Tędy, prosto! – powiedział jakiś głos i teraz dopiero chłopiec uprzytomnił 
sobie, że przez cały czas patrzył na niego siwy człowiek z krzaczastymi brwiami 
który siedział pod błyszczącym dzwonkiem, tuż obok drzwi. 
Na ulicy wszystko działo się jak zwykle. Chudeusz ostrzący noże uderzał w 
kawałek żelaza, które przy każdym ruchu jego ręki wydawało wibrujący, metaliczny 
dźwięk. Maszyna ostrzyciela była zrobiona z rowerowego koła i z całej masy 
małych deseczek. Wojtek przystanął i gapił się przez chwilę na snopy iskier 
wypadające z tego miejsca, gdzie ostrzony nóż dotykał wibrującej kamiennej 
tarczy. Potem – pogrążony w marzeniach – ruszył przed siebie. 
Myślał o całej masie rzeczy: o dziwnym panu nauczycielu z dobrymi niebieskimi 
oczyma, który też nazywał się Lewiński, o szkole i – oczywiście – o pójściu do 
kina. 
O tym kinie opowiadała mu kiedyś Erna, lecz wtedy skłamał, że był już tam wiele 
razy, i dziewczynka nie rozwodziła się zbytnio. Zupełnie nie pojmował, dlaczego 
kłamać musiał ostatnio tak często, lecz tu, w Sosnowcu, kłamstwa były jakoś 
potrzebne. Na przykład kiedy Heniek opowiadał bez końca chłopakom o jakimś 
Bajanie albo o Żwirce i Wigurze, którzy przelecieli w swoim samolocie gdzieś 
bardzo daleko, wystarczyło tylko powiedzieć, że w Ptakowym lesie były żmije i 
sarny albo że w czasie manewrów pod ich domem strzelała prawdziwa armata, a już 
zaraz Heniek przerywał swoją opowieść i wybałuszywszy oczy, zaczynał zadawać 
pytania. 
Liść większy niż inne podleciał niezmiernie wysoko i już po chwili stał się 
jedynie małym punkcikiem poruszającym się tuż pod szarymi obłokami. Wojtek 
położył się na murze, by lepiej widzieć. Wiatr uniósł drobinkę jeszcze wyżej. 
„Może doleci do Pana Boga?– pomyślał. 
– Doleci i usiądzie mu na brodzie, a Pan Bóg się zdziwi i strząśnie liść ręką. 
Ale co się wtedy z liściem stanie? Jeśli będzie już w niebie, to przecież na 
ziemię nie wróci, a w piekle by się zaraz spalił... Zostanie w niebie i 
aniołowie zrobią sobie z niego zabawkę” – doszedł do wniosku po chwili namysłu. 
Pan Bóg i aniołowie też się odmienili. Tu, w sieleckim kościele, byli o wiele 
więksi, lecz mniej kolorowi niż we Wnękowie. Kazania były tu o wiele dłuższe, a 
ksiądz grzmiał potężnym głosem zupełnie niepodobnym do głosu księdza Nieszporka, 
który przemawiał miękko, dobrotliwie i tak cicho, że Wojtek od razu zasypiał i 
chociaż stał z otwartymi oczyma w tłumie ludzi, to przecież z tego, co mówił 
ksiądz, nie rozumiał ani słowa. 
W ogóle tu, w Sosnowcu, wszystko było okazalsze. Nawet wydarzenia. No, bo czy we 
Wnękowie zdarzyło się kiedyś naraz tak wiele rzeczy złych i dobrych? Tutaj 
szczęście goniło nieszczęście, a ludzie źli i dobrzy chodzili po ulicach 
jednocześnie, jakby się ze sobą umówili na spacer. 
Ojciec zaczął pracować w milowickiej kopalni – i to było dobre, lecz zaraz potem 
trzeba było sprzedać Siwka – i to było... 
Wojtek zeskoczył z muru. Właściwie to płakał przez cały czas, kiedy na nim 
siedział, tylko że łzy mu z oczu nie leciały. 
Ani skargi Maryśki, która przyleciała zapłakana, bo zadała się z doktorem 
Turowskim i Czesiek ją rzucił; ani pożar składów papierni i wspaniali strażacy w 
swych błyszczących kaskach; ani wreszcie ciasto z posypką upieczone przez matkę 
– nic nie miało najmniejszej wagi i znaczenia w porównaniu z tym strasznym 
dniem, kiedy po Siwka zaczęli zgłaszać się kupcy. Tego dnia Wojtek w ogóle nie 
istniał, nie było go. 
Przyszedł pierwszy, w długiej kurtce i wysokich czarnych butach. Ten zaglądał 
Siwkowi w zęby najdłużej i krzywił się. Drugi był wesoły. Przybijał ojcu rękę co 
chwila, że to niby kupuje, i mówił o budowie domu i o tym, jak mu koń bardzo 
potrzebny. Ten dawał najmniej i poszedł sobie, kiedy usłyszał cenę. Już się nie 
uśmiechał. Potem przyjechała ta para. Ona w niebieskim płaszczu, a on w czarnym 
kapeluszu. Ci nie mówili nic. Oglądali. Siwek też zwracał ku nim głowę i 
spoglądał na nich takimi oczyma, że w Wojtku zamierało serce. Nie kupili od 
razu. Powiedzieli, że się namyślą, i poszli. Do wieczora obejrzało już konia 
wiele ludzi i nikt go nie kupił. W Wojtka wstąpiła nadzieja, że nic się nie 
zmieni i że Siwek jednak zostanie. 
Ojciec przyszedł wtedy do niego na stryszek. 
– 
Jesteś tu? – rzucił w ciemność, a pochlipujący w rogu chłopiec przygarbił się 
cały. Nie odpowiedział. Zobaczył, że ojciec pochyla się i wchodzi na czworakach. 
– 
Synku, tak musi być. Zrozum – ojcowska ręka dotknęła jego ramienia. Podał się ku 
tyłowi i zaraz opadła. Przez chwilę obaj siedzieli na ziemi w kompletnym 
milczeniu. 
– Tak – powiedział ojciec do siebie. I znowu: – Tak... 
Nie zapalał nawet papierosa. Naraz Wojtek poczuł że ojcu też jest strasznie, ale 
to okropnie przykro, i że wcale nie chce Siwka sprzedawać. Powiedział: 
–
Jakbyście go nie sprzedali, to ja... 
–
Co: ty? 
– 
Ja... – Wojtek wiedział, że za wszelką cenę musi zwyciężyć to, co dławi go w 
gardle. Udało mu się wreszcie. – Ja bym z nim jeździł... na zarobek. Obrok bym 
mu kupował, wodę dawał... To byłby mój koń!... 
– 
Wojtuś – powiedział ojciec tak miękko, jak nigdy, otoczył ramieniem syna i 
przyciągnął do siebie. Wojtek już się teraz nie bronił. – Ty jeszcze jesteś 
mały. Nie uradzisz. 
– A właśnie, że uradzę. 
– 
Nim ty uradzisz, to Siwek będzie stary. On już jest w latach. Wiesz przecie. No, 
wiesz, nie? Zęby ma żółte. Jeszcze jak postoi bez roboty, to się na nic 
wykończy. Ty jesteś gospodarski syn, to rozumiesz, prawda? 
– Rozumiem – chlipnął Wojtek. 
– 
Ja teraz na kopalnię chodzę, to kto ma o niego zadbać, kto? – Ojcowska ręka 
zaczęła gładzić Wojtkowe włosy. 
– Ja – powiedział chłopiec. 

–
Ty pójdziesz do szkoły, uczyć się zaczniesz... Kiedy tam będziesz miał czas na 
konia? I wtedy zrezygnował z walki. Ojciec długo nie odchodził. Zszedł po 
drabinie niezdarnie, dopiero kiedy zawołała go matka. 
Przyjechał ten w czarnym kapelusiku. Był sam. Uśmiechał się, wyciągając 
pieniądze. Jego koń stał przy wozie, przebierając niecierpliwie nogami. 
– 
No, to zbyte – powiedział przybysz i przybił rękę ojca szerokim zamachem. – U 
mnie będzie miał dobrze. Jeszcze z drugim będzie chodził w zaprzęgu. Rzeżnik 
jestem. Aż z Niwki do was przyjechałem. 
Ojciec milcząc przeliczył pieniądze, a potem wsunął je do kieszeni. 
Siwek – przywiązany do wozu – odchodził. Nie spojrzał nawet na nikogo. „Obraził 
się. Ma rację” – Pomyślał Wojtek, stojąc obok matki, bo ojciec nie wyszedł z 
izby, żeby popatrzeć. Chłopiec wybiegł potem aż na ulicę. Siwek obejrzał się 
dopiero na rogu. Zaraz potem wóz skręcił w lewo. 
To działo się właśnie tego dnia, kiedy Wojtek miał iść do kina z panem 
nauczycielem, który też nazywał się Lewiński. Nie poszedł. I właśnie dzisiaj, 
przy śniadaniu ojciec podniósł głowę znad talerza i jak gdyby nigdy powiedział: 
–
Wojtuś, a nie poszedłbyś tak dzisiaj do kina? 
–
Z kim? 
–
A choćby i ze mną. Co tak patrzysz? Nie cieszysz się? 
–
Cieszę. 
Przez głowę Wojtka przelatywało tyle myśli naraz, aż nie potrafił dać sobie z 
nimi rady. Wydało mu się to ogromnie dziwne, że ojciec zabiera go do kina, jak 
gdyby wiedział skądś o tym, że Wojtek miał tam iść z innym panem Lewińskim. 
– Pójdziesz, synku, prawda? 
Matka podeszła bliżej i pogłaskała go. Od czasu kiedy płakał po Siwku, wszyscy 
byli dla niego bardzo dobrzy. 
– Pójdę – powiedział Wojtek i ogarnęło go rozradowanie. 
– Ostatni raz byłam z ojcem w kinie przed ślubem – zachichotała matka. Teraz, 
odkąd ojciec zaczął zarabiać, śmiała się coraz częściej. – Pamiętasz, Józuś? 
–
Co bym nie miał pamiętać. – Ojciec otarł usta i wstał od stołu. – Zaraz, o czym 
to było? 
–
O miłości – odpowiedziała matka i wzięła na ręce płaczącą Ewkę.Ojciec podjął 
karbidówkę ze stołu i zbliżył się do drzwi.– Pójdziemy na szóstą – powiedział i 
pocałował matkę. Potem stanął przy łóżku Wojtka. –
Skąd masa te gazety, tam na górze? 
–
Skąd mam mieć? Z wozów. – Chłopiec nie wiedział, czy ojciec się rozzłości, czy 
też nie. 
– 
I oglądasz je sobie? – Ojciec nie odchodził. 
–
Spóźnisz się – wtrąciła matka. 
–
Zaraz. – Spoglądał wciąż na syna. – I rozumiesz co z tego? 
– Co bym miał nie rozumieć? Hitler, Mussolini, marszałek Śmigły-Rydz... – 
wyrzucił z siebie Wojtek jednym tchem to samo, co mówił nie tak dawno temu 
drugiemu Lewińskiemu, 
o którym ojciec nie wiedział. Na moment pomieszali mu się obaj – tamten młody 
pan w szarym ubraniu i ojciec, czarny, duży, z karbidówką w dłoni. 
– 
Bo z nami Śmigły, Śmigły, Śmigły-Rydz! – zanucił ojciec zakończenie piosenki, 
którą śpiewali od jakiegoś czasu starsi chłopcy. 
–
No, to szczęść, Boże! – powiedział i wyszedł. Wojtek wiedział, że zaraz 
wybiegnie za nim matka i powie, aby uważał na siebie. Tak się stało. „Jestem 
bardzo, okropnie mądry – pomyślał o sobie. – Wiem wszystko”. 
To działo się tego ranka. Przestał patrzeć na fruwające liście, gdyż nagle 
ogarnęło go ogromne podniecenie. Zaczął biec w kierunku domu szybciej, nim 
naszła go myśl, że przez te liście i wiatr mogliby się razem z ojcem spóźnić do 
kina. 
* 
–
„Zagłębie” – przeczytał ojciec duży napis, który znajdował się pod szarymi 
kolumnami. Stali obaj przed kinem. Dookoła kręcili się ludzie. 
–
Ta ulica nazywa się Trzeciego Maja – wskazał ojciec jezdnię za swymi plecami. 
Jechał nią właśnie żółty autobus pełen ludzi. Tuż za autobusem, ale w przeciwnym 
kierunku, dudniąc na torach, posuwał się tramwaj. 
– Mamy jeszcze trochę czasu. Bilety już kupiłem. Chcesz lizaka?Pytanie było 
właściwie zbędne, ojciec, spojrzawszy na twarz syna, roześmiał się.Wyszli z 
wielkiego, pełnego kolorowych wspaniałości sklepu i przystanęli na szerokim
chodniku. Zapadał mrok. Świetlny napis w sąsiedztwie kina zapalał się i gasł 
nieprzerwanie. Przed drzwiami, które znajdowały się pod tym napisem, stał 
wysoki, tęgi mężczyzna w brązowym ubraniu. Na głowie miał okrągłą, także brązową 
czapkę ze złotym sznurem nad daszkiem. 
– To jest „Savoy” – rzekł naraz ojciec ściszając głos. 
– „Savoy”! – powtórzył za nim Wojtek dziwną nazwę. – Savoy! Savoy! Savoy! – 
zaczął podskakiwać do taktu, wymachując czerwonym lizakiem. 
Za firankami osłaniającymi okna tak duże, że dochodziły aż do ziemi, majaczyły 
białe stoliki i siedzący przy nich pięknie ubrani ludzie. Człowiek w paradnym 
mundurze podbiegł naraz pospiesznie do zielonego, połyskującego samochodu, z 
którego wysiadali pan w czarnym ubraniu i pani w fioletowej sukni. Mężczyzna w 
brązowym uniformie zamknął drzwi samochodu i biegnąc szybko, jakby się paliło, 
zdążył jeszcze dopaść przed nimi wejścia. Teraz jego prawa ręka otworzyła 
szklaną taflę, która była drzwiami, zaś lewa przyjęła coś, co mu w nią wcisnął 
wysoki pan w czarnym garniturze. Człowiek na brązowo zgiął się przy tym, jakby 
go coś nagle zabolało w krzyżu. 
Wojtkowi wydało się to niesamowite i zabawne. Roześmiał się i znów zaczął 
podskakiwać, wykrzykując tajemnicze słowo. Przy trzecim powtórzeniu skakał 
najwyżej. Ojciec uśmiechając się zapalał papierosa. 
– 
Tu nie wolno stać! – wykrzyknął nagle człowiek w brązowym ubraniu, postępując w 
jego stronę i groźnie marszcząc brwi. 
– Dziecko wam przeszkadza czy jak? – powiedział ojciec. 
– 
Jakie: wam? Świń z tobą nie pasłem! – Człowiek w brązowym ubraniu postąpił 
jeszcze krok w kierunku ojca, ale zobaczywszy kolejny samochód zatrzymujący się 
właśnie przy krawężniku, podbiegł do niego. 
Ojciec przydeptał nie dopalonego papierosa tak mocno, jakby papieros coś tutaj 
zawinił. Wojtek obserwował nową parę. Pan ubrany na szaro palił papierosa, a 
pani grzebała w otwartej torebce. Zamknęła ją i rozejrzała się, podczas gdy jej 
towarzysz płacił kierowcy. Wtem oczy nieznajomej pani spoczęły na nich i 
rozszerzyły się. Właśnie w tym momencie Wojtek ją poznał. 
– Maryśka! Tato, Maryśka! – wykrzyknął podniecony. 
– 
No, to co? – odparł zupełnie niezrozumiale ojciec. Sprawiał wrażenie, jakby 
niespodziewanie zaczął się spieszyć. Pociągnął syna za sobą. 
– 
Tato, to nie był pan doktor Turowski – dodał Wojtek, kiedy stanęli za 
najbliższym filarem. 
–
Nie był. Wiem, że nie był – rzucił ojciec zmienionym głosem. – Nie mów o tym 
matce! 
–
O czym? 
–
O tym, żeśmy ją widzieli.Chłopiec zdumiał się, że ojciec nie powiedział o ciotce 
jak zwykle: „Maryśka”.
–
Dobrze – odgryzł resztkę kolorowej tarczy i oblizał patyk. – A co to jest ten 
„Sajoj”? 
– 
„Savoy” – poprawił go ojciec. – Restauracja. Chodzi się tam, żeby... No, tam 
chodzą tacy, co chcą dobrze zjeść i wypić. – Byli już na drewnianych schodach i 
szli nimi pod górę. – Chodzą tam tacy, co mają pieniądze – dodał jeszcze, gdy 
już wchodzili na salę. 
Kino wydało się Wojtkowi czymś większym i o wiele wspanialszym niż kościół, 
chociaż nie było tu rzeźb ani kolorowych szyb w oknach. Rozejrzał się i 
stwierdził, że w ogóle były tylko dwa okienka, bardzo małe, na samej górze, za 
mrowiem ludzi, którzy siedzieli na krzesłach wspinających się gdzieś bardzo 
wysoko. Najdziwniejsze, że wszyscy zachowywali się zupełnie normalnie, jak gdyby 
nie działo się nic nadzwyczajnego. Chłopiec obok Wojtka jadł lody, inny 
rozmawiał ze swoją sąsiadką, jakaś dziewczyna machała do kogoś ręką. Poszukał 
wzrokiem. Tym kimś, komu dawała znaki, była jeszcze inna dziewczynka siedząca 
tuż obok niewysokiego muru, który obiegał salę wklęsłym łukiem. 
– Tato, zobaczę – poprosił jękliwie. 
– Co? – Ojciec patrzył nieprzytomnie wprost przed siebie. Mięśnie na jego 
policzkach drgały. – Pamiętaj, nie mów mamie – rzekł bez związku. Nie słyszał w 
ogóle prośby syna. 
–
Zobaczę, co jest za tym murem! – powtórzył Wojtek. 
–
No, dobrze, zobacz – uśmiechnął się ojciec. 
Wojtek podbiegł do kamiennej balustrady i osłupiał. Na dole, pod nimi, na wprost 
ogromnego, białego prostokąta na ścianie, także siedzieli ludzie. Setki głów 
trwało w rzędach, jak gdyby ktoś je poukładał. 
Jakiś człowiek podszedł do muru, trzymając w dłoniach czerwoną rurę, która 
zwężała się na przedzie. Człowiek ten nacisnął rączkę u szerszej podstawy rury i 
Wojtek najpierw usłyszał psyknięcie, a zaraz potem poczuł cudowny zapach. Rura 
nieustannie zmieniała położenie w rękach nieznajomego. Zdawał się strzelać z 
niej w różne punkty sali. Woń kwiatów zrobiła się jeszcze mocniejsza. 
Wojtek zawrócił i usiadł przy ojcu. Nie powiedział już ani słowa, nawet gdy 
zgasło światło, a tuż przed jego oczami zaczęła się toczyć najpiękniejsza 
historia, jaką widział kiedykolwiek. Upływał czas. Czuł, że powinien zaraz, 
natychmiast iść do ustępu. Zatracił się jednak, przepadł zupełnie. Zdawać by się 
mogło, że przeniósł się zupełnie w ten cudowny, kolorowy świat, w którym 
istniały krasnoludki pomagające w sprzątaniu swego domku pięknej pani – 
prawdziwej królewnie. Kiedy pojawił się na białym koniu dzielny królewicz i gdy 
oboje z królewną zaśpiewali tak jakoś miękko i tkliwie: Serce mam tylko jedno, 
Wojtek rozluźnił palce zaciśnięte na dłoni ojca i wtem – jakby z tym ruchem 
rozluźniło się w nim zaraz wszystko – rozpłakał się i posiusiał jednocześnie. 
Oprzytomniał tylko do pewnego stopnia, wciąż jeszcze był bardziej w tamtym 
kolorowym świecie niż gdziekolwiek indziej. Bał się jednak. Bał się coraz 
bardziej. 
Trzaskanie krzeseł połączyło się w jakąś groźną całość z oślepiającym blaskiem 
świateł. Wszystko to – gwar rozmów, śmiechy, nawoływania i żółtawe światło – 
docierało do niego teraz w postaci kolorowego jazgotu. Dławiły go słowa, którymi 
chciał odpowiedzieć na jakieś pytania ojca. Do tego wszystkiego dochodziło 
przeświadczenie o własnej klęsce – o tym, że się posiusiał i że ma mokre 
spodnie. 
– Co ci jest, synku? Śpisz? 
Poczuł, że ojciec, porwawszy go na ręce, niesie przed sobą. W chwilę później 
oprzytomniał w zimnym powiewie wiatru. Był już na ulicy. Tuż obok rytmicznie 
zapalał się kolorowy napis. 
„Tato już wie” – pomyślał obojętnie, jak gdyby mokre spodnie miał nie on sam, 
lecz jakiś inny chłopiec. Tej nocy było mu strasznie gorąco i krzyczał, 
przewracając się na łóżku. 
– On jest za mały na kino, rozumiesz? Za mały. Ma gorączkę – mówiła matka, 
chodząc po izbie tam i z powrotem. 
Widział ją, chciał powiedzieć, że właśnie wcale, ale to zupełnie nie jest za 
mały, lecz nie miał sił. Coś w nim dygotało i nie pozwalało mówić. 
Najdziwniejsze, że zupełnie nie myślał o filmie, a nawet nic mu się nie śniło. 
Kiedy obudził się rano, wodził przez chwilę oczyma po suficie. Żal, że tamten 
filmowy świat różnił się tak ogromnie od tego, w którym żył, szarpnął nim 
ponownie. Uniósł się na łokciu i rozejrzał. Matki nie było. Ewka, leżąc w swój 
kołysce, przyglądała mu się spokojnie i bez zainteresowania. Tuż obok stała 
ciemna, zniszczona szafa, a dalej stół z prostych desek. Okno było zasłonięte 
obrusem. Widocznie matka chciała, aby on i Ewka spali jak najdłużej. 
Widział to wszystko jakoś niezmiernie wyraźnie. Jakby po raz pierwszy. Nie było 
krasnoludków ani królewny Śnieżki. Wtulił głowę w poduszkę. Ale po chwili 
usiadł. Uprzytomnił sobie, że kiedy przed chwilą spoglądał na sufit, cała izba 
wydała mu się jaśniejsza. Zacisnął powieki i siedział tak, nie poruszając się. 
Kiedy znowu otworzył oczy, stwierdził, że osobliwy blask nie ustąpił. Przyszło 
mu do głowy, że chyba film coś jednak odmienił, i ogarnęło go podniecenie, a 
jakaś niejasna nadzieja wstąpiła w serce. Podbiegł do okna. 
W nocy spadł śnieg. Cały świat stał się biały i miękki. 
VIII 
Erna była głupia. Kiedy opowiadał o królewnie Śnieżce, o tym, jak królewicz 
wziął ją na białego konia i zabrał do swego zamku, przestała lepić babki ze 
śniegu i odsunęła foremki. Tylko Abramek trwał przykucnięty dalej i nie podnosił 
się. 
–
Ja też jestem królewną – rzekła krótko.Spoglądała na Wojtka poważnie, jak gdyby 
to, co powiedziała, było prawdą.
–
Ty? 
Stali teraz oboje naprzeciw siebie. To, co powiedziała Erna, wydało się Wojtkowi 
okropnie głupie. 
– Jesteś idiotka! – powtórzył słowo, które niedawno usłyszał od Heńka po raz 
pierwszy. 
Sterczące warkoczyki i nikłe piegi rozsiane po twarzy dziewczynki wydały mu się 
naraz wstrętne. 
–
Królewna ma czarne włosy, duże oczy i w ogóle...Chciał dodać jeszcze wiele 
innych słów, lecz nie zrobił tego. Przepełniała go niechęć.
–
A ja jestem królewna, bo nazywam się König – Erna uśmiechnęła się. 
–
No i co z tego? – nie zrozumiał. 
– König znaczy po niemiecku: król. Więc jak mój tata jest król, to ja jestem... 
królewna. – Dziewczynka pochyliła się i puknęła w foremkę łopatką. – A moja mama 
jest... królowa. 
– 
Królów w Polsce nie ma – oświadczył Abramek. Teraz i on się podniósł. – Są tylko 
króliki. Dawniej byli... 
– 
Co było? Co było? – burknął Wojtek. W głowie miał zupełny galimatias. – Jak ktoś 
jest królewną, to ma koronę. 
– Zrobię sobie ze złotego papieru – powiedziała. 
Tego było za wiele. Wojtek pchnął ją. Upadła w topniejący śnieg. Nie płakała. 
Erna płakała tylko, gdy bił ją brat. 
–
A ja i tak jestem królewną! – znowu się podniosła i wyciągnęła rękę. – Założysz 
się? 
–
Z dziewczynami się nie zakładam. – Wojtek Wzruszył pogardliwie ramionami i 
odszedł. 
Kiedy był już od nich oddalony o parę kroków, zrobił dużą pigułę i rzucił. 
Trafił w Abramka, który zaraz przyklęknął i zaczął lepić kulę. Potem do walki 
przyłączyła się Erna. Miała cel. Kule zaczęły naraz przelatywać bardzo blisko. 
–
Królewna! – wrzeszczał Wojtek przy każdym rzucie. – Królewna niemiecka! 
Królik!... Za którymś razem trafił i dziewczynka nagle rozpłakała się. Podbiegł 
teraz do niej. 
–
Odwołaj! Odwołaj to zaraz! 
– Co? – Erna klęczała w śniegu. Wytarła oczy, rozmazując łzy i brudny śnieg na 
policzkach. 
– Naprzód, rycerze! – wrzasnął Abramek i zaatakował niespodziewanie Wojtka. 
Impet jego skoku był tak duży, że Wojtek runął na ziemię. Kotłowali się teraz 
obaj. Abramkowi udało się usiąść na leżącym. Był bez okularów, które przezornie 
wetknął przed walką w jedną z babek. 
– Erna jest... – sapał ciężko – ...a właśnie, że... Erna jest... królewną! 
I wtem Wojtka odeszła chęć do walki. Strącił przeciwnika i podniósł się. Dyszeli 
teraz, stojąc obok siebie. 
Wojtek uczuł zdumienie, bo zupełnie niespodziewanie buzia Erny wydała mu się 
jakby naprawdę troszkę, odrobinkę podobna do twarzy królewny Śnieżki. 
Stwierdzenie to odebrało mu od razu całą pewność siebie. 
–
To zrób sobie tę koronę! – powiedział niezdecydowanie i odszedł.Zza rogu domu 
wybiegł Rudi.
–
Widziałem, jak ją biłeś! – wykrzyknął. – Poddaj się. 
–
Nigdy! – wrzasnął Wojtek i pognał w stronę domu.Rudi dobiegł za nim aż pod płot. 
Tu zatrzymał się i rzucił kulę. Spudłował.
– 
Ręce z gliny! – wykrzyknął Wojtek urągliwie i wbiegł do domu, w momencie gdy 
tamten zabierał się do oddania nowego strzału. Coś gruchnęło i zadźwięczało 
sypiące się szkło. 
– Szyba! Szyba poszła! – Matka wybiegła na tyle szybko, aby jeszcze dojrzeć 
uciekającego. – I po co wy się bijecie?! – nerwowymi ruchami nakładała chustkę. 
– On się bije! – powiedział Wojtek, patrząc w ziemię. – On zawsze zaczyna, a 
potem... 
płacze – dokończył nieprawdopodobnym kłamstwem. Matka nie zdziwiła się wcale. 
Jej twarz pobladła. 
– 
Muszą za szkodę zapłacić!Wtłoczyła w wybitą szybę starą poduszkę i 
wyszła.Wróciła odmieniona, pogodna. Nie wspomniała nic o szybie.
– 
Pani aptekarzowa zgodziła mnie do sprzątania. Mam przychodzić trzy razy w 
tygodniu. 
Ty będziesz wtenczas przy Ewce. Ale się ojciec ucieszy, prawda? Jakaś nowa myśl 
przeleciała Wojtkowi przez głowę. 
– Będzie mama krasnoludkiem królewny – powiedział cicho do siebie i wyszedł. 
Na stryszku kopnął stos kasztanów. Rozleciały się na wszystkie strony. Zabrał 
się do oglądania pism. Zdjęć było w nich tak ogromnie dużo, że nigdy jeszcze nie 
starczyło mu czasu na obejrzenie wszystkich. Postanowił zrobić to teraz. 
Najwięcej było fotografii armat i rozbitych domów, a także pięknych pań z gołymi 
ramionami. Na jednym zobaczył królową z koroną na głowie, ale była stara, więc 
szybko przerzucił kartkę. Jedno ze zdjęć, bardziej kolorowe niż inne, 
zastanowiło go. Przedstawiało ono wysoką, uśmiechniętą panią o blond włosach, z 
małą, maleńką koroną na głowie. Pani była w długiej sukni, spływającej w dół po 
niewysokich stopniach. Na stopniach leżał wzorzysty dywan. Po długich 
oględzinach przerzucił i tę kartkę. 
Przesuwały się przed jego oczyma obrazy kolorowych wysp, samolotów, ogromnych 
domów, okrętów i żołnierzy. Panowie w białych koszulach uśmiechali się. Hitler 
wyrzucał ramię do przodu, jakby nim coś wskazywał. Mussolini przyjmował 
defiladę. Marszałek Śmigły-Rydz spoglądał w niebo na samoloty. Nagie panie 
tańczyły na żółtym piasku nie opodal błękitnego morza i zielonych palm. Ktoś 
jechał karetą, a przy nim wspaniali żołnierze na koniach. Bosi ludzie z długimi 
karabinami stali wokół palącego się czołgu. Mężczyzna z wąsami i w czapce z 
czerwoną gwiazdą wykrzykiwał coś albo przemawiał – miał otwarte usta i 
rozkrzyżowane ramiona. Dziwne, garbate zwierzęta gdzieś biegły. Kościół z setką 
małych wieżyczek palił się wielkim płomieniem... 
Ściemniło się i z ulgą przyjął nawoływanie matki. 
– Już idę! – wykrzyknął, wyłażąc tyłem na drabinę. Namacał stopą pierwszy, 
dobrze 
znajomy szczebel, który się trochę zawsze ruszał, i przymknął drzwiczki. 
Królewny Śnieżki tego dnia nie znalazł. 
* 
Było lepiej. Ojciec wracał wprawdzie z kopalni niemiłosiernie umorusany i mył 
się ogromnie długo w dużej miednicy z parującą wodą, przynosił jednak pieniądze. 
Matka u Königów też coś zarabiała, a ponadto co pewien czas pani aptekarzowa 
dawała jej jakieś rzeczy po Rudim lub po drugim synu, który się nazywał Horst i 
był już zupełnie dorosły. Tego drugiego brata Erny Wojtek widywał bardzo rzadko. 
Miał wysoko podgolone, jasne włosy i przenikliwe spojrzenie niebieskich oczu. 
Już z górą tydzień Wojtek chodził w przydługim płaszczu i brązowych pumpach. 
Kiedy nosił ten płaszcz Rudi, Wojtek nie wiedział. Pumpy należały kiedyś do 
Horsta. Czy to możliwe, aby ten dorosły pan był kiedyś taki mały jak on? Spodnie 
były na brzuchu o wiele za szerokie i ściągał je sztywnym pasem, który dostał od 
ojca. W pasie musiał zrobić gwoździem nową dziurkę, twarda skóra owijała się 
wokół niego dwukrotnie. 
– Teraz wyglądasz jak żołnierz – śmiał się ojciec, spoglądając na syna. – Ten 
pas mi służył w wojsku od pierwszego do ostatniego dnia. 
Wojtek był dumny. 
Kiedy matka wychodziła do Königów i zostawał sam z Ewką, urządzał dla siostry 
całe przedstawienia. Matka często zawracała niespodziewanie, aby przekazać mu 
to, co zapomniała powiedzieć przed wyjściem. Trzeba się więc było zawsze wpierw 
upewnić, że poszła na dobre. Wybiegał za nią aż na ulicę i – ukryty w krzakach 
obok chodnika – odprowadzał ją wzrokiem aż do rogu. Z tego miejsca nie zawracała 
już nigdy. Wówczas dopiero pędził do izby i otwierał szafę, której drzwi 
wydawały przy tym jękliwy, zawodzący dźwięk. Dla Ewki był to sygnał, że 
przedstawienie się zaczyna. Niekiedy poruszał tymi drzwiami wiele razy, aby 
siostrę rozśmieszyć. 
Z szafy wydobywał różne części garderoby – czarny kapelusz ojca, bolerko 
pachnące matką tak bardzo, że musiał za każdym razem pokonać lęk, nakładając je, 
laskę, z którą chodził dziadek, kiedy jeszcze żył, a która teraz, w czasie 
zabawy, stawała się kolejno lancą, szablą, karabinem, a także każdą inną rzeczą, 
jaka mu przychodziła do głowy. 
Ważne było lustro. Przed nim się ubierał i robił miny do swego w nim odbicia. 
Aby siebie zobaczyć, stawiał przed lustrem krzesło i wchodził na nie. 
Bez żadnych wstępów i przygotowań stawał się od razu tym, kim chciał. Był 
wszystkimi ludźmi, o których słyszał – Stalinem, papieżem, marszałkiem Rydzem-
Śmigłym zwyciężającym Hitlera, królewiczem zakochanym w królewnie Śnieżce, 
Marusarzem, Tarzanem, bokserem Schmelingiem lub Louisem. 
Oczywiście nie udawał ludzi zwykłych, bo to nie miałoby sensu. Rzecz polegała 
przecież właśnie na tym, aby za pomocą głosu, twarzy, ruchów rąk i nóg – stać 
się kimś innym, kimś wspaniałym lub odrażającym. 
Ewka z początku spokojnie przyglądała się wszystkiemu, co robił. 
Dopiero kiedy krzyki brata stawały się coraz to przeraźliwsze, a jego 
niespokojne ruchy ramion, unoszące się nogi oraz wirująca laska łączyły się w 
jakiś opętańczy taniec – zaczynała się bać. 
Wojtek dostrzegał to kątem oka i przystępował do wydawania okrzyków w jakimś 
nieznanym, nie istniejącym języku. O to przecież chodziło. Lęk, który umiał 
wyzwolić w siostrze, był potwierdzeniem istnienia tych wszystkich ludzi, którymi 
się stawał. Jeśli był akurat na przykład Mussolinim, to rozdziawiał usta jeszcze 
bardziej i wytrzeszczał oczy najstraszliwiej, jak umiał, żeby tylko zrobić na 
niej jak największe wrażenie. 
– Jestem Mussolini ału, ału. Blakuwa! Blakuwa!Gdy siostra zaczynała płakać, 
dopadał do niej.– Nie płacz! Ja cię obronię! Jestem Rydz-Śmigły! Albo nie, 
jestem Orle Pióro! –
wykrzykiwał uszczęśliwiony i zaraz z powrotem gramolił się na krzesło. 
– Patrz, co robi Orle Pióro! – Jego twarz odbijająca się w lustrze była teraz 
pełna szlachetności. – Ręce do góry, Mussolini! Poddaj się, Hitlerze! – 
rozkazywał ostrym głosem komuś, kto, przysiągłby, stał tuż obok. – Tak, dobrze. 
Teraz cię wezmę do niewoli! Nie będziesz już straszył Ewuni! 
Czuł się zaspokojony dopiero wtedy, gdy w czasie zabawy siostra płakała lub 
śmiała się kilka razy. Jej osoba była nieodzowna, a nawet w jakimś sensie 
ważniejsza niż on sam. Ponadto nie umiała jeszcze mówić i dzięki temu mógł być 
spokojny, że rodzice niczego się od niej nie dowiedzą. 
Kończył zabawę całkiem zwyczajnie. Po prostu schodził z krzesła i chował do 
szafy to wszystko, co z niej wyjął. Ewka – spocona z wrażenia – prawie zawsze 
natychmiast zasypiała, a on zabierał się do czegoś innego. 
Za kilka kolorowych pism, w których były fotografie aeroplanów, dostał od Heńka 
masę błyszczących kulek i jego ulubioną zabawą, kiedy siedział w domu, stały się 
teraz – skoki. Kulki skakały z pochyłej tektury wspieranej o ścianę obok 
szaflika. Największa z kulek była oczywiście Marusarzem i – to jasne – skakała o 
wiele dalej niż pozostałe. 
Zimowe dni wlokły się ospale. Mróz szczypał w nos i uszy. Przydługi płaszcz i 
obwisłe pumpy odebrały Wojtkowi całą zdolność swobodnego poruszania się. Zwykłe 
przejście przez pęknięcie w murze do parku Lamprechta – stało się w tym stroju 
niezmiernie trudne. Zresztą pokryty sadzami śnieg zasypał nawet wejście do 
pieczary pod murem. Wojtek wpełzł do niej oczywiście raz czy drugi na kolanach, 
lecz zabrudził przy tym spodnie gliną. Matka w milczeniu czyściła je szczotką i 
wodą z mydłem ogromnie długo. Już wolałby, żeby krzyczała. 
Tylko Erna i Abramek nie śmiali się z jego stroju. Starsi chłopcy naigrawali się 
bez przerwy... Z początku próbował się bronić, lecz wkrótce doszedł do wniosku, 
że jest zbyt słaby, i żarty na temat swego wyglądu przyjmował z udaną 
obojętnością. Marzył o zemście i 
o wyrośnięciu z ohydnych pumpek. Wydawało mu się jednak, że rośnie okropnie 
powoli i że nigdy, ale to nigdy nie pójdzie do szkoły jak inni. 
* 
Od dnia kiedy sprzedali Siwka, ojciec rozmawiał z Wojtkiem o wiele częściej niż 
przedtem. Zdarzało się nawet, że w niedzielę zamiast do kościoła chodzili gdzieś 
razem na spacer. 
– 
Nie mów mamie, żeśmy nie byli na mszy – mówił wtedy ojciec, a Wojtek, który 
oddałby nie wiem co za takie spacery, przystawał na to ochoczo. 
Chodzili w różne miejsca. Nieraz aż na Dębową Górę. Czasem wlekli się noga za 
nogą, nie mówiąc ani słowa. Ale często ojciec opowiadał o swojej pracy pod 
ziemią albo o tym, jak to było, kiedy służył w wojsku w Chorzowie i grał w 
piłkarskiej drużynie. 
– 
To jest drybling! – podskakiwał śmiesznie, udając, że kopie piłkę. – Wszyscy z 
„Ruchu” mają kiwanie w małym palcu i dlatego są najlepsi! 
– A tato umie?
Chłopiec obserwował skoki ojca i próbował go sobie wyobrazić na boisku.
– 
Umiałem. Ale, bracie, już tak dawno nie grałem, że zupełnie wyszedłem z wprawy. 
Na Milowicach jest drużyna, ale jak oni grają! Pożal się, Boże! „Ruch” to jest 
poziom! 
Wojtek strasznie lubił, kiedy ojciec mówił do niego: „bracie”, zaraz, nie 
wiadomo dlaczego, czuł się pewniejszy. Wtedy też zaczynał swoje pytania. Na 
niektóre ojciec odpowiadał natychmiast i bez namysłu. Inne przyjmował 
niechętnie. Tak było, kiedy Wojtek zdecydował się zapytać go, czy każdy, ale to 
absolutnie każdy człowiek musi umrzeć. 
– Po co chcesz o tym wiedzieć? 
Ojciec zdawał się być zagniewany. Spoglądał na najbliższy mur, jakby odkrył w 
nim coś niezmiernie ciekawego. 
– Widziałem pogrzeb – bąknął chłopiec. – Jedna pani okropnie płakała. 
Próbował jakoś uzasadnić swoje zainteresowanie, lecz nie było to potrzebne, gdyż 
ojciec był wyraźnie daleko myślami. 
– Widzisz... niektórzy ludzie umierają jakoś tak... nie całkiem – zaczął wolno, 
z wysiłkiem. 
–
Ale takich ludzi jest niewiele. 
–
Jak to: nie całkiem? – Wojtek wybałuszył oczy. 
–
Jeśli zostanie po nich na przykład most, który zbudowali, albo muzyka... 
–
Jak może zostać muzyka? – rzucił Wojtek zdumiony. 
– 
Był taki człowiek, nazywał się Chopin. Umarł już dawno temu, ale muzyka, którą 
wymyślił, została. Nie umarł całkiem. Rozumiesz coś z tego? 
Ojciec roześmiał się szeroko. Chłopiec był jednak poważny. „Tata jest strasznie 
mądry – pomyślał. – Skąd on to wszystko wie?” 
– 
Kiedyś miałem czas na książki, na słuchanie muzyki – dodał ojciec, jak gdyby 
odpowiadając na myśli syna. 
– To było w Chorzowie, kiedy tato był w wojsku? – spytał Wojtek. 
– Tak i jeszcze wcześniej. Ale w wojsku czytałem też. Mieliśmy kapelmistrza, 
który... – ojciec nie dokończył i znowu roześmiał się. – A co ty mnie tak pytasz 
i pytasz? Pogadamy o tych sprawach innym razem. Zresztą dobrze, ten kapelmistrz 
zapędzał nas do nauki. Każdego. Nikt mnie tyle, co on, w życiu nie nauczył. No, 
może jeszcze jedna osoba... 
– Kto? – spytał natychmiast Wojtek.Lecz twarz ojca nie była już tak pogodna, jak 
wtedy kiedy mówił o kapelmistrzu. To był
koniec rozmowy. Rozmawiali także o kopalniach albo o hutach. O hutach ojciec 
opowiadał coraz częściej. 
– W hucie praca jest ciężka, ale chyba najciekawsza – mówił, kiedy pojechali raz 
tramwajem aż pod same Milowice. 
Kiedy wysiedli na końcowym przystanku, Wojtek zobaczył krwawy blask bijący z 
otworów, które znajdowały się u dołu ogromnych, klocowatych wież. Podeszli 
jeszcze bliżej, aż do samego ogrodzenia. 
– To elektromagnesy! 
Ojciec wskazywał przesuwające się wysoko nad ziemią wielgachne, metalowe kręgi z 
przyklejonymi do nich złomami zardzewiałego żelastwa. W pewnym momencie wszystko 
to, co przylgnęło do tarcz, runęło z łoskotem na ziemię. 
– 
Złom! Teraz przetopią go w wielkim piecu! – wykrzyknął ojciec. Zdawał się być 
rozradowany widokiem. 
– Dlaczego w wielkim? – spytał Wojtek. 
– 
A co, mały jest? Mały? – Ramię ojca uniosło się. Wskazywał najbliższą, okrągłą 
kolumnę. – To jest właśnie wielki piec. Tam się przetapia rudę i robi z niej 
żelazo. 
–
A co potem? 
–
Potem? Potem robi się z tego żelaza wszystko: mosty, samochody, szyny... 
–
Armaty też? – wtrącił Wojtek. 
–
Armaty też – przyznał ojciec. 
–
A czołgi? 
– 
Czołgi także – odparł niechętnie i pociągnął Wojtka za ramię. – Chodźmy, bo 
matka będzie się denerwowała, że nas tak długo nie ma. 
* 
Czasem nachodziła Wojtka tęsknota za Siwkiem i biegł wówczas do komórki pana 
Matuszczaka. Tu wszystko się już zmieniło, stary murarz miał w niej teraz swój 
warsztat: imadło, jakieś piły, młotki, obcęgi – lecz zapach konia trwał jeszcze 
nieprzerwanie. 
–
Robimy klucz? – uśmiechał się sąsiad pochylony nad imadłem. 
–
Robimy – rzucał Wojtek przypatrując się jego robocie. 
–
No, to dalej, uderz tu młotkiem! 
Chłopiec uderzał, piłował lub przybijał, lecz jego myśli uciekały daleko od 
tego, co robił. Nie miał nad nimi żadnej władzy. Pan Matuszczak nie był przy 
pracy zbyt rozmowny. Skupiony pogwizdywał najwyżej przez zęby. Wojtek, niby mu 
pomagając, wdychał chciwie dawny, tak dobrze znany koński zapach. „Co on teraz 
robi? – myślał o Siwku. – Ten rzeźnik go pewno bije.” Lecz zaraz odpowiadał 
samemu sobie: „Dlaczego ma go bić? Siwek jest robotny jak żaden inny koń. Pewno 
ma teraz, ile chce siana, ile chce owsa. Taki rzeźnik to bogaty człowiek. Z 
pewnością jest mu u niego lepiej niż u nas”. Ostatnia myśl była bolesna. Zaraz 
po niej uciekał pod byle jakim pretekstem. 
* 
Kiedyś przyszedł niespodziewanie Czesiek i długo rozmawiał z ojcem. Wojtek 
zasypiał już, lecz słowa docierały do niego wyraźnie. 
– Każdy faszysta to morderca! – mówił Czesiek. – Chcą zawojować cały świat. 
Dzisiaj załatwią Czechów, a jutro nas. 
– Ja tam się polityką nie interesuję – odpowiedział ojciec. – Chcę chodzić na 
wolności. 
– Ale zrozum, człowieku, jak długo potrwa wolność, jeśli będziesz właśnie taki? 
– denerwował się dawny narzeczony Maryśki. – Jutro u nas, w fabryce, jest 
zebranie. Namawiałem cię wiele razy, ale teraz zmieniło się! Wszystko się wali! 
Jest za pięć dwunasta! 
–
On nigdzie nie pójdzie! – wtrąciła się do rozmowy matka. – Pracuje, 
rozumiesz?„Jak to: za pięć dwunasta” – zdziwił się Wojtek i usiadł na swoim 
łóżku.
–
Nie wtrącaj się! – ofuknął matkę ojciec. – A może by posłuchać, o czym oni... 
–
Nie posłuchasz! – wykrzyknęła. – Jak zaczniesz słuchać, to cię wciągną! 
– Słuchanie jest dla ludzi – rzekł ojciec niezdecydowanie. – Śpij! – zwrócił się 
nagle do Wojtka i ten padł od razu na poduszkę. – Mnie tam nikt przekabacić nie 
uradzi – dodał jeszcze ojciec. 
Podszedł do wiadra z wodą i zaczerpnął jej do kubka. Pił teraz małymi łykami. 
–
Nasz rząd nic nie robi... – zaczął Czesiek, lecz matka przerwała mu z furią. 
–
Ty na rząd nie nastawaj, rozumiesz?! Bereza nie dla nas! 
– 
Aha, o Berezie to słyszałaś, co? – zaśmiał się nagle gość, jakby matka 
powiedziała coś wesołego. – O Hitlerze też słyszałaś, prawda? Ale to cię 
obchodzi tyle co zeszłoroczny śnieg! Żyjesz, zarabiasz marne grosze i to jest 
dla ciebie najważniejsze! 
– 
A najważniejsze! – matka ujęła się pod boki. – Ty mi na dzieci nie dasz! Po co 
tu przychodzisz i mielesz ozorem? Kto ci za to płaci! Czerwoni?! Mój nie ma z 
tym nic wspólnego! Pracuje ciężko, czasu nie ma! 
– Cicho! – wykrzyknął nagle ojciec. Żyły na czole mu nabrzmiały. – To moja 
rzecz, czy 
mam na to czas, czy nie! Wyglądał groźnie, lecz matka nie przestraszyła się 
wcale. 
– Ty bądź cicho, bo dzieci przestraszysz! Co mówił ksiądz na kazaniu w ostatnią 
niedzielę, pamiętasz? 
Wojtek wstrzymał oddech, czekając na to, co teraz nastąpi. Tej właśnie niedzieli 
wybrali się obaj aż pod kopalnię „Renard” i po raz pierwszy w życiu widział z 
bliska sortownię węgla. Matka poszła po ich powrocie z panią Matuszczakową na 
sumę. 
– O wiecznym zbawieniu – mruknął ojciec. 
– 
O tym też. Ale mówił, że władza idzie od Pana Boga! Kto jest przeciw niej, 
podnosi rękę na Stwórcę! Pamiętasz?! 
–
Co nie mam pamiętać – rzekł ojciec jeszcze ciszej. 
–
Wojtek zacisnął powieki, nie chcąc widzieć wyrazu jego twarzy. 
– 
Ja tam o niebie nie przyszedłem rozmawiać, a o ziemi – odezwał się Czesiek. – Na 
ziemi źle się dzieje. Daj mi wody. 
–
Herbaty zrobię, poczekaj! – wtrąciła matka. 
–
Nie chcę herbaty. 
– Ale przecie wypijesz. – Matka nalewała parującą wodę z czajnika. – Na, tu jest 
cukier. – Nie krzyczała już, mówiła nawet bardziej miękko niż zawsze. – Tak mi 
wstyd za tę Maryśkę, że... 
– Wy mi tu o Maryśce nie wspominajcie! Udała się wam siostrzyczka, nie ma co! – 
odsunął kubek z herbatą. – Namiałem ja się narzeczonej, nacieszyłem!... Aż mi 
się w bebechach przewraca, kiedy o niej myślę! 
–
Nie chciała takiego pędziwiatra jak ty, to... – zaczęła matka. 
– 
To co? – przerwał jej ojciec. – To co?! – ryknął nagle. – Wybrała sobie innego, 
z 
grubszym portfelem! Usiadł na ławie, poklepał Cześka po ramieniu. 
– 
To kiedy... kiedy jest to wasze zebranie? – rzucił zwykłym głosem, który teraz 
zdawał się być niezmiernie cichy. 
–
We czwartek. Pod kotlarnią Piątkowskiego. Po fajrancie.Wojtek uniósł głowę i 
zerknął na twarz ojca. Matka spoglądała na nią także.
–
Dobrze. Powiedz im, że przyjdę. – Ojciec przygarbił się jakby. Spozierał teraz w 
ziemię. 
– 
Powiem – Czesiek upił trochę z kubka i podniósł się. – Dziękuję za herbatę! – 
kiwnął matce głową i wyszedł. 
– Jezus, Maria, miejcie nas w swojej opiece! – Oczy matki uniosły się tak 
wysoko, jak 
gdyby chciała przebić swym spojrzeniem powałę izby. „Sufit może przebije, ale 
chmur nie da rady” – pomyślał Wojtek i zasnął. 
IX 
Procę znalazł Wojtek wracając z zakupami. Musiała już leżeć w tym miejscu, kiedy 
szedł w stronę sklepiku, lecz wtedy zajęty obserwowaniem chmary kraczących wron 
na gołych, bezlistnych gałęziach drzew w parku Lamprechta – nie zauważył jej. 
Widełki, od których biegła czarna guma, rozszerzały się w sam raz – ani za dużo, 
ani za mało. Były z jasnego, wygładzonego patyka. Skórzana łatka obłapiać 
musiała kamień miękko i pewnie. 
Wojtek wiele widział proc w swoim życiu. Lecz nawet ta z wygiętego w podkowę, 
grubego drutu, którą chełpił się, jeszcze we Wnękowie, syn pana Pawlika, Maciek, 
wydała mu się czymś zupełnie mizernym w porównaniu z tym cudem leżącym na śniegu 
obok zagłębienia rynsztoka. 
Stwierdził to wszystko jednym krótkim, uważnym spojrzeniem i natychmiast ukrył 
skarb na piersiach. Z wrażenia zaparło mu dech. Podjął z ziemi torbę z zakupami 
i rozejrzał się. Na końcu ulicy wlókł się wóz, a kroczący obok niego umorusany 
człowiek pokrzykiwał monotonnie: 
– Wągiel sprzedaję! Wągiel! „Musiał ją zgubić jakiś chachar – pomyślał chłopiec 
oszołomiony. – Pewno przed kimś uciekał i wypadła mu z kieszeni”. 
Chacharów, którzy przychodzili aż spod Niwki lub z Pogoni, bał się bardzo, lecz 
zarazem podziwiał ich odwagę i grube, dorosłe głosy. Ostatnio widział całą bandę 
na polach, nie opodal sieleckiego szpitala. Siedzieli na śniegu w swych 
obszarpanych ubraniach, pili coś z krążącej z ust do ust butelki i śmiali się, 
jak gdyby w ogóle nie czuli mrozu. 
Chociaż wszyscy ostrzegali go przed nimi, zbliżył się wtedy do siedzących. 
Któryś z nich, dostrzegłszy go, wykrzyknął: 
– Cip, cip, cip, malutki! Chodź no, trzeba nam czegoś na zakąskę! 
Kiedy uciekał, zapadając się w śnieg zalegający pola ogłuszył go rozdzierający 
uszy gwizd. Tak na palcach potrafili gwizdać tylko oni. Przygarbiony gnał wtedy 
przed siebie i oprzytomniał dopiero tuż obok domu pana Matuszczaka. 
Tak, nie miał wątpliwości. Procę musiał zgubić któryś z nich. Ledwo położył 
torbę z zakupami na stole w kuchni, postanowił pochwalić się przed Abramkiem i 
Erną. „Ale zrobią oczy!” – myślał, pędząc w stronę apteki. 
* 
Poszli we trójkę nad rzekę. Z okrągłych wylotów kanałów, wychodzących aż na sam 
brzeg od strony ulicy Pańskiej, wyciekały nieprzerwanie strugi gęstego, 
cuchnącego płynu. Teraz, zimą, ponad każdym ściekiem unosiły się kłęby białej 
pary. Mróz ścinał ją od razu i czerwony mur, który biegł wzdłuż koryta rzeki, 
odgradzając ją od podwórek, a nawet stromy, choć niewysoki brzeg – pokryte były 
połyskującą, lodowatą powłoką. Białe, szkliste nawisy i sople przypominały 
jakieś dziwne stwory. Wyglądało to pięknie, jak w bajce. 
– Mama mi nie pozwala tu przychodzić – powiedziała Erna, gramoląc się tuż za 
Abramkiem przez śniegową zaspę. 
–
To wracaj – odparł Wojtek i wyjął procę. 
–
Daj potrzymać – poprosił Abramek. Wojtek po krótkim namyśle uległ jego prośbie. 
Proca w rękach kolegi wydała mu się jeszcze wspanialsza. Sięgnął do kieszeni i 
wyjął jedną ze srebrnych kulek. Decyzja, aby na strzelanie poświęcić skoczków 
narciarskich, nie przyszła łatwo. Ale kamyki zniknęły zupełnie pod powłoką 
śniegu i nie było innej rady. Zostawił w domu oczywiście „Marusarza” i kilka 
innych, które skakały najlepiej. 
–
Teraz ja – odezwała się Erna, więc wstrzymał się jeszcze z pierwszym strzałem. 
Zrobił to tym łatwiej, że żaden szczur jeszcze się nie ukazał. 
– 
Wystarczy – rzekł po chwili krótko, odbierając procę z rąk dziewczynki. – Zaraz 
któryś wyjdzie. 
Założył jedną z kulek na skórzaną łatkę i zacisnął na niej palce, a potem na 
próbę zbliżył widełki do oczu i naciągnąwszy gumę, trwał w pozie pełnej 
pogotowia. Widział, że Erna i Abramek spozierają na niego z podziwem. 
– Jak mu dołożę, to tylko kwiknie – powiedział mrużąc oczy. 
Szczury, jak gdyby wietrząc grożące im niebezpieczeństwo, nie wychodziły. 
Spoglądali w ciemny wylot najbliższego kanału. Abramek zdjął okulary, chuchnął 
na nie i nasadził z powrotem. 
– Jest! – szepnął w pewnej chwili. – Idzie! W okrągłym, ciemnym wylocie 
znajdującym się po drugiej stronie rzeki, naprzeciw miejsca, gdzie siedzieli, 
zamajaczył jakiś podłużny kształt. 
– Wyłazi! – odezwała się Erna. Podała się teraz cała ku przodowi i wytrzeszczyła 
oczy. – Wyłazi naprawdę! 
–
Cicho, bo go spłoszycie! – syknął Wojtek, naciągając procę.Siedzieli teraz, nie 
poruszając się. Chłopiec czuł, że ogarnia go podniecenie.Szczur był ogromny. 
Jego rudawa sierść odcinała się wyraźnie od białości śniegu.
–
Strzelaj! – szepnął Abramek. – No, strzelaj! 
–
Jeszcze nie. – Wojtek, trzymając naciągniętą procę przy oczach, trwał 
nieruchomo. 
–
Drugi! Drugi wyłazi! – wykrzyknął Abramek zdławionym głosem.Rzeczywiście. Drugi, 
nieco mniejszy szczur pojawił się teraz tuż obok pierwszego.
– 
Ten większy to jest samiec. Strzelaj do niego! – Wojtek poczuł, że kolega 
szarpie go za ramię. 
Oswobodził się z uścisku jego dłoni i naciągnął gumę z całej mocy. 
– 
Dostał! – wrzasnął Abramek. – Leży! Rusza się jeszcze – dodał po chwili zupełnie 
zmienionym głosem. 
Wojtek wyprostował się, gotów do oddania nowego strzału. Trafił nie w tego, do 
którego mierzył. Mniejszy szczur zwijał się na śniegu w mękach konania. Większy 
uciekł. 
–
Strzel do niego jeszcze raz! Niech się nie męczy dodał Abramek.Był bardzo blady.
– 
Idę do domu – powiedziała Erna.Wojtek zobaczył, że dziewczynka ma w oczach łzy.
– 
Idź! – wykrzyknął nagle. – Ty też możesz iść! – zwrócił się do Abramka. 
Było mu niedobrze, lecz za żadną cenę nie chciał objawić im swej słabości. 
Założył nową kulkę i naciągnął gumę. Erna zamknęła oczy. 
– 
Baba. Ty jesteś zwykła baba – rzekł przez zaciśnięte wargi. – Babsztyl! – dodał 
jeszcze, zwalniając palce. 
Szczur, trafiony po raz drugi, podskoczył z piskiem i nagle znalazł się w 
wodzie. Kręcił się w niej teraz jak oszalały, jak gdyby stracił rozeznanie, 
gdzie jest i co robi. Na wodzie powstały kręgi wokół jego wijącego się ciała. 
–
Zaraz utonie – odezwał się Wojtek nie swoim głosem. Gryzące uczucie ni to lęku, 
ni zawodu opanowało go całkowicie. Odechciało mu się wszystkiego. 
Szczur, straciwszy zupełnie orientację, płynął w ich kierunku. Wojtek zobaczył 
kątem oka, że Abramek i Erna, jak gdyby nie mogąc znieść tego widoku, odwracają 
się i zaczynają wspinać się w górę po stromym brzegu. 
– Wy nie jesteście myśliwi! – wrzasnął za nimi zdławionym głosem. – Jesteście 
ciamajdy. Zwykłe dziamdzie! 
Strzelił raz jeszcze. Szczur znieruchomiał i zaraz potem zniknął w ciemnej 
wodzie. 
Został sam. Śnieg, który wpadł mu do butów przez cholewki, stopił się. Nogi miał 
zimne i mokre. Spojrzał na swoją procę. Opanowując dziwne drżenie, zmusił się do 
jeszcze jednego strzału, prosto w niebo. Potem krótkim ruchem cisnął procę w sam 
środek rzeki. Nie tonęła. Porwał ją wir. Była coraz dalej. Odprowadzał ją 
wzrokiem. Coś jakby ulga wypełniła go od środka. 
Nie od razu wrócił do domu. Najpierw przełazi do parku Lamprechta i długo 
siedział w jamie pod murem trzęsąc się z zimna i odrazy. 
* 
Zachorował w dwa dni później. Zresztą wcale nie wiedział, że jest chory. 
Otaczały go tęczowe zamki zbudowane z mgieł i kolorowych traw. Na murach tych 
zamków siedziały dziwne ludziki w wysokich czapkach podobnych do dużych makówek. 
Niżej, po drogach, jechały powozy, które właściwie nie były powozami, tylko 
czołgami. Na tych osobliwych pojazdach siedziały chachary, a każdy z nich 
trzymał w dłoni wielką procę. Wojtek wiedział, że już za chwilę zaczną do niego 
strzelać. „Nie!” – wykrzyknął, rzucając się do ucieczki. Zaraz potem pojawił się 
nauczyciel Lewiński w swoim szarym ubraniu. Śmiał się i mówił coś, wymachując 
rękami. Wojtek od razu przestał się lękać. Nagle poczuł, że nauczyciel dotyka go 
czymś zimnym. To coś było raz wyżej, raz niżej. 
– Ja też... ja też jestem Lewiński! – wrzasnął wniebogłosy, broniąc się przed 
niemiłym dotykiem. 
– Pewno, że jesteś – powiedział ktoś zupełnie blisko i Wojtek zobaczył jakoś 
niezwykle 
wyraźnie, że tuż obok, na łóżku, siedzi doktor Turowski, a dalej stoi zapłakana 
matka. „Zachorowałem. Na pewno umrę – przeszło mu przez głowę. – Jeśli mama tak 
płacze, chyba umrę niedługo”. Chciał zapytać o to doktora, lecz odeszły go siły. 
Nie zdołał wyrzec ani jednego słowa. 
– 
Bańki mogą pomóc. Czemu nie – mówił gruby głos lekarza. Wibrujący przydźwięk, 
jaki z tego głosu powstał, był nieznośny, wypełniał całą izbę. 
Znowu zaczynał o czymś śnić, lecz głos doktora przeszkadzał mu, rozrywał obrazy, 
które dopiero się zaczynały. 
– 
Co robić. Znalazła lepszego – dudnił nieprzerwanie. – Robiłem dla niej wszystko. 
Chciałem, żeby się kształciła, dawałem pieniądze na fatałaszki. Myślałem, że 
kiedy otrzymam rozwód... 
Głos przycichł, robił się jakby coraz mniej ważny. Już pojawiła się wspaniała, 
błyszcząca lokomotywa, która jechała wąskim mostem. Wojtek – tylko on jeden – 
wiedział, że ten most jest pęknięty. Chciał kogoś zawiadomić, gdzieś biec... 
– Ożeniłby się pan doktor?! – wykrzyknęła matka i lokomotywa zniknęła od razu. 
Leżał znowu w łóżku, przykryty pierzyną aż po szyję. Uniósł głowę i zobaczył, że 
doktor siedzi przy stole i pisze coś na małych skrawkach papieru. Twarz matki 
wydała się Wojtkowi ogromna. Przepełniało go zdumienie. 
– Uzgodniliśmy, że pobierzemy się zaraz po rozprawie rozwodowej – mówił doktor. 
– Myślałem o przeniesieniu się do Krakowa. Mam tam, wie pani, matkę. Można by 
zacząć wszystko od początku. 
– Boże, Boże! Co ona zrobiła?! – Matka poruszyła się i razem z nią przeszedł w 
inne miejsce ogromny cień na ścianie. – Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy. 
Ona zawsze... Po trupach, byle do celu, byle więcej! 
„Ja też będę trup – pomyślał Wojtek. – Będę trup i pochowają mnie w ziemi”. 
Ogarnęło go przerażenie. 
–
Ja... – powiedział, opierając się na łokciu – ja... nie chcę! 
–
Czego nie chcesz, syneczku? – Matka była już przy nim. Otaczała go ramionami. 
–
Niczego – wymamrotał samymi wargami i znowu zamknął oczy. 
* 
Obudził się. Coś przywierało do jego pleców. Leżał na brzuchu. Odwrócił głowę i 
spojrzał. Na łóżku tuż obok niego siedziała pani Matuszczakowa i zbliżała do 
płomienia mały słoiczek. Ogień był podobny do rdzawego kwiatu na grubej łodydze. 
Dłonie sąsiadki zbliżyły się znowu, a coś nowego przyssało się do jego ciała. 
Czuł łaskotanie. Nie bronił się. 
– Teraz niech tak poleży z piętnaście minut – powiedziała pani Matuszczakowa. – 
Jutro będzie po wszystkim. „Więc nie umrę” – pomyślał leniwie. Nawet się nie 
ucieszył. Wszystko wydało mu się pozbawione sensu. 
Piętnaście minut minęło niezmiernie szybko. Szklane słoiczki z sykiem odrywały 
się od jego pleców. Jednocześnie z tym dźwiękiem zobaczył nagle Siwka pasącego 
się pod Ptakowym lasem. Przywidzenie to było niepełne, bo przeszkadzały mu w nim 
głosy pani Matuszczakowej i matki, lecz Siwek potrząsał po swojemu głową i 
spoglądał w jego stronę. Zapragnął podbiec do konia, ale nogi miał jakby w 
głębokim, lepiącym się błocie. Nie dawał rady. W tym momencie uprzytomnił sobie, 
że trzyma w dłoni procę i że z tej procy chciał do Siwka strzelić. 
„Nie!” – wykrzyknął i odrzucił procę daleko, daleko. Tak daleko, że leciała 
niezwykle długo, widział ją szybującą w powietrzu jak ptak. Później Siwek 
zniknął, a on ruszył gdzieś za nim i nawet przestał słyszeć głosy ludzi, którzy 
go otaczali. 
X 
Tak wspaniale nie chorował jeszcze nigdy w życiu. We Wnękowie kichał nieraz albo 
kaszlał, zwłaszcza kiedy siąpił deszczyk, a on musiał siedzieć przy krowach i 
gęsiach. Płachta, którą się wówczas okrywał, pomagała tylko na krótko. Po jakimś 
czasie portki i koszula stawały się coraz bardziej mokre, wilgoć zdawała się 
wpełzać najpierw od strony barków i pleców, a potem przechodziła coraz niżej, by 
w końcu ogarnąć bose stopy, które zawsze trzymał podwinięte pod siebie. 
Tu, w Sosnowcu, było inaczej. Kiedy ojciec wychodził na szychtę o piątej rano, 
Wojtek wsuwał się od razu do ciepłej pościeli łóżka rodziców i w rozkosznym 
rozleniwieniu czekał na śniadanie, które przyrządzała matka. 
Szerokie łóżko stało w rogu izby. Wiedział, że już, za chwilę, przetworzyć je 
może we wszystko, w co tylko będzie chciał. Najczęściej stawało się okrętem, od 
razu zaczynały nim miotać spienione fale, a on, Wojtek, nieustraszony kapitan, 
wydawał komendy załodze. Jeżeli leciał w powietrzu jako aeroplan, mruczał 
monotonnie, udając silnik. 
Kiedy matka, idąc na sprzątanie do Königów, wynosiła Ewkę do pani Matuszczakowej 
i zostawał sam, zaczynał jeszcze inną zabawę. Właził, wsuwał się cały pod 
kraciastą pierzynę i od razu ogarniała go ciemność. Był górnikiem. Pracę pod 
ziemią wyobrażał sobie tylko na podstawie opowieści ojca. Najbardziej lubił 
wiercenie otworów i wysadzanie zwałów węgla na przodku... Klękał wtedy z obiema 
rękami przy piersi i wydawał potężny warkot. Gdy praca świdra była zakończona, 
zapalał lont. Fantastycznie wyglądał sam wybuch. Pierzyna podlatywała gdzieś 
wysoko i pod nią – jednocześnie z odgłosem detonacji, którą udawał krótkim 
wrzaśnięciem – błyskało na moment światło dnia. 
Często oglądał kolorowe pisma zniesione mu ze stryszku przez ojca. Fotografie 
wydarzeń w różnych częściach świata stawały się coraz to czytelniejsze. 
Przyzwyczajał się do niektórych, inne mu się podobały, jeszcze innych się bał. 
Najbardziej lubił, kiedy wracając ze szkoły, zaglądał do niego Heniek. Rudy 
drugoklasista brał na kolana pisma i wodząc palcem po dziwnych, czarnych 
znaczkach, wyrzucał z niesłychanym wysiłkiem słowa, które powoli i opornie 
układały się w treść. Wojtek z podziwem obserwował stękającego kolegę i nigdy mu 
nie przerywał, choć to czy inne słowo wydawało mu się niezrozumiałe. Na przykład 
kiedy rozbite wagony jakiegoś pociągu leżały na boku, a Heniek dukał ze 
zmarszczonymi brwiami: 
– Lll...a...ta...ją...cy Sz...kot wy...wy...koleił się ppp...od Ab...ber...deen. 
Nie pojmował z tego nic. Widział wyraźnie, że rozbiły się wagony, a pociągi 
przecież nie latają. Nie rozumiał też tego, co Heniek dukał o fotografiach 
różnych pięknych, uśmiechniętych pań. „Słowik Warszawy znów w kraju”. „Pola 
Negri kręci w Hollywood”. Czy to w ogóle coś znaczy? Jaki słowik? Dlaczego się 
kręci ta druga?... W takich razach spoglądał tylko niedowierzająco na twarz 
kolegi, ale Heniek zaperzał się zaraz i wykrzykiwał: 
– Jak Boga kocham, że tak jest! 
– Przeczytaj jeszcze tu – pokazywał Wojtek z rezygnacją inne zdjęcia i znowu 
zaczynał się gapić na poplamiony atramentem palec sunący wolno po papierze. 
Czasem jednak wszystko zgadzało się z tym, co sam sobie wyobraził. Czytane słowa 
brzmiały wtedy jak potwierdzenie tego, czego się domyślał. 
– To wiem – mówił krótko. – Przeczytaj lepiej tu! 
I znowu inne tajemnicze wyrazy wspinały się gdzieś z mozołem, nizały na 
niewidzialną nitkę, by – rozszyfrowane i nagie – lec tuż przed nim i błyszczeć 
jakąś niespodziewaną treścią. 
* 
Kiedy odwiedzali go Erna z Abramkietti, rozmowy były prostsze. 
– 
Już umarłem i byłem w niebie – mówił na przywkład. – Pan Bóg na mnie patrzał, 
aniołowie śpiewali... 
–
To dlaczego żyjesz? – wytrzeszczał oczy Abramek. 
–
Kłamie – mówiła Erna. – Wcale nie był w niebie. 
–
Właśnie, że byłem. Widziałem też diabły – upierał się. 
–
W niebie? – Dziewczynka zaczynała chichotać. 
–
Jak się jest w niebie, widać wszystko. Piekło też. 
– 
To dlaczego cię nie pochowali? – Abramek podniecony przecierał okulary. – Kiedy 
ktoś umiera, chowają go w ziemi. 
– 
Powiedziałem takiemu najważniejszemu aniołowi, że chcę żyć, i on mnie odesłał na 
ziemię. Leciałem, leciałem... Wszystko było takie malutkie: domy, ludzie, 
drzewa... 
– Czym leciałeś? Przecież nie masz skrzydeł – Erna spoglądała niedowierzająco. 
–
Samolotem. Siedziałem obok pilota i ten samolot się prawie rozbił, bo uderzył w 
chmurę, a ja... 
– Więc rozbił się czy nie? – przerywał mu kolega. 
Jego wąskie, niemal przezroczyste palce zaplatały się i rozwierały na przemian. 
Wojtek wiedział, że oznaczało to zniecierpliwienie. Należało kończyć. 
– Samolot się obniżył do tego najwyższego drzewa w parku Lamprechta i zlazłem po 
gałęziach na ziemię, a potem pobiegłem do domu. 
– 
I nikt cię nie widział? – pytała dziewczynka. 
–
To było w nocy. Wszyscy spali. 
Czasem mu nie wierzyli. Tak było, kiedy opowiedział im, że pod ich domem we 
Wnękowie zatrzymał się prawdziwy czołg i że wysiadł z niego oficer w błyszczącym 
hełmie, pytając o drogę. A przecież to kłamstwo było najbliższe prawdy. 
Z wolna zaczynał się jednak nudzić i nim ciemne kręgi po bańkach przybladły na 
jego plecach, zamarzył o wstaniu z łóżka. 
* 
Maryśka przyszła niespodzianie przed wieczorem. Ojciec skończył się właśnie myć 
i siedział przy stole, jedząc zupę. Warkot motoru dotarł do nich niemal 
jednocześnie z pukaniem do drzwi. 
– Można? 
Pojawiła się razem z tym ckliwym, odurzającym zapachem, który zawsze kłębił się 
wokół niej jak niewidzialna chmura. Była w czarnym, opiętym futerku i futrzanej 
czapeczce. Nie ruszając się spod drzwi, ogarnęła wszystko jednym spojrzeniem i 
uśmiechnęła się. 
–
Można? – powtórzyła swoje pytanie. 
–
Gość w dom, Bóg w dom – powiedziała wolno matka, prostując się nad balią.Wytarła 
ręce o fartuch i podsunęła siostrze krzesło.Maryśka usiadła na krześle, a jakieś 
paczki położyła przed sobą na stole.
–
Dobrze wyglądasz – rzekła matka, siadając naprzeciwko. 
–
Co mi się tak przyglądacie? – przybyła odsłoniła białe równe zęby w uśmiechu. 
Zrobiła się bardzo piękna. Tak piękna, że Wojtek nie potrafiłby tego określić 
słowami. „Jest tylko troszkę, odrobinkę brzydsza od królewny Śnieżki” – 
pomyślał, unosząc się na łóżku. Wtedy zwróciła ku niemu głowę. 
– Co to, chorujesz? – spytała i przysiadła się do niego. 
Wojtek uczuł, że uciska mu lewą stopę, lecz było mu z tym dziwnie błogo. Biała, 
smukła dłoń, która ujęła jego rękę, była miękka. Każdy palec zakończony był 
czymś, co przypominało czerwony płatek kwiatu. „Pomalowała sobie na czerwono 
paznokcie” – przeszło chłopcu przez głowę. 
–
Chorował, ale już zdrowieje – odezwała się matka. 
–
Gdyby nie doktor Turkowski, nie wiadomo, jakby z nim było – dodał ojciec z 
naciskiem. 
–
A mała? – spytała dziwnie szybko przybyła. – Nie zaraziła się? 
– Chwalić Boga, nie. – Matka podniosła się, jakby nie mogła wytrzymać spojrzenia 
wielkich oczu siostry. – A co u ciebie? 
–
Powodzi ci się, nie? – rzucił ojciec. 
–
Powodzi! – roześmiała się Maryśka. 
Jej ręce najpierw rozpięły guziki futra, a następnie wyjęły z torebki papierosy. 
Zapaliła jednego. 
–
O, przepraszam. Nie wiedziałam, że ty... – wysunęła papierośnicę w stronę ojca. 
–
Że co: ja? – Ojciec wyjął jednego papierosa, obejrzał i zapalił. 
–
Że już nie jesz. 
– 
A nie jem – odsunął jeszcze dalej talerz z nie dokończoną zupą. – No więc, jak 
ci idzie? 
–
spojrzał na Maryśkę krótko. 
– 
Powiedziałam już, że dobrze. Ale wy tacy jesteście, jakbyście do mnie o coś 
pretensję mieli. O Cześka wam chodzi? Przecież on goły i latawiec, nie o 
rodzinie myśli. A doktor Turowski – to porządny człowiek, ale nie chciałam 
rodziny rozbijać. Jak ma dzieci, to... Katoliczka przecie jestem, nie? 
Wyjęła z torebki płaskie pudełko i otworzyła. W pudełku tym było lusterko i 
jeszcze coś, co przypominało kawałek różowej skórki. Maryśka zbliżyła tę skórkę 
do twarzy w kilku miejscach, a potem przez chwilę wodziła nią po nosie. 
–
Byłam w Krakowie, w Zakopanem... To jest świat! 
–
Nie dla wszystkich – odezwanie ojca zabrzmiało jak warknięcie. 
–
Pewno, że nie – Maryśka wypuściła kłąb dymu. 
–
A gdzie teraz... siostra mieszka? – spytała naraz, jakby z wysiłkiem, 
matka.Wojtek zobaczył, że ojciec rzucił w tym momencie na twarz żony krótkie 
spojrzenie.
–
Zatrzymałam się w „Monopolu”, w Katowicach – czerwone wargi Maryśki rozchyliły 
się znowu. – Może na Wielkanoc się wydam... 
–
Za kogo? – spytała matka niemal szeptem. 
–
Za jednego sztygara. Chcecie zobaczyć zdjęcie? – Białe palce zagłębiły się w 
torebce. 
–
W ramce go nosisz? – Matka zbliżyła fotografię do oczu. – Ładny. 
– 
Ta ramka to prezent od niego. Chce, żebym go zawsze miała przy sobie, 
gdziekolwiek jestem. A w ramce można postawić, nie? 
–
Prawda. W ramce ustoi – odezwała się matka.Ojciec długo oglądał fotografię i 
zwrócił ją Maryśce nie mówiąc ani słowa.
–
No i jak, podoba się? 
Wojtek marzył o zobaczeniu sztygara, lecz palce ciotki wciąż otaczały złotą 
ramkę, zasłaniając fotografię. Widział jedynie kawałek twarzy pana z małym 
wąsem. Uniósł się na łokciu. 
– Też chcesz zobaczyć, tak? – ciotka roześmiała się i podała mu zdjęcie. 
Pan był wspaniały. Stał w paradnym, górniczym mundurze, tuż obok stolika, na 
którym znajdował się wazon z kwiatami. Za plecami stojącego wisiał obraz 
przedstawiający rycerza w hełmie i zbroi. Ten rycerz też miał pióra na swym 
hełmie, tylko większe. Na piersiach sztygara wisiały dwa ordery. „Musi być 
okropnie dzielny” – pomyślał z podziwem. 
–
On zawsze w tej czapie z piórami chodzi? – spytał ojciec. 
–
Nie, nie zawsze – Maryśka schowała zdjęcie do torebki i zatrzasnęła z pasją 
zamek. 
–
Ale mężczyzna postawny, nie ma co – odezwała się matka. 
–
Ptasiego mleka mi nie brakuje – powiedziała Maryśka. – Zrobi, co tylko zechcę. 
–
No, to się ciesz – wtrącił ojciec. – Za pana się wydasz, panią zostaniesz. 
–
Nie muszę się po to wydawać. W Radomsku królową balu mnie wybrali! 
–
Jezu! – wykrzyknęła matka. – Ani nie wiem, co to jest! 
– 
A widzisz, do jakich ciemnych ludzi przyszłaś – powiedział ojciec. – Nie wiedzą, 
co to królowa. 
–
Ja wiem – wtrącił nagle Wojtek i zaczerwienił się. 
–
Tak? – ciotka otoczyła go ramieniem i przyciągnęła do siebie. 
–
Zarazisz się – rzekł ojciec. 
–
To umrę – odparła Maryśka. – A skąd ty wiesz? 
–
Pisma mam takie różne i... – zaczął Wojtek, lecz nagle odeszła go odwaga. 
Zamilkł. 
–
Święta idą, to przyniosłam wam trochę prezentów.Ciotka przysunęła w stronę matki 
paczki, które znajdowały się na stole.
– 
My tam żadnych prezentów nie chcemy – powiedział ojciec i przesunął paczki w to 
miejsce, gdzie leżały poprzednio. 
–
Nie przelewa wam się, pomyślałam... – zaczęła Maryśka niepewnie. 
–
Mamy wszystko, czego nam potrzeba. A jak nie mamy, to zarobimy uczciwą pracą. 
– 
Wy mnie tu nie obrażajcie – nozdrza wąskiego noska Maryśki drgnęły. – 
Przyniosłam wam to z dobrego serca. 
– 
Okupić się chciałaś, tak? – Ojciec podniósł się nagle i stanął, wspierając się o 
stół obiema rękami. – Panu Bogu dasz świeczkę, diabłu ogarek i myślisz, że 
zbyte?! Ale myśmy się nie zmienili. U nas po staremu! My... 
– Wiem! Uczciwością i pracą narody się bogacą! Kto rano wstaje, temu Pan Bóg 
daje! – Maryśka podniosła się także. – Daleko na tym zajechaliście! Spójrz na 
nią! Jak ona wygląda! 
– 
wyciągnęła rękę, wskazując matkę. – Jeszcze upłynie parę lat, to... Co wy wiecie 
o świecie?! Siedzicie w tym kurniku i wydaje się wam, że zjedliście wszystkie 
rozumy! I ja też taka byłam. „Tak jest, proszę pani. Bardzo dziękuję, proszę 
pana”. Za marny łach, jaki mi dawali, musiałam całować po rękach. Za grosze – 
tyrać całymi dniami! Ale niedoczekanie! Niedoczekanie, rozumiecie?! Ja już nie 
ciemna Maryśka z Wnękowa! Nauczyłam się! Wiem, na czym polega świat i jak trzeba 
żyć! 
– 
To się ciesz – powiedział wolno, jakby ostrożnie ojciec. – A tu do nas, do 
naszego kurnika, już nie przychodź, jasne?! Dość my się wstydu za ciebie 
najedli! 
– Józek! – wykrzyknęła matka podrywając się. 
I stali tak we trójkę naprzeciw siebie, nie odwracając oczu od swych twarzy, jak 
gdyby chcieli zapamiętać je na zawsze. Potem Maryśka prasnęła za drzwi. 
Zapomniane paczki zostały po niej na stole. Gdyby nie one, Wojtek chybaby nie 
uwierzył, że ciotka jeszcze przed chwilą siedziała na łóżku. 
Matka pochlipywała cicho, przewijając Ewkę. Ojciec zgarnął paczki, zawahał się 
chwilę i wrzucił je na dno szafy. 
„Został po niej tylko zapach – pomyślał Wojtek, pociągając nosem. – Zapach i 
paczki”. Było mu okropnie czegoś żal. Odwrócił się do ściany i leżał tak długo, 
nasłuchując głosów rodziców, które z wolna robiły się zwyklejsze. 
* 
Przed samymi świętami ojciec przyniósł do domu brązową, połyskującą skrzynkę i 
postawił ją na stole. Wyglądała trochę jak domek dla lalek, który Erna wynosiła 
w lecie na ulicę. 
–
Jest. Kupiłem. Mamy teraz wszystkie orkiestry świata. 
–
Po co ci orkiestry? – spytała matka, chociaż widać było, że wie, o co chodzi. 
–
Jak to: po co? – oczy ojca rozwarły się szeroko. – Bez muzyki nie ma życia! 
– 
Może ta dziedziczka na czterech morgach prezent ci zrobiła – parsknęła niedobrym 
śmiechem matka. – Słuchaliście przecież razem muzyki, nie? Radio wam grało, ona 
mówiła... I to jak! Mądrze, uczenie... 
– 
Od mądrości jeszcze nikt nie umarł – ojciec wzruszył ramionami i pochylił się 
nad skrzynką. Kąciki jego ust drgały. 
– Jej nie o mądrość szło i nie o muzykę. 
– 
Tylko o co? – Ojciec odwrócił głowę. Śmiał się, a pewnie nie chciał, aby to 
matka widziała. 
– 
O ciebie. – Matka rzuciła trzymaną w ręce ścierką w Wojtka, na którego twarzy 
zagościło odbicie ojcowskiej wesołości. – Ileś dał? – Podeszła bliżej. 
–
Okazyjnie. Od Kowalika. Na raty – spoważniał ojciec. 
– 
Ile? – nie ustępowała matka. 
–
Pięćdziesiąt. 
–
Pięćdziesiąt złotych?! – w oczach matki pojawiło się przerażenie. 
–
A ile? Nowe kosztuje dwieście. – Ojciec rozciągał jakiś sznur. – Będę mu spłacał 
po pięć tygodniowo. 
– Umyj się. Zupę już mam – powiedziała matka spokojniej. 
–
Zaraz – machnął niecierpliwie ręką i zwrócił się niespodziewanie do Wojtka: – 
Wiesz, co to jest? Świat. Kiedy masz coś takiego, możesz być wszędzie, w każdym 
miejscu, wszystko wiedzieć, nie ruszając się z pokoju! 
Ten moment Wojtek zapamiętał na zawsze. Ojciec pochylony i gmerający w 
kontakcie, matka nad garnkami bulgocącymi na kuchennej blasze, Ewka patrząca na 
to wszystko szeroko rozwartymi oczkami i śnieg za oknem. 
–
Zaraz zacznie – powiedział ojciec przekręciwszy gałkę swoją czarną ręką.Chłopiec 
czuł, że i jemu udzieliło się ojcowskie podniecenie.
–
Umyj się! Przecież to możesz zrobić potem – ponagliła matka. 
– Tu nie trzeba nic robić. Zaraz będzie – roześmiał się ojciec, a Ewka nagle mu 
zawtórowała. 
–
Widzisz – matka odwróciła się od kuchni – dziecko się z ciebie śmieje. 
–
Niech się śmieje. 
Ojciec pochylił się nad brązową skrzynką i znowu coś przy niej majstrował. 
Wyraźnie był zaniepokojony. 
–
Oszwabił cię, nie ma co – powiedziała matka. 
– 
Zaraz. Przestań, Helenko – odparł ojciec. – On mi powiedział, żeby... Że trzeba 
wpierw 
przekręcić... Wojtek, nie oddychając prawie, gapił się w dobrze mu znaną twarz. 
–
Powiedział, że najpierw coś musi pstryknąć. 
– 
I pstryknęło? 
Matka podeszła bliżej. Wyglądało na to, że i ona zapomniała o całym świecie. Z 
garnka stojącego na blasze kipiało. 
– Zrobię jeszcze raz – ojciec znów pochylił się przy kontakcie. 
Wojtek przypomniał sobie naraz, jak pan Matuszczak doprowadził prąd do ich domku 
i co to było za święto, gdy zapaliła się żarówka wisząca nad stołem na długim 
sznurze. Pan Matuszczak i ojciec wypili potem trochę za dużo i śpiewali razem 
żołnierskie piosenki. 
–
Teraz przekręcę lewy. 
–
Przedtem kręciłeś prawym – wtrąciła matka. 
–
Ale przedtem nie działało – odpowiedział ojciec podniesionym głosem.W skrzynce 
coś zatrzeszczało.
–
Pali się! Zapaliła się lampka! – wykrzyknął Wojtek. 
– 
Znaczy prąd doszedł. – Ojciec znowu usiadł przy stole. Jego brudne palce kręciły 
gałkami w lewo i w prawo. 
I nagle zupełnie nieoczekiwanie wtargnęła do nich muzyka. Zawodziły skrzypce, 
dudnił bęben, wtórowała mu harmonia, cała orkiestra weszła do izby i huknęła 
gromko na wiwat. Wojtek osłupiał. 
– Jest! – wykrzyknął ojciec. – Jest! Mówiłem! Śmiał się, a jego białe zęby 
błyskały w ciemnej twarzy. Uniósł ramiona. Matka śmiała się także. Płakała 
jedynie Ewka, lecz nikt nie zwracał na nią uwagi. 
Muzyka była wszędzie, wypełniała każdy kąt. Zrobiło się wraz z nią od razu jakby 
jaśniej, pogodniej, czyściej. 
– Gdzie to siedzi, tato? – wykrzykiwał Wojtek, oglądając oświetloną skrzynkę ze 
wszystkich stron. Nagle jakiś siedzący w niej pan powiedział grubym, łagodnym 
głosem: 
– Słuchają państwo w dalszym ciągu orkiestry Feliksa Dzierżanowskiego. Oberek 
„Od Krakowa”. 
– Państwo... – powtórzył za nim ojciec ni to ze zdziwieniem, ni to z dumą. 
Tony posypały się teraz, pognały w opętańczym zrywie, jak gdyby chciały się 
wzajem przegonić, przesadzić, zmącić. Ojciec pokręcił gałką i stały się jeszcze 
mocniejsze. 
– Co robisz? – Matka, która odstawiała kipiący garnek, podniosła dłonie i 
zasłoniła nimi uszy. 
–
U ha! – krzyknął ojciec, przytupując przed nią. 
–
U ha! – powtórzył za nim ktoś siedzący w drewnianej skrzynce. 
Działy się przedziwne rzeczy i Wojtkowi wydawało się, że śni. Nogi ojca w 
grubych, czarnych buciorach drobiły teraz przed matką w zawrotnym rytmie. 
Otoczył ją w pasie ramieniem. 
–
Wariacie, co robisz?! – krzyknęła, śmiejąc się, ale ojciec jakby tego nie 
dosłyszał. 
–
Pobrudzisz mnie! – wydzierała się z jego objęć. – Zmęczony przecie jesteś! 
–
Już nie! – wrzasnął ojciec i huknął w podłogę obcasem. 
Jego lewa ręka przeniosła się teraz na plecy i trwała na nich zagięta i 
nieruchoma. Za to nogi poruszały się bez przerwy. I nagle... Nagle Wojtek 
zauważył, że i matczyne stopy przejmują coś z tego ruchu, że są już nim, że 
odwzajemniając się jakby tamtym ciężkim butom podrywanym bez przerwy w 
przytupywaniu i zwodach, zaczynają się też poruszać i drobić. 
– Hop! Dziś, dziś! Wciąż drobiąc malutkie kroczki, matka zrzuciła rozdeptane 
kapcie, wyprostowała się i ujęła pod boki. Teraz pękła w niej jakaś tama. Każdy 
jej ruch stał się wymierzony i piękny. 
Oniemiały Wojtek zauważył, że i jego nogi zaczęły, nie wiadomo kiedy, drgać. Gdy 
ojciec, wyrzuciwszy rękę, okręcał matką na środku izby, on także okręcił się raz 
i drugi, przytupnął, skłonił. 
–
Moja krew! – wykrzyknął ojciec, zawracając z matką od ściany.Wojtek nie wstydził 
się już. Muzyka zawładnęła nim, uniosła go ze sobą.
–
Hop, dziś, dziś! – wykrzyknął cienkim głosikiem.Przestał tańczyć dopiero 
wówczas, gdy kapela w skrzynce zamilkła.
–
Kochany! Będzie z ciebie tancerz, że ho, ho! 
Rodzice przypadli do niego i wtulili w siebie. Był teraz pomiędzy nimi. Widział, 
że są z niego radzi. Brudne dłonie ojca porobiły czarne plamy na matczynej 
sukni. Nie dostrzegała tego, jakby wszystko zrobiło się naraz zupełnie nieważne. 
Było mu wśród nich ciepło, bezpiecznie i jakoś tak, że poczuł w oczach łzy. „Co 
się zrobiło z całym światem? – pomyślał nie wiedzieć po raz który. – Wszystko 
jest całkiem odmienione”. 
Potem uspokoili się. Ojciec czysty już i wymyty siedział i jadł przy stole. 
Matka karmiła Ewkę. 
Pan w skrzynce mówił o jakimś malarzu. Ojciec przekręcił gałkę i nagle odezwał 
się ktoś inny. Ze słów wypowiadanych przez niego Wojtek nie rozumiał ani 
jednego. Znowu poruszył się czerwony pręcik na oświetlonej szybce. W skrzynce 
siedziały przez moment prawdziwe organy, a już po chwili odezwała się orkiestra 
wojskowa. 
– Mówiłem, że radio to cały świat?! – rzekł ojciec zapalając papierosa.Jego oczy 
spoglądały przez chwilę w okno, a później przeniosły się na syna.
XI 
Wojtek uznawał wiele rzeczy za niepojęte, za nie dające się objąć rozumem. Nikt 
nie potrafił wyjaśnić mu na przykład, co łączyło błyskawicę z iskrami, które sam 
potrafił krzesać, uderzając o zmroku krzemieniem w wystający kamień. Inną 
sprawą, z którą zetknął się jeszcze we Wnękowie, była tęcza. Co ją robiło? 
Dlaczego była kolorowa? Dlaczego biegła łukiem, dlaczego nie była nigdy prosta? 
Innych niejasnych spraw dotyczących otaczającego go świata zebrało się już wtedy 
co niemiara. 
„No, bo jeśli Bóg robi na przykład trawę albo wodę, to wszystko jest jasne – 
myślał Wojtek. – Trawę żrą krowy, owce, konie, a nawet sarny. Woda jest 
potrzebna, bo się ją pije, gotuje, myją się w niej ludzie i zwierzęta. Ale 
błyskawica albo tęcza? Komu coś takiego jest potrzebne? Albo grzmot? Czy jest 
ktoś, kto by powiedział, że taki grzmot jest potrzebny? A jeśli to wszystko nie 
jest potrzebne, to dlaczego Pan Bóg to zrobił?” 
Odkąd przyjechali do Sosnowca, tych niejasnych, nie dających się wytłumaczyć 
spraw przybywało z ogromną szybkością. Jedna zdawała się pociągać za sobą inną, 
ta znów następną i tworzył się z tego istny galimatias. Wojtek często przed 
zaśnięciem przesiewał w myślach te sprawy tak długo, że aż kręciło mu się w 
głowie. „Dlaczego nie spada aeroplan?” 
– pojawiało się przed nim pytanie. A zaraz potem następne: „Jak to jest możliwe, 
żeby ze szmat robili papier?” Albo: „Dlaczego Żydzi mają kuczki albo szabes?” 
Teraz do tych wszystkich pytań, na które nie potrafił znaleźć odpowiedzi, 
przybyło jeszcze jedno – najważniejsze. Tak istotne, że zbladły przy nim 
wszystkie inne. „Jak to jest możliwe, aby w małej skrzynce radia siedziało tyle 
różnych głosów?” Przecież wystarczyło pokręcić gałką, aby ożywić różnych panów i 
panie, którzy jakby tylko czekali na tę chwilę i od razu zaczynali mówić, 
śpiewać albo grać. 
W ciągu pierwszych dni pobytu radia w ich domu, kiedy sprawdzała jego działanie 
cała masa ludzi – od pana Matuszczaka, Cześka i kolegów ojca z kopalni po chudą 
panią Więckową, od niedawna przyjaciółkę matki – Wojtka otoczyła lawina słów, 
które słyszał po raz pierwszy w życiu. 
– Detektorowe jest lepsze! – wykrzykiwał na przykład podniecony pan Matuszczak. 
– Detektorowe?! Człowieku, gdzie ty żyjesz? Nim ty coś znajdziesz na swoim 
kryształku, to tutaj stacja sama ci wchodzi! – odpowiadał mu czerwony z emocji 
Czesiek. – Tylko lampowe! Tylko! Ale antena i uziemienie muszą być w porządku! 
Ojciec przeważnie milczał i tylko chwilami przesuwał dłonią po lśniącym pudle. 
„Zupełnie jakby głaskał Siwka – myślał Wojtek. – Jakby sprawdzał po swojemu, czy 
Siwek nie zgrzał się przy robocie”. On sam miał przykazane nie dotykać radia 
nawet jednym palcem. 
Kilka dni wytrzymał, zaglądając tylko od tyłu, tam gdzie poprzez niewielkie 
dziurki widać było lśniące lampy. Potem dotknął po raz pierwszy. I od tego 
pierwszego dotknięcia zaczęło się. 
Boże Narodzenie było już bardzo blisko i matka robiła u Königów duże porządki. 
Pracowała teraz dłużej, a on miał na głowie Ewkę, którą musiał przewijać i 
karmić w czasie nieobecności matki. Właśnie podczas jednego takiego samotnego 
(gdyż śpiąca Ewka się nie liczyła) przedpołudnia włączył radio. W chwili gdy 
usłyszał znajome pstryknięcie i kiedy zapaliło się światło za pokrytą napisami 
szybką – zamarł cały ze strachu i napięcia. Głos jakiegoś pana przypłynął jednak 
od razu i dodał mu odwagi. 
– A co z niemieckimi gwarancjami co do reszty Czechosłowacji, które kanclerz 
Hitler tak solennie przyobiecywał w Monachium? – mówił nieznajomy pan. – 
Wczoraj, w dniu dwudziestym pierwszym grudnia tysiąc dziewięćset trzydziestego 
ósmego roku, ambasador francuski w Berlinie, pan Robert Coulondre, został 
powiadomiony przez niemieckiego sekretarza stanu, Weizsäckera... 
To nie było ciekawe. Palec Wojtka zrobił mały, prawie niedostrzegalny ruch i od 
razu zaśpiewała jakaś pani. Przekręcił gałką jeszcze dalej. Teraz inny pan 
wykrzykiwał coś w nieznanym języku, a tuż obok niego, na innej kresce, ktoś grał 
na harmonii. 
Ewka zapłakała. Wojtek wyłączył radio, podszedł do kołyski i przewinął siostrę. 
Był nieobecny. Wydawało mu się, że jest wszędzie jednocześnie. 
* 
Upłynął dzień, a może dwa. Matka, wysprzątawszy dom Königów, zabrała się do 
własnego. Szalała w nim z miotłą i ścierkami. Wyglądało to tak, jak gdyby 
strasznie, koniecznie chciała wyczyścić każdy jego kącik z osobna. Wojtek – 
oszołomiony jej pośpiechem i sprawnością – próbował pomagać, lecz im szybciej 
pracowała matka, tym sobie samemu wydawał się wolniejszy. W końcu ogarnęła go 
rezygnacja. 
– 
Idź na dwór, polataj – powiedziała wreszcie matka, widząc, że od dłuższego czasu 
bezmyślnie wyciera zwiniętą gazetą wciąż tę samą, popiskującą szybę. – Dam sobie 
radę sama. 
– Kiedy... pomogę – zaprotestował słabo i bez przekonania. – A choinki nie 
będzie? 
– 
Czemu ma nie być? – matka roześmiała się i Wojtek teraz dopiero zrozumiał, że 
była przez cały czas rozradowana. – Ojciec wróci z roboty, to pójdziecie po nią 
obaj. 
–
Gdzie? – spytał Wojtek. – Przecież tu nie ma lasu. 
– 
Las niepotrzebny. Pójdziecie kupić. Sprzedają pod kościołem. 
Nagle Wojtek uprzytomnił sobie, że Wigilia tuż-tuż, i ogarnęło go takie jak co 
roku, pełne niecierpliwości podniecenie. Wypadł na dwór. Pod apteką, na rogu 
ulicy, bawili się Erna z Abramkiem. 
–
Wohin? Do Chin – rzekł Wojtek na powitanie. 
–
Mam choinkę taką, pod sam sufit – powiedziała dziewczynka bez wstępów. 
–
Ja też będę miał – wzruszył ramionami. – A ty? – zwrócił się do Abramka. 
–
My nie mamy choinek – chłopiec zdjął okulary i przetarł szkła. 
– Bujasz – nie zrozumiał Wojtek. Wydało mu się czymś ogromnie dziwnym, aby ktoś 
mógł świętować bez choinki. 
– My mamy macę – powiedział Abramek i kopnął grudkę lodu. 
W tej samej chwili przy samym końcu szarego muru pojawiła się znajoma postać i 
Wojtek rzucił się w jej kierunku. 
– Tato! – wołał jeszcze w biegu. – Mama powiedziała, że mamy kupić drzewko! 
– Jak powiedziała, to kupimy – stwierdził usmolony ojciec. – Mama jest teraz 
generał, rozumiesz? A może pójdziecie z nami? Idziemy po choinkę – zwrócił się 
nieoczekiwanie ojciec do Erny i Abramka. 
Nie odpowiedzieli, zaskoczeni pytaniem. 
–
Oni nie chcą – rzekł Wojtek bardzo szybko.Sam nie wiedział dlaczego, ale czuł, 
że wolałby kupić choinkę tylko we dwójkę z ojcem.
–
Ja zapytam mamy – rzekła cicho Erna. 
–
Ja też – Abramek odwrócił się i pobiegł w stronę warsztatu. 
–
Czekamy na was w domu! – wykrzyknął ojciec i otoczył syna ramieniem. – Dlaczego 
nie chcesz, żeby poszli z nami? 
– 
Mogą iść – odparł Wojtek niechętnie. – A co tam jest? – wskazał paczki niesione 
przez ojca. 
– Różne rzeczy. Boże, zapomniałem!Ojciec zaczął nagle biec. Wojtek puścił się 
pędem obok niego.
– 
Jesteśmy... jak dwa... konie! – wykrzyknął zasapany. Było mu bardzo dobrze tak 
biec razem z ojcem. 
– Dwa łyse konie! – Ojciec śmiejąc się wypuścił strugę białej pary i parsknął 
zupełnie po 
Siwkowemu. Chłopiec też się roześmiał i tak zadyszani i pogodni wpadli razem do 
kuchni. 
–
Mam dwóch chłopaków! Pali się czy co? – wykrzyknęła matka.W całym domu 
rozchodził się zapach kapusty i grzybów.
– 
Pali się! Wody nam potrzeba! – wykrzyknął ojciec i chwyciwszy szaflik, wypadł z 
nim 
do studni. Wrócił po chwili z pełnym wody. 
–
Teraz będzie im dobrze – powiedział, rozwijając mokre papiery.Wojtek zobaczył 
szare, oślizłe grzbiety i okrągłe, poruszające się paszczęki.
–
Mamo, ryby tata kupił! – zawołał, pojmując dopiero teraz, dlaczego biegli. 
Woda w owalnym naczyniu plusnęła. Ryby stanęły w niej grzbietami do góry, ich 
ogony poruszały się. 
– 
Tak, teraz im w sam raz – ojciec wyprostował się i zabrał się do mycia. – 
Okazyjnie... udało się... – rzucał znad miednicy oderwane słowa, namydlając 
twarz i barki. 
Wojtek patrzył, jak ojcowskie ciało robiło się coraz bielsze. „Takich muskułów 
to nikt nie ma” – pomyślał z podziwem i dumą. 
– 
Zaraz idziemy! Nie pali się! – wykrzyknął, kiedy usłyszał pod drzwiami głos Erny 
i Abramka. 
– 
Potem mogą wykupić co lepsze, więc trzeba teraz, jak jeszcze są – mówił ojciec 
wycierając się szybko ręcznikiem. 
– Nic nie zjesz? – spytała matka. 
– 
Nie. Jak post, to post. – Ojciec był już gotowy. Przyczesywał zmierzwioną 
czuprynę.– Idziesz z nami? 
–
Ja? – przeżegnała się. – Ciasto w piecu. Mak jeszcze nie utarty... 
–
A to? Zapomniałaś? – Ojciec wskazał kołyskę córki. 
– 
No, to co głupio pytasz? – roześmiała się matka. Na moment zapomniała o tej 
najważniejszej przeszkodzie. 
* 
Nie opodal kościoła, wokół wspartych o mur choinek, kłębił się tłum ludzi. 
Chłopskie półkoszki, zagłębiowskie ciężkie wozy o grubych, okutych kołach stały 
szerokim kręgiem. Nie brakowało też czarnych platform węglarzy. Wśród nich 
odbijał jaskrawą żółcią wolancik z siedzącym na koźle stangretem. Dwa piękne, 
białe konie o smukłych szyjach przebierały niecierpliwie nogami, międląc czarne 
błocko. 
Ojciec ruszył ku nim jakby bezwiednie, ale zawrócił, kiedy był już blisko. Jego 
wargi poruszały się. Nie wytrzymał. Odwrócił się raz jeszcze. 
– Wyjedźże z nimi z tego błota, człowieku! – wykrzyknął do stangreta. – I 
przykryj derką! 
– Nie twój zafajdany interes! – Sterczące wąsy stangreta poruszyły się, lecz on 
sam nie drgnął nawet i siedział dalej na swoim wzniesieniu nieporuszony. 
–
Zaziębi konie, huncwot. Takie konie! – rzucił ojciec i splunął.Jego słowa nie 
były przeznaczone właściwie dla nikogo.
– 
Co pan powiedział?! – Nie wiadomo skąd, zupełnie jak spod ziemi, pojawił się tuż 
obok 
nich wysoki, chudy mężczyzna w kraciastej pelerynie i zielonym kapelusiku. W 
ustach miał fajkę. 
– 
Powiedziałem... powiedziałem, że konie przeziębi – mruknął ojciec niechętnie, 
patrząc w ziemię. – Przecież delikatne, nie? 
– 
Delikatne, recht4! – Chudeusz wypuścił kłąb dymu ze swojej fajki i nagle ryknął 
do wąsacza na koźlę, jak gdyby ten znajdował się niezmiernie daleko i mógł go 
nie dosłyszeć: – Ty słyszał, co ten człofiek pofiedzial?! Ty słyszal?! 
– 
Tak. Tak jest, panie dyrektorze! – wymamrotał stangret i przerażony pociągnął ku 
sobie lejce. 
Konie ruszyły od razu z impetem i cały zaprzęg skręcił raptownie w lewo, wprost 
na najbliższy wóz. 
– Zawadzisz! Lejce! 
Ojciec zauważył pierwszy, że lejce zahaczyły o zaczep, który znajdował się na 
końcu dyszla. Skoczył ku koniom i zwolnił rzemień jednym ruchem ręki. Teraz 
wolant wyjechał bez przeszkód na wolną, suchą przestrzeń za wozami. Chudy pan w 
pelerynie odprowadził go zmrużonymi oczyma. Nie pociągał już ze swej fajki. 
„Chyba mu zgasła” – pomyślał Wojtek. 
– 
Lubicie konie, ja5? – Oczy nieznajomego przeniosły się na twarz ojca. 
–
Co bym miał nie lubić? Całe życie przy nich, to... – Ojciec wzruszył ramionami, 
–
Pracujecie? 
–
Na dole. Na Milowicach. 
– 
Ach, so6! A całe żicie przi koniach... – Chudy pan roześmiał się, jakby to, co 
powiedział ojciec, wydało mu się bardzo zabawne. 
–
Na, ja... – westchnął krótko i wtem w jego rękach pojawił się czarny notes. 
„Taki sam miał policjant, który nie chciał nam pozwolić na wyjazd z Wnękowa” – 
przypomniał sobie Wojtek. 
Rozmawiających otoczyła gromada gapiów. Ludzie obserwowali w napięciu białe 
konie chudego pana i zaraz przenieśli oczy na twarz ojca. Wojtek uczuł 
niespodziewany lęk. 
–
Tato, pójdziemy? – poprosił jękliwie. 
–
To syn? – Blade, niemal bezbarwne oczy nieznajomego spojrzały w dół. 
Słowo: „syn”, wypowiedział tak, że zabrzmiało ono jak „sin”. Nie wiadomo 
dlaczego, zaniepokoiło to Wojtka jeszcze bardziej. 
– Syn – ojciec kiwnął głową twierdząco. 
– A te... też? – Jedna z dłoni pana w pelerynie wycelowana była przez chwilę 
wprost w Ernę i Abramka. 
– Nie. 
W ojcowskiej odpowiedzi Wojtek wyczuwał już zniecierpliwienie. Erna i Abramek 
zachichotali. 
–
Mogę mieć wasz adres, nazwisko? – spytał nieznajomy.„Mówi, jakby miał w ustach 
coś ostrego” – ocenił Wojtek w myślach.
–
A na co to panu? – spytał ojciec. 
–
Nie chciałby pan... – chudzielec zawahał się – nie chciałby pan... u mnie, przy 
koniach? 
–
Niby za stangreta? 
Ojciec potoczył spojrzeniem po otaczających go twarzach gapiów. Wszystkie 
wyrażały osłupienie. Dwóch staruchów coś szeptało. 
–
No, recht, za stangreta – nieznajomy zapalał swoją fajkę. – Płacę dobrze. 
–
Ale ma pierścień! – usłyszał Wojtek szept Abramka. 
4 Rechf (niem.) – słusznie.
5 Ja (niem.) – tak.
6 So (niem.) – tak
– 
Nie, dziękuję. Już kiedyś mnie ktoś chciał za stangreta, ale ja... – Ojciec nie 
dokończył zdania. – Nie. Dziękuję – rzucił raz jeszcze i ruszył przed siebie. 
Wojtkowi wydało się, że w nagłym zapamiętaniu ojciec zupełnie zapomniał o całej 
ich trójce. Szedł z podniesioną głową, mocno stawiając stopy i nie zważając na 
gwar podnieconych rozmów, które biegły w ślad za nim. Chudy pan w pelerynie 
przez chwilę stał jeszcze, po czym podszedł do swego powozu. 
– 
Tato, choinka! – wykrzyknął Wojtek i ominął błotnistą kałużę, przez której sam 
środek kroczył ojciec, nie bacząc na to, że jego grube buty zapadają się po 
kostki w czarną maź. 
Ojciec nie od razu się odwrócił, jak gdyby miał wpierw do pokonania jakiś 
niewidzialny opór. Lecz kiedy to nastąpiło, był znowu sobą, a jego oczy się 
śmiały. 
– 
Racja. Zapomnieliśmy o najważniejszym! – zwrócił się ku nim. – Ale najprzód 
każdy dostanie coś słodkiego. 
Po drugiej stronie muru, tuż za rzędami straganów z żywnością, zaczynała się 
kraina z bajki. Czegóż tam nie było! Kramy – stojące obok siebie w długich 
rzędach – pęczniały aż od stosów kolorowych cukierków, słodkich precli, 
orzechów, pierników, ciastek, czekoladek i innych wspaniałości. Donośne głosy 
sprzedawców, którzy zachwalali swój towar, mieszały się z piskliwym zawodzeniem 
trąbek z blachy i gulgotaniem glinianych kogutków wystawionych do sprzedania 
wśród innych zabawek, na stołach pokrytych różnobarwnymi papierami. Było tu 
absolutnie wszystko: zegarki na kolorowych gumkach, korkowce, pomalowane 
jaskrawymi farbami drewniane wozy z końmi, włosy anielskie srebrzyste lub złote, 
choinkowe kule, anioły z papieru, figurki świętych, lusterka umieszczone w 
środku wielkich pierników (u dołu tych lusterek piękne panie i panowie 
uśmiechali się do siebie lub też latały tam pyzate aniołki). Były tu zimne 
ognie, łańcuchy z wielobarwnych papierów, czaka ułańskie, szable, lwy 
przyczajone do skoku, różowe świnki-skarbonki. Na jednym ze stołów, wśród 
koronkowych poduszeczek, siedziały nawet lalki i pajace tak ogromne, że chyba 
większe od Ewki. 
– Tato, nasz obraz! – wykrzyknął nagle Wojtek. 
Wydało mu się nieprawdopodobne, aby ich Matka Boska z Jezuskiem znalazła się 
właśnie tutaj. Spoglądał oniemiały, nie wierząc własnym oczom. 
– Tak. Taki sam – powiedział ojciec, nie zatrzymując się. Nie był ani trochę 
zdziwiony 
tym niesłychanym wydarzeniem. Zbliżał się właśnie do straganu otoczonego przez 
grupę mężczyzn. 
– Strzelamy? – odwrócił się i ogarnął całą trójkę jasnym spojrzeniem. – Panie 
mają pierwszeństwo! 
–
Ja nie strzelam – powiedziała Erna nie przestając ani na chwilę gryźć 
panieńskiej skórki. 
–
Abramek, a ty? 
–
Ja strzelam. 
Poprawiwszy okulary podskoczył do deski na stojakach, od której aż do ziemi 
spływała czerwona materia. W głębi, przy ścianie, na wprost strzelających 
sterczały całe rzędy kolorowych kwiatów na długich, bardzo zielonych łodygach. 
–
Pięć strzałów – powiedział ojciec i zapłacił.Grubas za kontuarem złamał 
wiatrówkę i roześmiał się.
–
Handlowe wyznanie, nie ma w tym praktyki! 
–
Pan da jeszcze jedną! – rzekł do niego ojciec bez uśmiechu. 
– Wpierw niech wystrzela pierwszy – odparł grubas. Był już poważny. – U mnie się 
strzela po kolei. 
–
Dobra. – Ojciec pochylił się nad Abramkiem. – Wiesz jak? 
–
Wiem.Abramek wystrzelił i spudłował. Nie poszło mu także z pozostałymi 
strzałami.
–
Teraz ty! – Ojciec sam załadował wiatrówkę i podał synowi. 
Wojtek przygryzł wargi i przywarł policzkiem do zimnej kolby. Chciał trafić 
koniecznie. Nie udało mu się. Tylko raz łodyga róży, do której mierzył, drgnęła 
lekko. 
–
A pan szanowny nie? – spytał grubas, przyjmując pieniądze.Jego małe oczka śmiały 
się złośliwie.
–
Niech pan strzeli! – poprosił Abramek. 
–
Tak. Tato, strzel! – przyłączył się do niego Wojtek. 
–
A co ty powiesz? – zwrócił się ojciec do Erny. – Mam strzelać czy nie? 
–
Niech pan... strzeli! – Dziewczynka pochyliła główkę. 
–
No, jeśli tak, to poproszę jeszcze pięć. 
Ojciec przyjął nabitą wiatrówkę i zmierzył nie podpierając się nawet. „Trafi. 
Musi trafić” – pomyślał Wojtek. Jakoś okropnie mu zależało na tym, aby ojciec 
nie spudłował. Padł pierwszy strzał i ani jeden z kwiatów nawet nie drgnął. 
Wojtek opanował rozczarowanie. 
– Znosi w lewo – powiedział ojciec i znowu zaczął mierzyć. 
– Jednym to zawsze znosi, a drugim nie – odparł grubas i upił piwa z kufla, 
który stał za nim na stole. 
Ojciec na moment obniżył kolbę i spojrzał w jego kierunku. Nie powiedział nic i 
znowu zaczął mierzyć. Padł strzał i jednocześnie jeden z kwiatów zakołysał się i 
upadł na ziemię. 
– Trafiłeś! Tato, trafiłeś! – Wojtek, nie mogąc opanować emocji, zaczął 
podskakiwać. 
– 
Przestań! – powiedział Abramek i Wojtek zobaczył, że kolega przygryza wargi, jak 
gdyby to on sam składał się do strzału. 
– 
Dwa: jeden! – rzekł ojciec, kiedy następny kwiat odpadł od kartofla, w którym 
tkwiła jego łodyga. 
Przy trzecim, żółtym, i czwartym, fioletowym, największym ze wszystkich, jakie 
były do zestrzelenia, ojciec nie powiedział nic. Grubas milczał także. Wojtek 
czuł, że serce bije mu aż gdzieś w gardle. 
– 
Teraz poproszę o jeden strzał z tamtej strony – ojciec wskazał tę część 
strzelnicy, w której do zestrzelenia znajdowały się butelki z winem, figurki 
kolorowych tancerek, talerze z wymalowanymi na nich wspaniałymi zamkami, a także 
jeden złocisty budzik. 
–
Tam jeden strzał kosztuje pięćdziesiąt groszy – rzekł grubas. 
–
Niech będzie – ojciec zapłacił i przeszedł nieco dalej. 
Gapiów przybyło. Tylko Wojtkowi udało się przepchać do ojca. Erna i Abramek nie 
dali rady i patrzyli z drugiej strony. 
– Panie, w budzik! Tylko w budzik! – wykrzykiwał jakiś chudy chłopina w 
zniszczonej 
czapce. – Taki kosztuje trzy złote! „Wszyscy chcą, żeby ojciec trafił – przeszło 
Wojtkowi przez głowę. – Ale dlaczego?” 
– 
Niech pan strzela z podpórki! Tylko z podpórki! – szepnął wyrostek w 
zniszczonych butach. 
– Z podpórki nie można! – wykrzyknął grubas. 
– 
Dlaczego? Ja strzelę! – powiedział blady mężczyzna w poplamionej marynarce. Jego 
oczy zakrywała czapka z naderwanym daszkiem. 
– Ale od teraz nie można! – wrzasnął właściciel strzelnicy. – Nie pchać się! 
Tuż obok niego pojawiła się naraz gruba, jak i on, kobieta w fioletowym płaszczu 
i futrzanej czapce. Spoglądali teraz oboje w stronę ojca. Ten mierzył dłużej niż 
poprzednio. Prawie jednocześnie z suchym odgłosem wystrzału ozwało się 
wrzaśniecie wyrostka: 
– Jest! 
– Trafił pan, jak Boga kocham! – zachrypiał nie ogolony człowiek, który stał tuż 
obok Wojtka. 
Chłopiec widział, że ręka nieznajomego poklepuje ojcowskie ramię. W powszechnym 
tumulcie jedynie sam strzelec był spokojny. Przyjął wręczony mu przez grubasa 
błyszczący budzik i odwrócił się, jak gdyby nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego. 
– No, a teraz szybko do choinek, bo matka nas zeklnie, że się spóźniamy! 
* 
Wigilia wydała się Wojtkowi w tym roku mniej świąteczna, chociaż i potraw było 
więcej, i stojąca w rogu izby choinka ubrana była tak pięknie, jak to się nigdy 
we Wnękowie nie zdarzało. Lecz nawet kiedy ojciec, zapaliwszy na niej świeczki, 
huknął swoim grubym głosem „W żłobie leży” i kiedy zaraz przyłączyło się do 
niego dźwięczne i łagodne śpiewanie matki – wszystko to nie było tym, co kiedyś. 
Owszem, Wojtek śpiewał razem z nimi, nakręcał prążkowanego bąka, który bucząc 
kręcił się po całej podłodze – ten bąk, drewniana ciężarówka i para rękawiczek 
były gwiazdkowymi prezentami dla niego – lecz cały czas tkwiły w nim jakieś 
dziwne myśli. Rodzice także przycichali chwilami i spoglądali w stronę okna, jak 
gdyby tam właśnie spodziewali się ujrzeć coś niezwykłego. Dopiero gdy matka 
postawiła na stole makowiec i kompot ze śliwek, a z radia popłynęły melodie 
kolęd śpiewane tak anielsko przez chór, że aż im wszystkim zwilgotniały oczy, 
dopiero wtedy wionęło czymś dawnym, jakimś przypomnieniem chwil odmiennych, a 
urokliwych, kiedy to z opłatkiem chodziło się do obory, żeby ze zwierzętami się 
przełamać i im jak i sobie życzyć wszystkiego, co najlepsze. Siwek – 
rozumiejący, że święta przyszły – parskał cicho i tak to swoje parskanie 
przeciągał, jakby i on na śpiewanie miał ochotę. 
„To jedyna noc w roku, kiedy wszystkie zwierzęta ludzkim głosem potrafią 
rozmawiać – mówił jeszcze przed rokiem ojciec. – Ale zrozumieć ich mowę może 
tylko człowiek prawdziwie sprawiedliwy”. 
Teraz ojciec nie mówił nic takiego, a tylko przekomarzał się po swojemu z matką. 
Ona zaś też zdawała się nie pamiętać tego, co było. 
–
Tato, co robi Siwek? – spytał Wojtek cicho.Nikt go nie usłyszał.
–
Mamo, wyjdę na dwór – rzekł głośniej i podniósł się. 
Rodzice stali nad kołyską Ewki, wymachiwali nad nią grzechotkami i stroili 
dziwne miny. Ojciec, który trochę wypił przy jedzeniu, nie zwrócił w ogóle uwagi 
na jego pytanie. Jedynie matka powiedziała, żeby ubrał się ciepło. Nałożył 
czapkę, szalik i nowe rękawiczki. To ostatnie zrobił tylko dla nich. Nie 
zauważyli niczego. „Nic nie rozumieją. Zapomnieli, jak wyglądają drzewa pokryte 
śniegiem. Nie pamiętają, jak pachnie wiatr, jakie czyste są gwiazdy we 
Wnękowie...” 
Wiedział już, czego brakowało tym świętom, a jednocześnie z tym uprzytomnieniem 
zatęsknił nagle, porywająco, rozpaczliwie. Łzy napłynęły mu do oczu same. Nie 
potrafił ich wstrzymać, zresztą nie chciał. Dookoła była ciemność. Czuł się 
samotny jak nigdy dotąd. 
–
Co ci, synku? – Ojciec zatrzymał się tuż przy nim.Nie słyszał, kiedy wyszli za 
nim. Zawstydził się.
–
Cni ci się za Wnękowem, tak? – powiedziała matka cicho.Przełknął słone łzy, nie 
odpowiadając.
– 
Widzisz, synku. To jest tak – rzekł ojciec. – Zawsze jak jedno jest dobre, 
drugie – złe. Byliśmy na wsi, jeść nie było co. Teraz jedzenie jest, ale nie ma 
lasu... 
–
Ani krów – rzucił Wojtek samymi wargami – ani Siwka, ani stawu, ani zajączków... 
–
A pamiętasz, jak krów nie chciałeś pasać? – spytała matka. 
–
Nie chciałem, kiedy deszcz był. 
– 
To nie to – wtrącił ojciec. – Jemu pewno i gwiazd brak, i księżyca, i śniegu, co 
skrzy się i piszczy pod butami. 
– No – chlipnął Wojtek. 
Przepełniało go zdumienie. Dopiero po chwili zrozumiał, że jeśli tak łatwo 
odgadli, za czym on tęskni, sami musieli czuć tak jak on. 
Nie powiedział już ani słowa. Ogarnął ich tylko, jak zdołał, ramionami i 
przyciągnął ku sobie. Gdzieś, w oddali, w małych kratkach okienek jarzyły się 
choinki. Idący wzdłuż muru pijak ryczał coś monotonnie. Kiedy podszedł bliżej i 
jego plugawe słowa stały się wyraźniejsze, dłoń matki przywarła do ucha Wojtka, 
a zaraz ojciec zrobił z drugiej strony to samo. Teraz chłopiec nie słyszał nic. 
I stali tak jeszcze chwilę przed drzwiami, spoglądając w burą ciemność. Dopiero 
kiedy zapłakała Ewka, cofnęli się do ciepłej izby. 
XII 
Tuż przed Nowym Rokiem chwycił mróz. Powietrze było nadal wilgotne, co 
sprawiało, że łzawiły oczy, a nos i policzki marzły bardzo szybko. Jasny dzień 
trwał krótko, jakby w zalęknieniu, szybko ustępował miejsca nocy. Nad gołymi 
konarami drzew w parku Lamprechta krążyły znowu stada wron, które kracząc 
przeraźliwie, pozwalały się unosić w różne strony porywom wiatru, by już po 
chwili wracać w to samo miejsce, mocno bijąc czarnymi skrzydłami. 
Erna wychodziła teraz z sankami, które dostała na Gwiazdkę. Lecz śnieg nadający 
się do zjeżdżania leżał tylko na wzgórzu nie opodal sieleckiego szpitala. Tam 
zaś wolno jej było chodzić jedynie z bratem. 
W ciągu paru miesięcy Rudi urósł i zmężniał. Tak, z takim bratem Erna mogła być 
spokojna, że chahary nie ukradną jej sanek. Nieustanna obecność Rudiego 
przekreślała jednak wszelkie szansę użycia choć raz sanek przez Wojtka i 
Abramka. Początkowo mieli jeszcze cień nadziei, więc trzymali się w 
bezpośredniej bliskości rodzeństwa i czekali cierpliwie. 
– Nie umie w ogóle jeździć – mówił w czasie takiego czekania Abramek, 
spoglądając głodnymi oczyma na sanki, które pędziły w dół zbocza. 
– Jasne, że nie – sekundował mu Wojtek. – Patrz, jak ona skręca! 
Czasem, wypuszczając z fantazją wspaniałe fontanny śniegu spod kantów nart, 
podjeżdżał ku nim Rudi i wykrzykiwał coś pod ich adresem. 
– Was? Kapusta mit kwas! – wykrzywiał się wtedy Wojtek, a Abramek pokazywał 
język. 
Rola obserwatorów kosztowała ich jednak wiele i nie mogła długo trwać. A kiedy 
pewnego dnia Erna pozwoliła im raz zjechać z górki, Rudi zbił ją na kwaśne 
jabłko. Patrzyli na to pełni bezsilnej wściekłości – rzucane przez nich śniegowe 
kule nie wyrządzały Rudiemu najmniejszej szkody. 
– Zobaczysz, powiem mamie! – płakała Erna. 
– Ja też powiem – śmiał się Rudi, stojąc na szeroko rozstawionych nartach. – A 
wtedy dostaniesz jeszcze bardziej! 
– Ty giździe dziosecki! – wrzasnął Wojtek zupełnie nie wiedząc, co to znaczy. 
Słowa te usłyszał w czasie kłótni dwóch furmanów, którzy wozili do papierni 
szmaty i papiery. 
Brat Erny rzucił się w ich kierunku. 
Uratowało ich to, że śnieg się kończył w pewnym punkcie zbocza i aby gonić ich 
dalej, 
Rudi musiał odpiąć narty. Zanim to zrobił, byli daleko. 
–
Ja już tam więcej nie idę! – zdyszany Wojtek zaczerpnął powietrza. – A ty? 
–
Ja też nie. 
Siedzieli w swej kryjówce w parku Lamprechta. Dookoła stały oszronione krzaki. 
Wyszło na moment słońce i kryształki lodu na gałęziach rozbłysły. Wyglądało to 
bardzo pięknie. 
– Jak urosnę, to będę Marusarzem – powiedział Wojtek. – Będę skakał na nartach 
najdalej 
ze wszystkich. Abramek milczał. 
–
A ja będę miał sklep – rzekł po chwili. – Albo nie. Będę miał bank. 
–
Po co ci bank? – zdziwił się Wojtek. 
–
W banku są pieniądze. Można wszystko kupić: narty, sanki, wszystko... 
– 
Nie chcę żadnych sanek ani nart! Niepotrzebne mi są! – rzucił Wojtek z mocą. – 
Gdyby mi się tylko chciało, tobym je miał. 
– A na czym będziesz skakał? 
– 
Na niczym! – Wojtek podniósł się. Czuł chłód ogarniający go od nóg. – Chcesz? 
Pójdziemy na bagier. 
–
Na bagier? Za daleko – Abramek rozejrzał się niepewnie. 
–
To zostań. Pójdę sam. 
Wojtek nie był w stanie usiedzieć w jednym miejscu. Musiał dzisiaj zrobić coś, 
czego dotąd nie dokonał. Bał się, gdyż wodne rozlewisko bagru było aż pod 
Mysłowicami, lecz jakaś siła kazała mu tam iść natychmiast, bez względu na 
okoliczności. 
Przeżył już coś takiego, jeszcze we Wnękowie, kiedy o zmroku przestraszył się 
pochyłego drzewa. Wtedy właśnie, na złość samemu sobie, poszedł mrocznym lasem 
aż do krzyża, gdzie leżeli zabici powstańcy. Droga w tamtą stronę to jeszcze 
było nic. Najgorszy był powrót po zachodzie słońca, kiedy sterczące jałowce 
wyglądały jak straszliwe potwory. Wrócił spocony ze strachu i napięcia. Ojciec 
skrzyczał go wtedy, a matka nie odezwała się ani słowem, co było, jeśli o nią 
chodziło, karą największą. Ale na przekór temu wszystkiemu siedziało w nim 
uczucie zadowolenia z dokonanego czynu. W Sosnowcu nie było ani lasu, ani 
leśnych mogił powstańców, musiał wystarczyć bagier. 
Abramka także opanowała szaleńcza odwaga. Poszli. Idąc ulicą Pańską – pełną 
ruder i zatęchłego smrodu – zawędrowali aż pod Radochę. Tam dopiero uprzytomnili 
sobie, że dalej muszą iść rozległymi polami. 
Wiatr poruszał suchymi kikutami miodowników, które wystawały spod cienkiej 
warstwy śniegu. Niekiedy śnieg stawał się głębszy i brnęli wówczas przez zaspy, 
z wysiłkiem wyciągając z nich nogi. 
– I po co my tam idziemy? Po co? – Abramek przystawał i przecierał swoje 
okulary. 
– Będziemy się ślizgać – odpowiadał mu Wojtek. – Ty wiesz, jak fajnie jeździ się 
na butach?! 
– Po czym? Po wodzie?! – Twarz Abramka wyrażała głębokie zwątpienie. Jego 
powiększone szkłami oczy łzawiły. Wiatr wiał im prosto w twarze. 
–
Nie ma wody, ciamajdo! Jest lód! – wykrzykiwał Wojtek. Parł nieprzerwanie do 
przodu, chociaż chwilami wydawało mu się, że już nigdy nie dojdą na miejsce. Był 
głodny i burczało mu w brzuchu. Kiedy zatrzymali się wreszcie na krawędzi 
zagłębienia, byli obaj zbyt zmęczeni, aby coś powiedzieć. 
Daleko w dole prześwitywała tu i ówdzie spod śniegu lodowa tafla. Na horyzoncie 
dymiły kominy. Szare niebo zdawało się wisieć nad ziemią niezmiernie nisko. 
– 
Tam są Milowice, gdzie pracuje ojciec – Wojtek wskazał zabudowania kopalni, 
widoczne hen, za następnym bagrem. 
–
A nie, bo Niwka – zaprotestował Abramek. 
–
Zwariowałeś?! Niwka jest tam! – ręka Wojtka przeniosła się w lewo. 
–
No i co teraz? – Pełen rezygnacji Abramek nie podejmował dyskusji. 
–
Jak to: co? – jego głos dodał naraz Wojtkowi odwagi. – Złazimy! 
–
Ja nie złażę. 
–
No to nie – Wojtek zaczął się zsuwać po pochyłym zboczu.Za chwilę był już na 
lodzie.
–
Ale fajnie! – zawołał do przyjaciela, który przysiadł na szczycie wysokiego 
brzegu. 
Rozpędził się i już po chwili sunął na butach. Kątem oka zauważył, że Abramek 
zdecydował się mimo wszystko zejść do niego. Wziął jeszcze większy rozbieg. 
– Hura! Magikollos! – wrzasnął pędząc przed siebie. 
Szczęku pękającego lodu nawet nie usłyszał. Zobaczył tylko, że urwisty brzeg 
podjeżdża nagle gdzieś niezmiernie wysoko, jak gdyby go ktoś podnosił. Cały 
świat zachwiał się i rozkołysał. Ogarnął go mokry chłód. Rozrzucił ręce, by 
spazmatycznym ruchem uchwycić białą, oślizłą płytkę, która przez moment 
znajdowała się na wprost jego twarzy. Zanurzył się z głową, wypłynął i zanurzył 
ponownie. Przez chwilę tak krótką, że zdawała się prawie nie istniejąca, 
dostrzegł Abramka, który rzucił się na lód i wyciągnął ku niemu rękę. Zakrztusił 
się. „Utonę! Nie będzie mnie!” – poraził go błysk myśli. 
Szalonym wysiłkiem wyprysnął raz jeszcze na powierzchnię. Coś uchwyciło go za 
rękaw kurtki. Dławiąc się, otworzył oczy. Zobaczył kędzierzawą głowę Abramka. 
Wyprostował instynktownie oba ramiona. Czuł, że kolega trzyma go silnie i nie 
puszcza, lecz że jest to zarazem największy wysiłek, na jaki go stać w tej 
chwili. Zamarli obaj w bezruchu. Przez chwilę, ciężko dysząc, odpoczywali. 
Wreszcie Wojtek poczuł, że leżący na lodzie Abramek ciągnie go z całych sił ku 
sobie. Wyrzucił ramiona tak daleko, jak tylko zdołał. Już wiedział, 
o co chodzi ratującemu. Nogi Abramka rozsuwały się nieustannie w poszukiwaniu 
jakiegoś oparcia. Wreszcie prawym butem napotkał wtopiony w lód kamień, który 
trochę wystawał nad powierzchnię. Zaparł się i pociągnął silniej. Wojtek podał 
się ku przodowi. W ten sposób jego barki i górna część tułowia znalazły się już 
na lodzie. Odpoczęli znowu i po chwili, niezmiernie ostrożnie, Wojtek zaczął 
windować się dalej. Czuł, że ręce Abramka przemieściły się ponownie i, 
zacisnąwszy na kołnierzu jego kurtki, ciągnęły co sił. Wylazł wreszcie cały i 
legł na lodzie przy samym brzegu, nie mając sił, aby się podnieść. 
Wstał wreszcie. Namokłe wodą ubranie było niezmiernie ciężkie. Chwiał się na 
nogach. 
– Teraz do domu! Szybko! – wykrztusił Abramek otrzepując ze śniegu swoją czapkę 
i okulary. – Szybko, bo zachorujesz! 
– Nie zachoruję – zaszczekał zębami niedoszły topielec.Wiatr wydawał mu się 
przeraźliwie zimny. Wszystko, co miał na sobie, oblepiało go
lodowatym plastrem. Dygotał. Nogi mu drżały. Nie potrafił zrobić kroku. 
– Biegnij! – kolega pociągnął go za rękę.Ruszył opornie na nim. Dopiero na 
wzniesieniu przyspieszył kroku.Zapadał mrok, szybki, zimny. Pokryte śniegiem 
pola zlewały się już z szarym niebem. Nie
sposób było określić, gdzie znajdowała się linia oddzielająca niebo od ziemi. 
Wszystko stało 
się bure, nijakie. 
Biegli potykając się. Co jakiś czas przypadali do ziemi. Wszystko stało się 
bure, nijakie. 
„Ale mi ojciec da! Będę chory. Pewno i tak umrę!” – kłębiły się myśli w głowie 
Wojtka. Z 
każdą chwilą sukno jego kurtki stawało się coraz sztywniejsze. Zamajaczyły domy. 
Byli już na Pańskiej. 
–
Tu mieszka mój wujek Beniamin, poczekaj! – Abramek wpadł do ciemnej 
bramy.Wybiegł z niej natychmiast.
–
Nie ma go.Minęli wreszcie most na Przemszy, Wojtek zwolnił. Czuł, że opanowuje 
go przerażenie.
–
Ty, a może... – zaczął dysząc.
–
Co?
–
Może ja bym u was... przeschnął?
–
Teraz nie ma rozmowy! Biegnij! – rozkazał Abramek. 
Gdy minęli aptekę Königów, wybawca Wojtka przesta drobić małymi kroczkami i 
obejrzał się na towarzysza. 
–
Jak chcesz, to możesz do mnie przyjść. 
–
A twój ojciec? 
– 
Co: ojciec? Modli się beze mnie w bożnicy. Potem mi da... no, wiesz, co. Ty nie 
stój na 
dworze! 
W małym pokoiku – przedzielonym szafą na dwie części stały trzy łóżka. Pachniało 
czymś, czego Wojtek nie umiałby określić. Duże, czarne oczy matki Abramka 
rozszerzały się coraz bardziej, w miarę jak syn opowiadał. Mówił zresztą 
nieskładnie. Wojtek, gdyby tylko miał siły, opowiedziałby wszystko inaczej. 
–
On był pół trupa! – zakończył wreszcie Abramek. 
– 
Boże drogi! – ręce pani Birnbaumowej drżały, kiedy zdzierała z Wojtka mokre 
ubranie. 
–
Kładź się! Połóż się zaraz! – Wzięła go na ręce i zaniosła do dużego łóżka za 
szafą. – Mama powinna ci dać lanie. 
– Wiem – powiedział Wojtek, zapadając się w miękką pościel. 
– 
Co z tego, że ty wiesz?! – Matka Abramka wybuchnęła nagle i od razu zaniosła się 
płaczem. – Co z tego, że ty wiesz?! Utonęlibyście obaj bez śladu! Aj, moje 
serce! Czekaj ty! – Wciąż nie przestając płakać, trzepnęła syna tak mocno, że 
ten aż się zatoczył. 
–
Niech go pani nie bije, bo on jest... bohater! – wykrzyknął Wojtek, siadając na 
łóżku. 
– 
Widzieliście go! Drugi się znalazł! Dam ja wam bohaterstwo! Czekaj... Herbaty 
dostaniesz! – pobiegła do kuchni. Wróciła zaraz ze szklanką w ręce. 
– Tu masz aspirynę. Połknij. Popij herbatą! – Przysiadła na brzegu łóżka. – 
Boże, jacy wy jesteście głupi! Po prostu miszigene! Sami szukacie śmierci!... – 
wzniosła oczy w górę. 
–
Strasznie słodka – rzekł Wojtek upijając łyk. 
– 
Bo z malinowym sokiem. Chodź do matki! Ty moje utrapienie! – przygarnęła syna 
ramieniem. Wtedy dopiero Abramek się rozpłakał. 
– 
I on cię wyratował? – spytała pani Birnbaumowa nad jego głową. 
–
No. – Wojtek zaczął całą opowieść od początku, nie przemilczając niczego.Matka 
Abramka sprawiała wrażenie, jakby słyszała ją po raz pierwszy.
– Nigdzie już nigdy nie pójdziesz! – wykrzyknęła, kiedy skończył, ogarniając 
syna ciasno ramionami. – Od dzisiaj tylko dom, zrozumiałeś! Czy ty mnie dobrze 
zrozumiałeś?! 
– Zrozumiałem – odparł ponuro Abramek, zdejmując okulary. 
Nadzieja na to, że mokre ubranie wyschnie u rodziców Abramka i nikt się nie 
dowie o jego przygodzie, rozwiała się. Ledwo zdążył się zdrzemnąć, zjawili się 
rodzice. W tym wnętrzu pełnym dziwnych przedmiotów wydali mu się oboje jacyś 
inni. Był zresztą zbyt zmęczony, aby z sensem odpowiadać na ich pytania. 
Wreszcie pytać przestali. 
– Moje dziecko! Moje dziecko! – mówiła matka samymi wargami, jakby głos z trudem 
wydobywał się z jej gardła. Klęczała przy łóżku. Ojciec milczał. Był tylko 
bardzo blady. 
– Kto wam... powiedział? – zdobył się wreszcie Wojtek na pytanie.To rozgniewało 
ojca.
– Kto? A głupi Zenek! Ten, który chodzi po podwórkach i zbiera pudełka i puszki. 
Znasz go, prawda? A wiesz, co powiedział? „Kolega mój, też głupi, Wojtek się 
nazywa, poszedł się ślizgać na lodzie, który jest cienki jak papier!” 
–
Przestań! – matka spojrzała na ojca strofująco. 
–
Ja mam przestać? Ja?! – zaperzył się jeszcze bardziej. – A on niech się utopi, 
tak? 
– On już nie będzie. On już nigdy nie będzie. Ja to osobiście gwarantuję panu 
sąsiadowi! – wtrącił pan Birnbaum, a Wojtek dopiero teraz zauważył, że szewc 
stał cały czas za ojcem. Uśmiechał się. 
–
Pani Birnbaumowa, gdyby nie pani mały, to... – matka rozpłakała się. 
–
No, już, już – dłoń szewcowej znalazła się na plecach matki. 
–
Dziękuję. Dziękuję ci bardzo – ojciec podszedł do Abramka i pogłaskał go po 
głowie. 
–
Z duszy, z serca ci dziękuję, mój kochany – pocałowała Abramka matka. 
– 
Gdyby sąsiadom było czegoś potrzeba – zaczął ojciec, mnąc w rękach czapkę – to 
ja zawsze. Może węgiel zrzucić, drzewa narąbać... 
– 
Zgłosimy się do pana sąsiada. Na pewno zgłosimy – zamachał małymi rączkami pan 
Birnbaum, jakby odpędzał muchy. – A teraz, sza! Nie ma o czym! Naprawdę nie ma o 
czym. Sza! 
* 
To, że w ciągu najbliższych dni nie zachorował, a nawet nie dostał kataru, było 
– zdaniem pani Matuszczakowej – widomym znakiem Boskiej opatrzności. Matka chyba 
sądziła tak samo, gdyż aż do Nowego Roku sprawdzała, czy Wojtek modli się przed 
zaśnięciem. On sam nie bardzo był pewien, czy ocalenie zawdzięcza Jezusowi. Na 
wszelki wypadek jednak klepał swój zwykły pacierz, starając się, aby słowa o 
aniele stróżu, który miał go strzec, brzmiały jakoś bardziej przekonująco. 
Początkowo wydawało mu się, że osiągnie ten cel, wypowiadając je wyraźniej. 
Później jednak wpadł na pomysł, aby powtarzać całą modlitwę dwa razy. Po słowie: 
„amen”, robił zatem króciutką przerwę i w nieco odmiennej tonacji zaczynał: 
Aniele Boży, stróżu mój, Ty zawsze przy mnie stój... 
W oczach obserwującej go matki czytał wtedy coś, co sprawiało mu przyjemność. W 
ten sposób nigdy dotąd na niego nie patrzyła. Właściwie to żeby zasłużyć na 
takie spojrzenie, był gotów modlić się bez końca. 
– Aniołek! Istny aniołek! – szepnęła kiedyś pani Matuszczakowa do matki, gdy 
wpadła na chwilę pożyczyć soli i zastała go klęczącego przed łóżkiem. 
Nigdy dotąd nie obchodziły go anioły, nie pomyślał nawet o tym, że mógłby zostać 
aniołem, teraz zaś stawało się to zupełnie realne. Przypomniał sobie dwie 
skrzydlate postacie na samym wierzchołku ołtarza we Wnękowie. Zwrócone ku sobie 
twarzami – dęły w pozłociste trąby. Wydawały mu się wówczas tak niepodobne do 
niczego, co chodziło po ziemi, że wcale się nimi nie interesował. O wiele 
ciekawszy był wnękowski proboszcz, który z ambony w kształcie łodzi mamrotał coś 
w każdą niedzielę, śmiesznie nadymając policzki i marszcząc krzaczaste brwi. 
„Muszę zobaczyć, jak wyglądają anioły tu, w Sosnowcu” – postanowił Wojtek 
któregoś dnia. Ponieważ miał teraz przykazane dokładnie informować matkę o 
każdym swoim kroku, zawiadomił ją i o zamiarze pójścia do kościoła. Nie sądził, 
że to zrobi na niej takie wrażenie. 
– Do kościoła? Dzisiaj? – powtórzyła jego słowa, jakby nie bardzo wiedząc, czy 
się nie przesłyszała. 
Odcedzała właśnie ugotowany makaron i para buchała w górę. Zamarła z garnkiem w 
dłoniach. 
–
Chcesz się sam pomodlić?Prawdę mówiąc, Wojtek nie pomyślał o tej możliwości, ale 
teraz skinął głową.
– 
Idziesz do kościoła, bo chcesz się sam pomodlić? 
Matka postawiła garnek i wytarła dłonie o fartuch. W jej zachowaniu zaszła jakaś 
nieuchwytna zmiana. 
– No, idź! Dobrze, idź! Ale ubierz się jakoś. Otworzyła szafę. Wojtek z 
rezygnacją włożył na siebie niedzielne spodnie, których nie cierpiał, bo były na 
niego za duże. 
Ewka zapłakała, lecz matka zdawała się tego nie słyszeć. Nawet nie spojrzała w 
stronę córki. Nie dała jej też mieszanki, choć ta od dawna była już w butelce. 
– Pomódl się i wracaj! – pogłaskała go, jak gdyby wybierał się gdzieś 
niezmiernie daleko. 
– Kto z Bogiem, z tym Bóg! – dodała jeszcze, gdy był już przy samych drzwiach. 
W sieleckim kościele było ciemnawo, lecz anioły zobaczył od razu. Jeden – 
ogromny, obok ołtarza – też grał na trąbie, a dwa inne – podobne do Ewki, 
jeszcze bardzo malutkie – nie robiły nic szczególnego. Kościół był pusty, więc 
Wojtek swobodnie się rozglądał, przysiadłszy na brzeżku jednej z ławek. „Tym 
dużym mógłbym być – pomyślał. – Latałbym sobie i trąbił”. Zastanowił się, dokąd 
by mógł polecieć. Po namyśle zdecydował, że najpierw poleciałby do Wnękowa, żeby 
zobaczyć, jak tam teraz jest, później do Katowic, a może nawet do Warszawy. Ta 
ostatnia możliwość oszołomiła go, przejmując zarazem niepokojem. „A co bym jadł? 
Do Warszawy musi być okropnie daleko. A gdybym się zmęczył albo gdyby mi się 
zepsuło skrzydło?” Wstał i zbliżył się do ołtarza. 
Usłyszał za sobą kroki. Jakaś starucha szła samym środkiem kościoła w jego 
kierunku. Przyklęknął. Po chwili obejrzał się i stwierdził, że usiadła w ławce. 
Mógł się dalej swobodnie przyglądać anielskim skrzydłom. Wyglądały na silne. Na 
samym środku, tam gdzie wyrastały z nich pióra, miały złociste pasy. 
„Doleciałbym do Warszawy jak nic. Albo i jeszcze dalej” – zdecydował. 
Ktoś zagrał na organach. Zrazu je tylko musnął, potem tony nabrały mocy, a 
jeszcze później zaczęły przewalać się pod kościelnym sklepieniem z tak ogromną 
potęgą, że chłopiec zadrżał. 
Nie dostrzegł na chórze nikogo, stały tam tylko rzędy strzelistych rur o różnych 
wysokościach. 
Organy we Wnękowie grały piskliwie, trochę jak katarynka ślepego Mucka, który na 
jarmarku w Tudzinie obchodził wszystkie stragany. Te sosnowieckie były inne. 
Muzyka zdawała wspinać się gdzieś niezmiernie wysoko, żeby już po chwili, 
przyczajona i pokorna, pełzać po zimnej posadzce. 
Anioły zupełnie wyleciały mu z głowy, a na ich miejsce, wraz z szalonymi 
dźwiękami, wtargnęły jakieś inne obrazy. Palił się dom, a on był strażakiem we 
wspaniałym kasku. Potem pożar zupełnie jak we śnie zalały ogromne morskie fale, 
przez które przebijał się jego okręt. Jego, gdyż był teraz nieustraszonym 
kapitanem. Później i ogień, i wodę zastąpiły chmury, takie prawdziwe chmury jak 
we Wnękowie, które kłębiły się i przetwarzały w coraz to inne kształty i dawały 
się oglądać do woli tylko wówczas, gdy się leżało na plecach, z twarzą zwróconą 
w niebo, a dookoła nie było nikogo. 
Granie przycichło. Jeszcze raz po raz odzywały się coraz cichsze tony. Jeszcze 
te grube przesuwały się po nich, dławiły je swą powagą, lecz to był już koniec. 
Zapadła cisza. Ktoś wysoko w górze zakaszlał zupełnie po ludzku i Wojtek doszedł 
do wniosku, że to nie mógł grać anioł. Odwrócił znów głowę. Staruszka w ławce 
także patrzyła w stronę balkonu. Szurnęło odsuwane krzesło. Drobny mężczyzna, 
który przesunął się koło srebrzystych rur, pod stropem kościoła, był strasznie, 
okropnie mały. Wojtek zdziwił się, że to on właśnie potrafi wydobyć z organów 
takie tony. 
Uspokajał się z wolna. Wielki anioł na ołtarzu trąbił nieprzerwanie, lecąc 
gdzieś w swojej rozwianej szacie. Nagle zupełnie niespodziewanie wydał się 
Wojtkowi śmieszny. „Nie będę aniołem – postanowił chłopiec. – Będę grał na 
organach. Będę grał, tak jak ten pan, i wszyscy będą mnie słuchali, aniołowie 
też”. 
Przeżegnał się zamaszyście i poszedł ku wyjściu mocno, jak ojciec stawiając 
stopy. 
* 
Wszedł do ciemnej sionki. Zatrzymał się, słysząc głosy. 
– Kto ma księdza w rodzie, tego bieda nie pobodzie – mówiła pani Matuszczakowa. 
– Jak kto ma boże powołanie, to mu tam nie ucieknie. A on ma. Pan Bóg go 
wyratował od pewnej śmierci, na drogę modlitwy sprowadził. Pan Bóg da mu 
kapłańską sukienkę. 
– Wojtek, ksiądz?! – usłyszał parsknięcie ojca. Pan Matuszczak śmiał się z nim 
razem. Chłopiec zaczął słuchać uważniej. 
– A co to złego, gdyby księdzem został? – odezwała się matka. – Nędzy by nie 
miał. Żyłby jak człowiek... 
–
Kobieto, wnuka byś nie doczekała! O czym ty gadasz? – wykrzyknął ojciec.„Chcą, 
żebym został księdzem!” – pojął dopiero teraz Wojtek. Osłupiał.
–
No, to za odchodzący rok! – powiedział pan Matuszczak.W tym momencie Wojtek 
nacisnął klamkę.W izbie kłębił się dym, bo ojciec z sąsiadem palili papierosy. 
Na stole, wśród talerzy, stały
dwie butelki. Kiedy chłopiec wszedł, pan Matuszczak zastygł ze wzniesionym 
kieliszkiem, a wszyscy zwrócili ku drzwiom głowy. 
– Gdzie byłeś? – spytała matka, jak gdyby wcale jej nie powiedział, że idzie do 
kościoła. 
Nie miał pojęcia, co w tym pytaniu go rozzłościło. Spojrzał na siedzących. 
Zdawali się czekać na jego odpowiedź. Pan Matuszczak ostrożnie postawił 
kieliszek na samym brzeżku stołu. 
–
W kinie – wypalił bez namysłu Wojtek. 
– 
W kinie! – roześmiał się murarz, jakby usłyszał coś bardzo zabawnego. – 
Trzymajcie 
mnie! W kinie! Wojtek, nie wiedząc co robić, uśmiechnął się także. 
–
Kłamiesz! Skąd miałeś pieniądze? – Oczy matki były poważne. 
–
Skąd miał, to miał – odezwał się ojciec. 
–
Heniek mi dał – bąknął chłopiec, spuszczając głowę. 
–
Józuś, twój syn uratowany! – sąsiad podniósł kieliszek. – Pijemy jego zdrowie! 
– Zapytam Heńka. Żebyś wiedział – rzekła z naciskiem matka, lecz także podjęła 
swój kieliszek ze stołu. 
„Dam Heńkowi scyzoryk, żeby skłamał – przeszło Wojtkowi przez głowę. – Dobrze, 
że mnie nie pytają, co to był za film”. 
–
Siadaj. – Ojciec przesunął się na krześle, robiąc mu miejsce obok 
siebie.Przycupnął nieśmiało.
–
A co to był za film? – ojcowskie oczy znalazły się naraz bardzo blisko.Przełknął 
ślinę.
–
To był film o wojnie – rzekł cicho. 
– 
Głupi film! Wojny robią głupi ludzie! – zawołał pan Matuszczak. – Pijemy za 
odchodzący rok... 
–
Wcześnie zaczynacie. Dopiero siódma – odezwała się matka. 
–
Wcześnie, późno... Stary rok się już za pięć godzin kończy! – odpowiedział 
murarz. 
–
Do tego czasu jeszcze wiele może się zdarzyć – wtrąciła jego żona. 
– 
Nic się nie zdarzy! Chociaż, zdarzy się: zjemy zrazy! – wykrzyknął sąsiad. – No, 
to za nowy rok tysiąc dziewięćset trzydziesty dziewiąty! – znowu uniósł swój 
kieliszek i wstał. 
–
Mówią, że jak się pije za wcześnie... – zaczęła matka. 
– 
Co mówią? Co mówią?! Kraczecie tylko! – przerwał jej pan Matuszczak. – Rok 
będzie 
jak trza, szczęśliwy, słoneczny! Przechylił swój kieliszek i wypił. Za jego 
przykładem poszli inni. 
– To jest szprotka. Jedz! – powiedział ojciec, kładąć Wojtkowi na talerzu 
maleńką rybkę.. „Jem pierwszy raz w życiu szprotkę i pierwszy raz słyszałem 
takie granie” – pomyślał chłopiec. 
Pan Matuszczak nadejścia Nowego Roku nie doczekał w ich domu. Upił się i żona go 
wyprowadziła. 
Wojtek, leżąc w łóżku, długo tej nocy słyszał głosy rodziców i widział na 
ścianie ich wielkie, tańczące cienie. 
Radio grało nieprzerwanie. 
* 
Zaraz po Nowym Roku przyszedł listonosz. 
–
Józef Lewiński tu mieszka? – spytał rozglądając się po izbie. 
–
Męża nie ma – powiedziała matka, podchodząc bliżej. 
–
Ale list zostawić można? – Przybyły wysiąkał nos w czerwoną chustkę. 
–
Można. 
–
W porządku. To się zostawia.Listonosz wręczył jej niebieską kopertę i 
wyszedł.Matka spojrzała krótko na list i oparła go o budzik wygrany przez ojca 
na strzelnicy.
Potem wyjęła spod kuchennej blachy czerwoną z gorąca „duszę” i wsunęła ją do 
żelazka. Nie śpiewała już o Marysi, co się bała zimnej wody. Prasowała w 
milczeniu. 
– Od kogo ten list? – Wojtek nie wytrzymał i sięgnął w stronę koperty z 
kolorowym znaczkiem. 
– Nie ruszaj! 
Głos matki był tak odmieniony, że chłopiec aż spojrzał na nią ze zdumieniem. 
„Przecież była w dobrym humorze – przeszło mu przez głowę. – Śpiewała, śmiała 
się. Dlaczego jest teraz zła?” 
Coraz mniej rozumiał dorosłych. Wystarczało, żeby w gazecie napisali na przykład 
coś nowego o Hitlerze lub aby ktoś napomknął w niej o wojnie, a już, zaraz 
tracili nastrój. A przecież taka wojna to musi być coś wspaniałego. Żołnierze 
jadą na koniach, śpiewają. Potem krzyczą: „hura!”, strzelają i pędzą przed 
siebie. A potem zwyciężają wszystkich bez wyjątku i dostają medale. Czym się tu 
martwić? Albo taki list... Czy na niebieskiej kopercie mogło być napisane coś 
złego? 
Kiedy tylko ojciec, wróciwszy z pracy, dowiedział się o liście, wziął go do ręki 
i przez chwilę obracał w czarnych palcach, jak gdyby nie bardzo wiedział, co z 
nim zrobić. Potem rozerwał kopertę. Matka, przewijając Ewkę, zerknęła na jego 
twarz raz i drugi, ale nie powiedziała ani słowa. Ojciec przeczytał list i 
położył go na stole. Wtedy Wojtek zobaczył, że to nie jest zwykły list, lecz, że 
w kopercie znajdowała się kartka pocztowa z kolorowym obrazkiem. 
– 
Nic. Życzenia noworoczne przesyła – rzekł ojciec, jak gdyby go matka zapytała o 
to, co było napisane z drugiej strony obrazka. 
– Dziedziczka?Matka podeszła do pieca i przestawiła garnek. Była teraz zwrócona 
do ojca tyłem.
–
Dziedziczka – odparł niechętnie. A Wojtek zobaczył jak żywą piękną panią 
cwałującą na gniadym koniu, w spodniach i wysokich butach. Potem przypomniał 
sobie, jak spotkali ją, kiedy jechała w niebieskim aucie. – Szkoda, że tu nie 
przyjechała cię odwiedzić – rzekła matka półgłosem. – A zresztą – dodała 
głośniej – może i odwiedziła. Co ja wiem? 
– Nie mów głupstw! – Ojciec zdjął koszulę i zbliżył się do miski z parującą 
wodą. – Powiedziałem ci, było – nie ma. 
– Czego nie ma? Czego nie ma?! – wykrzyknęła nagle matka. 
Wojtka ogarnął lęk. Wydawało się, że coś w niej pęka, rwie się. Dysząc, 
przesunęła kosmyk włosów, który opadł jej na czoło. Mimo gniewu była teraz 
bardzo ładna. 
– 
Muzykę lubiła jak ja, tośmy nieraz rozmawiali. I wszystko. Sam odszedłem. Z 
innej ona mąki, a z innej ja – odburknął ojciec. 
Wojtek zauważył, że wcale nie wyciąga mydła, które wpadło do wody. Jakby o nim 
zapomniał. 
– 
Ale przedtem ci to nie wadziło! – matka pochyliła się nad kołyską, bo Ewka 
zaczęła płakać. Wzięła małą na ręce. – Wtedy toś o innej mące nie myślał. 
Wystarczyło, żeby kiwnęła palcem... 
– Kto na kogo kiwał palcem? – przerwał ojciec.Jego białe zęby błysnęły w 
uśmiechu. Wojtek odetchnął. Wiedział, że to już koniec kłótni.
– 
Jednej tylko w życiu pozwoliłem na siebie kiwnąć i ty dobrze wiesz komu. – 
Ojciec wyłowił mydło i przystąpił do mycia. 
– 
Kto to był? – Matka zadała to pytanie tak słabo, jak gdyby była bardzo zmęczona. 
Coś w niej tajało z każdą chwilą. 
– Straszna jędza. Ale się z nią... ożeniłem! 
Ojciec roześmiał się już zupełnie głośno i podszedł do żony. Otoczył ją 
namydlonymi ramionami. 
–
Pobrudzisz mnie! – wyrywała się z jego objęć.Wojtek, nie pytając o pozwolenie, 
włączył radio. Nikt tego nawet nie zauważył.
–
A skąd... skąd miała adres? – Ramiona matki wciąż jeszcze odpychały ojca. 
– 
A bo ja wiem? Może doktor Turowski jej dał. Przecież to jej kuzyn. Zapomniałaś, 
że Maryśkę ona na wyjazd namówiła? Pracowała wtenczas we dworze. Pamiętasz? 
–
Jaki to tam dwór? – wzruszyła ramionami.Ojciec ujął twarz matki w dłonie i 
pocałował ją. W radiu ozwała się muzyka.
–
Do jutra się nie umyjesz – burknęła. – Zupa mi się przypali! 
– 
Si, si, si... To włóczęgi serenada! – zanucił ojciec to samo, co śpiewali w 
radiu, i ukłonił się, jakby prosił mamę do tańca. 
– Wariat! – pokiwała głową, lecz kąciki jej ust drgały. – Wyszłam za mąż za 
wariata! 
– 
To wszystko jest... w porządku. – Ojciec namydlał twarz. – Jędza z wariatem, 
całkiem dobrana para, nie uważasz? 
* 
Jednego Wojtek nie wyrzekłby się za nic w świecie – swobody. 
Nawet gdyby ktoś chciał mu dać za nią tysiąc kanoldów albo sto biletów do kina, 
albo psa, takiego „najwłaśniejszego” psa, który merda ogonem, chce polizać po 
twarzy, skomle, szczeka, a najważniejsze – robi wszystko, co mu rozkaże jego 
pan. Tak, pies byłby wspaniały, lecz chodzenie, dokąd się chce, było jeszcze 
cenniejsze. 
Po pewnym czasie rodzice zapomnieli, że zabronili Wojtkowi bez opowiedzenia 
wychodzić z domu, i wszystko wróciło do dawnego stanu. Zapracowani oboje, zbyt 
byli zmęczeni, aby poświęcać synowi wiele uwagi. 
Właściwie to się z tego teraz cieszył. W ten sposób bowiem świat, który go 
otaczał, należał do niego bez reszty. Poznawał też wszystko lepiej z każdym 
dniem. Wystarczyło, żeby otworzyć rano oczy, a już przypływała ku niemu decyzja: 
„Dzisiaj idę pod dworzec kolejowy popatrzeć na pociągi!” Albo: „Pójdę na hałdy 
zobaczyć, jak ludzie zbierają węgiel!” Takie na przykład były główne cele jego 
wypraw, lecz kryła się w nich przecież cała masa innych miejsc, które oglądał 
przy okazji. Malutki, otoczony kolorowymi stacjami męki pańskiej kolejowy 
kościółek, zupełnie jak z bajki, za którego murami dudniły pociągi. Stary 
Michalik w swym domku na Dębowej Górze opowiadający straszliwe historie o 
wanckach, które wysysają ludzką krew, lub o Skarbniku, który pojawia się pod 
ziemią. Boisko nie opodal fabryki Kraupego, gdzie jeszcze jesienią podglądał 
treningi piłkarzy. Piękny, cienisty cmentarz na Pogoni z masą grobów 
wyglądających jak domy. Osobliwe, niepodobne do niczego altanki w parku, który 
otaczał pałac Dietla. Pełne tajemniczych zagłębień wzgórza na Środuli. Każda 
włóczęga objawiała coś, co było nowe i niezwykłe. 
W miejskie życie wtopił się już bez reszty. Jedynie pokryty śniegiem wóz, ich 
wóz stojący nadal koło warsztatu pana Matuszczaka, budził w nim myśl o 
przeszłości. Wóz był stary, zniszczony i nikt nie chciał go kupić. Ojciec 
żartował nieraz, że chyba tylko cudem zdołali nim przejechać taki szmat drogi. 
Wojtek przysiadał czasem na sterczącym dyszlu i próbował myśleć o Wnękowie, lecz 
dawne obrazy przychodziły coraz oporniej. Jeszcze najwyraźniej widział twarz 
Bartka, z którym grał w koble przy wypasaniu krów. Jeszcze zając Kuba kickał 
śmiesznie, dopraszając się marchwi lub liścia sałaty. Jeszcze z oddali dobiegał 
głos kościelnego dzwonu. Wielu rzeczy nie umiał już jednak przywołać. 
„Zapomniałem czy co?” – zastanawiał się wtedy. Ale choć myślał intensywnie, to 
nawoływania dzieci zjeżdżających na sankach z górki pod szpitalem lub 
pokrzykiwania głupiego Zenka stawały się ważniejsze. 
Kiedy tylko matka wracała od sprzątania u aptekarzy, ogarniało go uczucie 
wyzwolenia, przenikała świadomość, że może już robić wszystko. Wybiegał od razu 
z domu i gnał przed siebie. W parku Renarda gapił się na wiewiórki, pluł z mostu 
z ciemną wodę Przemszy. Na Modrzejewskiej i Dekerta przemykał między wozami 
rozwożącymi do sklepów towary. Na Warszawskiej oglądał sklepowe wystawy. 
Niekiedy – za dziesięć groszy dane mu przez któreś z rodziców – kupował sobie 
okrągłe, drożdżowe ciastko z żółtym, słodkim serem rozlanym w samym środku i, 
ćpając je wolno i z namaszczeniem, kroczył przed siebie. Z afiszy na murach 
spoglądał na niego Śmigły-Rydz w swej marszałkowskiej rogatywce, a tuż za 
marszałkiem, na bardzo niebieskim niebie, widniały klucze samolotów. Wyglądały 
jak ptaki odlatujące na jesieni. Były też obrazki inne, które oglądał z nie 
mniejszym zainteresowaniem. Pan, którego twarz wyrażała mękę, gdyż miał odcisk 
na palcu u nogi, oraz ten sam pan, już bez odciska, radosny i uśmiechnięty. 
Rozradowany grubas pijący piwo z kufla, po którym ściekała piana. Pan łysy i 
strasznie smutny na jednym obrazku, a już na drugim z bujną czupryną na głowie i 
pokazujący zęby w uśmiechu. 
Niekiedy w takich wyprawach towarzyszył mu Abramek, rzadziej Erna, bo pani 
aptekarzowa co jakiś czas wychylała się z okna i sprawdzała, czy córka nie 
odeszła gdzieś daleko. Dziewczynka zaś nie umiała wymyślić powodu wędrówki, i to 
w takie miejsce, gdzie matka nie widziałaby tego, co ona robi. Mówiła co 
najwyżej, że idzie na górki popatrzyć, jak jeżdżą na sankach. 
– Ale zaraz wracaj! – wołała wtedy jej matka. – Pamiętaj, fortepian! 
– 
Dobrze, mamo! – rzucała w odpowiedzi dziewczynka i po takim przypomnieniu prawie 
zawsze robiła się smutniejsza. 
–
Co robisz z fortepianem? – pytał rzeczowo Wojtek. 
–
Nic. Przychodzi jedna pani i uczy mnie. Będę pianistką. 
– 
I grasz? 
– 
Co ona tam gra! – wtrącił Abramek. – Ja nieraz słyszę. Wciąż jedno i to samo. 
Raz grubo, a raz cienko. 
– 
To są gamy – mówiła Erna i na tym słowie, które dla Wojtka nic nie znaczyło, 
kończyła się rozmowa. Za to Abramek był prawdziwym mistrzem w wymyślaniu racji, 
dla których musiał 
wychodzić w coraz to inne miejsca. Wojtek przysłuchujący się, jak kolega 
załatwiał takie sprawy, nie mógł wyjść z podziwu. 
– Muszę iść do wujka! – Abramek otwierał drzwi i wtykał głowę do warsztatu ojca. 
– Do którego? – Szewc unosił głowę znad butą trzymanego między nogami i 
spoglądał w stronę wyjścia. 
–
Do wujka Beniamina. 
–
Po co? 
–
Mam interes.
W tajemniczych słowach: „mam interes”, tkwiły jakieś właściwości magiczne. Szewc 
nie
pytał już o nic. Najwyżej mówił tylko, aby Abramek uważał przechodząc przez 
jezdnię. Tylko raz, kiedy było wyjątkowo zimno, odwrócił się i zawołał w głąb 
izby: 
–
Rachel, on może iść? 
–
A po co? Po co ty zawsze gdzieś latasz?! – Matka Abramka wyszła zza szafy. 
–
Mam interes – powtórzył Abramek swoje zaklęcie i znowu poskutkowało. 
Wojtek także spróbował się nim posłużyć, lecz kiedy na pytanie matki, dokąd 
idzie, wypowiedział te same dwa słowa, skutek był wręcz odwrotny. 
– Interes? – wytrzeszczyła oczy matka. – Co ty gadasz? Dam ja ci interesy! 
Zostajesz w domu! 
„Widocznie, aby coś takiego się udało, trzeba mieć dużą rodzinę – myślał potem, 
bawiąc się z Ewką, która umiała już siadać, a od paru dni próbowała nawet 
wstawać. – Abramek ma wuja albo ciocię na każdej ulicy. Ja muszę wynaleźć coś 
innego”. 
– Idę do Heńka – powiedział nazajutrz. 
Doszedł do wniosku, że Heniek mieszka dostatecznie daleko, aby to uniemożliwiło 
sprawdzenie, czy był u niego naprawdę. 
–
A co będziesz robił? – spytała matka. 
–
On mi... czyta – uzupełnił poprzednie kłamstwo jeszcze jednym. 
–
Dobrze. Tylko nie siedź długo!Od tamtego dnia był już „u Heńka” niezliczoną 
ilość razy. Ale kiedyś, gdy mówił o tym,
że słucha Heńkowego czytania, przyszło mu do głowy coś niezwykłego. Któregoś 
popołudnia, razem z Abramkiem, spotkali kolegę przypadkiem na ulicy. 
– Ty, naucz mnie czytać – rzekł Wojtek bez żadnego wstępu. 
Heniek wcale nie wyglądał na zdziwionego prośbą. Ukucnął i narysował na śniegu 
coś, co przypominało spadzisty dach. 
–
To jest „A”. 
–
Takie?... – Wojtek opanował rozczarowanie. 
–
A jakie ma być? Jest jeszcze „Be” i „Ce”, i „De”... Przeczytaj! 
–
Be, be, be!... – wydał kozi głos Abramek, lecz Wojtek nawet na niego nie 
spojrzał. 
–
Co mam przeczytać? 
–
To, co tu napisałem. To w środku jest „el”. 
–
A... l... – zaczął powoli Wojtek. – A...l...a. 
–
Dobrze. Zdolny jesteś – powiedział Heniek i ruszył przed siebie. 
–
Ty, napisz jeszcze coś! – Wojtek dopędził go. – Dam ci pięć groszy. 
–
Dziesięć – Heniek przystanął. 
–
Mam tylko pięć. 
–
Za dziesięć to ja ciebie nauczę – odezwał się Abramek. 
–
Dawaj pięć! – zgodził się niespodzianie rudzielec.Wziął monetę i znowu coś 
napisał na śniegu.
–
No czytaj! – Kucając uniósł głowę i spojrzał wprost w oczy Wojtka.Ten zmartwiał. 
Plątanina kresek nic mu nie mówiła.
–
Co to jest ten płot w środku? – spytał niepewnie. Trzy „dachy” widział wyraźnie. 
–
To nie jest żaden płot. To jest „eM”. Teraz czytaj! 
–
Ala m...a – wydusił Wojtek. 
–
No, fajnie – pochwalił go nauczyciel. – A co może mieć? No, co może mieć Ala? 
–
Nie wiem. 
–
Ala może mieć kota! – wykrzyknął Heniek z triumfem. – To jest kot! 
–
Gdzie? 
Wojtek przestał rozumieć cokolwiek. Dlaczego Ala musiała mieć właśnie kota? A 
poza tym żadnego kota nie widział. 
–
Tu, pało! To jest wyraz! – Heniek przeczytał sam bardzo wolno: – Ko...o...t...a, 
widzisz? 
–
Oddaj pięć groszy! – powiedział nagle Wojtek. 
–
Nie oddam. Nauczyłem cię. 
–
Nie nauczyłeś – Wojtek postąpił krok do przodu. 
–
Daj mu! Nie nauczył cię! Daj mu! – zagrzewał go do walki Abramek. 
– 
Oddasz czy nie? – rzucił Wojtek. „Jeszcze jedno pięć groszy i miałbym ciastko”– 
przeleciało mu przez głowę. 
Heniek roześmiał się i także podszedł bliżej. Stali teraz naprzeciw siebie. 
Nagle Wojtek skoczył i oplótł swego nauczyciela ramionami. Runęli obaj na 
ziemię. 
– 
Jeszcze raz! – darł się Abramek skacząc dookoła walczących. – Dołóż mu z drugiej 
strony! 
– Zobaczysz, czy cię... nie nau...czyłem! – sapał z wysiłku Heniek. 
Obraz walki się zmienił. Teraz on wywindował się na ciało przeciwnika i usiadł 
na nim okrakiem. Był większy i silniejszy. Wojtek uczuł, że nie może się ruszyć. 
Leżał, dotykając policzkiem zimnego śniegu. 
–
Poddaj się! – drugoklasista wykręcił mu rękę do tyłu. 
–
Nigdy! Sam się poddaj! 
–
Ja? – Heniek zarechotał i odgiął rękę leżącego jeszcze bardziej. 
Wojtek cały wysiłek skierował teraz na to, aby się nie rozpłakać. Abramek 
milczał już długą chwilę, ze swej pozycji Wojtek dostrzegał tylko jego buty. Nie 
miał żalu do Abramka, że ten mu nie pomaga. Wiedział, że okularnik przestrzega 
reguł walki i dlatego tylko się do niej nie włącza. Ból promieniował aż pod 
łopatkę. Stawał się coraz dotkliwszy i trudniejszy do zniesienia. 
– Poddaję się – wykrztusił wreszcie z trudem.Heniek zwolnił uścisk od razu. 
Podnieśli się obaj.
– 
Zobaczysz! – sapnął mściwie pokonany. – Powiem Rudiemu, to cię zbije na kwaśne 
jabłko! 

– 
Niech spróbuje! – Drugoklasista, otrzepawszy się ze śniegu, wzruszył ramionami i 
odszedł pogwizdując. 
* 
Coś jednak z tej lekcji zostało. Jeszcze bowiem tego samego dnia Wojtek 
rozpoczął poszukiwania „dachów” i „płotków” w swoich pismach. Znalazł je od 
razu. Trwały w długich szeregach pośród innych, które nic nie oznaczały. „Więc 
to jest A, a to M” – rozmyślał wodząc palcem po czarnych znakach. 
Zapytał matkę, jak to jest z tym czytaniem. 
– Popatrz, tu jest napisana nazwa radia – pokazała mu złocony napis. – Widzisz, 
tu jest „E”... 
–
A dalej jest „L”! – wtrącił Wojtek, czując uniesienie. 
–
Tak – matka roześmiała się. – Wszystko razem E l e c t r i t. 
–
Electrit – powtórzył wolno. 
Tego dnia tak wiele razy czytał napis na brązowej skrzynce, aż wydało mu się, że 
zapamiętał już wszystkie litery. Nazajutrz z samego rana stwierdził, że nic nie 
zapomniał. – E l e c t r i t – przesylabizował z ogromnym napięciem. A potem 
swobodniej, szybciej: – Electrit! 
–
Przeczytaj to – matka podsunęła mu pudełko z proszkiem do prania.Na niebieskim 
pudełku świeciło złociste słońce.
–
Słońce – „przeczytał” Wojtek bez namysłu. Matka roześmiała się. 
–
Głuptasie! Napisane jest niżej. O tu, widzisz? Tu są litery. 
–
Ale co? – opanowała go rezygnacja. 
–
Radion sam pierze. To jest „R”, a dalej „A”... 
–
Rrr – powtórzył warczący dźwięk. – R... a... 
– Nauczysz się. – Matka nałożyła płaszcz, bo szła na sprzątanie do Königów. – 
Jak te wskazówki się zejdą, to będzie dwunasta. I wtedy nakarmisz małą – 
postawiła budzik na stole. 
– Radion sam pierze – powtórzył Wojtek, gdy wyszła. 
Zabrał się do przeglądania swoich pism. Przerzucał strony. Setki, tysiące 
dziwnych znaków – dużych, mniejszych i zupełnie malutkich – otaczało kolorowe 
fotografie. Dużym poświęcał najwięcej uwagi. Znajome „daszki”, „płotki”, a nawet 
warczące „r” nie wyjaśniały mimo to niczego. Na ostatniej stronie jednego z 
magazynów znalazł jednak coś, co było oczywiste. Znajome słońce z rozrzuconymi 
strzeliście promieniami, a pod nim czarny napis. – Radion sam pierze! – 
wykrzyknął w olśnieniu i podbiegł do siostry. – Ewka umiem czytać! Radion sam 
pierze! 
To przedpołudnie przetrwał zagłębiony w mrowiu tajemniczych znaków. Siedziałby 
tak może jeszcze dłużej, gdyby nie nastąpiło coś, co sprawiło, że zapomniał nie 
tylko o czytaniu, ale i o wszystkim innym. 
Najpierw usłyszał czyjeś kroki, a potem grube głosy. Jacyś dwaj mężczyźni biegli 
w kierunku sionki. 
– Matka... matka jest?! – Niższy z przybyłych łapał powietrze rozwartymi ustami. 
Wyższy nie przekroczył progu i tylko zaglądał do izby. 
–
Nie. Sprząta – Wojtek sam nie wiedział, dlaczego straszliwy lęk ścisnął mu 
serce. 
– 
Leć do niej i powiedz, że... na Milowicach... wypadek! 
Wyższy mężczyzna widząc, że chłopiec podrywa się, by biec natychmiast, zatrzymał 
go ruchem ręki. Pytał o coś. Wojtek zmusił się do słuchania. Serce biło w nim 
ogromnie szybko. Zrozumiał. 
– Woromski mieszka tam – wskazał kierunek. – Zaraz za polem.Przybyli nic już nie 
powiedzieli i pobiegli.„Więc pan Woromski też – mignęła Wojtkowi myśl, kiedy 
gnał w stronę apteki. – Ale
ojciec... Co z ojcem?” Matka pobladła i od razu narzuciła chustkę. 
– Ewka, pamiętaj! Nie odchodź z domu! – rzuciła tylko i wypadła za drzwi. 
– Mój Boże! Co za nieszczęście! Mój Boże! – pani aptekarzowa podniosła z podłogi 
rzucone przez matkę szczotki i szmaty. Usłyszał jakieś granie w sąsiednim 
pokoju. Tony wspinały się coraz wyżej, a potem opadały monotonnie. „Erna. Erna 
gra na fortepianie” – pomyślał. 
Na ulicy nic się nie zmieniło. Wydało mu się to dziwne, lecz jeszcze osobliwszy 
był spokój, jaki panował w domu. Ewka spała z lekko rozwartymi ustami. Na radiu 
tykał budzik. „Wszystko jest normalne. Ojcu nic się nie mogło stać” – doszedł do 
wniosku trochę uspokojony. Lecz zaraz inna myśl targnęła nim od wewnątrz: „To 
dlaczego przybiegli ci ludzie? Dlaczego zawiadomili matkę o wypadku na kopalni? 
Tato umarł. Zabiło go”. Nie wiadomo skąd przyszła ta pewność, a wraz z nią 
odrętwienie. Długo siedział bez ruchu przy śpiącej siostrze. Wreszcie wstał i 
wcisnął jej w buzię wymamłany woreczek z ziarnkami maku, który matka dawała 
małej do ssania, kiedy wychodziła na dłużej do sklepów. Śpiąca zaczęła ssać od 
razu. 
Odrętwienie nie mijało. Jakby bezwiednie nałożył kurtkę i czapkę. Potem wyszedł, 
zamknął drzwi, a klucz schował pod słomiankę. Do końcowego przystanku 
tramwajowego przy hucie dojechał na gapę. Tu usłyszał przerywany sygnał 
kopalnianej syreny. Nieznani ludzie biegli ulicą, której środkiem, trąbiąc 
przeraźliwie, przejechały dwa białe samochody, z czerwonymi krzyżami 
wymalowanymi na szybach. 
Pod ciemną bramą kopalni stał milczący tłum. Przeważały kobiety. Wszystkie w 
chustkach były do siebie podobne. Nie dostrzegł wśród nich matki. 
– Stań tu! – powiedział nieznajomy chłopak, który tkwił na betonowym obmurowaniu 
ulicznej latarni, przywarłszy całym ciałem do jej słupa. 
Wojtek wspiął się na murek, a ręka nieznajomego otoczyła go i przygarnęła. Stali 
teraz oboje, nie mówiąc ani słowa. Wiatr zacinał śniegiem. Z tej wysokości 
dopiero Wojtek zobaczył, że niektóre z kobiet płaczą. Jedna – młoda, stojąca 
przy samym murze – karmiła dziecko piersią. Dwie inne osłaniały ją od wiatru 
swymi chustkami. Wojtek przelotnie pomyślał o pozostawionej w domu siostrze. 
Brama pisnęła i z wolna zaczęła się rozwierać. W szparze ukazał się człowiek w 
górniczym hełmie. Miał białą, nie usmoloną twarz. Tłum zafalował. 
– Ludzie, idźcie do domu! – przyłożył do ust zwinięte dłonie. – Nikomu nic się 
nie stało! 
Wszystko jest w porządku! Zniknął, a brama zamknęła się znowu. Teraz dopiero 
wybuchły krzyki. 
–
Dla kogo jest w porządku?! Dla kogo?! – wołała siwa kobieta, stojąca tuż obok 
latarni. 
–
Chcemy wiedzieć prawdę! – wołała inna. 
Wojtek spojrzał w kierunku tej drugiej i nagle tuż obok niej zobaczył matkę. 
Prawie jej nie poznał. Bladość twarzy ogarnęła chyba nawet jej oczy. Chustka 
zsunęła się z głowy i włosy rozwiewał wiatr. Stojąca obok niej chuda kobieta o 
pomarszczonej twarzy coś do niej powiedziała, a potem sama naciągnęła chustkę na 
jej głowę. Nie wyglądało na to, aby matka zdawała sobie z tego sprawę. Nie 
podziękowała. Nie drgnęła nawet. Jej wzrok przylgnął do zamkniętej bramy. 
– 
Powiedzcie nam! Powiedzcie! – jakaś pani w czarnym kapeluszu zaczęła nagle bić 
pięściami w blachę ogrodzenia. 
Brama znowu powoli zaczęła się otwierać. Wyjechał z niej biały samochód. 
Otoczony tłumem utknął. Tylko przez chwilę było słychać przerywany sygnał, potem 
zamilkł. 
– 
Boże! Boże mój! – Kobieta, którą zatrzymała się przy otwartych drzwiach auta, 
podniosła w górę ramiona. Inna zawtórowała jej głośnym szlochem. 
– Przepuścić! Przepuścić! – wykrzykiwał drżącym głosem starzec kroczący wolno 
tuż 
przed autem. Przejechało i zaraz ukazało się drugie. 
– 
Wszystko jest w porządku! – wrzasnął przeraźliwie człowiek w podartej kapocie. 
Nie miał czapki i śnieg pokrywał jego głowę. – Słyszycie?! Wszystko jest w 
porządku! – powtórzył raz jeszcze. – Na podsadzkę nie ma, to za tąpnięcia 
płacimy my! 
– 
Zawaliło się na szóstym pokładzie! – w bramie stał teraz barczysty górnik. 
Białka jego oczu błyskały. Twarz miał umorusaną węglowym pyłem. – Zabiło dwóch: 
Łozę Alfreda i Marca Stefana! Odcięło czterech: Woromskiego Czesława, Knura 
Adama, Wieczorkiewicza Lucjana i... – zawiesił głos i zerknął do trzymanej w 
dłoni kartki. 
W milczeniu, które zapadło, było słychać jedynie płacz jakiejś kobiety, 
powtarzającej niezrozumiałe słowa. 
– 
I kogo?! Co fanzolisz?! – wrzasnął człowiek w zniszczonym kaszkiecie. – Powiesz 
wreszcie, pieronie zapierunowany?! 
– Nie mogę przeczytać!... – Górnik w hełmie wciąż jeszcze spoglądał na kartkę 
trzymaną 
w dłoni. Zbliżył się do niego drugi, też z czarną twarzą, i pochylił nad 
świstkiem papieru. 
– 
Lesiński... Lewiński.... Znacie takiego? 
– 
Imię! Jakie imię?! – ozwały się głosy.
–
Józef! – zawołał ten, który pojawił się pierwszy.
–
Chryste Nazareński!Wojtek tak wyraźnie usłyszał głos swojej matki, jakby stała 
tuż obok niego. Zatańczył,
zakolebał się w jego oczach cały świat. Zeskoczył z podmurowania i usiadł na 
zimnym śniegu, opierając się plecami o betonową obudowę latarni. 
–
Co ci? – przyklęknął koło Wojtka wyrostek, który go wciągnął na podwyższenie. 
–
Chłopiec! Chłopiec zemdlał! – wykrzyknęła bezzębna kobieta stojąca najbliżej 
latarni. 
–
Kto zemdlał? – Wojtek podniósł się i spojrzał na twarze, które go otaczały. Mimo 
zimnego wiatru był spocony. Pochylił głowę, by nie rozpoznała go matka. Wyrostek 
coś za nim wołał. Nie odwrócił się. Odszedł nieco dalej od gapiów i przystanął. 
„Ewka. Co z Ewką? Zostawiłem ją przecież samą” – ogarnął go naraz straszliwy 
niepokój 
o siostrę. Zaczął biec w kierunku tramwajowego przystanku. 
Ewka była sina od płaczu. Przewinął ją, zaśpiewał kołysankę, którą zawsze nuciła 
jej matka, i naraz, jakby coś się w nim rozpadło, rozsypało na tysiące 
cząsteczek, zaczął szlochać. Płacząc, przyłożył węgla do kuchennego pieca i 
zabrał się do gotowania siostrze mleka, z kaszą manną, starając się robić to tak 
jak matka. Kiedy posiłek był gotowy, wziął małą na ręce i zaczął ją karmić. W 
miarę jak jadła, płacz w nim przycichał. Otarł mokre policzki. Dziewczynka – 
ułożona w kołysce – zasnęła, zmęczona widać płaczem. Usiadł obok niej i, choć to 
nie było potrzebne, znowu zaczął śpiewać. A było to śpiewanie dziwne, odmienne 
od wszystkiego, co zdarzyło mu się dotąd usłyszeć albo i zaśpiewać samemu. Z ust 
jego płynęły słowa żarliwe, własne, do żadnych niepodobne. Śpiewał o ojcu, o 
Wnękowie, o sprawach, które sobie ledwo uprzytamniał, a które teraz stały się 
najważniejsze. I zapadł mrok, potem nadeszła noc, a on wciąż nie przerywał tego 
swojego śpiewania, które było jak modlitwa. 
Matka wróciła nad ranem. Wcale nie zdziwiła się, że jest nie rozebrany i że śpi 
przy stole, wsparłszy głowę na rękach. Piła gorącą herbatę, którą zrobił, a jej 
zęby dzwoniły o kubek. 
–
Jak z małą? – spytała dopiero po chwili. 
–
Nic. Dałem jej jeść dwa razy. Była grzeczna. 
– 
To dobrze. – Spoglądała gdzieś w przestrzeń. – Wiesz... Tato... Przysypało go. 
Tam, pod ziemią, jest on i jeszcze trzech. – Każde z wypowiadanych przez nią 
słów zdawało się istnieć oddzielnie. 
– Wyratują ich – rzekł Wojtek i wstał.Chciał, musiał coś robić. Podszedł do 
pieca i nalał sobie herbaty. Nie pił jej jednak.
– 
Tato jest taki... – zaczął drżącym głosem. Odchrząknął. – Tato jest taki, że nie 
da się zabić – dokończył już pewnie. 
– 
Tam jest ogień – powiedziała matka słabo, lecz wyczuł z jej sposobu patrzenia, 
że to, co powiedział, było potrzebne. 
– 
No to co, że ogień? – odparł. – Tato da sobie radę ze wszystkim. Pamiętasz, jak 
gasił pożar, kiedy się Chrobodzikowi stodoła zapaliła? 
–
Pod ziemią jest inaczej. Ogień nie gaśnie nigdy – rzekła matka. 
–
To go tato obejdzie. Albo głupi, by leźć w ogień?! 
W miarę wypowiadania tych słów wstępowała w jego serce otucha. Uśmiechnął się z 
wysiłkiem. 
– Niech się mama położy. 
– Ja? – spojrzała na niego ze zdziwieniem. – Ja zaraz tam wracam. Chciałam tylko 
zobaczyć, co z wami. 
Posiedziała jeszcze chwilę i poszła. 
Nie zatrzymywał jej. W głowie kołatały mu tylko matczyne zalecenia: „Zaraz rano 
zawiadomić panią Matuszczakową, kupić chleb i cukier, iść do Königów i 
powiedzieć...” Tuż przed samym świtaniem zasnął znów przy stole, wsparty na 
rękach. 
* 
I stał się cud. Ojciec wrócił. Przez parę dni nie chodził do roboty i leżał w 
łóżku. Nie to, żeby spał. Nie – leżał i patrzał w sufit, nie mówiąc ani słowa. 
Matka przesuwała się po izbie cichaczem, walczyła ze znajomymi, którzy pragnęli 
go zobaczyć. 
Wreszcie podniósł się, ziewnął i zapalił papierosa. Stał na środku izby w 
białych kalesonach, których tasiemki zwisały na podłogę. 
– No, to żyję – powiedział i; rozrzuciwszy ramiona, przeciągnął się. —Matka, daj 
kieliszek! 
– No, nie bucz! —- podszedł do żony i ogarnął ją ramionami.Zdumiony Wojtek 
zobaczył, że matka płacze. Dopiero teraz. Jej ciało podrzucane
skurczami szlochu trzęsło się, jakby nagle przestała nad nim panować. Nie mogła 
napełnić kieliszka. Zrobił to sam ojciec. Nalał także dla niej. Wypili. 
– Nałóż buty, bo się przeziębisz – powiedziała matka głosem przerywanym przez 
szloch. 
– Przezię... – zaczął ojciec, jak gdyby z niedowierzaniem. Wytrzeszczył oczy i 
nagle ryknął śmiechem. – Przeziębię się! Przeziębię! Nie mogę! – Zataczał się 
cały w ataku niespodziewanej wesołości. – Powiedz to jeszcze raz! Przeziębię!... 
Kiedy ja chcę się przeziębić! Chcę! Okropnie chcę! Chcę mieć zapalenie płuc, 
gruźlicę – wszystko! 
I doprowadził tą swoją wesołość do tego, że matka uśmiechnęła się także. Lecz 
było to jedynie wygięcie warg, odbicie mężowskiego uśmiechu, a nie jej własny. 
–
Nie pójdziesz już na kopalnię! Obiecaj! – rzekła nagle. 
–
Pogadamy – ojciec spoważniał.Zbliżył się teraz do Wojtka, który siedział przy 
radiu. Przyklęknął przed synem.
– 
Mówiła mi mama: wszystko robiłeś w domu i ty jeden wierzyłeś, że się z tego 
wykaraskam. 
– 
Co miałem nie wierzyć? – Wojtek uciekł z oczami. To, że ojciec klęczy przed nim, 
wydało mu się czymś niesamowitym. 
– 
Dzielnego mam syna... – zaczął ojciec z powagą, lecz zaraz coś w nim zmiękło i 
przytulił chłopca do siebie. 
– Wojteczku – mówił drżącym, zupełnie nie swoim głosem – synku mój. Ja ciebie... 
Nie mógł dokończyć. Wojtkowi było błogo, najcudniej w świecie. Pragnął, aby ta 
chwila nigdy się nie skończyła. 
–
Tato, kłujesz! – odezwał się, sam nie wiedząc dlaczego. 
–
Twoja matka mówiła zawsze to samo.Ojciec podniósł się. Otarł oczy. Był 
uśmiechnięty.
–
Nie zawsze, tylko wtenczas, kiedyś się nie ogolił.Mama stawiała na stole 
talerze, uśmiechając się teraz już własnym uśmiechem.
XIV 
Zima przeminęła niepostrzeżenie. 
Ojciec – pomimo matczynych protestów – wrócił do pracy na kopalni. Ewka spała 
już w łóżeczku kupionym okazyjnie od któregoś z kopalnianych kolegów ojca. 
Kołyska powędrowała na strych. Niekiedy małej udawało się wstać. Lecz w tej 
pozycji wytrzymywała bardzo krótko. Nóżki odmawiały jej posłuszeństwa, siadała z 
impetem i przestraszona zaczynała płakać. Wojtek czuł zniecierpliwienie. 
Stanowczo siostra rosła zbyt wolno. Miny, jakie robił odgrywając różne postacie 
ze swoich pism, także przestały na niej robić wrażenie. Najwyżej wypowiadała w 
swoim języku niezrozumiałe słowa. 
Po brodzie ściekała jej ślina i choć matka, czesząc złociste włosy córki, 
mówiła, że mała staje się coraz ładniejsza – Wojtek zupełnie tego nie 
dostrzegał. W miarę zaś jak słońce wędrowało po niebie coraz wyżej, robił 
wszystko, aby się wymigać od swych opiekuńczych obowiązków. 
Rozsadzało go. W parku Lamprechta zakwitły przebiśnieżki i śpiewały ptaki. 
Resztki brudnego śniegu topniały w oczach. Na kasztanach pojawiły się brązowe 
pączki, a płyty chodników były już tu i ówdzie zupełnie suche. 
Syreny wszystkich kopalń i fabryk wyły jak zwariowane w próbnych alarmach, a 
Wojtek z Erną i Abramkiem gonili wtedy zatykając uszy. Te alarmy to było coś 
wspaniałego. W czasie przerywanego zawodzenia syren można było udawać warkot 
samolotów, a nawet rzucać bomby. Te ostatnie robiło się z mokrej gliny, do 
której należało przedtem włożyć kamień, a później ulepić ją w foremną kulę. 
Najlepiej jednak bawili się na zapomnianym wozie, który wciąż jeszcze stał w tym 
samym miejscu. Wystarczało tylko na tym wozie usiąść, a już, natychmiast stawał 
się wszystkim, czym kto chciał – czołgiem, samolotem, a nawet okrętem. 
Wojtek lubił, kiedy bawili się we trójkę, bo wtedy on zawsze był dowódcą, a Erna 
i Abramek robili wszystko, co im kazał. Mówił na przykład: – Uwaga, samolot 
odlatuje! – a już Abramek zaczynał monotonne buczenie, Erna siadała na desce i 
ruszali. 
Kiedy tylko do zabawy przyłączał się Heniek albo gruby Andrzej spod dwunastego, 
natychmiast zaczynały się nieporozumienia. 
– To jest łódź podwodna! A ja jestem kapitanem – oświadczał na przykład Heniek. 
I oczywiście Wojtek albo Abramek musieli powiedzieć, że to wcale nie jest żadna 
łódź podwodna, tylko samolot „Łoś”. O tym, że taki samolot istnieje, dowiedział 
się Wojtek od ojca. 
–
To jest łódź podwodna „Orzeł”! – zacietrzewiał się Heniek. – Uwaga, zanurzamy 
się! 
–
Kto się zanurza? Kto się zanurza? 
Wojtek wzruszał pogardliwie ramionami, ani mu było w głowie iść pod wodę. Erna i 
Abramek byli zawsze po jego stronie. W ten sposób wóz stawał się nie wiadomo 
czym. Niekiedy Heniek kapitulował. Zdarzało się to jednak niezmiernie rzadko i z 
reguły dopiero wówczas, kiedy Wojtek przypominał, że wóz należy do niego. 
– 
Dobra – mówił Heniek. – Ale ja będę oficerem. I był. Tylko jakim! Stał na 
rozkraczonych nogach i wrzeszczał komendy, których nikt nie rozumiał. 
–
Karabiny w górę! Cel! Pal! – darł się jak opętany. 
–
Ja nie strzelam – mówił wtedy prawie zawsze Abramek i złaził z wozu. 
– 
Dobrze! Jesteś dezerter! Rozstrzelamy cię! – Heniek z Andrzejem lub Adasiem 
mierzyli w niego ze swych patyków. 
–
To my rozstrzelamy was! – wykrzykiwali w obronie kolegi Wojtek z Erną.I wówczas 
tamci musieli się pogodzić z tym, że Abramek nie strzela w ogóle.Niekiedy jednak 
zabawa szła jak z płatka.
–
Ster w lewo! – komenderował któryś z dowódców. – Jest straszny wiatr! 
–
Opuścić żagle, panie kapitanie? – zbliżał się do niego jeden z marynarzy. 
–
Nie! Płyniemy całą parą! – odkrzykiwał mu dowódca. – Uważać na fale! Ziemia 
przestawała być ziemią, każdy z nieustraszonych żeglarzy przysiągłby, że potężne 
bałwany przelewają się przez pokład, a mokry wiatr bije w twarze. 
Kiedyś lecieli balonem, a Wojtek siedział obok Erny i – przesunąwszy, tak jak 
ona, głowę przez pionowe żerdki wozu – spoglądał na malejącą ziemię. 
– Wiatr! Uwaga! Wiatr nas znosi! – jęczał Abramek przejęty rolą dowódcy.Zupełnie 
nie potrafił wydawać rozkazów.
– Zrzucić balast? – Wojtek chciał cofnąć głowę i spojrzeć na komendanta 
podniebnego pojazdu, lecz stwierdził ku swemu przerażeniu, że nie może się 
ruszyć, Dwie żerdki, pomiędzy którymi tkwiła głowa, uwięziły ją tak pewnie, jak 
gdyby ktoś je specjalnie zacisnął na jego szyi. Na próżno spocony z przerażenia 
robił wszystko, aby się uwolnić. Zdawały się teraz być o wiele bliżej siebie niż 
poprzednio. 
– Uwaga! Afryka! Widzę lwy! – wykrzykiwał podniecony Heniek.Wojtek pomyślał, że 
dzikie zwierzęta powinny ich zająć sobą na jakiś czas i odwrócić w
ten sposób uwagę od jego osoby. 
– Słonie! – wrzasnął Andrzej. – Słonie i żyrafy! 
– Strzelajcie! – wykrztusił właściciel wozu, przesuwając głowę na różne 
wysokości i ciągnąc je co sił do tyłu. 
Doszedł do wniosku, że powiększyły mu się w zadziwiający sposób uszy. „Zaraz 
zobaczą, co się stało, i zaczną ryczeć ze śmiechu. A później już zawsze będą się 
ze mnie śmiać”. Znowu natężył się i podał ku tyłowi. Tkwiące pionowo patyki nie 
rozsunęły się jednak. 
– Coś ty? Po co strzelać! – krzyczał Abramek, spoglądając ze zdumieniem w jego 
stronę. – Widzę Murzynów! O, jest ich król! 
„Jeśli już, zaraz, natychmiast uda mi się oswobodzić, to dam Heńkowi swój 
scyzoryk” – postanowił Wojtek. Za chwilę zrobił to samo z kolorowymi znaczkami, 
które dostał od pana Matuszczaka. Te ogromne ofiary nie zdały się na nic. Żerdki 
były nieustępliwe. 
„Jeśli się rozpłaczę, to koniec” – przybiegło mu przez uwięzioną głowę. Mimo tej 
myśli był świadom, że łzy siedzą mu tuż pod powiekami. 
– Lądujemy! – rozkazał Abramek. – Bajan weź karabin i wysiadaj!„Boże, przecież 
Bajan to ja” – Wojtek struchlał.Rozkaz dowódcy był logiczny. Należało teraz 
sprawdzić, czy nie ma w pobliżu dzikich
zwierząt albo ludożerców. Natężył się i spróbował jeszcze raz. Na próżno. 
– Tylko poprawię sznurowadła! – ostatnim wysiłkiem zdołał sprawić, że głos jego 
zabrzmiał normalnie. Pochylił się. Jedynie poprawianie sznurowadeł mogło teraz 
uzasadnić jego pozycję i odwlec ostateczny upadek. 
–
Pójdę ja! – zaofiarował się Heniek. – Mam sztucer! 
–
Nie! Bajan też ma karabin – zadecydował Abramek. – No, Bajan, schodź! 
–
Zaraz! – wymamrotał uwięziony. – Te sznurowadła mi się tak... 
Lecz nie zdało się to już na nic. Heniek zobaczył pierwszy i zaryczał po 
swojemu, a zaraz po nim wybuchnęli śmiechem wszyscy. 
– 
Nie mogę! Trzymajcie mnie! – Andrzej upadł na ziemię i tarzał się w napadzie 
wesołości. Tuż obok niego rechotał Adaś. 
– 
Wleję ci, zobaczysz! – sapnął Wojtek, wypowiadając wszakże tę groźbę tonem 
całkowitej bezradności. 
Jego słowa wyzwoliły jeszcze większą wesołość. Teraz wszyscy tańczyli wokół 
miejsca, gdzie tkwił unieruchomiony. 
– Blada twarzo, zginiesz! – podskakiwał Heniek, unosząc w górę ramiona. 
Wojtek zrozumiał. Wóz przestał już być balonem, a stał się palem ofiarnym, przed 
którym tańczył Indianin. 
– Jestem Krwawy Sęp! – wtórował koledze Andrzej, wykrzywiając się przerażająco. 
– Możecie mnie zabić, a ja i tak nic nie powiem! – odezwał się Wojtek, który 
przez chwilę miał nadzieję, że uda mu się wejść w nową rolę i w ten sposób 
zmniejszyć własną śmieszność. 
Ale nie wytrzymał i rozpłakał się. Zostało to natychmiast wykorzystane. 
–
Co to, blada twarz płacze? – zwrócił się do niego Heniek z uśmiechem. 
–
Blada twarz lęka się śmierci! – dodał Andrzej. 
Wojtka ogarnęło zupełne zniechęcenie. Był w ich rękach i mogli z nim zrobić to, 
co chcieli. 
–
Mogę umrzeć! – powiedział unosząc głowę. Otarł łzy. 
–
Zginiesz na stosie! – grubas roześmiał się złowieszczo. 
–
W mękach! – sekundował mu rudzielec. 
–
Mogę – uwięziony zgodziłby się na wszystko.I wtem nastąpiło coś nieoczekiwanego. 
Zobaczył brązowe buciki Erny tuż obok wozu.
–
Dajcie mu spokój! 
Jej ręce uchwyciły jedną z nieustępliwych żerdek. Ten sam pręt ujął Abramek. 
–
Nie! On jest więźniem! Musi zginąć! – podbiegł Heniek, pragnąc im 
przeszkodzić.Nie zdążył. Oboje, Abramek i Erna, pociągnęli z całych sił i żerdka 
odgięła się.Wojtek nie powiedział nic, tylko pognał przed siebie. Chciał być jak 
najdalej od tego
strasznego miejsca. Dopiero w parku Lamprechta, kiedy uspokoił się nieco, 
pomyślał, że dla Erny i Abramka mógłby zrobić wszystko. Przybiegli tu za nim. 
Nietrudno się im było domyślić, że po takim wydarzeniu zaszył się w ich wspólnej 
kryjówce. Jama pod parkowym murem była mroczna. Nie widział ich twarzy. 
–
Śmialiście się ze mnie – rzekł bez wstępów. 
–
Ja?! – Abramek przykucnął. 
–
Jak Boga kocham, że się nie śmialiśmy – dorzuciła Erna.Po takim zaklęciu uznał 
za stosowne nie nawiązywać już do straszliwej przygody.
–
Chcesz, będziemy się bawili w sklep – rzucił od niechcenia.Wiedział, że ta 
zabawa sprawiała dziewczynce największą przyjemność.
–
Teraz? – mała usiadła obok niego, jej oczy aż powiększyły się z radości. 
– Kiedy będziesz chciała – odparł wspaniałomyślnie i wreszcie, już naprawdę, 
poprawił sznurowadło. 
XV 
Z Wojtkiem to było dziwnie. Do jakiegoś momentu powtarzał nieraz za innymi słowa 
i nazwy, nie mając pojęcia, co oznaczają naprawdę. Później jednak nieuchronnie 
nadchodziła chwila, kiedy musiał dowiedzieć się dokładnie, o czym mówił. Tak 
właśnie było teraz z Indianami. 
Właściwie to do dnia przygody z uwięzioną głową – Indianie byli mu obojętni. 
Owszem, wiedział, że istnieją. Przyjmował wszystkie te tajemnicze określenia, 
które wykrzykiwali starsi chłopcy. Takie nazwy jak: „Orle Pióro”, „Czarny Sęp” 
albo „Winnetou”, brzmiały przecież wystarczająco pięknie i tajemniczo. 
Teraz opanowało go pragnienie, aby dowiedzieć się o Indianach wszystkiego. 
Ojciec powiedział mu, że Indianie żyją w Ameryce. To już było coś, ale dlaczego 
właśnie tam, a nie gdzie indziej? I w ogóle co to jest ta Ameryka? Gdzie leży? 
W jednym ze swoich kolorowych pism znalazł fotografię jakiegoś brodacza z fajką 
w zębach. Stary pan spoglądał przenikliwie gdzieś przed siebie. Na głowie miał 
futrzaną czapkę. 
– 
Roald Amundsen, zdobywca bieguna południowego – przeczytała matka wolno, kiedy 
ją zapytał, kto to jest. – A dlaczego chcesz wiedzieć? 
–
Bo... bo on mi się podoba – rzucił w odpowiedzi. Postanowił, że znajdzie 
prawdziwego Indianina, choćby nie wiem co, i to bez niczyjej pomocy. Jak zwykle 
dopomógł mu przypadek. 
Od pewnego czasu handlował butelkami. O tym, że puste, wyrzucone na śmieci 
butelki można sprzedawać w sklepiku na Modrzejewskiej, dowiedział się 
przypadkiem. Spotkał kiedyś Heńka, gdy ten akurat tam wchodził z pełną siatką 
pustych monopolówek. 
– 
Osiemdziesiąt groszy – rzekł chudy człeczyna w czarnym kitlu, kładąc na ladzie 
błyszczące monety. 
Heniek zgarnął pieniądze i zawrócił do wyjścia. Wówczas zobaczył kolegę. Nie był 
tym zachwycony. 
– Czasem kupuje, a czasem nie – odparł niechętnie na zadane pytanie.Wojtek 
wiedział już jednak wystarczająco dużo, aby zacząć działać.Za pierwsze zarobione 
pieniądze kupił chałwę. Była już wiosna i ulicami chodziły panie w
kwiecistych sukniach. Z początku Wojtkowi podobało się absolutnie wszystko. 
Siedział na ławce nie opodal ratusza i mamlał słodką masę, dopóki nie zostało z 
niej ani kawałeczka. Później jednak rozbolała go głowa i zrobiło mu się 
niedobrze, a cały świat zobojętniał. Pod domem chwyciły go wymioty. Następnego 
dnia nie mógł nic jeść. Pił tylko rumianek gotowany przez matkę. 
– Co ci, synku? – siedziała przy nim i gładziła go po twarzy. 
– Nic. Chory jestem – odwracał obolałą głowę, pełen odrazy do samego siebie. 
„Nie dałem nikomu ani kawałeczka, to teraz mam karę” – pomyślał. 
Od tego dnia zaczął zbierać pieniądze i tylko czasem wydawał trochę na irysy. 
Butelek nie znajdował zbyt wiele, gdyż śmietniki ogałacali już o świcie 
śmieciarze albo głupi Zenek, który nie był znów taki całkiem głupi, bo handlował 
wszystkim, co popadło. 
Pieniądze wpływały jednak stale i skarb, jaki trzymał na stryszku pod belką, 
rósł nieprzerwanie. Powoli uczył się liczyć. Miał już trzy złote i czterdzieści 
groszy. 
Czuł się niezmiernie bogaty. „Kupię mamie kwiecistą suknię, a ojcu zegarek – 
marzył nieraz. – Albo nie, mamie zegarek, ojcu teczkę, a Ewce lalkę, która mówi: 
mama”. Dla siebie „zarezerwował” już od dawna rower i czerwone narty. 
O jego transakcjach wiedzieli jedynie Abramek i Erna. Nawet Heniek nie 
podpatrzył go dotąd, gdyż pół dnia siedział w szkole, a właśnie wtedy Wojtek 
chodził do sklepiku na Modrzejewskiej. 
– Znalazłem też! – szepnął kiedyś z triumfem Abramek. 
Nie było rady – Wojtek zgodził się na wspólne działanie. Później jednak, 
ustaliło się to samo przez się, całym zyskiem zaczęli się dzielić solidarnie po 
połowie. Erna w handlu nie uczestniczyła zupełnie. 
–
Nie chcę pieniędzy – odparła, gdy ją spytali. – A w śmietnikach strasznie 
śmierdzi. 
–
Śmierdzi, ale potem sobie możesz kupić, co chcesz – powiedział Abramek. 
– Ja i tak mogę sobie kupić, co chcę. – Dziewczynka rysowała butem na chodniku 
jakieś niewidzialne linie. – A poza tym mama by mnie skrzyczała. 
Wojtek chciał powiedzieć, że mama nie musiałaby o tym wiedzieć, lecz nie zrobił 
tego. Spojrzał na czerwony, połyskujący bucik dziewczynki, a potem na własny. 
Jego but miał na nosku nową łatę przyszytą niedawno przez ojca Abramka. Był 
matowy, ciężki. 
Erna musiała tylko przysiąc, że nikomu nie powie o ich handlu butelkami. Później 
do tej sprawy już nie wracali. 
I oto nadeszła chwila, kiedy Wojtek zupełnie zapomniał o interesach, kiedy 
przestał być w ogóle Wojtkiem, a stał się zupełnie kimś innym, do siebie samego 
niepodobnym. 
Tego, co miało nastąpić, nie zwiastowało absolutnie nic. Sprzedali butelki i 
podzielili się pieniędzmi. Świeciło słońce. Środkiem jezdni maszerował oddział 
wojska. Spoceni żołnierze śpiewali: 
Przy piechocie fajno jest, Tam się maszeruje fest... 
Nie wiadomo kiedy, doszli obaj z tym oddziałem – po żołniersku wybijając krok i 
wypinając piersi – aż do ulicy Trzeciego Maja. Tutaj oficer, który kroczył w 
zakurzonych butach przed swymi żołnierzami, skręcił w prawo, a oni zrobili to 
samo. 
Wtedy właśnie Abramek, wskazując kolorowe plakaty, powiedział jakby nigdy nic: – 
O, patrz, Indianie! – a Wojtek uprzytomnił sobie, że znajdują się pod tym samym 
kinem, w którym zobaczył „Królewnę Śnieżkę”. 
O wojsku zapomnieli od razu. Podeszli bliżej. Człowiek z piórami na głowie stał 
obok pana w kapeluszu z okrągłym rondem. Ten pan w jednej ręce miał dymiącą 
strzelbę, a drugą przytrzymywał, tuż przy pysku, białego konia, na którym 
siedziała piękna pani. 
– Ale koń! – powiedział Wojtek. 
I chyba mimo wszystko nie Indianin, tylko ten koń właśnie sprawił, że nagle 
zapomniał o całym świecie. 
Zarobione na butelkach pieniądze zaczęli przeliczać w pośpiechu, drżącymi 
dłońmi. Drobne monety dziesięciogroszówek opornie układały się w sumę. Wreszcie 
jednak Abramek powiedział zmienionym z przejęcia głosem: 
– Jest. Dwa dwadzieścia... Wystarczy. W jaki sposób kupili bilety i jak znaleźli 
swe miejsca w ciemnej sali, Wojtek nie wiedział. Zresztą to nie było istotne. 
Właśnie nacierali ludzie z pióropuszami na głowach. Ich piskliwe pokrzykiwania 
mroziły krew w żyłach. 
„Indianie! Mam Indian!” – zdążył pomyśleć Wojtek i od razu zapadł się, przestał 
istnieć lub raczej – zaczął istnieć, lecz tam, wśród skalistych, górskich 
wierzchołków, gdzie w kręgu ustawionych wozów bronili się nieustraszeni kowboje. 
Później przygalopował ten pan z afisza. Jego koń podrzucał głową, a pan strzelał 
we wszystkie strony tak długo, dopóki nie rozpędził Indian. To jednak nie był 
koniec walki. Zostali jeszcze do pokonania bandyci. „Sierżant King!” – 
wykrzyknął najgorszy z nich i, podniósłszy ręce do góry, od razu odrzucił broń. 
„Tak. Jam jest Sierżant King z Królewskiej Konnej!” – powiedział pan w kapeluszu 
z ogromnym rondem i zaraz nałożył kajdanki hersztowi bandy. Wtem jeden z 
rabusiów strzelił do Kinga, ale ten, choć został ranny, strzelił także, i to tak 
straszliwie, obłędnie szybko, że rewolwer jego przeciwnika wyleciał wysoko w 
powietrze i bandyta nie zdołał już wystrzelić po raz drugi. 
Teraz bili się obaj na pięści, a potem tarzali po ziemi. Inny bandyta wciąż 
chciał strzelić i koniecznie zabić Sierżanta Kinga, lecz turlający się zmieniali 
nieustannie pozycje i ten zaczajony bał się wystrzelić – Wojtek pojął to od razu 
– aby nie zabić jednego ze swoich. Wreszcie Sierżant King zwyciężył, ale nie od 
razu dosiadł swego konia. Najpierw musiał uwolnić piękną panią, którą porwali 
bandyci. Kiedy to zrobił, ozwała się muzyka, a pani uśmiechnęła się cudownie i 
od razu było widać, jak bardzo jest szczęśliwa, że ocalił ją Sierżant King. A 
potem było powitanie w małym miasteczku i piękna pani powiedziała Sierżantowi 
Kingowi, że go zawsze kochała, lecz ten wcale nie chciał się z nią ożenić, tylko 
powiedział, że wiele ma jeszcze pracy dla innych, i odjechał na swoim białym 
koniu. Cały ekran wypełniły góry, a muzyka, jeśli to możliwe, stała się jeszcze 
piękniejsza. 
Zapaliło się światło, ludzie zaczęli mówić głośno i wychodzić z kina, jak gdyby 
nic się nie wydarzyło. Wojtek trwał w oszołomieniu. Nie rozumiał, co mówi 
Abramek szarpiący go za rękaw. Wreszcie pojął. Kolega przypominał mu, że to 
koniec i że powinni iść do domu. 
– Przecież nie widziałem początku! – Szept, jakim rzucił te słowa, to było 
wszystko, na co mógł się teraz zdobyć. 
– Już koniec. Już się wszystko skończyło! – dmuchał mu prosto w ucho Abramek. 
Wstał i bezwolnie pozwolił mu się prowadzić w kierunku wyjścia. Raptem zobaczył, 
że tu i ówdzie w rzędach krzeseł ludzie wciąż jeszcze siedzą, zaś od strony 
wejścia zbliża się wataha chłopców w szkolnych czapkach. Zawahał się. 
–
Chodź, bo mnie mama skrzyczy! – Abramek zaczynał się już niecierpliwić.W tej 
samej chwili zgasło światło, a na białym płótnie ukazała się kręcąca kula.
– 
Idź! Ja zostaję. – Wojtek przysiadł na pierwszym z brzegu krześle. 
– Siadać! Siadać tam! – ozwały się głosy za ich plecami. Abramek zniknął, jakby 
się zapadł pod ziemię. Lecz jeśli istniało pół myśli, to chyba tylko tyle 
poświęcił Wojtek osobie kolegi. 
Na białym prostokącie był teraz Hitler odbierający defiladę tysięcy żołnierzy, 
którzy maszerując, zabawnie podnosili nogi. Uśmiechnięci ludzie wykrzykiwali coś 
i rzucali im kwiaty, a jedna pani wybiegła aż na jezdnię, aby podać swój bukiet 
wysokiemu oficerowi. 
Potem wśród palm na morskim brzegu jakieś rozebrane dziewczyny z kwiatami na 
głowach – tańczyły do taktu przeciągłych tonów muzyki. Ktoś na sali głośno 
cmoknął i widzowie zaczęli się śmiać, jakby to, co zrobił, było bardzo zabawne. 
Wojtek rozejrzał się, a kiedy wrócił do poprzedniej pozycji, tuż przed nim 
pojawił się w owalnym wianuszku ryczący lew i jakieś napisy, a zaraz potem 
wyszedł z małego domku Sierżant King i zaczął pić spokojnie herbatę, bo nie 
wiedział, że w krzakach siedzi bandyta, który go śledzi. 
Później potoczyły się kolejne obrazy wspaniałej opowieści i choć Wojtek od 
pewnego momentu wiedział już, co będzie dalej, to jednak wszystko, co czuł 
poprzednio, wróciło. To przecież on, Wojtek, a nie kto inny, rozprawiał się z 
podłymi bandytami. On sam walczył i zwyciężał. On we wspaniałym kapeluszu 
przyjeżdżał pod okna ukochanej, by już za chwilę galopować po rozległych 
dolinach na swoim pięknym rumaku. 
Kiedy po zakończeniu filmu znalazł się na ulicy, nie bardzo wiedział, gdzie 
jest, i przez dłuższą chwilę wlókł się ze zwieszoną głową. Dookoła niego 
przechodzili jacyś ludzie. Słyszał ich głosy, ale z tego, co mówili, nie 
rozumiał ani słowa. 
„Dworzec. To jest dworzec” – stwierdził ze zdziwieniem, jak gdyby pierwszy raz 
widział znany dobrze budynek. „Dlaczego nie jestem tam, gdzie Indianie albo 
kowboje?” – pomyślał rozczarowany. 
Na rogu ulicy Małachowskiego wyciągał rękę ślepiec stojący pod murem, obok 
swojej czapki. Jego wargi mamrotały słowa modlitwy. 
„Jestem Sierżant King z Królewskiej Konnej!” – rzekł naraz do siebie Wojtek. 
Zdziwił się, że mógł być dotąd kimś innym. 
– Jam jest Sierżant King! – wykrzyknął tak głośno, że jakaś przechodząca para 
obejrzała się za nim z uśmiechem. 
Nie dbał o to. Zwykli ludzie przestali go w ogóle interesować. Wyprostował się i 
uniósł głowę zupełnie tak samo, jak nieustraszony policjant. Jego krok stał się 
także odmienny – przyczajony, a pewny. 
Ojciec zupełnie nie wiedział, że jego syn jest już kimś innym. Tego wieczora 
Wojtek dostał pierwsze w życiu lanie. Za to, że skłamał. Okazało się, że Abramek 
wypaplał, gdzie byli. 
„Więcej na niego nawet nie spojrzę!” – postanowił Wojtek przed zaśnięciem. 
* 
Nie zrobił tego. Po prostu on, Sierżant King, nie mógł sobie pozwolić na utratę 
kogoś oddanego mu bez reszty. Mało tego, musiał nawet przymknąć oczy na braki 
Erny, wynikające z faktu, że była tylko dziewczyną. Jej brat bowiem stał się 
naraz hersztem bandy, człowiekiem ogromnie niebezpiecznym i podstępnym, a ona 
była jego przeciwniczką. O tym, że Rudi jest bratem Erny, Sierżant King 
zapomniał zresztą w ogóle, gdyż dziewczynka zaczęła działać jako Rącza Sarna, 
córka indiańskiego wodza przyjaznego mu plemienia Komanczów. Osobliwe, lecz 
wodzem tego plemienia stał się Stasio Pawlik, blady i wiecznie zakatarzony syn 
piekarza, chłopiec, który bardzo rzadko wychodził z domu. „Wódz może się nie 
ruszać” – zdecydował Wojtek i wszystko było załatwione. 
Cały świat przetworzył się bez zbytnich trudności w Dziki Zachód. Najłatwiej 
poszło z parkiem Lamprechta i z polami koło sieleckiego szpitala. Park był od 
teraz prerią, a rozległa przestrzeń pól zmieniała się zależnie od potrzeb zabawy 
– w góry, step, a nawet w jezioro. Trudniej, czego się nie spodziewał, 
zaspokajali jego nadzieje Abramek z Erną. 
– 
O, tam jadą wozy ze złotem! – Trwali przyczajeni w trawie, a on wskazywał im na 
przykład platformy z makulaturą sunące wolno do papierni. – Kiedy zaatakują je 
bandyci, galopujemy do nich i krzyczymy: „Ręce do góry!” 
– 
Przecież mówiłeś, że to jest jezioro – potrafił w takich momentach odezwać się 
Abramek. Zaś Ernę stać było nawet na to, że podnosiła się nagle, zdradzając w 
ten sposób ich kryjówkę. 
– To było jezioro, a teraz to jest droga – tłumaczył cierpliwie swym 
podkomendnym. – Tam dalej zaczyna się preria, w której siedzą Indianie, widzisz? 
Rącza Sarno, kładź się! Pojmowali wszystko na ogół wtedy, jeśli do wozów 
podbiegali akurat chłopcy i, gnając tuż przy kołach, wyszarpywali gazety lub 
szmaty. 
– 
O, widzicie?! Kowboje z nimi walczą, ale nie dają rady! – wykorzystywał Wojtek 
furmanów, którzy trzaskali z batów, opędzając się przed złodziejaszkami. 
Gdy jednak nie było nikogo i platformy posuwały się bez przeszkód w kierunku 
bramy papierni, Abramek i Erna nic nie rozumieli. A przecież on widział tych 
bandytów, jak gdyby znajdowali się przy wozach naprawdę. 
– Tam nikogo nie ma – otrzepywała sukienkę Erna. 
– Są! Najgorszy z nich zastrzelił właśnie woźnicę pierwszego wozu! – denerwował 
się King. – Teraz strzelają do następnego! Mój Boże, trzeba im pomóc! Atakujemy! 
Podnosił się i gnał na oślep przed siebie, strzelając w biegu z rewolweru. 
Czasem – bez przekonania – ruszali za nim. Często jednak po przebiegnięciu iluś 
tam kroków stwierdzał, że został sam. 
„Tchórze!” – myślał wtedy o nich z pogardą i zawracał. Nie powiedział im tego 
jednak. Odkąd zaczął inaczej widzieć cały świat, obrażali się na niego o byle 
głupstwo. 
–
Dlaczego nie biegliście? – pytał najwyżej, to było wszystko, na co mógł sobie 
pozwolić. 
– 
Ona bała się o dziecko – odpowiadał na początku Abramek, wskazując ohydztwo z 
wyłupiastymi oczami trzymane przez Ernę. Lecz później zhardział. 
– Nie chciało nam się – rzucał bezczelnie. – Jak wszystko jest w porządku, to 
policja siedzi cicho. Wojtek dopiero po pewnym czasie wpadł na pomysł, aby 
samemu się rozdzielać i stawać na przemian to bandytą, to znów Kingiem. Wtedy 
rozumieli łatwiej. 
– O, strzelam! Znowu strzelam! Jestem bandyta Clark. Oddawać pieniądze! – 
wykrzykiwał, rzucając kamieniami w jakiś cel. 
– Nie oddamy! – odwrzaskiwał zmienionym głosem. 
– Naprzód! Atakujemy! – zwracał się ku swemu oddziałowi już jako King i ruszał 
pierwszy, wymachując strzelbą, czyli patykiem, do którego przytwierdził rurkę 
elektrycznego przewodu. 
Kilka metrów takich przewodów wyrwał spod tynku starej rudery stojącej przy rogu 
ulicy Skolimowskiej. Informacji o istnieniu tych przewodów udzielił też Heńkowi, 
aby i on mógł dozbroić swój bandycki oddział. W ciągu jakiegoś czasu rudzielec 
godził się na to, że jest bandytą. Nagle pewnego dnia stało się coś, czego 
Wojtek nie mógł przewidzieć. 
– Kim jesteś? – zapytał obniżając lufę swego sztucera.Znajdowali się pod 
kwitnącym kasztanem w parku Lamprechta.
– Jam jest King Kong, król małp! – Heniek podskoczył i uchwycił obiema dłońmi 
najniższą gałąź. 
Wisiał przez chwilę na niej, a potem starał się przesunąć na rękach nieco dalej. 
Adaś i Edek – jego podwładni – próbowali za wszelką cenę zrobić to samo, lecz 
ich podskoki nie zdały się na nic. Dla nich gałąź była za wysoko. 
Wojtek zupełnie nie wiedział, jak się zachować. Słowo: „King”, zmyliło go z 
kretesem. Dostrzegł zwrócone na siebie oczy Abramka i Erny. 
–
Ręce do góry! – zawołał trochę bez przekonania. 
–
Już mam... ręce do góry – sapnął przeciwnik. – A ty i tak zginiesz! Jam jest 
King Kong! 
– 
Kto?! – Wojtek na chwilę zapomniał, że jest Sierżantem Kingiem, który nie dziwi 
się 
niczemu. 
– On nie wie o King Kongu! Trzymajcie mnie! – Heniek rozprostował palce i 
zeskoczył. Śmiał się teraz razem ze swym oddziałem. Wtem wydał przeciągły okrzyk 
i Adaś z Edkiem rzucili się od razu w kierunku dziury w murze. King Kong biegł 
tuż za nimi. To był wspaniały pokaz sprawności i organizacji. Wojtkowi zrobiło 
się jeszcze bardziej 
głupio. Jego własny oddział wydał mu się naraz po prostu śmieszny. W dodatku 
zaczęło się w tym oddziale dziać coś niedobrego. 
–
Skocz tak samo jak Heniek – rzucił nagle Abramek. – Skocz i wiś na rękach! 
–
Nie chce mi się. King nie skacze – Wojtek zaniepokoił się. 
W spojrzeniu Erny wyczytał także jawne zwątpienie. A przecież wiedział, że za 
nic nie potrafiłby podskoczyć tak wysoko jak Heniek. 
–
King Kong skacze – odezwała się dziewczynka. 
–
Ale ja nie jestem żaden Kong, tylko Sierżant King. 
Nagle wydało mu się, że słowa: „Sierżant King”, zabrzmiały niezmiernie blado i 
zwyczajnie. Tak, rudzielec miał chyba rację. W tym King Kongu było coś. Brzmiało 
to jak uderzenie dzwonu. 
– King Kong! – zawołała dziewczynka i odeszła. – King Kong! – powtórzyła skacząc 
na jednej nodze, jakby grała w klasy. 
Wojtek wiedział, że Erna idzie do jamy pod murem, którą zamaskowali we trójkę 
cegłami i kamieniami. Tam była jej lalka. Ogarnęło go uczucie, jakiego by chyba 
nazwać nie potrafił. Tkwiący w nim samym Sierżant King rozsypywał się, rozpadał. 
–
Jestem King Kong i Sierżant! – zawołał, chociaż sam rozumiał, że zabrzmi to 
głupio. 
–
Możesz być tylko jeden – stwierdził Abramek, po czym odwrócił się i odszedł.To 
była klęska.
–
Wlezę na taras, chcesz? – Wojtek pobiegł za kolegą. 
I zaraz sam przeraził się tego, co powiedział. Wzniesienie tarasu było 
niewysokie, ale znajdowało się przy pałacu właściciela papierni. To, na co się 
ważył, było czystym szaleństwem. 
–
Na taras? – Abramek przystanął. – I nie będziesz się bał? 
–
Sierżant King nie boi się niczego – Wojtek stanął wyprostowany. 
–
Dobra. To idź! Ale jak nie wleziesz... 
– Wlezę. Patrz! Wojtek, półprzytomny z lęku, ruszył przed siebie, nie próbując 
nawet ukryć się w krzakach. Coś zimnego jak lód przebiegło mu po plecach. 
Obok mniejszego klombu zaczynały się alejki wysypane białymi kamyczkami. 
Pozostawał jeszcze do obejścia ogromny klomb przed samym domem. Obejrzał się. 
Abramek leżał w krzakach jaśminu i patrzył. 
„Sierżant King idzie rozprawić się z bandytą – pomyślał Wojtek. – Ten bandyta 
jest potężny i groźny, lecz Sierżant King wcale się go nie lęka!” 
Stąpnięcia stały się głośne. To chrzęścił żwir. Od alejek obiegających wielki, 
kwietny krąg zaczynała się szeroka, wolna przestrzeń. Biały dom z oszkloną 
werandą i przytykającym do niej półkolistym tarasem wydawał się stąd niezmiernie 
odległy. 
„Jeszcze mógłbym zawrócić – przeszło mu przez głowę. Postąpił parę kroków i 
zatrzymał się. – Wdrapię się po żerdkach od dzikiego wina” – narosło w nim 
postanowienie. 
Wokół tarasu, na którym stały białe krzesełka i stół, rosły krzaki dzikich róż. 
Noce były jeszcze chłodne, więc każdy krzak pokryty był przezroczystym papierem. 
Przebiegł przez alejkę, a żwir zachrzęścił strasznie głośno. Struchlał z 
przerażenia. Przyczaił się i nasłuchiwał. Nie działo się nic. Dom zdawał się być 
wymarły. Nie dochodził z niego żaden dźwięk. Odczekał jeszcze chwilę, potem ujął 
jedną żerdkę dłonią, a na tej, która była tuż przy ziemi, postawił nogę. 
Podciągnął się na rękach i wywindował nieco wyżej. Serce w nim łomotało. Był już 
niemal na kamiennej balustradzie, gdy usłyszał skomlenie. Spojrzał w dół i 
zmartwiał. 
Tuż pod nim stał ogrodnik ze swoim psem i patrzył, nie mówiąc ani słowa. 
Milczenie łykowatego ogrodnika wydało się Wojtkowi straszliwsze niż najgorsze 
wyzwiska. Przez ułamek sekundy widział samego siebie, jak – z ogoloną głową i 
łańcuchem na rękach – wstępuje na schody sądu otoczony strażnikami więziennymi. 
Chyba tylko krańcowym szaleństwem można wytłumaczyć to, na co się zdobył. 
Napiąwszy wszystkie mięśnie, wdrapał się na balustradę tarasu i stanął na niej. 
Za plecami miał teraz białe foteliki zgromadzone bez ładu i składu wokół równie 
białego stołu. Przed sobą – ponad kapeluszem ogrodnika – różnobarwny klomb oraz 
mieniące się wszystkimi odcieniami zieloności krzewy i drzewa. Przeszyło go 
jakieś bolesne uczucie ni to lęku, ni zadowolenia. Wszystko to trwało ułamek 
sekundy, nie dłużej. 
Zeskoczył i rzucił się do ucieczki równie szaleńczej, co beznadziejnej. 
Ogrodnik dopadł go jednym susem i chwycił za kołnierz. Pies dopiero teraz zaczął 
szczekać, miotając się na skórzanym rzemieniu. 
– No i co? Co ty? Kraść, tak?! Kraść przyszel?! 
Prawa ręka Francuza nie puszczała kołnierza Wojtka, lewa zaś – uniesiona wysoko 
– utrzymywała szalejącego psa w bezpiecznej odległości. Ogrodnik coś wykrzyknął 
– pies ucichł i położył się na ziemi potulny naraz jak baranek. „Umie po 
francusku!” – ogarnęło Wojtka zdumienie pomimo całej grozy sytuacji. 
Bezbarwne oczy Francuza przeniosły się na chłopca. 
–
Kraść, tak? 
–
Nie – spuścił głowę. 
–
To co? Dlaczego? 
–
Nic. Chciałem tylko zobaczyć. 
Zaczął nagle buczeć w nadziei, że łzy nabiegną mu do oczu. Nie mylił się. 
Powieki od razu zrobiły się wilgotne. 
–
Co: zobaczyć? – Żylasta ręka zwolniła uścisk. 
–
Nic. Wszystko – szlochał już na dobre. 
–
Pójdzie do pan administrator! – ogrodnik pchnął go lekko przed siebie. 
–
Już nie będę! Już nie! Nie chcę! – Wojtek zaparł się nogami.„Żał” musiał go 
teraz ciągnąć. Pies znowu zaczął ujadać.Wtem, z wysokości tarasu, ktoś się 
odezwał. Wojtek spojrzał i uczuł, że się poci. Był to ten
sam pan, który ojcu proponował posadę stangreta. Nie miał teraz na sobie 
zielonego kapelusika z piórkiem. Był w czymś dziwnym, cienkim i kwiecistym, co 
spływało aż do jego stóp widocznych między kolumienkami balustrady. 
– Czego tu chciał? Kraszcz?! 
– Nie... – zaczął Wojtek, ocierając łzy, lecz pan powiedział coś w innym języku, 
a ogrodnik nagle roześmiał się i klepnął Wojtka po plecach. 
Słowa pana stojącego na tarasie zrobiły się niedobre, ostre. Francuz 
odpowiedział na nie tylko dwoma, i to bardzo cichymi, zaraz potem mocniej 
chwycił Wojtka za kołnierz. Stali tak obaj obok siebie, choć pan zniknął z 
tarasu. 
–
Pan administrator telefonuje po policja – rzekł ogrodnik ogromnie cicho. 
–
Nie! – wrzasnął Wojtek. 
–
Ty nie kraść? – spytał znów półgłosem Francuz i rozejrzał się. 
–
Nie. Jak Boga kocham! – rzucił chłopiec żarliwie. 
–
Nie? Naprawdę? – stary spoglądał w stronę tarasu. 
–
Nie jestem złodziejem! – rzekł Wojtek z mocą. 
To oświadczenie jakby zburzyło niewidzialną przegrodę. Raptem uczuł, że jest 
wolny, że ogrodnik nie trzyma go już za kołnierz. 
Chłopiec nie wahał się ani chwili. Popędził przed siebie. Był już nie opodal 
pęknięcia w murze, gdy usłyszał krzyk. Obejrzał się. Wrzeszczał pan w kwiecistym 
stroju. Wtem padł strzał, a jego echo odbiło się od muru. 
„Strzelił! Administrator strzelił! Zupełnie tak samo jak ten policjant, który 
gonił wóz, gdy wyjeżdżaliśmy z Wnękowa!” 
Abramek czekał na niego. Był blady. 
–
Strzelili do. ciebie! – rzekł półgłosem. – Mogli cię zabić!Poprawił nerwowo 
okulary.
–
Mnie tak łatwo nie zabiją – powiedział Wojtek dysząc – ja jestem King, 
rozumiesz? Jednak od tej właśnie chwili Kingiem być przestał. 
XVI 
Odkąd przyszła wiosna, dni pędziły, nakładały się na siebie, pełne i zwykłych, i 
osobliwych wydarzeń. Zupełnie nie wiadomo kiedy, z pączków na gałęziach drzew 
rozwinęły się liście, a Ewka nauczyła się chodzić. Wojtek miał już za sobą 
odbytą w tajemnicy przed rodzicami wyprawę na Zagórze. A raz nawet pojechał 
tramwajem aż do Będzina i widział tam prawdziwy zamek. Uporczywe dukanie znaków 
zalegających stronice kolorowych pism oraz pytania zadawane matce doprowadziły 
do czegoś niesłychanego. Z wolna, niezmiernie opornie, rzędy „robaczków” 
odsłaniać przed nim poczęły wielką tajemnicę. 
Zrazu brnął przez napisy największe, przekazujące wiadomości o kremach, 
papierosach i konserwach, potem jednak zaczął przerzucać się na to, co było 
napisane pod fotografiami. Chwilami – zwłaszcza kiedy napotykał nieznane słowa – 
ogarniało go zwątpienie. Były jednak wyrazy, których odczytanie stawało się nie 
tylko sukcesem, lecz które sprawiały zarazem, że nagle pojmował coś od początku 
do końca. Takie momenty osładzały mu cały wielogodzinny wysiłek, budziły 
nadzieję, że może mimo wszystko uda mu się dobrnąć do kropki kończącej nawet 
następne zdanie. 
Im więcej jednak wyławiał informacji o świecie, tym gorszy stawał się chaos, 
jaki miał w głowie. Nazwy wspaniałych miast przeplatały się z nazwiskami 
ministrów, którzy uśmiechnięci wsiadali lub wysiadali z czarnych, połyskujących 
samochodów, a mieli na swych głowach równie czarne i równie lśniące rury. 
Dobrze jeszcze, jeśli pod zdjęciem chudego pana z dużym nosem, idącego przed 
rzędem wyprostowanych żołnierzy – napisane było na przykład: Minister Beck w 
Berlinie, a zaraz poniżej – małe literki mówiły, co to za jeden ten Beck i 
dlaczego do Berlina pojechał. 
Najgorsze były napisy w rodzaju: Miguel Montez u szczytu sławy! A obok zdjęcie 
ubranego na kolorowo pana, który – przyczajony jak do skoku – stał ze szpadą w 
dłoni na wprost cwałującego byka. Albo: Etna znów czynna, pod stożkowatą górą, z 
której wstęga dymu unosiła się wprost w niebo. 
Po przeczytaniu czegoś takiego ogarniała Wojtka zwykła złość, z wolna 
przeradzająca się w niechęć do całego skomplikowanego świata. 
„Nigdy tego wszystkiego nie zrozumiem – mówił do siebie w zwątpieniu. – Dlaczego 
ten Montez ma być u szczytu sławy? Co on robi? Czemu ten byk pędzi wprost na 
niego, a on zamiast uciekać czeka na atak? Albo taka dymiąca góra... Jeśli znowu 
jest czynna, to znaczy, że przez jakiś czas czynna nie była. W jaki sposób góra 
może być czynna? Czy to, że dymi, oznacza, że jest czynna? Dlaczego wychodzi z 
niej dym?” 
Czasem, siedząc na stryszku, marzył o czymś nieokreślonym. Wobec bezmiaru 
wydarzeń, 
o których dowiadywał się ze swoich poszarpanych „Światowidów”, „Tęcz” i 
„Panoram”, czuł się coraz mniejszy i tak bezgranicznie nieważny jak mucha. 
Mucha, którą można było zabić jednym trzepnięciem packi. 
* 
Dzień dwudziesty trzeci kwietnia zapamiętał wyjątkowo dobrze. 
Matka utarła ser w kamiennej dzieży i upiekła z niego tort przypominający swym 
kształtem dwa złożone razem tarasy pałacu Lamprechta. Kiedy wrócił z pracy 
ojciec, wetknęła w ciasto siedem świeczek i postawiła to wszystko razem na samym 
środku stołu. 
– 
To już dziś? – Ojciec uśmiechając się zapalił świeczki po kolei. Matka nalała mu 
do kubka kawy, a dla Wojtka i Ewki zrobiła herbatę. 
– Przeleciało, co? – powiedziała do męża.Ten otoczył ją ramieniem i zbliżył się 
do syna.
– 
Życzę ci, żebyś zawsze był dobry, uczciwy i posłuszny. Jak taki będziesz, to coś 
osiągniesz w życiu. No, wszystkiego najlepszego! 
Chłopiec odwzajemnił pocałunek i zdmuchnął płomyki świeczek, bo tego domagała 
się matka. „Jeśli już skończyłem siedem lat, to znaczy, że teraz mam osiem” – 
przeszło mu przez głowę i ogarnęła go radość. 
– 
Będę zawsze posłuszny – odszepnął całującej go z kolei matce. „Komu mam być 
posłuszny? Im? Innym ludziom?” – pomyślał jednocześnie, lecz nie zapytał o to. 
– 
To jest tort z sera. Pani Więckowa dała mi przepis – powiedziała matka, 
nakładając mu na talerz trójkątny kawał żółtawej masy. 
Jeszcze większy dostała Ewka. Kiedy ojciec zajął się radiem, a mama poszła do 
kuchenki, błyskawicznie zamienił swój talerzyk z talerzykiem siostry. Zrobił to 
tak szybko, że nawet Ewka nic nie zauważyła. Zresztą zajęta była czesaniem lalki 
odwrotną stroną grzebienia. 
–
Niech je sama! – Ojciec uniósł głowę znad radia, gdy matka zaczęła karmić małą. 
–
Spóźnimy się do fotografa – powiedziała matka. – Ty też się przebierz! 
– Przecież mnie fotografować nie będzie. – Ojciec przysłuchiwał się komuś, kto 
wrzeszczał na całe gardło jakieś niezrozumiałe słowa. Nastawił radio głośniej. 
– Nie wiadomo – odezwała się matka. 
– Co to znaczy: nie wiadomo? Do fotografowania jest jeden. Hitler mówi, 
słyszycie? – Ojciec skierował palec w stronę radia, jak gdyby Hitler był tuż, 
tuż i można go było pokazać. 
– Drze się jak stare prześcieradło – powiedziała matka, a jej słowa wydały się 
Wojtkowi 
tak komiczne, że prychnął śmiechem, rozsiewając sernik na całą izbę. Matka 
załamała ręce. 
–
Boże, co ja mam z tymi chłopami! – wykrzyknęła, zabierając się do sprzątania. 
Wojtek pomagał jej tak długo, dopóki nie wyzbierał najmniejszych nawet 
okruszynek. 
–
A teraz ubierajcie się! Dosyć Hitlera, sernik też odstawmy!Matka włożyła 
świąteczną suknię i nie pytając nawet ojca o zgodę, wyłączyła radio.Spojrzał na 
żonę i rozpromienił się.
–
No, nie! Kto ma-najpiękniejszą dziewczynę na świecie? Ja! Tylko ja! 
– Przestań pleść i zapnij mi tutaj! – Matka wykręciła się do ojca plecami, jej 
suknia u góry była jeszcze nie zapięta. 
Ojciec pocałował ją w szyję, robiąc jednocześnie oko do obserwującego ich syna. 
Ten odwzajemnił mu się tym samym. Dopiero teraz pojął, dlaczego mama kazała mu 
włożyć białą koszulę. Ojciec dość długo mozolił się z opornymi guzikami. Potem 
czyścił buty. 
–
Weź małą na ręce! Idziemy! – matka poprawiła jeszcze coś przy sukience 
Ewki.Przekręcała klucz w drzwiach, myśląc wyraźnie o czym innym.
– 
I zrobisz sobie zdjęcie, żebyś wiedział – rzekła do męża. 
– Ja?! To nie idę! – opuścił trzymaną w ramionach Ewkę. Nóżki małej prawie 
dotykały ziemi. 
–
Pójdziesz! 
–
A właśnie, że nie. Co ty z tymi zdjęciami? Oszalałaś czy co?! 
–
Dzieci słyszą. 
–
Niech słyszą. A ja żadnych zdjęć nie chcę! 
–
Ale z panią dziedziczką Śniatycką to sobie przed laty robiłeś. 
–
Ach, tu cię boli! 
Ojciec niby to roześmiał się, lecz Wojtek widział, że wcale do śmiechu mu nie 
było. Nóżki Ewki podjechały trochę wyżej. To był dobry znak. 
– A, boli!Matka ruszyła przed siebie, nawet się nie oglądając.Wojtek szedł tuż 
przy niej. Za chwilę dopędził ich ojciec z Ewką.Robienie zdjęć okazało się 
potworną rzeczą, Wojtek zrozumiał opór ojca. Mamę coś
opętało. Najpierw męczyli Ewkę, która zupełnie rozebrana musiała leżeć na 
brzuchu. Potem na tej samej kanapie usiadł on sam. Oślepiało go światło, zaś 
wilgotne palce człowieka ze zmierzwioną, czarną czupryną, ustawiające jego głowę 
w coraz to innych pozycjach, przywodziły mu na myśl dotyk żaby. 
Najdłużej jednak trwało robienie zdjęcia całej ich czwórki. Fotograf spoglądał 
raz po raz w swój aparat, przykrywając wtedy głowę czarną materią, aby już po 
chwili wychodzić w bok i mierzyć coś ołówkiem trzymanym przy oku. 
Początkowo to jego zmrużone oko i włosy przypominające czarny dym wydawały się 
Wojtkowi dość zabawne. Później jednak, kiedy trwanie bez ruchu go zmęczyło, 
znienawidził fotografa bez reszty. Ojciec też miał dość. 
–
Coś nie tak? – pytał ze zniecierpliwieniem. Nie idzie? 
– 
Proszę szanownego klienta, tu nie piekarnia. Ja się koncentruję, a pan mi 
uniemożliwia 
odpowiedzialną pracę. Proszę się nie ruszać! I wszystko zaczynało się od 
początku. 
– 
Proszę szanowną panią, główka troszkę w lewo! – wykrzykiwał posiadacz 
wspaniałej, czarnej chmury na głowie. – Pan dobrze. Ale malutka... rączka na 
kolanko. Chłopczyku, patrz w ten punkcik. Tak, pięknie! 
– Ależ gorąco! – posapywał ojciec.Wreszcie zamarli na moment. Coś pstryknęło, 
zabzyczało przeciągle.
– 
Dziękuję. Polecam się. Dziękuję uprzejmie państwu – brunet kiwał się w ukłonach. 
Stał na tle wspaniałego zamku w ogrodzie pełnym kwiatów. Malowidło zajmujące 
całą ścianę aż po sufit połyskiwało, jakby było wilgotne. 
Na ulicy ojciec takim tonem powiedział, że już, zaraz, natychmiast musi napić 
się piwa, iż matka nie ośmieliła się zaprotestować. 
– Dla mnie oranżady! – wykrzyknął Wojtek. 
– Dobrze. Stawiam każdemu, co kto chce – roześmiał się ojciec. – Życie jest 
piękne, kiedy człowieka nikt nie fotografuje! 
* 
Pod domem czekał Czesiek. „Zje mi tort” – pomyślał Wojtek z trwogą. Przeraził 
się jeszcze bardziej, gdy matka postawiła tort na stole. Przybyły nie tknął 
jednak ani kawałeczka. Był jakiś odmieniony, jakby bledszy. 
– No, to sto lat! Niech ci się wiedzie lepiej niż nam! – podszedł do solenizanta 
i uściskał go. Pachniał tak mocno tytoniem, że Wojtkowi aż dech zaparło. 
Zaraz potem gość wraz z ojcem przeszedł do izby i dobiegać z niej poczęły 
oderwane słowa rozmowy. Trwało to niezbyt długo. 
–
Heluś, można cię na chwilę? – W drzwiach ukazał się ojciec. Był poważny. 
– 
Zaraz. Nie pali się – odburknęła matka, a Wojtek od razu przypomniał sobie 
wszystkie 
ostre rozmowy matki z dawnym narzeczonym Maryśki. Wiedział, że matka jest 
niespokojna. 
– Popilnuj małej! – nakazała Wojtkowi i przeszła do tamtych.Od tej chwili 
rozmowa zrobiła się wyraźniejsza, wszyscy zaczęli naraz głośno mówić.
– 
Nie będę niczego szyła! – wykrzykiwała matka. – A wasze trans.... Ani nie wiem, 
jak to się nazywa, nic mnie nie obchodzą! 
–
Transparenty – mówił bardzo wolno Czesiek. – Zapamiętaj, transparenty!... 
–
Helenko, zrozum... – zaczynał ojciec, lecz nie dawała mu dojść do słowa. 
– 
Kiedy właśnie rozumiem. Czesiek może sobie pozwolić na więzienie, a ty nie, bo 
masz dzieci! 
– Kto tu mówi o więzieniu? – włączył się Czesiek. 
– 
Ja. Bo wiem, czym to wszystko pachnie! – nie dawała matka za wygraną. – Pochody, 
strajki... To wszystko się zawsze źle kończy! 
– 
Od strajku mam podwyżkę! – głos ojca stał się dobitniejszy. – Ty mi tu na strajk 
nie naskakuj! 
– 
Dobrze. Może zrozumiecie kiedyś, co to faszyzm! – Drzwi otworzyły się z impetem 
i uderzyły o ścianę. Stanął w nich Czesiek. 
–
Ja rozumiem – odezwał się ojciec. 
–
Ty to za mało! Trzeba, żeby wszyscy! Tacy jak ona też! 
–
Ja wierzę w Boga, a ty nie – rzekła matka. 
–
To wierz! Czy ja ci bronię? Zresztą niedługo to przyjdzie nowy bóg. Taki z 
wąsikami! 
–
Dobrze. Uszyję – skapitulowała nagle matką. Kiedy przyjdą te inne? 
– 
Nie zrozumiałaś mnie. Każda szyje oddzielnie. Tak bezpieczniej – rozpogodził się 
Czesiek. – I nie denerwuj się, matka! Strach ma wielkie oczy. Jutro przyniosę 
maszynę. Singerowska, sama szyje! Dziękuję! Dziękuję z serca! 
Stał już przy drzwiach wiodących do sionki, ale zawrócił nagle i podszedł do 
stołu. Wojtek znowu zaniepokoił się o tort, Czesiek jednak wcale na tort nie 
spojrzał. 
– 
W Hajdukach wykryto niemiecki magazyn broni. Były w nim nawet paradne mundury. 
Dobre, co? 
–
Jezus, Maria! – szepnęła matka. 
–
Dlatego właśnie pierwszego maja... – Czesiek nie dokończył. 
Wojtek poczuł na sobie jego spojrzenie. „Nie wierzy mi! – pomyślał. – Gdyby mnie 
tu nie było, toby powiedział wszystko”. Był dotknięty do żywego. W ustach miał 
gorzki smak, jak gdyby matka zapomniała do sernika dodać cukru. 
Czesiek położył już rękę na klamce, za chwilę mogło być za późno. 
– 
Minister Beck – zaczął Wojtek zupełnie nie swoim głosem – minister Beck pojechał 
do Berlina! 
–
Nie mogę! – roześmiał się Czesiek tak donośnie, jakby usłyszał coś 
najzabawniejszego w świecie. – Trzymajcie mnie! Jeszcze jeden polityk! – 
przyklęknął obok Wojtka. – No, skąd ty 
o tym wiesz, szkrabie? Kto ci powiedział? 
– 
Wiem. – Chłopiec postanowił nie przyznać się, że wyczytał o tym w gazecie. Nie 
tylko oni mają swoje tajemnice. Ponadto tego „szkraba” mógł sobie Czesiek 
darować. 
– 
Jeśli tacy jak on będą się mogli uczyć i wychodzić na ludzi, to... jeszcze 
Polska nie zginęła – rzekł Czesiek poważnie i wziął największy kawałek serowego 
tortu. – Zjem go po drodze, bo jeszcze muszę oblecieć parę domów. Cześć! – 
zrobił oko do Wojtka i wyszedł. 
– 
Ja też chcę jeszcze kawałek – odezwał się chłopiec natychmiast i sięgnął w 
stronę talerza. 
Rodzice spoglądali na niego, nie mówiąc ani słowa. Zupełnie jakby nie usłyszeli. 
Ugryzł ogromny kęs. 
–
Skąd ty o tym wiedziałeś? – spytał ojciec po chwili. 
–
O czym? – Miał pełne usta, lecz to właśnie pozwoliło mu na zwłokę w odpowiedzi. 
–
O tym ministrze. 
– Słyszałem, jak mówił jeden pan – odparł, dopiero kiedy przełknął. – I Lipski 
Becka witał, a potem ten Beek rozmawiał z...– zastanowił się – z Rib... 
Ribbentropem – dokończył po chwili. 
–
Jaki to był pan? – włączyła się matka. 
–
Taki jeden... – zaczął niepewnie. – Szedł ulicą i mówił. 
–
Do kogo? —Spojrzenie ojca było badawcze. 
„Jeszcze pomyśli, że słyszałem przez radio, i mnie spierze, że sam włączam” – 
przestraszył się Wojtek. 
–
Przeczytałem o tym w gazecie. 
–
W gazecie? Ty umiesz czytać?Rodzice wymienili nad jego głową spojrzenia.
– 
Przeczytaj to! – Matka podsunęła mu gazetę pokrytą takim mrowiem liter, że 
opanował go lęk. Czegoś takiego nie czytał jeszcze nigdy. 
– 
Pre... – zaczął niepewnie, jękliwym głosem – prezy...dent Ha... cha... – 
Ostatnie słowo zabrzmiało nieprawdopodobnie. Uniósł głowę. 
– Dobrze. Jedź dalej – rzekł ojciec i usiadł bardzo blisko. 
– 
Prezydent Hacha w Berlinie – przeczytał niemal płynnie i zdziwił się, bo wydało 
mu się, że matka płacze. Znowu pochylił głowę. – Jak ko... komunii... kuje... 
Jak komunikuje – powtórzył i zerknął na matkę. 
Przeraził się. Płakała rzeczywiście. 
– 
Słuchaj, słuchaj, przecież on naprawdę.... – zaczął ojciec. – On czyta! – 
wykrzyknął bardzo głośno. – Sam się nauczył! Czy ty rozumiesz, co to znaczy?! 
– Pytał mnie nieraz, pytał – matka pociągnęła nosem – o różne takie litery... 
– 
Pytał, pytał, aż wypytał! – przerwał jej ojciec i nagle tak mocno przycisnął 
Wojtka do piersi, że ten, oszołomiony z kretesem, zupełnie stracił oddech. 
– 
Jedz, syneczku! – Matka dołożyła mu nowy kawałek tortu, choć tamtego, widziała 
chyba sama, przez to czytanie jeszcze nie skończył. 
– 
A toś sobie samemu, bracie, zrobił prezent! – mówił teraz ojciec, przechadzając 
się po izbie, jakby nie mógł usiedzieć. – Prawdziwie urodzinowy i imieninowy. Bo 
najlepsze jest to, co zrobimy sami. Albo dla siebie, albo dla innych. 
„Mówi do mnie, jakbym był już całkiem duży – pomyślał, chłopiec z dumą. – Jakbym 
był dorosły”. 
* 
Gdzieś niezmiernie daleko zawyły syreny, a już po chwili przyłączyły się do nich 
bliższe. Coś błysnęło za oknami. Ojciec spoważniał i zerknął na zegarek. 
Wojtek porwał się do wyjścia. Nie wstrzymywali go. Wyszli za nim i przystanęli 
obok płotu. Granatowe niebo przekreślały ogniste smugi. Wojtek oprócz zachwytu 
uczuł nagły niepokój. Przytulił się do ojca. 
– Tato, co to? 
– 
Reflektory. Jak jest wojna, szukają na niebie samolotów – ojcowskie ramię 
przygarnęło go obronnym gestem. 
– 
Ale teraz wojny nie ma. Nie bój się – odezwał się uspokajająco matka, jakby był 
małym dzieckiem i nie wiedział, że to próbny alarm. 
– 
Nie boję się. – Trwał przytulony do ojcowskie nogi, która wydawała mu się w tej 
chwili najpewniejszą i najtrwalszą rzeczą na ziemi. 
– 
Może i doktorem zostanie – rzekł nagle ojciec jak gdyby odpowiadając własnym 
myślom. – Nie, matka? Przecież uniwersytety dla ludzi. 
–
A dla kogóż miałyby być! A on uradzi. Już teraz chce się uczyć – stwierdziła 
matka. 
–
Chcesz, Wojtuś? 
Twarz ojca widział jako jaśniejszą plamę. Teraz plama ta przybliżyła się ku 
niemu i wyczuł, że ojciec czeka na odpowiedź. 
–
Chcę się uczyć na organistę – rzucił w ciemność. 
–
Na organistę? – ojciec wyprostował się. Jasna plama zniknęła. 
–
Jeszcze mu się odmieni – roześmiała się matkę 
– Znienacka zawyła syrena od Lamprechta i swym basowym zawodzeniem zagłuszyła od 
razu wszystkie inne. 
Stali jeszcze chwilę, obserwując srebrzyste linie, które goniły po niebie, 
krzyżowały się i przenikały wzajemnie. Wreszcie Wojtek ziewnął. To stało się 
sygnałem dla matki, że czas już wrócić do normalnego życia. 
–
Spać! – rzuciła ze zwykłą ostrością, jak zawsze, kiedy próbowała ukryć 
wzruszenie. 
–
A jak nie? – roześmiał się ojciec, dając sójkę w bok synowi. 
– Dalej, ojciec! Do łóżka! Bo o czwartej nie wstaniesz! – matka odwróciła się i 
pierwsza weszła do domu. 
XVII 
Wojtek doszedł do wniosku, że jeśli tylko nie przydarzyło mu się w ciągu 
dłuższego czasu nic szczególnego, to zaraz potem następował okres, kiedy 
wszystko zaczynało się dziać w takim przyspieszeniu, że ledwo się mógł połapać. 
Szycie przez matkę transparentów z czerwonego płótna, na których słowa: Precz z 
faszyzmem!, powtarzały się najczęściej, a później sama pierwszomajowa 
demonstracja to były sprawy dorosłych, sprawy, których nie ogarniał. 
Tłum krzyczał o jakiejś jedności – co to była ta jedność? I dlaczego policjanci 
zaczęli rozpędzać ludzi? O co chodziło ojcu i Cześkowi, którzy idąc z całą masą 
ludzi, nieśli transparent z białym napisem: Faszyzm to zguba!? 
Im usilniej starał się to wszystko zrozumieć, tym większy robił mu się mętlik w 
głowie. Bo czyż można było na przykład pojąć to, że piękne transparenty szyte 
przez matkę i inne kobiety w ciągu długich nocy – leżały po ataku policji zmięte 
jak ścierki? I że przebiegali po nich uciekający ludzie? 
Nie, stanowczo dorośli robili wiele rzeczy bez sensu. „Hitler z tym swoim 
faszyzmem jest przecież w Niemczech, a nie w Polsce – rozmyślał siedząc na 
płocie ogrodu pana Tomickiego. – Jak można powiedzieć mu krzykiem, że to, co 
robi, jest złe? Czy on usłyszy, co dzieje się w Sosnowcu? Czy zobaczy 
transparenty?” 
Maj nastał w całej swojej krasie. Wszystko kwitło i zwracało się ku słońcu. W 
parku Lamprechta wydzierały się ptaki. Błękit nieba był co rano prawie taki jak 
we Wnękowie. Brudził się dopiero później. 
Heniek wyśpiewywał bez przerwy o jakiejś majowej jutrzence, która miała świecić 
całej polskiej krainie. Podobno trzeciego maja było też inne święto, a klasa 
Heńka brała udział w przedstawieniu dla całej szkoły. 
– Jak to: w przedstawieniu? – Wojtek zdecydował się przyznać do własnej 
niewiedzy. 
– Tak to. Ja byłem ułanem i miałem szablę – chełpił się drugoklasista. – 
Występowałem. To było, brachu, klasa! 
Rudzielec – z tym swoim „brachu”, którym zaczął się popisywać od niedawna – 
wydał się Wojtkowi wręcz nie do zniesienia. Chciał jednak wiedzieć więcej. 
– 
I co robiłeś? – pytał dalej. 
– 
Różne rzeczy. Ja byłem, brachu, oficerem. Atakowaliśmy. Jak krzyknąłem: „hura!”, 
to 
aż pan Lewiński się przestraszył. 
„Lewiński to ten sam, który mnie zapraszał do kina – przemknęło przez głowę 
Wojtkowi. Uśmiechnięty pan w szarym ubraniu stanął mu nagle jak żywy przed 
oczami. 
Ogarnęła go żałość, że wciąż jeszcze ma zbyt mało lat, aby uczestniczyć w takich 
wspaniałych rzeczach. 
–
A dalej co? 
–
Psińco. Śpiewaliśmy – uczeń wyjął ręce z kieszeni. 
–
A kogo atakowaliście? – Wojtkowi przychodziły pytania coraz trudniej. 
–
Jak to: kogo? Moskali! – Heniek zaczerpnął powietrza i niespodziewanie 
zaśpiewał: 
Grzmią pod Stoczkiem armaty,
Błyszczą białe rabaty,
A Dwernicki na przedzie
Na Moskala sam jedzie...
Wojtek miał w głowie zupełny galimatias. „Więc jacyś Moskale... Kto to jest? Co 
to za ludzie? Za co ich atakowali tam w szkole?” 
–
A dlaczego... Dlaczego nie atakowaliście hitlerowców? 
–
Dlaczego, dlaczego? Zaraz chciałbyś wiedzieć – drugoklasista wybałuszył 
oczy.Wojtek poczuł się pewniej.
–
No, dlaczego? 
–
Spytaj cioci Kloci! – Heniek wzruszył ramionami. – A to znasz? 
Lampka zgasła, cylinder puk, A ja ze strachu do łóżka – fuk! 
„On nie wie. Zupełnie nie wie, dlaczego atakował” – zrozumiał nagle Wojtek. 
Odwrócił się nie powiedziawszy ani słowa. Słyszał, jak Heniek śpiewa idąc w 
kierunku domu. 
Witaj maj! Trzeci maj! Dla Polaków błogi raj! 
Ruszył w stronę szkoły, jak gdyby tam spodziewał się znaleźć odpowiedzi na 
wszystkie swoje pytania. 
Ale czerwony budynek w głębi rozległego dziedzińca był cichy i pusty. Zauważył, 
że dziurę w ogrodzeniu ktoś załatał. Postał chwilę, gapiąc się na rzędy okien, a 
potem poszedł z wolna wzdłuż płotu, sunąc po nim znalezionym patykiem. 
Przyśpieszył. Patyk w zetknięciu ze sztachetami wydawał teraz trajkocący, 
przerywany szczęk. 
„Karabin maszynowy! – pomyślał Wojtek i zaczął biec. – Mam karabin maszynowy!” 
Stukot pojedynczych „wystrzałów” zlał się teraz w jeden dźwięk. „Motor. Lecę 
aeroplanem. Dolecę do parku Renarda i popatrzę na wiewiórki”. 
I właśnie wtedy gdy był już przy parkowej bramie, zaczęło się to przyśpieszenie. 
Rzeczy potoczyły się wartko, jak w filmie. 
Zobaczył dziewczynki w szarych mundurkach i chłopców – w zielonych. Jakiś pan – 
także w krótkich spodniach i też z barwnym trójkątem chustki wystającej na 
plecach spod kołnierza 
– mówił coś, wskazując drzewo obok bramy. Dziewczynki i chłopcy zadzierali 
głowy, przyglądając się czemuś w górze z wielkim zainteresowaniem. „Co oni tu 
robią?” – rzekł do siebie i cofnął się, choć nikt nie patrzył w jego stronę. 
Harcerzy widywał nieraz, lecz wydawali mu się zawsze odlegli, jakby nie z tego 
świata. – Ta narośl to choroba – mówił najwyższy harcerz głosem dziwnie Wojtkowi 
znajomym. – Drzewo choruje. O, widzicie, gałąź obumiera. 
– Druhu, a nie można go wyleczyć? – spytała blondyneczka, która miała na sobie, 
tak jak 
inne dziewczynki, szarą sukienkę z barwną taśmą spływającą od kołnierza aż do 
klamry pasa. To, co powiedziała, sprawiło, że roześmiali się wszyscy. 
– Zuchowie, spokój! – rzucił donośnie najwyższy harcerz.– Dobre pytanie. 
Naturalnie, że można leczyć i leczy się, ale raczej całe lasy. Pojedyncze drzewa 
rzadziej. Są specjalne laboratoria zajmujące się leczeniem chorych roślin, ale 
jest ich bardzo niewiele. U nas jest dużo dymu i rośliny chorują. 
Nie wiadomo dlaczego, Wojtek uczuł złość. Wszyscy – dziewczynki i chłopcy, a 
przede wszystkim ten pan w krótkich spodenkach – wydali mu się nieprawdziwi. 
„Jak to mówią – pomyślał. – Jakby koniecznie chcieli zrobić się okropnie 
grzeczni. Śmieją się nawet inaczej niż zwykłe dziewczyny i chłopaki”. 
– Ludzie też chorują – wtrącił jeden z harcerzy. I też nie ma ich kto leczyć.„0 
rany, ale się podlizuje temu staremu” – rzekł Wojtek do siebie.– Tak, masz 
niestety rację. Ale od was będzie przyszłości zależało, czy to się zmieni –
powiedział duży harcerz. – Dalej, wchodzimy! Rozejrzał się i w tym momencie 
zobaczył Wojtka. 
– Idziesz z nami?! – wykrzyknął pod jego adresem. – Chodź! 
Wojtek nie odezwał się. Stał jak wrośnięty w ziemię „To nie może być prawda, 
żeby on, pan w szarym ubraniu... żeby pan nauczyciel Lewiński był jednocześnie 
harcerzem” – błąkało mu się po głowie. Nauczyciel w krótkich spodniach! I 
jeszcze to: „druhu!”, z jakim zwracali się do niego wszyscy! 
Ostatni z wchodzących do parku chłopców zawołał coś do Wojtka. Nie odpowiedział 
mu najmniejszym gestem. Dopiero gdy zniknęli wszyscy, zaczął się skradał za 
nimi. Kiedy znalazł się tuż przy bramie, wysunął głowę. W parkowej alejce nie 
było nikogo. 
„Zapadli się pod ziemię czy co?” – zdziwił się. 
– Mam cię! Ręce do góry! – wychynął nagle zza załamania muru pan Lewiński, – Kto 
ty jesteś? Winnetou czy Orle Pióro? 
– Sierżant King – bąknął Wojtek i rozejrzał się. 
Był wściekły. Dookoła niego stali uśmiechnięci chłopcy. Dziewczyny chichotały 
nieco dalej. Poczuł się głupio i zamarzył o ucieczce. 
– 
W porządku. Nie musisz nas śledzić. My nie bandyci – nauczyciel odwrócił się do 
chłopców. – Muszę was sobie przedstawić. Oto zastęp „Orłów”, a tam dalej 
osierocony przez chorą druhnę zastęp... Zaraz, jak wy się nazywacie? 
– „Ważki” – powiedziała blondyneczka i uśmiechnęła się do Wojtka. 
– 
„Ważki”, racja. A ty... – oczy dorosłego harcerza przeniosły się na Wojtka. – 
Przecież my się chyba znamy! 
–
No – wykrztusił zagadnięty. – Znamy się. Pan się nazywa Lewiński... 
–
Racja! I ty też! Wojtek! Teraz wszystko pamiętam. Miałeś przyjść. 
–
Czasu nie było – stęknął znowu chłopiec zupełnie nie swoim głosem. 
Był zły na siebie za to onieśmielenie. Dostrzegł dołeczki w policzkach 
uśmiechniętej blondynki. Złość na samego siebie przerodziła się w pragnienie, 
aby znaleźć się jak najdalej. 
– Ja już pójdę – zrobił krok w kierunku bramy. 
– 
Szkoda. Mamy akurat zbiórkę w parku – powiedział nauczyciel. – Mógłbyś iść z 
nami. To nie potrwa długo. 
– Czasu nie mam – powtórzył Wojtek już prawie normalnym głosem. 
– 
Biedny. Pożałować go! – wykrzyknęła naraz blondyneczka i wszyscy wydali 
natychmiast przeciągły okrzyk cichnący potem jak zawodzenie syreny u Lamprechta 
„Pokażę im! Jeszcze zobaczą, czy można ze mnie robić wariata” – W Wojtku 
dojrzewała determinacja. Ten okrzyk coś w nim odmienił. 
Pan nie uśmiechał się już, krzyknął na harcerzy, żeby byli cicho. Niepotrzebnie. 
Wojtek przestał się lękać i, jak to zwykle się z nim działo, na miejsce bojaźni 
wstąpiła w niego szaleńcza odwaga. 
–
Pójdę z wami – powiedział spokojnie i ruszył pierwszy.Zatrzymali się nad rzeką.
– 
To jest kasztan włoski, takie drzewo już znacie. A tamto? – pan wskazał krzaki 
znajdujące się opodal. Zapanowało milczenie. 
–
Wiklina! Wierzba! – rzucił Wojtek od niechcenia. – Mówią też na to: łoza. 
–
Dobrze. Bardzo dobrze – duży Lewiński uśmiechnął się. – A co można z wikliny 
zrobić? 
Znowu nie odpowiedział nikt. Wojtek odczekał chwilę. „Pokażę tym grzeczniakom” – 
pomyślał. 
–
Kosze można zrobić, zagrody, półkoszki do wozów, kosze płytkie na raki. 
–
Na raki? – zdziwił się nauczyciel. – O tym nie wiedziałem. 
– 
No. Raki w tym nie zdychają, bo mają powietrze. Kosze na maliny albo na jagody 
też są z wikliny dobre. 
– 
Zawstydził nas, nie? No i co teraz powiecie? – spojrzenie nauczyciela przesuwało 
się po twarzach chłopców i dziewczynek. 
– Magikollos! – odezwał się pucołowaty piegus, który był najbliżej. 
– 
Klawy gość! – rzucił stojący obok niego chłopak, jedyny w harcerskiej czapce z 
lilijką nad brązowym daszkiem. 
– 
Zuchowie, zmieszczanieliśmy z kretesem! Zgroza! Nie wiemy w ogóle, jak wygląda 
prawdziwy las! – westchnął nauczyciel, wznosząc oczy do góry. 
– A co to jest, tam wysoko, na gałęziach? 
„Oni nic nie wiedzą, a ja wszystko!” – Wojtka ogarnęło uniesienie. Milczenie obu 
zastępów przedłużało się. Czekał teraz na pytanie skierowane bezpośrednio do 
siebie. 
–
A ty wiesz? – spytał pan Lewiński. 
–
To jemioła. 
Wojtek postarał się o to, żeby spojrzenie, jakie rzucił ku górze, było krótkie i 
zdawkowe. Powinni zrozumieć, że wystarczy, aby spojrzał raz, i już wie wszystko. 
– Daj mi swój nóż na chwilę – zwrócił się do pucołowatego. 
Za moment miał już w dłoniach wycięty patyk, ani nie za gruby, ani nie za 
cienki. Spoglądali w milczeniu, gdy obtłukiwał rękojeścią noża zieloną korę. 
Jasne było, że nie mieli pojęcia, co robi. Napiął mięśnie i rurka kory zjechała, 
obnażając białe drzewo. Nie spiesząc się wyciął w niej otwory, a potem oddawszy 
końcówkę białego patyka na płask, wsunął ją w sam koniec. 
Kiedy zbliżył ustnik do wargi i wydał z fujarki pierwsze tony, oba zastępy 
oniemiały na moment z zachwytu, a zaraz potem posypały się prośby, gdyż każdy 
oczywiście chciał spróbować sam. 
– Daj! Daj mnie! – dziewczynki też wyciągały ręce. 
– Możesz sobie wziąć! Na zawsze – Wojtek wręczył instrument blondyneczce z 
zadartym noskiem. 
Zaczerwieniła się, lecz przyjęła. Wydała się Wojtkowi bardzo ładna, inna niż 
wszystkie dziewczyny, jakie dotąd widział. Otoczyła ją rozwrzeszczona gromada 
proszących o pożyczenie fujarki. 
– Warn też zrobię! – wykrzyknął.Gotów był obdarować taką samą piszczałką 
każdego.
– Nie, zuchowie, dosyć! – zawołał pan Lewiński. – Nie można niszczyć drzew. Ale 
zaproście go na naszą wycieczkę. 
– Za-pra-sza-my! – huknęli wszyscy donośnie i równo, jak jeden. 
– Jedziemy w niedzielę rano do Maczek. Tam jest las i woda – dodał nauczyciel. – 
Pojedziesz? 
„Może oni są zwykłymi chłopakami i dziewczynami, a tylko odmieniły ich te 
mundury, że zachowują się i mówią tak dziwnie?” – pomyślał Wojtek. 
Nagle zapragnął pojechać z nimi. 
– Nie wiem – zwiesił głowę.. 
Czuł, że otwierają się przed nim jakieś cudowne, porywające możliwości, a 
jednocześnie był prawie pewien, że rodzice nie pozwolą mu pojechać. 
– Może wpadnę do twoich rodziców i poproszę ich – rzekł pan I.ewiński, jak gdyby 
był czarodziejem i wiedział, o czym myśli Wojtek. – Gdzie mieszkasz? 
– 
Legionów siedemdziesiąt osiem – w serce chłopca zaczęła z wolna wstępować 
nadzieja. 
–
Pojedź z nami! – szepnęła cichutko blondyneczka, podchodząc bardzo blisko.W ręce 
trzymała fujarkę. Wydała się w tej chwili Wojtkowi jeszcze ładniejsza.
–
Niech pan przyjdzie! – powiedział do nauczyciela i spuścił oczy. 
Nie popisywał się już. Łaził za całą gromadą osowiały i zerkał tylko w stronę 
dziewczynki, która – już wiedział – miała na imię Basia. „Ona chodzi do trzeciej 
albo do czwartej klasy, a ja jeszcze w ogóle nie jestem w szkole” – myślał z 
rozpaczą. 
* 
Pan nauczyciel przyszedł nazajutrz, akurat kiedy Wojtka nie było w domu, kupował 
chleb i marmoladę. 
Chleb pachniał, więc odgryzł najpierw całkiem mały, przypieczony kawałek z boku 
bochenka. Potem – nie mogąc się już powstrzymać – urwał trzeszczącą piętkę i 
ostrą jej krawędzią odciął całkiem sporo marmolady. 
Usiadł na murku nie opodal sądu i jedząc patrzył na przechodniów. Taki 
trzeszczący chleb z marmoladą to było coś pysznego. Wiedział, że skrzyczy go 
matka, lecz nagłe napady głodu nachodziły go coraz częściej i wtedy nie dbał o 
nic. Urósł ostatnio i pumpy, które odziedziczył po Rudim, zrobiły się nareszcie 
w sam raz. Właśnie – spodnie... Od pewnego czasu brat Erny nosił białe skarpetki 
i skórzane, bardzo krótkie spodenki z klapą na przedzie. Wszyscy jego koledzy 
ubrani byli zupełnie tak samo. Pedałowali na swoich rowerach i przyglądali się 
spode łba wszystkiemu, co ich otaczało. I jeszcze jedno – wszyscy mieli wysoko 
podgolone głowy. 
Pan Lewiński był w swoim szarym garniturze. Wojtek odetchnął z ulgą. Bał się, że 
nauczyciel przyjdzie w harcerskim mundurze, a wtedy – był przekonany – nic by 
się nie udało załatwić w sprawie wycieczki. 
– Podziękuj panu profesorowi – odezwał się ojciec, gdy Wojtek wszedł do izby. 
Matka, fuknąwszy gniewnie, zbliżyła się do syna i przetarła jego usta i policzki 
ręcznikiem umoczonym w wodzie. „Musiałem ładnie wyglądać” – pomyślał i zrobiło 
mu się głupio. 
– 
Ależ za co to dziękować? – żachnął się nauczyciel. – Jest, moim zdaniem, zdolny 
i inteligentny. A jeśli, jak państwo mówią, sam się nauczył czytać, to w dodatku 
umie się koncentrować. 
– 
Podziękuj, mówię! – ojciec jakby nie słyszał. – Pan profesor wystara się, aby 
cię przyjęli do szkoły na Wawelu. Będziesz w klasie pana profesora. 
– Dziękuję – rzekł Wojtek niezbyt głośno i usiadł na ławie pod oknem. 
Będzie chodził do „ćwiczeniówki”, tam gdzie Heniek! Już niedługo zostanie 
prawdziwym uczniem z tornistrem, piórnikiem, książkami i zeszytami... Kiedy 
wreszcie będzie ten wrzesień! 
Ale nagle ogarnął go lęk. Jak to jest w tej szkole? Czy da radę? Przecież 
wszyscy, którzy do niej chodzą są z miasta. Tylko on jeden... „Wiem, jak się 
nazywają drzewa i ptaki. Znam dużo rzeczy, o których oni nie wiedzą” – podnosił 
się na duchu. Świadom był jednak, że wie dużo mniej niż taki, na przykład, 
Abramek, który mógł o tym swoim Mojżeszu opowiadać bez końca, albo Erna znająca 
dziwne nazwy lekarstw. 
–
Sulfamid – powtórzył mimo woli jedną z zasłyszanych. 
–
Co powiedziałeś? – nauczyciel, pijący kawę razem z ojcem, odwrócił się. 
–
Nic – spuścił zawstydzoną głowę. 
To było właśnie to. Ta sprawa. Robił całą masę rzeczy, których nie robił nikt. W 
tej chwili dopiero uprzytomnił sobie, czego – jeśli chodzi o szkołę – lęka się 
najbardziej. Tego, że jest inny niż wszyscy. 
– On tak często, panie profesorze – roześmiała się matka. – Mówi do siebie, 
myśli o niebieskich migdałach, komenderuje, krzyczy, przemawia... Nieraz to 
wydaje mi się, że mam kilku synów, nie jednego. 
– Rozumiem – oczy nauczyciela były poważne. – Może byś wpadł kiedyś do mnie? 
Pogadamy – zwrócił się do chłopca. Napisał coś na kartce. 
–
To jest mój adres. Pozwolą mu państwo? 
–
My? No, jakże... To zaszczyt dla niego – odparł ojciec.Wojtek podszedł do stołu. 
Litery na skrawku papieru były duże. Uspokoił się.
–
Przeczytaj coś panu profesorowi – podsunęła mu matka gazetę. 
–
Co mama! – przeraził się Wojtek. 
– 
Jak przyjdzie do mnie, to pogadamy o wielu sprawach. A jeśli będzie miał ochotę 
coś przeczytać, z chęcią posłucham. Dobrze? – W szarych oczach zapaliły się 
nagle iskierki. 
– Dobrze! – rzucił Wojtek, uśmiechając się. „Ale klawy” – pomyślał. 
–
Więc jeśli Anglia i Francja udzieliły Polsce gwarancji... – pan Lewiński wrócił 
znowu do rozmowy z ojcem. 
–
Umyj ręce – szepnęła na boku matka. – Zjadłeś połowę marmolady. 
–
Tylko trochę. 
Zbliżył się do wiadra i uniósł je wysoko jedną ręką, zerkając, czy widzi to 
nauczyciel. Zobaczył. 
–
Jesteś fe-no-me-nal-nie silny – rzekł z uśmiechem. 
–
Podniosę tak ze trzy razy! – Wojtka już nachodziła zwykła chęć popisania się. 
– Lepiej zachowuj siły na wycieczkę. – Pan Lewiński spojrzał na ojca, robiąc 
zabawną minę. – Wyjazd jutro o świcie! 
– Tato!
Wojtek postawił wiadro z takim impetem, że aż chlusnęła woda.
* 
Najpierw był stary wagon. Dudnił po szynach, kolebał się, jęczał. Wojtek 
obezwładniony pędem spoglądał w okno, za którym co chwila zmieniały się widoki. 
To, że jedzie prawdziwym pociągiem, wydawało mu się czymś trudnym do uwierzenia. 
Na szczęście nikt nie zwracał na niego uwagi. Mógł chłonąć samą jazdę, 
rozkoszować się nią do woli. 
Jakiś kolejarz jechał na rowerze tuż obok torów. Nie opodal domku z czerwoną 
dachówką biegał pies. A już za chwilę znikało to wszystko i widać było dymiące 
hałdy. „Nigdy nie zobaczę tego kolejarza ani psa – mówił Wojtek do siebie i 
wydawało mu się to niezmiernie dziwne. – Hałdy zobaczę, ale już będą nie takie 
same bo z ludźmi zbierającymi węgiel, a dzisiaj, w niedzielę nie widać na nich 
nikogo”. 
Chłopcy i dziewczynki szaleli. Zaglądali do siebie ponad przegrodami, które 
dzieliły wagon na poszczególne przedziały, wymieniali uwagi, biegali co chwila 
do ustępu. Pan Lewiński przyglądał się temu bałaganowi spokojnie i tylko czasem 
uśmiech przemykał po jego twarzy. 
„Teraz są już tacy sami, jak wszyscy normalni chłopcy i dziewczyny – pomyślał 
Wojtek. – W parku ich nie lubiłem, a teraz lubię”. 
– „Zabrania się, pod odpowiedzialnością sądową, przewozić materiały łatwopalne, 
żrące, cuchnące!” – przeczytał to, co było napisane na białej tabliczce, 
chłopiec ogolony „na glacę”. Nad czołem miał jedynie półkolistą grzywkę. 
– Żrące i duszące! – chichotał grubas, który bez przerwy był zajęty jedzeniem. 
A harcerz taki gapa, Że do pokrzywy wlazł! 
– zakończyły dobitnie piosenkę dziewczynki w sąsiednim przedziale. Już kiedy 
zaczęły, Wojtek wyłowił głos Basi. „Śpiewa najładniej ze wszystkich” – przeszło 
mu przez głowę. 
Właściwie to w ogóle nie chciał jej widzieć. Było mu jednak dziwnie błogo, że 
siedziała tuż, za cienką przegrodą. „Opiera się o mnie plecami. Ja też się o nią 
oprę” – pomyślał, przywierając do ścianki jak najciaśniej. 
– Teraz my! Zuchowie! My! – wydzierał się brunecik, którego nazywano 
„Wilimowski”. – Śpiewamy „Jest ładny. Bardzo ładny. Ma czarne oczy” – Wojtka 
ogarnął nagły niepokój. 
Hej tam, w dolinie, coś błyszczy z dala, Banda Cyganów ognie rozpala... 
– zaczął Wilimowski niezbyt pewnie, lecz już zaraz śpiewali wszyscy, z wyjątkiem 
Wojtka, który nigdy tej piosenki nie słyszał. „Nic nie wiem. Niczego nie 
potrafię” – pomyślał ze zniechęceniem. Potem jednak chłopcy huknęli ogromnie 
szybko i rytmicznie: 
Malowane konie, malowany wóz Malowane dziołchy na wesele wiózł! 
Wojtek uczuł podniecenie jak zwykle przy muzyce, a jego nogi zaczęły, nie 
wiedzieć kiedy, wybijać rytm melodii. Gdy zaś te same słowa o malowanych koniach 
wróciły raz jeszcze, nie wytrzymał, zwłaszcza że słyszał, iż dziewczynki za 
ścianą także śpiewają. Przyłączył się więc i zrazu nieśmiało, a potem coraz 
pewniej ciągnął to, co wszyscy, z malutkim tylko opóźnieniem. 
Pociąg stukał na spojeniach szyn, zwalniał lub przyspieszał, a w wagonie 
trzeciej klasy płynęły melodie o ułanach, których nie żałowali koledzy, o 
rozmarynie, o bytomskich strzelcach i o tym, jak miło jest zdobywać góry. 
Wojtek już nawet nie wyglądał oknem. Widział rozwierające się usta chłopaków w 
zielonkawych, mundurach. Dostrzegał uśmiechniętego druha Lewinskiego. który 
machał rytmicznie ramionami do taktu ich śpiewu. Chciało mu się jednocześnie 
śmiać i płakać. 
Nie myślał właściwie o niczym. Trwał wtopiony w rozwrzeszczaną gromadę, jak 
nieważny przecinek w wielkim zdaniu, które nie miało końca. 
* 
Potem zrobiło się jeszcze wspanialej. Szli lasem śpiewały ptaki, a wśród traw 
połyskiwały kropelki rosy. Powietrze było tak czyste, że aż samo wchodziła w 
płuca. Wszyscy milczeli, jak gdyby nieruchome, majestatyczne sosny mogły 
podsłuchać nieopatrznie wypowiedziane, głupie słowa. 
„Las jak las – próbował myśleć Wojtek, idąc za innymi. – Gdyby zobaczyli 
Ptakowy! Tam ani przejść nie można było, taki gąszcz. Tam by zrobili oczy!” 
Jednakże, co tu kryć, oszołomiły go i drzewa, i głosy leśne, od których odwykł i 
o których już prawie zapomniał. Stukanie dzięcioła wychwycił od razu i widział, 
że tam, gdzie kuje, jest pewno buczyna. Później wionęły w niego przeciągłe 
pogwizdywania wilg, odległe piśnięcia przepiórek i gruchliwe zawodzenie dzikiego 
gołębia. 
Zobaczył kilka śladów tuż obok ścieżki. 
Przystanął. 
– Co tam masz? – Pan Lewiński wyprzedził dziewczynki i spojrzał w ziemię. – 
Znalazłeś 
coś? „Nie widzi sarnich śladów? Przecież stoi nad nimi!” – Wojtek uczuł 
zdumienie. 
–
Nic. Sarnia ścieżka. Tam gdzieś musi być woda. 
–
Człowieku, gdzie ty widzisz ścieżkę?! – Wilimowski przyklęknął. 
–
Woda jest tam! – Wojtek wskazał ręką.Sam nie wiedział, co przekazało mu tę 
informację lecz był pewien, że się nie myli.
– Sarny tędy chodzą do wodopoju. O, tu są ślady. Rano szła jedna stara i dwie 
młode. Kozy zawsze idą trochę dalej, z boku, bo uważają, żebyś coś się sarnom 
nie stało. 
–
Mam! Są ślady! – wykrzyknął chłopiec, której nazywali „Peterek”.Stał obok 
drzewa, w odległości paru metrów.Wojtek tylko kiwnął głową.
–
Wojteczku... A co jeszcze widzisz? Powiedz!Basia podeszła tak blisko, że zacukał 
się od razu z kretesem.Opanował się z trudem. Tak, aby nikt tego nie zobaczył, 
zaczerpnął wielki haust
powietrza. Pomogło. 
– 
W lesie jak się cicho siedzi, to się widzi – rzekł nie patrząc na nikogo. 
–
Ma rację – stwierdził nauczyciel. – Zwierzęta boją się głosów. 
–
Zależy jakich – powiedział Wojtek i zawstydził się. 
– 
No, mów. Przecież widzisz, że las to dla nas czarna magia. 
– 
Nieraz głosem możną gadzinę podprowadzić – rzekł Wojtek. 
–
Gadzinę! Nie mogę! – roześmiał się piegowaty z perkatym nosem.Lecz zaraz 
zamilkł, bo trzasnął go grubas żujący nową bułkę.
–
Ty potrafisz? Podprowadź! – szepnęła Basia.Serce Wojtka zaczęło od razu 
galopować jak narowisty koń.
– 
Lisi bobek! – kucnął i podniósł na dłoni ciemną kulkę.Teraz zachichotały 
dziewczyny.
–
Cicho bądźcie! – fuknęła na nie Basia. – To znaczy, że tu są lisy. 
–
Pewno, że są. Czasem są wściekłe i wtenczas skaczą do twarzy. 
– 
I co? – oczy dziewczynki rozwarły się szeroko. 
– 
Nic. Chcą gryźć. Ojciec to natłukł tych wściekłych lisów, że sklep z futrami 
można by założyć – przesadził dla większego wrażenia. 
–
Jednego dnia tyle upolował? – spytał chudy chłopak z wystającym nosem. 
–
Nie. Jednego dnia to nie. 
– 
Ty miałeś życie, stary! – grubas otoczył szyję Wojtka ramieniem. Pachniał 
śledziem i opowiadający odsunął się od niego. 
–
Jasne, wiedział, że żyje! – wtrącił Peterek. – Polował, na koniu jeździł pewnie. 
–
Jeździłem. Raz to na Siwku... 
Wojtek miał już na końcu języka historię o bandytach, w której on sam odgrywałby 
rolę Sierżanta Kinga, lecz rozmyślił się i nie dokończył zdania. 
– 
Ttty, tto czemuś pprzyjechał dddo Sosnowca? – odezwał się nagle jasnowłosy 
chłopiec, który dotąd nie powiedział ani słowa. 
– 
Dalej, zuchowie! Ruszamy! – wykrzyknął właśnie w tym momencie nauczyciel i w ten 
sposób odpowiedź stała się zbędna. 
* 
To był zdecydowanie najkrótszy dzień w całym życiu Wojtka. 
Wydawało mu się, że ledwo zaczęli zawody sportowe, że dopiero przed chwilą 
szaleli w płytkiej wodzie płynącej leniwie rzeki, że nie więcej niż pięć minut 
minęło od obiadu, który upitrasili wspólnie w dwóch kociołkach, a tu już słońce 
dotknęło odległych drzew lasu. 
–
Druhu, ognisko! – zaczęły prosić dziewczynki. 
–
Nie zdążymy. Mamy ostatni pociąg o dziesiątej. – Pan Lewiński sznurował swój 
plecak. 
–
Zdążymy! Pójdziemy bardzo szybko! – włączyli się chłopcy. 
–
Można iść na skróty. O, tędy! – Wojtek wskazał kierunek dłonią. 
– 
I trafisz? A skąd wiesz o tym skrócie? 
–
Jakoś tak... Wiem. 
„W Ptakowym lesie nie zabłądziłem po ciemku, to w takim prześwitującym zawsze 
znajdę drogę” – rzekł do siebie. 
– No, jeśli wszyscy przeciwko mnie... Tylko, pamiętajcie, z daleka od drzew! 
– Hura! – wrzasnęli chłopcy i rzucili się do zbierania suchych patyków i gałęzi. 
Dziewczynki nie próżnowały także. 
I oto nadeszła chwila, którą Wojtek zapamiętał na zawsze. Dookoła buzujących 
płomieni, w krwawej poświacie i blasku, krąg siedzących postaci, a wśród nich 
jedna, dziewczęca – nie wiedzieć czemu – najdroższa. Porwani potęgą stworzonego 
przez siebie samych żywiołu, oszołomieni zmiennością barw i kształtów ognistych 
języków – trwali długo w milczeniu. Trzeszczał tylko palące się drewno. 
– Głodne. Dorzuć z drugiej strony! – przerwał ciszę Wojtek, zwracając się do 
swego pomocnika Wilimowskiego, z którym wspólnie rozpalili ogień. 
Brunecik zrobił natychmiast, tak jak mu Wojtek powiedział. 
„Ładny, ale fajny. Nie zadziera nosa” – myślał teraz o nim i nie czuł już 
zazdrości. 
Okazało się, że wcale nie nazywa się Wilimowski. Po prostu wszyscy chłopcy z 
zastępu „Orłów” przyjęli nazwiska piłkarzy drużyny „Ruchu” z Hajduk, a naprawdę 
nazywali się zupełnie inaczej. „Muszę też się jakoś nazwać – zdecydowała 
skrycie. – Wymyślę takie przezwisko, jakiego nikt nie ma”. 
– Płonie ognisko i szumią knieje... – zanucił dźwięcznym głosem pan Lewiński i 
zaraz, jak 
gdyby tylko na to czekali, przyłączyli się do niego wszyscy. Wojtek słuchał 
chciwie, całym sobą. 
* 
Gdzieś około północy wyszli na plac przed sosnowieckim dworcem. Po niebie 
niespokojnie błądziły srebrzyste pasma reflektorów, choć wcale nie było próbnego 
alarmu. 
XVIII 
– Nie będzie żadnej wojny. Ksiądz mówił, żeby ani cukru, ani mąki nie kupować, 
bo do wojny Pan Bóg nie dopuści – mówiła pani Matuszczakowa, podczas kiedy 
magiel, dudniąc głucho, gniótł zwój białej bielizny. 
Wojtek z matką, która trzymała Ewkę na kolanach, czekali na swoją kolej. W 
mrocznej maglami było o wiele chłodniej niż na dworze. 
– Ale ludzie wykupują wszystko, co się da – rzekła matka wstając.Teraz ona 
zabrała się do nawijania na drewniany wałek powłoczek i prześcieradeł.
– Wykupują, bo zgłupieli z kretesem przez to słuchanie radia. Mój, na ten 
przykład, to już od radia nie odchodzi – powiedziała żona murarza pochylona nad 
koszem z bielizną. 
– Pozwól jej! Niech pomaga – matka uśmiechnęła się widząc, że Ewka usiłuje 
wyciągnąć z 
ich kosza kraciastą powłoczkę. – Mąż też słucha – zwróciła się do sąsiadki. 
Wojtek ostentacyjnie odwrócił się od siostry. 
– Jest słuchanie i słuchanie. Mój już całkiem zgłupiał i tylko o jednym by 
rozprawiał. Co powiedział Daladier, Chamberlain albo inny Halifax. A chleba z 
tego nie ma. 
– Jasne, że nie – zgodziła się matka. 
Wojtek wyłączył się. Zupełnie jak radio. Przestał słyszeć cokolwiek. Od dawna 
już posiadł tę umiejętność, lecz ostatnio doprowadził ją do doskonałości. Coś w 
nim samym naciskało tajemniczy przycisk i od razu znajdował się we własnym 
świecie. 
Tym razem odwiedził ponownie pana nauczyciela Lewińskiego, u którego był przed 
paroma dniami. Znowu stał w ciemnym korytarzu starego domu przed siwą, 
uśmiechniętą panią. 
–
Ty na korepetycję? 
–
Nie. Ja miałem... – zaczął niepewnie i urwał.Był zbyt onieśmielony, aby 
przystąpić do wyjaśnienia całej sprawy.
– 
Aha, ty na pewno jesteś Wojtek! Wchodź! – siwa pani otworzyła szerzej drzwi. – 
Syn zaraz będzie. „To jest matka pana nauczyciela! Więc każdy, nawet najstarszy, 
najważniejszy pan zawsze musi gdzieś mieć swoją matkę!” 
W przedpokoju wisiało największe lustro, jakie widział w życiu. Postanowił nie 
dziwić się niczemu, tylko więc przed nim przygładził zmierzwione włosy. W dużym 
pokoju stało coś ciemnego, co przypominało ołtarz, a jednak ołtarzem nie było, 
gdyż za szybkami znajdowały się szklanki, kieliszki i talerze. 
– 
Nie idzie mi dzisiaj. – Siwa pani zatrzymała się przed obrazem bez ram 
ustawionym na trzech rozchodzących się nogach. 
„Zupełnie jak tablica”. Wojtek przypomniał sobie wnękowską szkołę, do której 
wpadli kiedyś razem z ojcem w jakiejś sprawie. Wtedy właśnie po raz pierwszy 
zobaczył prawdziwą klasę. 
– 
Przecież ten wazon ma od strony okna zupełnie inny koloryt – rzekła matka pana 
nauczyciela, zbliżając do płótna zasmarowany farbami pędzel. 
Mówiła tak, jak gdyby znała Wojtka od lat. Poczuł się pewniej. Zorientował się, 
że siwa pani maluje wazon z kwiatami stojący na stole. 
– 
No, zobacz sam, czy to jest dobre? Przecież nie uchwyciłam tego odblasku. – Pani 
odchyliła się i przyglądała się obrazowi. – Ale może ty nie lubisz malowania, a 
ja ci tu głowę zawracam? 
–
Czemu? Lubię.Zdecydował się dokładniej obejrzeć obraz. Wydał mu się piękny, choć 
nieco zamglony.
–
No i co? – spytała pani.
–
Dobrze. Tylko wazon powinien być ciemniejszy.
–
Ale od strony okna koloryt jest inny. Zobacz.Pani miała rację. Stamtąd 
jaśniejsze były nawet kwiaty.
–
Chcesz cukierka? Są na stole – odezwała się pani. 
–
Okno odbija się sześć... – wcale teraz nie myślał o słodyczach. 
–
Sześcioma – pomogła mu pani. 
–
Okno odbija się sześcioma kratkami. Najniższa jest o tu, na nóżce.Zbliżył się do 
stołu i dotknął wazonu. Przy okazji wziął cukierka.Dostrzegł, że siwa pani 
uśmiechnęła się lekko. Ten uśmiech obudził w nim czujność.„A może pyta mnie 
tylko tak, żeby coś mówić? A sama dobrze wie, jak ma być?” Nie
znosił, kiedy dorośli robili z niego balona. Ale pani nie mówiła teraz nic, więc 
z wolna doszedł do wniosku, że pytała go naprawdę. Zdecydował się przycupnąć na 
jednym z ciemnych krzeseł stojących wokół stołu. 
– Włączymy sobie muzykę, chcesz? – Siwa pani odłożyła pędzel i podeszła do 
brązowej szafki, z której sterczała korbka. Pokręciła tą korbką kilka razy, a 
potem dotknęła czarnej, okrągłej, wirującej płytki czymś, co sterczało na 
długiej rurce. Ktoś zagrał na skrzypcach od razu, jak gdyby tylko czekał na jej 
sygnał. Później przyłączyły się do skrzypiec inne instrumenty. Tony przenikały 
się, łączyły, by już po chwili odbiegać od siebie gdzieś niezmiernie daleko. 
– To Mozart – rzekła pani i wróciła do malowania. – A co ty lubisz? 
Pytanie rzucone zostało ot tak, od niechcenia. Wojtek przełknął ślinę. Był rad, 
że siwa pani w tej chwili na niego nie patrzy. 
– 
Lubię... – zaczął wolno. 
–
Ale ja nie myślę o lodach! – roześmiała się matka pana nauczyciela. 
– 
Wiem – z takim wysiłkiem zmuszał się w tej chwili do myślenia, aż spociły mu się 
dłonie. Sam nie wiedział dlaczego, ale chciał, ogromnie chciał na pytanie siwej 
pani odpowiedzieć. – Lubię, jak ktoś gra... na organach. – Początek został 
zrobiony. W dodatku to, co powiedział, było prawdą. Zrobiło mu się dziwnie 
lekko. – Lubię oglądać w pismach fotografie... 
– Kolorowe czy zwykłe? – wtrąciła pani. 
– 
Kolorowe. – Nie był zadowolony, że mu przerwała. – Lubię... Lubię las. I jeszcze 
lubię konie. 
–
Ja także lubię masę rzeczy. Lubię na przykład wrzos – powiedziała siwa pani. 
–
Wrzos? – zdziwił się chłopiec. 
– 
No tak, wrzos. Kiedy kwitnie, wszystko robi się liliowe. A kiedy wisi nad nim 
mgiełka, kolor staje się przytłumiony. Wygląda wtedy jak dywan. 
–
Malować też pani lubi – zaryzykował. 
–
Jeszcze jak! – roześmiała się matka nauczyciela. – Tylko nie potrafię. 
– 
I jest pani już za stara, żeby się nauczyć. 
– 
Jasne, że jestem już za stara. Masz rację! – śmiała się teraz serdecznie i jakoś 
tak, że Wojtek nie wytrzymał i uśmiechnął się także. 
– 
Więc lubisz muzykę. To dobrze. Muzyka to sztuka. A sztuka to w życiu rzecz 
najpiękniejsza. 
– Sport też! – powiedział nagle nauczyciel Lewinski i okazało się, że stał w 
drzwiach, 
przysłuchując się rozmowie. Zupełnie nie słyszeli, kiedy je otworzył. Podszedł i 
pocałował matkę w rękę. 
–
Czuwaj, Wojtek! Długo już czekasz? 
–
Czuwaj! – rzucił niepewnie chłopiec. – Niedługo. 
–
Zawsze w soboty mam trening koszykówki. Wiesz, co to takiego? 
–
Wiem – skłamał Wojtek. 
–
Mój syn chce zostać mistrzem sportu – rzekła siwa pani, niewidoczna za swym 
obrazem. 
–
A mojej mamie marzy się kariera artystyczna – pan nauczyciel zrobił zabawną 
minę. 
–
Uważaj, bo oberwiesz! – Siwa pani zamierzyła się na syna kolorowym 
pędzlem.Uchylił się, jak gdyby chciała rzucić naprawdę.
– 
Rzecz w tym, że moja mama wcale, ale to wcale nie zamierza się zestarzeć. 
Przerażająca 
sprawa, nie uważasz? – Nauczyciel Lewiński zachichotał i nagle sam zrobił się 
ogromnie młody. 
Wojtek przez moment widział go jako zupełnie małego chłopca. Wydało mu się to w 
tym stopniu niepojęte, że zaniemówił. 
– Idziesz do mnie czy zostajesz w „świątyni sztuki”, która niegdyś, w normalnych 
czasach, była zwykłą, uczciwą jadalnią? – Pan nauczyciel westchnął ciężko i 
spojrzał na Wojtka. 
– Precz! – Siwa pani wyszła zza swego obrazu i wskazała im pędzlem drzwi. 
Pan Lewiński zaczął się wolno cofać, Wojtek, śmiejąc się, naśladował każdy jego 
ruch. „Zupełnie jak w filmie! – myślał. – Jak gdyby miała nas na muszce 
sztucera”. Tak wspaniałych odwiedzin nie spodziewał się w najśmielszych 
marzeniach. 
–
Apage satanas! – wykrzyknęła złowieszczo siwa pani. 
–
Mów po polsku, bo nie wszyscy tu znają łacinę. 
–
Dobrze. Zgiń, przepadnij, maro nieczysta! -- Jego matka zrobiła krok w ich 
kierunku. 
–
Tłumaczenie niezbyt wierne. 
Pan Lewiński wypadł do przedpokoju i pognał z taką szybkością w kierunku drzwi 
znajdujących się za lustrem, jak gdyby naprawdę się przestraszył. Wojtek biegł 
obok niego. 
–
Herbatę chcecie? – krzyknęła siwa pani w ślad za nimi. 
–
Proszę uprzejmie, droga mamo. – Pan nauczyciel odwrócił się, był znów zupełnie 
inny.Jego pokój nie był duży. Dookoła ścian stały półki z książkami.Pan Lewiński 
pchnął dłonią ogromną kolorową kulę stojącą na biurku pokrytym
papierami. Kula zaczęła wirować. Wojtek nie odrywał od niej oczu. 
– To jest globus. Świat – wskazał ją gospodarz. – Niebieskie – to morza i 
oceany, a reszta 
–
ląd. Siadaj! 
Pan nauczyciel podszedł do okna i wyjrzał. Wcale nie był taki wesoły, jak przed 
chwilą, w drugim pokoju. 
– 
Więc we wrześniu startujesz. Już niedługo. Dzisiaj siódmy czerwca. Jeszcze tylko 
wakacje, ale przecież to przeleci, i do szkoły. Zobaczysz, będzie fajnie. 
Poznasz nowych kolegów, zaprzyjaźnisz się z nimi... 
„Myśli o czymś innym. Wcale nie o tym, co mówi” – przeszło chłopcu przez głowę. 
Nieoczekiwanie opanował go niepokój. 
– 
Robimy uroczyste zakończenie roku szkolnego dwudziestego czwartego czerwca. 
Przyjdź. A może znasz kogoś, kto też idzie do pierwszej klasy? Powiedz wszystkim 
i niech przychodzą! 
Pan Lewiński zapalał nerwowo papierosa.„Przecież nie palił” – pomyślał Wojtek.
– Ja nie wiem, czy na tym będę... 
Słowa nauczyciela dotarły do niego, jak gdyby wypowiedział je ktoś inny. „Nie 
będzie na zakończeniu roku! Dlaczego? Co się stało?” 
– 
Dlaczego pana nie będzie? – rzucił samymi wargami, wysunąwszy się z zagłębienia 
miękkiego fotela, tak że siedział teraz na samym jego brzegu. 
– 
Widzisz, dostałem powołanie do wojska. I nie byłoby w tym nic strasznego, jako 
oficer muszę przecież, to mój obowiązek... Tylko, moja matka jest ciężko chora 
na serce i boję się, że... Ty jesteś jeszcze dzieciak, ale wiesz chyba, że 
katastrofa może nastąpić w każdej chwili. Sytuacja polityczna... 
Słowa nauczyciela były poszarpane, nieskładne, lecz Wojtek rozumiał wszystko. 
„Udawał. Przez cały czas udawał. Udawała także siwa pani. To wszystko nieprawda. 
Wcale nie byli tacy weseli. Odwrotnie, byli smutni”. 

– 
Herbata i ciasto. Czy panowie mają jeszcze jakieś życzenia? – Matka pana 
Lewińskiego weszła nagle, niosąc tacę. 
–
Szampana! – roześmiał się nauczyciel, podsuwając Wojtkowi cukiernicę. 
–
Widzę, że jeden z panów jest w nastroju: „więc pijmy wino, szwoleżerowie!”Oczy 
siwej pani spojrzały badawczo w twarz syna. Nie uśmiechała się już.
–
Na to jeszcze czas – pan Lewiński wytrzymał jej spojrzenie. 
–
Tak... – rzekł do siebie, kiedy wyszła. – Tak... – powtórzył raz jeszcze. 
Rozmowa nie kleiła się już. „Żałuje, że mi to wszystko powiedział” – przeszło 
Wojtkowi przez głowę. Posiedział jeszcze chwilę i zaczął się żegnać. Kiedy szedł 
przez przedpokój, siwa pani pojawiła się w drzwiach i pocałowała go w głowę. 
Na ulicy było różowo, zachodziło już słońce. Pan nauczyciel mieszkał na Niskiej, 
tuż obok parku Renarda. Wojtek nie poszedł jednak do parku. Pogrążony w myślach 
włóczył się sam po ulicach, dopóki nie spotkał Abramka. 
– 
Wujek Izaak wyjeżdża do Ameryki. Dostałem to – chłopiec otworzył płaskie pudło, 
które niósł pod pachą. 
–
Co to jest? – Wojtek zerknął na kolorową tekturkę. 
–
To się nazywa: „Człowieku, nie irytuj się”. W to się gra. 
...Głos matki dotarł do Wojtka niespodziewanie. Był| natrętny i bliski. Przez 
sekundę spoglądał na poruszające się wargi, nie pojmując nic z tego, co mówiły. 
Opanował już jednak sztukę natychmiastowych powrotów do rzeczywistości. Wyniósł 
siostrę przed dom i wysadził, gdyż tego właśnie życzyła sobie matka. Mała 
obserwowała z zainteresowaniem strużkę własnego moczu. Potem gdy naciągnął jej 
majtki, zaczęła się natychmiast wyrywać w stronę kur chodzących po podwórku. 
„Niech sobie popatrzy – podprowadził ją do najbliższej. 
– Strasznie szybko się myśli – doszedł do wniosku. – Mama przemaglowała dopiero 
jeden wałek, a gdzie ja nie byłem i kogo nie widziałem!” 
– To jest kogut – rzekł do siostry, wskazując palcem. 
* 
Do tego najważniejszego wydarzenia, jakim było uroczyste zakończenie szkolnego 
roku, nie działo się nic szczególnego. Oczywiście, jeśli nie liczyć tego, że 
zepsuło się radio, bo przepaliła się w nim lampa i że jakaś wściekła osa, 
uwziąwszy się na Wojtka, tak długo bzyczała wokół jego głowy, aż w końcu ugryzła 
go w powiekę. Jak po tym wyglądał, lepiej nie mówić. 
Do dwudziestego czwartego czerwca opuchlizna nie sklęsła jeszcze zupełnie. Wstał 
już o świcie i zerknął w lusterko. Oko mógł otwierać na tyle, że troszkę nim 
widział, lecz wyglądał przerażająco. 
„Będę stał tylko bokiem i wtedy Basta nic nie zobaczy” – zdecydował. Zaraz 
naszły go wątpliwości. No, bo co to znaczy: stać bokiem? Gdzie jest właściwie 
ten bok? A jeśli Basia usiądzie na przykład od strony tego nieszczęsnego oka? 
„Nie pójdę wcale. Zostanę w domu” 
– czuł, że ogarnia go rozpacz. Abramek zagwizdał punktualnie za kwadrans 
dziewiąta. – Jak będziesz przez cały czas trzymał przy oku chusteczkę, to nikt 
tego nie zobaczy. – 
Matka przyczesywała mu włosy chyba po raz dziesiąty i po raz pięćdziesiąty 
poprawiła kołnierzyk białej koszuli. 
– Nie zobaczy. Akurat. – Spojrzał na swoje lustrzane odbicie raz z chustką przy 
oku, a raz 
– bez. W obu wypadkach wyglądał beznadziejnie. 
Ponowny gwizd Abramka wyrażał krańcowe zniecierpliwienie. Wojtek pocałował 
najpierw mamę, a potem Ewkę. Szedł jak na ścięcie. 
– Jeden mój wujek to w ogóle nie miał oka, a został rabinem – rzekł pocieszająco 
Abramek, kiedy mijali wąski, drewniany mostek. Rzeka widziana jednym okiem 
wydała się Wojtkowi czarniejsza niż zwykle. 
Zaczęli biec, gdyż zegar na kościelnej wieży wybił dziewiątą. Byli już niedaleko 
szkolnego płotu, gdy wtem od strony Wawelu nadjechała gromada rowerzystów. Na 
przedzie pedałował Rudi. Wojtek dostrzegł, że wskazuje ich swoim towarzyszom i 
coś mówi. 
– Nie ku-puj u Ży-da! – wrzasnęli naraz wszyscy razem. – Nie ku-puj u Ży-da! – 
powtórzyli rytmicznie, jakby tego zawołania uczyli się przez długie godziny. 
–
Czego oni chcą? – rzucił zdyszany Wojtek. 
–
Nie wiem – Abramek łapał powietrze rozwartymi ustami.Znajdowali się już przy 
szkolnej bramie.
* 
Początkowo Wojtek rozczarował się. Wypełniona ludźmi sala przypominała kościół w 
czasie nabożeństwa. Było duszno. Łysy pan coś mówił – jak ksiądz we Wnękowie 
rozrzucając ramiona. Do Wojtka docierały oderwane słowa. Później chłopcy w 
granatowych mundurkach ze srebrzystymi guzikami i dziewczynki w białych 
bluzeczkach zaśpiewali ogromnie głośno, a gdy skończyli, sala odpowiedziała 
brawami. 
– Ty, po co są te drabiny? – szepnął Abramek.Pięły się od podłogi aż do sufitu 
po wszystkich ścianach sali.
– Cicho! – odpowiedział Wojtek trochę dlatego, że nie wiedział, a trochę 
dlatego, że jakiś chłopiec podszedł do czarnego fortepianu. 
– Polonez As-dur Fryderyka Chopina! – powiedziała dziewczynka o cienkiej szyjce, 
pojawiając się na podwyższeniu. 
Zniknęła zaraz, a chłopiec zaczął grać. 
Takich tonów Wojtek się nie spodziewał. Początkowo wydały mu się jakby znajome. 
„W kinie słyszałem czy co?” – pomyślał zaskoczony. Odjął chusteczkę od 
spuchniętego oka, lecz już za chwilę zasłonił je znowu. Fortepian grzmiał raz 
grubo, to znów grał delikatnie i miękko. Dźwięki narastały i – Wojtek 
przysiągłby, że zbijają się w jakąś potężną bryłę. To, co z nich powstawało, 
robiło się coraz większe, ogromne, przesłaniające wszystko. Zamknął oczy. Góra 
rosła. Coraz to nowe akordy wlewały się w nią, zbierały w jedno. Wojtkowi 
wydawało się, że potęga jej jest już dostatecznie wielka, aby rozsadzić nawet 
największe skały, lecz chłopiec przy czarnym fortepianie dorzucał z każdą chwilą 
coś nowego i jak gdyby było mu wciąż mało tej mocy, którą budził, grał coraz 
piękniej i potężniej. I wreszcie pękła góra, rozsypały się skały, a dźwięki, 
które z niej wystrzeliły, zdawały się przenikać w tym swoim szalonym zrywie 
wszystko, co istniało. 
Wojtek dygotał. Czuł, że gęsia skórka pokryła mu całe ciało. Kiedy skończyło się 
granie, nie klaskał jak inni. Był bardzo słaby. „Zemdleję czy co?” – pomyślał z 
niepokojem. 
Jakaś dziewczynka w kostiumie Krakowianki uśmiechnęła się, przechodząc tuż obok 
niego. Nie poznał jej zupełnie, dopiero gdy go minęła, domyślił się, że była to 
Basia. 
Na scenie tańczyli. Odjął chusteczkę od oka, by lepiej widzieć. 
„Nie ma pana Lewińskiego! – uzmysłowił sobie właśnie w tej chwili. – Nie ma go 
nigdzie”. 
– Ale grał, nie? – rzekł półgłosem Abramek, przecierając swoje okulary. Oczy 
miał czerwone. 
– No – potwierdził Wojtek. 
Postawił nogę aż na trzecim drążku od ziemi i podciągnął się na rękach. Z tej 
wysokości widział dokładnie całą salę. Nauczyciele siedzieli na krzesłach w 
pierwszym rzędzie. Pana Lewińskiego nie było. 
– Nam strzelać nie kazano. – Wstąpiłem na działo... -– mówił donośnie, 
dźwięcznym 
głosem, Wilimowski. Wojtek z trudem uzmysłowił sobie, że to właśnie z nim 
rozpalał ognisko na wycieczce. 
Posypały się oklaski. 
– Jan Kiepura, sławny syn naszego grodu... – przemawiał teraz gruby pan w 
czarnym garniturze stojący obok fortepianu. – ...droga młodzieży!... honor i 
duma naszego narodu... w obliczu... 
Do Wojtka docierały tylko fragmenty zdań. Nic z tego przemówienia nie rozumiał. 
– Muszę iść do klozetu – szepnął Abramek. 
– Ja też – rzucił w odpowiedzi i natychmiast zaczęli się obaj przepychać w 
kierunku korytarza. 
W jednej z kabinek szumiał zbiornik. Na ścianie, tuż przed oczyma Wojtka, 
znajdowało się wyryte czymś ostrym ogromne serce przebite strzałą. Dalej był 
rysunek przedstawiający nagą panią i jakiś napis. Wojtek przeczytał wolno 
wszystkie litery, zrozumiał i zawstydził się. 
– U mnie jest Hitler! Prawdziwy Hitler! – wołał rozgorączkowany Abramek. Wojtek 
zbliżył się do kolegi. Narysowany na ścianie Hitler wyglądał jak żywy. Jego 
wąsik 
ktoś przyciemnił czarną kredką. Z sali buchnął potężny śpiew. Wypadli na 
korytarz. 
– Wszystko co nasze, Polsce oddamy!---śpiewała cała sala, dzieci i dorośli. 
Bocznymi drzwiami wychodziły kolorowe Krakowianki. Były uśmiechnięte i śliczne. 
Wojtek wstrzymał oddech, cofnął się. Stał teraz w załamaniu muru. Abramek 
zatrzymał się obok. Nie pytał o nic, jakby od razu zrozumiał dziwne zachowanie 
kolegi. Basia szła ostatnia. W Wojtku rozkołysało się nagle serce. 
–
Zakochałeś się? – dotarł do niego szept przyjaciela. 
–
Ja? W dziewczynie?! – wydął pogardliwie wargi i ruszył przed siebie. 
XIX 
Lato było upalne i rozświetlone słońcem. Nawet ptaki w parku Lamprechta śpiewały 
tylko rankiem, a później kryły się wśród liści. 
Erna wyjechała gdzieś na wakacje razem z matką i Rudim. W aptece siedział teraz 
tylko gruby pan König. Ewka chorowała na brzuszek i Wojtek – wysyłany po 
lekarstwa – widywał ojca Erny częściej niż kiedykolwiek przedtem. Czasami 
chodził po nie razem z Abramkiem. 
Aptekarz nie zaczynał z nimi, jak dawniej, rozmowy. Nie pytał o nic. Nawet jego 
„dzień dobry” brzmiało jakby inaczej. Brał pieniądze, wydawał lekarstwa i 
milczał. Za to dźwięki radia, dobiegające nieprzerwanie spoza szklanych drzwi, 
wypełniały całą aptekę potokiem niezrozumiałych, gardłowych słów. 
Ewka wyzdrowiała i matce znów wrócił dobry nastrój. Już nawet nie mówiła ani 
słowa, kiedy ojciec z Cześkiem i panem Matuszczakiem słuchali do późna w noc 
radia. Wspominała najwyżej, aby papierosy palili przed domem. 
W sklepach znów wszystko było, bo ludzie uwierzyli wreszcie, że o wojnie nie ma 
mowy, i przestali wykupywać. Staniały nawet jajka. 
Wojtek z Abramkiem – naturalnie w tajemnicy przed wszystkimi – przygotowywali 
się od pewnego czasu do wyjazdu do Ameryki. Wszystko, co robili, było na wpół 
zabawą, a na poły najprawdziwszą prawdą. 
Najpierw Abramek buchnął mapę wujowi Izaakowi, który wciąż jeszcze nie wyjechał. 
– Przysięgnij się! Przysięgnij, że nikomu o tym nie powiesz! – wykrzyknął tego 
dnia, dotykając koszulki, pod którą sterczało coś twardego. 
–
Przysięgam! – powiedział Wojtek. 
–
Powiedz: jak mamę kocham. 
–
Jak mamę kocham! – rzekł posłusznie i nadprogramowo przeżegnał się. Po tym 
Wojtkowym zaklęciu Abramek od razu wyjął atlas. Ameryka wcale nie była tak 
daleko. 
– Musimy mieć swój hymn – rzekł nagle Abranaek. – Każdy ma, to my też. 
– 
Jaki znowu hymn? – Wojtek od samego początku wspólnej akcji dał sobą powodować. 
Abramek dzięki swoim kontaktom wiedział o Ameryce o wiele-więcej niż on. 
– 
No, hymn! Słyszałem u wujka w patefonie. Prawdziwy, amerykański! – szepnął 
tajemniczo chłopiec, poprawiając okulary. – Ale nie będziesz się śmiał? 
– Nie będę.
Abramek zaśpiewał, przymykając oczy;
Ameryka, panie, USA! 
Co się robi, panie, 
To się ma! 
Tak już Kolumb kazał, 
Takie prawo dał. 
Któż dorówna jej, któż? 
– 
To wszystko? – Wojtek nie krył rozczarowania! 
–
Jak posłucham jeszcze raz, to zapamiętam. Podoba ci się?Wojtek zawahał się. 
Pomysł z hymnem wydał mu się głupi.
–
Może być – odparł po chwili. 
– Dobrze! – czarne oczy Abramka błysnęły. – Nauczysz się, zobaczysz. Teraz 
musimy policzyć pieniądze. 
–
Po co? 
–
Jak to: po co? Na bilety! Musimy mieć tak: na bilety, na jedzenie... 
–
Na broń – dorzucił Wojtek. 
–
Po co nam broń? My nie potrzebujemy żadnej broni! – Abramek zaperzył się.Mimo 
napięć i sprzeczek przygotowania trwały nieprzerwanie.Przy końcu lipca, kiedy 
wróciła opalona Erna, w dziurze pod parkowym murem mieli już
oprócz kawałka liny i starej walizki – dwa bochenki chleba, woreczek soli, zwój 
drutu, który mógł się przydać, dwa kuchenne noże i jedną świecę. 
Dziewięć złotych i sześćdziesiąt groszy, które stanowiły wspólny kapitał na 
zakup biletów, ukryte zostały przemyślnie w atlasie, a ten umieścili wśród 
Wojtkowych pism na stryszku. 
Zbankrutowali niespodziewanie, bez najmniejszych nawet znaków na niebie i ziemi, 
że to nastąpi. Jednego dnia, ba, jednego przedpołudnia całe ich wyjazdowe plany 
obrócone zostały wniwecz. 
Zaczęło się od tego, że na Warszawskiej ponad sklepem z ciastkami pojawił się 
wielki, różnobarwny napis. 
– Lody włoskie – przeczytał powoli Wojtek. Przystanęli. Czytanie wcale nie było 
potrzebne, gdyż każdy, kto tylko wychodził z tego sklepu, lizał lody. Za 
wystawową szybą uśmiechał się wycięty z dykty kuchcik w wysokiej białej czapce 
na czubku głowy. On także zajadał lody. 
Nie wiadomo, kto pierwszy powiedział coś o tym, że jest strasznie gorąco. Może 
to Abramek, może Wojtek. To zresztą i tak nie miało żadnego znaczenia. Dość że 
nagle ogarnęło ich szaleństwo. 
– Ale kupujemy tylko dwie porcje! – wołał Abramek, gdy biegli do schowka po 
pieniądze. 
I właśnie on – mimo że tak wołał – wziął ze sobą całe dziewięć złotych. Był to 
błąd nie do wybaczenia. Jeszcze większą pomyłką stało się zabranie ze sobą Erny, 
która miała tylko pięćdziesiąt groszy całego majątku. 
–
Spumoni czy cassate? – spytał pan za ladą. Miał czarne włosy i oliwkową skórę. 
–
Spumoni. Trzy! – stęknął Abramek, kładąc pieniądze. Nawet nie przeliczył reszty. 
To, co dostali na zagiętych papierkach, niepodobne było do żadnych lodów, które 
dotąd jedli. A smak! Abramek, kiedy tylko liznął po raz pierwszy, wzniósł oczy w 
niebo. Wojtek, czując absolutną błogość, osunął się plecami po murze i usiadł na 
rozpalonym słońcem chodniku jak gdyby nagle zabrakło mu sił. Dostrzegł, że Erna 
je lody, odgryzając po kawałku. Zastosował jej technikę. 
A potem poszło już samo. Jedli po kolei wszystkie gatunki. Lody topniały w 
słońcu, więc trzeba się było spieszyć, topniały jednak także pieniądze. 
– 
Nic już nie masz? Niemożliwe! – Wojtek obserwował z niedowierzaniem twarz 
przyjaciela przeszukującego kieszenie. 
–
Niemożliwe... – rzucił ten drwiąco i powlókł się przed siebie. 
–
Poszukaj jeszcze w lewej! – Wojtek z Erną dopędzili go. 
– 
Nic nie ma – powiedział Abramek ponuro. – Zostało nam sześćdziesiąt groszy, 
których nie wzięliśmy z sobą. Zjedliśmy całe bilety do Ameryki. 
Początkowo jeszcze mogli się kłócić o to, kto zawinił. Z każdą chwilą chrypa 
brała ich jednak mocniej w swe władanie. Rozstając się nie opodal apteki, mówili 
już tylko szeptem. 
* 
Upłynęło wystarczająco wiele dni, aby głos Wojtka znowu stał się normalny, a 
matka przestała się gniewać. 
Sierpień był nieco mniej upalny niż lipiec i wszyscy odetchnęli. W radiu zaczęli 
znowu mówić o wojnie, lecz nikt w nią już jakoś nie wierzył. Nawet pan 
Matuszczak nie zabierał głosu w dyskusjach z ojcem i Cześkiem. Kiedy obaj 
udowadniali mu, że wojny jednak nie będzie, bębnił tylko palcami po blacie stołu 
i wyglądał oknem. 
– 
Niedobrze pan wygląda, panie sąsiedzie – powiedziała kiedyś matka. – Martwi się 
pan czymś? 
– 
Wszyscy niedobrze wyglądamy – rzekł ojciec. – Czym tu oddychać? Dymem? – Jego 
oczy przeniosły się na syna. Wojtek uśmiechnął się niepewnie. Od czasu przygody 
z lodami był pokorny jak nigdy 
dotąd. Czasami, przed zaśnięciem, kłuło go coś pod lewą łopatką. Nie mówił o tym 
nikomu. Ojciec zatrzymał się tuż przy nim. Poczuł jego dłoń na ramieniu. 
– 
Jutro mam nocną zmianę. Chcesz, pójdziemy nad staw pod Niwkę, popływamy łódką, 
poopalamy się... 
–
Ale on jeszcze kaszle – przerwała mu matka. 
–
Już nie – powiedział Wojtek. – Tato, ja już naprawdę nie kaszlę! 
–
Powietrze mu nie zaszkodzi – dodał ojciec.W ten sposób, tak całkiem zwyczajnie, 
zrodziła się ich wycieczka.
* 
Było wspaniale. Na Dębowej Górze ojciec wziął go na barana, a on trzymał torbę z 
jedzeniem przygotowanym przez matkę. Ta torba zjeżdżała zawsze z ojcem pod 
ziemię i pachniała czymś nieokreślonym. Teraz też miała wycieczkę. 
–
Jak ci tam w górze? Nie wieje? – pytał ojciec. 
–
Wieje strasznie! – wykrzykiwał Wojtek. 
Siedząc okrakiem na ojcowskim karku, widział, jak coraz wyżej podnosi się 
czerwona tarcza słońca. 
–
A spać ci się nie chce? 
–
Chce! Chce! – Chłopiec udawał, że chrapie, a nawet zamykał oczy. 
Później szli obok siebie, a cienie – jeden wydłużony; drugi krótki – posuwały 
się wraz z nimi. 
– 
Tu wszędzie były kiedyś lasy – mówił ojciec. – Lasy tak gęste, że trudno było 
przez nie przejść. Mieszkali w tych lasach ludzie, którzy z tych lasów żyli. Nie 
wychodzili z nich nigdy. Żyli w nich i umierali. 
– A co jedli? – spytał Wojtek. 
– 
O, niczego im nie brakowało. Mieli zwierzynę, owoce leśne, miód. Byli 
szczęśliwi. A ty wiesz, dlaczego? Bo byli wolni. Mogli polować, gnać przed 
siebie, gdzie oczy poniosą. Mogli kąpać się w czystych strumieniach i rzekach.. 
–
Takich jak Zębatka? 
–
Takich jak Zębatka – ojciec skinął głową i zasępił się. 
–
A co było potem? – Wojtek zapragnął przerwać jego milczenie. 
– 
Potem... Ale było to wiele lat później, ludzie odkryli tu, pod ziemią, różne 
skarby. Zaczęli wycinać drzewa i budować kopalnie i osady. Teraz drzew jest 
coraz mniej. Zostały tylko nazwy: Sosnowiec, Bukowno, Dębno... 
– Lasy też jeszcze są – wtrącił Wojtek. 
– 
Tak, ale coraz ich mniej. – Ojciec spojrzał na swego towarzysza i uśmiechnął 
się. – A ty lubisz las? 
„Pyta mnie prawie tak samo jak matka pana nauczyciela” – przemknęło Wojtkowi 
przez głowę. 
– Tak sobie – odpowiedział na przekór prawdzie. 
– To znaczy, że ci tu dobrze. Będziesz mieszkał w mieście, pracował. Jeszcze 
chcesz być organistą? 
–
Nie. Chcę grać na fortepianie. 
–
Skąd ty to wszystko... – zaczął ojciec i nie dokończył. 
Środkiem drogi szedł koń, ciągnąc wóz wyładowany trocinami. Wojtkowi mocno 
zabiło serce. Byli pod Niwką, a przecież właśnie tam mieszka rzeźnik, któremu 
sprzedali Siwka. „To jest Siwek – pomyślał. – Matko Boska, Siwek idzie tu do 
nas!” 
Mylili się. Zabiedzony koń miał białą łatę na grzbiecie. Minął ich, człapiąc 
ciężko po kamieniach. Teraz obaj zamilkli na dłużej. Humor wrócił ojcu dopiero w 
wodzie. Wojtek pojął wreszcie zasady pływania. Wymachując rozpaczliwie 
ramionami, nie płynął wprawdzie, lecz przynajmniej – nie tonął. 
– Dobrze, synku! Dobrze! Teraz tylko równo i nic się nie bój! – wołał znany 
głos.Wojtek w bryzgach pian nie widział nic.
– Nie boję się! – odkrzyknął i właśnie wtedy zaczerpnął wody zamiast powietrza. 
Zakrztusił się i przestraszył. 
– Jestem! – powiedział ojciec i chwycił go w ramiona. – Może już dosyć? 
Trzymał go teraz przy swojej szerokiej, owłosionej piersi. Wojtek poczuł się 
nagle bezpieczny. 
–
Nie! – wykrzyknął. – Jeszcze raz! 
–
Popatrz! To trzeba robić tak, spokojnie. 
Ojciec przepłynął obok niego, rytmicznie wyrzucając ramiona. Teraz spróbował 
Wojtek. Stwierdził, że idzie mu lepiej – woda zdawała się być posłuszniejsza. 
–
Tato, płynę! – wrzasnął rozradowany. 
–
Bardzo dobrze. Tylko nogi! Pamiętaj, jak żaba! 
–
Dobrze – naśladował każdy zapamiętany ruch ojca. 
Wiedział już, że zwycięża. Wodę zagarniał coraz mocniej. Zamilkł. Był pewien, że 
ojciec coś powie. Nie omylił się. 
– Człowieku, płyniesz! Słowo daję, że płyniesz! A teraz wystarczy! 
Odpoczynek!Jedli na trawiastym brzegu, tuż obok wody. Słońce grzało.
– W życiu liczy się najbardziej wytrwałość, pamiętaj – mówił ojciec, obtłukując 
jajko. – Możesz mieć wszystko przeciw sobie, ale jeśli jesteś wytrwały, 
zwyciężysz. 
– Jestem wytrwały – Wojtek położył się na brzuchu i spoglądał na ojca.Ten wyczuł 
jego spojrzenie. Białe zęby błysnęły.
– Wiem – powiedział upijając kawy. – Ale chodzi o wytrwałość w mądrych rzeczach. 
„Jest najwspanialszy na świecie, najsilniejszy i bardzo mądry, choć nie uczony” 
– myślał o nim Wojtek. 
– We wrześniu idziesz do szkoły. Za dziesięć dni. – Ojciec otoczył się kłębem 
dymu. – Książki już masz. Piórnik też... 
– Jeszcze tylko tornister i zeszyty – dorzucił chłopiec. 
– 
Kupi się – ojciec legł obok niego i przygarnął go ramieniem. – Wojtuś, będziesz 
zawsze uczciwy, prawda? 
–
Będę – rzucił chłopiec zduszonym głosem. Słońce jakby ściemniało. Niepokój, 
który Wojtka znienacka naszedł, miał kolor i smak. Można by go ująć w dłonie. 
Usiadł i rozejrzał się. Nic się nie zmieniło. Słońce świeciło równym blaskiem. 
Jedna chmurka miała kształt psa. Uspokoił się. Na brodzie ojca dostrzegł małą 
szramkę. 
– Tato, co to jest? – dotknął jej palcem. 
– To? – leżący uśmiechnął się. – Pamiętaj, żeby zawsze walczyć rozumem, a 
pięścią dopiero wtedy, gdy nie pozostało już nic innego. Ja kiedyś zrobiłem 
odwrotnie, kapujesz? 
–
Kapuję – odwzajemnił ojcowski uśmiech. 
–
No, to do wioseł! – ojciec podniósł się. – Łódka czeka! 
–
Ale ja będę wiosłował. 
–
A coś ty myślał, że ci pozwolę próżnować?!Ojciec był już w wodzie.Szedł przed 
siebie, budząc fale, które rozchodziły się od jego ciała promieniście. Wojtek z
całej wycieczki najlepiej zapamiętał ten moment: w górze błękitne niebo, a w 
dole – uśmiechnięty ojciec wśród małych, wodnych garbków wyglądających jak 
tarka, na której matka pierze bieliznę. 
XX 
Pierwszy grom uderzył już następnego dnia. Trafił. Ten jeden Wojtkowi 
wystarczył. Oszołomiony wszystkim, co się działo, patrzył tępo, niezdolny wyrzec 
słowa. 
Matka pośpiesznie pakowała rzeczy ojca do kuferka przyniesionego ze strychu. 
Przybiegł zdyszany Czesiek, już w mundurze. Pani Birnbaumowa szlochała nad 
gotowaną kurą, którą przyniosła ojcu. Pan Matuszczak chciał się na pożegnanie 
napić po kieliszku, lecz nikt dla niego nie miał czasu. Wchodzili i wychodzili 
jacyś ludzie, z którymi ojciec zamieniał oderwane słowa. Abramek uciszał 
płaczącą Ewkę. Pani Matuszczakowa gotowała zupę. Wojtkowi wydawało się, że śni, 
lecz czas pędzący na złamanie karku i oczywistość wydarzeń sprowadziły go na 
ziemię. Zaczął pomagać. Pognał do drogerii po mydło do golenia. Kupił bułki i 
ser. Odpowiadał na pytania nieznanych ludzi, którzy zaczepiali go na ulicy. 
Czyścił ciężkie ojcowe buty. 
Potem nadeszło to najstraszliwsze. Uśmiech matki, która trzymając na ręku Ewkę 
stała w wiwatującym tłumie. Uśmiech, który był samym wygięciem warg. Dudnienie 
bębnów wojskowej orkiestry i potężne dźwięki trąb. Kolumna maszerujących 
mężczyzn w cywilnych ubraniach. I ten jeden wśród nich, z samego brzegu, w 
drugiej czwórce – tak przeraźliwie bliski z tym swoim uśmiechem i zabawnym, 
zwykłym grymasem, jaki zrobił mijając miejsce, gdzie stali. Nagły szloch matki, 
poszarpany, bolesny. A potem apteka. Pan König podający w milczeniu jakieś 
krople. I dom – pusty, pozbawiony treści. Wojtek nie zapamiętał słów ojca 
wypowiedzianych w chwili pożegnania. Widział tylko jego oczy. 
W izbie było martwo. Milczeli nawet oboje Matuszczakowie. Ewka jadła przetartą 
jarzynową zupę. Karmiła ją sąsiadka. Mała jedząc wodziła po wszystkich swymi 
błękitnymi oczkami. Zupa ściekała jej po brodzie. 
– Wróci za parę dni, jak amen w pacierzu. Wojny nie będzie. Przecież... – zaczął 
pan Matuszczak, podchodząc do matki, lecz zamilkł, kiedy zobaczył jej oczy. 
Matka postała jeszcze przy oknie, a potem zabrała się do robienia porządków. A 
było to czyszczenie i mycie wszystkiego, obłędne jakieś i pozbawione sensu. 
Najdłużej, najbardziej zapamiętale szorowała podłogę i Wojtek nie mógł nadążyć z 
przynoszeniem wody. 
* 
Zaczęło się nad ranem. 
Nie było żadnej wojny. Ot, trochę strzałów i odległe pomruki armat. Serie 
karabinów maszynowych brzmiały tak, jak gdyby kilka maszyn do szycia terkotało 
jednocześnie. Najwięcej jeszcze działo się na niebie. Samoloty latały 
nieprzerwanie, powietrze wibrowało. Kilka razy odezwały się syreny, a pan 
Matuszczak – z opaską na ramieniu – biegał po całej ulicy, wołając, żeby wszyscy 
schodzili do schronów. Nikt go nie słuchał. Przez ulicę Legionów przecwałowali 
ułani na białych koniach, a zaraz za nimi przejechały armaty. Później przez most 
zaczęły od strony Katowic ciągnąć zielonkawe wozy z siedzącymi na nich 
żołnierzami i szły tak – Wojtek widział, gdyż mimo zakazów matki wypadł na ulicę 
– caluśką noc. 
A potem przyszli Niemcy. 
Właściwie to nie przyszli, a przyjechali. Ogromne czołgi z wyciem motorów sunęły 
w stronę Zagórza. Siedzący na tych potworach żołnierze mieli matowe hełmy i 
zawinięte rękawy. Ich bluzy wyglądały jak mapy. Co jakiś czas jechały też 
ciężarówki, w których inni, ubrani tak samo, trwali w nieruchomych rzędach. 
Mieli kamienne, nic nie mówiące twarze. Domy drżały. Ulica była pusta, 
pozbawiona życia. 
Z balkonu nad drzwiami apteki coś zwisało. Była to czerwona flaga z białym kołem 
pośrodku. Na tym białym polu znajdował się znak podobny do krzyża o powyginanych 
ramionach. 
– 
No i zbyte! – powiedział pan Matuszczak wchodząc. – Kuniec. Była wojna, nie ma 
wojny. – Usiadł ciężko i nagle Wojtek zobaczył, że stary murarz płacze. 
– Jeszcze nic nie wiadomo – odezwała się matka. – Niech się pan sąsiad uspokoi. 
– 
Nie wiadomo... – przybyły wysiąkał z hałasem nos w kraciastą chustkę. – A 
widziała pani sąsiadka, jak to jedzie? My na koniach, a oni na maszynach. A koń 
maszynie nie uradzi. „Ojciec z panem Lewińskim i Cześkiem zwyciężą. Muszą – 
pomyślał Wojtek. – Nie 
poddadzą się nigdy”. W radiu zachrobotało. To pan Matuszczak kręcił gałką. 
– Moje jest do niczego. Tylko szwabów odbiera – mamrotał przytykając do skrzynki 
ucho. 
Przez moment rozbrzmiewała rytmiczna marszowa melodia. Sąsiad skrzywił się i 
kręcił dalej. I wtem... Wojtka aż poderwało. 
–
Uwaga, nadchodzi! – powiedział wyraźnie czysty i jasny głos. – Uwaga, nadchodzi! 
–
Jezus, Maria! – szepnęła matka.Nasłuchiwali. Odezwała się muzyka, a potem 
zaśpiewał chór.
– Mówili, żeśmy stumanieni, nie wierząc w to, że chcieć, to móc – powtórzył pan 
Matuszczak słowa. – Zaraz będzie: A z nami był nasz drogi wódz! I gdzie Jest ten 
wódz? Gdzie on jest? 
Nie było nic o wodzu. Śpiewanie zamilkło jak ucięte nożem. 
– 
Czekolada, gdzie jest papier? – powiedział ten sam głos, co przed chwilą. – 
Czekolada, gdzie jest papier? – powtórzył raz jeszcze. 
– 
I z czego ty się śmiejesz, bąku? – murarz spoglądał prosto na Wojtka. Miał złą 
twarz. 
–
Z niczego. Ja tylko... – wymamrotał chłopiec. – Mamo, przyniosę wody. 
–
Czy on może wyjść? – zwróciła się matka do sąsiada. 
–
Przecież już wychodziłem – rzucił Wojtek. – Byłem aż pod apteką. 
– 
Apteka... Taa... Wszystko się robi jasne – rzekł murarz. – Widziała sąsiadka, co 
Königowie wywiesili? 
–
A co? – Matka zatrzymała się jak wryta. 
–
Nie widziała pani? Właściwie to nic specjalnego. Sztandar, ichni, hitlerowski.. 
–
Nie pójdziesz po żadną wodę! – wykrzyknęła matka.Wojtek, który był już przy 
drzwiach, zatrzymał się niezdecydowanie.
– Niech idzie. Już nie strzelają. Już po wszystkim. A żyć trzeba – powiedział 
pan Matuszczak. 
I Wojtek poszedł. 
„Pomyślę – postanowił. – Najpierw pomyślę o tym wszystkim. Wodę przyniosę 
później. Nie pali się”. 
I właśnie dzięki tej zwłoce zobaczył coś niezwykłego. Siedział na rozgrzanym 
słońcem murze, który oddzielał park Lamprechta od rzeki. Wiadro leżało pod nim, 
na ziemi. 
Najpierw wystrzelił w niebo jeden samolot, a zaraz potem drugi i trzeci. 
Wszystkie trzy ujrzał niespodziewanie, gdyż wyleciały znad domów po drugiej 
stronie rzeki. Wiedział, że są niemieckie, bo na ich skrzydłach widniały czarne 
krzyże. Zachowywały się dziwnie. Zamiast lecieć przed siebie jak te, które 
widywał do tej pory – krążyły po niebie ostrymi zakosami. Ich motory wyły 
przeciągle, gdy zlatywały bliżej ziemi. Blask słońca był oślepiająco jasny i 
rozedrgany. Przysłonił oczy i patrzył. Wtem – właśnie w momencie, gdy na jednym 
z samolotów pojawił się kłębek czarnego dymu – zobaczył, że na niebie lata 
jeszcze samolot czwarty. Był niebieski i chyba dlatego Wojtek go dotąd nie 
zauważył. 
Ten, który dymił, obniżył lot i jeszcze wyraźniej widać było czarne krzyże na 
jego skrzydłach. Smuga dymu powiększała się z każdą chwilą. Odprowadzał go 
wzrokiem, dopóki nie zniknął za domami. Stęknęło coś głucho. 
„Spadł. Dostał! Biją się!” – pojął dopiero teraz. 
Do ziemi zbliżał się niebieski z biało-czerwonymi kratkami na skrzydłach. „To 
polski!” Wojtek zatracił się, przestał istnieć. Nie czuł, że gryzie palce. Z 
wysoka dotarł do niego suchy trzask, jak gdyby ktoś darł płótno. „Strzelają do 
niego! Boże, żeby go tylko nie trafili!” – modlił się w myślach. 
Polski samolot na chwilę zniknął mu z oczu; lecz kiedy odetchnął z ulgą, 
doszedłszy do wniosku, że udało mu się uciec, zobaczył go znowu. Szedł w górę 
niemal pionowo. I nagle drugi z krzyżami zatoczył się, zawahał. Wyglądało to 
tak, jak gdyby na moment stanął w miejscu. Lecz oto przegiął się, przełamał 
linię swego lotu i począł rosnąć w oczach, wirując wokół swej osi. 
– 
Dostał kręciołki! Hura! – wrzasnął Wojtek i poderwał się na równe nogi. Ogarnął 
go entuzjazm. Usiadł zaraz, bo zobaczył coś tak potwornego, że przez ułamek 
sekundy nie wierzył własnym oczom. Palił się niebieski samolot i – zupełnie jak 
ten z krzyżami – wirował, kręcił się, ciągnąc za sobą ku ziemi czarny ogon dymu. 
– 
Ty przeklęty Niemcu! – Chłopiec groził pięścią temu, który wciąż jeszcze krążył 
po niebie. Widział go chwilę tylko, gdyż samolot przeciął cały błękit i zniknął. 
Z myślenia o wszystkim nic nie wyszło. Siedział chwilę odrętwiały. Potem ruszył 
ku studni. 
* 
Abramka spotkał przypadkiem następnego dnia. Stojąc pod murem szpitala, 
przecierał właśnie okulary. Bez swoich szkieł nie poznał Wojtka. Kiedy usłyszał 
jego kroki, cofnął się w załamanie muru. 
–
Czego się boisz? – Wojtek podszedł bliżej. 
– 
Nie boję się – chłopiec oblizał wargi. Na jego bladej twarzy z długim nosem 
wciąż 
jeszcze malowało się napięcie. Usiedli. 
– 
Ale ja wczoraj widziałem wojnę! Jeden polski samolot, mówię ci... – Abramek 
przerwał i zerknął na kolegę. – Ty widziałeś? 
– Nie – Wojtek wsadził źdźbło trawy w zęby, pogwizdywał. 
– 
Więc ten jeden, samiuśki samolot tak długo strzelał aż zestrzelił cztery 
niemieckie samoloty. Jak one się paliły, ty nie masz pojęcia! 
–
A co z tym polskim? – rzucił od niechcenia. 
–
Nic. Poleciał. – Abramek zamilkł, jakby ogarnęło go zniechęcenie. 
– 
Bujasz. Zestrzelił tylko dwa, a potem... – Wojtkowi też odechciało się rozmowy. 
Miał dość wszystkiego. 
–
Ja... – zaczął niepewnie okularnik. – Ja... będę lotnikiem. 
–
Ty? – Wojtek prychnął pogardliwie. 
–
Właśnie, że ja. I nie będę się niczego bał, nawet śmierci. Nie wierzysz mi? Nie 
wierzysz? 
– 
rozrzucił szeroko ramiona. – Tu leci Niemiec i on strzela, a ja nic. Czekam. Jak 
jest blisko, to dopiero wtedy... 
– A tamtego zabili – powiedział Wojtek. 
– 
Zabili. – Abramek od razu przerwał i opuścił głowę. – Spalił się. Ale jak ja bym 
miał strzelbę, to pokazałbym nawet dziesięciu Niemcom! 
–
Co byś pokazał? 
–
Zobaczyłbyś! 
–
Zwiałbyś, gdzie pieprz rośnie! – Wojtek roześmiał się urągliwie. 
–
Ja?! Wypluj to słowo! 
–
Każdy wie, że jesteś najsłabszy na całej ulicy. 
–
To chodź na rękę! – Abramek położył się na ziemi i zgiął rękę w 
łokciu.„Zwariował czy co?” – pomyślał Wojtek.Ale od razu poczuł, że nie pójdzie 
mu łatwo. Ręka Abramka ani drgnęła, mimo że napierał
na nią z całej siły. Trwali tak dłuższą chwilę. 
– Będzie nie rozegrane! – rzucił Wojtek, czując wzmagający się napór 
przeciwnika. 
Natężył wszystkie siły. Nie zdało się to na nic. Osłabił się tylko, a ręka 
zaczęła mu drżeć. „Ja mam przegrać?” – ogarnęła go złość. Podstępnie przesunął 
łokieć, zmieniając kąt nachylenia. Nie pomogło. Jego spocona dłoń zbliżała się 
do ziemi, aż w końcu jej dotknęła! Było po wszystkim. 
–
Gimnastykę robię. – Abranaek otrzepał ubranie i usiadł, dysząc ciężko. 
–
Jak to? – nie zrozumiał. 
–
No. Jak się tylko wojna zaczęła, to i ja zacząłem, Wujek Beniamin mi pokazał. 
–
Ale po co? 
Wojtek był oszołomiony. Do głowy by mu nigdy nie przyszło, że mógłby przegrać z 
takim chuchrakiem. 
– „Niemcy są silni, to trzeba być jeszcze silniejszym”. Tak powiedział wujek 
Beniamin. Ja się teraz nazywam bokser Rotholc i nie boję się niczego. 
–
Niemców się boisz – rzucił Wojtek. 
–
A właśnie, że nie – twarz Abramką stężała. – Założysz się?Wojtek spojrzał na 
jego wyciągniętą dłoń i zakładu nie przyjął.
XXI
Świat rozsypał się, unicestwił. Ponoć gdzieś daleko wciąż jeszcze walczyli 
polscy żołnierze, lecz tu, na miejscu, zaczęło się coś nowego, na co Wojtek nie 
potrafił znaleźć nazwy. Zdawało mu się niekiedy, że zmienił się nawet koloryt 
nieba i świecącego nieprzerwanie słońca. Obraz rzeczywistości próbował sklecić z 
fragmentów podsłuchanych rozmów. Cóż, kiedy dorośli coraz częściej szeptali lub 
zgoła milkli na jego widok. Radio pewnego dnia zniknęło i musiał sam odkryć 
dopiero, że wsunięte zostało pod stare cegły na stryszku, matka nie powiedziała 
mu o tym ani słowa. Zagadkowe lub przerażające wydarzenia zlepiały się w jedną 
miazgę której przeniknąć nie potrafił. 
Jeszcze troszkę, odrobinkę cieszył się schwytaną żabą. Postanowił ją oswoić, 
zrobił jej nawet domek w dużym słoju po ogórkach, na liściach łopianu. Lecz 
nazajutrz podsłuchał, że Warszawa poddała się – i na swoją żabę nawet nie 
spojrzał, a potem ją wypuścił. 
Matka modliła się teraz długo wieczorami, a zdjęcie ojca – zrobione przez 
fotografa z czarną czupryną – stało na komodzie. Później Czesiek powiedział coś 
matce na ucho i fotografia zniknęła. 
–
Dlaczego? – spytał wtedy Wojtek. 
–
Jak to: dlaczego? Nie musi tu stać. I w ogóle lepiej o ojcu nie mów! 
Wojtek chciał znowu rzucić to swoje „dlaczego”, ale zamilkł. Domyślał się czegoś 
niejasno w wielu sprawach, zestawiał własne przypuszczenia i obserwacje, lecz 
przeważnie nic z tego nie wynikało. 
O ojcu mówili z mamą tylko raz, kiedy krzycząc przeraźliwie, obudził się w nocy 
zlany potem. Powiedział jej wtedy, że śnił mu się tato. Lecz ani słowem nie 
wspomniał, iż widział go, jak spada na ziemię w płonącym samolocie. 
– Tato żyje. Na pewno żyje. – Matka gładziła go po włosach, nieświadoma, że 
teraz właśnie sprowadza na syna prawdziwe przerażenie. Dopiero bowiem, słysząc 
jej słowa, uprzytomnił sobie naprawdę, iż ojciec może nie żyć. 
I nadszedł dziwny czas, kiedy to Ewka nie mająca o niczym pojęcia zaczęła z nich 
trojga mówić najwięcej. Słowa, które wypowiadała, błądząc po domu w swej 
długiej, flanelowej sukienczynie, brzmiały jak ptasie śpiewanie. 
–
Putia to jabłko – orzekała matka, uśmiechając się lekko.
Albo:
–
Mówi: kliu. Daj jej kawałek chleba. 
Z chlebem było coraz gorzej. Wojtek nie pytał już o nic. Wystawał w ogonkach 
przed sklepami, schodził z drogi niemieckim policjantom, którzy na głowach mieli 
kaski podobne do spłaszczonych garnków, a ogromnymi buciskami wybijali potężny 
rytm na chodnikach. 
* 
Ulica Pierwszego Maja nazywała się teraz Adolf-Hitler-Strasse. Kiedy sylabizował 
te słowa z emaliowanej tabliczki przybitej na rogu do ściany domu, przechodzący 
obok Rudi kopnął go z całej siły. 
Upokorzenie było bardziej dojmujące niż ból. Wojtek widział, jak idący z bratem 
Erny rośli chłopcy w czarnych spodniach i brązowych koszulach wybuchnęli 
śmiechem. Jeden z nich – podobny do harcerza Wilimoskiego – poklepał Rudiego po 
ramieniu ruchem pełnym uznania. Inny, wysoki blondyn, obejrzał się i, widząc, że 
Wojtek wciąż stoi bez ruchu, zawrócił ku niemu. Miał szeroki, czarny pas ze 
sztyletem w równie czarnej pochwie. Na jego czarnym krawacie znajdowała się 
obrączka z plecionej skóry, a pod nią – srebrny orzeł, którego wąskie skrzydła 
rozwarte były szeroko. Wojtek nie uciekał. „Za nic mnie kopnął! Za nic! Nic mu 
nie zrobiłem!” – powtarzał do siebie w myślach. Cios pięści był niespodziewany. 
Upadł, ale natychmiast zerwał się i zaczął uciekać. 
Przez cały dzień w głowie biły mu dzwony. Dźwięk ten zaczął przycichać dopiero 
koło wieczora. Nie powiedział o swojej przygodzie nikomu. Tylko myśli miał 
nienawistne i tak złowrogie, że aż sam się ich przeraził. 
* 
O tym, że wojna w Polsce się skończyła, powiedział mu Heniek. Szczerze mówiąc, 
Wojtek nie widział w tej nowinie nic zaskakującego, dla niego wojna skończyła 
się, z chwilą gdy Niemcy wkroczyli do Sosnowca. Dziwił się więc, dlaczego ludzie 
płaczą dopiero teraz. 
Zresztą nurtowała go inna sprawa. Do parku Lamprechta nazlatywało się tak wiele 
ptaków, że zaczęło mu chodzić po głowie jakieś niejasne podejrzenie. Niektóre z 
nich – takie skądinąd zwykłe kosy lub szpaki – wyglądały zupełnie odmiennie. 
Przysiągłby, że się nie myli. Nawet wróble były od pewnego czasu inne. 
W trakcie rozmowy z Heńkiem zapytał: 
– Ty, a jakie są niemieckie wróble? 
– Wróble? – rudzielec przestąpił z nogi na nogę. – Są, brachu, większe i mają 
trochę wyłupiaste oczy. Latają też inaczej. 
Tak. Wszystko stało się inne i trudne do ogarnięcia rozumem. Przecież Niemcy 
potrafili też być fajni. Sam widział, jak niemieccy żołnierze, śmiejąc się, 
rozdawali cukierki i głaskali dzieci po głowach, podczas gdy dwaj panowie to 
wszystko fotografowali. 
Albo ta wysoka pani w szerokiej sukni, która do nich przyszła i, rozglądając się 
po izbie, mówiła, że Ewka i Wojtek muszą koniecznie być zaszczepieni na ospę, bo 
Niemcom ogromnie zależy na tym, aby byli zdrowi. Mówiła także, głaszcząc Ewkę po 
złocistych włoskach, że da dla niej specjalne kartki na mleko i że gdyby, nie 
daj Boże, mała zachorowała, to mama powinna z nią natychmiast iść do doktora. 
Tak właśnie powiedziała: „nie daj Boże” i: „natychmiast”. Wojtkowi zrobiło się 
bardzo miło i kiedy pan, który przyszedł razem z tą panią, zaczął zadawać mu 
pytania, odpowiadał na nie chętnie i bez lęku. 
Podczas kiedy sobie rozmawiali, palce pani w szarej sukni rozdzielały pasma 
włosów Ewki, a potem zbliżyły się do jego głowy. To wszystko było przyjemne i, 
szczerze mówiąc, nie rozumiał, dlaczego matka odezwała się ze złością, że jej 
dzieci wszy nie mają. 
– Wiem – uśmiechnęła się wysoka pani. – Ale jest takie zarządzenie, żeby 
sprawdzać wszystkie dzieci. 
Posmutniała na moment, jakby słowa matki zrobiły jej przykrość, lecz zaraz 
rozpogodziła się znowu i raz jeszcze przesunęła pieszczotliwie dłonią po jasnych 
włosach Ewki. 
–
Ta mała jest bardzo nordycka, prawda? – zwróciła się do swego towarzysza. 
–
Absolutnie! Czysta jak łza! – powiedział ten chrapliwie i odrobinę bez 
sensu.„Dlaczego Ewka ma być czysta jak łza?” – pomyślał Wojtek.Potem pan wyjął 
paczkę cukierków i dał je Ewce.
– 
Podziękuj! Podziękuj panu! – rzucił Wojtek, chociaż wiedział, że siostra nie 
umie jeszcze dziękować. Powiedział to z grzeczności, bo czuł, że ci dwoje chcą 
dla nich naprawdę dobrze. 
–
A gdzie mąż? – spytał z uśmiechem pan w zielonym kapeluszu, już na odchodnym. 
–
Nie wiem – matka zaplotła palce. Wcale nie wyglądała na zadowoloną z odwiedzin. 
– 
Po coś im powiedział, że Abramek to twój najlepszy kolega – spytała, kiedy 
dobrzy Niemcy już poszli. 
–
A nie jest? – Wojtek wytrzeszczył oczy. – O Ernie też powiedziałem. 
– 
O Ernie możesz, ale... – zaczęła matka i nie dokończyła. – Boże, Boże! – 
powiedziała 
jakby do siebie i wzięła na ręce Ewkę. Mała wyrywała się. Chciała cukierka. 
–
Ja też – wtrącił Wojtek.Prawdziwego cukierka nie widział już od dawna. Matka 
zawahała się.
–
No dobrze, jedzcie! – rzekła wreszcie z rezygnacją, rozwijając papier. 
Wrócił z wojny Czesiek i zaczęło się coś dziać. Najpierw dawny narzeczony 
Maryśki opowiadał. Przez pierwsze dni przychodził jeszcze w wojskowym mundurze i 
dlatego wszystko, co mówił – jak bili się z Niemcami w bunkrach pod Milówką, jak 
polscy żołnierze w ogóle nie chcieli złożyć broni – brzmiało tak prawdziwie, że 
Wojtek zatracał się cały w słuchaniu. Później zjawiał się już „na cywila” i jego 
słowa zrobiły się przez to zwyklejsze. Matka nie pytała go już, czy nie widział 
gdzieś ojca. Przestała rozmawiać. 
Nie kończące się rozmowy wiedli wyłącznie Czesiek z panem Matuszczakiem. A potem 
przybył jeszcze pan Komorowski, ojciec Heńka. 
– Nie można się poddawać! – wykrzykiwał Czesiek. – Kto się raz podda, ten jest 
załatwiony! 
– Cały kraj rzucili na kolana! Cały kraj... – odpowiadał mu pan Matuszczak. 
„Przecież się poddał – rozmyślał Wojtek. – Podniósł ręce do góry albo wywiesił 
białą flagę. Wszystko jedno, poddał się. A teraz mówi, żeby się nie poddawać. Co 
to znaczy?” 
* 
Któregoś wieczora, kiedy na stryszku bawił się w szkołę, do której nie poszedł 
we wrześniu, pojawili się niespodziewanie Czesiek z panem Matuszczakiem, 
dźwigając czarną walizkę. Nie kryli swego niezadowolenia, że widzą go tutaj. 
Wojtek był właśnie nauczycielem Lewińskim i przemawiał do dzieci grubym głosem. 
Zawstydził się. 
– 
Zjeżdżaj, chłopczyku! – powiedział Czesiek niby wesoło, lecz twarz miał poważną. 
– Od tej pory wstęp na strych wzbroniony, rozumiesz? 
– Rozumiem – bąknął. 
–
Nic nie rozumiesz, ale im mniej rozumiesz, tym lepiej dla ciebie! – kolega ojca 
roześmiał się. 
– Pan Czesiek będzie tu teraz pracował – rzekł sąsiad, ocierając spocone 
czoło.Widocznie w walizce, było coś ciężkiego.
– 
Wiem – szepnął Wojtek i wyszedł. Czuł, że go lekceważą. „Wrócę i powiem im, żeby 
się stąd wynieśli. To jest mój strych. Albo powiem mamie żeby ich wyrzuciła” – 
postanowił. Ale obudziła się w nim ciekawość. Zdecydował, że za wszelką cenę 
musi odkryć, co robi na stryszku Czesiek. 
Początkowo nie działo się nic godnego uwagi. Tylko pan Matuszczak zasiadał co 
wieczora w kuchni, a Czesiek wdrapywał się na stryszek i tkwił tam samotnie do 
późna w nocy. Kiedy z niego wracał, Wojtek nie miał pojęcia. Na złość wszystkim 
włóczył się bowiem całymi dniami po odmienionym mieście i zmęczony łazęgą 
zasypiał wieczorami jak kamień, ledwo przyłożywszy głowę do poduszki. Wędrował 
samotnie, gdyż Abramek, odkąd przyszli Niemcy, nigdy nie miał czasu i prawie nie 
pojawiał się na ulicy. Gimnastykował się tylko. 
Po białym orle – zdjętym przez Niemców z ratusza – została na murze jaśniejsza 
plama. Zniknął też pomnik powstańca. Wojtek przemierzał coraz to inne dzielnice, 
sprawdzał, porównywał... Na poczcie wisiał portret Hitlera. Na dworcu także. W 
„Savoyu” siedzieli sami oficerowie niemieccy. Ich czapki obszyte srebrem leżały 
na stołach, jakby bali się z nimi rozstać. Wszystkie ulice nazywały się już 
inaczej. Najtrudniej było przeczytać nową nazwę Pańskiej. 
– Herrengasse – dukał wolno, zadzierając głowę. 
Mijający go właśnie Niemiec w czarnym mundurze, z malutką, srebrną trupią 
czaszką na czapce – odpowiedział wyrzuconym ramieniem na ukłon jakiegoś pana 
ubranego po cywilnemu. 
– Haitla! – powiedzieli obaj niemal jednocześnie. Przez pewien czas Wojtek nie 
zaprzątał więc sobie głowy tajemnicą Cześka i pana Matuszczaka. Dopiero kiedy 
zaczął przychodzić ten dziwny student z akordeonem, ciekawość wróciła. 
Student wnosił akordeon w wielkim, wygiętym futerale, stawiał na podłodze obok 
siebie. Później pan Matuszczak zabierał instrument na górę, do Cześka, a już po 
chwili zwracał go przybyszowi. Ten zakładał na ramię szeroki pas, przerzucał 
sobie futerał na plecy i – przegięty pod jego ciężarem – odchodził. 
* 
Akurat tego dnia Wojtek miał coś okropnego na sumieniu. Wkradł się bez biletu do 
niemieckiego kina naprzeciwko kolejowego kościółka i widział film o tym, jak 
Polacy znęcali się nad Niemcami. Źli, polscy żołnierze o wykrzywionych twarzach 
strzelali z karabinów maszynowych do bardzo dobrych niemieckich chłopów, których 
przedtem zamknęli w piwnicach. 
Miał w głowie zamęt. 
„Polscy żołnierze nigdy nie zrobiliby czegoś podobnego” – mówił do siebie, idąc 
w stronę domu. „Ale przecież Niemcy to sfotografowali i jest film. Fotografia 
nie kłamie” – nadbiegała zaraz myśl druga, burząca wszystko. „A jak Niemcy mogli 
fotografować tam, w środku piwnicy? – nachodziły go z kolei krzepiące 
wątpliwości. – Przecież nie pozwoliliby na to Polacy”. 
Smukły chłopak przechadzający się koło ich studni – zobaczył go i zniknął w 
sionce, ale za chwilę znów się pojawił. 
Wojtek zatrzymał się. Młodzik w kusej marynarce chodził znowu po ulicy, nie 
patrząc na nikogo. W pewnej chwili, jak gdyby nigdy nic, zaczął przywoływać 
przebiegającego psa. Pies podbiegł do niego i zaczęli się obaj bawić. „Dlaczego 
na mnie nawet nie spojrzy? Przecież wie, że tu stoję” – pomyślał Wojtek. 
Nacisnął klamkę i wszedł. Mężczyzna, który podniósł się na jego powitanie, wydał 
mu się zupełnie obcy. Dopiero głos i słowa: – Czuwaj, Wojtek.! – sprawiły, że 
zabiło mu serce. 
Lewy rękaw marynarki pana Lewińskiego zwisał zagięty gdzieś w połowie, widniała 
na nim czarna opaska. Wojtek dopiero po chwili uprzytomnił sobie, że nauczyciel 
nie ma ręki. Co oznaczała żałobna przepaska odgadł od razu. „Nie będzie już mógł 
grać w koszykówkę” – przeszło mu przez głowę, jakby to było najważniejsze. 
– 
Wojtek, porozmawiamy innym razem, dobrze? – Szare oczy spojrzały przez moment po 
dawnemu, lecz natychmiast zmieniły wyraz. – Więc tak, stara się pani za wszelką 
cenę znowu zacząć pracę u Königów. Dostaje pani „lewe” zaświadczenie pracy w 
kotlarni Piątkowskiego. A my zajmujemy się panią i dziećmi. Załatwione? – Jego 
głos był stanowczy, nie znoszący sprzeciwu. 
– Ale przecież – zaczęła matka – gdybym pracowała w sortowni na Milowicach... 
– 
O tym nie ma mowy. Wykończyłaby się pani. A poza tym są dzieci – przerwał jej 
pan Lewiński prostując się. 
W tym momencie przygryzł wargi i zbladł. Jego prawa dłoń dotknęła miejsca, gdzie 
zaczynał się pusty rękaw. 
–
Panie kolego! – rzucił do pana Matuszczaka. 
–
Tak jest! – poderwał się murarz.Brwi nauczyciela zbiegły się, jakby był z tego 
niezadowolony.
–
Wie pan, co i jak? 
–
Tak jest! 
– Nie róbcie tu takiej musztry, błagam was, bo Wojtek pomyśli, że bawimy się w 
wojsko, a nie, że umawiamy się na ryby. Pomyślałeś tak, Wojtek, prawda? 
– Pomyślałem – uśmiechnął się. 
Był zadowolony, że pan nauczyciel zwrócił na niego uwagę. Wyprężony na baczność 
murarz wydał mu się naprawdę zabawny. 
–
Mógłbym też iść? – rzucił po chwili wahania. 
–
Dokąd? – Pan Lewiński przeglądał jakieś papiery. 
–
Na ryby – rzekł Wojtek. 
–
Jeszcze nie – po twarzy nauczyciela przeleciał cień uśmiechu. – Ale kiedyś 
pójdziesz. Na 
pewno. „Nabijają się ze mnie” – pomyślał Wojtek i zaciął zęby. 
– Posłuchaj... – pan Lewiński spojrzał na niego krótko. – Zresztą, nic... – nie 
dokończył zaczętego zdania. 
Widać było, że waha się. Chłopiec wstrzymał oddech, oczekując, że wyjaśni się 
wreszcie wszystko. 
– Tu będzie z wami mieszkał teraz pan Czesiek. 
„Znowu. Będzie mnie jak dawniej łaskotał i wygłupiał się.” Ogarnęło go 
rozczarowanie. Więc to była ta cała tajemnica? 
– Już mieszkał – mruknął. 
– 
Wiem. I jest nawet jeszcze zameldowany. O to chodzi. Wasz domek stoi z dala od 
innych i jest otoczony polami. Pan Czesiek będzie naprawiał stare instrumenty 
muzyczne. Wiesz chyba, że takie harmonie albo skrzypce się psują? 
Ostatnie pytanie zabrzmiało ostro i nieprzyjaźnie. Wojtka ogarnęła złość. „O 
czym on mówi? Co pola mają wspólnego z instrumentami?” 
– 
Wiem. – Własne kłamstwo sprawiło mu przyjemność. „Wszyscy kłamią. Wszyscy! To ja 
też” – rzekł do siebie w myślach. 
– 
Gdyby ktoś ciebie pytał, to wiesz, że zarabia na życie reperowaniem 
instrumentów. Ale sam nie mów o tym nikomu. 
–
Nie powiem – spoglądał znowu w ziemię. 
–
Ani mru-mru! —wtrącił ojciec Heńka siedzący z drugiej strony stołu. 

Był w cieniu i Wojtek rozpoznał go dopiero teraz „Pewno. Heniek zaraz by 
wszystkim wypaplał. Sądzi mnie po nim. A w ogóle, czemu on mi rozkazuje? Gdyby 
tu był ojciec, toby mu nie pozwolił” – zatęsknił nagle za ojcowską władzą nad 
sobą samym i całym światem. „A gdybym tak im teraz powiedział, że byłem w 
niemieckim kinie i siedziałem obok żołnierza w czarnym mundurze?” Uczuł, że na 
samą myśl o takiej możliwości poci się z przerażenia. 
– W porządku – pan Lewiński uśmiechnął się, a Wojtek odwzajemnił mu się 
drewnianym wygięciem warg. 
–
Wychodzimy kolejno. Dobranoc pani! 
–
Dobranoc – powiedziała matka. 
Wojtek zobaczył jej oczy i wypełniła go pewność, że w tej chwili myślała o tym 
samym co on – o ojcu. I że tak samo jak on spragniona była jego mocy i podpory. 
* 
Czesiek także był już inny, jak wszystko dookoła. Wojtkowi dawał spokój, 
niekiedy tylko wygłupiał z Ewką. 
– 
Ty jesteś moja narzeczona! Ożenię się z tobą! – wykrzykiwał, a dziewczynka 
chichotała unoszona jego silnymi ramionami. – Wróci ojciec, damy na zapowiedzi! 
–
Och, żeby tylko wrócił – wzdychała matka – wszystko, co mam, dałabym jej w 
posagu. 
–
Nam posag niepotrzebny! – odkrzykiwał Czesiek. 
– 
Mamy złoto we włosach! Niebo w oczach! Maliny w pyszczku! A Józek wróci, 
gwarantuję! Przyczaił się gdzieś tylko. 
–
A po co niby: przyczaił? – poważniała matka. 
–
Ma swoje racje – kończył zabawę Czesiek i szedł na górę. 
Wojtek tylko raz jeden, a było to wieczorem, podkradł się pod drzwi stryszku, 
które ktoś – nie wiadomo kto – opatrzył z zewnątrz grubą blachą. W środku 
panowała zupełna cisza. „Śpi czy co?” – przysiadł na drabinie, zdecydowany 
siedzieć tu tak długo, dopóki czegoś nie usłyszy. 
Nagle uprzytomnił sobie, że się mylił. Na stryszku coś brzęczało bez przerwy, 
ale dźwięk był tak nikły, jakby dochodził z wielkiej odległości. Przyłożył ucho 
do drzwi. Teraz popiskiwania stały się wyrażniejsze. – Bum, bum, bum, bum! – 
zadudniło głucho, jak gdyby ktoś uderzał w bęben. Dźwięk ten powtórzył się kilka 
razy. „Bęben naprawia czy jak?” – zdumiał się Wojtek. 
– No i co, nasłuchałeś się już? 
Głos pana Lewińskiego rozpoznał od razu. Poderwał się i spojrzał w dół. W 
ciemnościach majaczyła postać nauczyciela i jeszcze kogoś, kto stał tuż obok 
niego. Wojtek pomyślał, że mógłby zeskoczyć i uciec. Było mu obojętne, czy 
złamałby nogę, czy nie. Gryzące, ohydne uczucie wstydu wypełniało go bez reszty. 
Schodził niezdarnie, jak gdyby znalazł się na tej drabinie po raz pierwszy. 
– Ja pisma tam mam takie różne, więc chciałem... – zaczął niemal szeptem. 
– 
Wojtek, kłamać trzeba umieć. Teraz to sztuka – rzekł pan Lewiński, ujmując go 
mocno za ramię swoją jedyną ręką. 
„Co on mówi? Przecież zawsze...” – przemknęło chłopcu przez głowę. Dostrzegł, że 
nauczyciel daje znak głową stojącej obok postaci i że ta postać znika 
natychmiast w ciemnościach. 
– 
Więc już wiesz – pan Lewiński wciąż nie wypuszczał z uścisku jego ramienia. – 
Pan Czesiek będzie jeszcze u was tylko parę dni. Najwyżej tydzień. Ani pary z 
ust o tym, co słyszałeś, rozumiesz? I teraz, i później! Niemcy za coś takiego 
stawiają pod ścianę! 
„On myśli, że ja już wiem, co robi na strychu Czesiek! – przez głowę Wojtka 
przebiegła myśl szybka jak błyskawica. – Jeśli teraz się nie dowiem, to już 
nigdy!” 
–
A Czesiek tak musi co wieczór? – zaryzykował pytanie. 
–
To jedyne źródło naszych informacji. Jesteśmy zupełnie odcięci!„O jakim źródle 
on mówi?” – Wojtek zaniepokoił się.
– 
I po co nam takie... źródło? – rzucił po chwili wahania. 
– Znasz inne, lepsze niż radio? Wojna trwa. My, Polacy, musimy wiedzieć o 
wszystkim, co się dzieje. To jedyna szansa. Polakom radia mieć nie wolno. Jeśli 
u kogoś znajdą... 
„Radio... Przecież niemożliwe, żeby Czesiek słuchał po prostu radia i żeby to 
stało się taką wielką rzeczą i tą straszną tajemnicą! – rozczarował się 
okropnie. – Co innego, gdyby miał na przykład karabin maszynowy albo trzymał na 
stryszku czołg”. 
Wciąż miał jeszcze nadzieję, że się pomylił. 
– A to radio dobrze słychać? 
– Nie bardzo. Musimy mieć inne, lepsze – odparł nauczyciel. – Co jeszcze 
chciałbyś wiedzieć? 
– Już nic – szepnął chłopiec. 
Więc jednak to tylko radio. Czuł się oszukany. Pan Lewiński coś mówił. Dotarła 
do niego część ostatniego zdania. 
– ...i nigdy niczego nie śledź, wystarczy, że nas śledzą Niemcy. 
– Już nie będę. – Wojtek pomyślał, że te zwykłe słowa, jakimi prosił o 
przebaczenie matkę, gdy coś przeskrobał, wystarczają w zupełności. Cała historia 
z radiem wydała mu się po prostu zabawą. A on sam wygłupił się zupełnie, 
próbując podsłuchiwać. 
–
Pana matka umarła? – rzucił po chwili namysłu. 
–
Tak. Umarła.
Nauczyciel zaczął piąć się po drabinie w górę.
* 
Na murach ukazały się czerwone plakaty. Ludzie, którzy je w milczeniu czytali, 
mieli ściągnięte twarze i złe lub przerażone oczy. Odchodzili kuląc się, jakby 
im naraz zrobiło się zimno. 
– Komendant... policji polecił... rozstrzelać... – sylabizował Wojtek wolno. 
Dalej następował długi spis nazwisk. Czytał po kolei, czując, że i jego jakoś 
przeraźliwie zimno zaczyna wypełniać od wewnątrz. Wszystkie dni zlepiły się ze 
sobą i nawet noce przestały je oddzielać. Pomimo słonecznego blasku, bo słońce 
świeciło jak przedtem. 
I szły wydarzenia. Bal w budynku sądu, kiedy to policja zamknęła ulicę, a pod 
schody zajeżdżały powozy i auta, z których wychodzili panowie ubrani na czarno 
lub w mundury i śmiejące się panie w długich sukniach. Nowe pieniądze, które się 
nazywały marki i fenigi. Choroba Ewki, której zaszkodziła gotowana brukiew. 
Gwiazda, jaką zobaczył Wojtek po raz pierwszy na marynarce pana Birnbauma, gdy 
ten przyszedł niespodziewanie do matki i prosił ją o przechowanie jakichś 
rzeczy. „Rumol” w małych buteleczkach, z którego robiło się teraz herbatę. 
„Boże, coś Polskę” – śpiewane przez płaczących ludzi w kościele. Piosenka 
„Erika”, którą grzmiały maszerujące kolumny wojska, lub „Bel Ami”, którą 
podrygując popisywał się Rudi ze swoim oddziałem chłopców w czarnych spodenkach. 
Szafkowy zegar przyniesiony któregoś wieczora przez oboje Birnbaumów. 
Czesiek – pomimo zapowiedzi pana Lewińskiego – wciąż jeszcze się nie 
wyprowadził. Młodzi ludzie, których Wojtek nigdy przedtem nie widział na oczy, 
przynosili teraz dawnemu narzeczonemu Maryśki jakieś papiery. Raz czy dwa 
pojawił się doktor Turowski. Z wąsami, które zapuścił, wyglądał zupełnie 
inaczej. Pewnego wieczora pił u nich herbatę najprawdziwszy niemiecki żołnierz, 
który mówił po polsku, a pana Matuszczaka nazywał wujkiem. 
Obijało się Wojtkowi o uszy dziesiątki nieznanych wyrazów i tajemniczych 
określeń. O jakim na przykład polskim wojsku wspomniał pan Matuszczak? Gdzie 
była ta Francja? Co to Reich albo gestapo? Co to znaczy oflag? Dlaczego wszyscy 
martwili się, że Anglicy nie zrzucali bomb? 
Nie bawił się już. Nie mógł. Od kiedy utopił w Przemszy dwie lalki przyniesione 
niegdyś przez matkę od Königów, trwał w poczuciu winy wobec Ewki. O egzekucji 
dokonanej na rudowłosej Julci i Marku z nadtłuczonym nosem – nie wiedział nikt, 
nawet Abramek. Niemiecka para zginęła tego samego dnia, kiedy rozstrzelano 
kolejnych zakładników. Według Wojtka, topiąć ją, wymierzył sprawiedliwość. 
Jednakże łzy siostry, która szukała swych ulubieńców przez cały dzień, nie 
dawały mu spokoju. Zrobił jej z gałganów dwie śmieszne kukły i obdarzył takimi 
samymi imionami, jakie nosili nieboszczycy. Dziewczynka była uszczęśliwiona. 
Gorzkie uczucie nie zniknęło jednak. Spędzał teraz długie godziny przy małej. 
Kukły ożywały w jego rękach, a właścicielka ich oczarowana tym, co robił, coraz 
częściej powtarzała wypowiedziane przez brata słowa. Mimo że gliniasty chleb i 
wiecznie pichcona przez matkę kartoflanka były ich jedynym pożywieniem, Ewka 
rosła i robiła się coraz mądrzejsza. 
„Ja też jestem coraz mądrzejszy i co z tego? – myślał nieraz Wojtek przed 
zaśnięciem. – Strzelać nie potrafię. Czołgiem jechać nie umiem”. Przychodziły mu 
z pomocą marzenia. 
Oto on, Wojtek, wynajduje taki cudowny czołg, który nie boi się pocisków nawet 
największych armat. Jedzie tym czołgiem do Berlina. Po drodze wszyscy strzelają. 
Bombardują go samoloty, a on nic – wciąż jedzie. Jest już w Berlinie. Wybiega 
masa żołnierzy, a wszyscy strasznie do niego strzelają. Trach! trach! – odbijają 
się kule od zaczarowanego czołgu. I nagle patrzy, a tu, na tarasie ogromnego 
domu, w białym fotelu siedzi człowiek z wąsikiem i pije herbatę – Hitler! 
Ostrzegają Hitlera wszyscy, że Wojtek jest najdzielniejszy. Mówi mu to ogrodnik 
z psem, mówią esesmani. Czołg podjeżdża coraz bliżej, a ten nic. Wciąż pije 
swoją herbatę, bo taki jest pewny, że nikt mu zagrozić nie może. Aż tu on, 
Wojtek, mówi: „Hitlerze, poddajesz się?” A ten, że nie, i nawet sięga po 
karabin. I wtedy Wojtek strzela, i zabija Hitlera, i wojna jest skończona. 
Wszyscy się cieszą, wiwatują. A ojciec, który już wrócił z wojny – całuje go i 
jest bardzo dumny, że to właśnie jego syn był taki strasznie dzielny i że to on 
zwyciężył. 
XXII 
Liście znowu wirowały w powietrzu, czarna rzeka zaczęła co rano parować swym 
zwykłym zatęchłym smrodem. 
Trzy miesiące wojny wydawały się Wojtkowi co najmniej rokiem. Horsta wzięli 
niedawno do wojska. Odprowadzany przez całą rodzinę szedł z kanciastym plecakiem 
na dworzec. Pan König w swym zielonym kapelusiku z piórkiem kroczył uśmiechnięty 
obok syna. Erna szła na końcu, za matką, którą prowadził pod rękę Rudi. Kiedy 
mijała Wojtka – stojącego akurat przypadkiem nie opodal mostu – zrobiła zwykłą 
minę, jak gdyby nic a nic się nie zmieniło. Dawno się nie widzieli, bo 
dziewczynka bardzo rzadko wychodziła teraz z domu. Chłopiec zawahał się i 
pokazał jej język. „Niemra, zwykła ohydna szwabka!” – pomyślał przy tym, lecz 
przeniknęło go zarazem i drugie uczucie, którego aż się sam przestraszył. „Ja 
mam lubić szwabkę? Ja?” Był wstrząśnięty, gdyż to nic nie pomogło. Wręcz 
odwrotnie, im bardziej nie chciał jej lubić, tym większy narastał w nim żal. 
Parę słotnych dni upłynęło na zwykłych sprawach, z których najniezwyklejszą było 
sprzedanie przez matkę starego wozu stojącego wciąż jeszcze koło warsztatu pana 
Matuszczaka. Wóz był już bardzo zniszczony, więc matka rada była z ubitego 
targu. Przesypując otrzymaną za wóz mąkę mówiła, że nigdy by nie pomyślała, iż 
na taki klamot mógł się ktoś jeszcze połaszczyć. Kupiec, stary żylasty chłop 
spod Zagórza, miał odebrać swój nabytek w końcu tygodnia. 
Wojtek miał żal do matki, że jest taka zadowolona. Przecież to był wóz, którym 
przyjechali z Wnękowa! To nieprawda, co ludzie mówią o przeczuciach. Gdyby 
Wojtek zdolny był przewidzieć, co miało niebawem nastąpić, pewno by się na matkę 
nie boczył, byłby dla niej lepszy, zaś z Ewką bawiłby się dłużej niż zwykle. 
Ale wydarzeń, które miały wkrótce wywrócić i rozbić całą Wojtkową resztkę 
świata, nie spodziewał się nikt. 
Już następnego dnia ruszyły wskazówki zegara śmierci, a wszystko poczęło kręcić 
się w obłędnym pędzie, zmierzając ku zagładzie. 
Niemcy zabierali Birnbaumów. Wojtek dowiedział się o tym od roztrzęsionej pani 
Matuszczakowej i przybiegł od razu. 
Pod domem stał rosły żandarm z karabinem. Inny, garbiąc się w niskich drzwiach, 
właśnie wychodził z warsztatu. Tuż za nim dreptał ojciec Abramka, dźwigając swój 
szewski stolik. Był bardzo blady. Postawił obdrapany, zniszczony stolik przy 
ścianie i zawrócił. W drzwiach wyminął żonę, która wynosiła tłumok z pościelą. 
Nie powiedzieli do siebie ani słowa, tak jakby wszystko było zupełnie oczywiste. 
Oczy pani Birnbaumowej prześliznęły się po czerwonym murze i na moment wpiły się 
wprost w ołowiane niebo. 
Wojtek zobaczył ich wyraz i teraz dopiero pojął, że wszystko, co ogląda, dzieje 
się naprawdę. Wydało mu się, że drgnęła ziemia. 
Kiedy szczupła postać matki Abramka zniknęła w drzwiach, podszedł bliżej. Miał 
przed sobą zwykły, tak dobrze znany fragment ulicy. Szary dom pana Tomickiego i 
drugi, Königów, na rogu. Nic więcej. Do drzwi apteki znajdującej się wyżej niż 
najbliższe okienko piwnicy wiodło sześć stopni. Z boku, na ich obmurowaniu, 
wciąż jeszcze widniały urągliwe słowa, które niegdyś, przed wojną, wyskrobał 
Heniek, a z których zawstydzony Abramek zdołał wówczas wymazać tylko swoje imię, 
tak że teraz zostały dwa, zupełnie pozbawione sensu wyrazy:...kocha Ernę! 
Wojtek widział wszystko – każde załamanie muru, pęknięcie chodnikowej płyty – 
jakoś niezmiernie wyraźnie. Na balkonie, ponad wejściem do apteki, wśród 
wietrzącej się pościeli dostrzegł głowę Erny. 
Wszystko, co się działo, było jakby podświetlone dziwnym, pulsującym ogniem. 
Właśnie w tym momencie, gdy w drzwiach ukazał się Abramek, niższy z Niemców 
roześmiał się i powiedział coś do towarzysza. Miał różową twarz i żółte, równe 
zęby. „Śmieje się, więc nie jest tak źle” – Wojtek rozluźnił się na chwilę i 
przestał wstrzymywać oddech. Wyższy zdjął hełm i przejechał dłonią po prawie 
białych włosach. Śmiał się także. Zalękniony, pokorny grymas uśmiechu ukazał się 
nawet na chudej twarzy szewca wynoszącego z mrocznej izby coś okutanego w 
kraciastą powłoczkę. Abramek skrzywił się jakby z bólu. Wtem dojrzał Wojtka. 
Przez krótką chwilę spoglądali obaj wprost na siebie. 
„Mam karabin maszynowy – zamarzył Wojtek. – Mam ogromny karabin maszynowy i 
zaczynam strzelać. Ci dwaj podnoszą ręce do góry. Biegnie masa innych żołnierzy, 
a ja strzelam bez przerwy. Abramek i jego rodzice uciekają”. 
Pani Birnbaumowa zbliżyła się do żandarmów. Szła śmiesznym, rozkołysanym 
krokiem, który miał być zapewne bardzo naturalny. Widać było, że się boi. 
Powiedziała coś półgłosem, pochylając głowę jakby w groteskowym ukłonie. W ręce 
miała butelkę. Wyższy z Niemców spojrzał na towarzysza, a potem wziął flaszkę z 
jej rąk. Pił długo. Drugi, który nie miał ochoty pić, zbliżył się do ściany i 
zapalił papierosa. W tym momencie chłopiec poczuł na sobie spojrzenie oczu aż 
wyblakłych od własnej niebieskości. Nie uciekał, choć zamarło w nim serce. 
Żandarm nachyliwszy się, sięgnął do worka opartego o ścianę i wyjął zeń jakiś 
zeszyt. Kiwnął na Wojtka, aby podszedł bliżej. Chłopiec zrobił parę kroków na 
drżących, nie swoich nogach. Żołnierz wydał mu się ogromny. Widział jedynie orła 
z rozrzuconymi, wąskimi skrzydłami na klamrze jego pasa. 
Wziął zeszyt w różowej okładce, który w jego kierunku wysunęła gruba dłoń. 
Poznał ten zeszyt, były w nim znaczki – największa duma Abramka. Niemiec 
zarechotał i powiedział coś chrapliwie. 
– Pan mówi, że też ma takiego synka jak ty – rzekł pan Birnbaum drżącym głosem. 
– Podziękuj panu. Powiedz: danke. 
– Danke – szepnął Wojtek. 
Jakieś szarpiące, bolesne uczucie ogarnęło go bez reszty. Wstyd i gorycz dławiły 
z taką mocą, że sam się zdziwił, jak wytrzymuje, aby nie rzucić zeszytem o 
ziemię. W dodatku Niemiec pogłaskał go po głowie. „Ugryzę go w rękę” – mignęła 
myśl. 
I nagle przypomniał sobie o wozie, który choć sprzedany przez matkę, stał 
przecież wciąż jeszcze w tym parnym miejscu. „Nie uniosą tego wszystkiego – 
pomyślał o Birnbaumach. – Nie dadzą rady. Dopcham z Cześkiem wóz tu do nich, a 
potem będzie im łatwiej wieźć cały dobytek. Ja pójdę przy dyszlu”. Opanował się 
i zmusił do jasnego uśmiechu. 
– Danke! – powiedział raz jeszcze, wyraźnie i głośno. 
Olbrzym w zielonkawym mundurze rozpogodził się i znowu jego ciężka dłoń wysunęła 
się w stronę Wojtkowej głowy. Poddał się temu dotykowi. 
– Mówi, że jesteś... mądry chłopiec – przetłumaczył szewc, jakby z wysiłkiem, 
gardłowe słowa. 
– Przywiozę wóz. Niech mu pan powie. Będzie łatwiej! – rzucił Wojtek, nie 
przestając się uśmiechać. 
Pan Birnbaum zamilkł na moment, a potem bardzo cicho rzucił coś po niemiecku. 
Ryk, jakim żandarm odpowiedział na jego słowa, był tak nagły i zaskakujący, że 
Wojtek 
zamknął oczy z przerażenia. Zdawało mu się, że potężny, ogłuszający wrzask 
wgniata go w ziemię. 
– Nie! Błagam! – krzyczała pani Birnbaumowa. 
Otworzył oczy. Niemiec, trzymając drobne ciało szewca w swych potężnych rękach, 
bił jego głową o ścianę. Na ziemi leżała czarna, śmieszna czapeczka. Pan 
Birnbaum był łysy. Zobaczył to Wojtek dopiero teraz. 
Wtedy właśnie Abramek skoczył w kierunku ściany. Wojtek myślał, że chłopiec 
zamierza ojca osłonić, że chce prosić bijącego o litość. Ale Abramek, biegnąc 
zdjął okulary i Wojtek pojął od razu, że kolega przestał być sobą, stał się 
Rotholcem. Wszystko, co teraz nastąpiło, trwało krótko jak myśl. Głowa 
rozpędzonego chłopca uderzyła Niemca w podbrzusze z taką mocą, że ten zgiął się 
i usiadł. Drugi z żandarmów, który pił właśnie, wysoko przechylając butelkę – 
wytrzeszczył oczy. Jego dłoń sięgnęła po karabin. 
– Uciekaj! Uciekaj, synku! – głos pani Birnbaumowej zabrzmiał cienko jak 
piśniecie sójki. 
Zanim Niemiec zdążył zdjąć karabin z ramienia, Abramek rzucił się do szalonego 
biegu wzdłuż muru oddzielającego park Lamprechta od ulicy. 
– Nein!7 Nein! – Pan Birnbaum z twarzą ociekającą krwią skoczył w kierunku 
żandarma podnoszącego karabin. Ten odtrącił go i pociągnął za cyngiel. W tym 
właśnie momencie biegnący potknął się i 
przewrócił. Gruchnął drugi strzał. Szewc przegiął się i padł na twarz. 
Wojtek zaczął się cofać w kierunku bramy domu pana Tomickiego. 
Abramek znajdował się już przy końcu muru. Dalej zaczynało się pole i ścieżka w 
kierunku rzeki. Karabiny obu Niemców ozwały się niemal jednocześnie. Ten, który 
pił z butelki, zaklął. Chłopiec wciąż jeszcze biegł. Niższy z żandarmów oparł 
swój karabin o uliczną latarnię i mierzył długo. 
„Żeby tylko zdążył do rogu! Żeby zdążył!” – modlił się Wojtek. Plecami wyczuwał 
załamanie muru przy bramie. Był już teraz bezpieczny. Wiedział, że jeden krok 
wstecz, a potem podwórkami zdoła uciec, choćby nie wiadomo dokąd. 
Abramek biegł wolno. Wojtkowi wydawało się, stoi on w miejscu. „Nie trafią do 
niego! Nie mogą – usta Wojtka mamrotały nieprzytomnie żarliwe zaklęcia. – Aniele 
Boży! Mojżeszu! Tato!...” 
Huknęło znowu. Mała figurka na samym końcu ulicy zatrzymała się i powoli osunęła 
na ziemię. 
„Dostał! Zabili go!” Wojtek nie panował zupełnie nad własnym rozdygotanym 
ciałem. Wiedział, że powinien uciekać, lecz nie mógł, nie miał sił na zrobienie 
najmniejszego ruchu. Łzy przesłoniły mu oczy. Przetarł powieki. Jeden z Niemców 
kopał czołgającą się panią Birnbaumową, która obłapiała jego buty. Drugi zaś 
pobiegł przed siebie. 
Nowy strzał sprawił, że Wojtek wysunął głowę zza załamania muru. Na końcu ulicy, 
tam gdzie przed chwilą leżał Abramek, nie było nikogo. „Żyje! Uciekł im!” – 
przeniknęła go myśl i zaczął biec podwórku w kierunku ustępu. 
* 
7 Nein (niem.) – nie. 
Do parku Lamprechta dotarł w jakąś godzinę później od strony rzeki. Zrobił 
ogromne koło, obchodząc polami całą dzielnicę. 
Wśród drzew było cicho. Bezlistne gałęzie trwa nieruchomo. Dziurę pod murem 
niemal zupełnie zasłaniały stosy suchych liści naniesionych przez wiatr wprost 
na zwał spiętrzonych cegieł. Przełazi przez nie na czworakach. W pieczarze było 
mroczno. Na ziemi leżał Abramek i nie ruszał się, a obok ktoś stał. 
Była to Erna. Patrzyła na Abramka i płakała. 
Wojtek nie namyślał się ani chwili. Zrobił krok naprzód i zaczął ją bić – 
strasznie, na ślepo, tak jak dotąd nie bił nikogo. Z gardła wydobywały się dwa 
bełkocąc poszarpane słowa: 
– Ty szwabko, ty szwabko... W zapamiętaniu przewrócił się. Z głową ukrytą 
dłoniach leżał bezsilnie na ziemi obok Abramka. 
Kiedy podniósł wreszcie mokrą od łez twarz, zobaczył, że dziewczynka klęczy i 
nachyla się nad kolegą. Zerwał się. 
– Idź! Idź sobie stąd! – wrzasnął odpychając ją gwałtownie. 
Erna zasłoniła głowę zgiętym ramieniem, ale nie uciekała. Siedziała tak chwilę, 
a potem, sądząc widocznie, że jej już bić nie będzie, odjęła rękę od twarzy. 
Wojtek zobaczył, że oczy ma okropnie czerwone od płaczu i że też jeszcze pociąga 
nosem. 
Poczuł naraz straszną, męską złość, że tak się zbłaźnił i płakał przy 
dziewczynie. Już jej nie uderzył. Erna bez słowa nachyliła się znowu nad 
leżącym. „To przecież Niemka – pomyślał. – Bandytka! Nie warto z nią gadać. 
Niemcy Polskę zwyciężyli i zabili Birnbaumów. A oni wywiesili niemiecki 
sztandar”. Podskoczył do niej. 
– Czemu wywiesiłaś hitlerowski sztandar, powiedz, podła niemro! – Pierwszy raz 
użył słowa: „podły” nie jako sierżant King w czasie zabaw i zabrzmiało ono teraz 
jakoś poważnie. 
– To nie ja. To tata z Rudim – powiedziała Erna swym cienkim głosikiem, zupełnie 
niepodobnym do głosu żandarmów. 
Zobaczył – jakby na nowo, jakby po raz pierwszy – jej piegi i szare oczy. 
„Powie w domu i zabiją Abramka. Strzelą mu w głowę. I co im zrobię? Wybiję 
szybę, to wstawią nową. Wybiję znowu, to znowu wstawią, a Abramka nie będzie. 
Zakopią go w ziemi”. Przyszła mu do głowy myśl tak straszliwa, że aż coś 
lodowatego poczuł w sercu. Wiedział już, co musi zrobić, aby Niemcy nie 
dowiedzieli się, gdzie jest Abramek. „Muszę to zrobić szybko. Zaraz, 
natychmiast. Zacisnę palce na jej szyi i będę tak trzymał, aż przestanie się 
poruszać. Zrobię to, a potem wrzucę ją do rzeki. Wyłowią ją później gdzieś 
daleko i nikt się nie domyśli”. Nagle z całą wyrazistością ujrzał Ernę martwą i 
siebie wlokącego nieruchome ciało w stronę rzeki. Był to obraz tak straszny, że 
zaczął drżeć na całym ciele. 
Spojrzał na Ernę. Jej szeroko rozwarte, dobrze znane oczy były zwrócone w jego 
stronę. Milczała, jak gdyby domyślając się czegoś. 
–
Nie powiesz nikomu o Abramku? – rzucił wreszcie zdławionym szeptem. 
–
Nie – Erna patrzyła mu prosto w oczy. 
–
Bo jak powiesz, to cię zabiję. 
–
Wiem – chlipnęła w odpowiedzi. Płakała bez łez, krótkim urywanym szlochem. 
– Znajdę cię i zabiję – ciągnął dalej, świadom własnego okrucieństwa. – Tak 
zabiję, jak wy zabijacie nas. 
– Ona nie – ranny uniósł się na łokciu. – Przyniosła bandaże... 
Osunął się znowu na ziemię. Przypadli do niego oboje. Mimo mroku widzieli, że 
jest bardzo blady. 
–
Umarł! – wykrzyknął Wojtek. 
– 
Nie. Oddycha. – Dziewczynka przyłożyła ucho do piersi leżącego. – Mówił mi, że 
szedł 
przez cały czas wodą, aby psy nie odkryły. „Zrobił tak samo jak King, kiedy był 
ranny i szukali go bandyci” – pomyślał Wojtek. 
– Gdzie go trafili? 
– W ramię, na samej górze. O tu – Erna wskazała palcem. – Zabandażowałam. Ma 
taką czerwoną dziurę. 
–
Nikt nie widział, że bierzesz bandaże? 
– 
Nikt. Oni nie mają dzisiaj głowy, bo przyszedł list... Ty... ty mógłbyś mnie 
nawet zabić, 
a oni i tak... Wojtek zobaczył, że oczy dziewczynki zachodzą łzami. 
– Jej brat jest chory... Ciężko – odezwał się bardzo słabo Abramek. – W szpitalu 
jest. 
– 
Horst? – Wojtka ogarnęło zdumienie. Wydało mu się, że zaledwie wczoraj widział 
całą rodzinę Königów odprowadzającą go na dworzec. „Dobrze mu tak” – pomyślał, 
lecz nie powiedział tego. 
–
A mój tata? – szepnął nagle Abramek.Wojtek pochylił się nad nim.
–
Co: tata? – spytał, pragnąc zyskać na czasie. 
–
Co zrobili z moją mamą i tatą? – przyjaciel spoglądał prosto w oczy Wojtka. 
–
Nic. Co mieli zrobić? Zabrali – rzekł ten nie swoim głosem. 
–
Ja wiem, że zabili – powiedział ranny, odwracając twarz. 
– 
To źle wiesz! – obruszył się Wojtek. – Sam widziałem, jak ich wsadzali do 
samochodu. Będą teraz mieszkali na Pańskiej. 
–
Ja też widziałam – włączyła się Erna.Abramek leżał przez chwilę w zupełnym 
milczeniu.
–
Krwi ze mnie leciało!... Nie wiecie ile! Cała woda w rzece zrobiła się czerwona. 
–
Nie mów tyle, bo ci zaszkodzi! – Erna kucnąwszy zbierała z ziemi zwitki bandaży. 
–
Ja i tak umrę – rzekł Abramek słabo. 
–
Nie umrzesz. Dziurę masz bardzo malutką – dziewczynka bezradnie opuściła głowę. 
„Chciałem ją zabić – pomyślał Wojtek – udusić...” Niepostrzeżenie zerknął na 
własne palce, jak gdyby widząc je po raz pierwszy. Naszła go nagła słabość. W 
ustach miał pełno śliny. Gdzieś niejasno uprzytamniał sobie, jak bardzo musi się 
niepokoić matka. Było mu to obojętne. Przemógł się. Wciągnął głęboko powietrze. 
Osłabienie mijało. Widział śmieszny profil dziewczynki. Warkoczyki drgały przy 
każdym jej ruchu. 
– Nie zabiję cię już – szepnął do siebie.Dosłyszała jednak.
– Jeśli komuś powiem, że on tu jest, to mnie zabij – odparła klękając przy 
rannym. – Jutro przyniosę ci taki proszek, który wszystko goi – mówiła teraz 
tylko do Abramka. – Jak Rudi sobie raz prawie odciął palec, to tato posypał mu 
tym proszkiem i Rudi wyzdrowiał do razu. Przyniosę ci też chleba, ale tylko z 
margaryną, bo mama zamyka masło. 
–
A ja herbaty i śliwek – dorzucił Wojtek. 
–
Dobrze – szepnął leżący i zamknął oczy. 
– 
Wyzdrowiejesz, zobaczysz. – Wojtek przyklęknął podobnie jak Erna i zaczął 
zgarniać 
liście pod głowę rannego kolegi. Dojrzał omszałą walizkę. 
– Jest przecież koc! – wykrzyknął.Rzeczywiście. W ich walizce nic się nie 
zmieniło. Koc i lina leżały, tam gdzie je zostawili
przed wojną. Jedynie torba z solą rozpadła się od razu, gdy jej dotknął. Pokrył 
walizkę całym naręczem liści. Ranny leżał na nich jak na poduszce. 
– Teraz dobrze – Abramek uśmiechnął się, nie otwierając oczu. – Gdzie tu 
strzelają? 
– Nigdzie. Będziesz leżał jak król, a rano znów do ciebie przyjdziemy – Wojtek 
otulał wilgotnym kocem nogi przyjaciela. 
–
Będę spał. Dlaczego wyją syreny? 
–
Zdaje ci się – Wojtek dotknął czoła rannego. Było gorące. 
Wymienili spojrzenia z Erną. Dziewczynka rzuciła okiem na zegarek. 
–
Która? – spytał Wojtek cicho. 
–
Szósta – odpowiedziała szeptem.Abramek spał z otwartymi ustami.
– 
Idziemy!Wycofali się najciszej, jak umieli.
–
Przyjdę do niego w nocy – rzekł Wojtek. – Matka śpi mocno, nie usłyszy, jak 
wychodzę. 
–
Ja też przyjdę – powiedziała Erna, gramoląc się przez zwał cegieł.Osłupiał ze 
zdumienia.
–
Ty? Nie będziesz się bała? A jak wyjdziesz z domu? 
– 
Nie wiem. – Szła obok niego parkową aleją. – Kiedy ojciec i mama wezmą coś na 
sen, 
wyjdę kuchennymi drzwiami. Ulica była zupełnie pusta. Zaczęli biec. 
– Przyniosę mu coś, żeby nie miał gorączki. Mama ma takie proszki – mówiła Erna 
dysząc. Wojtek zatrzymał się raptownie. Przypomniał sobie film z Sierżantem 
Kingiem. 
–
A kula z niego wyszła? – rzucił z nagłym niepokojem. 
–
Nie wiem – dziewczynka przystanęła także.Usłyszeli kroki. Zbliżali się jacyś 
ludzie.
–
Jest druga dziura? – spytał Wojtek. 
–
Nie ma – Erna spuściła głowę. 
–
Heil Hitler! – wykrzyknął ktoś, przechodząc obok nich.Był to Czesiek. Wojtek 
odpowiedział skrzywieniem warg na jego uśmiech.
– 
Jeśli nie ma, to niedobrze – rzekł głosem, który miał być taki sam jak przed 
chwilą. Ale nie był, nie udało mu się. 
– 
Taką kulę trzeba wyjąć nożem – dodał po chwili. Stwierdził, że ostatnie zdanie 
prawie znowu weszło w dawny tor. 
– Nożem? – oczy Erny rozszerzyły się. 
– 
No. Taki nóż grzeje się w ogniu, a potem wycina kulę i człowiek jest zdrowy. – 
Nie pamiętał już imienia bandyty, któremu piękna pani zrobiła taką operację. 
Minął ich pogwizdujący chłopak w czarnych spodniach, na których połyskiwała 
okuta pochwa noża. Erna odwróciła głowę. Gwizd urwał się niespodziewanie. 
Chłopiec obejrzał się. 
– To albo w nocy, albo rano! – rzucił Wojtek, czując powiew nieokreślonego 
niepokoju. Pobiegli, każde w swoją stronę. 
XXIII 
Od razu po powrocie do domu zauważył, że coś niedobrego wisi w powietrzu. 
Pan Matuszczak, który deptał dla matki kapustę w beczce, spojrzał na niego bez 
słowa. Potem, nadal milcząc, wylazł niezdarnie na gazetę, która leżała na 
podłodze, i ręcznikiem wycierał nogi. Niektóre strąki kapusty przylgnęły do jego 
stóp tak mocno, że musiał je strącać palcami. 
Wojtek usiadł przy stole i zabrał się do przeglądania „Kalendarza Mariańskiego” 
pożyczonego przez matkę od księdza. Matki i Ewki nie było, ale czuł się tak 
nieswojo, że bał się jakoś o nie zapytać. Sąsiad naciągnął spodnie na swoje 
śnieżnobiałe kalesony. Nadal nic nie mówił. Upływały minuty. 
Wojtek kiwał miarowo nogą, do taktu tykającemu na kredensie budzikowi, i czuł 
się coraz głupiej. 
Murarz mruczał coś pod nosem, związując rozerwane sznurowadło, a potem wstał i – 
wciąż na bosaka – przeturlał beczkę samym rantem w róg izby. 
Znienacka otworzyły się drzwi i pojawiła się matka z Ewką. Pan Matuszczak, jakby 
na to czekał, rzekł wolno: 
–
Przyszedł pół godziny temu. 
–
Wojtek, chodź no tu... – odezwała się matka. 
Wojtek był właściwie spokojny. To, co się stało z Birnbaumami, a zwłaszcza z 
Abramkiem, zmniejszyło jego lęk przed najstraszliwszą nawet awanturą ze strony 
matki. Poza tym od dawna już nie zadawał się z Heńkiem i innymi chłopakami i 
sumienie miał wyjątkowo czyste. 
„Chyba nie dowiedziała się o Abramku” – przeraził go nagły błysk 
myśli.Struchlał, bo zapytała:
–
Ty wiesz, że Niemcy zabili pana Birnbauma, a jego żonę z synkiem gdzieś 
zabrali?„Nic nie wie o Abramku” – pomyślał z ogromną ulgą.Z trudem zmusił się do 
odpowiedzi.
–
Wiem. 
Stał przed matką, robiąc na wszelki wypadek jak najbardziej skruszoną minę. 
Wyraźnie widział dużą, pokrytą odciskami stopę pana Matuszczaka odcinającą się 
jasną plamą od ciemnej podłogi. Stopa poruszała się małymi, równymi ruchami, 
żyła własnym, odrębnym życiem. Wlepił w nią wzrok jak urzeczony. 
– Czesiek mówi, że widział cię z córką Königa. Prawda to? – usłyszał zmieniony 
głos matki. 
Chłopiec zdziwił się, poruszył ustami i przełknął ślinę. Ale milczał, nadal 
patrząc w ziemię. 
– Gadasz czy nie? – warknęła matka. 
– I ty wiedząc, co Niemcy z nami robią, wiedząc, że zabijają, mordują niewinnych 
ludzi, zadajesz się ze szwabką?! Tfu! – splunął pan Matuszczak. – Jak ci nie 
wstyd?! – Więc odpowiadasz czy nie? – rzuciła matka cicho, lecz to było jeszcze 
gorsze. – Widziałeś się z tą Niemką?! 
„Chyba bić mnie nie będzie, nigdy nie biła – pomyślał Wojtek. – A nawet gdyby... 
Właśnie, że powiem”. 
–
Widziałem. Ona jest moja... koleżanka. 
–
Dam ja ci koleżankę! 
Wojtek uczuł, że silne ręce pana Matuszczaka rzucają go na łóżko, usłyszał 
głośny ryk Ewki i poczuł ból. Ale chyba straszniejszy od bólu był skrzypiący z 
wściekłości głos matki: 
– Ty zaprzańcze! Podłe nasienie! Będziesz łaził z Niemką?! Będziesz łaził?! 
Będziesz?. Będziesz?! 
Zapłakany przebierał do późnego wieczora przyniesioną przez matkę fasolę. Myślał 
o Ernie i Abramku. Na złość. 
* 
Około północy zszedł ze stryszku Czesiek. Wojtek, leżąc w łóżku, udawał, że śpi, 
więc przybyły nie ściszał głosu. 
– 
Anglicy zrobili taki nalot na Helgoland, że proszę siadać! – Czesiek siorbał 
herbatę. Na ścianie poruszał się jego ogromny cień ze śmiesznie powiększonym 
nosem. 
– 
Trzeba gdzieś przenieść ten cały majdan. Tu zaczyna śmierdzieć! – mruknął pan 
Matuszczak. 
– Przeniesie się. Jeszcze tylko trzy dni. 
– Trzy dni to może być cholernie dużo – murarz podniósł się i zasłonił sobą 
lampę. – Myślisz, że gestapo nie niucha? 
– Nie kracz! – odezwał się Czesiek. – Jak cię tchórz obleciał, to siedź u 
siebie. 
– Ty mnie nie obrażaj po próżnicy, boś za zielony jeszcze w takiej robocie! 
Koszulę żeś w zębach nosił, kiedy ja już powstanie robiłem – zdenerwował się 
murarz. 
–
Przecież tylko radio... – głos Cześka złagodniał. 
–
Radio też wystarczy! 
„Matka musi już spać – pomyślał Wojtek. – Przy niej by tak nie rozmawiali”. 
Naszła go fala niepokoju o wszystko – o matkę, o Ewkę, a nawet o obu 
rozmawiających mężczyzn. „Dlaczego Czesiek nie zabiera się na strych? Zasnę 
jeszcze i nie pójdę do Abramka!” Wyobraził sobie przyjaciela leżącego samotnie w 
jamie pod parkowym murem. Ogarnął go lęk pomieszany z pragnieniem, aby znaleźć 
się przy rannym jak najszybciej. 
Poszli wreszcie. Najpierw zgasło światło, a potem Czesiek, już na dworze, 
powiedział coś do chłopca, który siedząc w krzakach obserwował ulicę. Wartownicy 
zmieniali się. Dzisiejszy miał cienki, prawie dziecinny głos. Jego: „tak jest”, 
rzucone w odpowiedzi na słowa Cześka, zabrzmiało śmiesznie. 
W końcu zapanowała cisza. 
Wstał i, nie zapalając światła, nalał herbaty do butelki. Później odkroił 
kawałek chleba. „Matka pomyli że Czesiek zjadł – przeszło mu przez głowę. – 
pomyśli też, że podebrał śliwek i wziął zapałki”. 
Drzwi zamykał za sobą niezwykle ostrożnie. Nie skrzypnęły. Odetchnął z ulgą. 
Rozejrzał się. Noc była ciemna. Nie wiadomo kiedy wstał wiatr. Jasny krąg 
światła na chodniku wokół ulicznej latarni przemieszczał się stałym, półkolistym 
zwodem. 
Ciemne parkowe alejki przebiegł jako Sierżant King i dlatego nie bał się 
zupełnie. Sobą zaczął być znowu dopiero przy Abramku. Zapalił „amerykańską” 
świeczkę. Ranny nie zmienił pozycji. Spoglądał w górę szklistymi oczyma. Wojtek 
przestraszył się ich wyrazu. 
– Erny nie było? – rzucił, aby coś powiedzieć. 
Abramek kiwnął tylko głową przecząco. Jego czoło pokryte było kropelkami potu. 
Upił trochę herbaty przyniesionej przez Wojtka i zaczął kaszleć. Ale później 
przypiął się do butelki i pił z niej tak długo, że w końcu zostało na dnie tylko 
trochę płynu. 
– Boli cię? – Wojtek zaryzykował nowe pytanie, a Abramek znowu zaprzeczył samym 
ruchem głowy. 
–
Zgubiłem okulary – szepnął po chwili słabo. 
–
Wiem gdzie – skłamał natychmiast Wojtek. – Nie przejmuj się. Jutro znajdę. 
–
Dobrze. – Leżący spróbował się poruszyć. Jęknął. 
W tej samej chwili usłyszeli kroki. Stało się to tak nagle, że Wojtek nie zdążył 
zdmuchnąć płomyka świeczki. Erna zsunęła się tyłem po usypisku cegieł. 
–
Myślałem już, że to gestapo – rzekł Wojtek. 
– 
Co to jest? – Dziewczynka wyjmowała z papierka jakieś białe tabletki. – Masz. 
Połknij! 
–
przyklękła obok leżącego. 
– Nie wiesz, co to gestapo? – roześmiał się Wojtek urągliwe. – Ty nie wiesz, co 
to jest? 
– 
Nie wiem – Erna zwróciła głowę w jego stronę. Płomień świeczki odbijał się w jej 
oczach. 
– 
Gestapo to jest... to jest.... – Wojtek szukał w myślach – gestapo to jest taki 
mały czołg, który wszędy wjedzie. 
–
Gestapo zabija ludzi – wtrącił Abramek zmienionym głosem. 
–
No, mówiłem przecież, że zabija – zaperzył się Wojtek. – Nie mówiłem czy co? 
–
Nie mówiłeś. Powiedziałeś, że to jest czołg – odparła Erna. 
Zajęta teraz była rozwiązywaniem jakiejś paczki. Wyjęła z niej kawałek ciasta z 
posypką i dwa jabłka. 
–
Masz. Jedz! – zwróciła się do rannego. 
–
Nie – odwrócił od nich głowę. 
Siedzieli przez chwilę oboje, nie mówiąc ani słowa. 
– Muszę zaraz iść, bo mnie znowu zbiją – powiedziała dziewczynka. – Gdyby tato 
zobaczył, że mnie nie ma teraz, w nocy, toby zatelefonował na policję. 
–
A kto cię zbił? – spytał Wojtek. 
–
Tato – szepnęła. – Tato mnie bił, a mama wrzeszczała. 
–
Za co? – uczuł, że naraz zrobiło mu się zimno. 
Choć niegdyś sam rzucał się na Ernę, to jednak nie potrafił sobie wyobrazić, że 
mogłaby dostać zwykłe lanie. 
– No, za co? – powtórzył, widząc, że dziewczynka zamilkła. 
– Za... za to, że... Za to... – dziewczynka zaczęła naraz płakać wielkimi łzami. 
Jej drobne ciałko drgało. Zupełnie nie potrafiła dokończyć. 
„Musiała zrobić coś strasznego – rzekł Wojtek do siebie. – Zjadła cały cukier 
albo utarła sobie kogel-mogel ze wszystkich jajek” Dotknął jej ramienia 
pocieszającym gestem. 
–
Za to, że Günter, kolega Rudiego... nas zobaczył – rzuciła wreszcie, chlipiąc. 
–
Jak to? – chłopiec nie zrozumiał. 
– 
Mnie nie wolno bawić się z tobą, bo ty jesteś.... Polak. – Erna rozmazała sobie 
łzy na 
policzkach. Wojtek długo nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa. 
–
To się... nie baw – wykrztusił wreszcie zupełnie nie to, co chciał powiedzieć. 
–
Kiedy ja... – czerwone od płaczu oczy Erny zwróciły się w jego stronę – ja 
właśnie...Abramek jęknął, więc rzucili się ku niemu oboje.I nagle Wojtek 
przeraził się, że ranny ma przymknięte, nieprzytomne oczy, że oddycha
szybko, jakby był bardzo zmęczony. „Nic dla niego dotąd nie zrobiłem – przeszło 
mu przez głowę. – Boże, myślę o Polakach i Niemcach, a nie o nim!” 
– Trzeba zobaczyć tę dziurę – zdecydował. – Masz bandaż? 
– Mam. Ale będzie go bolało – odparła dziewczynka. Jej twarzyczka zrobiła się 
jakby mniejsza. 
– Przyniosłem nóż. Jeśli kula siedzi, to ją wyjmę. 
Wojtek przyklęknął i podciągnął koszulę Abramka tak wysoko, jak tylko zdołał. 
Kiedy znalazła się ponad bandażem pokrywającym ranę, zdecydował się zdjąć ją w 
ogóle. Ranny leżał teraz przed nim goły do pasa i drżał z zimna lub bólu. Wojtek 
zdjął swój sweter i okrył nim przyjaciela. 
– Podtrzymaj go, bo inaczej nie odwiążę bandaży – zwrócił się do Erny. 
Zrobiła natychmiast to, o co prosił. Dostrzegł kątem oka, że narzuca także koc 
na ciało rannego. Odwijanie bandaży szło opornie, gdyż krew zlepiła je w jedną 
skorupę. Z czołem zroszonym potem próbował się z nimi uporać, odrywając kolejne 
warstwy. Abramek jęczał głucho przy każdym szarpnięciu. 
– A gdzie wypalisz nóż? – dosłyszał szept Erny. Więc ona wierzyła, że wyjęcie 
kuli będzie możliwe. 
– Jest świeczka, nie? – sapnął, przytrzymując lewa dłonią opatrunek, a prawą 
usiłując 
odciągnąć taśmę bandaża. Przywarła zbyt silnie. Ranny pisnął przenikliwie i 
opadł na plecy. 
–
Boli go! Bardzo boli! – dziewczynka patrzyła rozwartymi szeroko oczami. 
–
Nie da się – rzekł Wojtek. Naszło go uczucie zupełnej, dławiącej bezradności. 
–
Ja odchylę cały opatrunek i wtedy ty zobaczysz odezwała się Erna.To była myśl.
– Odchylę sam. Ty trzymaj świeczkę – rzeki do niej Wojtek. – Kiedy powiem: już, 
to ją przybliżysz. 
Rana pod bandażem wyglądała okropnie. Dziura zrobiona przez kulę rozlała się, 
rozszerzyła. Wzdęte brzegi poszarpanego ciała ociekały czymś, co wcale nie było 
krwią. 
Wojtek zagryzł wargi i pochylił się głębiej. Od ciała rannego biło gorąco. 
Odchylił bandaż jeszcze dalej, by zobaczyć plecy. Drugiej dziury nie było. 
–
Będziesz wyjmował kulę?Pytanie dziewczynki doprowadziło go do wściekłości.
–
Nie będę! – wrzasnął niespodziewanie. – Może ty chcesz? Proszę, jest nóż! 
–
Ja nie potrafię – szepnęła, patrząc na kozik drgający w jego palcach.Odczekał 
chwilę. Napięcie z wolna mijało.
–
Ja też... nie – rzucił z rezygnacją. – Kula może być bardzo głęboko. 
– 
Idźcie! Ja chcę umrzeć! Idźcie! – pałające oczy Abramka zwróciły się w ich 
stronę. 
–
Wariat, nie? – Wojtek przymusił się do uśmiechu. – Chce umrzeć. 
– 
Zjedz jabłko. Jutro będziesz zdrowy. – Erna odpowiedziała na uśmiech Wojtka 
bladym skrzywieniem warg. Jej oczy były poważne i skupione. 
–
Nie chcę jabłka! Nie chcę żyć! Nic nie chcę! – ranny zaczął miotać się na 
posłaniu.Przytrzymali go oboje z całych sił. Wreszcie uspokoił się i zamknął 
oczy.
–
Ma gorączkę – rzuciła dziewczynka bardzo cicho. – Trzeba z nim iść do doktora. 
– 
Do jakiego doktora? – Wojtek wzruszył ramionami. – Gdy tylko wyjdzie, to go 
capną... 
–
chciał powiedzieć: Niemcy, lecz nie zrobił tego. 
Nagle przypomniał sobie doktora Turowskiego. Doktor nadal mieszkał na ulicy 
Małachowskiego, lecz w innym domu. Niski blok z szarych kamieni stał w 
trójkącie, jaki tworzyły hale „Rozwoju”, ulica Modrzejewska i Małachowskiego. Z 
dwóch stron otaczały go niewielkie ogródki. „Nie znam numeru, ale trafię. Więc 
można by było... Można by było...” – Wojtek wciąż jeszcze nie wiedział, co by 
było można, lecz myśl, raz ruszona z miejsca, zaczęła się w jego głowie rozwijać 
i utwierdzać. 
Podszedł do leżącego. Twarz Abramka była zmieniona. Oczy w czarnych obwódkach 
zapadły się głęboko. Na policzki wystąpiły ciemne rumieńce. „Umrze tu przecież, 
w tej dziurze, która wygląda jak grób”. Po raz pierwszy w ten sposób pomyślał o 
kryjówce w parku. Ogarnęła go niecierpliwa chęć działania. 
– Zaniosę Abramka do doktora Turowskiego – rzekł. – On mieszka koło „Rozwoju”. 
– Przecież to daleko. Nie dasz rady – dziewczynka spojrzała z niepokojem. 
Zbladła i zaplotła palce. 
–
Pójdę nad samą rzeką aż do drewnianego mostu – Wojtek wstał. – Ty idź do domu. 
–
Chcesz go zanieść, teraz, po nocy? 
–
A kiedy? 
–
Jutro. 
–
Jutro, futro – burknął w odpowiedzi.Naciągnął na bezwładne ciało kolegi swój 
sweter.
–
Będziesz mógł iść? 
–
Będę. 
Ranny spróbował utrzymać się na nogach, lecz nie dał rady. Obwisł bezwładnie na 
ramieniu przyjaciela. Erna podtrzymała go z drugiej strony. 
– Idź do domu, rozumiesz?! Bo będziesz miała grandę. – Wojtek, niosący rannego, 
z 
wysiłkiem utrzymywał równowagę na stosie chybotliwych cegieł. Dzięki pomocy Erny 
dobrnęli jakoś do brzegu rzeki. Woda była czarniejsza od nocy. 
– Czemu nie idziesz? – z trudem łapał powietrze. Bezwładne ciało Abramka było 
niezwykle ciężkie. 
– Bo nie. 
Ruszyli dalej. Wojtek nie pytał o nic. Brzeg rzeki był przeciwko nim. Wznosił 
się, to znów obniżał niespodzianie. Najgorsze były chwasty, które w skołtunionej 
masie zalegały upłaz dzielący ich od wody. Macki splątanych, zimnych łodyg 
przytrzymywały za nogi. Obsuwali się wtedy lub padali na kolana, a ciężar 
niesionego ciała rósł nagle zatrważająco. Ciemność zrobiła się gęsta. Nie 
widzieli się wzajemnie. „Nie dam już rady! Nie mogę!” – rozproszone strzępy 
myśli przebiegały Wojtkowi przez głowę. Erna dyszała, oblewając mu szyję swoim 
gorącym oddechem. Było w tym coś pokrzepiającego. Wyszarpując raz po raz stopy z 
gąszcza, parł do przodu. 
– 
Trzeba było... iść ulicą – wymamrotała dziewczynka, kiedy pokonani przez las 
zdrewniałych, jesiennych pokrzyw przycupnęli na moment wśród nich, niepomni na 
piekące dłonie. 
– 
Po ulicach chodzą policjanci – sapnął w odpowiedzi. Własne słowa wydawały mu się 
jednak całkowicie pozbawione sensu – przysiągłby, że ich ciężkie oddechy słychać 
nawet pod komisariatem. 
Dobrnęli wreszcie do drewnianego mostku. Zegarek Erny wskazywał czwartą. 
– 
Dalej dam radę sam. Wracaj do domu! – rzekł Wojtek leżący obok Abramka na 
zimnej, wilgotnej trawie. – Bo znowu cię zleje ojciec. 
–
Niech mnie biją – odparła Erna jakimś odmienionym, nie swoim tonem.Wojtek 
spojrzał na nią krótko.

–
Wstań na chwilę. Dasz radę? – zwrócił się do rannego. 
Siły odeszły go zupełnie. Liczył na to, że Abramek, podnosząc się choćby na 
moment, pomoże mu w kolejnym dźwignięciu swego ciała i w przejęciu ciężaru na 
plecy. Ranny nie poruszył się jednak. Jego oddech był teraz urywany i nierówny. 
Musieli raz jeszcze unieść go sami. 
Kiedy zbliżyli się do pierwszych domów nie opodal ulicy Małachowskiego, w głowie 
Wojtka huczało ze sto ogromnych maszyn. Uniesione ku górze ramiona omdlewały z 
wysiłku. Palce trzymające nieruchomo ciało były odrętwiałe. Domyślił się raczej, 
niż usłyszał, że Erna coś szepce. Pchnęła go w ciemne zagłębienie najbliższej 
bramy. Wówczas dopiero dotarł do niego odgłos stąpnięć. Dwaj policjanci z psem 
kroczyli wolno po drugiej stronie ulicy. Pies zaskowyczał. 
„Poczuł. Poczuł nas” – Wojtka ogarnęło pełne rezygnacji odrętwienie. Nie miał 
nawet sił, aby się przestraszyć. Czuł, że palce Erny wpijają się w jego ramię. 
„Zaraz do nas strzelą” – pomyślał spokojnie i bez lęku, jak gdyby to, co im 
groziło, stało się oczywiste i nieodwołalne. 
Policjanci zatrzymali się naprzeciwko. Widział połyskujące w blasku latarni 
cholewy ich butów. Wilczur, którego trzymali na długiej lince, miotał się wokół 
sztachet wysokiego parkanu. Wojtek zamknął oczy i znowu je otworzył. Za chwilę, 
za malutkie drgnienie wskazówki na tarczy zegarka Erny – miało dokonać się 
wszystko. „Ciekawe, czy boli, kiedy kule wchodzą w ciało? Nie spytałem o to 
Abramka” – przeleciało mu przez głowę. 
– Kot! – wionął w jego ucho szept dziewczynki tak cichy jak tchnienie spokojnego 
oddechu. 
Biały kot – na wierzchołku płotu po drugiej stronie ulicy – wygiął się, 
nastroszył, a potem przebiegł do końca ogrodzenia i skoczył w ciemność. Pies 
porwał się za nim, pociągając śmiejących się mężczyzn. Tupot ich butów 
rozchodził się echem jeszcze przez chwilę. 
–
Bawią się – powiedziała Erna. 
–
No – Wojtek pociągnął nosem i wyjrzał.Na ulicy nie było nikogo.
* 
Doktor Turowski stanął w drzwiach. Był w brązowej piżamie. Przygięty ku ziemi 
Wojtek dostrzegł tylko jej nogawki oraz bambosze w kratę. Stopy doktora cofnęły 
się robiąc przejście, ruszył więc do przodu. Ze słów wypowiedzianych przez Ernę 
nie pojmował ani jednego. Nagle uczuł, że ciężar, który bez przerwy gniótł go ku 
dołowi, przestaje istnieć. 
Doktor wziął na ręce rannego i poszedł z nim w kierunku najbliższych drzwi. 
„Zlew. Woda” 
– do świadomości Wojtka dotarło teraz tylko to jedno. Odkręcił kurek i przytknął 
wargi do zimnej strugi, a potem przetarł twarz i szyję. Oprzytomniał. 
Na jednym z białych krzeseł siedziała Erna, ciężko dysząc. Doktor drżącą ręką 
poprawiał okulary. 
– Naturalnie, naturalnie... Możecie być spokojni.Wybiegł z kuchni i wrócił z 
dużą torbą w dłoniach.
– 
Więc nikt was nie widział? – powiedział, zbliżając do ramienia Abramka 
błyszczące nożyczki. 
– Nie. Nikt – odparła Erna głucho. – Szliśmy brzegiem rzeki.„Wycina dziurę w 
moim swetrze! – pomyślał Wojtek. – Dlaczego to robi?”
– 
Dobrze. Będę operował od razu – nadbiegły znowu słowa lekarza. – Ostatni moment. 
Jeszcze godzina dwie, a byłoby za późno. Teraz nie martwcie się. Abramek wkrótce 
będzie w bezpiecznym miejscu. Nikt go tam nie znajdzie. Tylko nikomu ani słowa! 
– Rena! – Wciąż pochylony nad stołem, spojrzał w stronę drzwi.Weszła pani w 
szlafroku.
– 
Zrób im herbatę, dobrze? – doktor przecinał teraz bandaż na ramieniu Abramka. – 
I zagotuj wodę! Narzędzia są u mnie w biurku. 
– Już się robi. – Pani zrobiła łobuzerski grymas do siedzącej na krzesłach pary. 
Wyszła i wróciła z metalową kasetą. Najpierw włączyła elektryczną kuchenkę, a 
później podeszła do Erny. 
– 
Może dać im coś na uspokojenie. Wyglądają strasznie – spytała i uśmiechnęła się 
do Wojtka i Erny. 
– 
Daj. Teraz niech przejdą do mnie do gabinetu. Nie mogą i tak iść do domu. 
Jeszcze noc. Połóż ich na kanapie. Rano odprowadzę ich sam. To mały Lewiński. 
Wiesz, syn Józefa. 
–
Wiem – odparła pani. – A ty? – zwróciła się do Erny. 
–
Ona się nazywa Erna König – odparł Wojtek za przyjaciółkę. 
Widział, że dziewczynka opuściła głowę. Pani i doktor którzy nałożyli już białe 
fartuchy, wymienili spojrzenia. Przez chwilę trwało milczenie. 
– Ale ona nic nie powie – Wojtek pierwszy zdecydował się je przerwać. – Ona 
jest... 
Zapragnął naraz powiedzieć bardzo dużo. I chyba dlatego, że zbyt wiele miał do 
przekazania, zamilkł z kretesem. 
– 
Ona jest tak samo dzielna jak ty. A może nawet dzielniejsza – pani pocałowała 
Ernę i podała jej jakiś proszek. – Masz, kochanie, popij! 
–
A Abramek nie umrze? – spytał Wojtek, biorąc pigułkę. 
–
Nie. Teraz idźcie do pokoju. Będziesz mi potrzebna – rzekł lekarz. 
–
Dobrze – pani skinęła głową. – Tylko ich położę. 
–
Ja nie mogę się kłaść. Muszę iść do domu – powiedziała dziewczynka. 
–
Jej rodzice mogą wezwać policję – dodał Wojtek. 
– 
Aha, takie buty – doktor Turowski odszedł od stołu. Brwi zbiegły się znowu na 
jego czole. – Biedne, biedne dzieci – westchnął. – No, więc idźcie z Bogiem. Bo 
ty jej przecież samej nie puścisz, prawda? 
– Nie puszczę – rzekł Wojtek. – Wrócimy tą samą drogą, nad rzeką. Nikt nas nie 
zobaczy. 
– 
No, dobrze. Ale gdyby ich spytała policja, gdzie byli? – rzekła pani pochylona 
nad metalową kasetą, w której bulgotała woda. 
– 
Powiemy, że się zgubiliśmy – powiedziała Erna. – Że poszliśmy na wycieczkę i nie 
mogliśmy trafić. 
–
Że poszliśmy na wycieczkę do Maczek – dorzucił Wojtek. 
–
Do Maczek? Dlaczego właśnie do Maczek? – uśmiechnęła się pani.– Trochę to 
fantastyczne. No, ale wierzmy, że siedmiolatków nie aresztują. Chociaż... –
Doktor spojrzał w stronę kuchennego stołu, na którym leżał Abramek. 
–
Ja mam już osiem lat – powiedział Wojtek tak cicho, że nikt go nie usłyszał. 
–
Ale on będzie na pewno żył? Wyjmie pan kulę? – spytała Erna. 
– 
Zrobię wszystko, co w mojej mocy. Wszystko rozumiecie? A teraz, niech Bóg was 
prowadzi! 
–
Nie mam dla was nawet cukierków – powiedziała pani. 
– 
Nie trzeba. My nie jesteśmy dzieci. – Wojtek poszedł pierwszy w stronę drzwi. – 
Chodź 
–
rzucił pod adresem Erny, która zatrzymała się na moment przy Abramku. 
Ogarnął spojrzeniem i ją, i przyjaciela. Głupie łzy dławiły go w gardle. 
Otworzył drzwi i wyszedł, nie odwracając się już. 
XXIV 
Wracali tuż nad rzeką. Świtało. Zaraz za drewnianym mostkiem zaczynało się 
rozległe pole. Wojtek znał je dobrze. Ponure domy z ciemnoczerwonej cegły były 
od tego pola na tyle daleko, że nie zwracało się na nie uwagi, a na tyle blisko, 
że o ich istnieniu żadną miarą zapomnieć nie było można. 
Teraz pole było martwe, tylko tu i ówdzie sterczały na nim kępy ostów, lecz w 
lecie mieniło się wszystkimi odcieniami zieloności, a pod podmuchami wiatru 
„starsze” żyto kładło się na nim i falowało, dając długie, drgające cienie i 
blaski. Tak zawsze wyobrażał sobie Wojtek morze. 
Szli w milczeniu samym brzegiem pola, trochę pochyleni, by nikt ich nie 
dostrzegł. Czarna woda rzeki parowała. Wiszące nad nią płaty mgieł promieniowały 
dusznym smrodliwym ciepłem. Nim dotarli do muru parku Lamprechta, zrobił się już 
dzień. 
Od dłuższego czasu, może od tygodnia albo dwóch, pobolewał Wojtka ząb. Zazwyczaj 
ból nie był wielki, ale pulsujący i beznadziejny w swej stałości. Ten ząb to w 
ogóle był dziwny. Nie tylko, że sam wypaść nie chciał, ale nawet nitką nie mogła 
go matka usunąć. Siedział sobie i ćmił. I teraz właśnie rozbolał Wojtka na 
całego. Ząb w porównaniu z przestrzelonym ramieniem Ąbramka – był oczywiście 
niczym, toteż idąc za Erną nie mówił o tym początkowo ani słowa. 
Kiedy dotykał językiem nienawistnej chropowatości w ustach, ból robił się nie do 
zniesienia. A zupełnie nie wiadomo dlaczego – dotykać zęba musiał właśnie co 
chwilę. 
Wlekli się wzdłuż muru. Ból stał się już teraz taki, że Wojtek nie zauważył 
nawet, kiedy dziewczynka zatrzymała się. Omal na nią nie wpadł. 
–
Co ja powiem w domu? – spoglądała prosto w jego oczy.Była blada i zmieniona. 
Wyjął liście, które sterczały w jej włosach.
–
Nie mów nic – odparł po chwili namysłu. 
–
Nic? – Dziewczynka, przykucnąwszy nad wodą, obmywała brudne kolana. 
–
Nic. Ani słowa. Ja też nic nie powiem. 
–
Ale będą mnie pytali. 
– 
To powiedz... powiedz, że poszłaś rano do kościoła, aby się pomodlić, i że 
wyszłaś z domu, kiedy wszyscy jeszcze spali. 
– 
Dobrze. Powiem, że poszłam się pomodlić za Horsta – Erna przygładziła pomiętą 
sukienkę. – Myślisz, że on wyzdrowieje? 
–
Kto? 
–
Abramek, ale... – dziewczynka zawahała się. – Mój brat też leży chory, ciężko 
chory... 
–
Zakładasz się, że wyzdrowieje? – Wojtek wyciągnął rękę.Dziewczynka jakby 
zupełnie nie zauważyła, że chce się z nią założyć.
–
Horst wcale nie chciał iść na wojnę – mówiła. – On jest dobry. Lubi wszystkich 
ludzi. 
–
Jakby lubił, toby nie poszedł – rzekł Wojtek. 
Czuł zniecierpliwienie, lecz i coś jakby zbliżonego do podziwu dla samego 
siebie. „Też jestem dzielny – pomyślał. – Ząb mnie boli, że ledwo mogę poruszać 
ustami, a mówię z nią o jakimś Horście, który tyle mnie obchodzi, co 
zeszłoroczny śnieg”. 
Nie wytrzymał jednak. 
– Erna! – jęknął przejmująco. 
Dziewczynka już była przy nim. Czuł od niej lekki zapach wody, którą obmywała 
sobie nogi. Trzymała go za ramiona, a jej oczy patrzyły badawczo i niespokojnie. 
–
Co ci się stało? 
– 
Nic – odpowiedział, podnosząc dumnie głowę, tak jakby to na pewno zrobił 
Sierżant 
King przywiązany do pala i otoczony wrogami. Erna nie rezygnowała jednak. 
– Powiedz! Musisz powiedzieć. Nie wyzdrowieje, umrze, prawda? – Jej buzia była 
smutna i przerażona. 
Wojtkowi zrobiło się strasznie głupio i niewyraźnie. Nagle zapragnął uciec 
gdzieś bardzo daleko lub powiedzieć Ernie wiele rzeczy, których dotąd nie wyznał 
nikomu. Nawet o tym, że to on właśnie rzucił pod drzwi ich apteki dymiącego 
śmierdziela. Że zjadł razem z Abramkiem cukierki przywiezione przez matkę dla 
Ewki na imieniny i wybił klipą szybę w mieszkaniu pana Tomickiego. Nie 
powiedział jednak nic o tych sprawach tylko wskazał pęknięcie w parkowym murze i 
rzekł: 
–
Bądź tu jutro o czwartej, dobra?Erna podciągnęła swoje białe, „niemieckie” 
skarpetki i podniosła się.
–
Dobra! – zawołała, biegnąc w kierunku dziury w murze. – Coś ci przyniosę! 
* 
Najpierw usłyszał serię strzałów. W tej stronie, gdzie stał dom. Potem huknęły 
pojedyncze, jak gdyby z kilku miejsc naraz. Ucichło. 
Kiedy już biegł nieprzytomnie przed siebie, strzały ozwały się znowu. „Przyszli 
do nas Niemcy!” Wlazł na mur otaczający park od strony ulicy. 
Najpierw zobaczył żołnierzy w hełmach. Stali na chodniku pochyleni nad jednym, 
który leżał na ziemi nieruchomo. Nieco dalej, nie opodal dwóch zielonkawych 
samochodów z zakratowanymi okienkami, leżało jeszcze trzech innych. Zaczął 
pełznąć po murze. Czarna kostka obitego papą domu wyłoniła się spoza drzew 
ogrodu pana Tomickiego, dopiero wówczas gdy dotarł do końca ściany. Nie czuł, że 
sterczące szkła wtopione w cement poraniły mu dłonie i kolana. Będąc sam 
niewidoczny dla tych w dole, widział wreszcie wszystko. 
Z domku wychodził Czesiek z podniesionymi rękami. Tuż za nim pojawiła się matka 
trzymająca w ramionach Ewkę. Przestał nagle dostrzegać cokolwiek. Gryzący pot, 
który pokrywał czoło, spłynął mu do oczu. Przetarł powieki zakrwawionymi dłońmi. 
Jeden z żołnierzy pchnął kulejącego Cześka i ten upadł, ale zaraz się podniósł. 
Biała koszula wysunęła mu się ze spodni i zwisała luźno wokół nogawek. Żołnierz 
w czarnym mundurze, który pojawił się nie wiadomo skąd, próbował wyrwać Ewkę z 
rąk matki. Matka krzyczała coś, zapierając się z całej mocy w ziemię. Żołnierz 
uderzył ją w głowę pięścią. Wojtek zamknął oczy. Czuł, że oszalałe serce dudni w 
nim tak mocno, jakby chciało wyrwać się z piersi. Kiedy spojrzał znowu, 
osłupiał. 
Wystarczyła jedna chwilka, aby zmieniło się wszystko. Do samochodu prowadzili 
słaniającą się matkę, która przyciskała do siebie oburącz drobne ciałko Ewki, a 
pod czarnym płotem stali Czesiek z panem Lewińskim. Nauczyciel był w swoim 
letnim płaszczu. 
„Pan Lewiński? Skąd on się tu wziął? Przecież go nie było” – zdążył pomyśleć 
Wojtek. 
Otwarty wojskowy samochód – z oficerem i siedzącym obok niego wyrostkiem – 
właśnie odjeżdżał. Wojtek teraz dopiero dostrzegł tego chłopca. Coś w jego 
sylwetce wydało mu się znajome. Wtem chłopiec odwrócił się i, mówiąc coś do 
oficera, wskazał dłonią za siebie. Wojtek osłupiał, szarpnęło nim gryzące, 
bolesne uczucie. Był to Rudi. „To on. On ściągnął tu żołnierzy. Musiał coś 
podpatrzyć, domyślić się. Boże, to on im powiedział!” 
Kryty samochód, ten, w którym zamknęli matkę z Ewką, wciąż stał w tym samym 
miejscu. Pod płotem coś się działo. Żołnierze ustawili się w równym szeregu 
naprzeciw Cześka i pana Lewińskiego. Skądś wyszedł oficer i krzyknął coś do 
żołnierzy, wskazując ręką. Przesunęli się nieco. Wówczas właśnie – Wojtek 
widział to bardzo dokładnie – pan Lewiński uskoczył w bok. Jednym susem dopadł 
ściany domu i rzucił się na ziemię, nim padły pierwsze strzały. Podniósł się 
natychmiast i przeskoczył ulicę. Wszystko to trwało mgnienie oka. Wojtek 
dostrzegł, że nauczyciel znowu przypada do ziemi między niskimi płotkami 
ogródków i że biegną za nim strzelający żołnierze. Potem widział już tylko ich 
hełmy rozproszone po polu ciągnącym się aż do samego szpitala. Pan Lewiński 
zniknął. 
Pod płotem ich domu leżało coś białego, co zdawało się trwać wgniecione w 
ziemię. Pojął dopiero po chwili, że jest to koszula Cześka. Ona była najbardziej 
widoczna, reszta ubrania zabitego miała kolor ziemi. 
Oficer wypadł na środek jezdni i wrzeszczał, wskazując rękami samochody. Ten, w 
którym była matka, ruszył z wolna. W drzwiach domu ukazali się dwaj żołnierze, 
dźwigając jakąś brązową skrzynkę i pliki białych, związanych sznurkami kartek. 
Pierwszy z niosących wszedł do samochodu, a drugi podał mu skrzynkę 
wyciągniętymi ramionami. Wtedy dopiero Wojtek zobaczył, że jest to radio kupione 
przez ojca. 
– Electrit – powtórzył bezdźwięcznie samymi wargami. 
Zaszczekały psy. Od strony Wawelu podjechały dwie ciężarówki, z których zaczęli 
zeskakiwać żołnierze z psami. Niektórzy podbiegli od razu w stronę szpitala, 
inni zawrócili w kierunku rzeki. „A więc nie złapali pana Lewińskiego” – 
przeszło Wojtkowi przez głowę. 
Wysoki, zwalisty żołnierz robił coś dziwnego. Z kanistrem na benzynę obchodził 
cały ich domek dookoła. Jego ramiona dźwigające płaski pojemnik kołysały się 
rytmicznie. Samochód, który wiózł radio, był na rogu ulicy. Ten, w którym 
jechała matka, zniknął już dawno. 
Wojtek zeskoczył z muru i stał przez chwilę tuż pod nim, na drżących nogach. 
Oblizał zakrwawione dłonie. W górę, prosto w niebo, biła struga czarnego dymu. 
Wiedział już, co się pali. Nie chciał tego oglądać. 
Odwrócił głowę. Twarz owionął mu snujący się wśród parkowych drzew zgniły, 
jesienny podmuch. Z jego zaciśniętego skurczem rozpaczy gardła zaczął wybiegać 
skowyt, który brzmiał zupełnie zwykle – ot, jakby płakał mały, nieważny psiak. 
* 
A potem przyszła ciemność. Jak długo trwała, nie wiedział. Kiedy otworzył oczy, 
była znowu noc. Wstał i powlókł się przed siebie. Telepało nim i miotało. 
Dreszcze szły od wewnątrz mocnymi falami, a następnie rozchodziły się po całym 
ciele. Potknął się o coś, przewrócił i leżał chwilę na mokrej ziemi, dzwoniąc 
zębami. Wiedział znowu wszystko. Obrazy i dźwięki zaatakowały go z taką mocą, że 
zwinął się w kłębek i zakrył głowę ramionami. Nie płakał. Nie wydał żadnego 
głosu. Podniósł się. Samotność kłuła dotkliwie, czuł, że tnie go na wskroś. 
Rozdygotany przełazi niezdarnie przez mur i usiadł nad rzeką. Czarny nurt 
odbijał jakieś mdłe światła. Gdzieś daleko jarzyły się małe prostokąty okienek. 
„Skoczę do wody. Nie będzie mnie” – przypełzła pierwsza myśl. Zaraz potem 
zaburczało mu w brzuchu. Zdziwił się, że może czuć zwykły głód po tym wszystkim, 
co przeżył. 
Zawrócił w kierunku ulicy. Wilgotne płyty chodników połyskiwały w świetle 
latarń. Tak daleko, jak tylko mógł sięgnąć spojrzeniem, nie dostrzegał żywej 
duszy. Chłód i ssanie w żołądku stawały się z każdą chwilą coraz bardziej 
dojmujące. Jakoś niemal jednocześnie pomyślał o matce i Ewce oraz o kromce 
chleba. Przepełniała go gryząca niechęć do samego siebie. „Przecież nic nie ma. 
Wszystko się skończyło, a mnie się chce jeść. Jestem podły. Nie potrafiłem się 
nawet utopić”. 
Pod domem Matuszczaków zatrzymał się. Palące się w izbie światło przyzywało, 
budziło myśli o talerzu ciepłej kartoflanki i kromce chleba. Coś kazało mu 
jednak przycupnąć w krzakach. To samo tajemnicze uczucie sprawiło przedtem, że 
zgliszcza ich domu obszedł wpierw kilka razy, nim się do nich przybliżył. 
Znalazł tylko zmiażdżony czyimś stąpnięciem szkielet budzika i zabrał go ze 
sobą. 
W kwadracie okna na pięterku poruszył się nagle jakiś cień. Wojtek przypadł do 
ziemi. Cień zamienił się w nieznanego człowieka w płaszczu i kapeluszu. 
Mężczyzna spoglądał przez chwilę w ciemność za oknem, po czym zawrócił i poszedł 
gdzieś dalej, w głąb izby. 
Wojtek nie czekał dłużej. Jego serce przypomniało znów o swoim istnieniu 
pospiesznym łomotem. Uciekał na czworakach. Nawet krzaki bzu przytrzymujące za 
koszulę były teraz przeciw niemu. Wyprostował się dopiero na ulicy. Daleko, w 
głębi podwórza, stał ciemny samochód. Teraz zrozumiał wszystko. 
* 
Ze śmietnika koło niemieckiej restauracji uciekły dwa szczury. Przemagając 
uczucie wstrętu i bojaźni, zagłębił rękę w ciemnej czeluści. Jeszcze jeden, 
pisnąwszy przejmująco, wyprysnął dołem spod przymkniętej klapy. 
Przydał się handel butelkami. Gdyby nie doświadczenie, pewno nie zdecydowałby 
się nigdy na wejście do smrodliwego wnętrza. W kilku puszkach z przymkniętymi, 
blaszanymi denkami zostały resztki tłuszczu i mięsa. Widocznie szczury jeszcze 
do nich nie dotarły. Zbierał dłonią i jadł. W śmietniku było ciepło. Jedna z 
puszek zawierała trochę kompotu. Wypił go i otarł usta podartym rękawem koszuli. 
Ząb bolał nieustannie, a teraz, po zimnym kompocie, łupnęło aż w czaszce. 
Oszołomiony przysiadł na czymś lepkim. Przejął go wstręt. Poderwał się 
raptownie. 
„Pójdę do Heńka, choćby nie wiem co. U doktora Turowskiego jest Abramek. Zresztą 
doktor mówił, żeby nie przychodzić. A Heniek mieszka aż na Starym Sielcu, Niemcy 
tam nie doszli”. 
Mylił się. Już z daleka zobaczył stojący pod domem zielonkawy samochód. Zawrócił 
w stronę parku Lamprechta. Owładnęło nim śmiertelne znużenie. Ledwo powłóczył 
nogami. Niemcy przeniknęli wszystko. Zdawali się być w każdym domu. 
Nawet nie zdziwił się, kiedy ujrzał patrole z psami obchodzące parkowy mur. 
Jeden z mężczyzn zawołał coś, wskazując chłopca towarzyszowi. 
Ten wymierzył nagle w Wojtka z karabinu i krzyknął: 
– Puf, puf! 
Chłopiec przestraszył się i odskoczył. Żołnierze wybuchnęli śmiechem. Jakimś 
niezwykle głośnym śmiechem, od którego Wojtek odwrócił się i, nie wiedząc sam 
dlaczego, zaczął iść w kierunku mostu straszliwie wolnym, wymierzonym krokiem. 
– Nie boję się, nie boję się, nie boję się – mówił do siebie półgłosem.Bał się 
bardzo.
XXV 
Przysiadł na ławce koło ratusza. Był w samym środku niemieckiej dzielnicy. 
Wstawało zamglone słońce. Zziąbł okropnie. Ból zęba przerodził się w nieustanne 
pulsowanie wzdętego dziąsła. 
„Mogłem zabrać swój sweter od doktora Turowskiego. Nawet z wyciętą dziurą, 
byłoby mi w nim cieplej niż w samej koszuli – myśli płynęły wolno, leniwie jak 
wody Przemszy. – I co teraz?... U rodziców Adasia pewno też są Niemcy. Zresztą 
nie mam już sił iść aż pod Dębową Górę. Nie mam już na nic sił...” 
Niemka w turbanie na głowie zaszwargotała coś do drugiej, wskazując go palcem. 
Nie poruszył się nawet. Zbliżyły się obie. Chuda ze sterczącym nosem podobna 
była do drapieżnego ptaka. Podeszła bardzo blisko. 
– Weźcie mnie – powiedział Wojtek cicho, spoglądając w małe, głęboko osadzone 
oczy. Druga niosła siatkę z dwiema butelkami mleka. 
– Weźcie mnie! Zabijcie – powtórzył. Wokół białych butelek poukładane były 
bułki. Ogarnęły go naraz przeciwstawne uczucia – rezygnacji oraz pragnienia, aby 
wyrwać siatkę z jej ręki. 
Kobieta z dużym nosem wskazała palcem pola za budynkiem ratusza. Obserwował 
spokojnie jej poruszające się wargi. Z tego, co mówiła, pojmował tylko jedno 
słowo: „Polizei”. Wtem druga, milcząca dotąd, szarpnęła go za ramię. Słowo: 
„Weg!”8, które warknęła, zrozumiał także. Wstał i odszedł. Krzyczały coś za nim. 
Piekarnia była na rogu. Pachniało wokół niej chlebem tak przejmująco, że zrobiło 
mu się słabo. Dzwonek nad drzwiami zadźwięczał zupełnie jak w warsztacie pana 
Birnbauma. Przystanął na końcu ogonka. Jakiś mężczyzna w skórzanym płaszczu 
obrzucił go od stóp do głów uważnym spojrzeniem, lecz nic nie powiedział. 
Ludzi ubywało. Kolejka przed kontuarem robiła się coraz krótsza. Jeśli miał 
ukraść bułkę, powinien to zrobić już, natychmiast. Bułki leżały na wystawie, tuż 
za jego plecami. „Pamiętaj, bądź zawsze uczciwy” – przybiegły, nie wiadomo skąd, 
słowa wypowiedziane przez ojca. A jednak sięgnął. Bułka wydała mu się dziwnie 
twarda i ciężka. Nikt nie zauważył tego, co zrobił. 
Zawrócił ku drzwiom. Najbliższa brama była ciemna. Wyjął zdobycz z kieszeni 
spodni. Zamarł. Bułka była nieprawdziwa. Przypominała pomalowany kamień. Chwilkę 
patrzył na nią, nie wierząc własnym oczom. Jeszcze z odrobiną nadziei zacisnął 
na niej palce. Ani drgnęła. Wówczas nieprzytomny z rozczarowania prasnął nią o 
ścianę. Rzucił okiem na białe odpryski, jakie rozleciały się na wszystkie 
strony, i wypadł na ulicę. 
Do domu, w którym mieszkał doktor Turowski, było z tego miejsca niedaleko. 
Postanowił zaryzykować. 
Kamienne lwy wciąż pilnowały, jakby im było zupełnie obojętne, czy strzegą 
niemieckiego, czy polskiego banku. Minął hale „Rozwoju” z małymi sklepikami 
wciśniętymi pod szare kolumny. Dom z kamiennych płyt był już blisko... 
Przed furtką stał zielony samochód. Chłopiec był zbyt otumaniony zmęczeniem i 
głodem, aby się specjalnie zdziwić czy przerazić. Czekał. Wiedział, że już za 
chwilę, za minutę lub dwie, Niemcy wyprowadzą doktora i Abramka. I rzeczywiście 
doktor pojawił się w drzwiach domu. Tuż obok niego szli w kierunku samochodu 
dwaj ludzie w mundurach. Doktora wprowadzili, tak jak matkę, drzwiczkami z tyłu. 
Jeden z mundurowych wszedł z nim razem, a drugi usiadł przy kierownicy. Samochód 
ruszył. A więc Abramka i panią, która dała im proszki na uspokojenie, musieli 
wyprowadzić wcześniej i pewnie siedzieli już oboje w aucie. 
Przycupnął na progu najbliższego sklepu. Dookoła chodzili ludzie. Czarnowłosi, 
brudni chłopcy sprzedawali pastę do butów i „Rumol”, głośno zachwalając swój 
towar. Niemal 
8 Weg! (niem.) – Precz! 
każdy z nich miał na rękawie gwiazdę. 
Tuż obok niego dwaj chłopi – z batami w dłoniach – oglądali nocną, damską 
koszulę. Tęższy z nich, o nalanej twarzy, rozciągał różowy materiał i mówił coś 
przy tym do towarzysza. Ten chichotał, obnażając wielkie zębiska. Zupełnie jakby 
wyrósł spod ziemi, pojawił się obok nich człowiek z długą brodą. Cała 
gestykulująca trójka kołysała się w oczach Wojtka przesłonięta mgiełką, jaką 
osnute bywają senne, nieprawdziwe wydarzenia. 
Ktoś gwizdnął, właśnie w momencie gdy tęgi chłop podawał człowiekowi z brodą dwa 
bochenki chleba. W jednej chwili wszystko zniknęło. Wojtek wytrzeszczył oczy. 
Dwaj mężczyźni z batami, właściciel damskiej koszuli, a także całe mrowie innych 
sprzedawców i handlarzy jakby zapadli się gdzieś, rozpłynęli. 
Nie rozpłynął się porzucony w zamęcie bochenek chleba. Złocisty i piękny leżał 
teraz tuż obok rynsztoka. Dwaj policjanci zbliżali się od strony węglami 
Rychtera ciężkim, miarowym krokiem. 
Senna mgiełka rozwiała się. Wojtek nie namyślał się ani chwili. Wstał, podniósł 
bochenek i zawrócił na swoje poprzednie miejsce. Policjanci przystanęli 
rozglądając się uważnie. Ich wzrok prześliznął się po siedzącym chłopcu 
obojętnie. Wówczas dopiero Wojtek zdecydował się podnieść i ruszyć w ich 
kierunku. Szedł dźwigając ciężki bochen przed sobą. Udało się, Niemcy nawet nie 
spojrzeli w jego stronę. Być może zmyliła ich śmiałość, z jaką dźwigał swój łup, 
a może myśleli o innych sprawach. Dość że Wojtek, udając spokój, doszedł do rogu 
ulicy. Dopiero kiedy go minął, pognał przed siebie natychmiast, jakby u pleców 
wyrosły mu skrzydła. 
* 
Zwolnił wśród ogródków działkowych. Wprawdzie w biegu udało mu się odgryźć kilka 
kęsów chleba, lecz tu dopiero zaczął palcami wyszarpywać całe kawały pachnącego 
miąższu i pakować je do ust. Mimo obolałego dziąsła i napinającej się nieznośnie 
skóry policzka przy każdym ruchu szczęk – zjadł w ten sposób pół bochenka. 
Natychmiast naszło go senne odrętwienie. Zdobył się na to tylko, że przełazi 
przez najbliższy płotek i legł koło gołych, bezlistnych krzaków porzeczek. 
Obudził się przed wieczorem. Otaczał go osobliwy, odosobniony świat budek 
udających domki i ogródków pooddzielanych od siebie niewysokimi płotkami. 
Dotknął dłonią policzka. Był spuchnięty jak bania, lecz ból zęba ustąpił niemal 
zupełnie. Siedział przez chwilę, zastanawiając się, co robić. Drżał z zimna. 
Najbliższy domek sklecony był z tektury i kolorowych reklam. Dalsze zasłaniała 
mgła. Mrok robił się coraz gęstszy. 
Przypomniał sobie, jak zaszli kiedyś razem z ojcem na działkę pana Matuszczaka. 
Wydało mu się w tej chwili, że było to niezmiernie dawno. Murarz podlewał krzaki 
pomidorów. Ojciec, rozglądając się z niedowierzaniem, żartował, że są to ogródki 
dla krasnoludków i że czegoś równie małego nie widział w życiu. On sam, Wojtek, 
zajęty był wówczas bez reszty oskubywaniem krzaków truskawek i ledwo docierały 
do niego przekomarzania się obu przyjaciół. Jednakże przywołany z przeszłości 
obraz tamtego dnia był mocny i żywy. 
Otrząsnął się ze wspomnień. Zmusił się nawet, aby nie myśleć o niczym, bo już 
zaczynały się gryzące zwidy strasznych, niedawnych wydarzeń. Przemógł pragnienie 
rozpamiętywania tego wszystkiego od początku. Nie było to łatwe. Obrazy 
zaatakowały go znowu. Nadchodziła noc. Mgła leżała nisko. 
Podjął z ziemi zgnieciony, osmolony budzik. Później schylił się po resztę 
chleba. Należało działać. Alejką, ciągnącą się między rzędami ogródków, ruszył 
przed siebie. 
* 
Pierwszą noc spędził w domku, którego przyparte zagiętym gwoździem drzwi dały 
się otworzyć bez trudu. Rano znalazł w nim wyszczerbiony nóż, paczkę zapałek 
oraz taką samą torbę, w jakiej ojciec zawsze zabierał jedzenie na kopalnię. Pod 
okienkiem stała ława, na której spał, a koło drzwi ktoś obsypał stosem 
ziemniaków oparte o ścianę grabie i łopaty. 
„Muszę znaleźć domek, w którym jest piec i do którego nikt nie przychodzi – 
postanowił. 
– Zjem śniadanie dopiero wtedy, kiedy taki znajdę”. Najpierw włożył do torby 
zgnieciony budzik, a potem chleb, nóż i zapałki. 
Ranek wstał rześki i słoneczny. Wojtek wyszedł i rozejrzał się. W bezpośredniej 
bliskości nie było nikogo. Domki były różne. Jedne solidniejsze, na kamiennych 
podmurówkach. Inne sklecone z byle czego i na łapu-capu, jak gdyby ich 
właściciele uparli się, że muszą je zbudować w ciągu jednego dnia. Najpierw, 
przekradając się ogródkami, zaglądał do okien prawie wszystkich po kolei. 
Dopiero potem uprzytomnił sobie, że jeśli ma znaleźć domek z piecem w środku, to 
z dachu takiego domku powinien sterczeć komin. 
Szukał już bardzo długo, a kominów nie było. Z błyszczącymi oczyma przemierzał 
coraz to węższe alejki. Przekradał się obok ludzi palących suche liście, 
przeskakiwał ogrodzenia. Jakiś chłopina, pomstując wniebogłosy, groził mu 
pięścią. Dziewczyna, na którą wpadł niespodziewanie, przestraszyła się i długo, 
stojąc na środku dróżki, odprowadzała go wzrokiem. 
Pomimo zniecierpliwienia i głodu czuł coraz większy spokój. Już od dawna nie 
wiedział, którędy wszedł na teren ogródków, i nie miał pojęcia, gdzie znajdował 
się domek, w którym spał. Przestrzeń, jaką zajmowały ogródki, wydawała mu się 
bezmierna. „Pan Lewiński wiedział, gdzie uciekać – pomyślał przelotnie. – Nigdy 
nie sądziłem, że tych ogródków jest aż tak dużo”. 
Ale upływał czas i wraz ze zmęczeniem zaczęła w nim narastać rezygnacja. Widział 
wprawdzie trzy lub cztery dachy z kominami, lecz w pobliżu kręcili się ludzie. 
Zdecydował się już prawie na objęcie w posiadanie mniejszego od innych domku 
zrobionego z samych kolorowych reklam, gdy nagle aż przystanął. 
Domek z brązowych desek, na wyższej niż inne podmurówce – stał wśród trzech 
drzew. Wspaniały, szeroki komin szedł od ziemi wzdłuż jednej ze ścian. Tuż pod 
dwoma okienkami sterczały kikuty zeschłych słoneczników, obwisły pod ciężarem 
nadgniłych i objedzonych przez szpaki tarcz. 
„Dawno nie było tu nikogo” – rzekł Wojtek do siebie i pchnął furtkę. Otworzyła 
się z piśnięciem zawiasów. Utwierdził się w swym przekonaniu, patrząc na grządki 
pokryte gąszczem pożółkłych chwastów. Było tych chwastów tak dużo, że chyba nikt 
ich tego lata nie plewił. Bliżej domku, wśród traw pod drzewami, leżała cała 
masa kompletnie zgniłych jabłek i gruszek. „Nikt nie zbierał owoców? Dlaczego?” 
– pomyślał zdumiony. 
Pochylił się i przeszedł dalej. Z tyłu domku, nie opodal rozłożystej gruszy, 
znajdował się piękny, pomalowany na biało ganek, na którym stało krzesło bez 
jednej nogi. Uskoczył w krzaki, gdyż wydawało mu się, że słyszy jakiś głos. 
Przeczekał chwilę. Nikt się nie pokazał. Jednym susem – jak nauczyciel Lewiński 
– skoczył w stronę ganku. O wejściu drzwiami nie było jednak mowy. Solidne, z 
grubego drewna – zostały przez kogoś zamknięte aż na dwa zamki i nie drgnęły, 
gdy podważył nożem. Kurz pokrywał je grubą warstwą. 
„Muszę tu wejść – postanowił obchodząc domek raz jeszcze. – Muszę, za wszelką 
cenę”. Wspiąwszy się na podmurówkę, spróbował najpierw otworzyć jedno okno, 
potem drugie. Okiennice trwały niewzruszone. Musiały być przykręcone od 
wewnątrz. „Zjem kawałek chleba, a potem pomyślę, co zrobić” – zdecydował, bo 
uczucie głodu stawało się nie do zniesienia. I właśnie wtedy przypomniał sobie, 
gdzie kładła klucz matka, gdy – jeszcze we Wnękowie 
– wybierała się do lasu lub na pole. Poderwał się i przystawił do ściany 
krzesło. Omal nie krzyknął. Dwa zardzewiałe klucze leżały obok siebie na belce 
ponad drzwiami. Reszta poszła już gładko. Zamek opierał się tylko przez chwilę. 
Grube, ciężkie drzwi jęknęły przeciągle i znalazł się w ciemnym, zatęchłym 
wnętrzu. Zdjął z twarzy pajęczynę. 
Odśrubował jedną z okiennic, odchylając ją i okno tylko troszeczkę, na tyle 
jednak, aby wniknęło światło. 
Oniemiał. Wnętrze domku wydało mu się najpiękniejsze na świecie. W rogu, obok 
stolika ze zwiędłym kwiatem w niebieskim wazoniku, stało prawdziwe, 
najprawdziwsze łóżko przykryte kocem. Na niedużej szafce połyskiwało zakurzone, 
owalne lustro. Pod oknem, na półce, zobaczył dwa garnki i kolorowy kubek. Piec 
był po prawej stronie drzwi. W szafce znalazł jeszcze obtłuczoną miednicę, dwie 
łyżki, widelec, starą, wytartą marynarkę fotografię młodej, uśmiechniętej pary. 
Mężczyzna był w paradnym, górniczym uniformie. „Pewno poszedł na wojnę i zabili 
go” – pomyślał Wojtek i rozejrzał się nieprzytomny z zachwytu. Nawet nie 
potrafił zmartwić się, że właściciel tego przybytku zginął. Zamknął drzwi od 
wewnątrz na klucz, przetarł zakurzone lustro i przyjrzał się swemu odbiciu. 
Wyglądał strasznie. Wzdęty policzek wypuczył się, zwężając oko i wykrzywiając 
wargi. Wcale nie dziwił się teraz, że dziewczyna, na którą wpadł znienacka, 
pędząc alejkami ogródków, przestraszyła się. Lewy policzek był brudniejszy, miał 
wciąż jeszcze czerwone znaki przeniesione z zakrwawionych dłoni. Ponad czołem 
sterczały mu zmierzwione włosy. Poszarpana koszula zwisała w strzępach. Cofnął 
się, nie mógł znieść swego widoku. 
„Umyję się, zjem i wszystko będzie dobrze – pomyślał na przekór przygnębieniu. – 
Tu nikt nie przyjdzie. Niemcy też mnie nie znajdą. Będę w tym domku mieszkał aż 
do końca wojny”. 
Jednakże najpierw położył się na szeleszczącym sienniku. Od sufitu z żółtym 
zaciekiem na środku – zwisała naftowa lampka. Plama miała kształt latawca. 
Spozierał w górę, leżąc w milczeniu, bardzo długo. Potem z małej studzienki pod 
drzewami przyniósł wody w miednicy, umył się i zjadł kawałek chleba. 
„Na obiad wykopię sobie trochę marchwi i ugotuję – postanowił. Dostrzegł 
przedtem, że jarzyny także nie zostały zebrane i były wciąż jeszcze w ziemi. – 
Chleb zostawię na jutro, a jeśli wytrzymam, żeby jeść tylko kromkę dziennie, 
wystarczy mi na dłużej”. 
Już po południu wszystko było gotowe. Na stoliku stał szkielet budzika. W piecu 
paliły się suche badyle i patyki, a cały ich stos uzbierany na zapas leżał na 
podłodze obok kupek marchwi i buraków. 
Dwa razy wyszedł przed dom, by sprawdzić, czy komin bardzo dymi. Uspokoił się. 
Wstążka żółto-białego dymu była ledwo widoczna. Tego wieczora nie zapalił lampy, 
choć zostało w niej jeszcze sporo nafty. Siedział po ciemku, rozkoszując się 
ciepłem. 
Czerwone płomienie buzujące pod blachą, na której bulgotał garnek z marchewką, 
odbijały się na suficie. Wokół lampy powstawały z nich dziwne obrazy, rozedrgane 
i niespokojne. 
Myśli przyszły znowu. Nie miał już sił na walkę z nimi. Poddał się. Znowu Niemcy 
wywozili matkę i Ewkę, zabijali Cześka, gonili pana Lewińskiego. Raz jeszcze 
krzyczała pani Birnbaumowa, a potem do zielonego samochodu podchodził doktor 
Turowski. 
Zgarnął koc i przykrył nim głowę. Obrazy nie znikały jednak, przeciwnie – robiły 
się coraz bardziej wyraziste. Zupełnie jakby tuż przy nim jęczał teraz ranny 
Abramek, uśmiechnął się ojciec maszerujący w kolumnie mężczyzn w cywilnych 
ubraniach, płakała matka. 
– Marchewka się ugotowała – rzekł do siebie bardzo głośno. Wstał i zbliżył się 
do pieca. 
– Na marchewki imieniny zeszły się wszystkie jarzyny – zaśpiewał nagle drżącym 
głosem. Przezwyciężył szloch siedzący mu w piersi i ciągnął dalej piosenkę coraz 
pewniej. 
„Jestem mały. Strasznie mały. We Wnękowie poszedłbym do pana Pawlika albo do 
Klonowskich i nie byłbym taki sam. A tutaj... tutaj nie mam nikogo” – 
zaatakowała go myśl. Wciągnął głęboko powietrze. Płacz zwyciężony już i 
pozbawiony mocy tkwił jednak w nim jeszcze, gdzieś bardzo daleko. Spróbował 
widelcem, czy marchew już się ugotowała, i odlał parującą wodę z garnka do 
miednicy, tak jak to robiła matka. Otworzył drzwiczki pieca, aby coś widzieć, i 
dłubiąc widelcem, jadł oblany czerwoną poświatą. Marchewka była lekko nadgniła. 
Śmierdziała. „Każda marchew to Niemiec i ja go przebijam widelcem! – pomyślał 
mściwie. – Tylko Erny nie przebijam”. 
* 
W ciągu następnych trzech dni zjadł resztę chleba. Potem jeszcze dwa przetrwał 
na samej brukwi i kartoflach wygrzebanych z ziemi w okolicznych ogródkach. To, 
że po każdym jedzeniu zbierało mu się na wymioty, potrafił przezwyciężyć. 
Najgorsze były noce i sny, które sprowadzała ciemność. Niekiedy budził go własny 
krzyk. Lecz często, nie potrafiąc się przebudzić, uciekał aż do rana przed 
strzelającymi policjantami lub spadał bez końca w płonącym samolocie. Wreszcie 
któregoś poranka – stało się. Usłyszał pukanie. Przez krótką, niezmiernie małą 
chwilę sądził, że mu się tylko zdaje lub że stuk dotarł do niego we śnie. 
Pukanie powtórzyło się jednak i wiedział już, że przyszli po niego Niemcy. 
Uchwycił nóż. Gotów był walczyć do upadłego. 
–
Ale jest. Na pewno – powiedział za drzwiami gruby głos. – Wczoraj go widziałem. 
–
Otwieraj! – wykrzyknął ktoś drugi. – Wiemy, że tam siedzisz! 
„Wyskoczę oknem i ucieknę” – zdecydował, odkręcając do końca okiennicę. 
Naciągnął spodnie i włożył buty, a na ramię narzucił torbę z telepiącym się w 
niej budzikiem. Za szybą ukazała się czyjaś twarz. Przypadł do ziemi. 
–
Pierona, spóźnię się na szychtę! – rzekł ten, który stał przy oknie.„Idzie na 
kopalnię, więc może to nie Niemiec” – pomyślał Wojtek. Był już przy drzwiach.
–
Otwieraj, bo szybę wybiję i wtedy popamiętasz! – rozsierdził się drugi.Wojtek 
przekręcił klucz. Drzwi uderzyły o ścianę.Ten, który wszedł pierwszy, był bardzo 
wysoki i musiał pochylić głowę.
–
Czyj ty, smarku, jesteś? Co tu robisz? – rzucił groźnie. 
„Więc to nie Niemcy. Nie mają hełmów ani karabinów” – chłopiec uczuł, że ogromna 
ulga odbiera mu wszystkie siły. 
– Co, gadać nie poradzisz? – odezwał się drugi z przybyszów. Zbliżył się do 
okna, otworzył je i rozwarł szeroko okiennice. 
–
Kurcafiks! – zaklął wysoki i przyklęknął. – Przecie to pędrak! Ile ci roków? 
–
Siedem – szepnął Wojtek i poprawił się zaraz: – Osiem. 
–
No... – Klęczący mężczyzna potarł brodę, jakby nie wiedział, co powiedzieć. 
– 
I co tu robisz? – Niższy z przybyłych usiadł na łóżku. – Jak nie powiesz, to... 
– Zaraz. Poczekaj! – przerwał mu klęczący olbrzym. Jego głos był już inny. – 
Uciekłeś? – spytał miękko. 
–
No – bąknął Wojtek, spozierając w ziemię.Robił wszystko, żeby się nie rozpłakać.
–
A przed kim? 
–
Ojciec cię zbił? – rzucił siedzący na łóżku. 
–
Nie. – Chłopiec uniósł głowę. 
–
No, to przed kim? – Ten, który klęczał, rzucił towarzyszowi strofujące 
spojrzenie. 
–
Przed... przed Niemcami – odparł Wojtek.Obaj mężczyźni zamilkli.
– 
I jak długo tu już siedzisz? – Ten, który trwał na łóżku nieruchomo, podniósł 
się nagle. 
–
Nie wiem – chlipnął Wojtek, gdyż łez nie zdołał już powstrzymać. Leciały same. 
– 
No, pogadamy później. Teraz zbieraj się. Idziemy! – Wyższy pochylił się i 
przesunął Wojtkowi dłonią go włosach. 
– 
Nigdzie nie pójdę! – Chłopiec podbiegł do łóżka i zacisnął dłonie na jego 
poręczy. – Ja tu będę... tu będę... – wyrzucał z siebie pomiędzy jednym szlochem 
a drugim. – Będę tu, tak... 
długo... 
–
Jak długo? – wysoki uśmiechnął się lekko. 
–
Aż się skończy... wojna. 
–
Pierona, co oni robią z tego świata! – wykrzyknął ten, który się spieszył. 
–
Zaprowadzimy cię do domu – dodał już po chwili zupełnie innym tonem. 
– 
Ja... ja nie mam domu. – Wszystko, co dotąd wzbierało w Wojtku, znalazło nagle 
ujście. 
– 
Nic nie mam! – dorzucił, nie panując już zupełnie nad szlochem. – Mamę Niemcy 
zabrali, Ewkę też... Dom spalili... 
– 
Zaraz... Czy ty się nie nazywasz Lewiński? – Wyższy z mężczyzn otoczył go 
niespodziewanie ramionami. 
– Nazywam – wykrztusił Wojtek.Teraz milczenie trwało dłużej.„Trzyma mnie jak 
tato i pachnie tak samo jak on” – przeleciało Wojtkowi przez głowę.
Przywarł nagle do nieznajomego. 
–
Takie buty – dotarł doń szept drugiego z mężczyzn. 
–
No, już. No, już... 
Czuł, że duża dłoń gładzi go po włosach. Nie bał się już zupełnie. Nawet nie 
wiedział, kiedy nieznajomy wziął go na ręce. 
–
Będziesz teraz u nas. Ja też jestem górnik. Poczekamy razem na koniec wojny, 
dobrze? 
– 
Dobrze. – Wojtek poczuł, że spokój, jakiego zaznał samotnie w domku, wcale nie 
był 
prawdziwy. Teraz dopiero odetchnął z głębi piersi. 
* 
I jeszcze raz nic się nie sprawdziło. W ciasnej izbie państwa Karasiów był 
zaledwie tydzień. Potem zjawił się doktor Turowski. 
–
Mamę wypuścili?! – wykrzyknął Wojtek, czując, że rodzi się w nim obłędna 
nadzieja. 
–
Nie – doktor wziął go w ramiona. – Ale pisała, że czuje się dobrze. 
–
A Ewka? – rzucił bardzo cicho. 
– 
Teraz pojedziemy do mnie – rzekł doktor Turowski. – Twój przyjaciel jest już w 
bezpiecznym miejscu – dodał szeptem. – Operacja się udała. 
–
A co z Ewką? – powtórzył Wojtek, nie ruszając się z miejsca. 
–
Widzisz... – doktor opuścił głowę. – Niemcy z niektórymi polskimi dziećmi robią 
tak... 
–
Zabili ją! – przerwał mu Wojtek. 
– 
Nie. Niemcy ją zabrali – doktor mówił z coraz to większym trudem. – Twoja 
siostrzyczka jest teraz u jakichś ludzi, którzy się nią opiekują. Dają jej jeść, 
dbają o nią... Możesz się nie martwić. 
–
Jest u Niemców? – spytał Wojtek głucho. – Ale przecież ona nic nie zrozumie! 
–
Zrozumie. Nauczą ją – twarz doktora stężała, kiedy wypowiadał ostatnie słowa. 
Podał rękę płaczącej pani Karasiowej. Wojtek szedł obok niego nieprzytomnie w 
kierunku 
wyjścia. Zawrócił, podjął ze stołu zapomniany budzik i przycisnął do piersi. 
– A u Königów dwa pogrzeby – rzucił doktor Turowski, gdy byli już na schodach. – 
O dwóch szwabów mniej. Znałeś ich, prawda? Mieszkają na twojej...– nie dokończył 
– co ja plotę?! – wykrzyknął. – Skleroza! Przecież ta dziewczynka... – zawahał 
się, jakby nie wiedząc, co ma mówić dalej. 
Wojtek zatrzymał się na podeście. „Zabili Ernę” – pomyślał i coś zaczęło go 
nagle dławić w gardle. 
–
Kto umarł? – spytał zwykłym głosem. 
–
Najpierw syn aptekarza, który był na froncie. Jakże on się nazywał? 
– 
Horst – powiedział Wojtek, wciąż nie ruszając się z miejsca. Teraz miało 
nastąpić to najgorsze. – I kto jeszcze? – rzucił bez tchu. 
– 
Stary König, na serce, kiedy się dowiedział o śmierci syna. – Doktor szedł już 
chodnikiem w kierunku zielonkawego samochodu. – Podobno bardzo go kochał. 
Na szybach auta widniały małe, czerwone krzyżyki. Kierowca był w niemieckim 
mundurze. Wyskoczył z szoferki. 
– 
Podrzuć nas na chwilę do szpitala, pod ambulatorium – powiedział do niego doktor 
Turowski. – Mamy mały interes do dentysty. A potem do domu! 
XXVI 
To, co działo się przez dwa następne dni, wydawało się Wojtkowi, teraz gdy 
siedzieli razem z bladym Abramkiem we wspaniale umeblowanym salonie dworku w 
Kretowie, a piękna pani dziedziczka grała na fortepianie – dziwnym snem. 
Przyjazd ciemnowłosej pani do mieszkania doktora Turowskiego. Pospieszne 
rozmowy, z których przerażająco jasno wynikało, że jeszcze tego samego dnia 
kuzynka doktora zabiera Wojtka do siebie, na wieś. Sylwetki pasażerów w ciemnym, 
nie oświetlonym przedziale wolno jadącego pociągu. Kiwająca się, obła w grubym 
kożuchu postać śpiącej dziedziczki. 
I wreszcie ten nowy, nieznany świat z jego zapachami, obrazami w złocistych 
ramach, kolorowymi dywanami, mlekiem na śniadanie, profesorem Elmanem, który też 
się ukrywał w dworku, bo był Żydem i już raz uciekł z Niemiec. Z pianiem koguta 
Kuby i prawdziwym lasem, który był teraz tuż obok, o dwadzieścia kroków, zaraz 
za poważnie, w skupieniu pasącą się krową. 
Wszedł profesor i usiadł w jednym z foteli. Pani dziedziczka Śniatycka nie 
przestawała grać. Obaj z Abramkiem milczeli. Matka, Ewka, nauczyciel Lewiński, 
stara, poczciwa ulica ze wszystkimi swymi tak dobrze znanymi odgłosami, ludźmi i 
pamiątkami, czarna rzeka i jama pod parkowym murem – istniały gdzieś, ale 
oddalone o sto czy tysiąc kilometrów albo o tysiąc lat. 
Dowiedzieć się, co robi teraz ojciec, jeśli żyje, co myśli Erna, było – Wojtek 
czuł to bardzo silnie – nie w jego mocy. Odwrócił głowę, by ukryć łzy. 
Tony fortepianu były tkliwe, przenikające serce. Ręce pani Śniatyckiej odbiegły 
od siebie, a potem znowu się zbliżyły. Skończyła. 
– 
To był Chopin – rzekła, odwracając się od chłopców. Jej czarne oczy błyszczały. 
– Twój ojciec bardzo go lubił. 
„Grała to ojcu? Kiedy?” – pomyślał z nagłą niechęcią Wojtek, lecz nie powiedział 
ani słowa. 
– 
No, amigos. Zaczynamy pierwszą lekcję! – profesor Elman wstał. – W arytmetyce 
jestem słaby, w polskim robię błędy. Z tego wszystkiego, co umiem, przyda wam 
się tylko moja niemczyzna. 
– Filozofia też – uśmiechnęła się pani Śniatycka. 
– 
Może. Miejmy nadzieję. – Niski, siwy pan westchnął i poprawił okulary. Miał na 
sobie szare, zmięte ubranie. Z kieszonki na piersiach wystawała fajka. 
–
W moim „apartamencie” czy tutaj? – spytał, podchodząc do fortepianu. 
–
Może raczej... – zaczęła pani. 
–
Rozumiem – przerwał jej profesor. – Bezpieczniej będzie tam. 
– 
Kiedy właśnie pierwsza lekcja może być tu. – Pani Śniatycka zatrzasnęła lśniące 
wieko fortepianu. 
– Wojteczku, posłuchaj uważnie – podeszła do kanapki pod ścianą i usiadła. – 
Gdyby cię kiedykolwiek pytano, czy mieszka tu jeszcze ktoś oprócz nas, to 
pamiętaj: nie ma tu nikogo. Gdyby pana profesora i Abramka znaleźli Niemcy, 
mogłoby się stać coś strasznego. 
–
On nic nie powie – wtrącił Abramek tak cicho, że chyba nikt go nie usłyszał. 
–
Zabiliby ich? – spytał Wojtek. 
–
Zabiliby nas wszystkich – odparł profesor. 
–
Dzisiaj trzeba milczeć jak grób i mieć oczy szeroko otwarte – dodała pani 
Śniatycka. 
–
Niech ich pani nie wprowadza w błąd. – Profesor zapalał fajkę i chłopcy 
przyglądali się z zainteresowaniem tej operacji. – Oczy trzeba mieć zawsze 
szeroko otwarte. A groby – mówią. 
– 
Ma pan rację. – Pani Śniatycka zaplotła dłonie. – No, a teraz, do lekcji! Pan 
profesor będzie was uczył niemieckiego. 
–
Niemieckiego?! – Wstrząs był zbyt nagły. Wojtek osłupiał. – Ja tam się 
niemieckiego nie uczę! – rzekł po chwili. 
– 
Rozumiem. – Niski pan z wysiłkiem przysunął fotel. Siedział teraz bardzo blisko 
obu chłopców. – Wiem, że ciężko wam będzie to pojąć, ale Niemcy to nie tylko 
żołdacy zabijający bezbronnych. Naród niemiecki dał także światu wspaniałych 
pisarzy, malarzy, filozofów, muzyków... Oni wszyscy od setek lat zasilali 
skarbnicę ludzkości swą pracą i twórczymi dokonaniami. 
–
To dla nich za trudne! – wtrąciła się pani Śniatycka. – Nie zrozumieją. 
–
Ja rozumiem – obruszył się Abramek. 
–
Ja też – dodał Wojtek. – My znamy jedną dobrą Niemkę i ona będzie muzykiem. 
–
No, właśnie – rozpogodził się siwy pan. – A może znacie już jakieś niemieckie 
słowa? 
–
Weg! Raus!9 Polizei! – powiedział zaraz Abramek i umilkł zawstydzony własną 
odwagą. 
–
Verfiuchte... Ein, zwei, drei10 – dorzucił Wojtek cicho.Dorośli milczeli przez 
chwilę.
– 
Idę zrobić obiad – powiedziała pani Śniatycka i wyszła z pokoju. 
–
Der Weg to znaczy także droga – rzekł profesor Elman dziwnie zdławionym głosem. 
W ten sposób zaczęła się pierwsza lekcja. 
9 Raus! (niem.) – Precz!
10 Verfluchte... (niem.) – Przeklęci... Raz, dwa, trzy.