Encyklopedia politologii w sprzedaży: T. 1 TEORIA POLITYKI redakcja Wojciech Sokół i Marek Żmigrodzki w przygotowaniu: T. 2 USTROJE PAŃSTWOWE redakcja Marek Chmaj i Wiesław Skrzydło T. 4 MYŚL SPOŁECZNA I RUCHY POLITYCZNE WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA redakcja Maria Marczewska-Rytko T. 5 STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE redakcja Teresa Łoś-Nowak ENCYKLOPEDIA POLITOLOGU pod redakcją Marka Żmigrodzkiego TOM 3 pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta PARTIE i SYSTEMY PARTYJNE KANTOR WYMWMCZY ZAKAHYCZE ZAKAMYCZE 1999 Redaktor naukowy Encyklopedii politologa: prof. dr hab. Marek Żmigrodzki, UMCS w Lublinie Redaktorzy tomu 3: prof. dr hab. Andrzej Antoszewski, Uniwersytet Wrocławski dr hab. Ryszard Herbut, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Recenzja wydawnicza: prof. dr hab. Andrzej Chodubski, Uniwersytet Gdański i., Skład, łamanie: Andrzej Gudowski Redakcja serii: Katarzyna Szoch^Jędrys Redakcja techniczna: Agata Czuj Copyright by: Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE 1999 t» MU I Redakcja; **toaly D^orAarsfcya i Nauk Polityczny* ul. LibrowszczyznąiUnlw Partia Narodowa (NP) oraz -> Partia Wolności Inka tha (IFP). Bazę wyborczą ANC stanowi czarna ludność RPA— 94,0% głosów oddanych na partię w wyborach w 1994 r. (co stanowi 80,0% „czarnego" elektoratu). Na partię głosowało jednak również 27,8% ludności „kolorowej", 25,0% — hindusów oraz 1,7% „białych" wyborców. W wyborach lokalnych w listopadzie 1995 r. partia zdobyła ponad 66,0% głosów. Na Kongresie partii w grudniu 1997 r. dotychczasowy lider N. Mandela zrezygnował z pełnienia tej funkcji i został zastąpiony przez T. Mbeki, polityka o wyraźnie lewicowych i nawet prokomunistycznych przekonaniach. [R. Herbut] Literatura: S. Botha, South Africa's Party System, Journal of Theoretical Politics 1996, vol. 8 (2). Agalev AGALEV — belgijska (flamandzka) partia ekologiczna (zob. -» partie lewicowo-libertariarne) powstała w lutym 1982 r. W Antwerpii na początku lat siedemdziesiątych została sformowana grupa o kul-turowo-religijnej raczej niż politycznej orientacji, tzw. grupa odnowy (heńeuings-groep).]e) celem stało się moralne odrodzenie wspólnot lokalnych. W 1973 r. grupa ta zwana Anders Gaan Leven (Żyć Inaczej) — AGL nabrała cech ruchu społecznego o zasięgu lokalnym. Bardzo szybko AGL stał się ośrodkiem przyciągającym środowiska aktywistów o proekologicznej orientacji. W 1977 r. AGL przedstawiła własną listę kandydatów w wyborach parlamentarnych (okręg Antwerpia) nazwaną AGALEV. Na pierwsze sukcesy wyborcze trzeba było jednak poczekać. W wyborach europejskich w 1979 r. partia zdobyła 2,3% głosów. Po sukcesach w kolejnych wyborach ogólnokrajowych, istniejąca od pewnego czasu „Grupa robocza Agaleu" zainicjowała stworzenie partii politycznej i oderwanie się od AGL — ruchu społecznego. Partia nigdy nie zdobyła mniej niż 5% głosów wśród społeczności flamandzkiej, a szczególnie duże zyski zarejestrowała w wyborach europejskich w 1989 r. (12,2% głosów oraz 1 mandat). W wyborach europejskich w 1994 r. uzyskała poparcie 6,6% głosów oraz zdobyła 1 mandat. Reprezentant partii wszedł w skład -» Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). Podobnie jak -> ECOLO, ugrupowanie radzi sobie znacznie lepiej w wyborach europejskich oraz lokalnych niż „narodowych". Przeciętne poparcie wyborcze dla partii (w wyborach parlamentarnych) w okresie od 1981 r. wyniosło 4,0% głosów. Partia nigdy nie brała udziału w procesie tworzenia gabinetów koalicyjnych. AGALEV, podobnie zresztą jak -? ECOLO, od samego początku swego istnienia stał się częścią partyjnej struktury rywalizaqi, wprowadzając w jej ramy szereg nowych kwestii programowych czy też oferując nowy styl zachowań politycznych (zob. -> system partyjny Belgii). Obie partie zielonych jako pierwsze zaoferowały kooperacyjny styl działań jako sposób łagodzenia skutków istniejącego —> podziału socjopolitycznego o charakterze etnicznym. Obie odrzuciły ideę naqonalizmu, traktowaną jako dążenie do stworzenia wspólnot politycznych opartych na językowej czy etnicznej homoge-niczności. Popierały postulat stworzenia państwa federacyjnego, ale jako zasadniczy argument wspierający podnosiły konieczność przeprowadzenia politycznej decentralizacji. Odrzucały natomiast wizję utworzenia dwóch scentralizowanych subpaństw członkowskich. Obie partie znacznie wykroczyły poza repertuar ekologicznych haseł, włączając się w ogólnonarodową dyskusję dotyczącą m.in. reform ekonomicznych, socjalnych czy instytucjonalnych. AGALEV jest ugrupowaniem o zdecentralizowanej i federacyjnej strukturze organizacyjnej, w ramach którego zasadnicze uprawnienia w procesie decyzyjnym spoczywają w rękach sekcji lokalnych. Partia nie ma formalnego lidera. Poczynając jednak od 1986 r., widoczne są symptomy postępującego procesu „biurokratyzacji" (np. powołany został komitet wykonawczy — Uiłvoerend Comitć, w którego skład wchodzą zawodowi biurokraci i politycy). [R. Herbut] Literatura: B. Rihoux, Belgium. Greens in a dwided sonety (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds), The Green Challenge, Routledge, 1995. K. Deschouwer, Belgium: The „Ecologisłs" and „AGALEV" (in) F. Muller-Rommel (ed.), New poliłics in Western Europę, 1989. AGRARNA PARTIA ROSJI (Agrarnaja partija Rossiji — APR) — rosyjska organizacja polityczna powstała w lutym 1993 r. ze Związku Agrarnego, najliczniejszej frakcji parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Agregacji indeks Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W wyborach do V Dumy Państwowej, w grudniu 1993 r. zdobyła 8% głosów według proporcjonalnego systemu wyborczego oraz 35 mandatów według systemu ^ W fvymJa//>oJvzumień nę interesów postradzieckiego kompleksu rolniczo-przemysłowego. Początkowo była zdecydowaną przeciwniczką liberalnych programów prywatyzacji ziemi. Później (od V Zjazdu w marcu 1997 r.) złago-dzih to stanowisko i dopuszcza istnienie ^śg^5ŚpśgK?€i^s#:^2g^s^ Dumy. W elekcji parlamentarnej w 1995 r. APR nie przekroczyła pięcioprocentowego progu (uzyskała 3,78% głosów), jednakże weszła do VI Dumy, ponieważ zdobyła 20 miejsc w okręgach jednomandato-wych. W wyniku porozumienia z kilkoma ugrupowaniami, utworzyła Agrarną Grupę Deputowanych liczącą 35 postów. APR jest nazywana partią dyrektorów kołchozów i sowchozów. Posiada organizacje terenowe we wszystkich regionach Federacji Rosyjskiej i według własnych szacunków liczy około 300 tys. członków. Największymi wpływami cieszy się w tradycyjnie rolniczych częściach kraju (południe Rosji) oraz na obszarach, na których dominują nastroje prokomunistyczne (Czarnoziemie i Rosja Centralna). Jej mobilność tłumaczy się agitacyjną aktywnością kadry kierowniczej gospodarstw rolnych wśród zależnych od nich pracowników oraz bojaźnią części środowisk wiejskich przed prywatyzacją ziemi. Kierownictwo partii dba o jedność programową \ zwalcza wszelkie przejawy irakcyjności (zob. -» trakcja polityczna). Konsekwencją te^ofyj\o us\m\ęde ża ją to do -> Komunistyczne/ Partii' Fe-deracji Rosyjskiej (KPRF), z którą tworzy koalicję w parlamencie (chociaż nie zgadza się z nią w niektórych kwestiach). APR współtworzy także, jako druga co do wielkości po KPFR, —» Ludowo-Patrio-tyczny Związek Rosji (NPSR). Czołowymi działaczami APR są: M. 1. Łapszyn, N. M. Charitonow, A. D. Michajłow, I. E. Kłoczkow, G. W. Kulik, A. G. Nazarczuk. APR współdziała z wieloma organizacjami korporatywistycznymi, m.in. z Agrar-no-Przemysłowym Związkiem Rosji, którym kieruje W. A. Starodubcew. [A. Cmjojoski] AGREGACJI INDEKS — wskaźnik, za pomocą którego można zmierzyć poziom koncentracji systemu partyjnego, oVteś\a-ny przez dwie zmienne: liczbę partii i rozmiar partii. Indeks zaproponował L. Ma-yer, biorąc pod uwagę zmienną liczby partii, skalkulowaną jako przeciętna liczba partii parlamentarnych w okresie będącym przedmiotem rozważań oraz zmien-s\ly parlamentarnej naj- czeństwa i wicepremiera) i A. Zawieruchy miotem i (późniejszego wicepremiera do spraw roi- pozwala na określenie stanu posiadania rtictwa). APR jest ugrupowaniem bronią- największej partii W stOSUtlkll <ńo llCZDy %y™JJr(fJ*^?,iT'^i~' ^^^^ wynil=e.j«ątryCrh ugrupowań reprezentowanych W parJa- syjskiego". Nie jest jednak partią przeideo- należy wyznaczyć wartość przeciętną dla logizowaną; uważa się ją za organizację okresu przyjętego jako punkt odniesienia o charakterze pragmatycznym, tworzącą Indeks można przedstawić w postaci za- parlamentame lobby, mające na celu obro- pisu matematycznego-. 9 Agregacji indeks Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W wyborach do V Dumy Państwowej, w grudniu 1993 r. zdobyła 8% głosów według proporcjonalnego systemu wyborczego oraz 35 mandatów według systemu większościowego. W wyniku porozumień koalicyjnych kilku deputowanych przeszło do frakcji komunistów. Mając łącznie prawie 50 posłów, APR utworzyła czwartą co do wielkości frakcję parlamentu, a jej poseł, I. Rybkin, został przewodniczącym Dumy. W elekcji parlamentarnej w 1995 r. APR nie przekroczyła pięcioprocentowego progu (uzyskała 3,78% głosów), jednakże weszła do VI Dumy, ponieważ zdobyła 20 miejsc w okręgach jednomandato-wych. W wyniku porozumienia z kilkoma ugrupowaniami, utworzyła Agrarną Grupę Deputowanych liczącą 35 posłów. APR jest nazywana partią dyrektorów kołchozów i sowchozów. Posiada organizacje terenowe we wszystkich regionach Federacji Rosyjskiej i według własnych szacunków liczy około 300 tys. członków. Największymi wpływami cieszy się w tradycyjnie rolniczych częściach kraju (południe Rosji) oraz na obszarach, na których dominują nastroje prokomunistyczne (Czarnoziemie i Rosja Centralna). Jej mobilność tłumaczy się agitacyjną aktywnością kadry kierowniczej gospodarstw rolnych wśród zależnych od nich pracowników oraz bojaźnią części środowisk wiejskich przed prywatyzacją ziemi. Kierownictwo partii dba o jedność programową i zwalcza wszelkie przejawy frakcyjności (zob. -» frakcja polityczna). Konsekwencją tego było usunięcie z APR I. Rybkina (późniejszego sekretarza Rady Bezpieczeństwa i wicepremiera) i A. Zawieruchy (późniejszego wicepremiera do spraw rolnictwa). APR jest ugrupowaniem broniącym tradycyjnych zasad wynikających z „historycznego kolektywizmu ludu rosyjskiego". Nie jest jednak partią przeideo-logizowaną; uważa się ją za organizację o charakterze pragmatycznym, tworzącą parlamentarne lobby, mające na celu obro- nę interesów postradzieckiego kompleksu roJniczo-przemysłowego. Początkowo była zdecydowaną przeciwniczką liberalnych programów prywatyzacji ziemi. Później (od V Zjazdu w marcu 1997 r.) złagodziła to stanowisko i dopuszcza istnienie różnych form własności, dążąc do objęcia wpływami szerszych kręgów rolników, w tym farmerów. Opowiada się za odbudową Związku Radzieckiego i ustroju radzieckiego „na nowych zasadach". Zbliża ją to do -> Komunistycznej Partii Fe-deraqi Rosyjskiej (KPRF), z którą tworzy koaliqę w parlamencie (chociaż nie zgadza się z nią w niektórych kwestiach). APR współtworzy także, jako druga co do wielkości po KPFR, —> Ludowo-Patrio-tyczny Związek Rosji (NPSR). Czołowymi działaczami APR są: M. I. Łapszyn, N. M. Charitonow, A. D. Michajłow, I. E. Kłoczkow, G. W. Kulik, A. G. Nazarczuk. APR współdziała z wieloma organizacjami korporatywistycznymi, m.in. z Agrar-no-Przemysłowym Związkiem Rosji, którym kieruje W. A. Starodubcew. [A. Czajowski] AGREGACJI INDEKS — wskaźnik, za pomocą którego można zmierzyć poziom koncentracji systemu partyjnego, określany przez dwie zmienne: liczbę partii i rozmiar partii. Indeks zaproponował L. Ma-yer, biorąc pod uwagę zmienną liczby partii, skalkulowaną jako przeciętna liczba partii parlamentarnych w okresie będącym przedmiotem rozważań oraz zmienną przeciętnej siły parlamentarnej naj-. większej partii w okresie będącym przedmiotem rozważań. Zastosowanie indeksu pozwala na określenie stanu posiadania największej partii w stosunku do liczby ugrupowań reprezentowanych w parlamencie. W przypadku obu zmiennych należy wyznaczyć wartość przeciętną dla okresu przyjętego jako punkt odniesienia. Indeks można przedstawić w postaci zapisu matematycznego: 9 Akcja Wyborcza Solidarność A = Jł gdzie A to indeks agregacji, S — przeciętny procent miejsc parlamentarnych największej partii, N — przeciętna liczba partii w parlamencie. Wyższa wartość indeksu sugeruje, iż występuje bardziej skoncentrowany system partyjny, w ramach którego pojawia się duża, względnie relatywnie duża partia polityczna (w znaczeniu rozmiaru miejsc parlamentarnych przez nią kontrolowanych), co sprzyja pojawieniu się prostego układu przetargów koalicyjnych, prowadzących do sformowania gabinetu. Gabinety charakteryzują się z kolei znacznym poziomem trwałości. Niższa wartość indeksu wskazuje, iż w systemie partyjnym nie występuje duża, względnie relatywnie duża partia polityczna, która mogłaby stać się ośrodkiem, wokół którego koncentrowałby się proces przetargów koalicyjnych (istnieje raczej kilka takich ośrodków), a sam system charakteryzuje się znacznym poziomem fragmentaryzacji parlamentarnej. W efekcie następuje skomplikowanie procesu przetargów koalicyjnych, a sformowane gabinety mogą być podatne na wewnętrzne kryzysy, co może osłabić poziom ich trwałości. Indeks ten uwzględnia więc różnice występujące pomiędzy poziomem koncentracji rządowej a koncentracji opozyqi. Jeżeli opozycja pozostaje sfragmentaryzowana przy wysokim poziomie koncentracji rządowej, to prawdopodobieństwo alternacji władzy między elekcjami jest nikłe. W latach 1980-1994 najwyższą wartość indeksu zarejestrowano w Grecji (15,02), W. Brytanii (13,23), Niemczech (12,18) oraz Portugalii (11,79), zaś najniższą — w Belgii (1,78), Włoszech (2,46) oraz Finlandii (3,11). W krajach Europy Środkowej i Wschodniej najwyższa wartość indeksu wystąpiła na Węgrzech w wyborach w 1994 r. (18,7) oraz 1990 r. (11,5), zaś najniższa — w Polsce w wyborach w 1991 r. (1,0). Spo- sób konceptualizacji indeksu rodzi jednak pewne wątpliwości. Jego poziom w zbyt dużym stopniu uzależniony jest od liczby partii obecnych w parlamencie, niejednokrotnie dysponujących tylko jednym czy dwoma mandatami. Ich znaczenie parlamentarne jest na ogół minimalne, ale obecność w legislatywie nakazuje uwzględnić ten fakt w kalkulacjach. Może to wpłynąć na zwiększenie wartości mianownika, co z kolei obniża wartość indeksu. Można temu zaradzić, zastępując wskaźnik przeciętnej liczby partii w parlamencie innym, a mianowicie wskaźnikiem efektywnej liczby partii parlamentarnych (zob. -> efektywnej liczby partii indeks). [R. Herbut] Literatura: R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej — ciągłość i zmiana. Studium porównawcze, Wrocław 1996. L. C. Mayer, A Notę on the Aggregation of Party Systems (in) P. Merkl (ed.), Western European Party Systems, New York 1980. AKCJA WYBORCZA SOLIDARNOŚĆ — (AWS) polska koalicja polityczna i sojusz wyborczy, który ukonstytuował się w związku ze zbliżającymi się wyborami do parlamentu w 1997 r. Akcja powstała 11 lipca 1996 r. Jej sygnatariuszami stały się ugrupowania polityczne, które ratyfikowały Deklarację z 8 czerwca 1996 r. W jej skład weszło około 40 ugrupowań, które pod szyldem Akcji chciały wziąć udział w wyborach parlamentarnych. Oprócz wielu małych organizacji i stowarzyszeń, na listach AWS znaleźli się m.in. reprezentanci: -» Zjednoczenia Chrześci-jańsko-Narodowego (ZChN), —> Konfederacji Polski Niepodległej-Obóz Patriotyczny A. Słomki (zob. -> Konfederacja Polski Niepodległej — KPN), -> Porozumienia Centrum (PC), Ruchu dla Rzeczypo-spolitej-Obóz Patriotyczny R. Szeremietie- 10 Alforda indeks wa, Partii Chrześcijańskich Demokratów, Ruchu STU, Stronnictwa Konserwatyw-no-Ludowego, Koalicji Konserwatywnej, itp. Największą grupę reprezentantów zgłosił Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność". Akcja w zakresie polityki wewnętrznej deklarowała poparcie dla samorządu terytorialnego, przeprowadzenie lustracji i dekomunizacji, zmianę Konstytucji z 17 października 1997 r., ograniczenie prawa do aborcji, ratyfikację konkordatu, sformowanie armii zawodowej. W zakresie polityki gospodarczej koalicja proponuje trochę niespójne rozwiązania, jak np. z jednej strony — ideę korporaq'onizmu, interwencjonizmu, a z drugiej — poszanowanie wszystkich praw charakterystycznych dla wolnego rynku (jest to efekt ścierania się wielu nurtów politycznych obecnych w AWS). W zakresie polityki międzynarodowej popiera szybką integrację z NATO i Unią Europejską, przy jednoczesnym opowiedzeniu się za koncepcją „Europy Ojczyzn". Ponadto nie popiera sprzedaży ziemi obcokrajowcom i domaga się ochrony tych sektorów gospodarki, które mogą być zagrożone obcą konkurencją. W wyborach 1997 r. AWS zdobyła 33,83% głosów (201 mandatów), stając się największym klubem w parlamencie. Akcja wraz z Unią Wolności sformowała gabinet. Obsadziła 17 tek ministerialnych, w tym fotel premiera, którym został J. Buzek (powołany na to stanowisko przez prezydenta RP w dniu 17 października 1997 r.). Również w obu izbach parlamentu AWS objęła najwyższe urzędy. Marszałkiem Sejmu został M. Płażyński, a marszałkiem Senatu — A. Grześkowiak. Liderem AWS jest przewodniczący NSZZ „Solidarność" M. Krzaklewski (obecnie poseł), który pod koniec roku 1997 powołał partię polityczną pod nazwą Ruch Społeczny „Akcja Wyborcza Solidarność", skupiającą przede wszystkim małe organizacje wchodzące w skład AWS. Prezesem tej partii jest M. Krzaklewski. IW. Jednaka] ALFORDA INDEKS — służy do pomiaru poziomu klasowego głosowania (zob. -> klasowy model głosowania), a więc wskazuje na zjawisko występowania bądź też niewystępowania związku między faktem przynależności do określonej klasy społecznej a zagregowanym sposobem podejmowania decyzji wyborczych. Indeks służy więc pomiarowi tzw. społecznych (klasowych) cech elektoratu, które mogą odgrywać określoną rolę w zachowaniach wyborczych. Umożliwia on dokonanie pomiaru zakresu, w jakim lewicowy poziom głosowania w ramach klasy robotniczej (głosy oddane na partie tworzące rodzinę ugrupowań lewicowych) pozostaje wyższy od lewicowego poziomu głosowania w ramach nowej klasy średniej. Im ta różnica jest większa (wartość indeksu wyższa), tym silniej świadczy to o występowaniu spójnego modelu klasowego głosowania, a klasa okazuje się zmienną, mającą wpływ na sposób zagregowanego zachowania elektoratu. Teoretyczna wartość indeksu rozciąga się od +100 (gdy cała klasa robotnicza głosuje na partie lewicowe) do -100 (gdy żaden przedstawiciel klasy robotniczej nie głosuje na partie lewicowe). Wartości indeksu zbliżające się do 0 (dodatnie) lub ujemne świadczą o procesie zaniku modelu klasowego głosowania lub jego braku. W krajach Europy Zachodniej obserwujemy tendencję spadku wartości indeksu, jednak różnice w jego poziomie między poszczególnymi krajami wciąż pozostają dość znaczne. Na przykład w W. Brytanii w 1964 r. poziom indeksu wyniósł 42, zaś w 1987 r. — już tylko 25. W Niemczech w latach 1953-1987 spadł z poziomu 30 do 9. W wyborach w 1990 r. zarejestrowano 12% różnicę między wyborcami lewicowymi z klasy robotniczej a wyborcami lewicowymi z klasy średniej, przynajmniej jeżeli chodzi o kraje (landy) zachodnie. W pięciu nowych krajach (wschodnich) jego wartość wyniosła natomiast -8 (negatywny model klasowego 11 Anty-partia głosowania). W krajach skandynawskich poziom indeksu, pomimo ogólnej tendencji spadkowej, wciąż jest relatywnie wysoki — w Danii, Szwecji i Norwegii oscyluje pomiędzy 31-32. Może to świadczyć o tym, iż preferencje grupowe (klasowe) odgrywają w tej części Europy dużą rolę w procesie strukturyzacji zachowań wyborczych (zob. *» zachowania wyborcze). IR. Herbut] Literatura: R. R. Alford, Party and Society: The Angło- American Democracies, Chicago 1963. R. Dalton, Two German Electorałes? (in) G. Smith, W. Paterson, P. Merkl (eds), De- velopments in West Germany Poliłics, Lon- don 1990. ANTY-PARTIA — organizacja o wyraźnie politycznych celach, która promuje typ strategii organizacyjnej i programowej, mający świadczyć o całkowitym odrzuceniu zasad i norm typowych dla ustabilizowanych partii politycznych. Organizację z reguły charakteryzuje niski poziom instytucjonalizaqi (zob. -» instytucjonalizacja partii), czemu towarzyszą deklaracje mające świadczyć o zachowaniu statusu luźnie zorganizowanego ruchu społecznego, którego zasadniczym celem jest reprezentowanie opinii publicznej. Anty-partia odrzuca zasadę budowy formalnej struktury organizacyjnej, oferując styl podejmowania decyzji oparty na bezpośrednim udziale członków i zwolenników, niejednokrotnie wykorzystując formy demokracji bezpośredniej. Bardzo często ucieka się do stosowania tzw. niekonwencjonalnego stylu uprawiania polityki (np. marsze, festyny, blokady), redukując nacisk kładziony zwykle przez partie polityczne na sukces wyborczy, a odwołując się do symbolicznych akq'i (np. strajk głodowy). Jeżeli chodzi o charakter oferty programowej, to anty-partia podnosi z reguły te kwestie programowe, które nie mieszczą się w głównym nurcie rywalizacji ustabilizowanych partii politycznych. Pojawia się typ organizacji reprezentującej opinię społeczeństwa, która zrywa powiązania z konkretnymi grupami społecznymi (sytuuje się poza strukturą -> podziałów socjopolitycznych), nie artykułuje i nie reprezentuje materialnych interesów o charakterze sekcjonalnym. Anty-partia stara się mobilizować obywateli w oparciu o konkretne wartości i to bez względu na ich miejsce w systemie społecznej stratyfikacji. Tożsamość anty-partii przyjmowało większość partii ekologicznych, zwłaszcza w genetycznej fazie ich rozwoju. Charakter taki miały niektóre partie etniczne czy reprezentujące interesy regionalne (np. włoska -> Liga Północy-Fede-ralne Włochy — LN-IF czy -»Kanadyjska Partia Reform — RPC) oraz populistyczne partie dalekiej prawicy (np. —> Partie Postępu w Danii — FRPi Norwegii — FrP, -> Front Narodowy — FN we Francji; zob. też —> partie ultraprawicowe). Zdecydowana ich większość jednak z czasem przybierała cechy typowe dla normalnych, wyborczo zorientowanych i dysponujących względnie rozbudowaną strukturą wewnętrzną organizacji partyjnych. Klasycznym przypadkiem anty-partii pozostaje, nieistniejąca już dziś, francuska Union de Dejense des Commercanls et Arti-sans (UDCA), znana lepiej pod nazwą Po-ujadists, od nazwiska jej lidera — P. Pouja-de. W 1956 r. rozpoczęła ona „krucjatę" skierowaną przeciwko politykom i partiom politycznym. Była to organizacja o antymodernistycznym obliczu, promująca populistyczne slogany w rodzaju walki „małych" z „wielkimi", ludzi prostych z intelektualistami, biednych z bogatymi, oskarżająca polityków o konspirowanie przeciw interesom obywatela, którzy w dodatku wpuszczają do Francji obcy kapitał, głównie żydowski. Jeden ze sloganów wyborczych tego ruchu „drobnych sprzedawców i handlarzy" brzmiał „Odrzućmy deputowanych w następnych wy- 12 Apel Chneścijańsko-Dcmokratyczny borach". W przekonaniu lidera UDCA, partie to organizaq'e kosztowne i bezużyteczne, sponsorowane przez niegodnych zaufania polityków, których jedynym celem pozostaje zaspokojenie własnych ambicji politycznych. Bardzo podobny charakter miała włoska organizacja zwana Uomo Qualunque (Zwykły Człowiek), istniejąca w latach 1945-1948. [R. Herbut] APEL CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMO-KRATYCZNY (Christen Demokratisch Ap-pel — CDA) — holenderska partia polityczna należąca do rodziny -> partii cha-deckich, ukonstytuowana jako odrębna struktura organizacyjna w październiku 1980 r. Początki ugrupowania sięgają jednak 1975 r., gdy została utworzona fede-raqa polityczna skupiająca trzy partie wyznaniowe: Katolicką Partię Ludową (Ka-tholieke Volksparłij — KVP), ugrupowanie powstałe w 1926 r. pod nazwą Rooms Ka-łholieke Staałspartij (zmiana nazwy nastąpiła w 1945 r.), protestancką Partię Anty-Rewolucyjną (Anti-Revolutionaire Partij— ARP), utworzoną w 1879 r. przez kalwińskiego ministra A. Kuypera oraz protestancką Unię Chrześcijańsko-Historyczną (Christelijk-Historische Unie — CHU), powołaną do życia w 1908 r. Celem federacji miało być zahamowanie procesu odchodzenia elektoratu od partii wyznaniowych i stworzenie jednej struktury organizacyjnej zdolnej do przeciwstawienia się rosnącej w siłę -» Partii Pracy (PvdA). Wypracowanie zasad, które legły u podstaw nowej organizacji trwało 5 lat, choć już w wyborach w 1977 r. partie sformowały koalicję wyborczą, na czele której stanął A. van Agt. Koalicja uzyskała poparcie 31,9% elektoratu (49 mandatów), stając się drugą siłą polityczną w parlamencie (po -ł Partii Pracy — PvdA). Poczynając od wyborów w 1980 r. przeciętny poziom poparcia dla CDA wyniósł 30,5% głosów, choć podlega ono dość znacznym wahaniom. Rekordowe osiągnięcie partia zanotowała w 1989 r., zdobywając 35,3% głosów (54 mandaty), a wynik w 1986 r. był tylko nieznacznie gorszy, jeżeli chodzi o głosy wyborcze (34,6%), gdyż stan posiadania w niższej izbie parlamentu (Tzueede Kamer) był identyczny. Wybory w 1998 r. to z kolei rekordowo niskie osiągnięcie; CDA — zdobył 18,4% głosów (29 mandatów). Do 1994 r. partie (partia) chadeckie uczestniczyły we wszystkich gabinetach koalicyjnych tworzonych po II wojnie światowej. Do 1977 r. koalicjantem była KVP (zasada), a w niektórych gabinetach pojawiała się jedna z dwóch pozostałych partii wyznaniowych (5 gabinetów) lub obie (8 gabinetów). Tylko raz zdarzyła się sytuacja, iż KVP stworzyła gabinet koalicyjny, w którego składzie nie znalazła się żadna z pozostałych partii wyznaniowych (gabinet L. J. M. Beela — 1946-1948). KVP nominowała 6 premierów, zaś ARP — 3. W latach 1977-1994 (grudzień) wszystkie gabinety koalicyjne były tworzone w oparciu o CDA. Na ich czele stawał polityk chadecki — A. van Agt w latach 1977-1982 (4 gabinety), a R. F. Lubbers — 1982-1994 (3 gabinety). W 1994 r. partia chadecka znalazła się po raz pierwszy w opozycji wobec koalicji gabinetowej zdominowanej przez -> Partię Pracy (PvdA) i -» Partię Ludową na rzecz Wolności i Demokracji (VVD). Po wyborach w 1998 r. sytuacja powtórzyła się — partia znów nie weszła w skład gabinetu koalicyjnego, opartego na współpracy liberałów i socjaldemokratów. W programie społeczno-ekonomicz-nym partia akceptuje kapitalistyczny model gospodarki rynkowej, choć czyni w tym względzie pewne zastrzeżenia. Produkcja winna być nastawiona na potrzeby społeczeństwa i charakteryzować się „społeczną doniosłością" {maatschappe-lijk zinvol). Siła ekonomiczna nie może podlegać koncentracji. Ostatnie dokumenty programowe CDA wskazują jednak na pewne przesunięcie w kierunku neokon- 13 Australijscy Demokraci serwatyzmu, czego wyrazem stała się m.in. krytyka biurokratycznego państwa dobrobytu. Neokonserwatyzm w wydaniu holenderskim charakteryzuje się jednak kładzeniem nacisku na odpowiedzialność państwa za promowanie zasady sprawiedliwości społecznej (socjalnej). Z tego powodu partia bardzo niechętnie formułuje hasła redukcji wydatków publicznych na programy socjalne. Jeżeli chodzi o wartości moralne i etyczne (np. problem aborcji czy eutanazji), CDA unika formułowania jednoznacznych opinii i raczej stara się zdjąć je z agendy politycznej (depolityzacja). Elektorat partii rekrutuje się przede wszystkim spośród osób religijnych, regularnie uczęszczających do kościoła (3/4 elektoratu). W1991 r. stwierdzono jednak, iż blisko 19% wyborców CDA nie identyfikuje się z żadnym z wyznań. W 1989 r. partia liczyła ponad 122 tys. członków. W wyborach europejskich w 1994 r. CDA uzyskała poparcie 30,8% elektoratu (zdobyła 10 spośród 31 mandatów „holenderskich"). Reprezentanci w Parlamencie Europejskim uczestniczą w pracach chadeckiej grupy -> Europejska Partia Ludowa (EPP). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadeckiej. IR. Herbut] Literatura: P. Lucardie, H-M. ten Napel, Betiaeen con-fessionalism and liberał conservatism: The Chrisłian Democratic parties ofBelgium and the Netherlands (in) D. Hanley, Chistian De-mocracy in Europę. A Comparatwe Perspec-twe, London 1994. AUSTRALIJSCY DEMOKRACI (Austra-lian Democrats — AD) — australijska centrolewicowa partia polityczna stworzona w maju 1977 r. przez D. Chipp'a, byłego ministra z ramienia -> Liberalnej Partii Australii (LPA). Ugrupowanie można zaliczyć do rodziny -> partii lewicowo-liber-tariarnych, biorąc pod uwagę zawartość przedstawianej przez nią oferty programowej. W przestrzeni rywalizacji politycznej plasuje się ona trochę bardziej na lewo od -» Australijskiej Partii Pracy (ALP). Partia opowiada się m.in. za formułą tzw. demokracji partycypacyjnej, opartej na szerokim stosowaniu instrumentów demokracji bezpośredniej, popiera politykę ochrony środowiska naturalnego człowieka, postuluje powszechne rozbrojenie. W manifestach AD na plan pierwszy wysuwana jest również kwestia ochrony praw i wolności obywatelskich oraz postulat sprawiedliwości społecznej (m.in. równouprawnienie mniejszości etnicznych). W sferze polityki gospodarczej, liderzy partii opowiadają się za utrzymaniem interwencyjnych funkcji państwa, odrzucając np. postulaty prywatyzacji oraz tzw. deregulacji. Państwo powinno gwarantować obywatelom bezpieczeństwo ekonomiczne i socjalne. Partia opowiada się więc za modelem państwa dobrobytu, którego składnikiem winno stać się m.in. zwiększenie nakładów publicznych na edukację i programy socjalne. Partii nigdy nie udało się wprowadzić swych przedstawicieli do Izby Reprezentantów (izba niższa), a największy sukces wyborczy zanotowała w wyborach w 1996 r., uzyskując poparcie 6,8% elektoratu. Od 1977 r. członkowie partii zasiadają natomiast w izbie wyższej — Senacie, co pozwala jej na wypełnianie funkcji ugrupowania obrotowego (zob. -» partia obrotowa), utrzymującego równowagę sił politycznych w jej ramach. W wyborach w 1993 r. oraz 1996 r. AD zdobyli 7 miejsc w Senacie. W 1986 r. na czele partii stanęła senator J. Haines, stając się pierwszą w historii Australii kobietą-liderem partii parlamentarnej. [R. Herbutl AUSTRALIJSKA PARTIA PRACY (Au-stralian Labour Party — ALP) — najstarsza australijska partia ogólnonarodowa, stwo- 14 Australijska Partia Pracy rzona w 1901 r. jako federacja organizacji robotniczych i związkowych, istniejących w poszczególnych stanach i prowincjach od 1891 r. Ugrupowanie należy do rodziny -» partii socjaldemokratycznych, choć poczynając od 1945 r. przesuwa się w kierunku centrum systemu partyjnego. Partia powstała jako polityczna reprezentacja bardzo silnego w Australii ruchu związkowego. W pierwszych wyborach powszechnych w 1901 r. wprowadziła swych reprezentantów do obu izb parlamentu, a w 1904 r. sformowała swój pierwszy gabinet, mający status mniejszościowego (premier J. Watson). ALP rządziła również w latach 1907-1909,1910-1913, 1914-1915, 1929-1931 oraz 1941-1949. W latach 1949-1972 partia znalazła się w opozycji wobec gabinetów zdominowanych przez —> Liberalną Partię Australii. W wyborach w 1972 r. ALP odzyskała władzę, tworząc dwa kolejne gabinety kierowane przez E. G. Whitlama (1972-1975). Rząd E. G. Whitlama podjął szereg spektakularnych decyzji dotyczących m.in. zniesienia przymusowej służby wojskowej oraz wycofania wojsk australijskich z Wietnamu. W 1975 r. Generalny Gubernator J. Kerr, w obliczu pogłębiającego się kryzysu konstytucyjnego (ALP utraciła większość w Senacie), podjął kontrowersyjną decyzję o zdymisjonowaniu gabinetu E. G. Whitlama. W 1983 r. partia odzyskała większość w Izbie Reprezentantów, tworząc kolejne gabinety, na czele których stali R. Hawke (1983-1991) oraz P. Keating (1991-1996). W wyborach w 1996 r. partia poniosła porażkę, a P. Keating został zastąpiony przez K. Beaz-leya na stanowisku przewodniczącego. W przedterminowych wyborach w 1998 r. ALP znów przegrała rywalizację z Liberalną Partią Australii, choć tym razem minimalnie (ma o 7 mandatów mniej w Izbie Reprezentantów niż jej główny rywal). W latach 1972-1996 ALP kontrolowała przeciętnie ponad 47% miejsc w izbie niższej, a wszystkie gabinety przez nią sfor- mowane po 1941 r. miały status większościowych, czysto jednopartyjnych. Program partii zawiera postulaty typowe dla reprezentanta lewicowej — socjaldemokratycznej opcji politycznej. W latach osiemdziesiątych, R. Hawke zapoczątkował proces transformacji programowej i organizacyjnej partii, kontynuowany zresztą przez jego następcę P. Keatinga. Stało się to zwłaszcza widoczne w sferze postulatów ekonomicznych, gdy partia po zwycięstwie w wyborach w 1983 r. zdecydowała się na wprowadzenie restryktywnej polityki antyinflacyjnej, rewidując szereg wcześniejszych założeń dotyczących zarówno modelu państwa dobrobytu, jak i koncepcji państwa interweniującego. Zmiana polityki ekonomicznej oraz akcentowanie w programie postulatów typowych dla opcji prorynkowej, doprowadziło do konfliktu pomiędzy pragmatycznie nastawioną większością, skupioną wokół organizacji parlamentarnej, a frakcją lewicową, znajdującą oparcie w ruchu związkowym. Efektem było oderwanie się w 1989 r. frakcji lewicowej i stworzenie Socjalistycznej Partii Australii. Lata osiemdziesiąte to okres wzbogacania oferty programowej partii o hasła typowe dla opcji libertariarnej, czego wyrazem stało się pojawienie m.in. postulatów ekologicznych, dotyczących równouprawnienia mniejszości, w tym uznanie praw Abory-genów oraz koncepcji wielonarodowej społeczności australijskiej przy poszanowaniu odrębności poszczególnych grup etnicznych (odrzucenie koncepcji melting pot). W programie ALP pojawił się również postulat wprowadzenia republikańskiej formy państwa z prezydentem jako głową państwa. Premier P. Keating planował zakończenie tego procesu w 2001 r. W tym kontekście należy rozpatrywać działania liderów ALP zmierzające do sformułowania niezależnej polityki zagranicznej, skierowanej przede wszystkim na penetrację regionu Azji-Pacyfiku. Dyplomatyczne wysiłki miały być wspiera- 15 Austriacka Partia Ludowa ne działaniami ekonomicznymi i otwarciem Australii przede wszystkim na wymianę handlową z państwami tego regionu. W latach osiemdziesiątych partia liczyła ponad 60 tys. członków. [R. Herbut] AUSTRIACKA PARTIA LUDOWA (Ósterreichische Volksparłei—ÓVP)—stworzona w 1945 r., w oparciu o szereg grup i organizacji katolickich, partia polityczna należąca do rodziny -? partii chadeckich. Głównym inicjatorem budowy tej relatywnie nowej struktury organizacyjnej stały się 3 korporacyjne organizacje: Liga Farmerów, Liga Biznesu oraz Liga Robotników i Pracobiorców. Ligi te bardzo szybko odtworzyły po 1945 r. Swe struktury organizacyjne, a nie kojarzono ich z faktem wprowadzenia dyktatury w 1934 r. ÓVP od samego początku swego istnienia podkreślała fakt zerwania z tradycją przedwojennej Chrześcijańskiej Partii Socjalnej, reprezentującej obóz (lager) katolicko-kon-serwatywny i zbyt silnie związanej z rządami autorytarnymi. Partia odrzuciła m.in. scentralizowany charakter swej poprzedniczki, proponując model partii sfe-deralizowanej w oparciu o Ligi, które choć stały się częścią ÓVP, to jednak zachowały status autonomicznych stowarzyszeń (Vereine), mających prawo m.in. do prowadzenia niezależnej polityki finansowej, a nawet wyjścia z partyjnej struktury. OVP określana jest mianem „niesocjalistycznej partii typu catch-all" (biirgerliche Samm-lungspartei), skupiającej grupy i jednostki o niesocjalistycznej orientacji i reprezentujące niesocjalistyczną ideologię opartą na założeniach społecznej doktryny Kościoła, konserwatywnych i liberalnych ideach. Partia pozostaje swoistą organizacją — „parasolem", początkowo dla trzech Lig, a obecnie również i dla kolejnych trzech funkcjonalnych organizacji (kobiet, ludzi młodych oraz emerytów). Organizacyjna struktura partii opiera się zarówno na kry- terium terytorialnym, jak i funkcjonalnym (ten drugi jest bardziej istotny niż pierwszy), przybierając formę piramidy, co oznacza, iż delegat z niższego poziomu przechodzi do poziomu bezpośrednio wyższego. Reprezentacja w OVP bazuje na liczbie członków oraz liczbie głosów. Ligi jako organizacje funkcjonalne nominują delegatów na kongres określonego poziomu organizacyjnego, zgodnie z liczbą członków. Liczba delegatów terytorialnych organizacji oparta jest na liczbie głosów zdobytych przez partię w ostatnich wyborach na odpowiednim poziomie (wybory lokalne w dystryktach i krajach). Przestrzegana jest zasada formalnego oddzielenia stanowiska lidera partyjnego od stanowiska lidera frakcji parlamentarnej, choć egzekutywa ÓVP może wysyłać oficjalne rekomendacje do partii parlamentarnej. W1990 t. partia skupiała ponad 480 tys. członków, co stanowiło ponad 9,0% elektoratu. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii w latach 1945-1996 wyniósł 41,1% głosów elektoratu, z tym iż w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpił znaczny jego spadek (o 12,9%). W latach 1945-1970 ÓVP była wiodącą partią w Austrii, choć tylko raz sformowała czysto jednopartyjny gabinet (1966-1970). W latach 1945-1949 kierowała rządem koalicyjnym (premier L. Figi), w którego skład wchodziły również -> Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) i Komunistyczna Partia Austrii (KPÓ). W latach 1949-1966 wraz z SPÓ tworzyła tzw. I wielką koalicję, nominując wszystkich kanclerzy (L. Figi —1949-1953, J. Ra-ab —1953-1961, A. Gorbach —1961-1964, J. Klaus — 1964-1966). W 1970 r. partia przeszła do opozycji i dopiero w 1987 r. weszła w skład gabinetu koalicyjnego (tzw. II wielka koalicja), tym razem jako „młodszy partner". Po przyjęciu Austrii do Unii Europejskiej (1 stycznia 1995 r.) 6 reprezentantów (posłów) ÓVP znalazło się w Parlamencie Europejskim. Przyjęto wówczas zasadę, iż byli oni wyłaniani 16 Austriacka Partia Wolności spośród członków austriackiego parlamentu, a partyjna reprezentacja była proporcjonalna do odsetka zdobyczy wyborczych każdej partii w wyborach powszechnych (1995 r.). W pierwszych wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego (październik 1996 r.), partia zdobyła 29,6% głosów i 7 mandatów. Reprezentanci partii wchodzą w skład -> frakcji politycznej w Parlamencie Europejskim i -> transnarodowej federacji partii politycznych -» Europejskiej Partii Ludowej (EPP). ÓVP jest członkiem -» Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] - Literatura: W. C. Miiller, B. Steininger, Party organisa-łion and party competitivness: The case ofthe Austrian Peopłe's Party, 1945-1992, Europe-an Journal of Political Research 1994, vol. 29 (1). AUSTRIACKA PARTIA WOLNOŚCI (Freiheitliche Partei Osterreichs — FPÓ) — zob. <-> Ruch Wolności (Die Freiheitlichen — DF). ? 6 BASKIJSKA PARTIA NARODOWA (Partido Nacjonalista Vasco — PNV) — baskijska nacjonalistyczna partia polityczna o chadeckiej tożsamości programowej, której początki sięgają 1895 r. Ukształtowała się w oparciu o baskijski ruch katolicki, któremu przewodził S. Arana y Go-iri. Od 1918 r. partia miała swą reprezentację w Kortezach. Związana była z reżimem republikańskim, po upadku którego jej przywódcy zostali zmuszeni do opuszczenia kraju. W 1936 r. utworzyła autonomiczny rząd w kraju Basków, na czele którego stanął J. Aguirre. Po śmierci J. Aguirre w 1960 r. baskijski „rząd na uchodźstwie" mianował J. M. Leizaola prezydentem gabinetu. W wyborach w 1977 r. partia zdobyła 7 miejsc w izbie niższej. W wyborach lokalnych w 1980 r. PNV otrzymała poparcie 37,6% elektoratu i zdobyła 25 mandatów. Na czele stworzonego przez nią rządu stanął jej lider C. Garaikoetxea. W wyborach krajowych w 1982 r. partia zdobyła poparcie 1,9% elektoratu (8 mandatów w Kortezach). W wyborach lokalnych w Regionie Basków w 1984 r. powiększyła swój stan posiadania do 32 mandatów (42,0% głosów), tworząc tym razem gabinet koalicyjny z Baskijską Partią Soq'alistyczną, na czele którego stanął A. Garro. Po wyborach lokalnych w 1986 r. znów pojawił się gabinet koalicyjny o identycznej konfiguracji. W wyborach ogólnokrajowych w tymże roku PNV otrzymała 1,5% głosów, zdobywając 6 mandatów. W kolejnych wyborach krajowych w 1989 r. zdobyła 1,2% głosów i 5 miejsc w izbie niższej. W wy- borach lokalnych w 1990 r. i 1994 r. partia potwierdziła swą dominację, tworząc gabinety. W wyborach krajowych w 1993 r. powtórzyła rezultat z poprzedniej elekq'i, wchodząc w skład większości parlamentarnej, która wspierała gabinet mniejszościowy -» Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (PSOE). Jeżeli chodzi o zdobycze, historia powtórzyła się w wyborach w 1996 r. Tym razem partia weszła w skład szerokiej koalicji parlamentarnej (obok partii -» Zbieżność i Związek — CiU oraz Koaliq'i Kanaryjskiej) popierającej mniejszościowy gabinet —> Partii Ludowej (PP). Partia jest rzecznikiem pełnej autonomii Regionu Basków w ramach Hiszpanii oraz potępia terrorystyczne kampanie prowadzone przez zwolenników uzyskania pełnej niepodległości (m.in. przez radykalne ugrupowania baskijskie: Herri Bałasuna i Euskadico Esquer-ra). W wyborach europejskich w 1994 r. PNV stanęła na czele listy regionalnej, na którą głosowało 2,8% wyborców. Lista otrzymała dwa miejsca w Parlamencie Europejskim, a jedno z nich obsadził reprezentant PNV. Wchodzi on w skład parlamentarnej grupy chadeckiej -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] BIEGUN WOLNOŚCI (Polo delie Liberta — PL) — włoska centroprawicowa formacja polityczna (wyborcza) stworzona w 1994 r. W jej skład weszły -» Forza Ita- 18 lia i -» Liga Północy-Federalne Włochy (LN/IF), tworzące sojusz „północy" oraz tzw. Biegun na Rzecz Dobrego Rządu {Polo del Buon Gwernó), obejmujący -»Przymierze Narodowe (AN) oraz Centrum Chrze-ścijańsko-Demokratyczne (Centro Cristia-na Democratica), partię utworzoną przez prawicowe skrzydło byłej Chrześcijańskiej Demokracji (Democrazia Cristiana — DC). W wyborach w 1994 r. ta wyborcza konfederacja partii politycznych zdobyła łącznie 46,4% głosów oraz 58,1% mandatów (366). Po wyborach partie tworzące PL stworzyły gabinet koalicyjny, na czele którego stanął S. Berlusconi. Obok wspomnianych wcześniej głównych ugrupowań składających się na PL, do rządu weszła również Unia Demokratycznego Centrum (Union delia Centro Democrałico), partia o liberalnej orientacji, która otrzymała 2 stanowiska ministerialne. W grudniu 1994 r. z gabinetu wycofała się Liga Północy-Federalne Włochy (LN/IF), co w efekcie doprowadziło do upadku rządu PL. W wyborach w 1996 r. PL uzyskał poparcie 42,1% wyborców (246 mandatów). W efekcie partie tworzące go musiały przejść do opozyqi wobec gabinetu R. Prodiego, sformowanego przez formację zwaną -> Drzewo Oliwne. [R. HerbutJ BILATERALNA OPOZYCJA — opozycja dwustronna, stanowiąca według G. Sar-toriego jeden z wyznaczników •*» systemu partyjnego ekstremalnie spolaryzowanego. Tworzą ją silne wyborczo —> partie an-tysystemowe, bloki polityczne wywierające z dwóch stron presję na centrowy rząd. Zasadniczą cechą b.o. jest to, że nie istnieje możliwość zawarcia w jej ramach koalicji zdolnej do przejęcia władzy. Żadna z tworzących ją partii nie jest dopuszczana przez centrum do udziału w rządach, w związku z czym mają one utrwalony status ugrupowań izolowanych. Przykładem b.o. jest włoska -> lewica (ko- muniści) i radykalna prawica (neofaszyści) — nie wchodzące w skład gabinetu. Układ taki wytworzył się również w Polsce po wyborach 1997 r. Bilateralną opozycję tworzą — z lewej strony —> Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) oraz — z prawej -» Ruch Odbudowy Polski (ROP). [A. Antoszewski] BIPOLARYZM — dwubiegunowość rywalizacji politycznej. Oznacza, że o władzę zabiegają z realnymi szansami tylko dwie partie (dwa bloki partii), z których jedna lokuje się po lewej, a druga po prawej stronie sceny politycznej. Rywalizacja dwubiegunowa wiąże się z wzajemną opozycyjnością obu stron we wszystkich ważniejszych kwestiach społecznych. Opozycyjność ta jest złagodzona przez fakt, że po obu stronach istnieje silna orientacja centrowa, co powoduje postępujące zmniejszanie się -> dystansu ideologicznego w ramach —> systemu partyjnego. Przedmiotem konfliktu międzypartyjnego są przede wszystkim kwestie gospodarcze (rola sektora prywatnego w produkcji dóbr i usług, zasięg planowania, polityka monetarystyczna, polityka podatkowa irp.) oraz społeczne (kształt polityki socjalnej, zagadnienia moralno-etyczne, rola jednostki we wspólnocie irp.). Nie występują natomiast inne pola konfliktu, takie jak problemy narodowościowe, etniczne czy religijne. Bipolaryzm cechuje przede wszystkim —> systemy dwupartyjne oraz -» systemy partyjne umiarkowanie spolaryzowaneJAustria, RFN, kraje skandynawskie do lat sześć-dziesiątycK). Powszechnie uważa się, że dwubiegunowość rywalizacji sprzyja stabilizacji politycznej, utrwalając wzorce zachowań wyborczych i strategii partyjnych. B. oznacza również osłabienie polit go znaczenia partii radykalnych (ultrale-wky lub ultraprawicyj^ niezdolnych do zapewnienia sobie liczącego się poparcia społecznego. [A. Anłoszewski] 19 Blok Flamandzki BLOK FLAMANDZKI (Vlaams Blok — VB) — flamandzka nacjonalistyczna partia polityczna należąca do rodziny -> partii ultraprawicowych, powołana formalnie do życia w maju 1979 r. W wyborach w 1978 r. pojawiła się koalicja wyborcza nosząca tę nazwę, a będąca przymierzem dwóch ugrupowań: Flamandzkiej Partii Ludowej (powstała w 1977 r. jako grupa rozłamowa z —> Flamandzkiej Unii Ludowej — Volksunie) oraz Flamandzkiej Partii Narodowej (powstała w 1977 r.). W wyborach w 1978 r. koalicja zdobyła 1 mandat. Bezpośrednią przyczyną połączenia się obu partii i stworzenia odrębnej struktury organizacyjnej (VB) była kwestia tzw. Paktu Egmonta, układu o podziale regionalnym Belgii, który został odebrany przez nacjonalistów flamandzkich jako zamach na ich suwerenne uprawnienia. Partia żąda większej autonomii dla „państwa" flamandzkiego, opowiadając się również za usunięciem z Belgii emigrantów pochodzących z krajów pozaeuropejskich. W programie VB znalazło się wiele konserwatywnych postulatów dotyczących m.in. prowadzenia przez państwo restryktywnej polityki w kwestii utrzymania ładu i porządku, zakazu dokonywania aborcji, popierania prorodzinnej polityki. Wyborcy VB wywodzą się przede wszystkim spośród klasy robotniczej (blue-collar workers), obywateli dysponujących niższym wykształceniem i deklarujących się jako nie-katolicy. Większość z wyborców jako motyw głosowania na VB podaje fakt niezadowolenia z polityki prowadzonej przez ustabilizowane partie polityczne (protest), zwłaszcza wobec emigrantów. Społeczny profil potencjalnych wyborców partii bardzo przypomina elektorat partii socjalistycznych (PS oraz SP) i znacznie odbiega od struktury identyfikacji partyjnej charakteryzującej tradycyjny flamandzki ruch nacjonalistyczny (wyborcy wywodzący się z klasy średniej, lepiej edukowani, stanowią gros elektoratu np. -> Flamandzkiej Unii Lu- dowej — VU). Wiatach 1978-1995 przeciętne poparcie wyborcze dla VB wyniosło 3,1% głosów (4 mandaty). W latach dziewięćdziesiątych obserwujemy jednak znaczny wzrost siły wyborczej partii, co można tłumaczyć narastaniem sentymentów antyemigranckich w społeczności flamandzkiej. W wyborach w 1991 r. partia uzyskała poparcie 6,6% elektoratu (12 mandatów), a w 1995 r. — 7,8% (11 mandatów). W ten sposób partia stała się najsilniejszym reprezentantem nacjonalizmu flamandzkiego. W wyborach europejskich w 1994 r. VB zdobył poparcie 7,8% elektoratu (2 mandaty), a jego reprezentanci nie wchodzą w skład żadnej z politycznych frakcji (niezrzeszeni). We flamandzkiej radzie regionalnej VB dysponuje 15 miejscami (12,3%). [R. Herbutl Literatura: J. Billiet, H. De Witte, Attitudinal disposi-tion to votefor a „new" extreme right-wing party: The case of „Vlaams Blok", European Journal of Political Research 1995, vol. 27 (2). Political Parties ofthe World, A. Day, R. German, J. Campbell (eds), 1996. BLOK QUEBECU {Quebec Bloc/Bloc Qu-ebćcois — QB) — kanadyjska -» partia ko-munitarna, założona w maju 1990 r. przez L. Boucharda. Reprezentuje na forum struktur federalnych interesy ludności francuskojęzycznej, stanowiącej większość w prowincji Quebec. Zasadniczym celem partii jako ruchu politycznego jest uzyskanie przez prowincję praw suwerennych i oderwanie się od Kanady. Partia zgłasza kandydatów tylko w prowincji Quebec. W wyborach w 1993 r. QB otrzymał poparcie 13,5% elektoratu, wprowadzając do Izby Gmin 54 reprezentantów. Przy poparciu lokalnej partii, Partii Quebecu, Blok prowadził bardzo intensywną kampanię na rzecz oderwania prowincji od reszty 20 Bułgarska Partia Socjalistyczna kraju, poprzedzającą referendum dotyczące właśnie tej kwestii (październik 1995 r.). Separatyści przegrali tylko nieznacznie. W 1996 r. L. Bouchard został wybrany liderem Partii Quebecu oraz premierem rządu prowincjonalnego. Po wyborach w 1994 r. Partia Quebecu dysponuje absolutną większością miejsc w legislatywie prowincji (77 miejsc). W wyborach w 1997 r. QB uzyskał poparcie 10,7% elektoratu, wprowadzając do parlamentu (Izby Gmin) 44 deputowanych. W ten sposób uzyskał on status trzeciej siły politycznej w legislatywie. Partia Quebecu powstała w 1968 r., a jej założycielem był R. Levesque. W latach 1976-1985 miała ona status partii rządzącej w prowincji i dopiero w wyborach w 1985 r. została zastąpiona przez -> Liberalną Partię Kanady (LPC). W 1994 r. powróciła do władzy. [R. Herbut] BUŁGARSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA (Byłgarska Socialisticzeska Parti-ja — BSP,) — bułgarska partia polityczna powstała w maju 1919 r. pod nazwą Bułgarska Partia Komunistyczna (BPK). Została utworzona przez działaczy frakcji lewicowo-rewolucyjnej Bułgarskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej, działającej od 1891 r. W latach 1924-1944 BPK działała nielegalnie. W roku 1938 doszło do połączenia BPK z Bułgarską Partią Robotniczą, co wiązało się m.in. z przyjęciem nazwy tego drugiego ugrupowania. Po dziesięciu latach powrócono do nazwy Bułgarska Partia Komunistyczna. W kwietniu 1990 r. partia przyjęła obecną nazwę. W programie akceptuje zasady pluralizmu politycznego i społecznej gospodarki rynkowej. W wyniku przyjęcia przez parlament w 1991 r. ustawy o konfiskacie majątku Bułgarskiej Partii Komunistycznej, BSP jako jej spadkobierczyni utraciła z dniem 1 stycznia 1992 r. wszystkie nieruchomości i dobra ruchome, papiery wartościowe, pieniądze i przedsiębiorstwa utworzone przez komunistów po wojnie. W wyborach w 1990 r. zdobyła 52,7% głosów (211 mandatów) i stała się największym ugrupowaniem w parlamencie. W następnym roku, w wyborach w 1991 r. partia straciła prawie 14% głosów, zdobywając zaledwie 33,14% głosów (106 mandatów) i przeszła do opozycji. Spadek popularności był tym większy, iż o ile w 1990 r. ekskomuniści przystąpili do wyborów samodzielnie, o tyle rok później w koalicji z 9 ugrupowaniami. Przyczyną porażki wyborczej socjalistów było m.in. ujawnienie szeregu nadużyć i afer gospodarczych, mających miejsce po wyborach 1990 r., w których uczestniczyli jej reprezentanci. Od 1991 r. do 1994 r. BSP była w opozycji, tworząc gabinet cieni z A. Tomowem w roli premiera. W wyborach 1994 r. BSP zdobyła 125 mandatów (35% głosów), stając się ponownie największym ugrupowaniem w parlamencie. Weszła w skład nowego gabinetu koalicyjnego, w którym oprócz teki premiera objęła jeszcze 8 ministerstw (budownictwa, rozwoju gospodarczego, stosunków gospodarczych z zagranicą, spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, przemysłu, oświaty, transportu). W skład koalicji weszli również przedstawiciele Politycznego Klubu Ekogłasnost (PKE), otrzymując jedno stanowisko ministerialne, Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego im. A. Stambilij-skiego (BZNS AS), dysponując dwoma stanowiskami, oraz czterech tzw. niezależnych polityków. Klientelę wyborczą socjalistów stanowią przede wszystkim mieszkańcy wsi, emeryci, renciści oraz ta część robotników, którzy obawiają się kapitalizmu i utraty pracy. Do przedterminowych wyborów parlamentarnych 1997 r. partia przystąpiła w koalicji z —> Lewicą Demokratyczną (DL). Reprezentację w parlamencie posiada, jednak poniosła sporą porażkę i została odsunięta od władzy. Liderem partii jest Ż. Widenow. [W. Jednaka! 21 Bułgarski Blok Biznesu BUŁGARSKI BLOK BIZNESU (Byłgarski Biznes Bbk — BBB) — bułgarska partia polityczna, powstała w 1990 r. Formalnie została zarejestrowana w lutym 1991 r. BBB ma dosyć niewyraźne oblicze polityczne i programowe. Bliski orientacji populistycznej z widocznymi pretensjami do reprezentowania interesów małego biznesu. Przeciwny jest zarówno porozumieniom z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (IMF), jak i wejściu Bułgarii do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). W wyborach 1994 r. partia uzyskała 5,5% głosów (13 mandatów), stając się piątą siłą w parlamencie. W przedterminowych wyborach w kwietniu 1997 r. BBB uzyskał poparcie 5% elektoratu (12 mandatów), zachowując dotychczasowy status parlamentarny. Liderem ugrupowania jest Ż. Ganczew. [W. Jednaka] ? c CENTRUM DEMOKRATYCZNE (Cen-trum-Demokraterne—CD) — centroprawicowa duńska partia polityczna, stworzona w listopadzie 1973 r. przez grupę prawicowych dysydentów z -> Partii Socjaldemokratycznej (SDD), na czele z E. Jacob-senem. Ocenili oni krytycznie zbyt lewicową politykę rządu socjaldemokratycznego A. Jórgensena, a zwłaszcza jego posunięcia w sferze polityki podatkowej. Elektorat partii stanowią przede wszystkim reprezentanci nowej miejskiej klasy średniej i inteligencja. W programie CD znalazł się postulat dotyczący odrzucenia soqalistycznej koncepcji ewolucji państwa i społeczeństwa. Partia opowiada się za kapitalistyczną strategią przeobrażeń, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, przy wykorzystaniu formuły tzw. gospodarki mieszanej. Politycy CD bez zastrzeżeń poparli idee integraqi Danii ze strukturami europejskimi. Zarówno baza wyborcza partii, jak i jej program wskazują na liberalną orientację polityczną ugrupowania, z pewną skłonnością do akcentowania haseł typowych dla opcji prawicowej (zob. -> prawica). Przeciętne poparcie wyborcze dla partii wyniosło 5,0% głosów (9 mandatów). Rekordowe sukcesy zanotowała w 1973 r. (7,8% głosów) oraz 1981 r. (8,3% głosów). W wyborach w 1994 r. ugrupowanie uzyskało bardzo niski poziom poparcia elektoratu (2,8% głosów i 4 mandaty). W kolejnych w 1998 r. CD zdobyło 4,3% głosów i 8 mandatów. W 1982 r. partia po raz pierwszy weszła w skład rządzącej koalicji (gabinet centroprawicowy P. Schliitera), chód w 1988 r. wycofuje się z niej, przechodząc do opozycji. W 1993 r. CD ponownie wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego, tym razem centrolewicowego, kierowanego przez polityka socjaldemokratycznego N. Rasmus-sena. W wyborach europejskich w 1994 r. partia otrzymała poparcie jedynie 0,9% elektoratu i w efekcie utraciła mandaty (2) w Parlamencie Europejskim. [R. Herbut] Literatura: M. Grzybowski, System partyjny Królestwa Danii (w:) Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Kraków 1996. CHORWACKA PARTIA SPOŁECZNO-LIBERALNA (Hruatska Socijalno-Liberalna Stranka — HSLS) — chorwacka partia polityczna o liberalnej tożsamości programowej, stworzona w maju 1989 r. jako Chorwacki Związek Społeczno-Liberalny. Założyciele HSLS od samego początku nadali ugrupowaniu proeuropejską orientację, akcentując konieczność ściślejszego związania kraju z europejską demokratyczną i liberalną tradycją. Partia opowiada się za wprowadzeniem modelu gospodarki rynkowej, choć równocześnie zastrzega dla państwa szereg uprawnień w zakresie gwarantowania obywatelom bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego (zwłaszcza w okresie przejściowym). W wyborach w 1990 r. nie odniosła większego sukcesu. W kolejnej elekcji w 1992 r. zdobyła 14 miejsc w izbie niższej parla- 23 Chorwacka Unia Demokratyczna mentu, uzyskując status drugiej siły politycznej. W wyborach w 1995 r. HSLS uzyskała poparcie 11,6% elektoratu (12 miejsc) i obok formaqi -> Wspólna Lista (ZL) stanowi główną siłę opozycji. [R. Herbut) CHORWACKA UNIA DEMOKRATYCZNA (Hmatska Demokratska Zajednica — HDZ) — chorwacka konserwatywna partia polityczna o nacjonalistycznym i wyznaniowym charakterze, stworzona w lutym 1989 r. Partia stała się najsilniejszym ugrupowaniem opozycyjnym wobec komunistów i od samego początku opowiadała się za oderwaniem Chorwacji od Jugosławii. W wyborach w 1990 r. partia zdobyła absolutną większość w parlamencie (193 mandaty, 52,9% miejsc), opierając swą kampanię przede wszystkim na hasłach dotyczących uzyskania przez region autonomii. W czerwcu 1991 r. rząd stworzony przez HDZ ogłosił Chorwację suwerennym państwem. W maju 1990 r. lider i założyciel partii F. Tudjman został wybrany przez deputowanych na stanowisko prezydenta kraju. W kolejnych wyborach w 1992 r. HDZ zdobyła ponownie absolutną większość w parlamencie, a F. Tudjman został wybrany na prezydenta, tym razem w wyborach powszechnych (uzyskał 56,7% głosów). W 1994 r. partia została osłabiona w wyniku oderwania się grupy aktywistów o liberalnym nastawieniu, zwolenników przymierza z rządem Bośni i Hercegowiny (zerwane przez rząd w 1993 r.), niezadowolonych z dyktatorskiego stylu kierowania partią przez F. Tu-djmana, którzy stworzyli w kwietniu tegoż roku partię Chorwackich Niezależnych Demokratów (Hraatski Nieztwisni De-mokrati — HND). W wyborach w 1995 r. HDZ zdobyła poparcie 45,2% elektoratu, zachowując większość w parlamencie. W wyborach w 1997 r. (czerwiec) kandydat partii F. Tudjman ponownie został wybrany na urząd prezydenta. Partia jest afi- liowana przy -» Międzynarodówce Cha-deckiej. [R. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA (Democrazia Cristiana — DC) — włoska partia chadecka, zob. -» Włoska Partia Ludowa (PPI). IR. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKA PARTIA LUDOWA (Chrisłelijke Volkspartij — CVP) — belgijska (flamandzka) -? partia chadecka, spadkobierczyni tradycji przedwojennej Katholieke Vlaamse Volkspartij, flamandzkiego skrzydła belgijskiej Partii Katolickiej (PCB). Została stworzona w 1945 r. jako flamandzki odpowiednik walońskiej -» Partii Chrześcijańskiej (CVP). PCB dysponowała absolutną większością w Izbie Reprezentantów wiatach 1884-1919, do chwili wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Zachowała status siły dominującej do 1940 r. Miała ona sfederali-zowaną strukturę organizacyjną, skupiając szereg socjoekonomicznych frakcji, zwanych standen. Poczynając od 1919 r. ukształtowały się 4 frakcje: konserwatywna Verbond der Katholieke Verenigingen en Kringen, robotnicza Werkersverbond, farmerska Boerenbond oraz klasy średniej Midden-standbond. Frakcje były autonomicznymi grupami, a członkostwo w partii miało „pośredni" charakter (poprzez przynależność do poszczególnych frakcji). W 1936 r. przeprowadzono znaczące zmiany organizacyjne w PCB (m.in wprowadzono zasadę indywidualnego członkostwa, ograniczono wpływy frakqi, a w ramach struktury organizacyjnej zaczęły dominować dwa skrzydła — flamandzkie Katholieke Vlaams Volkspartij oraz walońskie Parti Catholique Social). Do 1968 r. CVP pozostawała wraz z walońskim odpowiednikiem w ramach jednej partyjnej struktury, a bezpośrednią przyczyną rozłamu stał się kon- 24 Chrześcijańska Partia Ludowa flikt wokół statusu Katolickiego Uniwersytetu w Louvain. Początkowo obie partie zachowały pewne wspólne instytucje i urzędy — np. prezydent, sekretariat, ale z czasem i one zniknęły. Zgodnie z programem Geloof, hoop en toekomst (1986 r.) CVP pragnie zachować chadecki charakter, przy jednoczesnym poszerzaniu apelu wyborczego. W kwestii polityki ekonomicznej akceptuje kapitalizm i zasady gospodarki rynkowej jako zasadnicze siły sprawcze dobrobytu społeczeństwa. Gospodarka rynkowa winna jednak przybrać cechy układu sterowanego (georienteerde markteconomie), możliwego do zaakceptowania zarówno z socjalnego, jak i ekologicznego punktu widzenia. Partia zadeklarowała szczególne poparcie dla rozwoju średnich i małych przedsiębiorstw, a robotnicy winni zostać włączeni w proces kierowania firmami. Partia Chadecka zdobywała przeciętnie w okresie powojennym 33,8% głosów (łącznie CVP i PSC). W latach 1968-1995 przeciętne poparcie wyborcze dla CVP wyniosło około 21% głosów (22,4% mandatów). Poszczególne skrzydła „etniczne" uczestniczyły w 30, z ogólnej liczby 34, sformowanych po 1945 r., gabinetach. W 27 gabinetach stanowisko premiera sprawował polityk chadecki. CVP ma status najsilniejszej partii flamandzkiej i z wyjątkiem lat 1945-1947 oraz 1954-1958 zawsze uczestniczyła w gabinetach. Prawie wszyscy powojenni chadeccy premierzy w Belgii, np. G. Ey-skens, T. Lefevre, L. Tmdemans, W. Mar-tens,}. L. Dehaene wywodzili się z CVP (flamandzkiej). Poczynając od 1974 r. CVP zdominowała proces formowania gabinetów koalicyjnych, przejmując odpowiedzialność za ich skład i proces kierowania. W wyborach europejskich w 1994 r. CVP uzyskała poparcie 17% elektoratu flamandzkiego (4 mandaty). W Parlamencie Europejskim posłowie partii wchodzą w skład -» frakcji politycznej w Parlamencie Europejskim oraz -> transnarodowej federacji partii politycznych -ł Europej- skiej Partii Ludowej (EPP). W 1990 r. partia liczyła ponad 131 tys. członków, co stanowi blisko 13% elektoratu. Partia jest członkiem —> Międzynarodówki Chadec-kiej. f*. Herbut] Literatura: P. Lucardie, H.-M. ten Napel, Bełween Con- fessionalism and Liberał Consewatism: The Christian Democratic Parties ofBelgium and łhe Netherlands (in) Christian Democracy in Europę. A Comparative Perspective, London 1994. CHRZEŚCIJAŃSKA PARTIA LUDOWA (Krisłeligt Folkeparti— KRF) — duńska partia polityczna należącą do rodziny ugrupowań chadeckich (zob. —> partie chadec-kie). Została utworzona w 1970 r. jako reakcja grup społecznych niezadowolonych z postępującego procesu sekularyzacji oraz liberalizacji polityki państwa, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii pornografii i aborcji. Na proces polaryzaqi i radyka-lizacji nastrojów miał również wpływ, przedstawiony przez rząd, projekt reformy programów szkolnych zawierający m.in. postulat ograniczenia liczby godzin religii. W 1973 r. partia po raz pierwszy weszła do parlamentu, a największe sukcesy wyborcze odnosiła w latach 1973-1977, otrzymując od 3,4 do 5,3% głosów. Zważywszy na fakt występowania w tym kraju 2-procentowej klauzuli zaporowej, gwarantowało to partii utrzymanie reprezentacji w parlamencie. Od wyborów w 1979 r. poparcie dla partii ustabilizowało się na poziomie 2-3% głosów. Przeciętne poparcie wyborcze dla partii wynosi 2,8% głosów. W 1982 r. KRF po raz pierwszy weszła w skład gabinetu koalicyjnego („niesocjalistyczny" gabinet kierowany przez Schliitera), stając się partnerem dla ugrupowań centroprawicowych. W latach 1982-1994 uczestniczyła w pracach wszystkich rządów koalicyjnych, nabiera- 25 Chrześcijańska Partia Ludowa jąc statusu -» partii dopełniającej. Pomimo konserwatywnego oblicza programowego, KRF w latach 1993-1994 weszła w skład gabinetu kierowanego przez partię socjaldemokratyczną (gabinet Rasmus-sena). Parlamentarne znaczenie partii pozostaje jednak bardzo ograniczone, a u-dział w koalicjach gabinetowych wynika przede wszystkim z faktu ukształtowania się w Danii bardzo skomplikowanej konstelacji systemu partyjnego na poziomie narodowej legislatywy (zob. -ł system partyjny Danii). Jeżeli chodzi o geografię wyborczą, to zasadniczą bazą poparcia dla partii jest zachodnie wybrzeże Jutlandii oraz wyspa Bornholm. Partia dysponuje bardzo ograniczonymi wpływami w regionach miejskich, w tym i w Kopenhadze. W 1988 r. partia skupiała ponad 9 tys. członków, co stanowiło około 0,2% elektoratu. [R. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKA PARTIA LUDOWA (Kristeligt Folkeparti — KrF) — norweska partia polityczna o chadeckim charakterze (zob. —> partie chadeckie). Jest to najstarsze ugrupowanie wśród skandynawskich partii chadeckich. Została utworzona w 1933 r. w zachodniej części Norwegii. Przez pierwsze dziesięć lat miała charakter ugrupowania regionalnego (region Hordaland), a poczynając od wyborów w 1945 r. znacznie rozszerzyła geograficzny zakres apelu wyborczego, stając się partią ogólnokrajową. W latach 1945-1996 przeciętne poparcie wyborcze dla partii wyniosło 9,6% głosów. Rekordowe osiągnięcie KrF zarejestrowała w 1997 r., zdobywając 13,7% głosów (25 mandatów). Sukces ten zawdzięczała przede wszystkim zjawisku polaryzacji postaw wyborców na tle kwestii przystąpienia Norwegii do EC. Poczynając od 1945 r. partia stała się jednym z głównych aktorów w ramach sfragmenraryzowanego obozu partii niesocjalistycznych. W 1963 r. KrF we- 26 szła po raz pierwszy do centroprawicowego gabinetu koalicyjnego kierowanego przez J. Lynga. Ugrupowanie wzięło udział w formowaniu aż ośmiu spośród ogólnej liczby dziewięciu gabinetów niesocjalistycznych, stworzonych w Norwegii po 1945 r. W latach 1972-1973 lider KrF L. Korvald kierował pracami centroprawicowego gabinetu koalicyjnego, skupiającego partie przeciwne przystąpieniu Norwegii do EC. Po wyborach w 1997 r. na czele centroprawicowego gabinetu mniejszościowego stanął lider partii K. Bonde-vik. Bazę poparcia wyborczego dla partii stanowi zachodni i południowy region kraju, a zwłaszcza hrabstwo Hordaland. Obszar ten określany jest mianem kulturowych peryferii kraju i zamieszkały jest przede wszystkim przez ludność wiejską. Partia ma bardzo duże problemy z penetracją środowisk miejskich. W 1989 r. KrF skupiała ponad 57 tys. członków, co stanowiło około 1,8% elektoratu. [R. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKI ZWIĄZEK FINLANDII {Suomen Kristillinen Litto — SKL) — fińska partia chadecka, która, podobnie jak duńskie i szwedzkie odpowiedniki, pojawiła się jako ugrupowanie moralnego protestu (zob. -> partie chadeckie). Partia została założona w 1958 r., a inspiracją dla jej twórców była norweska -> Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF). Powstanie partii było bezpośrednią reakcją na sukcesy wyborcze fińskich komunistów (druga połowa lat pięćdziesiątych), którzy otwarcie krytykowali konserwatyzm Kościoła i stali się główną siłą sprzyjającą proliferacji politycznie motywowanego sekularyzmu i ateizmu. Aktywiści chadeccy, ze względów wyborczych, wykluczyli możliwość działania w ramach istniejących partii konserwatywnych. Adresatem ich apelu politycznego byli przede wszystkim wierzący robotnicy i drobni właściciele, a ci byli niechętni po- Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii pieraniu partii burżuazyjnych. Z tego właśnie powodu potrzebna była odrębna, nie-burżuazyjna partia chadecka. W 1970 r. partia po raz pierwszy zdobyła reprezentację w parlamencie, dzięki zawarciu koalicji wyborczej z -» Partią Centrum (KESK), stając się trwałym elementem jego struktury. Przeciętne poparcie wyborcze dla SKL ustabilizowało się na poziomie 2,3% głosów. Partia po raz pierwszy uczestniczyła w pracach centroprawicowego gabinetu kierowanego przez E. Aho (1991-1994), mając status jedynie ugrupowania dopełniającego (zob. -» partia dopełniająca). SKL dysponuje możliwością wypełniania funkcji ugrupowania obrotowego w ramach opozycji (zob. -» partia obrotowa), jednak z reguły nie korzystała z tego potencjału. Bazą poparcia wyborczego stała się południowa część kraju (zwłaszcza regiony Kymi oraz St. Micha-el), a więc region o dość wysokim poziomie urbanizacji, który trudno byłoby określić mianem peryferyjnego. IR. Herbut] Literatura: L. Karvonen, In From the Cold? Christian Parłies in Scandinavia, Scandinavian Poli-tical Studies 1993, vol. 16 (1). CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZ-NA PARTIA LUDOWA (Keresztenydemo-krata Nćppart — KDNP) — węgierska na-rodowo-konserwatywna, chadecka partia polityczna, stworzona w czerwcu 1989 r. Nawiązuje do tradycji antykomunistycznej Demokratycznej Partii Ludowej, aktywnej tuż po II wojnie światowej. W wyborach w 1990 r. partia uzyskała 6,5% głosów (21 miejsc) i weszła w skład trójpar-tyjnego gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez -» Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF). W kolejnych wyborach w 1994 r. partia minimalnie zwiększyła swój stan posiadania w parlamencie (22 mandaty), przechodząc do opozycji. W wyborach parlamentarnych w 1998 r. ugrupowaniu nie udało się wprowadzić reprezentantów do Zgromadzenia Narodowego. [R. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZ-NA PARTIA LUDOWA SZWAJCARII (Chrisłlichdemokrałische Volkspartei der Schweiz — CVS) — szwajcarska partia polityczna o chadeckiej orientacji programowej (zob. -ł partie chadeckie), znana pod obecną nazwą od 1970 r., choć jej organizacyjne i programowe początki sięgają 1912 r. Wówczas to została powołana do życia Szwajcarska Partia Konserwatywna (Schweizerische Konservative Volkspartei — SKV), ugrupowanie akcentujące raczej wartości charakterystyczne dla politycznej opcji konserwatywnej niż wyznaniowej. W 1957 r. nastąpiła zmiana nazwy partii na Chrześcijańsko-Społeczną Partię Konserwatywną Szwajcarii (Konseraitru-Christlich Soziale Partei der Schweiz), czemu towarzyszył proces -» instytucjonalizacji partii na poziomie federacji i odchodzenia od modelu organizacyjnego związku autonomicznych partii kantonalnych. W o-kresie od 1945 r. partia zdobywała przeciętnie 22,5% głosów w wyborach do Rady Narodowej (Nationalrat), izby niższej parlamentu. Partia kontroluje średnio 23,8% mandatów w Nationalrat. Partia z reguły ma status trzeciej siły politycznej w parlamencie (wyjątkiem były wybory w 1987 r., gdy partia po zdobyciu 20,0% głosów uplasowała się na drugim miejscu). Do wyborów w 1983 r. CVS regularnie przekraczała 20-procentowy próg poparcia. Wybory w 1987 r. stały się pierwszym symptomem erozji poparcia wyborczego, co zresztą potwierdziły kolejne elekcje. W wyborach w 1991 r. partia uzyskała 18,2% głosów, zaś w 1995 r. —16,8%. Tendencja spadkowa, jeżeli chodzi o poziom poparcia wyborczego, nie ma jednak wpływu na relewancję rządową ugrupo- 27 Chrześcijańsko-Spoleczna Partia Ludowa wania. Od 1891 r. ugrupowania katolickie są reprezentowane w składzie Rady Federacji (rząd) — w latach 1891-1919 przez jednego reprezentanta, 1919-1953—przez dwóch reprezentantów, 1954-1959 — przez trzech reprezentantów. Poczynając od 1959 r. dwóch przedstawicieli CVS wchodzi w skład gabinetów koalicyjnych. Gabinet — zgodnie z zasadą konstytucyjną — nie może zostać obalony przed upływem czteroletniej kadencji parlamentu. Szwajcarska tradycja parlamentarna nie zna w istocie funkcji premiera, a prezydent, pełniący tę rolę jest wybierany spośród członków Rady Federacji na rok (zasada rotacji). Od 1944 r. 15 reprezentantów CVS pełniło funkcję prezydenta Rady Federacji. Partia jest członkiem -+ Międzynarodówki Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] CHRZEŚCIJAŃSKO-SPOLECZNA PARTIA LUDOWA (Chrestlech-Sozial Vol-lekspartei/Parti chretien social — CSV/PCS) — luksemburska partia polityczna o rodowodzie chadeckim (zob. -» partie chadec-kie), stworzona pod nazwą Partii Prawicy (Partii de la Droite), przyjęła obecną nazwę w 1914 r. Po raz pierwszy wzięła udział w wyborach w 1918 r., zdobywając ponad 50,0% głosów elektoratu. Od chwili powstania ma status największej partii politycznej w Luksemburgu. W swym programie na plan pierwszy wysuwa postulat sprawiedliwości społecznej, promując działania zapewniające realizację polityki solidarności społecznej i sprzyjające ekspansji programów socjalnych. W sferze postulatów ekonomicznych, opowiada się m.in. za modelem gospodarki rynkowej i ograniczeniem interwencyjnych działań państwa. Jest zwolennikiem ekonomicznej i monetarnej unii w ramach Wspólnoty Europejskiej oraz przynależności do NATO. Pozostaje ugrupowaniem o konserwatywnej orientacji, jeżeli chodzi o sto- sunek do tradycyjnych wartości moralnych. Znajduje oparcie przede wszystkim wśród konserwatywnie nastawionej klasy średniej, praktykujących katolików oraz ludności wiejskiej. Gros poparcia pochodzi ze wschodnich i północnych regionów kraju (relatywnie niski poziom industrializacji). Poczynając od wyborów w 1945 r., partia zdobywa średnio poparcie 37,2% elektoratu. Największy sukces wyborczy odniosła w 1954 r., otrzymując poparcie 45,2% elektoratu (50,0% mandatów). Była to jednak ostatnia elekcja, w której partii udało się przekroczyć poziom 40,0% głosów. W wyborach w 1974 r. z kolei zarejestrowano rekordowo niski poziom poparcia wyborczego — 29,9% głosów. Wynik partii w ostatnich wyborach w 1994 r. był bardzo zbliżony i tylko minimalnie przekroczyła próg 30,0% poparcia (30,3%). W okresie powojennym w Luksemburgu sformowano 17 gabinetów (wszystkie koalicyjne) i tylko w jednym CSV/PCS nie wzięła udziału (gabinet G. Thorna, 1974-1979). W pozostałych 16 koalicjach gabinetowych partia nominowała swego premiera. W latach 1945-1953 premierem był P. Dupong, 1953-1958 — J. Bech, 1958-1959 — P. Frieden, 1959-1974 oraz 1979-1984 — P. Werner, 1984-1995 — J. Santer, a od 1995 r.—J.-C. Junc-ker. Z wyjątkiem pierwszej powojennej koaliq'i gabinetowej (obejmowała wszystkie największe partie, tzw. -» koalicja nadwyżkowa) — 1945-1947, pozostałe charakteryzował układ dwupartyjny i miały one charakter -» koalicji minimalnie zwycięskich. CSV/PCS stworzyła 11 koalicji gabinetowych z -> Luksemburską Socjalistyczną Partią Robotniczą (LSAP) — lata 1951-1959,1964-1969 i od 1984 r., zaś 5 — z -> Partią Demokratyczną (DP) — lata 1947-1951, 1959-1964, 1969-1974,1979-1984. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła poparcie 31,5% elektoratu (2 mandaty w Parlamencie Europejskim). Jej reprezentanci wchodzą w skład chadeckiej -> frakcji politycznej w Parlamen- 28 Czeska Partia Socjaldemokratyczna cie Europejskim oraz -> transnarodowej federacji partii politycznych -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). W styczniu 1995 r. dotychczasowy lider partii i premier J. Santer uzyskał nominację na stanowisko prezydenta Europejskiej Komisji i został zastąpiony przez J.-C. Junckera. Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadeckiej. IR. Herbut] CZESKA PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Ćesfaf Strana Socidlni Demokra-łickd — ĆSSD) — czeska partia polityczna o socjaldemokratycznym charakterze programowym (zob. -»partie soq'aldemokra-tyczne), utworzona w 1878 r. jako autonomiczna sekcja austriackiego ruchu robotniczego. W 1911 r. staje się niezależną partią polityczną. W wyborach w 1920 r. odnosi swój największy sukces, zdobywając 25,7% głosów. W 1921 r. zostaje osłabiona w wyniku odejścia prokomunistycznego skrzydła, którego reprezentanci tworzą Komunistyczną Partię Czechosłowacji (KSĆ). W okresie międzywojennym partia uczestniczyła w wielu gabinetach koalicyjnych. W 1938 r. została zmuszona do wejścia w skład nowej struktury organizacyjnej Narodowej Partii Pracy, która została stworzona po układach monachijskich w ramach procesu autorytarnych przekształceń systemu politycznego. W o-kresie II wojny światowej partia była członkiem tzw. rządu na uchodźstwie, stworzonego w Londynie. W wyborach w 1946 r. zdobyła 37 miejsc w parlamencie, pozostając częścią zdominowanego przez komunistów Frontu Narodowego. Po kryzysie w lutym 1948 r. ĆSSD została zmuszona do połączenia się z Partią Komunistyczną. Została formalnie reaktywowana w marcu 1990 r. pod nazwą Czechosłowackiej Partii Socjaldemokratycznej. W wyborach w 1990 r. partii nie udało się wprowadzić reprezentantów do parlamentu. Ugrupowanie bardzo ostro prze- ciwstawiło się idei separacji obu części składowych tworzących Czechosłowację, proponując w zamian stworzenie „skon-federowanej unii". Liderzy partii musieli pogodzić się z dyktatem faktów dokonanych. Na pierwszym Kongresie w 1993 r. (luty), partia przyjęła obecną nazwę, wprowadzając przymiotnik „czeska". Liderem partii został wybrany M. Zeman. W manifeście programowym zadeklarowano lewicowy charakter ugrupowania, które miało stać się relewantną alternatywą wobec rządzącej neokonserwatywnej opcji politycznej. Jednocześnie wykluczono możliwość współpracy z —> Komunistyczną Partią Czech i Moraw (KCĆM). Po wyborach 1992 r. partia dysponowała 16 mandatami w Czeskiej Radzie Narodowej (6,5% głosów). Reprezentowana była również w obu izbach federalnych. W elekq'i 1996 r. zdobyła prawie pięć razy więcej głosów — 30,5% i cztery razy więcej mandatów niż poprzednio — 61, stając się tym samym drugim ugrupowaniem w parlamencie i największą partią opozycyjną w Izbie Poselskiej Republiki Czeskiej. ĆSSD wykorzystała tę sytuację. W zamian za udzielenie poparcia mniejszościowemu gabinetowi V. Klausa (opuściła salę przed głosowaniem, zmniejszając w ten sposób ąuorum), zażądała dla swego lidera M. Ze-mana stanowiska przewodniczącego parlamentu oraz włączenia do programu rządu pakietu spraw dotyczących gospodarki oraz spraw socjalnych. Ogółem socjaldemokraci postawili dwanaście żądań, z czego koalicja zobowiązała się zrealizować sześć. ĆSSD opowiada się m.in. za utworzeniem samorządów, oddzieleniem funduszu emerytalnego od budżetowego, utworzeniem funduszu na rzecz polityki mieszkaniowej, wstrzymaniem prywatyzacji transportu i energetyki oraz powołaniem rzecznika praw obywatelskich. Na zjeździe w Bohuminie (marzec 1997 r.) przyjęto manifest programowy, świadczący o przesunięciu się partii bardziej ku centrum. Oznacza to, iż poszukuje ona 29 Czeska Partia Socjaldemokratyczna nowego elektoratu o prawicowym czy proliberalnym nastawieniu, kontrolowanego dotychczas przez partie koalicyjne. W programie ĆSSD została silniej zaakcentowana m.in. prorynkowa orientacja i fakt popierania wzrostu gospodarczego. Partia zrezygnowała z postulatu kontroli procesu prywatyzacji. W przedterminowych wyborach parlamentarnych w 1998 r. partia odniosła duży sukces zdobywając 32,2% głosów oraz 74 mandaty. W ten sposób uzyskała status pierwszej siły politycznej w parlamencie. W wyniku porozumienia zawartego przez M. Zema-na z V. Klausem, liderem -» Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), Socjaldemokraci utworzyli mniejszościowy gabinet, na czele którego stanął ich lider. „Umowa o stabilizacji sytuacji politycznej w Czechach", podpisana 9 lipca 1998 r, wprowadza swoisty podział władzy (polityczny) między dwie największe partie. ĆSSD jest członkiem —> Międzynarodówki Socjalistycznej. [W. jednaka] D DELEGALIZACJA PARTII POLITYCZNEJ — instytucja nadzoru państwa nad działalnością partii politycznych. Z formalnego punktu widzenia jest ona wyłomem w jednej z kluczowych zasad demokracji — swobody zrzeszania się oraz nieskrępowanego uczestnictwa w -»rywalizacji politycznej. Z delegalizacją partii politycznych spotykamy się w dwóch sytuacjach. W przypadku kryzysu politycznego, którego rozwiązanie przybiera postać antydemokratycznego przewrotu (zamachu stanu), jego autorzy mogą dążyć do przejęcia pełni władzy, zawieszając niektóre swobody obywatelskie, w tym prawo do zrzeszania się. Skutkiem zamachu stanu jest często czasowa, choć niekiedy długotrwała, eliminacja z życia politycznego takich instytucji, jak parlament oraz tworzące go partie polityczne, które otrzymują zakaz działalności. Tę postać delegalizacji można odnaleźć np. w faszystowskich Niemczech, reżimach autorytarnych Europy Południowej (Hiszpanii, lii^ Grecji) oraz Turcji. Rozwiąza fl d Jcg^ j j niem jeszcze cfalej idącym jest ustanowienie trwałego zakazu działania partii politycznych nieaprobujących ideologii marksistowskiej w państwach komunistycznych. Druga forma delegalizacji występuje w niektórych systemach demokratycznych i przybiera postać procedury konstytucyjnej. Określa ona warunki oraz tryb ustanowienia zakazu działania określonej partii politycznej. Przykładem takiego rozwiązania jest konstytucja RFN przewidująca, że Federalny Trybunał Konstytucyjny może zdelegalizować partię, która „swoimi celami lub zachowaniem się zwolenników zmierza do naruszenia lub obalenia wolnościowego, demokratycznego ustroju, albo zagraża istnieniu RFN". W historii RFN instytucję delegalizaq'i wykorzystano dwukrotnie. W 1952 r. za sprzeczną z konstytuq'ą uznano działalność prawicowej Socjalistycznej Partii Rzeszy, natomiast w 1956 r. — Komunistycznej Partii Niemiec. Aktualnie obowiązujące ustawodawstwo polskie przewiduje zakaz działania partii politycznych „odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa" (art. 13 Konstytucji). O zgodności celów lub działalności partii politycznych z ustawą zasadniczą rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny. Z wnioskiem o wszczęcie postępowania mogą wystąpić m.in. Prezydent, Marszałkowie Sejmu i Senatu, premier, 50 posłów, 30 senatorów oraz Prokurator Generalny. Skutkiem orzeczenia o niezgodności celów lub działalności partii z Konstytucją jest wykreślenie wpisu partii z ewidencji. [A. Antoszewski] DEMOKRACI'66 {Demokraten'66 — D'66) — holenderska partia polityczna o liberalnej orientacji programowej (zob. —> partie 31 Demokratyczna Partia „Gospodarz" liberalne), powstała w 1966 r. na fali nastrojów propartycypacyjnych i proekologicznych, charakteryzujących stan ducha ówczesnego społeczeństwa. W ramach systemu partyjnego sytuuje się trochę bardziej na lewo od centrum. W jej programie znalazły się postulaty dotyczące m.in. wprowadzenia pewnych form demokracji bezpośredniej, decentralizacji systemu zarządzania, rozszerzenia form samorządności lokalnej. W sferze polityki społecz-no-gospodarczej popiera model gospodarki rynkowej oparty na ograniczaniu interwencyjnych funkcji państwa. W wyborach w 1967 r. D'66 zgłosili po raz pierwszy listę kandydatów, zdobywając 4,5% głosów (7 mandatów). Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 7,3% głosów. Największy sukces partia odniosła w wyborach w 1994 r., uzyskując poparcie 15,5% elektoratu (24 mandaty). W ten sposób ugruntowała swoją pozycję czwartej siły politycznej w Holandii. W wyborach w 1998 r. D'66 zdobyli 9,0% głosów i 14 miejsc w Drugiej Izbie (Twee-de Kamer). D'66 uczestniczyli w 6 gabinetach koalicyjnych, spełniając rolę -» partii dopełniającej. Trzy gabinety miały status -» koalicji nadwyżkowych (1973-1977, 1981-1982), w których znalazły się zarówno partia (partie) chadecka, jak i socjaldemokratyczna. W gabinetach W. Koka, sformowanych w 1994 r. i 1998 r., obok D'66 znalazły się -» Partia Pracy (PvdA) oraz -> Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji (WD). Miały one status -> koalicji minimalnie zwycięskiej. Gabinet kierowany przez A. Agta (1982 r.), w którym znaleźli się radykalni liberałowie miał charakter tymczasowej administracji {careta-ker governtnent). Choć struktura organizacyjna partii, w porównaniu do innych ugrupowań, charakteryzuje się dość niską instytucjonalizacją (zob. -»instytucjonalizacja partii), to jednak jest ona reprezentowana na trzech poziomach organizacyjnych — lokalnym, regionalnym i narodowym. Władzą najwyższą jest kongres na- rodowy. Statut D'66 dopuszcza możliwość udziału w nim (prawo wystąpienia i głosowania) wszystkich członków partii. Na początku lat dziewięćdziesiątych partia liczyła ponad 6,5 tys. członków (0,06% elektoratu). W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 11,7% głosów, otrzymując 4 spośród 31 miejsc, jakimi dysponuje Holandia w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci D'66 wchodzą w skład -> frakcji politycznej w Parlamencie Europejskim i -> transnarodowej fede-raq'i partii politycznych -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformi-stów (ELDR). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Liberalnej. IR. Herbut] Literatura: A. Kulig, System Partyjny Holandii (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. DEMOKRATYCZNA PARTIA „GOSPODARZ" (Demokratiska Partija „Saim-nieks" — DPS) — centrolewicowa partia łotewska, stworzona w 1995 r. po połączeniu Partii Demokratycznej oraz kilku mniejszych ugrupowań politycznych, w tym m.in. Związku Gospodarz. Partia Demokratyczna powstała w 1992 r., nosząc początkowo nazwę Demokratycznej Partii Centrum (Demokratiska Centra Partija). W wyborach w 1993 r. zdobyła 4,8% głosów (5 mandatów). W wyborach w 1995 r. DPS odniosła sukces, zdobywając 15,4% głosów oraz 18 miejsc w jednoizbowym parlamencie Saeima. Uzyskała status pierwszej siły politycznej w parlamencie. W grudniu 1995 r. partia weszła w skład centroprawicowego gabinetu koalicyjnego, na czele którego stanął bezpartyjny polityk A. Skele. DPS otrzymała 4 stanowiska ministerialne W 1997 r. premier podał się do dymisji po tym, jak ujawniono łamanie przez ministrów i deputowanych przepisów ustawy antyko- 32 Demokratyczna Partia Lewicy rupcyjnej. Partia weszła w skład nowego gabinetu (pięciopartyjnego), powołanego w sierpniu 1997 r., na czele którego stanął G. Krasts, minister gospodarki w poprzednim rządzie. Obok DPS, w gabinecie znaleźli się politycy ze -> Związku „Droga Łotwy" (SLC), partii -» Ojczyzna i Wolność (TuB), -» Związku Rolników Łotewskich (LZS) oraz Łotewskiego Związku Chrześcijańsko-Demokratycznego (LKDS). W wyborach prezydenckich w 1996 r. partia zgłosiła kandydaturę I. Kreituse, przewodniczącej parlamentu. W głosowaniu, parlament ponownie wybrał na to stanowisko G. Ulmanisa z -> Łotewskiego Związku Rolników (Latvijas Zemnieku Sa-vieniba — LZS). Partia w swym programie opowiada się, przynajmniej w sferze werbalnej, za procesem szybkich reform pro-rynkowych oraz aktywizacją rodzimego biznesu. Przemawia to za traktowaniem jej jako ugrupowania centrowego. W programie ugrupowania znajdują się jednak postulaty świadczące o dążeniu do stworzenia socjalnie zorientowanej gospodarki rynkowej, opartej na rozbudowanym katalogu uprawnień państwa. Ten z kolei fakt przekonuje o centrolewicowej orientacji DPS. W kwestiach narodowych zajmuje umiarkowane stanowisko. Skupia przede wszystkim byłą nomenklaturę komunistyczną oraz działaczy młodzieżowych i można odnieść wrażenie, iż zasadniczym celem tej grupy jest zdobycie władzy, przy dość elastycznym traktowaniu postulatów ideologicznych. Partia pragnie stworzyć mw^e ugrupowania pragmatycznego, wolnego od obciążeń ideologicznych. Fakt ten tłumaczy pojawienie się w manifeście wyborczym szeregu haseł populistycznych (np. zapowiedź zlikwidowania w ciągu trzech miesięcy przestępczości). Liderzy partii dążą do usunięcia z areny politycznej konfliktów wywodzących się z przeszłości i w tym kontekście należy postrzegać ich niechęć wobec lustracji. W polityce zagranicznej, partia zwraca się w kierunku Moskwy, nie od- rzucając jednak procesu integracji ze strukturami europejskimi. DPS jest przykładem ugrupowania nowego typu w państwach postkomunistycznych, służącego procesowi szybkiej adaptacji byłej nomenklatury do nowych warunków ekonomicznych i zabezpieczenia jej członkom uprzywilejowanej pozycji w procesie dystrybucji zasobów politycznych. [R. Herbut] DEMOKRATYCZNA PARTIA LEWICY (Demokratik Soi Partisi — DSP), turecka partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -» partie socjaldemokratyczne), założona w 1984 r. przez byłych członków „starej" Republikańskiej Partii Ludowej (Cumhuriyet Haik Partisi—CHP), założonej przez K. Atatiir-ka. Początkowo na czele partii stała pani R. Ecevit, żona B. Ecevita, byłego lidera CHP, który zgodnie z nową konstytucją, uchwaloną po zamachu stanu w 1980 r. otrzymał zakaz prowadzenia działalności politycznej na 10 lat. W referendum w 1987 r. zniesiono ten zakaz i na czele partii stanął B. Ecevit. W wyborach w 1987 r. partii nie udało się sforsować 10-procentowego progu klauzuli zaporowej i nie weszła do parlamentu. W wyborach w 1991 r. sztuka się powiodła i DSP wprowadziła 7 reprezentantów do parlamentu. W wyborach w 1995 r. partia zdobyła 14,6% głosów (76 mandatów). Partia uczestniczyła w przetargach koalicyjnych, mających wyłonić gabinet, jednak wycofała się z nich z powodu konfliktu wokół osoby premiera. Przeszła do opozycji wobec dwóch kolejnych rządów — centroprawicowego (-»koalicja Partii Ojczyźnianej — ANAP i -ł Partii Prawdziwej Drogi — DYP), istniejącego od marca do czerwca 1996 r. oraz gabinetu opartego na współpracy DYP z islamską -» Partią Dobrobytu (RP). DSP wchodzi w skład trój-partyjnego gabinetu koalicyjnego stworzonego w lipcu 1997 r., określanego mia- 33 Demokratyczna Partia Rosji nem „koalicji przeciwko islamistom", na czele którego staje polityk z —» Partii Ojczyźnianej (ANAP) M. Yilmaz. Partia obsadza m.in. stanowisko wicepremiera, którym zostaje B. Ecevit. Obok DSP i ANAP w jego składzie znalazła się również -> Republikańska Partia Ludowa (CHP). Utworzenie antyislamskiej koalicji i obalenie rządu kierowanego przez premiera N. Erbakana z -» Partii Dobrobytu (RP) nastąpiło pod presją armii. [R. Herbut] DEMOKRATYCZNA PARTIA ROSJI (Diemokraticzeskaja partija Rossiji — DPR) — rosyjska organizacja powstała w Moskwie w dniach 26-27 maja 1990 r. z inicjatywy części uczestników „Demokratycznej Platformy" w —» Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS),-> Międzyregionalnej Grupy Deputowanych (MDG), -> Demokratycznej Rosji (DR), Le-ningradzkiego Frontu Ludowego i Moskiewskiego Zjednoczenia Wyborców. Ze względu na udział w niej wielu czołowych polityków oraz uczestnictwo w DR i innych koalicjach, partia była jedną z bardziej znanych i wpływowych organizacji politycznych lat 1990-1993. Początkowo liczyła około 50 tys. członków i posiadała rozwiniętą strukturę regionalną. Później, głównie z powodu kolejnych rozłamów, a także przekształceń wewnątrz DR, liczebność DPR spadła do około 5 tys. członków (według stanu na 1997 r.). Partię już na początkowym etapie działalności opuściła grupa polityków (M. E. Sal-je, Ł. A. Ponomariow, a następnie A. N. Muraszow, G. K. Kasparow), z których część powołała nie liczącą się liberalną Wołnościowo-Demokratyczną Partię Rosji (M. E. Salje), a część weszła później do -» Demokratycznego Wyboru Rosji (DWR) oraz Ludowej Partii „Wolna Rosja" (zob. —> Rosyjska Socjalno-Patriotyczna Partia „Dzierżawa" — RSPPD). W czerwcu 1991 r., nie zgadzając się z liberalną „antypaństwową" polityką kierownictwa DR, DPR utworzyła w jej ramach tzw. koalicję patriotyczną z —> Rosyjskim Ruchem Chrześcijańsko-Demokratycznym (RChDD) oraz -» Partią Konstytucyjno-Demokratyczną — Partią Wolności Ludowej (KDP/NS), pod nazwą „Porozumienie Ludowe" (Namdnoje Sogłasije — NS). Jesienią 1991 r. wyszła z DR, a w lutym 1992 r. rozpadło się NS, ponieważ DPR zdystansowała się wobec swoich dotychczasowych sojuszników, którzy weszli w skład nacjonalistycznego Rosyjskiego Zgromadzenia Ludowego, powołanego w dniach 8-9 lutego przez Kongres Sił Obywatelskich Patriotycznych. Następnie współtworzyła -> Związek Obywatelski (GS), który opuściła wiosną 1993 r. W wyborach do V Dumy Państwowej uzyskała 14 mandatów. W rezultacie rozłamu zachowała później tylko 8 mandatów. Początkowo popierała rząd, a z czasem stawała się coraz bardziej opozycyjna. W wyborach do VI Dumy jej kandydaci bezskutecznie uczestniczyli w ramach-> Kongresu Wspólnot Rosyjskich (KRO) i „Bloku Stanisława Goworuchina". Trzech członków DPR weszło w jej skład z okręgów jednomandatowych. Partia postrzegana jest jako liberalno-konserwatywna, centrowa, stroniąca od wszelkich ekstremi-zmów, aczkolwiek stopniowo ewoluująca na lewo. Pierwszym przewodniczącym DPR był N. I. Trawkin, a następnie S. J. Głazjew. Wśród znanych polityków tej partii, byłych i obecnych, wymienić należy także G. E. Burbulisa, O. T. Bogomoło-wa, S. S. Szatalina, S. Goworuchina. [A. Czajowski] DEMOKRATYCZNA ROSJA (Diemokraticzeskaja Rossija — DR) — rosyjski ruch i koalicja partii politycznych oraz organizacji społecznych, powstała w związku z wyborami do parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w marcu 1990 r. Oficjalne utwo- 34 Demokratyczna Silą rżenie DR poprzedził szereg inicjatyw konsolidujących środowiska opozycyjne wobec -> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS). Główną rolę w tym procesie odegrała -» Międzyregionalna Grupa Deputowanych (MDG) oraz powołany w Moskwie w dniach 20-21 stycznia 1990 r. blok wyborczy niezależnych kandydatów do parlamentu rosyjskiego i rad terenowych. DR wprowadziła do parlamentu liczną grupę posłów na czele z B. Jelcynem, wówczas jeszcze formalnie członkiem KPZR, który na I Zjeździe Deputowanych Ludowych RFSRR został wybrany przewodniczącym Rady Najwyższej RFSRR. Jego konkurentem był kandydat partii komunistycznej. W maju 1990 r., deputowani DR utworzyli frakcję — Parlamentarny Blok Organizacji i Ruchów Demokratycznych. Równolegle trwał proces jednoczenia ugrupowań wspierających działalność frakcji, co zaowocowało zwołaniem Zjazdu Założycielskiego DR w październiku 1990 r. Celem koalicji była prezydencka kampania wyborcza B. Jel-cyna w czerwcu 1991 r., radykalizacja reform gospodarczych, likwidacja wszechwładzy rad, przedterminowe wybory do Rady Najwyższej ZSRR, zwołanie Zgromadzenia Ustawodawczego, lustracja. Zagrożenie ze strony KPZR i centralnych organów władzy Związku Radzieckiego sprzyjało umacnianiu się wyłonionej z DR rządzącej grupy prozachodnich libera-łów-demokratów. Po likwidacji KPZR i rozpadzie Związku Radzieckiego, w DR rozpoczęły się procesy rozłamowe. Część partii, tzw. państwowo-patriotyczna, utworzyła w jej ramach koalicję Porozumienie Ludowe (Narodnoje sogłasije): —> Demokratyczną Partię Rosji (DPR), -> Rosyjski Ruch Chrześcijańsko-Demokratycz-ny (RChDD) oraz -> Partię Konstytucyj-no-Demokratyczną — Partia Wolności Ludowej (KDP/NS). Następnie partie te opuściły DR. Inne organizacje, przeciwstawiające się z kolei zbyt radykalnym (mo-netarystycznym) reformom liberalnego kierownictwa państwa, powołały blok „Nowa Rosja", w skład którego wchodziła Ludowa Partia Rosji (partia słynnych prokuratorów T. Gdlana i N. Iwanowa), -» Socjaldemokratyczna Partia Federacji Rosyjskiej (SDPR), Chłopska Partia Rosji i kilka ugrupowań tzw. socjalno-liberalnych. Wśród innych organizacji tworzących DR wymienić należy —> Republikańską Partię Federacji Rosyjskiej (RPRF), komitety wyborcze DR, organizacje społeczno-po-lityczne, m.in. „Memoriał". Procesy rozpadowe zachodziły też wewnątrz poszczególnych struktur koalicji. Po 1991 r. DR stała się zapleczem organizacyjnym i politycznym B. Jelcyna oraz tworzonych przez niego rządów, a w połowie 1993 r. jej działalność zamarła. Wielu jej polityków przystąpiło do tworzenia nowych partii, ruchów i koalicji, m.in. —> Demokratycznego Wyboru Rosji (DWR), Partii Rosyjskiej Jedności i Zgody, -> „JaBŁoka". Latem 1994 r. znani politycy DR (m.in. G. W. Starowojtowa, G. P. Jakunin), założyli Partię Federalną „Demokratyczna Rosja" (FPDR). Podziały między jej liderami wokół wyborów parlamentarnych i prezydenckich sprawiły, że nie odegrała ona zauważalnej roli politycznej. [A. Czajowski] DEMOKRATYCZNA SIŁA (Force Demo-crate — FD) — francuska partia polityczna o chadeckiej tożsamości programowej (zob. -» partie chadeckie), stworzona w listopadzie 1995 r., będąca sukcesorką tradycji ugrupowania zwanego Centrum Społecznych Demokratów (Centre des Democrates Sociaux — CDS). CDS, partia chadecka o proeuropejskim nastawieniu, była z kolei jakby organizacyjnym i programowym „przedłużeniem" pierwszej w pełni nowoczesnej francuskiej partii o wyznaniowej orientacji, a mianowicie Ruchu Republikańsko-Ludowego (Mouve-ment Republicain Populaire — MRP). MRP powstał tuż po II wojnie światowej, sku- 35 Demokratyczna Unia Słowacji piając obywateli wyznających światopogląd katolicki, którzy jednocześnie popierali idee demokracji i Republiki. Do 1956 r. partia zdobywała przeciętnie około 25,0% głosów i uczestniczyła w prawie wszystkich gabinetach okresu IV Republiki. Z MRP wywodziło się 3 premierów — G. Bidault (1946,1949-1950), R. Schuman (1947-1948), P. Pfimlin (1958). Partia zaczęła jednak tracić poparcie na rzecz ugrupowań gaullistowskich, stając się w efekcie organizacją o regionalnym charakterze. W 1958 r. zniknęła z areny politycznej. Powstałą „próżnię" polityczną chwilowo wypełniło ugrupowanie Centrum Demokratyczne (Centre Dćmocrate—CD), stworzone w 1966 r. przez J. Lecanueta. CD pozostawało w opozycji w okresie prezydentury zarówno de Gaulle, jak i G. Pom-pidou. W1974 r. partia poparła kandydaturę G. d'Estaing na urząd prezydenta i po wyborach weszła w skład koalicji rządowej (premier J. Chirac). W 1976 r. w oparciu o CD zostało powołane Centrum Społecznych Demokratów (CDS). W 1978 r. CDS weszło w skład przymierza wyborczego -» Unii na rzecz Francuskiej Demokracji (Union pour la Dćmocratie Francaise — UDF). W 1982 r. P. Mehaignerie zastępuje J. Lecanueta na stanowisku lidera partii, dążąc do zapewnienia ugrupowaniu większej autonomii w ramach UDF. Po wyborach w 1986 r. CDS wchodzi w skład „koabitacyjnego" gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez J. Chiraca. Po porażce wyborczej prawicy w wyborach w 1988 r. partia przechodzi do opozycji, tworząc w parlamencie odrębny klub — Union du Centre. W wyborach europejskich w 1989 r. zgłasza odrębną listę wyborczą, zdobywając 7 mandatów. W 1993 r. wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego E. Balladu-ra, otrzymując 5 stanowisk ministerialnych. W 1995 r. partia jest reprezentowana w gabinecie koalicyjnym A. Juppe. W wyborach europejskich w 1994 r. CDS zdobywa 4 mandaty w Parlamencie Europejskim w ramach wspólnej listy zgłoszo- nej przez -> Związek na Rzecz Republiki (Rassemblement pour la Rłpubliąue — RPR) i UDF. Partia wchodzi w skład -> Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] Literatura: J. Frears, Parties and Voters in France, 1991. DEMOKRATYCZNA UNIA SŁOWACJI (DemokraticM Unia Slovenska — DUS) — słowacka partia polityczna o charakterze centrowym utworzona w kwietniu 1994 r. w wyniku połączenia dwóch ugrupowań „rządowych", wchodzących w skład gabinetu koalicyjnego sformowanego miesiąc wcześniej. Oba te ugrupowania wywodziły się z -» Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS). Chodzi mianowicie o: Demokratyczną Unię Słowacji, kierowaną przez ówczesnego premiera J. Moravćika, która powstała w lutym 1994 r. pod nazwą Alternatywa Politycznego Realizmu (Alternativa Politickeho Re-alizma — ARP) oraz Demokratyczne Przymierze Republiki Słowackiej (ADSR), ugrupowanie stworzone w czerwcu 1993 r. przez M. Kniaźko. Kadry partii rekrutują się spośród członków HZDS, którzy zgłaszają odmienne poglądy w kwestii programowej oraz w sprawie formy sprawowania władzy przez V. Mećiara. W marcu 1994 r. (jeszcze przed formalnym ukonstytuowaniem się partii) DU, dysponująca po zjednoczeniu 24 mandatami w izbie, utworzyła wraz z -> Partią Lewicy Demokratycznej (SDL), -» Ruchem Chrześcijańsko-De-mokratycznym (KDH), przy poparciu partii reprezentujących mniejszość węgierską, gabinet z J. Moravćikiem na czele, który sprawował władzę do wyborów parlamentarnych we wrześniu 1994 r. W wyborach 1994 r. partię — w koalicji z —» Partią Narodowo-Demokratyczną (NDS) — poparło 8,57% elektoratu (15 miejsc). Po wyborach HZDS żądał unieważnienia mandatów -* Demokratycznej 36 Demokratyczny Front Frankofonów Unii Słowacji (DU), podając za uzasadnienie, iż partia nie zebrała wymaganej liczby podpisów pod listami kandydatów na posłów. Komisja mandatowa parlamentu oddaliła tę sugestię. Wchodząc w skład „błękitnej koalicji", stanowiącej opozycję wobec rządu V. Mećiara, obok -» Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego — KDH i Partii Demokratycznej (Demokratic-ka Strana — DS), partia stała się rzecznikiem przeprowadzenia referendum w sprawie zmiany sposobu powoływania prezydenta (z metody pośredniej, obecnie obowiązującej, gdy decyduje parlament absolutną większością głosów, na metodę bezpośrednią, w drodze wyborów powszechnych). „Błękitna koalicja" została przekształcona w Słowacką Koalicję Demokratyczną (SDK), ugrupowanie, które w wyborach w 1998 r. zdobyło 42 mandaty (drugie miejsce) i stworzyło gabinet koalicyjny na czele którego stanął polityk chadecki, M. Dziurinda (zob. -> System Partyjny Słowacji). DUS jest afiliowana przy -> Międzynarodówce Liberalnej. Liderami ugrupowania są: J. Moravćik (przewodniczący) oraz M. Kniaźko (pierwszy zastępca przewodniczącego). [W. Jednaka] DEMOKRATYCZNY FRONT FRANKOFONÓW (Front Democratiąue des Franco-phones — FDF) — belgijska prawicowa partia polityczna założona w maju 1964 r. w wyniku połączenia szeregu organizacji frankofońskich, aktywnych w Brukseli. Zasadniczym celem FDF stało się zachowanie francuskiego charakteru Brukseli. Jest to typowa partia etniczna, która powstała jako reakcja frankofonów na proces kształtowania się bardzo drapieżnego nacjonalizmu flamandzkiego. Od chwili powstania, pozostaje ona w „symbiozie" z walońską partią nacjonalistyczną Zrzeszenie Walońskie (Rassemblement YŁllon — RW), reprezentującą interesy mniejszości walońskiej zamieszkującej poza Brukselą. Obie partie przez pewien okres uzupełniały się, co oznaczało, iż RW zgłaszało kandydatów w okręgach walońskich, a FDF — w samej Brukseli. Obecnie Zrzeszenie Walońskie praktycznie nie istnieje. W latach 1965-1987 obie partie zdobywały przeciętnie około 5,7% głosów. W latach 1977-1980 FDF wchodził w skład 3 gabinetów koalicyjnych, opartych na sojuszu chadeków z socjalistami. W wyborach w 1991 r. partia sformowała przymierze wyborcze z małym ugrupowaniem Pań four la Wallonie, które uzyskało poparcie 1,5% elektoratu (3 mandaty). W kolejnych wyborach w 1995 r. FDF zgłosił wspólną listę wyborczą z -> Partią Reformacyjno-Liberalną (PRL), na którą głosowało 10,3% elektoratu (18 mandatów). Pozwoliło to FDF zachować reprezentaqę w izbie niższej parlamentu. W 1995 r. zostały przeprowadzone równolegle wybory do regionalnej rady Brukseli, w których przymierze wyborcze FDF/PRL zdobyło status pierwszej siły politycznej. W walońskiej radzie regionalnej koalicja dysponuje 19 spośród 75 miejsc, co plasuje ją na drugim miejscu w „rankingu" partii politycznych. W wyborach europejskich w 1994 r. FDF zgłosił wspólnie z —> Partią Reformacyj-no-Liberalną (PRL) wspólną listę kandydatów, którą poparło 9,1% wyborców. Obie partie uzyskały 3 mandaty w Parlamencie Europejskim. Przedstawiciele partii wchodzą w skład -» transnarodowej federacji partii politycznych i -» frakcji politycznej w Parlamencie Europejskim -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformistów (ELDR). [R. Herbut] Literatura: K. Deschouwer, Smali Parties in a Smali Country: The Belgiati Case (in) Smali Parties in Western Europę, F. Miiller-Rommel, G. Pridham (eds), London 1991. 37 Demokratyczny Wybór Rosji DEMOKRATYCZNY WYBÓR ROSJI (Partija diemokraticzeskij wybór Rossiji — DWR) — rosyjskie ugrupowanie polityczne utworzone wiosną 1994 r. przez deputowanych frakcji „Wybór Rosji" w V Dumie Państwowej oraz w rezultacie rozłamu w —> Demokratycznej Rosji (DR). Klasyfikowana jest jako partia radykalno-re-formatorska, liberalna i prozachodnia, a według swoich ocen — liberalno-kon-serwatywna. Przedkłada wartości ogólnoludzkie nad narodowymi, dąży do stworzenia w Rosji społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznego państwa prawa „typu zachodniego". Politykę gospodarczą opiera na doktrynie monetaryzmu, wyznaczającej dominującą rolę stabilności finansowej nad przyrostem produkcji. Opowiada się za polityką budżetową, ograniczającą wydatki państwa i tym samym zapobiegającą inflacji i rozbudzaniu oczekiwań socjalnych społeczeństwa. Różni to ją przede wszystkim od -> „JaBŁo-ka". DWR jest przeciw interwencjonizmowi państwowemu, za samoregulującym się rynkiem, dominacją prywatnej własności, likwidacją nierentownych gałęzi produkcji, ograniczeniem przemysłu zbrojeniowego, zniesieniem przywilejów soqal-nych. Partia liczy od 5 do 10 tys. członków, przeważnie w młodym i średnim wieku, zorganizowanych w 60 regionach Federacji Rosyjskiej. W wyborach parlamentarnych 1993 r. blok wyborczy „Wybór Rosji" zajął drugie miejsce, zdobywając 15,5% głosów według systemu proporcjonalnego. Zwycięstwo wielu kandydatów DWR i innych ugrupowań orientacji demokratycznej w okręgach jednomandato-wych pozwoliło utworzyć najliczniejszą frakcję w V Dumie. W wyborach parlamentarnych 1995 r. DWR nie przekroczył bariery 5% głosów, wprowadził jednak do VI Dumy 9 swoich członków z okręgów jednomandatowych. Politycy DWR, szczególnie jego przewodniczący i były pierwszy wicepremier J. T. Gajdar oraz były pierwszy wicepremier A. B. Czubajs, ode- grali główne role w procesach przeobrażeń ustrojowych Rosji. [A. Czajowski] DETERMINANTY ZMIANY SYSTEMU PARTYJNEGO — zespół czynników o bardzo zróżnicowanym charakterze, które wpływają bądź to w sposób pośredni, bądź bezpośredni na kształt systemu partyjnego (zob. -> system partyjny). Tworzą one tzw. otoczenie systemu partyjnego. Można wyróżnić dwie podstawowe grupy d.z.s.p. — związane z tzw. społecznym otoczeniem systemu partyjnego oraz związane z instytucjonalnym otoczeniem systemu partyjnego. Wśród „społecznych" determinant szczególną rolę odgrywają zmiany zachodzące w strukturze społeczeństwa (zarówno „ilościowe", np. kurczenie się lub zanik jednej klasy społecznej, jak i „jakościowe", np. wzrost poziomu edukacji) oraz typy zachowań wyborczych dominujące w ramach określonego rynku wyborczego (np. źródła lojalności partyjnej wyborcy, zob. -» identyfikacja partyjna oraz —> zachowania wyborcze). Zmiany w strukturze społeczeństwa oddziaływają na system partyjny w sposób pośredni i jakby opóźniony, co oznacza, iż najpierw znajdują odbicie w indywidualnych zachowaniach wyborczych, a dopiero potem, jeżeli ich natężenie i skumulowana siła na to pozwoli, mogą wpłynąć na modyfikację czy nawet transformację systemu partyjnego. Zmiany zachowań wyborczych oddziaływają natomiast w sposób bezpośredni, stając się źródłem zmiany systemu partyjnego i to zarówno jeżeli chodzi o jego format (zob. rł format systemu partyjnego), jak i mechanizm (zob. -> mechanizm systemu partyjnego). Wśród „instytucjonalnych" determinant szczególną rolę odgrywa charakter systemu wyborczego (np. poziom jego propor-cjonalności/dysproporcjonalności, „sil-ny"/„słaby" system wyborczy) oraz for- 38 Dystans ideologiczny ma reżimu politycznego (np. reżim parlamentarny czy reżim prezydencki). [R. Herbut] Literatura: R. Herbut, Systemy partyjni.- w Europie Zachodniej — ciągłość i zmiana. Studium porównawcze, Wrocław 1996. DRZEWO OLIWNE (L'Ulivo — LU) — centrolewicowa formacja polityczno-wy-borcza stworzona przed wyborami w 1996 r. W jej skład weszły -» Partia Demokratycznej Lewicy (PDS), -> Włoska Partia Ludowa (PPI), Włoska Odnowa (Rinnovamento Haliano — RI) „skonfedero-wana" z -» Włoskimi Socjalistami (SI), -» Zieloni (V), Unia Demokratyczna (Union Democratica) A. Maccanico, obejmująca m.in. —> Federację Włoskich Liberałów (FLI) oraz przedstawicieli -» Włoskiej Partii Republikańskiej (PR1), -* Włoska Partia Socjaldemokratyczna (PSDI), Ruch na rzecz Demokracji (Movimento per la Democrazia), będący przedłużeniem tradycji antymafijnego ugrupowania La Rete (Sieć), Pakt Segniego, Ludowa Partia Południowego Tyrolu (Sudtiroler Volksparłei). Formacja zdobyła 43,4% głosów oraz 285 mandatów i utworzyła 2 gabinety koalicyjne pod przewodnictwem polityka cha-deckiego, R. Prodiego oraz drugi, na czele którego stanął socjaldemokrata (z PDS), M. D'Alema. IR. Herbut] DWUPARTYJNOŚCI INDEKS — służy do określenia dwupartyjnego -» formatu systemu partyjnego. D. Rae przyjmuje, iż dwupartyjny model rywalizacji pojawia się wówczas, gdy obie największe partie polityczne zdobywają łącznie więcej niż 75% głosów, a mniej niż 90%. Biorąc pod uwagę odsetek mandatów, dolna i górna granica poziomu dwupartyjności będą znacznie wyższe, co wynika chociażby z faktu zastosowania „silnych" systemów wyborczych. W tym przypadku dwie największe partie polityczne zdobywają więcej niż 80% mandatów, a systemy partyjne można określić mianem układu dwupartyjnego (zob. -> system dwupartyjny) względnie dwu-i-półpartyjnego (zob. -» system dwu-i-półpartyjny). W latach 1945-1994 dwie największe partie zdobywały łącznfe ponad 90% mandatów w W. jkytanii (96,2%)_oraz w Grecji(91,7%), W tym samym okresie zdobywały one ponad 80% mandatów w Austrii (89,4%), Niemczech (85%), Hiszpanii (83%) oraz Irlandii (80,2%). Wartość indeksu wskazuje na dominację w ramach systemu partyjnego modelu rywalizacji dwublokowej, co wcale nie wyklucza istnienia większej niż dwie liczby partii, z tym iż te pozostałe z reguły dysponują niskim poziomem re-lewancji (zob. -» relewanqa partii politycznej). [R. Herbut] Literatura: D. Rae, The Political Consequencies of Elec- toral Laws, 1971. DYSTANS IDEOLOGICZNY — analitycznie wyznaczana odległość, jaka dzieli poszczególne partie od siebie w jedno-lub wielowymiarowej przestrzeni politycznej. Według G. Sartoriego określa on szerokość spektrum ideologicznego, charakteryzującego dany system partyjny. S. Bartolini i P. Mair definiują dystans ideologiczny jako przestrzeń, która oddziela od siebie partie lokujące się na skrajnych biegunach osi lewica —prawica, odzwierciedlającej socjoekonomiczną płaszczyznę —> rywalizacji politycznej. Dystans ideologiczny jest jedną z trzech — obok liczby i siły partii — zmiennych, za pomocą których opisujemy -» system partyjny w ujęciu statycznym. Określa on poziom -> polaryzacji ideologicznej systemu, pozwalając na przewidywanie możliwych faktycz- 39 Dystans ideologiczny nie, a nie tylko matematycznie, wariantów koalicyjnych. Pomiar dystansu ideologicznego w konkretnym systemie partyjnym dokonywany jest w różny sposób. Najczęściej tworzy się określoną skalę (o dowolnej ilości interwałów) oraz lokuje się na niej poszczególne partie, uwzględniając zdanie bądź to ekspertów, bądź samych polityków lub wyborców. Decydującym czynnikiem jest jednak nie tylko odległość, jaka ujawnia się między poszczególnymi partiami na tak skonstruowanej skali, ale także rozmiar poparcia, które otrzymują partie skrajne. [A. Antoszewski] ? E ECOLO — belgijska partia ekologiczna (zob. —> partie lewicowo-libertariarne), reprezentująca interesy walońskiej grupy etnicznej, stworzona w marcu 1980 r. Początki jej sięgają 1973 r., gdy w Namur powołany został do życia ruch Democrałie Nouvelle, głoszący hasła radykalnego fede-ralizmu, ochrony środowiska naturalnego oraz powrotu do form demokracji bezpośredniej. W wyborach w 1977 r. została zgłoszona przez ugrupowania ekologiczne wspólna lista kandydatów — Wal-lonie-Ecologie (WE), zaś w następnym roku to luźne przymierze wyborcze nabrało cech względnie trwałej struktury organizacyjnej. Przełomowymi dla partii okazały się wybory europejskie w 1979 r., w których Zieloni zaprezentowali wspólną listę Europe-Ecologie, na którą głosowało ponad 5% francuskojęzycznych Belgów. Ten raczej zaskakujący sukces wyborczy stał się bezpośrednim impulsem do stworzenia partii politycznej o ekologicznym profilu programowymjWśród założycieli partii od samego początku dominowało przekonanie, iż winna to być relatywnie silna i zdyscyplinowana organizacja, choć stosująca demokratyczne formy kontroli. Partia nie ma formalnego przewodniczącego czy organu wykonawczego w klasycznym tego słowa znaczeniu. Sek-qe lokalne partii dysponują znaczną autonomią, zaś najważniejsze decyzje podejmowane są przez kongres narodowy — Assemblće. Wszyscy członkowie partii mogą brać udział w obradach kongresu oraz głosować. Poziom poparcia wyborczego dla ECOLO, w elekcjach różnego rodzaju (np. narodowych, lokalnych, europejskich), nigdy nie spadł poniżej 5% głosów, biorąc pod uwagę jedynie grupę francuskojęzyczną. Partia rejestrowała jednak na ogół znacznie większe sukcesy w wyborach europejskich niż krajowych. W wyborach europejskich w 1984 r. zdobyła poparcie 9,9% wyborców (1 mandat), zaś w 1989 r. odniosła największy sukces, otrzymując rekordowe poparcie 16,6% wyborców (2 mandaty). W obu wypadkach jest to odsetek elektoratu walońskiego. W wyborach europejskich w 1994 r. ugrupowanie zdobyło blisko 5% głosów w skali całego kraju (1 mandat). Reprezentant partii wchodzi w skład —> Europejskiej Federacji Partii Zielonych. Przeciętne poparcie wyborcze dla partii od 1981 r. (wybory do Izby Reprezentantów) wyniosło 3,7% głosów, z tym iż największy sukces partia odniosła w wyborach w 1991 r. (5,1% głosów oraz 10 deputowanych). Na temat koncepcji programowej zob. część wywodów dotyczących ugrupowania flamandzkiego -> AGALEV. [R. Herbut] Literatura: K. Deschouver, Belgium: The Ecologisłs and AGALEV(in) F. Muller-Rommel (ed.),Nezi> politics in Western Europę, 1989. EFEKTYWNA LICZBA PARTII (ejfective number ofparties)—powszechnie stosowany miernik —> formatu systemów partyjnych, odzwierciedlający poziom ich frag-mentaryzacji (zob. -> fragmentaryzacja 41 Efektywnej liczby partii indeks systemu partyjnego). Stanowi on odwrócenie wskaźnika frakcjonalizacji systemu partyjnego (zob. —» frakcjonalizacji indeks). Twórcami pojęcia e.l.p. są M. Laak-so i R. Taagepera. Obrazuje ono łącznie dwie zmienne: liczbę i siłę wyborczą partii uczestniczących w rywalizacji na arenie wyborczej i parlamentarno-gabineto-wej (zob. -» efektywnej liczby partii indeks). Biorąc pod uwagę e.l.p. rozróżnia się trzy sytuacje. Pierwszą obrazuje wartość indeksu mniejsza od 2. Wskazuje ona na dominację wyborczą lub parlamentarną jednej partii. Gdy wartość taka pozostaje bez zmian w dłuższym przedziale czasowym, mamy do czynienia z systemem —> partii dominującej (na arenie wyborczej lub parlamentarnej). Jeśli wartość e.l.p. oscyluje wokół 2,0, możemy wnioskować o istnieniu —»systemu dwupartyj-nego lub -» systemu dwu-i-półpartyj-nego. Jeśli jest ona natomiast wyższa, wskazuje na system pluralistyczny (-> system partyjny rozproszony). Twierdzenie to odnosi się do e.l.p. na poziomie parlamentarnym, która jest zawsze niższa od mierzonej na poziomie wyborczym. Użyteczność pojęcia e.l.p. polega nie tyle na dostarczeniu informacji o konkretnym systemie partyjnym w danym momencie czasowym, ile na zobrazowaniu tendencji jego zmiany. Indeks ten jest powszechnie stosowany w badaniach porównawczych, obejmujących większą ilość państw i dłuższy okres analizy. Wzrost efektywnej liczby partii świadczy o postępującej -» fragmentaryzacji systemu partyjnego, wywołującej zmianę strategii partyjnych w kierunku preferencji strategii koalicyjnych. Spadek e.l.p. wiąże się z wypieraniem z rywalizacji -> partii małych, kształtowaniem się —> bipolaryzmu oraz z rosnącą koncentracją poparcia. Powszechnie przyjmuje się, że wzrost e.l.p., obrazujący rosnącą -» fragmentaryzację systemu partyjnego, jest oznaką jego destabilizacji, podczas gdy spadek dowodzi stabilizacji. W tym kontekście warto podkreślić, że e.l.p. w Polsce w 1991 r. była ekstremalnie wysoka i wyniosła 15 na poziomie wyborczym oraz 9,8 na poziomie parlamentarnym. W 1993 r. odnotowano znaczny spadek efektywnej liczby partii na poziomie parlamentarnym (do 3,9), choć na poziomie wyborczym była ona nadal wysoka (10,3). W wyborach 1997 r. obniżyła się ona już na obu poziomach (4,2 na poziomie wyborczym oraz 2,9 na parlamentarnym). [A. Antoszewski] Literatura: M. Laakso, R. Taagepera, Effective Number ofParties: A Measure wilh Application to Ykst Europę, Comparative Political Studies 1979, vol. 12 (1). R. Herbut, Systemy partyjne Europy Zachodniej. Ciągłość i zmiana, Wrocław 1996. EFEKTYWNEJ LICZBY PARTII INDEKS — służy do pomiaru liczby partii wchodzących w skład systemu partyjnego oraz ich relatywnej siły politycznej. Indeks zostaje skalkulowany na podstawie rozmiaru poparcia, jakie otrzymuje partia polityczna (liczba głosów uzyskana w wyborach), względnie liczby miejsc uzyskanych przez nią w parlamencie. Można przedstawić go w formie zapisu matematycznego: gdzie: E, to indeks efektywnej liczby partii, p. to odsetek miejsc parlamentarnych lub głosów partii ('. Indeks opracowany przez M. Laakso i R. Taagepera niesie ten sam rodzaj informacji co formuła frakcjonalizacji (zob. -» frakcjonalizacji indeks), a jedynie jego wartości zostają zapisane w prostszy sposób. Ponieważ wartość indeksu efektywnej liczby partii reprezentowanych w parlamencie jest zawsze mniejsza od wartości kalkulowanej na płaszczyźnie rywali- 42 Estońska Partia Centrum zacji wyborczej, to zestawienie obu poziomów pozwala na określenie tzw. współczynnika redukcji (zob. -»polityczne konsekwencje systemu wyborczego). W 16 krajach Europy Zachodniej (1945-1994) przeciętna wartość indeksu (na poziomie parlamentarnym) wyniosła 3,6. Pomiędzy poszczególnymi systemami partyjnymi występują jednak spore różnice. Najniższą średnią wartość zarejestrowano w Grecji i Wielkiej Brytanii (w obu przypadkach 2,2) oraz w Austrii (2,4). W krajach tych mamy do czynienia z systemami dwupartyjnymi, choć w Austrii funkcjonuje trzecia partia polityczna, kontrolująca znaczny odsetek mandatów, który nie daje jej jednak możliwości zmiany układu rywalizacji. Najwyższa średnia wartość indeksu została zarejestrowana w Szwajcarii (5,7), Belgii (5,4) oraz Finlandii (5,0). W krajach Europy Środkowej i Wschodniej (kraje tzw. grupy Wyszeh-radzkiej) średni poziom indeksu na poziomie parlamentarnym wyniósł 4,2, zaś wyborczym — 7,2. Najwyższy poziom indeks osiągnął w Polsce (w 1991 r. odpowiednio — 10,3 oraz 15,0), zaś najniższy na Węgrzech (w 1994 r. odpowiednio — 2,9 oraz 5,5 a w 1990 r. — 3,7 oraz 4,7). Jeżeli chodzi o Polskę, to po wyborach w 1993 r. i 1997 r. dała się zauważyć tendenq'a spadkowa wartości indeksu i to zarówno na poziomie wyborczym, jak i parlamentarnym. W przypadku tego pierwszego, wartość „wyborcza" wyniosła odpowiednio 9,8 oraz 4,6, zaś drugiego — 3,9 oraz 2,9. Może ona świadczyć o zjawisku koncentracji systemu partyjnego. [R. Herbut] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje Europy Środkowo-Wscliodniej w perspektywie porównawczej, Wrocław 1997. A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. M. Laakso, R. Taagepera, Effectwe Number ofParties: A Measure with Application to Hfef Europę, Comparative Political Studies 1997, vol. 12 (1). ESTOŃSKA PARTIA CENTRUM (Eesti Keskerakond—EKE)—estońska partia polityczna usytuowana w centrum systemu partyjnego, stworzona w październiku 1991 r. Partia jest kontynuatorką tradycji organizacji — ruchu niepodległościowego typu Forum, Estońskiego Frontu Narodowego (Eestimaa Ralmarinne), kierującego wstępną fazą tranzycji ustrojowej. Lider ER, E. Savisaar, sprawował funkcję premiera w latach 1990-1992. Stanął on na czele nowej partii. W wyborach parlamentarnych w 1992 r. EKE wystąpiła pod tradycyjną nazwą Estońskiego Frontu Narodowego, zdobywając 12,2% głosów (15 mandatów). W wyborach w 1995 r. EKE uzyskała poparcie 14,2% elektoratu (16 mandatów), wchodząc w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez sojusz wyborczy -» Koalicja i Unia Ludowa — KMU (premier T. Vahi). Partia uzyskała 4 stanowiska ministerialne, a jej lider E. Savisaar stanowisko Ministra Spraw Wewnętrznych. Kryzys rządowy w październiku 1995 r. (usunięcie E. Savisaara ze składu rządu w związku z aferą podsłuchową) doprowadził do upadku gabinetu. EKE nie znalazła się w składzie nowego rządu, kierowanego również przez T. Vahi. Została zastąpiona przez -» Estońską Partię Reform — ER. E. Savisaar został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska lidera EKE, zaś nominację na to stanowisko uzyskała A. Valdemann. Na początku 1996 r. E. Savisaar stworzył frakq'ę niechętną A. Valdemann i otrzymał nominację na stanowisko lidera EKE. A. Valde-mann wraz z grupą zwolenników opuściła partię, tworząc nowe ugrupowanie pod nazwą Partia Rozwoju. [R. Herbut] 43 Estońska Partia Ludowa ESTOŃSKA PARTIA LUDOWA (Eesti Maarahva Emkond — EME) — estońska partia polityczna stworzona w 1994 r. przez A. Riiutela. Przed wyborami w 1995 r. weszła w skład sojuszu wyborczego -ł Koalicja i Unia Ludowa (KMU), zdobywając w jego ramach 9 mandatów w parlamencie. Partia stworzyła w parlamencie odrębny klub poselski. Ma ona charakter ugrupowania agrarnego, aktywnego wśród ludności wiejskiej. IR. Herbut] ESTOŃSKA PARTIA KOALICYJNA (Eesti Koonderakond — EK) — estońska partia polityczna stworzona w grudniu 1991 r. przez T. Vahi. W styczniu 1992 r. lider partii stanął na czele tzw. gabinetu przejściowego (tymczasowa administracja), po dymisji rządu E. Savisaara. W wyborach w 1992 r. partia wystąpiła jako uczestnik prawicowej koaliqi Bezpieczny Dom (Kindel Kodu), która po porażce stworzyła opozycję. W kolejnych wyborach w 1995 r. partia stanęła na czele koalicji wyborczej —> Koalicja i Unia Ludowa (KMU), zdobywając 18 miejsc w parlamencie. Lider EK, T. Vahi, uzyskał nominację na stanowisko premiera w dwóch gabinetach koalicyjnych — pierwszym, stworzonym w kwietniu 1995 r. przez KMU i -> Estońską Partię Centrum (EKE) oraz drugim, sformowanym w październiku 1995 r. przez KMU i -> Estońską Partię Reform (ER). IR. Herbut] ESTOŃSKA PARTIA REFORM (Eesti Re/ormierakond — ER) — estońska partia polityczna o liberalnej orientacji programowej stworzona w \994t. prŁe7.S.Y.aV-\asa, byłego prezydenta Banku Estonia. S. Kallas ubiegał się o stanowisko premiera po upadku gabinetu M. Laara we wrze-śniu 1994 r., jednak nie uzyskał wymagane/fv/p?szc>sc/ jv/>^rh/ne/?c/e. Jj/eJrfe/n jego ambicji politycznych było stworzenie ER, która wchłonęła m.in. Liberalno-De-mokratyczną Partię Estonii, kierowaną przez P-E. Rummo. W wyborach w 1995 r. ER uzyskała poparcie 16,2% elektoratu (19 mandatów), stając się drugą siłą polityczną w parlamencie. W listopadzie 1995 r. partia weszła w skład rządu koalicyjnego zdominowanego przez -> Koalicję i Unię Ludową (KMU), otrzymując 6 stanowisk ministerialnych (m.in. lider partii S. Kallas został wicepremierem i Ministrem Spraw Zagranicznych). IR. Herbut] - EUROLEWICA (Ewrolewicu — El) — bułgarska partia polityczna utworzona w lutym 1997 r. przez byłych członków i działaczy -» Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP). W jej skład wchodzą Obywatelskie Zjednoczenie na Rzecz Republiki i grupa polityków niezależnych. Jest to koalicja 0 orientaq'i socjaldemokratycznej. Popiera ideę współpracy z prawicą w sprawie integracji Bułgarii z NATO oraz Unią Europejską, a także w kwestii reformowania gospodarki. W wyborach 1997 r. Eurole-wica zdobyła 5,5% głosów (14 mandatów) 1 uplasowała się w ten sposób na czwartej pozycji w parlamencie. Liderem ugrupowania jest A. Tomów, były wicepremier w rządzie koalicyjnym premiera D. Popo- wa. [W. jednaka] EUROPA NARODÓW [Europę ofNations — EN) -> frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim utworzona po wyborach ?w 1994 r. Skupia przede wszystkim partie polityczne o nastawieniu antyfederali-stycznym, sceptyczne wobec ptocesu integracji europejskiej które tworzą swoiste lobby, wymierzone przeciw traktatowi z Maastricht. Frakcja liczy 19 deputo-wanych, którzy reprezentują 6 partii po-//fycz/7ycĄ. nywodz^cycJ? s/p z 3 Arą/ów. 44 Estońska Partia Ludowa ESTOŃSKA PARTIA LUDOWA (Eesti Maarahva Erakond — EME) — estońska partia polityczna stworzona w 1994 r. przez A. Riiutela. Przed wyborami w 1995 r. weszła w skład sojuszu wyborczego -> Koalicja i Unia Ludowa (KMU), zdobywając w jego ramach 9 mandatów w parlamencie. Partia stworzyła w parlamencie odrębny klub poselski. Ma ona charakter ugrupowania agrarnego, aktywnego wśród ludności wiejskiej. [R. Herbutl ESTOŃSKA PARTIA KOALICYJNA (Eesti Koonderakond — EK) — estońska partia polityczna stworzona w grudniu 1991 r. przez T. Vahi. W styczniu 1992 r. lider partii stanął na czele tzw. gabinetu przejściowego (tymczasowa administracja), po dymisji rządu E. Savisaara. W wyborach w 1992 r. partia wystąpiła jako uczestnik prawicowej koalicji Bezpieczny Dom (Kindel Kodu), która po porażce stworzyła opozycję. W kolejnych wyborach w 1995 r. partia stanęła na czele koalicji wyborczej -t Koalicja i Unia Ludowa (KMU), zdobywając 18 miejsc w parlamencie. Lider EK, T. Vahi, uzyskał nominację na stanowisko premiera w dwóch gabinetach koalicyjnych — pierwszym, stworzonym w kwietniu 1995 r. przez KMU i -> Estońską Partię Centrum (EKE) oraz drugim, sformowanym w październiku 1995 r. przez KMU i -> Estońską Partię Reform (ER). [R. Herbut] ESTOŃSKA PARTIA REFORM (Eesti Reformierakond — ER) — estońska partia polityczna o liberalnej orientaq'i programowej, stworzona w 1994 r. przez S. Kal-lasa, byłego prezydenta Banku Estonia. S. Kallas ubiegał się o stanowisko premiera po upadku gabinetu M. Laara we wrześniu 1994 r., jednak nie uzyskał wymaganej większości w parlamencie. Efektem jego ambicji politycznych było stworzenie ER, która wchłonęła m.in. Liberalno-De-mokratyczną Partię Estonii, kierowaną przez P-E. Rummo. W wyborach w 1995 r. ER uzyskała poparcie 16,2% elektoratu (19 mandatów), stając się drugą siłą polityczną w parlamencie. W listopadzie 1995 r. partia weszła w skład rządu koalicyjnego zdominowanego przez -> Koalicję i Unię Ludową (KMU), otrzymując 6 stanowisk ministerialnych (m.in. lider partii S. Kallas został wicepremierem i Ministrem Spraw Zagranicznych). IR. Herbut] ? EUROLEWICA (Ewrolewica — E\) — bułgarska partia polityczna utworzona w lutym 1997 r. przez byłych członków i działaczy -» Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP). W jej skład wchodzą Obywatelskie Zjednoczenie na Rzecz Republiki i grupa polityków niezależnych. Jest to koalicja 0 orientacji socjaldemokratycznej. Popiera ideę współpracy z prawicą w sprawie integracji Bułgarii z NATO oraz Unią Europejską, a także w kwestii reformowania gospodarki. W wyborach 1997 r. Eurole-wica zdobyła 5,5% głosów (14 mandatów) 1 uplasowała się w ten sposób na czwartej pozycji w parlamencie. Liderem ugrupowania jest A. Tomów, były wicepremier w rządzie koalicyjnym premiera D. Popo-wa. [W. Jednaka] EUROPA NARODÓW (Europę ofNations — EN) -> frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim utworzona po wyborach w 1994 r. Skupia przede wszystkim partie polityczne o nastawieniu antyfederali-stycznym, sceptyczne wobec procesu integracji europejskiej, które tworzą swoiste lobby, wymierzone przeciw traktatowi z Maastricht. Frakcja liczy 19 deputowanych, którzy reprezentują 6 partii politycznych, wywodzących się z 3 krajów. 44 Europejska Federacja Partii Zielonych Jest to w istocie rzeczy „francuska" frakcja, gdyż jej zasadniczy trzon stanowią deputowani z tego kraju (13), wywodzący się z listy wyborczej UAułre Europę (Inna Europa) kierowanej przez P. de Villiers. Na listę głosowało 12,3% wyborców. Skład frakcji uzupełniają deputowani duńscy (4), wywodzący się z dwóch antyintegra-cyjnych partii politycznych: ]uni-Beveagel-sen (2) oraz Folkebeueagelsen mod EF-Unio-nen (2) oraz deputowani holenderscy (2), reprezentujący przymierze wyborcze trzech protestanckich i ortodoksyjnych partii politycznych: Staatkundig Gereforme-erde Partij (Zreformowana Partia Polityczna — SGP), Gereformeerd Poliłiek Verbond (Zreformowane Stowarzyszenie Polityczne — GPV) i Reformeerde Poliłieke Federatie (Zreformowana Federacja Polityczna — RPF). [R. Herbut] EUROPEJSKA FEDERACJA PARTII ZIELONYCH (European Federation oj Green Parłies — EFG) -> transnarodowa federacja partii politycznych skupiająca ugrupowania Zielonych (zob. -» partie le-wicowo-libertariarne), aktywne nie tylko w krajach członkowskich Wspólnoty Europejskiej, ale również tych pozostających poza jej strukturą. Parlamentarna frakcja Zielonych (zob. -» frakcje polityczne w Parlamencie Europejskim) powstała w lipcu 1989 r. W Parlamencie 1984-1989 ugrupowania Zielonych wchodziły w skład tzw. Frakcji Tęczowej, tworząc podgrupę zwaną Alternatywa Zielona-Więź Europejska (Green Allernatwe- European Link). W Parlamencie 1989-1994 Frakcja Zielonych skupiała 10 partii i organizacji politycznych o proekologicznym nastawieniu, reprezentujących 6 krajów członkowskich Wspólnoty Europejskiej. Frakcja obejmowała 28 deputowanych. Największą organizacją w ramach frakcji byli francuscy -> Zieloni (L'V), którzy dysponowali 8 mandatami. Liczną reprezen- tację we frakcji miały ugrupowania włoskie (7 mandatów), a było ich aż cztery, choć dwie organizacje typowo proekologiczne miały 5 mandatów (zob. -> Zieloni — V). Niemieccy Zieloni (zob. -> Przymierze '90/Zieloni) kontrolowali 6 miejsc, zaś obie partie belgijskie (-> AGALEV i -» ECOLO) —3 miejsca. W Parlamencie wyłonionym w wyborach w 1994 r. frakcja parlamentarna zielonych skupiała 23 deputowanych, reprezentujących 9 partii politycznych z 7 krajów członkowskich. Po przyjęciu do Unii w 1995 r. trzech kolejnych krajów (Austrii, Finlandii, Szwecji) i przeprowadzonych w nich wyborach bezpośrednich (1995-1996), liczba deputowanych wzrosła do 26 (po jednym reprezentancie z każdego kraju). W sumie, w skład frakcji wchodzą reprezentanci 12 partii politycznych z 10 krajów członkowskich. Zdecydowanie największą reprezentacją dysponuje niemieckie —> Przymierze '90/Zieloni (12 miejsc). Dwie włoskie partie polityczne (-> Zieloni oraz La Rełe; zob. -»Partia Demokratycznej Lewicy — PDS) mają 4 deputowanych, zaś belgijskie partie ekologiczne (-»AGALEV i -> ECOLO) oraz irlandzka Partia Zielonych (Green Party) — po 2 deputowanych. Pozostałe partie wchodzące w skład frak-q'i dysponują po jednym mandacie. EFG skupia natomiast 23 partie polityczne z 20 krajów europejskich. W jej skład wchodzą, obok partii reprezentujących kraje członkowskie Unii Europejskiej (14 krajów z wyjątkiem Greqi), również ugrupowania spoza „15-stki" (np. Partia Zielonych Bułgarii, Estońscy Zieloni, Alternatywa Demokratyczna z Malty, Ekologiczna Partia Szwajcarii). Przewodniczącymi EFG są C. Roth z Niemiec oraz A. Langer z Francji. [R. Herbut] Literatura: S. Hix, The Transnałional Party Federations (in) Political Parties and the European Union, J. Gaffney (ed.), London and New York 1996. 45 Europejska Partia Ludowa EUROPEJSKA PARTIA LUDOWA (Euro-pean People's Party — EPP), -» transnaro-dowa federacja partii politycznych skupiająca w zasadzie aktywne w ramach Wspólnoty Europejskiej -* partie chadec-kie. Po szczycie w Hadze (1969 r.), gdzie zdecydowano o wprowadzeniu zasady bezpośrednich wyborów europejskich, Europejska Unia Chrześcijańskich Demokratów (European Union ofChristian Demo-crats — EUCD) stworzyła tzw. Stałą Komisję i Komitet Polityczny partii chadec-kich we Wspólnocie Europejskiej. Na XIX Kongresie EUCD w Bonn w 1973 r. powołano grupę roboczą, która miała przygotować i określić zasady współpracy partii politycznych. W 1976 r. grupa robocza przygotowała statut nowej transnarodo-wej organizacji/partii, która faktycznie została stworzona 26 kwietnia 1976 r. Pierwsza frakcja chadecka w Parlamencie Europejskim (Wspólne Zgromadzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) powstała 23 czerwca 1953 r. Do 1975 r. miała status najsilniejszego ugrupowania w Parlamencie. Do 1979 r. frakcja (zob. —» frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim) nosiła nazwę Frakcji Chrześcijań-sko-Demokratycznej. Większość partii członkowskich frakqi EPP w Parlamencie wchodzi również w skład EPP jako trans-narodowej federacji partii (europejska partia polityczna). Zdarzają się jednak wyjątki. W Parlamencie Europejskim 1989-1994 duńska partia —> Centrum Demokratyczne (CD) przystąpiła do frakcji parlamentarnej, ale nie była członkiem federacji EPP. Z kolei, w obecnym Parlamencie (1994-1999), trzy partie polityczne, francuska —> Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), brytyjska -» Partia Konserwatywna (CP) i Zjednoczona Partia Ulste-ru (północnoirlandzka), wchodzą w skład frakcji parlamentarnej, ale nie mają statusu ani pełnoprawnego członka transna-rodowej federacji, ani członka stowarzyszonego. W Parlamencie Europejskim 1989-1994 frakcja EPP skupiała 20 partii politycznych z 12 krajów członkowskich. W jej skład wchodziło 162 deputowanych. W Parlamencie wybranym w 1994 r. również 20 partii politycznych tworzyło początkowo frakqę parlamentarną, która liczyła 157 deputowanych. Po przyjęciu do Unii Europejskiej Austrii, Finlandii i Szwecji i po wyborach europejskich przeprowadzonych w tych krajach (1995-1996), w skład frakcji wchodzi aktualnie 173 deputowanych, co stanowi 27,6% składu Parlamentu. Najliczniejszą reprezentacją dysponują obie niemieckie partie cha-deckie (-> Unia Chrześcijańskich Demokratów — CDU i >-» Unia Chrześcijańsko-Społeczna — CSU) — łącznie 47 deputowanych, partie hiszpańskie (—> Partia Ludowa — PP, ~* Baskijska Partia Narodowa — PNV, -ł Zbieżność i Związek — CiU) — 30 deputowanych, partie brytyjskie (—» Partia Konserwatywna i Zjednoczona Partia Ulsteru) — 19 deputowanych, francuska (—> Unia na rzecz Demokracji Francuskiej — UDF) — 13 deputowanych oraz partie włoskie (-> Włoska Partia Ludowa — PPI, Pakt Segniego, zob. -» Włoska Partia Ludowa — PPI, Ludowa Partia Południowego Tyrolu) —12 deputowanych. Transnarodową federację tworzy 20 partii politycznych, reprezentujących 14 krajów członkowskich, które mają status pełnoprawnych członków EPP. Takiego statusu nie ma żadna z partii brytyjskich. Maltańska -> Partia Narodowa (PN) występuje jako członek stowarzyszony (associałe niember), zaś norwescy -> Konserwatyści (H) mają status obserwatora. Wśród tzw. innych członków i obserwatorów w EPP znalazły się m.in. -> Chorwacka Unia Demokratyczna (HDZ), estońska -» Unia Ojczyzna (IL), trzy partie węgierskie, a mianowicie -> Partia Niezależnych Posiadaczy (FKP), -» Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF), -* Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP), *ł Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (LKDP) oraz polska partia ~» Porozumienie Cen- 46 Europejskie Przymierze Radykalne trum (PC). Niektóre z tych partii mają status obserwatora w ramach Europejskiej Unii Chrześcijańskich Demokratów (EUCD) — HDZ, FKP i PC. W 1998 r. M. Krzaklewski, przewodniczący -» Akcji Wyborczej Solidarność (AWS) został wybrany wiceprzewodniczącym EPP. IR. Herbutl Literatura: S. Hix, The Transnational Party Federations (in) Poliłical Parłies and the European Union, J. Gaffney (ed.), London and New York 1996. EUROPEJSKIE PRZYMIERZE DEMOKRATYCZNE (European Democratic Allian-ce — EDA) —> frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim oparta przede wszystkim na współpracy francuskiego—> Związku na rzecz Republiki (RPR) oraz irlandzkiej -» Fianna Fail. Frakcja powstała w 1965 r. pod nazwą Europejskiej Unii Demokratycznej. Oderwała się od frakcji liberalnej w Parlamencie Europejskim, a inicjatorem byli francuscy gaulliści. W parlamencie wyłonionym w 1973 r. dołączyli do nich reprezentanci -* Fianna Fail, a nazwa frakcji została zmieniona na Postępowych Demokratów Europejskich. W parlamencie wybranym w 1984 r. frakcja przyjęła obecną nazwę. Po wyborach w 1989 r. w skład EDA wchodzili reprezentanci trzech partii politycznych oraz dwaj deputowani niezależni (z listy hiszpańskiego finansisty R. Mateosa). Tradycyjnie, największą reprezentacją dysponowały francuski -» Związek na rzecz Republiki — RPR (12 deputowanych) oraz irlandzka -> Fianna Fail (6 deputowanych). Jeden deputowany wywodził się z greckiej partii, Demokratycznej Partii Odnowy (DIANA); zob. -> Nowa Demokracja — ND. W sumie frakcja liczyła 21 deputowanych, a na jej czele stał Ch. de la Ma-Iene z RPR. Po wyborach europejskich w 1994 r. frakcja skupia reprezentantów 4 partii politycznych i liczy 26 deputowanych. Przewodniczącym frakcji został wybrany polityk francuski J. C. Pasty. Zasadniczy trzon frakcji stanowią deputowani z francuskiego -» Związku na rzecz Republiki (14) oraz z irlandzkiej -» Fianna Fail (7). W jej skład wchodzi również trzech deputowanych z portugalskiego Centrum Demokratyczno-Społecznego — CDS (zob. -> Unia Centrum Demokratycznego — UCD) oraz dwóch z greckiej partii -> Polityczna Wiosna (POLAN). IR. Herbut) Literatura: R. Andeweg, The Reshaping of National Party System, West European Politics 1995, vol. 18 (3). F. Jacobs, R. Corbett, M. Shackleton, Parlament Europejski, Rzeszów 1996. EUROPEJSKIE PRZYMIERZE RADYKALNE (European Radical Alliance — ERA) -) frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim skupiająca partie polityczne o konserwatywnym charakterze (zob. —> partie konserwatywne), jak również ugrupowania zaliczane do grupy —> partii ul-traprawicowych. Frakcja została utworzona po wyborach europejskich w 1984 r., głównie z inicjatywy deputowanych z francuskiego -» Frontu Narodowego (FN) oraz z Włoskiego Ruchu Społecznego — MSI (zob. -» Przymierze Narodowe — AN). W Parlamencie wybranym w 1989 r. w jej skład wchodziły 3 partie polityczne, skupiające 14 deputowanych. Przewodniczącym frakcji był francuski polityk J.-M. Le Pen. Największą reprezentacją dysponowały: francuski —» Front Narodowy (10 deputowanych) oraz niemieccy -» Republikanie — Rep. (3). Skład frakcji uzupełniał jeden deputowany z belgijskiego -» Bloku Flamandzkiego (VB). Z frakcji wycofali się reprezentanci Włoskiego Ruchu Społecznego (MSI) na znak protestu przeciwko włączeniu w jej 47 Europejskie Przymierze Radykalne skład reprezentantów partii -» Republikańskiej. Powodem konfliktu między obu partiami była tzw. sprawa Południowego Tyrolu, a poza tym MSI drażniły silnie podkreślane przez Republikanów anty-emigranckie sentymenty. Po wyborach w 1994 r. w skład frakcji weszło 19 deputowanych, reprezentujących 5 partii i ugrupowań politycznych. Przewodniczącym frakcji został wybrany francuski polityk J. F. Hory. ERA zostało zdominowane przez deputowanych francuskich (13), którzy dostali się do Parlamentu z li- sty lewicowej koalicji wyborczej zwanej Energie Radicale—Radicaux de gauche, skupionej wokół osoby B. Tąpie. Skład frakcji uzupełniają deputowani z: włoskiej Listy Pannella (2); (zob. -> Partia Radykalna — PR), -» Szkockiej Partii Narodowej — SNP (2), hiszpańskiej Coalicion Nacionalista (1), koalicji regionalnej stworzonej w kraju Basków (zob. —> Baskijska Partia Narodowa — PNV) oraz -» Flamandzkiej Unii Ludowej — VU (1). [R. Herbut] . ? • FEDERACJA MŁODYCH DEMOKRA-TÓW-WĘGIERSKA PARTIA OBYWATELSKA (Fiatal Demokratdk Szóitetsege-Magyar Polgańpdrt—FIDES-MPP) — węgierska liberalna partia polityczna (zob.-> partie liberalne) o umiarkowanie proso-cjalnej orientacji programowej, stworzona w marcu 1988 r. Początkowo przyjęła ona formę dość luźno zorganizowanego ugrupowania (federacja autonomicznych organizacji) z kolektywnym kierownictwem. Założycielami partii byli przede wszystkim absolwenci wydziału prawa Uniwersytetu Budapeszteńskiego, a za niekwestionowanego lidera uchodził V. Orban. W pierwszej fazie procesu instytucjonalizacji, partia przybrała radykalno-liberal-ną opcję programową, stając się bardzo krytyczną wobec władzy i tradycji. Wielu aktywistów F1DES wierzyło w skuteczność form demokracji bezpośredniej i dlatego opowiadało się przeciw przekształceniu federacji w prawdziwą partię polityczną. Do V Kongresu w Debreczynie (1993 r.) federacja uchodziła w oczach opinii publicznej raczej za ruch młodzieżowy niż partię polityczną. Właśnie na kongresie zdecydowano o nadaniu FIDES charakteru hierarchicznej, scentralizowanej organizacji opartej o rozbudowaną strukturę terytorialną, usuwając ze statutu przepis mówiący o granicy wieku członków (35 lat). Po kongresie partia przyjęła obecną nazwę, dodając określenie Węgierska Partia Obywatelska. Stworzono również stanowisko prezydenta partii (V. Orban). Partia nabrała cech ugrupowania liberalnego. W wyborach w 1990 r. FIDESZ zdobył 7,0% głosów (22 mandaty), uzyskując zbliżony wynik w kolejnych — w 1994 r. (20 mandatów). W wyborach w 1998 r. FIDES-MPP odniosła wielki sukces, zdobywając 148 mandatów i uzyskując status pierwszej siły politycznej w parlamencie. Nominację na stanowisko premiera uzyskał lider ugrupowania V. Orban. Partia podpisała umowy koalicyjne z —> Węgierskim Forum Demokratycznym (MDF) oraz -> Partią Niezależnych Posiadaczy (FKP), dotyczące zasad utworzenia gabinetu. [R. Herbut] FEDERACJA WŁOSKICH LIBERAŁÓW (Federazione dei Liberali Italiani — FLI) — bardziej formacja polityczna niż partia, ugrupowanie o liberalnym charakterze skupiające włoskich liberałów i będące kontynuacją programową Włoskiej Partii Liberalnej (Partito Liberale Haliano — PLI), która zniknęła ze sceny politycznej na początku lat dziewięćdziesiątych. PLI została stworzona w 1848 r. przez C. di Cavour'a, zwolennika zjednoczenia Włoch. W istocie była to partia o orientacji prawicowej, zwłaszcza jeżeli chodzi o jej program ekonomiczny. Poczynając od lat pięćdziesiątych, partia identyfikowała się z interesami wielkiego kapitału, akcentując w swym programie postulat indywidualnej przedsiębiorczości oraz ortodoksji ekonomicznej. W koalicjach gabinetowych, w których uczestniczyła po 1945 r., reprezentowała najbardziej wysunięte na prawo pole rywalizacji. W latach 1946-1992 partia 49 Fianna Fdil zdobywała przeciętnie poparcie 3,7% elektoratu. Największe sukcesy odniosła w 1963 r. (6,9% głosów) oraz w 1946 r. (6,8%). Poczynając od wyborów w 1976 r. (1,3% głosów) poparcie dla PLI drastycznie spada i do samego końca swego organizacyjnego istnienia nie udało się jej uzyskać więcej niż 3% głosów. PLI brała udział w tworzeniu wielu gabinetów koalicyjnych, wypełniając funkcję —> partii dopełniającej. W latach 1946-1994 wchodziła w skład 18 gabinetów koalicyjnych (na ogólną liczbę 52 sformowanych w tym okresie). Od marca 1981 r. do kwietnia 1994 r. praktycznie uczestniczyła we wszystkich koalicjach gabinetowych (wyjątek stanowił jednopartyjny gabinet cha-decki kierowany przez A. Fanfaniego, 1987 r.). W wyborach w 1996 r. grupa polityków liberalnych weszła w skład sojuszu wyborczego zwanego Unią Demokratyczną (Union Democratica — UD), stworzonego tuż przed wyborami przez A. Maccanico. UD stanowiła z kolei część centrolewicowej formacji wyborczej zwanej —> Drzewem Oliwnym. [R. Herbut] FIANNA FAIL (Żołnierze Irlandii — FF) — irlandzka partia polityczna o konserwatywnym obliczu programowym. Powstała w 1926 r., gdy grupa polityków i aktywistów oderwała się od -> Sinn Fein i stworzyła alternatywną organizację o republikańskim charakterze. Przyczyną secesji stalą się odmienna wizja obu grup co do charakteru podejmowanych działań politycznych, mających na celu uzyskanie przez Irlandię pełnej niezależności od Londynu. Grupa rozłamowa, na czele której stanął E. de Vałera, preferowała raczej ewolucyjny niż konfrontacyjny styl zachowań politycznych, decydując się na wejście do parlamentu (Ddil). Nowa partia wciąż postrzegała „Traktat" z 1922 r. jako wyraz dyktatu Westminsteru i zasadniczą przeszkodę na drodze do uzyskania pe- łnej suwerenności, jednak opowiedziała się za parlamentarną metodą rozstrzygnięcia tej kwestii. W 1927 r. reprezentanci FF wchodzą do parlamentu. Biorąc pod uwagę tożsamość polityczną i charakter apelu wyborczego partii, trzeba zaliczyć ją do kategorii ugrupowań typu catch-all (zob. -» partia wyborcza) o nacjonalisty cz-no-populistycznym obliczu programowym. FF dysponuje heterogeniczną bazą społeczną, a formułowane przez jej liderów strategie polityczne z reguły mają charakter ponadklasowy. Nie ma ona wyraźnie klasowego oblicza (zob. -» klasowy model głosowania). Charakter ideologiczny partii wyznaczają dwa wzajemnie uzupełniające się typy apelu politycznego: położenie z jednej strony nacisku na zasadę spójności terytorialnej i podkreślanie narodowych aspektów w polityce, a z drugiej — na postulat społecznej harmonii i spójności. Twórca partii, E. de Valera podkreślał, iż jest ona w istocie nie tyle partią, co raczej ruchem narodowym (ogólnonarodowym), reprezentującym interesy wszystkich grup społecznych. W latach osiemdziesiątych, lider FF Ćh. Haug-hey wskazywał na jej narodowe, a nie sekcjonalne aspiracje. Partia zawsze podkreślała potrzebę jedności narodowej, i to zarówno w aspekcie terytorialnym, jak i społecznym. Miało to wpływ na charakter alternatywy politycznej prezentowanej społeczeństwu — odrzucenie strategii polityzacji wewnętrznych konfliktów społecznych (stąd np. ideał korporacyjnego typu przetargów industrialnych), a zwłaszcza konfliktu klasowego. Współcześnie terytorialny nacjonalizm został trochę wyciszony kosztem podkreślania aspektu społecznego. Strukturę organizacyjną partii cechuje kanon decentralizacji, co oznacza, iż organizacje lokalne dysponują znacznym poziomem autonomii wobec centrum. Lokalne organizacje zwane cumann stanowią zasadniczą jednostkę organizacyjną. Z reguły, w ramach parlamentarnego okręgu wyborczego, wystę- 50 Finansmaanie partii politycznych puje kilka takich organizacji lokalnych, których przedstawiciele tworzą komitet okręgowy. Komitety zajmują się organizacją wyborów oraz selekcją kandydatów. Delegaci z cumann oraz komitetów okręgowych, obok deputowanych, senatorów oraz członków narodowego komitetu wykonawczego, uczestniczą w konferen-qi ogólnokrajowej partii (drd-pheis), najwyższym statutowym organie decyzyjnym partii. W okresie pomiędzy posiedzeniami konferencji ogólnokrajowej władza najwyższa spoczywa w rękach narodowego komitetu wykonawczego. Parlamentarny lider partii, będący w praktyce jej przywódcą, wybierany jest wyłącznie przez parlamentarzystów. Partia dysponuje strukturą organizacyjną, charakteryzującą ugrupowania typu masowego (zob. -> partia masowa). W 1990 r. FF skupiała blisko 90 tys. członków. W 1932 r. FF sformowała swój pierwszy gabinet—miał on status gabinetu mniejszościowego i dlatego musiał opierać się na parlamentarnym wsparciu posłów -» Partii Pracy. W roku następnym został stworzony gabinet większościowy, a FF rządziła nieprzerwanie do roku 1948. Na czele wszystkich gabinetów, powołanych do życia w tym okresie, stał E. de Valera. Partia kierowała polityką Irlandii również w latach 1957-1973,1977-1981,1982,1987-1994 oraz po 1997 r. Do 1989 r. regułą było tworzenie przez FF gabinetów czysto jednopartyjnych i to zarówno mniejszościowych, jak i większościowych. W czerwcu 1989 r. liderzy ugrupowania zerwali z tą tradycją i powstał pierwszy gabinet koalicyjny z u-działem FF (gabinet Haughey IV). W koalicyjnych rządach, kierowanych przez FF, status „młodszego partnera" mieli ~» Postępowi Demokraci — PD (1989-1993 oraz od 1997) lub -* Partia Pracy — LP (1993-1994). W wyborach europejskich w 1994 r. FF zdobyła 35% głosów i w efekcie nominowała 7 deputowanych do Parlamentu Europejskiego (blisko połowa reprezentacji Irlandii). W Parlamencie deputowani FF wchodzą w skład konserwatywnej grupy -* Europejskie Przymierza Demokratyczne (EDA). [R. Herbut] Literatura: M. Laver, M. Marsh, Parłies and Voters (in) J. Coakley, M. Gallagher (eds), Poliłks in Republic oflreland, Galway 1992. P. Mair, Explaining the Absence ofClass Po- litics in Ireland (in) J. Goldhorpe, C. Whe- lan (eds), The Development oflndustrial So- ciety in Ireland, Oxford 1992. FINANSOWANIE PARTII POLITYCZNYCH — konfiguracja źródeł, z których partie polityczne czerpią środki finansowe niezbędne dla utrzymania i funkcjonowania struktury organizacyjnej oraz prowadzenia kampanii wyborczych. Finanse partii politycznej mogą pochodzić z tzw. prywatnych źródeł, które niejednokrotnie określane są mianem — „wewnętrznych". Partia poprzez własną aktywność i różnorodne formy przedsiębiorczości stara się zapewnić mniej lub bardziej regularny napływ lub transfer środków finansowych do własnej kasy. Wśród tej kategorii źródeł finansowania można wyróżnić np. wpływy pochodzące ze składek członkowskich, wpływy z dobrowolnego „opodatkowania się" deputowanych i partyjnych członków rządu, którzy regularnie odprowadzają do kasy partyjnej określony procent zarobków, wpływy z organizowanych imprez, festynów, targów czy nawet z działalności finansowo-produk-cyjnej. Partie otrzymują również niezbędne im środki finansowe z tzw. źródeł zewnętrznych. Chodzi po pierwsze o pieniądze przekazywane przez grupy interesu, które oczekują, iż partie polityczne reprezentujące określone opcje ideologiczno-programowe po przejęciu władzy będą sprzyjać określonym interesom, a po drugie o tzw. subwencje państwowe, czyli pieniądze publiczne przekazywane par- 51 Finansowanie partii politycznych tiom z budżetu na prowadzenie działalności. Jeżeli chodzi o strukturę finansowania współczesnych partii politycznych, daje się zauważyć pewne tendencje. Po pierwsze, tylko w nielicznych demokracjach „prywatne" źródła finansowania, takie jak składki członkowskie czy darowizny członków partii, wciąż stanowią zasadniczą część dochodów partii politycznych. Z taką prawidłowością mamy do czynienia np. w Holandii, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W tych krajach partie polityczne postrzegane są przede wszystkim jako „organizacje prywatne" i ustawodawca konsekwentnie odmawia przyjęcia regulacji prawnej dopuszczającej ich finansowanie z budżetu państwa. Jeżeli nawet istnieje system państwowych subwenq'i, jak w Holandii, to mają one charakter celowy (np. fundusze na realizację projektów promujących pozycję kobiety w strukturze członkowskiej partii czy przyznane na prowadzenie ak-cji propagandowej mającej na celu uświadomienie członkom problemów, z jakimi borykają się kraje rozwijające), co oznacza, iż partia nie może swobodnie dysponoć \ środkami firvaT\scwjvmY \\j!o s» wać ,__„__i dek członkowskich w 1989-1990 r. stanowiły ponad 60% ich budżetu, zaś subwencje państwowe — odpowiednio 14%, 17% oraz 25%. Po drugie, w większości krajów Europy Zachodniej znaczącym źródłem dochodów partii stały się publiczne subwencje przekazywane z budżetu państwa (np. w Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Hiszpanii, Niemczech, Norwegii, Szwecji czy Włoszech oraz z pewnymi zastrzeżeniami w Irlandii). W Austrii i Danii ogólna suma środków finansowych przekazywanych partiom z budżetu stanowi średnio około 50% całego ich dochodu. W Austrii w 1975 r. zostały określone zasady państwowego finansowania partii politycznych. Prawo do otrzymania subsydiów w roku wyborów uzyskały partie polityczne, które zdobyły więcej niż 1% głosów, zaś partie reprezentowane w parlamencie otrzymują je corocznie. Partie, które dysponują przynajmniej 5 mandatami, otrzymują określoną kwotę pieniędzy, pozostałe zaś fundusze są rozdzielane odpowiednio do odsetka uzyskanych głosów. Subsydia przyznawane na poziomie krajów są znacznie wyższe niż w fe- u subwencji panstrw ntując to m.ir». tym, oteritoi l p spełnia- fini»nsŁ>-wycn p.>chod?.ących z*^ składek członkowskich C3e,4%>. W przypadku zaś -? Austriackiej Partii Ludowej (OVP) oraz -^/tuc-hu ^o/nosa (Df) proporcje ty odwrócone iparistwo fł nas źódł ty ne iparist naszym źródłem ich zwiększeniu subwencji państwa dla par- członkowskich (36,4%). W przypadku zaś tii argumentując to m.in. tym, iż spełnia- -> Austriackiej Partii Ludowej (OVP) oraz /ą one w społeczeństwie rołę ciałpośred- -> Ruchu Hbłnos'ci (DF)proporcje zosta-njeżących j dłatego powinny być w bar- ły odwrócone i państwo stało się najważ- Finansmeanie partii politycznych Może je otrzymać konkretny kandydat uczestniczący w wyborach (bez względu na to, czy chodzi o wybory ogólnokrajowe, regionalne czy lokalne). Rozmiar subwencji został uzależniony od liczby zdobytych głosów. Organizacje narodowe partii otrzymują 5 koron za każdy głos, który zdobyły w ostatnich wyborach, organizacje regionalne partii—2 korony, zaś lokalne — 3 korony. Subwencje wypłacane są corocznie. W 1990 r. partie polityczne otrzymały 72,4 min koron. W Danii ukształtował się system odrębnych subwencji państwowych na poziomie narodowym, regionalnym oraz lokalnym, co sprzyja zjawisku decentralizacji struktur partyjnych. W Finlandii, Niemczech, Norwegii i Szwecji sumy przekazywane partiom z budżetu państwa znacznie przewyższają ich wpływy finansowe pochodzące z innych źródeł. W Norwegii w 1970 r. został uchwalony akt prawny regulujący problem finansowania partii politycznych. Początkowo obowiązywała zasada, iż prawo to nabywają wszystkie zarejestrowane partie, które nominowały kandydatów przynajmniej w jednym okręgu wyborczym w dwóch kolejnych elekcjach. Podstawą kalkulacji wysokości subwencji stał się procent głosów uzyskanych przez poszczególne partie. W 1975 r. pomoc finansowa państwa została ograniczona do partii, które zdobyły przynajmniej 2,5% głosów, zaś subsydia zaczęto przekazywać również regionalnym i lokalnym organizacjom partii politycznych. Każdy głos na poziomie narodowym jest jednak „wart" trzy razy więcej niż głos na poziomie lokalnym. Obecnie partia otrzymuje 21 koron za każdy uzyskany głos. W Szwecji od 1968 r. obowiązuje prawo regulujące zasady państwowego finansowania partii politycznych. Istnieją dwa podstawowe typy subwencji: a) tzw. budżetowe, przekazywane bezpośrednio centralnym organom partii. Mogą one mieć charakter generalnych subwencji (Parłi-stód) lub subwencji dla parlamentarnych partii (Kanslistód) oraz b) „parlamentarne", płacone przez administraqę Riksdagu partiom parlamentarnym. Kalkulacja sub-wenq'i opiera się prawie wyłącznie na liczbie miejsc zdobytych przez poszczególne partie w parlamencie. Po trzecie, struktura dochodów partii politycznych (źródeł finansowania) jest uzależniona zarówno od ideologiczno-programowej tożsamości ugrupowania, jak i poziomu jego instytucjonalizacji. Z reguły w -» partiach socjaldemokratycznych znaczący odsetek wpływów finansowych pochodzi w dalszym ciągu ze składek członkowskich oraz dotacji przekazywanych przez grupy interesu (związki zawodowe). To samo można stwierdzić w przypadku -» partii chadeckich. Obie rodziny partii zachowały wiele cech typowych dla -» partii masowych, które ewoluowały w sposób ograniczony w procesie przyjmowania strategii wyborczych. Większość z tych partii dysponuje znaczącą bazą członkowską, a ich powiązania z organizacjami zewnętrznymi wciąż są silne. Partie liberalne oraz konserwatywne w istocie pozostały, z pewnymi wyjątkami, ugrupowaniami kadrowymi czy też wyborczymi (nie-członkowskimi) i dlatego wpływy ze składek członkowskich z reguły nie stanowiły znaczącego źródła finansowania. Mogły one natomiast liczyć na dotacje przekazywane przez grupy przedsiębiorców, choć również w ograniczonym zakresie. Związki partii liberalnych i konserwatywnych z organizacjami zewnętrznymi nigdy nie przybrały tak sformalizowanego charakteru, jak to miało i ma miejsce w przypadku partii lewicowych czy nawet chadeckich. W rezultacie, podstawowym źródłem finansowania partii konserwatywnych i liberalnych stały się subwencje państwowe wypłacane corocznie z budżetu. Polska ustawa o partiach politycznych z czerwca 1997 r., w art. 28 przyznaje partiom uczestniczącym w wyborach do Sejmu i Senatu prawo do otrzymania dotacji z budżetu państwa, które udzielane 53 Fine Gad są w formie dotacji celowych na działalność statutową (60% kwoty dotaq'i) oraz dotacji podmiotowych — w związku z poniesionymi przez partie wydatkami na udział w wyborach (40% kwoty dotacji). Dotacje celowe przysługują partiom, które uzyskały co najmniej 3% ważnie oddanych głosów w skali całego kraju. Wysokość dotacji jest ustalana proporcjonalnie do liczby ważnie oddanych głosów na okręgowe listy kandydatów. Dotacja jest wypłacana przez okres kadencji Sejmu w czterech ratach (40% dotacji w pierwszym roku, a w kolejnych — po 20%). Podstawę wypłacenia dotacji stanowi wniosek złożony każdego roku przez uprawniony, statutowy organ partii. Dotacja podmiotowa przysługuje natomiast partii politycznej, która uzyskała przynajmniej jeden mandat posła lub senatora (art. 30 ust. 1). Wysokość dotacji jest uzależniona od liczby uzyskanych przez partię mandatów poselskich i senatorskich. Dotacja ta jest wypłacana w ciągu 3 miesięcy od dnia stwierdzenia ważności wyborów, na podstawie złożonego wniosku przez organ statutowy partii politycznej. [R. Herbut] FINE GAEL (Irlandzki Ród — FG) — irlandzka partia polityczna o centroprawicowym obliczu programowym, zaliczana przez wielu badaczy do rodziny -» partii chadeckich. Powstała w 1933 r. w wyniku połączenia kilku partii politycznych i qu-flsi-partyjnych organizacji (konserwatywnej partii Cumami na nGaedheal, faszyzującego ugrupowania zwanego „Niebieskie Koszule", kierowanego przez E. O'Duffy oraz Partii Narodowego Centrum), które akceptowały postanowienia „Traktatu" z 1922 r., a więc zasadę ograniczonej suwerenności Irlandii i jej status dominium w ramach Commonwealth. Początkowo przyjęto nazwę Partii Zjednoczonej Irlandii, jednak bardzo szybko ugrupowanie to stało się znane pod nazwą Fine Gael. Cu- mann na nGaedheal, partia dominująca w życiu politycznym Irlandii do 1932 r., wywodziła się z -> Sinn Fein (wyodrębniła się w 1923 r.), a więc i początki FG kojarzone są z tą wielką formacją polityczną. Programowa oferta partii podlegała dość znacznej ewolucji, zwłaszcza po 1945 r. i dlatego w ramach przestrzeni rywalizacji sytuowała się ona bądź bardziej na prawo od -> Fianna Fail, bądź też przesuwała się ku centrum systemu partyjnego. Do 1965 r. FG reprezentowała klasyczny przypadek ekonomicznego konserwatyzmu, wysuwając w swym programie postulaty „ortodoksji" ekonomicznej, wiary w „niewidzialną rękę rynku", wolnej przedsiębiorczości, ograniczenia roli państwa w sferze gospodarczej do stwarzania jedynie systemu zachęt dla podejmowania aktywności ekonomicznej czy eliminacji jakichkolwiek form protekcjonizmu. Ta opcja konserwatywna (w sferze ekonomicznej) została zachowana i stanowi 0 specyfice programowej partii, jednak poczynając od 1966 r. obserwowaliśmy, przede wszystkim ze względów taktycznych, zwrot na lewo w kierunku socjaldemokratycznego wymiaru programowego (w sferze polityki socjalnej). W programie politycznym nazwanym „Właśnie Społeczeństwo" {„Just Society") pojawiły się postulaty dotyczące konieczności budowy „państwa dobrobytu" opartego na zasadzie redystrybucji dochodu narodowego 1 zasobów narodowych w imię realizacji idei sprawiedliwości społecznej. FG, jeżeli chodzi o ofertę programową, znalazła się w ramach przestrzeni pomiędzy -ł Fian-ną Fail (łączyła je idea solidarności społecznej) a -» Partią Pracy (łączyły je postulaty sprawiedliwości społecznej i interwencjonizmu państwowego, jednak w tym drugim przypadku FG była znacznie ostrożniejsza). W połowie lat osiemdziesiątych partia powróciła do neoliberalnego oblicza programowego, postulując m.in. przeprowadzenie cięć budżetowych, wprowadzenie programu prywaty- 54 Fińska Partia Socjaldemokratyczna zacji oraz obniżenie podatków. W latach dziewięćdziesiątych FG wycofała się z prowadzenia aktywnej polityki prouni-fikacyjnej, usuwając z programu tezy dotyczące jej stanowiska w kwestii narodowej (tzw. rewizjonizm). Jeżeli chodzi o relację państwo-kościół oraz stosunek do tzw. kwestii moralnych, FG plasuje się jako reprezentant opcji bardziej liberalnej niż fundamentalistycznej. Partia dysponuje strukturą organizacyjną bardzo podobną do —> Fianna Fail, mając charakter ugrupowania masowego (zob. —> partia masowa). W jej ramach dominuje organizacja parlamentarna, a jej lider wybierany jest przez kolegium, w którego skład wchodzą deputowani, senatorzy oraz członkowie Parlamentu Europejskiego. W 1989 r. FG liczyła ponad 20 tys. członków. FG od samego początku istnienia jest reprezentowana w parlamencie, pozostając przez cały czas drugą siłą polityczną Irlandii, głównym rywalem dla FF. W okresie powojennym przeciętne poparcie wyborcze dla FG wyniosło 30,5% głosów, a rekordowe zdobycze partia zanotowała w latach 1981-1982 (od 36,5 do 39,2% głosów). W 1948 r. po raz pierwszy partia weszła w skład gabinetu koalicyjnego (gabinet Costello), który miał status mniejszościowego. FG nigdy nie stworzyła gabinetów jednopartyjnych i musiała szukać wsparcia u innych partii politycznych, a zwłaszcza r* Partii Pracy. W 1948 r. w skład gabinetu weszły (obok Partii Pracy) trzy małe ugrupowania (m.in. Clann na Poblach-ta oraz Clann na Talmhan), zaś w 1954 r. — Clann na Talmhan oraz Partia Pracy. Od 1973 r. gabinety kierowane przez FG opierały się na współpracy z Partią Pracy (1973,1981,1982) lub Partią Pracy i partią Demokratycznej Lewicy (1994). W wyborach europejskich w 1994 r. FG zdobyła 24,3% głosów (czterech deputowanych w Parlamencie Europejskim). W Parlamencie Europejskim partia wchodzi w skład chadeckiej -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). [R. Herbut] Literatura: J. Coakley, M. Gallagher (eds), Politics in tlie Republic ofheland, Galway 1992. P. Mair, Ireland 1948-1981 (in) I. Budge, D. Robertson, D. Hearle (eds), Ideology, Strałegy and Party Change, Cambridge 1987. FIŃSKA PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Suomen Sosialidemokraattinen Pnolue — SSDP) — fińska partia polityczna, należąca do rodziny -> partii socjaldemokratycznych, stworzona w 1899 r. pod nazwą Fińskiej Partii Robotniczej. W 1903 r. przyjmuje obecną nazwę. Po upowszechnieniu prawa wyborczego w 1906 r., staje się największą parlamentarną partią Finlandii, zachowując ten status po 1917 r. Do rządu wchodzi po raz pierwszy w 1926 r. (1926-1927). W1937 r. ponownie znajduje się w gabinecie koalicyjnym, współpracując z Partią Agrarną (zob. -» KESK). W latach 1945-1995 SSDP zdobywa przeciętnie poparcie 25,7% elektoratu, tracąc pozycję najsilniejszego ugrupowania parlamentarnego tylko dwukrotnie, w wyborach w 1962 r. i w 1991 r. (w obu wypadkach na rzecz —> Partii Centrum KESK). W okresie po 1945 r. SSDP sformowała samodzielnie 2 gabinety bądź wchodziła w skład 23 gabinetów, nominując 14 premierów. Od 1982 r. reprezentanci partii sprawują urząd prezydenta — M. Kohdsto (1982-1995) oraz M. Ahtisaari (od 1995 r.). Na Kongresie w 1987 r. zostaje przygotowany nowy manifest programowy, w którym obok tradycyjnych postulatów, dotyczących m.in. utrzymania modelu państwa socjalnego i interweniującego, znalazły się nowe, wskazujące np. na konieczność wzmocnienia rynkowego modelu gospodarki, budowę społeczeństwa partycypacyjnego i obywatelskiego, przyjęcie proekologicznego nastawienia w sterowaniu ekonomią. Od 1993 r. na czele partii stoi P. Lipponen, zwolennik integracji Finlandii ze Wspólnotą Europejską. 55 Flamandzka Partia Wolności i Postępu W wyborach w 1995 r. partia odnosi swój największy sukces wyborczy w okresie powojennym, zdobywając 28,3% głosów (63 mandaty). W efekcie P. Lipponen otrzymuje nominację na stanowisko premiera w nowym gabinecie koalicyjnym, a partia uzyskuje dodatkowo 6 stanowisk ministerialnych. W pierwszych bezpośrednich wyborach europejskich w październiku 1996 r. SSDP uzyskała 21,5% głosów i cztery miejsca w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład -ł frakcji politycznej w Parlamencie Europejskim i —> transnarodowej fede-raqi partii politycznych -»Partia Europejskich Socjalistów (PES). Pod koniec lat osiemdziesiątych partia liczyła blisko 90 tys. zwolenników. Jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] FLAMANDZKA PARTIA WOLNOŚCI I POSTĘPU (Vlaamse Liberalen en Demokra-ten — VLD) — belgijska (flamandzka) -? partia liberalna, okupująca prawicowe pole rywalizacji politycznej, będąca kontynuatorką tradycji Belgijskiej Partii Liberalnej — BPL (założona w 1846 r.). BPL była przy władzy w latach 1857-1870 oraz 1878-1884, kierując polityką kraju, by po tym okresie ustabilizować swą pozycję jako trzeciej siły politycznej (parlamentarnej). W 1961 r. partia liberalna przyjmuje nazwę Partia Wolności i Postępu (PLP). W 1970 r. flamandzki odłam — Partij voor Vrijheid en Vooruitgang — PW staje się autonomiczną formacją, a w 1972 r. opuszcza PLP. W 1992 r. partia przyjmuje obecną nazwę, dążąc do rozszerzenia bazy wyborczej. W pełnej nazwie partii zawarte jest znamienne określenie Partij van de Burger (Partia Obywateli). W latach 1945-1996 obie partie liberalne (flamandzka oraz walońska, -» Walońska Partia Refor-macyjno-Liberalna — PRL) zdobywają przeciętnie ponad 17,0% głosów elektoratu. Obie partie uczestniczyły w tworzeniu 14 gabinetów koalicyjnych (spośród ogólnej liczby 34 gabinetów sformowanych po 1945 r.). VLD wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych w latach 1973-1977, 1980, 1981-1988. W latach 1971-1996 flamandzcy liberałowie otrzymywali przeciętnie poparcie ponad 11,0% elektoratu. Największy sukces VLD odniosła w wyborach w 1995 r., zdobywając 13,5% głosów (21 mandatów). W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 11,4% głosów (3 mandaty), a jej przedstawiciele wchodzą w skład liberalnej grupy -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformistów (ELDR). W wyborach municypalnych i prowincjonalnych w 1994 r. VLD stała się drugą siłą polityczną w regionie Flandrii. Partia wchodzi w skład -» Międzynarodówki Liberalnej. Skupia około 73 tys. członków. [R. Herbut] FLAMANDZKA UNIA LUDOWA (Volks-unie — VU) — flamandzka partia nacjonalistyczna o prawicowym charakterze, powstała w grudniu 1954 r. Zasadniczym postulatem VU stało się żądanie autonomii dla Flandrii. Od 1954 r. partia rywalizuje w wyborach na poziomie centralnym, choć pierwszy sukces odniosła w 1965 r. (6,8% głosów i 12 mandatów). Największe zdobycze wyborcze partia rejestruje w latach siedemdziesiątych i pierwszej połowie lat osiemdziesiątych (przeciętny poziom poparcia wyborczego — 9,2% głosów). Lata dziewięćdziesiąte to proces słabnięcia siły wyborczej VU (np. w wyborach w 1995 r. otrzymuje poparcie 4,7% elektoratu). Od 1954 r. partia otrzymuje przeciętnie 6,8% głosów. W 1977 r. VU wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego L. Tindemansa (-» Chrześcijańska Partia Ludowa — CVP), a w roku następnym — gabinetu P. Vandenboeynantsa. W 1979 r. partia przechodzi do opozycji i w składzie rządu pojawia się ponownie w 1988 r. (gabinet W. Martensa). Wycofuje się ze skła- 56 Forum Obywatelskie du gabinetu w 1991 r. W wyborach europejskich w 1994 r. zdobywa jeden mandat, a jej przedstawiciel wchodzi w skład grupy -» Europejskie Przymierze Radykalne (ERA). [R. Herbut] FORMAT SYSTEMU PARTYJNEGO — kategoria wprowadzona przez G. Sarto-riego jako element analizy systemu partyjnego. Format (rozmiar) systemu partyjnego oznacza liczbę relewantnych partii politycznych, uczestniczących w rywalizacji wyborczej oraz w procesie formowania rządu. Wraz z siłą partii politycznych (rozmiarem uzyskiwanego przez nie poparcia) oraz —> dystansem ideologicznym, format stanowi jedną z trzech podstawowych zmiennych, za pomocą których opisujemy -> system partyjny w ujęciu statycznym (B. Tromp). Jest on pierwotnym kryterium numerycznej typologii systemów partyjnych, umożliwiającej wyodrębnienie systemów jedno-, dwu- i wielo-partyjnych (M. Duverger). G. Sartori odrzucając typologię numeryczną, wskazuje równocześnie na istotne znaczenie zmiennej formatu systemu partyjnego. Jej analiza umożliwia bowiem określenie nie tylko stopnia koncentracji lub rozproszenia władzy politycznej, ale przede wszystkim liczby „potencjalnych strumieni interak-cyjnych", tj. relacji między partiami prowadzącymi do zawarcia koalicji. W tym sensie „format obejmuje mechaniczne właściwości partii i determinuje funkcjonalne cechy systemu partyjnego". Zdaniem G. Sartorie-go mniejsza liczba partii uczestniczących w rywalizacji politycznej uprawdopodab-nia zmniejszenie —> dystansu ideologicznego między nimi oraz stabilizację strategii wyborczych (zob. -» system partyjny umiarkowanie spolaryzowany). Im więcej partii relewantnych występuje na arenie wyborczej, tym wyższy jest poziom polaryzacji oraz prawdopodobieństwo ukształtowania się ekstremalnie spolaryzowane- go pluralizmu (zob. —» system partyjny ekstremalnie spolaryzowany). [A. Antoszewski] FORUM LIBERALNE (Liberales Forum — Lf) — mała centroprawicowa austriacka partia polityczna, usytuowana w przestrzeni rywalizacji trochę bardziej na prawo od -» Austriackiej Partii Ludowej (ÓVP). Powstała w lutym 1993 r. z inicjatywy deputowanych Austriackiej Partii Wolności — FPÓ (zob. -> Ruch Wolności — DF), którzy opuścili partię, kwestionując jej zbyt prawicową orientację „wymuszoną" przez J. Haidera. Jednym z bardziej znanych dysydentów był H. Schmidt, kandydat na prezydenta z ramienia FPÓ w wyborach w 1992 r. W wyborach w 1994 r. partia otrzymała poparcie 6,0% elektoratu (w kolejnych, w 1995 r. — 5,5%) oraz uzyskała 11 mandatów w Nationalrat (w 1995 r. — 10). Lf poparło politykę pro-integracyjną rządu, apelując do swych wyborców o głosowanie w referendum (12 czerwca 1994 r.) za przystąpieniem Austrii do Wspólnoty Europejskiej. Około 75% sympatyków Lf głosowało w ten sposób. W 1993 r. Forum zastąpiło FPÓ w -> Międzynarodówce Liberalnej. Po wyborach europejskich w 1996 r. partia ma jednego reprezentanta w Parlamencie Europejskim, który wchodzi w skład —> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR). [R. Herbut] FORUM OBYWATELSKIE (Obcanski Forum — OF) — czeskie ugrupowanie opozycyjne typu forum (zob. -> partia forum), które zapoczątkowało proces upadku komunizmu na terenie dzisiejszych Czech, określany mianem „aksamitnej rewolucji". OF powstało 19 listopada 1989 r., a na jego czele stanął V. Havel. Forum było interesującą strukturą ze względu na charakter reprezentacji. Składało się z pięciu 57 Forza Italia grup. Trzon stanowili opozycjoniści (dziennikarze, naukowcy, politycy, prawnicy usunięci w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ze swoich miejsc pracy i pozbawieni prawa do wykonywania zawodu oraz więźniowie polityczni). Pozostałe grupy to: studenci, aktorzy, robotnicy oraz prognostycy, czyli pracownicy Instytutu Prognostycznego (Prognosticky Ustav) Czechosłowackiej Akademii Nauk, z wykształcenia ekonomiści. OF reprezentowało szerokie spektrum opinii i poglądów programowo-ideologicznych, poczynając od lewicowych, a kończąc na prawicowych. Pomimo istnienia szeregu -> frakcji politycznych, do wyborów w 1990 r. przystąpiło jako jeden blok, zgłaszając wspólną listę kandydatów. W wyborach OF zdobyło 68 spośród 101 „czeskich" miejsc w niższej izbie federacji (53,10% „czeskich" głosów) oraz 127 spośród 200 miejsc w Czeskiej Radzie Narodowej (49,5% głosów). OF weszło w skład federalnego rządu koalicyjnego, a reprezentant partii (P. Pithart) stanął na czele czeskiego gabinetu. W październiku 1990 r. V. Klaus został wybrany pierwszym oficjalnym przewodniczącym ugrupowania, ujawniając natychmiast zamiar nadania mu wyraźniejszej prawicowej tożsamości programowej. Wkrótce po elekcji wewnątrz Forum zaczęły ujawniać się rozbieżności pomiędzy poszczególnymi frakcjami ideologicznymi, głównie na tle kierunku reform ekonomicznych. Stało się to główną przyczyną rozpadu OF. Z Forum wyodrębniło się 5 partii politycznych: -> Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), -> Ruch Obywatelski (OH), -ł Obywatelski Sojusz Demokratyczny (ODA), Partia Liberalno-Demokratyczna (LDS) oraz -» Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ĆSSD). IW. Jednaka] FORZA ITALIA (Naprzód Włochy) — włoska partia polityczna o konserwatyw- nej orientacji (zob.-> partie konserwatywne), stworzona 18 stycznia 1994 r. przez magnata prasowego i właściciela imperium Finirroest S. Berlusconiego. Programowo Forza Italia należy do kategorii ugrupowań neoliberalnych, sytuujących się w centrum spektrum prawicowego (zob.-> prawica), których zasadniczym celem jest tzw. deregulacja polityki, czyli ograniczenie roli i wpływów państwa w sferze sterowania procesami ekonomicznymi i społecznymi (socjalnymi). Przedmiotem ataków ugrupowania stało się nie tylko „ociężałe", biurokratyczne państwo, ale przede wszystkim układ powiązań między nim a ustabilizowanymi partiami, określany mianem partyto-kracji. W apelu wyborczym partii, programowe hasła schodzą jednak na dalszy plan, a zasadniczą rolę odgrywa osobowość jej lidera. Na czele partii stoi S. Ber-lusconi, którego image, kształtowany przy wykorzystaniu środków masowego przekazu (zwłaszcza telewizji), stał się zasadniczym elementem oferty politycznej (wyborczej) ugrupowania. Szczególna rola środków masowego przekazu w kreowaniu tożsamości partii i jej lidera, co ma wpływ na charakter struktury organizacyjnej, każe dostrzegać w niej przypadek nowego modelu partii politycznej, znacznie odbiegającego od schematu opartego na formule masowego członkostwa (zob. -> partia wyborcza). J. Seisselberg posługuje się w tym kontekście określeniem „partii-przywódcy, kreowanej za pośrednictwem środków masowego przekazu" (media-mediated personality — party). Proces selekcji aktywistów w Forza Italia opiera się na zasadzie tzw. „kaskady", co oznacza, iż nominowani są oni odgórnie, przez wyżej usytuowany w hierarchii poziom organizacyjny, a nie wybierani przez jednostki niższego szczebla. W ten sposób lider kontroluje proces alokacji władzy w partii. Na tej samej zasadzie hierarchicznej kontroli opiera się proces selekcji kandydatów umieszczanych na listach wy- 5S Fragmentaryzacja systemu partyjnego borczych partii. Na przykład ostateczna decyzja co do składu listy kandydatów w wyborach ogólnokrajowych należy prawie wyłącznie do lidera (prezydenta partii). Lokalne organizacje (kluby) mają za zadanie promowanie interesów partii wśród społeczności lokalnej, a ich członkowie nie stają się automatycznie członkami Forza Italia. Partia nakłada znaczne ograniczenia, jeżeli chodzi o przyjmowanie nowych członków. W lecie 1994 r. wprowadzono nawet zakaz ich przyjmowania. Forza Italia jest więc organizacją składająca się przede wszystkim z nominowanych funkcjonariuszy oraz aktywi-stów-ochotników, funkcjonujących w ramach struktury klubów. Ci ostatni nie mają z reguły statusu członka, pozbawieni są więc wpływu na kształtowanie programowego oblicza partii oraz wykluczani są z procesu selekcji jej personelu. W wyborach w 1994 r. Forza Italia weszła w skład zwycięskiej formacji wyborczej -> Biegun Wolności (Polo delia Libertd), który kontrolowało ponad 58% miejsc (366) w Izbie Deputowanych (Camera dei Deputati). S. Berlusconi stanął na czele gabinetu koalicyjnego, w którym Forza Italia otrzymała 9 stanowisk ministerialnych. W kolejnych wyborach w 1996 r. -» Biegun Wolności nie powtórzył sukcesu sprzed dwu lat i przegrał rywalizację z formacją centrolewicową zwaną —> Drzewo Oliwne (Ulivo). Stało się tak przede wszystkim z powodu wycofania się z koalicji -> Ligi Północy-Federalne Włochy (LN/IF). Forza Italia otrzymała poparcie 20,6% wyborców, zaś Biegun Wolności zdobył 246 mandatów w izbie niższej oraz 116 — w Senacie. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zgromadziła 30,6% głosów, co pozwoliło jej na nominację 27 deputowanych do Parlamentu Europejskiego. Tworzy ona niezależną -»frakcję polityczną w Parlamencie Europejskim Forza Europa. IR. Herbut] Literatura: J. Seisselberg, Conditions of Success and Political Problems ofa „Media-Mediated Per-sonality-Party": The Case of Forza Italia, West European Politics 1996, vol. 19 (4). FRAGMENTARYZACJA SYSTEMU PARTYJNEGO — zmienna wyrażająca poziom koncentracji lub rozproszenia poparcia dla partii biorących udział w procesie —> rywalizacji politycznej. Poziom f.s.p. jest uzależniony zarówno od liczby partii, jak i ich siły wyborczej. Najogólniej mówiąc, system partyjny jest tym bardziej sfragmentaryzowany, im więcej partii uczestniczy w wyborach oraz im równiej rozkładają się oddawane na nie głosy. Wysoka fragmentaryzacja cechuje -> systemy partyjne rozproszone. W Europie zaliczamy do tej grupy systemy partyjne Szwajcarii, Belgii, Finlandii, Danii oraz część systemów postkomunistycznych (zwłaszcza w byłych republikach radzieckich). Niski poziom fragmentaryzacji oznacza natomiast, że liczba faktycznie rywalizujących partii jest niewielka, co wynika z faktu koncentracji poparcia. W tej grupie systemów partyjnych mieszczą się zarówno —> systemy partii predominują-cej (oparte na przewadze jednego ugrupowania nad pozostałymi), jak i -» systemy dwupartyjne (-»systemy partyjne równowagi) oraz do nich zbliżone (zob. -> system dwu-i-półpartyjny). Do grupy systemów o niskim poziomie fragmentaryzacji zaliczamy m.in. USA, Wielką Brytanię, Kanadę, Australię, Hiszpanię i Grecję. Przyjmuje się, że f.s.p. jest odwrotnie proporcjonalna do jego stabilności. Poziom f.s.p. wyznacza strategie partii politycznych w odniesieniu do procesu formowania rządu oraz determinuje jego charakter (gabinet jednopartyjny bądź koalicyjny). Jest on mierzony na poziomie wyborczym, w oparciu o rozkład głosów oraz na poziomie parlamentarnym, w oparciu o rozkład mandatów. Jego pomiarowi słu- 59 Frakcja parlamentarna ży opracowany przez D. Rae'a speqalny wskaźnik (zob. —> frakcjonalizacji indeks), pozostający w ścisłym związku z -» efektywną liczbą partii. [A. Antoszewski] FRAKCJA PARLAMENTARNA — zob. —» frakcja polityczna. FRAKCJA PARTYJNA — zob. -» frakcja polityczna. FRAKCJA POLITYCZNA (z łac: fractio — łamanie) — zorganizowana i zdyscyplinowana grupa ludzi, która wyodrębniła się w ramach szerszego organizmu politycznego, nie zrywając jednak z nim organizacyjnych powiązań, świadoma własnej odrębności wynikającej przede wszystkim z akceptowania odmiennych idei, realizowania specyficznych celów czy też preferowania odmiennego stylu postępowania politycznego. Frakcja partyjna to szczególny przypadek frakcji politycznej. Jest to zdyscyplinowana, zorganizowana i zinstytucjonalizowana grupa aktywistów i członków partii politycznej, charakteryzująca się znacznym poziomem trwałości organizacyjnej i programowej, której członkowie świadomi są wyznaczonych celów, z których najważniejszym jest dążenie do przejęcia odpowiedzialności za sprawowanie władzy wewnątrz partii. Pomimo znacznego poziomu organizacyjnej i programowej autonomii, frakcja pozostaje w strukturze partii, a jej liderzy podporządkowują się decyzjom najwyższych władz. Konflikt prowadzący do wyodrębnienia się frakcji partyjnej może powstać na tle ujawnienia się w partii odmiennych poglądów dotyczących preferowanych strategii (np. koalicyjnych), treści programów czy ideologii. Jednak bardzo często przyczyną jest walka o władzę, prowadzona przez różne grupy liderów i sku- pionych wokół nich zwolenników, a więc konflikt dotyczy problemu alokacji władzy w ramach partii politycznej. Jego przedmiotem stają się więc stanowiska, dążenie do uzyskania określonych łupów i apanaży czy też ogólnie, otwarcie drogi dla zrobienia kariery. Częste występowanie tego typu motywów jako źródła pojawienia się frakcji partyjnej tłumaczy, dlaczego dochodzi do rozłamu w partii, pomimo niewystępowania w jej ramach znaczniejszych różnic programowych lub ideologicznych. W literaturze politologicz-nej dość powszechnie przyjmowana jest teza, iż istnieje szereg czynników (strukturalnych) sprzyjających procesowi powstawania frakcji partyjnych czy wręcz „zmuszających" polityków do ich tworzenia. Zawarte są one zarówno w procedurach i zwyczajach obowiązujących w samej partii, jak i w systemie politycznym. Jeżeli przyczyny -» frakcjonalizacji partii tkwią w różnicach programowych (ideologicznych), to wówczas czynniki strukturalne nie mają większego znaczenia. Jeżeli natomiast źródłem frakcjonalizacji staje się walka o władzę, to czynniki strukturalne odgrywają bardzo ważną rolę. Spośród czynników strukturalnych można wskazać na występowanie w ramach partii m.in. zasady proporcjonalności i to zarówno w procesie decyzyjnym, jak i w procesie kreowania jej organów wewnętrznych (proporcjonalna reprezentacja), otwartego modelu partii zacierającego jej organizacyjne granice z otoczeniem, zjawiska osłabienia pozycji parlamentarnej organizacji jako dysponenta władzy i decentralizacji procesu podejmowania decyzji, odrębnych grup społecznych lub grup interesu dysponujących znacznym poziomem autonomii organizacyjnej i finansowej (np. frakcja młodych czy kobiet, związki zawodowe). Z kolei, wśród czynników strukturalnych tkwiących w systemie politycznym, dość istotną rolę może odgrywać typ systemu wyborczego (np. procesowi frakcjonalizacji sprzyjają syste- 60 Frakcja Polityczna w Parlamencie Europejskim my umożliwiające elektoratowi wybór pomiędzy kandydatami z tej samej listy) czy też fakt występowania tradycji politycznej, umożliwiającej stosowanie przez partie strategii klientelistycznej. Frakcja parlamentarna to wyspecjalizowane ogniwo w wewnętrznej strukturze partii, skupiające wszystkich jej reprezentantów zasiadających w parlamencie. Niejednokrotnie grupa ta, a zwłaszcza wąska elita wyodrębniona w jej ramach (np. w Wielkiej Brytanii to tzw. frontbenchers), przejmuje odpowiedzialność za kierowanie partią i realizację jej programu na forum parlamentu. Frakcja parlamentarna w istocie rzeczy decyduje o przekształcaniu postulatów programowych w wytyczne polityki państwa, zważywszy, iż bierze udział w procesie przetargów parlamentarno-gabine-towych i negocjuje treść ewentualnego programu koalicyjnego gabinetu. Frakcja parlamentarna jest zorganizowana w formie klubu poselskiego, a wiele partii reguluje jej status za pomocą norm wewnątrzpartyjnych. IR. Herbut] FRAKCJA POLITYCZNA W PARLAMENCIE EUROPEJSKIM — organizacja skupiająca przedstawicieli określonych rodzin partii (bliskość programowo-ide-ologiczna), którzy uzyskali mandat do Parlamentu Europejskiego, startując w wyborach europejskich z list zgłaszanych przez partie lub koalicje (grupy) partii. Pierwsze frakcje (grupy) polityczne o ponadnarodowym charakterze pojawiły się w Zgromadzeniu Europejskim Wspólnoty Węgla i Stali (czerwiec 1953 r.). Chodzi o trzy frakcje, reprezentujące tradycyjne europejskie rodziny partii politycznych, tzn. liberalną, chadecką i soqa-listyczną. Minimalne członkostwo zostało ustalone na poziomie 9 osób. W 1958 r., po powiększeniu Zgromadzenia, minimalny poziom członkostwa został podniesiony do 17 osób, zaś w 1965 r. obniżony do 14 osób. W 1965 r. powstała pierwsza nowa frakcja polityczna, tzw. Europejska Unia Demokratyczna (grupa rozłamowa z frakcji liberalnej), założona przez reprezentantów francuskiej partii gaullistow-skiej (Unia Demokratów na rzecz Republiki — UDR, zob. -> Związek na rzecz Republiki — RPR). Do 1973 r. zdecydowanie najsilniejszą była frakcja chadecką, której ustępowali socjaliści. Po 1973 r. (przystąpienie do Wspólnoty W. Brytanii, Irlandii i Danii) nastąpiły zmiany zarówno w układzie frakcji, jak i poziomie ich siły politycznej. Powstały dwie nowe frakcje: Europejskich Konserwatystów, stworzona przez przedstawicieli brytyjskiej —> Partii Konserwatywnej (CP), oraz frakcja komunistyczna (—» Zjednoczona Lewica Europejska — EUL). Status najsilniejszej frakcji w Parlamencie uzyskali socjaliści (zob. —> Partia Europejskich Socjalistów — PES) po tym, jak w ich składzie znaleźli się reprezentanci brytyjskiej —> Partii Pracy (LP). W 1973 r. zdecydowano, iż frakcja może zostać utworzona przez co najmniej 10 członków parlamentu. Po wyborach w 1979 r. (po raz pierwszy tzw. wybory bezpośrednie) powstała siódma frakcja, tzw. Frakcja do spraw Proceduralnej Koordynacji oraz Obrony Niezależnych Frakcji i Parlamentarzystów, skupiająca szereg małych partii i niezależnych polityków. W 1984 r. przekształcona została w tzw. Frakcję Tęczową (zob. —> Europejska Federacja Partii Zielonych — EFG), w której skład weszli m.in. reprezentanci partii Zielonych (np. belgijskich -> ECO-LO i -» AGALEV oraz niemieckiej Partii Zielonych -» Przymierze 90/zieloni), włoskiej Partii Proletariatu, belgijskiej -> Flamandzkiej Unii Ludowej (VU) czy holenderskiego Postępowego Przymierza Zielonych. Po 1984 r. powstaje ósma frakcja, Europejskiej Prawicy, skupiająca przede wszystkim reprezentantów francuskiego —> Frontu Narodowego oraz Włoskiego Ruchu Społecznego (zob. -» Przymierze Narodowe — AN). W Parlamencie Euro- 61 Frakcjonalizacja pejskim 1989-1994 istniało 9 frakcji politycznych (obok ośmiu wspomnianych, tą dziewiątą była frakcja lewicowa zwana Koalicją Lewicy, w której skład wchodzili m.in. przedstawiciele -» Komunistycznej Partii Francji — PCF) oraz —> Komunistycznej Partii Grecji — KKE), skupiających łącznie 506 deputowanych, a 12 deputowanych było niezrzeszonych. W Parlamencie Europejskim, ukształtowanym w wyniku wyborów w 1994 r., powołano do życia również 9 frakcji politycznych, które skupiały 540 deputowanych, a 27 deputowanych ma status niezależnych. Te 9 frakcji to: —»Partia Europejskich Socjalistów (PES), chadecka -» Europejska Partia Ludowa (EPP), -ł Partia Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR), -> Zjednoczonej Lewicy Europejskiej (EUL), Forza Europa (Naprzód Europo) — stworzona wyłącznie przez reprezentantów włoskiej partii -» Forza Italia (FI), -t Europejskie Przymierze Demokratyczne (EDA), -> Europejska Federacja Partii Zielonych (EFG), -> Europejskie Przymierze Radykalne (ERA) oraz —» Europa Narodów (EN). Aktualna liczba i struktura frakcji politycznych jest pochodną zasady, iz powołanie do życia frakcji wymaga minimalnej liczby 13 członków, jeżeli deputowani wywodzą się z 4 lub więcej krajów członkowskich; minimalnej liczby 16 członków, gdy pochodzą z 3 krajów; 21 członków, gdy pochodzą z 2 krajów oraz 26 członków, gdy reprezentują tylko jeden kraj członkowski. Frakcje partyjne istniejące w Parlamencie Europejskim początkowo, tzn. do połowy lat siedemdziesiątych (szczyt w Brukseli w 19751., na którym zdecydowano o wprowadzeniu formuły europejskich wyborów bezpośrednich), miały status organizacji o transnarodowym charakterze, umożliwiających kooperowanie partii politycznych należących do tej samej rodziny, a więc realizujących zbliżone postulaty ideologiczno-programowe. Potem frakcje zaczęły stopniowo przekształcać się w transnarodowe federacje partii (zob. -» transnarodowa federacja partii politycznych), co dotyczy zwłaszcza PES, EPP, ELDR i EFG, przy zachowaniu odrębności organizacyjnej tych pierwszych. Frakcja stanowi „parlamentarne skrzydło" szerszej struktury organizacyjnej, jaką jest transnarodowa federacja. Relacje pomiędzy tymi podmiotami opierają się na podziale odpowiedzialności. Transnarodowe federacje odpowiedzialne są przede wszystkim za koordynowanie „europejskich" kampanii wyborczych, zaś frakcje akcentują parlamentarną (Parlament Europejski) specyfikę swej roli. Frakcje (grupy) uczestniczą w procedurach legislacyjnych, a więc ich zasadniczym celem jest udział w kształtowaniu procesu decyzyjnego w ramach Unii Europejskiej, zgodnie z określonymi koncepcjami programowymi. Pomiędzy obu strukturami ukształtował się system wzajemnych powiązań i to zarówno o charakterze strukturalnym (z reguły partie wchodzące w skład frakcji są członkami transnarodowej federacji), jak i funkcjonalnym (np. transnarodowe federacje są uzależnione od środków finansowych frakcji). [R. Herbut] Literatura: R. Andeweg, The reshaping of national party systems, West European Politics 1995, vol. 18 (3). F. Jacobs, R. Corbett, M. Shackleton, Parlament Europejski, Rzeszów 1996. FRAKCJONALIZACJA — zjawisko polegające na powstawaniu w ramach jednej struktury organizacyjnej mniejszych całości, dysponujących programowymi, organizacyjnymi i ludzkimi zasobami, których wyodrębnienie nastąpiło w oparciu o przesłanki programowe (ideologiczne) lub/oraz przesłanki związane z procesem rywalizacji o przechwycenie uprawnień władczych (kontrolnych) w ramach struk- 62 Frakcjonalizacji indeks tury organizacyjnej jako całości. Efektem procesu frakcjonalizacji politycznych struktur organizacyjnych jest powstawanie -»frakcji politycznych. Zjawisko frak-qonalizacji może wystąpić np. w partiach politycznych, w których powstają frakcje partyjne, ale również w systemie partyjnym czy parlamencie. W tych dwóch ostatnich przypadkach przesłanką oceny rozmiaru (poziomu) frakcjonalizacji staje się fakt pojawienia partii politycznych mających wpływ na określenie zasad i procedur funkcjonowania systemu partyjnego/parlamentu. Frakcjonalizację można postrzegać jako kategorię statyczną i wówczas wystarczy określić tzw. —> format systemu partyjnego czy liczbę partii parlamentarnych, ale również jako kategorię dynamiczną, co wiąże się z oceną wpływu tego zjawiska na mechanizm funkcjonowania systemu partyjnego/parlamentu. W tym drugim przypadku, istotnym staje się analiza zjawiska frakcjonalizacji w kontekście wyznaczenia formatu systemu partyjnego (również parlamentarnego) i określenia jego funkcjonalnych właściwości, biorąc pod uwagę liczbę partii relewantnych {zob. —> partia re-lewantna). Ocenie poziomu frakcjonalizacji systemu partyjnego służy indeks frakcjonalizacji (zob. -» frakcjonalizacji indeks). [R. Herbut] FRAKCJONALIZACJI INDEKS — zaproponowany przez D. Rae'a, służy do pomiaru zarówno zmiennej liczby partii, jak i zmiennej relatywnego ich rozmiaru. Uwzględnienie w pomiarze formatu systemu partyjnego łącznie obu tych strukturalnych zmiennych, pozwala określić indeks mianem syntetycznego. Kalkulacja indeksu opiera się na ocenie statystycznego prawdopodobieństwa, iż dwóch przypadkowych wyborców odda swoje glosy w wyborach na różne partie polityczne (frakcjonalizacja wyborcza) lub dwóch parlamentarzystów będzie należało do różnych partii (frakcjonalizacja parlamentarna). W zapisie matematycznym indeksu prawdopodobieństwo to zostało skalkulowane jako kwadrat dziesiętnych zdobyczy wyborczych (głosów) lub parlamentarnych (mandaty) wszystkich partii uczestniczących w rywalizacji politycznej. Indeks można wyrazić w postaci formuły matematycznej: F = \- gdzie F to indeks frakcjonalizacji, n — liczba partii, a Pi — procent głosów (mandatów) zdobytych przez partię i. Wartości indeksu reprezentują kontinuum, począwszy od doskonałego jednopartyjnego systemu, w którym jedna partia zdobywa wszystkie głosy (mandaty) i wówczas F=0, a skończywszy na systemie absolutnie sfragmentaryzowanym, w którym każdy wyborca głosuje na inną partię lub każdy parlamentarzysta reprezentuje inną partię (F=l). Jeżeli wartość indeksu spada poniżej 0,50 oznacza to, iż w ramach systemu partyjnego pojawiła się partia polityczna nabierająca status ugrupowania dominującego. Zakres tej dominacji będzie tym większy, im wartość indeksu zbliża się do teoretycznego minimum (F=0). Jeżeli wartość indeksu równa się 0,50 to mamy do czynienia z doskonałym systemem dwupartyjnym. Gdy waha się między 0,58 a 0,66 oznacza to, iż obok dwóch partii, które wciąż dominują, pojawiła się trzecia, przechwytująca dość znaczny odsetek głosów (mandatów). Wartość indeksu przekraczająca poziom 0,70 informuje o istnieniu wielopar-tyjnego systemu, a wzrost świadczy o postępującym procesie jego fragmentaryza-cji (zob. -» fragmentaryzacja systemu partyjnego). Nie tylko rośnie liczba partii (zob. -> format systemu partyjnego), ale również słabnie ich siła wyborcza/parlamentarna. Biorąc pod uwagę wartości in- I 63 Francuska Partia Komunistyczna deksu fragmentaryzacji parlamentarnej w krajach Europy Zachodniej, przeciętny jego poziom w 16 krajach w latach 1945-1994 wyniósł 0,68. Najniższą wartość zarejestrowano w Grecji (0,52) oraz W. Brytanii (0,53), a więc w krajach o dwupartyj-nym (bipolarnym) schemacie rywalizaqi politycznej. Najwyższa wartość charakteryzowała systemy partyjne Szwajcarii (0,82), Finlandii (0,80), Holandii (0,77) oraz Danii (0,77). [R. Herbut] Literatura: D. Rae, The Political Consequencies of Elec- toral Laws, 1971. FRANCUSKA PARTIA KOMUNISTYCZNA (Parti Communiste Fmnęais — PCF) — francuska partia polityczna należąca do rodziny *» partii komunistycznych, powstała w grudniu 1920 r. jako grupa rozłamowa, która wyłoniła się z Francuskiej Sekcji Międzynarodówki Robotniczej (Section Francaise de Internationale Ouwiere — SFIO), zob. -» Partia Socjalistyczna — PS. Do rozłamu na kongresie SFIO w Tours doszło na tle stosunku delegatów do Międzynarodówki Komunistycznej (Komintern), kierowanej przez Moskwę. Większość delegatów poparła wniosek o przystąpienie do Międzynarodówki, tworząc partię komunistyczną, która w 1921 r. przyjęła obecną nazwę. Do 1933 r. partia przejawiała wyjątkowo an-tysystemowe nastawienie, odrzucając współpracę z „burżuazyjnymi" ugrupowaniami, w tym również z SFIO. Od 1934 r. nastąpiła reorientaqa zasadniczych celów i partia na plan pierwszy wysunęła walkę z faszyzmem (m.in. popierała w latach 1936-1938 tzw. Front Ludowy, rząd kierowany przez socjalistów). W okresie II wojny światowej stanowiła jedną z głównych sił francuskiego Ruchu Oporu. W latach 1945-1947 PCF wchodziła w skład kolejnych gabinetów (gabine- ty C. De Gaulle'a, F. Gouina, G. Bidaulta i P. Ramadiera). W maju 1947 r. została usunięta z koalicji gabinetowej, kierowanej przez socjalistę P. Ramadiera, i przeszła do opozycji (do 1981 r.). W okresie IV Republiki PCF zdobywała przeciętnie poparcie 26,5% elektoratu, stając się najsilniejszym ugrupowaniem lewicy. Partia była niechętna tworzeniu V Republiki, a fakt ten stał się jednym z czynników wpływających na proces słabnięcia jej siły wyborczej. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych PCF otrzymywała przeciętnie poparcie 21,2% elektoratu, a w latach osiemdziesiątych — tylko 12,4%. W wyborach w 1993 r. ugrupowanie uzyskało 9,1% głosów (23 mandaty), zaś w kolejnych (1997 r.), „nadzwyczajnych" — 9,9% głosów (37 mandaty). Partia zawsze uchodziła za wiernego sojusznika Moskwy, za najbardziej rewolucyjne ugrupowanie wśród partii komunistycznych Europy Zachodniej. Po śmierci długoletniego lidera, M. Thoreza (1930-1964), jego następcy, a zwłaszcza G. Marchais (1972-1994), próbowali zmienić społeczną tożsamość partii, proponując m.in. politykę eu-rokomunizmu. Na 22 Kongresie partii w 1976 r. odrzucono idee dyktatury proletariatu, formułując tzw. francuski model socjalizmu. W istocie rzeczy, generalna perspektywa programowa partii pozostała jednak niezmieniona. Kurczenie się klienteli wyborczej partii, zmusiło jej liderów do zaoferowania w latach sześćdziesiątych pragmatycznej strategii „fronty-zmu" — szukanie partnera wśród nieko-munistycznej lewicy, która miałaby zapewnić zwycięstwo wyborcze i parlamentarne, przy jednoczesnym zachowaniu przez PCF dominującej pozycji. Wstępem było udzielenie poparcia kandydatowi socjalistów, F. Mitterandowi, w wyborach prezydenckich w 1965 r. W 1972 r. PCF podpisała wraz z -> Partią Socjalistyczną „Wspólny program na rzecz lewicowego rządu" i w ten sposób została formalnie powołana do życia Unia Lewicy (Union de 64 Front Narodowy la Gauche). Pod koniec lat siedemdziesiątych Unia rozpadła się, gdyż fakt jej powstania wcale nie zahamował procesu odpływu poparcia wyborczego dla partii. Po wyborach w 1981 r. socjaliści, pomimo zdobycia absolutnej większości w parlamencie, zaprosili PCF do rządu (4 stanowiska ministerialne). W1984 r. odmówili jednak wejścia do gabinetu L. Fabiusa, wycofując się również z koalicji parlamentarnej. Poczynając od Kongresu lutowego w 1985 r., partia konsekwentnie odrzucała wszelkie próby przeprowadzenia reform programowych i organizacyjnych. Na Kongresie partii w 1990 r. G. Marcha-is wykluczył możliwość ponownego stworzenia frontu sił lewicowych, określając ten fakt mianem zdrady ideałów z Tours. Lata dziewięćdziesiąte to przyjęcie przez PCF strategii przyciągania głosów wyborców niezadowolonych z polityki rządu, anektowania „sektoralnego" rozczarowania. PCF stała się swoistą partią protestu, szukającą oparcia przede wszystkim w strukturach związkowych. W wyborach w 1997 r. PCF wprowadziła do Zgromadzenia Narodowego 37 deputowanych, a jej reprezentanci (2) weszli w skład koalicyjnego gabinetu lewicowego kierowanego przez soqalistę L. Jospina. W wyborach europejskich w 1994 r. PCF uzyskała 6,9% głosów elektoratu, zdobywając 7 mandatów w Parlamencie Europejskim. Deputowani partii wchodzą w skład -» Zjednoczonej Lewicy Europejskiej (EUL). [R. Herbut] Literatura: P. Morris, The French Communist Party and the End ofCommunism (in) M. Buli, P. Hey-wood (eds), West European Communist Par-ties after the Reuolution of 1989,1994; G. Ross, Party Decline and the Changing Party System, Comparative Politics 1992, vol. 25 (1). FRONT NARODOWY (Front National — FN) — francuska partia ultraprawicowa (zob. -» partie ultraprawicowe), założona w październiku 1972 r. Założycielem i liderem ugrupowania jest J.-M. Le Pen. Koncepcja programowa partii zawiera się w haśle „Francja dla Francuzów", ona sama jest zaliczana do kategorii tzw. partii ultraprawicowych nowego typu (w odróżnieniu do ugrupowań neofaszystowskich), względnie partii nowego populizmu. Lider FN nadał mu wyraźnie anty-emigranckie i ksenofobiczne piętno, a idea wykluczenia z życia politycznego szeregu mniejszości została wysunięta na plan pierwszy w manifestach partii. FN zachowuje tożsamość partii protestu (np. podważa ideę konsensu ukształtowaną po II wojnie światowej i dlatego często określana jest mianem -> partii antysystemowej), dysponując jednak również określonym katalogiem „materialnych" i „pozytywnych" postulatów, takich jak np. popieranie modelu gospodarki rynkowej czy idea utrzymania ładu i porządku publicznego. W latach siedemdziesiątych partia nie odnosiła sukcesów wyborczych (poparcie od 2,5% do 3,0% elektoratu). W latach osiemdziesiątych poziom osiągniętego przez Front poparcia znacznie wzrósł (przeciętne poparcie 6,5% elektoratu), a pierwszy spektakularny sukces przyszedł w wyborach europejskich w 1984 r. (10,9% głosów i 10 mandatów). Nie zmienia to faktu, iź partia odnosi znaczące sukcesy wyborcze raczej na poziomie lokalnym niż narodowym, co jest przede wszystkim konsekwencją większościowego systemu wyborczego. W wyborach w 1993 r. partia nie uzyskała reprezentacji w parlamencie, mimo zdobycia ponad 12,0% głosów w pierwszej rundzie. Po wyborach w 1997 r. FN dysponuje 1 miejscem w parlamencie (14,9% głosów). W wyborach europejskich w 1994 r. FN zdobył 10,5% głosów oraz 11 mandatów w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii nie należą do żadnej z grup parlamentarnych. Je- 65 Front Ocalenia Narodowego żeli chodzi o geografię wyborczą, to gros poparcia pochodzi tradycyjnie z regionu południowego wybrzeża Francji, gdzie osiedliła się znaczna liczba emigrantów z Afryki Północnej. Poczynając jednak od połowy lat osiemdziesiątych, zarysowała się dość silna tendencja penetrowania przez FN elektoratu zamieszkującego przemysłowe regiony północnej i wschodniej Francji. Klientela partii ma bardzo zróżnicowany charakter, jeżeli chodzi o zmienne społeczno-demograficzne i trudno ją scharakteryzować, posługując się tradycyjną dychotomią elektoratu lewicowego oraz prawicowego. Partia odbiera głosy zarówno ugrupowaniom lewicowym (np. znaczny odsetek głosów wielkoprzemysłowej klasy robotniczej), jak i prawicowym. W tym pierwszym przypadku są to z reguły głosy protestu (np. motyw postrzegania emigrantów jako zagrożenia na rynku pracy), a w drugim — raczej głosy opinii, akceptacja postulatów programowych partii, mieszczących się w ramach szeroko rozumianej ideologii konserwatyzmu. [R. Herbut] FRONT OCALENIA NARODOWEGO (Front nacyomlnogo spasienija — FNS) —rosyjska koalicja ugrupowań nacjonalistycznych, monarchistycznych i komunistycznych, powstała w październiku 1992 r. Skupiała ponad 40 organizaq'i, w tym bloki parlamentarne, frakcje i grupy deputowanych („Rosyjska Jedność", „Związek Agrarny", „Społeczeństwo Obywatelskie", „Komuniści Rosji", „Związek Przemysłowy", „Rosja", „Ojczyzna" oraz partie polityczne: -> Rosyjską Komunistyczną Partię Robotniczą (RKRP), -> Rosyjski Związek Ogólnoludowy (ROS), -» Naro-dowo-Republikańską Partię Rosji (NRPR), -» Partię Konstytucyjno-Demokratyczną — Partię Wolności Ludowej (KDP-NS), Związek Oficerów, Związek Pisarzy Federacji Rosyjskiej. Z powodu radykalizmu głoszonych haseł prezydent B. Jelcyn zakazał działalności Frontu kilka dni po jego utworzeniu. Na początku 1993 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż dekret prezydenta naruszył prawo obywateli do zrzeszania się. Latem 1993 r. z FNS wyszły ROS i NRPR. Podczas zbrojnego konfliktu między prezydentem i parlamentem w październiku 1993 r. Front wystąpił aktywnie po stronie Rady Najwyższej, w związku z czym jego działalność została zawieszona, a czołowi przywódcy aresztowani. Wiosną 1994 r. próbowano reaktywować FNS, procesowi temu towarzyszyły jednak akty rozłamowe i w 1995 r. ugrupowanie się rozpadło. Uczestników Frontu łączyła przede wszystkim negacja rządów liberalno-demokratycznych. Operowano ogólnikowymi hasłami konieczności zachowania jedności państwowej, jedności armii, realizacji sprawiedliwości społecznej, zahamowania przestępczych reform, przyjęcia programu antykryzysowego, odsunięcia od władzy antynarodowej kliki B. Jelcyna, natychmiastowej restytucji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i radzieckiego systemu politycznego. Planowano zdobyć władzę drogą rewolucyjną i wytoczyć procesy „zdrajcom", przede wszystkim M. Gorbaczowo-wi i B. Jelcynowi. W ciągu pierwszego roku działalności FSN organizował wszystkie poważne demonstracje antyrządowe. Głównym przywódcą Frontu był I. W. Konstantinow. [A. Cmjowski] 1 H HISZPAŃSKA SOCJALISTYCZNA PARTIA ROBOTNICZA (Partido Sociali-sta Obrero Espanol—PSOE) — hiszpańska partia polityczna należąca do rodziny -* partii socjaldemokratycznych, założona w 1879 r. w oparciu o grupy socjalistyczne, aktywne w Madrycie i Guadalajara. W 1920 r. oderwała się od niej grupa działaczy, którzy założyli —> Komunistyczną Partię Hiszpanii (PCE). Partia odgrywała dużą rolę w okresie istnienia II Republiki (1931-1939). Między innymi jej działacze, F. Caballego i J. Negrin, stanęli we wrześniu 1936 r. na czele gabinetu republiki. Po zwycięstwie gen. Franco partia została zdelegalizowana, a jej działacze znaleźli się na emigracji. Centrum działania partii na uchodźstwie stała się Tuluza (Francja). Kierownictwo partii na emigracji odmówiło udziału w tworzeniu opozycji anty-frankistowskiej w kraju (dominowało w jego kręgach silne nastawienie antykomunistyczne, co wykluczało współpracę z PCE). W Hiszpanii pod koniec lat sześćdziesiątych powstała „krajowa" sekcja socjalistów (zwani renovador), która przechwyciła kontrolę nad partią na kongresie w 1972 r. (Paryż). W 1974 r. na czele partii stanął F. Gonzales. Działacze emigracyjni natomiast utworzyli PSOE — frakcję historyczną, która w 1978 r. połączyła się z PSOE F. Gonzalesa. Po śmierci Franco PSOE weszła w skład bardzo szerokiego przymierza politycznego, zwanego Coordinación Democratica, które negocjowało z postfrankistowskim rządem scenariusz zmian tranzycyjnych (m.in. charakter przyszłego reżimu politycznego). W lutym 1977 r. nastąpiła formalna legalizacja partii. Partia uczestniczyła w pierwszych, „tranzycyjnych" wyborach w 1977 r. (wraz z Socjalistyczną Partią Katalonii oraz Baskijską Partię Socjalistyczną), zdobywając 28,9% głosów i 118 mandatów. Po wyborach PSOE wchłonęła kilka partii i ugrupowań o charakterze socjalistycznym, m.in. Socjalistyczną Partię Ludową (Partido Socialista Popular — PSP), a kilka uzyskało status organizaq'i afiliowanych (m.in. socjalistyczne partie Katalonii, Aragonii, Galicji i Basków). W wyborach w 1979 r. PSOE otrzymała poparcie 30,5% elektoratu (121 miejsc w izbie niższej parlamentu, Congreso de los Dipn-tados). Partia pozostała w opozycji wobec rządu sformowanego przez -» Unię Centrum Demokratycznego (UCD). Na kongresie partii w 1979 r. (maj) F. Gonzales zrezygnował z funkcji lidera, co było protestem wobec opowiedzenia się większości delegatów za utrzymaniem marksistowskiego oblicza programowego. Na nadzwyczajnym kongresie wrześniowym zdecydowano jednak o przywróceniu mu funkcji lidera, po tym jak umiarkowana większość zwyciężyła w ponownym głosowaniu nad ideologicznym charakterem partii. W wyborach w 1982 r. partia odniosła wielki sukces, zdobywając 48,7% głosów i 202 mandaty (absolutna większość). Socjaliści stworzyli rząd, na czele którego stanął F. Gonzales. W ten sposób został zapoczątkowany czternastoletni okres ciągłych rządów PSOE. Partia doprowadziła do wstąpienia Hiszpanii w ramy Wspólnoty Europejskiej (Unii Europej- 67 Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza skiej), co nastąpiło w styczniu 1986 r. oraz przystąpienia do NATO (referendum, marzec 1986 r.). W wyborach w 1986 r. PSOE ponownie zapewniła sobie kontrolę nad większością absolutną w parlamencie (izba niższa), zdobywając 43,4% głosów i 184 mandaty. W kolejnych wyborach w 1989 r. odniosła zwycięstwo, jednak tym razem nie zdołała przechwycić absolutnej większości w parlamencie (39,6% głosów i 175 mandatów). Stratę wyborczą partii należy wiązać m.in. z faktem odejścia grupy aktywistów do Zjednoczonej Lewicy (IU). W latach dziewięćdziesiątych partię dotknęła seria skandali finansowych, w które byli zamieszani jej działacze i ministrowie. Musiało to wpłynąć na obniżenie poparcia wyborczego w kolejnych wyborach (1993 r.) — 38,7% głosów i 159 mandatów — w efekcie czego F. Gonzales musiał sformować gabinet mniejszościowy („zewnętrzne" poparcie m.in. partii -» Zbieżność i Związek — CiU). W wyborach europejskich w 1994 r. pogłębił się proces erozji poparcia dla partii — zdobyła 30,7% głosów i 22 spośród 64 „hiszpańskich" miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci PSOE wchodzą w skład grupy -» Partia Europejskich Socjalistów (PES). W wyborach w 1996 r. partia przegrała, choć minimalnie, rywalizację z -» Partią Ludową (PP), zdobywając 37,5% głosów i 141 mandatów. Po wyborach przeszła do opozycji wobec mniejszościowego gabinetu kierowanego przez M. Aznara. Jeszcze pod koniec lat siedemdziesiątych PSOE zerwała z tradycją marksistowską, podlegając procesowi stopniowej „socjaldemokratyza-cji". Ukoronowaniem tego procesu był manifest wyborczy „Program 2000", przyjęty pod koniec 1990 r. Znalazło się w nim kilka bardzo istotnych postulatów. Po pierwsze, partia odrzuciła klasowy sposób definiowania tożsamości programowej, stając się organizacją typu catch-all (zob. -» partia wyborcza). Po drugie, ograniczono powiązania partii ze związkami zawodowymi. Po trzecie, pojawiły się postulaty typu postmaterialistycznego. Zasługą F. Gonzalesa było narzucenie partii programu o typowo neoliberalnym charakterze. Partia prowadziła politykę prorynko-wą, opartą na walce z inflacją i mającą cechy strategii monetarystycznej. Bezwzględnym priorytetem jej przywódcy była stabilizacja pozycji Hiszpanii w ramach układu powiązań europejskich. Od czerwca 1997 r. liderem partii jest J. Almu-nia. PSOE jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] Literatura: T. Mołdawa, System partyjny Hiszpanii (w:) Systemy partyjne Europy Zachodniej, 1.1, Warszawa 1990. I IDENTYFIKACJA PARTYJNA — wielopłaszczyznowa kategoria politologiczna, określająca zarówno związek łączący wyborcę z partią polityczną oraz jego charakter i źródła w kontekście ukształtowania się stabilnych form lojalności partyjnej w obrębie elektoratu lub ich zaniku czy erozji. Miarą występowania i.p. jest poziom lojalności elektoratu i jego segmentów wobec konkretnej partii politycznej, konceptualizowany w formie pojawienia się mniej lub bardziej stabilnych sojuszy między partią a określoną grupą wyborców na rynku wyborczym. Identyfikacją partyjną jest więc stosunek wyborcy do partii, postrzegany jako spójny układ postaw, opinii, ocen, przekonań i stereotypów, które znajdują uzewnętrznienie w sposobie jego decydowania o wyborze określonej partii politycznej i w samym akcie głosowania. Stosując kryterium źródła lojalności partyjnej wyborcy, można wyróżnić trzy modele i.p.: psychologiczną, społeczno-strukturalną oraz progra-mowo-ideologiczną. Identyfikacja psychologiczna kształtuje się w wyniku przejmowania przez kolejne generacje wyborców „rodzinnych" czy też „sąsiedzkich" tradycji polrtycznych, które z czasem zostają wzmacniane przez proces selektywnej percepcji otoczenia społecznego przez wyborcę. Punktem odniesienia lojalności wyborczej staje się sama partia. Identyfikacja społeczno-strukturalną jako źródło ukształtowania stabilnych zachowań wyborczych (zob. -» stabilne zachowania wyborcze) jest bardzo mocno powiązana z procesem powstawania określonych -> podziałów socjopolitycznych (cleavages). Preferencje partyjne w dużym stopniu pozostają efektem poczucia przynależności wyborcy do określonej grupy społecznej, której interesy partia reprezentuje. Wyborca identyfikuje się więc bezpośrednio z określoną grupą społeczną, a dopiero potem z partią reprezentującą jej interesy. Identyfikacja partyjna wyborcy ma więc tylko pośredni charakter. Na poziomie indywidualnych -> zachowań wyborczych występuje korelacja między decyzją co do wyboru partii a miejscem jednostki w ramach podziałów socjopolitycznych (np. klasowych czy religijnych), czyli jej statusem społecznym. Identyfikacja ideologiczno-programowa kształtuje się jako relacja między pozyq'ą wyborcy a pozycją partii politycznej w odniesieniu do zasadniczych kwestii problemowych będących przedmiotem rywalizacji wyborczej. Wyborca popiera więc partię, gdyż w określonych warunkach politycznych odpowiadają mu prezentowane przez nią cele i konkretne postulaty programowe (zob. np. -» ekonomiczny model głosowania). Z reguły te trzy źródła i.p. występują obok siebie, tworząc skomplikowany układ powiązań o charakterze motywacyjnym, a indywidualne zachowania wyborcze okazują się być ich wypadkową. Nie oznacza to jednak, iż w pewnych sytuacjach jeden z typów identyfikacji zaczyna dominować. W krajach Europy Zachodniej, których konsolidacja demokratyczna opierała się na układzie podziałów socjopolitycznych, dominującym typem i.p. (przynajmniej do końca lat sześćdzie- Instytucjonalizacja partii siątych) stał się czynnik społeczno-struk-turalny, zaś w Stanach Zjednoczonych — czynnik psychologiczny. Poszczególne kraje Europy Zachodniej mogą się różnić, jeżeli chodzi o dominację określonego typu i.p. W państwach skandynawskich np. identyfikacja społeczno-strukturalna wciąż pozostaje zasadniczym motywem indywidualnych decyzji wyborczych, a w Irlandii zawsze miała drugorzędny charakter. Zauważono również, iż elektorat partii lewicowych w znacznie większym stopniu niż partii prawicowych jest skłonny do kierowania się przy podejmowaniu decyzji wyborczej czynnikiem lojalności grupowej (identyfikacja społeczno-strukturalna). IR. Herbut] INSTYTUCJONALIZACJA PARTII (z łac. institutio — urządzenie) — proces nabierania przez partie polityczne (zob. -> partia polityczna) cech instytucji działających legalnie, z punktu widzenia porządku prawnego obowiązującego w danym państwie. Proces instytucjonalizacji partii politycznych w krajach kontynentu europejskiego rozpoczął się na początku XX w. Przejawiał się on początkowo przekształcaniem wzajemnego stosunku pomiędzy stronnictwem politycznym a jego członkami oraz we wzroście roli i znaczenia partii w życiu politycznym. Nie od razu zostały one uznane za podmiot działań politycznych, a co więcej — w niektórych państwach stowarzyszenia prowadzące działalność polityczną uznawane były początkowo za nielegalne i podlegały przymusowej likwidacji. Od początku okresu, kiedy zaczęły się pojawiać partie masowe, zasady tworzenia, działania oraz podstawowe funkcje partii politycznych długo wymykały się regulacjom prawnym bądź też regulowane były tylko fragmentarycznie i wyjątkowo. W większości europejskich państw demokratycznych dominowała zasada, że skoro tworzenie partii jest całkowicie wolne, a działalność partii jest domeną swobodnej inicjatywy obywateli, prawo nie powinno i nie może w żaden sposób wkraczać w tę działalność. Broniły się przed taką ewentualnością także same partie, strzegąc w ten sposób swej wolności i autonomii wewnętrznej. Do końca XIX w. prawo nie ingerowało więc w działalność partii politycznych, z wyjątkiem regulacji ogólnych, dotyczących stowarzyszeń oraz przepisów kodeksów czy ustaw karnych, dotyczących działalności nielegalnej przeciwko państwu, a mającej charakter wywrotowy. Utarło się również wtedy przekonanie, zrodzone z doświadczeń ustaw antysocjalistycznych końca XIX w., a dominujące w okresie międzywojennym, iż regulacja prawna działalności partii ma charakter antydemokratyczny i stanowi zagrożenie dla demokracji oraz wolności. Można uznać, że odpowiadało to przekonaniom właściwym dla państwa liberalnego oraz pozytywistycznej teorii prawa. Państwo i prawo miały charakter całkowicie indywidualny: znały tylko jednostkę-obywatela oraz organ państwa. Wszystko, co nawet faktycznie istniało między tymi pojęciami, a więc grupy społeczne, organizacje i partie, należało do „sfery faktu", czyli socjologii, nie zaś prawa. Zrzeszanie się w partiach było zatem uważane za domenę prywatnej działalności jednostek, która nie miała większego znaczenia i w którą prawo nie ingerowało, z wyjątkiem ustaw karnych. Przekonanie o tym, że regulacja prawna partii ma charakter antydemokratyczny, podważyły dopiero doświadczenia faszyzmu (a później także i komunizmu), które pokazały, jak bardzo niebezpieczne dla każdej demokracji może być tolerowanie partii totalitarnej. Nowy etap w instytucjonalizacji partii politycznych rozpoczął się po II wojnie światowej. Wtedy to, wraz ze wzrostem roli partii politycznych, zaczęto w niektórych państwach w szerszym zakresie prawnie regulować ich powstawanie, działalność i rozwiązywanie. Prawne 70 Instytucjonalizacja partii usankcjonowanie działalności partii politycznych następowało w dwóch zasadniczych formach: uregulowań konstytucyjnych oraz uregulowań ustawowych. Zjawisko konstytucjonalizacji partii politycznych wiąże się z pojawianiem się tendencji do stopniowego rozszerzania zakresu przedmiotowego tego aktu prawnego oraz z wspomnianym wcześniej wzrostem znaczenia partii: Regulaqe konstytucyjne określają głównie zasadę wolności tworzenia i wolności zrzeszania się w partiach (pluralizm polityczny) oraz wskazują na główne funkcje partii, takie jak: funkcja rządzenia, funkcja wyborcza, funkq'a artykulacji potrzeb oraz rekrutacji politycznej. Ustawodawstwo, odnoszące się tylko i wyłącznie do partii politycznych, jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Początkowo do partii politycznych powszechnie stosowano przepisy o stowarzyszeniach. Pierwsze ustawy o partiach pojawiły się dopiero w latach sześćdziesiątych naszego wieku. Początkowo niezbyt liczne, obecnie zaś coraz częściej uchwalane, ustawy te mają ogromne znaczenie dla określenia roli i zadań partii w demokracjach współczesnych. Zresztą sam fakt pojawienia się i rozprzestrzeniania ustawodawstwa o partiach politycznych potwierdza tendencję coraz bardziej dokładnego i konkretnego regulowania ich działalności. W Polsce konstytucjonalizacja partii nastąpiła w wyniku uchwalenia przez Sejm 10 lutego 1976 r. nowelizacji Konstytucji PRL. Scharakteryzowano prawnie PZPR jako „przewodnią siłę społeczeństwa w budowie socjalizmu" oraz określono wzajemne stosunki pomiędzy PZPR, ZSL i SD w ramach Frontu Jedności Narodu. W art. 3 ust. 3 posłużono się nazwami pospolitymi „partia", „stronnictwa polityczne", unikając wszelako ich zdefiniowania. Dalszy krok nastąpił w 1983 r. przy okazji konstytucjonalizacji PRON, kiedy to w art. 3 ust. 3 określono ten ruch jako „płaszczyznę współdziałania partii politycznych". Po przełomie politycznym 1989 r., w dokonanej przez Sejm 29 grudnia 1989 r. rewizji Konstytuqi, wykreślono art. 3 Konstytuq'i traktujący o przewodniej roli PZPR, a na to miejsce przyjęto zapis, według którego „Partie polityczne zrzeszają na zasadzie dobrowolności i równości obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. O sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności politycznej orzeka Trybunał Konstytucyjny". Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. w art. 11 ust. 1 utrzymała zasadę pluralizmu politycznego, jednocześnie wskazując, że celem partii jest „wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa". Do rangi konstytucyjnej podniesiono zasadę jawności finansowania partii politycznych (art. 11 ust. 2). Zakazano istnienia „partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa" (art. 13), zob. -f delegalizacja partii politycznej. Utrzymano istniejącą wcześniej zasadę, że o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych orzeka Trybunał Konstytucyjny (art. 188 pkt 4). Pierwsza w Polsce ustawa o partiach politycznych została uchwalona, po długich pracach legislacyjnych, 28 lipca 1990 r. Ustawa ta stanowiła ukoronowanie długiej drogi instytucjonalizacji partii politycznych w Polsce. Z uwagi na lakoniczność jej sformułowań (zawierała tylko 8 artykułów), szereg luk i uogólnień, konieczne stało się uchwalenie nowej ustawy. Doszło do tego 27 czerwca 1997 r. (zob. —» ustawa o partiach). IM. Chmaj] 71 Izraelska Partia Pracy IZRAELSKA PARTIA PRACY (Mifleget Anoda Hayisraelit — MAH) — izraelska partia socjaldemokratyczna, powstała w 1968 r. w wyniku połączenia się Izraelskiej Partii Robotników (MAPAI) z dwoma mniejszymi ugrupowaniami lewicowymi: Achuduł Ha'Avoda oraz RAFI (Izraelska Lista Robotników). Początki MAPAI, jako struktury organizacyjnej, sięgają końca lat dwudziestych naszego wieku, a bazą programową partii stal się „Robotniczy Syjonizm", rozwijany we Wschodniej Europie (socjaldemokratyczna interpretacja syjonizmu). Partię uznaje się za twórcę niepodległego państwa Izrael, a wśród jej liderów znaleźli się D. Ben-Gurion oraz G. Meir. W latach 1948-1977 partia zwycięża w kolejnych elekcjach, tworząc gabinety koalicyjne. Na czele każdego spośród 25 gabinetów staje polityk soqalde-mokratyczny — w latach 1948-1954,1955-1963 premierem zostaje D. Ben-Gurion, 1954-1955 — M. Sharett, 1963-1969 — L. Eshkol, 1969-1974 — G. Meir, 1974-1977 — I. Rabin. W elekcjach przeprowadzonych w latach 1949-1973 partia (koalicja wyborcza) zdobywa przeciętnie 37,6% głosów. Po porażce w wyborach w 1977 r. (zdobywa 24,6% głosów elektoratu) przechodzi do opozycji (1977-1984). Po wyborach w 1984 r. oraz 1988 r. liderzy partii decydują się na stworzenie z partią -> Li-kud tzw. koaliqi jedności (1984-1990), a na czele jednego z gabinetów staje polityk z MAH, S. Peres (1984-1986). W 1990 r. partia zerwała układ koalicyjny i przeszła do opozyq'i. W wyborach w 1992 r. MAH odniosła zwycięstwo, zdobywając 34,7% głosów oraz 44 mandaty, a na czele gabinetu koalicyjnego stanął I. Rabin (od 1992 r. również lider partii). W skład gabinetu weszła partia religijna Shas oraz przymierze polityczne Meretz (Siła), rzecznik pluralizmu religijnego oraz układów pokojowych z Palestyną. Slws wycofała się z koalicji już rok później. Gabinet I. Rabina negocjuje m.in. układ pokojowy z PLO (wrzesień 1993 r.). W listopadzie 1995 r. I. Rabin zostaje zastrzelony, a premierem zostaje S. Peres (1995-1996). Partia nieznacznie zwycięża w wyborach w 1996 r. (26,8% głosów), jednak jej kandydat, S. Peres, przegrywa rywalizację o stanowisko premiera z kandydatem partii -> Likud, B. Netanyahu (zasadę bezpośredniego wyboru premiera wprowadzono poprawką konstytucyjną w 1992 r.). Partia przechodzi do opozycji. W czerwcu 1997 r. na stanowisko przewodniczącego partii zostaje wybrany E. Barak. Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] J JABŁOKO — ogólnorosyjskie Zjednoczenie Społeczne, powstałe w styczniu 1995 r. z frakq'i V Dumy Państwowej, którą utworzył blok wyborczy „Jawliński-Bołdy-riew-Łukin", zawiązany przed wyborami parlamentarnymi w grudniu 1993 r. W ich wyniku JaBŁoko otrzymało 27 mandatów, a podczas elekcji grudniowej do VI Dumy w 1995 r. umocniło swoją pozycję. Przy poparciu 6,89% głosów oddanych na jego listę w systemie proporcjonalnym, zdobyło 31 miejsc oraz 15 w okręgach jednoman-datowych. Lider Zjednoczenia, G. Jawliń-ski, kandydował w wyborach prezydenckich w czerwcu 1996 r., zajmując czwarte miejsce w pierwszej turze. W drugiej nie udzielił swojego poparcia żadnemu z kandydatów. Część jego elektoratu głosowała na B. Jelcyna. Organami JaBŁoka są: Rada Centralna (58 członków) i Biuro Rady (12 członków). Ugrupowanie posiada struktury w 65 regionach Rosji (spośród 89), jednocząc głównie organizacje lokalne, drobne partie i stowarzyszenia. V Zjazd JaBŁoka (30 listopada-1 grudnia 1996 r.) zadecydował o stopniowym przekształcaniu Zjednoczenia w partię polityczną. Największym poparciem cieszy się w dużych centrach politycznych, przemysłowych i kulturalnych, a także w północ- nych i północno-zachodnich rejonach Rosji, na Kamczatce, Powołżu i w okolicach Uralu. JaBŁoko zaliczane jest do grona radykalno-liberalnych partii, różni się jednak od -» Demokratycznego Wyboru Rosji (DWR) oraz -> Naszego Domu — Rosji (NDR), pozostając w opozyqi wobec tych ugrupowań. Do głównych celów działalności ugrupowania należy zbudowanie społeczeństwa obywatelskiego i państwa prawa, stworzenie efektywnej, socjalnie ukierunkowanej gospodarki rynkowej, walka o uformowanie silnej i stabilnej klasy średniej. JaBŁoko przeciwstawia się polityce monetarystycznej DWR, dopuszcza wysoką inflację na rzecz ożywienia inwestycji w sferze produkcyjnej, nawiązuje do ekonomicznej doktryny Keynesa w dziedzinie regulowania gospodarki. Zarzuca liberałom rządowym popieranie sytuacji, w której zamiast wolnej gospodarki, opierającej się na prywatnej własności i konkurenci, w Rosji zakorzenia się korporatywny system monopolistyczny, bazujący na półkryminalnych stosunkach. Partia G. Jawlińskiego jest najbardziej wyrazistym przedstawicielem nurtu prozachodniego w kulturze rosyjskiej. [A. Czajowski] K KAMPANIA WYBORCZA — w najszerszym znaczeniu jest wyodrębnioną fazą procesu wyborczego, obejmującą okres od ogłoszenia decyzji o przeprowadzeniu wyborów do ściśle określonego momentu poprzedzającego głosowanie. Terminem tym określa się także zespół działań politycznych, mających na celu maksymalizację rezultatu wyborczego, prowadzonych przez kandydatów oraz reprezentowane przez nie partie polityczne. Tak rozumiana k.w. wymaga zebrania przydatnych kandydatowi informacji o elektoracie, o którego głosy zamierza się ubiegać, opracowania harmonogramu spotkań z wyborcami oraz przygotowania wystąpień publicznych w środkach masowego przekazu. Uczestniczą w niej sztaby specjalistów z zakresu komunikacji społecznej, public relations i -> marketingu politycznego, których celem jest przygotowanie kandydata do nawiązania bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z wyborcami. Kampania wyborcza ma swój aspekt pozytywny (zabiegi na rzecz zwiększenia szans konkretnych kandydatów lub partii politycznych) oraz negatywny (zabiegi na rzecz zmniejszenia szansy rywali). Oba aspekty mogą występować w różnym nasileniu i proporcji. Celem kampanii jest bowiem prezentacja własnej oferty politycznej jako najbardziej atrakcyjnej, przy równoczesnym wyeksponowaniu wad oferty rywali. Kampania wyborcza jest charakterystycznym elementem życia politycznego współczesnych demokracji i wiąże się ze zjawiskiem rywalizacji po- litycznej. Jej przebieg jest jednym ze wskaźników tego, czy wybory są rzeczywiście wolne i uczciwe. Zdaniem J. Elklitta i P. Svenssona wybory są wolne wówczas, gdy w trakcie kampanii wyborczej przestrzegane są podstawowe swobody obywatelskie, takie jak wolność zrzeszania się, wolność poruszania się i wolność ekspresji politycznej i nie występują takie zjawiska, jak zastraszanie przeciwników politycznych. Z wyborami „uczciwymi" mamy natomiast do czynienia wówczas, gdy proces wyborczy jest jawny, a szansę dostępu do mediów — w miarę równe dla wszystkich uczestników rywalizacji. Zasady prowadzenia k.w. (w szczególności sposób rywalizacji z kontrkandydatami i postępowanie środków masowego przekazu) oraz jej finansowania określane są przepisami prawa wyborczego. Zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej do Sejmu z 28 maja 1993 r. kampania wyborcza obejmuje działania mające na celu zebranie podpisów popierających listy kandydatów oraz kontakty kandydatów z wyborcami. Zabronione jest organizowanie spotkań wyborczych na terenie jednostek wojskowych i skoszarowanych jednostek policyjnych oraz na terenie zakładów pracy i instytucji publicznych, w sposób zakłócający ich funkcjonowanie. W trakcie ostatnich 12 dni przed wyborami nie wolno publikować wyników sondaży opinii publicznej, co nie jest zresztą przestrzegane przez środki masowego przekazu. W dzień wyborów prowadzenie k.w. jest zabronione. Również ten zakaz nie zawsze 74 Klasowy model głosowania jest przestrzegany, co uwidoczniło się zwłaszcza w 1991 r. [A. Antoszewski] KANADYJSKA PARTIA REFORM (Reform Party of Canada — RPC) — kanadyjska partia polityczna o charakterze komu-nitarnym (zob. -> partia komunitarna), stworzona w 1987 r. przez reprezentantów wspólnoty biznesu z Calgary i Vancouver. W latach 1987-1991 ugrupowanie typowo regionalne, reprezentujące interesy „zachodnich Kanadyjczyków". Powstanie ugrupowania było wyrazem niezadowolenia mieszkańców zachodnich prowincji z polityki prowadzonej przez władze centralne, które obarczano odpowiedzialnością za kryzys ekonomiczny regionu (1984-1988). Od 1991 r. partia rozszerzyła terytorialny zakres apelu wyborczego poza linię graniczną Manitoba/Ontario. Z programu partii praktycznie zniknęła retoryka dotycząca „alienacji zachodu", a celem ataków stały się ustabilizowane partie oraz scentralizowany charakter państwa. Program RPC charakteryzuje neoliberalne nastawienie w zakresie polityki ekonomicznej oraz postulat ograniczenia roli państwa w sferze ekonomicznej, społecznej i politycznej (deetatyzacja). Baza wyborcza partii jest dość zróżnicowana, a jej zwolennicy wywodzą się zarówno z klasy robotniczej, jak i klasy średniej. Charakteryzuje ich, w porównaniu do klienteli innych partii kanadyjskich, znacznie niższy poziom wyrażanego zaufania dla instytucji państwa. W dodatku wyborcy partii przejawiają dużą skłonność do podkreślania faktu istnienia odrębnej tożsamości „angielskiego Kanadyjczyka". W konsekwencji, elektorat RPC oczekuje, iż centralny rząd winien ograniczyć politykę sprzyjającą mniejszościom etnicznym oraz zaostrzyć kurs wobec se-paratystycznie nastawionej prowincji Quebec. W wyborach w 1993 r. partia zdobyła 18,7% głosów (wobec 2,1% w po- przednich wyborach) oraz wprowadziła 52 deputowanych do Izby Gmin. W ten sposób stała się trzecią siłą polityczną w parlamencie. W wyborach w 1997 r. odnosi jeszcze większy sukces, zdobywając poparcie 19,4% elektoratu oraz 60 mandatów. Staje się drugą siłą polityczną w parlamencie (Izbie Gmin) i uzyskuje status „ofiq'alnej opozycji". [R. Herbut] KLASOWY MODEL GŁOSOWANIA — zjawisko ściśle związane z ukształtowaniem się -> stabilnych zachowań wyborczych wśród elektoratu zachodnioeuropejskiego (zob. -* identyfikaqa partyjna), polegające na tym, iż trwałe preferenq'e partyjne pozostają w dużym stopniu efektem poczucia przynależności wyborcy do określonej klasy społecznej, której interesy ugrupowanie reprezentuje. Na tej podstawie kształtuje się układ powiązań pomiędzy partią polityczną (partiami) a określoną klasą społeczną, którego istotą stała się struktura organizacyjna umożliwiająca agregację, artykulację i reprezentację określonych interesów klasowych. W efekcie, na poziomie zachowań indywidualnych, pojawia się stabilny wzorzec identyfikacji partyjnej polegający na tym, iż członek określonej klasy społecznej oddaje w sposób regularny swój głos na partię (partie) reprezentującą interesy jego klasy w sferze przetargów politycznych. Klasowy podział soqopolityczny (zob. -> podziały socjopolityczne) wyrósł z tzw. re-woluqi industrialnej i charakteryzował go konflikt pomiędzy interesami grupy właścicieli (biznesu) a interesami nowo ukształtowanej klasy robotniczej. W wyniku procesu industrializacji w dziewiętnastowiecznej Europie nastąpiła koncentracja środowisk robotniczych w ramach miejskich struktur wytwórczych i w tym środowisku społecznym pojawiły się organizacje (np. partie polityczne, organizacje związkowe), których celem stało się 75 Koabitacja dążenie do poprawy warunków pracy i życia robotników oraz zagwarantowania tej grupie jako całości silnej pozycji w ramach systemu politycznego (m.in. walka 0 upowszechnienie prawa wyborczego). Koncentracja produkcji i w efekcie koncentracja miejskiej klasy robotniczej umożliwiła partiom lewicowym mobilizację polityczną tej grupy poprzez stosowanie różnorodnych form akcji kolektywnej, jako sposób równoważenia siły politycznej klasy właścicieli dysponujących zasobami ekonomicznymi. Podziały klasowe (socjo-ekonomiczne) pojawiły się we wszystkich krajach Europy Zachodniej i odegrały decydującą rolę w procesie strukturyzacji 1 konsolidacji rywalizacji politycznej w ramach systemu partyjnego (wyjątkiem była może Irlandia do lat siedemdziesiątych). Wyrazem pojawienia się i dominaqi układu klasowego stała się stabilizacja wzorca rywalizacji pomiędzy partiami lewicy, reprezentowanej głównie przez -4 partie socjaldemokratyczne i partiami prawicy, której trzon stanowią -» partie konserwatywne oraz —> partie chadeckie. Poczynając od lat siedemdziesiątych, pojawia się jednak szereg hipotez (niejednokrotnie znajdujących uzasadnienie w danych empirycznych) sugerujących bądź zanikanie k.m.g., bądź też słabnięcie jego wpływu na przebieg rywalizacji politycznej. Pierwszy typ argumentów opiera się na zaobserwowanym fakcie stopniowego kurczenia się klasy robotniczej, co oznacza słabnięcie siły politycznej (przetargowej) tej grupy elektoratu jako potencjalnej klienteli partii lewicowych. Drugi rodzaj argumentacji opiera się na założeniu, iż znaczenie klasy, jako zmiennej kreującej indywidualne zachowania wyborcze, stopniowo słabnie. Tradycyjne powiązania społeczne, oparte na kryterium zawodu, dochodu czy statusu, ulegają erozji, a nowy wyborca (lepiej wykształcony, poinformowany i wyznający nowy katalog wartości, określany mianem postindustrialne-go), oddając głos kieruje się odmiennymi motywami, takimi jak np. ocena konkretnych kwestii problemowych czy osobowości lidera. Trzeci typ argumentów opiera się na przyjęciu założenia, iż zmienił się styl rywalizacji politycznej między partiami, co ściśle związane jest ze zmianą modelu samej partii i charakteru wypełnianych przez nie funkcji. Same partie nie są zainteresowane utrzymaniem klasowego wzorca identyfikacji, gdyż ten uniemożliwiłby im penetrowanie nowej klasy średniej, grupy decydującej o wynikach rywalizacji wyborczej, a niezwiązanej w sposób trwały z określoną partią polityczną czy opcją programową. W rezultacie programy partii politycznych upodabniają się zwłaszcza do tych, które pozostają w orbicie władzy. Prosty fakt współpracy partii politycznych i jej konieczność, przede wszystkim w układzie demokracji kon-sensualnych, decyduje o świadomym działaniu liderów w kierunku zacierania trwalszych grupowych związków. W dodatku, niezmienność konfiguracji większości systemów partyjnych Europy Zachodniej dodatkowo wzmacnia proces kooperowania partii politycznych i może być jedną z przesłanek wyjaśniających zjawisko „odrywania" się ustabilizowanych partii od społeczeństwa (struktury grupowej) i samokreowania jako przede wszystkim swoiste agendy państwa, profesjonalnie przygotowane do wypełniania funkcji rządzenia państwem (funkcja publicz-no-państwowa). Poziom klasowego głosowania można określić przy pomocy indeksu Alforda (zob. -> Alforda indeks), choć częściej stosowana jest metoda bardziej opisowa, oparta na określeniu, jaki odsetek klasy robotniczej głosuje na partie lewicowe i jaki stanowi to procent ogólnego poparcia wyborczego udzielanego tym ugrupowaniom. [R. Herbut] KOABITACJA (z franc. coabitation, czyli współistnienie, współzamieszkiwanie) — 76 1 Koalicja i Unia Ludowa stan faktyczny w układzie powiązań między legislatywą a egzekutywą w reżimie semiprezydenckim (istnienie dualistycznej egzekutywy — prezydenta jako głowy państwa oraz premiera jako szefa rządu), wpływający na zmianę zasad i reguł określających sposób funkcjonowania reżimu politycznego jako całości, który charakteryzuje się tym, że prezydent reprezentuje inną opcję ideologiczno-programową (partyjną) niż wspierany przez większość w parlamencie gabinet (rząd). Praktycznie oznacza to „oddzielenie" większości parlamentarnej od władzy prezydenckiej. Pojawienie się k. nie wpływa na zmianę konstytucyjnego modelu reżimu politycznego, ale sprzyja swoistej „parlamentary-zacji" faktycznych reguł i zasad gry politycznej. Zjawisko k. pojawiło się we Francji w latach osiemdziesiątych. Pierwszy okres k. to lata 1986-1988, gdy partia prezydencka (zob. -» Partia Socjalistyczna — PS) utraciła większość w parlamencie na rzecz koalicji partii prawicowych. Istniała wówczas „słabsza" formuła k., gdyż gabinet prawicowy dysponował jedynie minimalną większością w parlamencie (Zgromadzeniu Narodowym), a Partia Soq'alistyczna zachowała status największego ugrupowania. Po wyborach powszechnych w 1993 r. Francja weszła w okres „silnej" formuły k., gdyż partie prawicowe zdobyły 84% mandatów i pre-zydent-socjalista znalazł się w izolacji. Po krótkim okresie dominacji partii centroprawicowych i zawieszeniu „układu" k. w latach 1995-1997 (zwycięstwo J. Chira-ca w wyborach prezydenckich w kwietniu 1995 r.), nastąpiło jego przywrócenie po przedterminowych wyborach parlamentarnych w 1997 r., w których zwyciężyły partie lewicowe (gabinet koalicyjny kierowany przez socjalistę L. Jospina). Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia również w Polsce. Po wyborach parlamentarnych w 1993 r. partie postsolidarnościowe straciły większość w parlamencie na rzecz koalicji ugrupowań neokomuni- stycznych (-» Sojuszu Lewicy Demokratycznej — SLD i Polskiego Stronnictwa Ludowego — PSL), a urząd prezydenta piastował L. Wałęsa, związany z tradycją solidarnościowej opozycji antykomunistycznej. „Układ" k. został zawieszony po zwycięstwie przedstawiciela SLD A. Kwa-śniewskiego w wyborach prezydenckich w listopadzie 1995 r. Po wyborach w 1997 r. dwa ugrupowania postsolidarnościowe: —> Akcja Wyborcza „Solidarność" i —> Unia Wolności, sformowały gabinet koalicyjny, co oznacza powrót do schematu rozgrywania polityki, charakterystycznego dla fazy koabitaq'i. [R. Herbuł] KOALICJA I UNIA LUDOWA (Koondera-konna ja Maarahva Uhendus — KMU) — estońska koalicja wyborcza, skupiająca partie znajdujące się w centrum systemu partyjnego, stworzona w 1995 r. W jej skład weszły m.in. -» Estońska Partia Koalicyjna, Estoński Związek Ludowy, -»Estońska Partia Ludowa. Program wyborczy przedstawiony przez koalicję ma konserwatywny charakter, przynajmniej w sferze aksjologicznej, a ona sama wydaje się być organizacyjną kontynuacją koalicji Bezpieczny Dom (Kindel Kodu), stworzonej przed wyborami w 1992 r. W wyborach parlamentarnych w 1995 r. koalicja otrzymała poparcie 32,2% elektoratu (41 mandatów w jednoizbowym parlamencie —Riigikogu, liczącym 101 miejsc), uzyskując status pierwszej siły politycznej w parlamencie. Najsilniejszą partią w ramach koalicji okazała się -» Estońska Partia Koalicyjna (18 mandatów) i ona nominowała premiera (T. Vahi) w rządzie koalicyjnym, sformowanym z —> Estońską Partią Centrum (EKE). W październiku 1995 r. -» Estońska Partia Reform zastąpiła EKE w rządzie. [R. Herbut] 77 Koalicja minimalne zwycięstwo KOALICJA MINIMALNIE ZWYCIĘSKA (minimal wmnmg coalition) — typ koalicji gabinetowej oparty na założeniu, że jej trwałość jest tym bardziej uprawdopodobniona, im mniej obejmuje ona partii politycznych. Zależność tę sformułował W. Riker w 1962 r. Zdaniem holenderskiego politologa A. Lijpharta, wiarygodność koncepcji minimalnie zwycięskiej koaliqi potwierdza fakt, iż partie polityczne — jeśli nie mogą rządzić samodzielnie — zainteresowane są tworzeniem stabilnych sojuszy zapewniających maksymalizację ich wpływu na treść decyzji politycznych. Służy temu obejmowanie „tak wielu tek ministerialnych, jak tylko jest to możliwe". Jeśli zatem istnieje szansa utworzenia gabinetu większościowego (tj. cieszącego się poparciem większości parlamentarnej), obejmującego tylko dwie partie, to jest to dla każdego z uczestników koaliq'i sytuacja korzystniejsza niż ta, w której w jej skład wchodziłaby większa ilość ugrupowań. Koalicja minimalnie zwycięska jest zatem przeciwieństwem -> koalicji nadwyżkowej, obejmującej więcej partii, niż jest to potrzebne dla uzyskania poparcia większości parlamentarnej. Szczególnym rodzajem k.m.w. jest alians, utworzony przez najmniejszą z możliwych liczbę partii, dysponujących łącznie najmniejszą, przewyższającą połowę, ilością mandatów parlamentarnych. Koalicja taka nosi nazwę koalicji minimalnego rozmiaru {minimal size coalition). Niektórzy autorzy wyróżniają też koalicje minimalnie zwycięskie zbieżne (minimal winning connec-ted coalitions). Obejmują one najmniejszy z matematycznie możliwych sojuszy, który tworzą partie zajmujące pozycje sąsiadujące ze sobą na osi Lewica — Prawica. I A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. Z. Kiełmiriski, Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa 1986. A. Lijphart, Power-Sharing uersus Majority Rule: Patterns of Gabinet Formation in Twenty Democracies, Government & Opposition 1981, vol. 16, Nr 4. KOALICJA NADWYŻKOWA (ouersized coalition) — typ koaliqi obejmującej partnerów zbędnych, z punktu widzenia zapewnienia sobie poparcia większości parlamentarnej. Z koalicją nadwyżkową stykamy się wówczas, gdy partia zdolna do utworzenia jednopartyjnego gabinetu większościowego przyciąga do udziału w rządzie inne ugrupowania, najczęściej reprezentujące podobną linię programową lub też gdy zawiązuje się sojusz większej liczby partii, niż wynika to z rachunku arytmetycznego, wskazującego na warianty -> koalicji minimalnie zwycięskiej. Powodem, dla którego tworzone są k.n., jest najczęściej zobowiązanie zaciągnięte przez najsilniejszą partię wobec mniejszych ugrupowań, które w toku kampanii wyborczej zachowały wobec niej lojalność lub okazały pomoc. Istotną wadą k. n. jest ograniczenie możliwości wpływu poszczególnych partii na treść polityki rządu oraz skomplikowanie struktury przetargów międzypartyjnych. Efektem utworzenia k.n. może być ponadto minimalizacja roli -> opozycji politycznej. [A. Antoszeioski] KOALICJA NARODOWA (Kansalinnen Kokoomus — KOK) — fińska konserwatywna (zob. ** partie konserwatywne) partia polityczna, stworzona w 1918 r. po zwycięstwie antybolszewickiej koalicji w wojnie domowej. Partia początkowo opowiedziała się za monarchistyczną formą państwa, jednak w 1919 r. akceptuje republikańską deklarację państwa. W pierwszej połowie lat trzydziestych dominuje w jej ramach frakcja ekstremalnie 78 Komunistyczna Partia Czech i Moraw prawicowa, otwarta na kooperaqę z faszyzującym ruchem wiejskim Lapua. Lider partii J. K. Paasikivi zrywa jednak z procesem przesuwania się partii w kierunku dalekiej prawicy, przekształcając ją w typowe ugrupowanie rządowe. W 1939 r. partia wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego, pozostając w nim do 1944 r. Fakt ten (współpraca z nazistami) ma wpływ na zjawisko marginalizacji politycznej partii tuż po 1945 r., przede wszystkim w sferze przetargów koalicyjnych, w efekcie przechodzi ona do opozycji. W latach 1945-1995 poziom przeciętnego poparcia wyborczego dla partii wyniósł 17,9% głosów. Zjawisko, określane mianem przełomu konserwatywnego w Finlandii, następuje w 1979 r., co oznacza, iż w kolejnych elekcjach zdobywa ona około 20,0% głosów. Największy sukces wyborczy KOK odnosi w wyborach w 1987 r., zdobywając 23,2% głosów (53 mandaty), ustępując tylko nieznacznie -» Fińskiej Partii Socjaldemokratycznej (SSDP). Po 1945 r. partia wchodzi w skład 7 gabinetów koalicyjnych, a po raz pierwszy w 1958 r. (gabinet koalicyjny K. Fagerholma). W 1987 r. pierwszym premierem od 1945 r. zostaje polityk z KOK, H. Holkeri (1987-1991). Od 1987 r. partia pozostaje przy władzy, wchodząc w skład kolejnych gabinetów H. Holkerie-go, E. Aho i P. Lipponena. W latach 1946-1956 reprezentant KOK, J. K. Paasikivi piastuje urząd prezydenta. W 1987 r. partia liczyła blisko 72 tys. członków (1,79% elektoratu). [R. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties of the World, 1996. „KOBIETY ROSJI" (Politiczeskoje dwiże-nije „Żenszcziny Rossiji" — ŻR) — rosyjska organizacja jednocząca kilka stowarzyszeń kobiecych, powstała przed wyborami parlamentarnymi w 1993 r. W V Du- mie Państwowej posiadała frakqę liczącą 21 posłanek. W elekcji do VI Dumy ŻR nie przekroczyły bariery 5% głosów, jednakże uzyskały stosunkowo wysokie poparcie społeczne, zajmując piąte miejsce (4,61%). Do parlamentu weszły 3 członkinie ŻR, kandydujące w okręgach jedno-mandatowych. ŻR jest ugrupowaniem centrolewicowym, kładącym nacisk na wartości humanistyczne i moralne. Zabiega przede wszystkim o równouprawnienie w sferze socjalno-ekonomicznej i politycznej, o zaprzestanie faktycznej dyskryminacji kobiet, opowiada się za jednością Rosji, wspólną przestrzenią gospodarczą i kulturalną, za tworzeniem społeczeństwa obywatelskiego i rozwiązywaniem wszystkich konfliktów zgodnie z obowiązującą konstytucją. Szczególnie walczy o zachowanie systemu gwarancji socjalnych w polityce prodzinnej, o pokój w Rosji, duchowe i moralne odrodzenie kraju, ograniczenie przestępczości. W V Dumie aktywność frakcji ŻR koncentrowała się na reformie ustawodawstwa rodzinnego, rozwiązaniu problemów socjalnych. Do czołowych polityków ruchu należą: J. F. Ła-chowa, S. J. Orłowa, Ż. M. Łozinska, A. W. Fiedułowa, M. K. Dobrowolska. [A. Czajowski] KOMUNISTYCZNA PARTIA CZECH I MORAW (Komunisticka Stoma Cech a Mo-ravy — KSĆM) — czeska partia polityczna o rodowodzie komunistycznym, utworzona w marcu 1990 r. w wyniku rozłamu w Komunistycznej Partii Czechosłowacji (Komunisticka Strana Ćeskoslovenskd — KSĆS). Partia jest kontynuatorką tradyq'i zapoczątkowanej przez KSĆS, ugrupowania, które powstało w 1921 r. w wyniku oderwania się od Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej (ĆSSD) ortodoksyjnego i promoskiewskiego skrzydła. W latach trzydziestych była to jedyna legalnie działająca w Europie Wschodniej partia komunistyczna. W 1938 r., po układach mona- Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej chijskich, została zdelegalizowana. Po 1945 r. stała się dominującą siłą w ramach Frontu Narodowego, a po wyborach w 1946 r. uzyskała status pierwszej siły politycznej w Czechach, a drugiej — na Słowacji. W marcu 1990 r. czeski komponent KSĆS stworzył odrębną strukturę organizacyjną, która przyjęła obecną nazwę. Na czele partii stanął J. Svoboda. W 1990 r. partia zdobyła 13,2% głosów w wyborach do Czeskiej Rady Narodowej (32 mandaty). W Zgromadzeniu Federalnym była reprezentowana przez 15 deputowanych (izba niższa) oraz 12 deputowanych (izba wyższa). Komuniści przyznali się do błędów, pomyłek i niesprawiedliwości, której dopuścili się w przeszłości. W kampanii wyborczej jako symbolu nie używali już czerwonej gwiazdy, lecz dwóch wiśni, sugerując w ten sposób, iż nie są już bolszewikami. Trafny okazał się plakat wyborczy w formie klepsydry, który ogłaszał, że „śmierć partii komunistycznej w wieku lat 41 była przedwczesna". Od 1991 r. wpływy komunistów stale malały. W parlamencie zamierzali spełniać rolę konstruktywnej miast programowej opozycji. W wyborach w 1992 r. KSĆM stanęła na czele Bloku Partii Lewicowych (w którego skład weszły m.in. Demokratyczny Ruch Lewicy, Ruch na rzecz Społecznej Sprawiedliwości). Blok uzyskał 14,1% głosów w wyborach do Czeskiej Rady Narodowej (35 spośród ogólnej liczby 200 miejsc). Zdobył również 19 „czeskich" mandatów w federacyjnej izbie niższej (spośród 99) oraz 15 „czeskich" miejsc w izbie wyższej (spośród 75). Partia protestowała przeciwko podziałowi Czechosłowacji. Rok 1993 to okres ujawniania się ostrych różnic programowych w łonie partii, które doprowadziły do secesji kilku grup polityków. W ten sposób powstały odrębne partie: Partia Demokratycznej Lewicy oraz Blok Lewicy. W efekcie KSĆM utraciła większość deputowanych wybranych w wyborach 1992 r. W wyborach w 1996 r. partia zdobyła 11% głosów (22 mandaty w izbie niższej). W ofercie programowej znalazły się postulaty dotyczące m.in. wprowadzenia „socjalnej gospodarki rynkowej", zachowania przez państwo znacznej części uprawnień interwencyjnych, odrzucenia idei wejścia do NATO. W przedterminowych wyborach parlamentarnych w 1998 r. ugrupowanie ponownie zdobyło poparcie około 11% elektoratu (24 mandaty). Od 1993 r. liderem KSĆM jest M. Grebenićek. [W. jednaka] KOMUNISTYCZNA PARTIA FEDERACJI ROSYJSKIEJ (Kommunisticzeskaja par-tija rossijskoj fiedieracyi — KPRF) — najsilniejsza przedstawicielka rosyjskiego ruchu komunistycznego, powstałego po zdelegalizowaniu -» Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS). Genetycznie jest kontynuacją Komunistycznej Partii Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej jako republikańskiej struktury KPZR, utworzonej latem 1990 r. Jej odrodzenie w lutym 1993 r. (z nową nazwą, strukturą i zmienionym programem) nastąpiło w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z listopada 1992 r., uchylającego zakaz działalności KP RFSRR. KPRF liczy około 500 rys. członków zrzeszonych we wszystkich regionach Federacji Rosyjskiej, w około 26 tys. podstawowych organizacjach. Na jej czele stoi Komitet Centralny (143 członków), Prezydium (17) i Sekretariat (5). W wyborach parlamentarnych 1993 r. KPRF zajęła trzecią pozycję (12,4% głosów według systemu proporcjonalnego), co dało jej 32 miejsca w V Dumie Państwowej oraz zdobyła 13 mandatów według systemu większościowego. Utworzyła trzecią co do wielkości frakcję (65 posłów), do której weszło kilku deputowanych Agrarnej Partii Rosji. Znaleźli się też tam przedstawiciele innych ugrupowań lewicowych, które nie uczestniczyły formalnie w wyborach, \ecz ich członkowie kandydowali 80 Komunistyczna Partia Grecji skutecznie w okręgach jednomandato-wych. W elekcji parlamentarnej 1995 r. KPRF zajęła pierwszą pozycję (22,3% głosów według proporcjonalnego systemu wyborczego), uzyskując 99 miejsc w VI Dumie oraz zdobyła 58 mandatów według systemu większościowego. Dysponuje frakcją liczącą 147 deputowanych. Ponadto 13 członków KPRF zasila Agrarną Grupę Deputowanych, 5—Grupę „Lu-dowładztwo", a 3 zostało wybranych z list innych organizacji. Poseł komunistyczny G. N. Sielezniow jest przewodniczącym Dumy, inni przedstawiciele stoją na czele 9 komitetów Dumy. KPRF jest również licznie reprezentowana w Radzie Federacji (izba wyższa). Przewodniczący partii G. Ziuganow był kandydatem w wyborach prezydenckich w 1996 r. Zajął drugą pozycję, uzyskując 40,3% głosów. Od lata 1996 r. KPRF jest głównym członkiem -> Ludowo-Patriotycznego Związku Rosji (NPSR). Partię postrzega się jako umiarkowanie komunistyczną, będącą w opozycji do radykałów. Dlatego KPRF nie łączy się w koalicje z pozostałymi ugrupowaniami komunistycznymi. Jedyną, formalną płaszczyzną współpracy jest Związek Partii Komunistycznych-Komuni-styczna Partia Związku Radzieckiego (SKP-KPSS). W VI Dumie KPRF stanowi opozycję. Nie chcąc jednakże dopuścić do rozwiązania parlamentu przez prezydenta B. Jelcyna, powstrzymuje się od działań bezkompromisowych. Stara się pragmatycznie interpretować marksizm-leni-nizm, opowiadając się za gospodarką rynkową, socjalnie ukierunkowaną i ewolucyjnymi przeobrażeniami w interesach „większości społeczeństwa". Nie głosi in-ternacjonalizmu, jest umiarkowanie nacjonalistyczna (tzw. państwowo-patriotycz-na), dąży do restytucji radzieckiego systemu władzy, opierającego się na radach. W wyborach parlamentarnych występowała z hasłem „Rosja, Praca, Ludowładz-two, Socjalizm", a w prezydenckich — „Rosja, Ojczyzna, Naród". [A. Czajowski] KOMUNISTYCZNA PARTIA GRECJI (Kommounistiko Komma Elladas —KKE) — grecka partia polityczna, należąca do rodziny -» partii komunistycznych, spadkobierczyni tradycji Greckiej Partii Socjali-styczno-Robotniczej (powstała w 1918 r.), nosząca obecną nazwę od 1924 r. Partia wchodzi do parlamentu w 1926 r., a w 1936 r., po zamachu gen. Metaxasa, traci status legalnej siły politycznej. W1947 r. ponownie zostaje zakazana działalność KKE, a jej legalizaq'a następuje w 1974 r. Partia omija ten zakaz, wchodząc w skład legalnie działającego ugrupowania Zjednoczonej Demokratycznej Lewicy (EDA), W 1968 r. następuje rozłam w KKE i powstają dwie odrębne organizaqe — większościowa, ortodoksyjna i promoskiewska KKE „zewnętrzna" (KKEe) oraz mniejszościowa, eurokomunistyczna KKE „wewnętrzna" (KKEi). W wyborach w 1974 r. obie te organizacje wchodzą w skład przymierza wyborczego EDA, które zdobywa ponad 9,0% głosów. W kolejnych wyborach obie partie występują samodzielnie, z rym, iż KKEe radzi sobie znacznie lepiej niż KKEi, zdobywając w 1977 r. 9,4% głosów, zaś w 1981 r. —10,9%. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla KKEe (od 1977 r.) wyniósł 8,7% głosów. Przed wyborami w 1989 r. (czerwiec) KKEe zawiera przymierze z mniejszymi ugrupowaniami lewicowymi, tworząc Postępową Lewicową Koalicję zwaną Synaspismos (Sy-naspismos łis Aristeras kai tis Proodou). W 1987 r. większościowe skrzydło KKEi przekształca się w Grecką Partię Lewicy (Elleniki Aństera — EAR, rozwiązana w 1992 r.), która również wchodzi w skład Synaspismos. Synaspismos bierze udział w trzech kolejnych elekcjach (dwóch w 1989 r. i 1990 r.), zdobywając przeciętnie ponad 11,0% głosów. Koalicja wchodzi w skład dwóch gabinetów koalicyjnych — T. Tzannetakisa (koalicja z -» Nową Demokracją) oraz X. Zolotasa (koalicja z Nową Demokracją oraz -> Ogólnogreckim Ruchem Socjalistycznym — PASOK). Na 81 Komunistyczna Partia Hiszpanii kongresie partii w 1991 r. większość zdobywa frakcja ortodoksyjna, kierowana przez A. Papariego, która podejmuje decyzję o wystąpieniu zSynaspismos. Partia powraca do nazwy Komunistycznej Partii Grecji, usuwając przymiotnik „zewnętrzna", gdyż przesta! istnieć KKEi. W wyborach w 1993 r. KKE zdobyła 4,5% głosów, zaś Synaspismos nie wszedł do parlamentu. W kolejnych wyborach w 1996 r. partia poprawia notowania wyborcze, uzyskując 5,6% głosów. W wyborach europejskich w 1994 r. listy KKE oraz Synaspismos zdobyły po 6,3% głosów (po 2 mandaty). Reprezentanci obu partii wchodzą w skład —> Zjednoczonej Lewicy Europejskiej (EUL). [R. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties of łhe World, 1996. KOMUNISTYCZNA PARTIA HISZPANII (Partido Communista de Espaiia—PCE) — lewicowa partia polityczna, powstała w 1920 r. Stanowiła jedną z głównych sił politycznych w okresie II Republiki (1931-1936), a po jej upadku — okazała się być jednym z najaktywniejszych ugrupowań pozostających w opozycji wobec dyktatury Franco. PCE została zdelegalizowana przez reżim autorytarny i dopiero w 1977 r. nastąpiła ponownie jej legalizacja. W latach siedemdziesiątych PCE kierowana przez S. Carrillo stała się jednym z głównych inicjatorów i rzeczników kon-cepq'i eurokomunizmu, procesu dystansowania się od wpływów Moskwy i stworzenia demokratycznej i parlamentarnej strategii budowania socjalizmu. Wydawało się, iż po upadku reżimu autorytarnego zostanie ona wiodącą partią lewicy, tak jednak się nie stało. PCE poparła strategie konsensualne A. Suareza, stając się jednym z „sygnatariuszy" Paktów z Mon-cloa. W wyborach w 1979 r. uzyskała sta- tus trzeciej siły parlamentarnej (10,8% głosów), jednak poczynając od 1982 r. obserwujemy proces marginalizacji politycznej. Szereg grup aktywistów odrywa się od PCE, tworząc niejednokrotnie odrębne partie polityczne (np. Jedność Komunistyczna stworzona przez S. Carrillo). Po wyborach w 1982 r. S. Carrillo zostaje zmuszony do rezygnacji, a na jego miejsce uzyskuje nominację G. Iglesias. W 1986 r. PCE wchodzi w skład koalicji wyborczej Zjednoczona Lewica (Iząuierda Unida — IU). Koalicja odnosi sukces w wyborach w 1989 r., zdobywając 9,1% głosów i 17 mandatów w Kortezach. W kolejnych wyborach (1993 r, 1996 r.) IU utrzymuje w zasadzie stan posiadania, z pewną tendencją wzrostową. Przeciętny poziom poparcia dla PCE (dla IU od 1986 r.) wynosi 8,1% głosów. Po upadku krajów tzw. „socjalizmu realnego" liderzy PCE przyjęli, iż idee socjalizmu jako takiego wciąż stanowią wytyczną działania partii, a jedynie nastąpił koniec socjalizmu w formie zdegenerowanej (stalinizmu). Partia w dalszym ciągu zachowała marksistowskie oblicze programowe. Zasady marksizmu winny być jednak dostosowywane do nowych warunków społecznych, charakteryzujących postindustrialny etap rozwoju kapitalizmu. W wyborach europejskich w 1994 r. IU zdobyła 13,5% głosów, co pozwoliło jej na uzyskanie 9 mandatów w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci koalicji wchodzą w skład -> Zjednoczonej Lewicy Europejskiej (EUL). [R. Herbut] Literatura: T. Mołdawa, System partyjny Hiszpanii (w:) Systemy Partyjne Europy zachodniej, t. 1, Warszawa 1990. KOMUNISTYCZNA PARTIA LEWICY (Vansterpartiet Kommunisterna — VpK) -> zob. Partia Lewicy (szwedzka). 82 Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KOMUNISTYCZNA PARTIA ZWIĄZKU RADZIECKIEGO (Kommunisticzeskaja partija Sowietskogo Sojuza — KPSS) — rosyjska partia marksistowsko-leninowska, powstała w 1912 r. w wyniku rozłamu w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), założonej w 1898 r. Występując pod nazwą SDPRR (bolszewików), której przywódcą był W. I. Lenin, dokonała jesienią 1917 r. zbrojnego przewrotu, inicjując tworzenie ustroju socjalistycznego w Rosji. Pokonując swoich przeciwników i kierując się zasadami marksizmu-leninizmu, zmonopolizowała władzę polityczną na większości terytoriów Imperium Rosyjskiego, ustanawiając system sowiecki — Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W latach 1918-1925 nosiła nazwę Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), do 1952 r. — Wszech-związkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) i od 1952 r. — KPSS. Próbując urzeczywistnić ideę bezklasowego społeczeństwa komunistycznego, partia ta objęła swoją aktywnością niemal całość życia społecznego (gospodarkę, kulturę, edukację, rodzinę, wszelkie formy stowarzyszeń), kontrolowała kościoły, likwidowała jakiekolwiek przejawy opozyq'i oraz frakcyjności i dążyła do uformowania jednostek ludzkich na wzór idealnego typu człowieka radzieckiego. W celu osiągnięcia projektowanych etapów komunizmu, społeczeństwo poddawano intensywnej, jednostronnej indoktrynacji zgodnej z obowiązującą ideologią marksizmu-le-ninizmu oraz bezwzględnemu terrorowi, który pochłonął dziesiątki milionów ofiar. Partia kierowała aparatem państwowym, tworząc z nim jedną strukturę, wybory do ^i/fls/-parlamentów były fikcyjne. Na czele KPSS stali sekretarze generalni, kreujący role wodzów narodu, otoczeni większym lub mniejszym kultem. Kult W. Lenina wprowadził oficjalnie jego następca, J. Stalin, wkrótce po śmierci wodza rewolucji w 1924 r. Kierując partią i państwem w latach 1924-1954, Stalin ukształtował totalitaryzm sowiecki. Kolejny przywódca, N. Chruszczow, krytykując okres stalinizmu, złagodził system represji, nie naruszając totalitarnego charakteru państwa. Jesienią 1964 r. Chruszczow został odsunięty od władzy, a stanowisko sekretarza generalnego objął L. Breżniew. Jego rządy pogłębiły recesję gospodarczą. Próbę przezwyciężenia kryzysu podjął J. An-dropow, sekretarz generalny w latach 1982-1984, koncentrując się na walce z korupcją i usiłując wymóc na robotnikach większą dyscyplinę pracy. Po jego śmierci przez rok pozostawał nominalnie u władzy schorowany K. Czernienko. W 1985 r. przywódcą partii został M. S. Gorbaczow. Ogłoszona przez niego polityka „przyspieszenia" rozwoju gospodarczego, którą próbowano realizować w ramach dotychczasowego, niedemokratycznego systemu politycznego, poniosła porażkę. Chcąc kontynuować program pierestrojki (polityki reform społeczno-gospodar-czych), Gorbaczow był zmuszony zlibera-lizować system polityczny. W 1987 r. wprowadzono zasadęgłasnosti (jawności), która przede wszystkim wyraziła się w przyzwoleniu na obnażanie skrywanej do tej pory prawdy o życiu w Związku Radzieckim. Spowodowało to żywiołową aktywizację polityczną społeczeństwa oraz ujawniło podziały ideologiczne w KPSS. W październiku 1987 r., na uroczystym plenum Komitetu Centralnego KPSS z okazji 70-lecia Rewolucji Październikowej, z bezprecedensową krytyką kierownictwa partii wystąpił przywódca moskiewskiej organizacji KPSS, B. N. Jelcyn. Odsunięcie go, z tego powodu, z zajmowanego stanowiska doprowadziło do masowych demonstracji w jego obronie. Popularność, jaką zyskał, uczyniła z B. N. Jelcy-na nieformalnego przywódcę najbardziej reformatorsko zorientowanych członków KPSS. Wbrew wysiłkom konserwatywnej części aparatu partyjnego, został wybrany delegatem na XIX Konferencję KPSS (czerwiec 1988 r.), poświęconą reformie 83 Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego systemu politycznego. Podjęte tam decyzje otworzyły drogę ku pluralizmowi politycznemu, częściowo wolnym wyborom do parlamentu związkowego i parlamentów republikańskich, kształtowaniu się idei demokratycznego państwa prawa. W wyborach parlamentarnych w kwietniu 1989 r. do Rady Najwyższej ZSRR dostali się członkowie grup dysydenckich, środowisk niezależnych oraz członkowie KPSS, opozycyjni wobec kierownictwa centralnego partii. Utworzyli frakcję opozycyjną —> Międzyregionalną Grupę Deputowanych (MDG). Wydarzenie to przyspieszyło powstawanie frakcji wewnątrz KPSS, co wcześniej było zabronione. Najpierw, jeszcze na XIX Konferencji, utworzono Międzyklubową Organizację Partyjną, zrzeszająca członków „grup nieformalnych". Wiosną 1989 r. wyłonił się z niej Moskiewski Klub Partyjny „Komuniści na Rzecz Pierestrojki", który domagał się zwołania nadzwyczajnego zjazdu partii w celu odsunięcia z jej kierownictwa i aparatu konserwatywnych ortodoksów. Na początku 1990 r. plenum KC KPSS zgodziło się na rezygnację z konstytucyjnego zapisu o kierowniczej roli partii komunistycznej. Dokonana w następstwie tego przez III Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR nowelizacja konstytucji (marzec 1990 r.), stwarzająca formalną podstawę dla wielopartyjności, oraz sukces wyborczy ~» Demokratycznej Rosji (DR) w elekcji do parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (marzec 1990 r.), zradykalizowały podziały w KPSS. Jako pierwsze uformowało się Zjednoczenie „Demokratyczna Platforma w KPSS" (ZDP), licząca ponad 50 tys. członków. W maju 1990 r. część jej aktywistów opuściła KPSS i utworzyła antykomunistyczną -> Demokratyczną Partię Rosji (DPR). Dalszy rozpad tej frakcji nastąpił w czerwcu 1990 r. na XXVIII Zjeździe KPSS, kiedy z partii odeszła grupa wpływowych rosyjskich polityków na czele z B. Jelcynem, pełniącym wówczas funkcję przewodniczącego Rady Najwyższej RFSRR. Pozostali członkowie ZDP podzielili się na dwie frakcje: reformatorską — tworzącą blok „Jedność Demokratyczna" oraz radykalną — zdecydowaną zorganizować nową partię, pośrednią między DPR a -> Socjaldemokratyczną Partią Federacji Rosyjskiej (SDPR). Inną frakcją, powstałą w marcu 1990 r., była „Platforma Marksistowska", której członkowie głosili idee eurokomunizmu, lewicowego socjalizmu i socjaldemokratyzmu zachodnioeuropejskiego. Aktywnym ugrupowaniem, działającym także w pierwszej połowie 1990 r., była frakcja na rzecz utworzenia Rosyjskiej Partii Komunistycznej (komunistyczne partie jako ogniwa KPSS istniały we wszystkich republikach ZSRR oprócz RFSRR). Pierwszoplanową rolę w tej frakcji odgrywali zwolennicy narodowego bolszewizmu. Dzielili się oni na stronników niezależnej od KPSS partii komunistycznej oraz partii działającej w ramach KPSS. Druga opcja zwyciężyła. Powstanie Komunistycznej Partii RFSRR, która swoim zasięgiem objęła przeważającą część ZSRR, secesjonistyczne tendencje w partiach komunistycznych w krajach nadbałtyckich oraz masowy odpływ członków, osłabiły poważnie pozycję kierownictwa centralnego KPSS. Usiłowało ono jeszcze wpłynąć na przebieg XXVIII Zjazdu poprzez swoją frakcję — Platformę KC KPSS — głoszącą zasady „socjalizmu demokratycznego", opierającego się na marksizmie-leninizmie, ale bez rezultatu. Postępujący rozkład partii i Związku Radzieckiego próbowano powstrzymać, organizując w sierpniu 1991 r. nieudany zamach stanu, w rezultacie którego KPSS została zdelegalizowana, a ZSRR rozwiązany. W listopadzie 1992 r. Trybunał Konstytucyjny wydal orzeczenie uchylające zakaz działalności KP RFSRR. Jej kontynuatorką została -»Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (KPRF). Powstała też organizacja jednocząca partie i ruchy komunistyczne w krajach byłego 84 Konfederacja Polski Niepodległe/ ZSRR: Związek Partii Komunistycznych — Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (SKP — KPSS). Jej rosyjskim ogniwem jest Rosyjska Partia Komunistyczna — KPZR (RKP — KPSS). [A. Czajowski] KONFEDERACJA POLSKI NIEPODLEGŁEJ (KPN) — polska partia polityczna 0 orientacji niepodległościowej, centroprawicowej. Powstała na przełomie sierpnia 1 września 1979 r., zdobywając tym samym miano najstarszej partii opozycyjnej w Polsce okresu komunizmu. Utworzona głównie z działaczy, którzy wcześniej należeli do Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). Do 1989 r. partia działała w konspiracji. Konfederacja odwołuje się do tradycji obozu politycznego związanego z J. Piłsudskim. W programie politycznym (do 1989 r.) opowiadała się za odbudową silnego, całkowicie niepodległego państwa polskiego, likwidaq'ą władzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) oraz niezależnością Polski od Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, stopniowym tworzeniem Polskiego Systemu Politycznego wypierającego instytucje PRL (koncepcja „rewolucji bez rewolucji"). W 1989 r. nie uczestniczyła w obradach Okrągłego Stołu. W sierpniu 1990 r. znalazła się w rejestrze partii politycznych. KPN w zakresie polityki gospodarczej opowiada się za zlikwidowaniem recesji, poprzez udzielenie tanich kredytów inwestycyjnych, ograniczeniem inflaq'i, wspieraniem przez państwo oświaty, służby zdrowia, przebudową systemu ubezpieczeń społecznych. Zdaniem liderów ugrupowania, należy oddzielić system świadczeń emerytalnych, zdrowotnych i pomocy społecznej od budżetu, co można zrobić przy okazji prywatyzacji, przeznaczając 20% prywatyzowanego majątku na stworzenie podstawy kapitałowej tych świadczeń. W zakresie polityki wewnętrznej, KPN proponuje pluralizm polityczny, powrót do etosu patriotyczno-narodowego i respektowania wartości chrześcijańskich. Zakłada ponadto nadrzędność interesów ogólnych nad regionalnymi czy samorządowymi. Struktury samorządowe winny kształtować odpowiedzialność obywatelską za państwo. W zakresie polityki międzynarodowej partia wyznacza Polsce rolę „pośrednika" między Wschodem a Zachodem w kontaktach gospodarczych, inte-graqi gospodarczej, widzianej jako związek Europy Ojczyzn, a także w tworzeniu systemu obronnego. Służyć ma temu koncepcja „Międzymorza" — blok państw byłego „obozu socjalistycznego" oraz byłych republik Związku Radzieckiego, które mogłyby w razie przewagi czy zagrożenia przeciwstawić się zarówno Rosji, jak i Europie Zachodniej. Do wyborów parlamentarnych 1989 r. przystąpiła samodzielnie, lecz nie uzyskała reprezentacji w parlamencie. W wyborach prezydenckich w 1990 r. kandydował lider partii L. Mo-czulski i zdobył 2,5% głosów, co pozwoliło mu zająć VI (ostatnie) miejsce. Partia odniosła spory sukces w wyborach parlamentarnych 1991 r, uzyskując poparcie 7,5% elektoratu (46 mandatów). Zajęła piąte miejsce w Sejmie. W wyborach 1993 r. jej zdobycze wyborcze uległy zmniejszeniu, wyniosły 5,8% głosów (22 mandaty) i utrzymała swoją pozycję w parlamencie. Na Nadzwyczajnym Kongresie, który odbył się wczesną wiosną 1996 r. starano się rozwiązać kwestie sporne między L, Moczulskim a Radą Polityczną Konfederacji. Poszerzono kompetenqe Rady Politycznej. Ustalono, iż 2/3 składu Rady może zmienić decyzje przewodniczącego, którym nadal był L. Moczulski. Z kolei na stanowisko zastępcy przewodniczącego wybrano A. Słomkę, będącego liderem frakcji opozycyjnej wobec L. Mo-czulskiego i K. Króla. W marcu 1996 r. z partii usunięto K. S\omkę. Na początku lipca 1996 r. zwolal on kongres, na którym powołano go na stanowisko przewodni- 85 Kongres Wspólnot Rosyjskich czącego Rady Politycznej. Oznaczało to faktycznie rozłam w partii. L. Moczulski nie uznał postanowień kongresu zwołanego przez A. Słomkę. Do wyborów parlamentarnych 1997 r. przystąpiły początkowo obie partie: Konfederacja Polski Niepodległej L. Moczulskiego oraz Konfederacja Polski Niepodległej-Obóz Patriotyczny A. Słomki. Obie były członkami —> Akcji Wyborczej Solidarność (AWS). Jednak w lipcu 1997 r. KPN L. Moczulskiego wycofała się z AWS i zamierzała samodzielnie startować w wyborach z listy ogólnopolskiej nr 13 (lista Polskiego Porozumienia Prawicy). Nie wierząc jednak w sukces wyborczy (w myśl ordynacji wyborczej konieczne jest przekroczenie 5% klauzuli zaporowej w skali kraju), partia wycofała się z wyborów. Do parlamentu wchodzą jedynie kandydaci z KPN-OP (z list AWS), dysponując łącznie 9 mandatami. W styczniu 1998 r. zarejestrowane zostały dwie partie: Konfederacja Polski Niepodległej L. Moczulskiego oraz Konfederacja Polski Niepodległej-Obóz Patriotyczny A. Słomki. f W. Jednaka] KONGRES WSPÓLNOT ROSYJSKICH (Kongries russkich obszczin — KRO) — rosyjski ruch polityczny, jednoczący rosyj-skojęzycznych mieszkańców krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, utworzony w marcu 1993 r. Do jesieni 1994 r. ograniczał się do obrony praw Rosjan w „bliskiej zagranicy". Następnie przystąpił do organizowania struktur rosyjskich i wiosną 1995 r. zarejestrował się w celu formalnego uczestnictwa w kampaniach wyborczych. KRO należy do grona organizacji nacjonalistycznych, uchodzących za umiarkowane. Absolutyzuje rolę państwa we wszystkich dziedzinach życia. Federację Rosyjską uważa za spadkobierczynię Imperium Rosyjskiego i Związku So-galisrycznych Republik Radzieckich. W sferze gospodarczej opowiada się za odro- dzeniem tradycyjnego kolektywizmu rosyjskiego. W procesie odbudowy państwa szczególną rolę chce przypisać armii i innym strukturom „siłowym". KRO jednoczy organizacje kozackie i wiele ugrupowań nacjonalistycznych. Posiada 73 komórki organizacyjne w Rosji i 43 w krajach WNP. W kampanii wyborczej do VI Dumy Państwowej KRO stworzył koalicję różnorodnych ugrupowań, obejmującą m.in. tzw. umiarkowane skrzydło —> Demokratycznej Partii Rosji, Federację Producentów Rosji, ruch Związek Narodów Rosji (J. W. Skoków), Socjalistyczną Partię Pracujących i inne. Nie przekroczył bariery 5% (otrzymał 4,31% głosów, zajmując siódme miejsce). Z okręgów jednomanda-towych wprowadził do parlamentu 5 deputowanych. W prezydeckiej kampanii wyborczej 1996 r. KRO popierał kandydaturę A. I. Lebiedia. Od 1996 r. ugrupowanie to przeżywa kryzys organizacyjno-polityczny. Przewodniczącym KRO jest D. O. Rogozin. [A. Cmjowski] KONSERWATYŚCI (Hoyre — H) — norweska partia konserwatywna (zob.—>partie konserwatywne), powstała w 1884 r. w oparciu o stowarzyszenia konserwatywne, aktywne zarówno w parlamencie, jak i poza nim. Założycielem partii i jej pierwszym liderem został E. Stang. Największy sukces partia osiągnęła w 1894 r. zdobywając 50,0% głosów. Potem obserwowano proces erozji poparcia. W latach dwudziestych H otrzymywali od 33,4% do 24,0% głosów, a w latach trzydziestych ich siła wyborcza ustabilizowała się na poziomie około 20,0% głosów. W okresie powojennym partia zdobywała przeciętnie 21,0% głosów. Największe sukcesy odnosiła w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, zdobywając rekordowy odsetek głosów w 1981 r. (31,7%) oraz 1985 r. (30,4%). W wyborach w 1994 r. H zdołali uzyskać poparcie tylko 17,0% elektoratu, co było Konserwatywna Partia Ludowa m.in. wyrazem niezadowolenia tradycyjnej klienteli partii z jej prointegracyjnego nastawienia. W wyborach w 1998 r. poparcie dla partii znów spadło do poziomu 14,9% głosów (23 mandaty). W okresie powojennym H uczestniczyli w 7 gabinetach, z których jeden miał czysto jednopartyjny skład (gabinet mniejszościowy K. Willocha w latach 1981-1983). Pozostałe miały status rządów koalicyjnych, w tym 3 były to -> koalicje minimalnie zwycięskie (1965-1971,1983-1985), zaś pozostałe — koalicje mniejszościowe (1963, 1985-1986,1989-1990). Partia nominowała 5 premierów — K. Willocha (3-krotnie w latach 1981-1986), J. Lynga (1963 r.) oraz J. Syse (1989-1990). Jak przystało na partię typu konserwatywnego, opowiada się za liberalizacją ekonomii i wspieraniem przedsiębiorczości. Należy jednak pamiętać, iż w Norwegii dominuje model państwa dobrobytu jako część konsensu społecznego i dlatego partia wspiera inicjatywy związane z utrzymaniem i racjonalizacją mechanizmu sterowania tym układem. W programie ugrupowania bardzo ważną rolę odgrywają hasła dotyczące polityki socjalnej. W wyniku pojawienia się-> Partii Postępu (FrP) obserwujemy jednak przesuwanie się partii w kwestiach spo-łeczno-gospodarczych bardziej na prawo i powolne odchodzenie od wypracowanego konsensu. H. podkreśla również znaczenie tradycyjnych wartości moralnych i etycznych, jednak nie różni się w tym względzie od pozostałych ugrupowań, może z wyjątkiem -> Chrześcijańskiej Partii Ludowej (KrF) oraz -» Norweskiej Partii Pracy (DNA). W1989 r. partia skupiała ponad 157 tys. członków. H jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratycznej. [R. Herbut] KONSERWATYWNA PARTIA LUDOWA (Det Konseroatwe Folkeparłi — KF) — duńska partia konserwatywna (zob. -> partie konserwatywne), stworzona w lutym 1916 r. w oparciu o parlamentarne ugrupowanie Prawicy (H0jre), reprezentowane w Folkełingu od 1849 r. W okresie międzywojennym KF wspierała w parlamencie gabinety formowane przez -» Liberałów (Venstre), formalnie jednak nie wchodziła w ich skład. W 1929 r. przeszła do opozycji wobec rządów tworzonych przez —> Partię Socjaldemokratyczną (SDD). Po wybuchu II wojny światowej partia znalazła się w rządzie jedności narodowej. Jako typowy reprezentant opcji prawicowej, partia opowiada się m.in. za ochroną własności prywatnej, stymulowaniem procesu inwestowania, gospodarką rynkową, elastyczną polityką finansową oraz utrzymaniem na niskim poziomie podatków. Konsensualny i prowelferys-tyczny charakter systemu politycznego, zmusza jednak KF do bardzo ostrożnego posługiwania się postulatami dotyczącymi m.in. takich kwestii, jak zakres interwencyjnych czy opiekuńczych uprawnień państwa. W latach 1945-1995 przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 18,5% głosów. Poparcie elektoratu ma oscylacyjny charakter, z relatywnie małą amplitudą odchyleń. Wyjątek stanowią lata siedemdziesiąte, gdy poparcie wyborcze dla partii spadło poniżej poziomu 10,0% głosów. Podobnie stało się w wyborach w 1998 r., gdy partia zdobyła 8,9% głosów i 16 mandatów. W 1950 r. konserwatyści weszli w skład dwupartyj-nego gabinetu, kierowanego przez Liberałów (Venstre) — dwa gabinety E. Erik-sena (1950-1953). Wiatach 1968-1971 uczestniczyli w rządzie koalicyjnym kierowanym przez H. Baunsgaarda, polityka wywodzącego się z partii -» Radykalnych Liberałów. Do 1982 r. partia pozostawała w opozycji. Właśnie w tym roku, KF stworzyła gabinet koalicyjny o centroprawicowym charakterze, na czele którego, po raz pierwszy w historii ugrupowania, stanął polityk wywodzący się z tej partii, P. Schluter. Koalicje gabinetowe, o zmien- 87 Konserwatywna Partia Postępu nym zresztą składzie, jeżeli chodzi o partie uczestniczące, kierowane przez konserwatystów utrzymały się do 1993 r. Bezpośrednią przyczyną upadku gabinetu P.Schlutera był tzw. skandal Tawibki (łamanie prawa przez Ministra Sprawiedliwości, jeżeli chodzi o prowadzenie polityki łączenia rodzin w przypadku uchodźców tamilskich). P. Schliiter rezygnuje zarówno ze stanowiska premiera, jak i przewodniczącego partii. W drugim przypadku, zostaje zastąpiony przez H. Engella, do-tychczasowego przewodniczącego frakcji parlamentarnej. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 17,7% głosów, co pozwoliło jej na wprowadzenie 3 reprezentantów do Parlamentu Europejskiego. V>J cYiodzą on\\n sk\ad -* ^uioce^sWe^at-& Ludowe) (J,??V Pod koniec X&\ dziewięćdziesiątych partia skupiała ponad 42 tys. członków, co stanowiło 1,06% elektoratu. Partia jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] Literatura: Political Parties ofthe World, A. Day, R. German, J. Campbell (eds), 1996. KONSERWATYWNA PARTIA POSTĘPU (Progressive Conservative Party — PCP) — kanadyjska partia polityczna o konserwatywnym obliczu programowym (zob. -» partie konserwatywne), powstała w 1854 r., nosząc początkowo nazwę Li-beralno-Konserwatywnej. Faktycznym twórcą partii był J. Macdonald, który do śmierci w 1891 r. piastował stanowisko lidera. Konserwatyści zwyciężyli w pierwszych wyborach w 1867 r., a J. Macdonald został pierwszym premierem Kanady. Do 1896 r. partia utrzymywała status ugrupowania rządząco-dominującego, by utracić go na rzecz Liberalną Partią Kanady. Dopiero jednak w 1957r. partia zdołała zwyciężyć w wyborach, a jej lider J. Diefenbaker został premierem (1957-1963). Zasługą konserwatywnych gabinetów było rozpoczęcie bardzo aktywnej polityki rozwoju północy kraju oraz promowanie programów pomocy społecznej. Konserwatyści ostatecznie odeszli od koncepcji kontrolowania przez państwo rynku ekonomicznego, popierając idee otwarcia handlowego Kanady. W \a\ac\\ W79-\%0 \ida\o s\ą Vot\setm-tystom powiótić na VkAV\ okres do -Madzy (9-miesięczny gabinet}. Clarka). Dopiero jednak w wyborach w 1984 r. odnoszą prawdziwy sukces, pozostając przy władzy do 1993 r. (gabinety B. Mulroney'a —1984-1993 oraz K. Campbella —1993). W latach 1963-1993 PCP zdobywała przeciętnie 33,3% głosów (37,0% mandatów). W wyborach w 1997 r. PCP uzyskuje poparcie 18,9% elektoratu, zdobywając 20 miejsc w Izbie Gmin. Partia opowiada się m.in. za zachowaniem monarchii jako formy państwa, za wielokulturowością Kanady i jej dwujęzyczną naturą, odrzucając tendencje separatystyczne ze strony prowincji. Zasługą premiera B. Mulroney'a było wynegocjowanie traktatu o wolnym handlu, który zakłada zniesienie taryf celnych. Partia sprawuje władzę w 3 prowincjach — Alberta (wybory w 1993 r.), Ma-nitoba (wybory w 1995 r.) oraz Ontario (wybory w 1995 r.). [R. Herbutl Literatura: I. Wroński, Kanada (w:) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. 88 Konserwatyiuna Partia Postępu nym zresztą składzie, jeżeli chodzi o partie uczestniczące, kierowane przez konserwatystów utrzymały się do 1993 r. Bezpośrednią przyczyną upadku gabinetu P. Schliitera był tzw. skandal Tamilski (łamanie prawa przez Ministra Sprawiedliwości, jeżeli chodzi o prowadzenie polityki łączenia rodzin w przypadku uchodźców tamilskich). P. Schliiter rezygnuje zarówno ze stanowiska premiera, jak i przewodniczącego partii. W drugim przypadku, zostaje zastąpiony przez H. Engella, dotychczasowego przewodniczącego frakcji parlamentarnej. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 17,7% głosów, co pozwoliło jej na wprowadzenie 3 reprezentantów do Parlamentu Europejskiego. Wchodzą oni w skład -»Europejskiej Partii Ludowej (EPP). Pod koniec lat dziewięćdziesiątych partia skupiała ponad 42 tys. członków, co stanowiło 1,06% elektoratu. Partia jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] Literatura: Political Parties ofthe World, A. Day, R. German, J. Campbell (eds), 1996. KONSERWATYWNA PARTIA POSTĘPU (Progressive Conservative Parły — PCP) — kanadyjska partia polityczna o konserwatywnym obliczu programowym (zob. -ł partie konserwatywne), powstała w 1854 r., nosząc początkowo nazwę Li-beralno-Konserwatywnej. Faktycznym twórcą partii był J. Macdonald, który do śmierci w 1891 r. piastował stanowisko lidera. Konserwatyści zwyciężyli w pierwszych wyborach w 1867 r., a J. Macdonald został pierwszym premierem Kanady. Do 1896 r. partia utrzymywała status ugrupowania rządząco-dominującego, by utracić go na rzecz -> Liberalnej Partii Kanady. W okresie międzywojennym partia pozo- stawała u władzy w latach 1911-1921 oraz 1930-1935. W 1942 r. nastąpiła zmiana nazwy partii na obecną, co związane było z przyjęciem bardziej liberalnego oblicza programowego, umożliwiającego włączenie się partii do rywalizacji z -> Liberalną Partią Kanady. Dopiero jednak w 1957 r. partia zdołała zwyciężyć w wyborach, a jej lider J. Diefenbaker został premierem (1957-1963). Zasługą konserwatywnych gabinetów było rozpoczęcie bardzo aktywnej polityki rozwoju północy kraju oraz promowanie programów pomocy społecznej. Konserwatyści ostatecznie odeszli od koncepq'i kontrolowania przez państwo rynku ekonomicznego, popierając idee otwarcia handlowego Kanady. W latach 1979-1980 udało się konserwatystom powrócić na krótki okres do władzy (9-miesięczny gabinet J. Clarka). Dopiero jednak w wyborach w 1984 r. odnoszą prawdziwy sukces, pozostając przy władzy do 1993 r. (gabinety B. Mulroney'a — 1984-1993 oraz K. Campbella —1993). W latach 1963-1993 PCP zdobywała przeciętnie 33,3% głosów (37,0% mandatów). W wyborach w 1997 r. PCP uzyskuje poparcie 18,9% elektoratu, zdobywając 20 miejsc w Izbie Gmin. Partia opowiada się m.in. za zachowaniem monarchii jako formy państwa, za wielokulturowością Kanady i jej dwujęzyczną naturą, odrzucając tendencje separatystyczne ze strony prowincji. Zasługą premiera B. Mulroney'a było wynegocjowanie traktatu o wolnym handlu, który zakłada zniesienie taryf celnych. Partia sprawuje władzę w 3 prowincjach — Alberta (wybory w 1993 r.), Mani tobą (wybory w 1995 r.) oraz Ontario (wybory w 1995 r.). [R. Herbut] Literatura: I. Wroński, Kanada (w:) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. LEWICA — zbiorcze określenie „rodziny partii" odwołujących się do priorytetu równości nad wolnością i akcentujących potrzebę gruntownych reform bądź unicestwienia kapitalistycznego systemu społecznego. Współczesna 1. jest tworem mocno zróżnicowanym i zantagonizowanym. Tworzą ją ->partie komunistyczne, -> partie socjaldemokratyczne oraz ugrupowania tzw. Nowej Lewicy, wśród których wyróżniamy m.in. partie lewicowo-socjalistyczne, zob. —> partie lewicowo-li-bertariarne(np. -» Socjalistyczna Partia Ludowa — SF w Danii, Partia Robotnicza — Workers' Parły w Irlandii, -» Socjalistyczna Partia Liberalna — SV w Norwegii czy Lewicowy Związek Socjaldemokratyczny — TPSL w Finlandii) oraz --» partie lewicowo-libertariarne (głównie ekologiczne). Współpraca w obrębie tak rozumianej 1. jest znacznie ograniczona także i z tego powodu, że status relewan-cji osiągnęły tylko partie socjaldemokratyczne (zob. —> relewancja partii politycznej) i — w nielicznych przypadkach — komunistyczne. Jednakże, z wyjątkiem Franci, Finlandii oraz Grecji, do połowy lat dziewięćdziesiątych ugrupowania komunistyczne nie były dopuszczane do udziału w rządach. Warto natomiast podkreślić fakt, że partie socjalistyczne są obecne we wszystkich—z wyjątkiem amerykańskiego — rywalizacyjnych systemach partyjnych. Pomimo wielu kontrowersji na temat aktualności podziału współczesnej sceny politycznej na lewicę i -ł prawicę, większość badaczy systemów partyjnych uznaje potrzebę jego utrzymania, zakłada- jąc, że właśnie między tymi blokami przebiega faktyczna rywalizacja polityczna (M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, N. Bob-bio). Podstawą zakwalifikowania określonej partii do bloku 1. są jej postulaty programowe. „Syndrom Iewicowości" obejmuje przede wszystkim sferę społeczno-ekonomiczną. Składają się nań poparcie dla publicznego sektora gospodarczego, poszerzenia zakresu państwowej kontroli gospodarki i rynku, udziału państwa w planowaniu ekonomicznym, aktywnej polityki socjalnej, zakładającej znaczny udział wydatków na świadczenia społeczne w budżecie państwa oraz redystrybucji dochodów za pomocą progresywnej polityki podatkowej. W sferze polityczno-ustrojowej 1. preferuje parlamentarną formę rządów, proporcjonalny system wyborczy oraz aktywny udział związków zawodowych w procesie formułowania i realizacji polityki publicznej. W zakresie polityki zagranicznej 1. opowiada się za rezygnacją z użycia siły w rozstrzyganiu konfliktów międzynarodowych oraz za integracją gospodarczą i polityczną (w Europie Zachodniej cechuje ją pozytywny stosunek do idei rozszerzenia NATO i Wspólnoty Europejskiej). Na płaszczyźnie aksjologicznej, program 1. akcentuje swobodę rozwoju jednostek, równouprawnienie płci, ochronę praw dziecka, odrzucenie skrajnego rygoryzmu moralnego oraz rozdział kościoła od państwa. Poparcie dla szeroko rozumianej 1. jest w Europie Zachodniej stosunkowo stabilne i niższe niż dla partii prawicy. Od II wojny światowej do początku lat dzie- 89 Lewica Demokratyczna więćdziesiątych oscyluje ono w granicach 40%. Mimo wyborczej przewagi prawicy, 1. często tworzy gabinety bądź w nich współuczestniczy. Wynika to przede wszystkim z faktu, że — z nielicznymi wyjątkami, do których należą w Europie Zachodniej Irlandia i Włochy — lewą stronę sceny politycznej zdominowały duże, dobrze zorganizowane i zdyscyplinowane partie socjalistyczne. W niektórych krajach (Szwecja, Norwegia, Austria, Dania, Hiszpania, Grecja) osiągnęły one najwyższy poziom relewancji na arenie rządowej (zob. -» relewancja partii politycznej). [A. Antoszewski]. Literatura: M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Represen-tative Government in Western Europę, New York 1992. Mc Graw Hill, N. Bobbio, Prawica i Lewica, Warszawa 1996. LEWICA DEMOKRATYCZNA (Demokratyczna Lewica — DL) — bułgarska koalicja wyborcza o charakterze lewicowym, utworzona w marcu 1997 r. W jej skład weszły następujące partie polityczne: -> Bułgarska Partia Socjalistyczna (BSP) oraz Polityczny Klub Ekogłosnost (PKE). DL zdobyła w wyborach poparcie 22,2% elektoratu (58 mandatów) i zajęła drugie miejsce w parlamencie. Przewodniczącym sojuszu wyborczego został G. Pyrwanow. [W. jednaka] LIBERALNA DEMOKRACJA SŁOWENII (Liberalna Demokratća Slovenije—LDS) — słoweńska centrolewicowa partia polityczna, utworzona w marcu 1994 r. po połączeniu się 4 ugrupowań: Partii Libe-ralno-Demokratycznej (Liberalnodemokrat-ska Stranka — LdS), założonej w 1989 r., a wywodzącej się z Federacji Socjalistycznej Młodzieży Słowenii; Demokratycznej Partii Słowenii (DSS); Socjalistycznej Par- tii Słowenii (SSS) oraz deputowanych Eko-logiczno-Społecznej Partii Zielonych. W wyborach w 1990 r. LdS zdobyła 12 miejsc w parlamencie (15,0%). W pierwszych wyborach po uzyskaniu niepodległości (czerwiec 1991 r.) w grudniu 1992 r., LdS zdobyła poparcie 21,4% elektoratu oraz 22 miejsca (24,4%) w izbie niższej parlamentu (Drżavni Sbor). Uzyskała status pierwszej siły politycznej w parlamencie. Partia stworzyła nowy, centrolewicowy gabinet koalicyjny, na czele którego stanął ponownie jej lider J. Drnovśek (pierwsza koalicja powstała w kwietniu 1992 r.). W jego skład weszły jeszcze trzy ugrupowania: —> Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD), —> Zjednoczona Lista Socjaldemokratów (ZLSD) oraz Socjaldemokratyczna Partia Słowenii (Socialdemokrat-ska Stranka Slovenije-SDSS). W marcu 1994 r. z koalicji wycofała się SDSS, zaś w styczniu 1995 r. ZSLD. SKD pozostała w koalicji, choć stworzyła „wewnątrzrzą-dową" opozycję wobec LDS. W wyborach w 1996 r. partia zdobyła 25 mandatów w izbie niższej (28,4%), zachowując status pierwszej siły w parlamencie. Na czele gabinetu koalicyjnego, opartego na współpracy LDS i Słoweńskiej Partii Ludowej (Slouenska Ljudska Stranka — SLS) ponownie stanął J. Drnovśek. Partię należy zaliczyć do kategorii —> partii liberalnych (członek -> Międzynarodówki Liberalnej). W swoim programie opowiada się m.in. za przyjęciem katalogu liberalnych praw i wolności obywatelskich, szybkim wprowadzeniem modelu gospodarki rynkowej i wejściem w ramy europejskich struktur wymiany gospodarczej, doprowadzeniem do końca procesu prywatyzacji, wejściem do Unii Europejskiej oraz decentralizacją struktur władzy i wzmocnieniem uprawnień samorządów. IR. Herbut] LIBERALNA PARTIA AUSTRALII (Liberał Party of Australia — LPA) — centropra- 90 Liberalna Partia Demokratyczna wicowa partia polityczna, stworzona w październiku 1944 r. przez Sir Roberta G. Menziesa, będąca spadkobierczynią tradycji Zjednoczonej Partii Australii. Powstanie LPA związane było z procesem konsolidacji sił politycznych o nastawieniu antysocjalistycznym, dążących do sformowania ugrupowania zdolnego do przeciwstawienia się -» Australijskiej Partii Pracy. Program ekonomiczny LPA charakteryzuje silna konserwatywna orientacja, wyrażająca się w przekonaniu o konieczności ograniczenia „australijskiego" modelu państwa dobrobytu i promowania ortodoksji rynkowej. Liderzy partii kładą nacisk na postulat indywidualnej przedsiębiorczości, dążąc do wzmocnienia pozycji rodzimych firm na międzynarodowym rynku wymiany gospodarczej. Partia jest silnie przywiązana do idei redukcji podatków i opowiada się za znacznym zmniejszeniem wydatków publicznych. Postulat deregulacji, czyli ograniczenia do koniecznego minimum uwikłania państwa w sterowanie polityką ekonomiczną i społeczną, stanowił jedno z zasadniczych haseł w zwycięskich kampaniach wyborczych w 1996 r. i 1998 r. Jak przystało na reprezentanta opcji konserwatywnej (zob. -» partie konserwatywne), partia promuje tradycyjne wartości kulturowe (np. ochrona rodziny, ład i porządek). Liderzy LPA z dużą rezerwą traktują koncepcję wprowadzenia republikańskiej formy państwa, choć nie odważyli się na przyjęcie jednoznacznej postawy anty-republikańskiej. W 1947 r. Liberałowie przejęli władzę w Zachodniej Australii, Południowej Australii oraz w Victorii. W 1949 r. sformowali pierwszy gabinet na poziomie federacji, na czele którego stanął R. Menzies. Miał on status -> koalicji minimalnie zwycięskiej, gdyż w jego skład weszła Partia Ludowa (Country Party), która na początku lat siedemdziesiątych przyjęła nazwę -» Narodowa Partia Australii (NPA). Wszystkie gabinety nie-socjalistyczne miały ten status i opierały się na współpracy dwóch ugrupowań. W zdecydowanej większości przypadków premierem był reprezentant LPA (R. Menzies 1949-1966, H. E. Holt 1966-1967, J. G. Gorton 1968-1971, W. McMahon 1971-1972, J. M. Fraser 1975-1983 oraz J. Ho-ward od 1996), a tylko raz na czele gabinetu stanął polityk z NPA (J. McEwen 1967-1968). Od 1972 r. partia kontroluje przeciętnie blisko 37% mandatów w izbie niższej parlamentu. [R. Herbut] LIBERALNA PARTIA DEMOKRATYCZNA (Liberał Democratic Party — LDP), do 1989 r. Partia Liberalna (Liberał Party) — ugrupowanie brytyjskie wywodzące się ze stronnictwa -> Wigów, przeciwstawiające się od początku swego istnienia konserwatywnym -> Torysom. Partia Liberalna powstała formalnie w 1868 r. Do 1922 r. stanowiła jedną ze stron dwu-partyjnej rywalizacji w Wielkiej Brytanii. Jednym z jej pierwszych liderów był W. E. Gladstone (premier W. Brytanii w latach 1868-1874, 1880-1885, 1886 i 1892-1894), pod którego przywództwem liberałowie zrealizowali liczne reformy społeczne i polityczne (m.in. reformę prawa wyborczego). Konflikt na tle Irlandii oraz wojna burska były przyczynami rozłamów w Partii Liberalnej. Konflikty wewnętrzne doprowadziły do osłabienia pozycji liberałów, którzy w 1922 r. zostali wyparci z dwupartyjnej rywalizacji przez —» Partię Pracy (LP). Od tego momentu Partia Liberalna posiada status „partii trzeciej", choć do 1935 r. jej przedstawiciele wchodzili jeszcze w skład gabinetów koalicyjnych. Od 1945 r. liberałowie pozostają poza rządem i dążą do sformułowania alternatywy politycznej zarówno wobec la-bourzystów, jak i konserwatystów. Podkreślają oni swą odrębność, nie wiążąc się z żadną z dwóch głównych partii (jedynym wyjątkiem był krótkotrwały sojusz z Partią Pracy w latach 1977-1978 — tzw. Liberalna Partia Kanady Lib-Lab Pad, który nie zaowocował jednak wejściem liberałów do rządu). Siłą Partii Liberalnej jest nie tylko długoletnia trady-q'a polityczna, ale i to, że okupuje ona centrum przestrzeni politycznej w Wielkiej Brytanii, zyskując poparcie tych, którym nie odpowiadają propozycje programowe ani Partii Pracy, ani -> Partii Konserwatywnej (CP). Większościowy system wyborczy jest natomiast główną przyczyną tego, że nawet znaczący wzrost poparcia, jaki liberałowie zanotowali w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, nie przekłada się na wzrost liczby mandatów. Pomiędzy 1974 i 1979 r. Partia Liberalna zdobywała od 14 do 19% głosów. Sojusz z Partią Socjaldemokratyczną w latach osiemdziesiątych doprowadził do stworzenia koalicji wyborczej, która w 1983 r. uzyskała 21,3%, a w 1987—23,5% głosów, lecz w obu przypadkach zaledwie 3% mandatów. W 1988 r. obie partie połączyły się, tworząc Socjaldemokratyczną Partię Liberalną, przemianowaną w 1989 r. na Liberalną Partię Demokratyczną (Liberał Democrałic Parły). W wyborach lat dziewięćdziesiątych poparcie dla tego ugrupowania spadło poniżej 20% głosów, choć w 1997 r. zyskała ona 46 mandatów (7%) — głównie na południu kraju. Zrealizowanie wysuwanej od dłuższego czasu propozycji wprowadzenia proporcjonalnego systemu wyborczego mogłoby przyczynić się do zwiększenia politycznego znaczenia liberałów, którzy są przez obecny system dyskryminowane. Z tego względu postulat reformy prawa wyborczego jest jednym z ich głównych elementów programowych. Liberalna Partia Demokratyczna liczy około 80 000 członków. Jest członkiem -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR). W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 1994 r. uzyskała 2 mandaty. [A. Antoszewski] LIBERALNA PARTIA KANADY (Liberał Party ofCanada — LPC) — partia polityczna o liberalnym obliczu programowym, okupująca centrum systemu partyjnego, założona w 1867 r. W wyborach do Izby Gmin wzięła po raz pierwszy udział w 1878 r. W 1896 r. liberałowie sformowali swój pierwszy gabinet, mający status większościowego. Przy władzy pozostawali do 1911 r. Pozostawała partią rządzącą przez znaczną część XX w. W latach 1945-1957 odniosła sukces w trzech kolejnych elekcjach, dysponując większością parlamentarną (gabinety W. L. Mackenzie oraz L. St. Laurenta). W 1963 r. powróciła do władzy, sprawując ją do 1979 r. W tym okresie LPC formowała zarówno gabinety większościowe (np. gabinet P. Trudeau z 1968 r.), jak i mniejszościowe (np. gabinety L. B. Pearsona z 1963 r. oraz 1965 r.). Po minimalnej porażce wyborczej w 1979 r. partia przeszła na 9 miesięcy do opozycji, by w 1980 r. znów powrócić do władzy (gabinet P. Trudeau). W 1984 r. LPC musiała przekazać władzę w ręce —> Konserwatywnej Partii Postępu. Wybory w 1993 r. przyniosły zdecydowany sukces Liberałom, którzy otrzymali poparcie ponad 41,3% wyborców, zdobywając absolutną większość miejsc w Izbie Gmin (izbie niższej parlamentu). Na czele nowego rządu stanął]. Chretien. W latach 1963-1993 partia zdobywała przeciętnie poparcie ponad 40,0% elektoratu (46,8% mandatów). W wyborach w 1997 r. liberałowie ponownie zdobywają większość absolutną w parlamencie (155 mandatów), uzyskując poparcie 38,3% elektoratu. Premierem nowego gabinetu zostaje ponownie J. Chretien. W 1996 r. LPC kontrolowała rządy prowincjonalne w Nowej Szkocji, Nowym Brunszwiku, Nowej Funlandii i Labradorze oraz na Wyspie Księcia Edwarda. Jak przystało na partię o liberalnym obliczu programowym, promuje ona zasadę wolności jednostki zarówno w sferze politycznej, jak i ekonomicznej. LPC opowiada się za utrzymaniem silnej wła- 92 Liberalna Partia Ludowa dzy centralnej i silnego rządu w Ottawie oraz za zachowaniem integralności federacji. W manifestach przedwyborczych pojawiają się postulaty dotyczące m.in. uproszczenia obowiązującego systemu podatkowego, wprowadzania strategii proinwestycyjnych, redukcji deficytu budżetowego. Partia wchodzi w skład -> Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbut] Literatura: I. Wroński, Kanada (w:) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. LIBERALNA PARTIA LUDOWA (Libera-alinen Kansanpuolue — LKP) — fińska partia polityczna należąca do rodziny —> partii liberalnych, powstała w 1965 r. w wyniku połączenia dwóch ugrupowań: Fińskiej Partii Ludowej (Suomen Kansanpuolue — SKP), stworzonej w 1950 r. oraz Unii Liberalnej (Vapaamielisten Liitto — VL), powołanej do życia w 1951 r. Oba te ugrupowania wywodzą się z kolei z tradycji ruchu liberalnego, ukształtowanego w Finlandii po 1917 r., którego głównym reprezentantem była Narodowa Partia Postępu (Kansallinen Edistyspuolue). Po 1945 r. partie liberalne zdobywały przeciętnie 4,6% głosów. Partia (partie) liberalna odnosiła pewne sukcesy wyborcze do 1979 r., zdobywając od 3,7% głosów (1979 r.) do 7,9% (1954 r.). W tym okresie weszła w skład 16 gabinetów koalicyjnych na ogólną liczbę 34, mając status młodszego partnera. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte to stopniowy proces marginalizacji politycznej LKP, o czym świadczy fakt, iż tylko raz (1991 r.) udało się partii wprowadzić reprezentanta do parlamentu. W 1982 r. władze partii podjęły decyzję o wejściu ugrupowania w ramy struktury -> Partii Centrum (KESK), przy zachowaniu jednak odrębnej tożsamości. W 1986 r. LKP wystąpiła ze struktury KESK, deklarując pełną niezależność. [R. Herbut] LIBERALNA PARTIA LUDOWA (Folk-partiet Liberalerna—FPL)—szwedzka partia polityczna o liberalnym charakterze programowym (zob. -> partie liberalne), stworzona w 1934 r. Ruch liberalny w Szwecji narodził się pod koniec XIX w., a jego zasadniczym przesłaniem, podobnie jak w innych krajach Europy Zachodniej, stała się walka o urzeczywistnienie zasad sprawiedliwości społecznej, równości oraz powszechności prawa wyborczego. W latach 1918-1946 partia liberalna kilkakrotnie tworzyła rząd bądź wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych (np. w latach 1926-1928, 1930-1932). Wiatach 1945-1996 partia uzyskiwała przeciętnie poparcie 13,8% elektoratu. Największe sukcesy wyborcze odnosiła w latach 1948-1956, zdobywając od 24,4% (1952 r.) do 22,8% (1948 r.) głosów. Po wyborach w 1958 r. ujawniła się wyraźna tendencja spadkowa, jeżeli chodzi o poziom poparcia. Do wyborów w 1970 r. partii udawało się z reguły przekraczać 15-procento-wy próg poparcia wyborczego (po raz ostatni w wyborach w 1970 r. — 16,2%). Potem jednak poparcie ustabilizowało się na poziomie 10,0%, z wyraźną „zapaścią" w roku 1982 (5,9% głosów). W wyborach w 1985 r. i 1988 r. partia dość znacznie poprawiła swe notowania wyborcze (zdobyła odpowiednio 14,2% oraz 12,2% głosów), jednak jak się okazało tylko przejściowo. W wyborach w 1991 r. zdobyła 9,1% głosów (33 mandaty), w 1994 r. — 7,2% (26 mandatów), zaś w wyborach w 1998 r. — tylko 4,7%. Do 1976 r. FPL pozostawała w opozycji. Po wyborach w 1976 r. partia weszła w skład pierwszego od 44 lat niesocjalistycznego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka wywodzącego się z -» Partii Centrum (CP) T. Faldina. W koalicji znalazła się 93 Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji również Partia Centrum oraz —> Umiarkowana Partia Koalicyjna (M). W 1978 r. układ koalicyjny rozpada się na tle odmiennego stosunku partii wobec kwestii energii nuklearnej. Od października 1978 r. Szwecją rządzi jednopartyjny mniejszościowy gabinet stworzony przez FPL, na czele którego stoi O. Ullsten. Po wyborach w 1979 r. (wrzesień) zostaje stworzony niesocjalistyczny gabinet koalicyjny, o identycznym składzie partyjnym, jak ten z 1976 r. Na jego czele staje ponownie T. Faldin. W 1981 r. z koalicji wycofuje się -> Umiarkowana Partia Koalicyjna (M) i do wyborów w 1982 r. rządzi gabinet dwupartyjny. Po wyborach FPL przechodzi do opozycji, powracając do władzy w 1991 r., tym razem w ramach czteropar-tyjnego gabinetu niesocjalistycznego, kierowanego przez konserwatystę C. Bildta (1991-1994). W skład koalicji wchodzą również —> Umiarkowana Partia Koalicyjna (M), -> Partia Centrum (CP) oraz Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDS). Po wyborach w 1994 r. partia przechodzi do opozycji. FPL popiera wejście Szwecji w ramy Wspólnoty Europejskiej, dając temu wyraz w ogólnonarodowym referendum (1995 r.). W wyborach europejskich w 1995 r. partia zdobyła 4,8% głosów i jeden mandat. Przedstawiciel ugrupowania wchodzi w skład grupy -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Radykałów (ELDR). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Liberalnej. Na początku lat dziewięćdziesiątych FPL skupiała ponad 46 tys. członków. [R. Herbut] LIBERALNO-DEMOKRATYCZNA PARTIA ROSJI (Libieralno-diemokraticze-skaja partija Rossiji — LDPR) — rosyjska organizacja założona w marcu 1990 r. przez grupę członków kilku frakcji —> Związku Demokratycznego (DS). Początkowo, do 1992 r, nosiła nazwę Liberalno-Demokratycznej Partii Związku Radziec- kiego. Statutowymi celami LDPR jest tworzenie parlamentarnymi metodami państwa prawa, socjalnie ukierunkowanej gospodarki opierającej się na różnych rodzajach własności, propagowanie idei i demokracji liberalnej, własności prywatnej jako świętej i nienaruszalnej, równoprawność wszystkich narodów, rezygnacja z przemocy. W rzeczywistości LDPR postrzegana jest jako partia mocarstwo-wo-imperialistyczna, z mocnym akcentem nacjonalistycznym, pragnąca zapewnić dominację Rosjan w wielonarodowym państwie. Opowiada się za ustrojem unitarnym, imperialistycznym, żąda likwidacji regionów autonomicznych, dysponujących w dotychczasowym systemie federacyjnym atrybutami państwowymi i jest stronniczką scentralizowanych rządów autorytarnych. Pozostaje rzecznikiem izo-lacjonizmu i obrony interesów rosyjskich na arenie międzynarodowej, występuje na rzecz odbudowy przemysłu wojennego, nawołuje do przezwyciężenia „liberalno-zachodnich" eksperymentów, odbudowy systemu gwarancji socjalnych właściwych „rozwiniętemu socjalizmowi". We wszystkich konfliktach wewnętrznych popierała władzę wykonawczą: w sierpniu 1991 r. — rządowych puczystów, w październiku 1993 r. — prezydenta B. Jelcyna, w czasie wojny czeczeńskiej — administrację federalną. Partia liczy około 200 tys. członków. Charakteryzuje się autorytarnymi metodami i stylem kierownictwa. Jej przewodniczącemu, W. W. Żyrinowskiemu, przyznano prawo do pełnienia tej funkcji do 2004 r. LDPR zawdzięcza swoją wysoką pozycję polityczną popularności samego W. W. Żyrinowskiego i jego prezydenckiej kampanii wyborczej w 1991 r. Zdobył wówczas ponad 8% głosów, zajmując trzecie miejsce. W wyborach parlamentarnych w 1993 r. LDPR otrzymała 22,9% głosów według systemu proporcjonalnego (pierwsze miejsce). W przeciwieństwie do swoich konkurentów, partia ta nie odniosła sukcesów w okręgach jednomandato- Liberałowie wych, w związku z czym w V Dumie Państwowej jej frakcja znalazła się na drugiej pozycji, po „Wyborze Rosji" (zob.-> Demokratyczny Wybór Rosji — DWR). W wyborach parlamentarnych 1995 r. zajęła drugie miejsce (11,8% głosów według proporcjonalnego systemu), ustępując komunistom. W okręgach jednomandato-wych wygrał tylko jeden kandydat LDPR, w związku z tym jej frakcja w VI Dumie jest na trzeciej pozycji (za —> Naszym Do-mem-Rosją — NDR). W. Żyrinowski bezskutecznie kandydował w wyborach prezydenckich w 1996 r. Znany jest z wielu skandali obyczajowych. [A. Czajowski] LIBERAŁOWIE (Venstre — V.) — duńska partia polityczna o liberalnej tożsamości programowej (zob. -» partie liberalne), sytuująca się z reguły trochę bardziej na prawo od -» Konserwatywnej Partii Ludowej (KF). Powstała w czerwcu 1870 r. w oparciu o organizację chłopską Przyjaciół Chłopów (Bondeuennerne), stając się pierwszą zorganizowaną partią w Danii. Początkowo bazę polityczną ugrupowania stanowili drobni i niezależni farmerzy, niezadowoleni z polityki prowadzonej przez Prawicę (Hojre). Stopniowo partia zaczęła zdobywać również poparcie reprezentantów miejskiej klasy średniej. Historyczna baza wyborcza partii zdecydowała, iż jest ona często określana mianem Partii Libera lno-Agrarnej, choć obecnie penetruje ona przede wszystkim środowiska miejskie. W 1901 r. liberałowie sformowali gabinet większościowy, na czele którego stanął J. Deuntzer. W okresie międzywojennym liberałowie pozostawali przy władzy w latach 1901-1909,1910-1913,1920-1924 oraz 1926-1929. W latach trzydziestych utracili pozycję dominującą na rzecz -> Partii Socjaldemokratycznej (SDD). W okresie II wojny światowej V. wchodzą w skład rządu jedności narodowej. Po 1945 r. partia uzyskuje przeciętnie popar- cie 18,2% elektoratu, zdobywając średnio ponad 31 mandatów. Do 1964 r. partia zdobywa regularnie ponad 20,0% głosów. W kolejnych wyborach (poczynając od 1966 r.) poziom poparcia wyborczego charakteryzuje tendencja spadkowa, z wyjątkiem elekcji w 1975 r., partia zdobywa 23,3% głosów). Osiągnięcia partii w wyborach w 1994 r. i 1998 r. zdają się świadczyć o odzyskaniu przez ugrupowanie zaufania elektoratu (zdobyła odpowiednio 23,3% oraz 24% głosów). Obecnie V. mają status drugiej siły w parlamencie (42 mandaty). W 1945 r. V. tworzy jednopartyjny gabinet mniejszościowy na czele z K. Kri-stensenem (1945-1947). Jeszcze tylko raz, w 1973 r., udało się partii sformować rząd jednopartyjny, który również miał status mniejszościowego (gabinet P. Hartlinga, 1973-1975). W latach 1950-1953 V. przewodzą dwóm gabinetom koalicyjnym, kierowanym przez liberalnego polityka, E. Eriksena (koalicja V. z —> Konserwatywną Partią Ludową). W 1968 r. wchodzą w skład gabinetu koalicyjnego H. Bauns-gaarda (1968-1971). W tym przypadku powstaje gabinet trójpartyjny (Venstre/-> Konserwatywna Partia Ludowa /-»Radykalni Liberałowie). W 1978 r. uczestniczą w gabinecie A. Jórgensena, zdominowanym przez -» Partię Socjaldemokratyczną (SDD). Wiatach 1982-1993 wchodzą w skład kolejnych centroprawicowych gabinetów koalicyjnych, na czele których stoi P. Schluter, polityk wywodzący się z -» Konserwatywnej Partii Ludowej (KF). W 1993 r. partia przechodzi do opozycji. Partia opowiada się m.in. za modelem gospodarki wolnorynkowej, ograniczeniem nakładów na cele socjalne, zawężeniem interwencyjnych funkcji państwa, złagodzeniem obciążeń podatkowych na rzecz państwa, decentralizacją administracji, wprowadzeniem instrumentów umożliwiających obywatelom bezpośredni udział w podejmowaniu decyzji na poziomie lokalnym (idea samorządności), ścisłą integracją ze strukturami europejski- 95 Liberabiuie mi. Liderem partii jest U. Ellemann-Jen-sen, były minister spraw zagranicznych w rządzie P. Schliitera. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła poparcie 19,0% elektoratu, otrzymując 4 mandaty w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Re-formistów (ELDR). V. jest członkiem —» Międzynarodówki Liberalnej. Pod koniec lat osiemdziesiątych partia liczyła ponad 83 rys. członków (2,06% elektoratu). IR. Herbut] Literatura: M. Grzybowski, System partyjny Królestwa Danii (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties ofthe World, 1996. LIBERAŁOWIE (Venstre — V) — norweska liberalna partia polityczna (zob. —> partie liberalne) powołana do życia w 1884 r. Była to pierwsza norweska partia masowa. W 1887 r. doszło do rozłamu w V. na tle kontrowersji wokół ustawy o reformie kościoła. Z partii wyłoniła się grupa polityków o dość konserwatywnych poglądach, którzy stworzyli tzw. Mo-derate Venstre (w 1906 r. partia została wchłonięta przez -» Konserwatystów — H). W latach 1908-1935 partia stworzyła aż 12 czysto jednopartyjnych gabinetów, które miały status mniejszościowych. W okresie powojennym, zdobywała przeciętnie 6,4% głosów. Poziom poparcia wyborczego dla V. charakteryzuje wyraźna tendencja spadkowa. Jeżeli jeszcze w latach czterdziestych uzyskiwała poparcie ponad 13,0% elektoratu, to w kolejnych dwóch dekadach z trudnością przekraczała barierę 10,0%. W latach siedemdziesiątych proces marginalizacji ugrupowania nabrał tempa i poparcie wyborcze ustabilizowało się na poziomie 3,0-3,5% głosów. W wyborach w 1985 r. V. stracili reprezentację w Stortingu i powrócili do niego dopiero w 1993 r. Uzyskali tylko jeden mandat, choć nie przekroczyli czteroprocento-wej klauzuli zaporowej (z tzw. listy narodowej). W wyborach 1997 r. partii udało się wprowadzić reprezentantów do Stortingu (6 mandatów). Po 1945 r. liberałowie uczestniczyli w 5 gabinetach koalicyjnych, a partnerami były partie niesocjalistyczne. W trzech pierwszych gabinetach (1963, 1965-1969, 1969-1971) koalicjantami V. byli -» Konserwatyści (H), —> Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF) oraz -> Partia Centrum (SP), zaś w latach 1972-1973 oraz od 1997 r. — dwa ostatnie ugrupowania. Partia ma wyraźnie prosocjalną orientację, kładąc nacisk na utrzymanie modelu państwa socjalnego. W kwestiach ekonomicznych, jej program bardzo zbliża się do platformy wyborczej proponowanej przez socjalistów (m.in. utrzymanie modelu państwa interweniującego). W referendum dotyczącym przystąpienia Norwegii do Wspólnoty Europejskiej (1994 r.) partia oficjalnie zajęła stanowisko negatywne. Partia skupia około 11 tys. członków (0,35% elektoratu). Jest członkiem -> Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbut] LIDER PARTII — formalny lub nieformalny przywódca -> partii politycznej, wywierający wpływ na kształt i realizację jej programu oraz na przyjmowane przez nią strategie wyborcze i koalicyjne. Zdaniem G. Burnsa, przywództwo polityczne polega na możności wywołania takich zmian w zachowaniu ludzi, które jednocześnie realizują aspiracje i oczekiwania lidera oraz jego zwolenników. Wymaga to określonych zasobów, takich jak wiedza, talent, doświadczenie, określony typ osobowości, struktury organizacyjne czy środki materialne. Jednak podstawowym atrybutem lidera jest umiejętność wygrywania -> rywalizacji politycznej poprzez Liga Północy-Federalne Wiochy mobilizację wszystkich dostępnych zasobów, wśród których szczególną rolę odgrywa trafny dobór sojuszników i zdolność wykazania słabych stron konkurentów. Siła partii politycznej w znacznym stopniu zależy od jakości jej liderów. Dynamiczny rozwój —> marketingu politycznego uzmysłowił fakt, że cechy przywódców i działaczy danej partii stanowią „produkt" sprzedawany na -> rynku wyborczym. Wiele partii zawdzięcza swe długotrwałe sukcesy wyborcze popularnym liderom lub temu, że konkurujące z nimi ugrupowania takim atutem nie dysponują. Przykładami może być tu rola, jaką dla swych partii odegrali F. Gonza-lez w Hiszpanii, K. Adenauer, W. Brandt i H. Kohl w Niemczech, O. Palmę w Szwecji, A. Cavaco-Silva w Portugalii, K. Ka-ramanlis i A. Papandreou w Grecji czy M. Thatcher w Wielkiej Brytanii. Niekiedy osoba lidera staje się głównym czynnikiem spajającym słabo ustrukturyzowa-ny ruch polityczny, przyczyniając się do jego przekształcenia w partię (Ch. de Gaulle). Z drugiej strony, brak popularnych liderów jest jednym z czynników tłumaczących długotrwałe porażki znaczących partii politycznych (SPD w Niemczech po 1982 r. czy Labour Party w Wielkiej Brytanii po 1979 r.). Efektywne wypełnienie funkcji lidera partyjnego jest uwarunkowane szeregiem czynników, takich jak miejsce w strukturze organizacyjnej czy typ zadań, które należy wypełnić. Niektórzy autorzy zwracają uwagę na związek między kwalifikacjami politycznymi oraz talentami lidera a fazą rozwojową ruchu politycznego. Zdaniem norweskich politologów R. Harmela i L. Sva-sanda, każda partia przechodzi przez stadium identyfikacji, organizacji oraz stabi-lizaqi. W pierwszym z nich potrzebny jest lider-trybun, posiadający zdolność komunikowania się z publicznością polityczną i przekonania jej do programu partyjnego. W fazie organizacji liczy się przede wszystkim rutyna i umiejętność budowa- nia struktur partyjnych. Stabilizacja wiąże się natomiast z takim typem przywództwa, które zapewni wiarygodność partii jako partnera koalicyjnego lub jako odpowiedzialnej opozycji. W tej fazie niezbędne są umiejętności nawiązywania kontaktów z innymi liderami, negocjacji i budowania porozumień. [A. Antoszewski] Literatura: R. Harmel, L. Svasand, Party Leadership and Party Institutionalization: Three Phases of Developnient, West European Politics 1993, vol. 16, Nr 2. LIGA PÓŁNOCY-FEDERALNE WŁOCHY (La Lega Nord-Italia Federale — LN/ IF) — włoska partia polityczna, zaliczana do kategorii -> partii komunitarnych. Została powołana do życia w listopadzie 1989 r. w wyniku porozumienia, jakie zawarły tzw. ligi regionalne północy, Lega Lombarda, Liga Veneto, Piemont Autonomista, 1'Union Ligure, La Lega Etniliano-Romagno-la, Alleanza Toscana. W pierwszej fazie rozwoju ruchu „północnych autonomistów" (od 1980 r.), dominującą pozycję zajmowała Liga Veneto, a poczynając od 1985 r. — Lega Lombarda (do 1986 r. Lega Autonomista Lombarda), na czele której stał Umber-to Bossi. Regionalne ligi dążyły przede wszystkim do zapewnienia północnym Włochom i poszczególnym obszarom geograficznym tej części państwa znacznej autonomii w ramach zdecentralizowanej struktury systemu politycznego. Tożsamość Ligi Lombardzkiej, a następnie Ligi Północy, wyznaczała opozycja wobec scentralizowanego państwa, przerostom biurokratycznym oraz tzw. partytokracji (par-titocrazia). Na początku lat dziewięćdziesiątych Liga Północy praktycznie przestała być partią „regionalną" (-» partią komu-nitarną), nabierając charakteru organizacji populistycznej, wykraczającej w swym apelu wyborczym poza granice regionu. 97 Liga Zielonych Stała się partią ogólnonarodową, której zasadniczym celem stało się stworzenie we Włoszech trzech autonomicznych regionów soqoekonomicznych: Północnego, Centralnego i Południowego. Liga podjęła próby przekształcenia -> podziału so-cjopolitycznego północ/południe z konfliktu o kulturowym charakterze w konflikt interesów ekonomicznych. Pierwsze sukcesy wyborcze przyszły na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych — m.in. zdobyła 8% głosów w wyborach europejskich (1989 r.) oraz 18% — w wyborach lokalnych. W wyborach ogólnokrajowych w 1992 r. LN/IF uzyskała poparcie 8,7% elektoratu — w wyborach do izby niższej (55 deputowanych) oraz 8,2% — w wyborach do Senatu (25 senatorów). W wyborach w 1994 r. partia otrzymała poparcie 19,4% elektoratu i zdobyła 122 miejsca w parlamencie. Startowała w ramach centroprawicowej formacji politycznej, zwanej -»Przymierzem Wolności. Po wyborach partia weszła w skład prawicowego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez S. Berlusconiego, który zresztą upadł w wyniku postawienia w parlamencie przez jej deputowanych wniosku o wotum nieufności. W 1994 r. w wyborach europejskich i municypalnych partia zanotowała znaczne straty wyborcze (w tych drugich zdobyła 4,5% głosów), co wielu politologów włoskich potraktowało jako konsekwencję próby poszerzenia tradycyjnej (regionalnej) bazy wyborczej, czego efektem z kolei stała się erozja poparcia politycznego dla partii na północy. W wyborach europejskich w 1994 r. LN/IF otrzymała poparcie 6,6% elektoratu, co dało jej 6 mandatów w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partn wchodzą w skład -»Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformistów (ELDR). W lutym 1995 r. partia wycofała się z -» Przymierza Wolności, dodając do nazwy Liga Północy określenie „Federalne Włochy", mające zwrócić uwagę opinii pu-blicznej na zasadnicze przesłanie zawar- te w jej ofercie programowej. Mała grupa aktywistów Ligi, opowiadająca się za dalszą współpracą z S. Berlusconim, pozostała w ramach -> Przymierza Wolności, tworząc organizację pod nazwą Federalna Liga Włoch (Lega Federale ltaliano). Na jej czele stanął R. Maroni, były wicepremier i Minister Spraw Wewnętrznych w rządzie S. Berlusconiego. W wyborach w 1996 r. LN/IF wystartowała samodzielnie, zdobywając 10,1% głosów i uzyskując status pierwszej siły politycznej w północnych Włoszech. Partia znalazła się w opozycji wobec centrolewicowego gabinetu R. Prodiego. W maju 1996 r. lider partii U. Bossi ogłosił powołanie do życia „Komitetu Wyzwolenia Padanii", którego celem miało być oderwanie tego regionu od reszty Włoch (określenie „Padania" odnosiło się do ziem położonych na północ od rzeki Pad). Pomysł na secesję nie znalazł jednak poparcia w wyborach lokalnych (czerwiec 1996 r.). IR. Herbut] LIGA ZIELONYCH (Vihreii Liiłto — VIHR) — fińska partia polityczna o proekologicznej orientacji. Organizacja o ogólnokrajowym charakterze została stworzona w sierpniu 1988 r., będąc strukturą federacyjną, która skupia wiele organizacji i ruchów społecznych o lokalnym zasięgu, dla których wspólnym mianownikiem stały się wartości postmaterialne./ VIHR reprezentuje przede wszystkim tendencje ekologiczne (tzw. „zielona" opcja), unikając raczej — przynajmniej w pierwszym okresie istnienia — kwestii o socjo-ekonomicznym charakterze. W wyborach w \%7 r. (.występując jako \AgaZ\e\onych, niemająca formalnego statusu partii politycznej) zdobyli 4% głosów i byli reprezentowani przez 4 deputowanych. W kolejnych wyborach (1991 r.) VIHR zanotowała wzrost poparcia do poziomu 6,8% głosów (10 deputowanych), powtarzając w zasadzie ten wynik w wyborach Likud w 1995 r. (6,5% głosów i 9 mandatów). W latach dziewięćdziesiątych partia stała się piątą siłą polityczną w parlamencie, co musiało mieć wpływ na uzyskanie —> potencjału koalicyjnego, zważywszy znaczny poziom fragmentaryzacji fińskiego systemu partyjnego. W 1995 r. partia weszła w skład gabinetu koalicyjnego P. Lippone-na, opartego na współpracy -» Fińskiej Partii Socjaldemokratycznej i prawicowej -> Koalicji Narodowej. Jedyny przedstawiciel VIHR w gabinecie (P. Haavisto) stanął na czele Ministerstwa Ochrony Środowiska. W pierwszych bezpośrednich wyborach europejskich w 1996 r. partia zdobyła jeden mandat w Parlamencie Europejskim. Reprezentant VIHR wchodzi w skład -? Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). Elektorat ugrupowania wywodzi się z nowej klasy średniej, spośród ludzi młodych i wykształconych, mieszkających w większych aglomeracjach miejskich. Partia ma bardzo słabe zaplecze wśród wyborców wiejskich. [R. Herbut] LIKUD (Związek — L) — izraelska partia polityczna o liberalnej orientacji programowej, powstała w 1973 r. jako przymierze polityczne kilku organizacji i ugrupowań politycznych (m.in. partii Wolność — Herut i Liberalnej Partii Izraela), na czele którego stanął M. Begin. Partia oferuje neoliberalną strategię kierowania ekonomią, rynkowy model gospodarki oparty na indywidualnej przedsiębiorczości oraz ograniczaniu do minimum interwencyjnych funkcji państwa. W 1973 r. po raz pierwszy uczestniczy w wyborach, zdobywając 30,2% głosów. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii (lata 1973— 1996) wynosi 30,5% głosów. W1977 r. partia po raz pierwszy dochodzi do władzy, tworząc gabinet koalicyjny, na czele którego staje M. Begin (1977-1983). W październiku 1983 r. zastępuje go na stanowisku premiera inny polityk z Likud, I. Sha- mir (1983-1984). Po wyborach w 1984 r. żadna z dwóch dużych partii nie kontroluje większości w Knessecie (jednoizbowy parlament) i w efekcie dochodzi do sformowania koalicji jedności, opartej na współpracy —> Izraelskiej Partii Pracy oraz Likud. Na stanowisko premiera zostają nominowani kolejno politycy reprezentujący te partie: S. Peres z Izraelskiej Partii Pracy (1984-1986) oraz I. Shamir z Likud (1986-1988). Kolejne wybory w 1988 r. znów nie wyłaniają zdecydowanego zwycięzcy i układ wielkiej koalicji zostaje utrzymany (premier I. Shamir — 1988— 1990). W 1990 r. koalicja jedności upada, po wycofaniu się socjalistów, a gabinet koalicyjny I. Shamira (1990-1992) musi szukać oparcia w małych prawicowych partiach politycznych (m.in. ultraortodok-syjnej partii religijnej Shcis, powstałej w 1984 r. oraz Narodowej Partii Religijnej). Po porażce w wyborach w 1992 r. (zdobywa 24,9% głosów) Likud przechodzi na 4 lata do opozycji. W 1993 r. B. Netanjahu zostaje wybrany liderem partii, zastępując I. Shamira. Zwycięstwo B. Netanjahu powoduje odejście z partii D. Lewi, jego kontrkandydata w walce o stanowisko przewodniczącego partii, wraz ze zwolennikami. Tworzą oni w 1996 r. nową partię Most (Gesher). W wyborach w 1996 r., zgodnie z poprawką konstytucyjną z 1992 r., premier zostaje wybrany po raz pierwszy w głosowaniu powszechnym (bezpośredni wybór premiera), a zwycięzcą okazuje się kandydat Likud B. — Netanjahu (zdobywa 50,4% głosów elektoratu). Partia musi jednak stworzyć gabinet koalicyjny, gdyż dysponuje tylko 32 miejscami w parlamencie (25,1% głosów), ustępując zwycięskiej partii, -» Izraelskiej Partii Pracy, dwoma mandatami (26,8% głosów). W jego skład początkowo wchodziły mniejsze partie prawicowe, takie jak np. religijna Shas, nacjonalistyczna Tzomeł (powstała w 1988 r.) czy Gesher. W styczniu 1998 r. podał się do dymisji szef dyplomacji D. Lewi, lider partii Gesher. Zaprotestował 99 Lista partyjna w ten sposób przeciwko budżetowi przyjętemu przez parlament, w którym—jego zdaniem — przewidziano zbyt małe wydatki na cele społeczne. W konsekwencji, jego partia wycofała poparcie parlamentarne dla gabinetu B. Netanjahu, który dysponuje tylko 63 głosami w Knesecie (parlamencie) przeciwko 57 opozycji. [R. Herbut] LISTA PARTYJNA — przedstawiany wyborcy zestaw nazwisk kandydatów ubiegających się o głosy z ramienia danej partii. System list partyjnych jest najbardziej rozpowszechnioną odmianą proporcjonalnego systemu wyborczego. Lista partyjna obejmuje wyłącznie nazwiska kandydatów reprezentujących bądź popieranych przez daną partię. Jest ona przedstawiana w wielomandatowym okręgu wyborczym (lista okręgowa) bądź przybiera postać listy krajowej. Wyborca może poprzeć całą listę, oddając tym samym głos przede wszystkim na partię, a nie na konkretnego kandydata, bądź też przysługuje mu dodatkowo prawo oznaczenia konkretnego nazwiska. W takim przypadku głos wyborcy wyraża równocześnie jego preferencje polityczne (programowe) i personalne. Z danej l.p. mandat uzyskuje tyle osób, ile razy dana lista przekroczyła naturalny próg wyborczy („koszt jednego mandatu"). W zależności od tego, jakimi uprawnieniami dysponuje wyborca, będą to kandydaci, którzy osiągnęli największą liczbę głosów, bądź umieszczeni na czołowych miejscach na liście, które stały się „mandatowymi". Głosowanie na listy partyjne wiąże się najczęściej z praktyką przedstawiania jednej listy przez każdą partię uczestniczącą w wyborach. W niektórych przypadkach dochodzi jednak do łączenia (zblokowania) list partyjnych. Rozwiązanie takie określa się mianem apparentement. Oznacza ono, że wyborca głosuje wprawdzie na jedną listę, lecz dystrybucja mandatów 100 prowadzona jest wspólnie dla wszystkich zblokowanych list. Instytucja apparentement znajduje zastosowanie w Szwajcarii, Izraelu, a od 1977 r. — w Holandii. Okazjonalnie sięga się do niej również w Szwecji (1948 r.), w Norwegii (1945 r. i 1985 r.) oraz w Danii — w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Zdaniem A. Lij-pharta, blokowanie list podwyższa poziom proporcjonalności systemu wyborczego, zwiększając szansę małych partii. [A. Antoszewski] Literatura: A. Lijphart, Elecłoral Systems and Party Systems. A Study ofTwenty Seuen Democra-cies, 1945-1990, Oxford University Press, New York 1994. LITEWSKA DEMOKRATYCZNA PARTIA PRACY (Lietuvos Demokratine Darbo Partija — LDDP) — litewska partia polityczna o lewicowym, socjaldemokratycznym charakterze, stworzona w grudniu 1990 r. przez grupę proreformatorsko nastawionych działaczy z Komunistycznej Partii Litwy (KPL). KPL została zdelegalizowana w sierpniu 1991 r., a jej majątek uległ konfiskacie. Partia opowiada się za kontynuowaniem reform rynkowych, jednak przy zachowaniu znacznych uprawnień państwa w sferze kierowania gospodarką oraz polityki socjalnej (tzw. soqal-na gospodarka rynkowa). W polityce zagranicznej jest rzecznikiem otwarcia na zachód, ale jednocześnie popiera idee uregulowania stosunków z Rosją na partnerskich zasadach. Jako partia rządząca (1992-1996), okazała się ugrupowaniem dawnej nomenklatury, dążącym do przechwycenia kontroli nad agendami państwa. W wyborach w 1992 r. zdobyła 42,6% głosów oraz 73 mandaty (większość absolutna w jednoizbowym parlamencie zwanym Seimas, który liczy 141 miejsc). Na czele gabinetu stanął A. Ślezevićius. W lutym 1996 r. premier został zmuszony do Ludowo-Patriotyczny Związek Rosji rezygnacji ze stanowiska po tym, jak okazało się, iż wykorzystywał tajne rządowe informacje dla uzyskania indywidualnych korzyści materialnych. Został zastąpiony przez M. Stankevidiusa. Mnożące się afery polityczne, których „bohaterami" byli politycy z LDDP, przyczyniły się do porażki partii w wyborach w 1996 r. Zdobyła ona jedynie 9,5% głosów oraz 12 mandatów. Po wyborach znalazła się w opozycji wobec gabinetu koalicyjnego, zdominowanego przez -> Związek Ojczyzny/Litewskich Konserwatystów (TS/LK). W lutym 1993 r. kandydat LDDP M. Brazau-skas, zwyciężył w wyborach prezydenckich. Od 1996 r. liderem partii jest Ć. Jur-śenas. [R. Herbut] LITEWSKA PARTIA CHRZEŚCIJAŃ-SKO-DEMOKRATYCZNA (Lietuvos Krikśćioniu Demokratu Parłija — LKDP) — centroprawicowa i chadecka partia polityczna, która wyłoniła się z Litewskiego Ruchu Reform (Sajudis) wiosną 1990 r. Program partii bardzo przypomina platformę wyborczą -> Związku Ojczyzny/ Litewskich Konserwatystów (TS/LK), a wielu komentatorów obie te formacje określa mianem „braci syjamskich". LKDP słabiej niż TS/LK akcentuje znaczenie wartości narodowych w polityce, natomiast w sferze polityki ekonomicznej jej liderzy silniej podkreślają konieczność ograniczenia zaangażowania państwa w regulowanie procesów gospodarczych. W tej drugiej sferze, koncepcja polityczna ugrupowania mieści się jednak w ramach modelu społecznej gospodarki rynkowej. Usytuowanie partii w centrum przestrzeni politycznej powoduje, iż wyłoniły się dwie frakcje — tzw. europejska, oferująca nowoczesny katalog postulatów, który mieści się w opcji chadeckiej (zob. —> partie chadeckie) oraz tzw. ortodoksyjna, opowiadająca się za kultywowaniem tradycyjnych wartości narodowych i moralnych. Obok LKDP istnieje na Litwie jeszcze jedna partia chadecka, a mianowicie Związek Chrześcijańskich Demokratów (Krikśćioniu Demokratu Sąjunga). Ugrupowanie powstało w 1996 r. i reprezentuje bardziej lewicową orientację programową niż LKDP. W wyborach w 1992 r. LKDP zgłosiła wspólną listę m.in. z Litewską Partią Demokratyczną (Lietuvos Ukio Partija), która otrzymała poparcie 12,5% elektoratu (18 mandatów). Po wyborach znalazła się w opozycji. W wyborach w 1996 r. partia zdobyła 9,9% głosów w okręgach wielo-mandatowych (16 mandatów) i uzyskała status drugiej siły politycznej w parlamencie (po TS/LK). Po wyborach jej przedstawiciele weszli w skład gabinetu koalicyjnego, zdominowanego przez Związek Ojczyzny, kierowanego przez G. Vagnoriu-sa. LKDP otrzymała 3 stanowiska ministerialne (m.in. lider partii A. Saudargas otrzymał nominację na stanowisko Ministra Spraw Zagranicznych). IR. Herbut] LUDOWO-PATRIOTYCZNY ZWIĄZEK ROSJI (Obszczerossijskoje obszcze-stwiennoje dwiżenije „Narodno-patrioticzeskij sojuz Rossiji" — NPSR) — rosyjska organizacja polityczna, powstała w sierpniu 1996 r. z inicjatywy Bloku Sił Ludowo-Pa-triotycznych (BSLP), organizujących prezydencką kampanię wyborczą G. Ziuga-nowa. Skupia około 700 tys. członków, opierając się głównie na strukturach -> Komunistycznej Partii Federaq'i Rosyjskiej (KPRF) i jednocząc około 150 organizacji politycznych i społecznych, przede wszystkim „Duchową Spuściznę" (A. I. Podbieriezkin) oraz -» Agrarną Partię Rosji (APR). Początkowo sygnatariuszem NPSR była także -> Rosyjska Socjalno-Patriotyczna Partia „Dzierżawa" (RSPPD), której przywódca, A. Ruckoj, po wygraniu wyborów na stanowisko gubernatora Obwodu Kurskiego, wycofał się z tego ruchu. Do NPSR nie wstąpiło kilka ugrupo- 101 Luksemburska Socjalistyczna Partia Robotnicza wań tworzących BSLP, m.in. -> Rosyjski Związek Ogólnoludowy (ROS) oraz radykalne partie komunistyczne. W VI Dumie Państwowej posiada absolutną większość, jednocząc komunistów, agrariuszy i „Lu-dowładztwo" na czele z byłym premierem radzieckim, N. I. Ryżkowem. NPSR uważa się za główną siłę opozycyjną w stosunku do rządzącego obozu liberalno-demo-kratycznego. Nie jest organizacją komunistyczną, lecz występuje z tzw. państwo-wo-patriotycznych, narodowych pozycji. Przywódcą ruchu jest G. Ziuganow, a przewodniczącym Komitetu Wykonawczego, N. J. Ryżkow. [A. Czajowski] LUKSEMBURSKA SOCJALISTYCZNA PARTIA ROBOTNICZA {Letzeburger So-zialistesch Arbechter Partei — LSAP) — luksemburska partia polityczna należąca do rodziny -> partii socjaldemokratycznych, założona w 1902 r. pod nazwą Socjaldemokratycznej Partii Luksemburga. Po II wojnie światowej pojawiła się pod obecną nazwą. Po raz pierwszy wzięła udział w wyborach (po upowszechnieniu prawa wyborczego) w 1918 r. (wybory do Konstytuanty), a w wyborach w 1919 r. zdobyła 15,5% głosów (16,7% mandatów). Partia plasuje się jako druga siła polityczna w parlamencie (po —> Chrześcijańsko-Społecznej Partii Ludowej CSV/PCS). W 1921 r. nastąpił rozłam w partii, w efekcie którego ukształtowała się Komunistyczna Partia Luksemburga (Kommuni-stesch Partei vu Letzeburg). W latach 1945-1994 zdobywała przeciętnie 30,1 % głosów. Największe sukcesy odnosiła w latach 1948-1964, uzyskując z regu\y poparcie więcej niż 33,0% elektoratu. Od 1968 r. poparcie wyborcze charakteryzują znaczne wahnięcia i tylko wyjątkowo udaje się jej przekroczyć próg 30,0% głosów (np. w 1984 r.—31,8%). W ostatnich wyborach w 1994 r. zdobyła 25,4% głosów, co potwierdza tendencję spadkową zarejestro- waną w wyborach w 1989 r. (26,2%). Po raz pierwszy znalazła się w rządzie w 1937 r. W 1945 r. weszła w skład rządu porozumienia narodowego, obejmującego wszystkie największe partie w kraju (gabinet P. Duponga, 1945-1947). Potem uczestniczyła jeszcze w formowaniu 11 gabinetów koalicyjnych, w których miała status młodszego partnera. LSAP nigdy nie nominowała premiera. Spośród 11 gabinetów, aż 10 opierało się na współpracy LSAP z CSV/PCS (1951-1959, 1964-1969, od 1984), a jeden — to koalicja LSAP z -» Partią Demokratyczną (DP) (gabinet G. Thorna, 1974-1979). Od 1984 r. partia wchodzi w skład kolejnych gabinetów formowanych przez CSV/PCS — trzy gabinety J. Santera oraz jeden J.-C Junckera). W wyborach europejskich w 1994 r. zdobyła poparcie 24,8% elektoratu, otrzymując dwa miejsca w Parlamencie Europejskim. Jej przedstawiciele wchodzą w skład grupy -> Partia Europejskich Socjalistów (PES). LSAP jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] LUSTRACJA — koncepcja polityczna głosząca potrzebę sprawdzenia dotychczasowej działalności politycznej osób pełniących lub ubiegających się o ważne funkcje publiczne oraz czasowego wyeliminowania z życia politycznego tych, którzy współpracowali w okresie reżimu komunistycznego z tajną policją (służbą bezpieczeństwa). Lustraqa została przeprowadzona na szeroką skalę w b. NRD, w której powołano specjalną komisję weryfikacyjną, działającą pod przewodnictwem pastora]. Gaucka. Założeniem \. jest ujawnienie tajnych materiałów służb bezpieczeństwa w celu oczyszczenia z podejrzeń osób nie obciążonych współpracą oraz pozbawienia możliwości pełnienia funkcji publicznych tych, w stosunku do których zarzut taki znalazł potwierdzenie. Podobne zasady 1. przyjęto w b. Czecho-Słowa- I 102 Lustracja cji w 1991 r. (aktualnie ustawa lustracyjna obowiązuje tylko w Czechach — do 2000 r.). W Polsce kwestia 1. jest podnoszona przez większość ugrupowań wywodzących się z dawnej, antykomunistycznej opozycji. Należą do nich m.in. Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrze-ścijańsko-Demokratyczne, -> Konfederacja Polski Niepodległej (KPN), Ruch dla Rzeczypospolitej oraz -» Akcja Wyborcza Solidarność (AWS). Za ograniczoną 1. opowiadają się też -»Unia Wolności (UW) i —» Unia Pracy (UP). Formalnie proces 1. zapoczątkowany został 28 maja 1992 r. uchwałą Sejmu zobowiązującą Ministra Spraw Wewnętrznych do przekazania pełnej informacji na temat urzędników państwowych (od szczebla wojewody wzwyż), senatorów, posłów, sędziów, prokuratorów, adwokatów i radnych gmin. Ujawnienie informaq'i o posłach i senatorach (tzw. „afera teczkowa") przez ówczesnego ministra A. Macierewicza, stało się przyczyną wzrostu napięcia politycznego, co doprowadziło ostatecznie do upadku rządu J. Olszewskiego 5 czerwca 1992 r. W dwa tygodnie później uchwała Sejmu została uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją. Mimo późniejszych działań, zmierzających do uchwalenia ustawy lustracyjnej (inicjowanych latem 1992 r. m.in. przez Senat i niektóre kluby poselskie—jak np. KLD, ZChN i KPN), proces legislacyjny uległ wstrzymaniu. W lipcu 1994 r. Rada Ministrów negatywnie oceniła większość z poselskich projektów ustaw lustracyjnych, opiniując pozytywnie jedynie projekt ustawy o warunkach wstępnych zajmowania niektórych stanowisk publicznych, stanowiący alternatywę dla lustraqi. Jednakże, pod koniec rządów koalicji -» Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD) i —> Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), 11 kwietnia 1997 r. została uchwalona ustawa o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne. Przewidziała ona powołanie Sądu Lustracyjnego, stanowiącego wydział Sądu Apelacyjnego. W określonym przez ustawę terminie nie doszło do utworzenia tego organu, na skutek nie-wybrania 21 sędziów. Stało się to przyczyną konfliktu między środowiskiem sędziowskim a kierownictwem resortu sprawiedliwości w rządzie J. Buźka. W rezultacie złożone zostały dwa projekty nowe-lizaqi ustawy lustracyjnej. [A. Antoszewski] ŁOTEWSKA PARTIA NARODOWO-KONSERWATYWNA {Latoijas Nacionalas Konservativas Partija — LNNK) — łotewska prawicowa partia polityczna, organizacyjna i programowa kontynuatorka tradycji Ruchu Niepodległości Narodowej Łotwy (Latvijas Nacionalas Neatkaribas Ku-stiba — LNNK), stworzonego w 1988 r. Obecną nazwę partia przyjęła w 1994 r., zachowując jednak tradycyjny skrót (LNNK). W wyborach w 1993 r. partia uzyskała poparcie 13,6% elektoratu i zdobyła 15 miejsc w parlamencie (Saeima). Po wyborach partia znalazła się w opozycji wobec zdominowanego przez —»Związek „Droga Łotwy" (SLC) rządu. W sierpniu 1994 r., po upadku gabinetu V. Birkavsa, prezydent powierzył misję sformowania nowego rządu reprezentantowi LNNK A. Krastinśowi. Nie otrzymał on jednak votum zaufania w parlamencie. We wrześniu 1994 r. LNNK weszła w skład parlamentarnego Bloku Narodowego, skupiającego partie opozycyjne. W wyborach w 1995 r. partia zgłosiła wspólną listę z Łotewską Partią Zielonych (Latvijas Zala Partija), na którą głosowało 6,4% elekto- ratu (8 mandatów). Po wyborach partia weszła w skład centroprawicowego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez bezpartyjnego polityka A. Skele, zdominowanego jednak przez -» Demokratyczną Partię „Gospodarz" (DPS). Partia otrzymała dwa stanowiska ministerialne, a jej lider A. Krastinś pełni funkcję wicepremiera i Ministra Obrony. W programie partii dominuje silna orientacja antykomunistyczna i antyrosyjska. Dąży ona do stworzenia silnego państwa narodowego. Opowiada się m.in. za szybkim przeprowadzeniem radykalnej lustracji, pozbawieniem grupy funkcjonariuszy partyjno-państwowych z okresu komunistycznego niektórych praw politycznych, wprowadzeniem restrykcyjnej ustawy o obywatelstwie i o obcokrajowcach (uczynienie łotewskich Rosjan obywatelami drugiej kategorii). W polityce gospodarczej faworyzuje model gospodarki rynkowej, jednak raczej w wersji socjalnej. Niektóre postulaty w tym zakresie wskazują na chęć utrzymania rozbudowanych struktur państwa (etatyzm). [R. Herbut] M MAGICZNA FORMUŁA (zauber formuła) — reguła tworzenia gabinetu przyjęta w Szwajcarii. Polega ona na przypisaniu Tgóry konkretnej liczby tek ministerialnych określonym partiom uczestniczącym w formowaniu gabinetu, niezależnie od rozmiaru poparcia uzyskanego w wyborach. Magiczna formuła wyraża odejście od zasady rywalizaq'i politycznej na arenie gabinetowej na rzecz automatycznie tworzonej „wielkiej koalicji", obejmującej wszystkie partie, które zdolne są do regularnego przejścia progu 10% głosów. Od 1959 r. ukształtował się zwyczaj, że w gabinecie uczestniczą cztery ugrupowania: -» Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii (FDPS), -> Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii (SPS), -+ Chrześcijań-sko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii (CVS) oraz -» Szwajcarska Partia Ludowa (SVP). Jako że gabinet szwajcarski składa się z 7 osób, pierwsze trzy partie otrzymują po dwie teki, natomiast ludowcy jedną. Tak więc m.f. przybiera postać 2+2+2+1. Rozwiązanie szwajcarskie jest we współczesnym świecie unikatowym. Jego przyjęcie stanowi wyraz odrębności szwajcarskiego systemu politycznego, w którym partie polityczne nie odgrywają zasadniczej roli w procesie podejmowania decyzji politycznych, a aktywnie uczestniczą w nim takie podmioty, jak obywatele, grupy interesów i kantony. [A. Antoszewskil MARKETING POLITYCZNY — odmiana marketingu, rozumianego najszerzej jako zespół interakcji między producentem i klientem, prowadzących do rozpowszechnienia produktów, usług lub idei (American Marketing Association z 1984 r.). Początkowo mianem marketingu określano działania podejmowane w celu udoskonalenia produktów i zwiększenia ich zbytu w oparciu o analizę opinii konsumentów. W 1969 r. P. Kotler i S. Levy zwrócili uwagę na możliwość zastosowania m.p. w działalności instytucji publicznych, wychodząc z założenia, że oferowane przez nie usługi mają charakter produktu dostarczanego klientowi. Sformułowali oni tezę, że „żadna organizacja nie może uniknąć w swej działalności marketingu". W 1982 r. N. Capon i G. Mauser określili marketing jako proces technologiczny „umiejscowiony w zarządzaniu w celu wpływania na zachowania grup ludzi w sytuacji stałej konkurencji". W ten sposób dokonała się adaptacja pojęcia marketingu na grunt polityki, realizowanej w ramach systemu demokratycznego. Zdaniem G. Ulickiej, m.p. to „zespół teorii, metod, technik i praktyk społecznych mających na celu przekonanie obywateli, by udzielili poparcia człowiekowi, grupie lub projektowi politycznemu". Definiqa ta wyrasta z założenia, że m.p. jest swoistym typem komunikacji między uczestnikami życia politycznego, mającym na celu zaspokojenie ich potrzeb, niezależnie od tego, czy występują w roli dostarczyciela czy odbiorcy produktu politycznego. Celem m.p. jest rozeznanie potrzeb -» rynku politycznego, sformułowanie oferty (programowej i personalnej), 105 Meclianizm systemu partyjnego promocja oferty (przedstawienie danego programu lub kandydata w najkorzystniejszym świetle, przy równoczesnym wykazaniu, że kontrprogramy i kontrkandydaci są znacznie gorszej jakości). Marketing polityczny jest najistotniejszym elementem —> kampanii wyborczej i obejmuje wszystkie działania, które zmierzają do precyzyjnego określenia i promocji konkretnej oferty wyborczej. Działania te to przede wszystkim przekazanie wyborcy zakodowanej informacji o korzyściach wynikających z poparcia danego kandydata oraz utrwalanie jego pozytywnego wizerunku. W ramach m.p. wykorzystuje się różne formy komunikacji z wyborcą. Do bezpośrednich zaliczymy m.in. wiece, kameralne spotkania, konferenqe prasowe; do pośrednich — plakaty, ulotki, biuletyny, listy do wyborców, audycje radiowe i telewizyjne, wywiady lub inne wypowiedzi prasowe itp. Efektem udanego marketingu wyborczego jest: a) zachęcenie wyborcy, który dotychczas głosował na kandydata, do podtrzymania swej decyzji, b) zachęcenie wyborcy, który głosował dotąd inaczej, do zmiany decyzji i poparcia kandydata, 3) zachęcenie wyborcy, który dotąd powstrzymywał się od udziału głosowaniu, do poparcia kandydata oraz 4) zachęcenie wyborcy, który głosuje po raz pierwszy, do poparcia kandydata. Wyodrębnienie czterech podstawowych kategorii adresatów przekazów informacyjnych w kampanii wyborczej wymusza stosowanie zróżnicowanych metod marketingu i wielokierunkowość podejmowanych w jego ramach działań. Po raz pierwszy m.p. został wykorzystany w kampanii wyborczej D. Eisenhowera w 1953 r. [A. Antoszewski] MECHANIZM SYSTEMU PARTYJNEGO — kategoria wprowadzona przez G. Sartoriego na oznaczenie interakcji, w jakich uczestniczą -> partie polityczne tworzące dany -> system partyjny. Wpro- wadzenie tego pojęcia ma — według autora — umożliwić odpowiedź na pytanie, „jak system pracuje", uzupełniając infor-maqę o liczbie partii (zob. -» format systemu partyjnego). Na mechanizm systemu partyjnego składają się cztery, powiązane ze sobą zmienne. Pierwszą z nich jest ry-walizacyjność/nierywalizacyjność systemu partyjnego (zob. —» rywalizacja polityczna). System jest rywalizacyjny wówczas, gdy umożliwia alternację władzy, a nierywalizacyjny — gdy jest ona prawnie lub faktycznie wykluczona. Drugą zmienną stanowi —> dystans ideologiczny, wyrażający wzajemne położenie partii politycznych w ramach wielowymiarowej przestrzeni politycznej. Pomiar dystansu ideologicznego umożliwia przewidywanie potencjalnych wariantów koalicyjnych, opartych na styczności programowej. Trzecią determinantą m.s.p. jest charakter -» rywalizacji politycznej. G. Sartori wyróżnia dwie jej odmiany. Rywalizacja odśrodkowa wiąże się z istnieniem silnych wyborczo ugrupowań lokujących się blisko lewego bądź prawego bieguna sceny politycznej. Ten typ rywalizacji może mieć destabilizujący charakter, jeśli w centrum nie istnieje silna partia bądź koalicja zdolna do przejęcia większości mandatów. Rywalizacja dośrodkowa oznacza natomiast dążenie wszystkich liczących się sił politycznych do zajęcia miejsca możliwie bliskiego centrum przestrzeni politycznej. Jej wynikiem jest zmniejszenie się dystansu ideologicznego pomiędzy głównymi stronami konfliktu międzypartyjnego. Czwartą zmienną tworzą strategie polityczne głównych partii. Mogą one przybrać wariant dążenia do samodzielnych rządów bądź zawierania koalicji. Wzorce koalicyjnej kooperacji przesądzają o swoistości danego systemu partyjnego w ujęciu dynamicznym. [A. Antoszewski] 106 Międzynarodówka Liberalna Literatura: G. Sartori, Parties and Parły Systems. A Fra-mework for Analysis, Cambridge Universi-ty Press, Cambridge 1976. MIĘDZYNARODÓWKA CHADECKA (Christian Democratic International — CDI) — ponadregionalna organizacja skupiająca -4 partie chadeckie. Powstała w 1961 r. pod nazwą Światowej Unii Chrześcijańskich Demokratów (World Union of Christian Democrats — WUCD), w wyniku połączenia się Europejskiej Unii Chrześcijań-sko-Demokratycznej (European Christian Democratic Union — ECDU) oraz Organizacji Chadeckich Demokratów Ameryki (Organisation of Christian Democrats in America — OCDA). W 1982 r. WUCD przyjęła nazwę Chadeckiej Międzynarodówki (Christian Democratic International — CDI). W okresie międzywojennym partie chadeckie w Europie nie zdołały stworzyć odrębnej organizacji o zasięgu regionalnym, a jedynym ogniwem zajmującym się koordynowaniem współpracy międzypartyjnej był Sekretariat Partii Demokratycznych o Chadeckim Rodowodzie (Secreta-riatfor Democratic Parties of Christian Inspi-ration). Sekretariat zorganizował kilka międzynarodowych kongresów partii chadeckich, jednak nie zdołano na nich wypracować jasnej koncepcji przyszłe] organizacji, a to głównie z powodu konfliktu, jaki ujawnił się między francuskimi i niemieckimi partiami na tle Traktatu Wersalskiego. Sekretariat przestał praktycznie istnieć w 1939 r. W 1945 r. została stworzona organizacja o nazwie Nouvelles Eąuipes International (NEI), która jednak nie tyle skupiała partie o chadeckiej orientacji programowej, co raczej intelektualistów związanych z tą koncepcją ideologiczno-programową. W 1965 r. z inicjatywy NEI została stworzona ECDU, organizacja oparta na współpracy europejskich partii chadeckich, której sekretarzem generalnym został L. Tindemans. Decydujący wpływ na ożywienie kooperacji partii chadeckich miało stworzenie Wspólnoty Europejskiej (European Community) i konieczność wypracowania określonego stylu działań politycznych w ramach Parlamentu Europejskiego. Początkowo powstała -> frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim (partyjna grupa), a wprowadzenie zasady bezpośrednich wyborów (pierwsze w 1979 r.) dało asumpt do stworzenia -» transnarodowej federacji partii politycznych, skupiającej ugrupowania chadeckie, -» Europejskiej Partii Ludowej (European People's Party — EPP). EPP stała się częścią struktury ECDU, a obecnie stanowi dominującą silę w jej ramach. CDI skupia trzy odrębne organizacje, wspomniane już ECDU, której częścią organizacyjną i funkcjonalną pozostaje EPP, i OCDA oraz Unię Chrześcijańskich Demokratów Europy Centralnej (Central European Union of Christian Democrats — CEUCD), w skład której wchodzą partie chadeckie z byłych krajów komunistycznych. Sekretarzem generalnym CEUCD jest polityk słowacki J. Czarnogurski. [R. Herbut] MIĘDZYNARODÓWKA LIBERALNA (Liberał International — LI) — międzynarodowa organizacja partii liberalnych, utworzona w 1947 r. w Oksfordzie. W opublikowanym w 1947 r. Manifeście Liberalnym sformułowała hasło „społeczeństwa nieskrępowanej przedsiębiorczości", opartego na poszanowaniu „swobód indywidualnych, sprawiedliwości społecznej, zasad humanizmu i obronie praw suwerennych narodów". LI opowiada się za umocnieniem ustroju kapitalistycznego, wolną konkurencją, gwarancjami swobód indywidualnych oraz za gospodarczą i polityczną integracją Europy. Należy do niej około 70 partii politycznych. Najważniejszym organem LI jest Kongres, który zbiera się na corocznych sesjach. Udział w nim biorą 20-osobowe delegacje tzw. grup kra- 107 Międzynarodówka Socjalistyczna jowych. Między sesjami pracami Międzynarodówki kieruje Rada, składająca się z Przewodniczącego, Wiceprzewodniczących (2), Sekretarzy Generalnych (2) oraz przedstawicieli grup krajowych (po 10). Organem wykonawczym jest Komitet Wykonawczy, który zbiera się 3 razy do roku. Działalność LI jest finansowana ze składek członkowskich. Ma status konsultacyjny przy Organizaqi Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO). Siedziba organizacji znajduje się w Londynie. Od 1993 r. przewodniczącym jest D. Steel. [W. Jednaka] MIĘDZYNARODÓWKA SOCJALISTYCZNA (Socialisł International — SI) — międzynarodowa organizacja partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych (zob. -> partie socjaldemokratyczne). Utworzona została w 1951 r. we Frankfurcie nad Menem, w wyniku przekształcenia Komunistycznej Międzynarodowej Konferencji Socjalistycznej (COMISCO) —1947 r. Kontynuuje działalność II Międzynarodówki i Soqalistycznej Międzynarodówki Robotniczej. Opowiada się za koncepcją soqali-zmu demokratycznego (ustrój demokratyczny, prywatna własność z państwowym oprogramowaniem gospodarki, solidarność społeczna, harmonizowanie interesów grupowych i indywidualnych). Należy do niej około 100 partii, m.in. brytyjska, niemiecka, włoska, hiszpańska, szwedzka, austriacka, izraelska, kanadyjska, francuska, itp. Organami SI są: Kongres, organ najwyższy, który zbiera się co 3 lata; Rada, wybierana przez Kongres, w skład której wchodzi po 2 delegatów; Biuro. Siedzibą SI jest Londyn. Przewodniczącymi organizacji byli m.in. M. S. M. Philips, A. Andersen, E. Ollenhauer, B. Pit-terman, W. Brandt. [W. Jednaka] MIĘDZYREGIONALNA GRUPA DEPUTOWANYCH (Mieżriegionalnaja dieputat-skaja gruppa — MDG) — pierwsza opozycyjna frakcja w dwustopniowym parlamencie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich — Radzie Najwyższej i Zjazdach Deputowanych Ludowych ZSRR. Została utworzona w maju 1989 r. na I Zjeździe DL ZSRR z inicjatywy Moskiewskiego Klubu Niezależnych Deputowanych, powstałego dla poparcia kandydatów na posłów (zarówno członków —> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego — KPSS, których zwalczał aparat partyjny, jak i bezpartyjnych). Celem frak-qi było opracowywanie alternatywnych projektów ustaw „orientacji demokratycznej" wobec projektów rządowych, zgłaszanie propozycji reform prodemokra-tycznych, konsolidowanie proreformator-skich ruchów społecznych i politycznych. MDG początkowo liczyła około 150 deputowanych, później około 300. Wchodzili do niej także członkowie powołanych w ślad za nią klubów poselskich krajów nadbałtyckich, deputowani reprezentujący fronty ludowe republik radzieckich. Przywódcami MDG byli B. Jelcyn, A. Sa-charow, G. Popów, J. Afanasjew, T. Gdlan, A. Muraszow. Działalność MGD przyczyniła się m.in. do likwidacji konstytucyjnego zapisu o kierowniczej roli partii komunistycznej w ZSRR oraz aktywizacji opozycji antykomunistycznej. Odegrała też rolę w powstaniu -» Demokratycznej Rosji (DR). [A. Czajowski] N NARODOWA PARTIA AUSTRALII (National Party of Australia — NPA) — australijska partia polityczna okupująca tradycyjnie najdalej wysunięty na prawo odcinek przestrzeni rywalizacji partyjnej. Ma ona charakter ugrupowania konserwatywnego, identyfikowanego przede wszystkim z interesami farmerów. Pojawiła się w 1914 r. w Zachodniej Australii, a w ciągu dwóch kolejnych lat została stworzona federacyjna struktura organizacyjna. Występowała ona wówczas pod nazwą Partii Ludowej (Country Party). W 1949 r. NPA zawarła przymierze koalicyjne z Liberałami (-> Liberalna Partia Australii), stając się młodszym partnerem (junior partner) we wszystkich gabinetach, zdominowanych przez to ostatnie ugrupowanie. Tylko raz przedstawiciel partii, J. Mc Ewen, uzyskał nominaqę na stanowisko premiera (1967 r.). W 1974 r. partia przyjęła obecną nazwę. Partia, przynajmniej do początku lat dziewięćdziesiątych, dysponowała najsilniejszymi wpływami w stanie Queensland, gdzie przez 20 lat na czele rządu stanowego stał Sir J. Bjelke-Peter-sen. Poczynając od 1972 r. NPA kontroluje przeciętnie ponad 15% mandatów w Izbie Reprezentantów. W sferze polityki gospodarczej, partia reprezentuje opcję neoliberalną (np. idea wolnej przedsiębiorczości, rynkowy model gospodarki, likwidacja modelu państwa dobrobytu). Liderzy NPA opowiadają się za zachowaniem monarchii i ścisłych powiązań z anglosaską tradycją polityczną i kulturową. Na tym tle dochodzi zresztą do konfliktów z sojusznikiem politycznym, -> Liberalną Partią Australii, reprezentującą stanowisko wyczekujące. Partia wprowadziła w ramy polityki podział soqopolityczny centrum-peryferie (choć raczej o marginalnym znaczeniu), mieniąc się reprezentantem interesów ludności spoza nadmorskich i uprzemysłowionych okręgów południo-wo-wschodnich (pas Melbourne-Sydney-Newcastle). Partia liczy aktualnie około 130 tys. członków, a na jej czele stoi T. Fi-scher. [R. Herbut] NARODOWO-REPUBLIKAŃSKA PARTIA ROSJI (Nacyonalno-respublikanskaja partija Rossiji — NRPR) — rosyjskie radykalne nacjonalistyczne ugrupowanie, powstałe w 1990 r. w wyniku rozłamu w organizacji -» „Pamięć" — Front Narodo-wo-Patriotyczny (NPF „P"). Znajduje się w opozycji do rządów liberalno-demo-kratycznych ze względu na politykę so-cjalno-ekonomiczną, wspiera natomiast wszystkie działania na rzecz umocnienia rosyjskiej państwowości. Utworzyła nielegalną organizację zbrojną — Rosyjski Legion Narodowy, który brał udział w walkach w Nadniestrzu, w byłej Jugosławii i Północnej Osetii. Głosi przywiązanie do idei „narodowego soq'alizmu", odrzucając jednocześnie oskarżenia o sympatie do tradycji hitlerowskich i faszystowskich. Początkowo głosiła hasła rasistowskie, nawoływała do oficjalnej dyskryminacji narodów niesłowiańskich, szczególnie Żydów. Zachowując w dalszym ciągu dewizę „Rosja dla Rosjan", po- 109 Narodowy Ruch na rzecz botwy stuluje proporq'onalne przedstawicielstwo narodów w organach władzy. NRPR chce uczynić prawosławie religią państwową i zakazać lub ograniczyć do minimum inne wyznania. Występuje z pozycji anty-zachodnich, lecz jest za wpisaniem Rosji w cywilizację europejską, manifestując niechęć i wrogość wobec kultury azjatyckiej. Jest stronniczką ustroju unitarnego, jednonarodowego społeczeństwa, gospodarki „chińskiego typu". Do 1994 r. partia liczyła około 11 rys. członków. Później, w wyniku rozłamu na grupę moskiewską i petersburską, znaczenie NRPR spadło, zmniejszyła się też jej liczebność. NRPR współtworzyła — powołane 8-9 lutego 1992 r. przez Kongres Sił Obywatelskich i Patriotycznych — Rosyjskie Zgromadzenie Ludowe, -» Front Ocalenia Narodowego (FNS), a jej przewodniczący, N. N. Ły-sienko był członkiem kierownictwa *?» Rosyjskiego Soboru Narodowego (RNS). W wyborach do V Dumy państwowej nie zebrała wymaganej ilości podpisów uprawniających do udziału w elekcji, jednakże N. N. Łysienko wszedł do parlamentu, wygrywając wybory w okręgu jed-nomandatowym. W VI Dumie nie ma swoich deputowanych. Przeciwko N. N. Ły-sience prowadzono śledztwo w związku z eksplozją materiałów wybuchowych w jego gabinecie poselskim w listopadzie 1995 r. Drugi czołowy przywódca, szef rozłamowego ugrupowania, J. A. Bielajew, został skazany warunkowo na rok więzienia za rozniecanie nienawiści narodowej. [A. Cmjowski] NARODOWY RUCH NA RZECZ ŁOTWY (Tautas Kustiba Latvijai—TKL) — łotewska radykalnie prawicowa partia polityczna, założona w 1995 r. przez ]. Zige-rista, byłego członka i aktywisty -> Łotewskiej Narodowej Partii Konserwatywnej (Latvijas Nacionala Konservativa Partija — LNKP). Lider partii urodził się i wychował w Niemczech, jednak posiada obywa- telstwo łotewskie po ojcu. W 1993 r. został usunięty z LNKP po tym, jak sąd niemiecki oskarżył go o głoszenie haseł rasistowskich. W Niemczech jest przywódcą małego ultraprawicowego ugrupowania, zwanego „Niemieccy Konserwatyści". W 1995 r. został usunięty z parlamentu głównie dlatego, iż znając bardzo słabo język nie mógł aktywnie uczestniczyć w jego pracach. Z tego samego powodu zabroniono mu udziału w wyborach w 1995 r. Jego partia jednak wystartowała, odnosząc duży sukces wyborczy — zdobyła 15,2% głosów oraz 16 mandatów. Stała się trzecią siłą polityczną w parlamencie. Po wyborach w 1995 r., zwycięska —> Partia Demokratyczna „Gospodarz" (DPS) zaproponowała TKL udział w centroprawicowym gabinecie koalicyjnym, na czele którego stanął Z. Cevers, przewodniczący DPS. Powołaniu rządu, w którego skład miałaby wejść TKL, sprzeciwił się prezydent G. Ulmanis, a parlament nie udzielił wotum zaufania gabinetowi Z. Ceversa (zabrakło jednego głosu). W parlamentarnych wyborach prezydenta w 1996 r. kandydat partii I. Liepa otrzymał 14 głosów i zajął trzecie miejsce. W czerwcu 1996 r. sześciu deputowanych opuściło klub parlamentarny TKL motywując ten krok faktem, iż partia nabrała cech ugrupowania niedemokratycznego. Partia nosi charakter ugrupowania „wodzowskiego", skupionego wokół lidera i założyciela. [R. Herbut] NASZ DOM-ROSJA (Nasz dom-Rossija — NDR) — ogólnorosyjski ruch społeczno-polityczny utworzony wiosną 1995 r. z inicjatywy prezydenta Rosji, B. Jelcyna. Na jego czele stanął ówczesny premier Rosji, W. Czernomyrdin. NDR posiada swoje komórki organizacyjne we wszystkich regionach Federacji Rosyjskiej. Kierowniczym organem jest Rada składająca się ze 125 osób, głównie szefów jednostek podziału terytorialnego kraju, członków rzą- 110 Norweska Partia Pracy du i parlamentarzystów. W wyborach do VI Dumy Państwowej w grudniu 1995 r. NDR zdobył 10,13% głosów według systemu proporcjonalnego (trzecia pozycja) oraz 10 miejsc w okręgach jednomanda-towych. Frakcja parlamentarna NDR, po przystąpieniu do niej deputowanych z innych ugrupowań, liczy ponad 60 członków (druga pozycja). NDR jest strukturą obejmującą wiele partii i organizacji o mniejszym znaczeniu politycznym, skupiających około 250 tys. osób. Największe wpływy posiada w miastach i tych regionach, których szefowie należą do tego ruchu. NDR oceniany jest jako umiarko-wano-reformatorski, łączący cele liberal-no-konserwatywne z propagandą polityczne; srabilizagi i postulatem zaangażowania państwa w regulowanie procesów socjalno-ekonomicznych. Sprzeciwia się radykalnym zmianom w stosunkach politycznych i gospodarczych, dąży do utrwalenia ukształtowanej już struktury własności. NDR nie prowadzi ewidencji członków, jednakże stara się przekształcić w partię polityczną. Na przeszkodzie tego stanęły konflikty między kierownictwem frakcji parlamentarnej a Komitetem Wykonawczym NDR. Sytuację skomplikowały też stosunki między NDR a jego przewodniczącym — premierem W. Czerno-myrdinem. Od sierpnia 1996 r. prowadzoną przez rząd działalność poddawano ograniczonej krytyce, a w październiku 1996 r. frakcja NDR nie poparła rządowego projektu budżetu federalnego na 1997 r. Czołowi działacze to: W. S. Babiczew, S. G. Bielajew, P. G. Bunin, Ł. J. Rochlin, W. J. Zorin, A. A. Polaków. Jesienią 1997 r. szeregi NDR opuściło dwóch popularnych przywódców, Bielajew i Rochlin. Wydarzenie to, jak również coraz większy dystans między NDR a W. Czernomyrdinem (głównie z powodu jego współpracy z pierwszym wicepremierem A. Czubaj-sem, należącym do —> Demokratycznego Wyboru Rosji — DWR) oraz dymisja W. Czernomyrdina w marcu 1998 r., po- stawiła przyszłość ruchu pod znakiem zapytania. I A. Czajowski] NORWESKA PARTIA PRACY (Deł Nor-ske Arbeiderparłi—DNA)—norweska partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -» partie socjaldemokratyczne), powołana do życia w miejscowości Arendal w sierpniu 1887 r. w oparciu o struktury kształtującego się ruchu związkowego. Pierwszym liderem został A. Andersen, a jednym z wybitniejszych przywódców ruchu socjalistycznego i długoletnim przewodniczącym partii był Ch. Knudsen. Do końca XX w. partia nie zgłaszała w wyborach swych kandydatów, popierając ze względu na bliskość programową —> Liberałów (V). W wyborach w 1903 r. partia zdobywa 4 mandaty i wchodzi do Stortingu. Od 1911 r. w łonie partii istniała rewolucyjna frakcja Robotnicza Opozycja (Fagoposisjonen), która w 1918 r. przechwyciła kontrolę. Pod jej wpływem ugrupowanie wchodzi do Międzynarodówki Komunistycznej (1919 r.), zaś umiarkowana część działaczy opuszcza w 1921 r. partię i tworzy Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Norwegii (Norges Socialdemokratiske Arbeiderparti — NSA). Przez pewien okres istnieją więc dwie partie socjalistyczne — DNA, której liderzy do 1927 r. uważali ją za ugrupowanie o charakterze komunistycznym, pomimo zerwania z Kominternem w 1923 r., oraz umiarkowana — NSA. W 1927 r. następuje połączenie obu organizacji pod tradycyjną nazwą Det Norske Arbeiderparti (DNA). W 1923 r. z DNA odrywa się lewicowa frakcja, skupiająca zwolenników pozostania w ramach Międzynarodówki, która przekształca się w Komunistyczną Partię Norwegii (Norges Kommunistiske Parti). W wyborach w 1927 r. partia zdobywa 36,8% głosów (blisko 40,0% mandatów) i staje się pierwszą siłą polityczną w parlamencie. Po wyborach tworzy swój 111 Nowa Demokracja pierwszy gabinet jednopartyjny (co zresztą stało się zasadą) o mniejszościowym charakterze, na czele którego staje Ch. Hornsrud. Po jego upadku, DNA przechodzi do opozycji i odzyskuje władzę w 1935 r. (gabinet Nygaardsvolda 1935-1937). Partią rządzi bez przerwy blisko 30 lat i traci władzę na krótko dopiero w 1963 r. (niecałe dwa miesiące), a na dłużej w 1965 r. (powstaje wówczas niesocja-listyczny gabinet P. Bortena). W okresie powojennym partia zdobywa przeciętnie poparcie 41,2% elektoratu. Stworzyła 17 gabinetów (wszystkie jednopartyjne) z ogólnej liczby 25 sformowanych po 1945 r. Do 1961 r. miały one status większościowych, zaś potem mniejszościowych. Ostatni okres dłuższych rządów DNA został zapoczątkowany w listopadzie 1990 r. (dwa gabinety G. H. Brutn-dland oraz gabinet T. Jaglanda), po upadku trójpartyjnego rządu J. Syse. Po wyborach w 1997 r. partia pomimo odniesienia sukcesu, zdobywając 35,0% głosów i 65 mandatów (pierwsza siła w parlamencie), nie zdecydowała się na utworzenie gabinetu i przeszła do opozycji wobec rządu sformowanego przez polityka Cha-deckiego K. M. Bondevika (zob. —> Chrześcijańska Partia Ludowa — KrF). Tuż po II wojnie, zasadniczymi elementami programu partii były postulaty nacjonalizacji przemysłu oraz zapewnienia pełnego zatrudnienia kosztem utrzymania nawet wysokiego deficytu budżetowego. Partia kontynuowała proces tworzenia państwa dobrobytu, rozszerzając zakres jego funkcji korygujących i interwencyjnych. W 1981 r. kongres DNA przyjął nowy program, w którym znalazło się kilka postulatów świadczących o próbie skorygowania dotychczasowej linii programowej. Po pierwsze, zakwestionowano wiarę w sektor publiczny, prowadzenie scentralizowanej polityki opartej na wszechobecnym państwie. Po drugie, zakwestionowano przydatność dotychczasowej strategii nastawionej na penetrowanie jednej grupy społecznej (tzn. klasy robotniczej). Oznaczało to m.in. rozluźnienie powiązań partii ze związkami zawodowymi. Generalnie jednak, partia zachowała prosocjalną orientację, starając się zracjonalizować proces kierowania państwem dobrobytu przy wykorzystaniu instrumentu decentralizacji i zwracając większą uwagę na prawa rynku. W 1989 r. partia liczyła ponad 126 tys. członków. Jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] Literatura: K. Heidar, The Norwegian Labour Party: „En Attendant I'Europę", West European Poli- tics 1993, vol. 16 (1). J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Nonvegii, Warszawa 1994. NOWA DEMOKRACJA (Nea Demokrato — ND) — grecka partia konserwatywna (zob. —> partie konserwatywne), założona w 1974 r. przez C. Karamanlisa, premiera rządu w latach 1955-1963. Partia została stworzona w oparciu o zasoby organizacyjne i personel Narodowej Unii Radykalnej (ERE), aktywnej przed wprowadzeniem dyktatury „czarnych pułkowników". Partia prezentuje pragmatyczne podejście do kwestii społecznych i ekonomicznych, opowiadając się m.in. za neoliberalnym modelem ekonomii, szybkim procesem kompleksowej prywatyzacji, re-dukqą sektora publicznego, liberalizacją rynku pracy. W pierwszych wyborach tranzycyjnych w 1974 r. partia otrzymała poparcie 54,0% elektoratu, zdobywając absolutną większość w parlamencie (220 mandatów). Sukces powtórzyła w kolejnych wyborach w 1977 r. (42,0% głosów i 57,0% mandatów). Od 1974 do 1980 r. na czele czysto jednopartyjnych gabinetów ND stał C. Karamanlis. W maju 1980 r. Karamanlis został wybrany przez parlament na urząd prezydenta kraju (1980-1985), a stanowiska premiera i lidera par- 112 Nowa Partia Demokratyczna tii przejął G. Rallis. Po wyborach w 1981 r. ND przechodzi do opozycji. Od 1974 r. partia zdobywa przeciętnie 44,6% głosów. W1985 r. następuje rozłam w partii, a grupa aktywistów na czele ze C. Stephano-poulosem (silna orientacja prawicowa) tworzy Demokratyczną Partię Odnowy (DIANA). Partia powraca do władzy po wyborach w czerwcu 1989 r., tworząc gabinet koalicyjny z Synaspismos (zob. -> Komunistyczna Partia Grecji — KKE), na czele którego staje T. Tzannetakis. Po wyborach w listopadzie 1989 r. ND wchodzi obok KKE i -» Ogólnogreckiego Ruchu Socjalistycznego (PASOK) w skład gabinetu Zolotasa. W wyborach w 1990 r. ND odnosi zwycięstwo, otrzymując poparcie 46,9% elektoratu (50,0% mandatów) i formuje gabinet jednopartyjny, na czele którego staje K. Mitsotakis (lider ND od 1984 r.). We wrześniu 1993 r. premier podaje się do dymisji, co było efektem utraty przez gabinet poparcia większości w parlamencie. W wyborach w 1993 r. ND zdobywa 39,3% głosów i przechodzi do opozycji. Tuż przed wyborami nowym liderem partii zostaje M. Evert. W wyborach w 1996r. ND zdobyła 38,1% głosów, pozostając w opozyq'i wobec rządu soqali-stycznego. W 1990 r. twórca ND, C. Kara-manlis, zostaje wybrany ponownie na urząd prezydenta (1990-1995). W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobywa 32,7% głosów (9 mandatów). Jej reprezentanci wchodzą w skład grupy -» Europejskiej Partii Ludowej (EPP). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadec-kiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów i Europejskiej Unii Demokratów. [R. Herbut] NOWA PARTIA DEMOKRATYCZNA (New Democratic Party — NDP) — kanadyjska partia polityczna o socjaldemokratycznym profilu programowym (zob. -» partie socjaldemokratyczne), wysunięta najbardziej na lewo spośród wszystkich relewantnych ugrupowań tworzących —> kanadyjski system partyjny. Partia została formalnie stworzona w 1961 r., choć należy uznać ją za spadkobierczynię tradycji programowej lewicowego ugrupowania, zwanego Federacją Wspólnoty Spółdzielczej (Cooperative Commonwealth Fede-ration — CCF), które uczestniczyło w wyborach powszechnych, poczynając od 1935 r., koncentrując aktywność na zachodzie Kanady. W sierpniu 1932 r. przyjęty został tzw. Program Calgary, w którym wyraźnie został zdefiniowany robotniczy charakter CCF. W latach czterdziestych program partii zaczął ewoluować w kierunku liberalizmu, przy zachowaniu jednak szeregu postulatów socjaldemokratycznych. W 1956 r. na konwenq'i w Win-nipeg „usankcjonowano" liberalny kurs ugrupowania, akcentując w sferze programowej przywiązanie do idei liberalnego welferyzmu. Wiatach 1945-1993 partia (CCF/NDP) zdobywała przeciętnie poparcie blisko 15,0% elektoratu, co pozwalało jej na uzyskanie statusu trzeciej siły politycznej w Kanadzie. Pozycję tę jednak utraciła w wyborach w 1993 r. (6,9% głosów oraz 9 mandatów), plasując się za -» Kanadyjską Partią Reform oraz -> Blokiem Quebecu. Sukcesy wyborcze partia odnosiła w latach osiemdziesiątych, a poparcie w wyborach w 1980 r. i 1988 r. oscylowało wokół 20,0% głosów elektoratu. W tych drugich wyborach partia uzyskała 43 mandaty w Izbie Gmin. W wyborach w 1997 r. partia zdobyła 11,0% głosów (21 mandatów w Izbie Gmin), stając się czwartą siłą polityczną w parlamencie. Tradycyjnym zapleczem wyborczym partii są prowincje Saskatchewan i Ontario. W tej pierwszej prowincji, w wyborach w 1995 r., utrzymała władzę i w dalszym ciągu dysponuje bezwzględną większością miejsc w parlamencie. W drugiej prowincji utraciła jednak kontrolę nad legislatywą (wybory w 1995 r.), oddając władzę —»Konserwatywnej Partii Postępu. Po wyborach w 1996 r. zachowała kontrolę 113 Nowa Partia Demokratyczna nad rządem w prowincji Brytyjska Kolumbia. NDP opowiada się za ideałem gospodarki rynkowej, jednak przy zachowaniu bardzo aktywnej roli państwa, którego zasadniczym celem ma być gwarantowanie równych szans startu dla wszystkich obywateli. Partia krytykuje układ o wolnym handlu, wskazując na zagrożenia płynące z faktu niekontrolowanego napływu kapitału zagranicznego do Kanady. Poli- tycy z NDP opowiadają się za utrzymaniem, choć w ograniczonych ramach, koncepcji państwa dobrobytu, proponując jednak decentralizację procesu sterowania. [R. Herbut] Literatura: I. Wroński, Kanada (w:) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. ? ? OBYWATELSKA PARTIA DEMOKRATYCZNA {Obćanskd Demokratickd Strona — ODS) — czeska partia centroprawicowa o neoliberalnej orientacji programowej, powstała w kwietniu 1991 r. po rozłamie w -» Forum Obywatelskim (OF). Wcześniej, tj. od lutego 1991 r., działała jako jedna z frakcji OF. ODS preferuje stosowanie strategii rynkowych w warunkach dominacji układu własności prywatnej (silny wpływ ekonomicznej koncepcji M. Fried-mana), opowiada się za ograniczeniem funkcji państwa do minimum i całościową prywatyzacją sektora państwowego oraz integracją Czech z NATO i Unią Europejską. Skupia przede wszystkim klasę tzw. indywidualnych pracowników oraz biznesmenów (klasa średnia). W wyborach w 1992 r. ODS zgłosiła wspólne listy kandydatów z Partią Chrześcijańsko-De-mokratyczną (KDS). Sojusz wyborczy odniósł wielki sukces, zdobywając 48 spośród 99 „czeskich" miejsc (33,9% głosów „czeskich") na poziomie federalnym (izba niższa) oraz 76 miejsc w Czeskiej Radzie Narodowej (29,7% głosów). Po wyborach, polityk ODS, J. Strasky, stanął na czele federacyjnego rządu koalicyjnego, a lider partii V. Klaus objął funkcję premiera w rządzie czeskim. W skład tego drugiego, obok polityków z ODS, weszli również przedstawiciele Partii Chrześcijańsko-De-mokratycznej (KDS), -> Obywatelskiego Sojuszu Demokratycznego (ODA) oraz -> Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej/ Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU/ ĆSL). ODS objęło 9 na 17 ministerstw. Po rekonstrukcji gabinetu w grudniu 1992 r. partia dysponowała 10 ministerstwami. Gabinet V. Klausa stał się głównym architektem procesu separacji obu części składowych republiki, którego efektem było powstanie dwóch suwerennych państw — Czech i Słowacji. Gabinet koalicyjny V. Klausa stał się automatycznie rządem suwerennej Czeskiej Republiki. W listopadzie 1995 r. ODS wchłonęła KDS, choć 5 deputowanych (połowa składu klubu parlamentarnego) zdecydowało się na przystąpienie do KDU/CSL. W wyborach w 1996 r. ODS uzyskała 29,62% głosów (68 mandatów), zachowując status pierwszej siły politycznej w parlamencie. V. Klaus uzyskał ponownie nominację na stanowisko premiera, choć tym razem gabinet koalicyjny (ODS, ODA, KDU/ĆSL) miał charakter układu mniejszościowego, uzależnionego od poparcia parlamentarnego —> Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej (ĆSSD). W listopadzie 1997 r. V. Klaus zrezygnował ze stanowiska premiera, po ujawnieniu afery korupcyjnej w łonie partii, dotyczącej finansowania kampanii wyborczej. W grudniu 1997 r. na nadzwyczajnym zjeździe ODS, V. Klaus został ponownie wybrany przewodniczącym partii. Po ujawnieniu skandalu finansowego, wielu współpracowników V. Klausa opuściło partię (np. I. Pilip czy M. Lobkowicz). W grudniu 1997 r. J. Ruml wraz z I. Filipem stworzyli w ODS frakcję, która po pewnym czasie opuściła partię, podejmując próbę stworzenia nowej struktury organizacyjnej. Zjazd założycielski nowej partii — Unii Wolności — odbył się w styczniu 1998 r. w Litomyślu. W przed- 115 Obywatelski Sojusz Demokratyczny terminowych wyborach parlamentarnych w 1998 r. ODS uzyskała 27,7% głosów, zdobywając 63 mandaty. W ten sposób stała się drugą siłą polityczną w izbie niższej parlamentu, ustępując nieznacznie -» Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej (ĆSSD). Po wyborach V. Klaus oraz lider ĆSSD, M. Zeman podpisali „Umowę o stabilizacji sytuacji politycznej w Czechach" (9 lipca), która przewiduje m.in. swoisty podział władzy i sfer wpływów między dwie największe partie: ODS i ĆSSD. Na jej podstawie socjaldemokraci utworzyli jednopartyjny gabinet mniejszościowy, zaś ODS otrzymała wiele ważnych stanowisk w parlamencie (m.in. V. Klaus został przewodniczącym Izby Poselskiej). [W. Jednaka] OBYWATELSKI SOJUSZ DEMOKRATYCZNY (Obćanskd Demokmtickd Altance— ODA) — czeska partia o liberalnej tożsamości programowej (zob. —» partie liberalne), powstała w grudniu 1989 r. W wyborach czerwcowych w 1990 r. ODA wystartował jako część zwycięskiego -> Forum Obywatelskiego (OF). Po wyborach przedstawiciele partii weszli w skład zarówno federalnego, jak i czeskiego gabinetu. Na początku 1991 r. ODA wystąpił z Forum, stając się samodzielną partią polityczną. Ugrupowanie opowiada się m.in. za skrajnie liberalnym modelem gospodarki rynkowej, całkowitą liberalizacją handlu zagranicznego, wprowadzeniem swobodnego kursu korony, wspieraniem zagranicznych inwestycji kapitałowych, redukcją roli państwa, samorządnością regionów. W wyborach 1992 r. partia zdobyła 14 mandatów w Czeskiej Radzie Narodowej (5,9% głosów). Nie uzyskała jednak reprezentacji w żadnej z izb Zgromadzenia Federalnego. W sformowanym po wyborach gabinecie V. Klausa objęła 3 ministerstwa (wicepremiera, przemysłu i handlu oraz prywatyzacji). W wyborach w 1996 r. ODA zdobył 6,5% głosów (13 mandatów) i ponownie wszedł w skład koalicji gabinetowej, zdominowanej przez polityków z -> Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS). Partia wycofała się z gabinetu V. Klausa (listopad 1997 r.), po ujawnieniu afery korupcyjnej dotyczącej finansowania ODS. W marcu 1997 r. M. Żantovsky został wybrany na stanowisko przewodniczącego ODA, zastępując dotychczasowego lidera J. Kalvodę. Liczne skandale z udziałem ugrupowania spowodowały prawie absolutną jego marginalizację polityczną, czego wyrazem stało się wycofanie z wyborów w 1998 r. [W. Jednaka] OGÓLNOGRECKI RUCH SOCJALISTYCZNY (Panellinio Sosialistiko Kinima El-ladas — PASOK) — grecka partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -» partie socjaldemokratyczne), stworzona w 1974 r. przez A. Papandreou. PASOK jest kontynuacją Panhellenistycznego Ruchu Wolnościowego (PAK), ugrupowania założonego przez A. Papandreou w 1968 r., po tym, jak został on zmuszony do opuszczenia kraju po wprowadzeniu dyktatury wojskowych (1967 r.). Partia jest określana mianem socjaldemokratycznej, jednak znacznie odbiegała swym charakterem, przynajmniej do lat dziewięćdziesiątych, od tradycyjnej koncepcji socjaldemokracji. Początkowo w programie PASOK została zaproponowana tzw. trzecia droga ewoluq'i, odmienna od socjaldemokratycznej, charakterystycznej dla partii Europy Zachodniej oraz komunistycznej, proponowanej przez Moskwę. Liderzy akceptowali proces „eu-ropeizaq'i" Grecji, z zachowaniem jednak specyficznie socjalistycznego i narodowego charakteru. W gruncie rzeczy partia do połowy lat osiemdziesiątych proponowała neomarksistowską koncepcję programową, której częścią były postulaty dotyczące m.in. niedopuszczenia monopoli kapitalistycznych i międzynarodowych insty- 116 1 Ojczyzna i Wolność tucji finansowych na teren Grecji, czy wycofania kraju ze struktur NATO oraz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Przejmując władzę z rąk -» Nowej Demokracji w 1981 r., znaczna część ortodoksji neomarksistowskiej została usunięta z programu partii i zastąpiona postulatami typowymi dla soq'aldemokracji (m.in. postulaty decentralizacji i urynkowienia gospodarki, wprowadzenia modelu państwa dobrobytu, uspołecznienia środków produkcji). Zasadniczym instrumentem kierowania państwem stał się tzw. klien-telizm biurokratyczny, obsadzanie stanowisk w aparacie biurokratycznym zaufanymi ludźmi partii. Partia utożsamiana była ze strukturą biurokratyczną. W kampanii wyborczej w 1993 r. partia praktycznie po raz pierwszy zaoferowała spójny program, który można określić mianem soqaldemokratycznego (proces „socjalde-mokratyzacji" partii). Położono w nim nacisk m.in. na ograniczenie kontrolnych uprawnień państwa w sferze ekonomii, solidaryzm socjalny i stworzenie rozbudowanej struktury przetargów industrialnych, walkę z inflacją i ograniczenie deficytu budżetowego, przeprowadzenie procesu prywatyzacji. Od 1974 r. przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 32,4% głosów. W latach 1974-1981 PASOK pozostawał w opozycji, uzyskując w wyborach w 1977 r. status drugiej siły politycznej w parlamencie. W wyborach w 1981 r. PASOK odnosi zwycięstwo, uzyskując 48,1% głosów. Dysponując absolutną większością w parlamencie, partia tworzy gabinet, na czele którego staje A. Papandreou. Socjaliści sprawują władzę do 1989 r., po wyborach czerwcowych przechodząc na krótki okres do opozycji. W wyborach listopadowych w 1989 r. PASOK zdobywa 40,7% głosów i wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez konserwatywnego polityka X. Zolotasa (koaliqa -» Nowa Demokracja, Synaspismos, zob. -» Komunistyczna Partia Grecji i PASOK). W 1990 r. wielu polityków partii, w tym jej lider, zostaje oskarżonych o korupcję. Nowym sekretarzem generalnym PASOK zostaje A. Tso-chatzopoulos. W 1992 r. A. Papandreou zostaje oczyszczony przez sąd z oskarżeń i w roku następnym staje na czele kampanii wyborczej partii. Partia wygrywa wybory, zdobywając 46,9% głosów i większość absolutną w parlamencie (170 mandaty). Premierem nowego rządu socjalistycznego zostaje A. Papandreou (1993-1996). W styczniu 1996 r. rezygnuje z tej funkcji, a sekretarzem generalnym partii i nowym premierem zostaje K. Simitis. W wyborach w 1996 r. partia zdobyła poparcie 41,5% elektoratu, co pozwoliło jej na kontrolę większości absolutnej w parlamencie (Vouli). Był to jednak najsłabszy wynik wyborczy zwycięskiej partii od 1977 r. Na czele nowego gabinetu stanął K. Simitis. Zasługą nowego lidera PASOK, a generalnie efektem wymiany pokoleniowej wśród elity politycznej, stał się proces ideologicznego przekształcenia tożsamości partii (tzw. soqaldemokratyzaqa). W jej programie znalazł się szereg postulatów świadczących o popieraniu m.in. idei wspólnej Europy, procesu liberalizacji ekonomii czy modelu gospodarki rynkowej. W wyborach europejskich w 1994 r. PASOK uzyskuje poparcie 37,6% elektoratu (10 miejsc w Parlamencie Europejskim). Partia wchodzi w skład grupy —> Partii Europejskich Socjalistów (PES). [R. Herbut] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej. Studium porównaio-cze, Wrocław 1995. OJCZYZNA I WOLNOŚĆ (Twzemei un Brivibai—TuB)—łotewska konserwatywna partia polityczna, będąca przymierzem szeregu mniejszych prawicowych i ultra-prawicowych ugrupowań politycznych, powstała w 1993 r. W wyborach w 1993 r. 117 Opozycja polityczna partia zdobyła 5,4% głosów (6 mandatów). W parlamencie weszła w skład Bloku Narodowego, stanowiąc obok -> Łotewskiej Partii Narodowo-Konserwatywnej (LNKP) jego zasadniczy rdzeń. W następnych wyborach w 1995 r. znacznie zwiększyła swój stan posiadania w parlamencie (100 deputowanych), zdobywając 14 mandatów (12,2% głosów). Po wyborach weszła w skład centroprawicowego gabinetu koalicyjnego, na czele którego stanął jej lider M. Grinblats. Gabinet nie dostał jednak wotum zaufania od parlamentu, mimo iż cieszył się poparciem prezydenta G. Ulmanisa. W grudniu 1995 r. partia znalazła się w składzie centroprawicowego gabinetu koalicyjnego A. Skele, który uzyskał parlamentarną inwestyturę do rządzenia. TuB otrzymała 4 stanowiska ministerialne. Po upadku gabinetu A. Skele (1997 r.), partia weszła w skład rządu koalicyjnego, na czele którego stanął G. Krasts. Obok TuB w jego składzie znalazła się również -> Demokratyczna Partia „Gospodarz" (DPS). Partia opowiada się za kontynuacją reform rynkowych. Oferuje wyraźnie prozachodnią orientację w polityce zagranicznej, której zasadniczym celem winna stad się aplikacja Łotwy o przyjęcie do Wspólnoty Europejskiej. Pewne obawy ewentualnych koali-cjantów rodzi fakt bliskich związków ugrupowania z partiami ultraprawicowy-mi Europy Zachodniej, zwłaszcza niemieckimi. Łączy w swym programie hasła nacjonalistyczne i niepodległościowe z antykomunizmem. [R. Herbut] OPOZYCJA POLITYCZNA — zjawisko wiążące się z procesem rywalizacji o władzę. W najszerszym znaczeniu o.p. stanowią wszystkie działania podejmowane przez jednostki bądź grupy skierowane przeciwko rządzącym. W literaturze po-litologicznej pod pojęciem tym rozumie się najczęściej ogół ugrupowań politycz- nych, które nie uczestniczą w rządzie, lecz występują przeciwko prowadzonej przezeń polityce, domagając się jej korekty, zmiany bądź zaniechania. Przyjmuje się również, że celem działania o.p. jest doprowadzenie do zmiany ekipy rządzącej. Istnienie legalnej o.p. jest jednym z głównych wyróżników demokratycznego systemu politycznego, którego podstawowe założenie stanowi umożliwienie —»rywalizacji politycznej oraz alternacji władzy. Instytucjonalnymi przesłankami działalności o.p. jest swoboda zrzeszania się, powszechne bierne i czynne prawo wyborcze, brak ograniczeń w dostępie do rywalizacji politycznej oraz wolność ekspresji politycznej, obejmująca m.in. prawo krytykowania rządu (R. Dahl). W literaturze można spotkać się z wieloma typologiami o.p. Powszechnie stosowany jest zwłaszcza podział na opozycję parlamentarną i pozaparlamentarną. Jest on oparty na dwóch kryteriach: miejsca podejmowania działań wymierzonych przeciwko rządowi oraz ich formy. Opozycję pozaparlamentarną stanowią ugrupowania nie-reprezentowane w parlamencie. W celu krytyki rządu i jego polityki wykorzystują przede wszystkim dostępne im media (głównie prasę) oraz formy partycypacji niekonwencjonalnej, takie jak akty terroru, strajki, manifestacje, wiece, petycje itp. Trafnie powiada się, że miejscem ujawniania się opozycji pozaparlamentarnej jest ulica. Natomiast opozycja parlamentarna obejmuje partie reprezentowane w parlamencie, ale niewchodzące w skład gabinetu. Najczęściej są one mniejszością parlamentarną, choć niekiedy (zwłaszcza w Skandynawii) mogą stanowić większość. Miejscem walki z rządem jest parlament, natomiast głównym instrumentem krytyki — udział w debacie parlamentarnej. Opozycja polityczna wykorzystuje dostępne jej środki kontroli parlamentu nad gabinetem, takie jak: interpelacje i zapytania, żądanie informacji czy złożenie skargi do Trybunału Konstytucyj- 118 Opozycja polityczna nego. Co ważniejsze, inicjuje działania zmierzające do zmiany gabinetu (wniosek o wotum nieufności), zmiany jego składu (wniosek o odwołanie ministra) oraz wyegzekwowanie odpowiedzialności konstytucyjnej (wniosek o postawienie premiera bądź ministra przed Trybunałem Stanu). Niekiedy —jak w Wielkiej Brytanii — opozycja parlamentarna tworzy gabinet cieni, gotów w każdej chwili do zastąpienia aktualnego rządu. Siła opozycji parlamentarnej jest funkcją jej rozmiaru. W ramach opozycji parlamentarnej G. Sartori wyróżnia opozycję odpowiedzialną i nieodpowiedzialną. Opozycja odpowiedzialna ogranicza krytykę rządu, mając na względzie to, że w każdej chwili może przejąć władzę. Nawiązując do koncepcji M. Webera można powiedzieć, że kieruje się ona etyką odpowiedzialności, obejmującą analizę konsekwencji własnych działań politycznych. Opozycja odpowiedzialna jest gotowa do poszukiwania kompromisu z rządzącymi, zwłaszcza w warunkach narastającego kryzysu politycznego. Opozycja nieodpowiedzialna kieruje się natomiast „etyką przekonań", odwołując się głównie do wyznawanych przez siebie wartości i idei. Krytycyzm wobec rządu nie zna granic, a obietnice, z jakimi występuje, są często zupełnie nierealistyczne („polityka przelicyto-wywania"). Innym podziałem o.p. jest podział na opozycję legalną i nielegalną. Kryterium stanowi tu istnienie bądź brak przepisów zezwalających na istnienie organizacji politycznej, uprawnionej do krytyki rządu i domagania się jego zmiany, bez groźby narażenia się na represje. Oznacza to, że działania opozycji legalnej, wyrażające dezaprobatę dla rządu i prowadzonej przezeń polityki, są tolerowane przez sprawujących władzę, która nie może wykorzystać dla ich zwalczania środków państwowego przymusu. W systemach demokratycznych legitymowana (prawomocna) jest nie tylko krytyka rządu, ale również propozycja zastąpienia go — w ramach przewidzianych procedur, które to umożliwiają. Systemy niedemokratyczne nie zezwalają na ogół na istnienie opozycji lub — jak w autorytaryzmie — istotnie limitują zakres jej roszczeń i działania. Jednostki, grupy lub organizacje polityczne, podejmujące działania skierowane przeciwko rządowi i jego polityce, stanowią wówczas opozycję nielegalną. Formy jej aktywności podobne są do tych, które wykorzystuje opozycja pozaparlamentarna. Skuteczność opozycji nielegalnej uwarunkowana jest głównie siłą represji, jakie są wobec niej stosowane. Warto podkreślić, że opozycja tego typu może wystąpić również w systemach demokratycznych. Tak np. powszechnie uznaje się za nielegalną działalność terrorystyczną. Większość demokracji zna też instytucję -» delegalizacji partii politycznych, choć w rozwiniętych demokracjach nie jest ona współcześnie stosowana. Wyróżnia się również opozycję pro- i anty-systemową. Kryterium zastosowanym w tej typologii jest treść roszczeń politycznych, z którymi występują przeciwnicy rządu. Opozycja prosystemowa akceptuje założenia systemu politycznego, w ramach którego działa i domaga się zmiany rządu lub jego polityki wyłącznie za pomocą przewidzianych przez prawo procedur. Podejmuje również zobowiązanie, że w razie dojścia do władzy będzie tych procedur przestrzegać. Przedmiotem krytyki są więc wyłącznie sprawujący władzę, a nie reguły, na podstawie których ją uzyskali. W przeciwieństwie do tego, opozycja antysystemowa zwraca się przede wszystkim przeciwko podstawowym założeniom konstrukcyjnym systemu politycznego. G. Sartori wyodrębnia dwa warianty antysystemowości. Celem działania opozycji antysystemowej, w wąskim rozumieniu, jest radykalna zmiana reguł uzyskiwania i sprawowania władzy oraz egzekwowania odpowiedzialności politycznej. Ten typ o.p. reprezentują przede wszystkim partie ultralewicowe 119 Organizacja afiliowana i -» partie ultraprawicowe (zob.-» partia antysystemowa). Opozycja antysystemo-wa w szerokim rozumieniu, to te ugrupowania, które domagają się zasadniczej rewizji pewnych kierunków polityki państwa (np. polityki społecznej, podatkowej, imigracyjnej, narodowościowej czy zagranicznej). Tworzące ją partie opatruje się mianem -> partii protestu. [A. Antoszewski] Literatura: R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995. R. Dahl (ed.),Regimes and Oppositions, New Haven 1973. G. Sartori, Parties and Party Systems. A Fra- meworkfor Analysis, Cambridge 1976. ORGANIZACJA AFILIOWANA — instytucja polityczna, za pomocą której partie dokonują penetracji środowiska politycznego, w którym działają. Jest ona ideologicznie i organizacyjnie powiązana z macierzystą partią. Typowym przykła- dem o.a. są organizacje młodzieżowe, kobiece, studenckie oraz niektóre związki zawodowe (np. w Wielkiej Brytanii). Zdaniem R. Luthera, który używa w tym kontekście określenia „organizacje pomocnicze", różnią się one między sobą „bliskością" wobec partii, znaczeniem w procesie politycznym, stopniem sformalizowania oraz zdolnością do reprezentacji interesów. Wspólną cechą o.a. jest to, że działają one w określonych środowiskach społecznych, przenosząc na ich grunt ideologię partii, z którymi są związane, oraz artykułując na forum partii potrzeby tych środowisk. Powstanie i rozwój o.a. zbiega się z procesem instytucjonalizacji partii politycznych. Wysoki poziom instytucjonalizacji wiąże się m.in. z podporządkowywaniem sobie przez partię o.a. (dotyczy to zwłaszcza partii lewicowych). Partie słabo zinstytucjonalizowane do-zwalają na szeroki zakres autonomii o.a. lub—jak w Wielkiej Brytanii — są od nich w znacznym stopniu uzależnione. IA. Antoszewski] ? ? „PAMIĘĆ" — FRONT NARODOWO- ?ATRIOT\CZN\(Naa/onalno-patrioHcze-skij front „Pamiat*" — NPF „P") — rosyjska, skrajnie nacjonalistyczna, organizacja, powstała w połowie 1987 r. w wyniku rozpadu ruchu „Pamięć", działającego od 1982 r. jako stowarzyszenie kulturalno-li-terackie, pielęgnujące tradycje rosyjskie. Jesienią 1985 r. na jednej z imprez artystycznych „Pamięci" wystąpił jej późniejszy lider, D. Wasiljew, oskarżając syjonistów o niszczenie zabytków architektonicznych Moskwy. Od tego czasu w „Pamięci" nasiliły się tendencje nacjonalistyczne, początkowo popierane przez konserwatywną część aparatu —> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS). W 1987 r. „Pamięć" utraciła poparcie władz, przeciwstawiając się budowie Pomnika Zwycięstwa na Górze Pokłonnej w Moskwie, co zdaniem jej liderów spowodowałoby zniszczenie historycznego wyglądu tego miejsca. „Pamięć" zmieniła wówczas orientację polityczną z naro-dowo-bolszewickiej na monarchistyczno-nacjonalistyczną. Opowiada się za powrotem monarchii i autorytetem Cerkwii Prawosławnej, zjednoczeniem wszystkich ziem słowiańskich. Jest przede wszystkim ugrupowaniem antysemickim, antyza-chodnim, dopatrującym się antyrosyjskiego spisku żydowskiego w rządach liberalnych demokratów. Według D. Wasiljewa każdy, kto pomaga Żydom lub jest obecnie u władzy, jest Żydem. Żyd to typ człowieka, a nie narodowość. „Pamięć" podlega nieustannym podziałom. Wyłoniło się z niej wiele innych organizacji nacjo- > nalistycznych, z których najbardziej znaną jest -» Rosyjska Jedność Narodowa (RNJ) i -» Narodowo-Republikańska Partia Rosji (NRPR). O ugrupowaniu było głośno w pierwszych latach aktywności, a od 1993 r. przestało odgrywać widoczną rolę na scenie politycznej. W 1995 r. NPF „P" liczył około 500 członków w Moskwie i około 3 tys. w Rosji. [A. Czajoiuski] PARTIA ANTYS YSTEMO WA — kategoria partii politycznej (zob. —> partia polityczna), oferująca postulaty programowo-ideologiczne, mające stanowić antytezę dla demokratycznego procesu ewolucji systemu politycznego. Partia antysyste-mowa pozostaje dysfunkcjonalna wobec demokratycznego systemu politycznego, kwestionując zarówno jego społeczną legitymację, jak i zdolność do zaspokojenia bardzo enigmatycznie rozumianych oczekiwań społecznych. Partia antysystemowa konstytuuje opozycję wobec liberalnego porządku politycznego, postulując radykalne zerwanie ciągłości jego rozwoju. G. Sartori mówi w tym kontekście o wąskim rozumieniu antysystemowości, które obejmuje postawy i poglądy charakteryzujące się delegitymizującą właściwością, kwestionowaniem istoty demokratycznego reżimu. Kwalifikaq'a partii jako anty-systemowej opiera się zarówno na ocenie jej celów, zachowań, stosowanych strategii (czynniki względnie obiektywne), jak i stosunku do niej pozostałych partii politycznych (czynnik subiektywny). Ten 121 Partia centrowa ostatni element jest bardzo istotny, gdyż stosowanie przez „kartel" partii rządzących strategii wykluczenia wcale nie musi znajdować uzasadnienia w racjach obiektywnych, pozostając np. odpryskiem historycznych zaszłości (np. stosunek partii rządzących we Włoszech wobec Włoskiej Partii Komunistycznej — PCI, zob. —> Partia Demokratycznej Lewicy — PPS). Sposobem stwierdzenia (metoda komplementarna), czy konkretna partia nosi znamiona antysystemowej, może być ocena charakteru rywalizaqi politycznej i stwierdzenie występowania dwuwymiarowej przestrzeni w ramach systemu partyjnego. Jeżeli partia kwestionuje samą koncepcję liberalnej demokracji (legitymaq'ę), to sytuuje się poza głównym nurtem rywalizacji, zdominowanym przez ugrupowania prosystemowe, którego wyznacznikami stają się konkretne kwestie problemowe (np. „rozmiar" udziału państwa w kierowaniu gospodarką). Pojawia się wówczas dodatkowy wymiar rywalizacji — legitymacji systemu politycznego — określony przez fakt występowania układu ekstremalnie spolaryzowanego, którego bieguny reprezentują partie prosystemowe i antysystemowe. Ukształtowanie się drugiego wymiaru rywalizacji nastąpi tylko wówczas, gdy istnieją silne wybor-czo partie antysystemowe. [R. Herbut] Literatura: G. Sartori, Pnrties and parły systems: afra- meworkfor analysis, vol. 1, Cambridge 1976. PARTIA CENTROWA — bardzo szeroko rozumiana w politologii, zbiorcza kategoria partii politycznej, obejmująca przynajmniej trzy odrębne typy ugrupowań. Pierwszy typ to partie o dość zróżnicowanym charakterze apelu programowo-wyborczego, noszące w swej nazwie przymiotnik „centrowa" (partia „centrum"). W grupie tej znajdują się skandynawskie ugrupowania o rodowodzie agrarnym (np. norweska -ł Partia Centrum — SP, fińska -» Partia Centrum — KESK czy polskie -> Porozumienie Centrum — PC). Partie te, jeżeli chodzi o ich tożsamość pro-gramowo-ideologiczną, rzeczywiście lokują się w centrum —> systemu partyjnego. Podobny charakter ma -> Estońska Partia Centrum (EKE). Nie można jednak tego powiedzieć np. o nieistniejącej dziś hiszpańskiej -4 Unii Centrum Demokratycznego (UCD), która miała dość wyraźnie zaznaczoną, aczkolwiek umiarkowaną, orientację prawicową. W Holandii z kolei istnieją dwie partie, Partia Cen-trum'86 (Centrumpartij'86) oraz Centrowi Demokraci (Centrumdemocraten), które mają charakter ugrupowań ultraprawico-wych (zob. —> partie ultraprawicowe). Drugi typ to partie ulokowane w centrum systemu partyjnego lub w jego pobliżu, którego przestrzeń zostaje „wyznaczona" jako kontinuum ideologiczno-programo-we. Znajdują się one w „metrycznym" centrum ideologicznego kontinuum systemu partyjnego lub w jego pobliżu, co oznacza, że relatywnie podobny dystans dzieli je od obu skrajnych opcji ideologicznych. W tym przypadku, wyznaczone ideologiczne centrum ma uniwersalny charakter, co oznacza, iż określone zostaje w oparciu o wcześniej przygotowaną skalę, w ramach której zostają ulokowane poszczególne partie polityczne, rywalizujące w konkretnych „narodowych" systemach partyjnych, będących przedmiotem analizy porównawczej. W konsekwencji, centrum staje się pewną kategorią uniwersalną, charakteryzowaną przy pomocy szeregu cech wspólnych dla grupy badanych systemów partyjnych. W ten sposób postąpili np. F. Castles i P. Mair, zwracając się do grupy ekspertów z różnych krajów o umieszczenie partii politycznych na wcześniej przygotowanej 10-punktowej skali lewica-prawica. Partie centrowe znalazły w centrum ideologicznym kontinuum, w ramach odcinka skali od 3,75 do 122 Partia Centrum 6,25. W grupie tej znalazły się zarówno -> partie socjaldemokratyczne (choć tylko dwie, a mianowicie duńska -» Partia So-qaldemokratyczna — SDD oraz nowozelandzka -» Partia Pracy), większość -> partii liberalnych (np. niemiecka -* Partia Wolnych Demokratów — FDP, szwedzka -» Liberalna Partia Ludowa — FP, fińska —> Liberalna Partia Ludowa — LKP) oraz blisko połowa -» partii chadeckich (np. belgijska —> Partia Chrześcijańska — CVP, -» Austriacka Partia Ludowa—ÓVP). W Polsce taki charakter ma -> Unia Wolności (UW). Trzeci typ to p.c, określane mianem ugrupowań „środka". Ulokowane są pomiędzy dwoma głównymi (skrajnymi) polami rywalizacji, ale w ramach konkretnego narodowego systemu partyjnego. W tym przypadku, kwalifikacja ugrupowania jako centrowe opiera się na uwzględnieniu specyfiki rywalizacji międzypartyjnej i konkretnej konfiguracji systemu partyjnego. Partia centrowa nie musi więc zajmować „metrycznego" centrum, ale może znajdować się bardziej na lewo lub prawo od niego. Wynika to z tego, iż konkretny system partyjny jako całość może być przesunięty w kierunku jednej ze skrajnych opcji i wówczas tożsamość programowo-ideologiczna p.c. („środka") jest pochodną miejsca jej lokacji. Kryterium wyodrębnienia p.c. nie jest uniwersalne kontinuum ideologiczno-programo-we, ale jej miejsce w przestrzeni rywalizacji konkretnego systemu partyjnego. Jako przykład niech posłuży proces ewolucji niemieckiego systemu partyjnego w latach 1949-1987. Z reguły p.c. („środka") była -> Partia Wolnych Demokratów (FDP), zwłaszcza od 1969 r. Zdarzały się jednak okresy, iż pozycję tę okupowała —> Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU), np. w latach 1949-1953 oraz w połowie lat sześćdziesiątych. W tym pierwszym okresie, system partyjny jako całość przesunął się wyraźnie na lewo, a skrajną „prawicową" opcję zajmowała FDP [R. Herbut] Literatura: F. Castles, P. Mair, Lefł-righł political scales: some „expert" judgments, European Journal of Political Research 1984, vol. 12 (1). R. Hazan, Does cenłre equal middle?. Party Politics 1996, vol. 2 (2). H.-D. Klingemann, A. Volkens, Coalition gwernments in łhe Federal Republic of Germany: Does policy matter? (in) M. J. Laver, I. Budge (eds), Party Policy and Gouernment Coalitions, 1992. PARTIA CENTRUM (Keskustapuolue — KESK) — fińska partia polityczna, okupująca centrum systemu partyjnego, powstała w 1906 r. jako reprezentantka interesów drobnych i średnich farmerów (ludności wiejskiej). Do 1965 r. partia nosiła nazwę Partii Agrarnej. W 1917 r. partia opowiedziała się za wprowadzeniem republikańskiej formy państwa. W 1919 r. weszła po raz pierwszy w skład gabinetu koalicyjnego. W okresie międzywojennym okupuje zazwyczaj pozycje drugiej siły w parlamencie, ustępując —»Fińskiej Partii Socjaldemokratycznej (SSDP). W latach 1945-1995 partia zdobywa przeciętnie poparcie 20,6% elektoratu. Największe sukcesy wyborcze odnosi w 1991 r. (24,8% głosów) oraz 1948 r. (24,2%). Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte to umiarkowany spadek poziomu poparcia wyborczego (zdobywa od 16,4% do 17,6% głosów), a kolejną dekadę charakteryzuje jego wzrost. Dwukrotnie, w 1962 r. i 1991 r., staje się pierwszą siłą polityczną w parlamencie. W okresie powojennym partia wchodziła w skład 31 gabinetów (na ogólną liczbę 42), nominując 18 premierów. Premierami nominowanymi przez partię byli: U. Kekkonnen (w latach 1950-1953 oraz 1954-1956), V. J. Sukselainen (1957,1959-1961), M. Miettu-nen (1961-1962, 1975-1977), A. Karjala-inen (1962-1963,1970-1971), J. Virolainen (1964-1966) oraz E. Aho (1991-1995). Do 1962 r. partia z reguły kierowała względnie wchodziła w skład gabinetów centro- 123 Partia Centrum lewicowych. Z zasadą tą zerwał po raz pierwszy A. Karjalainen, stając na czele gabinetu centroprawicowego (1962-1963). Podobnie postąpił J. Virolainen w 1964 r. Gabinety E. Aho (1991-1995) miały również status centroprawicowych. Po wyborach w 1995 r. KESK nie weszła w skład tzw. „tęczowego" gabinetu P. Lipponena. Po 1919 r. (deklaracja powstania republiki) partia nominowała 3 prezydentów — L. K. Relandera (1925-1932), K. Kallio (1937-1940), U. Kekkonena (1956-1981). W 1987 r. KESK liczyła ponad 280 tys. członków (6,98% elektoratu), będąc największą partią „masową" w Finlandii. Partia jest członkiem —> Międzynarodówki Liberalnej. IR. Herbut] PARTIA CENTRUM (Senterpartiet — SP) — norweska partia polityczna o charakterze agrarnym, powstała w 1920 r. pod nazwą Partii Chłopskiej (Bondepartiet). W 1959 r. ugrupowanie przyjęło obecną nazwę. Inicjatorem powstania samodzielnej partii chłopskiej i oddzielenia się od liberałów (Venstre) była organizacja związkowa, Ogólnokrajowy Związek Chłopski (Norges Landmannsforbund). Początkowo partia reprezentowała interesy ludności wiejskiej, zwłaszcza zamożnej jej części. W 1931 r. nastąpiło organizacyjne oddzielenie Partii Chłopskiej od związków zawodowych, a ona sama zaczęła proces penetracji środowisk miejskich. W 1921 r. po raz pierwszy wystartowała w wyborach, zdobywając 13,1% głosów i 17 mandatów. W 1931 r. po raz pierwszy przejęła władzę, tworząc jednopartyjny gabinet mniejszościowy, na czele którego najpierw stanął P. Kolstad (1931-1932), a potem S. Hund-seid (1932-1933). W1933 r. partia przeszła do opozycji, pozostając tam do 1963 r. W okresie powojennym przeciętny poziom poparcia wyborczego dla ugrupowania wyniósł 9,2% głosów. Największy sukces wyborczy partia odniosła w 1993 r., zdobywając 16,7% głosów i 32 mandaty. Stało się to efektem przyjęcia przez ugrupowanie zdecydowanie negatywnego stanowiska, jeżeli chodzi o wstąpienie Norwegii do Wspólnoty Europejskiej. Konsekwentnie, partia apelowała do swojego elektoratu o głosowanie w referendum (1994 r.) przeciwko członkostwu we Wspólnocie (52,2% elektoratu głosowało przeciwko, a 47,8% — za wstąpieniem). W pozostałych elekcjach poziom poparcia dla partii oscylował wokół poziomu 9,0-10,0% głosów, a wyjątkiem były wybory w latach 1981-1989, gdy spadł poniżej 7,0%. Po 1945 r. SP uczestniczyła w formowaniu 8 gabinetów koalicyjnych, a jej partnerami były zawsze partie niesocjalistycz-ne. W1963 r. powróciła do władzy, tworząc wraz z -> Konserwatystami (H), -> Liberałami (V) oraz -> Chrześcijańską Partią Ludową (KrF) wieloparryjny gabinet mniejszościowy, kierowany przez konserwatystę J. Lynga, który jednak przetrwał niecałe 2 miesiące. W latach 1965-1971 istniały dwa gabinety koalicyjne (—> koalicje minimalnie zwycięskie) o identycznym jak ten z 1963 r. składzie partyjnym, którym przewodził polityk z SP — P. Borten. Były to jedyne przypadki, gdy partia nominowała swego premiera. W 1972 r. partia wróciła do władzy, wchodząc w skład koalicji mniejszościowej, kierowanej przez chadeckiego polityka L. Korvalda (1972-1973). Obok SP w rządzie znalazła się KrF oraz Venstra. W 1973 r. partia przeszła na 10 lat do opozycji i znalazła się w gabinetach koalicyjnych kierowanych przez konserwatystę K. Willocha (1983-1985 oraz 1985-1986). Weszła w skład rządu stworzonego w 1989r. (gabinet J. Syse, 1989-1990). Ostatnie trzy gabinety z udziałem SP miały identyczną konfigurację partyjną. Znaleźli się w nich -»Konserwatyści (H) oraz -> Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF). Po wyborach w 1997 r. znalazła się w gabinecie koalicyjnym (niesocjalistycznym), kierowanym przez K. M. Bondevika (obok 124 Partia Centrum KrF i V). Partia liczy blisko 50 rys. członków (1,52% elektoratu). [R. Herbut] PARTIA CENTRUM (Cenłerparłieł — CP) — szwedzka partia polityczna o centroprawicowej tożsamości programowej, powstała w 1910 r. pod nazwą Partii Farmerów i początkowo reprezentowała interesy ludności zamieszkującej tereny wiejskie. Szybko jednak utraciła wyłącznie agrarny charakter, nabierając cech ugrupowania centrowego i liberalnego, obecnego w okręgach miejskich. W1957 r. nastąpiła zmiana nazwy partii na Partia Centrum-Partia Farmerów, a w 1958 r. zdecydowano o pozostaniu przy nazwie Partia Centrum. Partia popiera idee decentralizacji systemu zarządzania krajem i opowiada się za procesem rozszerzania uprawnień samorządów lokalnych. Uznaje za konieczne utrzymanie modelu państwa dobrobytu, państwa świadczącego w zakresie polityki socjalnej, jednak w kontekście funkcjonowania gospodarki rynkowej. Jak przystało na partię o rodowodzie agrarnym, popiera interesy farmerów i oczekuje od państwa działań o charakterze protekcyjnym, zwłaszcza po wejściu Szwecji do Wspólnoty Europejskiej. W programie partii znajdujemy postulaty o charakterze libertariarnym, dotyczące m.in. ochrony środowiska naturalnego człowieka czy zakazu wprowadzania energii nuklearnej. W kwestii przystąpienia Szwecji do Wspólnoty Europejskiej partia nie zajęła jednoznacznego stanowiska i w jej ramach zarysował się wyraźny podział na zwolenników i przeciwników procesu integracji. Można jednak przyjąć, iż CP generalnie poparła wstąpienie Szwecji w ramy Wspólnoty Europejskiej, choć z pewnymi zastrzeżeniami (m.in. wykluczyła partycypaq'ę w programie wprowadzania wspólnej waluty). W 1917 r. partia po raz pierwszy znalazła się w parlamencie. W okresie po 1944 r. partia zdobywa- ła przeciętnie 14,4% głosów. Do 1968 r. partii nie udało się przekroczyć bariery 15,0% poparcia wyborczego (poparcie oscylowało pomiędzy 9,4% a 13,6% głosów). Największe sukcesy wyborcze CP odnosiła w latach siedemdziesiątych, otrzymując w wyborach w 1973 r. rekordowe poparcie 25,1% elektoratu, zaś w kolejnych w 1976 r. — 24,1%. Poczynając od elekqi w 1982 r., obserwujemy proces erozji poparcia dla CP (z poziomu 15,5% w 1982 r. do poziomu 7,7% w 1994 r. oraz 5,1% w 1998 r.). W czerwcu 1936 r. partia po raz pierwszy sformowała swój gabinet. Wiatach 1936-1939r. stworzyła wraz z Socjaldemokratyczną Partią Pracy (zob. -» Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy — SAP) rząd koalicyjny, zaś w okresie od 1939 r. do 1945 r. wchodziła w skład tzw. koalicji narodowej. W latach 1951-1957 CP była partnerem koalicyjnym socjaldemokratów (trzy gabinety T. Erlande-ra). W 1976 r. stanęła na czele trójpartyj-nego niesoq'alistycznego gabinetu koalicyjnego, w którego skład weszły również —> Partia Ludowa (FP) oraz -> Umiarkowana Partia Koalicyjna (M). Na czele koalicji, która przetrwała do października 1978 r. stał polityk z CP, T. Faldin. Po wyborach w 1979 r. powstał gabinet koalicyjny o identycznym składzie partyjnym, którego pracami kierował również T. Faldin. W czerwcu 1981 r. został sformowany rząd koalicyjny, oparty na współpracy CP z -» Partią Ludową (FP) (premier T. Faldin), który przetrwał do wyborów w 1982 r. Po wyborach partia przeszła do opozyq'i. W1985 r. nastąpiła zmiana lidera partii. Dotychczasowy przewodniczący T. Faldin, krytykowany m.in. za unikanie współpracy z socjaldemokratami, został zastąpiony przez K. Sodej, pierwszą w Szwecji kobietę piastującą stanowisko lidera partii politycznej. W 1987 r. musiała zrezygnować z tej funkcji (powody zdrowotne) i zastąpił ją O. Johansson. W1991 r. CP znalazła się znów w rządzie, wchodząc w skład gabinetu koalicyjnego, kierowa- 125 Partia Chrześcijańska nego przez polityka konserwatywnego C. Bildta (1991-1994). Obok CP znalazły się w nim -» Umiarkowana Partia Koalicyjna (M), -ł Partia Ludowa (FP) oraz -» Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDS). Po wyborach w 1994 r. partia przeszła do opozycji. W wyborach europejskich w 1995 r. CP zdobyła 7,2% głosów oraz 2 miejsca w Parlamencie Europejskim (spośród 22 miejsc „szwedzkich"). Jej reprezentanci wchodzą w skład -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Radykałów (ELDR). [R. Herbut] PARTIA CHRZEŚCIJAŃSKA (Parłi Social Chretien — PSC) — belgijska (walońska) partia polityczna o chadeckim charakterze (zob. -» partie chadeckie), wywodząca się z tradycji belgijskiej Partii Katolickiej — PCB (zob. -» Chadecka Partia Ludowa), a precyzyjniej —z tradycji Parłi Catholiąue Social, sekcji PCB. Zjawisko frakcjonaliza-cji partii (występowanie odrębnych grup o charakterze funkcjonalnym) nie osiągnęło takich rozmiarów, jak w jej flamandzkim odpowiedniku. Od 1968 r. PSC ukształtowała odrębną strukturę organizacyjną, reprezentując środowisko walońskich katolików (zob. •*? Chadecka Partia Ludowa). W okresie powojennym partie chadeckie zdobywały przeciętnie 33,8% głosów elektoratu (CVP/PSC). Przeciętne poparcie wyborcze dla PSC w latach 1968-1995 wyniosło 8,6% głosów (9,6% mandatów). Jest ona znacznie słabsza wyborczo niż jej flamandzki odpowiednik (CVP). Ma status trzeciej, a nawet drugiej siły politycznej w regionie Walonii. Od 1968 r. partia wchodziła w skład wszystkich tworzonych gabinetów koalicyjnych, co wynika z faktu, iż dominującą rolę w procesie ich formowania odgrywa flamandzka -> Chrześcijańska Partia Ludowa (CVP). Jako naturalnego sojusznika zapraszała PSC. W wyborach europejskich partia zdobyła poparcie 7,0% elektoratu waloń- skiego, co pozwoliło jej na obsadzenie 3 miejsc w Parlamencie Europejskim. Deputowani PSC wchodzą w skład -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). W 1991 r. partia skupiała ponad 43 tys. członków, co stanowiło ponad 9% elektoratu walońskiego. Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] PARTIA DEMOKRATYCZNA (Democra-tic Party — DP) — początki Partii Demokratycznej w USA sięgają walki o niepodległość, a następnie problemów związanych z dyskusją wokół projektu i uchwalania konstytucji w 1787 r. Początkowo było to ugrupowanie zwane antyfedera-listami (w odróżnieniu od drugiego ugrupowania — federalistów), określające się mianem demokratycznych republikanów. Demokraci postulowali zwiększenie samodzielności poszczególnych stanów i doprowadzenie do uszczuplenia władzy centralnej w państwie. Na ogół reprezentowali plantatorów, właścicieli niewolników, jak również interesy ludności wiejskiej, przy tym mogli również liczyć na ludność niezależną i nowo przybyłych emigrantów. Początkowo dosyć elitarne ugrupowanie, za prezydentury A. Jackso-_ na (1829-1837), zostało przekształcone w ruch masowy. Wtedy to demokratyczni republikanie przyjęli obecną nazwę — Partia Demokratyczna. W połowie XIX w., a zwłaszcza po wojnie secesyjnej, Partia Demokratyczna pogrążyła się w kryzysie i dopiero w siódmej dekadzie rozpoczął się proces organizacyjnego i programowego odradzania. Jednocześnie staje się ona organizacją reprezentującą interesy warstw biedniejszych i emigrantów przybyłych do USA z Europy. Po 1932 r. Partia Demokratyczna zdobywa widoczną przewagę nad -» Partią Republikańską. Fakt ten zawdzięcza prezydenturze F. D. Roosevelta i jego programowi, zwanemu Nowy Ład (New Deal). Wobec narastają- 126 Partia Demokratyczna cych problemów w polityce wewnętrznej i międzynarodowej USA po II wojnie światowej (m.in. ofensywa komunizmu na świecie — Chiny, Korea, Kuba, Wietnam), ? nastąpił zwrot sympatii wyborców ku Partii Republikańskiej. Wprawdzie Demokraci odnotowali pewne sukcesy (zwycięstwa J. Kennedy'ego, L. Johnsona, J. Cartera w wyborach prezydenckich), ale trudno tu mówić o równowadze sił. Dopiero sukcesy B. Clintona w latach dziewięćdziesiątych zdają się zapowiadać odwrócenie tej niekorzystnej tendencji dla Demokratów. Do wyborów w 1992 r. DP regularnie zdobywała ponad 50% głosów, uzyskując przeciętnie np. w 12 elekcjach, w latach 1974-1996 — 52,6% głosów. W tym samym okresie ugrupowanie zdobywało przeciętnie blisko 59% miejsc w Izbie Reprezentantów (House of Representatives), izbie niższej Kongresu. Najwięcej mandatów partia uzyskała w wyborach w 1976 r. (292), zaś najmniej w wyborach w 1994 r. (204). Lata siedemdziesiąte przyniosły zjawisko, które można by nazwać ideologizacją partii amerykańskich. Wyraża się to w oddalaniu od politycznego centrum i kształtowaniu się dwóch ideologicznie zróżnicowanych bloków, tj. liberalnego z Partią Demokratyczną i konserwatywnego z Partią Republikańską. Partia Demokratyczna zapowiada większe uczestnictwo państwa w gospodarce i utrzymanie niektórych programów z zakresu polityki społecznej. Proponuje więc ograniczenie kompleksu wojskowo-przemysło-wego, zmniejszenie nierówności społecznych, wprowadzenie ubezpieczeń społecznych, gwaranq'ę pracy i podniesienie minimum zarobków oraz zwiększenie funduszy na oświatę. Koncepcje programowe Partii Demokratycznej czerpią z wielkich programów liberalnych, wspomnianego już Nowego Ładu — F. D. Ro-osevelta i Nowych Horyzontów — J. F. Kennedy'ego. W amerykańskich partiach nie występuje instytucja członkostwa w rozumieniu europejskim (nie ma legi- tymacji, składek itp.). Za członków partii uważa się tych, którzy w kolejnych wyborach głosują na wszystkich kandydatów wystawionych przez daną partię. Inny rodzaj członków to ci, którzy utożsamiają się z poglądami danej partii w podstawowych kwestiach, jednak nie zawsze akceptują konkretną platformę wyborczą partii lub aktualnych kandydatów przez nią wysuniętych. W takich przypadkach głosują oni na kandydatów zgłoszonych przez partie opozycyjne. Symbolem Partii Demokratycznej jest osioł. [B.Sz.iR.H.] Literatura: E. Gdulewicz, W. Kręcisz, W. Orłowski, W. Skrzydło, W. Zakrzewski, Ustroje państw współczesnych, Lublin 1997. A. Jamroz (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa 1989. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992. PARTIA DEMOKRATYCZNA (Demokra-tesch Partei — DP) — luksemburska partia polityczna o liberalnej orientacji programowej (zob. -> partie liberalne), sformowana tuż po II wojnie światowej, spadkobierczyni tradycji Partii Liberalnej. Po raz pierwszy wzięła udział w wyborach w 1945 r., zdobywając 18,0% głosów (17,6% mandatów). Partia oferowała początkowo tożsamość ugrupowania anty-klerykalnego, o silnej orientaqi prawicowej. Z czasem jednak młodsze generacje liderów złagodziły konserwatywny charakter apelu wyborczego partii, nadając jej bardziej socjalną i centrową orientację programową. W wyborach DP zdobywa przeciętnie blisko 18,0% głosów. Poparcie dla partii ma wyraźnie oscylacyjny charakter i trudno wskazać na bardziej wyraźnie zaznaczony trend. Od 1974 r. poparcie wyborcze ustabilizowało się na poziomie około 20,0% głosów i nie zdarza- 127 Partia Demokratycznego Socjalizmu ją się jej już takie wpadki, jak chociażby te w wyborach w 1948 r. (11,6% głosów), 1964 r. (12,2%) czy 1954 r. (12,3%). Partia stanowi trzecią siłę w parlamencie. Wzięła udział w tworzeniu 7 gabinetów koalicyjnych (z ogólnej liczby 17 sformowanych po 1945 r.). W latach 1945-1947 weszła w skład rządu jedności narodowej, koalicji gabinetowej o nadwyżkowym charakterze (zob. -» koalicja nadwyżkowa). Pozostałe gabinety koalicyjne miały strukturę dwupartyjną—5 opierało się na współpracy DP z —> Chrześcijańsko-Spo-łeczną Partią Ludową — CSV/PCS (1947-1951, 1959-1964, 1969-1974, 1979-1984), a jeden — DP z -> Luksemburską Socjalistyczną Partią Robotniczą — LSAP (1974-1979). W tym ostatnim przypadku, partia nominowała swego reprezentanta na stanowisko premiera (G. Thorn). Od 1984 r. partia pozostaje w opozycji. W wyborach europejskich w 1994 r. DP zdobyła 18,8% głosów (jeden mandat). Jej reprezentant wchodzi w skład -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformistów (ELDR). Partia jest członkiem -? Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbul] PARTIA DEMOKRATYCZNEGO SOCJALIZMU (Parłei der Demokmtischen So-zialismus — PDS) — niemiecka lewicowa partia polityczna, stworzona pod tą nazwą w lutym 1990 r. PDS jest organizacyjną i programową, do pewnego stopnia, kontynuatorką tradycji wschodnioniemieckiej partii komunistycznej, Socjalistycznej Partii Jedności (SED), powołanej do życia w kwietniu 1946 r. W grudniu 1989 r. na kongresie SED dodano do nazwy określenie „Partia Demokratycznego Socjalizmu", co miało uwierzytelnić wcześniejszą decyzję o odrzuceniu marksizmu jako oficjalnej ideologii ugrupowania. Na czele SED-PDS stanął G. Gysi. Reprezentant partii H. Modrow piastował stanowisko premiera w gabinecie koalicyjnym z udziałem komunistów. Potem usunięto z nazwy pierwszy, źle kojarzący się elektoratowi wschodnioniemieckiemu, człon. W wyborach marcowych w 1990 r. PDS otrzymała poparcie 16,4% elektoratu, przechodząc do opozycji wobec gabinetu koalicyjnego, w którego skład weszły partie popierające idee unifikacji Niemiec. W pierwszych wyborach ogólnoniemiec-kich, w grudniu 1990 r., partia zdobyła w landach wschodnich 11,1% głosów (choć w skali całego kraju tylko 2,4%) oraz 17 mandatów. Znalazła się w parlamencie, gdyż klauzula zaporowa (5-procentowa) była stosowana oddzielnie w obu częściach kraju (wschodnich oraz zachodnich krajach). W lutym 1993 r. na czele partii stanął L. Bisky. W wyborach w 1994 r. PDS poparło 18,0% wyborców zamieszkujących landy wschodnie (4,4% głosów elektoratu narodowego). Choć partia nie przekroczyła 5-procentowego progu klauzuli zaporowej, to jednak otrzymała 30 mandatów w Bundestagu. Stało się tak dlatego, iż uzyskała 3 mandaty w okręgach jed-nomandatowych (Berlin) i w ten sposób zostały jakby „przywrócone" PDS miejsca, zdobyte dzięki puli głosów proporcjonalnych (głosy drugie w okręgach wieloman-datowych). W wyborach w 1998 r. ugrupowanie otrzymało poparcie 5,1% elektoratu (35 mandatów w Bundestagu). Program partii zawiera wiele postulatów krytycznych wobec kapitalizmu i to zarówno jako ustroju społecznego, jak i gospodarczego. Demokracja w ujęciu PDS ma być „jednością demokracji przedstawicielskiej, lokalnej i bezpośredniej oraz demokracji gospodarczej". Dość dużo miejsca w enuncjacjach politycznych liderów partii zajmuje kwestia wprowadzenia instytucji demokracji bezpośredniej (np. w formie inicjatyw ludowych — Volksinitativen). Programowe oblicze PDS dotknęła swoista „schizofrenia tożsamości". Z jednej strony deklaruje swój charakter jako ugrupowania lewicy demokratycznej, skłonnego poddać się procesowi socjaldemokra- 128 Partia Demokratycznej Lewicy tyzacji, a z drugiej — kwestionuje samą istotę społeczeństwa kapitalistycznego oraz towarzyszący mu mechanizm alokacji dóbr i zasobów. Po kongresie w 1995 r. zarysowała się jednak tendencja do ostrożnego wprowadzania haseł typowych dla opcji socjaldemokratycznej. W wyborach europejskich w 1994 r. PDS uzyskała 4,7% głosów i nie ma swych reprezentantów w Parlamencie Europejskim. W połowie 1996 r. partia była reprezentowana w parlamentach 5 wschodnich landów oraz w parlamencie Berlina. Najsilniejszą reprezentacją dysponowała w tym ostatnim parlamencie (34 mandaty), stanowiąc trzecią siłę polityczną. W listopadzie 1998 r. partia stworzyła wraz z -> Socjaldemokratyczną Partią Niemiec (SPD) gabinet koalicyjny w regionie Maklenburgia-Przed-morze. Na kongresie w Schwerinie (styczeń 1997 r.) została przyjęta większością głosów deklaracja o współpracy z innymi partiami politycznymi w celu „likwidacji konserwatywnej hegemonii". W grę wchodzą -» Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) oraz —> Przymierze'90/ Zieloni. W ten sposób, PDS porzuciła idee występowania w charakterze programowej opozycji, deklarując gotowość udziału w sprawowaniu władzy na szczeblu krajowym i federalnym. Obie partie lewicowe odrzuciły jednak, przynajmniej chwilowo, współpracę z postkomunistami na szczeblu federalnym, dopuszczając możliwość kooperaq'i na poziomie krajów. PDS pozostaje partią wschodnich Niemiec. Na Kongresie w Schwerinie L. Bisky został ponownie wybrany na stanowisko przewodniczącego partii. Uchodzi on za proreformacyjnie nastawionego polityka, rzecznika procesu „socjaldemokratyzaq'i" partii. Frakcja reformatorów napotyka jednak na opór tzw. frakcji lewicowej, której reprezentanci są niechętni wobec otwierania się ugrupowania na współpracę z innymi partiami politycznymi (np. Forum Marksistowskie czy Forum Komunistyczne). [R. Herbut] Literatura: W. Łukowski, Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS) w systemie politycznym Niemiec (w:) K. Wojtaszczyk (red.), Zjednoczone Niemcy,, Warszawa 1996; G. Minnerup, German Communism, PDS, and the re-unification of Germany (in) M. Buli, P. Heywood (eds), West European Communist Parties after the Revolutions of 1989,1994. PARTIA DEMOKRATYCZNEJ LEWICY (Partiło Democratico delia Sinistra — PDS) — włoska lewicowa partia polityczna będąca organizacyjną, choć nieprogramową, kontynuacją tradycji Włoskiej Partii Komunistycznej (Partito Comunista Italiano), powołana do życia na ostatnim kongresie PCI (XX kongres) w lutym 1991 r. PDS określa swój program jako demokratyczny i reformistyczny, mieszczący się w głównym nurcie tradycji socjaldemokratycznej (zob. —> partie socjaldemokratyczne). Poprzedniczka PDS, Włoska Partia Komunistyczna, powstała w wyniku rozłamu we Włoskiej Partii Socjalistycznej — Partito Socialista Italiano (zob. -> Włoscy Soqaliści —Socialisti Italiani), który nastąpił na kongresie w Livorno w 1921 r. Założyciele PCI odrzucili reformistyczną i parlamentarną strategię socjalistów, zastępując ją strategią rewolucyjnych zmian, powielających schemat zaproponowany przez bolszewików. W1926 r. partia została rozwiązana przez faszystów, a jej aktywiści przeszli do podziemia. Lider PCI, P. Togliatti (kierował partią od 1926 r. do 1964 r.) udał się do Moskwy i stał się jednym z najaktywniejszych działaczy Ko-minternu. Do początków lat osiemdziesiątych tożsamość partii określały cztery „właściwości" —po pierwsze, bliskie kontakty z Moskwą, a więc uznanie wartości wniesionych przez Rewolucję 1917 r. i dokonań rządów komunistycznych, po drugie, uznanie tradyq'i marksistowskiej w jej narodowym kształcie (interpretaq'a doko- 129 Partia Demokratycznej Lewicy nana m.in. przez A. Gramsciego i P. To-gliattiego); na VIII kongresie w 1956 r. rzucono hasło „włoskiej drogi do soq'alizmu", po trzecie, ideał stworzenia społeczeństwa odmiennego niż kapitalistyczne, po czwarte, uznanie zasady centralizmu demokratycznego. W latach siedemdziesiątych partia, pod kierownictwem E. Berlin-guera, zaczęła preferować strategię euro-komunistyczną, próbując powiązać tradycyjne wartości komunizmu z wymogami dyktowanymi przez konieczność funkcjonowania w warunkach systemu demokratycznego i gospodarki rynkowej. Ta strategia określana mianem Historycznego Kompromisu (Compwmesso Storico) ostatecznie nie przyniosła spodziewanych rezultatów i jakby wyczerpała możliwości partii w dokonywaniu manewrów taktycznych w ramach systemu politycznego. Zasadniczy jej cel, legitymizacja PCI w systemie politycznym poprzez wejście do rządu, nie został osiągnięty, a partia wciąż miała status ugrupowania izolowanego. Okres zapoczątkowany przez wybór A. Natty (1984 r.) na stanowisko przewodniczącego PCI charakteryzują próby odchodzenia od tradycji kultywowania czterech „właściwości" definiujących tożsamość partii, jednak proces ten został zahamowany jakby w połowie drogi i partia nie odważyła się na przeprowadzenie bardziej radykalnych reform. W konsekwencji pogłębiał się kryzys tożsamości PCI. Wybór w 1988 r. na stanowisko przewodniczącego PCI, A. Occhetto, oznaczał przyjęcie nowego kursu i zastąpienie dotychczasowej antysystemowej tożsamości nową, potencjalnego partnera w przetargach koalicyjnych. Na XVIII kongresie w 1989 r. nastąpiło ostatecznie odrzucenie zasady centralizmu demokratycznego oraz teleologicznej natury partii (celem komunistów nie jest stworzenie niekapitali-stycznego społeczeństwa, a wpisanie się w ramy demokratycznego państwa opartego na formule gospodarki rynkowej i kultywującego ideał akumulacji kapita- łu). W listopadzie 1989 r. A. Occhetto zaproponował rozwiązanie PCI i stworzenie nowej formacji o lewicowej tożsamości. XIX kongres partii w marcu 1990 r. ostatecznie zaaprobował wniosek przewodniczącego, choć wielu aktywistów optowało raczej za przebudową (rifondazione) PCI niż rozwiązaniem (np. A. Natta, A. Cos-sutta). Działacze głosujący przeciwko rozwiązaniu PCI zdecydowali się na stworzenie alternatywnej „mniejszościowej" partii, nowej partii komunistycznej, ~» Zreformowanej Partii Komunistycznej (Partito delia Rifondazione Comunista). W latach 1946-1987 PCI zdobywała przeciętnie 26,9% głosów, co zapewniło jej status drugiej siły politycznej w parlamencie. Największe sukcesy wyborcze partia odnosiła w 1976 r. i 1979 r., uzyskując poparcie ponad 30,0% elektoratu (odpowiednio: 34,4% głosów i 228 mandatów oraz 30,4% głosów i 201 mandatów). Jeżeli chodzi o relewancję rządową, PCI uczestniczyła tylko w dwóch gabinetach koalicyjnych, kierowanych przez polityka chadeckiego A. de Gasperi (1946-1947). Upadek drugiego gabinetu koalicyjnego w maju 1947 r. oznaczał przejście PCI do tzw. permanentnej opozycji, co oznaczało jej izolaqę polityczną (tzw. conventio ad excludendum stała się guasi-konstytucyjną zasadą). W wyborach w 1992 r. PDS zdobyła 16,1% głosów (107 mandatów). W kolejnych, w 1994 r., poziom poparcia wzrósł do 20,4% głosów (109 mandatów), a partia startowała w ramach lewicowej formacji wyborczej, zwanej Przymierzem Postępu (obok np. Włoskiej Partii Socjalistycznej; zob. ~»Włoscy Socjaliści — SI; -> Zreformowanej Partii Komunistycznej — PRC; Przymierza Demokratycznego — zob. -» Włoska Partia Republikańska — PRI; -» Zielonych — V). W wyborach w 1996 r. PDS otrzymała poparcie 21,1% wyborców, będąc zasadniczym trzonem centrolewicowego przymierza wyborczego, zwanego -» Drzewem Oliwnym, stworzonego w lipcu 1995 r. W jego skład weszły m.in. -> Zie- 130 JL Partia Dobrobytu loni (V), -> Włoska Partia Socjaldemokratyczna (PSDI), -> Włoscy Socjaliści (SI), Ruch na Rzecz Demokracji — ugrupowanie wywodzące się z Sycylii o antymafij-nym obliczu, założone w 1991 r. pod nazwą La Rete (Struktura). Po wyborach powstał centrolewicowy gabinet koalicyjny, na czele którego stanął R. Prodi. PDS otrzymała 9 stanowisk ministerialnych. Po upadku gabinetu R. Prodiego (9 października 1998 r.), na czele nowego stanął sekretarz generalny PDS M. D'Alema (koalicja centrolewicowa wspierana m.in. przez blok -> Drzewo Oliwne). W wyborach europejskich w 1994 r. partia otrzymała poparcie 19,1% wyborców (16 miejsc w Parlamencie Europejskim). Reprezentanci PDS wchodzą w skład -» Partii Europejskich Socjalistów (PES). Wynik wyborów europejskich został uznany w partii za porażkę, co przyczyniło się do odwołania A. Occhetto ze stanowiska sekretarza generalnego. Jego miejsce zajął M. D'Alema. Partia jest afiliowana przy -> Międzynarodówce Socjalistycznej. IR. Herbut] Literatura: M. Buli, Whatever happened to Italian Cotn-tnunism? Expkining the dissolution of the largest communtst party in tlie West, West European Politics 1991, vol. 14 (4). P. Daniels, M. Buli, Voluntary eutlianasia: from the Italian Communist Party to the De-mocratic Party oj the Left (in) M. Buli, P. Hey-wood (eds), West European Communist Par-ties after the Rewlution of!989,1994. PARTIA DOBROBYTU (Refah Partisi — RP) — islamska, wyznaniowa i funda-mentalistyczna turecka partia polityczna, założona w 1983 r. W wyborach w 1991 r. po raz pierwszy weszła do parlamentu, dysponując samodzielnie około 40 mandatami. W wyborach w 1995 r. odnosi wielki sukces, stając się pierwszą siłą polityczną w parlamencie (21,4% głosów i 158 mandatów). Początkowo partie nie-wyznaniowe starały się izolować RP. Po upadku jednak rządu M. Yilmaza w czerwcu 1996 r., -> Partia Słusznej Drogi (DYP) zrywa z tą zasadą i tworzy gabinet koalicyjny, na czele którego staje lider RP, N. Erbakan. Partia opowiada się za wystąpieniem Turcji z NATO i przyjęciem w polityce zagranicznej otwarcia na kraje islamskie. Sam premier stał się zwolennikiem stworzenia islamskiego wolnego rynku. Rząd wszedł w otwarty konflikt z armią, która zagroziła użyciem siły w przypadku podjęcia prób zmiany świeckiego charakteru państwa. Wojskowi z Narodowej Rady Bezpieczeństwa w marcu 1997 r. postawili warunki premierowi, które w zasadzie dotyczyły respektowania świeckiego charakteru państwa i niewprowadzania islamskich praw. Premier odrzucił warunki wskazując, iż Rada ma jedynie uprawnienia konsultacyjne, a kreatorem praw pozostaje tylko parlament. W lipcu 1997 r. gabinet N. Er-bakana upadł, a prezydent S. Demirel powierzył misję stworzenia nowego rządu M. Yilmazowi z -» Partii Ojczyźnianej (ANAP). W maju 1997 r. wpłynął do Sądu Konstytucyjnego wniosek o delegalizację RP. W styczniu 1998 r. Sąd podjął decyzję o delegalizacji partii, uzasadniając to faktem, iż zagraża ona konstytucyjnej zasadzie świeckości państwa. N. Erbakan został odsunięty na 5 lat od polityki, zaś 147 deputowanych zachowało mandaty jako posłowie niezależni. Islamiści skupieni wokół N. Erbakana, biorąc pod uwagę możliwość podjęcia decyzji o delegalizacji partii, stworzyli w grudniu 1997 r. nowe ugrupowanie, zwane „Partia Cnoty". W styczniu 1998 r. grupa działaczy zdelegalizowanej partii zapowiedziała powstanie nowej struktury organizacyjnej — Moja Turq'a. [R. Herbut] 131 Partia dominująca PARTIA DOMINUJĄCA — kategoria zaproponowana przez M. Duvergera na oznaczenie partii, która przez dłuższy czas dystansuje swych rywali znacznie silniejszym poparciem wyborczym. M. Duver-ger podkreśla, że partią tego typu może stać się tylko ugrupowanie odwołujące się do interesów najszerszej zbiorowości (narodu), a nie kierujące swój apel do wybranych grup społecznych. Za najbardziej reprezentatywny przykład p.d. uznaje się Partię Rewolucyjną Instytucjonalną w Meksyku, Indyjski Kongres Narodowy oraz -> Partię Liberalno-Demokratyczną (JM) w Japonii. Partiami tego typu były również —> Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP) oraz -? Norweska Partia Pracy (DNA), włoska chadecja (zob. -> Włoska Partia Ludowa — PPI) oraz Izraelska Partia Robotników — MAPAI (zob. -> Izraelska Partia Pracy — MAH). Te ostatnie przykłady to partie „dystansujące rywali", choć kierujące swój apel wyborczy do określonych środowisk (ro; botniczych czy wyznaniowych), co odsłania pewną niespójność koncepcji M. Du-vergera, poddaną zresztą krytyce w literaturze (G. Sartori, M. Sobolewski). Zdaniem krytyków, określenie „partia dominująca" winno się odnosić wyłącznie do ugrupowania zdolnego do uzyskania bezwzględnej większości mandatów. Istnienie p.d. ma istotny wpływ na system partyjny, który staje się — by użyć określenia G. Smitha — systemem nierównowagi. Zdaniem M. Sobolewskiego, system, w którym istnieje p.d. rodzi podobne skutki, jak jednopartyjność. Odnosi się to zwłaszcza do rozdziału stanowisk i innych beneficjów. G. Sartori uważa natomiast, że obecność partii, która jest zdecydowanie silniejsza od pozostałych rywali, nie determinuje jednoznacznie określonego typu systemu partyjnego. Według niego p.d. można napotkać w -> systemach partii predominującej, umiarkowanym pluralizmie i spolaryzowanym pluralizmie (zob. -> system partyjny umiar- kowanie spolaryzowany oraz —> system partyjny ekstremalnie spolaryzowany). [A. Antoszewski] Literatura: M. Duverger, Political Parties: Their Orga- nization and Activity in the Modern Stałe, London 1954. G. Sartori, Parties and Party Systems. A Fra- meworkfor Analysis, Cambridge 1976. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1976. PARTIA DOPEŁNIAJĄCA — kategoria partii politycznej wyodrębniona w oparciu o kryterium statusu, jakim dysponuje w procesie formowania gabinetu koalicyjnego. Partia dopełniająca należy do kategorii ugrupowań relewanrnych (zob. -» relewancja partii politycznej), choć poziom jej relewanq'i pozostaje znacznie niższy niż partii inicjujących (zob. —> partia inicjująca). Jest on uwarunkowany zarówno jej stanem posiadania w parlamencie, jak i charakterem struktury rywalizacji politycznej dominującej w parlamentarnym systemie partyjnym. Siła przetargowa p.d. wynika z faktu, iż dysponuje ona liczbą mandatów niezbędnych do wspomożenia partii inicjującej w procesie konstruowania gabinetu większościowego (-» koalicji minimalnie zwycięskiej). Partia ta jakby „dopełnia" stan posiadania partii inicjujących do poziomu gwarantującego rządowi dysponowanie większością absolutną w parlamencie. Partie dopełniające należą przeto do kategorii partii małych (zob. -» partia mała). Po wyborach w Polsce w 1997 r. takiego charakteru nabrała -> Unia Wolności, choć w tym wypadku „dopełnienie" przybrało kwalifikowaną właściwość. Dysponuje ona czymś w rodzaju nadwyżki relewancji, co wydaje się być przede wszystkim konsekwencją ukształtowania się określonej struktury parlamentarnego systemu partyjnego (zob. -ł system partyjny). Partia (koalicja) inicju- 132 Partia Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów jąca, czyli —> Akcja Wyborcza „Solidarność" (AWS) ma ograniczone pole manewru, jeżeli chodzi o stworzenie alternatywnego układu koalicyjnego. Decydują o tym względy ideologiczno-historyczne, a nie racje oparte na prostych arytmetycznych kalkulacjach siły parlamentarnej poszczególnych partii politycznych. W przypadku AWS, ten układ koalicyjny wydaje się być zarówno „pierwszym" wyborem, jak i „jedynym". W określonych więc warunkach p.d. może znacznie zwiększyć swój potencjał przetargowy, co jednak nie pozwoli jej na przejęcie statusu partii inicjującej, przynajmniej w ramach określonej alternatywnej konfiguracji przetargów koalicyjnych. [R. Herbut] PARTIA EUROPEJSKICH LIBERAŁÓW, DEMOKRATÓW I REFORMATORÓW (Party oj European Liberals, Democrałs and Reformers — ELDR) -> transnarodowa federacja partii politycznych, skupiająca -> partie liberalne. W 1972 r. Kongres r* Międzynarodówki Liberalnej przyjął rezolucję, w której zwracał się do liderów partii o wyrażenie opinii co do możliwości stworzenia federacji partii liberalnych we Wspólnocie Europejskiej. Federacja miała mieć charakter organizacji funkcjonującej w ramach struktury -» Międzynarodówki Liberalnej. W maju 1973 r. liderzy partii zaproponowali jednak stworzenie federacji partii, mającej odrębną tożsamość organizacyjną niż Międzynarodówka. Na konferencji we Florencji w 1974 r. został przyjęty statut federacji. Została ona powołana pod nazwą Partia Europejskich Liberałów i Demokratów (ELD) 26 marca 1976 r. Pierwsza liberalna r* frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim została powołana 23 czerwca 1953 r. w ramach Wspólnego Zgromadzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W 1976 r. nastąpiła zmiana nazwy na Frakcję Liberalno-Demokratyczną, a w 1986 r. przyjęła ona obecną nazwę. W Parlamencie 1989-1994 w skład ELDR (frakcji parlamentarnej) wchodziło 16 partii politycznych, reprezentujących 10 krajów członkowskich Wspólnoty Europejskiej. Dysponowała ona 45 mandatami w Parlamencie, co dawało jej status trzeciej siły politycznej. W Parlamencie wyłonionym w 1994 r. frakcja składała się również z 16 partii politycznych, wywodzących się z 10 krajów członkowskich, co dawało jej 43 mandaty. Po przyjęciu do Wspólnoty Europejskiej trzech kolejnych krajów (Austrii, Finlandii i Szwecji) i po przeprowadzeniu w nich wyborów europejskich (1995-1996), stan posiadania frakcji wzrósł do 53 deputowanych, co wzmocniło jej pozycję jako trzeciej siły parlamentarnej. W ELDR najliczniej reprezentowane są: Holandia (dwie partie polityczne: -» Partia Ludowa na Rzecz Wolności i Demokracji — WD oraz Demokraci'66 — D'66) — 10 mandatów, Portugalia (-> Partia Socjaldemokratyczna — PSD) — 8 mandatów oraz Włochy (—> Liga Północy-Federacyjne Włochy — LN-IF oraz -» Włoska Partia Republikańska — PRI) — 7 mandatów. Sześcioma mandatami dysponują partie belgijskie (-> Flamandzka Partia Wolności i Postępu — PW, -» Partia Reformacyjno-Liberal-na — PRL oraz Demokratyczny Front Frankofonów — FDF) oraz fińskie (—> Partia Centrum — KESK oraz -> Szwedzka Partia Ludowa — SFP). W skład ELDR, jako transnarodowej federacji partii politycznych, wchodzi 19 partii politycznych reprezentujących 14 krajów członkowskich. Obok wspomnianych już partii, znalazły się w niej m.in. luksemburska -» Demokratyczna Partia (DP), szwedzka -> Liberalna Partia Ludowa (FLP), francuska -> Partia Republikańska (PR), niemiecka -> Partia Wolnych Demokratów (FDP) oraz dwa ugrupowania duńskie: —> Liberałowie (V) i -» Radykalni Liberałowie (RV). W federacji nie jest natomiast obecna włoska -> Liga Północy-Federacyjne Włochy (LN-IF). Status obserwatora 133 Partia Europejskich Socjalistów w ELDR uzyskała węgierska -» Federacja Młodych Demokratów-Węgierska Partia Obywatelska (FIDES-MPP). [R. Herbut] PARTIA EUROPEJSKICH SOCJALISTÓW (Party ofEuropean Socialists — PES) •4 transnarodowa federacja partii politycznych, skupiająca rodzinę -ł partii socjaldemokratycznych. W 1957 r. -» Międzynarodówka Socjalistyczna utworzyła specjalne „międzypartyjne" biuro informacyjne do spraw kooperacji pomiędzy partiami socjaldemokratycznymi obecnymi w Parlamencie Europejskim. Po spotkaniu w Hadze (1968 r.), gdzie zdecydowano o wprowadzeniu zasady bezpośrednich wyborów europejskich, biuro zostało przekształcone w tzw. Komisję Partii Socjaldemokratycznych we Wspólnocie Europejskiej. 5 kwietnia 1974 r. została formalnie utworzona Konfederacja Partii Socjalistycznych (Confederałion of Socialisł Parłies — CSP). W listopadzie 1992 r. Konfederacja została przekształcona w Partię Europejskich Socjalistów (PES). Pierwsza socjalistyczna frakcja parlamentarna o ponadnarodowym charakterze została stworzona 23 czerwca 1953 r. w ramach Wspólnego Zgromadzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Od 1975 r. frakcja utrzymuje status najsilniejszego ugrupowania w Parlamencie Europejskim. W latach 1989-1994 soq'alistyczna grupa parlamentarna dysponowała 180 miejscami, a jej przewodniczącym został wybrany francuski socjalista J.-P. Cot. Największą reprezentacją dysponowały brytyjska -» Partia Pracy (61 miejsc), -» Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (31) oraz -4 Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (27). Po wyborach europejskich w 1994 r. w skład frakcji wchodziło 198 członków, reprezentujących 12 narodowych organizacji partyjnych. Najsilniejszymi partiami członkowskimi okazały się: brytyjska -» Partia Pracy (63 mandaty), -» Socjaldemo- kratyczna Partia Niemiec (40), -> Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (22) oraz dwie partie włoskie: t* Włoscy Socjaliści (SI) oraz -> Partia Demokratycznej Lewicy (PDS), łącznie dysponujące 18 mandatami. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej Austrii, Finlandii i Szwecji i po wyborach europejskich przeprowadzonych w tych krajach (1995-1996), stan posiadania frakcji socjalistów wzrósł do 221 mandatów, co stanowi 35,3% składu Parlamentu Europejskiego. W skład PES, jako —> transnarodowej federacji partii politycznych, wchodzi 17 partii politycznych, które mają status pełnoprawnego członka. W grupie tej znalazły się partie z krajów niebędących członkiem Unii Europejskiej. Obecnie uwaga ta dotyczy jedynie -> Norweskiej Partii Pracy (DNA), która jest członkiem PES od 1993 r. Wcześniej partiami z krajów pozostających poza strukturą Unii, a mającymi status pełnoprawnego członka PES, były: -» Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ), od 1990 r., oraz -> Fińska Partia Socjaldemokratyczna (SSDP) i -> Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP), obie od 1992 r. W składzie PES znaleźli się również tzw. członkowie stowarzyszeni (asso-ciate members). Chodzi o trzy partie, a mianowicie: -» Socjaldemokratyczną Partię Szwajcarii (SPS), islandzką -ł Partię Socjaldemokratyczną (Af) oraz Socjalistyczną Partię Cypru (EDEK). Status obserwatora uzyskały kolejne cztery partie, w tym m.in. —> Izraelska Partia Pracy (MAH), turecka -» Republikańska Partia Ludowa (CHP) oraz *ł Partia Pracy Malty (PtH). [R. Herbut] Literatura: S. Hix, The transnational party federations (in) J. Gaffney (ed.), Political Parties and the European Union, London and New York 1996. M. Hosli, Voting strength in the European Parliament: the influence of nationał and of 134 Partia kadrowa parłisan actors, European Journal of Politi-cal Reserach 1997, vol. 31 (3). PARTIA-FORUM — typ organizacji politycznej o masowym charakterze, cechujący się zarówno organizacyjną, jak i pro-gramowo-ideologiczną amorficznością, którego zasadniczym celem było obalenie komunisty cznyjhjysjęmów_pgjitycznych w Europie Środkowej i .Centralnej oraz w konsekwencji ich demokratyczna transformacja. Z reguły organizacja typu Forum była to szeroka koaliqa różnych sił politycznych i społecznych, nosząca cechy układu skonfederowanego, skupiona niekiedy wokół wybitnych przywódców opozycji antykomunistycznej (np. w Polsce wokół L. Wałęsy, a w Czechosłowacji — V. Havla). Bez wątpienia spełniały one w fazie tranzycji demokratycznej systemu politycznego funkcje typowe dla partii politycznej (zdobycie władzy). Zasadniczym spoiwem tych luźnych koalicji był antykomunizm i dążenie do obalenia reżimów totalitarnych. Z samej istoty tego typu organizacji politycznej („negatywny" sposób definiowania tożsamości politycznej, czyli akcentowanie tylko tego co łączy uczestników) wynikał jej przejściowy charakter. Obalenie reżimów komunistycznych oznaczało koniec tego typu organizacji. Proces rozpadu partii typu Forum oznaczał wyłonienie się z nich nowych partii politycznych, które reprezentowały z reguły bardziej wykrystalizowane opcje programowe czy ideologiczne. Do grupy partii typu Forum można zaliczyć „Solidarność" w Polsce, Forum Obywatelskie w Czechach, słowacki ruch —> Społeczeństwo Przeciwko Przemocy (VPN), Unię Sił Demokratycznych w Bułgarii czy Bundnis'90 w NRD. fH Herbut] PARTIA INICJUJĄCA — kategoria partii politycznej, wyodrębniona w oparciu 0 kryterium roli, jaką odgrywa w procesie tworzenia koaliq'i gabinetowych. Partia inicjująca należy do kategorii partii re-lewantnych (zob. -> relewancja partii politycznej) i jej stan posiadania w parlamencie predysponuje ją do inicjowania procesu przetargów koalicyjnych, zmierzającego do sformowania gabinetu. Nie musi to być partia mająca status ugrupowania dominującego (zob. -» partia dominująca) 1 w ramach parlamentarnego systemu partyjnego (zob. -> system partyjny), z reguły o wielopartyjnym formacie (zob. -> format systemu partyjnego), może występować więcej niż jedna p.i. Kategoria p.i. to zjawisko sytuacyjne, w dużym stopniu determinowane wynikami rywalizacji wyborczej i strukturą podziału mandatów w parlamencie oraz charakterem polaryzacji systemu partyjnego i regułami ukształtowanymi w jego ramach, a dotyczącymi procesu tworzenia gabinetu (zob. -> polaryzacja). W Polsce po wyborach w 1997 r. status p.i. uzyskała -> Akcja Wyborcza Solidarność (AWS), która zaprosiła do rozmów -» Unię Wolności (UW) i stworzyła wraz z nią gabinet koalicyjny (-> koalicja minimalnie zwycięska). Ta pierwsza nie dysponowała absolutną większością mandatów w parlamencie i polityczny wymóg stworzenia —> koalicji minimalnie zwycięskiej oznaczał zaproszenie do rozmów innej partii, której stan posiadania w parlamencie gwarantował, iż obaj partnerzy rządowi będą kontrolować większość miejsc w Sejmie. Unia Wolności wystąpiła więc w roli -» partii dopełniającej. [R. Herbut] PARTIA KADROWA — kategoria wprowadzona przez M. Duvergera i odnosząca się do wczesnych stadiów rozwoju partii politycznych. M. Duverger nawiązuje tu do koncepcji „partii honoracjorów", zaproponowanej przez M. Webera. Partia kadrowa charakteryzuje się niską liczbą 135 Partia-kartel ii '^członków, luźną strukturą organizacyjną, opartą na autonomicznych komitetach, oraz ograniczonym zasięgiem penetracji środowiska społecznego, w jakim działa. Cechuje ją zatem niski poziom instytucjonalizacji (zob. -> instytucjonalizacja par-tii). W tym sensie jest przeciwieństwem -» partii masowej — zarówno pod względem członkostwa, jak i struktury. Koncentruje się na celach wyborczych. Według M. So-bolewskiego jest „zgrupowaniem notabli organizującym wybory" i opierającym się wyłącznie na działaniach „wysoko kwalifikowanego kręgu aktywistów". Jak podkreśla się w literaturze, p.k. stanowi kanał rekrutacyjny do intratnych stanowisk w administracji państwowej. Zdaniem M. Duvergera, elementem decydującym o możliwości zaliczenia danej partii do grona p.k. jest przede wszystkim brak rozbudowanej i zhierarchizowanej sieci komórek lokalnych. Główną cechą p.k. jest więc niski poziom centralizacji. We wcześniejszej fazie rozwoju partii politycznych powstawały one głównie po prawej stronie sceny politycznej. Współcześnie podział na p.k. i masowe uległ zatarciu, na skutek ewolucji partii masowych. Wśród ugrupowań, które odpowiadają wyróżnionym wyżej cechom p.k., wymienić należy przede wszystkim -> Partię Republikańską i -> Partię Demokratyczną wCUSAi [A. Antoszewski] Literatura: M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 1997. M. Duverger, Political Parties: Their Actwi-ty in the Modem State, London 1954. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, "Warszawa 1974. PARTIA-KARTEL — kategoria partii politycznej, wprowadzona do literatury politologicznej przez R. Katza i P. Maira. Pojawienie się p.k. ma charakteryzować kolejny etap procesu ewolucji powiązań między partiami, państwem a społeczeństwem obywatelskim. Powstanie tego typu partii wpływa nie tylko na charakter rywalizacji w ramach -* systemu partyjnego (partie kartelu), ale również na organizacyjne przymioty konkretnej partii politycznej, funkcjonującej w tym układzie (partia kartel). Narodziny tego typu partii należy rozpatrywać w kontekście zjawiska wzajemnego przenikania się aktywności partii politycznej i aparatu państwa, swoistej „kolonizacji" przez partie struktur biurokratycznych państwa. Partie stają się semipaństwowymi agencjami, które czerpią zasoby będące w dyspozycji państwa (również i partii, które kontrolują jego aparat) po to, by zapewnić sobie przetrwanie organizacyjne i skupić w swych rękach środki pozwalające na kontrolowanie procesu wchodzenia nowych, alternatywnych ugrupowań w ramy przetargu politycznego. Partie tworzące kartel, ugrupowania relewantne znajdujące się zarówno po stronie rządzących, jak i opozycji, zawierają więc porozumienie co do sposobu prowadzenia rywalizacji i podziału łupów. Prawie wszystkie partie wchodzące w skład kartelu mają status „ugrupowań rządzących" w tym sensie, iż mają przynajmniej dostęp do urzędów, partycypują w systemie „centralnego patronażu" (np. nominacje na stanowiska, subwencje państwowe, szeroko otwarte „punkty dojścia"). Autorzy koncepcji p.k. przyjmują, iż zwłaszcza w takkonsensualnie zorientowanej demokracji będzie pojawiał się (lub już istnieje) ten typ partii politycznej, charakteryzujący się określonymi cechami. Po pierwsze, międzypartyjna rywalizacja za ich sprawą staje się „samoograniczona", jej zasadniczym wymiarem fest wykazanie się przez partię zdolnością do efektywnego działania i sterowania sprawami publicznymi, udowodnienie profesjonalnego przygotowania do kierowania polityką. Osiągnięcie określonych celów programowych schodzi na plan dalszy, a liczy się„ghbah Partia komunitarna na" sprawność w zakresie zarządzania. Polityka ma więc okazać się grą profesjonalistów, zawodowych polityków stojących na czele partii. Po drugie, proces rywalizacji podlega ścisłej kontroli i znamionuje go „wzajemne powstrzymywanie się" aktorów/uczestników. Partie wciąż rywalizują, jednak ich elity konstytuują swoistą klasę polityczną, która ma wspólny interes w czerpaniu określonych zasobów pozostających w dyspozyq'i „kontrolowanego" państwa. Kartel wykorzystuje te zasoby na zapewnienie sobie organizacyjnej ciągłości oraz uczynienie rywalizacji „zamkniętą", czyli niedopuszczenie nowych ugrupowań. Partia stanowi partnerski związek profesjonalistów, dysponujących znaczną swobodą w definiowaniu celów politycznych, a przestaje być stowarzyszeniem skupiającym obywateli i reprezentującym ich interesy. Po trzecie, głównym źródłem finansowania p.k. (zob. -» finansowanie partii politycznych) stają się subwencje państwowe, o których zresztą, jako członek kartelu, decyduje. Kampania polityczna (wyborcza) podlega profesjonalizacji i centralizacji, a jednocześnie staje się kapitałochłonna (np. znaczne nakłady finansowe, korzystanie z fachowych agencji marketingowych czy z pozapartyjnych — niezależnych źródeł rozpowszechniania informacji). Po czwarte, strukturę wewnętrzną p.k. charakteryzuje układ zwany stratarchią. Zarówno elity na poziomie centralnym, jak i lokalnym dysponują znaczną autonomią. Liderzy partii odpowiedzialni są raczej przed wyborcami niż członkami. Generalnie, w partii następuje zamazanie linii podziału między kategorią członków a „nie-członków". W dodatku, członkowie korzystając ze swych praw w sposób bezpośredni, a nie poprzez delegatów (np. metoda selekcji liderów i kandydatów, oparta na przekazaniu głosu pocztą lub w inny sposób, miast udziału w zjazdach, kongresach czy tym podobnych spotkaniach). Lokalne ogniwa partii dysponują znacznym zakresem uprawnień, co ma uczynić ją bardziej atrakcyjną dla potencjalnych członków i zwolenników, przejawiających partycypacyjne skłonności. [R. Herbut] Literatura: R. Karz, P. Mair, Changing models of party organization and parły democmcy. The emer-gence ofthe cartel party, Party Politics 1995, vol. 1 (1). PARTIA KOMUNITARNA — organizacja polityczna, która dąży do agregaq'i i artykulacji interesów relatywnie wąskiej wspólnoty obywateli zamieszkujących ten sam region geograficzny. Liderzy tych partii wykorzystują istniejące -> podziały socjopolityczne o charakterze regionalnym (np. etniczne czy terytorialne), jako sposób zakorzeniania ugrupowania w środowisku społecznym, a ich zasadniczym celem staje się kreowanie wśród mieszkańców tego regionu poczucia solidarności czy wspólnoty interesów. Partie komunitarne traktują kategorię „terytorium", przynajmniej w początkowym okresie istnienia, jako źródło etnicznej tożsamości, która zostaje zdefiniowana w ich programach w kontekście „miejsca urodzenia". Tak postąpili np. liderzy Liga Ve-neto czy Lega Autonomista Lombarda (-»zob. Liga Północy-Federalne Włochy — LN-IF) we Włoszech w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych. Zdecydowana jednak większość partii albo bardzo szybko porzuca ten typ apelu programowego, albo też od samego początku swego istnienia definiuje tożsamość polityczną poprzez określenie wspólnych interesów socjo-ekonomicznych, łączących ludność zamieszkującą dany region geograficzny. W tym drugim przypadku odrębna tożsamość regionu zostaje określona jako styl życia jego mieszkańców, determinowany m.in. przez sposób prowadzenia polityki państwa przez centrum (władzę central- 137 Partia konserwatywna ną). -» Kanadyjska Partia Reform (RPC) np. oferowała tożsamość „zachodniego Kanadyjczyka", czyniąc z niej punkt odniesienia dla tych, którzy uważali, iż centralne władze winny być bardziej wyczulone na oczekiwania „zachodu", zaspokajając w sposób pełniejszy niż dotychczas interesy ludności tego regionu. Wspólne dla partii komunitarnych jest żądanie przyznania autonomii regionom, których interesy reprezentują. Z tego względu często określane są mianem organizacji regionalnych, urzeczywistniających autonomiczne aspiracje danego regionu geograficznego. Zakres oczekiwań partii tego rodzaju w tym względzie może być bardzo różny, poczynając od żądania separacji regionu i stworzenia odrębnej struktury państwowej (np. partia baskijska Herri Ba-tasuna czy kanadyjski -> Blok Quebecu), poprzez zagwarantowanie większego zakresu autonomii w ramach dotychczasowej struktury państwa (np. katalońska partia —» Zbieżność i Związek — CiU czy -ł Szkocka Partia Narodowa — SNP), a kończąc na postulacie obrony lokalnych interesów handlowych i przemysłowych (np. -> Kanadyjska Partia Reform). Z reguły specyficzna treść apelu politycznego partii komunitarnych wynika z charakteru struktury ekonomicznej regionu, który reprezentują. Niektóre z nich starają się o poszerzenie apelu wyborczego i wyjście poza granice tradycyjnego socjodemogra-ficznego (terytorialnego) -» podziału so-cjopolitycznego. Wówczas praktycznie tracą one charakter organizacji komunitar-nej. Taką ewolucję przeszła np. -> Liga Północy-Federalne Włochy (LN-IF) we Włoszech. [R. Herbut] PARTIA KONSERWATYWNA (Consewa-tive Party — CP) — pełna nazwa: Konserwatywna i Unionistyczna Partia (Conseroa-tive and Unionist Party), brytyjska partia polityczna reprezentująca konserwatyw- ny nurt myśli politycznej. CP uchodzi za jedną z najstarszych partii politycznych, bowiem kontynuuje tradycje -»torysów, którzy swój rodowód wyprowadzają z okresu Chwalebnej Rewolucji z 1689 r. Po okresie funkcjonowania torysów, jako koterii arystokratycznej, utworzony został w 1831 r. Carlton Club, pełniący rolę zalążkowego ośrodka decyzyjnego partii. W 1832 r. ugrupowanie przyjęło obecną nazwę. Polityczne koncepcje konserwatystów (określanych również tradycyjną nazwą torysów) są często abstrakcyjne i dlatego mogą być różnie wykorzystywane i interpretowane. Argumenty są zazwyczaj wyrażane w specyficznym języku, akcentującym ciągłość tradycji narodowej, wartości i niepowtarzalność angielskiej kultury i instytucji; podkreślając rolę rodziny, akcentuje się jednocześnie wolność jednostki. Równość wobec prawa, bezwzględna ochrona własności prywatnej i gospodarka wolnorynkowa to zasady odzwierciedlające idee społeczeństwa organicznego i jego ewolucyjnego rozwoju, przy akceptacji istniejącego systemu politycznego, Korony i Kościoła. Partia Konserwatywna wykazywała zawsze duże zdolności adaptacyjne. Program i polityka konserwatystów odznaczał się elastycznością i zdolnością przystosowania do bieżących warunków politycznych i społecznych. Konserwatyzm brytyjski nigdy nie był formacją monolityczną, współtworzyły go dwa nurty: paternalistyczny i libertariański — indywidualistyczny. W 1832 r. została opublikowana przez R. Peela pierwsza platforma programowa tej partii, znana jako Manifest z Tamworth (The Tamworth Manifesto), w którym zostały wyeksponowane tradycyjne konserwatywne wartości, z elitaryzmem na czele. W konsekwencji przeobrażeń z lat 1868-1874, za sprawą głównie B. Disraelego, konserwatyści rozszerzyli swój apel wyborczy na szersze kręgi elektoratu. Na początku XX w. w debatach programowych postulowano wprowadzenie demokracji 138 Partia Konserwati/wna wewnątrzpartyjnej. Wzrastający po II wojnie światowej poziom poparcia wyborczego dla laburzystów, spowodował reorientację programową konserwatystów, co znalazło wyraz w doktrynie „nowego konserwatyzmu" — dopuszczającej inter-wenq'onistyczną politykę państwa w gospodarce i polityce społecznej. Nurt pater-nalistyczny znalazł wówczas wyraz w dokumencie pod nazwą „Karta Przemysłowa" (1947). Konserwatyzm indywidualistyczny przeżywał renesans po objęciu przywództwa w partii przez M. Thatcher. Nowy program, zwany thatcheryzmem, znalazł wyraz w dokumencie z 1976 r. — „Słuszne podejście", w którym deklarowano obronę jednostki przed nadmierną ingerencją państwa. Jednocześnie akcentowano zasadę silnego rządu — pragmatycznego, pewnego, niezależnego i konserwatywnego. Polityka opierała się na ekonomicznym liberalizmie, monetary-zmie, prywatyzacji różnych gałęzi przemysłu i rygorystycznej kontroli wydatków publicznych. Realizacja tego programu napotykała niejednokrotnie ostry sprzeciw związków zawodowych. Stanowisko rządu oscylowało od poglądów negujących całkowicie prawo istnienia ruchu związkowego w państwie do stanowiska uznającego ich podmiotowość jedynie w zakresie praw pracowniczych. Wzrastająca inflacja, spory wokół problemu wejścia Zjednoczonego Królestwa do Wspólnoty Europejskiej, a także niezadowolenie społeczeństwa z wprowadzenia podatku pogłównego, gospodarki wydatkami publicznymi i całym stylem rządzenia spowodowały, że thatcheryzm został nieco zmodyfikowany po 1990 r., po ustąpieniu charyzmatycznej przywódczyni. W „Karcie Obywatelskiej" premier J. Major przedstawił głównie program poprawy efektywności służb publicznych i roli społeczności lokalnych w kreowaniu demokracji. J. Major starał się o zmianę wizerunku CP, w kierunku bardziej aideologicznego, ogólnonarodowego ugrupowania odpo- wiadającego cechom -* partii wyborczej (catch-all party). Po ustąpieniu (po 18 latach) sterów rządów laburzystom, Partia Konserwatywna przechodzi poważny kryzys tożsamości, wyrażający się m.in. w nasileniu walk frakcyjnych. Jeden nurt to tradycyjny pragmatyczny toryzm, do którego natury należy pewien solidaryzm społeczny, wiara w konieczność spełniania przez państwo funkcji interwencyjnych i opiekuńczych oraz uznanie konieczności funkqonowania Wielkiej Brytanii w ramach Wspólnoty Europejskiej. Drugi nurt reprezentują neoliberalowie, postthatcheryści — zwolennicy skrajnego indywidualizmu politycznego oraz wolnego rynku i przeciwnicy integracji europejskiej według formuły z Maastricht. Partia Konserwatywna poszukuje nowego, atrakcyjnego programu, aby w najbliższych wyborach pokonać laburzystów. Partia Konserwatywna pod względem struktury organizacyjnej reprezentuje scentralizowany typ ugrupowania. Uznaje członkostwo indywidualne — obecnie należy do niej ponad milion osób. CP działa na podstawie statutu, zwanego „The Rules and Standing Orders of the National Union of Conservative and Unionist Associa-tion", a nadto wedle wytworzonych w ciągu wieków zwyczajów i tradyq'i. Trzy zasadnicze części tworzą współczesną Partię Konserwatywną: 1) Frakcja Parlamentarna (The Parliamentary Party); 2) Unia Krajowa (The National Union of Conserua-tive and Unionist Associations); 3) Biuro Centralne (Central Office). Łączy je osoba lidera, który posiada stosunkowo silną władzę zarówno formalną, jak i wynikającą z autorytetu osobistego, znacznie poważniejszą niż przywódcy innych partii. Obecnie lidera wybiera się w głosowaniu tajnym spośród członków frakcji parlamentarnej. Do zmiany przywództwa dochodzi w przypadku rosnącego konfliktu między polityką prowadzoną przez lidera a stanowiskiem jego najbliższego otoczenia; ostatnio nastąpiło to w 1997 r. po 139 Partia Konstytucyjno-Demokratyczna — Partia Wolności Ludowej przegranych przez torysów wyborach parlamentarnych. Frakcja parlamentarna tradycyjnie zajmuje w Partii Konserwatywnej dominującą nad pozostałymi organami pozycję. Parlamentarzyści CP monopolizują najistotniejsze decyzje partyjne. To spośród nich (oraz spośród parów wchodzących w skład Izby Lordów) lider formuje gabinet lub gabinet cieni. Unia Krajowa jest federacją stowarzyszeń okręgowych Anglii i Walii. Jej doroczna konferencja jest zarazem konferencją Partii. Konserwatyści szkoccy odbywają własne zjazdy. Rada Centralna {Central Council) Unii Krajowej, w której każdy okręg wyborczy ma 5 reprezentantów, to ciało składające się z około 3600 członków, spotykające się raz w roku w Londynie. Egzekutywę stanowi około 150 osób, obradujących co dwa miesiące. Bieżąca praca administracyjna wykonywana jest przez tzw. podkomisje do poszczególnych zagadnień: administracji lokalnej, kandydatów parlamentarnych, kobiet, grup tzw. Młodych Konserwatystów itd. Zadaniem Unii jest utrzymanie stałej wymiany poglądów między liderem i frakcją parlamentarną a szerokimi masami członkowskimi (grass roots). Biuro Centralne (Central Office) zajmuje się sprawami organizacyjnymi na szczeblu centralnym. Jego działalność pozostaje pod ścisłą kontrolą lidera, który mianuje zarówno przewodniczącego, jak i ważniejszych urzędników. Biuro dzieli się na departamenty: badań politycznych, kontaktów ze środkami masowego przekazu i departament wyborczy, organizujący polityczną aktywność całej partii. Biuro jest odpowiedzialne za organizację dorocznych konferencji partyjnych. Konferencje Partii Konserwatywnej, w których bierze udział około 4500 delegatów odbywają się we wrześniu i październiku na przemian w Blackpool, Boumemouth lub Brighton. Celem konferencji jest artykulacja poglądów poszczególnych okręgów w istotnych kwestiach politycznych, udzielanie liderowi „rad" i opracowywa- nie rezolucji. Do Partii Konserwatywnej od końca lat siedemdziesiątych należą i głosują na nią obywatele z różnych warstw społecznych. Podstawową, najszerszą grupę jej zwolenników stanowi szeroko rozumiana klasa średnia — przedsiębiorcy, menedżerowie, kadra urzędnicza i ludzie wolnych zawodów. W sferze finansowania partii udzielają jej wydatnego poparcia bądź to przez darowizny i dotacje, bądź w sposób pośredni poprzez organizacje społeczne, np. British United Industrialist. Pomimo tego, że wyborców CP cechował duży poziom identyfikacji partyjnej, w wyborach 1997 r. np. na Partię Referendum oddało głosy około 800 tys. dotychczasowego elektoratu konserwatystów. Partia Konserwatywna w dwupartyjnym systemie brytyjskim (zob. —> system dwupartyjny oraz —> system partyjny Wielkiej Brytanii) jest partią relewantną (zob. —> relewancja partii politycznej) i obok -» Partii Pracy (LP) zdecydowanie dominuje w życiu politycznym Wielkiej Brytanii. W okresie powojennym poparcie dla CP oscylowało w granicach od 35,6% (październik 1974 r.) do 48% (1951 r.). Partia dysponuje od 1997 r. najmniejszą liczbą mandatów w Izbie Gmin —165, natomiast w 1983 r. miała ich 393. Konserwatyści tworzyli jednopartyjny rząd w latach: 1951-1964; 1970-1974; 1979- 1997. Od przegranych wyborów w 1997 r., po osiemnastu latach rządów, konserwatyści przeszli do opozycji. [W. Sokół] PARTIA KONSTYTUCYJNO-DEMOKRATYCZNA — PARTIA WOLNOŚCI LUDOWEJ (Konstitucyonno-diemokraticze-skaja partija — Partia narodnoj swobody — KDP-NS) — jedna z dwóch rosyjskich partii chadeckich, nawiązujących do tradycji Partii Konstytucyjno-Demokratycz-nej, utworzonej w 1905 r. Powstała w wyniku rozłamu Związku Konstytucyjnych Demokratów, założonego w 1989 r. z ini- 140 Partia Lewicy cjatywy organizacji „Godność Obywatelska". W maju 1990 r. członkowie tej grupy wystąpili z ideą utworzenia Partii Konstytucyjnych Demokratów (PKD), której przywódcą został W. B. Zołotariew. Pozostali powołali rok później KDP-NS, na czele z M. G. Astafjewem, deputowanym parlamentu rosyjskiego. Mimo iż oba ugrupowania uważały się za kontynuatorów przedrewolucyjnej partii chadeckiej, to jednak były różne. PKD była członkiem —> Demokratycznej Rosji (DR) i współpracowała z liberalnymi organizacjami o pro-zachodniej orientaqi. W wyborach parlamentarnych 1993 r. brała bezskutecznie udział w koaliq'i „Sierpień" razem z liberalną, radykalnie reformatorską Partią Wolności Gospodarczej (Partija ekonomi-czeskoj swobody). Z kolei KDP-NS, której przewodniczący M. G. Astafjew był początkowo także członkiem DR, zbliżyła się do tzw. partii państwowo-patriotycznych, tworząc koaliq'ę „Porozumienie Ludowe" („Namdnoje sogłasije") z -> Demokratyczną Partią Rosji (DPR) i -> Rosyjskim Ruchem Chrześcijańsko-Demokratycznym (RChDS). Partia ta uczestniczyła również — w powołanym 8-9 lutego 1992 r. przez Kongres Sił Obywatelskich i Patriotycznych — nacjonalistycznym Rosyjskim Zgromadzeniu Ludowym, a później we-> Froncie Ocalenia Narodowego (FNS). Ruch chadecki, początkowo aktywny i znany, zakończył się fiaskiem. M. G. Astafjew jest przewodniczącym nieznanego szerzej ugrupowania „Wszechrosyjskie Narodowe Centrum Prawicowe". I A. Czajowski] PARTIA LEWICY (Wnsterpartiet—VP) — szwedzka partia lewicowa, będąca organizacyjną kontynuacją Komunistycznej Partii Lewicy (VpK). W maju 1990 r. została zmieniona nazwa partii (usunięto ideologiczny kwalifikator „komunistyczna"), co było m.in. bezpośrednim efektem przekształceń ustrojowych, jakie obserwowa- no w krajach Europy Wschodniej. Szwedzka Partia Komunistyczna została stworzona w 1917 r. W 1967 r. zmieniono nazwę partii na Komunistyczną Partię Lewicy, co miało nie tyle formalny charakter, ile było wyrazem przyjęcia przez elity ugrupowania strategii rewizjonistycznej (wobec oficjalnej doktryny komunistycznej propagowanej przez Moskwę) oraz traktowania areny wyborczo-parlamen-tarnej jako jedynej płaszczyzny, gdzie winna następować konfrontacja interesów programowych. W ten sposób VpK próbowała stworzyć tzw. socjalistyczną alternatywę w szwedzkiej polityce. Oznaczało to krytykowanie -» Szwedzkiej Soqal-demokratycznej Partii Pracy (SAP) za zbyt proburżuazyjny kurs w polityce. VpK starała przedstawić siebie jako ugrupowanie „zwykłych ludzi", akceptujące zasady sprawiedliwości społecznej, równości i solidarności. Liderzy VpK wciąż odwoływali się do idei „rewolucyjnego socjalizmu", ale odrzucili „mechanistyczny marksizm" (m.in. zasadę rewoluq'i społecznej i likwidacji kapitalizmu). Za swój zasadniczy cel traktowali powstrzymanie SAP od przesuwania się dalej ku prawicowemu odcinkowi przestrzeni rywalizacji politycznej. W 1977 r. VpK zdystansowała się wyraźnie od Moskwy, propagując koncepcję budowy narodowego komunizmu, „odzianego" w barwy niebiesko-złote, a nie czerwone. Zmianę nazwy w 1990 r. elity partii uzasadniały faktem otwarcia lewicowej części przestrzeni rywalizaqi, co było efektem przesunięcia się SAP bardziej na prawo i koniecznością jej zagospodarowania. Oznaczało to z kolei wy-raźniejsze podkreślenie lewicowego charakteru partii i zerwanie z komunistyczną przeszłością, jeżeli nawet niewiele z niej pozostało. Wcześniej (poczynając od końca lat sześćdziesiątych) widoczne były symptomy świadczące o zmianie charakteru ugrupowania. Określenie typu polityki uprawianej przez partię mianem „whik-collar communism" potwierdzało, iż 141 Partia Lewicy Demokratycznej skierowała ona swój apel wyborczy przede wszystkim do wykształconych osób o przekonaniach lewicowych, zatrudnionych w sektorze publicznym. Pod koniec lat osiemdziesiątych społeczna baza partii uległa radykalnej zmianie i VpK przestała być ugrupowaniem klasy robotniczej, a zaczęła reprezentować interesy nowej klasy średniej. Liderzy partii wskazywali, iż zmiany postindustrialne zatarły klasowe kontury polityki i młode generacje, szczególnie zmienne w opiniach politycznych, potrzebują pragmatycznej partii lewicowej. O pragmatyzmie ma świadczyć m.in. silne akcentowanie w programie partii postulatów ekologicznych, a szerzej — postindustrialnych. Przeciętne poparcie wyborcze dla partii (1945-1996) wyniosło 5,2% głosów. Poczynając od wyborów w 1979 r. partia regularnie przekracza poziom 5,5% głosów, a w wyborach w 1998 r. zarejestrowała rekordową zdobycz — 12,0% głosów (43 mandaty). Ugrupowanie nigdy nie partycypowało w tworzeniu gabinetu, choć w latach 1970-1974 oraz 1985-1988 uczestniczyło w koalicji parlamentarnej wspierającej mniejszościowe rządy socjaldemokratyczne. [R. Herbut] Literatura: D. Arter, The Swedish Leftist Party: „Eco-Communism" or Communist Echo?, Parlia-mentary Affairs 1991, vol. 44 (1). PARTIA LEWICY DEMOKRATYCZNEJ (Strana Demokratickej Lavice — SDL) — słowacka partia polityczna o lewicowej tożsamości programowej, kontynuatorka tradycji Komunistycznej Partii Słowacji (KSS). KSS założona w 1939 r., została potem wchłonięta w ramy Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KSĆ). W grudniu 1989 r. odbył się kongres założycielski „nowej" KSS. W wyborach w 1990 r. partia zdobyła poparcie 13,4% elektoratu (22 mandaty w Słowackiej Radzie Naro- dowej). W październiku 1990 r. komuniści słowaccy przyjęli nową nazwę — Komunistyczna Partia Słowaqi-Partia Lewicy Demokratycznej. W lutym 1991 r. partia zmieniła nazwę na obecną. Do sierpnia 1991 r. na zasadzie federacji wraz z -» Komunistyczną Partią Czech i Moraw (KSĆM) wchodziła w skład Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Po wystąpieniu z tego sojuszu określiła siebie jako partię socjaldemokratyczną. Celem SDL jest zbudowanie demokratycznego, sprawiedliwego państwa, poprzez wprowadzenie mechanizmów gospodarki rynkowej, przy jednoczesnym zagwarantowaniu podstawowych elementów bezpieczeństwa socjalnego. W zakresie ekonomii, optuje więc za modelem społecznej gospodarki rynkowej. Partia popiera przyjęcie Słowacji do NATO oraz Unii Europejskiej, zastrzegając jednak, że ostateczne zdanie w tej sprawie, wyrażone w referendum winno należeć do społeczeństwa. SDL opowiada się za decentralizacją procesu decyzyjnego oraz rozwojem samorządów lokalnych. Przed wyborami w 1992 r. popierała ideę zachowania federacji. W wyborach w 1992 r. SDL uzyskała poparcie 14,7% słowackiego elektoratu, zdobywając 29 mandatów w Słowackiej Radzie Narodowej. Stała się drugą siłą polityczną w Słowacji. Poparcie wyborcze dla partii rozłożyło się dość równomiernie w poszczególnych regionach kraju, z tym że największy sukces odniosła we wschodniej Słowacji (21,5% głosów). W marcu 1993 r. SDL odrzuciła ofertę rządzącej partii, —> Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS), wejścia do gabinetu mniejszościowego kierowanego przez V. Mećiara. W marcu 1994 r. partia weszła w skład koalicji gabinetowej sformowanej przez J. Moravćika, polityka z ugrupowania zwanego Alternatywa Politycznego Realizmu (Alternatme Politickeho Realizmu —APR), zob. -> Demokratyczna Unia Słowacji — DUS. SDL uzyskała status największej partii w gabinecie. Otrzymała 142 Partia Liberalno-Demokratt/czna 6 tek ministerialnych (wicepremiera do spraw gospodarczych, rolnictwa, obrony, gospodarki, finansów, środowiska i sprawiedliwości). Do wyborów parlamentarnych w 1994 r. przystąpiła w ramach sojuszu wyborczego „Wspólny Wybór" (Spoloćna Volba — SV), w którym znalazły się również małe partie lewicowe (m.in. Socjaldemokratyczna Partia Słowacji, So-cidlnodemokraticka Struna na Slovensku — SDSS, Słowacka Partia Zielonych, Strana Zelenych na Slwenska—SZS). Sojusz otrzymał poparcie 10,4% wyborców, uzyskując 18 mandatów w Słowackiej Radzie Narodowej. W latach 1995-1996 partii groził rozłam. Zasadniczym powodem stał się wybór strategii, jaką partia winna przyjąć wobec rządzącego -»Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowaq'i (HZDS), którego lider V. Mećiar wciąż ponawiał propozycję wejścia SDL do koalicji gabinetowej. Wybór na stanowisko przewodniczącego partii J. Migasa w kwietniu 1996 r. należy traktować jako przejaw osiągniętego kompromisu (zastąpi/ on P. Weissa, kierującego partią od stycznia 1990 r.). W czerwcu 1996 r. SDL udzieliła parlamentarnego poparcia rządzące] koalicji, co zagwarantowało rządowi V. Mećiara dalsze istnienie. W wyborach prezydenckich w 1998 r. SDL zgłosiła swego kandydata J. Hrasz-ko, który przeszedł do II tury głosowania w parlamencie. W wyborach w 1998 r. partia zdobyła 14,8% głosów oraz 23 mandaty. Weszła w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka chadec-kiego M. Dziurinde. Otrzymała 6 tek ministerialnych oraz stanowisko wicepremiera. [W. jednaka] PARTIA LIBERALNO-DEMOKRA-TYCZNA (jiyu-Mtshuto — JM) — japońska konserwatywna partia polityczna, stworzona w 1955 r. w wyniku połączenia Partii Liberalnej oraz Partii Demokratycznej. Partia jest rzecznikiem tzw. ortodok- sji rynkowej, faworyzując indywidualną przedsiębiorczość. W jej programie można jednak znaleźć wiele haseł i postulatów świadczących o popieraniu idei „regulowanego" kapitalizmu, opartego m.in. na wykorzystaniu przez państwo mechanizmów interwencyjnych. Partia bardzo wysoko stawia w programie idee sprawiedliwości społecznej, kreując wiele rozbudowanych programów soq'alnych. Sztandarowym hasłem JM stała się „realizacja państwa dobrobytu w Japonii". W okresie dominacji partii narodziła się idea „Fuko-ku Jyakuhei", kształtowanie zamożnego społeczeństwa poprzez minimalizowanie wydatków militarnych; kolejne gabinety przeznaczały na wydatki zbrojeniowe mniej niż 1% dochodu narodowego. Partia opowiada się za utrzymaniem bardzo bliskich związków ze Stanami Zjednoczonymi, promując proces ekspansji gospodarczej w Azji i basenie Pacyfiku. Od 1955 r. do 1993 r. miała ona status partii dominującej, zdobywając regularnie od 50 do 60% głosów. W tym okresie była odpowiedzialna za sformowanie wszystkich rządów (27), które miały status gabinetów jednopartyjnych większościowych (22), jednopartyjnych mniejszościowych (3 gabinety w latach 1976-1980) bądź tzw. -> koalicji nadwyżkowych (2 gabinety Y. Na-kasone w latach 1983-1986). Zasadniczą cechą strukturalną JM jest fakcjonalizm, istnienie względnie autonomicznych grup notabli, skłonnych do prowadzenia samodzielnej polityki. Na przykład w parlamencie w 1992 r. istniało aż 8 frakcji, z których frakcje Miyazawa oraz Mitsuzuka były zdecydowanie najsilniejsze (dysponowały odpowiednio 60 i 57 mandatami w izbie niższej). Ujawnienie nielegalnych transakcji finansowych, prowadzonych przez liderów JM (m.in. skandal wokół lidera największej frakcji Takeshita, S. Ka-nemaru), bardzo zaszkodziło partii w wyborach w 1993 r. W dodatku kilku polityków JM (m.in. T. Hata i I. Ozawa) odmówiło poparcia dla linii partii w parlamen- 143 Partia Ludowa cie, głosując za przyjęciem wniosku o wotum nieufności dla gabinetu K. Miyazawa. JM straciła większość w parlamencie, a premier podał się do dymisji i rozwiązał Izbę Reprezentantów (izbę niższą). Po upadku gabinetu grupa dysydentów opuściła partię, tworząc nowe ugrupowanie pod nazwą Japońska Partia Odnowy (Shinsei To), na czele której stanął T. Hata. W wyborach w 1993 r. partia zdobyła 36,6% głosów i 223 mandaty (43,6%) i przeszła do opozycji. Powstał wówczas tzw. gabinet anty-JM, szeroka koalicja wszystkich opozycyjnych partii parlamentarnych, z wyjątkiem komunistów, na czele którego stanął M. Hosokawa z Japońskiej Nowej Partii (Nihon Shin To). Gabinet M. Ho-sokawy upadł w kwietniu 1993 r. Na czele nowego mniejszościowego gabinetu koalicyjnego stanął T. Hata, a centralne miejsce w jego ramach zajęła Japońska Partia Odnowy (9 stanowisk ministerialnych), wywodząca się z JM. Gabinet T. Ha-ty istniał tylko 2 miesiące, a bezpośrednią przyczyną jego upadku była ofensywa polityczna JM, nastawiona na odzyskanie władzy. JM zdecydowała się na stworzenie gabinetu koalicyjnego z Socjaldemokratyczną Partią Japonii (NSM), a prezydent socjalistów T. Murayama otrzymał nominację na stanowisko premiera (czerwiec 1994 r.). W skład gabinetu weszła również mała partia Sakigake, stworzona w 1993 r. przez dysydentów z JM. W styczniu 1996 r. na czele koalicji stanął polityk z JM, R. Hashimoto. W wyborach w październiku 1996 r. partia uzyskała 239 mandatów w 500-osobowym parlamencie i nie udało się jej odzyskać absolutnej większości, którą utraciła w 1993 r. Po wyborach został sformowany gabinet koalicyjny, na czele którego stanął ponownie R. Hashimoto. W jego skład weszły obok JM, partia socjaldemokratyczna (NSM) oraz Sakigake. Obaj koalicjanci JM utracili w ostatnich wyborach (1996 r.) znaczną część mandatów w parlamencie (NSM zmniejszyła swój stan posiadania z 30 mandatów do 15, zaś Sakigake — z 9 mandatów do 2). Po porażce w częściowych wyborach do izby wyższej parlamentu (Izba Radców) w lipcu 1998 r. (partia straciła 17 miejsc), R. Hashimoto podał się do dymisji. Ustąpił on także, zgodnie z tradycją polityczną, ze stanowiska lidera partii, gdyż stanowisko premiera jest związane z przewodzeniem JM. Na stanowisko nowego lidera partii został wybrany K. Obuchi, Minister Spraw Zagranicznych, który jednocześnie uzyskał nominale partii na premiera. [R. Herbut] Literatura: R. Shiratori, japan, European Journal of Political Research, vol. 26 (3^4) oraz vol. 28 (3-4). PARTIA LUDOWA (Partido Popular—FP) — hiszpańska konserwatywna partia polityczna (zob. -» partie konserwatywne), stworzona w obecnej formie w styczniu 1989 r. Jest spadkobierczynią tradycji Przymierza Ludowego {Alianza Popular— AP), ruchu politycznego ukształtowanego w 1976 r., który skupiał główne siły polityczne epoki Franco. Niekwestionowanym twórcą i przywódcą AP był M. Fra-ga Iribarne, były minister w rządzie Franco. AP było w istocie federacją 7 partii o prawicowej lub centroprawicowej orientacji programowej (m.in. Reforma Demo-crdtica, ugrupowania kierowanego przez wspomnianego już M. Fraga, Acción De-mocrdtica Espańola, partii utworzonej w 1976 r. przez F. Munoza, Unión Social Popular, ugrupowania kierowanego przez E. de Carranza). W 1977 r. kilka z tych partii stworzyło jednolitą strukturę organizacyjną, nazwaną Parłido Unida de Alianza Popular (PUAP), na czele której stanął jako sekretarz generalny M. Fraga. W wyborach w 1977 r. AP zdobyło jedynie 8,2% głosów (16 mandatów). W kolejnych wyborach w 1979 r. AP weszło w skład Ko- 144 Partia Ludowa aliqi Demokratycznej, która uzyskała poparcie tylko 6,0% elektoratu (9 mandatów). Wiatach 1979-1980, głównie za sprawą M. Fraga, ułegło zmianie oblicze programowe partii — w kierunku nowoczesnego konserwatyzmu. Dało to efekt w wyborach w 1982 r. w postaci uzyskania przez partię 26,6% głosów (106 mandatów). Wzrost poparcia dla AP należy również kojarzyć z faktem rozkładu -> Unii Centrum Demokratycznego (UCD) i przejmowaniem jej tradycyjnej klienteli. Poparcie dla partii w kolejnych wyborach utrzymywało się albo na podobnym jak w 1982 r. poziomie (26,0% głosów w wyborach w 1986 r.), albo tylko nieznacznie wzrosło (303% w 1989 r.). Różnica w zdobyczach wyborczych między PP oraz —> Hiszpańską Socjalistyczną Partią Robotniczą (PSOE) bardzo zmalała w wyborach w 1993 r. PP zdobyła 34,8% głosów i 141 mandatów. W 1989 r. na czele partii stanął M. Aznar López. W ostatnich wyborach w 1996 r. PP odniosła swój największy sukces, zdobywając 38,9% głosów (156 mandatów) i wyprzedzając po raz pierwszy PSOE. M. Aznar stanął na czele gabinetu mniejszościowego, który otrzymał w parlamencie „zewnętrzne" poparcie od kilku partii naq'onalistycznych (m.in. od katalońskiego ugrupowania -> Zbieżność i Związek — CiU oraz -» Baskijskiej Partii Narodowej — PNV). W programie partii znajdują się postulaty dotyczące m.in. koncepcji silnego państwa (ale nie w sferze gospodarczej) zahamowania procesów laicyzacji społeczeństwa, decentralizacji systemu zarządzania, ograniczenia nadmiernych struktur biurokratycznych. W sferze polityki społeczno-gospodarczej partia preferuje koncepcję neoliberalną, opowiadając się za procesem prywatyza-qi, modelem gospodarki rynkowej, ograniczeniem wpływów sektora publicznego, liberalizacją przepływu kapitału. Partia jest związana organizacyjnie z -»Międzynarodówką Chadecką oraz Międzynarodową Unią Demokratów. W wyborach europejskich w 1994 r. PP zdobyła 40,6% głosów i 28 miejsc w Parlamencie Europejskim (spośród 64 „hiszpańskich" miejsc). Reprezentanci ugrupowania wchodzą w skład -» Europejskiej Partii Ludowej (EPP). [R. Herbut] Literatura: J.lwanek, Hiszpanio (w.) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, część I, Katowice 1994. PARTIA LUDOWA (Partido Popular—??) —portugalska partia polityczna o konserwatywnym i chadeckim nastawieniu, utworzona w 1974 r. jako Partia Centrum Demokratycznego (Centro Democratko So-cial — CDS). Przez pewien okres występowała pod nazwą Partia Centrum Demo-kratycznego-Partia Ludowa (CDS-PP), by na początku lat dziewięćdziesiątych przyjąć obecną. CDS została założona przez F. Amorala na bazie organizacji Associacao Programu. Partia opowiada się za modelem gospodarki rynkowej, akcentując znaczenie prywatnej iniqatywy oraz zachowania własności prywatnej. Partia jest dość sceptyczna, jeżeli chodzi o członkostwo Portugalii we Wspólnocie Europejskiej. W pierwszych wyborach w 1976 r. CDS zdobyło 15,9% głosów i 42 mandaty. W styczniu 1978 r. partia wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego, zdominowanego przez socjalistów (—> Socjalistyczna Partia Portugalii), na czele którego stanął ponownie M. Soares (styczeń 1978 r.— lipiec 1978 r.). W lipcu CDS wchodzi w skład Sojuszu Demokratycznego (Alianca Demo-crdtica), w którym znalazły się jeszcze —> Partia Socjaldemokratyczna (PSD) oraz Partia Ludowo-Monarchistyczna (PPM). Zasadniczym celem Sojuszu było zdobycie większości w parlamencie, która miała pozwolić na dokonanie m.in. rewizji konstytucji, podporządkowanie wojskowych władzy cywilnej oraz ograniczenie uprawnień głowy państwa. Sojusz zwy- 145 Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji ciężą w wyborach w 1979 r. (45,3% głosów i 128 mandatów) oraz w 1980 r. (46,7% głosów i 134 mandaty). F. Amoral sprawował w gabinetach koalicyjnych (1980— 1982) funkcję wicepremiera. Poczynając od przedterminowych wyborów w 1983 r. przeciętny poziom poparcia dla CDS wyniósł 8,0% głosów. Największy sukces partia odniosła w 1983 r., zdobywając 12,4% głosów. Potem nastąpił proces erozji poparcia wyborczego (do rekordowo niskiego poziomu w 1987 r. i 1991 r. — w obu wypadkach zdobyła 4,4% głosów), by w ostatnich zanotować znaczny jego przyrost (9,1% głosów). Partia jeszcze trzykrotnie wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych. Na początku 1983 r. został sformowany gabinet, na czele którego stanął Pinto Balsemao (-» Partia Socjaldemokratyczna), a weszły do niego partie tworzące wcześniej Sojusz Demokratyczny. Dwa ostatnie gabinety z udziałem CDS (1983-1985) były zdominowane przez socjalistów, a na ich czele stał M. Soares. W 1985 r. partia przeszła do opozycji. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 12,5% głosów i 3 miejsca z 25 w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład grupy parlamentarnej -» Europejskie Przymierze Demokratyczne (EDA). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] PARTIA LUDOWA NA RZECZ WOLNOŚCI I DEMOKRACJI (Volkspartij voor Vńjheid en Demokratie — WD) — holenderska liberalna partia polityczna (zob. -» partie liberalne), stworzona w 1948 r. jako kontynuatorka liberalnej tradycji politycznej sięgającej swymi początkami do 1848 r. Bezpośrednią organizacyjną poprzedniczką WD była Partia Wolności {Partij van de Vrijheid), utworzona w 1946 r. W programie partii zwłaszcza dwa postulaty wysuwają się na plan pierwszy — promowanie prywatnej przedsiębiorczości oraz nacisk na ochronę indywidualnych wolności. Partia bardzo mocno podkreśla idee „więcej rynku, mniej państwa". Opowiada się m.in. za aktywną polityką prywatyzacji (np. w sferze zabezpieczeń socjalnych czy ochrony zdrowia), promowaniem eksportu, obniżeniem kosztów pracy, wzmocnieniem kapitału, technologiczną innowacyjnością, deregulacją, wolnym handlem. Broni indywidualnych praw obywateli, sugerując pozostawienie przez państwo szerokiego marginesu prywatności. Partia przyjęła w swym programie szereg haseł libertariarnych, dotyczących np. ochrony środowiska naturalnego człowieka czy praw kobiet. W okresie powojennym liberałowie otrzymywali przeciętnie poparcie 13,4% elektoratu. Do końca lat pięćdziesiątych nie udało im się sforsować bariery 10,0% głosów, a potem stało się to regułą (po raz pierwszy w wyborach w 1959 r. — 12,2% głosów). Kolejny przełom nastąpił w wyborach w 1977 r., gdy partia zdobyła 17,9% głosów (28 mandatów). Od tego momentu, poparcie dla WD oscyluje wokół wspomnianego poziomu, a trzykrotnie udało się jej sforsować lub osiągnąć próg 20,0% (w 1982 rv gdy uzyskała poparcie 23,1% wyborców oraz w 1994 r., zdobywając 20,0% głosów, a także w 1998 r., otrzymując rekordowe poparcie 24,7% wyborców). Od 1959 r. partia stanowi trzecią siłę polityczną w parlamencie. WD uczestniczyła w 11 gabinetach koalicyjnych, sformowanych po 1946 r. (na ogólną liczbę 22 gabinetów). W 1948 r. po raz pierwszy weszła do rządu (-> koalicje nadwyżkowe, na czele których stał W. Drees z ~» Partii Pracy). W 1952 r. przeszła do opozycji. W 1959 r. wraca do władzy, wchodząc w skład gabinetów koalicyjnych, zdominowanych przez partie chadeckie (gabinety J. E. de Quay i V. G. Marijnena w latach 1959-1965). Wszystkie kolejne gabinety koalicyjne, z wyjątkiem dwóch ostatnich, sformowanych w grudniu 1994 r. oraz w 1998 r. (gabinety W. Koka), opierały się na współ- 146 Partia mak pracy VVD z partiami chadeckimi (od 1977 r. z jedną partią chadecką, -» Apelem Chrześcijańsko-Demokratycznym — CDA). Gabinety koalicyjne, kierowane przez W. Koka, stworzyły niemalże na zasadzie parytetu VVD, -> Partia Pracy oraz *» Demokraci'66. WD nigdy nie obsadziła stanowiska premiera. Partia odniosła wielki sukces w wyborach prowincjonalnych w 1995 r., stając się najsilniejszą partią na tym poziomie organizacyjnym. Stało się to głównie dzięki umieszczeniu w programie bardzo nośnych społecznie haseł, dotyczących wprowadzenia bardzo restrykcyjnej polityki emigracyjnej i azy-lowej. W efekcie stan posiadania partii w Izbie Wyższej (Eerste Kamer) zwiększył się do 23 miejsc (30,7%). Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną, do lat sześćdziesiątych VVD była czymś w rodzaju klubu politycznego i dopiero potem nastąpił proces instytucjonalizacji (w oparciu o trzy poziomy organizacyjne — lokalny — 600 organizacji, regionalny i narodowy). Partia skupia blisko 65 tys. członków (0,58% elektoratu). W wyborach europejskich w 1994 r. otrzymała poparcie 17,9% elektoratu, zdobywając 6 miejsc w Parlamencie. Reprezentanci WD wchodzą w skład -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbut] Literatura: H. Daalder, R. Koole, Liberał Parłies in the Netherlands (in) E. J. Kirchner (ed.), Liberał Parłies in Western Europę, Cambridge 1988. PARTIA MAŁA — ugrupowanie niezdolne do uzyskania poparcia umożliwiającego odegranie roli partii inicjującej proces tworzenia koalicji gabinetowej (zob. -> partia inicjująca) i występujące bądź w roli -> partii dopełniającej, bądź partii izolowanej. Reprezentują one różne nurty po- lityczne. F. Miiller-Rommel wyróżnia 8 „rodzin" p.m. Są to ugrupowania komunistyczne (z wyjątkiem Włoch i Francji), socjalistyczne (Włochy, Irlandia), liberalne, chrześcijańsko-demokratyczne (Hiszpania, Portugalia, kraje skandynawskie), skrajnie prawicowe, regionalno-nacjona-listyczne, agrarne (Skandynawia) oraz ekologiczne. Niektóre z nich regularnie uczestniczą w sprawowaniu władzy (-> Partia Wolnych Demokratów — FDP w Niemczech), inne okazjonalnie, jeszcze inne są z tego procesu trwale wykluczone. Zdaniem niektórych politologów, przynależność do kategorii p.m. jest determinowana nie tyle rozmiarem poparcia, ile poziomem relewanqi (zob. -> re-lewancja partii politycznej) odniesionym do różnych typów systemów partyjnych. G. Smith zauważa, że relewancję p.m. należy oceniać w oparciu o trzy kryteria: usytuowanie w przestrzeni rywalizacji politycznej, rola, jaką odgrywają w rządzie i opozycji, udział w promowaniu zmiany systemu partyjnego. Inni autorzy wyznaczają arbitralnie próg poparcia, poniżej którego dana partia może być uznana za małą. Przykładem takiego podejścia jest koncepcja P. Maira, który do grona partii małych zalicza ugrupowania uzyskujące w trzech kolejnych elekcjach mniej niż 15% głosów. Konsekwencją tego stanowiska jest możliwość stworzenia -> typologii systemów partyjnych, opartej wyłącznie na zmiennej rozmiaru tworzących je partii. Znaczenie p.m. wzrasta po II wojnie światowej. Wiąże się to ze zmianą charakteru partii politycznych (odejście od modelu partii masowej) oraz kryzysem wielkich, tradycyjnych partii politycznych, które odnotowują systematyczny spadek poparcia. Wymusza to na ich liderach zmianę strategii politycznych, wiodącą niekiedy do radykalnej zmiany -> mechanizmu systemu partyjnego. Rele-wancja partii małych jest widoczna szczególnie w ramach r» systemu dwu-i-pół-partyjnego (o ile nie zostanie w nim sfor- 147 Partia masowa mowana „wielka koalicja") oraz -» systemu wielopartyjnego. Nie odgrywają one natomiast żadnej roli w warunkach -> systemu dwupartyjnego. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. F. Muller-Rommel, G. Pridham (ed.) Smali Parłies in Western Europę: Comparative and National Perspectwe, London 1991. PARTIA MASOWA — kategoria wprowadzona przez M. Duvergera na określenie ugrupowań pojawiających się na scenie politycznej na przełomie XIX i XX w. i różniących się od dotychczasowych partii odmienną strukturą i zasadami działania. Główną cechą p.m. jest oparcie struktury organizacyjnej na zhierarchizowanym systemie lokalnych organizacji, umożliwiających prowadzenie działalności politycznej na terenie całego kraju. Partie masowe, dążąc do ścisłego związania ze środowiskiem społecznym, w ramach którego działają, starają się wprowadzić w swe szeregi możliwie największą liczbę swych zwolenników. Wprowadzają instytucję sformalizowanego członkostwa. Tworzą system -» organizacji^ąfilki; wanych, za^Somoćą których penetrują określone segmenty swego elektoratu. W p~5T. dokonuje się też_rozbudowa eta-towego aparatu partyjnego i coraz wyraź-niejszy podział między grupą etatowych Funkcjonariuszy a masami partyjnymi. Partie masowe pojawiły się początkowo po lewej stronie sceny politycznej. Impulsem dla ich powstania było przede wszystkim upowszechnienie prawa wyborczego wśród robotników. Partie masowe działały głównie w tym środowisku, podejmując próbę przejęcia jego głosów. Służyła temu ekspansywna ideologia, odwołująca się do interesów najliczniejszej klasy społecznej. Tę samą strategię przyjęli twórcy partii faszystowskich, wykorzystując niezadowolenie robotników w okresie międzywojennym. Z uwagi na rolę ideologii, S. Neumann nazwał ugrupowania tego typu partiami masowej in-tegracji. Jak ujął to ST Lipset, zajmują się one „dostosowywaniem świata do swej podstawowej filozofii", przedstawiając się „jako strony w walce pomiędzy boską czy historyczną prawdą z jednej strony, a fundamentalnym fałszem z drugiej". S. Neumann wyróżnił dwie grupy ugrupowań tego typu:j?artie integracji demokratycznej (soq'aliści i katoRcy) oraz totalnej (ko-muniści i faszyści). Biorąc pod uwagę typ środowiska społecznego p.m., możemy zatem wyodrębnić partie klasowe, religijne i nacjonalistyczne. Cechą wyróżniającą p.m. jest też charakterystyczna strategia polityczna. Podobnie jak inne partie, dążą one do wygrania wyborów (lub maksymalizacji zysku wyborczego). Opierają się jednak na głosach jednego tylko środowiska społecznego. By zapewnić sobie możliwie najwyższe poparcie z jego strony (strategia maksymalizacji poparcia), zmierzają do jego hermetyzacji i integracji. Hermetyzacja zakłada ochronę środowiska przed innymi wpływami ideologicznymi. Integracja rozumiana jest natomiast jako tworzenie sieci zinstytucjonalizowanych powiązań między jego członkami w różnych obszarach życia społecznego: zawodowym, politycznym oraz towarzyskim. Wiąże się z tym unifikacja norm rządzących wspólnotą i wielowymiarowa indoktrynacja środowiska (poprzez własne szkoły, środki masowego przekazu, organizacje społeczne itp.). Kryzys p.m. po II wojnie światowej wiąże się z dwoma zjawiskami: kryzysem ideologu (R. Aron, D. Bell) oraz postępującym spadkiem politycznego zaangażowania. Wielkie partie polityczne szybko i drastycznie tracą członków. W przypadku partii robotniczych dochodzi do tego polityczna dezintegracja środowiska, związana z faktem, 148 Partia Narodowa że przynależność klasowa przestaje spełniać funkcję imperatywu głosowania na lewicę. W rezultacie ugrupowania masowe przekształcają się w -> partie wyborcze, odchodząc od strategii środowiskowej integraq'i. [A. Antoszewki] Literatura: M. Duverger, Political Parties: Their Orga-nization and Activity in the Modern Stałe, London 1954. S. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1974. PARTIA NARODOWA (Partit Nazzjona-lista — PN) — maltańska konserwatywna partia polityczna, której początki sięgają 1880 r. Reprezentowała interesy wąskiej elity kraju, której zasadniczym celem była obrona prawa do posługiwania się językiem włoskim. Na tym tle dochodziło do konfliktów z brytyjskim Gubernatorem wyspy. W latach 1887-1903 reprezentanci partii obsadzali wszystkie stanowiska w Komisji Rządowej, ciele doradczym przy Gubernatorze. Jako formalna struktura o cechach partii politycznej, nosząca obecną nazwę, powstaje w 1926 r. w wyniku połączenia Narodowo-Demokra-tycznej Partii oraz Maltańskiej Unii Politycznej. W wyborach w 1924 r. obie forma-q'e zgłosiły wspólną listę, na którą głosowało 44,8% wyborców. W latach 1921-1939 partia otrzymywała średnio poparcie 45,7% elektoratu, tracąc większość' w parlamencie tylko raz, na rzecz Partii Konstytucyjnej w 1939 r. W wyborach w 1945 r. partia nie wzięła udziału (bojkot). Jej liderzy twierdzili, iż wybory powinny odbyć się po, a nie przed przywróceniem zasady samorządności wyspy (zawieszonej po wybuchu II wojny światowej). W latach 1947-1996 przeciętne poparcie wyborcze dla PN wyniosło 39,2% głosów. W 1950 r. partia tworzy wraz z Maltańską Partią Pracy gabinet koalicyjny, który przetrwał do 1955 r. W wyborach w 1962 r. partia zdobywa po raz pierwszy w okresie powojennym absolutną większość w jednoizbowym parlamencie i tworzy rząd (1962-1971). Po porażce w wyborach w 1971 r. przechodzi na 16 lat do opozycji. W wyborach w 1987 r. zdobywa 50,7% miejsc w parlamencie i formuje gabinet, na czele którego staje A. Fenech. W kolejnych wyborach w 1992 r. zwiększa swój stan posiadania w parlamencie (52,3%), ponownie tworząc gabinet jednopartyjny. W ostatnich wyborach w 1996 r. traci władzę na rzecz -» Partii Pracy Malty (PtH), zdobywając jedynie 47,8% głosów. Partia opowiada się za procesem li-beralizaqi ekonomii, ograniczeniem rozmiarów sektora publicznego, popierając proces aktywizacji małych i średnich firm. Jeden z postulatów PN dotyczył apolity-zacji służb cywilnych. Partia akceptuje idee otwartego społeczeństwa, w którym winno nastąpić ograniczenie interwencyjnych i regulacyjnych uprawnień państwa. Jej liderzy nie odrzucają koncepcji państwa dobrobytu, a pragną ją jedynie zra-q'onalizować w kontekście prorynkowych reform. Partia popiera idee integracji ze Wspólnotą Europejską (aplikacja przedstawiona w 1990 r.). W kwietniu 1995 r. rząd podpisał wejście Malty w ramy układu Partnerstwa dla Pokoju. [R. Herbut] PARTIA NARODOWA (National Party — NP) — nowozelandzka partia konserwatywna (zob. -> partie konserwatywne), stworzona w latach trzydziestych naszego wieku, w wyniku połączenia dwóch ugrupowań: Partii Reform oraz Partii Liberalnej. Partia popiera proces liberalizacji gospodarki, oparty na wprowadzeniu systemu bodźców ekonomicznych. W latach dziewięćdziesiątych jej liderzy zdecydowali się na prowadzenie bardzo 149 Partia Narodowa sztywnej polityki monetarnej, której celem było obniżenie poziomu inflaqi. Zasadniczą bazę partii stanowi elektorat wiejski oraz mieszkańcy przedmieść większych aglomeracji miejskich. Po 1946 r. partia zdobywa przeciętnie około 47 mandatów w jednoizbowym parlamencie (Izba Reprezentantów). W tym okresie sformowała 15 gabinetów jednopartyjnych o większościowym charakterze. Partia rządziła w latach 1949-1957 (3 gabinety S. G. Hol-landa oraz jeden K. Holyoake), 1960-1972 (4 gabinety K. Holyoake oraz jeden J. R. Marshala), 1975-1984 (3 gabinety R. Mul-doona) oraz od 1990 r. (dwa gabinety J. Bolgera oraz gabinet J. Shipley). W1993 r. dochodzi do rozłamu w partii i w efekcie grupa dysydentów na czele z W. Petersem tworzy ugrupowanie pod nazwą Nowa Zelandia Pierwsza (New Zeland First). To partia radykalnie konserwatywna i populistyczna, której program charakteryzuje silne antyemigranckie nastawienie. W wyborach w 1993 r. partia W. Petersa zdobyła 8,4% głosów i 2 mandaty, zaś w 1996 r. aż 17 mandatów, uzyskując status trzeciej siły politycznej w parlamencie. W1994r. zostaje stworzona przez polityków wywodzących się z NP nowa partia, Right of Center Party (ROC). Staje się to groźne, gdyż odejście tej grupy powoduje utratę przez partię większości w parlamencie. Rząd konserwatystów zostaje uratowany przez zawarcie formalnego układu koalicyjnego z ROC. ROC zmienia w 1995 r. nazwę na Partia Konserwatywna. W 1995 r. następuje kolejny rozłam w łonie NP i powstaje Zjednoczona Partia Nowej Ze-Jandii {United Party ofNew Zeland), w skład której wchodzi również 3 deputowanych z -» Partii Pracy. I w rym przypadku premier J. Bolger musiał zawrzeć z nią formalne przymierze dla ratowania większości parlamentarnej. W wyborach w 1996 r. partia zdobywa 44 mandaty w 120-osobo-wym parlamencie (36,7%). Na czele konserwatywnego gabinetu, tym razem jednak mniejszościowego, staje ponownie J. Bolger. W listopadzie 1997 r. J. Shipley zastąpiła J. Bolgera na stanowisku przewodniczącego partii, a w grudniu 1997 r. została zaprzysiężona na premiera Nowej Zelandii. Jest pierwszą kobietą w historii kraju piastującą to stanowisko. Nominacja J. Shipley oznacza przyjęcie przez partię skrajnie konserwatywnego kursu programowego, którego częścią stał się m.in. postulat likwidacji systemu opieki społecznej. [R. Herbut] PARTIA NARODOWA (National Party — NP) — południowoafrykańska partia polityczna o konserwatywnej tożsamości programowej, której początki sięgają 1914 r. Przed wyborami w 1933 r. stara Partia Narodowa tworzy koalicję wyborczą z Partią Południowej Afryki (South African Party), która zdobywa 136 spośród 150 mandatów w parlamencie (w sytuacji, gdy prawo wyborcze przysługuje tylko ludności białej). Po wyborach następuje połączenie obu ugrupowań i powstaje Zjednoczona Południowo-Afrykariska Partia Narodowa (United South African National Party — UP), która odnosi zwycięstwo w kolejnych wyborach w 1938 r. Na początku lat czterdziestych, frakcja republikańska wywodząca się ze „starej" Partii Narodowej odrywa się od UP, tworząc tzw. „nową" Partię Narodową. W 1948 r. NP uzyskuje status partii rządzącej i pozostaje przy władzy do 1994 r. Od 1958 r. NP całkowicie zdominowała politykę kraju, stając się partią dominującą. Dojście NP do władzy w 1948 r, oznaczało wprowadzenie polityki apartheidu w RPA, opierające] się m.in. na założeniu, iż każda grupa społeczna winna mieć własną strukturę polityczną. Pod koniec lat osiemdziesiątych partia kierowana przez F. W. de Klerka porzuca idee dalszej obrony systemu apartheidu, opowiadając się za reformami systemu politycznego. De Klerk zostaje wybrany w 1989 r. na stanowisko 150 Partia Niepodległości prezydenta RPA i podejmuje szereg decyzji politycznych otwierających drogę dla negocjacyjnego stylu przeprowadzenia reform (np. zwolnienie więźniów politycznych czy legalizacja partii opozycyjnych). Proces strukturyzacji partii, podobnie jak i w przypadku pozostałych większych ugrupowań w RPA, opierał się na rasowym oraz etnicznym -» podziale so-cjopolitycznym. Elektorat partii stanowili przede wszystkim biali, a więc jedyna grupa dysponująca do początków lat dziewięćdziesiątych prawem wyborczym. Do 1994 r. partię popierali przede wszystkim, choć nie tylko Afrykanerzy, ludność pochodzenia holenderskiego. Ludność anglojęzyczna skłaniała się w zasadzie ku Partii Demokratycznej. W wyborach w 1987 r. 61,1% Afrykanerów głosowało na NP, choć ponad 49,0% wyborców anglojęzycznych zachowało się w podobny sposób. W pierwszych demokratycznych wyborach w 1994 r. NP zdobyła poparcie 20,4% elektoratu (82 miejsca w izbie niższej parlamentu, Zgromadzeniu Narodowym). Partia zdobyła większość w parlamencie prowincji Zachodni Przylądek (53,2% głosów). W prowincji Północny Przylądek tylko nieznacznie przegrała z —> Afrykańskim Kongresem Narodowym (ANC). Na partię głosowało 65,0% ludności białej, 66,7% — kolorowej, 3,5% — czarnej oraz 50,0% — hinduskiej. Po wyborach Jider partii de Klerk został wybrany na stanowisko wiceprezydenta zgodnie z zasadą, iż partia, która zdobyła 20,0% głosów uzyskuje prawo do nominacji swego reprezentanta na ten urząd. NP weszła również w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez -> Afrykański Kongres Narodowy (ANC). W maju 1996 r. PN przechodzi do opozy-q'i, a de Klerk rezygnuje ze stanowiska wiceprezydenta. W 1997 r. de Klerk wycofuje się z życia politycznego i rezygnuje z funkcji przewodniczącego partii. W partii toczy się walka pomiędzy frakcją konserwatywną, oskarżającą dotychczaso- wych liderów o zdradę interesów białej ludności, a liberalną, zarzucającą im spowolnienie tempa reform. [R. Herbut] Literatura: S. Botha, South Africa's Party System, Journal of Theoretical Politics 1996, vol. 8 (2). M. Faure, The Electoral System, Journal of Theoretical Politics 1996, vol. 8 (2). PARTIA NIEPODLEGŁOŚCI {Sjdlfsta-edisflokkur — Sf) — islandzka liberalno-konserwatywna partia polityczna, utworzona w 1929 r. w wyniku połączenia się liberalnych i konserwatywnych grup i organizacji opowiadających się za uzyskaniem przez Islandię niepodległości. Po raz pierwszy wzięła udział w wyborach w 1930 r., uzyskując 48,3% głosów. Od chwili powstania ma ona status największego ugrupowania w parlamencie (Al-thingi). Partia opowiada się za członkostwem Islandii w NATO oraz utrzymaniem amerykańskich baz na terenie kraju. W polityce ekonomicznej popiera rynkowy model gospodarki, opowiadając się jednak za utrzymaniem w rękach państwa szeregu uprawnień koordynacyjnych i korekcyjnych. W latach 1946-1995 partia zdobywała przeciętnie 38,0% głosów, jednak nie udało się jej uzyskać absolutnej większości w parlamencie. Sf uczestniczyła w 15 gabinetach koalicyjnych spośród 22 sformowanych po 1945 r. oraz nominowała 11 premierów. Z —> Partią Socjaldemokratyczną (Af) tworzyła gabinety w latach 1945-1949, 1959-1971, 1991-1995, z Partią Postępu (Ff) — w latach 1950-1956,1974-1978,1980-1987 oraz od 1995 r., zaś trójpartyjne gabinety z Af i Ff istniały wiatach 1949-1950 oraz 1987-1988. W wyborach w 1987 r. Sf poniosła najbardziej dotkliwą porażkę w swej historii, zdobywając tylko 27,2% głosów i 18 mandatów. Do kolejnych wyborów w 1991 r. pozostawała w opozyqi. W wyborach 151 Partia Niezależnych Posiadaczy tych uzyskała 38,6% głosów (26 mandatów) i jako największej partii w parlamencie przypadła jej inicjatywa sformowania gabinetu. Powstał gabinet koalicyjny z Af, na czele którego stanął polityk z Sf, D. Od-dsson. W wyborach w 1995 r. partia uzyskała 37,1% głosów i tym razem została zmuszona do stworzenia gabinetu koalicyjnego z Partią Postępu (Ff), kierowanego również przez D. Oddssona. Partia jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] PARTIA NIEZALEŻNYCH POSIADACZY (Fuggetlen Kisgazdapdrt — FKP) — węgierska partia polityczna o narodowo-konserwatywnej i chadeckiej orientacji programowej, stworzona w listopadzie 1988 r. jako kontynuatorka tradyqi ugrupowania o tej samej nazwie, krótko aktywnego po wyborach w 1945 r. Zasadniczym postulatem programowym FKP stało się hasło radykalnej reprywatyzacji ziemi i mienia, skolektywizowanego i znacjona-lizowanego po 1947 r. W wyborach w 1990 r. partia zdobyła 11,7% głosów (44 mandaty) i weszła w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez J. Antalla. Otrzymała początkowo 3 stanowiska ministerialne, m.in. Ministra Rolnictwa (J. F. Nagy). W lutym 1992 r. lider partii J. Tor-gyan ogłosił wycofanie FKP z gabinetu koalicyjnego. Poparło go jedynie 11 deputowanych, a większość (33) pozostała lojalna wobec rządu J. Antalla. Dzięki wpływom, jakimi dysponował J. Torgyan we władzach partii i w organizacjach terytorialnych, udało mu się przeforsować usunięcie „zbuntowanych" deputowanych ze struktury ugrupowania. W 1993 r. wykluczeni deputowani stworzyli własną partię, Partię Zjednoczonych Posiadaczy-Sek-cję Historyczną (Egyesiilt Kisgazdapart-Tótenelmi Tagozat — EKP-TT), która poparła gabinet koalicyjny. Na czele partii stanęli J. Szabo i I. Boroczs. W sumie przed wyborami w 1994 r. pojawiło się aż 5 partii/ których członkowie wywodzili się z FKP. W wyborach w 1994 r. partia kierowana przez J. Torgyana uzyskała poparcie 8,8% elektoratu (26 mandatów), zaś EKP-TT nie zdołała wprowadzić swych przedstawicieli do parlamentu. Po rozpadzie w 1996 r. -> Węgierskiego Forum Demokratycznego (MDF), FKP stała się trzecią siłą parlamentarną. W wyborach parlamentarnych w 1998 r. ugrupowanie odniosło duży sukces, zdobywając 48 miejsc w parlamencie i uzyskując w jego ramach status trzeciej siły politycznej. Partia podpisała umowę koalicyjną z -4 Federacją Młodych Demokratów-Węgier-ską Partią Obywatelską (FIDES-MPP), przewidującą powołanie gabinetu koalicyjnego opartego na współpracy FIDES-MPP, FKP oraz -» Węgierskiego Forum Demokratycznego (MDF). [R. Herbut] Literatura: B. Lomax, Obstacles to the Development of Democratic Politics (in) T. Cox, A. Furlong (eds) Hungary: The Politics of Transition, 1995. PARTIA NOWYCH PERSPEKTYW (Shinshin To — Sn) — japońska partia polityczna o bardzo zróżnicowanej i eklektycznej tożsamości programowej, stworzona w grudniu 1994 r. z inicjatywy m.in. byłego polityka -»Partii Liberalno-Demo-kratycznej (JM), I. Ozawe. Początkowo miała to być klasyczna partia konserwatywna, opozycyjna wobec JM, a pierwszym krokiem w tym kierunku było powołanie do życia w parlamencie ugrupowania Kashin (Klub Reform). W jego skład weszli m.in. przedstawiciele Japońskiej Partii Odnowy (Shinsei To), stworzonej w 1993 r. przez grupę polityków, którzy opuścili JM (m.in. I. Ozawa), Japońskiej Nowej Partii (Nihon Shin To), stworzonej w 1992 r. przez M. Hosokawe oraz Partii 152 Partia oderwana Demokratyczno-Socjalistycznej, sformowanej w 1961 r. Kashin Klub został przekształcony w Sn, a w jej ramach organizacyjnych znalazła się również religijna Partia Komei. Koncepcji programowej partii nie można określić mianem jedynie konserwatywnej, choć ten aspekt raczej dominuje. Część postulatów pochodzi wyraźnie z socjaldemokratycznej opcji programowej, a to za sprawą udziału w partii kilku mniejszych ugrupowań o rodowodzie robotniczym czy socjalistycznym. Obecnie, istotna jest nie tyle opq'a programowa prezentowana przez polityków z Sn, bardzo zbliżona zresztą do oferty JM, co raczej fakt powstania alternatywy politycznej wobec tej ostatniej i instytucjonalizacja układu dwupartyjnego. Jest to o tyle realne, iż partia dysponowała pod koniec 1995 r. 170 mandatami w izbie niższej parlamentu (druga siła polityczna). IR. Herbuł] PARTIA OBROTOWA (pwot party) — kategoria partii politycznej, znajdująca się w centrum -> systemu partyjnego, zaliczana do grupy partii centrowych (zob. —> partia centrum), oferująca wyraźną centrową orientaq'ę programową w ramach kontinuum ideologicznego systemu partyjnego, co gwarantuje jej znaczny wpływ na treść polityki rządu oraz dysponująca znacznym potencjałem koalicyjnym w procesie formowania gabinetów, co jest pochodną poziomu poparcia wyborczego jej udzielonego i stanu posiadania w parlamencie. Występują dwie grupy p.o. Pierwsza, to tzw. potencjalne partie obrotowe, a więc małe ugrupowania centrowe, które nie mogą samodzielnie odgrywać roli kreatora gabinetów koalicyjnych i w dużym stopniu funkcjonowanie ich jako partii obrotowej uzależnione jest od innych partii oraz instytucjonalnych właściwości reżimu politycznego (również systemu partyjnego). Do grupy tej można zaliczyć np. -» Partie Wolnycft Demokra- tów (FDP) w Niemczech oraz -» Chrześcijańską Partię Ludową (KPF) w Danii. Druga grupa partii obrotowych to te, które dysponują znacznym poziomem relewan-cji rządowej (zob. -> relewancji rządowej indeksy) i występują w roli swoistego dyktatora, jeżeli chodzi o kształtowanie agendy programowej gabinetów koalicyjnych. Decydują o doborze koalicjantów, poszukując ich zarówno wśród partii usytuowanych od nich bardziej na prawo, jak i na lewo. Partie te z reguły dysponują znacznym i stabilnym poparciem wyborczym. Mają dużą swobodę, co wynika przede wszystkim z ich centrowego usytuowania, w doborze optymalnych strategii politycznych, gwarantujących w określonym układzie sił znaczne korzyści „mierzone" w zdobytych głosach wyborczych, uzyskanych stanowiskach, jak i realizowanych przez rząd postulatach programowych. Przykładem tego rodzaju p.o. są duże -»partie chadeckie (np. holenderski —» Apel Chrześcijańsko-Demokrarycz-ny — CDA czy obie partie chadeckie w Belgii—PSC/CVP), ale nie tylko. Właściwościami takimi dysponują m.in. irlandzka -# Ranna Fail czy fińska -> Partia Centrum (KESK). [R. Herbut] Literatura: H. Keman, The Search for the centre: pivot parties in West European party systems, West European Politics 1994, vol. 17 (4). PARTIA ODERWANA — kategoria odnosząca się do małych partii (zob. —> partia mała), wprowadzona przez G. Smitha. Oznacza ugrupowanie, które z uwagi na swój program, eksponujący najczęściej jedną kluczową kwestię, nie daje się pomieścić na osi lewica-prawica. Według G. Smitha p.o. pozostają poza głównym nurtem rywalizaq'i politycznej i posiadają nader niski stopień relewancji (zob. —> relewancja partii politycznej). Na ogół nie 153 / -ourejSoid 'ipAulA3i[Eo>[ 'ipAz3ioqAM -du) Saiej^s psaił qosods U3ł m pi qosods o>je( q3Auz3Ał!lod q3.AuBMOuodo.id sax>[Ez i pS3X| o pp I[3Z8( EZ3ZSE{MZ '3bu3.I3J3.ld 3U -BM031UZ0JZ pBMOjnUIIOJ 3Z0UI dd MO]33 i(dbzi]E3j bissj^ez m J3MouiEj§oid ipdss -UO>[ (3UO[S3J>(O lf3BZI|B3J -nd >jsiMOUBłs q3Au[[ -azjd (q ;o§3Z3JoqAM Epjsdod spAqopz (B :MO133 q3Az3RipESE q op Aztep d-d 'ruoqAM o3au|EuobEj bosIAm piund ez ssi S -Ul 1 >[b( 'oS3M0drU§ nS3J3} OUMOIEZ ipAuEMOHUJBp 'M0\33 -iqES Auozioau.s sfsłsoz u 966I BMAqopz JVNV a S661 M !3oja faMIZpMEJJ IlłJBJ ibAzodo op izp -oq33zjd 1 n}BJO}>(3j3 %0'fZ ap-iedod alnui -Azj^o EijjBd -j X66l M qaEJoqAM (Ą zbui "HA 'Vi 8!Błs !!łJBd 3|3Z3 eu b 'ifDJnj^ uisjusp -Azaid AusjqAM 3[b}soz (ezq 'X '-i 6861 M EU -i^od jqcp iJ3nqAjłsAp 3TS33Ojd zazjdod Ejpł>j 'ijsAuzsAłijod -Ul q3XupOJOUZOJ BIUKMOfsoSaU I lbB}UOJJ -UO>J EU3JE 0>(B[ O§3UBMOł>JEJ} 'oSsUZsA} -ijod n>[uAj oS3u[A3bzi|bmAi q3BUiBj m bumAj^e b[3bziue8io oj BuzsAiijod Ep -JEJ •(3M0Al)SUBd AzpEJM EIUEUlAzJłtl qn] spAqopz op niuszfep zbjAm qosods ua; m 3fe(Bp 'q3Az3MBUO>(AM q3E{Bp M E>(SIMOU -B}S l{3ADB(nUl(BZ MO}EpApUB>( — 0IUp3JS -Od Z31UM0I B 'q3Au(A3B[Sl83[ q3B{Bp M dVNV M3^9ł>l M "J Z861 M OJ Tl}3UiqES 0§3M0U UI3J3IUI3jd f \EZQ '1 '(Z1Z) 3pU3UIE\JBd M 3SblUI 3SOZS ->J31M BU}npsqE E^Aqopz 1 1 ?%\ m q3Ea -OqAM M JEIZptl EfałZM EI^JEJ '1U1I>(SUIEJSI z mcbjzeimz ijDAuzefAzjd biu uiai>[iuu3[0Mz zsiumoi buo łsaf >jEup3[ oł 'ipjEd 3iuiEi§ojd m fetnuiuiop ps -ouuopfs aiupoq3Bzojd x>iq -fsiijsfadojng A^oujodsM op thn\i BiuaidfejsAzid ui3i>[ -IUZ33ZI łssf 1 faMO>]uAj i>]jEpodsoS ppoui Bjaidod EpjBj b[bzq I zazjd 1 ?g6i m buozjom^ 'B>(3ajn4 EpiEd buzsAjsiieu -obBU 1 eumA}emj3suo>[ — (JVNV — >s>1 -xvi uv)vavuy) VNVINZAZDfO VUHVd i[Az3 'uiAzsj OqAM 3IS33Ojd M BJO1>[ 'EUZ3/ L}I|0d EpBZIUBSjO '1661 uopuoi 'S3aip3dsx9( — VNZ3Ż< lIooj vuhvj -l]VMdlUOJ iddOMJ łU3jS3/\ '(•pa) iuEqpuj n 'isujuji 3vr-jai[nw 4 (ui) UOi;V3f/lSSV]J 'UOl]lUlpQ /o (dSQ) ^3IM31 EfłJBJ BUZ3AlBI>]OUJ3Q «- zbjo (JH3) BMopn-] BiłJBj B>jsuE>[i]qnd3y i- (3IU M 3IS A{ZE[EUZ JVNV ^O1O ZEUI "HA Vi 3{UM0U0d 3(b}S 0§3J[0ł>[ 3J3Z3 BU y] •Mp;si|iqouioł -ny eijjbj b>(sjbj(bmzs Azs ij3Auz3i8o[o>[a d 'dAQ izpoq3M op izpoipazjd JVNV B od EMO}3UiqE8 ł3UiqB8 3J3Z3 BU Z3Zld OU(3[O>[ 3UEZpBSqO 3IZp3q BI3IUI3jd qoz) OJ 'iSojf] faMIZpMBJJ BIłJBJ <- Z JVNV AsBidjodsM eu Aysdo 'Au(A3I[bo>( jau -d)} 3ZJ3iuiAzij 3i>jzpuBisi"pAq azoui nd -A} 0834 uBModruSn uispE^Azjj (npoq3 -OU1BS SIUBpBISod 'BIUE>[ZSaiUIEZ 33SJ3IUI 'y[3\M. 'pajd du) feipss BuojsaJ>[o ais (33 -fe(nzAjał>[BJBq3 'njEJO^sp Adm8 fauEjq -Am op btnssjpE AuzsAłipd [3dE foMg -Au -(A3t[EO>[ iBUłJBd o>{b( sSemii pod auBjq bs viivtuzl\Z3fo v transnarodowych federacjach partii politycznych). Stosując te kryteria można wyróżnić siedem podstawowych typów (rodzin) partii: —> partie chadeckie, -> partie lewicowo-liberta-riarne, -»partie liberalne, —> partie komu-nis-tyczne, -> partie konserwatywne, -> partie socjaldemokratyczne, —> partie ul-traprawicowe. [R. Herbut] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.j, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1996. 155 Partia Postępu M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Represen-tative Government in Western Europę, New York 1992. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1974. J PARTIA POSTĘPU (Fremskridtspartiet — FRP) — duńska partia polityczna, zaliczana do rodziny-> partii ultraprawicowych. Została założona w 1972 r. przez Mogen-sa Glistrupa jako organizacja protestu wobec polityki prowadzonej przez ustabilizowane partie. Ze względu na szczególną rolę, jaką odegrał w procesie tworzenia i stabilizaq'i FRP M. Glistrup oraz programową zawartość apelu wyborczego, zaliczana jest ona do kategorii ugrupowań zwanych „entrepreneurial issue party" (partia jednego przedsięwzięcia). Platforma wyborcza partii, zaprezentowana w pierwszych wyborach, składała się w zasadzie z trzech postulatów: zniesienia podatku dochodowego, ograniczenia wpływów biurokracji w sferze indywidualnej przedsiębiorczości, co umożliwiłoby nieskrępowaną akumulację dochodów, oraz likwidacji szczegółowych regulacji prawnych, umożliwiających ingerencję państwa w sferę prywatności obywatela. O obliczu programowym partii, przynajmniej w pierwszym okresie jej rozwoju, zdecydowała jednak polityka antypodat-kowa, która godziła w same podstawy koncepcji państwa dobrobytu. Charakter oferty programowej FRP zdecydował, iż jest ona postrzegana (obecnie w mniejszym stopniu) jako typowa partia protestu czy też antykonsensualna, przeciwstawiająca się dominującej ideologii państwa dobrobytu. Niektórzy badacze określali ją mianem ugrupowania antysystemowego (np. L. Bille), biorąc pod uwagę styl uprawiania polityki do początku lat osiemdziesiątych. Jej założyciel, M. Glistrup, wyraźnie dążył do podważenia legitymacji reżimu „starych partii", odrzucając ideologię, normy i zasady konstytuujące system państwa dobrobytu. Przedmiotem ataków partii stał się więc nie demokratyczny, konstytucyjny system państwa, a programowa zawartość konsensu społecznego, gwarantowanego przez ustabilizowane partie, którego zasadniczym elementem jest koncepcja państwa świadczącego i interweniującego. Poczynając od 1983 r., po aresztowaniu lidera partii za przestępstwa podatkowe, jej kierownictwo na czele z Pia Kjaersgaard zdecydowało się na przyjęcie kompromisowych strategii, typowych dla ugrupowania pozostającego w opozycji. Ponowna nominacja M. Glistrupa na stanowisko lidera partii w 1987 r. (pozostawał na stanowisku do 1990 r.) nie zahamowała procesu derady-kalizacji oferty programowej i politycy o nastawieniu prokonsensualnym zachowali większość, zwłaszcza w organizacji parlamentarnej. Konflikt pomiędzy grupą polityków zwanych „jastrzębiami" (kontynuacja linii politycznej Glistrupa i odtworzenie formuły partii protestu) a grupą tzw. „gołębi" (kontynuacja prokonsen-sualnych strategii) eksplodował w połowie lat dziewięćdziesiątych. Po wyborach w 1994 r. równowaga sił w organizacji parlamentarnej przesunęła się na korzyść tych pierwszych, choć w komitecie narodowym wciąż dominowali zwolennicy P. Kjaersgaard, frakcja „gołębi". W 1995 r. „jastrzębie" przejęli kontrolę również nad komitetem narodowym partii. P. Kjaersgaard i jej zwolennicy opuścili partię, w listopadzie 1995 r. założyli nową partię, Duńską Partię Ludową (Dansk Folkeparti). Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną, FRP reprezentuje przypadek typowy dla rodziny -> partii ultraprawicowych nowego typu, zwanych niekiedy partiami Nowego Populizmu (P. Taggart). Centralną pozycję w partii zajmuje lider, który kontroluje przebieg procesu decyzyjnego. Istnieje konwencja narodowa partii, która jednak dysponuje bardzo ograniczonymi uprawnieniami, a lider zachowuje prawo do kontrolowania zarówno jej składu, jak 356 Partia Postępu i programowej działalności. Partia pozostaje bardzo scentralizowaną strukturą, której zasadniczym elementem pozostaje idea spersonalizowanego i charyzmatycznego przywództwa. W 1975 r. M. Glistrup uzyskał status dożywotniego lidera partii. Organizacje lokalne są małe i słabo rozwinięte, i w istocie rzeczy służą jako stowarzyszenia prowadzące kampanię wyborczą partii w terenie. Powiązania wertykalne są słabe, gdyż partia odrzuciła model partii biurokratycznej (profesjonalnej), opartej na hierarchicznej strukturze, tworzącej układ piramidy (zob. -» partia masowa oraz -» partia wyborcza). Dominują powiązania horyzontalne w ramach struktury centralnej, której osią stał się przywódca (lider). Partia po raz pierwszy wzięła udział w wyborach w 1973 r. Odniosła wówczas wielki sukces, zdobywając blisko 16% głosów (28 mandatów), co dało jej status drugiej siły politycznej w parlamencie (Folketingu). Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla FRP wynosi 9,4% głosów, choć zauważalna jest tendencja spadkowa. Lata siedemdziesiąte to pasmo sukcesów wyborczych (przeciętny poziom poparcia -•? 13,7%), którego partia nie była w stanie powtórzyć w kolejnych dekadach. FRP nigdy nie uczestniczyła w przetargach koalicyjnych, prowadzących do stworzenia gabinetu. Od 1988 r. partia kilkakrotnie była włączana w ramy koaliqi parlamentarnych, stanowiących zaplecze dla gabinetów formowanych przez partie centroprawicowe. W wyborach europejskich w 1994 r. FRP otrzymała poparcie 2,9% elektoratu i nie jest reprezentowana w Parlamencie Europejskim. [R. Herbut] Literatura: L. Bille, Denmark: The Oscilating Party System, West European Politics 1989, vol. 12(4). M. Grzybowski, System partyjny królestwa Danii (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. R. Harmel, L. Svasand, Party Leadership and Party Institutionalisation: Three Phases of Deuelopmenł, West European Politics 1993, vol. 16 (2). P. Taggart, New Populist Parties in Western Europę, West European Politics 1995, vol. 18 (1). PARTIA POSTĘPU (Framsóknarflokkur — Ff) — islandzka partia liberalna, utworzona w 1916 r. W 1919 r. po raz pierwszy wzięła udział w wyborach parlamentarnych. Początkowo reprezentowała interesy farmerów i rybaków, inicjując proces tworzenia ruchów spółdzielczych w tych sektorach. Z czasem jej program nabrał cech typowych dla nowoczesnych ugrupowań liberalnych (zob. —> partie liberalne). Partia preferuje rynkowy model gospodarki, dopuszczając interwencję państwa tylko w wyjątkowych sytuacjach. Opowiada się za utrzymaniem niezależności ekonomicznej Islandii i ochroną narodowego dziedzictwa kulturowego. Preferuje parlamentarną formę reżimu politycznego, gwarantującego obywatelom wolności indywidualne. Żąda likwidacji baz NATO na terenie kraju, jednak przy zachowaniu członkostwa w jego strukturach. Poziom przeciętnego poparcia wyborczego dla Ff w latach 1946-1995 wyniósł 22,9% głosów. W parlamencie stanowi ona drugą siłę polityczną, z wyjątkiem wyborów w 1978 r., gdy straciła ten status na rzecz «* Przymierza Ludowego (PA). Po 1945 r. Ff uczestniczyła w tworzeniu 12 gabinetów koalicyjnych, spośród 22 sformowanych w tym okresie oraz nominowała 8 premierów. Partia pozostawała przy władzy w latach 1949-1958, 1971-1979, 1980-1991 oraz po 1995 r. Nigdy nie udało się jej stworzyć gabinetu jednopartyjnego. Ostatnim premierem z ramienia Ff był S. Hermannsson, który kierował trzema gabinetami koalicyjnymi w latach 1983- 157 Partia Postępu 1987 oraz 1988-1991. Po wyborach w 1991 r. partia przeszła do opozycji. W kolejnych — w 1995 r. zdobyła poparcie 23,3% elektoratu (15 mandatów) i jako druga siła w parlamencie została zaproszona przez -» Partię Niepodległości (Sf) do wzięcia udziału w rządzie (gabinet D. Oddssona). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbut] PARTIA POSTĘPU (Fremskrittspartieł — FrP) — norweska partia polityczna należąca do rodziny —» partii ultraprawico-wych nowego typu. Podobnie jak duńska imienniczka (zob. -> Partia Postępu), zaliczana jest to kategorii ugrupowań zwanych „entrepreneurial issue party" (partia jednego przedsięwzięcia). Partia została założona w 1973 r. przez A. Lange i nosiła początkowo nazwę Partia Andersa Lange na Rzecz Istotnej Redukcji Podatków, Stóp Podatkowych oraz Interwencjonizmu Państwowego. W 1977 r. nastąpiła zmiana nazwy partii na Partię Postępu. Początkową fazę rozwoju znamionuje odrzucenie formuły organizacyjnej, typowej dla ustabilizowanych partii politycznych, co wyrażało się m.in. w zachowaniu charakteru luźnego ruchu społecznego, preferującego tzw. spontaniczne akcje. Partia przybrała również antykonsensual-ną tożsamość programową, podważając generalnie fundamentalną koncepcję państwa dobrobytu, atakując zwłaszcza system podatkowy. Założyciel zmarł w 1974 r., a w 1978 r. władzę w partii przejęła „grupa młodych" na czele z C. Hagenem. Od tego momentu rozpoczyna się proces instytucjonalizacji ugrupowania (zob. -> instytucjonalizacja partii) i upodabniania organizacyjnego oraz programowego do ustabilizowanych partii, zwanych sarkastycznie przez A. Lange „partiami starego typu". Programowa oferta partii to połączenie haseł neoliberalnych, o silnie prorynkowej orientacji, w sferze polityki 158 ekonomicznej, z postulatami typowymi dla prawicowego populizmu (zob. -» partie ultraprawicowe). W programie partii pozostaje silnie zaznaczona niechęć wobec koncepcji państwa dobrobytu, połączona z postulatem eliminowania interwencyjnych funkcji państwa zarówno w sferze ekonomicznej, jak i socjalnej. Partia jest słabsza wyborczo od duńskiej imienniczki. W wyborach uczestniczyła po raz pierwszy w 1973 r, zdobywając 5,0% głosów. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla FrP wyniósł 5,8% głosów, choć przybiera ono charakter oscylującego. Partia odniosła sukces w wyborach w 1989 r., gromadząc 13,1% głosów, jednak już w następnych — poparcie spadło o ponad połowę. W wyborach w 1997 r. ugrupowanie zdobyło rekordowe poparcie 15,3% wyborców (25 mandatów). FrP nigdy nie uczestniczyła w tworzeniu koalicji gabinetowych, choć od połowy lat osiemdziesiątych stanowi potencjalne zaplecze parlamentarne dla rządów formowanych przez partie centrowe i prawicowe. [R. Herbut] Literatura: R. Harmel, L. Svasand,P«rfy Leadership and Party Institułionalisation: Three Phases of Development, West European Politics 1993, vol. 16 (2). PARTIA PRACY (The Labour Party — LP) — brytyjska partia polityczna, reprezentująca socjaldemokratyczny nurt myśli politycznej. Biorąc pod uwagę kryterium genezy, LP jest partią, która powstała z inspiracji pozaparlamentarnej. Głównym motywem, który przesądził o zorganizowaniu tej partii, była potrzeba stworzenia politycznej reprezentacji środowisk robotniczych. W rozwijającym się u schyłku XIX w. ruchu robotniczym występowało kilka podmiotów; były to przede wszystkim związki zawodowe (trade unions), Fe- Partia Pracy deracja Socjaldemokratyczna (Social-De-mocratic Fedemtion) powstała w 1881 r. i Towarzystwo Fabiańskie (Fabian Society), założone w 1884 r. Reprezentowały one różne nurty myśli socjalistycznej, np. nawiązującej do socjalizmu utopijnego i chrześcijańskiego. W 1893 r. K. Hardie utworzył Niezależną Partię Pracy (Independent Labo-ur Party). W 1900 r. na konferencji w Londynie wszystkie dotychczas działające organizacje połączyły się w Komitet Reprezentacji Robotniczej (Labour Represen-tation Committee). W 1906 r. organizacja ta przyjęła nazwę Partia Pracy (Labour Party). W 1918 r. wprowadzono — obok zbiorowego — członkostwo indywidualne. Ogłoszono program polityczny pt. „Praca i nowy porządek społeczny" oraz przyjęto statut, na podstawie którego partia działa — „The Constitution and Standing Or-ders of the Labour Party". Od tamtego czasu LP, pozostając w ścisłym związku organizacyjnym ze związkami zawodowymi, występuje jako niezależna i silna partia polityczna. W wyborach 1922 r. ugrupowanie zajęło drugie miejsce, a w latach następnych ugruntowało swoją pozycję jako główny oponent Partii Konserwatywnej (CP), kosztem tracącej swą dawną pozycję Partii Liberalnej (zob. -» Liberalna Partia Demokratyczna — LDP). W 1945 r. po raz pierwszy od swojego powstania la-burzyści sformowali jednopartyjny gabinet większościowy pod kierunkiem swojego lidera C. R. Attlee. Pod jego przewodnictwem rząd Partii Pracy dokonał nacjonalizacji niektórych gałęzi przemysłu, zreorganizował system podatkowy i ubezpieczeń społecznych. W okresie pozostawania w opozycji (1951-1964) dokonano wielu przewartościowań programowych — „przemyśleń socjalizmu" (rethinking so-cialism). W latach siedemdziesiątych program laburzystów zdominowany był jednak przez retorykę radykalno-lewicową, co zaowocowało nawet rozłamem w partii. W latach osiemdziesiątych, w okresie dominacji thatcheryzmu, laburzyści prze- szli na pozycje centrowe, proklamując w okresie przywództwa N. Kinnocka program „socjalizmu rynkowego". Modernizacja partii w okresie przywództwa T. Bla-ira dotyczy zarówno sfery programowej (rezygnacja z zapisów o uspołecznieniu środków produkcji), jak i organizacyjnej (redukcja wpływu związków zawodowych na decyzje konferencji partyjnych). W 1997 r. laburzyści, po 18 latach przerwy w realizacji funkcji rządzenia, zdecydowanie wygrali wybory, przystępując do realizacji swoich koncepq'i programowych (w tym autonomii dla Szkocji, Walii, Irlandii Płn.), które w sferze gospodarczej niekiedy są określane jako bardziej „prawicowe" niż do niedawna konserwatystów. Partia Pracy powstała jako reprezentant klasy robotniczej i przez wiele lat artykułowała potrzeby i interesy tej grupy społecznej. W niej też głównie znajdowała poparcie wyborcze. Wraz ze zmianami w stratyfikacji społecznej, wzrostem klasy średniej (potencjalnej klienteli Partii Konserwatywnej) i ilościowemu zmniejszaniu się klasy robotniczej (tzw. błękitnych kołnierzyków), partia adresowała swój apel wyborczy do nowych grup społecznych. W ten sposób zyskała poparcie również m.in: mniejszości etnicznych, drobnych urzędników (tzw. białych kołnierzyków), rolników, ludzi wolnych zawodów. W ostatnim okresie, podobnie jak Partia Konserwatywna, Partia Pracy stara się odwoływać do całego narodu, reprezentować interesy wszystkich grup społecznych, a nie tylko wąsko pojętej „klasy robotniczej". Rezultat, jaki udało się osiągnąć, to zwiększenie liczby oddanych na partię głosów z 27,6% w 1983 r. (najniższy rezultat w historii partii) do 30,8% w 1987r. i 34,4% w 1992 r. Partia uznaje dwa typy członkostwa: indywidualne i poprzez związki zawodowe. LP jest partią masową: należy do niej około 300 tysięcy osób posiadających członkostwo indywidualne i około 5,3 min osób na zasadzie członkostwa zbiorowego. Partia Pracy składa się 159 Partia Pracy z luźnej koalicji bądź federacji różnych ugrupowań, związków i stowarzyszeń. Zrzeszone są one w organizacjach partyjnych poszczególnych okręgów wyborczych (Constituency Labour Parłies), do których jednocześnie przynależą członkowie indywidualni. Organizacje okręgowe są kierowane przez egzekutywy, aparat partyjny zaś koncentruje swoją działalność głównie na kampanii wyborczej. Krajowy Komitet Wykonawczy (National Executive Commitłee) czuwa nad aktywnością poszczególnych organizacji okręgowych. Komitet liczy 29 członków; w jego skład wchodzi lider Partii Pracy, jego zastępca i skarbnik, delegaci związków zawodowych (12), delegaci organizacji terenowych (7), delegat organizacji młodzieżowych, delegat organizacji stowarzyszonych z Partią Pracy i pięć przedstawicielek kobiet. Partia Pracy posiada Biuro Centralne, na czele którego stoi, wybierany corocznie na konferencji, sekretarz generalny. Najwyższą reprezentację mas członkowskich stanowi Doroczna Konferencja Partii Pracy. Uczestniczą w niej delegaci wybierani przez organizacje partyjne okręgów wyborczych, afiliowane związki zawodowe i stowarzyszenia, nadto członkowie Krajowego Komitetu Wykonawczego i posłowie oraz kandydaci na deputowanych. Dużą rolę odgrywali do niedawna na konferencji przywódcy największych związków zawodowych. W konferencji uczestniczy około 1100 delegatów. Teoretycznie przysługują jej szerokie uprawnienia, a wśród nich: kierowanie działalnością frakcji parlamentarnej, formułowanie programu politycznego, podejmowanie uchwał obowiązujących całą partię i kierowanie działalnością aparatu wykonawczego. Drugi, uważany jed-nak za pierwszoplanowy człon Partii Pracy stanowi jej frakcja parlamentarna (Par-liament Labour Party), której przewodzi lider wraz z wybieraną co roku egzekutywą (Parliamentary Committee). Do frakcji należą członkowie obydwu izb parlamen- tu; niezależnie od tego, czy partia znajduje się u władzy czy tworzy „gabinet cieni", frakcja powinna realizować ustalenia konferencji. W praktyce politycznej nie zawsze tak bywa; konieczność zajęcia stanowiska wobec rodzących się z dnia na dzień problemów prowadzi nieraz do łamania przyjętych ustaleń. Lider partyjny często znajduje się w centrum konfliktu między stanowiskiem parlamentarzystów a wytycznymi konferencji. Charakterystyczną cechą struktury LP jest występowanie licznych —> organizacji afiliowanych: m.in. Partii Spółdzielców (Coopera-twe Party) i innych związków typu spółdzielczego, związków ludzi wolnych zawodów, a przede wszystkim związków zawodowych. Ze 113 związków należących do Kongresu Związków Zawodowych {Trade Union Congress — TUC) 59 ma zbiorowe członkostwo Partii Pracy. Najsilniejsze z nich to: Związek Zawodowy Transportowców i Robotników Niewykwalifikowanych (Transport and General Workers Union), Zjednoczony Związek Robotników Przemysłu Maszynowego (Amalgamated Union of Engineering Workers), Związek Robotników Niewykwalifikowanych i Miejskich (General and Mu-nicipal Workers Union), Krajowy Związek Pracowników Sektora Publicznego (National Union of Public Employees). Partia Pracy w dwupartyjnym systemie brytyjskim (zob. -» system partyjny Wielkiej Brytanii) jest partią relewantną i obok Partii Konserwatywnej zdecydowanie dominuje w życiu politycznym Wielkiej Brytanii. Partia dysponuje od 1997 r. największą liczbą mandatów w Izbie Gmin — 419, natomiast w 1983 r. miała ich zaledwie 209. Laburzyści tworzyli jednopartyjny rząd wiatach: 1945-1951, 1964-1970, 1974-1979 oraz od 1997 r. [W. Sokół/ PARTIA PRACY (Labour Party — LP) -irlandzka partia polityczna należąca do 160 Partio Pracy rodziny ugrupowań socjaldemokratycznych (zob. -»partie soqaldemokratyczne). Została stworzona w 1912 r. jako polityczne skrzydło ruchu związkowego, a w 1922 r. przekształciła się w pełni rozwiniętą, względnie autonomiczną organizację polityczną. Od 1922 r. dysponuje reprezentacją w parlamencie, a w okresie do 1927 r., gdy -> Sinn Fein/^> Fianna Fdil pozostawała, z własnego wyboru, poza Ddil, LP występowała w roli głównej siły opozycyjnej wobec konserwatywnej Cumman na nGaedheal. Po wejściu Fianna Fdil do parlamentu, z racji głoszonego przez tę partię bardzo radykalnego w kwestiach socjalnych i przemysłowych programu, LP stała się naturalnym sprzymierzeńcem tej pierwszej (pierwszy mniejszościowy gabinet FF opierał się na parlamentarnym wsparciu deputowanych z LP). W kolejnych dekadach wpływy polityczne ugrupowania uległy znacznemu ograniczeniu i dopiero w 1948 r. została ona dopuszczona do procesu przetargów koalicyjnych. Słabość polityczna LP wynikała przede wszystkim z faktu, iż partia ta w swym programie skupiła się wyłącznie na postulatach dotyczących poprawy sytuaq'i ekonomicznej klasy robotniczej. Wyraźnie klasowa orientacja partii (klasa robotnicza była mała, a przeważała ludność wiejska), przy jednoczesnej dominacji na scenie politycznej -» podziału socjopolitycznego o charakterze narodowym, w ramy którego LP nie wpisała się (strategią partii było unikanie kwestii narodowych) — to główne czynniki decydujące ojej marginalizacji politycznej (wyborczej). Zjawisko to było widoczne jeszcze w latach osiemdziesiątych, pomimo iż partia kilkakrotnie uczestniczyła w taktycznych koalicjach gabinetowych zawiązanych przez Fine Gael. Swoista ambiwalencja programowa LP wobec „wojny domowej" oraz kwestii z niej wynikających zdecydowała o „wytrąceniu" jej z głównego nurtu rywalizacji politycznej. Polityka w Irlandii wyrastała z określonego typu kultury politycz- nej, której składnikami przez długi okres były postulaty solidaryzmu, spójności społecznej oraz homogeniczności. W tych warunkach ugrupowanie posługujące się w apelu wyborczym argumentami opartymi na modelu klasowej identyfikaq'i nie mogło liczyć na przyciągnięcie wyborców. Z kolei stopniowe zacieranie ostrości podziału narodowego w polityce, co dało się zaobserwować poczynając od lat osiemdziesiątych, pozwoliło LP na zdobycie znacznie silniejszej pozycji w strukturze przetargów wyborczych i parlamentarno-gabinetowych. Przeciętne poparcie wyborcze dla LP (1922-1995) wynosi 12,2% głosów. Najwięcej głosów partia zdobyła w 1922 r. (21,1%) oraz w 1992 r. (19,3%). Tradycyjnie elektorat LP stanowią robotnicy, choć minimalnie, ale jednak przeważa grupa robotników niewykwalifikowanych (poczynając od połowy lat sześćdziesiątych przeciętnie około 16% głosowało na partię). Partia nigdy nie dysponowała wpływami wśród populacji wiejskiej, a zwłaszcza — grupy farmerów (4%). W porównaniu do pozostałych ugrupowań, jej związki z elektoratem tzw. nowej klasy średniej są bardzo słabe i może ona liczyć na poparcie przeciętnie 8% wyborców tej kategorii (wobec 38% popierających -> Fianne Fdil oraz 33% -» Fine Gael). Poczynając od połowy lat osiemdziesiątych, zauważalna jest tendencja do poszerzania bazy wyborczej i przyjmowania przez ugrupowanie strategii typowych dla -» partii wyborczej (catch-all). W 1989 r. LP skupiała ponad 6 tys. członków. Mała Partia Robotnicza (Workers Party), w 1992 r. przekształcona w ugrupowanie zwane Demokratyczna Lewica (zob. -» Sinn Fein), powoli zastępuje LP jako lewicowego reprezentanta interesów miejskiej klasy robotniczej. LP uczestniczyła w siedmiu koalicjach gabinetowych, sześciokrotnie będąc koalicjantem -4 Fine Gael (w latach 1948-1987,1994-1997 ), a raz weszła w skład gabinetu kierowanego przez —> Fianna Fdil (1993-1994). W wyborach eu- 161 Partia Pracy ropejskich w 1994 r. partia zdobyła 11% głosów (1 mandat), wchodząc w Parlamencie Europejskim w skład —> Partii Europejskich Socjalistów (PES). [R. Herbut] Literatura: M. Laver, M. Marsh, Parłies and Voters (in) J. Coakley, M. Gallagher (eds), Poliłics in łhe Republic of Ireland, Galway 1992. PARTIA PRACY (Partij van de Arbeid — PvdA) — holenderska partia polityczna o soq'aldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -* partie soqaldemokra-tyczne), stworzona w 1946 r. PvdA stanowi programową i organizacyjną kontynuację Socjaldemokratycznej Partii Robotników, założonej w 1894 r. W okresie powojennym przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 28,7% głosów. Największe sukcesy partia notowała w latach osiemdziesiątych (przeciętne poparcie 31,0% głosów) oraz pięćdziesiątych (30,7%). W wyborach w 1977 r. PvdA uzyskała rekordowe poparcie w postaci 33,8% głosów (53 mandaty), a w wyborach w 1986 r. niemalże powtórzyła to osiągnięcie (33,3% głosów i 52 mandaty). W wyborach w 1994 r. poparcie dla partii znacznie spadło (24,0%) i tylko w 1967 r. zanotowała ona jeszcze niższą zdobycz (23,5%). W ostatnich wyborach w 1998 r. PvdA zdobyła 29,0% głosów i 45 mandatów (pierwsza siła w parlamencie). Poczynając od 1946 r., partia uczestniczyła w 12 gabinetach koalicyjnych (na ogólną liczbę 23), nominując 7 premierów (W. Drees przewodził 4 gabinetom w latach 1948-1958, J. M. den Uyl — w latach 1973-1977, W. Kok — od 1994 r.). Aż 8 gabinetów z udziałem PvdA miało status -» koalicji nadwyżkowych (1948-1958,1965-1966, 1973-1977, 1981-1982), zaś pozostałe 3 były to -» koalicje minimalnie zwycięskie (1946-1948,1989-1994, od 1994). Na czele gabinetów sformowanych w grudniu 1994 r. oraz w 1998 r. stanął polityk socjaldemokratyczny W. Kok, lider partii od 1987 r. (zastąpił ]. den Uyla). W 1970 r. nastąpił rozłam w PvdA, a grupa prawicowych polityków na czele z W. Drees (syn premiera z lat 1948-1958) utworzyła nową partię Demokraci'70 (Demokraten'70). Ugrupowanie to uległo samorozwiązaniu w 1983 r. PvdA, podobnie jak i pozostałe partie holenderskie, opiera się na formule indywidualnego członkostwa w ramach organizacji lokalnych. Narodowy kongres stanowi najwyższą władzę w partii. W jego skład wchodzą delegaci wyłaniani przez organizaqe lokalne oraz członkowie tzw. komitetu narodowego (partijbestuur), określającego kierunki politycznej ewolucji partii. Bieżącą polityką ugrupowania kieruje tzw. rada partii (partijraad), której skład jest zdominowany przez delegatów wyłanianych przez regionalne organizacje (prowincjonalne). PvdA skupia około 96 rys. członków (0,87% elektoratu). W wyborach europejskich w 1994 r. PvdA zdobyła poparcie 22,9% elektoratu (8 miejsc w Parlamencie Europejskim). Reprezentanci ugrupowania wchodzą w skład -»Partii Europejskich Socjalistów (PES). Partia jest członkiem —» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] PARTIA PRACY (Labour Party — LP) — nowozelandzka partia polityczna o socjaldemokratycznej orientacji programowej (zob. —> partie socjaldemokratyczne), powstała w 1916 r. w oparciu o struktury związkowe. Po raz pierwszy zdobywa władzę w 1935 r. i sprawuje ją nieprzerwanie do 1949 r. Po rezygnacji ostatniego gabinetu socjalistycznego kierowanego przez P. Frasera (grudzień 1949 r.), partia przechodzi na osiem lat do opozycji. W 1957r. powraca na krótki okres do władzy (gabinet W. Nasha), by ponownie ją stracić w wyborach w 1960 r. Kolejny okres przebywania LP w opozycji jest 162 Partia Pracy Malty dłuższy niż poprzedni i trwa 12 lat. LP sprawowała jeszcze władzę w latach 1972-1975 (gabinety M. Kirka i W. Row-linga) oraz 1984-1990 (dwa gabinety D. Langa oraz jeden G. Palmera). W wyborach w 1993 r. LP uzyskuje 45 mandatów w jednoizbowym parlamencie (45,5%), zaś w kolejnych w 1996 r. tylko 37 miejsc (31%). Partię uważa się za twórcę zaawansowanego państwa dobrobytu, którego podstawy zostały stworzone na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych. Programowa orientaq'a partii uległa jednak dość widocznym zmianom w okresie późniejszym, zwłaszcza za rządów D. Langa. Jego administracja przeprowadziła m.in. dere-gulację w sferze sterowania gospodarką (ograniczenie wpływu agend państwa) oraz dokonała redukcji subsydiów rządowych. Znacznemu ograniczeniu uległy również wydatki na utrzymanie sektora publicznego. Zasadniczym jednak elementem manifestów programowych LP pozostał postulat utrzymania bardzo rozbudowanego systemu programów ochrony socjalnej. LP starała się prowadzić politykę neutralności, której przejawem była m.in. opozycja wobec broni nuklearnej i wprowadzania energii nuklearnej. Na tym tle doszło do konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi, gdy rząd wydał zakaz wpływania okrętów atomowych na wody i do portów Nowej Zelandii. Polityka D. Langa przyniosła też pewne ochłodzenie w stosunkach z Australią. W 1993 r. na czele partii staje H. Clark, po kolejnych dymisjach D. Langa (1989 r), G. Palmera (1990 r.) i M. Moora (1993 r.). Partia jest afiliowana przy -ł Międzynarodówce Socjalistycznej. [R. Herbut] PARTIA PRACY MALTY (Partit tal-Had-diema—PtH) — maltańska partia polityczna o rodowodzie socjaldemokratycznym (zob. -> partie socjaldemokratyczne), stworzona w 1920 r. jako polityczna repre- zentacja związków zawodowych. W 1921 r. bierze udział w pierwszych na Malcie rywalizacyjnych wyborach, zdobywając 23,2% głosów (trzecia siła polityczna). W latach 1921-1939 otrzymuje przeciętnie poparcie około 15,0% elektoratu. Przełom następuje w wyborach w 1945 r. — partia zdobywa 74,3% głosów (90,0% mandatów). Następne wybory w 1947 r. miały szczególny charakter w ewolucji politycznej kraju (Malta nie była krajem niepodległym, a jedynie otrzymała od Londynu prawo zorganizowania samorządu — w 1921 r.). Zostają przeprowadzone w warunkach upowszechnienia prawa wyborczego, a PtH znów wychodzi z nich zwycięsko, gromadząc 59,9% głosów (60,0% mandatów). Od 1947 r. przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 48,2% głosów. W 1947 r. partia sformowała gabinet, na czele którego stanął P. Boffa i pozostaje przy władzy do 1950 r. W 1949 r. następuje rozłam w partii, w wyniku którego grupa polityków na czele z P. Boffa tworzy Robotniczą Partię Malty (znika z areny politycznej w 1955 r.). W wyborach w 1955 r. PtH odzyskuje na krótko kontrolę nad rządem (gabinet D. Mintoffa, 1955-1958). W1971 r. ponownie tworzy jednopartyjny gabinet, pozostając przy władzy do 1987 r. W 1978 r. następuje formalne połączenie PtH z Organizacją Związków Robotniczych. Zwycięstwo w ostatnich wyborach, w październiku 1996 r., pozwoliło partii na stworzenie gabinetu, na czele którego stanął A. Sant. Program partii zawiera postulaty typowe dla opcji socjaldemokratycznej, dotyczące m.in. utrzymania odpowiedzialności państwa za bezpieczeństwo socjalne i ekonomiczne obywateli, przy zachowaniu rozbudowanego sektora publicznego. Partia przeciwstawia się wejściu Malty do Wspólnoty Europejskiej sugerując, iż fakt ten zniszczy system ekonomiczny kraju. Popiera raczej ideę kontynuowania tzw. zrównoważonej polityki w obrębie areny śródziemnomorskiej, 163 Partia Prawdziwej Drogi częścią której mogłoby stad się wzmocnienie powiązań kraju ze Wspólnotą, jednak niewchodzenie w jej ramy organizacyjne. PtH podnosi również inny argument (obok ekonomicznego) przeciw integracji ze Wspólnotą; kłóciłoby się to ze statusem Malty jako kraju neutralnego. Partia zapowiedziała, iż po dojściu do władzy podejmie kroki zmierzające do wycofania się Malty z Partnerstwa dla Pokoju (podpisanego w kwietniu 1995 r.). [R. Herbuł] PARTIA PRAWDZIWEJ DROGI {Dogra Yol Partisi—DYP) — turecka umiarkowanie konserwatywna partia polityczna, założona w maju 1983 r. W 1987 r. na jej czele staje S. Demirel, po tym jak w referendum społeczeństwo opowiedziało się za zniesieniem zakazu działalności politycznej, nałożonego na polityków aktywnych przed 1980 r. W wyborach w 1987 r. wystartowała jako jedna z kilku partii politycznych dopuszczonych do rywalizacji przez władze wojskowe. Zdobyła 19,3% głosów i weszła do parlamentu. Znalazła się w opozycji wobec gabinetu sformowanego przez —> Partię Ojczyźnianą. W wyborach w 1991 r. odnosi sukces, uzyskując 178 mandatów w parlamencie i status pierwszej siły politycznej. Powstaje gabinet koalicyjny oparty na współpracy DYP z Socjaldemokratyczną Partią Ludową (SHP) (zob. -> Republikańska Partia Ludowa — CHP). Premierem zostaje S. Demirel. W maju 1993 r. S. Demirel zostaje wybrany po śmierci T. Ozala prezydentem Turcji, a liderem i premierem zostaje pani T. Ciller. We wrześniu 1995 r. gabinet koalicyjny upada i zostają rozpisane nowe wybory. DYP zdobywa w nich 19,5% głosów i 135 mandatów. Po długotrwających negocjacjach zostaje sformowany w marcu 1996 r. gabinet koalicyjny DYP z -» Partią Ojczyźnianą (ANAP). Upada on w czerwcu 1996 r. po tym, jak DYP wycofała się z układu koalicyjnego. Partia po- dejmuje rozmowy koalicyjne z islamską -> Partią Dobrobytu (RP) i powstaje gabinet koalicyjny, na czele którego staje polityk zRP N. Erbakan. W lipcu 1997 r. gabinet koalicyjny upada po niekorzystnym głosowaniu nad wnioskiem o wotum nieufności. DYP przechodzi do opozycji wobec rządu tzw. antyislamskiej koalicji. IR. Herbut] PARTIA-PROMOTOR — kategoria partii politycznej wprowadzona do politolo-gii przez R. Harmela i J. Robertsona, obejmująca ugrupowania, których liderzy uznają za mało prawdopodobne zdobycie większej liczby głosów lub mandatów parlamentarnych, a więc w konsekwencji już z góry wykluczają możliwość wejścia w sferę przetargów władczych, a nawet dostania się do parlamentu. Zasadniczym ich celem staje się użycie partii jako sposobu zwrócenia uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie i problemy społeczne. Celem tych partii staje się więc polity-zaqa określonych kwestii społecznych czy spraw bieżących przy założeniu, iż inne podmioty (partie polityczne relewantne w parlamencie) przejmą odpowiedzialność za ich dalsze promowanie w ramach struktur władzy. Partia-promotor należy więc do kategorii *•* partii małych, których celem jest jedynie osiągnięcie pewnego potencjału mobilizacyjnego. Płaszczyzna rywalizacji wyborczej niekoniecznie musi się stać dla tych partii zasadniczym miejscem konfrontacji politycznej, nie mówiąc już o płaszczyźnie parlamentarnej. Partie tego typu określane są również mianem ugrupowań protestu. Noszą one wiele cech typowych dla grup interesu. Nie można jednak wykluczyć, iż proces promowania określonej kwestii społecznej wzbudzi zainteresowanie przynajmniej części opinii publicznej i wówczas otwiera się przed p.p szansa wpisania się na stałe w układ rywalizacji politycznej. Przykładem mogą być -» Partie Postępu Partia Protestu w Danii i Norwegii czy generalnie partie proekologiczne (Zieloni). Warunkiem jednak jest umiejętność przekonania potencjalnych wyborców, iż partia jest prawie „właścicielem" i „dysponentem" określonej kwestii problemowej, co uniemożliwi przejęcie jej przez partie ustabilizowane. Bardzo sprzyjająca dla procesu przekształcania się p.p. w ugrupowanie parlamen-tarno-wyborcze może być niechęć czy nawet obawa partii dużych, wiążąca się z przejęciem tej konkretnej, promowanej kwestii problemowej (np. obawa ustabilizowanych partii w Danii i Norwegii, zwłaszcza centroprawicowych, iż anty-welferystyczna retoryka Partii Postępu, przynosząca im skądinąd znaczne zyski wyborcze, naruszy jedną z zasad obowiązującego konsensu społecznego). W poli-tologii funkcjonuje również kategoria partii promujących jedną kwestię, tzw. partii jednego przedsięwzięcia (enterpreneurial is-sue parties), zaproponowana przez R. Har-mela i L. Svasanda. Zgodnie z ich sugestią są to organizacje, które nie wyłoniły się z ruchów czy grup społecznych, ale zostały stworzone przez osobę niezwiązaną z polityką. Osoba ta odgrywa dominującą rolę w procesie instytucjonalizacji partii, przynajmniej w początkowej jej fazie, stając się jej kreatorem, nosicielem informacji dla ewentualnych zwolenników oraz charyzmatycznym przywódcą. Przykładem takich ugrupowań są —> Partie Postępu (duńska i norweska). Ta pierwsza została założona przez M. Glistrupa, zaś druga — A. Lange'a i początkowo fakt ten znajdował odbicie w ich nazwach. Przynajmniej w pierwszym okresie ich rozwoju, były to partie jednej kwestii, postulujące znaczne obniżenie stawek podatkowych (partie „antypodatkowe"). Kategoria R. Harmela i L. Svasanda dotyczy jednak węższej grupy partii politycznych określanych w sposób zbiorczy jako p.p., a mianowicie ugrupowań prawicowych i ultraprawicowych. Proces rozwoju partii lewicowych (np. Zielonych) charakte- ryzuje się innymi cechami, a zupełnie odmienną rolę odgrywa osoba przywódcy. [R. Herbut] Literatura: R. Harmel, J. Robertson, Formation and success ofthe new parties, International Po-litical Science Review 1985, vol. 6 (4). R. Harmel, L. Svasand, Party leadership and party institutionalisation: Three phases ofde-velopment, West European Politics 1993, vol. 16 (2). PARTIA PROTESTU — partia polityczna stawiająca sobie za cel zasadniczą i radykalną rewizję polityki państwa na wybranym obszarze. Występuje wyłącznie w ramach rywalizacyjnego systemu partyjnego. Nie kwestionuje założeń demokratycznego systemu politycznego, wykorzystując jego instytucje i procedury do ujawniania własnego stanowiska i realizacji własnych celów politycznych. Nie może być zatem uznana za antysyste-mową (zob. -» partia antysystemowa) w wąskim rozumieniu tego pojęcia (zob. —» opozycja polityczna). Partie tego typu pojawiły się początkowo w dwóch krajach skandynawskich — Danii i Norwegii, opowiadając się zdecydowanie przeciwko modelowi polityki państwa dobrobytu, w szczególności zaś przeciwko wysokim podatkom. Z czasem zakres protestu politycznego został rozszerzony na inne kwestie. Negatywna ocena stanu środowiska naturalnego stała się źródłem powstania partii ekologicznych (zob. -> partie le-wicowo-libertariarne), postulujących opracowanie koncepcji polityki jego ochrony. Rewizji polityki wobec cudzoziemców domagają się takie ugrupowania, jak -> Front Narodowy (FN) we Francji, -> Republikanie (Rep.) w Niemczech oraz austriacki -» Ruch Wolności (DF). W związku z procesem gospodarczej integracji Europy, część partii politycznych w krajach ją tworzących zajmuje zdecydo- 165 Partui Radykalna wanie negatywne stanowisko wobec Wspólnoty Europejskiej, przeciwstawiając się wejściu w jej skład lub domagając się rewizji dotychczasowej „proeuropejskiej" polityki. Do grona takich partii należą skandynawskie ugrupowania centrowe. Kryzys włoskiego systemu politycznego nasilił żądania zmiany systemu wyborczego oraz protest przeciwko unitarnej formie państwa (—> Liga Północna-Federal-ne Włochy — LN/IF). Przykładem p.p. jest też szwajcarska Partia Automobili-stów, reprezentująca interesy posiadaczy samochodów i domagająca się liberalizacji polityki ekologicznej. Partie protestu, aczkolwiek zdolne są do uzyskania znaczącego poparcia (dotyczy to zwłaszcza francuskiego FN, włoskiej LN/IF oraz austriackiej DF) nie uczestniczą w sprawowaniu władzy. Z wyjątkiem LN/IF, w latach 1992-1994 są partiami izolowanymi. Odpowiedzią na ich żądania jest mniej lub bardziej wyraźna modyfikacja programowa ugrupowań efektywnie uczestniczących w —> rywalizacji politycznej. W ten sposób osłabiono znaczenie partii Zielonych, które zmuszone były do rezygnacji z „ekologicznej ortodoksji". Jednak przedłużające się nierozwiązanie kwestii, które wzbudzają społeczne emocje (jak np. problem imigrantów), może uczynić z p.p. kategorię ugrupowań dysponujących potencjałem koalicyjnym. [A. Antoszewski] PARTIA RADYKALNA (Partido Radicale — PR) — mała włoska partia polityczna 0 lewicowo-libertariarnej (zob. -» partie lewicowo-libertariarne) tożsamości programowej. Została założona w 1962 r. przez aktywistów wywodzących się ze środowisk uniwersyteckich. Faktycznym twórcą i jedynym jej liderem był M. Pane-lla. Programowo, partia ta miała wiele wspólnego z organizacjami zielonych 1 wysuwanymi przez nie postulatami, a określanymi zbiorczą kategorią „Nowej Polityki". Ideologiczne korzenie PR sięgały jednak dalej, do libertariamo-demokra-tycznej tradycji, kojarzonej przede wszystkim z francuską les radicaux de gauche. Z jednej więc strony, obecne były w jej programie postulaty typowe dla polityki postindustrialnej (np. popieranie form demokracji bezpośredniej, stosowanie niekonwencjonalnych form aktywności politycznej, takich jak strajki głodowe, cywilne nieposłuszeństwo, ochrona środowiska naturalnego, antymilitaryzm, prawa kobiet), a z drugiej, nawiązywała do dziewiętnastowiecznej tradycji libertariarno-demokratycznej (np. antyklerykalizm, obrona praw i wolności obywatelskich, rządy prawa, opozycja wobec represyjnego prawa karnego). Skoro była to typowa partia „opinii", mobilizująca obywateli wokół pewnych wartości, a nie interesów ekonomicznych, w dodatku prezentująca bardzo krytyczny stosunek wobec włoskiej odmiany partytokracji, to była traktowana przez wielu badaczy jako przykład -> anty-partii. Klientela wyborcza partii pochodziła przede wszystkim z tych segmentów społeczeństwa, które były szczególnie czułe na tzw. wartości post-materialne, a więc byli to wyborcy o wyższym poziomie edukacji, należący do nowej klasy średniej i zamieszkujący duże aglomeracje miejskie. Wielokrotnie PR działała w sposób typowy dla grup interesu, zwłaszcza w przypadku postulowania wprowadzenia szeregu reform w zakresie praw i wolności obywatelskich. Określano ją mianem „partii referendum", gdyż właśnie mechanizm demokracji bezpośredniej wykorzystywała najczęściej jako sposób zakorzeniania się w świadomości opinii publicznej. Na przykład w roku 1974, 1978 i 1981 stosowała strategie odwoływania się do referendum jako sposób „obudzenia" parlamentu i zwrócenia uwagi na nowe kwestie problemowe. W 1974 r. PR zaproponowała referenda dotyczące m.in. likwidacji Konkordatu, legalizacji aborcji, a w 1981 r. — liberaliza- 166 Partia Rqmblikańska cji aborcji, likwidaqi kary śmierci, „demi-litaryzaqi" służb celnych, zakazu wydawania licencji na posiadanie broni palnej. Poczynając od pierwszej inicjatywy, zgłoszonej w 1966 r., a dotyczącej legalizacji rozwodów (w 1974 r. akcja zakończyła się sukcesem, a 60% obywateli poparło projekt), PR każdorazowo powoływała do życia tzw. Ligi Obywatelskie, prowadzące akcję polityczną i luźno powiązane ze strukturą organizacyjną partii. W 1976 r. PR po raz pierwszy uczestniczyła w wyborach powszechnych, wprowadzając do parlamentu 4 deputowanych. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii wyniósł 2,7% głosów, a stan posiadania w izbie niższej oscylował w latach 1979— 1987 pomiędzy 11 a 18 mandatami. W 1992 r. PR nie zgłosiła odrębnej listy wyborczej, a część z liderów znalazła się m.in. na liście Zielonych (zob. •» Zieloni). Gros jednak aktywistów PR zgłosiło tzw. Listę Pannella, będącą w istocie rzeczy polityczną kontynuacją tradycji tej partii. W wyborach w 1992 r. na Listę głosowało nieco więcej niż 1% wyborców. W kolejnych wyborach (1994 r.) poparcie dla Listy wzrosło (3,5%), by w 1996 r. spaść do poziomu 1,9% głosów. W wyborach europejskich w 1994 r. Lista Pannela otrzymała 2,1% głosów i wprowadziła do parlamentu Europejskiego 2 deputowanych. Wchodzą oni w skład -» Europejskiego Przymierza Radykalnego (ERA). IR. Herbut] Literatura: A. Panebianco, The Italian Radicals: New Winę in an Old Bołłle (in) K. Lawson, P. Merkl (eds), When Parties Fail Emerging Alternałive Organization, Princeton UP. PARTIA REFORMACYJNO-LIBERAL- NA (Parti Reformatem Liberał — PRL) — belgijska (walońska) partia liberalna (zob. -» partie liberalne) usytuowana w ramach systemu partyjnego bardziej na prawo od centrum rywalizaqi politycznej. Tak jak w przypadku -»Flamandzkich Liberałów i Demokratów (VLD), jest kontynuatorką tradycji Belgijskiej Partii Liberalnej. PRL została utworzona w 1979 r. w wyniku połączenia się dwóch ugrupowań — Partii Reform i Wolności Walonii (PRLW), sformowanej w 1977 r. jako sukcesorka Partii Wolności i Postępu {Parli de la Liberie et du Progrćs — PLP) oraz Brukselskiej Partii Liberalnej. W latach 1945-1996 obie formacje liberalne (PRL oraz Flamandzcy Liberałowie i Demokraci) zdobywały przeciętnie poparcie ponad 17,0% elektoratu, uczestnicząc w 14 gabinetach koalicyjnych. Po separacji obu odłamów w 1972 r., partia wchodziła w skład koalicji rządzących w latach 1974-1977 oraz 1981-1988. W wyborach w 1971 r. oba odłamy po raz pierwszy zgłosiły odrębne listy wyborcze. Walońscy liberałowie zdobywają przeciętnie poparcie wyborcze 8,1% elektoratu. W wyborach parlamentarnych w 1995 r. PRL zgłosiła wspólną listę kandydatów z -» Demokratycznym Frontem Frankofo-nów (FDF). W wyborach europejskich w 1994 r. na wspólną listę obu partii głosowało 9,1% wyborców w okręgach francuskojęzycznych (3 mandaty). W Parlamencie Europejskim przedstawiciele PRL wchodzą w skład -» Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Liberalnej. W latach dziewięćdziesiątych skupiała około 35 tys. członków. [R. Herbut] PARTIA REPUBLIKAŃSKA (Republican Party — RP) — amerykańska partia polityczna o konserwatywnej tożsamości, której początki sięgają lat czterdziestych XIX stulecia,, kiedy na tle sporu o przyszłość niewolnictwa różnicowała się amerykańska scena polityczna. Z gorącej dyskusji i licznych rozłamów wyłoniła się ostatecznie w roku 1854 Partia Republikańska. Jej 167 Partia Republikańska działacze w okresie wojny secesyjnej i upadku wigów (partii opozycyjnej wobec -» Partii Demokratycznej — DP) zaoferowali dość atrakcyjny program wychodzący naprzeciw postulatom abolicjonistów, walczących z niewolnictwem. Odpowiadał on też szerokim kręgom społecznym, domagającym się ukrócenia spekulacji i nadużyć. Utworzenie Partii Republikańskiej oznaczało umocnienie drugiego filaru w amerykańskim systemie partyjnym (zob. -» system partyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej).,Okres do 1932 r. to czas dominaq'i Partii Republikańskiej. Staje się ona jednocześnie partią ludzi zamożnych. Później RP przeżywa kryzys i nie osiąga imponujących wyników w wyborach. Polepszenie pozycji republikańskich następuje dopiero po II wojnie światowej wraz z narastającą ofensywą komunizmu w świecie (Chiny, Korea, Wietnam, Kuba). Towarzyszyły temu dwa kolejne zwycięstwa D. Eisenhowe-ra w wyborach prezydenckich. W latach 1974-1996 (12 elekqi) partia zdobywała przeciętnie 45,3% głosów w wyborach do Izby Reprezentantów (House of Represen-tatives). W tym okresie tylko raz udało się jej przekroczyć próg 50% głosów (1994 r. — 51,5%) i był to jeden z dwóch przypadków, gdy uzyskała status pierwszej siły politycznej w izbie niższej Kongresu (w wyborach w 1996 r. uzyskała mniej głosów niż Partia Demokratyczna, jednak zdobyła więcej miejsc w Izbie Reprezentantów). W latach 1974-1996 dysponowała średnio blisko 41% mandatów, zdobywając ich najwięcej w wyborach w 1994 r. (230), zaś najmniej — w wyborach w 1976 r. (143). Partia Republikańska jako partia typu wyborczego (zob. -» partia wyborcza Jjiie formułuje ogólnopartyjnego programu, określającego kierunki jej działalności. Program posiada raczej charakter instrumentalny i podporządkowany jest zadaniom konkretnej kampanii wybonzej, i m.in. dlatego, w licznych kampaniach, różnice pomiędzy programami partii bio- rącymi udział w wyborach są czysto pozorne, pomimo dużej zaciętości walki politycznej. Lata siedemdziesiąte przyniosły zjawisko, które można nazwać ideologizacją partii amerykańskich. Wyraża się to w oddalaniu od politycznego centrum i w kształtowaniu się dwu ideologicznie zróżnicowanych bloków, tj. liberalnego z Partią Demokratyczną i konserwatywnego z Partią Republikańską. Zjawisko to uzewnętrzniło się w całej pełni wraz z wysunięciem kandydatury, a następnie dwukrotnym zwycięstwem R. Reagana w wyborach prezydenckich. Istotnymi punktami platformy wyborczej Republikanów, uchwalonej w 1984 r. w Dallas (widocznymi również w wystąpieniach R. Reagana) były problemy powrotu do tradycji, do wartości rodzinnych i religijnych, do kultu przedsiębiorczości i pracy, wiara w szczególne przeznaczenie i posłannictwo USA w świecie i związana z tym konieczność wzmocnienia jej prestiżu, sprawy ograniczenia biurokracji i zmniejszenia podatków. W amerykańskim systemie partyjnym nie występuje problem członkostwa w znaczeniu europejskim. .?Jig.ma.. tu przyjęć w poczet członków partii, nie ma legitymaq'i, składek itp. Za członków partii uważa się tych, którzy w kolejnych wyborach głosują na wszystkich kandydatów wystawionych przez daną partię. Inny rodzaj członków to ci, którzy utożsamiają się z poglądami danej partii w podstawowych kwestiach, jednak nie zawsze akceptują konkretną platformę wyborczą partii lub aktualnych kandydatów wysuniętych przez partię. W takich wypadkach głosują oni na kandydatów partii opozycyjnej. Symbolem Partii Republikańskiej jest słoń. IB.SzmulikiR.Herbutl Literatura: E. Gdulewicz, W. Kręcisz, W. Orłowski, W. Skrzydło, W. Zakrzewski, Ustroje państw współczesnych, Lublin 1997. 168 Partia Socjaldemokratyczna A. Jamroz (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa 1989. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992. PARTIA REPUBLIKAŃSKA (Parti Rśpu-blicain — PR) — centrowa i liberalna francuska partia polityczna stworzona w maju 1977 r. w oparciu o kilka mniejszych organizacji i partii politycznych, z których największą była Narodowa Federacja Niezależnych Republikanów (Federation Na-tionale des Republicains Indipendants — FNRI), stworzona w 1966 r. przez V. Gi-scard d' Estaing. W skład nowej partii weszły ugrupowania, które poparły kandydaturę V. Giscard d'Estaing w wyborach prezydenckich w 1974 r. PR można zaliczyć do rodziny -» partii liberalnych 0 orientacji socjalnej. Partia jest zwolenniczką procesu pełnej integracji Francji w ramach Wspólnoty Europejskiej, co zresztą charakteryzuje wszystkie ugrupowania wchodzące w skład -» Unii na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF). W wyborach w 1978 r. PR zdobyła 71 miejsc w parlamencie i weszła w skład gabinetu koalicyjnego R. Barre. W kolejnych wyborach partia zdobywała 32 mandaty (1981 r.), 59 mandatów (1986 r.) oraz 58 mandatów (1988 r.). Wchodziła w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez J. Chiraca (1986-1988). W wyborach w 1993 r. PR uzyskała 104 spośród 213 mandatów UDF i weszła w skład kolejnych gabinetów koalicyjnych kierowanych przez E. Balladur (1993-1995) 1 A. Juppe (1995-1997). W 1995 r. liderem PR został F. Lśotard. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 5 mandatów, a jej reprezentanci wchodzą w skład chadeckiej —> transnarodowej federacji partii politycznych -» Europejskiej Partii Ludowej (EPP). IR. Herbut] PARTIA ROBOTNIKÓW (Workers' Party — WP) — irlandzka partia polityczna o lewicowym charakterze (zob. -» Sinn Fein). [R. Herbut] PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Socialdemokratiet — SDD) — duńska partia polityczna o socjaldemokratycznym rodowodzie programowym (zob. -> partie socjaldemokratyczne), powstała w 1871 r. Do parlamentu weszła po raz pierwszy w 1884 r. W 1924 r. tworzy swój pierwszy rząd (gabinet T. Stauninga). Wówczas to uzyskuje status najsilniejszej partii politycznej w Danii, zdominowując proces tworzenia koalicji gabinetowych (w latach 1929-1940 gabinety koalicyjne z ?*» Radykalnymi Liberałami). W latach 1917-1943 zdobywa przeciętnie poparcie 37,4% elektoratu, a największy sukces wyborczy osiąga w 1931 r. (46,1% głosów). Partia tworzy podstawy tzw. państwa dobrobytu, wprowadzając szereg reform socjalnych. Po II wojnie światowej SDD utrzymuje status ugrupowania dominującego na duńskiej arenie politycznej, jednak nigdy nie udało się jej zdobyć większości absolutnej w parlamencie, pozwalającej na stworzenie jednopartyjnego gabinetu większościowego. W latach 1945-1998 SDD zdobywa przeciętnie poparcie ponad 36,0% elektoratu, tworząc samodzielnie lub wchodząc w skład 20 gabinetów spośród ogólnej liczby 29, stworzonych w rym okresie. W 1964 r. po raz ostatni udało się partii zdobyć więcej niż 40,0% głosów (41,9%). Rekordowo niski poziom poparcia wyborczego (poniżej progu 30,0% głosów) SDD zarejestrowała w wyborach w 1973 r. (25,6%) i 1975 r. (29,9%) oraz 1987 r. (29,3%) i 1988 r. (29,6%). SDD sformowała samodzielnie 12 gabinetów mniejszościowych (w latach 1947-1950, 1953-1957, 1964-1968, 1971-1973, 1975-1978,1979-1982) oraz 8 gabinetów koalicyjnych (w latach 1957-1964, 1978-1979 oraz od 1993 r.), nominując w każdym 169 Partia Socjaldemokratyczna przypadku swojego premiera. Najczęściej w roli koalicjanta wystąpiły takie partie, jak -> Radykalni Liberałowie — 6 razy oraz Partia Sprawiedliwości (Retsforbund) — 4 razy. Ta druga od 1984 r. nie jest reprezentowana w Folketingu. W wyborach europejskich w 1994 r. SDD zdobyła 15,8% głosów (3 mandaty). W Parlamencie Europejskim reprezentanci partii wchodzą w skład —> Partii Europejskich Socjalistów (PES). SDD jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. Pod koniec lat osiemdziesiątych liczyła ponad 100 tys. członków (2,51% elektoratu). [R. Herbut] PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Althyduflokkur — Af) — islandzka partia polityczna należąca do rodziny —> partii socjaldemokratycznych, stworzona w 1916 r. w oparciu o struktury organizacji związkowych. W tymże roku po raz pierwszy wzięła udział w wyborach, zdobywając 6,8% głosów. W latach 1919-1942 partia zdobywała przeciętnie ponad 18,0% głosów, co czyniło z niej trzecią siłę polityczną w parlamencie. Od wyborów w 1946 r. przeciętny poziom poparcia wyborczego wyniósł około 15,0% głosów. Największy sukces wyborczy partia odniosła w 1978 r., zdobywając poparcie 22,0% elektoratu. Af stworzyła samodzielnie, względnie uczestniczyła w 15 gabinetach sformowanych w latach 1944-1950,1956-1971,1978-1980, 1987-1991, 1991-1995. Partia uformowała samodzielnie dwa gabinety mniejszościowe — gabinet E. Jonssona (1958-1959) oraz B. Gróndala (1979-1980). W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zasadnicze postulaty programowe partii dotyczyły m.in. ściślejszej integracji Islandii z Europą oraz liberalizacji i racjonalizacji ekonomii (zwłaszcza sektora rolniczego). W chwili obecnej jest to jedyna re-Iewantna partia polityczna w Islandii, która opowiada się za przystąpieniem do Unii Europejskiej. Udział partii w gabine- cie D. Oddssona (koalicja Af oraz -» Partii Niepodległości — 1991-1995), który prowadził bardzo oszczędnościową politykę, dokonując wielu cięć w budżecie, doprowadził do wewnętrznego konfliktu i wyłonienia się frakcji lewicowej, optującej za utrzymaniem dotychczasowego modelu państwa dobrobytu. Efektem było oderwanie się frakcji i uformowanie odrębnej partii zwanej Ruchem Ludowym (Tłijódvakf). W ostatnich wyborach w 1995 r. Ruch zdobył poparcie 7,2% elektoratu (4 mandaty), odbierając Af znaczną część wyborców. Socjaldemokraci uzyskali zaledwie 11,4% głosów (spadek poparcia 0 4,1% w porównaniu do wyborów w 1991 r.) 1 w konsekwencji stracili szansę na dalszy udział w koalicji gabinetowej z Partią Niepodległości. Partia jest członkiem ?*? Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] Literatura: O. Hardarson, Iceland, European Journal of Political Research 1992, vol. 22 (4). O. Hardarson, Iceland, European Journal of Political Research 1996, vol. 30 (3-4). PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Partido Social Democrata — PSD) — portugalska partia polityczna o centroprawicowej tożsamości programowej (zob. -t partie konserwatywne), utworzona w 1974 r. pod nazwą Partii Ludowo-Demokratycz-nej (Partido Popular Democrdtico — PPD), a od 1976 r. nosząca obecną nazwę. Partia stawia sobie za cel po pierwsze — modernizację państwa na miarę standardów europejskich, po drugie — promowanie gospodarki rynkowej, po trzecie — poprawę warunków życia obywateli poprzez wprowadzanie w miarę możliwości rozbudowanych programów socjalnych, po czwarte — pełną integrację ze strukturami europejskimi oraz po piąte — stworzenie sprzyjających warunków dla zagranicznych inwestorów. Partia w pełni ak- 170 Partia Socjalistyczna ceptuje zasadę własności prywatnej oraz ograniczenie roli państwa w gospodarce. W początkowym okresie poparła proces ograniczonej nacjonalizacji, choć obecnie wycofała się z tego postulatu na rzecz pry-watyzaqi. W wyborach w 1976 r. zdobyła 24,4% głosów i 73 mandaty (druga siła polityczna w parlamencie). W tymże roku poparła kandydaturę gen. A. R. Eanesa w wyborach prezydenckich. W 1979 r. stała się głównym inicjatorem stworzenia Sojuszu Demokratycznego (Alianca Demo-crdtica — AD), w którego skład weszły jeszcze -> Partia Ludowa (CDS/PP) oraz Partia Ludowo-Monarchistyczna (PPM). Sojusz zdobywa w wyborach w 1979 r.. 42,5% głosów (128 mandatów), zaś w kolejnych w 1980 r. — 44,9% głosów (134 mandaty). W obu wypadkach zdobywa absolutną większość w parlamencie, a partie-partnerzy tworzą gabinety koalicyjne. Po rozwiązaniu AD (w kwietniu 1983 r.) PSD startuje w wyborach, samodzielnie zdobywając przeciętnie 38,3% głosów. W latach 1983-1987 poparcie dla partii oscyluje wokół 27,0%-30,0% głosów. Największe sukcesy przychodzą w wyborach w 1987 r. i 1991 r., w których PSD zdobywa odpowiednio 50,2 i 50,4% głosów, co daje jej w obu przypadkach kontrolę nad większością absolutną w parlamencie. W ostatnich wyborach w 1995 r. poparcie dla partii znacznie słabnie i po zdobyciu 34,1% głosów musi ustąpić pola -» Socjalistycznej Partii Portugalii (PSP). W latach 1975-1976 PSD bierze udział w formowaniu tzw. gabinetów przejściowych (premierzy V. Goncalves i P. Azeve-do). Potem przechodzi na 4 lata do opozycji. W latach 1980-1982 uczestniczy jako członek AD w tworzeniu 3 gabinetów koalicyjnych, na czele których stają kolejno F. Sa Carneiro (dwa gabinety w 1980 r.) oraz F. Pinto Balsemao (1981-1982). Obaj są politykami PSD. Ten drugi polityk staje w 1983 r. na czele kolejnego gabinetu koalicyjnego z udziałem PSD (wchodzą w jego skład również CDS/PP oraz PPM). Po dwóch latach w opozyqi partia odzyskuje w 1985 r. władzę, tworząc jednopartyjny mniejszościowy gabinet, na czele którego staje A. Cavaco Silva (1985-1987), od 1985 r. lider PSD. Kolejny sukces w wyborach w 1987 r. pozwala mu stanąć na czele gabinetu jednopartyjnego, pierwszego od 1974 r. gabinetu większościowego. Kolejne wybory w 1991 r. pozwalają PSD zachować władzę (gabinet Cavaco Silva) do 1995 r. W styczniu 1995 r. rezygnuje on ze stanowiska lidera partii, choć pozostaje premierem do października tegoż roku. Na czele partii staje E Nogueira. Po wyborach październikowych (1995 r.) PSD przechodzi do opozycji. W wyborach prezydenckich w 1996 r. partia zgłosiła kandydaturę A. Cavaco Silva, który jednak został pokonany przez elekta soqalistów J. Sampaio. W 1996 r. przewodniczącym partii zostaje wybrany R. de Sousa. W wyborach europejskich w 1994 r. PSD zdobywa 34,4% głosów i 9 miejsc w Parlamencie Europejskim. Ośmiu reprezentantów wchodzi w skład -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR), zaś jeden -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). [R. Herbut] PARTIA SOCJALISTYCZNA (Parti Socia-liste — PS) — walońska (belgijska) partia socjaldemokratyczna (zob. —> partie socjaldemokratyczne) powstała w 1978 r. jako odrębna struktura organizacyjna. Podobnie jak flamandzki odpowiednik, -» Partia Socjalistyczna (Socialistische Partij — SP), jest spadkobierczynią tradycji Belgijskiej Partii Pracy, założonej w kwietniu 1885 r. Belgijska Partia Pracy weszła po raz pierwszy do parlamentu w 1894 r., a w 1915 r. znalazła się w składzie gabinetu koalicyjnego (rząd na uchodźstwie, sformowany we Francji w La Havre). W 1938 r. zostaje nominowany pierwszy premier-socjalista, P.-H. Spaak. W 1944 r. partia zmienia nazwę na Belgijską Partię I 171 Partia Socjalistyczna Socjalistyczną, przyjmując m.in. zasadę bezpośredniego, indywidualnego członkostwa. W latach 1945-1996 oba odłamy regionalne (PS oraz SP) zdobywają przeciętnie poparcie ponad 30,0% elektoratu. Wzięły udział w tworzeniu 21 gabinetów (z reguły koalicyjnych), nominując 7 premierów (P.-H. Spaak w latach 1946,1947-1949, A. van Acker — 1946 r., 1954-1958, C. Huysmans —1946-1947 oraz E. Lebur-ton —1973-1974). W 1978 r. nastąpiła formalna separacja obu struktur regionalnych. W latach 1978-1996 PS otrzymywała przeciętnie poparcie 13,4% elektoratu. PS znalazła się w składzie gabinetów koalicyjnych w latach 1979-1981 oraz od 1988 r. W wyborach municypalnych i prowincjonalnych w 1995 r. partia uzyskała status pierwszej siły politycznej w regionie Wa-lonii, zdobywając poparcie ponad 35,0% elektoratu, a jej reprezentant R. Collignon zachował stanowisko ministra-prezyden-ta. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 11,4% głosów (3 mandaty), a jej przedstawiciele w Parlamencie Europejskim wchodzą w skład r* Partii Europejskich Socjalistów (PES). PS jest członkiem -> Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] PARTIA SOCJALISTYCZNA (Socialisti-sche Partij — SP) — flamandzka (belgijska) partia socjaldemokratyczna (zob. —> partie socjaldemokratyczne), której początki organizacyjne sięgają Belgische Werklinden Partij, flamandzkiego skrzydła Belgijskiej Partii Pracy (zob. -» Partia Socjalistyczna, walońska — PS). Przekształciła się w odrębną partię w 1978 r. W latach 1978-1996 SP zdobywała przeciętnie poparcie 13,2% elektoratu, wchodząc w skład gabinetów koalicyjnych w latach 1979-1981 oraz od 1988 r. W wyborach europejskich w 1994 r. partia otrzymała poparcie blisko 11,0% elektoratu, zdobywając 3 mandaty w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci SP wchodzą w skład -> Partii Europejskich 172 Socjalistów (PES). SP jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. Obie partie socjalistyczne (SP i walońska -» Partia Socjalistyczna) skupiały pod koniec lat osiemdziesiątych około 250 tys. członków, co stanowiło 3,55% elektoratu belgijskiego. [R. Herbut] PARTIA SOCJALISTYCZNA (Parti Socia-liste — PS) — francuska partia polityczna należąca do rodziny -> partii socjaldemokratycznych, założona w 1905 r. jako Francuska Sekcja Międzynarodówki Robotniczej (Section Francaise de Internationale Ouvriire — SFIO). W 1920 r. na kongresie w Tours nastąpił rozłam, w wyniku którego większość delegatów utworzyła -4 Francuską Partię Komunistyczną (PCF), zaś mniejszość — zachowała SFIO, nadając jej antyrewolucyjny i proparlamentar-ny charakter. W latach 1936-1938 socjaliści, po zwycięstwie wyborczym, utworzyli rząd Frontu Ludowego, na czele którego stanął L. Blum (gabinet koalicyjny z Radykałami). W okresie IV Republiki socjaliści uczestniczyli w 18 gabinetach spośród ogólnej liczby 28 (z reguły koalicyjnych) —1945-1951,1956-1959, nominując 4 premierów (F. Gouin, P. Ramadier, L. Blum, G. Mollet). W 1947 r. kandydat partii V. Auriol został wybrany prezydentem Republiki. Przeciętne poparcie wyborcze dla partii w latach 1945-1958 wyniosło 18,0% głosów, co pozwoliło zachować jej status drugiej bądź trzeciej siły w parlamencie. SFIO poparła powstanie V Republiki, choć odmówiła udziału w gabinecie koalicyjnym, sformowanym w styczniu 1959 r. (gabinet M. Debre). Socjaliści pozostawali w opozycji do 1981 r. W 1965 r. SFIOzawiązała wraz z partią Radykałów oraz ugrupowaniem zwanym Konwencją Republikańskich Instytucji (CIR) przymierze polityczne, Federację Demokratycznej i Socjalistycznej Lewicy (Federation de la Cauche Democratique et Socialiste), na czele którego stanął lider CIR F. Mitterrand. Fe- Partia trzecia deracja przestała istnieć w 1968 rv a działacze SFIO rozpoczęli proces tworzenia „nowej" partii socjalistycznej, o szerszej bazie organizacyjnej. W czerwcu 1971 r. na kongresie zjednoczeniowym w Epinay została powołana nowa partia, Partia Soqa-listyczna (PS), na czele której stanął F. Mit-terrand. Zasadniczym celem F. Mitterran-da stało się zjednoczenie francuskiej lewicy, co znalazło wyraz w podpisaniu wspólnego programu z —> Francuską Partią Komunistyczną (PCF) i -> Ruchem Lewicowych Radykałów (MRP) w czerwcu 1972 r. Konflikt między PS i PCF na tle przywództwa w ramach zjednoczonej lewicy doprowadził do faktycznego upadku idei wspólnego-programu. W wyborach prezydenckich w 1981 r. kandydat socjalistów F. Mitterrand, dzięki poparciu całej lewicy w II turze głosowania, został wybrany na urząd (dwie kadencje — 1981-1995). Przeprowadzone w tym samym roku wybory parlamentarne dały PS absolutną większość w izbie niższej (285 miejsc), a w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez P. Mauroy'a weszli również przedstawiciele PCF. PS pozostawała przy władzy od 1981 r. do 1986 r. oraz od 1988 r. do 1993 r. W wyborach w 1993 r. socjaliści doznali druzgocącej porażki, zdobywając jedynie 17,6% głosów (54 mandaty). Socjaliści w sposób dość niespodziewany powrócili do władzy po wyborach w 1997 r., zdobywając 240 mandatów i tworząc gabinet koalicyjny, kierowany przez L. Jospina (w jego składzie znaleźli się również reprezentanci PCF, MRP i Zielonych). W okresie V Republiki soq'aliści zdobywali przeciętnie poparcie blisko 25,0% elektoratu. W wyborach prezydenckich w 1995 r. (kwiecień) kandydat PS, L. Jospin przegrał minimalnie rywalizację o urząd z J. Chirakiem. W czerwcu tegoż roku L. Jospin został wybrany pierwszym sekretarzem PS, zastępując H.Emmanuelli (1989-1995). W wyborach europejskich w 1994 r. partia otrzymała poparcie 14,5% elektoratu, uzyskując 15 mandatów. Jej przedstawiciele wchodzą w skład -»Partii Europejskich Soq'alistów (PES). PS jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] PARTIA TRZECIA — ugrupowanie uczestniczące w -» rywalizaqi wyborczej odbywającej się w ramach -> systemów dwupartyjnych oraz -> systemów dwu-i-pól partyjnych. Jej obecność nie zmienia mechanizmu działania tych systemów, wpływa jednak na strategie obu wielkich partii. W przypadku USA i Wielkiej Brytanii powoduje ona to, że dążą one do utrzymania systemu wyborczego większości względnej, redukującego reprezentację partii trzecich w parlamencie nieomal do zera i eliminującego je z rządu. W systemach dwu-i-półpartyjnych rola partii trzecich jest zróżnicowana. W RFN -» Partia Wolnych Demokratów {PUP}) występuje jako stały uczestnik gabinetów koalicyjnych, niezależnie od tego, która z wielkich partii je formuje. Zapewnia jej to pozycję -»partii obrotowej, zdolnej do zawierania koaliq'i centrolewicowej i centroprawicowej. Powoduje to, że wskaźnik relewanq'i rządowej FDP jest wyższy niż w przypadku -» Unii Chrześcijańskich Demokratów — CDU (pozostającej w o-pozyqi w latach 1969-1982) oraz -> Socjaldemokratycznej Partii Niemiec — SPD (poza gabinetem w latach 1949-1966jj 1982 r.). W Austrii, Parria VMp1nnA-i -I _ (zob.->jiuchjyolności — DF1 była partnerem koalicyjnym socjaldemokracji w latach 1983-1986, po wyborach, w których -> Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) nie sięgnęła po bezwzględną większość mandatów. Ewoluqa FPÓ w kierunku nacjonalizmu (zmiana kierownictwa partii w 1986 r.) spowodowała nawrót wielkiej koalicji chadeków i socjaldemokratów, która trwa do chwili obecnej. Odrzucenie FPÓ jako partnera koalicyjnego przez obie wielkie partie, nadała jej sta- 173 Partia Wolności lnkatlw tus ugrupowania izolowanego. Wykorzystując wysoką proporq'onalność austriackiego systemu wyborczego, FPÓ dąży do maksymalizacji poparcia, chcąc doprowadzić do sytuacji, w której jej partnerstwo musi zostać zaakceptowane. [A. Antoszewski] PARTIA WOLNOŚCI INKATHA (Inkatha Freedom Party — IFP) — południowoafrykańska partia polityczna, powstała początkowo jako ruch wyzwoleńczy, deklarująca wielonarodowościowy charakter choć zdominowana przez grupę etniczną Zulu. Wrogość między IFP a -> Afrykańskim Kongresem Narodowym (ANC) doprowadziła na początku lat dziewięćdziesiątych do krwawych zamieszek na tle etnicznym. W wyborach w 1994 r. partia zdobyła poparcie 10,5% elektoratu (43 mandaty). Weszła w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez -> Afrykański Kongres Narodowy (ANC), otrzymując 3 stanowiska ministerialne. W kwietniu 1995 r. członkowie IFP wycofali się ze Zgromadzenia Konstytucyjnego. Partia jest adwersarzem wprowadzenia w RPA systemu federalnego, w którym prowincje byłyby zasadniczym dysponentem zasobów politycznych, a nie władza centralna. Uprawnienia władz centralnych w zakresie podejmowania decyzji oraz wprowadzania ich w życie winny zostać ograniczone na rzecz prowincji. Od 1994 r. przywódcy IFP zrady-kalizowali swe żądania odnośnie formy państwa, proponując w istocie stworzenie konfederacji niepodległych prowincji. Bazą poparcia dla IFP jest prowincja Kwa-Zulu-Natal, w której zdobyła 50,3% głosów i 41 miejsc w lokalnym parlamencie. W pozostałych prowincjach RPA, z wyjątkiem regionu Gauteng (3 mandaty), partia faktycznie nie istnieje. Przedmiotem konfliktu pomiędzy IFP a -> ANC, którego efektem było m.in. wycofanie się tej pierwszej ze Zgromadzenia Konstytucyj- nego, jest żądanie IFP nadania prowincji KwaZulu-Natal odrębnego statusu politycznego w ramach RPA (autonomia regionalna). [R. Herbut] PARTIA WOLNYCH DEMOKRATÓW (Freie Demokmtische Partei — FDP) — niemiecka partia liberalna (zob. -» partie liberalne), powołana do życia na konferencji w Heppenheim w 1948 r., przyjmując formę luźnej organizacji skupiającej liberalne i demokratyczne ugrupowania aktywne w krajach (landach). Partia nawiązuje do tradycji dość słabego w Niemczech ruchu liberałów, powołując się na organizacyjne i programowe związki z Niemiecką Partią Państwa (Deutsche Sta-atspartei) czy z Niemiecką Partią Ludową [Deutsche Volkspartei), aktywną w okresie Republiki Weimarskiej (1918-1933). Charakter programowy FDP został w dużym stopniu określony przez swoistość -» systemu partyjnego Niemiec i występowania jej w roli —> partii piwotalnej. Uzyskanie statusu „twórcy/grabarza rządów koalicyjnych" oznacza właśnie otwarcie programowe na obie dominujące w Niemczech opcje ideologiczne. W efekcie oferta programowa pozostaje dość płynna, a istotną rolę odgrywa raczej umiejętność koniunkturalnego rozłożenia akcentów. W programie partii na plan pierwszy wysuwają się postulaty dotyczące m.in. społecznej sprawiedliwości, zagwarantowania jednostce praw politycznych, ekonomicznych i socjalnych, rozbudowania systemu „współdecydowania" (Mitbestim-mung), idei samorządności. FDP opowiada się za ograniczeniem roli związków wyznaniowych w życiu publicznym. Partia stara się reprezentować interesy grupy farmerów. W latach 1949-1998 przeciętny poziom poparcia wyborczego dla FDP wyniósł 8,1% głosów i charakteryzuje się oscylacyjnymi zmianami. Największe sukcesy FDP odnosiła w 1961 r. (12,8% 174 Partia wyborem głosów), 1949 r. (11,9%) oraz 1990 r. (11,0%). Bardzo niekorzystne okazały się wybory w 1994 r. oraz 1998 r. w których partia otrzymała „rekordowo" ruskie poparcie wyborców (6,9% i 6,2% głosów). Spośród wszystkich partii niemieckich, FDP może pochwalić się najdłuższym „stażem" rządowym. Wchodziła w skład koalicji gabinetowych w latach 1949-1956 (koalicja z —> Unią Chrześcijańskich Demokratów — CDU, -» Unią Chrześcijań-sko-Społeczną — CSU oraz małymi, nieistniejącymi dziś partiami, np. Partią Niemiec, Deutsche Partei), 1961-1966 (koalicja z CDU/CSU), 1969-1982 (koalicja z -» Socjaldemokratyczną Partią Niemiec—SPD) oraz 1982-1989 r. (koalicja z CDU/CSU). Pierwszym przewodniczącym partii byl T. Heuss, który w latach 1949-1959 sprawował urząd prezydenta Niemiec. Wielu innych polityków FDP piastowało wysokie funkcje państwowe, m.in. wicekanclerzem i Ministrem Spraw Zagranicznych byli W. Scheel (w latach 1969-1974) i H.-D. Genscher (w latach 1974-1992). Ten pierwszy w 1974 r. został wybrany prezydentem Niemiec. Obaj byli również liderami partii w latach 1968-1974 (Scheel) i 1974-1985 (Genscher). Poczynając od 1985 r. na czele partii stawali kolejno M. Bangemann (1985-1988), O. Lambs-dorff (1988-1993), K. Kinkel (1993-1995) oraz W. Gerhardt (od 1995 r.). W połowie 1996 r. FDP rządziła, tworząc koalicję gabinetową z SPD, tylko w jednym kraju, Nadrenii-Palatynacie. W wyborach europejskich w 1994 r. zdobyła poparcie 4,1% elektoratu i w efekcie nie wprowadziła swego reprezentanta do Parlamentu Europejskiego. Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Liberalnej. Pod koniec lat osiemdziesiątych liczyła około 63 tys. członków (0,14% elektoratu). [R. Herbut] Literatura: E. Zwierzchowski, Republika Federalna Niemiec (w:) Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. PARTIA WYBORCZA (catch-all party) — określenie odnoszące się do współczesnej fazy rozwoju partii politycznych. W 1966 r. niemiecki politolog O. Kirchhei-mer użył terminu „catch-all-party" na określenie partii nowego typu, która według niego miała zastąpić —> partię masową. Podzielając pogląd o „końcu wieku ideologii" O. Kirchheimer założył, że partie polityczne powojennej Europy będą bardziej zainteresowane wygrywaniem wyborów niż obroną ideologicznych pryncypiów. Wymusza to na nich daleko idącą zmianę strategii wyborczych oraz sposobu organizaqi i działania. Jego zdaniem transformata wielkich partii w RFN, Włoszech, Francji i Wielkiej Brytanii, w pełni dowiodła tego, że narodził się nowy model partii, stanowiący wyraz odejścia od modelu partii masowej. Miałoby to mieć rozliczne konsekwencje dla wyborców, samych partii politycznych oraz dla systemu partyjnego. Główne założenia koncepq'i O. Kirchheimera przedstawiają się następująco: 1) okres po II wojnie światowej ujawnił kryzys ideologii, czego efektem jest odrzucenie przez część elektoratu motywacji ideologicznych jako przesłanki zachowań wyborczych oraz stopniowy zanik tożsamości grupowej i identyfikacji partyjnej (długotrwałej lojalności wobec danej partii), 2) odpowiedzią partii politycznych jest przeformuło-wanie oferty programowej w kierunku jej dezideologizacji oraz poszerzenia apelu wyborczego tak, by uwzględniał on interesy różnych grup społecznych (następuje osłabienie funkcji ekspresji politycznej), 3) zmiana strategii powoduje przyrost głosów, płynących ze strony różnych środowisk, 4) zwycięstwo partii typu catch-all wpływa na zmianę charakteru -> rywali- 175 Partia zawiasowa zaq'i politycznej, bowiem inne partie starają się ów wzór naśladować, 5) system partyjny staje się mniej spolaryzowany (zob. -» polaryzacja) i przez to bardziej stabilny, a rywalizacja mniej agresywna. Aby scenariusz ten został zrealizowany, partie muszą dokonać zasadniczej reorientacji swego działania. Istotnym staje się nie tyle pozyskanie nowych członków czy głęboka penetracja danego środowiska, ile zwiększenie liczby zwolenników, przejawiającej się we wzroście poparcia. W strukturze partii na plan pierwszy wybijają się speqaliści od -» marketingu politycznego i prowadzenia -» kampanii wyborczych. Stąd często używane określenie „partia profesjonalno-wyborcza". Rzeczywistość polityczna po II wojnie światowej częściowo tylko potwierdziła przypuszczenia O. Kirchheimera. Prawdziwym okazało się stwierdzenie o kryzysie niektórych ideologii (głównie komunistycznej i faszystowskiej). Bez wątpienia ujawnił się też spadek poziomu tożsamości grupowej, widoczny szczególnie w klasie robotniczej (zob. -» klasowy model głosowania). Większość partii politycznych odczuła także spadek liczby członków. Nie sprawdziło się natomiast założenie o wzroście liczby głosów na skutek zmiany strategii wyborczej. Większość partii uznawanych za ugrupowania typu catch-all okazała się niezdolna nie tylko do znacznego zwiększenia rozmiaru poparcia, ale niekiedy także i do utrzymania status quo (jaskrawym tego przykładem jest włoska Chrześcijańska Demokracja, zob. -» Włoska Partia Ludowa — PPI). Zdaniem S. Wolinetza, koncepcja O. Kirchheimera zakładała —jako logiczną konsekwencję — spadek -t frakcjonalizacji (systemu partyjnego), która, zwłaszcza od lat siedemdziesiątych poczynając, uległa podwyższeniu. Zasygnalizowany wyżej krytycyzm wobec koncepcji O. Kirchheimera nie oznacza podważenia jego zasadniczej tezy: zwrotu masowych partii politycznych w kierunku modelu, który 176 w pewnym stopniu uosabiały niegdyś -> partie kadrowe. Na ten nowy model składają się: 1) przyporządkowanie struktury, zasad działania oraz strategii politycznych głównemu celowi, jakim jest uzyskanie najkorzystniejszego wyniku wyborczego, 2) formułowanie uniwersalnej (tj. nieadresowanej do konkretnego środowiska) oferty wyborczej, 3) położenie nacisku na konkretne kwestie społeczne, wymagające rozwiązania (dostosowanie apelu wyborczego do określonej sytuacji spo-łeczno-politycznej), 4) wzrost znaczenia profesjonalnych sztabów wyborczych, 5) osłabienie instytucjonalnych powiązań z wybranymi segmentami elektoratu oraz 6) przyjęcie strategii pozyskiwania głosów ze wszystkich grup społecznych (strategia produkcji głosów). [A. Antosztfuski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. O. Kirchheimer, The Transformation of Western European Party Systems (in) J. LaPa-lombara, M. Weiner (eds), Political Parties and Political Development, Princeton 1966. S. Wolinetz, The Transformation of Western European Party Systems, West European Politics 1979, vol. 2 (1). PARTIA ZAWIASOWA — kategoria odnosząca się do -* partii małych, zaproponowana przez G. Smitha. Cechą partii zawiasowych jest centralne położenie w przestrzeni rywalizacji politycznej. Umożliwia to zawieranie koalicji gabinetowych z wielkimi partiami zarówno z lewej, jak i z prawej strony. Jeśli w centrum plasuje się tylko jedna partia tego typu, to dysponuje ona znaczną „nadwyżką rele-wancji" (zob. —> relewancja partii politycznej), polegającą na możliwości przesądzania o trwaniu lub upadku koalicji, niewy-nikającą z rozmiaru poparcia. Klasycznym Partia Zielonych przykładem partii zawiasowej jest niemiecka -» Partia Wolnych Demokratów (FDP), która — mimo wielokrotnych kłopotów z przekroczeniem progu 5% wymaganego partie lewicowo-libertariar-ne). Stworzona we wrześniu 1981 r., tuż po referendum (1980 r.), dotyczącym budowy elektrowni atomowych na terytorium Szwecji. Choć antynuklearna alternatywa nie zwyciężyła w referendum, to jednak przyciągnęła blisko 40% głosów. Fakt ten stał się decydującym impulsem dla liderów różnorodnych organizacji ekologicznych do powołania ogólnokrajowej organizacji. Proces -» instytuqonalizacji partii oparty został m.in. na zasadach decentralizacji, partycypacji lokalnych orga-nizaqi, bezpośredniej demokracji, rotacji stanowisk oraz rozproszenia procesu decyzyjnego. Partia nie ma lidera w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Początkowo kierownictwo partią spoczywało w rękach kolektywnego „komitetu politycznego", który powoływał lidera partii, a właściwie jej reprezentanta na 3 miesiące. Po upływie tego okresu musiał on zrezygnować i był zastępowany przez kolejnego członka „komitetu politycznego". W 1985 r. wprowadzono tzw. system rzeczników (dwóch — kobieta oraz mężczyzna), powoływanych co roku przez kongres partii, utrzymując jednak dotychczasową formułę rządów „komitetu politycznego". We władzach partii przestrzega się zasady równej reprezentaqi kobiet oraz mężczyzn. W tzw. „narodowych komitetach" obowiązuje nawet formuła, iż na 5 mężczyzn ma przypadać 6 kobiet. Po raz pierwszy partia wprowadziła swych reprezentantów do parlamentu w 1988 r. (20 deputowanych). W kolejnych wyborach (1991 r.), zdominowanych przez kwestie ekonomiczne, partii nie udało się przedostać do parlamentu, co nastąpiło w 1994 r. (5% głosów oraz 18 mandatów). W kolejnych wyborach w 1998 r. poparcie dla MG minimalnie spadło i wyniosło 4,5% głosów (16 mandatów). W referendum dotyczącym wstąpienia Szwecji do Wspólnoty Europejskiej (listopad 1994 r.) Zieloni opowiedzieli się przeciwko, prowadząc bardzo ostrą kampanię antyinte-gracyjną. W wyborach europejskich w 1995 r. MG zdobyła 17,2% głosów oraz 4 mandaty w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład -? Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). Partia jeszcze nigdy nie uczestniczyła w przetargach koalicyjnych, zmierzających do sformowania gabinetu. W przestrzeni politycznej szwedzkiego systemu partyjnego Zieloni plasują się w centrum bądź też minimalnie od niego w lewo (partia centrolewicowa). Wyborcy partii wywodzą się z reguły spośród klasy średniej zatrudnionej w sektorze publicznym, są wykształceni i mieszkają w dużych aglomeracjach miejskich. Wyborców MG charakteryzuje bardzo niski poziom identyfikacji partyjnej i wyjątkowo duża skłonność do przenoszenia głosu na inne ugrupowania. fJŁ Herbut] Literatura: M. Bennulf, Sweden. The rise and fali of Miljópartiet de grona (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds),The Green Challenge, Rou-tledge, 1995. 177 Partie cliadeckie E. Vedung, Sweden: The „Miljópartiet de Grona" (in) F. Muller-Rommel (ed.), New Politics in Western Europę, 1989. PARTIE CHADECKIE — silna wyborczo rodzina partii politycznych, reprezentujących z reguły centroprawicową tożsamość programową. Występują zarówno w krajach Europy Zachodniej (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Islandii), Europy Wschodniej i Centralnej, jak i Ameryki Południowej. Najstarsze z partii chadeckich powstały pod koniec XIX w. Odrębność Chrześcijańskiej Demokracji jako ruchu społecznego oraz specyfikę partii wyrosłych z niego można rozpatrywać na trzech płaszczyznach. Po pierwsze, oferują one dość konkretny model polityki społecznej i ekonomicznej, określany mianem społecznego kapitalizmu. Jest to synteza postulatów wyrażających z jednej strony przywiązanie do kapitalistycznych reguł i powiązań określających warunki funkcjonowania gospodarki rynkowej, a z drugiej, gotowość do wprowadzania określonych korekt w jej działanie w imię racji społecznych. W tym układzie polityka społeczna jest traktowana jako swoiste zabezpieczenie, stwarzane dla tych grup społecznych, które mogłyby zostać zmargina-lizowane i zniszczone w wyniku działania niekontrolowanych sił rynku ekonomicznego. Parie chadeckie nie opowiadają się jednak za wyposażeniem państwa w silne uprawnienia interwencyjne w ramach rynku ekonomicznego, a jedynie korygujące (inaczej niż klasyczny model socjal-demokratyczny). W doktrynie chrześci-jańsko-demokratycznej jednostka nie jest postrzegana jako podstawowy element struktury społeczeństwa, a funkcję tę wypełniają rodzina oraz stowarzyszenia społeczne. Społeczny kapitalizm stanowi w istocie syntezę określonych instrumentów i procedur łączących rynek, państwo i rodzinę, przy pomocy których zasoby wytwarzane w prywatnym sektorze eko- nomii zostają skierowane do rodzin czy też określonych grup społecznych (np. tzw. poszkodowanych — losers), które nie są w stanie zabezpieczyć sobie godnego poziomu życia. Naturalnym obowiązkiem państwa pozostaje zabezpieczanie i gwarantowanie procesu transferu tych zasobów. Po drugie, p.ch. okupują centrową pozycję w ramach systemu politycznego (systemu partyjnego), czyli są to tzw. Mit-telstandsparłei czy people's parties, których zasadniczym celem pozostaje „umiarkowanie" (akomodacja) istniejących -» podziałów socjopolitycznych. Oferują one określoną etykę polityczną, wzorzec zachowań politycznych, której stosowanie ma służyć społecznej integracji, klasowemu kompromisowi, akomodacji antagoni-stycznych interesów grupowych, politycznej mediacji czy wreszcie pluralizmowi. Idee klasowego kompromisu oraz koope-raq'i definiują zasadnicze jądro etyki politycznej chadecji. Partie chadeckie w sposób naturalny kreują polityczny konsensus, a konflikty interesów grupowych muszą podlegać politycznej mediacji w celu zachowania czy też przywrócenia naturalnej harmonii w społeczeństwie. Po trzecie, religia i kwestie moralne z nią związane, a podnoszone przez p.ch. mają służyć stworzeniu apelu politycznego (wyborczego) o charakterze ponad- czy między-klasowym. Religia stanowi zasadniczy mechanizm pozwalający na mobilizowanie zwolenników społecznego kapitalizmu, a więc — integrowaniu różnorodnych grup społecznych. Funkcją apelu religijnego jest marginalizacja znaczenia politycznego klasy jako przesłanki determinującej zachowania (polityczne) jednostek. W rodzinie p.ch. można wyróżnić trzy podstawowe kategorie ugrupowań: a) partie o rodowodzie katolickim. Należą do nich np. -> Austriacka Partia Ludowa (ÓVP), -> Włoska Partia Ludowa (PPI), belgijskie -> Partia Chrześcijańska (PSC) i -» Chadecka Partia Ludowa (CVP), szwajcarska -> Chrześcijańsko-Demokra- 178 Partie cliadeckie tyczna Partia Ludowa Szwajcarii (CVS), irlandzka -* Fine Gad, -» Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (LKDP); b) partie reprezentujące interesy zarówno społeczności katolickiej, jak i protestanckiej. Model partii tego typu ukształtował się tuż po 1945 r. Do grupy tej zaliczane są m.in. niemiecka -> Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU) oraz holenderski -»Apel Chrześcijańsko-Demokratycz-ny (CDA); c) małe p.ch. o rodowodzie protestanckim, np. szwedzki —> Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDS) czy duńska -» Chrześcijańska Partia Ludowa (KRF) lub katolickim np. holenderska Radykalna Partia Polityczna (PPR) czy węgierska -> Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP) usytuowane poza głównym nurtem rywalizagi politycznej. W latach 1945-1996 p.ch. w Europie Zachodniej otrzymywały przeciętnie poparcie 24,3% elektoratu, choć w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zaobserwowano powolną, acz wyraźną, tendencję spadkową (średnio o 4,3%). Największe straty zarejestrowały holenderski CDA (-14,4%) oraz austriacka ÓVP (-12,9%). Baza członkowska p.ch. w Europie Zachodniej stanowi średnio 2,5% elektoratu. W 11 krajach Europy Zachodniej, w których partie te dysponują znaczącym poziomem relewancji, uczestniczyły w tworzeniu 200 gabinetów spośród ogólnej liczby 334 sformowanych w latach 1945-1996. Wartość indeksu partycypacji rządowej wynosi 0,55 (zob. -» relewancji rządowej indeksy). Nominowały również 135 premierów, co daje wartość indeksu odpowiedzialności równą 0,39 (zob. -* relewancji rządowej indeksy). Spośród 200 gabinetów, w których uczestniczyły p.ch. 168 miało status koalicji większościowych (ponad 80%), w tym w 111 przypadkach powstawały tzw. —> koaliq'e nadwyżkowe. Wśród 168 gabinetów koalicyjnych 10 miało charakter tzw. administraq'i tymczasowej (caretaker government). Około 10% gabinetów koalicyjnych (20) miało status układu mniejszościowego, głównie we Włoszech i Norwegii. Partie chadeckie stworzyły 20 gabinetów jednopartyjnych, z tym iż aż 15 spośród nich stanowiły gabinety mniejszościowe. Gabinety jednopartyjne większościowe stworzono w Belgii (4) oraz Austrii (1). Koalicje gabinetowe z udziałem p.ch. opierały się: a) na współpracy z partiami liberalnymi (centrowymi) — 33% (np. w Niemczech i Holandii); b) na współpracy z partiami socjaldemokratycznymi —30,7% (np. w Austrii czy Irlandii); c) na współpracy zarówno z partiami liberalnymi, jak i socjaldemokratycznymi — 22% (np. we Włoszech); d) na współpracy z partiami konserwatywnymi lub/i liberalnymi — 9% (np. w państwach skandynawskich). Spośród krajów Europy Wschodniej i Centralnej p.ch. dysponują szczególnym potencjałem koalicyjnym w Polsce. Reprezentanci frakcji chadeckich w Solidarności weszli w skład dwóch pierwszych „niepartyjnych" gabinetów (T. Mazowieckiego oraz J. K. Bieleckiego). W gabinecie J. Olszew-skiego znaleźli się reprezentanci dwóch ugrupowań chadeckich (wyznaniowych), a mianowicie -> Porozumienia Centrum (PC) oraz —> Zjednoczenia Chrześcijari-sko-Narodowego (ZChN), zaś w skład gabinetu H. Suchockiej weszły trzy ugrupowania tego typu — obok ZChN, również Partia Chrześcijańskich Demokratów (PChD) oraz Stronnictwo Ludowo-Chrze-ścijańskie (SLCh). Sformowany po wyborach w 1997 r. gabinet koalicyjny został zdominowany przez polityków z —> Ak-qi Wyborczej Solidarność (AWS), formacji w istocie noszącej charakter ruchu chrześcijańsko-demokratycznego. Węgierska Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP) uczestniczyła w gabinecie J. Antalla, sformowanym w czerwcu 1990 r. (1990-1994), który początkowo miał charakter -* koalicji nadwyżkowej. Na Słowacji -> Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH) uczestniczył w trzech gabinetach koalicyjnych 179 Partie komunistyczne (1990-1991, 1991-1992, 1994 r.). Na czele gabinetu stworzonego w kwietniu 1991 r. stanął lider KDH — J. Ćarnogurski. Po wyborach w 1998 r. partia, jako członek Słowackiej Koalicji Demokratycznej (SDK), weszła w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka chadec-kiego M. Dziurinde. W Estonii Koalicja Narodowa „Ojczyzna" — RKI (zob. -> Unia „Ojczyzna" — IL), zdominowała proces tworzenia gabinetu koalicyjnego w 1992 r., zaś stanowisko premiera otrzymał polityk z tego ugrupowania M. Laara (1992-1994). Na Litwie -» Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDNP) weszła w skład gabinetu koalicyjnego sformowanego w 1996 r. Czeska —> Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna/Czecho-słowacka Partia Ludowa (KDU/ĆSL) weszła w 1992 r. w skład większościowego gabinetu koalicyjnego V. Klausa, zaś po wyborach w 1996 r. — gabinetu mniejszościowego kierowanego przez tego samego polityka. W 1997 r. wycofała się z koalicji. [R. Herbut] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. K. Kersbergen, Social Capiłalism. A study of Chnstian democracy and the welfare stale, London-New York 1995. K. Kersbergen, The Distinctiveness ofChri-stian Democracy (in) D. Hanley (ed.),Chri-stian Democracy in Europę. A Comparatwe Perspectwe, London 1994. PARTIE KOMUNISTYCZNE — należą do wielkiej rodziny partii lewicowych, a pierwsze z nich powstały w pierwszej i drugiej dekadzie XX w. (np. w Holandii czy Szwecji). Zdecydowana ich większość była jednak produktem rewolucji w Rosji (1917 r.). Część z nich została stworzona tuż po rewolugi (np. Fińska Partia Komu- nistyczna — SKL, zob. -» Przymierze Lewicowe, Komunistyczna Partia Niemiec czy -» Komunistyczna Partia Grecji — KKE, wszystkie powstały w 1918 r.) lub na początku lat dwudziestych, w rezultacie oderwania się ortodoksyjnego skrzydła w partiach soq'alistycznych/soqaldemo-kratycznych (np. -» Francuska Partia Komunistyczna — PCF i —» Komunistyczna Partia Hiszpanii — PCE, stworzone w 1920 r., zaś Włoska Partia Komunistyczna, zob. -? Partia Demokratycznej Lewicy oraz -» Portugalska Partia Komunistyczna — PCP — w 1921 r.). W okresie międzywojennym i tuż po II wojnie światowej pozostawały one lojalnym wykonawcą dyktatu Moskwy. Z czasem jednak ta lojalność i posłuszeństwo zostały zastąpione postulatem utrzymywania uprzywilejowanych stosunków z Moskwą, co sugerowało dążenie liderów tych ugrupowań do zapewnienia sobie określonego poziomu autonomii w ramach ruchu komunistycznego. Partie komunistyczne stały się po pierwsze, ugrupowaniami o naturze teleologicznej, dążącymi do zbudowania społeczeństwa odmiennego niż kapitalistyczne, a po drugie, partiami zorganizowanymi w oparciu o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego, która eliminowała jakiekolwiek formy dyskusji wewnętrznej i przejawy frakcyjności. Odrębną kategorię stanowiły p.k. powołane do życia w tzw. państwach realnego socjalizmu. Ugrupowania te zostały pozbawione programowej i organizacyjnej niezależności, pozostając pod absolutną kontrolą Moskwy (przynajmniej do połowy lat osiemdziesiątych). Wśród p.k. Europy Zachodniej (do lat osiemdziesiątych) można wyróżnić ugrupowania ortodoksyjne, pro-moskiewskie i silnie akcentujące antysys-temowe oblicze ideologiczne (np. francuska PCF, portugalska PCP czy grecka KKE) oraz ugrupowania o bardziej „liberalnym" charakterze, reformistyczne i pro-systemowe (np. włoska PCI, hiszpańska PCE, szwedzka Komunistyczna Partia 180 Partie komunistyczne Lewicy, zob. -> Partia Lewicy, fińska SKL). W manifestach politycznych partii należących do drugiej grupy, bardzo silnie byl podkreślany postulat tzw. trzeciej drogi, dążenia do zbudowania społeczeństwa socjalistycznego przy poszanowaniu praw i tradycji charakterystycznych dla demokracji liberalnych. Najbardziej spektakularnym wcieleniem ideału trzeciej drogi stał się tzw. eurokomunizm. Na przeszkodzie jednak procesu liberalizacji p.k. stanęła organizacyjna zasada centralizmu demokratycznego. Upadek państw tzw. realnego socjalizmu spotkał się z dość zróżnicowaną reakcją zachodnich p.k., otwierając drogę procesowi „fragmentaryzaqi" rodziny. Ta „fragmentaryzacja" skłania niektórych politologów do wysuwania hipotezy, iż nie istnieje już względnie spójna kategoria p.k. Pierwszą grupę partii stanowią te ugrupowania, które przyjęły, iż upadek komunizmu w Europie Wschodniej i Centralnej nie może mieć żadnego wpływu na dotychczasowy charakter ich tożsamości ideologiczno-pro-gramowej. Winny one zachować ortodoksyjną marksistowsko-leninowską orientację polityczną. Obecnie takie podejście charakteryzuje wyjątkowo nierelewantne ugrupowania komunistyczne, usytuowane na dalekich peryferiach zasadniczego nurtu rywalizacji politycznej (np. Niemiecką Partię Komunistyczną — DKP). Jeszcze w 1993 r. w grupie tej znajdowały się francuska PCF i portugalska PCP, ale obecnie — zwłaszcza w kontekście wymiany elit rządzących oraz odrzucenia zasady centralizmu demokratycznego — oba ugrupowania plasują się w kategorii tzw. partii zreformowanych. Drugą grupę partii stanowią właśnie tzw. partie zreformowane, których liderzy przyjmują, iż nastąpił upadek soq'alizmu w zdegenero-wanej formie. Budowa państwa socjalistycznego jest wciąż możliwa, ale pod warunkiem powrotu do prawdziwego marksizmu i twórczego zastosowania jego założeń w procesie kształtowania społe- czeństw postindustrialnych. Obok wspomnianych PCF i PCP, w grupie tej znajdują się hiszpańska PCE, grecka KKE oraz włoska -» Zreformowana Partia Komunistyczna (PRC). Trzecią grupę stanowią partie, które wprost deklarują koniec komunizmu i konieczność odrzucenia wszelkiej symboliki z nim związanej. Partie te decydują się na drastyczną zmianę tożsamości programowej, deklarując się bądź jako niekomunistyczne partie lewicy (np. szwedzka -> Partia Lewicy — VP czy fińskie ~» Przymierze Lewicowe — VAS), bądź przyjmując soq'aldemokratycz-ną tożsamość (np. włoska -ł Partia Demokratycznej Lewicy — PDS czy niemiecka -» Partia Demokratycznego Socjalizmu). Partie komunistyczne weszły po raz pierwszy do parlamentów w latach dwudziestych (np. komuniści w Niemczech czy Grecji), a do gabinetów koalicyjnych — tuż po 1945 r. Wyjątkiem była hiszpańska PCE, która weszła w skład Frontu Ludowego w latach 1936-1939. Po 1945 r. partie te zdobywały przeciętnie około 7,5% głosów, a więc z reguły prezentują przypadek partii małych (zob. -> partia mała). Wyjątkiem w tym względzie były p.k. we Włoszech oraz Francji. W latach osiemdziesiątych następuje drastyczny spadek poparcia wyborczego dla p.k. — średnie zdobycze wyniosły 5,8% głosów, zaś w następnej dekadzie — umiarkowany wzrost przynajmniej dla niektórych spośród nich, np. francuskiej PCF czy częściej, koalicji wyborczych sił lewicowych z udziałam komunistów, m.in. w Finlandii (-» Przymierze Lewicowe — VAS), Hiszpanii (Zjednoczona Lewica — IU) czy Portugalii (Zjednoczona Demokratyczna Koalicja — CDU). Z wyjątkiem PCF oraz włoskiej —> Zreformowanej Partii Komunistycznej (PRC), pozostałe ugrupowania komunistyczne nie dysponują samodzielnie znaczącą siłą polityczną. W Europie Zachodniej po 1945 r. p.k. uczestniczyły w 27 gabinetach koalicyjnych, z których 10 zostało sformowanych w latach 1945- 181 Partie konserwatywne 1949. Najczęściej w gabinetach koalicyjnych brali udział fińscy komuniści (11 razy). Obok Finlandii, p.k. uczestniczyły w gabinetach w Austrii (1945-1949), Belgii (1945-1947), Francji (1981-1984, od 1997 r.), Grecji (1989-1990), Portugalii (1974-1975) oraz Włoszech (1946-1947). W latach dziewięćdziesiątych p.k. skupiały przeciętnie około 150 tys. członków. W krajach Europy Wschodniej i Centralnej p.k. po 1989 r. z reguły zniknęły z areny politycznej, a grupy byłych aktywistów partyjnych o bardziej reformistycznym nastawieniu powołały do życia nowe ugrupowania lewicowe bądź tylko zmieniły dotychczasową nazwę, usuwając określenie komunistyczna. Ewoluują one w kierunku modelu partii socjaldemokratycznej, np. -> Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP), -> Partia Lewicy Demokratycznej (SDL) na Słowacji, ~» Węgierska Partia Socjalistyczna (MSP), polska -> Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP). W regionie tym istnieją jednak ugrupowania o komunistycznej czy neokomunistycznej tożsamości, które z reguły nie dysponują relewancją polityczną. Na Słowacji do kategorii tej należy zaliczyć —> Stowarzyszenie Robotników Słowacji (ZRS), którego reprezentanci weszli w skład gabinetu V. Mećiara (sformowany 13 grudnia 1994 r.), oraz Komunistyczną Partię Słowacji (Komunistickd Strana Slovenska — KSS), skupiającą mark-sistowsko-leninowsko nastawioną mniejszość, która nie pogodziła się z faktem utworzenia w 1990 r. -» Partii Lewicy Demokratycznej (SDL). W Czechach istnieje -ł Komunistyczna Partia Czech i Moraw (KSĆM), zaś na Węgrzech — Węgierska Partia Robotnicza (Magyar Munkdspart — MMp). To drugie ugrupowanie pojawiło się w wyniku transformacji komunistycznej Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej w —> Węgierską Partię Socjalistyczną (MSP), kiedy to ortodoksyjnie nastawiona część działaczy powołała do życia tzw. „Stowarzyszenie Janosa Kada- ra". W 1994 r. partia przyjęła obecną nazwę. Na Łotwie ortodoksyjnie komunistyczną tożsamość ma Łotewska Partia Jedności (Latvijas Vienibas Parłija — LVP), stworzona w 1994 r. [R. Herbut] Literatura: M. J. Buli, P. Heywood (eds), West Euro-pean Communisł Parties afłer the Rewlution oj 1989, London 1994. PARTIE KONSERWATYWNE — rodzina ugrupowań o charakterze prawicowym, które pojawiły się na przełomie XIX i XX w. Wyjątkiem są p.k. we Francji. Ugrupowania gaullistowskie narodziły się w latach pięćdziesiątych. Są to partie typu wewnętrznego, a więc ich powstanie ściśle związane było ze strukturą parlamentów. Proces ich parlamentarnej instytucjonalizacji poprzedził fazę upowszechnienia prawa wyborczego. Narodziły się one jako partie kadrowe (zob. -» partia kadrowa) i część spośród nich takimi pozostała. Spośród współcześnie istniejących p.k pierwsze zdobyły reprezentacje w parlamencie oraz weszły w skład gabinetów w drugiej dekadzie XX w. Poczynając od lat trzydziestych zdominowały proces rywalizacji politycznej, a największe sukcesy wyborcze odnosiły w okresie międzywojennym. Tożsamość programów o-ideologicz-na p.k. opiera się na postulatach: zachowania gospodarki rynkowej, w ramach której szczególne znaczenie winna odgrywać indywidualna przedsiębiorczość; ortodoksji ekonomicznej; ograniczenia do minimum interwencyjnych i korygujących uprawnień państwa; zapewnienia ładu i bezpieczeństwa, co wiąże się ściśle z ideą silnego państwa wewnątrz i na zewnątrz; programowego antysocjalizmu oraz zachowania tradycyjnej moralności. Wśród p.k. można jednak wyróżnić kilka rodzajów ugrupowań, biorąc pod uwagę pewne różnice programowe, co wiąże się 182 Partie konsenmtywne raczej z odmiennym rozłożeniem akcentów niż wprowadzaniem fundamentalnych korekt: a) tzw. partie ogólnonarodowego apelu, które łagodzą klasowe elementy w manifestach politycznych, oferując tożsamość bardziej uniwersalną i „ponad podziałami". Tak np. postępują, i to od chwili narodzin, irlandzka —» Fianna Fail, brytyjska -> Partia Konserwatywna (CP) czy partie gaullistowskie (zob. -> Związek na rzecz Republiki — RPR). Ten typ apelu widoczny jest w programach p.k. powstałych w tzw. młodych demokracjach śródziemnomorskich (w Greq'i, Hiszpanii i Portugalii), z tym iż przynajmniej w pierwszym okresie ich istnienia na czoło wysuwały się raczej postulaty typu populistycznego, silnie wzmacniane akcentami nacjonalistycznymi, a w Greq'i widoczne były elementy charakterystyczne dla postaw ksenofobicznych. Programy tych partii, a również sam sposób formowania apelu politycznego, bardziej przypominał strategie stosowane jeszcze w latach siedemdziesiątych przez Fianna Fail niż np. brytyjskich konserwatystów. Populizm odgrywa bardzo dużą rolę w ofercie prezentowanej przez włoską -» Form Italia; b) tzw. partie konserwatywne-antykonsensualne, z reguły plasujące się bardziej na prawo od ustabilizowanych p.k. Zaliczane są one niejednokrotnie do kategorii -» partii ultraprawicowych nowego typu czy kategorii —> partii protestu. Przykładem są —> Partie Postępu w Danii (FRP) i Norwegii (FrP), włoska -» Liga Pół-nocy-Federalne Włochy (LN/IF) czy —> Kanadyjska Partia Reform (RPC). Są to ugrupowania mieszczące się w zasadniczym nurcie ewolucji programowej konserwatyzmu, które uczyniły parlament zasadniczą areną konfrontacji postulatów politycznych. Kwestionują one pewne elementy dotychczasowego konsensu społecznego, co w żadnym wypadku nie czyni z nich ugrupowania anrysystemowego (np. postulaty ograniczenia wydatków państwa, obniżenia podatków czy wpro- wadzenia modelu państwa federacyjnego); c) partie konserwatywne, reprezentujące raczej umiarkowaną krytykę soqalde-mokratycznego modelu państwa dobrobytu, akceptujące część postulatów z nim związanych jako element zawartego konsensu społecznego. Taką tożsamość programową, swoistego rodzaju „umiarkowanie socjalny konserwatyzm", oferują p.k. w państwach skandynawskich, np. duńska -> Konserwatywna Partia Ludowa (KF) czy szwedzka -» Umiarkowana Partia Koalicyjna (M). Pozostają one częścią powszechnie akceptowanego konsen-sualnego modelu procesu decyzyjnego, narzucającego partiom wymóg stosowania raczej strategii ewolucyjnych i mini-malistycznych niż maksymalistycznych. Odrębny charakter uzyskały p.k, stworzone po 1989 r. w krajach Europy Wschodniej i Centralnej, np. czeski -* Obywatelski Sojusz Demokratyczny (ODA), litewski -> Związek Ojczyzna/Litewscy Konserwatyści (TK/LK), łotewska -> Ojczyzna i Wolność (TuB), polski -» Ruch Odbudowy Polski (ROP), -> Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF). Nie oferują one z reguły modelu gospodarki rynkowej, opartego na istnieniu samokorygują-cego się rynku oraz daleko posuniętym ograniczeniu interwencyjnych funkcji państwa. W sferze postulatów ekonomicznych opowiadają się one raczej za „umiarkowanie soq'alnym konserwatyzmem" z tym jednak, iż przypisują państwu bardzo dużą rolę w procesie zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa socjalnego i ekonomicznego. W sferze postulatów aksjologicznych, partie te proponują przywrócenie tradycyjnych wartości moralnych, narodowych i religijnych, tkwiących korzeniami w okresie kształtowania pań-stwa-narodu, a odrzuconych przez reżim komunistyczny. Przypisują one państwu decydującą rolę również w procesie kreowania nowego, demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego. Nowe, suwerenne państwo winno prowadzić polity- 183 Partie Ieivicowo-liberłariarne kę gwarantującą stworzenie zarówno stanu bezpieczeństwa wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Partie te przejawiają przeto pewną nieufność wobec procesu integracji ze Wspólnotą Europejską, gdyż oznacza to transfer określonych władczych kompetencji państwa na rzecz struktur ponadnarodowych. Jeżeli chodzi o siłę wyborczą p.k. w Europie Zachodniej, to są one obecnie silniejsze niż ich bezpośredni sąsiad na osi lewica-prawica, -» partie chadeckie. W okresie powojennym zdobywały one przeciętnie około 33,2% głosów, z tym że porównując kolejne dekady, występuje umiarkowana tendencja wzrostowa (+0,4%). W latach osiemdzie-siątych wzrost znaczenia p.k. w niektórych krajach Europy Zachodniej skłonił wielu politologów do mówienia o zjawisku „przełomu konserwatywnego" (np. w Danii, Norwegii czy Wielkiej Brytanii). Można zauważyć prawidłowość polegającą na tym, iż w krajach, gdzie występują silne -» partie chadeckie, p.k. nie istnieją, bądź są bardzo słabe politycznie (np. w Austrii, Holandii, Niemczech, Belgii). Tam natomiast, gdzie funkcjonują silne p.k., z kolei —> partie chadeckie są słabe lub nie występują (np. w państwach skandynawskich, W. Brytanii, Grecji, Hiszpanii). Plasują się one bardziej na prawo od ugrupowań chadeckich w ramach przestrzeni rywalizacji międzypartyjnej. Często są one określane mianem świeckich p.k. w odróżnieniu od -> partii chadeckich. Obie rodziny można potraktować jako funkcjonalny odpowiednik, jeżeli chodzi o styl rywalizacji politycznej oraz tożsamość programową. Obie reprezentują w Europie Zachodniej jedyną doniosłą politycznie alternatywę wobec partii soq'aldemokratycz-nych (lewicowych). Partie konserwatywne dysponują znacznym poziomem rele-wancji rządowej. W 10 krajach Europy Zachodniej, gdzie występują silne i relewant- ne p.k. uczestniczyły one w latach 1945- 1996 w 86 gabinetach (spośród ogólnej liczby 219 gabinetów sformowanych). Wartość indeksu partycypacji rządowej (zob. —> relewanq'i rządowej indeksy) wyniosła 0,43. W 70 przypadkach premierem był polityk konserwatywny — wartość indeksu odpowiedzialności równa się 0,37. Partie konserwatywne bardzo często uczestniczyły w gabinetach formowanych w demokracjach pozaeuropejskich. Na przykład w Australii -> Narodowa Partia Australii (NPA) wzięła udział w stworzeniu 19 gabinetów koalicyjnych, w Japonii ~» Partia Liberalno-Demokratyczna (JM) sformowała prawie wszystkie powojenne gabinety z wyjątkiem dwóch (w latach 1993-1994), w Nowej Zelandii -> Partia Narodowa (PN) stworzyła 15 gabinetów jednopartyjnych. W Europie Zachodniej p.k. średnio skupiają około 300 tys. członków (około 1,6% elektoratu). [R. Herbut] PARTIE LEWICOWO-LIBERTARIAR- NE — rodzina partii politycznych, obejmująca trzy odmienne kategorie ugrupowań, przynajmniej jeżeli chodzi o sposób ich powstania (aspekt genetyczny). Pierwsza kategoria to partie lewicowo-socjali-styczne, które zaczęły pojawiać się w latach sześćdziesiątych. Z reguły były to grupy rozłamowe, które wyodrębniły się z -» partii socjaldemokratycznych, np. Socjalistyczna Partia Zjednoczonego Proletariatu (Partito Socialista Haliano di Unita Proletaria — PSIUP) we Włoszech, -> Socjalistyczna Partia Liberalna (SV) w Norwegii czy Lewicowy Związek Socjaldemokratyczny (Tyovden ja Pienviljelijan Sosiali-demokraattinen Liitto — TPSL) w Finlandii; -» partii komunistycznych, np. -ł Socjalistyczna Partia Ludowa (SF) w Danii lub miały rodowód mieszany, np. Zjednoczona Partia Socjalistyczna (Parti Socialiste Unifie — PSU) we Francji. Partie tego typu powstawały zwłaszcza w państwach skandynawskich oraz na południu Euro- py (np, we Włoszech i Francji). Tylko w państwach skandynawskich uzyskały 184 Partie leuńcowo-libertariarne one pewien poziom relewancji wyborczej i stały się trwałym elementem systemu partyjnego (choć np. fińska TPSL zniknę-ła w latach siedemdziesiątych). Początkowo partie te próbowały stworzyć centro-lewicowo zorientowaną alternatywę polityczną dla ustabilizowanych ugrupowań lewicowych i dlatego penetrowały w zasadzie elektorat robotniczy. Poczynając jednak od lat osiemdziesiątych, w ich programach zaczęły pojawiać się postulaty postmaterialistyczne, charakterystyczne dla Nowej Polityki, a punktem odniesienia apelu wyborczego stała się również klasa średnia. W katalogu programowym znalazły się m.in. takie hasła, jak poddanie politycznego i ekonomicznego procesu decyzyjnego kontroli społecznej, kooperacja w rozstrzyganiu kwestii industrialnych, tworzenie rozbudowanych programów socjalnych, rozbrojenie, wycofanie się państw Europy Zachodniej z NATO, stworzenie w tym regionie strefy bezato-mowej. Poparcie wyborcze dla tych partii oscyluje przeciętnie wokół 3% głosów, choć SF w Danii i SV w Norwegii rejestrowały znacznie lepsze wyniki, zwłaszcza w latach osiemdziesiątych. Średnie poparcie wyborcze dla tej pierwszej wynosi 8,0% głosów, a dla drugiej — 6,5%. *Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zaczęły powstawać partie ekologiczne (partie zielonych), które stanowią drugą kategorię p.l.-l. Przeważająca część partii zielonych w swych programach znacznie wykracza poza postulaty dotyczące ochrony naturalnego środowiska człowieka, czyniąc z nich jedynie punkt wyjścia dla oferowania szerszego katalogu kwestii społecznych, takich jak np. pacyfizm, partycypacja obywatelska, egali-taryzm, prawa mniejszości, prawa kobiet. Partie, które skupiają się na hasłach dotyczących jedynie ochrony środowiska, określane są mianem „czysto zielonych" („pure greens"). Przykładem są -> Szwajcarska Partia Zielonych (GPS) oraz australijscy Zieloni (The Greens). Z kolei partie oferu- jące bardziej radykalną, socjokulturową alternatywę zwane są „zieloną alternatywą" („alternative greens"). W grupie tej znajdują się m.in. belgijskie -> AGALEV i -» ECOLO oraz austriacka -» Zielona Alternatywa (GA). Szereg partii zielonych prezentuje jednak ofertę programową, która wydaje się być wyrazem niezdecydowania co do dalszej ewolucji tożsamości politycznej, np. holenderska -» Zielona Lewica (GL) czy francuscy —> Zieloni (L'V). W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych partie zielonych zdobywały przeciętnie 3,5% głosów, a więc wciąż pozosta ją kategorią -> partii małych. Można jednak wśród nich znaleźć ugrupowania relatywnie silne i dysponujące pewną rele-wancją wyborczą, a nawet rządową. Do grupy partii silnych (poparcie powyżej 5,0% głosów) zaliczają się: obie belgijskie partie ekologiczne (-> AGALEV i -» ECOLO), które zdobywają łącznie średnio 8,7% głosów, niemieckie -> Przymierze 90/Zieloni (B/G) — 6,8%, francuscy -» Zieloni (L'V) — 5,3% oraz austriacka -» Zielona Alternatywa (GA) — 5,0%. Do grupy partii umiarkowanie silnych (od 3% do 5%) należą: fińska -* Liga Zielonych (VIHR) oraz holenderska -» Zielona Lewica (GL), otrzymujące średnio poparcie 4,8% elektoratu, -»Szwajcarska Partia Zielonych (GPS) — 4,6%, włoscy -* Zieloni (V)—3,4% i szwedzka —> Partia Zielonych (MG) — 3,2%. Wśród partii słabych czy wręcz pozbawionych relewancji, znalazły się m.in. hiszpańska Partia Zielonych (Los Verdes) oraz brytyjscy Zieloni (Green Party). Ta druga partia pomimo tego, iż w wyborach europejskich w 1989 r. uzyskała poparcie aż 14,9% wyborców. Trzecią grupę p.l.-l. tworzą małe ugrupowania o liberalnym, agrarnym czy komunistycznym rodowodzie, których programy przeszły dość znaczną ewolucję i znalazły się w nich postulaty charakterystyczne dla opcji postmaterialistycznej (Nowa Polityka). Odrębną kategorię w tej grupie stanowią partie, reprezentujące w sferze polity- Partie leiińcmuo-libertariarne ki interesy kobiet, np. niemieckie ugrupowanie Kobiety Twórzcie Politykę! (Frauen Macht Politik!) czy islandzkie Przymierze Kobiet (Samtok um Knennalista). Można wskazać przynajmniej na cztery cechy wspólne dla p.l.-l.: a) w ich programach na plan pierwszy wysuwane są hasła równości praw (zwłaszcza ochrony praw mniejszości), walki o ratowanie naturalnego środowiska człowieka, powszechnego rozbrojenia, solidarności z Trzecim Światem, egalitaryzmu. Oferują one swym zwolennikom tzw. alternatywny styl ży-ciaAodkreślając znaczenie m.in. pozaekonomicznych wartości, indywidualizmu, hasła samorealizacji czy partycypacji obywatelskiej. W efekcie partie te stanowią wyzwanie dla tradycyjnego stylu uprawiania polityki, opartego na postulatach bezpieczeństwa ekonomicznego i zewnętrznego państwa; b) jeżeli chodzi o ich strukturę organizacyjną, to dominuje pierwiastek partycypacyjny. Oznacza to, iż ogniwa lokalne z reguły dysponują znaczą autonomią w procesie decyzyjnym. W ten sposób ma zostać urzeczywistniona idea szerokiego udziału mas członkowskich w formowaniu polityki partii; c) partie te odwołują się do określonego segmentu elektoratu — ludzi młodych, należących do tzw. nowej klasy średniej, mieszkających przede wszystkim w dużych aglomeracjach miejskich, wykształconych, wyznających wartości ] rialne i hołdujących generalnie i lewicowej. W tym kontekście pojawia się określenie profilu wyborczego p.l.-l. jako „postmaterializm lewicowy". Partie tego typu są „lewicowe", gdyż pozostają w opozycji wobec dominacji rynku, który dyktuje konieczność realizacji przede wszystkim celów ekonomicznych oraz „li-bertariarne", gdyż odrzucają scentralizowany, biurokratyczny model państwa dobrobytu, który zaciera autonomię jednostki, jej partycypacyjne oczekiwania czy też uniemożliwia funkcjonowanie samorządowych wspólnot obywatelskich; d) par- tie lewicowo-libertariarne z reguły należą do kategorii ugrupowań małych, jeżeli chodzi o poziom poparcia wyborczego, jednak dysponują znacznym potencjałem mobilizacyjnym. Pełnią one funkcję —> partii protestu, instrumentu, przy pomocy którego obywatele pragną wyrazić swą opozycję wobec systemu i katalogu dominujących wartości i włączyć się do polityki poprzez udział w różnych formach aktywności społecznej. Celem tych partii jako ugrupowań protestu nie jest obalenie systemu demokratycznego, ale jego udoskonalenie poprzez akcentowanie znaczenia form demokracji partycypacyjnej. Stanowią więc typ partii „reformistycznej", „partii wyzwania" i dlatego nie podważają fundamentów demokracji liberalnej. Partie lewicowo-libertariarne z reguły nie uczestniczą w tworzeniu koaliqi gabinetowych. Wyjątkiem był nieistniejący dziś *»• Lewicowy Związek Socjaldemokratyczny w Finlandii (1966-1970). Spośród partii ekologicznych, fińscy Zieloni zostali zaproszeni do wzięcia udziału w gabinecie , (1995 r.). W gabinecie koalicyjnym, stworzonym we Francji po wyborach w 1997 r., również znaleźli się -> Zieloni (L^/ W krajach EuropjLCgntralnej i Wschodniej istnieje szere|p.l.-Qzwłaszcza ugrupi wań zielonych, jednak z reguły ponują one relewancią polityczn , kiemjesLaioźeiyJktfŁotewska Partia Zie-, lpnych (Latvi)as Zala Partija), która w wy-"bórach w 1993 r. zdobyła 1,2% głosów, ale me-wprowadziła swych reprezentantów "" do parlamentu. Przedstawiciele partii zna- \ leźli się jednak w gabinetach koalicyjnych, stworzonych w 1993 r. i 1995 r. Pewnym poziomem relewancji wyborczej dysponuje również Partia Zielonych na Słowacji (Strana Zelenych na Slouenska), która po wyborach wj_994 r. wprowadziła 2 reprezentantów do parlamentu. Pozostałe ugrupowania tego typu mają zdecydowanie marginalny charakter, np. Litewska Partia Zielonych (Lietiwos Żalias Partija), ? stworzona w 1992 r., Węgierska Partia Zie- 186 Partie liberalne lonych (Magyarorszdgi Zóld Pdrt) — w 1989 r., czeska Partia Zielonych (Strana Zelenych) — zarejestrowana w 1990r., Polska Partia Zielonych czy Rumuński Ruch Ekologicznyjflliscarea Ecologista din Ro-mania). [R. Herbuł] Literatura: P. Ignazi, New Challenges: Post-Materialism and the Extreme Right (in) M. Rhodes, P. Heywood, V. Wright, West European Po- litics, London 1997. H. Kitschelt, Left-Libertarian parties, World Politics 1988, vol. 15. PARTIE LIBERALNE — rodzina partii politycznych, których większos'ć powstało na przełomie XIX i XX w. Początki belgijskiej partii liberalnej (PW) sięgają aż 1846 r. Partie liberalne powstające później, a zwłaszcza po II wojnie światowej, stanowiły przykład grup rozłamowych, które wyodrębniły się z reguły z już istniejących ugrupowań liberalnych, np. —> Demokra-ci'66 (D'66) w Holandii czy -> Centrum Demokratyczne (CD) w Danii. Pojawiły się one jako siła polityczna promująca idee upowszechnienia prawa wyborczego, główny propagator indywidualizmu i demokratycznych zasad gry politycznej, a oponent klerykalizacji życia politycznego. Na początku XX w. p.l. odegrały bardzo istotną rolę jako propagator procesu demokratyzacji systemów politycznych, konstytuując zasadniczą przeciwwagę dla opcji konserwatywnej. Stanowiły one wówczas „polityczną", choć nie „socjalną" opozycję dla -> partii konserwatywnych. Wypełnianie tej roli „promotora" demokracji politycznej niejednokrotnie pozwoliło im na uzyskanie statusu partii rządzącej czy wręcz dominującej, np. —> Liberalna Partia Demokratyczna (LDP) w W. Brytanii, -> Liberałowie (Venstra) w Norwegii czy -> Liberalna Partia Ludowa (LKP) w Finlandii. Po wprowadzeniu zasady powszechnego prawa wyborczego, demokratyzacji systemów wyborczych i politycznych, praktycznie żadnej z p.l. nie udało się zachować statusu partii dużej, decydującej o przebiegu przetargów parlamentarno-gabinetowych. Od tego momentu obserwowany jest proces pewnej marginalizacji politycznej tych ugrupowań. Zostały one wyparte czy też zastąpione przez ~» partie socjaldemokratyczne, które zaoferowały wyraźniejszą alternatywę programową dla opqi prawi-cowo-konserwatywnej, opartą zarówno na postulatach typu politycznego, jak i socjalnego. Po 1945 r. wśród p.l. ujawniły się dwie zasadnicze tendenqe, jeżeli chodzi o konstruowanie tożsamości programowej: a) „prawicowy liberalizm", oparty na akcentowaniu prorynkowej strategii rozwoju oraz postulowaniu ograniczenia do minimum interwencyjnych działań państwa w sferze ekonomii. W programach nacisk został położony na postulaty dotyczące ortodoksji rynkowej oraz indywidualnej przedsiębiorczości. Tradycyjnie w sferze haseł politycznych dominują postulaty dotyczące zagwarantowania indywidualnych praw i wolności obywatelskich. Partie akceptują zasady kreujące konsens społeczny, jednak kwestionują kolektywistyczną optykę w procesie kształtowania powiązań między obywatelem a państwem. Wśród p.l. prezentujących „prawicowy liberalizm" należy wymienić m.in. australijską -» Liberalną Partię Australii (LPA), austriacki -> Ruch Wolności (DF), belgijskie ugrupowania, —> Flamandzką Partię Wolności i Postępu (VLD) oraz —> Partię Reformacyjno-Libe-ralną (PRL), duńskich -» Liberałów (V), holenderską —> Partię Ludową na rzecz Wolności i Demokraq'i (WD), irlandzkich —> Postępowych Demokratów (PD), islandzką —> Partię Postępu (Ff), niemiecką -> Partię Wolnych Demokratów (FDP). Jak z tego wynika, wersja prawicowego liberalizmu (przynajmniej, jeżeli chodzi w Europę Zachodnią) rozwinęła się przede 187 Partie liberalne wszystkim w tych krajach, gdzie istnieją (lub istniały) silne -> partie chadeckie, a -» partie konserwatywne są albo słabe, albo ich nie ma. Partie liberalne przejęły funkię tych ostatnich jako reprezentanta opqi prawicowej, poruszając się w ramach relatywnie niezagospodarowanego odcinka prawicowego przestrzeni rywalizacji. Jako sposób kształtowania odrębnej i specyficznej tożsamości, p.l. w tych krajach zachowały w swych programach dość wyraźne antyklerykalne nastawienie jako sposób zrównoważenia centrowej opcji chadec-kiej. Prawicowy liberalizm pozostaje więc typowy dla krajów, w których wyznaniowy podział socjopolityczny (zob. -» podziały soq'opolityczne) tworzy jedną z zasadniczych linii podziału, czyniąc przestrzeń rywalizacji dwu- lub wielowymiarową. W Australii partia liberalna (LPA) stanowi zasadniczą alternatywę polityczną dla opcji socjaldemokratycznej, zaś w Kanadzie — przynajmniej do lat dziewięćdziesiątych — liberałowie (LPC) tworzyli przeciwwagę dla partii konserwatywnej; b) „centrolewicowy liberalizm", charakteryzujący się akcentowaniem pro-socjalnej orientacji politycznej, opartej na postulatach urzeczywistnienia idei sprawiedliwości społecznej i egalitaryzmu. Do grupy centrolewicowych p.l. należą zarówno „stare" partie, takie jak np. fińska -» Liberalna Partia Ludowa (LKP), luksemburska -> Partia Demokratyczna (DP), norwescy -» Liberałowie (V), szwedzka -> Liberalna Partia Ludowa (FPL) czy brytyjska -> Liberalna Partia Demokratyczna (LDP), jak i „nowe", np. -* Demokraci'66 (D'66) w Holandii czy Radykalni Liberałowie (RV) w Danii. Ta wersja liberalizmu programowego pojawiła się w krajach, w których istnieją relatywnie silne -> partie konserwatywne (lub inne liberalne, usytuowane po prawej stronie przestrzeni rywalizacji), które reprezentują wyraźną opcję prorynkową. Z tego powodu ruch tych ugrupowań na prawo stał się utrudniony i zostały skazane na przeby- wanie w centrum systemu politycznego, strefie bezpiecznej politycznie. W dodatku w krajach tych antyklerykalny element liberalizmu nie odgrywał większego znaczenia jako oferta wyborcza. W programach tych partii można znaleźć wiele postulatów charakterystycznych dla Nowej Polityki (zob. -> partie lewicowo-liberta-riarne). Przeciętne poparcie wyborcze dla p.l. w Europie Zachodniej w latach 1945-1996 wynosi 13,9% głosów. Partie liberalne dysponują w tym regionie znacznym poziomem relewancji rządowej, co dotyczy zwłaszcza -» systemów dwu-i-pół-partyjnych oraz -» systemów wielopar-tyjnych. Z reguły spełniają rolę -> partii dopełniających wobec ugrupowań większych, i to zarówno —> partii socjaldemokratycznych, -> partii chadeckich, jak i -> partii konserwatywnych. Część z nich, zwłaszcza o centrolewicowej orientacji, próbuje występować w roli tzw. t-ł partii trzeciej (zob. też —> partia obrotowa), choć praktycznie udaje się to tylko niemieckiej FDP. W 15 krajach wartość indeksu partycypacji rządowej p.l. (zob. —> relewanq'i rządowej indeksy) wynosi 0,47, co oznacza, iż uczestniczyły one w sformowaniu 196 gabinetów spośród ogólnej liczby 421. Poziom tego indeksu jest najwyższy w Szwajcarii (1,0), Niemczech (0,88), Holandii (0,71), Włoszech (0,60), Islandii (0,55) oraz Danii (0,54). Partie liberalne nominowały jednak tylko 31 premierów (wartość indeksu 0,08). Najczęściej nastąpiło to w Szwajcarii (16 razy), Islandii (8) oraz Danii (5). Spośród 145 gabinetów z udziałem partii liberalnych (wyłączając koalicje szwajcarskie) tylko 3 miały charakter jednopartyjny, mniejszościowy (dwa w Danii i jeden w Szwecji). W poszczególnych krajach ukształtowały się pewne wzorce zachowań koalicyjnych z udziałem p.l. W Belgii p.l. znacznie częściej wchodzą w koalicje z chadekami (10 koalicji z 14 sformowanych) niż socjaldemokratami (5). W Danii z kolei p.l. znacznie częściej formują koalicje z partią 188 Partie ntarginaln konserwatywną (9 koalicji spośród 15) niż soqaldemokratyczną (5). W Finlandii LPS bierze udział zarówno w koalicjach centrolewicowych (8 koalicji spośród 16), centrowych (5), jak i centroprawicowych (3). W Holandii dominuje układ koalicyjny partii liberalnej z chadekami (9 gabinetów z 15). W Islandii liberałowie najczęściej wchodzą w koalicje z partią konserwatywną (7 koalicji z 12), choć czterokrotnie zostały stworzone gabinety oparte na współpracy Ff z partiami lewicowymi. W Luksemburgu -> Partia Demokratyczna (DP) z reguły uczestniczy w koalicjach z partią chadecką (5 gabinetów spośród 7). W Norwegii i Szwecji liberałowie najczęściej są zapraszani do udziału w koaliqach centroprawicowych (6 gabinetów z 9). We Włoszech partie liberalne wchodziły zarówno w skład koalicji centrolewicowych (lub -» pentapartito) (20 gabinetów), jak i centroprawicowych (12), choć w każdym przypadku osią porozumienia była partia chadecką. -» Liberalna Partia Kanady (LPC) sformowała po 1945 r. 14 gabinetów jednopartyjnych (z 21 stworzonych), z których 10 miało status większościowych, a 4 — mniejszościowych. W Australii LPA przewodziła 19 gabinetom (z 29 sformowanych po 1945 r.), które miały charakter układu koalicyjnego z —> Narodową Partią Australii (NPA). W krajach Europy Centralnej i Wschodniej do rodziny p.l. zalicza się m.in. -» Estońską Partię Reform (ER), która po zdobyciu 16,2% głosów w wyborach w 1995 r., weszła w skład gabinetu koalicyjnego, sformowanego w listopadzie tegoż roku; -> Związek „Droga Łotwy" (SLC), którego średnie poparcie wyborcze w trzech elekcjach wynosi 21,0% głosów, a od 1993 r. wchodzi w skład kolejnych gabinetów koalicyjnych; polską -» Unię Wolności (UW), która zdobyła średnio w trzech elekcjach 12,1% głosów, a w latach 1989-1991, 1992-1993 oraz od 1997 r. wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych; -* Demokratyczną Unię Słowacji (DUS), która została utworzona przez partie rządzące, wchodzące w skład gabinetu J. Moravćika oraz dwie inne partie słowackie, reprezentujące w zasadzie węgierską mniejszość etniczną, -> Wspólnotę (ESWS) oraz Węgierską Partię Obywatelską (MPP); dwie partie węgierskie, -» Przymierze Wolnych Demokratów (SDS), którego średnie poparcie w dwóch pierwszych elekcjach wyniosło 20,6% głosów, a w łatach 1994-1998 wchodziło w skład koalicji rządzącej oraz Federację Młodych Demokratów-Węgierska Partia Obywatelska (FIDES-MPP), która w latach 1990-1994 zdobywała średnio 7,0% głosów. W ostatnich wyborach w 1998 r. SDS poniosło znaczne straty, wprowadzając jedynie 24 reprezentantów do parlamentu. FIDES-MPP z kolei odniosła sukces wyborczy, zdobywając 148 miejsc w parlamencie. W ten sposób uzyskała status -> partii inicjującej, zawierając umowy koalicyjne z dwoma mniejszymi partiami prawicowymi, a jej lider V. Orban otrzymał nominację na stanowisko premiera. [R. Herbut] Literatura: M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Represen-tatwe Government in Western Europę, 1992. J. E. Lane, S. Ersson, Politics and Society in Western Europę, London 1987. PARTIE MARGINALNE — kategoria rozpropagowana przez G. Smitha na określenie partii umiejscowionych na krańcach skali lewica-prawica. Z uwagi na takie usytuowanie w przestrzeni politycznej, pozostają one poza głównym nurtem rywalizacji. Są to na ogół partie małe (zob. -> partia mała), niezdolne do spełnienia roli ugrupowania inicjującego zawarcie koalicji gabinetowej (zob. —> partia inicjująca). W literaturze podkreśla się, że jeśli posiadają one w ogóle potenqał koalicyjny, to tylko dla jednej dużej partii politycznej, sytuującej się po tej samej stronie sce- 189 Partie socjaldemokratyczne ny politycznej. Przykładem p.m. obdarzonej potencjałem koalicyjnym są dla G. Smi-tha holenderscy -4 Demokraci '66 (D'66), tworzący koaliq'ę z socjaldemokracją oraz irlandzcy —> Postępowi Demokraci (PD), zawierający sojusz z —> Fianna Fail. Na ogół jednak, ugrupowania tego typu posiadają status partii izolowanych, mimo znaczącego niekiedy poparcia wyborczego. Do grona p.m. tego typu zalicza się przede wszystkim -» Front Narodowy (FN|_we Francji oraz -» Partie Postępu w Danii i Norwegii. " [A. Antoszewski] PARTIE SOCJALDEMOKRATYCZNE — rodzina partii lewicowych, z których większość obecnie istniejących w Europie Zachodniej powstała w drugiej połowie XIX w. lub na początku XX. W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia pojawiły się pierwsze p.s. — niemiecka —> Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) (1863 r.) oraz holenderska -* Partia Pracy (PvdA) 1868 r. W następnej dekadzie powstały duńska -> Partia Socjaldemokratyczna (SDD) (1871 r.) oraz -> Socjalistyczna Partia Portugalii (PSP) (1873 r.). Ostatnia z wielkich p.s. powstała w Grecji — -» Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny (PASOK) 1969 r. Znaczna ich część przeszła transformację tuż po II wojnie światowej, np. -» Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) czy holenderska PvdA, a francuska i włoska — pod koniec lat sześćdziesiątych. Wśród partii pozaeuropejskich, najwcześniej powstały —> Australijska Partia Pracy (1901 r.) oraz nowozelandzka -» Partia Pracy (1916 r.). Partie socjaldemokratyczne charakteryzują się określonymi cechami o walorze systemowym: a) są to partie parlamentarne, czyli akceptujące logikę rywalizacji politycznej, opartą na wykorzystaniu mechanizmów demokracji przedstawicielskiej jako sposób promowania i realizacji postulatów i strategii programowych; b) występują w roli par- tii prosystemowych. Bardzo szybko porzuciły strategię rewolucyjnego tworzenia modelu społeczeństwa socjalistycznego i z chwilą wejścia do parlamentów jako reprezentant interesów klasy robotniczej, zaakceptowały liberalne zasady gry politycznej. Partie socjaldemokratyczne bardzo szybko uzyskały status ugrupowań rządzących, co wpłynęło na wzmocnienie prosystemowej opcji politycznej i forsowanie pragmatycznego elektoralizmu; c) są to partie duże (w sensie poparcia wyborczego oraz bazy członkowskiej). Przeciętne poparcie dla p.s. w Europie Zachodniej (20 krajów) wynosi 30,6% głosów. Do kategorii partii wielkich (średnie poparcie powyżej 40,0% głosów) należą: -> Partia Pracy Malty (PtH) (46,1%), -» Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP) (44,7%), —> Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) (44,5%) oraz -> Norweska Partia Pracy (DNA) (41,2%). Do grupy partii średniej wielkości (poparcie wyborcze od 20,0% do 40,0% głosów) zaliczają się m.in. brytyjska -» Partia Pracy (39,0%), -» Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) (37,7%) oraz -> Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) (36,4%). Wśród partii relatywnie małych (poparcie poniżej 20,0%) znajdują się m.in. islandzka -» Partia Socjaldemokratyczna (Af) (15,0%) oraz irlandzka -» Partia Pracy (LP) (13,3%). -> Australijską Partię Pracy (ALP) oraz nowozelandzką —> Partię Pracy (LP) trzeba zaliczyć do grupy partii wielkich, skoro zdobywają średnio odpowiednio 46,0% głosów oraz 41,5%. -» Izraelska Partia Pracy (MAH) uzyskuje przeciętnie poparcie 37,6% wyborców. Do kategorii partii małych należą kanadyjska -» Nowa Partia Demokratyczna oraz -» Socjaldemokratyczna Partia Japonii (NSM). Po 1989 r. w krajach Europy Centralnej i Wschodniej pojawiło się szereg ugrupowań, które programowo określają się mianem socjaldemokratycznych. Można podzielić je na dwie zasadnicze grupy, biorąc pod uwagę ich rodowód: partie socjal- 190 Partie socjaldemokratyczne demokratyczne (socjalistyczne), wywodzące się z ugrupowań komunistycznych okresu socjalizmu realnego oraz partie o niezależnym rodowodzie, często związane z antykomunistyczną opozycją i nawiązujące do tradyq'i ruchu socjalistycz-»nego przełomu XIX i XX w. Do pierwszej grupy należy zaliczyć m.in. —> Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP), która sformowała przymierze wyborcze (Sojusz Lewicy Demokratycznej), zdobywające średnio blisko 20,0% głosów (1991-1997); -> Węgierską Partię Socjalistyczną (MSP), która uzyskała średnio poparcie 20,8% elektoratu; -> Litewską Demokratyczną Partię Pracy (LDDP) (26,1% głosów); słowacką -> Partię Demokratycznej Lewicy (SDL), która zdobywa średnio 13,7% głosów (w wyborach w 1994 r. w ramach przymierza lewicowego Wspólny Wybór, Spoloćnd Volba; —> Bułgarską Partię Soqalistyczną — BSP (średnie zdobycze wyborcze 40,3%). W grupie p.s. o tzw. niezależnym rodowodzie znajdują się m.in. Litewska Partia Socjaldemokratyczna (Lietuws Socialdemokratu Partija — LSDP), która uzyskuje przeciętnie poparcie 6,3% elektoratu; Estońska Partia Socjaldemokratyczna (Eesti Sotsiaaldemokm-atlik Parłei- ESDP), wchodząca w skład przymierza wyborczego Umiarkowanych (Moddukad), które zdobywa średnio 9,5% głosów; Łotewska Partia Socjalistyczna (Latvijas SocialisUska Partija) (5,7% głosów); -ł Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ĆSSD), która zdobywa średnio 24,4% głosów oraz Soq'aldemokratyczna Partia Słowami (Socialnodemokratickd Stratia na Sloven-sku) (8,2%); d) są to partie relewantne politycznie, zdolne do samodzielnego sprawowania władzy lub formowania koalicji, będące cennym partnerem koalicyjnym dla innych partii inicjujących czy wreszcie tworzące opozyq'ę, z którą muszą liczyć się partie rządzące. W krajach Europy Zachodniej p.s. po 1945 r. uczestniczyły w tworzeniu 275 gabinetów z ogólnej liczby 468 (58,8%). Wartość in- deksu partycypaqi rządowej (zob. —> re-lewanqi rządowej indeksy) równa się 0,59, zaś odpowiedzialności rządowej — 0,33 (nominowały premiera w 153 przypadkach). W 75 przypadkach p.s. tworzyły gabinety jednopartyjne, z których ponad połowa miała status większościowych. Najczęściej ich partnerem koalicyjnym są —> partie chadeckie (np. w Austrii, Belgii, Holandii, Luksemburgu) lub -» partie liberalne (np. w Danii, Niemczech, Szwecji). W okresie powojennym: izraelska MAH uczestniczyła w tworzeniu 30 gabinetów koalicyjnych (indeks partycypacji — 0,81); australijska ALP stworzyła samodzielnie 10 gabinetów (0,34) i mianowała tyluż premierów; nowozelandzka LP — 7 gabinetów (0,32); japońska NSM — uczestniczyła w 4 gabinetach koalicyjnych (0,10) i nominowała jednego premiera. W krajach Europy Centralnej i Wschodniej p.s. uzyskują status partii rządzącej. Polska SDRP (w ramach sojuszu SLD) współrządziła w latach 1993-1994, litewska LDDP kierowała polityką rządową w latach 1992— 1996, estońska ESDP wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych tworzonych w latach 1992-1995, zaś bułgarscy socjaliści (BSP) rządzili w latach 1990-1991, 1994- 1997. W latach 1994-1998 węgierska partia socjaldemokratyczna (MSP) stała na czele gabinetu koalicyjnego, a po wyborach w 1998 r. przeszła do opozycji. Słowacka SDL weszła w skład gabinetu koalicyjnego, stworzonego po wyborach w 1998 r.; e) są one najsilniejszym reprezentantem opcji lewicowej. Są to również partie „duże", jeżeli chodzi o bazę członkowską. Przeciętnie skupiają około 390 tys. członków, choć różnice w tym względzie pomiędzy partiami są ogromne. Na jednym biegunie plasują się „wielkie" ugrupowania, takie jak np. szwedzka SAP (ponad 1 min członków), niemiecka SPD (911 tys.) czy włoska PSI (615 tys.), a na przeciwnym—małe, takie jak np. irlandzka Partia Pracy (7 tys.). [R. Herbuł] 191 Partie ultraprawicowe Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej 1945-1994, Wrocław 1995. J. E. Lane, S. Ersson, Poliłics and Society in Western Europę, London 1987. PARTIE ULTRAPRAWICOWE — rodzina partii politycznych, do której zaliczane są ugrupowania spełniające przynajmniej trzy warunki (kryteria ultraprawi-cowości): a) na osi lewica-prawica znajdują się na najdalej na prawo wysuniętym odcinku przestrzeni rywalizaq'i politycznej. Na przykład F. Castles i P. Mair rezerwują p.u. na 10-punktowej skali rywalizacji przedział od 8,75 do 10,00. Bardziej na prawo od nich nie plasują się już inne partie polityczne; b) w swych programach zawierają zestaw wartości, przekonań, idei, stereotypów czy mitów, które podważają podstawowe demokratyczne zasady wspólnoty politycznej. Są one więc nosicielami antydemokratycznych wartości i sentymentów oraz podważają legitymację istniejącego systemu politycznego. W ich apelu programowym akcentowane są opcje: antyparlamentarna, antyplurali-styczna i antypartyjna. Programową tożsamość p.u., traktowaną jako kontynuacja antydemokratycznego nurtu myślenia o polityce, charakteryzują określone postulaty, takie jak np. popieranie antydemokratycznej i antyegalitarnej koncepq'i reżimu, co wiąże się z odrzuceniem instytucji charakterystycznych dla porządku liberalnego; promowanie ideału „wspólnoty naturalnej", stanowiącej wyraz jedności państwa i społeczeństwa, opartej na bliżej nieokreślonym interesie powszechnym (publicznym); odwołanie się do koncepcji etnocentryzmu i nacjonalizmu, demonstrowanie wrogich i ksenofobicznych postaw wobec reprezentantów innych wspólnot narodowych i państwowych; c) wyrażają niejednokrotnie ideologiczny związek z mitologią faszystowską i jej za- sadniczymi wartościami, choć może to następować w zawoalowanej formie i w sposób bardzo ogólnikowy oraz „ideogra-ficzny". Biorąc pod uwagę te kryteria, można wyodrębnić dwie grupy p.u.: tzw. p.u. starego typu, które w swych programach nawiązują do tradycji autorytarnej, zwłaszcza faszystowskiej i odrzucają demokratyczny system polityczny. Często są one określane mianem tradycyjnych, neofaszystowskich ugrupowań. Do grupy tej należą m.in. Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec (Nationaldetnokratische Par-tei Deutschlands), Brytyjska Partia Narodowa (British National Party), hiszpańska Nowa Siła/Front Narodowy (Fuerza Nu-eva/Frenłe Nacional), holenderska Partia Centrum (Centrumpartij), a także włoskie —> Przymierze Narodowe (AN); oraz tzw. p.u. nowego typu, określane również mianem ugrupowań postindustrialnej skrajnej prawicy (P. Ignazi) lub partii populistycznych nowego typu (P. Taggart). W ich programach nie znajdujemy odwołania do faszyzmu, choć zawierają one antydemokratyczne wartości, a same partie zachowują antysystemowy profil polityczny (zob. -> partie antysystemowe). Wśród partii nowego typu trzeba wymienić m.in. belgijskie ugrupowania, -* Blok Flamandzki (VB) oraz Front Narodowy (Front National), francuski -? Front Narodowy (FN), niemieckich —> Republikanów (Rep.), holenderskie Centrum Demokratyczne (Centrumdemocraten), szwajcarskie ugrupowania, Ligę Ticino (Lega dei Ticine-si), Federalną Unię Demokratyczną (Eid-genossisch Demokratische Union) oraz Akcję Narodową/Szwajcarscy Demokraci (Ac-tion National/Schweizer Demokraten). Niektórzy autorzy do grupy p.u. nowego typu zaliczają np. obie -ł Partie Postępu (duńską i norweską), austriacki -» Ruch Wolności (DF) czy włoską -» Ligę Północy-Federalne Włochy (LN-IF). Ugrupowania te noszą jednak cechy typowe raczej dla tzw. partii antykonsensualnych o populistycznej orientacji (zob. -» partia protestu) 192 Pentapartito i trudno doszukiwać się w ich programach postulatów typowych dla opcji an-tysystemowej. Partie ultraprawicowe nowego typu mają wyraźną neoliberalną orientację ekonomiczną i w zasadzie traktują parlament jako zasadniczą płaszczyznę konfrontacji politycznej. Przeciętne poparcie wyborcze dla p.u. w Europie Zachodniej w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wyniosło 3,4% głosów, a więc należą one z reguły do kategorii -» partii małych. Do największych p.u. zaliczają się francuski FN (średnie poparcie 10,0% głosów) oraz włoskie AN (11,9%). Ta ostatnia, zresztą jako jedyna spośród p.u., znalazła się w koalicji rządzącej, gabinecie kierowanym przez S. Ber-lusconiego (1994-1996). Elektorat p.u. należy do grupy tzw. „płynnych wyborców", którzy dość często zmieniają preferencje partyjne i posługują się tzw. głosem protestu. Wykorzystując dane zebrane w Holandii, Belgii, Francji i Niemczech, a dotyczące potencjalnego elektoratu p.u. można stwierdzić, iż: a) znaczna jego część zamieszkuje w aglomeracjach miejskich (np. w Holandii i Belgii jest to fenomen „miejski"); b) skłonność do popierania tych partii dominuje w środowiskach, w których występuje zjawisko koncentracji mniejszości etnicznych; c) szczególnie wrażliwa na apel p.u. jest ta część populacji, która znajduje się w wyjątkowo trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej i postrzega emigrantów jako konkurentów w walce na rynku pracy; d) poparcie dla p.u. rozkłada się z reguły względnie równo wśród różnych grup wiekowych, choć np. w Niemczech i Francji nadreprezento-wane są starsze generacje. IR. Herbut] Literatura: P. Ignazi, New Chalknges:Postmaterialism and the Exłreme Righł (in) M. Rhodes, R Heywood, V. Wright, Developments in West European Politics, Macmillan Press, London 1997. P Taggart, New Populist Parties in Western Europę, West European Politics, vol. 18 (1). PARTYCYPACJI INDEKS — miernik poziomu -> relewancji partii politycznej na arenie rządowej. Do literatury wprowadził go włoski politolog G. leraci. Indeks partycypacji obrazuje udział partii w rządzie w dłuższej perspektywie czasowej. W wersji uproszczonej oblicza się go dzieląc liczbę gabinetów, w których dana partia uczestniczyła (samodzielnie bądź w koalicji) przez ogólną liczbę gabinetów w okresie objętym analizą. Jego wartość waha się od 0 (gdy partia nigdy nie weszła w skład gabinetu) do 1 (gdy uczestniczyła we wszystkich gabinetach"). W okresie po II wojnie światowej, spośród partii zachodnioeuropejskich, najwyższą wartość osiągnęła włoska chadecja, która do 1994 r. obecna była we wszystkich 53 gabinetach. Wysoki poziom partycypacji zanotowały także holenderskie partie wyznaniowe (KVP, CHU, ARP, które połączyły się w 1980 r. W ~ł Apel Chrześci-jańsko-Demokratyczny — CDA), -> Socjaldemokratyczna Partia Austrii — SPÓ) oraz belgijska chadecja (zob. -> Partia Chrześcijańska — PSC oraz Chadecka Partia Ludowa — CVP). Zob. nadto -> relewancji rządowej indeksy. [A. Antoszewski] Literatura: R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej. Ciągłość i zmiana, Wrocław 1996. G. leraci, Centre Parties and Anti-System Oppositions in Polarised Systems, West European Politics 1992, vol. 15, nr 2. PENTAPARTITO — określenie odnoszące się do modelu pięciopartyjnej koalicji gabinetowej funkcjonującej we Włoszech od 1981 r. do 1988 r. Jak większość włoskich koaliqi miała ona charakter „nadwyżkowej" (zob. -» koalicja nadwyżko- Podziały socjopolityczne wa), obejmując partie zbędne z punktu widzenia zapewnienia rządowi większości parlamentarnej. Trzonem koalicji była najsilniejsza włoska partia — Chrześcijańska Demokracja (DC) (zob. -> Włoska Partia Ludowa — PPI), skupiająca wokół siebie cztery małe ugrupowania reprezentujące zarówno lewą, jak i prawą stronę sceny politycznej. W skład p. wchodziły: Włoska Partia Socjalistyczna (PSI) (zob. -» Włoscy Socjaliści — SI), Włoska Partia Liberalna (PLI) (zob. —> Federacja Włoskich Liberałów - FLI), -? Włoska Partia Soqal-demokratyczna (PSDI) oraz -> Włoska Partia Republikańska (PRI). W historii powojennych Włoch była to koalicja reprezentująca najszersze spektrum ideologiczne. Jej powstanie wiązało się z wcześniejszym otwarciem chadecji na współpracę z socjalistami, celem uniemożliwienia powstania sojuszu lewicy, obejmującego socjalistów i komunistów. W rezultacie, zdaniem P. Farnetiego, włoski system partyjny (zob. -4 system partyjny Włoch) przybrał postać „dośrodkowego pluralizmu", przestając być —» systemem partyjnym ekstremalnie spolaryzowanym. W literaturze podkreśla się również, że formuła pięciopartyjnej, lewicowo-prawicowej koalicji umożliwiła podjęcie działań osłabiających immobilizm włoskiego systemu partyjnego, spowodowany brakiem alter-nacji władzy. Wyrazem zmiany strategii chadecji była m.in. rezygnacja z uświęconej wieloletnią praktyką zasady, że premierem może zostać wyłącznie polityk chadecki. Stanowisko to, w okresie rządów p. objęli B. Craxi z PSI oraz G. Spa-dolini z PRI, kierując wyjątkowo, jak na warunki włoskie, trwałymi gabinetami. W roku 1988 koalicję opuścili republikanie i do roku 1994 u władzy pozostawała koalicja czterech partii {ąuadroparłito). [A. Antoszewski] Literatura: P. Farneti, The Italian Party System, London 1985. PODZIAŁY SOCJOPOLITYCZNE (z ang. cleavages) — stabilny układ polaryza-qi wspólnoty politycznej, w ramach którego określone grupy społeczne popierają konkretne kierunki i opcje programowe oraz partie polityczne postrzegane jako ich reprezentanci, podczas gdy inne grupy społeczne popierają opozycyjne kierunki i opcje programowo-polityczne oraz reprezentujące je partie polityczne. Podział socjopolityczny można określić jako linię podziału przebiegającą w społeczeństwie, wyznaczającą i determinującą charakter, „natężenie", kierunek oraz treść -* rywalizacji politycznej, w ramach której występują wyraźnie skonkretyzowane opcje programowo-polityczne, popierane przez określone grupy społeczne i organizacje, które tworzą strony konfliktu politycznego, dysponujące odmiennymi koncepcjami i wizjami co do sposobu dystrybucji dóbr politycznych w społeczeństwie i wykorzystujące przede wszystkim partie polityczne jako instrumenty służące wprowadzaniu ich w życie. Podział socjopolityczny pojawia się wówczas, gdy grupy społeczne, reprezentujące je partie polityczne i grupy interesu ujawniają wzajemnie konfliktowe interesy, których jednoczesna realizaqa na arenie politycznej jest wykluczona, a aktorzy muszą stosować strategie o sumie zerowej jako wiodące. W pojęciu p.s. występują trzy powiązane ze sobą sfery: a) empiryczna, czyli „społeczny" punkt odniesienia konfliktu, który charakteryzuje p.s. Musi istnieć określona grupa społeczna jako zjawisko socjologiczne, która może stać się bazą dla ewentualnego powstania p.s. Spełnienie tego wymogu, traktowanego jako społeczny kontekst p.s., pozwala na określenie potencjalnych uczestników procesu politycznego jako względnie spójnego segmentu społeczeństwa (grupa społeczna); b) normatywna, czyli układ wartości, przekonań, ocen i oczekiwań dominujący w ramach konkretnej grupy społecznej, który decyduje o ujawnieniu się w niej 194 Polaryzacja poczucia odrębności. Na tej podstawie mogą wykrystalizować się odrębne interesy grupowe, które z kolei mogą nabrać cech interesów politycznych. Nastąpi to wówczas, gdy członkowie grupy społecznej uznają, iż ich realizaq'a może nastąpić tylko na forum publicznym, np. poprzez przechwycenie przez członków grupy określonych pozycji we wspólnocie politycznej, skoro na rywalizacyjnym rynku politycznym obecne są inne grupy społeczne, formułujące alternatywne oczekiwania co do sposobu podziału dóbr politycznych. Podział socjopolityczny nie powstanie w sytuacji, gdy określona grupa społeczna ma status hegemona w ramach rynku politycznego (np. stanowi zdecydowaną większość społeczeństwa) i nie napotyka w procesie politycznym na znaczący opór ze strony mniejszych grup (brak relewantnej i alternatywnej opq'i politycznej) lub zaspokojenie jej interesów może nastąpić poza sferą polityki (np. aspiraq'e kulturowe); c) organizacyjna, czyli stworzenie odrębnej struktury organizacyjnej (partii politycznej), której zadaniem jest włączenie się w układ przetargów politycznych i zagwarantowanie, iż aspiracje grupowe znajdą odzwierciedlenie w polityce państwa. Podział socjopolityczny, jako swoisty układ dualizmu polityczno-programowego (dwie rywalizujące i przeciwstawne opq'e ideologiczno-programo-we, z tym iż każda ze stron może być reprezentowana przez więcej niż jedną partię), powstanie tylko wówczas, gdy nastąpi synteza pierwiastka społeczno-norma-tywnego (konstelacja interesów grupowych) z pierwiastkiem politycznym, a dominującą rolę w tym procesie należy przypisać partiom politycznym. W Europie cztery typy p.s. stanowią główną oś konfliktów politycznych: socjoekonomiczne, religijne, kulturowo-etniczne oraz cen-trum-peryferie. IR. Herbut] ? Literatura: S. Bartolini, P. Mair, Identity, Competition and Electoral Auailability: The Stabilization of European Electorates, 1885-1985,1990. R. Herbut, Podziały socjopolityczne (w:) A. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Studia z teorii polityki, Wrocław 1996, t. 1. S. Lipset, S. Rokkan, Osie podziałów, systemy partyjne oraz afiliacje wyborców (w:) Władza i społeczeństwo, wybór i oprać. J. Szczu-paczyński, Warszawa 1995. POLARYZACJA — kategoria politolo-giczna odnosząca się najczęściej do dwóch, niejednokrotnie ze sobą powiązanych, poziomów refleksji poznawczej: a) tzw. społecznego; gdy punktem odniesienia jest struktura grupowa interesów politycznych, która wyznacza zasadnicze parametry „społeczne" otoczenia systemu politycznego i wpływa, w sposób raczej pośredni, na przebieg rywalizaq'i politycznej (zob. -> podziały socjopolityczne). Można mówić wówczas o występowaniu zjawiska polaryzacji/depolaryzacji interesów, zachowań, opinii czy też nastrojów w ramach społeczeństwa, będącego konsekwencją polityzacji/depolityzacji określonych kwestii społecznych (wprowadzenie, ich bądź usunięcie z agendy politycznej). Proces polaryzacji społeczeństwa towarzyszy zjawisku pluralizacji życia politycznego i oznacza dystrybuq'ę oraz różnicowanie opinii publicznej w odniesieniu do pewnych kwestii problemowych, które, z różnych powodów i w określonej sytuacji politycznej, uzyskały znaczny poziom doniosłości społecznej i „przeniknęły" do sfery polityki lub zostały zainicjowane przez samą klasę polityczną; oraz b) tzw. poziomu instytucjonalnego przy wyznaczaniu przestrzeni rywalizacji politycznej systemu partyjnego, w ramach której poszczególne partie okupują określoną pozycję. Poziom p. systemu partyjnego determinowany jest rozmiarem —> dystansu ideologicznego (programowe- 195 Polityczna Wiosna go), jaki dzieli partie polityczne, mające decydujący wpływ na przebieg rywalizacji politycznej. Duży dystans występujący między partiami politycznymi w przestrzeni „rywalizacyjnej" powoduje ograniczenie możliwości stosowania strategii kooperacyjnych czy wręcz je wyklucza (np. w procesie tworzenia koaliq'i gabinetowych) i raczej narzuca konieczność stosowania konfrontacyjnego i „wykluczającego" stylu zachowań politycznych. Pola-ryzaq'a systemu partyjnego, definiowana jako dystans pomiędzy partiami relewant-nymi, charakteryzująca się jednak „skupieniem" partii politycznych w ramach określonego odcinka przestrzeni, sprzyja stosowaniu konsensualnych metod rozstrzygania konfliktów. Usytuowanie partii politycznej w przestrzeni rywalizaqi jest zjawiskiem zmiennym i może ona przesuwać się w jej ramach, co w sposób natychmiastowy wywołuje reakcję pozostałych ugrupowań. W efekcie poziom p. systemu partyjnego może rosnąć lub opadać. Utrzymująca się p. jest gwarantem demokratycznego stylu rywalizaq'i politycznej, gdyż jest materialną gwaranqą procesu pluralizaqi polityki. Niebezpieczny dla stabilności systemu politycznego staje się natomiast wysoki poziom p. systemu partyjnego, który wyklucza jakiekolwiek formy kooperacji i komunikowania się partii relewantnych. W sytuacjach wyjątkowych, gdy występują silne wybor-czo partie podważające legitymację demokratycznego systemu politycznego (zob. —> partie antysystemowe), konsekwenq'ą wysokiego poziomu p. może stać się erozja porządku demokratycznego. [R. Herbut] POLITYCZNA WIOSNA (Poliłiki Anixi— POLAN) — grecka konserwatywna i populistyczna partia polityczna, stworzona w czerwcu 1993 r. przez dysydentów z -» Nowej Demokracji (ND), wśród których szczególną rolę odegrał były Minister Spraw Zagranicznych w rządzie K. Mitso-takisa, A. Samaras. We wrześniu 1993 r. do nowej partii przyłączyło się 3 deputowanych z ND, co spowodowało utratę przez rząd K. Mitsotakisa większości w parlamencie i rozpisanie nowych wyborów. W trakcie kampanii wyborczej, partia wystąpiła jako ugrupowanie protestu, atakując politykę prowadzoną zarówno przez —> Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny (PASOK), jak i ND („koniec epoki dinozaurów"). POLAN uzyskał poparcie 4,9% elektoratu, zdobywając 10 miejsc w parlamencie (trzecia siła polityczna). W wyborach w 1996 r. partia nie zdołała przekroczyć 3-procentowej klauzuli zaporowej (zdobyła 2,9% głosów) i w rezultacie nie wprowadziła swych kandydatów do parlamentu. W wyborach europejskich partia zdobyła 8,6% głosów (2 mandaty). Jej przedstawiciele w Parlamencie Europejskim wchodzą w skład -» Europejskiego Przymierza Demokratycznego (EDA). W 1995 r. kandydat zgłoszony przez POLAN w wyborach prezydenckich, C. Stephanopoulos, został wybrany przez parlament na to stanowisko. IR. Herbut] POLITYCZNE KONSEKWENCJE SYSTEMU WYBORCZEGO — zbiorcze określenie tych efektów działania systemu wyborczego, które mają znaczenie dla partii politycznych. Wybór konkretnego systemu wyborczego nie jest z punktu widzenia partii politycznych obojętny. Żaden system wyborczy nie zapewnia bowiem pełnego odwzorowania preferencji wyborców wyrażonych w akcie głosowania, powodując mniejszą lub większą deformację wyniku. Jest to szczególnie istotne dla -» partii małych, które w pewnych wypadkach mogą w ogóle nie uzyskać dostępu do parlamentu. Za najbardziej istotną konsekwencję polityczną systemów wyborczych uznaje się rozmiar tej defor-maq'i, wyrażony przez tzw. współczynnik 196 Polityczne konsekwencje systemu wyborczego proporcjonalności. Oblicza się go różnymi metodami. Jedną z bardziej popularnych jest metoda polegająca na zsumowaniu różnic pomiędzy procentem głosów i mandatów uzyskanych przez wszystkie partie uczestniczące w elekcji, podzieleniu jej przez 2 oraz odjęciu otrzymanej w ten sposób liczby od 100. Maksymalna wartość indeksu proporcjonalności równa się 100. W praktyce jest ona nieosiągalna. Najwyższy poziom proporq'onalności zapewnia połączenie trzech elementów: proporcjonalnej formuły wyborczej (zwłaszcza metody Sainte Lagiie), wielkich okręgów wyborczych oraz tzw. wyrównawczej dystrybucji mandatów, dającej szansę małym partiom. Przeciętny poziom reprezentatywności dla Europy Zachodniej w latach 1945-1995 wynosi 94,0. Najwyższą wartość indeksu proporq'onalności odnajdujemy w Austrii (99), Danii, Austrii i RFN (98,0) oraz w Szwecji. Najniższą — w krajach stosujących większościowe systemy wyborcze (Francja — 79,0; Wielka Brytania — 81,0) lub łączących metodę d'Hond-ta z małymi okręgami i klauzulą zaporową (Hiszpania — 86,0). W Polsce poziom proporcjonalności wyniósł w 1991 r. — 91,0; w 1993 r. 64,0 oraz w 1997 r. 80, co pozwala na zaliczenie polskiego systemu wyborczego do grupy systemów w znacznym stopniu deformujących wolę wyborców. Drugą polityczną konsekwenq'ą systemu wyborczego jest redukcja efektywnej liczby partii mierzonej na poziomie parlamentarnym w stosunku do poziomu wyborczego (zob. -» efektywnej liczby partii indeks). Zjawisko redukcji wynika stąd, że nie wszystkie partie, które uzyskały poparcie wyborców przedostają się do parlamentu, a niektóre są w nim pod-reprezentowane, co powoduje, że efektywna liczba partii na poziomie parlamentarnym jest zawsze niższa od efektywnej liczby partii na poziomie wyborczym. Bezpośrednim efektem działania systemu wyborczego jest natomiast poziom redukcji. Oblicza się go według wzoru: w =? — F 100 gdzie IV. to współczynnik redukcji, Elw efektywna liczba partii na poziomie wyborczym, Elf efektywna liczba partii na poziomie parlamentarnym. Im bardziej wartość współczynnika zbliża się do 1,0, tym wyższy jest stopień proporcjonalności systemu wyborczego, a więc przejawia on słabszą zdolność do redukowania liczby partii rywalizujących na poziomie parlamentarnym. Wzrost wartości współczynnika oznacza, iż rośnie poziom dysproporcjonalności silnego systemu wyborczego (przejawia silne cechy manipulacyjne i redukujące). Współczynnik redukcji przyjmuje najwyższą wartość w wyniku zastosowania tych systemów, które cechują się najniższym poziomem proporcjonalności. Najwyższą redukcyj-ność wykazują systemy wyborcze Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii, a najniższą Austrii, Danii i Irlandii. W Polsce wartość współczynnika redukcji jest wysoka, choć znacznie zróżnicowana. W 1991 r. wyniosła 28,0; w 1993 r. — 59,0 a w 1997 r. — 30. Trzecią polityczną konsekwencją systemu wyborczego jest jego zdolność do tworzenia tzw. większości sztucznych. Zjawisko to polega na uzyskiwaniu bezwzględnej większości mandatów przez partię, która nie zdobyła bezwzględnej większości głosów. Występuje ono w krajach, których systemy wyborcze powodują znaczną deformację wyniku wyborów oraz silnie redukują efektywną liczbę partii. Należą do nich Wielka Brytania, Hiszpania i Grecja. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, System wyborczy (w:) A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Polityka w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, Wrocław 1998. A. Lijphart, Electoral Systems and Party Systems. A Study ofTwenty Seven Democracies, 1945-1990, New York 1994. 197 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza D. Rae, The Political Consequences ofEledo-ral Laws, New Haven 1971. POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA (PZPR) — partia komunistyczna (zob. -» partie komunistyczne) powstała 15 grudnia 1948 r. na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS. PZPR budowała swoją organizaqę według zasady produkcyjno-terytorialnej: zasadniczym ogniwem struktury partii była podstawowa organizacja partyjna (POP), najwyższą władzą Zjazd, zwoływany przez Komitet Centralny co 5 lat, zaś w okresie pomiędzy zjazdami najwyższą władzą w partii był KC z I sekretarzem na czele. Kolejni I sekretarze KC (do 1954 r. przewodniczący KC) B. Bierut (21 grudnia 1948 r.-9 marca 1956 r.), E. Ochab (20 marca-21 października 1956 r.), W. Gomułka (21 października 1956r.-20 grudnia 1970 r.), E. Gierek (20 grudnia 1970 r.-5 września 1980 r.), S. Kania (5 września 1980r.-18 października 1981 r.), W. Jaruzelski (18 października 1981 r.-29 lipca 1989 r.), M. F. Rakowski (29 lipca 1989 r.-28 stycznia 1990 r.). PZPR określała się jako partia marksistowsko-Ieninowska, kontynuująca rewolucyjne tradycje I Proletariatu, SDKPiL, PPS-Lewicy, KPP, PPR i jednoli-tofrontowego, lewicowego nurtu PPS. Przynajmniej w początkowym okresie swojego istnienia PZPR była partią totalitarną, opierającą się na oficjalnej doktrynie obejmującej wszystkie istotne aspekty ludzkiej egzystenq'i. Doktrynę tę musiał wyznawać, co najmniej pasywnie, każdy członek społeczeństwa. Jakakolwiek opozycja względem oficjalnej doktryny, czy też samej PZPR, była eliminowana z życia politycznego czy społecznego. Polityka PZPR w okresie jej istnienia przeszła kilka faz. Do 1956 r. PZPR była typową partią stalinowską, opierającą swe rządy na terrorze i łamaniu prawa. W latach 1949-1956 od udziału w czynnym życiu politycznym odsunięta była grupa związana z osobą W. Gomułki, oskarżona o tzw. prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie (uchwałą III Plenum KC PZPR w listopadzie 1949 r.). Krótkotrwały okres „odwilży", oznaczający liberalizację życia wewnątrzpartyjnego przerodził się szybko w walki frakcyjne, w wyniku których ukształtowała się grupa tzw. Natolińczy-ków, będących zwolennikami dotychczasowych metod działania oraz Puławian, dążących do umiarkowanych reform. Wewnętrzne spory zaostrzyło stanowisko XX Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który potępił stalinowski kult jednostki oraz terror. Po kryzysie wywołanym wypadkami czerwcowymi w Poznaniu, na czele partii w październiku 1956 r. stanął W. Gomułka, z czym wiązano nadzieję reform. Nie została ona jednak spełniona, a idee „polskiego Października" zostały stosunkowo szybko zapomniane przez nowe kierownictwo PZPR. Oznaczało to umocnienie pozycji partyjnych konserwatystów uosabianych przez Natolińczyków oraz tzw. grupę „partyzancką", związaną z osobą gen. M. Mocza-ra. Kryzys wewnątrzpartyjny, jaki dotknął PZPR w 1968 r. został wprawdzie przez W. Gomułkę opanowany, ale nie był on już w stanie zapobiec głębokiemu kryzysowi społecznemu. W grudniu 1970 r. po tragicznych wydarzeniach na Wybrzeżu, W. Gomułkę zastąpił na stanowisku I Sekretarza E. Gierek. Po chwilowym polepszeniu warunków życia polskiego społeczeństwa, co dokonało się głównie na skutek zaciągnięcia kredytów zagranicznych, sytuacja gospodarcza kraju wydatnie się pogorszyła. Było to jedną z głównych przyczyn kryzysu politycznego w sierpniu 1980 r. Jego efektem stało się powstanie masowego ruchu politycznego (NZSS „Solidarność"), który zakwestionował metody sprawowania władzy przez PZPR. Tym razem nie pomogła zmiana na stanowisku I sekretarza. Objęcie tej funkcji przez W. Jaruzelskiego nie zapobiegło eskalaqi konfliktu politycznego. Wprowa- 198 Polskie Stronnictwo Ludowe dzenie stanu wojennego w grudniu 1981 r. zyskało miano „wojny z narodem". Po nieudanych próbach liberalizacji życia politycznego (zwłaszcza w drugiej połowie lat osiemdziesiątych), doszło do rozmów z opozycją oraz do obrad „okrągłego stołu". W wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 r. PZPR poniosła klęskę w rywalizacji z kandydatami Komitetu Obywatelskiego „Solidarność. Po rezygnacji W. Jaruzelskiego z funkcji I sekretarza PZPR (w wyniku objęcia urzędu prezydenta RP), wielu członków partyjnego kierownictwa odeszło z zajmowanych stanowisk, zaś w masach członkowskich narastał kryzys związany z klęską wyborczą i przekonaniem, że dni władzy komunistycznej są policzone. Próby zreformowania partii podjęte m.in. przez Ruch 8 Lipca, były spóźnione i odniosły znikomy skutek. XI Zjazd PZPR, który odbył się pod koniec stycznia 1990 r. był ostatnim kongresem partii. 30 stycznia 1990 r. PZPR rozpadła się na dwie partie: a) Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej, z A. Kwaśniewskim i L. Millerem na czele, opowiadającą się za kontynuaq'ą reformatorskiego skrzydła PZPR i będąca suk-cesorką tej partii; oraz b) Polską Unię Socjaldemokratyczną z T. Fiszbachem, która ogłosiła zerwanie z tradycją PZPR. W okresie PRL była partią hegemoniczną, której ściśle podporządkowane były dwa stronnictwa: SD i ZSL (zob. -i system partii hegemonicznej). Początkowo wynikało to z praktyki politycznej, zaś od 1976 r. z przepisu konstytucyjnego, według którego PZPR była „przewodnią siłą społeczeństwa polskiego w budowie socjalizmu". W praktyce najważniejsze decyzje państwowe były podejmowane w gremiach kierowniczych PZPR, stojących ponad administracją rządową. Kierownictwo PZPR sprawowało władzę przy pomocy bardzo rozbudowanego aparatu biurokratycznego poszczególnych szczebli. Głównymi kanałami, którymi przekazywano wolę kierownictwa do mas były: administracja państwowa, partie satelickie, związki zawodowe, organizacje młodzieżowe oraz inne organizacje społeczne. PZPR straciła poparcie społeczeństwa w wyniku autokratycznych metod sprawowania władzy i brutalnego stłumienia ruchu NSZZ „Solidarność" w okresie stanu wojennego. Niechęć do PZPR wzbudzał również wzmacniany technologicznie prawie kompletny monopol wszystkich środków masowego przekazu, takich jak: prasa, radio czy telewizja. W warunkach przemian politycznych po 1989 r. PZPR ze swym programem, strukturą oraz tradycją stała się oczywistym anachronizmem. W 1998 r. została uznana przez Sejm RP za organizację w głównej mierze odpowiedzialną za zbrodnie komunizmu w Polsce. [A. Antoszewski, M. Chmaj]. POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE (PSL) — polska partia centroprawicowa o agrarnej tożsamości programowej. Powstała w 1990 r. w wyniku połączenia PSL „Odrodzenie" z PSL tzw. wilanowskim. PSL odwołuje się do idei agraryzmu, etyki chrześcijańskiej i tradycji ruchu ludowego (chłopskiego). W zakresie polityki gospodarczej opowiada się za regulowaną gospodarką rynkową z szeroko stosowanymi elementami interwencjonizmu państwowego, przy zahamowaniu żywiołowej prywatyzaq'i majątku państwowego. Preferuje odbudowę spółdzielczości, jako istotnego elementu przebudowy wsi. Rolnictwo winno być oparte na silnych gospodarstwach rodzinnych, zaś państwo powinno zwiększyć ochronę rodzimej produkcji poprzez wprowadzenie cen gwarantowanych na produkty rolne oraz ograniczenie importu towarów, które są produkowane w kraju, a także rozwijać infrastrukturę wsi. W zakresie polityki wewnętrznej opowiada się za ustrojem par-lamentarno-gabinetowym oraz parlamentem dwuizbowym z Izbą Samorządową, 199 Porozumienie Centrum w skład której wchodziliby reprezentanci samorządu terytorialnego, zawodowego, społecznego i gospodarczego. Liderzy partii uważają również, iż Państwo i Kościół winny być niezależne i autonomiczne we wzajemnych stosunkach. W sferze ubezpieczeń winny być wprowadzone jednakowe renty i emerytury dla wszystkich ubezpieczonych (zróżnicowanie winno być uzależnione od wysokości indywidualnych składek). W zakresie reformy oświaty, partia postuluje powszechny obowiązek średniego wykształcenia oraz bezpłatną naukę na wszystkich szczeblach nauczania. PSL popiera ponadto lustrację, ratyfikację konkordatu oraz ograniczenie prawa do aborcji. W zakresie polityki międzynarodowej ugrupowanie to popiera integrację z NATO, jednak jeśli chodzi o wejście .do Unii Europejskiej, proponuje spowolnienie tego procesu. PSL wystawiło swojego kandydata w wyborach prezydenckich w 1990 r. Był nim R. Bartosz-cze, ówczesny lider partii, który zdobył 7,2% głosów i zajął piąte miejsce. W wyborach 1995 r. kandydował kolejny lider ugrupowania, W. Pawlak, który otrzymał 4,31% głosów. W wyborach kontraktowych do parlamentu partia startowała jeszcze jako Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). Jej lider, M. Kozakiewicz, został marszałkiem Sejmu X kadencji (czerwiec 1989 r.-maj 1991 r.). W wyborach parlamentarnych 1991 r. partia uzyskała 8,67% głosów (48 mandatów). W wyborach 1993 r. podwoiła ilość uzyskanych głosów, otrzymując 15,04% poparcia elektoratu i w ten sposób potroiła ilość mandatów (132). Przez całą II kadencję Sejmu, czyli od 26 października 1993 r. do 17 października 1997 r., była w koalicji gabinetowej z —> Sojuszem Lewicy Demokratycznej (SLD). PSL dwukrotnie obsadzało stanowisko premiera, tzn. od 5 czerwca 1992 r. do 10 lipca 1992 r. (w Sejmie I kadencji) oraz od 26 października 1993 r. do 4 marca 1995 r., które w obu przypadkach przypadało w udziale jej li- derowi, W. Pawlakowi. W gabinecie sformowanym przez W. Pawlaka w październiku, partii przypadło 5 tek ministerialnych, a w gabinetach formowanych przez SLD odpowiednio: w gabinecie J. Olekse-go (4 marca 1995 r.-26 stycznia 1996 r.) ugrupowanie dysponowało 5 tekami, a w gabinecie W. Cimoszewicza (7 lutego 1996 r.-17 października 1997 r.) — ośmioma. Wybory parlamentarne 1997 r. zakończyły się porażką partii. Zdobyła ona 7,31% głosów, co dało jej 27 mandatów w Sejmie. Liderem partii był od jej powstania (maj 1990 r.) do czerwca 1991 r. R. Bar-toszcze (zmuszony do opuszczenia partii po próbie lustracji własnych członków), od czerwca 1991 r. do października 1997 r. — W. Pawlak. Od października 1997 r. prezesem partii jest J. Kalinowski (wicepremier i minister rolnictwa w rządzie W. Cimoszewicza). Partia liczy około 180 rys. członków. [W. jednaka] POROZUMIENIE CENTRUM (PC) — polska partia o orientacji chrześcijańsko-demokratycznej (zob. -» partie chadeckie). Powstała w maju 1990 r. jako koalicja partii o różnych nurtach ideologicznych (m.in. Kongres Liberalno-Demokratyczny — KLD, Polskie Stronnictwo Ludowe-Mi-kołajczykowskie — PSL-M, Chrześcijań-sko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy — ChDSP). Na początku 1991 r. PC opuściło kilka ugrupowań (np. KLD). W marcu 1991 r. PC znalazło się w rejestrze partii politycznych. W 1990 r. partia poparła L. Wałęsę w wyborach prezydenckich, a po konflikcie z prezydentem na tle funkcjonowania gabinetu J. Olszewskiego (grudzień 1991 r.-czerwiec 1992 r.), domagała się rezygnacji L. Wałęsy ze stanowiska głowy państwa. W zakresie polityki gospodarczej PC preferuje prywatną formę własności, model gospodarki wolnorynkowej, ograniczenie interwencjonizmu państwowego, możliwego jedynie w okre- 200 Portugalska Partia Komunistyczna sie przejściowym, czyli okresie transformacji, uwłaszczenie społeczeństwa poprzez powszechną prywatyzację. W zakresie polityki zagranicznej partia opowiada się za szybkim przystąpieniem do struktur europejskich (NATO, Unia Europejska), które są w ocenie liderów partii gwarantem niezależności od Rosji oraz jedyną możliwością realizacji wszelkich interesów narodowych państwa polskiego. Ponadto partia opowiada się za ustrojem prezydencko-parlamentarnym. Państwo winno być oparte o tradycje i wartości chrześcijańskie oraz autorytet kościoła, jednak bez nadawania organizacji państwowej charakteru wyznaniowego. PC dąży- do zagwarantowania porządku i bezpieczeństwa w państwie. W związku z tym opowiada się za obniżeniem wieku odpowiedzialności karnej do lat 13 oraz za wprowadzeniem kary śmierci. W wyborach parlamentarnych 1991 r. partia zdobyła 8,71% głosów (44 mandaty), a w wyborach 1993 r. uzyskała 4,42% poparcia wyborczego, nie zdobywając tym samym mandatów do Sejmu. Do wyborów parlamentarnych 1997 r. partia przystąpiła z list -* Akcji Wyborczej „Solidarność" (AWS) oraz -ł Ruchu Odbudowy Polski (ROP). Łącznie dysponuje w Sejmie 14 mandatami (13 z list AWS i 1 z listy ROP). W sejmie I kadencji (1991-1993) partia dwukrotnie wchodziła w skład koaliqi gabinetowych. Po raz pierwszy uczestniczyła w gabinecie /. K. Bieleckiego (12 stycznia 1991 r.-5 grudnia 1991 rj, obejmując resort budownictwa i gospodarki przestrzennej oraz Urząd Rady Ministrów, a po raz drugi w gabinecie J. Olszewskie-go (6 grudnia 1991 r.-5 czerwca 1992 r.), obsadzając funkcję szefa rządu oraz 3 stanowiska ministerialne (Urząd Rady Ministrów, Centralny Urząd Planowania oraz resort budownictwa i gospodarki przestrzennej). Od początku istnienia partii prezesem był J. Kaczyński, który w styczniu 1998 r. zrezygnował z pełnienia tej funkcji. Obecnie piastuje ją A. Tokarczuk. IU Jednaka] PORTUGALSKA PARTIA KOMUNISTYCZNA (Partido Communista Portugćs — PCP) — portugalska partia komunistyczna (zob. —» partie komunistyczne) stworzona w 1921 r. przez probolszewicką frakq'ę, która wyłoniła się z -> Socjalistycznej Partii Portugalii (PSP). W latach 1926-1974 jej działalność była zakazana. Do końca lat osiemdziesiątych zachowała wyraźnie ortodoksyjny charakter, wciąż uznając zasadę „rewolucyjnej walki klas o władzę". Biorąc pod uwagę jej ideologie i zachowanie, można określić ją mianem partii „stalinowskiej", promującej rewolucyjne strategie. Na XIII kongresie w 1990 r. potwierdzone zostało przywiązanie partii do komunistycznych ideałów, w tym do zasady centralizmu demokratycznego i zasad marksizmu-leninizmu. Liderzy partii poparli próbę zamachu w Rosji (19 sierpnia 1991 r.), postrzegając ją jako krok w kierunku zahamowania kontrrewolucji zainicjowanej przez M. Gorbaczowa. Partia jest bardzo sceptyczna wobec procesu integracji Portugalii ze strukturami europejskimi, przeciwstawiając się Traktatowi z Maastricht. W wyborach w 1976 r. partia zdobywa 14,4% głosów i 40 mandatów (czwarta siła polityczna w jednoizbowym parlamencie Assembleia da Repiiblica). Przed wyborami w 1979 r. PCP zawiera sojusz wyborczy z ugrupowaniem Demokratyczny Ruch Portugalski-Demokratyczna Komisja Wyborcza (Movimento Democrdtico Portugues-Comissao Demokrdtica Eleitoral — MDP/ CDE) pod nazwą Alianca Povo Unido (Sojusz Zjednoczonego Ludu) znany jako APU. W wyborach w 1979 r. sojusz wyborczy gromadzi poparcie 18,8% elektoratu, zdobywając 47 miejsc w parlamencie. APU istnieje do 1986 r., zdobywając średnio w kolejnych wyborach blisko 17,0% głosów (od 38 do 44 mandatów). W 1987 r. PCP przekształca APU, po wycofaniu się w 1986 r. MDP/CDE, w nową formację wyborczą noszącą nazwę Zjednoczonej Demokratycznej Koalicji {Coligacao Demo- 201 Postępowa Partia Obywatelska crdtico Unitdria — CDU). W jej skład wchodzą obok PCP m.in. Zieloni (Partido Ecolo-gista «Os Verdes» — PEV) oraz część działaczy z MDP/CDE. W wyborach w 1987 r. CDU zdobywa poparcie 12,1% elektoratu (31 mandatów). W kolejnych wyborach w 1991 r. i 1995 r. koalicja zdobywa poparcie ponad 8,5% elektoratu (8,8% w 1991 r. i 8,6% w 1995 r.) oraz odpowiednio 17 i 15 mandatów. Jeżeli chodzi o udział w rządzie, PCP wchodziła w skład tzw. gabinetów przejściowych formowanych od maja 1974 r. do lipca 1976 r. Były to w istocie wielkie —> koalicje nadwyżkowe zdominowane przez -» Socjalistyczną Partię Portugalii (PSP), kierowane przez V. Goncal-vesa i P. Azevedo. Od 1976 r. PCP pozostaje w opozycji. W 1992 r. nastąpiła zmiana na stanowisku lidera. C. Carvalhas zastąpił dotychczasowego długoletniego przewodniczącego A. Cunhala. W wyborach europejskich w 1994 r. CDU zdobyła 11,2% głosów i 3 miejsca w Parlamencie Europejskim. Jej reprezentanci wchodzą w skład grupy parlamentarnej -» Europejskiej Zjednoczonej Lewicy (EUL). [R. Herbut] POSTĘPOWA PARTIA OBYWATELSKA {Fortschrittliche Burgerpartei — FBp)—partia polityczna Lichtensteinu o konserwatywnej tożsamości programowej (zob. —> partie konserwatywne). Została stworzona w 1918 r. pod nazwą Partii Obywatelskiej (Burgerpartei), by wkrótce potem przyjąć obecną nazwę. Do władzy dochodzi po raz pierwszy w 1928 r. i do 1938 r. tworzy samodzielnie kolejne gabinety. W 1938 r. formuje wraz z —> Unią Ojczyźnianą (VU) pierwszy gabinet koalicyjny i od tego momentu tego typu gabinety stają się regułą (do 1997 r.). W latach 1928-1970, 1970-1978 oraz w 1993 r. (między wyborami lutowymi a październikowymi) partia dysponuje większością w parlamencie. W wyborach w 1997 r. FBp zdobywa 10 mandatów (40,0%) w parlamen- cie (Landtag) i przechodzi do opozycji. Jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratycznej. [R. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties ofthe World, 1996. POSTĘPOWI DEMOKRACI (Progressiue Democrats — PD) — irlandzka partia polityczna o liberalnym charakterze (-> partie liberalne), reprezentująca jednak opcję prawicową w ramach systemu partyjnego. Wyłoniła się w 1985 r. z -> Fianna Fdil, a przyczyną rozłamu był pogłębiający się konflikt w łonie elity kierowniczej partii co do charakteru polityki prowadzonej wobec tzw. kwestii Irlandii Północnej. Liderzy ugrupowania odrzucili formułę partii catch-all (zob. —> partia wyborcza), typową dla Fianna Fdil i ~» Fine Gael, proponując liberalną opcję programową, skierowaną przede wszystkim do nowej klasy średniej. Na płaszczyźnie ekonomicznej, partia reprezentuje opcję neoliberalną (ekonomicznego konserwatyzmu), traktując rynek jako zasadniczą metodę stymulacji ekonomicznej, postulując m.in. redukcję podatków i cięcia budżetowe w sferze wydatków publicznych, wprowadzenie programu prywatyzacji. Liderzy ugrupowania występują przeciwko aktywnej roli państwa w sferze polityki industrialnej oraz odrzucają socjaldemokratyczną koncepcję państwa dobrobytu, opartą m.in. na idei „solidarystycznej" polityki dochodowej i placowej. W tym zakresie partia reprezentuje prawicową (zob. -> prawica) opcję programową. W sferze konfliktów aksjologicznych, dotyczących m.in. relacji kościół-państwo czy tzw. kwestii moralnych, partia reprezentuje opcję liberalną. PD wyraźnie odrzucają postulat unifikacji Irlandii, wykluczając w tym kontekście możliwość prowadzenia aktywnej polityki narodowej i miesza- 202 Prawica nia się w wewnętrzne sprawy Irlandii Północnej. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii (1987-1992) wyniósł 7?% głosów, choć widoczna jest tenden-q'a spadkowa. Największy sukces PD odnieśli w 1987 r, zdobywając 11,8% głosów (14 mandatów), a w 1992 r. poparcie dla partii spadło do poziomu 4,7% głosów (10 mandatów). W 1989 r. partia weszła po raz pierwszy w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez -> Fianna F&il (gabinet Ch. Haughey'a 1989-1992). Znalazła się również w kolejnym gabinecie koalicyjnym (gabinet A. Reynoldsa, 1992 r.) kierowanym przez Fianna Fdil. Od 1992 r. do 1997 r. partia pozostawała poza układem przetargów koalicyjnych. Po wyborach w 1997 r. weszła w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez -> Fianna Fail (gabinet B. Aherna). W wyborach europejskich w 1989 r. partia otrzymała poparcie blisko 12% elektoratu, co w efekcie dało jej jeden mandat w Parlamencie Europejskim. W ostatnich jednak wyborach w 1994 r., partia nie powtórzyła tego wyniku i nie jest reprezentowana w Parlamencie Europejskim. [R. Herbut] PRACUJĄCA ROSJA (Obczestwienno-po-liticzeskoje dwiżenije „Trudowaja Rossija" — TR) — rosyjski ruch polityczny, utworzony jesienią 1991 r. z inicjatywy szeregu fabrycznych organizacji związków zawodowych, rad robotniczych i niektórych grup komunistycznych. Opiera się przede wszystkim na strukturach organizacyjnych r* Rosyjskiej Komunistycznej Partii Robotniczej (RKRP) i obejmuje większość radykalnych partii komunistycznych: Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię Bolszewików, Rosyjską Partię Komunistów, Rosyjską Partię Komunistyczną — KPZR oraz Związek Oficerów i inne orga-nizaq'e. Wrogo odnosi się do -> Komunistycznej Partii Federaqi Rosyjskiej (KPRF), zarzucając jej zdradę, oportunizm i ugo- dowość. Mimo to przywódca TR, W. I. An-piłow, wspierał w wyborach prezydenckich 1996 r. G. Zugianowa. Wykluczenie go z tego powodu z RKPR doprowadziło do rozłamu w TR. Jednej z grup, podległych RKPR, przewodzi W. F. Grigorjew (deputowany VI Dumy z okręgu jedno-mandatowego), drugiej — W. I. Anpiłow. W wyborach parlamentarnych 1995 r. TR utworzyła blok „Komuniści — Pracująca Rosja — za Związek Radziecki", który, mimo iż zajął szóstą pozycję, nie przekroczył bariery 5%, uzyskując 4,53% głosów. TR dąży do obalenia władzy liberalno-demokratycznej za pośrednictwem ogólnego strajku politycznego. Opowiada się za dyktaturą proletariatu i proletariackim intemacjonalizmem, zdecydowanie występując przeciwko „państwowemu nacjonalizmowi" cechującemu według niej KPRF, któremu przeciwstawia „patriotyzm radziecki". Celem TR jest przywrócenie Związku Radzieckiego, radzieckiego systemu władzy, soq'alizmu, ogólnospołecznej własności i planowej gospodarki. [A. Czajowski] PRAWICA — ogólne, zbiorcze określenie ruchów i partii politycznych, które prezentują się jako zwolennicy gospodarki rynkowej oraz obrońcy tradyqi politycznej. W zachodnioeuropejskiej politologii uznaje się p. za jedną z dwóch stron rywalizacji politycznej na arenie wyborczej (zob. —> lewica). W obrębie szeroko rozumianej p. należy wyróżnić partie centroprawicowe, do grona których należą -» partie chadeckie, agrarne oraz radykalno-liberalne; prawicowe — obejmujące -> partie konserwatywne i konserwatywno-liberalne (zob. -> partie liberalne) oraz -> partie ultraprawicowe. Do tych ostatnich zalicza się przede wszystkim ugrupowania faszyzujące i ekstremalnie nacjonalistyczne, np. Republikanie (Rep.) w Niemczech czy -> Front Narodowe (FN) we Francji. W Polsce do grona partii prawi- 203 Przesunięcie poparcia wyborczego cowych zalicza się zarówno te, które w swych programach opowiadają się za szybką prywatyzacją i reprywatyzacją mienia państwowego, podkreślają wierność tradycjom narodowym i katolickim oraz wyrażają zdecydowaną dezaprobatę dla komunizmu jako ideologii i praktyki społecznej. Mimo wewnętrznego zróżnicowania p. da się wyodrębnić kilka cech, które tworzą tzw. „syndrom prawicowo-ści". W ujęciu modelowym należą do nich: opowiadanie się za „wolnym przedsiębiorstwem" jako jedyną formą gospodarowania, ograniczenie roli państwa w gospodarce wyłącznie do stwarzania systemu zachęt („bodźców") dla podejmowania aktywności ekonomicznej, negatywny stosunek do polityki soqalnej, „ortodoksja" ekonomiczna wyrażająca się w wierze w „niewidzialną rękę rynku", postulowanie maksymalnego obniżenia podatków, przywiązanie do tradycji narodowych, niechętny stosunek do mniejszości, negatywne nastawienie do imigrantów (zwłaszcza kolorowych), niechęć do wchodzenia w międzynarodowe struktury gospodarcze, ochrona rodzimego rolnictwa przed międzynarodową konkurencją, przywiązanie do idei ładu i porządku publicznego, aprobata polityki surowego karania przestępców, poparcie dla Kościoła, dezaprobata dla zjawisk wyrażających odchodzenie od tradycyjnych wartości chrześcijańskich oraz lekceważący stosunek do postępu społecznego. W większości systemów partyjnych p. uzyskuje nieco wyższe poparcie niż lewica. Według obliczeń P. Maira, w Europie Zachodniej od lat czterdziestych, oscyluje ono w granicach 56%. Nie przekłada się to jednak automatycznie na poziom rele-wancji na arenie rządowej. Wpływa na to fakt, że w wielu krajach p. jest zdezintegrowana i niezdolna do utworzenia dostatecznie spójnej koaliq'i, która zapobiegłaby przejmowaniu władzy przez silne -> partie socjaldemokratyczne. Tylko w niektórych krajach główne partie p. (konser- watyści i chadecy) są najsilniejszymi wy-borczo ugrupowaniami i najczęściej tworzą rządy. Do państw, w których pozycję taką zajmuje chadecja, należą RFN, Włochy i Holandia. Konserwatyści przeważają natomiast w Wielkiej Brytanii i we Francji. [A. Antoszewski] PRZESUNIĘCIE POPARCIA WYBORCZEGO (ang. vohtility) — przepływ (transfer) głosów, który dokonuje się pomiędzy partiami uczestniczącymi w -»ry-walizaqi politycznej. Bada się go w okresie oddzielającym od siebie dwie kolejne elekcje lub w dłuższej perspektywie czasowej. Jego rozmiar jest powszechnie uznawany za wskaźnik stabilizacji (bądź destabilizacji) politycznej. Wpływają nań takie czynniki, jak zmiany w strukturze elektoratu (np. „kurczenie się" klasy robotniczej, wzrost liczbowy klasy średniej, zmiany demograficzne), przekształcenia systemu wyborczego oraz przeobrażenia systemu partyjnego (zmiana liczby partii, włączenie się w rywalizację polityczną nowych uczestników, wydłużenie lub skrócenie -» dystansu ideologicznego czy zmiana strategii rywalizacyjnych stosowanych przez partie polityczne). Wyróżnia' się trzy poziomy przesunięcia wyborczego. Pierwszy z nich to przesunięcie netto (net volatility). Indeks przepływu głosów zaproponował duński politolog M. Peder-sen. Oblicza się go porównując wyniki dwóch kolejnych elekq'i. Uwzględnia się tu tylko bezwzględną wartość różnicy w wynikach, które osiągnęły poszczególne ugrupowania. Wartość przesunięcia jest równoznaczna sumie zysków uzyskanych przez partie, które polepszyły swój wynik wyborczy, do której dodaje się procent głosów zdobytych przez partie nie-uczestniczące w poprzednich wyborach. Nie bierze się zatem pod uwagę partii, które wynik swój pogorszyły. Inną metodą obliczenia indeksu przesunięcia poparcia jest zsumowanie wszystkich zysków 204 Przymierze Lewicowe i strat oraz podzielenie tej sumy przez 2. Przesunięcie netto wynosi dla Europy Zachodniej w latach 1948-1993 9,0, co oznacza, że formalnie co jedenasty wyborca zmienia preferencje z elekcji na elekcję. Warto jednak podkreślić, że wartość indeksu wzrasta wraz z upływem czasu, jaki minął od II wojny światowej. Do końca lat sześćdziesiątych wynosiła ona 7,3; w latach siedemdziesiątych — 8,4, a w osiemdziesiątych — 10,2. Drugim poziomem przesunięcia poparcia jest przesunięcie międzyblokowe (interbloc volatility). S. Bar-tolini i P Mair zauważają, że o ile wyborcy skłonni są odwracać się od konkretnych partii, które ich zawiodły, to znacznie mniej prawdopodobne jest, że ze zwolenników lewicy staną się zwolennikami prawicy lub odwrotnie. Dane empiryczne potwierdzają to spostrzeżenie, wykazując, że przepływ głosów między lewicą i prawicą jest znacznie niższy niż przesunięcie poparcia netto. Trzeci poziom przesunięcia poparcia to przesunięcie brutto (gross volatility). Obliczenie zysków i strat poszczególnych partii (przesunięcie netto) nie jest równoznaczne z ustaleniem wielkości rzeczywistego transferu głosów, jaki dokonał się między poszczególnymi partiami. Wynika to z faktu, że grupa wyborców, zmieniająca swoje preferencje i przerzucająca głosy na inne ugrupowania, może być znacznie liczniejsza, niż wynika to z porównania bilansu zysków i strat. Fakt, że dana partia utrzymała lub nieznacznie zmieniła swój stan posiadania nie świadczy bowiem o tym, że uzyskała ona poparcie tych samych wyborców. Jeśli np. wszystkie rywalizujące ze sobą partie otrzymują w dwóch kolejnych elekq'ach takie samo poparcie, to przesunięcie netto wynosi 0,0. Nie znaczy to jednak, że wszyscy wyborcy głosują tak samo. Całościowy transfer głosów — który jest bardzo trudny do obliczenia — nosi nazwę przesunięcia brutto. Przyjmuje się, że jego wartość przewyższa trzykrotnie wartość przesunięcia netto. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. S. Bartolini, P. Mair, Identity, Compełition and Electoral Aoailability: The Słabilization of European Elecłorates 1885-1985, Cambridge, Cambridge University Press. D. Denver (ed.), Electoral Change in Western Democracies: Patterns and Sources of Electoral Volatilty London 1985. M. Pedersen, Changing Patterns of Electoral Volatility in European Party Systems. Explorations in Explanation (in) H. Daalder, P. Mair (eds), Western European Systems: Continuity and Change, London 1983. PRZYMIERZE LEWICOWE (Vasemmisto-liitto — VAS) — fińska partia polityczna o lewicowej orientacji programowej, stworzona przez reprezentantów partii i ugrupowań komunistycznych oraz lewicowo-socjalistycznych na kongresie w Helsinkach w kwietniu 1990 r. Zasadniczy trzon nowej struktury organizacyjnej stanowią dwa skrzydła ruchu komunistycznego (dwie partie), które m.in. pod wpływem zmian w Europie Wschodniej w 1989 r., zdecydowały się po długim okresie „separacji" działać wspólnie — Fińska Partia Komunistyczna (Suomen Kommunistinen Puolue — SKP) i reprezentujący ją front wyborczy — Demokratyczna Liga Ludowa Finlandii (Suomen Kansan Demokraatti-nen Liitto — SKDL) oraz Demokratyczna Alternatywa (Demokraattinen Vaihtoehtoe— DEVA). SKP powstała w 1918 r. z iniqaty-wy probolszewickiego skrzydła w ramach -> Fińskiej Partii Socjaldemokratycznej (SSDP), będąc do 1944 r. organizaqą nielegalną. Front SKDL został stworzony w 1944 r., stając się jedną z bardziej znaczących organizacji politycznych (faktycznie nabrał cech typowych dla partii politycznej) w Finlandii. W latach 1945-1987 SKDL zdobywała przeciętnie poparcie 18,8% elektoratu. Do 1966 r. regularnie II 205 Przymierze Ludowe otrzymywała ponad 20,0% głosów, będąc drugą, względnie trzecią siłą polityczną w parlamencie. Lata osiemdziesiąte to spadek poparcia wyborczego udzielanego SKDL — rekordowo niski poziom w wyborach w 1987 r. (9,4% głosów). Na 40 gabinetów sformowanych do 1987 r., SKDL uczestniczyła w 10. Partia ta kierowała w latach 1946-1948 rządem koalicyjnym (gabinet M. Pekkali) i jest to jedyny przypadek, gdy na stanowisko premiera został nominowany komunistyczny polityk. W 1982 r. SKDL uczestniczyła po raz ostatni w rządzie (gabinet K. Sorsy — Sorsa IV). Poczynając od 1969 r. w ruchu komunistycznym powstały dwa skrzydła — tzw. rewizjonistyczne, większościowe, którego reprezentanci opowiedzieli się za stopniową ewolucją programową w kierunku postulatów typowych dla opcji so-q'aldemokratycznej („socjaldemokratyza-cja" partii) oraz tzw. stalinowskie, mniejszościowe, którego zwolennicy pragnęli zachować ideologiczną „czystość" partii i utrzymać bliskie związki z Moskwą. Skrzydło drugie zostało formalnie usunięte z partii w 1984 r., a w 1986 r. jego członkowie stworzyli odrębną partię — Demokratyczną Alternatywę (DEVA). W wyborach w 1991 r. VAS wystąpiło po raz pierwszy jako nowa partia, otrzymując poparcie 10,2% elektoratu (19 mandatów). W kolejnych wyborach w 1995 r. zdobyło 11,2% głosów (22 mandaty). Partia pod kierownictwem C. Anderssona próbuje w swym programie łączyć postulaty typowe dla „czerwonej" lewicy (np. utrzymanie socjalnych funkcji państwa) z hasłami charakterystycznymi dla nurtu „zielonych" (np. ochrona środowiska, walka o prawa kobiet i mniejszości, uwzględnienie racji ekologicznych w działalności gospodarczej). VAS akceptuje model gospodarki rynkowej, postuluje jednak podejmowanie ostrożnych działań korygujących w imię racji społecznych i ekologicznych. W 1995 r. VAS weszło w skład gabinetu koalicyjnego P. Lipponena, a jego jedyna reprezentantka, T. Huttu-Juntu-nen, otrzymała tekę Ministra Spraw Socjalnych i Zdrowia. Pomimo zmiany oferty programowej, zasadniczy trzon klienteli partii wciąż stanowią reprezentanci klasy robotniczej —blisko 60% wyborców ugrupowania (w mniejszym stopniu emeryci — 18%), zamieszkujący przede wszystkim „peryferyjne" regiony kraju — Kuopio, Oulu i Lapland. Pod koniec lat osiemdziesiątych SKDL liczyła ponad 33 tys. członków (0,84 elektoratu). [R. Herbut] Literatura: D. Arter, The March 1995 Finnish Election: The Social Democrałs Słorm Back, West Eu-ropean Politics 1995, vol. 18 (4). PRZYMIERZE LUDOWE (Althjdubanda-lag — PA) — islandzka partia polityczna o lewicowej orientacji programowej, formalnie powołana do życia w 1968 r. Dość często jest ona określana mianem partii komunistycznej lub zdominowanej przez ideologię marksistowską, choć jej działacze wolą określać ją mianem socjalistycznej. W statucie partii wyraźnie zostało zaznaczone, iż reprezentuje ona interesy klasy robotniczej, dążąc do zbudowania demokratycznego socjalizmu. Partia opowiada się przeciwko uczestnictwu Islandii w NATO oraz obecności wojsk amerykańskich na terytorium kraju. Komunistyczna Partia Islandii (Kommunistaflokkiir — Kf) powstała w 1930 r. w wyniku rozłamu w -» Partii Socjaldemokratycznej (Af), a do 1938 r. pozostawała w Komin-ternie. W 1938 r. Kf stworzyła wraz z lewicową frakcją Af odrębną partię polityczną pod nazwą Zjednoczona Partia Ludo-wa-Partia Socjalistyczna (Sósidlistaflokkur — S), która wystąpiła po raz pierwszy w wyborach w 1942 r. (7 mandatów). Przed wyborami w 1956 r. z inicjatywy S zostało stworzone przymierze wyborcze nazwane Przymierzem Ludowym (PA), 206 Przymierze Narodowe w skład którego weszło również kilka mniejszych organizacji lewicowych. To przymierze zostało przekształcone 12 lat później w partię polityczną. W latach 1946-1995 PA/S zdobywało przeciętnie 17,0% głosów, odnosząc największe sukcesy w wyborach w 1978 r. (22,9%) oraz 1979 r. (19,7%). W 1944 r. partia po raz pierwszy weszła w skład rządzącej koalicji, którą kierowała —> Partia Niepodległości (gabinet O. Thorsa), jednak w 1947 r. wycofała się z niej. W 1956 r. partia ponownie znalazła się, obok -»Partii Postępu (Ff) i Af, w gabinecie koalicyjnym, kierowanym przez polityka z Ff, H. Jonasso-na (1956-1958). Jeszcze trzykrotnie partia wchodziła w skład gabinetów koalicyjnych (1971-1974, 1978-1979, 1980-1983), w których uczestniczyły wszystkie największe partie Islandii (dwa gabinety O. Johannessona — Ff oraz gabinet G. Thoroddsena — Sf). Od 1983 r. partia pozostaje w opozycji. W dwóch ostatnich elekcjach (1991 r. oraz 1995 r.) partia zdobywała ponad 14,0% głosów co dawało jej w obu wypadkach 9 mandatów w parlamencie. W wyborach prezydenckich w 1996 r. zwyciężył kandydat partii — O. Ragnar Grimsson, uzyskując 40,9% głosów elektoratu. flt Herbut] . Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Partibs ofthe World, 1996. PRZYMIERZE NARODOWE (Alleanza Nazionale — AN) — włoska partia polityczna należąca do rodziny -> partii ultra-prawicowych. Została stworzona 26 grudnia 1946 r. i do stycznia 1994 r. występowała pod nazwą Włoski Ruch Społeczny (Movitnento Sociale Itnliano — MSI). Została założona przez ludzi związanych z systemem faszystowskim, choć prawie od samego początku akcentowała formalne przynajmniej przywiązanie do demokra- tycznych zasad, akceptując logikę rywalizacji wyborczej jako sposób alternacji władzy oraz dystansując się od pozaprawnych metod działań. Na początku lat pięćdziesiątych, lider MSI A. De Marsanich promował prosystemową tożsamość partii, co wyrażało się m.in. w popieraniu wartości chadeckich, silnym nastawieniu antykomunistycznym oraz akceptowaniu przynależności Włoch do NATO. Okres, gdy liderem partii (sekretarzem generalnym) został A. Michelini (1956-1969) charakteryzuje tzw. polityka inserłimento, aktywne wspieranie polityki kolejnych rządów chadeckich oraz dążenie do uzyskania statusu legitymowanego partnera w procesie przetargów parlamentarno-gabinetowych (próba nieudana). Początek lat siedemdziesiątych, to kontynuacja strategii insertimento, czego wyrazem były dalsze działania, tym razem na poziomie masowego wyborcy, mające na celu wyrwanie się partii z „neofaszystowskiego getta". MSI próbował stać się nowoczesną partią prawicy, co znalazło swój wyraz w dodaniu do nazwy dodatkowego członu — Narodowa Prawica (Destra Nazionale). Pełna nazwa partii brzmiała więc Włoski Ruch Społeczny/Prawica Narodowa (MSI/DN). Koniec lat siedemdziesiątych to kolejna próba zmiany oblicza programowego partii. Tym razem, obok wyciszonych już haseł o neofaszystowskim charakterze, pojawiły się postulaty typowe dla koncepcji —> partii protestu. Przedmiotem krytyki stał się nie tylko komunizm, ale również państwo liberalne. Strategia typowa dla partii protestu przybrała odmienny charakter pod koniec lat osiemdziesiątych, gdy na czele ugrupowania stanął G. Fini (w 1987 r.). Została ona raczej wymuszona ówczesną sytuacją polityczną, nie będąc efektem koncepcji wypracowanej wewnątrz partii. Społeczne rozczarowanie do ustabilizowanych partii stworzyło przed ugrupowaniem szansę przyciągnięcia nowych wyborców, zwłaszcza w sytuacji rozpadu Chrzęści- 207 Przymierze Wolnych Demokratów jańskiej Demokracji (zob. -» Włoska Partia Ludowa — PPI). W dodatku lider partii wykorzystał w kampanii politycznej fakt, iż znalazła się ona poza klienteli-stycznym i skorumpowanym układem powiązań politycznych (partia o „czystych rękach")- Nadarzająca się okazja podjęcia współpracy z —> Forza Italia ostatecznie przekonała G. Finiego o konieczności zmiany nazwy partii i podjęcia próby przedstawienia społeczeństwu partii jako reprezentanta opcji prawicowej, przywiązanego do ideału demokracji liberalnej oraz zasad kapitalistycznej ekonomii. W latach 1946-1996 przeciętny poziom poparcia dla partii w wyborach parlamentarnych wyniósł 12,3% .głosów. Partia odnosiła znaczące sukcesy w latach pięćdziesiątych, gdy przeciętnie zdobywała ponad 11% głosów. Największe jednak sukcesy przyszły w latach dziewięćdziesiątych (przeciętne poparcie 11,5%), a w wyborach w 1996 r. zarejestrowała największą jak dotychczas zdobycz — uzyskała poparcie blisko 16% wyborców. W 1994 r. AN stało się częścią centroprawicowej formacji politycznej -» Biegun Wolności, stworzonej przez S. Berlusconiego. Reprezentowało w jego ramach interesy południa, stając się wiodącą siłą Bieguna na rzecz Dobrego Rządu (Polo del Buon Gonerno). Partię poparło 13,5% elektoratu. Po wyborach AN weszło po raz pierwszy w swej historii w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez S. Berlusconiego, otrzymując sześć stanowisk ministerialnych. Był to pierwszy w powojennej historii Europy przypadek, iż partia ultraprawicowa została zaproszona do udziału w gabinecie. Wcześniej, na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kilkakrotnie wchodziła w skład koalicji parlamentarnych wspierających gabinety chadeckie, jednak nie do rządu, np. gabinet A. Zoli (1957) czy G. Tambroniego (1960). W wyborach w 1996 r. partia stanowiła również część —> Bieguna Wolności. Okres „rządów" G. Finiego charakteryzują znaczące zmia- ny w strukturze organizacyjnej ugrupowania. Nie miało ono nigdy struktury typowej dla —> partii masowych. Od samego początku szczególną pozycję zajmował lider partii i stąd wielu badaczy zwraca uwagę na fakt występowania tzw. bona-partystycznej struktury — silne powiązania horyzontalne zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym (układ federa-listyczny z silną autonomią organizacyjną kręgów lokalnych); lider (przewodniczący) w pełni kontroluje partię, choć w tym celu nie wykorzystuje formalnych mechanizmów (słaby układ powiązań wertykalnych), a raczej oferuje apel polityczny oparty na charyzmatycznych czy ąuasi-charyzmatycznych pierwiastkach; lider nie odpowiada przed narodowym komitetem wykonawczym, którego połowa członków jest przez niego nominowana. W wyborach europejskich w 1994 r. AN zdobyła 7,0% głosów oraz 11 mandatów. Partia nie wchodzi w skład żadnej z frakcji parlamentarnych istniejących w Parlamencie Europejskim. [R. Herbut] Literatura: P. Ignazi, From Neo-Fascists to Post-Fas-cists? The Transformation oj the MSI into the AN, West European Politics 1996, vol. 19 (4). PRZYMIERZE WOLNYCH DEMOKRATÓW (Szabad Demokratdk Szdtetsege — SDS) — węgierska partia polityczna o liberalnej orientacji programowej, określająca się mianem ugrupowania socjoliberal-nego (zob. -» partie liberalne), powstała formalnie w listopadzie 1988 r., jako pierwsza na Węgrzech polityczna organizacja, stworzona przez antykomunistyczną opozycję. Wywodzi się z tzw. „Sieci Wolnych Inicjatyw" (marzec 1988 r.), struktury, która miała ułatwić proces komunikowania się różnorodnych grup skupiających aktywistów opozycyjnych. Była to pierwsza 208 Przymierze 90/Zieloni partia, która żądała radykalnego zerwania z komunistyczną przeszłością i Kada-rismem. SDS jest partią w istocie „miejską" i laicką, popierającą model przemian rynkowych, rzeczniczką indywidualizmu i rywalizacyjnej demokracji. W wyborach w 1990 r. partia uzyskała poparcie 21,4% elektoratu, zdobywając 94 mandaty. Stała się główną siłą opozycyjną w parlamencie. W 1990 r. SDS zawarło porozumienie ze współrządzącym —> Węgierskim Forum Demokratycznym (MDF) co do wyboru przez parlament polityka z SDS, A. Gón-cza na stanowisko prezydenta. Na kongresie partii w 1992 r. nowym liderem został wybrany I. Petó, któremu udało się załagodzić konflikt pomiędzy grupą „pragma-tyków" a grupą „liberałów". W wyborach parlamentarnych w 1994 r. SDS zdobyło 19,7% głosów (69 mandaty). Partia weszła w skład gabinetu koalicyjnego stworzonego przez -» Węgierską Partię Socjalistyczną (MSP), a kierowanego przez G. Horna. Otrzymała 3 stanowiska ministerialne. W czerwcu 1995 r. A. Góncz został wybrany ponownie na stanowisko prezydenta kraju. W wyborach w 1998 r. partia poniosła znaczne straty, wprowadzając do parlamentu tylko 24 reprezentantów. W konsekwencji przeszła do opozycji wobec prawicowego gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez ~» Federację Młodych Demokratów-Węgierską Partię Obywatelską (FIDES-MPP). Partia jest członkiem-* Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbat] Literatura: A. Bozoki, Party Formtion and Constiłutio-nal Change in Hangary (in) T. Cox, A. Fur-long (eds), Hitngary: The Poliłics of Transi-tion, 1995. PRZYMIERZE 90/ZIELONI (Bundnis 90/ Die Griinen — B/G) — lewicowo-liberta-riarna niemiecka partia polityczna (zob. -» partie lewicowo-libertariarne), stworzona w wyniku połączenia Partii Zielonych (Griine Partei), aktywnej w landach zachodnich oraz organizacji o proekologicznym nastawieniu, powołanej do życia w landach wschodnich (byłej NRD), zwanej Przymierze 90 (Bundnis 90). Formalne połączenie obu ugrupowań nastąpiło na kongresie w Lipsku w maju 1993 r. Organizacje zielonych pojawiły się w RFN w latach siedemdziesiątych (przede wszystkim na poziomie krajów). Na konferencji we Frankfurcie w 1979 r. została stworzona struktura federalna, Alternatywna Unia Polityczna, Zieloni (Sonstige Politische Vereingung, Die Griinen), zwana w skrócie Zieloni (Die Griinen). W programie partii znalazło się wiele radykalnych haseł, dotyczących m.in. wprowadzenia zakazu na stosowanie broni nuklearnej, biologicznej i chemicznej, likwidacji NATO i Układu Warszawskiego, stworzenia strefy zdemi-litaryzowanej w Europie, nierozmieszcza-nia rakiet z głowicami nuklearnymi w Europie, likwidaqi wielkich koncernów. Radykalizm partii został jednak szybko złagodzony, gdy większość uzyskało skrzydło „realistów" („Realos"), otwartych na wejście ugrupowania w przetargi z -> Socjaldemokratyczną Partią Niemiec (SDP). Ich przeciwnikami byli tzw. funda-mentaliści („Fundis"), zwolennicy pozostawania partii poza układami politycznymi i zachowania raczej charakteru ruchu politycznego, opartego na spontanicznych działaniach grup członków i sympatyków. W 1985 r. z inicjatywy tych pierwszych został stworzony pierwszy rząd krajowy z udziałem Zielonych (koalicja z SPD w Hesji, 1985-1987). W wyborach do Bundestagu w 1983 r. Zielonym po raz pierwszy udało się sforsować 5-procentową klauzulę zaporową (5,6% głosów) i weszli do parlamentu. W kolejnych wyborach w 1987 r. zdobyli 8,3% głosów (42 mandaty). Pierwsze wybory ogólnoniemieckie w 1990 r. zakończyły się porażką partii, która zdobyła 4,1% głosów i w efekcie nie znalazła się w parlamencie. Powodem 209 Punkt przełomu tego było prowadzenie kampanii wyborczej w oparciu o argumenty wskazujące na negatywne efekty płynące z unifikacji Niemiec, a raczej — jak to sami aktywiści partii wskazywali — z „aneksji" terenów wschodnich Niemiec. W parlamencie znalazło się natomiast ośmiu reprezentantów Przymierza 90, która to organizacja przekroczyła 5-procentowy próg wyborczy na terytorium byłej NRD. W wyborach w 1994 r. B/G zdobyło 7,3% głosów i 49 mandatów. W wyborach w 1998 r. B/G zdobyło 6,7% głosów i 47 mandatów. Po wyborach weszło w skład koalicji gabinetowej zdominowanej przez SPD. Otrzymała trzy teki ministerialne. Partia uczestniczyła wielokrotnie w tworzeniu rządów krajowych opartych na współpracy właśnie z socjaldemokratami. W połowie roku 1996 takie koalicje były przy władzy w Hesji, Północnej Nadrenii i Westfalii, Saksonii-Anhalt i Schlezwigu-Holstein. W wyborach europejskich w 1994 r. B/G zdobyło 10,1% głosów oraz 12 miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii stanowią trzon grupy parlamentarnej i -» transnarodowej federacji partii politycznych —» Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). Pod koniec lat osiemdziesiątych partia liczyła blisko 41 rys. członków (0,09% elektoratu). [R. Herbuł] Literatura: G. Frankland, Germany: The rise, fali and recovery of Die Griinen (in) D. Richardson, Ch. Rootes, The Green Challenge, London-New York 1995. PUNKT PRZEŁOMU (z ang. break-even point) — próg poparcia, który zapewnia ten sam procent mandatów, co głosów. Poniżej tego progu partie są podreprezen-towane (procent zdobytych przez nie mandatów jest niższy niż procent głosów), powyżej zaś — nadreprezentowane (procent mandatów przewyższa procent głosów). Im jest on wyższy, tym niższa jest proporcjonalność systemu wyborczego i tym mniejsza szansa dla słabszych partii. Przykładem może być tu Wielka Brytania, gdzie w wyborach w 1983 r. Alians Demokratyczny uzyskał prawie 25% głosów i tylko 3,5% mandatów. Równie wysoki próg napotykamy współcześnie w Nowej Zelandii i USA — a więc w krajach stosujących formułę większości względnej i jednomandatowe okręgi wyborcze (wynosi on odpowiednio 41 i 46%). Najniższy jest on natomiast w Danii (2%), Szwecji (4,5%), Holandii, Austrii i Izraelu (po 5%), RFN oraz Norwegii (po 8%), czyli w państwach posługujących się proporcjonalnym systemem wyborczym. Posługując się wyliczeniami dotyczącymi p.p. zyskujemy możliwość odpowiedzi na pytanie, na czyją korzyść działa dysproporcjo-nalność systemu wyborczego. Im jest on niższy, tym większa szansa dla -* partii małych. Im wyższy — tym bardziej są one pokrzywdzone. Jeśli niska wartość p.p. koreluje z niskim stopniem dysproporcjo-nalności systemu wyborczego, to taki efekt jest najkorzystniejszy dla partii osiągających niewielkie poparcie wyborcze. [R. Herbut] Literatura: R. Taagepera, M. Shugart, Votes and Seats, New Haven 1989. ? R RADYKALNI LIBERAŁOWIE (Det Radi-kale Venstre — RV) — duńska partia polityczna o liberalnym charakterze (zob. -» partie liberalne), skłaniająca się jednak do akcentowania w swym programie haseł 0 wyraźnie prosocjalnej orientacji politycznej. Powstała w 1905 r. jako grupa rozłamowa, która wyłoniła się z partii -> Liberalnej (Ven$tre), skupiająca polityków 1 aktywistów o lewicującym nastawieniu. W tzw. Programie Odense, określającym programową tożsamość nowego ugrupowania, znalazły się postulaty dotyczące m.in. upowszechnienia prawa wyborczego, wprowadzenia demokratycznej ordynacji w wyborach lokalnych, uznania instytucji referendum. Bazę wyborczą RV stanowią przede wszystkim lepiej wykształceni reprezentanci nowej miejskiej klasy średniej oraz inteligencja, choć partia penetruje również środowisko farmerów. RV odrzucają koncepcję „państwowego socjalizmu", choć wskazują na państwo jako głównego gwaranta soqalnego bezpieczeństwa obywateli. Partia popiera model „skandynawskiego państwa dobrobytu", postrzegając go jako efektywny instrument służący urzeczywistnieniu idei sprawiedliwości społecznej i egalitary-zmu. W programie RV znalazły się jednak postulaty o liberalnym zabarwieniu, dotyczące m.in. popierania prywatnej przedsiębiorczości czy uznania modelu gospodarki rynkowej. W 1909 r. partia sformowała po raz pierwszy jednopartyjny gabinet (1909-1910), kierowany przez C. T. Zahle. W okresie międzywojennym partia jeszcze dwukrotnie uzyskała status ugru- powania rządzącego (w latach 1913-1920, tworząc gabinety jednopartyjne oraz 1929-1940, wchodząc w skład koaliq'i z so-qaldemokratami). W latach 1957-1964 RV uczestniczyli w gabinetach koalicyjnych kierowanych przez -> Partię Socjaldemokratyczną (SDD) — gabinety H. C. Han-sena, V. Kampmanna i J. O. Kraga. W 1968 r. partia stanęła na czele koalicji gabinetowej (z -» Liberałami oraz —»Konserwatywną Partią Ludową), a premierem został nominowany jej reprezentant H. T. Baunsgaard. Do 1977 r. radykałowie dość często byli częścią szerokich koalicji parlamentarnych, wspierających jednopartyjne gabinety socjaldemokratyczne, choć nie wchodzili w ich skład. W 1988 r. partia wzięła udział w tworzeniu gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez konserwatystów (gabinet P. Schlutera, 1988-1989). W 1993 r. weszła w skład początkowo czteropartyjnego, a potem trójpartyjnego gabinetu koalicyjnego, zdominowanego przez socjaldemokratów, na czele którego stanął N. Rasmussen (od 1993 r.). Po 1945 r. RV zdobywali przeciętnie 7,3% głosów (około 12 mandatów). Największe sukcesy wyborcze odnieśli w latach 1968-1973, otrzymując przeciętnie poparcie ponad 13,5% elektoratu (od 20 do 27 mandatów). Od 1977 r. poziom poparcia wyborczego dla partii przybrał formę oscylacyjną, z pewną jednak tendencją spadkową. W wyborach europejskich w 1994 r. RV zdobyli poparcie 8,5% elektoratu (1 mandat), a ich reprezentant wchodzi w skład frakcji -> Europejskich Liberalnych Demokratów i Reformistów. Partia 211 Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii jest członkiem -* Międzynarodówki Liberalnej. Pod koniec lat osiemdziesiątych partia skupiała około 10 tys. członków (0,25% elektoratu). IR. Herbut] RADYKALNO-DEMOKRATYCZNA PARTIA SZWAJCARII (Freisinnig-Demo-kratische Partei der Schweiz — FDPS) — szwajcarska centroprawicowa partia polityczna o liberalnej orientacji programowej (zob. -» partie liberalne), stworzona jako odrębna struktura organizacyjna nosząca cechy partii w 1894 r. Wcześniej została powołana do życia Radykalno-Demokratyczna grupa parlamentarna (1878 r.), która stała się jednym z głównych inicjatorów stworzenia federalnej struktury partyjnej. Partia zdominowała politykę Szwajcarii do 1959 r., odgrywając szczególną rolę w ramach Rady Federacji (rząd). W latach 1848-1891 radykałowie nominowali wszystkie stanowiska w rządzie (siedmiu ministrów). W 1891 r. pojawił się pierwszy minister spoza kręgu radykałów (przedstawiciel partii konserwatywnej, zob. —> Chrześcijańsko-De-mokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii), co zapoczątkowało proces kurczenia się reprezentacji partii w rządzie. W latach 1891-1919 FDPS dysponowała 6 miejscami, zaś w latach 1919-1929 — 5 miejscami. W okresie od 1943 r. do 1959 r. partia nominowała 3 ministrów, zaś od 1959 r. — 2. Właśnie w 1959 r. ukształtował się zwyczaj polityczny określany mianem -> „ma-giaznej formuły", zgodnie z którym 3 największe partie (FDPS, -> Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii — CVS oraz —» Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii — SPS) uzyskują prawo do nominowania po 2 reprezentantów w skład rządu, zaś jedna mniejsza (-> Szwajcarska Partia Ludowa — SVP) — jednego reprezentanta. Poczynając od wyborów w 1947 r. partia zdobywa średnio 24,6% głosów. Status pierwszej siły politycznej w parlamencie miała w latach 1947-1951, 1971-1991. W każdych wyborach zdobywała więcej niż 20,0% głosów, a do 1963 r. regularnie przekraczała 25-procentową barierę poparcia. Najgorsze dla FDPS okazały się wybory w 1995 r., gdy uzyskała ona poparcie 20,2% elektoratu, tracąc pozycję pierwszej siły politycznej w parlamencie. W okresie powojennym 16 reprezentantów partii zostało wybranych na stanowisko prezydenta (przewodniczącego) rządu. Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Liberalnej. W Szwajcarii istnieje jeszcze jedna partia polityczna o liberalnej orientacji programowej, sytuująca się w przestrzeni rywalizacji bardziej na prawo od FDPS. Chodzi o Liberalną Partię Szwajcarii (Liberale Partei der Schweiz — LPS), ugrupowanie odwołujące się do tradycji dziewiętnastowiecznego ruchu liberalnego. Program partii to połączenie postulatów konserwatywnych w sferze polityki ekonomicznej (np. popieranie modelu gospodarki rynkowej, ideału przedsiębiorczości) oraz postulatów libertariarnych w sferze aksjologicznej (np. poprawa jakości życia). LPS jest w istocie partią regionalną, zdobywającą gros poparcia w 4 protestanckich kantonach (Genewa, Aud, Neuchatel, Bazy-lea). Partia z reguły zdobywa mniej niż 3,0% głosów (np. w wyborach w 1995 r. uzyskała 2,7% głosów i zdobyła 7 mandatów). [R. Herbut] REDUKCJI WSPÓŁCZYNNIK, zob. -» polityczne konsekwencje systemów wyborczych. RELEWANCJA PARTII POLITYCZNEJ (relewantny — istotny, znaczący) — polityczne znaczenie partii politycznej, określające jej wpływ na formułowanie i realizację polityki. Kategorię tę upowszechnił G. Sartori wyróżniając partie relewantne 212 Relewancja partii politycznej (politycznie istotne) i nierelewantne (pozbawione znaczenia politycznego). Partia może być uznana za relewantną, gdy faktycznie uczestniczy w rządzeniu lub jest zdolna do odegrania roli efektywnej opozycji. Poszczególni autorzy różnie określają relewancję, a ściślej próg, od którego się ona rozpoczyna. Dla niektórych jest to wejście do parlamentu, dla innych wejście do gabinetu, jeszcze dla innych — fakt, że jej działania polityczne modyfikują strategie innych partii, a przez to mają wpływ na rozwój -> systemu partyjnego. Zdaniem M. Pedersena, relewancja jest ostatnim stadium dojrzałości partii politycznej. Poprzedza ją przejście progu „deklaracji" (sformułowanie zespołu idei, wokół których skupia się grupa ich zwolenników), „autoryzacji" (uzyskanie prawnej możliwości działania) oraz „reprezentacji" (przedostanie się do parlamentu). Uzyskanie wpływu na treść polityki państwa świadczy o przejściu progu relewancji. Również G. Sartori odrzuca możliwość traktowania jako relewantnych wszystkich partii politycznych, które są reprezentowane w parlamencie. Nie utożsamia jednak relewancji z faktem uczestnictwa w rządach. Rozróżnia natomiast relewancję rządzenia (gmernmental relevance) i relewancję rywalizacyjną (competitwe relevan-ce). Pierwsza oznacza zdolność do wejścia w skład gabinetu. Pomijając sytuację, w której partia jest w stanie utworzyć samodzielnie rząd, G. Sartori uważa, że o relewancji rządzenia decyduje potencjał koalicyjny, tj. możność zaakceptowania danej partii przez inne ugrupowania jako partnera koalicyjnego. „Partia może być uznana za nierelewantną — pisze włoski autor — jeśli nie jest potrzebna do stworzenia jakiejkolwiek możliwej do przeprowadzenia koalicji". Nie oznacza to, że partie wykluczone z udziału w rządach są w ogóle pozbawione znaczenia politycznego. Partia, która nie posiada potencjału koalicyjnego (np. z uwagi na nieakceptowaną przez inne ugrupowania ideologię) będzie mimo to mogła być traktowana jako relewantną, gdy posiada potencjał szantażu politycznego (blackmail potential), tj. zdolność do wpływania na taktykę rywalizacyjną innych ugrupowań, a zwłaszcza do wymuszania ich przesunięć w przestrzeni ideologicznej. Wpływ ten jest funkcją siły parlamentarnej (procentu posiadanych mandatów). Taką, silną parlamentarnie, ale odrzucaną ze względów ideologicznych partią byli do polowy lat siedemdziesiątych włoscy komuniści (Włoska Partia Komunistyczna — PCI, zob. -> Partia Demokratycznej Lewicy — PDS). W rezultacie, partiami nierelewant-nymi są takie, które nie posiadają ani po-tenqału koalicyjnego, ani potencjału szantażu politycznego. Poziom relewancji partii politycznych jest mierzony w różny sposób. Pierwotnymi wskaźnikami rele-wanqi są siła wyborcza (procent uzyskanych głosów) oraz parlamentarna (procent kontrolowanych mandatów). Mogą się one od siebie znacznie różnić (zjawisko podreprezentaqi i nadreprezentacji partii politycznych). Decydującym wskaźnikiem relewancji jest udział w rządach, częstotliwość przypadków obsadzenia stanowiska premiera (zob. —> relewancji rządowej indeksy), procent obsadzanych ministerstw lub procent czasu, w jakim dana partia uczestniczy w gabinecie. Decydującą kwestią jest jednak, niełatwo poddająca się pomiarowi, zdolność do zrealizowania własnych celów programowych, poprzez inkorporowanie ich do oficjalnej polityki państwa. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej. Studium porównawcze, Wrocław 1995. M. Pedersen, Towards a New Typology of Party Lifespans and Minor Parties, Scandi-navian Political Studies 1982, vol. 5, Nr 1. G. Sartori, Parties and Party Systems. A Fra-meworkfor Analysis, Cambridge 1976. 213 Relemncji rządowej indeksy RELEWANCJI RZĄDOWEJ INDEKSY — mierniki, za pomocą których można określić poziom relewancji poszczególnych partii politycznych (zob. -> relewan-cja partii politycznej) w procesie tworzenia gabinetów. Najczęściej stosowane są dwa rodzaje indeksów: rządowej partycypacji oraz rządowej odpowiedzialności. Indeks rządowej partycypacji zostaje skalkulowany w oparciu o dwie zmienne — liczbę gabinetów sformowanych w badanym okresie (G) oraz sumę udziałów w nich poszczególnych partii politycznych (Pi). gdzie Ipi to indeks rządowej partycypacji, Pi — liczba wskazująca, w ilu gabinetach uczestniczyła partia i G — liczba sformowanych gabinetów. Wartość indeksu waha się od 0, gdy partia nigdy nie uczestniczyła w tworzeniu gabinetu, do 1, gdy uczestniczyła we wszystkich gabinetach. Za pomocą indeksu można określić i zmierzyć realną zdolność przetargową/koalicyjną konkretnej partii politycznej. Stosowanie indeksu wiąże się jednak z występowaniem pewnych ograniczeń. Po pierwsze, pojawia się czynnik czasu. Ocena i kwalifikacja zdolności koalicyjnej zostaje ograniczona do określonego okresu przyjętego jako punkt odniesienia w badaniach. Po drugie, jego przydatność jest ograniczona do konkretnego systemu partyjnego, gdyż informacje w ten sposób uzyskane mają tylko wówczas wymierne znaczenie poznawcze. Nie wyklucza to jednak możliwości wykorzystania kalkulacji w badaniach porównawczych. Po trzecie, wartości indeksu nie pozwalają na ocenę „jakościową" partnerów tworzących gabinet czyli precyzyjne określenie rzeczywistej roli partii politycznych w procesie przetargów koalicyjnych. Przykładem może być niemiecka -> Partia Wolnych Demokratów (FDP), dla której wartość indeksu w latach 1945-1996 wyniosła 0,88 i była najwyższa spośród wszystkich partii niemieckich. Ma ona jednak charakter -> partii dopełniającej i w ramach gabinetu ma status tylko młodszego partnera koalicyjnego wobec obu wielkich partii politycznych (zob. -* partie inicjujące). Na ogół jednak wartości indeksu dość precyzyjnie oddają naturę rywalizacji politycznej w ramach systemu partyjnego. W większości europejskich systemów partyjnych istnieje jedna dominująca partia polityczna, której wpływ na proces tworzenia gabinetów jest znacznie większy niż pozostałych. We Włoszech Chrześcijańska Demokracja (DC) uczestniczyła we wszystkich gabinetach tworzonych w latach 1945-1994 i wartość indeksu partycypacji wyniosła 1. Jej następczyni -» Włoska Partia Ludowa (PPI), utraciła jednak ten charakter. W Belgii wartość „łącznego" indeksu partycypacji partii chadeckich (-> Chrześcijańskiej Partii Ludowej — CVP oraz -> Partii Chrześcijańskiej — PSC) wyniosła 0,88, a w Holandii była jeszcze wyższa — 0,95 (zob. -> Apel Chrześcijańsko-Demokra-tyczny). W Danii, Norwegii i Szwecji partie socjaldemokratyczne zdominowały proces tworzenia gabinetów, co znalazło odbicie w wysokim poziomie ich indeksu partycypacji: odpowiednio — duńska -> Partia Socjaldemokratyczna (SDD) — 0,68, -> Norweska Partia Pracy (DNA) — 0,67, -» Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP) — 0,79). W Austrii poziom indeksu partycypacji -» Soq'alde-mokratycznej Partii Austrii (SPÓ) znacznie przewyższa wskaźnik kolejnej partii, czyli -»Austriackiej Partii Ludowej (ÓVP) — odpowiednio 0,95 i 0,63. Podobne zjawisko wystąpiło w Irlandii (-> Fianna Fail — 0,70 wobec 0,35 -> Partii Pracy) oraz Wielkiej Brytanii (-»Partia Konserwatywna — 0,63, a -> Partia Pracy 0,37). Z analizy wartości indeksu wynika, iż w niektórych systemach partyjnych nie występuje partia dominująca, co może świadczyć 214 Republikanie o skomplikowaniu zasad przetargów koalicyjnych (np. w Portugalii czy w Finlandii) lub dość regularnej alternacji partii rządzących (np. w Grecji). Drugi z indeksów, odpowiedzialności rządowej kalkulowany jest poprzez podzielenie liczby gabinetów, w których premierem był reprezentant konkretnej partii (Li) przez liczbę gabinetów sformowanych w badanym okresie (G). / =—'-V G gdzie łoi to indeks odpowiedzialności rzą-, dowej, Li — liczba gabinetów, w których premierem był reprezentant partii i, a G — liczba stworzonych gabinetów. Indeks ten może stanowić uzupełnienie dla pierwszego, gdyż jego wartości uwzględniają moment „jakościowy" przy ocenie charakteru przetargów koalicyjnych. Z reguły, fakt nominowania przez konkretną partię premiera świadczy ojej szczególnej relewancji i determinacji liderów w dążeniu do przechwycenia odpowiedzialności za kształt prowadzonej polityki państwa. Na ogół, partie dysponujące wysokim poziomem partycypacji rządowej mogą pochwalić się równie wysokim poziomem indeksu odpowiedzialności, choć zdarzają się wyjątki (np. -» system partyjny Austrii, w którym ÓVP dysponuje wyższym poziomem indeksu odpowiedzialności niż SPÓ — odpowiednio 0,58 i 0,42). W oparciu o wartości obu indeksów można stworzyć tzw. indeks kombinowany, który zawiera informację zarówno o ilościowym, jak i jakościowym aspekcie procesu przetargów gabinetowych. W okresie powojennym, najwyższym poziomem indeksu partycypacji dysponowały —> partie socjaldemokratyczne (0,57), które tylko minimalnie wyprzedzały -> partie chadeckie (0,55). Wartość indeksu —> partii konserwatywnych i -* partii liberalnych była niższa, choć w obu tych przypadkach wystąpiły mini- malne różnice (odpowiednio 0,43 i 0,42). W przypadku indeksu odpowiedzialności, jego wartość w odniesieniu do partii socjaldemokratycznych i chadeckich była identyczna (0,39) i tylko minimalnie wyższa niż partii konserwatywnych (0,37). Znacznie odbiegała od nich wartość indeksu odpowiedzialności partii liberalnych (0,05). [R. Herbut] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. REPUBLIKANIE (Republikaner—Rep.) — niemiecka —> partia ultraprawicowa nowego typu, reprezentująca przypadek tzw. Prawicowego Populizmu. Została założona w 1983 r. przez byłych działaczy bawarskiej CSU, F. Handlosa i E. Vbigta oraz dziennikarza F. Schónhubera. Ten ostatni objął w 1985 r. funkcję przewodniczącego partii, tworząc względnie rozbudowaną strukturę organizacyjną w każdym z krajów związkowych. W „Platformie Zasad Partii", uchwalonej na kongresie założycielskim w 1983 r., profil programowy partii został określony mianem „konser-watywno-liberalnego". W sferze polityki ekonomicznej, ugrupowanie opowiedziało się za koncepcją socjalnej gospodarki rynkowej, traktując rozwiązanie problemu bezrobocia jako priorytetowe. Pojawiły się również postulaty proekologiczne oraz hasło rozszerzenia form partycypacji obywateli w polityce, choć pozostawały one jakby w tle. Partia bardzo mocno akcentowała konieczność zjednoczenia Niemiec. Pod kierownictwem F. Schónhubera, nastąpił zwrot bardziej na prawo, choć oferta wyborcza w dalszym ciągu bardzo przypominała program —> Unii Chrześci-jańsko-Społecznej (CSU). Różnice dotyczyły raczej rozłożenia akcentów, co znalazło wyraz w mocniejszym podkreślaniu 215 Republikańska Partia Federacji Rosyjskiej przez Rep. takich kwestii, jak np. wprowadzenie bardziej restryktywnej polityki wobec obcokrajowców, zaprzestanie dyskusji publicznej o nazistowskiej przeszłości Niemiec, podjęcie zdecydowanej walki z terroryzmem. W 1987 r. zniknęło z deklaracji programowej określenie partii jako „konserwatywno-liberalnej", a na plan pierwszy wysunięto idee „odnowy moralnej" społeczeństwa, traktowanej jednak w sposób typowy dla tzw. Nowej Prawicy (zob. -» partie ultraprawicowe). Partia opowiedziała się m.in. za ideą silnego państwa, podporządkowaniem interesów sekcjonalnych tzw. wspólnemu/narodowemu interesowi, ograniczeniem wolności prasy i wypowiedzi publicznych, kontrolą obcokrajowców i wprowadzeniem restryktywnego prawa azylowego. Republikanie stali się jednym z głównych oponentów wobec prointegracyjnej polityki rządu H. Kohla i udziału Niemiec w strukturach paneuropejskich, odrzucając idee tworzenia społeczeństwa wielokulturowe-go. W kwietniu 1995 r. Federalne Biuro Ochrony Konstytucji (Bundesamt fur Verfas-sungsschułz) zaliczyło Rep. do kategorii organizacji prawicowo-ekstremistycz-nych, co oznacza, iż pracownicy służb cywilnych oraz zatrudnieni w administracji publicznej, aktywnie działający w partii, mogą stracić pracę. Partii nigdy nie udało się sforsować pięcioprocentowej klauzuli zaporowej, obowiązującej w wyborach do Bundestagu. Odnosiła jednak pewne sukcesy w wyborach krajowych, np. w wyborach do parlamentu Berlina Zachodniego Rep. uzyskali 7,7% głosów, zaś w wyborach w Bawarii w 1990 r. — otrzymali poparcie blisko 5,0% elektoratu, w wyborach do Landtagu Badenii-Wirtenbergii w 1992 r. — aż 10,9% głosów (15 mandatów), a w Schleswigu-Holstein wraz z inną partią ultraprawicową, Niemiecką Unią Ludową (DVU), zdobyli w 1992 r. 6,3% głosów, co dało obu ugrupowaniom 6 miejsc w parlamencie krajowym. Spektakularny sukces partia odniosła w wybo- rach europejskich w 1989 r., zdobywając aż 7,1% głosów, choć w kolejnych — w 1994 r., nie udało się jej tego wyniku powtórzyć (3,9%). IR. Herbut] Literatura: K. Kostrzębski, Sfcra/na prawica w Niemczech (geneza, rozwój historyczny, perspektywy sukcesu) (w:) Zjednoczone Niemcy, Warszawa 1996. B. Westle, O. Niedermayer, Contemporary right-wing extremism irt West Germany, Eu-ropean Journal of Political Research 1992, vol. 22 (1). . REPUBLIKAŃSKA PARTIA FEDERACJI ROSYJSKIEJ (Riespublikanskaja parti-ja Rossijskoj Fiedieracyi — RPRF) — rosyjska partia polityczna utworzona w listopadzie 1990 r. spośród członków frakcji „Demokratyczna Platforma", po jej wyjściu z -> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS), na XXVIII zjeździe w lipcu 1990 r. W latach 1990-1993 współtworzyła —» Demokratyczną Rosję (DR), występując z pozycji liberalno-socjalnych. Dzieliła się na szereg frakq'i, z których wyodrębniły się inne partie o podobnym profilu ideologicznym: Socjalno-Liberal-ne Zjednoczenie Federacji Rosyjskiej (SLZFR), Rosyjska Partia Socjalno-Liberal-na (RPSL), Partia „Demokratyczna Alternatywa" (Partia „DA!"). W wyborach parlamentarnych 1993 r. podzieliła się na zwolenników „Wyboru Rosji" (zob.—> De-mokratyczy Wybór Rosji — DWR) i -i „JaBŁoka". W wyborach do VI Dumy Państwowej w 1995 r. utworzyła swój blok wyborczy „Pamfiłowa-Gurow-Władimir Łysenko", który nie przekroczył bariery 5% głosów. Do parlamentu weszło dwoje członków z okręgów jednomandatowych. W pierwszej turze wyborów prezydenckich w 1996 r. RPRF popierała kandydaturę G. Jawlińskiego, a w drugiej, B. Jel-cyna. Partia liczy od 3 do 5 tys. członków, 216 Rosyjska jedność Narodowa wśród których są przedstawiciele organów władzy wykonawczej stopnia regionalnego i niektórzy przedstawiciele prezydenta Rosji w jednostkach podziału federacyjnego. Przewodniczącym partii jest W. N. Łysenko, a do grona znanych działaczy należą: A. G Miechanik, S. S. Sułasz-kin, E. A. Pamfiłowa oraz przywódcy ugrupowań, które się z niej wyodrębniły: W. N. Szostakowski, I. W. Babiczew, A. K. Zacharow z Partii „DA!", W. A. Falko z SLZFR, W. A. Filin z RPSL. W wyborach parlamentarnych w 1995 r. mandaty poselskie uzyskało 8 członków „DA!", startujących z listy „JaBŁoka". Do 1997 r. członkostwo w „DA!" zachowało tylko dwoje z nich. [A. Czajowski] REPUBLIKAŃSKA PARTIA LUDOWA (Cumhuriyet Haik Partisi—CHP) — turecka lewicowa partia polityczna nosząca oficjalnie tę nazwę od lutego 1995 r. Bezpośrednią jej poprzedniczką jest Socjaldemokratyczna Partia Ludowa (Sosyal Demo-krasi Halkci Partisi — SHP) założona w 1985 r. Obecna nazwa partii nawiązuje do tradycji „starej" CHP, założonej w 1923 r. przez K. Ataturka. Do 1946 r. była to jedyna partia polityczna w Turq'i. W okresie powojennym stała się głównym reprezentantem umiarkowanej opq'i lewicowej. Została zakazana w 1980 r. po zamachu wojskowym. Założycielem SHP był E. Inónti, syn byłego prezydenta Turcji I. Inónii i długoletniego lidera „starej" CHP. W wyborach w 1987 r. partia zdobywa 24,8% głosów, stając się najsilniejszym ugrupowaniem lewicy. W wyborach w 1991 r. nieznacznie przekracza poziom 20,0% głosów i zdobywa 88 miejsc w parlamencie. Wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez ~» Partię Prawdziwej Drogi (DYP), na czele którego staje S. Demirel. Wyjście CHP z koalicji we wrześniu 1995 r. doprowadza do upadku rządu i rozpisania nowych wybo- rów. W wyborach w 1995 r. partia zdobywa 10,7% głosów i tylko 47 mandatów. Nie uczestniczy w przetargach koalicyjnych. W lipcu 1997 r. wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego (antyislamska koalicja) kierowanego przez M. Yilmaza z —> Partii Ojczyźnianej (ANAP). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] ROSYJSKA JEDNOŚĆ NARODOWA (Russkoje nacjonalnoje jedinstwo — RNJ) — rosyjskie ugrupowanie o faszyzującej tożsamości programowej, które wyodrębniło się w 1990 r. z organizacji -» „Pamięć" — Front Narodowo-Patriotyczny (NPF „P"). Najwyższą wartością dla RNJ jest naród rosyjski, który powinien panować nad innymi narodami. Dąży do oczyszczenia Rosji z Żydów i Cyganów. W symbolice nawiązuje do prawosławia i starych słowiańskich religii. Posługuje się także symbolem swastyki. Organizacja jest zbudowana hierarchicznie. Wszyscy jej członkowie podlegają bezwzględnie Wodzowi, którym jest A. Barkaszow. Trzon partii stanowi najbardziej wtajemniczona, umundurowana grupa paramilitarna, która według różnych danych prasowych liczyła w 1994 r. od kilkuset do kilku tysięcy bojowników — towarzyszy zorganizowanych w 20-osobowe oddziały. W 1994 r. RNJ była czwartym co do wielkości ugrupowaniem, zrzeszając około 70 tys. osób. Pełnoprawnymi członkami RNJ, czyli towarzyszami (saratnikanii), mogą zostać jedynie Słowianie czystej krwi, niepi-jący alkoholu, niepalący nikotyny i nieza-żywający narkotyków — po odbyciu rocznego stażu i złożeniu przysięgi, jej złamanie karane jest śmiercią. RNJ jest formalnie organizacją społeczną, zarejestrowaną w 1993 r. Dąży do uzyskania prawnego statusu partii politycznej, aby móc uczestniczyć w wyborach. RNJ jest ugrupowaniem antykomunistycznym i antydemo- 217 Rosyjska Komunistyczna Partia Robotnicza kratycznym. Wrogo odnosi się do innych partii, także nacjonalistycznych. Mimo tego RNJ współdziałała z różnymi organizacjami. Była przede wszystkim wspó-łzałożycielką Międzynarodowego Soboru Słowiańskiego (Mieżdunarodnyj sławianskij sobór — MSS), panslawistycznej organizacji utworzonej na zjeździe założycielskim w styczniu 1991 r. w St. Petersburgu. Jednym ze współprzewodniczących MSS był polski nacjonalista, B. Tejkowski. RNJ jest również wspołzałożycielką -> Rosyjskiego Soboru Narodowego (RNS). Zasłynęła także ze zbrojnej obrony parlamentu rosyjskiego w październiku 1993 r. W prezydenckiej kampanii wyborczej w 1996 r. A. Barkaszow zebrał wymagany milion podpisów, jednak do wyborów nie przystąpił. RNJ poparła wówczas kandydaturę B. Jelcyna, tłumacząc to jego „programowym antykomunizmem". Partia A. Barkaszowa wydaje od 1992 r. czasopisma „Russkij Poriadok", „Russkaja Nacyja", „Ataka". [A. Czajoiuski] ROSYJSKA KOMUNISTYCZNA PARTIA ROBOTNICZA (Rossijskaja kommu-nisticzeskaja raboczaja partija — RKRP) — rosyjska radykalna organizacja polityczna założona w listopadzie 1991 r. przez członków jednej z najbardziej konserwatywnych frakcji Komunistycznej Partii Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Występuje z pozycji ortodoksyjnej, znajdując się w opozycji w stosunku do r» Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej (KPRF), której zarzuca oportunizm, ugodowość, socjaldemokra-tyzm. Dąży do drugiej rewolucji socjalistycznej, przede wszystkim w drodze ogólnonarodowego strajku, nie wykluczając także przewrotu zbrojnego. Opowiada się za restytucją Związku Radzieckiego, dyktaturą proletariatu, internacjonali-zmem proletariackim itd. Liczy około 20 tys. członków zorganizowanych w 70 re- 218 gionalnych strukturach. Do głównych przywódców należy W. A. Tiulkin i J. G. Tierientiew. W 1996 r. z partii został wykluczony inny czołowy jej działacz, przywódca -» Pracującej Rosji (TR), W. I. An-piłow, który wbrew stanowisku W. A. Tiulkina poparł bezwarunkowo szefa KPFR, G. Ziuganowa w wyborach prezydenckich. W. I. Anpiłow wraz z grupą swoich zwolenników usiłuje powołać nową partię — Partię Radzieckich Komunistów. W okresie wyborów do V Dumy Państwowej RKRP była zawieszona za aktywny udział w wydarzeniach zbrojnych w październiku 1993 r. (Anpiłow przewodził szturmowi na stację telewizyjną Ostankino). W wyborach do VI Dumy brała udział w bloku „Komuniści — Pracująca Rosja — za Związek Radziecki", razem z Rosyjską Partią Komunistów i Rosyjską Partią Komunistyczną — KPZR. W koalicji tej nie uczestniczyły inne partie zrzeszone w Rosyjskim Związku Komunistycznym, m.in. najbardziej radykalna — Wszechrosyjska Komunistyczna Partia Bolszewików — bojkotująca programowo wszelkie wybory. Blok „Komuniści — Pracująca Rosja — za Związek Radziecki" uplasował się na szóstym miejscu, nie przekroczył jednak bariery 5% głosów, uzyskując 4,53 % głosów. Do parlamentu wszedł jeden przedstawiciel RKRP, który wygrał wybory w okręgu jed-nomandatowym. [A. Czajowski] ROSYJSKA SOCJALNO-PATRIOTYCZ-NA PARTIA „DZIERŻAWA" (Rossijskaja socyał-patriołiczeskaja partija „Dierżawa" — RSPPD) — rosyjskie ugrupowanie wywodzące się z frakcji parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej „Komuniści na rzecz Demokracji", utworzonej w kwietniu 1991 r. Cztery miesiące później na jej bazie powstała Demokratyczna Partia Komunistów Rosji, przemianowana szybko na Ludową Par- Rosyjski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny tię „Wolną Rosję", a następnie — w 1994 r. — na Rosyjską Ludową Partię Socjaldemokratyczną. Obecną nazwę partia przyjęła na IV Zjeździe w grudniu 1996 r. Na czele organizaq'i od początku stał A. Ruc-koj (wiceprezydent Rosji w latach 1991-1993 i gubernator Obwodu Kurskiego od listopada 1996 r.) Jego najbliższym współpracownikiem początkowo był W. S. Li-picki, który odszedł wraz z grupą zwolenników (i dokumentami założycielskimi ugrupowania), nie zgadzając się na przekształcenie programowe partii z soq'alde-mokratycznej na tzw. socjalno-patriotycz-ną. A. Ruckoj dążył do zbliżenia z nacjonalistami już na początku 1992 r., biorąc, wbrew stanowisku swojej partii, aktywny udział w Kongresie Sił Obywatelskich i Patriotycznych (8-9 lutego), na którym powołano krótkotrwałe Rosyjskie Zgromadzenie Ludowe. Po opuszczeniu więzienia Lefortowo, wiosną 1994 r., wystąpił z inicjatywą utworzenia ruchu politycznego o profilu nacjonalistycznym, którego uczestnikiem miała być RLPSD, co wywołało konflikt z W. S. Lipickim. Działania A. Ruckiego uwieńczyło powstanie w marcu 1995 r. Socjalno-Patriotycznego Ruchu „Dzierżawa", w skład którego weszła ówczesna RLPSD, -> Rosyjski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (RChDD) i Ogólnorosyjskie Narodowe Centrum Prawicowe (organizacja kierowana przez M. G. Astafiewa, wcześniejszego przywódcy -» Partii Konstytucyj-no-Demokratycznej — Partii Wolności Ludowej, KDP/NS). Najbliższym współpracownikiem A. Ruckiego został W. N. Szwieckow, który od jesieni 1996 r. pełni obowiązki przewodniczącego zarówno partii, jak i ruchu „Dzierżawa", a A. Ruckoj przewodzi im honorowo. „Dzierżawa" ma znikome znaczenie polityczne: istnieje wyłącznie dzięki popularności A. Ruckiego, będąc jego zapleczem organizacyjnym. W wyborach parlamentarnych w 1993 r. bezskutecznie uczestniczyła tylko jej młodzieżowa organizacja, a w elekcji 1995 r. Ruch „Dzierżawa" nie przekroczył bariery 5%, uzyskując jedynie 2,57% głosów. Pomimo tego „partia A. Ruckiego" jest jedną z bardziej znanych, nie tylko ze względu na osobę przywódcy, lecz także z powodu udziału w głośnych koalicjach i blokach politycznych, takich jak -> Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych (RDDR) i -» Związek Obywatelski (GS). [A. Czajowski] ROSYJSKI RUCH CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNY (Rossijskoje christian-sko-demokraticzeskoje dwiżenije — RChDD) — rosyjska partia polityczna powstała w kwietniu 1990 r. z inicjatywy zwolenników chrystianizacji rosyjskiej polityki, głównie duchownych, intelektualistów i deputowanych Rady Najwyższej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zaczynała działalność w składzie -» Demokratycznej Rosji (DR). Później, nie zgadzając się z dominacją opcji liberalno-demokratycznej w jej kierownictwie, współtworzyła, razem z —> Demokratyczną Partią Rosji (DPR) i -» Partią Konstytucyjno-Demokratyczną — Partią Wolności Ludowej (KDP/NS), ko-aliqę „Porozumienie Ludowe" („Narodnoje sogiasije"). Uczestniczyła też w naqonali-stycznym Rosyjskim Zgromadzeniu Ludowym, powołanym 8-9 lutego 1992 r. przez Kongres Sił Obywatelskich i Patriotycznych. W wyborach parlamentarnych 1993 r. nie udało jej się zebrać wymaganej ilości 100 tys. podpisów, uprawniających do udziału w elekcji. „Blok Stanisława Go-woruchina", w którym RChDD występowała w wyborach do VI Dumy Państwowej w 1995 r., nie przekroczył bariery 5% głosów. Partia liczyła od 4 do 12 tys. członków. W 1997 r. nie przekraczała 100 osób, zachowując jednak organizaq'e w około 30 regionach Federaqi Rosyjskiej. Najbardziej znanym jej politykiem jest W. W. Aksiu-czyc, przewodniczący partii. Wprzeci- 219 Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych wieństwie do innych organizacji wyznaniowych, takich jak Polityczna Partia „Związek Chrześcijańsko-Demokratycz-ny — Chrześcijanie Rosji", Chrześcijań-sko-Demokratyczny Związek Rosji, Rosyjska Partia Chrześcijańsko-Demokratycz-na — partia Aksiuczyca na pierwszy plan wysuwa problem ustroju organów państwowych, podczas gdy pozostałe — prawa i wolności człowieka. RChDD postuluje stworzenie monarchii konstytucyjnej, przyłączenie do Rosji przylegających do niej ziem byłych republik radzieckich, jeśli zamieszkują je Rosjanie, występuje za unitarnym ustrojem terytorialnym, sympatyzuje z ugrupowaniami uważanymi za umiarkowanie nacjonalistyczne. Natomiast wymienione wyżej partie skłaniają się ku socjalnemu liberalizmowi, współpracują z —» „JaBŁokiem" lub wspierają politykę prezydenta B. Jelcyna i powoływane przez niego rządy, propagują ekumenizm i państwo świeckie. Podejmowane do 1997 r. wysiłki na rzecz zjednoczenia ruchu chrześcijańsko-demokratyczne-go nie powiodły się. [A. Czajowski] ROSYJSKI RUCH REFORM DEMOKRATYCZNYCH (Rossijskoje dwiżenieje dienwkraticzeskich rieform — RDDR) — rosyjska organizacja polityczna powstała w lutym 1992 r. w Niżnym Nowogrodzie, mająca być z założenia republikańskim ogniwem Ruchu Reform Demokratycznych (DDR), założonego latem 1991 r. przez grupę czołowych radzieckich i rosyjskich polityków (N. Pietrakowa, A. Ruckiego, A. Sobczaka, G. Popowa, I. Siłajewa, S. Szatalina, E. Szewardnadze, A. Jakowlewa). Rozpad Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r. wymusił zmianę struktury organizacji, którą przemianowano na Międzynarodowy Ruch Reform Demokratycznych (MDDR). Z powodu nieporozumień między kierownictwem MDDR a kierownictwem RDDR, na czele z G. Popowem, ugrupowania te stały się niezależne od siebie. Część członków RDDR przeszła do MDDR, część przez pewien czas zachowywała podwójne członkostwo. Z czasem MDDR stracił znaczenie. RDDR wziął udział w wyborach do V Dumy Państwowej, jednakże nie przekroczył bariery 5% głosów, mimo iż kandydowali popularni politycy. Również bezskutecznie ubiegał się o mandaty do VI Dumy, powołując blok wyborczy razem z Rosyjskim Związkiem Socjaldemokratycznym, kierowanym przez W. S. Lipic-kiego — Społeczno-Polityczny Ruch „So-cjal-Demokraci". lA.Cza;owski] ROSYJSKI SOBÓR NARODOWY (Rus-skij nacjonalnyj sobór — RNS) — rosyjskie Zjednoczenie Społeczno-Patriotyczne, ugrupowanie powstałe w lutym 1992 r. z inicjatywy III Zjazdu Międzynarodowego Soboru Słowiańskiego (Mieżdunarodnyj sławianskij sobór — MSS), panslawistycz-nej organizacji utworzonej na zjeździe założycielskim w styczniu 1991 r. w St. Petersburgu. Powołały ją nacjonalistyczne ugrupowania na czele z nazistowską -t Rosyjską Jednością Narodową (RNJ), której przywódca, A. P. Barkaszow został przewodniczącym Zarządu. Jednym ze współprzewodniczących MSS był polski nacjonalista, B. Tejkowski. Przewodnictwo RNS powierzono A. I. Stierligowowi, byłemu oficerowi KGB, który za zasługi w walce przeciwko puczowi sierpniowemu w 1991 r. został mianowany generałem. Organ kierowniczy nosi nazwę Dumy. RNS reprezentuje wielkomocar-stwowo-nacjonalistyczną orientację o prawosławnym profilu. Jego hasło brzmi: „My — Rosjanie! Z nami — Bóg!" W różnych okresach w RNS uczestniczyło wielu znanych polityków: I. Isakow z —> Frontu Ocalenia Narodowego (FNS), G. Ziu-ganow z -> Komunistycznej Partii Fede-raqi Rosyjskiej (KPRF), N.N. Łysienkoz -» 220 Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych wieństwie do innych organizacji wyznaniowych, takich jak Polityczna Partia „Związek Chrześcijańsko-Demokratycz-ny — Chrześcijanie Rosji", Chrześcijań-sko-Demokratyczny Związek Rosji, Rosyjska Partia Chrześcijańsko-Demokratycz-na — partia Aksiuczyca na pierwszy plan wysuwa problem ustroju organów państwowych, podczas gdy pozostałe — prawa i wolności człowieka. RChDD postuluje stworzenie monarchii konstytucyjnej, przyłączenie do Rosji przylegających do niej ziem byłych republik radzieckich, jeśli zamieszkują je Rosjanie, występuje za unitarnym ustrojem terytorialnym, sympatyzuje z ugrupowaniami uważanymi za umiarkowanie nacjonalistyczne. Natomiast wymienione wyżej partie skłaniają się ku socjalnemu liberalizmowi, współpracują z ~» „JaBŁokiem" lub wspierają politykę prezydenta B. Jelcyna i powoływane przez niego rządy, propagują ekumenizm i państwo świeckie. Podejmowane do 1997 r. wysiłki na rzecz zjednoczenia ruchu chrześcijańsko-demokratyczne-go nie powiodły się. [A. Czajowski] ROSYJSKI RUCH REFORM DEMOKRATYCZNYCH (Rossijskoje dwiżenieje dietnokraticzeskich ńeform — RDDR) — rosyjska organizacja polityczna powstała w lutym 1992 r. w Niżnym Nowogrodzie, mająca być z założenia republikańskim ogniwem Ruchu Reform Demokratycznych (DDR), założonego latem 1991 r. przez grupę czołowych radzieckich i rosyjskich polityków (N. Pietrakowa, A. Ruckiego, A. Sobczaka, G. Popowa, I. Siłajewa, S. Szatalina, E. Szewardnadze, A. Jakowlewa). Rozpad Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r. wymusił zmianę struktury organizacji, którą przemianowano na Międzynarodowy Ruch Reform Demokratycznych (MDDR). Z powodu nieporozumień między kierownictwem MDDR a kierownictwem RDDR, na czele z G. Popowem, ugrupowania te stały się niezależne od siebie. Część członków RDDR przeszła do MDDR, część przez pewien czas zachowywała podwójne członkostwo. Z czasem MDDR stracił znaczenie. RDDR wziął udział w wyborach do V Dumy Państwowej, jednakże nie przekroczył bariery 5% głosów, mimo iż kandydowali popularni politycy. Również bezskutecznie ubiegał się o mandaty do VI Dumy, powołując blok wyborczy razem z Rosyjskim Związkiem Socjaldemokratycznym, kierowanym przez W. S. Lipic-kiego — Społeczno-Polityczny Ruch „So-cjal-Demokraci". I A. Czapwski] ROSYJSKI SOBÓR NARODOWY (Rus-skij nacjonalnyj sobór — RNS) — rosyjskie Zjednoczenie Społeczno-Patriotyczne, ugrupowanie powstałe w lutym 1992 r. z inicjatywy III Zjazdu Międzynarodowego Soboru Słowiańskiego (Mieżdunarodnyj sławianskij sobór — MSS), panslawistycz-nej organizacji utworzonej na zjeździe założycielskim w styczniu 1991 r. w St. Petersburgu. Powołały ją nacjonalistyczne ugrupowania na czele z nazistowską —» Rosyjską Jednością Narodową (RNJ), której przywódca, A. P. Barkaszow został przewodniczącym Zarządu. Jednym ze współprzewodniczących MSS był polski nacjonalista, B. Tejkowski. Przewodnictwo RNS powierzono A. I. Stierligowowi, byłemu oficerowi KGB, który za zasługi w walce przeciwko puczowi sierpniowemu w 1991 r. został mianowany generałem. Organ kierowniczy nosi nazwę Dumy. RNS reprezentuje wielkomocar-stwowo-naq'onalistyczną orientację o prawosławnym profilu. Jego hasło brzmi: „My — Rosjanie! Z nami — Bóg!" W różnych okresach w RNS uczestniczyło wielu znanych polityków: I. Isakow z *» Frontu Ocalenia Narodowego (FNS), G. Ziu-ganow z -> Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej (KPRF), N.N. Łysienko z -> 220 Rosyjski Związek Ogólnoludowy Narodowo-Republikańskiej Partii Rosji (NRPR), Barkaszow i inni. W działalności tego ugrupowania brali udział także znani pisarze i działacze kultury o słowiano-filskiej orientacji. Szczególną aktywność polityczną RNS przejawił po wydarzeniach październikowych w 1993 r., kiedy w jego szeregi schronili się przywódcy organizacji zdelegalizowanych. Nie wziął jednak, na znak protestu przeciw zbrojnej likwidacji parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, udziału w wyborach do V Dumy Państwowej i po wewnętrznych rozłamach na przełomie lat 1993/1994 stracił na znaczeniu. Podczas kampanii wyborczej do VI Dumy działaczom RNS nie udało się uzyskać minimum poparcia potrzebnego do rejestracji w Państwowej Komisji Wyborczej. I A. Czajowski] ROSYJSKI ZWIĄZEK OGÓLNOLUDOWY (Rossijskij obszczenarodnyj sojuz — ROS) — rosyjska partia polityczna, założona w październiku 1991 r. przez część deputowanych frakcji „Rosja" i „Związek" w Radzie Najwyższej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz szereg przedstawicieli ugrupowań nacjonalistycznych. ROS zaliczany jest do partii tworzących nieprzejednaną opozycję wobec rządzącego obozu. Początkowo opowiadał się za jednoczeniem „czerwonych" i „białych" przeciwników -» Demokratycznej Rosji (DR). W 1997 r. oceniano go jako umiarkowanie opozycyjny. W lutym 1992 r. wszedł w skład nacjonalistycznego Rosyjskiego Zgromadzenia Ludowego, powołanego 8-9 lutego 1992 r. przez Kongres Sił Obywatelskich i Patriotycznych, następnie współtworzył -> Rosyjski Sobór Narodowy (RNS) oraz -» Front Ocalenia Narodowego (FNS), z którego wyszedł w lipcu 1993 r. W wyborach parlamentarnych 1993 r. nie zebrał wyma- ganej do elekcji ilości podpisów. W skład V Dumy Państwowej weszło jednak 5 członków ROS, kandydujących w okręgach jednomandatowych, którzy tworzyli niezarejestrowaną grupę posłów „Dzierżawa". Od 1995 r. współpracuje z -» Komunistyczną Partią Federaq'i Ro-syj-skiej (KPRF). W wyborach parlamentarnych 1995 r. uczestniczył w składzie bloku „Władza — ludowi", który uzyskał jedynie 1,65% głosów, nie przekraczając wymaganej bariery 5% głosów. Posłami do VI Dumy z okręgów jednomandatowych zostało 5 członków ROS, którzy weszli do 39-osobowej frakcji „Ludo-władztwo" (przewodniczy N. Ryżkow, były premier radziecki). Przywódcy partii, S. N. Baburinowi, powierzono funkcję wiceprzewodniczącego Dumy. W wyborach prezydenckich w 1996 r. ROS opowiedział się za kandydaturą G. Ziuganowa, nie wszedł jednak w skład utworzonego z iniqatywy komunistów -> Ludowo-Pa-triotycznego Związku Rosji (NPSR). ROS liczy około 10-12 tys. członków, zrzeszonych w 50 regionalnych organizacjach. Jego hasłami jest ludowładztwo, patriotyzm, sprawiedliwość. Partia przywiązana jest do tradyqi kolektywizmu, wzywa do działań na rzecz odrodzenia rosyjskiej mocarstwowości, opowiada się za dużym udziałem państwa w regulacji gospodarki, różnymi formami własności, włączając prywatną, występuje za odrodzeniem radzieckiego systemu politycznego, opierającego się na podporządkowaniu organów władzy wykonawczej organom władzy ustawodawczej. Partia prezentuje zdecydowanie antyzachodnie nastawienie, popiera prorosyjskie siły w byłych republikach radzieckich i innych rejonach np. w byłej Jugosławii. Utrzymuje kontakty ze stowarzyszeniami oficerów. Poza S. N. Baburinem do czołowych polityków ROS należy: S. A. Głotow, I. S. Aniczkin, A. N. Grieszniewikow, N. A. Zacepina, N. A. Pawłów. Wśród członków tej partii byli tak- 221 Ruch Chrześcijańsko-Demokrałyczny że tacy znani politycy, jak S. W. Wołków, W. I. Ałksnis, S. N. Tleriechow, A. I. Łu-kianow. [A. Czajowski] RUCH CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNY (Kresfonsko-Demokraticke Hnutie — KDH) — słowacka partia polityczna o chadeckiej orientaqi programowej, powstała w lutym 1990 r. z inicjatywy J. Ćamogurskyego. Początkowo stanowiła słowackie skrzydło w ramach czechosłowackiej Partii Chrześcijańsko-De-mokratycznej — KDS (zob. -» Unia Chrze-ścijańsko-Demokratyczna-Czechosłowac-ka Partia Ludowa — KDU-CSL). W wyborach w 1990 r. KDH zgłosił jednak na Słowacji odrębną listę kandydatów, zdobywając 19,2% głosów (31 mandatów). Lider partii, J. Carnogursk^ w kwietniu 1991 r. objął stanowisko premiera rządu słowackiego, po dymisji V. Mećiara. Reprezentanci KDH objęli jeszcze 15 tek ministerialnych, zaś pozostałe otrzymały: Społeczeństwo Przeciw Przemocy (-» Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji — HZDS) — 11 oraz —> Partia Demokratyczna (DS) —2. Gabinet sprawował władzę przez 10 miesięcy. W marcu 1992 r. doszło w partii do rozłamu, którego efektem było wyłonienie się nowej struktury organizacyjnej Unii Chrześcijańsko-Społecznej (Krestanskd Socialnd Unia — KSU). Po wyborach w 1992 r. (czerwiec), w których uzyskała poparcie 8,9% elektoratu (18 mandatów), przeszła do opozycji. Do rządu powróciła w marcu 1994 r., wchodząc w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez J. Moravćika, polityka z —> Demokratycznej Unii Słowacji (DUS). Objęła 5 stanowisk ministerialnych (m.in. wicepremiera, kultury, spraw zagranicznych). W wyborach 1994 r. KDH zawarł przymierze wyborcze z organizaq'ą niepartyjną, Stałą Konferencją Obywatelskiego Instytutu, a na listę głosowało 10,1% wyborców (17 miejsc). Po wyborach par- tia przeszła do opozyqi wobec gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka HZDS, V. Mećiara. Partia weszła w skład Słowackiej Koalicji Demokratycznej (SDK), która w wyborach w 1998 r. zdobyła 42 mandaty (druga siła polityczna w parlamencie). Po wyborach SDK sformowało gabinet koalicyjny, na czele którego stanął polityk chadecki M. Dziurin-da. Partia określa się jako ogólnonarodowy ekumeniczny ruch polityczny, którego celem jest zbudowanie sprawiedliwego, duchowo zdrowego społeczeństwa. Opowiada się za gospodarką rynkową przy zapewnieniu osłony społecznej. W kwestii państwa, partia optowała za porozumieniem dwóch republik (Czeskiej i Słowackiej), które tworzyłyby federację, realizując jednak własną, niezależną politykę zagraniczną. KDH jest afiliowany przy -» Międzynarodówce Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. Liderem partii pozostaje J. Ćarnogursky. IR. Herbuł] RUCH LEWICOWYCH RADYKAŁÓW (Moiwement des Radicaux de Gauche — MRG) — francuska centrolewicowa partia polityczna, powołana formalnie do życia w grudniu 1973 r. Rok wcześniej, w ramach Partii Radykalnej powstała frakcja lewicowa, zorganizowana pod nazwą Ra-dykalno-Socjalistyczna Alternatywa i Grupa Działania, która została usunięta z partii. W wyborach w 1973 r. (marzec) frakcja wystąpiła w ramach wspólnej lewicowej listy wyborczej, zwanej Union de la Gauche, zdobywając 11 miejsc w parlamencie. Po ukonstytuowaniu się w odrębną partię, na jej czele stanął R. Fabre. W wyborach w 1981 r. partia uzyskała 14 mandatów, występując w ramach przymierza wyborczego z -» Partią Socjalistyczną. MRG wszedł w skład gabinetów koalicyjnych kierowanych przez socjalistów (1981-1986,1988-1993). Mimo pozostawania w przymierzu politycznym z so- 222 Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji cjalistami, partia podejmowała działania zmierzające do wypracowania odrębnej tożsamości programowej, głównie za sprawą inicjatyw przedstawianych przez jej nowego lidera M. Crepeau. Na przykład w wyborach europejskich w 1984 r. weszła w skład koalicji wyborczej lewico-wo-ekologicznej, zwanej Entante Radicale Ecologisłe pour les Etałs-Unis d'Europe. W 1993 r. partia przeszła do opozycji. W wyborach europejskich w 1994 r. MRG odniósł swój największy sukces, zdobywając 12,1% głosów elektoratu i uzyskując 13 miejsc w Parlamencie Europejskim. Duży udział w tym sukcesie miał B. Tąpie, który kierował kampanią wyborczą MRG, stając na czele listy Energie radicale. W Parlamencie Europejskim deputowani partii wchodzą w skład grupy -> Europejskiego Przymierza Radykałów. W wyborach prezydenckich w 1995 r. partia poparła kandydaturę socjalisty L. Jospina. Po wyborach parlamentarnych w 1997 r. MRP wszedł w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez L.Jospina. [R. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties of łhe World, 4th edition, Cartermill Pub., 1996. RUCH NA RZECZ DEMOKRATYCZNEJ SŁOWACJI (Hnutie za Demokratickć Slovensko — HZDS) — słowacka partia polityczna o populistycznym, raczej lewicowym charakterze, formalnie zarejestrowana w maju 1991 r. Inicjatorem stworzenia partii był V. Mećiar, który z grupą zwolenników opuścił w kwietniu 1991 r. —> partię forum ~» Społeczeństwo Przeciwko Przemocy (VPN) tuż po tym, jak został zmuszony do rezygnacji z funkcji premiera rządu słowackiego (gabinet koalicyjny sformowany 27 czerwca 1990 r.) w wyniku nacisków kierownictwa partii. Program partii zbudowany został w oparciu o elementy proetatystyczne, prowelferys-tyczne, tradycjonalistyczne (etyka chrześcijańska) i nacjonalistyczne. HZDS popierał utrzymanie struktury federacyjnej. Postuluje zapewnienie pełnej osłony socjalnej w okresie reform. W wyborach parlamentarnych do Słowackiej Rady Narodowej w 1992 r. HZDS zdobył poparcie 37,26% elektoratu (74 mandaty), stając się pierwszą siłą polityczną w parlamencie. V. Mećiar stanął na czele gabinetu, który został sformowany w czerwcu 1992 r. Po stworzeniu suwerennej Słowacji, partia sformowała wraz ze —» Słowacką Partią Narodową (SNS) gabinet koalicyjny. W 1993 r. nastąpił rozłam w HZDS spowodowany sporem personalnym. Premier V. Mećiar usunął M. Kniaźkę ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. M. Kniaż-ko zarzucił premierowi autorytarny styl polityki oraz skrytykował go za jego koncepcję polityki zagranicznej i wraz z innymi posłami, po opuszczeniu HZDS, utworzył w czerwcu 1993 r. nową partię Demokratyczne Przymierze Republiki Słowackiej — ADSR (zob. -» Demokratyczna Unia Słowacji — DUS). W tym samym czasie L. Ćernak — minister gospodarki — ustąpił ze stanowiska, a jego partia -» Słowacka Partia Narodowa (SNS) opuściła koalicję i przeszła do opozycji (na znak protestu przeciw mianowaniu byłego komunisty — I. Andrejczaka — na stanowisko ministra obrony narodowej). HZDS, po półrocznym okresie sprawowania władzy jako czysto jednopartyjny rząd mniejszościowy (66 mandatów w 150-osobowej izbie), ponownie zawarła koalicję z SNS (październik 1993 r.). W lutym 1994 r. doszło do kolejnego rozłamu w HZDS. Również i tym razem powodem była polityka personalna premiera V. Mećiara, który odwołał ze stanowiska ministra spraw zagranicznych J. Moravćika. Ten drugi opuścił wraz ze zwolennikami partię i stworzył w lutym 1994 r. odrębną strukturę organizacyjną, Alternatywę Politycznego Realizmu (zob. -»Demokratyczna Unia Słowa- 223 Ruch na rzecz Praw i Swobód cji). W marcu 1994 r. premier V. Mećiar został zmuszony do dymisji w wyniku przegłosowania przez parlament wniosku o wotum nieufności. W wyborach w 1994 r. partia zdobyła mniejsze poparcie niż poprzednio — 34,96% głosów (61 mandatów), jednak dysponuje trzykrotnie większą ilością miejsc w parlamencie niż druga co do wielkości partia, —> Partia Lewicy Demokratycznej (SDL). W grudniu 1994 r. HZDS stanął na czele koalicji gabinetowej zwanej „czerwono-brązo-wą", w której znalazły się również SNS oraz —> Stowarzyszenie Robotników Słowacji (ZRS). Nominacje na stanowisko premiera uzyskał V. Mećiar, a HZDS otrzymało 11 tek ministerialnych. Po odzyskaniu przez HZDS kontroli nad gabinetem, odżył konflikt pomiędzy V. Mećia-rem a prezydentem M. Kovaćem. W marcu 1995 r. nastąpiło jego zaostrzenie, gdy prezydent odmówił podpisania projektu aktu prawnego przewidującego przekazanie w ręce rządu kontroli nad służbami speqalnymi. HZDS zgłosił nawet wniosek w parlamencie o usunięcie M. Kovaćsa ze stanowiska prezydenta, który nie uzyskał jednak wymaganej większości (większość 2/3). W wyborach w 1998 r. partia zdobyła 43 mandaty (pierwsza siła w parlamencie). W październiku HZDS zrezygnował z misji utworzenia nowego rządu i przeszedł do opozycji. Liderem ugrupowania jest V. Mećiar. [W. Jednaka] RUCH NA RZECZ PRAW I SWOBÓD (Dwiżenie za Prawa i Swobodi — DPS) — bułgarska partia etniczna, utworzona w styczniu 1990 r. Skupia mniejszość turecką i ludność muzułmańską. Od momentu powstania, stale obecna w parlamencie. W wyborach 1990 r. partia zdobyła 5,75% (23 mandaty), uzyskując trzecią pozycję w parlamencie. Rok później, w październikowych wyborach 1991 r., DPS poprawiła swoją pozycję wyborczą o 1,8% głosów, zdobywając 7,55% głosów (24 mandaty) i ponownie plasując się na trzeciej pozycji. W latach 1991-1994 pełniła rolę „języczka u wagi", ciążącego bardziej ku -> Związkowi Sił Demokratycznych (SDS), gdyż od -> Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP) odstraszała ją polityka nacjonalistyczna. Z kolei w grudniu 1994 r. zdołała uzyskać 6% głosów, czyli 15 mandatów i przesunęła się na miejsce czwarte w parlamencie. Do przedterminowych wyborów do parlamentu w kwietniu 1997 r. przystąpiła w koalicji wyborczej -> Zjednoczenie na rzecz Ocalenia Narodowego (ONS). Tym samym zrezygnowała z dalszego udziału w koalicji wyborczej -» Zjednoczone Siły Demokratyczne (ODS), zdominowanej przez -> Związek Sił Demokratycznych (SDS). Fakt wycofania się DPS z koalicji lider partii A. Dogan uzasadnił obawą, iż uczestniczące w niej mniejsze ugrupowania będą odgrywać rolę satelit SDS. Obecna w parlamencie, jednak nie odgrywa już roli -> partii obrotowej. Bazę wyborczą DSP stanowią: ludność turecka, Pomacy (ludność bułgarska wyznająca islam) oraz część Cyganów. Przywódcą partii jest A. Dogan. [W. Jednaka] Literatura: M. Barański (red.), Dynamika systemów politycznych wybranych państw Europy Środ-kowo-Wschodniej, Katowice 1995. E. Zieliński (red.), Transformacja ustrojowa państw Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa 1996. RUCH ODBUDOWY POLSKI (ROP) — polska partia polityczna o orientacji raczej centroprawicowej. Powstała w wyniku połączenia się komitetów wyborczych J. Olszewskiego, który kandydował w wyborach prezydenckich 1995 r. i uzyskał 6,86% poparcia elektoratu, co usytuowało go na czwartej pozycji, pod względem ilości zdobytych głosów. Wynik ten w opi- 224 Ruch Wolności nii jego zwolenników był wystarczającą przesłanką do powołania partii, która została zarejestrowana w listopadzie 1995 r. Do ROP przystępować mogą zarówno pojedyncze osoby, jak i całe organizacje. Do ugrupowania należą m.in.: Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej, Solidarność'80, Akcja Polska, Polskie Stronnictwo Ludowe „Mi-kołajczykowskie", Polska Partia „Ojcowizna", Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej, członkowie nieformalnych struktur „klubów Gazety Polskiej". W zakresie polityki wewnętrznej partia promuje dekomunizację, likwidację Urzędu Ochrony Państwa, lustrację, ratyfikaq'ę konkordatu, ograniczenie prawa do aborcji, zaostrzenie walki z przestępczością poprzez usunięcie skorumpowanych policjantów, prokuratorów i sędziów oraz usprawnienie sądownictwa poprzez skrócenie procedury sądowej. Ponadto ROP wyraża poparcie dla samorządów oraz stworzenia stabilnych podstaw finansowych (25% wpływów podatkowych), lecz sprzeciwia się reformie powiatowej. Partia proponuje również przywrócenie wiarygodności administracji poprzez zmniejszenie liczby ministerstw i urzędników, zwiększenie nakładów na oświatę poprzez wprowadzenie „bonów oświatowych", zwrotne stypendia dla studentów oraz kredyt edukacyjny. Z kolei na badania naukowe, zdaniem liderów partii, winno zostać przeznaczone 1,5% dochodu narodowego. ROP domaga się lustracji gospodarczej, która polegałaby m.in. na odebraniu byłej nomenklaturze zawłaszczonego mienia państwowego, ukaraniu winnych wielkich afer gospodarczych oraz rewizji wszystkich aktów prywatyzacji niezgodnych z prawem. Opowiada się za ochroną życia ludzkiego od -chwili poczęcia aż do śmierci. W zakresie polityki gospodarczej Ruch proponuje zmniejszenie podatków, likwidację większości nadużywanych ulg. W celu polepszenia eksportu należy skokowo zdewaluować złotego. Ponadto należy dokonać przeglądu decy- zji podjętych przez Agencję Rolną Skarbu Państwa, ustabilizować rynek rolny poprzez jego ochronę przed napływem dotowanej żywności z zagranicy oraz przez interwencyjny skup i sprzedaż płodów rolnych. W zakresie polityki zagranicznej partia opowiada się za szybką integraqą z NATO oraz za integracją z Unią Europejską, ale w wolniejszym tempie, to znaczy do czasu zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki. W wyborach parlamentarnych 1997 r. partia zdołała otrzymać poparcie 5,56% elektoratu, co dało jej 6 mandatów w Sejmie (w tym jeden należy do lidera -» Porozumienia Centrum — PC, J. Kaczyńskiego, którego partia startowała z list —> Akq'i Wyborczej Solidarność — AWS). Wkrótce po wyborach, z ROP usunięto A. Macierewicza. Z kolei Z. Wrzodak sam opuścił ugrupowanie. Na początku października 1997 r., na posiedzeniu Rady Naczelnej ROP, doszło do rozłamu w partii. Na czele jednej frakcji stanął J. Olszewski, a drugiej — usunięty miesiąc wcześniej — A. Macierewicz. Część członków partii skupiona wokół A. Macierewicza nie uznała faktu usunięcia swego lidera z partii i przegłosowała zawieszenie zarządu, któremu przewodniczy J. Olszewski. Do czasu kongresu, Ruchem kierować będzie komisja zjazdowa. Na początku stycznia 1998 r. zarejestrowano Ruch Odbudowy Polski (J. Ol-szewskiego) oraz Ruch Narodowo-Chrze-ścijański ROP, na czele którego stanął A. Macierewicz. IW. Jednaka] RUCH WOLNOŚCI (Die Freiheitlichen — DF) — austriacka partia polityczna o konserwatywnym obliczu programowym, zaliczana niejednokrotnie do kategorii -> partii ultraprawicowych. Powstała w 1956 r. w wyniku połączenia 3 formacji prawicowych, z których najbardziej znaną była Liga Niezależnych — Verband der Unabhangingen (VdU), która w 1953 r. zdo- 225 Rynek wyborczy była 14 mandatów w Nationalrat, przyjmując nazwę Austriacka Partia Wolności (Freheiłliche Partei Ósterreichs — FPÓ). Od stycznia 1995 r. występuje pod obecną nazwą, a zmiana „szyldu" ma symboliczny charakter. Usunięcie z nazwy słowa „partia" ma wzmacniać społeczny status organizacji występującej jako -» anty-par-tia, przeciwstawiająca się „partyjnej" polityce ustabilizowanych, tradycyjnych ugrupowań. DF otrzymuje przeciętnie 9,6% głosów elektoratu, z tym iż w latach dziewięćdziesiątych dynamika przyrostu poparcia osiągnęła wyjątkowo wysoki poziom. W wyborach w 1990 r. partię poparło 16,6% elektoratu, w 1994 r. — 22,5%, zaś w 1995 r.—21,9%. W latach 1983-1987 partia weszła w skład koalicji gabinetowej kierowanej przez -> Socjaldemokratyczną Partię Austrii. Fakt ten stał się przyczyną konfliktu ideologicznego pomiędzy umiarkowanie nastawioną grupą polityków FPÓ, na czele której stał ówczesny lider N. Steiger, a prawicową frakcją skupioną wokół J. Haidera, znajdującą oparcie przede wszystkim w strukturach organizacyjnych w Karyntii. Z konfrontacji zwycięsko wyszła opq'a prawicowa, a liderem partii został wybrany J. Haider. Miało to wpływ na zmianę charakteru programowego i organizacyjnego partii. Postulaty liberalne zeszły na plan dalszy, a partia przybrała bardzo wyraźne cechy ugrupowania protestu, przeciwstawiającego się rządzącemu „kartelowi" partii politycznych i krytykującego zjawisko biurokratyzacji i korporatywizacji życia politycznego. Partia opowiedziała się za prowadzeniem bardzo restryktywnej polityki wobec emigrantów (wniosek o przeprowadzenie referendum w tej kwestii został odrzucony przez parlament w 1993 r.) oraz przyjęła antyintegracyjne nastawienie w referendum dotyczącym wstąpienia Austrii do EW (1994 r.). DF pragnie zorganizować tzw. trzeci lager społeczny, narodowy, proponując model organizacyjny oparty na „orientacji na li- dera", przy zachowaniu jednak rozproszonej struktury władzy z organizacjami w krajach dysponującymi znaczną autonomią. Pod kierownictwem J. Haidera partia przekształciła się w organizację typu populistycznego, która apeluje do bardzo szerokiego spektrum wyborców, łamiąc dotychczas dominujący w polityce Austrii klasowo zorientowany wzorzec apelu partyjnego. Wysoce emocjonalna orientacja protestu stała się głównym motywem dla tych wyborców, którzy zdecydowali się głosować na DF. Względy programowe czy nawet personalne schodzą raczej na plan dalszy. W pierwszych wyborach europejskich w październiku 1996 r. partia uzyskała poparcie 27,6% elektoratu, zdobywając 6 mandatów w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci DF w Parlamencie stanowią przypadek grupy tzw. niezrzeszonych (obok np. francuskiego —> Frontu Narodowego — FN). W1990 r. partia skupiała ponad 41 tys. członków, co stanowiło około 0,8% elektoratu. [R. Herbut] Literatura: W. C. Muller, The Deuelopment ofAustrian Party Organizałions in the Post-War Period (in) R. Katz, P. Mair (eds), How parties Or-ganize. Change and Adaptation in Party Organizałions in Western Democracies, London 1994. F. Plasser, P. Ulram, A. Grausgruber, The Decline of Lager Mentality and the New Model ofElectoml Competition in Austria, West European Politics 1992, vol. 15 (1). RYNEK WYBORCZY — mechanizm regulujący życie polityczne, utożsamiany z procesem interakcji pomiędzy partiami i liderami politycznymi, występującymi w roli dostawców dóbr i oferentów a wyborcami traktowanymi jako konsumenci. Zjawisko rynku politycznego związane jest z -> rywalizacją polityczną, umożli- 226 Ryjoalimcja polityczna wiającą swobodę przedstawienia i wyboru oferty politycznej. Miejscem, w którym następuje wymiana między dostawcami dóbr a konsumentami są wybory, toteż rynek polityczny utożsamiany jest często z rynkiem wyborczym. Istnienie rynku wyborczego oznacza, że żadna partia polityczna nie ma zagwarantowanej pozycji wyborczej, bowiem w każdej chwili mogą pojawić się nowi uczestnicy rywalizacji, zdolni do przejęcia części elektoratu. Traktowanie polityki w kategoriach rynku umożliwia wypracowywanie skutecznych strategii działania tym podmiotom polityki, których byt zależy od poparcia społecznego, zdobywanego w warunkach rywalizacji. Dotyczy to w szczególności -» partii politycznych, zmuszonych do uwzględniania zjawiska zmienności oczekiwań i preferencji wyborców w swych strategiach wyborczych. Określa je zwłaszcza rozmiar i charakter rynku wyborczego. Rynek jest mały wówczas, gdy lojalność wyborców wobec partii politycznych jest wysoka, a poziom przepływu głosów od jednej partii do drugiej — niski. Rynek wielki charakteryzuje się niskim poziomem lojalności politycznej oraz znacznym rozmiarem transferu głosów (zob. —> przesunięcie poparcia wyborczego). Rynek jest otwarty, gdy wyborcy skłonni są do „przebierania" w różnych ofertach, a ich preferencje zmieniają się od elekcji do elekq'i. Rynek zamknięty oznacza niewielką szansę dla nowych ofert politycznych. Gdy rynek wyborczy jest mały i zamknięty, strategie wyborcze partii politycznych nastawione są na podtrzymanie lojalności dotychczasowych zwolenników (tzw. vote maximization strategies). Są one charakterystyczne zwłaszcza dla —> partii masowych. Gdy jest on duży i otwarty, zachęca partie do poszukiwania poparcia w różnych kręgach społecznych i „produkowania poparcia" (vote produc-tion strategies). Tę strategię wykorzystują zwłaszcza -»partie wyborcze (typu catch-all). Rynek wyborczy w ustabilizowanych demokracjach charakteryzował się po II wojnie światowej niewielkim rozmiarem i niewielką otwartością, a rywalizacja o władzę toczyła się z reguły między ugrupowaniami zdolnymi do uzyskiwania znaczącego poparcia. W końcu lat sześćdziesiątych zapoczątkowana została tendencja zwiększania rozmiaru i poziomu otwartości rynku wyborczego. Jej efektem było obniżenie poparcia dla tradycyjnych partii politycznych, wyrażające zmianę oczekiwań i postaw wyborców. W powstałą lukę rynkową weszły partie nowe, akcentujące wybrane, nierozwiązane problemy społeczne, takie jak ochrona środowiska naturalnego, równouprawnienie kobiet, polityka podatkowa czy problem imigrantów. W demokracjach nieustabilizowanych — przynajmniej w pierwszej fazie tranzycji politycznej—rynek wyborczy charakteryzuje się znacznym rozmiarem i wysokim poziomem otwartości, co oznacza, że elektorat jest dostępny dla wielu ugrupowań politycznych. Zwiększa to poziom rywalizacyjności systemów partyjnych tych państw i zmniejsza prze-widywalność rezultatów wyborów. [A. Antoszewski] Literatura: P. Mair, Electoral Markets and Stable States (in) M Moran, M. Wright, The Market and the State: Studies in lnterdependence, London 1991. RYWALIZACJA POLITYCZNA—proces kooperacji partii politycznych w grze 0 władzę, rozgrywający się na arenie wyborczej oraz parlamentarno-gabinetowej. Głównymi postaciami rywalizacji politycznej są walka (charakterystyczna zwłaszcza dla wyborów) oraz kooperacja pozytywna, cechująca proces tworzenia 1 utrzymywania koalicji gabinetowych. Zinstytucjonalizowana rywalizacja polityczna występuje wyłącznie w demokratycznych systemach politycznych, w któ- 227 Ryioalizacja polityczna rych dostęp do władzy nie jest ograniczony, ale możliwy jedynie w wyniku zwycięstwa w wyborach. Efektem rywalizacji politycznej staje się uzyskanie legitymacji do sprawowania władzy bądź do spełnienia roli -> opozyqi politycznej. Rywa-lizacyjny system partyjny, oparty na zasadzie swobody zrzeszania się oraz nieli-mitowanego (z prawnie określonymi wyjątkami) uczestnictwa w walce o głosy wyborców, jest podstawą demokratycznego systemu politycznego. Może on jednak przybrać różny kształt, w zależności od liczby rywalizujących partii, rozmiaru poparcia, jakie osiągają, -> dystansu ideologicznego, jaki je dzieli oraz strategii politycznych, jakie przyjmują (zob. -> typologie systemów partyjnych). W wyniku długotrwałej rywalizaq'i politycznej kształtują się i upowszechniają wzorce zachowań politycznych, określane mianem wzorców rywalizaqi. Pojęcie to odnosi się do utrwalonych standardów zachowań kooperacyjnych -» partii politycznych, stanowiących podstawę ich strategii wyborczych oraz koalicyjnych. Wzorce te są uwarunkowane rozmiarem poparcia osiąganego przez partie w wyborach, reprezentowanym przez nie potencjałem koalicyjnym (zob. —> relewancja partii politycznej) oraz tradycją polityczną. W ustabilizowanych demokracjach rywalizacja polityczna toczy się pomiędzy *» lewicą i -» prawicą, zaś głównym obszarem konfrontacji ideologicznej są kwestie społeczno-ekonomiczne. Fakt ten powoduje, że dosyć często dochodzi do współpracy (koalicji) ugrupowań centrolewicowych (socjaldemokracja) z centroprawicowymi (chadecja) oraz -» partii konserwatywnych z -> partiami liberalnymi. Bardzo rzadkie są natomiast przypadki pozytywnej kooperacji ugrupowań konserwatywnych lub liberalnych z -> partiami socjaldemokratycznymi. Poza układami koalicyjnymi pozostają ugrupowania uznawane za radykalne bądź antysystemowe (komuniści) oraz —> partie ultraprawicowe. W Europie Środkowo-Wschodniej rywalizacja polityczna przebiega głównie wzdłuż osi „genetycznej". Jeden z głównych problemów spornych stanowi kwestia oceny komunistycznej przeszłości i sposobu jej rozliczenia. Z wyjątkiem Czech, głównymi uczestnikami rywalizacji politycznej są — z jednej strony partia postkomunistyczna — z drugiej natomiast mniej lub bardziej sfragmentaryzowana koaliq'a partii antykomunistycznych. Dominującym wzorcem jest niełączenie się w koalicje partii wywodzących się ze starego reżimu (tzw. partii postkomunistycznych) z ugrupowaniami reprezentującymi antykomunistyczną opozycję. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest utworzony na Węgrzech w 1994 r. gabinet G. Horna, obejmujący socjalistów oraz liberałów z -> Przymierza Wolnych Demokratów (SDS). Rywalizaqa polityczna jest determinowana przede wszystkim rozkładem preferencji wyborczych i może przybierać różny poziom. Miarą rywalizacyjności systemów partyjnych jest na ogół dystans, jaki dzieli dwie najsilniejsze partie, występujące z konkurencyjnymi ofertami (programami) politycznymi. Im jest on mniejszy, tym wyższy poziom rywalizacyjności i zwiększone prawdopodobieństwo alter-nacji władzy lub rekonfiguracji rządzącej koalicji. Zdecydowana przewaga najsilniejszego ugrupowania nad drugim z kolei może być symptomem ewolucji w kierunku -i» systemu partii predominującej, który praktycznie nie jest systemem rywa-lizacyjnym. Biorąc pod uwagę różnicę poparcia między pierwszymi dwiema partiami, można wyróżnić systemy wysoce rywalizacyjne, w których nie przekracza ona 10%, umiarkowanie rywalizacyjne (różnica między 10% a 20%) i systemy o niskim poziomie rywalizacji (różnica powyżej 20%). Wielka Brytania, RFN, Austria, Grecja, Norwegia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania, Finlandia i Belgia należą do grupy pierwszej. Dania i Irlandia są przykładem systemów umiarkowa- 228 Rządy partii nie rywalizacyjnych. Francja, Włochy, Portugalia i Szwecja reprezentują natomiast przypadek systemu partyjnego o niskim poziomie rywalizacyjności. [A. Antoszewski] RZĄDY PARTII — model procesu decyzyjnego, ukształtowanego w ramach struktury gabinetu, który ma gwarantować, iż „realne" decyzje polityczne zostają podejmowane przez organizacje partii rządzącej oraz wprowadzane w życie poprzez wykorzystanie faktu kontroli przez partię zarówno samego gabinetu, jak i legislatywy. Zasadniczą więc funkcją partii w tym modelu pozostaje funkcja rządzenia. Tradycyjna koncepcja rz.p. (anglosaska) opiera się na założeniu, iż tylko rządy jednej partii, dysponującej absolutną kontrolą nad procesem decyzyjnym w gabinecie i parlamencie, gwarantują pełną realizację idei dominacji partyjnego stylu uprawiania polityki w państwie. Współcześnie koncepcja rz.p. obejmuje również i sytuacje, gdy zostają sformowane gabinety koalicyjne, choć wówczas znacznej modyfikacji ulega sam proces decyzyjny. W tym drugim przypadku nacisk zostaje położony na to, co partie robią, uzyskując status rządzących, a nie na to, w jaki sposób zostają wyselekcjonowane czy też dysponują absolutną większością w parlamencie. W przypadku gabinetów koalicyjnych występuje dwuetapowy proces decyzyjny. W pierwszym etapie każda z partii wchodzących w skład koalicji musi wypracować własną strategię rządzenia, zaś w drugim — strategie wszystkich koalicjantów muszą zostać poddane „obróbce" w procesie negocjacji, której efektem ma być wypracowanie wspólnej umowy koalicyjnej, określającej m.in. procedury wzajemnego komunikowania się partnerów, zasady dzielenia łupów oraz zasadnicze kierunki strategii programowych. O procesie kształtowania rz.p. decyduje wiele czynników o dość zróżnico- wanym charakterze. Można je zgrupować w dwie kategorie: a) czynniki tzw. systemowe, związane przede wszystkim z procesem kształtowania otoczenia demokratycznego systemu partyjnego. Wśród nich można wyróżnić istnienie: zasady swobodnego zrzeszania się, która gwarantuje „otwartość" systemu politycznego i powstanie rywalizacyjnego układu przetargów politycznych; prawa opozycji do proponowania alternatywnych scenariuszy politycznych; zasady alternacji władzy, opartej na fakcie uzyskania przez partię (partie) legitymacji do rządzenia, pochodzącej od społeczeństwa, a wyrażonej w akcie głosowania; b) czynniki związane z funkcjonowaniem samego systemu partyjnego, instytucjonalizujące procedury przetargów międzypartyjnych. Chodzi m.in. o to, by: wszystkie decyzje polityczne były podejmowane przez partyjnych polityków wyłonionych w rywalizacyjnych wyborach bądź też innych decydentów przed nimi odpowiedzialnych (lojalność członków np. aparatu biurokratycznego lub agencji publicznych); kierunki polityki państwa zostały określone przez partię lub partie rządzące; partia (partie) decydowała o obsadzie najważniejszych stanowisk w administracji publicznej, a osoby je piastujące podlegały weryfikacji poprzez uaktywnienie procedur postępowania wewnątrzpartyjnego lub międzypartyjnego. Istotę rz.p. stanowi więc zdolność partii do sprawowania kontroli nad zachowaniem gabinetu jako zbiorowego aktora politycznego, która opiera się przede wszystkim na trzech przesłankach: a) przekształcaniu programu partii w program rządu. Program partii winien zawierać nie tylko wyraźne deklaracje co do intencji partii, ale również wskazywać na specyficzne środki mające służyć realiza-q'i oczekiwanych celów; b) selekcji członków gabinetu; c) sprawowaniu przez partię (partie) permanentnej kontroli nad ministrami. R. Rosę stwierdził, iż „Rządy partii istnieją tylko wówczas, gdy działa- 229 Rzędy partii nia polityków piastujących określone stanowiska publiczne pozostają zdeterminowane przez wartości oraz treści programowe pochodzące od partii" (1976, s. 371). fR. Herbuł] Literatura: R. Katz, Party Gmernment and iłs Alłerna- twes (in) R. Katz (ed.), Parły Government: European and American Experiences, vol. 2, Berlin 1997. R. Rosę, The Problem of Party Government, Harmondsworth, Penguin 1976. • ?. c SELEKCJA KANDYDATÓW — najważniejszy element często wyodrębnianej jako oddzielna funkcja rekrutacji elit politycznych. Partie polityczne od początku swego istnienia były głównym czynnikiem rekrutacji elit politycznych, poprzez desygnowanie kandydatów do wyborów. Z czasem w większości państw demokratycznych partie osiągnęły monopol w tym względzie. Istotnym problemem jest to, kto w samej partii posiadał niegdyś albo dziś posiada prawo i władzę desygnowania kandydatów. W partiach typu komitetowego (wyborczych) o luźniejszej strukturze organizacyjnej więcej było żywiołowości i nieustabilizowanych, nieformalnych działań zakulisowych. W partiach masowych natomiast kwestia ta jest najczęściej regulowana w drodze statutowej, czy poprzez inne regulacje prawne. W sumie wyróżnia się cztery typy procesu nominacji kandydatów: a) nie uregulowany, żywiołowy; b) nominacje przez organy lokalne; c) nominacje przez organy centralne; d) wybór przez członków partii. Są to typy idealne. Najczęściej bowiem występują typy mieszane, zwykle typy a — b, co przyjmuje postać pewnego uzgodnienia między organami lokalnymi i centralnymi. Z kolei przy wyborze kandydatów przez członków nie zanika oddziaływanie władz partyjnych na ten wybór, niekiedy jest on tylko formalnością i potwierdzeniem selekcji dokonanej wcześniej przez władze partyjne. Nigdy nie można wykluczyć także niejawnych i nieformalnych ustaleń dokonywanych przez różne ośrodki decyzyjne. W typie pierwszym proces nominowania kandydatów (z powodu braku formalizacji), występuje najczęściej w postaci szeregu nieformalnych, często poufnych umów czy porozumień między działaczami partii, w wyniku których następuje wysunięcie kandydata przez jakąś grupę działaczy lub zgłoszenie kandydatury przez zainteresowanego, a następnie poparcie jej przez szereg członków partii. Deklaracja władz naczelnych może aprobować zgłoszoną wcześniej przez samego zainteresowanego kandydaturę, nadając jej przez to sankcję „partyjności". Czasem wystarcza brak oficjalnego sprzeciwu lub kontrkan-dydatury. Typ ten związany jest często z nominacją charyzmatycznych polityków. Typ drugi jest przejawem demokra-tyzmu w partiach, ponieważ statutowe wyznaczanie przez instancje lokalne zwiększa stopień podmiotowości politycznej mas członkowskich. Uprawniona do nominacji jest z reguły ta instancja partyjna, która odpowiada terytorialnie okręgowi wyborczemu, najczęściej jest to pośredni szczebel hierarchii partyjnej. Ten typ nominacji występuje w nowoczesnych partiach masowych np. socjaldemokratycznych czy chadeckich. Typ trzeci jest zaprzeczeniem poprzedniego i wyrazem centralizmu w partii. Oficjalnie występował w partiach faszystowskich o strukturze wodzowskiej i w większości partii w systemach autorytarnych. Praktycznie jednak w każdej partii, zwłaszcza zaś w scentralizowanych partiach o silnej artykulacji, o pewnej części kandydatur (wywodzących się głównie z elit partyj- 231 Sinn Fein nych) rozstrzyga się odgórnie, w centralnych instancjach partii. Typ czwarty, związany z wyborem kandydatów przez samych członków jest najbardziej demokratyczny, chociaż spotykany rzadko. Wybór może przyjmować dwie formy: a) wyboru bezpośredniego, jak w partiach amerykańskich (przy wyborach parlamentarnych) oraz b) wyboru pośredniego, polegającego na desygnowaniu kandydatów przez specjalnie w tym celu wybrane zjazdy delegatów czy konwencje, gdzie mają miejsce przetargi i kompromisy wokół poszczególnych kandydatur, przy minimalnym jednak udziale szeregowych członków. [W. Sokół] SINN FEIN (My Sami — SiF) — irlandzka radykalna partia nacjonalistyczna. Początki ugrupowania kojarzą się z osobą A. Griffitha, który w 1905 r. powołał do życia organizację stawiającą sobie za cel stworzenie niepodległego państwa, powiązanego z Wielką Brytanią jedynie poprzez osobę głowy państwa, monarchę. W 1917 r. partia została rekonstytuowana w formie szerokiego ruchu narodowo-społecznego, a na jej czele stanął Eamon de Valera, zwany przez niektórych „ojcem państwa irlandzkiego". W wyborach w 1918 r. partia zdobyła 73 „irlandzkie" mandaty spośród 105 w Izbie Gmin. Liderzy SiF uznali ten wynik jako wyraz zaufania społeczeństwa dla prowadzenia polityki zmierzającej do zapewnienia Irlandii statusu suwerennego państwa. Partia stworzyła w 1919 r. irlandzki parlament, Dail Eireann, odmawiając udziału w Brytyjskim Parlamencie. Dail ratyfikował proklamację o niepodległości Irlandii, tworząc rząd, na czele którego stanął E. de Valera. Zbrojnym ramieniem SiF stała się Irlandzka Armia Republikańska (IRA), stworzona w oparciu o organizację zwaną Irish Vołunteers (Irlandzcy Ochotnicy). Stosunek do Traktatu z 1922 r. stał się przyczyną stopniowego rozpadu partii. Część liderów i aktywistów SiF, akceptujących ustalenia zawarte w Traktacie (m.in. fakt stworzenia niepodległego państwa będącego członkiem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, na czele którego stoi monarcha brytyjski reprezentowany przez Generalnego Gubernatora), stworzyła partię konserwatywną Cumann na nGaed-heal (zob. -? Fint Gael), która dominowała na irlandzkiej scenie politycznej do 1927 r. Bezkompromisowe stanowisko części SiF w kwestii układu z Anglikami skłoniło z kolei w 1926 r. E. de Valera i jego zwolenników do oderwania się od partii (popierali pełną suwerenność państwa, ale chcieli ten cel osiągnąć metodami parlamentarnymi), w efekcie czego powstała -»Fianna Fdil. Resztki SiF oraz IRA kontynuowały politykę wrogości wobec statusu nowego państwa, traktując je jako instytucję narzuconą przez obce mocarstwo, choć polityczny wymiar tych akq'i stracił na znaczeniu. SiF została praktycznie reaktywowana na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, a dekadę później jej zasadniczym celem stała się walka o usunięcie Brytyjczyków z Irlandii Północnej. W latach siedemdziesiątych nastąpił kolejny rozłam w partii. „Tymczasowa Sinn Fćin" (Prwisional Sinn Fein), radykalne, nacjonalistyczne skrzydło partii, stała się w latach osiemdziesiątych główną siłą polityczną w Irlandii Północnej. „Oficjalna" SiF została natomiast przekształcona w radykalnie lewicową partię o świeckim i neomarksistowskim charakterze, która od 1982 r. nosiła nazwę Partii Robotniczej (Workers' Party). Poparcie wyborcze dla partii oscylowało pomiędzy 3,8 a 5,0% głosów, co dało jej np. w 1989 r. siedem mandatów w Ddil. W 1992 r. partia rozpadła się, a sześciu deputowanych stworzyło nową organizację zwaną Demokratyczna Lewica. Partia o nazwie Sinn Fein istnieje w dalszym ciągu w Republice Irlandii. Ma ona skrajnie lewicowy i nacjonalistyczny charakter, oferując wybor- 232 Słowacka Partia Narodoiua com również proekologiczne hasła programowe. Ugrupowanie popiera działania terrorystyczne prowadzone w Irlandii Północnej przez IRA. Wpływy polityczne SiF w Republice są bardzo ograniczone. W wyborach w 1987 r. otrzymała poparcie jedynie 1,9% elektoratu, zaś w wyborach w 1992 r. — 1,6%. W wyborach w 1997 r. udało się partii wprowadzić jednego deputowanego do parlamentu. Nie lepiej radzi sobie w wyborach europejskich — spadek poparcia wyborczego z 5,2% w 1984 r. do 2,3% (1989 r.). W wyborach w 1994 r. zaobserwowano minimalny wzrost poparcia dla ugrupowania (3,0%), chód w dalszym ciągu nie udało się mu wprowadzić reprezentantów do Parlamentu Europejskiego. [R. Herbut] Literatura: J. Coakley, The foundations ofsłatehood (in) J. Coakley, M. Gallagher (eds), Politics in the Republic of heland, Galway 1992. B. O'Leary, Affairs, Partner-Swapping and the Spring Tides: The Irish General Election ofNovember 1992, West European Politics, vol. 16 (3). SŁOWACKA PARTIA NARODOWA (Slovenska Ndrodnd Strana — SNS) — słowacka partia polityczna o naq'onalistycz-nym i antywęgierskim nastawieniu, utworzona w 1989 r., a zarejestrowana w marcu 1990 r. Opowiada się za zapewnieniem systemu osłon soq'alnych dla społeczeństwa przy jednoczesnym popieraniu reform rynkowych. W programie bardzo silnie akcentuje problem ochrony praw narodu słowackiego, deklarując dążenie do przywrócenia tradycyjnych wartości kojarzonych z tym ideałem. W programie znalazło się wiele haseł świadczących o dążeniu do kultywowania wzorców zachowań naqonalistycznych, a nawet ksenofobicznych. Partia postuluje stworzenie szkół z językiem wykładowym słowac- kim, nawet w dystryktach zamieszkiwanych przez mniejszość węgierską, oraz wprowadzenie języka słowackiego jako urzędowego. W1990 r. SNS uzyskała blisko 14% głosów w wyborach do Słowackiej Rady Narodowej (22 miejsca). W wyborach w 1992 r. zdobyła jedynie 7,9% głosów oraz 15 miejsc w Słowackiej Radzie Narodowej. Po wyborach weszła w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez polityków z —»Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS), na czele którego stal V. Mećiar (gabinet powołany 24 czerwca 1992 r.). Ówczesny lider partii L. Ćernak objął ministerstwo gospodarki. Od listopada 1993 r. w skład gabinetu weszło trzech kolejnych polityków z SNS. W marcu 1993 r. L. Ćernak podał się do dymisji, a jego partia przeszła do opozycji. Powodem podjęcia takiej decyzji było mianowanie przez premiera V. Mećiara byłego komunisty, I. Andrejczaka, na stanowisko ministra obrony narodowej. Jesienią 1993 r. SNS ponownie przystąpiła do koalicji z -> Ruchem na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS). To z kolei doprowadziło do rozłamu w partii. W marcu 1994 r. L. Ćernak powołał -> Partię Narodowo-Demokraryczną — Nową Alternatywę (Ndrodna Demokratickd Strana — Naod Alternalwa — NDS-NA). Weszła ona później w skład —> Demokratycznej Unii Słowacji (DUS). W marcu 1994 r. upadł gabinet V. Mećiara i SNS przeszła do opozycji. W maju władze partii zdecydowały, iż jej członkami mogą zostać jedynie etniczni Słowacy. W marcu 1994 r. J. Słota został wybrany przewodniczącym partii. W wyborach w 1994 r. SNS zyskała poparcie 5,4% wyborców, zdobywając 9 miejsc w parlamencie. Po wyborach weszła w skład gabinetu koalicyjnego kierowanego przez V. Mećiara, sformowanego 13 grudnia 1994 r. Obok SNS w koalicji znalazły się również HZDS oraz lewicowe -> Stowarzyszenie Robotników Słowacji (Zdruzenie Robotnfkov Słovenska — ZRS). Partia otrzymała dwa stanowiska ministe- 233 Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci rialne (stanowisko Ministra Obrony oraz Edukacji i Nauki). W wyborach w 1998 r. ugrupowanie zdobyło 9,3% głosów i 14 mandatów, przechodząc do opozycji. Partia konsekwentnie przeciwstawia się propozycji przyznania mniejszości węgierskiej jakichkolwiek form autonomii. [W. Jednaka] SŁOWEŃSCY CHRZEŚCIJAŃSCY DEMOKRACI (Slovensky Krśćanski Demokra-ti — SKD) — słoweńska partia polityczna 0 chadeckiej orientaq'i programowej (zob. -» partie chadeckie), założona w marcu 1990 r. przez „katolickich intelektualistów". Partia od chwili powstania stała się silnym rzecznikiem niepodległości Słowenii, opowiadając się również za wprowadzeniem w kraju modelu gospodarki rynkowej oraz za procesem integracji z europejskimi strukturami politycznymi i go-spodarczo-ekonomicznymi. W wyborach w 1990 r. SKD stanowili największą partię polityczną w ramach zwycięskiego frontu Demokratyczna Zjednoczona Opozycja (DEMOS). Front wprowadził do parlamentu 47 deputowanych (58,8% miejsc), a sam SKD miał 11 deputowanych. Lider partii L. Peterle stanął na czele gabinetu sformowanego przez partie 1 ugrupowania DEMOS. Gabinet utrzymał się mimo rozpadu frontu pod koniec 1991 r., ale został zmuszony do rezygnacji w wyniku przegłosowania przez parlament wniosku o wotum nieufności (kwiecień 1992 r.). W wyborach w 1992 r. SKD zdobyli 13,9% głosów i 15 mandatów. Partia weszła w skład centrolewicowego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka —> Liberalnej Demokraci Słowenii (LDS), J. Drnovśeka. W wyborach w 1996 r. partia zdobyła jedynie 10 mandatów (11,4%) w izbie niższej parlamentu i przeszła do opozycji. Partia jest afiliowana przy —» Międzynarodówce Chadeckiej oraz wchodzi w skład -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). [R. Herbut] SOCJALDEMOKRACJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (SdRP) —polska partia polityczna o orientacji lewicowej, ugrupowanie o postkomunistycznym rodowodzie. SdRP została utworzona w styczniu 1990 r. na ostatnim XI Zjeździe -* Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zasadniczy trzon kadry partyjnej stanowią byli członkowie PZPR. Od momentu wprowadzenia demokratycznych wyborów do parlamentu (pierwsze przeprowadzono w 1991 r.), partia wystawia swoich kandydatów z list -» Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD), którego jest trzonem. W zakresie polityki gospodarczej proponuje wprowadzenie społecznej gospodarki rynkowej opartej na następujących zasadach: interwencjonizmu państwowego, aktywnej polityki państwa w sferze socjalnej, zachowania różnych form własności oraz rozmaitych metodach funkcjonowania przedsiębiorstw. Metodami umożliwiającymi wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej są m.in.: wprowadzenie płynnego kursu złotówki, szeroki zakres kredytów o preferencyjnym oprocentowaniu na cele inwestycyjne, reforma systemu podatkowego. Dochody budżetu państwa winny być oparte o podwyższony podatek obrotowy od towarów luksusowych. Zrównoważenie budżetu państwa jest możliwe poprzez zmniejszenie wydatków (np. na rozbudowujące się struktury administracyjne państwa, koszty związane z doradztwem przez firmy zachodnie, itp.). Bezrobocie należy zmniejszyć poprzez działania propodażowe. Ochrona państwa winna być zagwarantowana wobec najuboższych, poprzez ochronę cen towarów i usług z zakresu tzw. pierwszej potrzeby. Rolnictwo winno być wielosektorowe i winno opierać się na gospodarstwach rodzinnych. Partia wyrażała sprzeciw wobec prywatyzacji rolnictwa. W zakresie polityki wewnętrznej SdRP opowiada się za ustrojem demokracji parlamentarnej, rządami prawa, nieskrępowaną działalnością partii politycz- 234 Socjaldemokratyczna Partia Austrii nych, rozwojem samorządności lokalnej, prawami dla mniejszości, tzn. zachowaniem i rozwojem własnej kultury, języka, tradycji, prawem do tworzenia własnych instytucji kulturalnych, edukacyjnych i religijnych. Nadto wyznaje zasadę świecko-ści państwa, podkreślając, że stosunki państwo-kościół winny być oparte na zasadach tolerancji i wzajemnego poszanowania. W zakresie polityki zagranicznej SdRP opowiada się za zapewnieniem bezpieczeństwa Państwa, wejściu Polski do struktur europejskich (gospodarczych i wojskowych), choć początkowo opowiadała się za wejściem Polski jedynie do Rady Europy i EWG. Rozwojem stosunków z państwami byłego Związku Radzieckiego oraz krajami rozwijającymi się. W 1993 r. partia złożyła do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego własny projekt konstytuq'i. Protestowała przeciw dekomunizacji, aborqi, wprowadzeniu religii do szkół, uważając ustawy regulujące te kwestie za naruszenie podstawowych swobód i praw obywatelskich. Ściśle współpracuje z —> Międzynarodówką Socjalistyczną. W wyborach prezydenckich 1995 r. wystawiła swojego kandydata — ówczesnego lidera partii — A. Kwaśniewskiego, który wybory te wygrał. Popularność ugrupowania zachwiana została przez „sprawę Olekse-go", dotyczącą rzekomej współpracy z wywiadem rosyjskim. W latach 1993— 1997 (Sejm II kadencji) SdRP dwukrotnie obsadzała urząd premiera (J. Oleksy — 4 marca 1995 r.-26 stycznia 1996 r. oraz W. Cimoszewicz — 7 lutego 1996 r.-17 października 1997 r.). Liderami partii są: L. Miller, J. Oleksy, J. Szmajdziński, M. Bo-rowski, I. Sierakowska. [W. Jednaka] SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA AUSTRII (Sozialdemokratischee Partei Óster-reichs — SPÓ) — austriacka partia socjaldemokratyczna (zob. —> partie socjalde- mokratycze) założona w 1889 r. pod nazwą Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Austrii. Miała ona marksistowski charakter, a za główny cel stawiała sobie walkę o upowszechnienie prawa wyborczego. Do 1919 r. partia była reprezentowana w parlamencie, jednak została wyłączona z procesu tworzenia koalicji gabinetowych. Po upadku Imperium okazała się być największą partią polityczną w parlamencie i w 1919 r. sformowała pierwszy gabinet z udziałem Socjalistów, na czele którego stanął K. Renner. Był to rząd koalicyjny, w którym zasiadali również przedstawiciele partii chadeckiej. W 1920 r. partia przeszła do opozycji, a w 1934 r. zeszła do podziemia. Zgodnie z tezami zawartymi w tzw. Programie z Linzu (1926 r.), zasadniczym celem ugrupowania stało się przeprowadzenie rewoluqi społecznej i przejęcie władzy politycznej poprzez odwołanie się do ekstremalnych i siłowych rozwiązań. W 1933 r. kanclerz E. Dollfus rozwiązuje National-rat i ucieka się do autorytarnego stylu kierowania państwem przy wykorzystaniu prawa wyjątkowego. Socjaliści powołują do życia ligę obrony, Republikanischer Schutzbund, i w lutym 1934 r. wybucha w Wiedniu powstanie, zresztą szybko stłumione. W 1945 r. partia przyjmuje nazwę Socjaldemokratyczna Partia Austrii i prezentuje prozachodnią orientację. SPÓ staje się partią rządzącą, współtworząc podwaliny tzw. kapitalizmu państwowego, opartego na układzie formalnych i nieformalnych powiązań między kapitałem i pracą. Partia opowiada się za demokratycznymi i liberalnymi reformami, podkreślając znaczenie kapitalistycznej ekonomii. W 1978 r. kongres partii odrzuca zasadę publicznej własności jako konieczny element demokratycznego socjalizmu. SPÓ tradycyjnie reprezentuje subkulturę soq'alistyczną (socjalistyczny lager), tworząc relatywnie stabilne formy identyfikacji wyborczej wśród wielkoprzemysłowej klasy robotniczej oraz wyborców niekato- 235 Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji-Partia Demokratycznych Reform lickich. Poczucie „otoczenia", szczególnie silne w okresie międzywojennym i w latach czterdziestych, a nawet i pięćdziesiątych, zmusiło socjalistów do swoistego zamknięcia subkultury robotniczej i wytworzyło w jej ramach poczucie przynależności, obowiązku i solidarności. Dominował wówczas model ~ł partii masowej, a gwarancją sukcesu wyborczego było kontrolowanie członków subkultury poprzez efektywne wykorzystanie istniejącej sieci organizacji zawodowych, kulturalnych czy edukacyjnych. Udział w I wielkiej koalicji (praktycznie od 1945 r. do 1966 r.) uczynił z SPÓ typową partię władzy, co musiało wpłynąć na osłabienie poczucia „otoczenia". Proces ten został jakby zakończony, gdy zaczęła sprawować rządy samodzielnie (1970-1983). Ugrupowanie przyjęło strategie typowe dla —»partii wyborczej (catch-all), zmieniając orientację ku własnej klienteli na orientację ku społeczeństwu jako całości. Fakt ten musiał wpłynąć na ideologiczny i programowy charakter partii, a w latach dziewięćdziesiątych — zaczął również przekonywać jej liderów co do konieczności przeprowadzenia reform organizacyjnych. Mimo iż w dalszym ciągu dominuje w partii terytorialna zasada organizacji, pokrywająca się ze strukturą państwa, to jednak pojawiły się pierwsze symptomy świadczące o próbach wprowadzenia kryterium funkcjonalnego — tworzenie grup członków, których łączą konkretne kwestie problemowe. W 1990 r. partia skupiała ponad 580 tys. członków, co stanowiło ponad 11,5% elektoratu. W Europie tylko -» Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP) dysponuje wyższym odsetkiem elektoratu zorganizowanym w postaci formalnego członkostwa. W okresie powojennym przeciętny poziom poparcia wyborczego dla SPÓ wyniósł 44,5% głosów i jest to największa partia polityczna w Austrii. Partia uczestniczyła w 19 gabinetach na ogólną liczbę 20 sformowanych po 1945 r. W latach 1949-1966 istniała tzw. I wielka koalicja, zaś od 1987 r. tzw. II wielka koalicja, obie oparte na współpracy SPÓ z -» Austriacką Partią Ludową (ÓVP). W latach 1983-1987 SPÓ sformowała dwa gabinety koalicyjne z Austriacką Partią Wolności (zob. -» Ruch Wolności). W latach 1970-1983 partia rządziła samodzielnie. Czterech polityków socjalistycznych piastowało urząd kanclerza — B. Kreisky (1970-1983), F. Sinowatz (1983-1986), F. Vranitzky (1986-1997) oraz V. Kli-ma (od 1997 r.). W styczniu 1997 r. F. Vra-nitzky zrezygnował z pełnienia funkcji przewodniczącego SPÓ i kanclerza. Na czele nowego rządu koalicyjnego (SPÓ/ ÓVP) stanął polityk socjaldemokratyczny V. Klima, Minister Finansów w rządzie F. Vranitzkiego. W kwietniu 1997 r. został on wybrany na stanowisko przewodniczącego partii. W pierwszych bezpośrednich wyborach europejskich (październik 1996 r.) SPÓ zdobyła 29,2% głosów i 6 mandatów w Parlamencie Europejskim (o 2 mandaty mniej niż w pierwszych wyborach pośrednich). Reprezentanci partii wchodzą w skład *? Partii Europejskich Socjalistów (PES). Partia jest członkiem —» Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA CHORWACJI-PARTIA DEMOKRATYCZNYCH REFORM (Socijaldemokratska Parłija Hroatske — Stranka Demokratskih Promjena-SPH-SDP) — chorwacka partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej, kontynuatorka organizacyjnej i, do pewnego stopnia, programowej tradycji Chorwackiej Partii Komunistycznej (zał. w 1937 r.) i Ligi Komunistów Jugosławii (zał. w 1952 r.). W wyborach w 1990 r. zdobyła 75 miejsc w parlamencie (21,5%). W 1991 r. przyjęła obecną nazwę, z czym wiązała się dość widoczna reorientacja programowa. Partia przyjęła narodową-chorwacką tożsamość, choć opowiedziała się za zasadą pokojo- 236 Socjaldemokratyczna Partia Japonii wej egzystenq'i różnych grup etnicznych w ramach nowego państwa. SPH-SDP dość ostrożnie propaguje opcję modernistyczną i proeuropejską, opowiadając się za socjalnym modelem gospodarki rynkowej. W wyborach w 1992 r. uzyskała 11 mandatów w izbie niższej parlamentu, by w kolejnych wyborach w 1995 r. zarejestrować podobny stan posiadania (9,0% głosów i 10 mandatów). [R. Herbut] SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA FEDERACJI ROSYJSKIEJ {Socyał-diemo-kraticzeskaja Partija Rossijskoj Fiedieracyi— SDPR) — jedna z najstarszych partii politycznych współczesnej Rosji. Powstała w maju 1990 r. na zjeździe założycielskim, w którym wzięło udział 236 delegatów ze 104 organizacji, obejmujących 4245 członków. Wśród delegatów było 51 deputowanych rad wszystkich szczebli i 13 członków -» Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS). W jej skład weszły nieformalne kluby polityczne: Demokratyczna Pieriesłrojka, Pieriestrojka, Konfederata Soqaldemokratyczna, a także część socjaldemokratycznej frakcji antykomunistycznego -> Związku Demokratycznego (DS). SDPR była jednym z głównych uczestników -> Demokratycznej Rosji (DR), a później członkiem wyodrębnionej z tego ruchu „Nowej Rosji". W1992 r. liczyła około 6,5 tys. członków, głównie inteligenci i wysoko kwalifikowanych robotników. Od 1993 r. w partii nasiliły się — cechujące ją od początku istnienia — rozbieżności ideologiczno-polityczne, w wyniku czego odeszła z niej grupa działaczy tzw. orientacji narodowo-państwo-wej, na czele z przewodniczącym SDPR, aktywnym i popularnym deputowanym parlamentu rosyjskiego w latach 1990-1993,0. Rumiancewem, tworząc Rosyjskie Centrum Socjaldemokratyczne. Pozostała część podzieliła się na frakcje, które w wyborach parlamentarnych 1993 r. i 1995 r. oraz prezydenckich 1996 r. wchodziły oddzielnie w koa)iq'e z różnymi ugrupowaniami (m.in. z -> „JaBŁoko", -> Związkiem Obywatelskim—GS, Zjednoczonym Centrum Demokratycznym, Rosyjskim Związkiem Socjaldemokratycznym) lub tworzyły samodzielne bloki wyborcze (np. Soqaldemokratyczna Rosja). W wyborach do Dumy Państwowej w 1995 r. mandaty poselskie z listy „JaBŁoka" otrzymało 5 przedstawicieli SDPR. Z powodu rozbieżności międzyfrakcyjnych, partia nie może dokonać aktualizacji programu. Dotychczasowy został przyjęty w maju 1991 r. i jest przestarzały. Generalnie, SDPR występuje za własnością prywatną i jej nienaruszalnością, socjalnie ukierunkowaną gospodarką, deklaruje potrzebę walki z postnomenklaturowym monopolizmem. Jej statutowymi celami jest demokracja polityczna i ekonomiczna, prawa i wolności człowieka, poszanowanie tradycji humanistycznych, narodowych i religijnych, samorządność społeczna. Te zasady i cele programowe są różnie interpretowane, co sprawia, że partia nie ma wyraźnie określonego oblicza. Wiodącymi politykami SDPR są: A. G. Gołow, S. W. Biełoziercew, P. M. Kudiu-kin, A. M. Obolenski, N. I. Pustowietow, O. A. Bieklemiszczewa. W 1993 r. liczba członków partii wynosiła niecałe 3,5 tys. I A. Czajowski] SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA JAPONII (Nihon Shakai Minshuło — NSM) — japońska partia soq'aldemokratyczna, stworzona w 1945 r. pod nazwą Japońskiej Partii Socjalistycznej (Nihon Shakai-ło — NS). W 1991 r. ugrupowanie przyjęło obecną nazwę. W latach sześćdziesiątych partia przedstawiła bardzo radykalną platformę wyborczą, opartą na ideologii marksistowskiej. Zasadniczym postulatem programowym stała się idea demokratycznego przechodzenia do modelu społeczeństwa socjalistycznego, przy jed- 237 Socjaldemokratyczna Partia Niemiec noczesnym wykluczeniu możliwości stosowania metod siłowych. W połowie lat osiemdziesiątych rozpoczął się proces so-cjaldemokratyzacji partii, co oznaczało przyjęcie haseł programowych typowych dla —> partii socjaldemokratycznych Zachodniej Europy (np. uznanie modelu gospodarki rynkowej, ograniczony inter-wenqonizm, koncepq'a państwa dobrobytu, zreformowany kapitalizm). Po raz pierwszy partia przejęła władzę w 1947 r., stając na czele dwóch trójpartyjnych gabinetów koalicyjnych. W październiku 1948 r. NS przechodzi do opozycji, gdzie pozostaje do 1993 r. W wyborach w 1993 r. partia zdobywa 15,4% głosów oraz 70 mandatów w Izbie Reprezentantów {Shu-giin), uzyskując status drugiej siły politycznej w parlamencie. NSM wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego, stworzonego przez 7 partii politycznych, na czele którego staje polityk z Japońskiej Nowej Partii (M/hm Shin-to), M. Hokosawa. Partia uzyskuje 6 stanowisk ministerialnych i staje się najsilniejszą partią rządową. W kwietniu 1994 r. na czele gabinetu staje T. Hata z Japońskiej Partii Odnowy (Shinsei-to), a stan posiadania NSM spada do 2 stanowisk ministerialnych. W czerwcu 1994 r. partia tworzy wraz z -* Partią Liberalno-Demokratyczną (JM) oraz ugrupowaniem Sakigake gabinet koalicyjny, na czele którego staje polityk socjaldemokratyczny T. Murayama. NSM dysponuje w rządzie 6 stanowiskami ministerialnymi, jednak traci status pierwszej siły politycznej na rzecz JM. W styczniu 1996 r. T. Murayama rezygnuje ze stanowiska premiera (partia pozostaje jednak w składzie rządu) i zostaje zastąpiony przez polityka z JM, R. Hashimoto. W styczniu 1996 r. T. Murayama zostaje ponownie wybrany liderem partii. IR. Herbut] SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA NIEMIEC (Sozialdemokratische Partei 238 Deutschland — SPD) — niemiecka partia polityczna o socjaldemokratycznej orientacji programowej (zob. -» partie socjaldemokratyczne), której początki sięgają 1875 r., kiedy to została powołana do życia Socjalistyczna Partia Pracy Niemiec (Sozialistische Arbeiłerpartei Deutschland — SAPD), ugrupowanie powstałe w wyniku połączenia dwóch organizacji — Generalnego Stowarzyszenia Robotników Niemieckich (Ałlgemeiner Deutscher Arbeiterue-rein), założonego w 1863 r. przez F. Lassal-le oraz Socjaldemokratycznej Partii Pracy (Sozialdemokratische Arbeiterpartei), której twórcami byli W. Liebknecht i A. Bebel. W 1891 r. na kongresie w Erfurcie nastąpiła zmiana nazwy partii na Soq'aldemo-kratyczną Partię Niemiec (SPD). Programowo, partia deklarowała przywiązanie do ideologii marksistowskiej, jednak na jej politycznej ewolucji piętno wywarła osoba E. Bernsteina i jego reformistyczna wizja przemian społecznych. Od 1914 r. w ofercie politycznej SPD zaczaj już dominować ostrożny pragmatyzm, choć marksizm wciąż odgrywał sporą, acz formalną rolę w oficjalnej frazeologii ugrupowania. W trakcie I wojny światowej zarysował się w jej ramach wyraźny podział na reformistycznie zorientowaną „większość" oraz konsekwentnie marksistowską, o antywojennym nastawieniu „mniejszość" (Niezależni Socjaldemokraci kierowani przez K. Liebknechta i R. Luksemburg). „Mniejszość" oderwała się od SPD, wchodząc w skład Komunistycznej Partii Niemiec założonej w grudniu 1918 r. „Większościowa" SPD stała się współtwórcą Republiki Weimarskiej, a jej lider F. Ebert został pierwszym kanclerzem oraz pierwszym prezydentem (1919-1925). W okresie międzywojennym SPD zdobywała przeciętnie poparcie 24,5% elektoratu, pozostając do 1932 r. pierwszą siłą polityczną w parlamencie. Właśnie w wyborach lipcowych w 1932 r. straciła ona ten status na rzecz Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP), Socjaldemokratyczna Partia Niemiec kierowanej przez A. Hitlera. Po wyborach w 1933 r. (marzec) A. Hitler, kanclerz Niemiec od stycznia 1933 r., uzyskał od parlamentu (Reichstagu) władzą absolutną, na mocy których to uprawnień wprowadził zakaz działalności politycznej opozycyjnych partii politycznych. Po II wojnie światowej SPD uzyskała ponownie status legalnie działającego ugrupowania, a jej organizacyjne struktury pojawiły się zarówno w zachodnich strefach okupacyjnych (ośrodek w Hanowerze, kierowany przez K. Schumachera), jak i we wschodniej strefie okupacyjnej (lider O. Grote-wohl). Wschodnioniemiecka SPD została szybko wchłonięta przez komunistyczną Socjalistyczną Partię Jedności (SED), stworzoną w kwietniu 1946 r. W maju 1946 r. na zjeździe w Hanowerze uchwalono program partii oraz wybrano przewodniczącego, którym został K. Schumacher. Program partii, modyfikowany i zmieniany na kolejnych zjazdach (np. w Norymberdze w 1947 r.), miał wyraźnie antykapita-listyczne oblicze, a zasadniczymi celami uczyniono „krucjatę" przeciwko wielkiemu kapitałowi, uspołecznienie środków produkcji oraz unifikację Niemiec. Problem ekonomii traktowano w kategoriach tzw. triady: ekonomicznej demokracji (Wirtschaftsdemokratie), demokraq'i planowej oraz uwłaszczenia środków produkcji. Partia odrzuciła jednak wersję państwowego soq'alizmu. Po śmierci K. Schumachera w 1952 r. liderem SPD został E. Ollenchauer. W latach pięćdziesiątych w partii zaczęły narastać tendenqe refor-mistyczne, zwłaszcza w kontekście występowania jej w roli „wiecznej" opozyq'i, co znalazło wyraz m.in. w haśle „otwarcia na prawo" (C. Schmid). Partia musiała wyjść ze swoistego „getta wyborczego" i dokonać zmian, które uwiarygodniłyby ją jako ewentualnego partnera koalicyjnego. W 1959 r. zostaje przyjęty przez SPD tzw. Program Godesberski, redefiniujący tożsamość programową i polityczną partii. Ostatecznie zostaje odrzucona tradycja marksistowska, a sam program to połączenie demokratycznego socjalizmu, chadec-kiej etyki oraz humanistycznych postulatów. Został on oparty na triadzie zasad — wolności, sprawiedliwości i solidarności. Zostały potwierdzone w nim zasady liberalnego pluralizmu, przywiązania do modelu gospodarki rynkowej oraz zabezpieczenia „ciągłości wzrostu dobrobytu i bardziej sprawiedliwego rozdziału produktu narodowego". Zasadniczym przesłaniem programu stało się hasło rozszerzenia demokratycznych zasad na sfery ekonomiczną i socjalną. W 1958 r. liderem partii zostaje W. Brandt. W 1966 r. SPD wchodzi po raz pierwszy w skład rządu, tworząc wraz z -» Unią Chrześcijańskich Demokratów (CDU) oraz -» Unią Chrze-ścijańsko-Społeczną (CSU) tzw. wielką koalicję. W 1969 r. G. Heinemann zostaje wybrany pierwszym socjaldemokratycznym prezydentem RFN. W 1987 r. W. Brandt zostaje zmuszony do rezygnacji ze stanowiska przewodniczącego SPD i zastępuje go H.-J. Vogel (ze stanowiska kanclerza musiał zrezygnować na rzecz H. Schmidta w 1974 r. w wyniku ujawnienia „afery szpiegowskiej"). W 1984 r. rozpoczyna się proces odnowy programowej w SPD (kongres w Essen). W 1989 r. zostają uchwalone „Zasady Programowe", manifest wyborczy SPD zamykający, choć nie w sposób ostateczny, erę godesberską. W nowym programie zostaje wyraźnie zadeklarowane przywiązanie partii do zasad rywalizacji rynkowej i odrzucono formułę godesberską, iż „rywalizacja o tyle, o ile jest możliwa, planowanie — o ile jest konieczne". Pojawia się w nim również koncepcja „ekologicznej modernizacji ekonomii", co wydaje się być wyjściem na przeciw oczekiwaniom libertariarnie zorientowanej części nowej klasy średniej. W sierpniu 1990 r. następuje połączenie wschodnio- i zachodnioniemieckich struktur organizacyjnych (na czele struktury wschodniej staje w czerwcu 1990 r. W. Thierse). Po porażce SPD w pierw- 239 Socjaldemokratyczna Partia Niemiec szych „ogólnoniemieckich" wyborach, H.-J. Vogel podaje się do dymisji i następuje okres dość częstych zmian dokonywanych na stanowisku przewodniczącego partii (w 1990 r. nominację uzyskuje B. Engholm, w 1993 r. — R. Scharping, w 1995 r. — O. Lafontaine). Dojście do tej godności O. Lafontaine (premiera Saary i oficjalnego kandydata na kanclerza w wyborach w 1990 r.), polityka o wyraźnie lewicowych zapatrywaniach, powoduje dość istotną zmianę w polityce SPD, co dotyczy zwłaszcza kwestii integracji europejskiej. Jest on niechętny postanowieniom Traktatu z Maastricht, przeciwstawiając się m.in. idei wprowadzenia wspólnej waluty. W latach 1949-1995 SPD zdobywa przeciętnie poparcie 37,7% elektoratu. W dwóch pierwszych elekcjach do Bundestagu (izby niższej parlamentu) w 1949 r. i 1953 r. partii nie udaje się sforsować 30-procentowej bariery głosów (odpowiednio zdobywa 29,2% i 28,8% tzw. drugich głosów). W latach 1957-1972 poparcie dla partii stopniowo rośnie (od 31,8% do 45,8%). Wybory w 1976 r. zapoczątkowują jednak odwrotną tendencję — poziom poparcia w 1976 r. i 1980 r. jest jeszcze wyższy niż 40,0% głosów, ale od 1983 r. spada poniżej tego progu. Najgorsze dla partii okazują się wybory w 1990 r. (zdobywa 33,5% głosów). W wyborach w 1994 r. partia nieznacznie poprawia ten wynik, uzyskując poparcie 36,4% elektoratu. W wyborach w 1998 r. odniosła sukces, zdobywając 40,9% głosów i 298 mand-tów (pierwsza siła w Bundestagu). W latach 1966-1982 partia uzyskuje status partii rządzącej wchodząc w skład 7 gabinetów koalicyjnych. W latach 1966-1969 uczestniczy wraz z obu partiami chadec-kimi w tzw. wielkiej koalicji kierowanej przez polityka z -» Unii Chrześcijańskich Demokratów (CDU) K. Kiesingera. W październiku 1969 r. zostaje sformowany pierwszy z gabinetów koalicyjnych opartych na współpracy SPD z -» Partią Wolnych Demokratów (FDP). W latach 1969-1982 (wrzesień) powstaje w sumie 6 gabinetów o takiej konfiguracji koalicyjnej kierowanych przez polityków z SPD (W. Brandta w latach 1969-1974 oraz H. Schmidta —1974-1982). Po wycofaniu się FDP z układu koalicyjnego, we wrześniu 1982 r. zostaje stworzony przez SPD gabinet mniejszościowy, co stanowi jeden z czterech w powojennej historii Niemiec przypadków sformowania czysto jednopartyjnego rządu. W 1982 r. partia przechodzi do opozycji. Odzyskuje władzę po wyborach w 1998 r. tworząc koalicję gabinetową wraz z -»Przymierzem 90/Zielo-nymi (B/G). Na czele rządu staje lider SPD G. Schróder. W połowie 1996 r. SPD rządziła bądź współrządziła (rząd koalicyjny) w 14 krajach (landach) spośród ogólnej liczby 16. W Brandenburgii, Hamburgu, Saarze i Dolnej Saksonii partia sformowała jednopartyjne gabinety. W pozostałych landach zostały stworzone rządy koalicyjne, oparte na współpracy SPD z -» Zielonymi (G), np. w Hesji czy Saksonii-Anhalt, lub z -> Unią Chrześcijańskich Demokratów (CDU) w Badenii-Wirtenber-gii, Berlinie, Meklenburgii-Pomeranii, Turyngii i Bremie. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 32,2% głosów, wyprzedzając minimalnie CDU. W Parlamencie Europejskim zasiada 40 reprezentantów SPD i wchodzą oni w skład grupy parlamentarnej -» Partii Europejskich Socjalistów (PES). Partia jest członkiem —> Międzynarodówki Socjalistycznej. Pod koniec lat osiemdziesiątych partia skupiała około 911 tys. członków (2,01% elektoratu). [R. Herbut) Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej. Studium porównawcze, Wrocław 1995. S. Padgett, The German Social Democratic Parły: between old and the new lefł (in) D. Bell, E. Shaw (eds), Conflict and Cohe- 240 Socjaldemokratyczna Partia Liberalna sion in Western European Social Democratic Parties, London 1994. S. Padgett, W. Paterson, A History of Social Democracy in Postwar Europę, London-New York 1991. SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA SZWAJCARII (Sozialdemokratische Parłei der Schweiz — SPS) — szwajcarska partia polityczna należąca do rodziny -> partii soq'aldemokratycznych, powołana do życia w 1888 r. W latach 1917-1943 uzyskiwała średnio poparcie 26,3% elektoratu. W okresie powojennym zarysowała się umiarkowana tendencja spadkowa, jeżeli chodzi o poparcie wyborcze (23,5%). Wiatach 1955-1967 SPS miała status pierwszej siły politycznej w parlamencie, zdobywając ponad 25,0% głosów. W 1971 r. utraciła tę pozycję na rzecz —> Radykalno-Demokratycznej Partii Szwajcarii (FDP). Do wyborów w 1987 r. SPS regularnie zdobywała 23,0% i więcej głosów, by w ostatniej elekcji lat osiemdziesiątych uzyskać 18,4% głosów. W kolejnych wyborach w 1991 r. bardzo nieznacznie poprawiła stan posiadania (18,5% głosów). W wyborach w 1995 r. otrzymała 21,8% głosów (54 mandaty), odzyskując po.raz pierwszy od 1967 r. status najsilniejszej partii w parlamencie. W 1943 r. po raz pierwszy jej reprezentant znalazł się w składzie Rady Federacji (rząd). W 1953 r. partia wycofała swego reprezentanta ze składu gabinetu koalicyjnego, co było wyrazem radykalizacji nastrojów w łonie elity kierowniczej. Od 1959 r. dwóch reprezentantów SPS wchodzi do 7-osobowego rządu. Od 1944 r. 11 reprezentantów partii zostało wybranych na stanowisko prezydenta (przewodniczącego) egzekutywy. Kilkakrotnie dochodziło do konfliktu pomiędzy SPS a pozostałymi partiami wchodzącymi w skład gabinetu koalicyjnego na tle obsady stanowisk ministerialnych. W1984 r. partia nominowała L. Uchtenhagen jako członka rządu, co nie znalazło uznania wśród pozostałych „rządzących" partii (powodem były skrajnie lewicowe poglądy przyszłej pani minister). Egzekutywa SPS opowiedziała się nawet za możliwością wyjścia ze składu rządu, co jednak nie nastąpiło, gdyż kongres partii odrzucił taką alternatywę (luty 1984 r.). W1993 r. powtórzył się bardzo podobny scenariusz wydarzeń, i znów powodem była nominaqa kobiety na stanowisko ministerialne (pani Ch. Brunner, związana z ruchem feministek). Partia poszła i tym razem na ustępstwo, wycofując kandydaturę Ch. Brunner, nominując jednak inną kobietę panią R. Dreifuss. Tym razem, pozostałe partie „rządzące" zaakceptowały wybór SPS i jej reprezentantka otrzymała stanowisko Ministra Spraw Wewnętrznych. „Kwestia kobiet" w polityce SPS związana jest z przyjęciem formuły równouprawnienia kobiet w ramach wewnętrznej struktury reprezentacji, czego konsekwencją stało się przyjęcie m.in. zasady, iż co najmniej 1/3 kandydatów zgłaszanych w wyborach musi być kobietami. [R. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties oftlie World, Cartermill Pub. 1996. SOCJALISTYCZNA PARTIA LIBERALNA (Sosialistisk Venstreparłi — SV) — norweska partia polityczna, zaliczana do kategorii ugrupowań lewicowo-libertariar-nych (zob. -> partie lewicowo-libertariar-ne), utworzona w 1975 r. w Trondheim. Powstanie SV poprzedziło stworzenie Socjalistycznego Przymierza Wyborczego (Sosialistisk Valgforbund), które w założeniu jego twórców miało skupiać ugrupowania lewicowe. W skład przymierza weszły m.in. Komunistyczna Partia Norwegii oraz Socjalistyczna Partia Ludowa (Sosialistisk Folkeparti — SF). To drugie ugrupo- 241 Socjalistyczna Partia Ludowa wanie powstało w 1961 r. w wyniku rozłamu w -> Norweskiej Partii Pracy (DNA) na tle kontrowersji wokół udziału Norwegii w NATO. Po tym jak komuniści nie zdecydowali się na samorozwiązanie partii i wstąpienie do nowej struktury, SF stała się głównym inicjatorem stworzenia SV. W wyborach w 1973 r. przymierze zdobyło 11,2% głosów i 16 mandatów, bazując głównie na antynatowskich i antyintegra-cyjnych sentymentach elektoratu. W wyborach w 1977 r. SV wystąpiła po raz pierwszy jako odrębna struktura organizacyjna, zdobywając jedynie 4,2% głosów (2 mandaty). Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla SV wyniósł 6,5% głosów. Największy sukces partia zanotowała w 1989 r., uzyskując poparcie 10,1% elektoratu (17 mandatów). Partia ma wyraźnie prosocjalną orientację, wysuwając na plan pierwszy postulaty dotyczące m.in. utrzymania świadczących funkcji państwa i zagwarantowania zasady sprawiedliwości społecznej. Choć inteligencka w swym charakterze, to jednak wyraźnie ukierunkowuje swój program na penetraq'ę grup pracowniczych. W sposób dość ostrożny opowiada się za koncepq'ą kontrolowanej ekonomii. Jest zdecydowanym przeciwnikiem pozostawania Norwegii w NATO oraz wejścia w ramy Wspólnoty Europejskiej. Partia liczy około 13 rys. członków (0,41% elektoratu). [R. Herbutl SOCJALISTYCZNA PARTIA LUDOWA (Socialistisk Folkeparti — SF) — lewicowo-socjalistyczna duńska partia polityczna (zob. -» partie lewicowo-libertariarne), utworzona w listopadzie 1958 r. przez grupę dysydentów, którzy opuścili Komunistyczną Partię Danii (KPD). Na czele „niezadowolonych" stanął A. Larsen, były przewodniczący KPD, usunięty z partii za krytykowanie interwencji wojskowej ZSRR na Węgrzech (1956 r.) oraz popieranie antyradzieckiej opcji przyjętej w Jugo- 242 sławii przez J. Broz Tito. Partia opowiada się za tzw. lewicowym socjalizmem, co przed 1989 r. oznaczało uniezależnienie się od wpływów Moskwy. Liderzy SF bardzo krytycznie podchodzą do faktu udziału Danii w strukturach NATO i EW, preferując proces intensyfikacji współpracy w ramach państw nordyckich. W sferze polityki ekonomicznej, SF plasuje się bardziej na lewo od -» Partii Soqaldemokra-tycznej (SDD), choć w ostatniej dekadzie dystans ten uległ powiększeniu (ruch obu partii w przeciwnych kierunkach, SF na lewo, a SDD — ku centrum). Z reguły partia stanowiła (i stanowi) parlamentarne zaplecze dla ~> Partii Socjaldemokratycznej i gabinetów przez nią kierowanych, choć nigdy nie weszła w skład formalnej koalicji. W 1960 r. po raz pierwszy włączyła się do rywalizacji wyborczej (6,1% głosów i 11 mandatów). W latach 1960-1998 SF otrzymywała przeciętnie poparcie blisko 8,0% elektoratu (około 15 mandatów). Okres sukcesów wyborczych to przede wszystkim lata osiemdziesiąte, gdy przeciętnie ponad 12,5% elektoratu oddawało głosy na SF (od 21-27 mandatów). Lata dziewięćdziesiąte (wybory w 1990 r., 1994 r. i 1998 r.) to spadek poparcia wyborczego (odpowiednio 8,3% głosów, 7,3% oraz 7,5%). W latach dziewięćdziesiątych SF liczyła około 8 tys. członków. W 1967 r. nastąpił rozłam w SF, czego efektem było powstanie ugrupowania pod nazwą Socjaliści-Lewica (Venstresocia-listerne), małej partii lewicowej przyjmującej marksowską opcję programowo-ide-ologiczną. W latach 1975-1984 partia zdobywała od 4 do 6 mandatów, a od 1987 r. nie jest reprezentowana w Folketingu (nazwa parlamentu w Danii). [R. Herbut] Literatura: M. Grzybowski, System partyjny Królestwa Danii (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. Socjalistyczna Partia Pracujących SOCJALISTYCZNA PARTIA PORTUGALII (Parłido Socialista Portuges — PSP) —portugalska partia typu socjaldemokratycznego (zob. -> partie socjaldemokratyczne) powstała w 1875 r. W tzw. okresie protodemokratycznym (1918-1926) jej wpływy są bardzo ograniczone, a w 1928 r. schodzi do podziemia. W 1964 r. grupa polityków na czele z M. Soaresem tworzy ugrupowanie Accao Socialista Por-tuguesa (ASP), które staje się inicjatorem odtworzenia w 1973 r. PSP wśród emigrantów w Niemczech. Po „rewolucji goździków" w 1975 r., partia staje na czele tzw. gabinetów przejściowych, wielkich koalicji z udziałem największych wówczas partii politycznych. W wyborach w 1976 r. zdobywa 34,9% głosów (107 mandatów) i uzyskuje status pierwszej siły w parlamencie. W lipcu 1976 r. prezydent R. Eaneas nominuje lidera socjalistów M. Soaresa na stanowisko premiera (1976-1977). Jest to gabinet mniejszościowy, cieszący się poparciem wojskowych. W styczniu 1978 r. PSP tworzy kolejny gabinet, tym razem koalicyjny (z —> Partią Ludową —CDS/PP), na czele którego znów staje M. Soares. W wyborach w 1979 r. partia przegrywa z centroprawicową koalicją wyborczą Sojuszem Demokratycznym (AD), zdobywając 27,3% głosów i 74 mandaty. Na cztery lata przechodzi do opozycji. W wyborach w 1980 r. PSP tworzy wraz z mniejszymi partiami lewicowymi przymierze wyborcze Republikański i Socjalistyczny Front (Freułe Republicana e Socialista—FRS), który otrzymuje poparcie wyborcze 26,7% elektoratu (74 mandaty). W kolejnych wyborach w 1983 r. partia znacznie poprawia swój stan posiadania w parlamencie, gromadząc poparcie 36,1% elektoratu (101 mandatów). Jako największa partia w parlamencie, jej lider M. Soares otrzymuje prawo sformowania gabinetu. Powstaje gabinet koalicyjny z -» Partią Ludową — CDS/PP (1983-1985). W wyborach w 1985 r. PSP rejestruje rekordowo niski poziom poparcia (20,8% głosów) i przechodzi do opozyqi. W 1986 r. M. Soares zostaje wybrany pierwszym cywilnym prezydentem kraju, a na VI kongresie PSP nowym liderem zostaje wybrany R. Con-stancio, polityk pragmatyczny, skłonny do współpracy z —> Partią Socjaldemokratyczną (PSD). W kolejnych wyborach w 1987 r. i 1991 r. partia tylko nieznacznie poprawia swoją sytuację, zdobywając odpowiednio 22,4% oraz 29,3% głosów. Władzę odzyskuje w 1995 r. otrzymując poparcie 43,9% elektoratu (112 mandatów). Powstaje gabinet mniejszościowy kierowany przez A. O. Guterresa, dysponujący w parlamencie poparciem Zjednoczonej Demokratycznej Koalicji — CDU (zob. -> Portugalska Partia Komunistyczna). W wyborach prezydenckich w 1996 r. zwycięża kandydat socjalistów J. Sampa-io, burmistrz Lizbony. W wyborach europejskich w 1994 r. PSP otrzymuje poparcie 34,8% elektoratu i zdobywa 10 miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład grupy parlamentarnej -> Partii Europejskich Socjalistów (PES). Partia jest członkiem —> Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] SOCJALISTYCZNA PARTIA PRACUJĄCYCH (Socyalisticzeskaja Partija Trudiasz-czycttsja — SPT)—rosyjskie ugrupowanie powstałe jesienią 1991 r., po likwidacji -> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS). Początkowo miała charakter umiarkowanie komunistyczny i wychodziła z inicjatywą konsolidacji ruchu komunistycznego. Wiatach 1992-1993 uczestniczyła w Politycznej Koordynacyj-no-Konsultacyjnej Radzie Komunistów Rosji i aktywnie występowała na rzecz odrodzenia —» Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej (KPRF), m.in. odgrywając znaczącą rolę w przyjęciu kompromisowego orzeczenia o losie KPZR przez Trybunał Konstytucyjny. W Radzie Najwyż- 243 Sojusz Lewicy Demokratycznej szej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej posiadała jedną z najbardziej znaczących frakcji — „Komuniści Rosji". W dalszej ewolucji SPT zaczęła przekształcać się w socjalistyczną i socjaldemokratyczną (głównie po powstaniu KPRF, do której odeszła znaczna część członków SPT). Podstawową platformę programową tworzą zasady „socjalizmu demokratyczego" (socjalizmu „z ludzką twarzą")- Partia opowiada się za gospodarką rynkową, opierającą się na różnych rodzajach własności i ustrojem politycznym określonym przez zasadę podziału władz. Jesienią 1993 r. SPT zbliżyła się do ugrupowań umiarkowanie nacjonalistycznych, uczestnicząc bezskutecznie w wyborach do V Dumy Państwowej w bloku „Ojczyzna" („Otieczestwo") razem ze Związkiem Odrodzenia (D. G. Rogo-zin). W1994 r. współdziałała z Federacją Producentów Rosji (J. W. Skoków), z którą uczestniczyła w wyborach parlamentarnych w 1995 r. w ramach -» Kongresu Wspólnot Rosyjskich (KRO). KRO nie przekroczył bariery 5% głosów, a do VI Dumy wprowadził 3 członków SPT, którzy wygrali wybory w okręgach jedno-mandatowych. Inicjatywa SPT z 1996 r. powołania tzw. Zjednoczonej Socjalistycznej Partii Rosji nie powiodła się. Do czołowych polityków należą: Ł. S. Wartaza-rowa (przewodnicząca partii), R. G. Ab-dułatipow, R. A Miedwiediew, A. A. De-nisow, G. I. Sklar, A. N. Malcew, W. W. Ka-łasznikow. [A. Czajowski] SOJUSZ LEWICY DEMOKRATYCZNEJ (SLD) — polska koalicja polityczna i komitet wyborczy o charakterze lewicowym. Powstała w lipcu 1991 r. przed wyborami do parlamentu. Początkowo, tzn. w 1991 r. skupiała 13 ugrupowań, w czasie następnej kampanii wyborczej w 1993 r. — 28, a w 1997 r. przystępowała do rywalizacji wyborczej w składzie 33 ugrupowań. Trzon koalicji stanowi Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP). Oprócz tego w skład Sojuszu wchodzi jeszcze kilkadziesiąt małych partii politycznych, związków zawodowych oraz innych or-ganizaqi, m.in.: Polska Partia Soqalistycz-na (grupa P. Ikonowicza), Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych, Związek Nauczycielstwa Polskiego, Demokratyczna Unia Kobiet. W wyborach 1991 r. i 1993 r. w skład Sojuszu wchodził Związek Komunistów Polskich „Proletariat". W zakresie polityki gospodarczej, SLD opowiada się za zapewnieniem stabilnego wzrostu ekonomicznego i umocnieniem międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki, obniżeniem deficytu budżetowego, zadłużenia publicznego, obniżeniem inflacji, kontynuowaniem przekształceń własnościowych prowadzących do ograniczenia własności państwowej w gospodarce, kontynuowaniem prywatyzacji z uwzględnieniem interesów pracowników; SLD opowiada się przeciw powszechnemu uwłaszczeniu, zaś akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw chciałby przeznaczyć na zreformowanie systemu emerytalnego oraz zrekompensowanie niewypłaconych wynagrodzeń za lata 1991-1993. W zakresie polityki wewnętrznej opowiada się za realizacją reformy powiatowej i terytorialnej. Sojusz jest przeciwny dekomunizacji i lustracji, ograniczeniu prawa do aborcji oraz ratyfikacji konkordatu. SLD opowiada się za rozdziałem stosunków Państwo-Kościół. Z kolei w zakresie polityki międzynarodowej opowiada się za szybką integracją z NATO i Unią Europejską. W wyborach prezydenckich 1990 r. SLD wystawił swojego kandydata — W. Cimo-szewicza (późniejszego premiera), który zdobył 9,2% głosów. Z kolei w wyborach prezydenckich 1995 r. z Sojuszu kandydował A. Kwaśniewski, który wygrał wybory i objął stanowisko Prezydenta RP (w I turze zdobył 35,11% głosów; jego kontrkandydat L. Wałęsa — 33,11%, a w dru- 244 Stabilne zachowania wyborcze giej turze — 51,72% poparcia wyborczego). Z kolei w wyborach parlamentarnych 1991 r. SLD uzyskał 11,99% poparcia wyborczego (60 mandatów) i zajął drugą pozycję w parlamencie. Mimo to był ugrupowaniem izolowanym w Sejmie. W1993 r. zdobył 20,41% poparcia elektoratu (171 mandatów) i uzyskał status pierwszej siły politycznej w izbie niższej parlamentu. Jednak tym razem utworzył gabinet koalicyjny, w skład którego weszło jeszcze -» Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Przez całą II kadencję parlamentu (1993-1997) był, obok partii chłopskiej, członkiem gabinetu, z tym że od marca 1995 r. do października 1997 r. do SLD należało stanowisko premiera. Sojusz miał w tym czasie dwóch premierów. Od 4 marca 1995 r. do 26 stycznia 1996 r. na czele gabinetu stał J. Oleksy, który w wyniku „sprawy Oleksego" (podejrzenie o szpiegostwo na rzecz Rosji), podał się do dymisji. Z kolei od 7 lutego 1996 r. do 17 października 1997 r. szefem rządu był W. Cimoszewicz (wcześniej fotel premiera należał do PSL). W elekcji parlamentarnej w 1997 r. SLD zdobył 27,13% poparcia wyborczego (164 mandaty). Zajął drugie miejsce w Sejmie. Liderami SLD są politycy wywodzący się z SdRP. Pierwszym był A. Kwaśniewski (opuścił partię po wygranych wyborach prezydenckich w 1995 r.), do grudnia 1997 r. J. Oleksy, a obecnie L. Miller. [W. Jednaka] SPOŁECZEŃSTWO PRZECIW PRZEMOCY (Vefejnost proti Ndsili — VPN) — słowackie ugrupowanie polityczne typu forum (zob. -> partia forum), powstałe na obszarze Słowacji w listopadzie 1989 r. W wyborach parlamentarnych 1990 r. zdobyło 29,34% głosów oraz 48 mandatów w Słowackiej Radzie Narodowej. W 1991 r. doszło do rozłamu w VPN. Po secesji V. Mećiara i skupionych wokół niego zwolenników (zob. -> Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji — HZDS), reszta ruchu przekształciła się w Obywatelską Unię Demokratyczną-Społeczeństwo przeciw Przemocy (CDU-VPN) z J. Poru-bjakiem na czele. Ugrupowanie to nie zdobyło mandatów w wyborach parlamentarnych w 1992 r. i samo rozwiązało się w listopadzie 1992 r. Przyczyną rozpadu VPN, jak i czynnikiem wpływającym na proces krystalizaq'i nowej sceny politycznej/partyjnej stały się dwie kwestie: stosunek do reform gospodarczych (podobnie jak w Czechach) oraz do problemu samodzielności państwa. Liderami tego apartyjnego ugrupowania byli: M. Knaz-ko, V. Mećlar oraz A. Dubcek. [W. jednaka] STABILNE ZACHOWANIA WYBORCZE — zachowania odzwierciedlające stały rozkład preferencji elektoratu. Ich wyrazem jest niski poziom -ł przesunięcia poparcia wyborczego, wyrażający się w tym, że poszczególne, relewantne partie polityczne otrzymują zbliżony procent głosów w kilku kolejnych elekcjach. W analizach stabilności zachowań wyborczych stosuje się różne wyjaśnienia. Jednym z nich jest paradygmat lojalności grupowej, akcentujący fakt, że czynnikiem determinującym zachowanie wyborcze jest przynależność do grupy społecznej. Społeczeństwa, które nie znajdują się w fazie głębokich przemian strukturalnych wytwarzają elektorat preferujący zachowania wspólnotowe w obrębie grup wyróżnionych na podstawie klasowej, narodowej, etnicznej bądź religijnej. Innym sposobem wyjaśnienia jest odwołanie się do zjawiska lojalności partyjnej. Zwolennicy tej teorii utrzymują, że wyborcy charakteryzują się skłonnością do utożsamiania się z konkretną partią i do popierania jej do momentu, w którym całkowicie nie zawiedzie ona ich oczekiwań (paradygmat identyfikacji partyjnej). Jeszcze inny sposób wyjaśnienia proponują zwolennicy psy- 245 Stowarzyszenie na rzecz Republiki-Republikańska Partia Czecliosłowacji chologicznej interpretaq'i zachowań wyborczych. Podkreślają oni, że wyborcy są z reguły przeciwni zmianom, o ile utrzymywanie status quo nie zagraża bezpośrednio ich interesom. Jeśli zatem partie rządzące lub opozycyjne nie zmieniają radykalnie swego stanowiska w ważnych dla wyborców kwestiach, mogą one liczyć na ich w miarę długotrwałe poparcie. Konsekwencją stabilności zachowań wyborczych jest stabilizaqa wzorców -» rywalizacji politycznej, nosząca w literaturze nazwę —> „zamrożenia systemów partyjnych" (S. Lipset, S. Rokkan). W Europie Zachodniej „zamrożenie" owo utrzymuje się mniej więcej do połowy lat siedemdziesiątych. Zmiana zachowań wyborczych związana jest z rekompozycją klasową społeczeństwa („kurczenie się" klasy robotniczej, spadek liczby osób zatrudnionych w rolnictwie, gwałtowny wzrost sektora usług, determinujący rozwój nowej klasy średniej) oraz spadkiem poziomu identyfikacji partyjnej, wyrażającym się m.in. w zawężeniu zakresu przynależności do partii politycznych. Zdaniem R. Rose'a elektorat staje się mniej ustruktu-ryzowany, bardziej zróżnicowany w swych preferencjach oraz mniej przewidywalny. Pojawiają się nowe konflikty polityczne, np. na tle etnicznym, ekologicznym czy integracji międzynarodowej. Ich wyrazem jest pojawienie się nowych partii politycznych, które przejmują część elektoratu partii tradycyjnych (zob. -> partia protestu). Wyborcy ustosunkowują się nie do całościowo traktowanych apeli wyborczych, a do konkretnych najważniejszych dla siebie kwestii politycznych. Prowadzi to do popierania różnych partii, w zależności od tego, jak satysfakcjonujące są proponowane przez nie rozwiązania danego problemu. Zdaniem I. Budge'a i D. Farlie'a wyborcy upraszczają swój wybór, agregując najistotniejsze z ich punktu widzenia problemy. Głównymi kryteriami decyzji wyborczej są: dokonania rządu, personalna charakterystyka kandydatów, polityka zagraniczna oraz dystrybucja dóbr materialnych i świadczeń socjalnych. Oznacza to, że poczucie przynależności grupowej oraz identyfikacji partyjnej ulegają znacznemu obniżeniu. Stabilne zachowania wyborcze przejawiają się w nikłym transferze głosów między poszczególnymi partiami. Mimo wzrostu poziomu -»przesunięcia poparcia wyborczego w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, podkreśla się fakt, że nie zmienia to w zasadniczy sposób siły dwóch głównych, rywalizujących ze sobą bloków partii politycznych: -» lewicy i -» prawicy, które wciąż zdolne są do neutralizacji wpływów ugrupowań pozostających poza sferą objętą tym podziałem (zob. -» partie oderwane). [A. Antoszewskij STOWARZYSZENIE NA RZECZ REPUBLIKI-REPUBLIKAŃSKA PARTIA CZECHOSŁOWACJI (Sdruzeni Pro Repu-bliku-Rą>ublikanskti Stram Ćeskoslcwenskti— SPR-RSĆ) — czeska skrajnie prawicowa partia polityczna (zob. -> partie ultrapra-wicowe), utworzona w grudniu 1989 r. Pierwszy kongres założycielski został zorganizowany w lutym 1990 r. Od 1991 r. następuje wzrost popularności republikanów. Partia opowiada się m.in. za zachowaniem ekonomicznego protekcjonizmu, ograniczeniem wydatków budżetowych na utrzymanie struktur biurokratycznych, militarną i polityczną neutralnością kraju, ograniczeniem praw mniejszości etnicznych, wprowadzeniem kary śmierci. Zasadniczą bazą poparcia wyborczego SPR-RSĆ są północne Czechy. W wyborach parlamentarnych w 1992 r. partia zdobyła 14 mandatów w 200-osobowej Czeskiej Radzie Narodowej (6,1%). Ugrupowanie opowiedziało się za utrzymaniem Czechosłowacji i to w granicach z 1918 r. Idea „wielkiej Czechosłowacji"jest wciąż obecna w programie SPR-KSC, o czym może świadczyć chociażby fakt zachowania 246 System dwu-i-półpartyjny w nazwie partii słowa „Czechosłowacka". Klub parlamentarny SPR-KSĆ (w parlamencie Czech) opuściło szereg deputowanych, a znaczna ich część przeszła do stworzonej w sierpniu 1995 r. Patriotycznej Partii Republikańskiej. Pod koniec 1995 r. klub liczył tylko 6 deputowanych. W wyborach do niższej izby parlamentu w 1996 r. partia zdobyła 9% głosów (18 miejsc). W kolejnych wyborach w 1998 r. SPR-RSC nie zdołało wprowadzić reprezentantów do izby niższej parlamentu. W ramach systemu partyjnego (zob. —> system partyjny Czech) ugrupowanie ma status izolowanego. Liderem jest M. Sladek. [W. Jednaka] STOWARZYSZENIE ROBOTNIKÓW SŁOWACJI (Zdruzenie Robotnikov Sloven-ska — ZRS) — słowacka radykalnie lewicowa partia o orientacji populistycznej, utworzona w kwietniu 1994 r. w wyniku połączenia kilku organizacji związkowych, reprezentujących interes „ludzi pracy" w ramach postkomunistycznej -> Partii Lewicy Demokratycznej (SDL). Faktycznym twórcą nowej struktury był J. Luptak, deputowany do parlamentu z ramienia SDL. Partia określa siebie mianem „partii socjalistycznej". Opowiada się za zahamowaniem procesu reform demokratycznych, a szczególnie za utrzymaniem prowelferystycznej i interwencyjnej polityki państwa w sferze gospodarczej. Proces prywatyzacji postrzegany jest jako źródło pauperyzacji społeczeństwa. Partia proponuje m.in. 30-procentową redukcję wydatków na utrzymanie sektora publicznego, redukcję bezrobocia, tworzenie nowych miejsc pracy oraz walkę z przestępczością. Wielu jej członków wywodzi się z -> Partii Lewicy Demokratycznej (SDL). ZRS postrzegane jest jako jedyna lewicowa partia słowacka, która zakłada istnienie obowiązku państwa w zakresie opieki nad ludźmi pracy. W wyborach 1994 r. uzyskała poparcie 7,34% elektoratu (13 mandatów). Biorąc pod uwagę „geograficzny" rozkład głosów, największe poparcie partia zdobyła we wschodniej Słowaqi (10,1% głosów) oraz regionie centralnym (7,7%). Najsłabsze poparcie uzyskała natomiast w Bratysławie (blisko 4,0%). W styczniu 1995 r., decyzją władz centralnych, została zlikwidowana organizacja terytorialna w Bratysławie, która otwarcie krytykowała politykę J. Luptaka zbliżenia i współpracy z —> Ruchem na Rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS). W koalicji gabinetowej, sformowanej 13 grudnia 1994 r. przez V. Mećiara z HZDS, objęła 4 stanowiska ministerialne (wicepremiera, budownictwa i robót publicznych, sprawiedliwości i prywatyzacji). W wyborach w 1998 r. ZSR zdobyło tylko 2,3% głosów i nie jest reprezentowane w parlamencie. Liderem partii jest J. Luptak. [W. jednaka] SYSTEM DWU-I-PÓŁPARTYJNY — kategoria wprowadzona przez J. Blonde-la dla oznaczenia takiego typu rywalizacji politycznej, w którym obok dwóch wielkich partii występuje trzecia, zdolna do zdobycia do 20% mandatów i posiadająca -» potencjał koalicyjny. Najistotniejszą cechą s.d.p. jest to, że żadne z dwóch wielkich ugrupowań nie jest w stanie uzys-Tćać bezwzględnej większości mandatów i, co za tym idzie, rządzić samodzielnie, poprzez jednopartyjny gabinet większościowy. Efektem rywalizacji w ramach s.d.p. są zatem stabilne, większościowe gabinety koalicyjne. System dwu-i-półpartyjny występuje w RFN (do momentu zjednoczenia Niemiec) oraz w^J^jstn^ -> Mechanizm systemu partyjnego jest jednak w obu przypadkach odmienny. W RFN regułą stały się koalicje zawierane przez jedną z dwóch wielkich partii (-> Unię Chrześcijańskich Demokratów — CDU i -»Socjaldemokratyczną Partię Nie- I 247 System dwupartyjny mieć — SPD) z -» Partią Wolnych Demokratów (FDP). Oznacza to, że w każdym przypadku jedna z wielkich partii pozostawała w opozycji. W Austrii, w dużej mierze na skutek doświadczeń I Republiki, oba wielkie ugrupowania (-> Austriacka Partia Ludowa—ÓVP i -» Socjaldemokratyczna Partia Austrii — SPÓ) przyjęły strategię zawierania tzw. wielkiej koaliq'i, minimalizującej niemal całkowicie znaczenie opozycji. ÓVP i SPÓ rządziły wspólnie w latach 1945-1966 oraz po 1986 r. Okres pomiędzy 1966 r. a 1986 r. to bądź samodzielne rządy SPÓ bądź, w latach 1983-1986, koalicja tej partii z Partią Wolności — FPÓ (zob. •** Ruch Wolności — DF). Mechanizm s.d.p. jest podobny do mechanizmu —» systemu dwupartyjnego. I jeden, i drugi to przykład rywalizacji dwubiegunowej (zob. —> bipolaryzm). Efektem jednego i drugiego jest stosunkowo wysoki poziom stabilności gabinetów. Zasadniczą różnicę stanowi fakt, że klasyczna dwupartyjność wyklucza zinstytucjonalizowaną współpracę rywalizujących partii na arenie parlamentarno-gabineto-wej, powodując faktyczną izolację „partii trzecich". —» Format obu systemów jest jednak zbliżony. Wyraża się to w podobnych wartościach, jakie przyjmują indeksy: -> efektywnej liczby partii (około 2,0) oraz -) frakcjonalizacji (około 0,5). Skłania to niektórych autorów do wprowadzenia kategorii systemów o formacie dwu-partyjnym, którą egzemplifikują przede wszystkim takie kraje, jak Wielka Brytania, Austria, RFN i Grecja, a w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych— Hiszpania. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. J. Blondel, Party Systems and Pattems ofGo-vernment in Western Democmcies, Canadian Journal of Political Science 1968, vol. 1 (2). SYSTEM DWUPARTYJNY — kategoria wyróżniana przez większość autorów typologii systemów partyjnych (M. Duver-ger, J. Blondel, G. Sartori, G. Smith). System dwupartyjny oznacza taki układ rywalizacji, w którym alternacja władzy dokonuje się tylko pomiędzy dwoma ugrupowaniami: lewicowym (centrolewicowym) i prawicowym (centroprawicowym). Nie ma tu znaczenia faktyczna liczba partii uczestniczących w wyborach. Może ich być — i często bywa — znacznie więcej. Z tego też względu M. Sobo-lewski proponuje określenie „system dwóch partii dominujących", co uwypukla fakt, że rywalizacja polityczna ma charakter dwubiegunowy (zob. -» bipolaryzm). Prócz dwubiegunowości rywalizacji, system dwupartyjny określają trzy inne cechy. Po pierwsze, ujmując rzecz w kategoriach liczbowych, charakteryzuje się on tym, że wartość efektywnej liczby partii (zob. -> efektywnej liczby partii indeks) oscyluje wokół 2,0, a wartość indeksu frakcjonalizacji (zob. -» frakcjonalizacji indeks) zbliża się do 0,5. Zdaniem J. Blondela, o systemie dwupartyjnym możemy mówić wówczas, gdy dwa ugrupowania kontrolują łącznie ponad 90% mandatów w parlamencie (choć, jak w Wielkiej Brytanii, mogą one uzyskiwać mniejszą liczbę głosów). Oznacza to zarazem, że jest to system dużych partii (P. Mair) zob. -» typologie systemów partyjnych. Po drugie, inną, istotną cechą s.d. jest to, że siła dwóch rywalizujących ze sobą partii jest zbliżona, co uprawdopodobnią alternację władzy. Z tego właśnie powodu, G. Smith określa systemy dwupartyjne jako systemy równowagi (zob. -» system partyjny równowagi). Nie przekreśla to jednak możliwości, że — w dłuższym przedziale czasowym — jedna z partii może uzyskać przewagę nad drugą. Tak np. w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1998 konserwatyści sprawowali władzę 31 lat, a —> Partia Pracy (LP) — 22 lata. Maksymalny, nieprzerwany czas pozostawania labu- 248 System partii hegemonicznej rzystów u władzy wyniósł 10 lat (1945-1955), natomiast -> Partia Konserwatywna (CP) nie dopuściła opozycji do rządów przez 18 lat (1979-1997). Po trzecie, rywalizacja polityczna w ramach s.d. przebiega dwutorowo. Zachodzi ona nie tylko na arenie wyborczej, ale także na parlamen-tarno-gabinetowej. Nawet wówczas, gdy siła wyborcza obu partii jest zbliżona, nie decydują się one na zawieranie koalicji gabinetowych. Przewaga kilku mandatów traktowana jest jako wystarczający poziom legitymizacji polityki partii zwycięskiej, która samodzielnie przejmuje na siebie odpowiedzialność za jej treść i efekty. Wyjątkowo, gabinety koalicyjne mogą być tworzone w sytuacjach kryzysowych (w Wielkiej Brytanii gabinet taki funkcjo-nował w latach II wojny światowej). System dwupartyjny uważany jest za układ rywalizacji politycznej sprzyjający wyłanianiu trwałych rządów i zapewniający tym samym wysoki poziom stabilności politycznej. W reżimach parlamentarnych cechujących się dwupartyjnością, jak np. w Wielkiej Brytanii, istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że partia, która zwyciężyła w wyborach uzyska bezwzględną większość mandatów. Umożliwia to powołanie jednopartyjnego gabinetu, który ma zapewnione poparcie parlamentu (gabinet większościowy). Minimalizacji ulega w ten sposób polityczne znaczenie opozycji, która ma niewielkie szansę wystąpienia ze skutecznym wnioskiem o wotum nieufności (w Wielkiej Brytanii, po II wojnie światowej sytuacja taka zaistniała tylko raz, w 1979 r.). Klasyczny przykład s.d. odnajdujemy w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Łączy je to, że wyrastają z podobnych systemów wyborczych (systemów większości względnej). Występują one jednak w ramach odmiennych reżimów politycznych. Dwupartyjność skorelowana z parlamentaryzmem (Wielka Brytania) prowadzi do umocnienia pozycji gabinetu, którym kieruje lider zwycięskiej partii. Zdaniem A. Lijpharta oznacza to koncentrację władzy w rękach rządu, co charakteryzuje tzw. westminsterski (większościowy) model demokracji. W Stanach Zjednoczonych, w których funkcjonuje reżim prezydencki, s.d. sprzyja konstytucyjnej zasadzie separacji władzy, zapewniając określony poziom niezależności parlamentu od władzy wykonawczej. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. M. Duverger, Political Parties: Their Orga-nization and Actwity in łhe Modern Stałe, London 1954. G. Sartori, Parties and Party Systems: A Fra-meworkfor Analysis, Cambridge 1976. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1974. SYSTEM JEDNOPARTYJNY (MONO-PARTYJNY) — kategoria t* systemu partyjnego, charakterystyczna dla niedemokratycznych reżimów politycznych, wykluczających istnienie rywalizacyjnych mechanizmów alternacji władzy politycznej. W praktyce oznacza to wprowadzenie zakazu istnienia innych partii politycznych oprócz rządzącej, a wstępem do jego wprowadzenia staje się decyzja o delegalizacji ugrupowań już istniejących (zob. -» delegalizacja partii politycznej). Jednopar-tyjność pozostaje cechą charakterystyczną dla państw totalitarnych (faszystowskich i komunistycznych), choć ujawniła się również w krajach pokolonialnych, jako sposób kontrolowania i sterowania procesami integrującymi nową (młodą) wspólnotę polityczną. [R. Herbut] SYSTEM PARTII HEGEMONICZNEJ — kategoria wprowadzona przez polskiego 249 1 osz -zoui poq3 'uiAupn.14 ap^Mzaiu uiaiuspEZ -3u(A4JBdojaiM nuia4sXs o8au(A3BzqBMAj 4S3f sbz3 Azsznjp Z3zjd i;4JBd z feupsf zazjd uEiuipo z (aupaf siuazssuzo eu o8auo4 apuauiB[JBd m ipEuiwop aiuEuiAzj4fi -JEg [) Z3Zjd EUOZpBMOldM BIJO834E^ — •A{BMJ43IU J34>(EIBq3 331UI 3ZOUI 'Au(A3BZ -ijbmAj ui34sXs 04 4S3( sz '4>[B4 eu iSeaui 2 f3DVfflNMVO(13Hd IIlHYd JAI31SAS uia4sXs <- qoz) q3XuBM0zX.iE4uau1SB.14s ?^961 i^uispj-i 'ui3)s/ic; fi) 3Iu(bj>js qrq q3Xu(A4JBdnMp Mpuia4sXs -uvd pua saiSojospj 'ssSvav3jj '(sps) usun^i'] , aizEq eu uo e4SbjXm (apsazafBu 0831104 '4pjEjiv '3 (ui) spipnjs 3ai]v.wdtuoj jofsnss} -JBg 3 UI3IUBp2 II4JEd q3A3fe(BjBIZp 3IU[b8 PUV idsDHOJ 3l[X llUSisUs ^Md 3U0 'I4EIM 'I -3[ 3qz3i[ feu|OMop A3fe(nui(aqo 'Auz3A4si[ '9Z61 38puquiE3 's:s/i/tmy uo/yjoamu -ejnjd uia4sAs 04 4ssf -oSauLtiJEd nui34sAs -vuj y 'siubisAs A)^»J puv s^ij^yj 'uo4JEg 3 uiziuBq3aui <- a(rv)ua3>[E e '(i|4JEd Aqz3i[) :Bjn4BJ34ir] oSsufAiJEd nui34sXs nłeuuoj <- 3iuaz3 -buz ui3iMoq sfiuioj Asb[>[ qsi 3iu b 'qsXu [!>[sm9zso}uy y] -(X}jBd Mpui34sAs ndA4 op ais uiAsezsou AzpsjM niuBM -po ui3iU3[S3j>(o 4S3( (ssbfnuiuiopajd ipjEd -OMBjds M 0833bZ3IU)S3Z3n{0dSM '//1(3Xm uia4sXg (ijj — BMopni B14JEJ B>[SOjy\^ -odruS MOS3J34UI q3i>[sbM E4UB4U3zajd (oui3Q B>[SUBri3^3'zjq3 Xqsj -31" 3ZJ34>[BJEq3 M EIUBjEIZp q3I DS0U[B8a[ -Az3iu4s3Z3fl3(u \ukicv\m'łaincJe^uspEz uiai>(unjEM 4sa( 04 aiUBUzfj „szsiuzsnfos jejsMod 3iu aiżpS '^66l~St6l q3BłBI M EiUBModniSn" 3i>[4sXzsm zazjd (3UZ3X4S ^q*3o|Ą\ pXq bSoui nui34sXs o83i>[B4 uisp -IUnUI0>] II4JBd EM43IUq3ZJ3IMZ O83UZ3X4I[ -BpjXzjd) njBizpn \d\ zaq aMijzouiaiu 4S3( -od 1 o8auz3i8o[oap; EiuEuzn z A3b(B>]njAM npbzj 3iu3zioM4n 3z '3[X4 o>[[X4 bzsbuzo '(3uz3A4i[od ibAzodo <- (sujeSsi >(Bjq 4sa( 03 '„Bzsfaiujis q3iu po sbpaq 'auui sfns nuiztuEq3am 0834 b4O4sj (o83u(X4JBd nui -uB4sXp Ei4JBd Bupaf" uiXjo4>[ m '(Esbtnuiui -34sXs uiziuEq33ui <- qoz) EiuEjEizp oSaf -op Bi4JBd <- qoz) (asbtnuiuiop ii4JEd nui34 uiziuEq3aui eu iSBMn z 'q3Au(A4JEdoupa( -sAs EJ3Sj3AriQ j^ zszjd oSauBMOuodoid MOUI34SAS 3ISEJ>[ M (3Z3BJ 3IS 3EZ3ZS3IUI 'Au -ez po uiXzsz3M uiaiua[S3j>{0 4S3( (33b(nu -z3X4si|Bjn[d ez XuBUzn pAq azoui 3iu —114 -;uiop3jd ipjsd uia4sAg'r//a{E4SOZod zm (33 -.red n>f|p[ Eiuaiu4si n4>|Ej ouiiui — 1 qsAu -§IM AZ3EUZ" 31SU3S U1A4 M I 'npbzi EIU3ZI -Z3i8o]oapi MppajSzM sz (auz3A4ijod ibBzi[ -OAV)n Op BU[OpZ 4S3( BUO 0>([Aj_ 'q3Ef3>[3J3 -emAj uiaiu33nzipo 3is a(nzAja4>jBJEq3 (au q3Au(3jo>[ qo3zx| od (3iuui(eu 03 'AMA4EJAB4 -Z3iuouia8aq nysd uia4sAs 'o83UO4JBg ??) -|B (3UZ3A4>(B4 BUI 31U H4JEd (3I>]S3!3AmZ 43U ui3iuEp2 (q3Xuz3A4Si[Einid) q3Auz3Ai4ua3 -iqB8 Xp8 'SBZ3M0M 3IMOUI BUZOUI dds -ijod moui34sAs Asb|>i op AzajBU 'o8au(A4 muE4SMod 0 3z 'BZBMn U04iBg q J3MO4au -iBdououi nuia4sAs op aiMtsuaiMpszjd m -iqE8 ibi|BO>( pBMOuiJojn I3aq3 b[EZEjXM '(auz3iuoui38aq ii4JEd uia4sAs sz 'za4 3iu qn[ 31UB4S m bs 3iu 3]4JBd 3{B4sozod EZBMIl i4BIĄ\ 'f „ppJBU A|B3 (33bfn4U3Z3jd az uiapiuniEM pod 'Eupa[8zM psozs^aiM -3J" II4JBd (3Up3( q3E>J3J M BMAz30ds BZp Xz3ie4sXm (sbaMzg 'eiubq 'EiSaMjojyj) -bjm az 'ł^ej 'Bi04nB nuido m 'Azsb{ Aueiui q3XMOpSOZS(3IUUI MO43UiqB8 3IU3ZJOM4 -po Azfl a4 ai>[4sAzsM (asbtnuiuiop ii4JEd b(n>(X)>(Ejd 3jpł>[ 'q3B(Bj>i yy\ 'Bupaj8zMZ3q ui3ui34sAs b uiAutAiJBdoupst uiauia4sAs psozs>[aiM aiuz3aiuo>[ 04 pXq isnui ai^i <- Azpsiuiod uo ais a(n>[0[ 'EJ4BIM •{ Snjp ?nłauiqB8 o83umX4buj34|b siuBMOuuojn '9M '(!!IBĄn9 ! QHŃ 'ibEMO{soq3az3 'i>(s BZ3tlJ>[AM 03 '(MCS0{8 3IUZ33IUO5J3IU 3Oq3) -[Oj) q3Auz3X4slunUTo>( Mp(Ej>j q3~X3p4>[3iu M04BpuBUi psozsijaiM sbz3 Azszfqp zazid B]p o8auz3X4sXia4>[BiBq3 'o8auIX4JBdoj3iM EIUBMI>[sAzn Op BUJOpZ 4Sa( II4JEd Z BUpsf nuia4sXs o8au(X3EziiBMAiaiu Ausiuipo az '0834 op ais BzpBMOjds B404S1 oSsf -oS (34SIOMS 3IU3Z3BUZ0 EU BflElyM / B8oj04I]od •~ i System partyjni/ liwym. Potwierdza to praktyka polityczna Norwegii do 1965 r., Szwecji — do 1976 r., Irlandii w latach 1957-1973,.Hiszpanii w latach 1982-1996 oraz Wielkiej "Brytanii w latach 1979-1997. [A. Antoszewski] Literatura: G. Sartori, Parties and Party Systems. A Fra- meworkfor Analysis, Cambridge 1976. SYSTEM PARTYJNY — konfiguracja partii politycznych operujących w oparciu o ustabilizowane wzorce zachowań, w ramach ustrukturyzowanej przestrzeni politycznej, której granice zostają wyznaczone przez ich dążenie do maksymalizacji efektów wyborczych oraz określone preferowane i możliwe w danej sytuaq'i rozstrzygnięcia, prowadzące do sformowania gabinetu, w tym również dotyczące strategii koalicyjnych, a zachowania partii w tym zakresie zostają zdeterminowane zróżnicowanym poziomem ich aspiracji (wyborczych, koalicyjnych, programowych i organizacyjnych). Istotę systemu partyjnego stanowi układ wzajemnych powiązań między partiami politycznymi na różnych poziomach systemu politycznego (wyborczym, parlamentarnym, organizacyjnym, transnarodowym), określany mianem rywalizacyjno-kooperacyjnego, który ma służyć optymalizacji procesu artykulacji, przenoszenia i realizacji określonych interesów społecznych w ramach publicznego procesu decyzyjnego. Konsolidacja zachodnioeuropejskich systemów partyjnych nastąpiła w oparciu o struktury —> podziałów soq'opolitycznych istniejących w poszczególnych krajach, choć konfiguracja rywalizacji w ich ramach okazała się znacznie trwalsza niż same podziały socjopolityczne. Oznacza to, iż s.p. jako określona forma organizacyjna rywalizacji, pierwotnie ukształtowana w oparciu o formy grupowej (kolektywnej) tożsamości, przejawia wyjątkową trwałość, i to pomimo iż niejednokrotnie erozji uległa baza społeczna podziału so-cjopolitycznego (np. zanik czy kurczenie się określonych grup społecznych, pojawianie się nowych). Trwałość s.p, a konkretnie wzorców i schematów rywalizaq'i, nie oznacza jednak, iż nie reaguje on na zmiany zachodzące w szeroko rozumianym otoczeniu. To partie dysponują zdolnością do zarówno pasywnej, jak i aktywnej adaptacji do zmieniającego się otoczenia, pośrednio wnosząc w ramy s.p. określone zmiany czy też modyfikaq'e. Partie polityczne tworzące s.p. występują w roli swoistego „piorunochronu", przejmując na siebie w pierwszym rzędzie obowiązek dostosowania się do zmian zachodzących np. w strukturze społecznej (efektem może być m.in. zaproponowanie nowego modelu partii, np. wyborczej, zob. —> partia wyborcza; czy kartelu, zob. -» partia kartel). Dopiero potem ustabilizowane partie polityczne wprowadzają określone zmiany w rywalizacyjno-kooperacyjnym układzie powiązań, z reguły starając się zachować w miarę możliwości dotychczasowy —> format systemu partyjnego, a przede wszystkim jego -» mechanizm. Właśnie dlatego zmiany w s.p. (zwłaszcza w strukturze rywalizacji, np. wyznaczanej przez układ lewica-prawica) następują dość rzadko, a jeżeli — to ze znacznym opóźnieniem wobec przeobrażeń dokonujących się na poziomie społecznym czy nawet „partyjnym". Głębokie zmiany strukturalne w ramach s.p. nastąpią wówczas, gdy partie zawiodą jako mechanizm adaptacyjny i nastąpi znaczące przesunięcie w poziomie aspiracji poszczególnych ugrupowań, niekoniecznie ustabilizowanych. Czynniki wpływające w sposób pośredni czy też bezpośredni na zmianę s.p. określane są w literaturze politologicz-nej mianem -» determinant zmiany systemu partyjnego. Systemy partyjne występują w różnych konfiguracjach (zob. -> typologie systemów partyjnych). Można je podzielić przede wszystkim na dwie pod- 1 251 System partyjny Australii stawowe kategorie — systemy rywaliza-cyjne, w których partie polityczne swobodnie, tzn. stosując się zarówno do zasad konstytucyjnych, jak i norm politycznych swoistych dla liberalnego porządku demokratycznego, konkurują w ramach pluralistycznego rynku politycznego, gwarantującego realizaqę zasady alterna-cji władzy (zmiana ekip rządzących) poprzez stosowanie powszechnie przyjętych i akceptowanych mechanizmów politycznych oraz systemy nierywalizacyjne, w których istnieje tylko jedna partia względnie jest ich więcej, lecz ze względów ideologicznych i systemowych alternacja władzy została wykluczona i tylko jedno ugrupowanie dysponuje absolutnym monopolem na sprawowanie władzy. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY AUSTRALII — wielopartyjny w charakterze układ powiązań politycznych, mający jednak wiele cech modelowego mechanizmu rywalizacji dwublokowej (bipolarnej, zob. -> bi-polaryzm). Fakt ten niejednokrotnie skłania politologów do zaliczania go do kategorii -> systemu dwupartyjnego. Proces strukturyzacji systemu opiera się w zasadzie na dominacji jednego —> podziału socjopolitycznego, konfliktu socjoekono-micznego — konceptualizowanego w postaci osi lewica-prawica. Dwie partie reprezentujące strony w tym konflikcie, -» Australijska Partia Pracy (ALP), ugrupowanie lewicowe o socjaldemokratycznej tożsamości programowej oraz centroprawicowa o charakterze konserwatywnym -> Liberalna Partia Australii (LPA), zdominowały proces —> rywalizacji politycznej. Te dwie partie zmonopolizowały proces formowania gabinetów, co rzeczywiście nadaje systemowi partyjnemu charakter układu dwupartyjnego z pewnym, jednak dość istotnym zastrzeżeniem. ALP tworzy wyłącznie gabinety czysto jednopartyjne, które mają charakter -większo- ściowych (dysponują poparciem większości absolutnej w parlamencie). Sytuaq'a wygląda jednak odmiennie, jeżeli chodzi o rządy centroprawicowe. LPA, największe ugrupowanie tzw. obozu antysocjali-stycznego, nie tworzy rządów samodzielnie, a wchodzi w koalicję z inną partią konserwatywną, a mianowicie -> Narodową Partią Australii (NPA). Poczynając od pierwszego rządu sformowanego w 1949 r. przez LPA i Partię Ludową — poprzedniczkę NPA (gabinet R. Menzie-sa), regułą stało się więc tworzenie przez obóz konserwatywny większościowych gabinetów koalicyjnych (—»koalicje minimalnie zwycięskie). W ich ramach, NPA zajmuje pozycję słabszego partnera (junior partner). Na czele gabinetów koalicyjnych stają politycy z LPA (np. R. Menzies, J. G. Gorton, J. Howard), a tylko raz nominację na stanowisko premiera uzyskał reprezentant NPA (J. McEwen — 1967-1968). Dwie największe partie polityczne zdobywają średnio ponad 80% głosów oraz blisko 85% mandatów w Izbie Reprezentantów (izba niższa). Oprócz tych trzech partii, żadnej innej nie udało się wprowadzić reprezentantów do izby niższej parlamentu. [R. Herbut} SYSTEM PARTYJNY AUSTRII — wielopartyjny układ rywalizacji, zdominowany po 1945 r. przez dwie główne partie polityczne: -> Austriacką Partię Ludową (ÓVP) oraz -» Socjaldemokratyczną Partię Austrii (SPÓ). Konsolidacja systemu partyjnego nastąpiła w oparciu o dwa zasadnicze typy -» podziałów socjopolitycz-nych, socjoekonomiczny oraz religijny. Trzeci typ podziału socjopolitycznego, kulturowo-etniczny (nacjonalistyczny), został wniesiony w ramy systemu przez tzw. Ligę Niezależnych (VdU), która potem przekształciła się w Austriacką Partię Wolności (FPÓ) (zob. -> Ruch Wolności — DF). Ten typ konfliktu mva\ jednak 252 System partyjny Belgii małe znaczenie, jeżeli chodzi o poziom relewancji politycznej i praktycznie zaniknął z chwilą przyjęcia przez FPÓ charakteru ugrupowania protestu. W okresie powojennym średnia wartość indeksu frakcjonalizacji (zob. -> frakcjonalizacji indeks) systemu partyjnego na poziomie parlamentarnym wyniosła 0,61, co pozwala zaliczyć go do kategorii układu o dwu-partyjnym formacie. Do końca lat siedemdziesiątych średnia wartość indeksu była jeszcze niższa i równała się 0,55, co znamionuje systemy prawie idealnie dwupar-tyjne. W tym okresie obie wielkie partie zdobywały łącznie 94% mandatów. Poczynając jednak od lat osiemdziesiątych, średni stan posiadania obu wielkich partii w parlamencie spadł do poziomu 80% mandatów, a wartość indeksu frakcjonalizacji wyniosła przeciętnie 0,67. Stało się to w wyniku wzrostu poparcia wyborczego dla FPÓ. W wyborach parlamentarnych w 1994 r. i 1995 r. wartość indeksu wyniosła odpowiednio 0,74 i 0,72, co sugerowałoby proces kształtowania się systemu o wielopartyjnym formacie. Przekonuje o tym wzrost siły wyborczej FPÓ (zob. -> Ruch Wolności — DF) oraz pojawienie się kilku nowych partii politycznych, np. —> Zielonej Alternatywy (GA) czy —> Forum Liberalnego (LF). W ramach przestrzeni rywalizacji politycznej funkcjonuje pięć partii politycznych, dysponujących określonym poziomem relewancji politycznej. Umiarkowaną opqę lewicową, ale nowego typu reprezentuje -»Zielona Alternatywa (GA), -* partia lewico-wo-libertariarna o silnym proekologicznym nastawieniu. Pozyqę centro-lewico-wą okupuje socjaldemokratyczna SPÓ, zaś centro-prawicową — chadecka ÓVP. Trochę bardziej na prawo od tej ostatniej znajduje się ~» Forum Liberalne (LF), ugrupowanie o tożsamości liberalnej (zob. -» partie liberalne). Prawicowy, konserwatywny biegun przestrzeni reprezentuje -> Ruch Wolności (DF). Jeżeli chodzi o proces tworzenia gabinetów, to regułą stały się tzw. wielkie koalicje SPÓ i ÓVP (1945-1966 oraz od 1986 r.). W latach 1966-1983 powstawały rządy jednopartyjne — J. Klausa (ÓVP) w latach 1966-1971 oraz B. Kreiskiego (SPÓ) w latach 1971-1983. Formuła rządów tzw. małej koaliq'i, opartych na współpracy SPÓ i FPÓ pojawiła się w latach 1983-1986. Wartość indeksu partycypaqi rządowej (zob. -» partycypa-q'i indeks) SPÓ wyniosła 0,95 co oznacza, iż partia ta nie uczestniczyła tylko w jednym powojennym gabinecie (na ogólną liczbę 21). Wartość tego indeksu w przypadku ÓVP jest niższa i równa się 0,63. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY BELGII—przykład —> systemu umiarkowanie spolaryzowanego. Jako niepodległe państwo Belgia powstała w 1830 r. Proces formowania partii politycznych rozpoczął się nieco później. W końcu XIX w. najsilniejszymi ugrupowaniami były Partia Chrześcijańsko-Społeczna — reprezentująca wspólnotę katolicką, socjaliści — będący polityczną reprezentacją klasy robotniczej oraz liberałowie, których klientelę stanowiła głównie drobna burżuazja. W pierwszych wyborach po II wojnie światowej (w 1946 r.) największe poparcie zdobyli chadecy (42,5% głosów) i soqaliści (32,4%). Dwie pozostałe partie uczestniczące w elekcji to liberałowie (9,6%) i komuniści (12,7%). Wykluczenie komunistów z rządu odtworzyło przedwojenne wzorce kooperacji politycznej, które obejmowały koalicje chadecji z soqalistami lub liberałami. Do wyborów z 1954 r. chadecja pozostaje największą siłą polityczną, którą to pozycję odzyskuje w cztery lata później. Od 1946 r. słabnie natomiast zdecydowanie pozycja komunistów, którzy od końca lat czterdziestych tracą status partii relewantnej (zob. -> relewancja partii politycznej). Zwiększa się natomiast poparcie dla liberałów (blisko 22% głosów w 1965 r.) oraz dla partii etnicznych (10% uzyskanych 253 System partyjny Belgii przez -» Flamandzką Unię Ludową, VU — w 1974 i 1977 r.). Powstanie Flamandzkiej Unii Ludowej w 1954 r. ujawnia fakt okrzepnięcia nowego -> podziału socjopo-litycznego, opartego na tożsamości etnicznej. Konflikty między francuskojęzyczną i flamandzkojęzyczną częścią Belgii znalazły swoje apogeum w czasie tzw. wojny szkolnej, zakończonej w 1958 r. kompromisem głównych partii politycznych w zakresie subsydiowania szkolnictwa publicznego i prywatnego. Kompromis ów nie zakończył jednak napięć pomiędzy dwiema wspólnotami etnicznymi. Pod koniec lat sześćdziesiątych rozpoczął się proces rozdziału głównych partii politycznych (chadecji, socjalistów i liberałów) na oddzielne partie flamandzkie i walońskie. W wyborach w 1977 r. trzy główne siły polityczne Belgii były już reprezentowane przez 6 partii. Od tego momentu w kraju tym ukształtował się system partii małych (zob.-> partia mała). Wcześniej, bo już od lat pięćdziesiątych poczynając, na belgijskiej scenie politycznej pojawiły się ugrupowania nacjonalistyczne: w 1954 r. VU, a w 1965 r.-----> Demokratyczny Front Frankofonów (FDF). Od 1978 r. w wyborach uczestniczą nacjonalistyczny —» Blok Flamandzki (VB) i flamandzka partia ekologiczna -» AGALEV, a od 1981 r. walońscy ekolodzy zorganizowani w partii -> ECOLO. W latach dziewięćdziesiątych partie nacjonalistyczne (wliczając w to oba ugrupowania ekologiczne) znacznie powiększyły swój stan posiadania. Rozkład poparcia (procent głosów wyborczych) w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1981 1985 1987 1991 1995 CVP(fl.) »i tii 193 16,7 17,2 rSC(fr.) 7.1 8,0 8,0 7,8 7,7 PS(fr) 12,4 13.8 15,7 13,6 11,9 ST (11) 12.7 143 14,9 12,0 12,6 VLD((1) 12,9 10,7 11,5 11,9 13,5 PRL(fr) 8,6 10,2 9,4 9,4 10,3" VU 9,8 8,0 8,0 5,9 4,7 ACALEV 4,8 3,7 4,5 4,9 4,4 ECOLO - 2,5 2,6 5,1 4,0 VB U 1,4 1,9 6.6 7,8 FDF 4,2 1,2 1,4 1,5 10,3* *obie partie stworzyły przymierze polityczne i wyborcze Analiza rozkładu poparcia w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych uwidacznia istotną różnicę między francusko- i flamandzkojęzyczną częścią Belgii, co pozwala na wyróżnienie dwóch regionalnych systemów partyjnych. We Flandrii, najsilniejszą jest partia chadecka, która osiąga relatywnie najwyższe poparcie w skali całego kraju (przeciętnie, około 18%). Ustępuje jej partia socjalistyczna (około 13%) oraz liberalna (około 12%). W Walonii siły są bardziej wyrównane, z tym że najsilniejszym ugrupowaniem są socjaliści, a chadecja jest słabsza od liberałów. Swoistą cechą systemu partyjnego Belgii jest stosunkowo silna pozycja ugrupowań liberalnych, które osiągają poparcie zbliżone do poparcia partii socjalistycznych. Na uwagę zasługuje też siła wyborcza partii nacjonalistycznych, które w wyborach w 1991 r. zdobyły łącznie blisko 25% głosów. Nie rzutuje to jednak na zmianę wzorców koalicyjnych, polegających na tym, że gabinety tworzone są wyłącznie z przedstawicieli trzech głównych nurtów belgijskiej polityki. Najczęściej spotykanym typem koalicji jest alians centrolewicowy, grupujący chadecję i socjalistów (18 gabinetów na 34) oraz centroprawicowy (chadecja i liberałowie). 4 gabinety koalicyjne miały natomiast charakter „wielkiej koalicji". Tylko raz, w latach 1954-1958, doszło do utworzenia gabinetu obejmującego socjalistów i liberałów. Obecnie władzę sprawuje koalicja dwóch ugrupowań socjalistycznych i dwóch chadeckich. System partyjny Belgii przeszedł po II wojnie światowej dwie fazy rozwojowe. Pierwsza z nich, obejmująca okres do końca lat siedemdziesiątych, odpowiada charakterystyce umiarkowanego (i zarazem ograniczonego) pluralizmu (zob. —> system partyjny umiarkowanie spolaryzowany) lub systemu wielo-partyjnego z dwiema silnymi partiami (zob. -> typologie systemów partyjnych). Faza druga cechuje się gwałtownym wzrostem fragmentaryzacji. Poziom -> 254 System partyjny Bułgarii frakcjonalizacji systemu wzrósł od 0,65 (wartość mierzona w latach 1945-1979) do 0,82 (w latach 1980-1996). Wzrosła również — i to ponad dwukrotnie-----> efek- tywna liczba partii na poziomie parlamentarnym (odpowiednio z 3,2 na 7,5). F*t> 198O r. fragmentaryzacja systemu belgijskiego jest jedną z najwyższych w Europie Zachodniej, bliską rekordowemu w tym względzie ~* systemowi partyjnemu Szwajcarii. [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY BUŁGARII — artykuł 11 Konstytucji Bułgarii stanowi, że życie polityczne Bułgarii oparte jest na zasadzie pluralizmu politycznego, a żadna partia polityczna lub ideologia nie może być ogłoszona lub uznana za państwową. Zasada ta uzupełniona jest w ustawie o partiach politycznych, która stanowi, że wszystkie partie mają równe prawo uczestnictwa w życiu politycznym. Rolą partii w państwie bułgarskim jest — zgodnie z konstytucją — uczestniczenie w kształtowaniu i wyrażaniu woli politycznej obywateli. W kwestiach tworzenia, rozwiązywania oraz warunków działalności partii odsyła konstytucja do ustawy, zawierając jednak ogólną normę, zabraniającą tworzenia partii politycznych na podstawie etnicznej, rasowej lub wyznaniowej, jak tez partii stawiających sobie za cel zagarnięcie siłą władzy państwowej. Przepis ten zdaje się ograniczać prawa mniejszości do swobodnego życia politycznego. Ustawa o partiach politycznych uchwalona została przez bułgarskie Zgromadzenie Narodowe 3 kwietnia 1990 r. Jest to pierwsza tego typu ustawa w Bułgarii. Ewolucja s.p.B. jest ściśle związana z przemianami zachodzącymi wewnątrz -> Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP). Nie sposób dziś odpowiedzieć na pytanie, ilu członków liczy BSP. Liczba waha się pomiędzy 200 rys. a 800 tys. osób. W styczniu 1990 r. utworzona zosta- ła pierwsza frakcja w BSP — Alternatywne Zrzeszenie Socjalistyczne (ASO), w skład której weszli komuniści nie związani z reżimem totalitarnym, pragnący zreformować partię od wewnątrz, doko-nać jej debolszewizacji i nadać jej orientację socjaldemokratyczną. W miesiąc później część członków ASO opuściła szeregi BSP, stwierdzając, że partii tej nie sposób reformować od wewnątrz. Powołali oni całkiem nową organizację — Alternatywną Partię Socjalistyczną (ASP), której celem miało być zjednoczenie różnych socjalistycznych ugrupowań i utworzenie lewicowego, demokratycznego centrum. W lipcu od ASO oderwała się druga grupa — tzw. niezależni. Od końca 1989 r. powstało w Bułgarii łącznie kilkadziesiąt nowych partii i organizacji, powodując znaczną dezintegrację systemu partyjnego. W roku 1989, obok kształtujących się nowych sił politycznych, wznowiły w Bułgarii działalność partie rozwiązane w latach czterdziestych. Należał do nich m.in. Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (BZNS) im. N. Petkowa. Od stycznia 1990 r. zaczęła działać Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna (BPSD), powstała ona w wyniku zmiany nazwy Bułgarskiej Partii Socjaldemokratycznej, która przerwała działalność w 1948 r. na skutek represji. Do innych partii, które wznowiły działalność po roku 1989 należą jeszcze: Partia Demokratyczna, formalnie nierozwiązana, Partia Liberalna, Partia Narodowa, której program przewidywał przywrócenie konsty-tuq'i ryrnowskiej, rozliczenie BPK i BZNS z okresu rządów komunistycznych, likwidację dyktatury i przywilejów klasowych, przywrócenie humanizmu. Przełomowym momentem w rozwoju opozycji w Bułgarii było utworzenie w grudniu 1989 r. -> Związku Sił Demokratycznych (SDS). W jego skład wchodziły: Niezależne Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka w Bułgarii, Niezależne Stowarzyszenie „Ekogłasnost", Niezależna Federacja Pracy „Podkrepa", Bułgarska Robotnicza Par- 255 System partyjny Czech tia Socjaldemokratyczna (zjednoczona), BZNS im. N. Petkowa, Komitet Obrony Praw Religijnych, Wolności Sumienia i Wartości Duchowych, Klub Represjonowanych po 1945 roku, Federacja Niezależnych Organizacji Studenckich oraz Ruch „Inicjatywa Obywatelska". Później do SDS przyłączyły się jeszcze: Klub Poparcia Jawności i Demokracji, Partia Demokratyczna, Partia Radykalno-Demokratycz-na, Partia Zielonych, Front Demokratyczny, Nowa Partia Socjaldemokratyczna, Klub Obywateli „Ekogłasnost" i Zjednoczone Centrum Demokratyczne. Do czasu rozłamu, jaki dokonał się w SDS wiosną 1990 r., do Związku należało formalnie 17 organizacji. SDS miał przez długi czas charakter federacji koordynującej działania organizacji członkowskich, które zachowały pełnię swej niezależności i samodzielności. Rozpad SDS okazał się nieunikniony. Partia Radykalno-Demo-kratyczna, Zjednoczone Centrum Demokratyczne i Partia Demokratyczna utworzyły Blok Prawicowy, który głosił konieczność przeprowadzenia radykalnych reform, zmiany systemu, likwidacji struktur komunistycznych, przejęcia władzy politycznej, konfiskaty całej własności BSP. Dwie największe partie członkowskie SDS — BZNS im. N. Petkowa i Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna utworzyły SDS — Centrum, które postanowiło formalnie pozostać w strukturach Związku. Na początku czerwca 1991 r. wyłoniło się w SDS trzecie ugrupowanie — Blok Liberalny, w którego skład weszły Klub Polityczny „Ekogłasnost", Partia Zielonych i Federacja Klubów na rzecz Demokracji. Rozpisane na 13 października 1991 r. wybory parlamentarne w Bułgarii stały się areną starcia głównych sił politycznych tego kraju. Choć do walki wyborczej o 240 mandatów do Zgromadzenia Narodowego stanęło aż 38 koalicji i partii politycznych, to jednak szansę ich zdobycia miało tylko kilka ugrupowań: SDS, SDS-Centrum, SDS-Liberałowie, Przedwyborczy Zwią- zek BSP, BZNS-Zjednoczony, BZNS im. N. Petkowa oraz Ruch na rzecz Praw i Swobód. Frekwencja wyborcza była duża. W wyborach wzięło udział 85,23% uprawnionych do głosowania, tzn. 5,54 min osób (na 6,5 min uprawnionych). Duża ilość partii i ugrupowań politycznych startujących w wyborach oraz próg 4% głosów ustanowiony w ordynacji wyborczej dla wejścia do parlamentu spowodowały, że w Zgromadzeniu Narodowym znaleźli się przedstawiciele tylko trzech sił politycznych: SDS-Ruchu, koalicji BSP oraz Ruchu na rzecz Praw i Swobód. SDS zdobył 110 miejsc w parlamencie, BSP (koalicja) — 106 mandatów i Ruch — 24 mandaty. Pozostałe ugrupowania nie przekroczyły 4% głosów. Najbliższy pokonania tej bariery był BZNS—Zjednoczony, uzyskując 3,86% głosów. BZNS im. N. Petkowa zdobył 3,44% głosów, SDS-Centrum 3,20% i SDS — Liberałowie — 2,81% głosów. SDS — Ruch (będący koalicją 20 partii i ugrupowań) zdobył tylko o 1,84% głosów mniej niż cały SDS w wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Ludowego, a łącznie z ugrupowaniami, które się z niego wyłoniły zanotował znaczny wzrost poparcia. W sumie ugrupowania te zdobyły o 7,61% głosów więcej niż całe SDS w wyborach do poprzedniego parlamentu. Przedstawione partie polityczne i ugrupowania stanowią główne siły polityczne sceny bułgarskiej, natomiast stale ulega umacnianiu zakres ich wpływów. IM. Żmigrodzki] SYSTEM PARTYJNY CZECH — układ rywalizacji wielopartyjnej. Wybory tran-zycyjne 1990 r. oraz kolejna elekcja z 1992 r. odbyły się w ramach istniejącej jeszcze federalnej Czechosłowacji (od 1 stycznia 1993 r. Czechy i Słowacja stały się odrębnymi suwerennymi państwami). Wybory w 1990 r. zdominowane były przez konflikt pomiędzy opcją reformatorską a antyreformatorską (postawy poli- 256 System partyjny Czech tyczne antykomunistyczne versus proko-munistyczne). Kolejne wybory z 1992 r. odbywały się w atmosferze innego -> podziału socjopolitycznego, a mianowicie konfliktu dotyczącego tempa reform rynkowych (podział: zwolennicy reform rynkowych versus przeciwnicy reform rynkowych). Ten sam typ konfliktu powtórzył się w kolejnej elekcji w 1996 r. W dwóch pierwszych wyborach nie odtworzył się silny podział okresu międzywojennego, a mianowicie: pracodawcy-pracobiorcy. W elekqi 1990 r. Czesi w większości zagłosowali na ugrupowanie typu forum (zob. t» partia forum), noszące nazwę -> Forum Obywatelskie (OF). W Izbie Ludu (niższej izbie Zgromadzenia Federalnego), dysponowało ono 68 mandatami (53,1% głosów), a w Izbie Narodów 127 mandatami (50% głosów). OF wraz z dwoma ugrupowaniami słowackimi, formacją typu forum -> Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VPN) oraz -> Ruchem Chrześcijańsko-Demokratycznym (KDH), sformował gabinet koalicyjny, na czele którego stanął M. Ćalfa — polityk słowacki z VPN (10 grudnia 1989 r.-l lipca 1992 r.). Gabinet kontrolował 64,9% miejsc w izbie niższej i miał charakter -> koalicji nadwyżkowej. Pod koniec 1991 r. — w wyniku procesu fragmentaryzacji czeskiej OF i słowackiej VPN — koalicja rządząca składała się z pięciu partii politycznych — trzech czeskich: -> Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), -» Ruchu Obywatelskiego (OH), -» Obywatelskiego Sojuszu Demokratycznego (ODA) oraz dwóch ugrupowań słowackich: VPN i KDH. Nadal miała status -» koalicji nadwyżkowej (kontrolowała 68,1%_ mandatów). Po wyborach 1992 r. powstał nowy gabinet. Tym razem na czele rządu federalnego stanął czeski polityk — wywodzący się z ODS—J. Stra-sky. W skład gabinetu weszły trzy partie: ODS, -» Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) oraz -»Unia Chrześcijań-sko-Demokratyczna-Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU-ĆSL). Gabinet ten sprawojvał władzę do końca 1992 r. Po rozpadzie państwa, w Czechach nie rozpisano nowych wyborów, lecz władzę przejął gabinet Republiki Czeskiej (krajowy), sformowany w lipcu 1992 r. przez V. Klausa (ODS). W gabinecie tym poza Obywatelską Partią Demokratyczną znalazły się jeszcze trzy inne partie: KDU-ĆSL, ODA oraz -» Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDS). Gabinet ów miał charakter -> koaliqi minimalnie zwycięskiej (kontrolował około 52% mandatów). Status partii dominującej miała ODS, która posiadała 33% mandatów w parlamencie i obsadziła 11 tek ministerialnych (58%), w tym stanowisko premiera. Była to koalicja prawicowa, zdominowana przez klasyczny podział soq'oekonomicz-ny, stąd nosi ona miano minimalnie zbieżnej koalicji. Po wyborach 1996 r. ukształtował się system partii dużych (największa partia ODS zdobyła 29,6% głosów, a dwa największe ugrupowania ODS i —» Czeska Partia Socjaldemokratyczna — ĆSSD 56% głosów i 64,5% mandatów w parlamencie). Te dwie partie wykluczyły jednak możliwość współpracy ze sobą. Z kolei partie małe zdobyły 44% głosów elektoratu i 33,5% mandatów w izbie niższej. Utworzona została niemal identyczna koalicja gabinetowa. W jej skład nadal wchodziła ODS — zachowując status -» partii dominującej i —» partii inicjującej (34% mandatów) oraz ODA i KDU-ĆSL. W gabinecie nie znalazła się KDS, którą wchłonęła przed wyborami, ODS. Koali-q'a zachowała charakter minimalnie zbieżny (zob.-> koalicja minimalnie zwycięska), tyle tylko, iż tym razem była to koalicja mniejszościowa. Premierem nadal był V. Klaus, który sprawował tę funkcję nieprzerwanie od 3 lipca 1992 r. do listopada 1997 r. Od 2 stycznia 1998 r. premierem rządu był J. Toszovsky (bezpartyjny), a skład partyjny gabinetu był taki sam, z tą jednak różnicą, iż 4 teki ministerialne objęli ci politycy ODS, którzy nie utożsamiają się z V. Klausem, a ponad połowa stano- 257 System partyjni/ Danii wisk (9/17), obsadzona była przez polityków niezależnych. W wyborach parlamentarnych w 1998 r. zwycięstwo odniosła ĆSSD zdobywając 32,2% głosów (74 mandaty), nie zdobywając jednak większości absolutnej. W ramach systemu partyjnego pojawiły się dwie duże partie polityczne, lewicowa ĆSSD oraz centroprawicowa ODS (27,7% głosów i 63 mandaty), które zdominowały proces przetargów politycznych. Obie partie podpisały „Umowę o ustabilizowaniu sytuacji politycznej w Czechach", która oznacza podział władzy między oba ugrupowania. W konsekwencji, socjaldemokraci utworzyli gabinet mniejszościowy, na czele którego stanął M. Zeman, zaś ugrupowanie V. Klausa otrzymało wiele ważnych stanowisk w parlamencie (on sam został przewodniczącym parlamentu). Umowa przewidywała m.in., iż ODS nie weźmie udziału w głosowaniu nad wotum zaufania dla rządu, co faktycznie nastąpiło. Obie partie stworzyły więc w istocie coś w rodzaju „wielkiej koalicji", opartej na podziale i stabilizacji wpływów politycznych. Liderzy obu ugrupowań deklarują m.in. podjęcie kroków zmierzających do zastąpienia proporcjonalnej ordynacji wyborczej układem większościowym. Pozostałe partie polityczne obawiają się, iż konsensualne praktyki obu dużych partii mogą doprowadzić do ich marginalizacji politycznej, stanowiąc zagrożenie dla samej demokracji. ą SYSTEM PARTYJNY DANII — podobnie, jak w przypadku Norwegii, system partyjny Danii ukształtował się początkowo jako układ rywalizacji między konserwatystami i liberałami. W 1905 r. doszło do rozłamu w gronie liberałów, w efekcie czego powstała Radykalna Lewica. W 1924 r. w parlamencie pojawiła się so-qaldemokracja, stając się przeciwwagą dla zbliżających się ku sobie ugrupowań kon- serwatywnych i liberalnych. Po II wojnie światowej, w rozwoju politycznym Danii można wyodrębnić dwie fazy. Początkowo system partyjny charakteryzuje się, typową dla krajów Skandynawii, przewagą partii socjaldemokratycznej (obecnie -> Partia Socjaldemokratyczna — SDD) nad sfragmentaryzowaną organizacyjnie prawicą. Od 1935 r. jest ona najsilniejszym ugrupowaniem politycznym Danii. W odróżnieniu od Szwecji i Norwegii, przewaga nad kolejnymi pod względem siły wyborczej partiami prawicowymi jest niższa, a zdolność tych ostatnich do zawiązywania koalicji — większa. Wynika to częściowo z odmiennego, w stosunku do innych państw skandynawskich, sposobu zorganizowania prawicy. W jej skład wchodzą bowiem — prócz konserwatystów (-> Konserwatywna Partia Ludowa — KF), dwa odłamy liberalizmu — radykalny, reprezentowany przez partię o nazwie -> Radykalni Liberałowie (RV) oraz konserwatywny (-» Liberałowie, Venstre — V). Radykalni Liberałowie stanowią przypadek —> partii obrotowej, zdolnej do współpracy zarówno z socjaldemokracją, jak i z prawicą (gabinet H. T. I. Baunsga-arda w latach 1968-1971). Okoliczność ta powoduje, że w latach 1945-1973 utworzenie rządu nie obejmującego socjaldemokracji jest wprawdzie zjawiskiem rzadkim, ale obecnym w praktyce politycznej. Na 13 gabinetów funkcjonujących w tym okresie tylko 3 powołane zostały bez jej udziału. W ciągu 28 lat, socjaldemokraci rządzili (samodzielnie lub w koalicji) przez 20 lat, prawica sprawowała natomiast władzę przez 8 lat. Niektórzy autorzy dostrzegają jednak w omawianym okresie tendencję równoważenia się siły dwóch konkurujących ze sobą bloków, w skład których — na arenie rządowej wchodzą tylko 4 partie: SDD i RV oraz KF i V. Skłania to do oceny, że pierwsza faza rozwoju systemu partyjnego Danii może być określona jako faza -» umiarkowanego (i zarazem ograniczonego) pluralizmu. 258 Przełomowym momentem okazały się wybory w 1973 r., stanowiące typowy przykład tzw. elekcji krytycznej (zmieniającej na dłuższy czas strukturę -» rywalizacji politycznej). Katastrofalny wynik osiągnięty przez trzy główne partie (socjalistów, konserwatystów i liberałów oraz gwałtowny wzrost liczby reprezentowanych w Folketingu partii politycznych (z 5 do 11 partii) oznaczał daleko posuniętą fragmentaryzację systemu partyjnego. W 1973 r. na scenie politycznej pojawiła się nowa siła w postaci -> Partii Postępu (FRP), zyskując od razu blisko 16% głosów. Będąc typową -> partią protestu, zyskała status ugrupowania izolowanego, tym niemniej ukazała potencjał szantażu politycznego, przejawiający się w odmowie poparcia dla gabinetów mniejszościowych (zob. -» relewanqa partii politycznej). Również na lewicy istniało w owym czasie ugrupowanie izolowane — lewico-wo-socjalistyczna (zob. -> partie lewico-wo-libertariarne) Socjalistyczna Partia Ludowa (SF). Zwiększyło to poziom -» re-lewancji rządowej innych, niewielkich ugrupowań, takich jak kolejna liberalna partia —> Centrum Demokratyczne (CD) oraz ~» Chrześcijańska Partia Ludowa (KRF). ChoC od 1975 r. socjaldemokraci tworzą kolejno 5 kolejnych gabinetów, są to jednak gabinety mniejszościowe i stosunkowo nietrwale. Zdaniem politologów duńskich w okresie od 1973 r. do końca lat siedemdziesiątych, duński system partyjny wykazuje cechy —> ekstremalnego i jednocześnie spolaryzowanego systemu partyjnego. Lata osiemdziesiąte przynoszą utrwalenie tendencji wzrostu fragmenta-ryzacji systemu partyjnego. W okresie od 1980 r. do 1996 r. wartość poziomu -»frak-cjonalizacji wynosi 0,79, a -» efektywna liczba partii 5,1 (wobec 4,2 w latach 1945-1979). Wzrasta również wartość poziomu -» polaryzacji. Wzrasta jednak przewaga SDD nad drugim z kolei ugrupowaniem (a od 1990 r. nad obiema głównymi siłami prawicy). W latach dziewięćdziesią- tych daje się też zauważyć wyraźny spadek poparcia dla obu partii protestu — FRP i SF. Poparcie dla duńskich partii w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1981 1987 1988 1990 1994 SDD sW 31,6 h~29X~ 30,0 ~373~ 34,6 KF TT 23,4 20,8 19,4 16,0 15,0 V 11,3 i 12,1 10,5 11,9 15,8 233 TS? 5.1 5.5 6,2 5,6 U 4,6 FRP 8,9 3,6 4,8 9,0 4,8 6,4 SF 11,3 11,5 14.6 13,1 8,3 7,1 CD 8,3 4,6 4,8 4.7 5,1 2,8 KRF 2,3 2,7 2,4 I 2X~ 2,3 1,8 Biorąc pod uwagę polityczną konfigura-q'ę gabinetów, w okresie po 1973 r. rnoże- ~ my wyróżnić trzy fazy. Wiatach 1975-" 1982 u władzy pozostaje soq'aldemokracja (tworząc w latach 1978-1979 unikalną koalicję z konserwatywnymi liberałami. Lata 1982-1993 to okres rządów szerokiej koaliq'i prawicy pod wodzą konserwatystów. Od 1993 r. władzę ponownie odzyskują socjaldemokraci. Choć głównymi stronami rywalizacji o możliwość utworzenia gabinetu są nadal socjaldemokrata i ugrupowania prawicowe (KF, V, CD oraz KRF), odnotować należy znaczną siłę partii tworzących -> bilateralną opozycję (FRP oraz SF). Dlatego zdaniem duńskich politologów, najbardziej adekwatnym dla systemu partyjnego Danii jest określenie „system oscylujący między umiarkowanym a spolaryzowanym pluralizmem". [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY EKSTREMALNIE SPOLARYZOWANY — kategoria wprowadzona dla oznaczenia swoistego rodzaju -» systemu wielopartyjnego, charakteryzującego się wysokim poziomem frag-mentaryzacji oraz znaczną intensywnością konfliktu ideologicznego. Bazuje ona na koncepcji typów i klas systemów partyjnych, wyróżnionych przez włoskiego politologa G. Sartoriego. Typem -» systemu partyjnego, który odpowiada klasie ekstremalnego pluralizmu jest spolaryzowany pluralizm (pluralismo polarizzato). 259 System partyjny Estonii Opierając się na analizie praktyki powojennych Włoch, G. Sartori wyróżnił następujące cechy spolaryzowanego pluralizmu: 1) wysoka liczba relewantnych partii politycznych (zob. -> relewancja partii politycznej) uczestniczących w rywalizacji politycznej (wyższa niż 5), 2) wielobie-gunowość rywalizacji, 3) znaczny -> dystans ideologiczny oddzielający silne partie o skrajnej orientacji, powodujący wysoki poziom -» polaryzacji systemu, 4) odśrodkowy charakter rywalizacji, uwarunkowany stosunkowo wysokim poparciem, jakie uzyskują partie nie mieszczące się w centrum przestrzeni politycznej, 5) obecność relewantnych -> partii an-tysystemowych, 6) -» bilateralna opozycja, oznaczająca wywieranie dwukierunkowej presji na rząd, 7) wykluczenie partii uzyskujących liczące się poparcie wyborców z procesu rządzenia. Istnienie takiego systemu oznacza groźbę postępującej destabilizacji politycznej. Za przykład ekstremalnego i spolaryzowanego pluralizmu uznaje się powszechnie Republikę Weimarską, IV Republikę we Francji oraz Włochy i Finlandię do końca lat siedemdziesiątych. Wykazują one cechy wskazane przez G. Sartoriego, choć różnią się jakością i efektywnością mechanizmów zabezpieczających przed destabilizacją. Republika Weimarska nie zdołała obronić się przed przewrotem faszystowskim. Upadła również IV Republika Francuska, choć nie oznaczało to odejścia od demokracji. We Włoszech funkcję mechanizmu zabezpieczającego spełniła centrowa koalicja skupiona wokół największej włoskiej partii — Chrześcijańskiej Demokracji (zob. -» Włoska Partia Ludowa — PPI), sprawująca władzę nieprzerwanie od 1945 r. do 1994 r. Strategia cb.adeq\ po\ega\a na konsekwentnej izolacji politycznej dwóch sił skrajnych — komunistów i neofaszystów. Jednak w 1994 r. —» system partyjny Włoch okazał się niezdolny do przetrwania w dotychczasowym kształcie. Z kolei, w Finlandii, funkcję moderatora konfliktów międzypartyjnych odegrał prezydent, przyczyniając się do przyjęcia przez główne ugrupowania polityczne strategii kon-sensualnych (zob. -» system partyjny Finlandii). Ewolucja praktyki politycznej we Włoszech i Finlandii spowodowała, że kategoria ekstremalnego i spolaryzowanego pluralizmu ma dzisiaj wartość historyczną. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. G. Sartori, Parłies and Parły Systems. A Fra- meworkfor Analysis, Cambridge 1976. SYSTEM PARTYJNY ESTONII — układ powiązań międzypartyjnych o trójpolar-nej strukturze polaryzacji oraz wielopar-tyjnym formacie, w ramach którego występują grupy partii: lewicowych (centrolewicowych), centrowych oraz prawicowych. Mechanizm rywalizacji ma jednak asymetryczny charakter, z dominacją ugrupowań centrowych oraz prawicowych (konserwatywnych). W Estonii brak jest silnej partii, mającej jednoznacznie komunistyczny rodowód, a generalnie — rodzina partii lewicowych stanowi najsłabsze ogniwo w ramach przestrzeni rywalizacji. Występujący w innych systemach partyjnych Europy Wschodniej i Centralnej konflikt o charakterze historycznym (opcja narodowa versus opcja komunistyczna) w Estonii ma jedynie marginalne znaczenie, a nomenklatura wywodząca się ze starego reżimu znalazła miejsce w partiach centrowych i prawicowych. W wyborach w 19921. (pierwsze wybory demokratyczne po uzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1991 r.) zwycięstwo odniosła centroprawicowa koalicja wyborcza Narodowa Koalicja na rzecz Ojczyzny (Rahvuslik Koonderakond Isamaa — RKI), która zdobyła 22,0% głosów. Jej lider 260 System partyjni/ Federacji Rosyjskiej M. Laar prowadził kampanię pod hasłem ostatecznego zerwania z przeszłością komunistyczną i rozpoczęcia liberalnych reform. RKI stanęła na czele gabinetu koalicyjnego, w którego skład weszły również Estońska Narodowa Partia Niepodległości (Eesti Rahuusliku Sotumatuse Partei — ERSP), Estońska Partia Socjaldemokratyczna {Eesti Sotsiaaldemokraatlik Partei — ESDP) oraz Estońska Centrowa Partia Chłopska (Eesti Maa-Keskemkond—EMK). W kolejnych wyborach w 1995 r. ponowne zwycięstwo odnoszą partie centroprawicowe i konserwatywne, skupione w koalicji wyborczej zwanej —> Koalicja i Unia Ludowa (KMU). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY FEDERACJI ROSYJSKIEJ — wielopartyjny układ w Rosji, który zaczął kształtować się w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (z właściwym dla niego -> systemem jednopartyjnym) na przełomielatJ987-1988. Jego zalążkiem były nieformalne kluby polityczne, tworzone żywiołowo dla poparcia reform ustrojowjfchzajnigowanych przez przywódcę -(^Komunistycznej Par-\ tii Związku Radzieckiego (KPSS), M. Gpr-baczowa. W rezultacie ich działalności powstały masowe fronty ludowe; początkowo poza Rosją — w republikach nadbałtyckich (Sajudis na Litwie) — a następnie w całym ZSRR. W Rosji w latach_1988--1989 działało kilka ruchów takiego typu: Moskiewski Front Ludowy, Leningradzie! Front Ludowy, Rosyjski Front Ludowy, Ludowy Front Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), Zjednoczony Front Pracowniczy ZSRR. Skupiały one organizacje o różnych orientacjach ideologiczno-politycznych, które ulegały szybkim i gwałtownym przeobrażeniom, a ich aktywność sprzyjała krystalizacji podstawowych obozów: liberalno-demokratycznego, nacjonalistycznego i prokomunistycznego. Poza DS frontami ludowymi powstała antykomunistyczna partia -> Związek Demokratyczny (DS) oraz nacjonalistyczna organi-zaćja -4 „Pamięć"-Front Narodowo-Pa-Triotyczny (NFF~„P"). Ze wszystkich tych struktur wyłonił się szereg kolejnych partii i ruchów politycznych. Rezultatem rodzącego się pluralizmu politycznego były frakcje tworzone wewnątrz KPSS, która od połowy 1989 r. spełniała funkcję „międzypartyjnego domu", reprezentując niemal wszystkie tendencje polityczne występujące w społeczeństwie rosyjskim. Proces kształtowania się systemu wielopartyj-nego przyspieszyło powstanie frakcji w dwustopniowym parlamencie ZSRR, wybranym w kwietniu 1989 r., a następnie w struktmach^ajląmenruJF.SRE^wyJp-nionego w kwietniu 1990 r. W obydwu elekcjach wybierano z jednej listy, spośród dwóch lub więcej kandydatów zgłoszonych na jeden mandat. W parlamencie ZSRR posłowie opozycyjni w stosunku do KPSS lub jej kierownictwa centralnego utworzyli -»Międzyregionalną Grupę Deputowanych .(MDG). W ślad za nią pojawiły się: Ukraiński Klub Deputowanych, Bałtycki Klub Deputowanych, grupy „Re-TormaT „Związek", Klub Deputowanych i Wyborców „Rosja" oraz inne. Frakcje te były nieformalne, nieuwzględnione w regulaminie parlamentu, łączyły się w przeciwstawne bloki polityczne i znajdowały pod wpływem frontów ludowych, ruchów i partii politycznych. W marcu 1990 r. III Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR zniósł art. 6 konstytucji o kierowniczej roli partii komunistycznej, likwidując tym samym formalną barierę dla wielopartyjności. Przed wyborami do parlamentu rosyjskiego w marcu 1990 r. opozycja antykomunistyczna utworzyła koalicję -> Demokratyczna Rosja (DR). "Ponieważ zgodnie z ówczesną ordynacją taki blok nie mógł być zarejestrowany, wyniki elekcji ujawniły się dopiero na I Zjeździe Deputowanych Ludowych RFSRR (maj 1990 r.): przywódca DR, formalnie 261 Z9Z Z\ J ?661 n^iujaizpzBd m niuauiE|jBd (I[ EMEMJ>[ 'feufojqZ 3IS {Xz3U0>[BZ i BMXiE[siSaj Xzpaiui -uo>j XjBisMod 'fo -BZ3IU {Xq (MOJ}SIUIUI -azjd sb^uru aiusazDoupaf fiujad uX3[af g UI3IM0q '(3I>JSUO}8uXzSEM ibEJ^SIUIUipE op Xuoiuqopodn) }auiqE8 oSaiu zazjd XuBMXjoMod zbjo auapXz3.id zbmbiu -oj -BMjsuBd XmojS AoiuMpazjd ijazsEZ DBMOUIUIOp J 2661 feUSOIM oSaUBJOMZ 1Q npzsfz ją po euX3[af g Xptezj EjEjaidod \piu z psozs^aiM omoj^bzdoj -\pJLulJlo ->(bij ipe[Eizpod m 9ts bdb(bzbjXm '^ •_? feznp ijXqopz Aziop[ 'moubmi 'Xzjołsjn>(ojd iuuXjs bf i^zojbz) if -jbj EMoptr] '(hjos) fai>js[Xsoy if zDA}Er>[ouiap|Bbog <- E|Xq 'aiuiEJDos feuEMo>[unjai>(n fe>(X}i[od ez ais ofefEpBiModo 'MOfEi3qi] ijoXuiB>(Xp -ej nurzXjB;3uoiu DaqoM aMB^sod eu[XdXz -odo afetnuifez '„Efsoy emojsj" >(O[q m sis BjiuqajpoXM ^[Q i]dXdbzjo buuj '(SNd) o8aMopojE(\[ <— zazjd faiuzpd n>(OJ jod auoidfejsEz '3M MojEizpod i>[iuiBuXp 'PO (idS) ipXDte(n3BJJ BlłJBJ BUZ3X}S ZEJO 'jjq oaqoM M {BIZpn X|8IZM p?ou[oM BiłiEj — euz3X}BJifouraQ-ouL{3n4A}suo)j biijbj «-1 -3pz ' 'BJEp(B[) npfezj saqoA\ „ibAzodo [auM,\'ł ->(nj}suo>{" uiauEiui o8auE[saj>(0 '(SD) „08 ais ejb}s '(HdÓ)^ !.'S0H -3q <— 'i(3eziub8jo z Eupaf -npiqzoj nuiazs -]Ep jSsjn 1 if3i[EO>( z jp3zsXM (u 265^ n>[ -}fez3od bu) 0{L[3Xj '(^p/isw/^os 3loupouv[q") aiuaiuinzoioj" >(ojq ^[Q ipsm -EJ M 8IU Z3Zjd XuOZJOMlfl -l[3XuZ3XłS -ijBuofoBU Mpijsnj 1 njjBd aaqoM ais 33 8UEmXzEU -o>(JBiuin lfDE}U3UO (aUEA\ EiuEModniSn ais X{ze|buz BUBMO>fIEIUin ZBJO bSojm aiu(Ej>(s ais iuiEjapiMB}spazid oSaf i AUBMODIUZOIZ 3IUZX(3UM3M 'X ais auz3a}ods absz -iueSjo 3jo}>(aiu ; M9}BDjouiaQ ipXu(X3n:) bjejs -ozod yQ M ibEjuapo faujEjaqij-oujEbos sniEModniSn auui i ifsoy eiubj B^sdojij^ '(paiunspo o9aiu po ijejsoz i fai>[Daizp -EJ XzpE{M ipBUESjO M l(DdnjO>[ l[DBM -Eids m EM4zpajs DEzpEMOjd psouiBjndod -O?d EuX3[a( -g zazjd q3XuBjaidod op ibXz -odo (ifr 'aMOUIEJZOJ Xs3D0jd 3IS X{BMO>[IJ -Xsu3juiz //uiXuzdXibj>|oui3p 3izoqo" -fezpfezj m 'irssZ npEdzoj 1 1 [66^ BU -3(SSd)i ibBZijESaiap nsjiuAM yv\ J 1661 m -AU3Z3 M l[3I>[3UapXd X -OpOJBUOU[p8o M 3IAV)S3pXMZ -oiuaoum bjejsoz BiiX3[af g EzpsjM SSd)l 3aqoM au(X3Xzodo BiuEModnjSn zazjd [fsoy m XzpEjM uiapafazjd z auzssuz -ouMoj 04 o{Xg (niuEMoso^S uipazj} m) o8auz3X}siunuio>[ 0>(SIM0UE4S EU l(3EJOqAA1 A1 [EUO>(od 'UA3 -pTi /J0661 63MJ3Z3 op yzj^ >(auojz3 foysf/isotf ihvjdp3j fatl/ijad u/ajs/tg System partyjny Finlandii grudnia 1993 r. odbyło się referendum w sprawie przyjęcia nowej konstytucji według projektu prezydenta Rosji oraz wybory do Zgromadzenia Federalnego, dwuizbowego parlamentu składającego się z Dumy Państwowej, tworzonej przez 450 deputowanych(225 wybieranych propor-cjonalnie z list partyjnych i 225 kandydujących w okręgach jednomandatowych) oraz-Rady Federacji, liczącej 178 senatorów (po dwóch z każdej jednostki podziału federacyjnego — jednego reprezentanta organów przedstawicielskich i jednego wykonawczych). Od grudnia 1995 r. w skład Rady Federacji wchodzą automatycznie szefowie regionalnych legislatyw i egzekutyw. Do kampanii wyborczej 19*93 r. przystąpiło 25 koalicji i partii politycznych, z których tylko 12 zdobyło wymagane do rejestracji 100 tys. podpisów, a 8 przekroczyło barierę 5% głosów: LDPR" — 22,9 %, blok wyborczy „Demokratyczny Wybór Rosji\(DWR) — 15,5% (zob.-> Demokratyczny Wybór Rosji — DWR), KPFR — 12,4%, -> Agrarna Partia Rosji 4^P|j)- 8%, -> „Kobiety Rosji"TZRj>— 8,1%, -4 „JaBŁoko" — 6,89%, Partii Rosyjskiej Jedności i Porozumienia (PRJiPj)— 6%, DPR — 5,52%. Spośród ugrupowań dopuszczonych do wyborów, 3 z nich, w tym -» Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych (RDDR), uzyskały łącznie 12 miejsc z okręgów jednomandatowych. Część partii i koalicji, które nie zarejestrowały swoich list, także wprowadziło do V Dumy (Dumy pierwszej kadencji po rewolucji lutowej) swoich deputowanych, którzy przyłączyli się do frakcji tworzonych przez wymienione wyżej ugrupowania bądź zakładali inne. Kilkudziesięciu posłów pozostawało jako niezależni. Pro-rządowymi w Dumie były: DWR, „JaBŁoko", RDDR, PRJiP. Opozycję stanowiła LDPR oraz związane sojuszem KPFR i APR. Pozostałe plasowały się w centrum. Wybory parlamentarne w 1993 r. odbywały się w warunkach ograniczeń politycznych: działalność części partii i ruchów była zawieszona z powodu ich aktywnego udziału w wydarzeniach październikowych, część natomiast wybory zbojkotowała. Kadencję V Dumy ustanowiono na dwa lata, następne na cztery lata. W grudniu 1995 r. spośród 43 ugrupowań (partii, ruchów, koalicji), które uczestniczyły w wyborach do VI Dumy, tylko 4 przekroczyły próg 5%:^PRF — 22,3%, LDPg — 11,18%, -> Nasz Dom-Rosja (NDR)N— 10,13%, „JaBŁoko" — 6,89%. Ponadto z o-kręgów jednomandatowych do parlamentu weszło 67 deputowanych reprezentujących część pozostałych organizacji i 77 posłów niezależnych. Oprócz frakcji czterech głównych ugrupowań zarejestrowano Agrarną Grupę Deputowanych, Grupę Deputowanych „Ludowladztwo" i Grupę Deputowanych „Regiony Rosyjskie". Około 30 posłów pozostaje niezależnymi. Dokładna liczba członków frakcji i grup deputowanych Dumy Państwowej, zarówno pierwszej, jak i drugiej kadencji, jest niemożliwa do ustalenia z powodu ciągłych zmian przynależności frakcyjnej i partyjnej. Ugrupowania proreformator-skie wywodzące się z DR są w mniejszości i podzielone między sobą, dominuje natomiast opozycja komunistyczna. Nie ma to wpływu na skład rządu powoływanego przez prezydenta. Wszystkie próby sprzeciwu wobec mianowań dokonywanych przez B. Jelcyna do wiosny 1998 r. kończyły się fiaskiem z obawy przed rozwiązaniem parlamentu. [A. Czajowski] SYSTEM PARTYJNY FINLANDII — na tle krajów skandynawskich powojenny system partyjny Finlandii wykazuje pewne swoiste cechy. Charakteryzuje go przede wszystkim większe i bardziej zrównoważone rozproszenie poparcia pomiędzy poszczególne partie. -» Fińska Partia Socjaldemokratyczna (SSDP) nie przeważa nad innymi ugrupowaniami, dzieląc pierwszą pozycję pod względem siły wy- 263 System partyjny Francji borczej z agrarną -f Partią Centrum (KESK). Inną cechą jest silne poparcie jakie osiąga partia komunistyczna Fińska Ludowa Partia Demokratyczna — SKDL (zob. —> Przymierze Lewicowe — VAS) do końca lat siedemdziesiątych, co powoduje, że spektrum ideologiczne jest szersze niż w innych krajach skandynawskich. Wymusza to konsensualne strategie partii politycznych dążących do zbudowania „wielkich koalicji". Niektórzy autorzy uznają system partyjny Finlandii do lat osiemdziesiątych za zrównoważony układ współpracy pięciu głównych sił politycznych: komunistów, socjalistów, —> Liberalnej Partii Ludowej (LKP), dwóch ugrupowań agrarnych: Wiejskiej Partii Finlandii (SMP) i Partii Centrum (KESK) oraz konserwatywnej -> Koalicji Narodowej (KOK). Obok tych ugrupowań status partii —> relewantnej osiągnęła również —> Szwedzka Partia Ludowa (SFP), której istnienie jest przejawem obecności etnicznego podziału socjopolitycznego (zob. -» podziały socjopolityczne). W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych poparcie dla głównych partii politycznych Finlandii przedstawia się następująco: Parna 1983 1987 1991 1994 SSDP 26,7 24,1 22,1 28.3 SKDL (VAS) 14,0 13,6 10,0 11,2 SMP 9,7 6,3 4,8 1,3 KESK 17,7 17,6 24,8 19,1 KOK 22,2 23,1 19,3 17,9 SFP 4,6 5,3 5,5 5.5 Pod koniec lat siedemdziesiątych relewan-cję polityczną utraciła LKP. W 1991 r. nastąpiło odejście od modelu „wielkiej koalicji", poprzez odsunięcie sił lewicy (gabinet E. Aho w latach 1991-1995). Wybory z 1995 r. przyniosły jednak powrót do praktyki tworzenia rządów o szerokim spektrum ideologicznym. W skład uformowanego w 1995 r. gabinetu P. Lippone-na weszli więc komuniści, socjaldemokraci, Zieloni (zob. —> Liga Zielonych — ViHR; pojawili się na scenie politycznej Finlandii w 1985 r.), SFP oraz konserwa- tyści. Od udziału w rządzie odsunięte zostały natomiast obie partie agrarne. Znaczny poziom frakcjonalizacji (zob. -> frakcjonalizacji indeks) (0,80) oraz jedna z najwyższych w Europie -» efektywna liczba partii (5,0) pozwalają niektórym autorom uznać system partyjny Finlandii za ekstremalnie spolaryzowany (zob. —> system partyjny ekstremalnie spolaryzowany). Wielobiegunowość rywalizacji oraz obecnośY silnej partii komunistycznej skfo-niła G. Sartoriego do zakwalifikowania go obok Włoch — jako spolaryzowanego pluralizmu. Przy ocenie systemu partyjnego Finlandii trzeba jednak wziąć pod uwagę fakt, że nie istnieje w nim -> bilateralna opozycja oraz rozpowszechnioną praktykę formowania „wielkich koalicji", obejmujących również — odmiennie niż we Włoszech — komunistów. Osłabia to efekt wielobiegunowości rywalizacji. Uderzający jest również niski poziom poparcia, jaki uzyskują nowe partie (nie przekracza on 16%). Z tego też względu układ partyjny wykazuje raczej cechy -> systemu umiarkowanie spolaryzowanego. [A. Antoszewsk.il SYSTEM PARTYJNY FRANCJI — mechanizm współdziałania i rywalizacji partii politycznych, zaliczany do modelu „śródziemnomorskiego", charakteryzujący się raczej bipolarną niż trójbiegunową strukturą rywalizacji, co oznacza, iż „potencjalnie" centrowe ugrupowania, np. -» Demokratyczna Siła (FD), -> Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF) czy -» Ruch Lewicowych Radykałów (MRG) zostały przyciągnięte w ramy układów koalicyjnych przez jeden z dwóch dominujących bloków — lewicowy lub prawicowy. Poczynając od połowy lat siedemdziesiątych „niezdyscyplinowany" wielo-partyjny system zaczął powoli przekształcać się w rywalizacyjny układ dwubloko-wy z czterema partiami politycznymi dysponującymi szczególną relewancją. Ten 264 System partyjny Francji proces koncentracji systemu partyjnego potwierdzają wskaźniki indeksu frakcjo-nalizacji (zob. -» frakcjonalizacji indeks). W okresie IV Republiki jego średnia wartość wynosiła 0,80 podczas gdy w latach 1980-1996 — 0,62. System partyjny Franci należy do grona niewielu systemów europejskich, charakteryzujących się wyraźną tendencją spadkową wartości indeksu frakcjonalizacji (-0,07). O procesie dwu-blokowej koncentraq'i systemu partyjnego świadczy również łączny procent mandatów zdobywany przez dwie największe partie polityczne. W okresie IV Republiki zdobywały one średnio 443% mandatów, co było rekordowo niską wartością w krajach Europy Zachodniej. W latach 1960— 1979 łączna zdobycz dwóch największych partii wzrosła do 67,7% mandatów, a w latach 1980-1994 — do 70,2%. Bipolarny układ rywalizacji funkcjonuje jednak w warunkach wielopartyjności, co oznacza, iż poszczególne bloki reprezentowane są przez więcej niż dwie partie polityczne. Blok prawicowy tworzą wprawdzie dwie partie polityczne, gaullistowski -» Związek na Rzecz Republiki (RPR) oraz -» Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), jednak ta druga stanowi przymierze polityczne („federację"), w którego skład wchodzą partie polityczne, dysponujące zarówno odrębną tożsamością organizacyjną, jak i programową (zob.np.-* Demokratyczna Siła — FD czy Partia Republikańska — PR). Od wyborów w 1978 r. status największej partii bloku lewicowego uzyskała —> Partia Socjalistyczna (PS). Poparcie dla głównych francuskich sił politycznych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1981 1986 1988 1993 199/ PS 3T3 31,4 375 IłJ 263 TCF 16,1 9.8 11,3 9.2 9,9 RPR.UDF 40,5 38,0 39,7 39,5 FN 9,7 9.4 12,4 14,9 Ukształtowanie się bipolarnego wzorca rywalizacji należy wiązać m.in. z występowaniem we Francji prezydenckiej for- my reżimu politycznego, który z reguły jest odpowiedzialny za dwublokową seg-mentację spektrum rywalizacji międzypartyjnej (tzw. efekt prezydencki). W ramach przestrzeni politycznej dominuje so-qoekonomiczny typ -> podziału socjopo-litycznego, który wyznacza zasadnicze linie podziału i parametry rywalizacji między dwoma dominującymi blokami. Kolejnym typem podziału socjoekono-micznego, choć o znacznie mniejszym poziomie doniosłości niż ten pierwszy, jest konflikt religijny. Już tradycyjnie, kwestie wyznaniowe i moralne odgrywają we Francji dużą rolę jako motyw indywidualnych decyzji wyborczych, choć nie ukształtował się trwały sojusz wyborczy między partią chadecką a elektoratem katolickim. -» Demokratyczna Siła (FD) ma charakter ugrupowania chadeckiego, jednak nie jest ona stabilnym punktem odniesienia dla tzw. głosu religijnego (rozproszenie poparcia elektoratu katolickiego). W latach dziewięćdziesiątych ujawnił się w ramach systemu partyjnego konflikt dotyczący zakresu i tempa procesu inte-graqi europejskiej. Wśród partii przeciwnych temu procesowi lub sceptycznie nastawionych znalazły się m.in. ~» Front Narodowy (FN), ugrupowanie P. de Vil-lersa Inna Europa (UAułre Europę) czy ul-tralewicowa Walka Robotnicza (Lutte Ouviire). W przestrzeni systemu partyjnego występuje mnogość partii politycznych, reprezentujących bardzo szerokie spektrum postaw ideologiczno-progra-mowych. Na dalekiej lewicy znajduje się szereg ugrupowań, których nie można zaliczyć do głównego nurtu lewicowego — np. wspomniana już Walka Robotnicza czy Komunistyczna Organizacja Francji-Marksistowsko-Leninowska (Organisation Communiste de France-Marxiste~Leniniste). Zasadniczy trzon opcji lewicowej stanowią: ~> Francuska Partia Komunistyczna (PCF), -> Partia Socjalistyczna (PS) oraz dwa ugrupowania w zasadzie centrolewicowe, -> Zieloni (L'V) i -» Ruch Lewico- 265 System partyjny Grecji wych Radykałów (MRG). Na prawo od centrum, w ramach odcinka centroprawicowego, sytuują się partie polityczne tworzące UDF — Partia Socjaldemokratyczna {Parti Social-Dćmocrate), -> Demokratyczna Siła (FD) oraz -» Partia Republikańska (PR). Samą UDF należałoby umieścić gdzieś pomiędzy FD i PR. Na prawo od „konstelaqi" UCD znajdują się dwie partie konserwatywne, RPR oraz Narodowe Centrum Niezależnych i Farmerów (Cen-łre National des Indśpendants et Paysans). Najdalej wysunięty na prawo odcinek przestrzeni okupuje ultraprawicowy (zob. —> partie ultraprawicowe) —> Front Narodowy (FN). Poczynając od 1959 r. zostało sformowanych 29 gabinetów i faktycznie wszystkie można zaliczyć do kategorii koalicyjnych. Spośród tej liczby, 18 gabinetów miało charakter nadwyżkowych, 5 — były to —> koalicje minimalnie zwycięskie i tyle samo stworzono gabinetów mniejszościowych. Jeden gabinet miał status tzw. tymczasowej administracji (caretaker government). Biorąc pod uwagę ideologiczny skład rządów, zostało sformowanych 19 gabinetów o prawicowym charakterze, 7 — o lewicowym, a 3 pozostałe można określić mianem centroprawicowych lub centrowych. Od 1959 r. do 1981 r. były tworzone wyłącznie gabinety prawicowe, zdominowane przez partie gaullistow-skie. Mechanizm przetargów gabinetowych przybrał więc charakter jednopolar-ny, choć na poziomie wyborczym obserwowano stopniowy proces przyrostu głosów oddawanych na partie lewicowe (z 34,4% w 1958 r. do 43,4% w 1978 r.). W czerwcu 1981 r. został powołany pierwszy gabinet lewicowy. Od tego roku ukształtował się praktycznie „rozwinięty" układ bipolarny z dość regularną wymianą partii rządzących — partie lewicowe rządziły w latach 1981-1986, 1988-1993 i od 1997 r., zaś prawicowe — 1986-1988, 1993-1997). IR. Herbut] SYSTEM PARTYJNY GRECJI — układ powiązań rywalizacyjno-kooperacyjnych między partiami politycznymi, zaliczany do tzw. modelu śródziemnomorskiego. Charakteryzuje go występowanie bipolarnej struktury rywalizacji, co powoduje nadanie mu cech -» systemu dwupartyj-nego, przynajmniej na poziomie parlamentarnym. W systemie tym nie istnieje silna partia liberalna, która mogłaby zagospodarować jego centrum. Przestrzeń rywalizacji systemu została wyznaczona przez jeden dominujący podział socjopo-lityczny, a mianowicie konflikt o charakterze socjoekonomicznym. Po lewej stronie systemu istnieją dwie partie polityczne, znacznie silniejszy -» Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny (PASOK) oraz -> Komunistyczna Partia Grecji (KKE). Centrum w zasadzie nie jest okupowane obecnie przez żadne większe ugrupowanie polityczne. Jeszcze na początku lat osiemdziesiątych istniało kilka mniejszych ugrupowań centrowych, np. Unia Demokratycznego Centrum (EDIK) czy Unia Demokratycznego Centrum i Demokratycznego Socjalizmu (KODISO), jednak zostały one praktycznie wchłonięte przez większe partie polityczne (EDIK przez PASOK, a KODISMO przez -> Nową Demokrację — ND). Prawica systemu koncentruje się wokół partii konserwatywnej ND. Bardziej na prawo od niej plasuje się ultra-konserwatywna i populistyczna -> Polityczna Wiosna (POLAN). Poparcie dla głównych greckich partii politycznych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1981 1985 1989 1989 1990 1993 1996 ND 40,6 44,3 46,2 46,9 39,3 38,1 PASOK 48.0 45,8 39,1 40,7 38,6 46,9 41,4 Synaspismos - - 13,1 11,0 10,3 2,9 5,1 KKE 10,9 9,9 - - - 4,5 5,6 Przeciętna wartość indeksu frakcjonaliza-cji wyborczej (zob. -» frakcjonalizacji indeks) w latach 1974-1996 wynosi 0,64 (mak. — 0,73, zaś min. — 0,61). Wartość indeksu na poziomie parlamentarnym jest jeszcze niższa i równa się 0,52. Proces ry- 266 System partyjny Hiszpanii walizacji w ramach systemu partyjnego został zdominowany przez dwie wielkie partie polityczne, PASOK oraz ND. Od wyborów w 1977 r. zdobywają one łącznie średnio 82,4% głosów (91,0% mandatów). Od 1974 r. zostało sformowanych 11 gabinetów, a 9 spośród nich miało status jednopartyjnych i większościowych. Tylko 2 gabinety, i to o wyraźnie przejściowym charakterze, opierały się na formule koalicyjnej (1989-1990). W procesie tworzenia gabinetów dominują dwie wielkie partie (PASOK i ND), pomiędzy którymi następuje alternaqa władzy. W gabinetach koalicyjnych (tzw. rządy ponad podziałami) centralną pozycję zachowała bądź jedna spośród wielkich partii (ND w pierwszej koalicji — czerwiec/listopad 1989 r.), bądź obie (listopad 1989 r.-kwiecień 1990 r.). ND sformowała 4 jednopartyjne gabinety (1974-1981, 1990-1993), zaś PASOK — 5 (1981-1989, 1993-?). Wartość indeksu partycypacji rządowej (zob. -> relewancji rządowej indeksy) obu partii równa się 0,54. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY HISZPANII — układ powiązań politycznych o wielopar-tyjnym formacie (zob. -> format systemu partyjnego), którego mechanizm (zob. —> mechanizm systemu partyjnego) nosi bardzo wyraźne znamiona rywalizacji dwu-blokowej (dwupartyjnej), gdzie zasadniczą oś konfliktu stanowi podział o charakterze socjoekonomicznym. W ramach s.p.H. ujawniają się również i inne -> podziały socjopolityczne (religijny, kulturo-wo-etniczny oraz centrum-peryferie), choć mają one umiarkowane znaczenie. Można go zaliczyć do kategorii -> systemu wielopartyjnego z partią dominującą (zob. -» typologie systemów partyjnych), -ł systemu partyjnego umiarkowanie spolaryzowanego (G. Sartori) względnie -» systemu partyjnego nierównowagi (G. Smith). Ze względu na wzorce zacho- wań rywalizacyjno-kooperacyjnych system ten zalicza się do tzw. modelu śródziemnomorskiego. Występuje raczej dwu-niż trójpolarna struktura rywalizacji międzypartyjnej. Lewą stronę przestrzeni zajmują: partia komunistyczna (-> Komunistyczna Partia Hiszpanii), która stanowi jądro przymierza wyborczego zwanego Zjednoczona Lewica (1U) oraz partia so-q'aldemokratyczna, -» Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE). Ta druga zdecydowanie dominuje. W centrum sytemu nie występują -* partie liberalne dysponujące większym poziomem relewancji, zwłaszcza koalicyjnej (może z wyjątkiem partii Centrum Demokratyczne i Socjalne —Centro Democratico y Social). Centrową orientację reprezentują przede wszystkim -» partie komunitarne, -» Baskijska Partia Narodowa (PNV) oraz ka-talońska -> Zbieżność i Związek (CiU). Prawica koncentruje się wokół silnej populistycznej partii konserwatywnej (zob. -i partie konserwatywne), —> Partii Ludowej (PP). W latach 1977-1996 przeciętny poziom frakcjonalizacji na poziomie parlamentarnym wyniósł 0,64, co potwierdza fakt występowania bipolarnego wzorca rywalizaq'i w warunkach istnienia w parlamencie większej liczby partii politycznych. Poparcie dla głównych partii hiszpańskich w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1982 1986 1989 1993 1996 PSOE 48,2 44,4 39,9 38,8 37,6 PP 26,0 26/1 26,0 34,8 38,8 IU 4,1 4,6 9,1 9,5 10,5 Wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej pozostaje na znacznie wyższym poziomie i równa się średnio 0,72 (mak. 0,75, a min. 0,68). Dwie duże partie polityczne, czyli lewicowa PSOE oraz konserwatywna PP, dominują, choć pojawienie się mniejszych ugrupowań dysponujących potencjałem koalicyjnym powoduje pewne skomplikowanie procesu przetargów koalicyjnych. Obie duże partie polityczne 267 System partyjny Holandii zdobywają łącznie średnio 70,0% głosów (83,0% mandatów). W wyborach w 1977 r. i 1979 r. status pierwszej siły politycznej miała centrowa -> Unia Centrum Demokratycznego (UCD), zaś drugiej — lewicowa PSOE. Poczynając od 1977 r. w Hiszpanii zostało stworzonych 8 gabinetów i wszystkie miały status jednopartyjnych. Trzy pierwsze gabinety zwane rranzycyj-nymi sformowała UCD (gabinety mniejszościowe). W latach 1982-1996 rządziła PSOE, kierując polityką kolejnych czterech gabinetów. Początkowo miały one status gabinetów większościowych, a w wyborach w 1993 r. partia straciła absolutną większość w Kortezach i została zmuszona do sformowania rządu mniejszościowego, dysponującego poparciem parlamentarnym CiU oraz PNV. Po wyborach w 1996 r. PSOE przeszła do opozycji wobec gabinetu stworzonego przez konserwatywną PP. Ma on również status gabinetu mniejszościowego, wspieranego w parlamencie m.in. przez CiU oraz PNV. Wartości indeksów rządowej partycypacji oraz odpowiedzialności (zob. -» rele-wancji rządowej indeksy) PSOE wynoszą 0,50 i pozostają najwyższe spośród wszystkich istniejących partii politycznych. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY HOLANDII — układ powiązań charakterystycznych dla —» systemu partyjnego umiarkowanie spolaryzowanego lub dla systemu wielopar-tyjnego bez partii dominującej (zob. -»typologie systemów partyjnych). Cechuje go stosunkowo wysoka wartość poziomu -» frakcjonalizacji (0,77) oraz wyższa niż zachodnioeuropejska przeciętna -> efektywna liczba partii na poziomie parlamentarnym (4,5). Warto podkreślić tendencję obniżania się tej ostatniej z 5,0 w latach 1945-1979 do 3,6 po 1980 r. System partyjny Holandii przez długi czas stanowił odzwierciedlenie segmentacji społeczeń- stwa, obejmującej istnienie trzech sektorów kulturowych: protestanckiego, katolickiego i świeckiego. Po I wojnie światowej sektor protestancki reprezentowały dwa ugrupowania — Partia Antyrewolu-cyjna (ARP) oraz Unia Chrześcijańsko-Hi-storyczna (CHU); sektor katolicki — Katolicka Partia Ludowa (KVP); sektor świecki-----> Partia Pracy (PvdA) oraz liberalna -> Partia Ludowa na Rzecz Wolności i Demokracji (WD). Utworzyły one tzw. Wielką Piątkę, której współpraca stała się podstawą demokracji konsensualnej, przyjętej w Holandii jako najbardziej efektywny mechanizm rządzenia. Spośród partii holenderskich rozmiarem wyróżniały się do 1977 r. partia katolicka oraz socjaldemokratyczna. Poparcie dla tych ugrupowań wahało się między 20 a 30%. Obie partie protestanckie oraz liberałowie zyskiwali około 10% głosów. Równocześnie wzrastała fragmentaryzacja systemu partyjnego, co wiązało się z pojawieniem się nowych partii. W latach sześćdziesiątych powstały takie ugrupowania, jak -» Demokraci'66 (D'66), postulujący przeprowadzenie głębokiej reformy politycznej oraz centrolewicowa Partia Demokratycz-no-Socjalistyczna (D'70), przełamujące ideologiczny monopol Wielkiej Piątki. Od 1977 r. dwoma najsilniejszymi partiami są -> Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny (CDA) — powstały z połączenia trzech partii wyznaniowych — oraz Socjaldemokracja (PvdA). Zdobywają one — do końca lat osiemdziesiątych — po około 30% głosów. Do tego momentu system holenderski — według typologii A. Ware'a był przykładem systemu wielopartyjnego z dwoma silnymi ugrupowaniami (zob. -> typologie systemów partyjnych). Jednak, w 1994 r. zarówno chadecja, jaki socjaldemokracja zanotowały znaczne straty, przede wszystkim na rzecz liberałów oraz D'66. Poparcie dla głównych partii holenderskich w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: 268 System partyjny Irlandii Partia 1981 1982 1986 1989 1994 IVdA 28.3 30.4 3M 31,9 24,0 CDA 30.8 29,4 344 35.3 22.2 VVD 17.3 23,1 17,4 144 19,9 b'66 11,1 4,3 6,1 7,9 IV W latach czterdziestych i pięćdziesiątych Wielka Piątka, na którą oddawano łącznie około 90% kontynuowała praktykę formowania „wielkich koalicji". Okres ten określa się mianem apogeum polityki konsen-sualnej. Opuszczenie rządu przez przedstawicieli Partii Pracy w 1958 r. otworzyło nową fazę rozwoju systemu partyjnego Holandii. Próba nawiązania do wzorców konsensualizmu, podjęta w 1965 r. nie powiodła się, i od 1966 r. zostaje on zastąpiony „polityką polaryzacyjną". To stadium rozwoju politycznego charakteryzuje się spadkiem poparcia zarówno dla partii wyznaniowych, otrzymujących łącznie, od lat sześćdziesiątych, mniej niż połowę głosów, jak i dla Partii Pracy. W latach siedemdziesiątych socjaldemokracja staje się najsilniejszym ugrupowaniem holenderskim. Odpowiedzią na jej supre-maq'ę stało się utworzenie CDA, która stała się od 1977 r. jej naturalną przeciwwagą, doprowadzając do zahamowania ten-denqi systematycznego spadku głosów na partie wyznaniowe. Utorowało to drogę do rekonstrukq'i sojuszu dwóch największych partii, co dokonało się przejściowo na przełomie lat 1981-1982 (koalicja objęła także Demokratów'66). Niepowodzenie tej próby doprowadziło do siedmioletnich rządów koalicji chadecko-liberalnej. Po 1989 r. koalicja ta, nie mając większości, rozpadła się, ustępując aliansowi chade-cji i socjaldemokracji. Od 1994 r. rządzą koalicje PvdA i VVD, wspierane przez D'66. [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY IRLANDII — proces jego kształtowania rozpoczął się po uzyskaniu przez Irlandię niepodległości w 1921 r. Pierwsze lata po tej dacie charakteryzują się żywiołowym procesem two- rzenia i rozpadu partii politycznych. W ciągu kilku lat znika pierwsze silniejsze ugrupowanie, jakim była partia o nazwie -» Sinn Fein (My Sami). Jedyną siłą polityczną wywodzącą się z okresu, gdy Irlandia była częścią Korony Brytyjskiej i zdolną do przetrwania okazała się socjaldemokratyczna -4 Partia Pracy (Labour Party — LP). W1926 r. powstaje centroprawicowa i prozjednoczeniowa —> Fian-na Fail (Żołnierze Irlandii — FF), która w krótkim czasie (po 1932 r.) osiąga status -» partii dominującej. Jej głównym rywalem stała się reprezentująca zwolenników Traktatu z 1921 r. również centroprawicowa —> Fine Gael (FG), stanowiąca drugą co do wielkości siłę polityczną Irlandii, otwartą na współpracę z niewielką Partią Pracy. Po II wojnie światowej FF utrzymała status partii dominującej (tj. górującej poparciem nad rywalami), aczkolwiek jedynie w latach 1957-1973 można mówić 0 ukształtowaniu się —> systemu partii predominującej. Od 1973 r. do 1989 r. przemiennie rządzą albo samodzielnie FF, albo koaliq'a FG i Labour Party. Zdaniem niektórych autorów, od 1973 r. w Irlandii istnieje zrównoważony dwublokowy system partyjny z dwiema dużymi partiami. Od 1989 r. status -> relewanqi na arenie rządowej uzyskuje czwarta partia — stanowiące wynik rozłamu w FF ugrupowanie -» Postępowi Demokraci (PD). Poparcie dla tych partii w latach osiemdziesiątych 1 dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Parna 1981 1982 1982 1987 1989 1992 1997 FF 45.3 47,3 45.2 44,1 44,1 39,1 39,3 FG JW> 37,3 39,2 »J 29,3 24,5 28,0 LP 9,9 9,1 9,4 6,4 9,5 19,3 10,4 PD - 11,8 5,5 4,7 4,7 Uderzającą cechą systemu partyjnego Irlandii jest słaba pozyqa lewicy reprezentowanej przez Labour Party i działającą od końca łat siedemdziesiątych niewielką Partię Robotniczą — Workers' Party (zob. -> Sinn Fein). Jak podkreśla się w literaturze, dopiero w latach dziewięćdziesiątych System partyjny Islandii system partyjny stał się zdolny do odzwierciedlenia konfliktu klasowego (P. Mair). Przez długi czas główną osią konfliktu międzypartyjnego w Irlandii była kwestia stosunku do idei zjednoczenia Wyspy, różniąca oba najsilniejsze ugrupowania, usuwająca na plan dalszy problemy polityki gospodarczej i socjalnej. Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych uwidacznia istotnie zmiany zarówno w -> formacie, jak i w —> mechanizmie systemu partyjnego Irlandii. Zwiększa się —> efektywna liczba partii (3,5 w 1992 r. wobec przeciętnej 2,9 w okresie 1945-1994). Praktyką stają się rządy koalicyjne (do 1989 r. Fianna Fail nie utworzyła ani jednego koalicyjnego gabinetu). Po tej dacie nie występują już w Irlandii gabinety jednopartyjne. Co więcej, w okresie 1993-1994 funkcjonuje koalicja FF i Partii Pracy, przełamująca dotychczasowe wzorce rywalizacji politycznej. Uwidacznia to ewolucję systemu partyjnego Irlandii w kierunku umiarkowanego pluralizmu (zob. -» system partyjny umiarkowanie spolaryzowany). [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY ISLANDII — układ powiązań międzypartyjnych o wielopar-tyjnym formacie, charakteryzujący się jednak bipolarną (dwublokową) rywalizacją, zdominowany przez dwie partie polityczne, liberalną -» Partię Postępu (Ff) oraz konserwatywną -» Partię Niepodległości (Sf). Dwublokowy sposób aranżacji przestrzeni rywalizacji politycznej, typowy zresztą dla wszystkich państw skandynawskich, nosi jednak cechę asymetrycz-ności. Znacznie silniejszą wyborczo i parlamentarnie jest Sf, choć tylko raz udało się partii (1930 r.) zdobyć absolutną większość w parlamencie. Inaczej niż w pozostałych krajach skandynawskich, dwublokowy układ rywalizacji nie opiera się na występowaniu jednego dominującego podziału socjopolitycznego, konfliktu so- cjoekonomicznego. Jeżeli w programach partii reprezentujących oba bloki (dość zmienne, jeżeli chodzi o konfigurację partyjną) pojawiają się odmienne postulaty ekonomiczne to przeplatają się one z hasłami typowymi m.in. dla podziału cen-trum-peryferie, konfliktu miasto-wieś czy dla tzw. postmaterializmu (np. ruchy feministyczne czy proekologiczne). Dwublokowy układ rywalizacji w przypadku Islandii nie ma typowych cech dla konfliktu określanego mianem lewicowo-prawi-cowego, a oba bloki plasują się w ramach odcinka przestrzeni od centrolewicy (raczej centrum) do umiarkowanej prawicy. Głównym reprezentantem bloku centrolewicowego nie jest -» Partia Socjaldemokratyczna (Af), a ugrupowanie liberalne (Ff). Ta pierwsza oferuje zresztą znacznie silniejsze centrowe nastawienie, jeżeli chodzi o postulaty programowe, niż liberałowie. W zasadzie w Islandii dominuje 4-partyjny format systemu, choć poczynając od 1983 r. pojawiły się w parlamencie (Althingi) dwa nowe ugrupowania, Przymierze Kobiet (Samtok um kventwlista—Sk) oraz Ruch Ludowy (Thjóduaki). Na lewicy przestrzeni systemu partyjnego znajdują się obie nowe partie polityczne oraz —> Przymierze Ludowe (PA), zaliczane przez niektórych politologów do rodziny -» partii komunistycznych. W pobliżu centrum systemu, choć po jego lewej stronie plasuje się liberalna Ff. W samym centrum systemu należałoby umieścić partię soqal-demokratyczną Af. Na prawo od niej znajduje się konserwatywna Sf, określana niejednokrotnie mianem ugrupowania libe-ralno-konserwatywnego (prawicowy liberalizm). Przeciętna wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej (zob. —> frakcjo-nalizacji indeks) od 1946 r. wynosi 0,74, co popierałoby tezę o wielopartyjnym -» formacie systemu partyjnego. Jego wartość na poziomie parlamentarnym jest minimalnie niższa i równa się 0,73. Dwie największe partie polityczne zdobywają łącznie średnio 61,6% głosów oraz 65,5% man- 270 System partyjny Izraela datów. Od 1944 r. w Islandii sformowano 22 gabinety, z których aż 20 miało charakter koalicyjnych. Tylko dwukrotnie zostały stworzone gabinety jednopartyjne (w obu przypadkach przez Af) mające status mniejszościowych. Z wyjątkiem jednego, gabinety wielopartyjne oparte były na formule —> koalicji minimalnie zwycięskiej. Tylko w latach 1980-1983 został sformowany tzw. gabinet nadwyżkowy. Partia Niepodległości (Sf) uczestniczyła w 15 gabinetach i nominowała 11 premierów. Wartości indeksów relewancji rządowej (zob. —»relewancji rządowej indeksy) wynoszą odpowiednio 0,68 (partycypacji) oraz 0,50 (odpowiedzialności). W skład 15 gabinetów wchodziła również Partia Socjaldemokratyczna (Af), choć nominowała tylko 3 premierów (indeks odpowiedzialności 0,14). Partia Postępu (Ff) uczestniczy/a w 12 gabinetach (indeks odpowiedzialności 0,55) i nominowała 8 premierów (indeks odpowiedzialności 0,36). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY IZRAELA — wie-lopartyjny układ powiązań rywalizacyj-nych między partiami politycznymi, charakteryzujący się znacznym poziomem polaryzacji ideologicznej oraz fragmenta-ryzaq'i. —> Podziały socjopolityczne tworzą wzajemnie przenikający się i nakładający układ konfliktów, zarówno o socjo-ekonomicznym (klasowym), jak i religijnym czy też kulturowym charakterze. Zwłaszcza dwa spośród nich wydają się być istotne — klasowy oraz religijny. Przestrzeń rywalizacji ma więc wielowymiarowy charakter, co znajduje odzwierciedlenie chociażby w fakcie, iż w Izraelu nie ukształtowały się wyraźne sojusze wyborcze pomiędzy konkretną partią polityczną a grupą społeczną. Elektorat większych partii politycznych rekrutuje się spośród różnych segmentów społeczeństwa. Ugrupowania te stosują strategie typowe raczej dla -» partii wyborczych (catch-all). Sto- sowanie „otwartych" strategii wyborczych (biorąc pod uwagę ich „adresata") wynika przede wszystkim z tego, iż partie muszą działać w ramach społeczeństwa imigrantów, a kolejne fale ludności napływowej wnosiły i wciąż wnoszą nowe elementy do kultury politycznej. W spektrum rywalizacji międzypartyjnej występują cztery tendenq'e ideologiczno-programowe (bloki): lewicowa (robotnicza), centrowa, prawicowa oraz religijna. Każda z nich reprezentowana jest przez więcej niż jedną partię polityczną czy przymierze wyborcze. Poczynając od 1949 r. dominującą pozyqę zajmują jednak dwa bloki — lewicowy oraz prawicowy, natomiast partie centrowe, a zwłaszcza religijne spełniają rolę ugrupowań dopełniających (zob. -> partia dopełniająca) w procesie formowania gabinetów koalicyjnych. Do wyborów w 1977 r. status największego ugrupowania miała lewicowa Izraelska Partia Robotników (MAPAI), która w 1968 r., po wchłonięciu kilku mniejszych partii politycznych, zmieniła nazwę na -> izraelska Partia Pracy (MAH). Partii tej nigdy nie udało się jednak zdobyć absolutnej większości głosów ani absolutnej większości w parlamencie i dlatego była zmuszona do tworzenia koalicji gabinetowych. W latach 1949-1977 MAPAI/ MAH stała na czele 26 gabinetów koalicyjnych, spośród których aż 15 miało status —> koalicji nadwyżkowych, 6 — były to —» koalicje minimalnie zwycięskie, zaś 5 miało charakter tzw. tymczasowej administracji (caretaker gaoernment). Gabinety nie miały jednak „czysto" lewicowego charakteru (biorąc pod uwagę ideologiczną orientację partii uczestniczących), a aż 21 można określić mianem koalicji lewi-cowo-centrowych (wszystkie w latach 1954-1977). Pozostałe gabinety tworzone do 1977 r. były przykładem tzw. „układu zrównoważonego", w którym partie centrowe i religijne, wchodzące w skład koalicji, utrzymywały łącznie status siły pi-wotalnej w parlamencie (np. wiatach 271 System partyjny Japonii 1949-1951). W latach 1949-1977 system partyjny przejawiał właściwości układu ekstremalnie pluralistycznego (uwzględniając liczbę partii oraz dystans dzielący skrajne bloki ideologiczne), choć jednocześnie nosił cechy -> systemu partyjnego nierównowagi czy też -» systemu partyjnego z partią dominującą. Po wyborach w 1973 r. mechanizm systemu partyjnego stał się bardziej symetryczny (zob. -» system partyjny równowagi), jeżeli chodzi 0 balans pomiędzy blokiem lewicowym 1 prawicowym. Partie prawicowe stworzyły w 1973 r. ugrupowanie -» Likud, które stało się alternatywą polityczną dla gabinetów zdominowanych przez socjaldemokratów. W latach 1977-1996 zostało stworzonych 11 gabinetów koalicyjnych, z których 6 miało status prawicowych, zdominowanych przez Likud. Miały one charakter —> koalicji minimalnie zwycięskich, w skład których wchodziły m.in. Narodowa Partia Religijna (Mafdal) oraz prawicowo-nacjonalistyczna Tzornat. W latach 1992-1996 zostały sformowane 2 gabinety lewicowo-centrowe kierowane przez MAH, w których znalazły się m.in. ultraortodoksyjna partia religijna Shas oraz lewicowa koalicja Meretz. Trzy pozostałe gabinety były to tzw. wielkie ko-aliqe (1984-1990), oparte na współpracy Likud oraz MAH, w skład których wchodziły również m.in. Ma/dal i Shas. Wartość indeksu partycypacji rządowej (zob. —> re-lewancji rządowej indeksy) w przypadku MAH wynosi 0,84, zaś ugrupowania Likud — 0,27. —> Polaryzacji ideologicznej towarzyszy znaczny poziom frakcjonali-zacji systemu partyjnego, co oznacza, iż z reguły żaden z dwóch głównych bloków (lewicowy oraz prawicowy) nie jest w stanie kontrolować większości absolutnej w parlamencie (Kneset). Nawet, jeżeli powiedzie się misja formowania szerokiej koalicji w ramach jednego z bloków (czy też przypadek posiłkowania się partiami centrowymi czy religijnymi) to partie z promowania odrębnej tożsamości politycznej, tworząc swoistą opozycję w ramach gabinetu koalicyjnego. Nierzadko konflikty wewnąrrzgabinetowe prowadzą do wycofania przez partie dopełniające poparcia dla rządu (np. wycofanie się partii Shas z gabinetu Y. Rabina w 1993 r.). Z powodu nietrwalości zawieranych porozumień koalicyjnych, partie dominujące w ramach obu głównych bloków często inicjują tworzenie -»koalicji nadwyżkowych (20 koalicji tego typu na ogólną liczbę 37 sformowanych po 1949 r.). Poczynając od 1973 r. średnia wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej (zob. —> frakcjo-nalizacji indeks) wynosi 0,78, zaś parlamentarnej 0,75. [R. Herbutl Literatura: G. Mahler, Kneset. Parlament w systemie politycznym Izraela, Warszawa 1996. SYSTEM PARTYJNY JAPONII — układ rywalizacji politycznej o wielopartyjnym formacie (zob. -> format systemu partyjnego), noszący cechy typowe dla mechanizmu umiarkowanie spolaryzowanego (zob. -» system partyjny umiarkowanie spolaryzowany). Do 1955 r. system partyjny przypominał układ zrównoważony (zob. -> system partyjny równowagi), w ramach którego następowała dość regularna wymiana partii rządzących, jednak z reguły w ramach bloku centroprawicowego. W latach 1946-1955 zostało stworzonych 10 gabinetów, w których uczestniczyło 5 partii politycznych. Miały one charakter gabinetów koalicyjnych (4) bądź gabinetów jednopartyjnych (6). Az 8 spośród nich miało prawicowy charakter lde-ologiczno-programowy, a odpowiedzialnymi za ich stworzenie były Partia Liberalna (1946-1947, 1948-1954) lub Partia Demokratyczna (1954-1955). W 1955 r. obie te partie powołały do życia nową 272 System partyjny Kanady no-Demokratyczną (JM), co było reakq'ą bloku konserwatywnego na połączenie się partii socjalistycznych. W latach 1957-1976 JM zdobywała absolutną większość miejsc w izbie niższej parlamentu (Shu-giin) i w efekcie powoływała do życia czysto jednopartyjne gabinety większościowe (13 gabinetów). System partyjny nabrał cech -s» systemu partii predominującej. Do 1993 r. partia jeszcze 14-krotnie tworzyła gabinety, choć 5 spośród nich nie miało już charakteru jednopartyjnych większościowych — 3 gabinety jednopartyjne mniejszościowe w latach 1976-1980 oraz 2 gabinety koalicyjne nadwyżkowe (zob.-» koalicja nadwyżkowa) w latach 1983-1986, oparte na współpracy JM z tzw. Nowym Klubem Liberalnym. W okresie od 1976 r. do 1993 r. istniał system partyjny, którego mechanizm przypominał układ wielo-partyjny z partią dominującą (zob. —> system wielopartyjny z partia dominującą). W latach 1993-1994 JM przeszła do opo-zyq'i mimo zdobycia w wyborach 36,6% głosów i uzyskania statusu pierwszej siły politycznej w parlamencie (223 mandaty wobec 70, drugiej pod względem siły parlamentarnej partii, -» Socjaldemokratycznej Partii Japonii — NSM). Dwa sformowane w tym okresie gabinety dysponowały wprawdzie absolutną większością w parlamencie, ale były to koaliqe oparte na współpracy aż 7 partii politycznych, reprezentujących dość szerokie spektrum programowo-ideologiczne. Stworzona w ten sposób większość miała przede wszystkim „negatywny" charakter, dążenie do zaproponowania za wszelką cenę alternatywy rządowej dla JM. Koncentracja systemu partyjnego okazała się więc zjawiskiem nietrwałym. W 1994 r. JM powróciła do władzy, zawiązując dość nie-ortodoksyjne programowo koalicje gabinetowe z lewicową NSM. W ramach przestrzeni rywalizacji systemu partyjnego można wyróżnić trzy bloki ideologiczne, reprezentowane przez więcej niż jedną partię polityczną — lewicowy, centrowy oraz prawicowy. Zasadniczą osią konfliktu stał się -» podział socjopolityczny o so-cjoekonomicznym charakterze (tradycyjna oś lewica-prawica). Programowa oferta partii politycznych podlega jednak znacznym modyfikaq'om, a to za sprawą rele-wanrnych politycznie konfliktów na tle religijnym czy też sporów między partiami, dotyczących zagadnień charakteru polityki zagranicznej Japonii. Najbardziej na lewo znajduje się Komunistyczna Partia Japonii {Nihon Kyosan-to), zalegalizowana w 1945 r. i oferująca tzw. naukowy socjalizm, którego elementem programowym stało się kwestionowanie idei dyktatury proletariatu. Po lewej stronie, choć w pobliżu centrum systemu partyjnego, sytuuje się -» Socjaldemokratyczna Partia Japonii (NSM). Ruch tego ugrupowania w kierunku centrum przestrzeni stał się widoczny zwłaszcza po przyjęciu przez zjazd partii w 1996 r. manifestu politycznego, inkorporującego szereg haseł i wartości charakterystycznych dla opcji liberalnej. W centrum systemu partyjnego znajdują się: partia religijna Komeishinto, która kontynuuje tradycje ugrupowania powołanego do życia w 1964 r. zwanego Komeito (Partia Dobrego Rządu) oraz liberalne ugrupowanie Sakigake, stworzone w 1993 r. przez grupę dysydentów z JM. Po prawej stronie przestrzeni plasują się dwie duże partie relewantne o konserwatywnym charakterze------> Partia Liberal- no-Demokratyczna (JM) oraz -> Partia Nowych Perspektyw (Sn). W latach 1946-1986 średnia wartość indeksu efektywnej liczby partii parlamentarnych (zob. -» efektywnej liczby partii indeks) wyniosła 3,1. W wyborach w 1993 r. wartość jego wzrosła do poziomu 4,0. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY KANADY — układ rywalizacji politycznej zdominowany w zasadzie przez dwie duże partie polityczne, -» Liberalną Partię Kanady (LPC) 273 System partyjny Kanady oraz -> Konserwatywną Partię Postępu (PCP). Nie ma on jednak symetrycznego charakteru, biorąc pod uwagę siłę wyborczą i relewancję rządową obu partii, co oznacza brak regularnej alternacji władzy. Od 1935 r. do 1984 r. dominowała raczej LPC, bazując na poparciu wyborczym udzielanym jej przez elektorat zwłaszcza tzw. prowincji morskich oraz prowincji Ontario i Quebec. W latach 1945-1988 obie partie zdobywały łącznie poparcie blisko 77,0% elektoratu oraz ponad 86% miejsc w Izbie Gmin (izba niższa). Ukształtował się więc model dwupartyjny (zob. -» system dwupartyjny) o niesymetrycznym mechanizmie rywalizacji i dystrybucji wpływów politycznych. Silniejsza wybor-czo LPC zdobywała w latach 1963-1993 średnio 40,0% głosów (wobec 33,3% PCP) oraz 46,8% mandatów (wobec 37,0% PCP). Do 1988 r. reguły rywalizacji międzypartyjnej w zasadzie uległy zamrożeniu (zob. -> zamrożenie systemu partyjnego), co oznaczało, po pierwsze dość nieregularną alternację władzy pomiędzy dwiema dużymi partiami, a po drugie, istnienie, obok tych dwóch ugrupowań, tylko jednej partii politycznej dysponującej pewnym poziomem relewancji, lewicowej -> Nowej Partii Demokratycznej (NDP). Zdobywała ona przeciętnie blisko 15% głosów oraz około 10,0% miejsc w parlamencie. Wybory w 1993 r. wstrząsnęły jednak układem powiązań międzypartyjnych. Liberałowie po 9-\etram kryzysie tożsamości politycznej odzyskali kontrolę nad parlamentem. Konserwatyści uzyskali tylko 16,0% głosów i praktycznie zniknęli z parlamentu (2 mandaty). Pojawiły się dwa ugrupowania polityczne, -* Blok Quebe-cu (BQ) oraz -> Kandyjska Partia Reform (RPC), które uzyskały odpowiednio status drugiej (54 mandaty) i trzeciej (52) siły politycznej w Jzbie Gmin. Swj^ch reprezen- nej wielkiej partii politycznej oraz dwóch mniejszych, choć w dalszym ciągu miał on właściwości układu dwupartyjnego, przynajmniej na poziomie parlamentarnym (wartość indeksu frakcjonalizacji — 0,57). Wartość indeksu frakcjonalizacji na poziomie wyborczym wskazywała jednak na pojawienie się układu rywalizacji wielo-partyjnej (0,75). Występująca różnica między wskazaniami obu indeksów jest przede wszystkim konsekwencją stosowania z natury manipulacyjnego większościowego systemu wyborczego. Wybory w 1997 r. potwierdziły tendencję uwidocznioną w poprzedniej elekcji. LPC potwierdziła swą dominację. Konserwatyści znacznie poprawili swój stan posiadania w parlamencie (20 mandatów), choć tylko nieznacznie. Pozycję „oficjalnej opozy-q'i", czyli drugiej siły politycznej w parlamencie, uzyskała —> Kanadyjska Partia Reform (RPC). Ponownie 5 partii politycznych wprowadziło swych reprezentantów do Izby Gmin. Wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej wyniosła 0,76, zaś parlamentarnej — 0,66. Ta druga wartość wskazuje na stopniowy proces fragmen-taryzacji politycznej parlamentu. W ramach przestrzeni systemu partyjnego (wyborczego) funkcjonuje więc 5 rele-wantnych ugrupowań. Na lewicy sytuuje się socjaldemokratyczna -» Nowa Partia Demokratyczna (NDP). Trochę bardziej od niej na prawo, jednak w ramach „lewicowego" odcinka przestrzeni znajduje się -» Blok Quebecu (BQ). Centrową pozycję okupuje -> Liberalna Partia Kanady (LPC). Bardziej od niej na prawo można zlokalizować -> Konserwatywną Partię Postępu (PCP). Najbardziej na prawo wysunięty odcinek przestrzeni okupuje populistyczna i angJo/iJska -> Kanady/sJca Partia Reform (RPC). Jeżeli chodzi o proces tworzenia gabinetów, to uczestniczy- System partyjny Kanady oraz —> Konserwatywną Partię Postępu (PCP). Nie ma on jednak symetrycznego charakteru, biorąc pod uwagę siłę wyborczą i relewancję rządową obu partii, co oznacza brak regularnej alternacji władzy. Od 1935 r. do 1984 r. dominowała raczej LPC, bazując na poparciu wyborczym udzielanym jej przez elektorat zwłaszcza tzw. prowincji morskich oraz prowincji Ontario i Quebec. W latach 1945-1988 obie partie zdobywały łącznie poparcie blisko 77,0% elektoratu oraz ponad 86% miejsc w Izbie Gmin (izba niższa). Ukształtował się więc model dwupartyjny (zob. -» system dwupartyjny) o niesymetrycznym mechanizmie rywalizacji i dystrybucji wpływów politycznych. Silniejsza wybor-czo LPC zdobywała w latach 1963-1993 średnio 40,0% głosów (wobec 33,3% PCP) oraz 46,8% mandatów (wobec 37,0% PCP). Do 1988 r. reguły rywalizacji międzypartyjnej w zasadzie uległy zamrożeniu (zob. -> zamrożenie systemu partyjnego), co oznaczało, po pierwsze dość nieregularną alternację władzy pomiędzy dwiema dużymi partiami, a po drugie, istnienie, obok tych dwóch ugrupowań, tylko jednej partii politycznej dysponującej pewnym poziomem relewancji, lewicowej —» Nowej Partii Demokratycznej (NDP). Zdobywała ona przeciętnie blisko 15% głosów oraz około 10,0% miejsc w parlamencie. Wybory w 1993 r. wstrząsnęły jednak układem powiązań międzypartyjnych. Liberałowie po 9-letnim kryzysie tożsamości politycznej odzyskali kontrolę nad parlamentem. Konserwatyści uzyskali tylko 16,0% głosów i praktycznie zniknęli z parlamentu (2 mandaty). Pojawiły się dwa ugrupowania polityczne, —> Blok Quebe-cu (BQ) oraz —> Kandyjska Partia Reform (RPC), które uzyskały odpowiednio status drugiej (54 mandaty) i trzeciej (52) siły politycznej w Izbie Gmin. Swych reprezentantów do parlamentu wprowadziło w sumie 5 partii politycznych, z tym iż liberałowie zapewnili sobie większość absolutną. W istocie ukształtował się system jed- nej wielkiej partii politycznej oraz dwóch mniejszych, choć w dalszym ciągu miał on właściwości układu dwupartyjnego, przynajmniej na poziomie parlamentarnym (wartość indeksu frakcjonalizaqi — 0,57). Wartość indeksu frakcjonalizaq'i na poziomie wyborczym wskazywała jednak na pojawienie się układu rywalizacji wielo-partyjnej (0,75). Występująca różnica między wskazaniami obu indeksów jest przede wszystkim konsekwencją stosowania z natury manipulacyjnego większościowego systemu wyborczego. Wybory w 1997 r. potwierdziły tendencję uwidocznioną w poprzedniej elekcji. LPC potwierdziła swą dominację. Konserwatyści znacznie poprawili swój stan posiadania w parlamencie (20 mandatów), choć tylko nieznacznie. Pozycję „ofiq'alnej opozy-q'i", czyli drugiej siły politycznej w parlamencie, uzyskała -»Kanadyjska Partia Reform (RPC). Ponownie 5 partii politycznych wprowadziło swych reprezentantów do Izby Gmin. Wartość indeksu frakcjona-lizacji wyborczej wyniosła 0,76, zaś parlamentarnej — 0,66. Ta druga wartość wskazuje na stopniowy proces fragmen-taryzacji politycznej parlamentu. W ramach przestrzeni systemu partyjnego (wyborczego) funkcjonuje więc 5 rele-wantnych ugrupowań. Na lewicy sytuuje się socjaldemokratyczna -> Nowa Partia Demokratyczna (NDP). Trochę bardziej od niej na prawo, jednak w ramach „lewicowego" odcinka przestrzeni znajduje się -> Blok Quebecu (BQ). Centrową pozycję okupuje -> Liberalna Partia Kanady (LPC). Bardziej od niej na prawo można zlokalizować -> Konserwatywną Partię Postępu (PCP). Najbardziej na prawo wysunięty odcinek przestrzeni okupuje populistyczna i anglofilska -» Kanadyjska Partia Reform (RPC). Jeżeli chodzi o proces tworzenia gabinetów, to uczestniczyły w nim tylko dwie partie (LPC oraz PCP). Spośród ogólnej liczby 21 gabinetów sformowanych po 1945 r., 14 stworzyli liberałowie, zaś 7 — konserwatyści (w la- 274 System partyjni/ Luksemburga tach 1957-1963, 1979-1980, 1984-1993). Wszystkie gabinety były czysto jednopartyjne, a 14 miało status większościowych. Pozostałe gabinety przyjęły formułę mniejszościową (3 konserwatywne oraz 4 liberalne). IR. Herbutl SYSTEM PARTYJNY LITWY — wielo-partyjny układ powiązań politycznych, w ramach którego struktura konfliktów została „zorganizowana" w formie bipolarnego (dwublokowego) schematu rywalizacji. Wykształciły się dwa obozy (opcje) polityczne, które w znacznym stopniu są kontynuacją konfliktów ideologicznych z lat 1989-1992. Polaryzacja systemu partyjnego opiera się przede wszystkim na tzw. zaszłościach czy też racjach historycznych, które wyznaczają podział przestrzeni na dwie opcje: „narodowych" (postkomunistów oraz konserwatystów (kontynuacja tradycji Litewskiego Ruchu Reform — Snjudis). Tradycyjny układ konfrontacji ideologicznej określa dystans pomiędzy obozami, który w zasadzie wyklucza możliwość podjęcia przez partie reprezentujące obie strony konfliktu działań o charakterze konsensualnym (np. w procesie tworzenia gabinetów). Schemat lewica-prawica w przypadku s.p.L. pozostaje umowny, gdyż oferty programowe partii politycznych reprezentujących oba obozy są swoistą mieszanką postulatów czerpanych zarówno z tradycji lewicowej, jak i konserwatywnej (narodowej). Wydaje się, iż w ramach podziału o charakterze „historycznym" należałoby wskazać na fakt istnienia dwóch bardziej „programowych" typów konfliktów: socjoekono-micznego oraz narodowego. Największą partią lewicową pozostaje-> Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP), którą jednak ze względu na charakter postulatów programowych należałoby zaliczyć do kategorii ugrupowań centrolewicowych. Po lewej stronie, w pobliżu centrum, istnieje Litewska Partia Socjaldemokratyczna (Lietuvos Socialdemokmtu Partiija — LSDP). Od centrum na prawo sytuują się ugrupowania wywodzące się z Sajudisu, -» Litewska Partia Chrześcijańsko-Demo-kratyczna (LKDP) oraz -» Związek Ojczyzny/Litewscy Konserwatyści (TS/LK). Trochę bardziej na prawo od TS/LK plasuje się Litewska Partia Demokratyczna (Lietiwos Demokratu Partija — LDP). Po wyborach w 1996 r. głównym reprezentantem antykomunistycznego obozu konserwatywnego jest TS/LK, zaś obozu „narodowych" (post)komunistów — LDDP. Mechanizm funkcjonowania systemu partyjnego charakteryzują kolejne „wychylenia" — w 1990 r. i 1996 r. w kierunku narodowej prawicy (konserwatystów), zaś w 1992 r. — (post)komunistycznej lewicy. „Wychylenia" te określają wzorce przetargów gabinetowych i skład kolejnych rządów. Każdorazowo następuje koncentracja systemu partyjnego, zwłaszcza na poziomie parlamentarno-gabinetowym, w oparciu o dominujący blok polityczny, a mówiąc precyzyjnie, dominującą partię polityczną. W wyborach w 1992 r. wartość indeksu frakcjonalizacji parlamentarnej (zob. -»frakcjonalizaqi indeks) wyniosła 0,66, zaś w 1996 r. — 0,71. W obu przypadkach partie zwycięskie zdobyły absolutną większość mandatów w parlamencie — w 1992 r. LDDP (52%), zaś w 1996 r. TS/LK (51%). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY LUKSEMBURGA — układ powiązań międzypartyjnych, który ze względu na wzorce zachowań ry-walizacyjno-kooperacyjnych zaliczany jest do tzw. modelu Beneluksu. W zasadzie istnieją trzy pola rywalizacji, reprezentowane przez: partię socjaldemokratyczną -? Luksemburską Socjalistyczną Partię Robotniczą — LSAP (pole lewicowe), partię liberalną -> Partię Demokratyczną — DP (pole centrowe) oraz partię 275 System partyjny Łotwy chadecką -» Chrześcijańsko-Społeczną Partię Ludową — CSV/PCS (pole prawicowe). Programy partii centroprawicowych są zbliżone do siebie zwłaszcza, jeżeli chodzi o sferę polityki ekonomicznej. Pewne różnice między partiami pojawiają się odnośnie zakresu realizacji postulatów socjalnych. CSV/PCS prezentuje w tym przypadku bardziej konserwatywne stanowisko niż DP. System partyjny przypomina kategorię układu dwu-i-pół-partyjnego (zob. —» system dwu-i-pół-partyjny), w którym istnieją dwie większe partie polityczne (CSV/PCS i LSAP) oraz mniejsza (DP), lokująca się w jego centrum. Od 1946 r. dwa większe ugrupowania zdobywają średnio ponad 30% głosów (CSV/PCS — 37,2%, zaś LSAP — 30,1%), zaś liberalna DP — 18%. Układ przetargów koalicyjnych nie przybrał jednak cech typowych dla systemu dwu-i-półpartyj-nego. Od 1945 r. stworzono 17 gabinetów i wszystkie miały charakter koalicyjnych, z tym iż aż w 16 przypadkach obowiązywała formuła -> koalicji minimalnie zwycięskiej w układzie dwupartyjnym (wyjątkiem był gabinet nadwyżkowy w latach 1945-1947). Partia centrowa (DP) z reguły nie pełni jednak funkq'i przysłowiowego „języczka u wagi" i uczestniczyła tylko w 7 gabinetach. Na 16 gabinetów dwu-partyjnych, aż w 10 przypadkach powstawały tzw. wielkie koalicje, oparte na współpracy CSV/PCS i LSAP. Ograniczona obrotowość (zob. —> partia obrotowa) DP znajduje wyraz w fakcie, iż tylko raz weszła ona w układ koalicyjny z socjalistami (nie wliczając w to -> koalicji nadwyżkowej). Utrwalenie się takich wzorców przetargów koalicyjnych jest konsekwencją dominacji CSV/PCS na arenie wyborczej, jak i parlamentarno-gabinetowej (uczestniczyła w 16 gabinetach). Średnia wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej (zob. —> frakcjonalizacji indeks) wynosi 0,72, z tym iż w dwóch ostatnich elekcjach (1989 r. i 1994 r.) zarejestrowano rekordowo wysoki poziom — 0,79. Średni 276 poziom frakcjonalizacji parlamentarnej równa się 0,69, z tym iż poczynając od lat siedemdziesiątych obserwowana jest dość wyraźna tendencja wzrostu jego wartości. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY ŁOTWY — układ powiązań rywalizacyjno-kooperacyjnych między partiami politycznymi, charakteryzujący się wielopartyjnym formatem (zob. -> format systemu partyjnego) oraz wielopolarnym mechanizmem (zob. —> mechanizm systemu partyjnego). W ostatnich wyborach w 1995 r. 9 partii politycznych wprowadziło swych reprezentantów do parlamentu, z których żadna nie przekroczyła progu 20% mandatów, a 3 zmieściły się w przedziale od 15% do 18%. Efektem wyborów stała się dalsza frag-mentaryzacja parlamentu, przy jednoczesnym braku ugrupowania na tyle silnego, by stało się osią przetargów koalicyjnych. W poprzednim parlamencie -> Związek „Droga Łotwy" (SLC), ze względu na zdobycze wyborcze (32,4%) oraz stan posiadania w parlamencie (32%), zapewniał koncentrację systemu partyjnego, dominując w przetargach koalicyjnych (partia niezbędna dla stworzenia rządu). W wyborach w 1995 r. dwie największe partie polityczne, -»Demokratyczna Partia „Gospodarz" (DPS) oraz -* Narodowy Ruch na Rzecz Łotwy (TKL), zdobyły łącznie 30,5% głosów (35% mandatów, z tym iż w tym przypadku chodzi o DPS i SLC), podczas gdy w poprzednich — 46% głosów i 51% mandatów (SLC oraz -> Łotewska Partia Narodowo-Konserwatywna — LNNK). W wyborach w 1995 r. wartość indeksu frakcjonalizacji wyborczej wyniosła 0,89 (w 1992 r. — 0,85), zaś parlamentarnej — 0,87 (w 1992 r. — 0,82). Świadczy to zarówno o procesie fragmentaryza-cji elektoratu, jak i procesie dekoncentracji parlamentarnego systemu partyjnego. W konsekwencji, znacznemu skomplikowaniu uległ proces przetargów koalicyj- System partyjny Malty nych. W systemie partyjnym występują trzy pola rywalizacji o dość zrównoważonej sile wpływów. Po lewej stronie przestrzeni (pole lewicowe) znajdują się: Łotewska Partia Socjalistyczna (Latvijas So-cialisłiska Parłija — LSP), której działacze są podejrzewani o współpracę z Moskwą, zaś jeden z liderów partii, A. Rubiks, został skazany przez sąd na 8 lat więzienia w związku z udziałem w moskiewskim puczu 1991 r.; Łotewska Partia Jedności (Latvijas Vienibas Partija — LVP), ugrupowanie skupiające ortodoksyjnych komunistów, kwestionujących proces przemian transformacyjnych oraz DPS. Ta ostatnia plasuje się bliżej centrum systemu, zachowując wyraźną, acz pragmatyczną orientację lewicową. W wyborach w 1995 r. partie te zdobyły łącznie 31 mandatów w 100-osobowym parlamencie. W centrum systemu partyjnego znajdują się przede wszystkim dwie partie polityczne, SLC oraz —> Związek Rolników Łotewskich (LZS). W ostatnich wyborach -» partie centrowe poniosły porażkę, uzyskując około 22% głosów (wobec 48% w poprzednich wyborach). SLC i LZS zdobyły w 1995 r. 25 mandatów, tracąc w porównaniu do poprzedniej elekcji aż 23 mandaty. Po prawej stronie przestrzeni rywa-lizaq'i sytuują się -> Ojczyzna i Wolność (TuB) oraz LNNK. W wyborach w 1995 r. ugrupowania prawicowe poniosły porażkę, choć nie tak spektakularną jak partie centrowe. Stan posiadania w parlamencie dwóch głównych reprezentantów prawicy (TuB i LNNK) zmniejszył się tylko minimalnie w porównaniu do poprzednich wyborów (spadek o 0,4%). Najbardziej na prawo znajduje się Narodowy Ruch na rzecz Łotwy (TKL), partia określana mianem ultraprawicowej. W wyborach w 1995 r. partia odniosła wielki sukces, stając się drugą siłą „wyborczą" oraz trzecią siłą w parlamencie. Ma ona status ugrupowania raczej izolowanego, choć bez wątpienia przyczyniła się do fragmen-taryzacji pola prawicowego. [R. Herbutl SYSTEM PARTYJNY MALTY — dwupar-ryjny układ rywalizacji politycznej, oparty na dość regularnej alternaqi władzy pomiędzy dwoma najsilniejszymi ugrupowaniami: —> Partią Pracy Malty (PtH) oraz -> Partią Narodową (PN). W latach 1921-1939 proces rywalizaqi został zdominowany przez PN. Obok niej, w parlamencie miały swych reprezentantów jeszcze dwie partie, PtH oraz Partia Konstytucyjna. Istniejący w okresie międzywojennym układ rywalizaqi można określić mianem -> systemu dwu-i-półpartyjnego, z dwoma dużymi partiami (PN oraz Partią Konstytucyjną) oraz trzecią, z reguły znacznie mniejszą (PtH). Po 1945 r., a właściwie 1947 r. (PN zbojkotowała te pierwsze wybory) nastąpił proces instytucjonalizacji klasycznego już modelu rywalizacji dwu-partyjnej. Spośród dwóch dużych partii, silniejszą wyborczo jest -? Partia Pracy Malty (PtH), która zdobywa średnio 48,2% głosów (-» Partia Narodowa — PN uzyskuje 39,2%). Od 1947 r. następuje proces koncentracji układu dwupartyjnego. Do początku lat pięćdziesiątych dwie duże partie zdobywały łącznie średnio 69,0% głosów, do początku lat siedemdziesiątych — 86,6% głosów, zaś od 1971 r. — 99,0% głosów. Partiom mniejszym udało się po raz ostatni wprowadzić reprezentantów do parlamentu w 1962 r. (m.in. Chrześcijańskiej Partii Robotników i Partii Narodowo-Demokratycznej). W okresie międzywojennym PN tworzyła samodzielnie gabinety mniejszościowe, z jednym wyjątkiem. Po wyborach w 1939 r. powstał gabinet większościowy sformowany przez Partię Konstytucyjną. Od 1945 r. powstawały z reguły jednopartyjne gabinety większościowe tworzone przez PN lub PtH. Wyjątek stanowi okres 1950-1955, gdy obie duże partie polityczne zdecydowały się na współpracę, której efektem było zawiązywanie gabinetowych układów koalicyjnych (tzw. wielkie koalicje). Partia soq'aldemokraryczna rządziła samodzielnie w latach 1945-1950, 277 System partyjny Niemiec 1955-1962,1971-1987 oraz od 1996 r., zaś konserwatywna —1962-1971,1987-1996. W konsekwencji, układ dwupartyjny charakteryzuje pewna asymetria siły wyborczej i relewancji rządowej (zob. -> rele-wancja partii politycznej). Silniejszą wy-borczo i bardziej relewantną rządowo pozostaje ~) Partia Pracy Malty (PtH). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY NIEMIEC — uznawany jest za klasyczny przykład -> systemu dwu-i-półpartyjnego. Jego trzon stanowią dwa wielkie ugrupowania polityczne — wyznaniowa, centroprawicowa -> Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU), która wraz z jej bawarskim odpowiednikiem ------> Unią Chrześcijańsko- Społeczną (CSU) — tworzy trwały alians polityczny CDU/CSU oraz-» Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). Pomiędzy nimi, na pozycji -» partii obrotowej sytuuje się liberalna -» Partia Wolnych Demokratów (FDP). W latach 1957-1990 cha-decja i socjaldemokracja uzyskiwały łącznie około 80% głosów. Poparcie to było niższe w pierwszych dwóch elekcjach oraz po zjednoczeniu Niemiec, z uwagi na większą liczbę partii uczestniczących w wyborach. W latach 1961-1983 w parlamencie reprezentowane były tylko trzy wymienione wyżej partie. W 1983 r. obowiązujący w ordynacji wyborczej 5% próg przekroczyła Partia Zielonych (zob. -> Przymierze 90/Zieloni — B/G). Nie udało się jej to natomiast w 1990 r. Po zjednoczeniu Niemiec do grona partii parlamentarnych dołączyła neokomunistyczna -> Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS), zawdzięczając ten fakt poparciu, jakie uzyskała w landach wschodnich. Choć nie zmieniło to praktyki formowania rządów (od 1982 r. opartych na koalicji chadecji i liberałów), zmieniło strukturę rywalizacji wyborczej. Poparcie dla głównych sił politycznych w latach osiem- dziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Tartia 1980 1983 1987 1990 1994 CDU/CSU 44,5 44,8 44,3 43,8 41,7 SPD 42,9 38,2 37,0 333 36,4 FDP 10,6 6,9 9,1 11,0 6,9 Zieloni (B/C) 1,5 5,6 8,3 4,8 7.3 PDS - - 2,4 4,4 Charakterystyczną cechą systemu partyjnego RFN jest jego wysoka stabilizacja. Wynika ona z rozmiaru poparcia, jakie otrzymują trzy partie, które jako jedyne posiadają cechę relewancji rządowej (zob. -> relewancja partii politycznej). Od 1957 r. waha się ona w granicach 90%. Powoduje to, że poziom frakcjonalizacji systemu (zob. -> frakcjonalizacji indeks) jest stosunkowo niski i wynosi 0,62 (dla okresu 1945-1996). Relatywnie niewysoka i wykazująca do lat osiemdziesiątych tendencję spadkową jest również -» efektywna liczba partii, która oscyluje wokół wartości 2,7. Najistotniejszym przejawem stabilizacji jest jednak niewielka częstotliwość przypadków alternacji władzy. Do 1997 r. zdarzyła się ona dwukrotnie. W 1969 r. — po rozpadzie koalicji CDU/ FDP i przejściowym okresie rządów „wielkiej koalicji" władzę przejęli socjaldemokraci, którzy utworzyli koalicję z FDP. Utrzymała się ona do 1982 r., kiedy to doszło do odtworzenia sojuszu CDU z FDP i przejścia socjaldemokratów do opozycji. Po wyborach w 1998 r. do władzy dochodzi SPD, która tworzy gabinet koalicyjny wraz z -» Przymierzem 90/Zieloni (B/G). Taka kompozycja partyjna gabinetu pojawia się w historii Niemiec po raz pierwszy. Analiza -» mechanizmu systemu partyjnego RFN odsłania jego trzy charakterystyczne cechy. Po pierwsze, obydwie wielkie partie odrzucają możliwość formowania gabinetów jednopartyjnych. Nawet w 1957 r., gdy CDU/CSU uzyskała bezwzględną większość głosów i mandatów, utworzyła koaliq'ę z niewielką Partią Niemiecką (Deutsche Partei). Po drugie, w odróżnieniu od innych systemów dwu-i-półpartyjnych (zob. -> system partyjny System partyjny Niemiec 1955-1962,1971-1987 oraz od 1996r., zaś konserwatywna —1962-1971,1987-1996. W konsekwencji, układ dwupartyjny charakteryzuje pewna asymetria siły wyborczej i relewancji rządowej (zob. -» rele-wancja partii politycznej). Silniejszą wy-borczo i bardziej relewantną rządowo pozostaje -) Partia Pracy Malty (PtH). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY NIEMIEC — uznawany jest za klasyczny przykład -» systemu dwu-i-półpartyjnego. Jego trzon stanowią dwa wielkie ugrupowania polityczne — wyznaniowa, centroprawicowa -» Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU), która wraz z jej bawarskim odpowiednikiem ------> Unią Chrześcijańsko- Społeczną (CSU) — tworzy trwały alians polityczny CDU/CSU oraz -> Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). Pomiędzy nimi, na pozycji -> partii obrotowej sytuuje się liberalna -» Partia Wolnych Demokratów (FDP). W latach 1957-1990 cha-decja i socjaldemokracja uzyskiwały łącznie około 80% głosów. Poparcie to było niższe w pierwszych dwóch elekcjach oraz po zjednoczeniu Niemiec, z uwagi na większą liczbę partii uczestniczących w wyborach. W latach 1961-1983 w parlamencie reprezentowane były tylko trzy wymienione wyżej partie. W 1983 r. obowiązujący w ordynacji wyborczej 5% próg przekroczyła Partia Zielonych (zob. -» Przymierze 90/Zieloni — B/G). Nie udało się jej to natomiast w 1990 r. Po zjednoczeniu Niemiec do grona partii parlamentarnych dołączyła neokomunistyczna -> Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS), zawdzięczając ten fakt poparciu, jakie uzyskała w landach wschodnich. Choć nie zmieniło to praktyki formowania rządów (od 1982 r. opartych na koalicji chadecji i liberałów), zmieniło strukturę rywalizacji wyborczej. Poparcie dla głównych sił politycznych w latach osiem- dziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1980 1983 1987 1990 1994 CDU/CSU 44,5 44,8 44,3 43,8 41,7 SPD 42,9 38.2 37,0 33^ 36,4 10,6 6,9 9,1 11,0 Zieloni (B/G) 1,5 5,6 8,3 4,8 7,3 PDS - - 2,4 4,4 Charakterystyczną cechą systemu partyjnego RFN jest jego wysoka stabilizacja. Wynika ona z rozmiaru poparcia, jakie otrzymują trzy partie, które jako jedyne posiadają cechę relewancji rządowej (zob. -» relewancja partii politycznej). Od 1957 r. waha się ona w granicach 90%. Powoduje to, że poziom frakcjonalizacji systemu (zob. -> frakcjonalizacji indeks) jest stosunkowo niski i wynosi 0,62 (dla okresu 1945-1996). Relatywnie niewysoka i wykazująca do lat osiemdziesiątych tendencję spadkową jest również -»efektywna liczba partii, która oscyluje wokół wartości 2,7. Najistotniejszym przejawem stabilizacji jest jednak niewielka częstotliwość przypadków alternacji władzy. Do 1997 r. zdarzyła się ona dwukrotnie. W 1969 r. — po rozpadzie koalicji CDU/ FDP i przejściowym okresie rządów „wielkiej koalicji" władzę przejęli socjaldemokraci, którzy utworzyli koalicję z FDP. Utrzymała się ona do 1982 r., kiedy to doszło do odtworzenia sojuszu CDU z FDP i przejścia socjaldemokratów do opozycji. Po wyborach w 1998 r. do władzy dochodzi SPD, która tworzy gabinet koalicyjny wraz z -> Przymierzem 90/Zieloni (B/G). Taka kompozycja partyjna gabinetu pojawia się w historii Niemiec po raz pierwszy. Analiza -» mechanizmu systemu partyjnego RFN odsłania jego trzy charakterystyczne cechy. Po pierwsze, obydwie wielkie partie odrzucają możliwość formowania gabinetów jednopartyjnych. Nawet w 1957 r., gdy CDU/CSU uzyskała bezwzględną większość głosów i mandatów, utworzyła koalicję z niewielką Partią Niemiecką (Deutsche Partei). Po drugie, w odróżnieniu od innych systemów dwu-i-półpartyjnych (zob. —> system partyjny 278 System partyjny nierównowagi Austrii), obie wielkie partie polityczne, choć przedzielone niezbyt znacznym ~> dystansem ideologicznym, nie współpracują ze sobą. Jedyny przypadek „wielkiej koalicji" był konsekwencją pata politycznego, jaki powstał w wyniku odejścia liberałów z koalicji gabinetowej i nosił znamiona sytuacji przejściowej. Po trzecie, czynnikiem wyróżniającym system partyjny RFN jest rola, jaką odgrywała FDP do 1998 r. Elastyczność programowa pozwala jej na zawieranie sojuszu zarówno z cha-decją, z którą łączy ją wspólnota programowa w dziedzinie gospodarczej oraz z socjalistami, mającymi podobne podejście w kwestii wolności jednostki. Pomimo niewielkiego poparcia, jakie osiąga, uzyskuje pewną nadreprezentaqę w rządzie, obejmując swym wpływem zwłaszcza sferę polityki zagranicznej. Biorąc pod uwagę czas pozostawania u władzy oraz liczbę gabinetów, FDP osiąga najwyższy poziom relewancji na arenie rządowej (zob. —> relewancji rządowej indeksy). Mechanizm systemu partyjnego RFN zmienił się po unifikacji Niemiec. Efektem pojawienia się nowego podziału socjopoli-tycznego (konflikt centrum — peryferie) jest obecność neokomunistycznej PDS i rola, jaką odgrywa ona w landach wschodnich, stanowiących teren b. NRD. Odrębność zachowań wyborczych w obu częściach zjednoczonych Niemiec, wskazuje na swoistą regionalizację niemieckiego systemu partyjnego. O ile w landach zachodnich pozostał on praktycznie niezmieniony, o tyle na wschodzie trudno mówić o systemie dwu-i-półpartyjnym. W 1994 r. PDS osiągnęła tam poparcie ponad 20% wyborców (wobec 36% głosów uzyskanych przez chadecję i 31% na socjaldemokrację). Można więc powiedzieć, że rywalizacja polityczna na terenie landów wschodnich przybrała charakter trój-biegunowy, w odróżnieniu od charakterystycznego d.la Niemiec -» bipolaryzmu. Trudno jednak orzec, na ile zjawisko to utrwali się w niemieckiej rzeczywistości politycznej. System partyjny RFN uległ dalszej zmianie w 1998 r. Jej wyrazem jest dokooptowanie do koalicji rządzącej partii, która nigdy dotąd nie wchodziła w skład gabinetu (Zieloni). Oznacza to, że układy koalicyjne stają się mniej przewidywalne, a FDP utraciła swą dotychczasową pozyqę „języczka u wagi". Na podkreślenie zasługuje także wejście postkomunistycznej PDS w skład gabinetu landu Maklemburgia-Przedmorze. Opisane wyżej zjawiska świadczą o daleko posuniętej rekompozycji systemu partyjnego RFN i o utracie cechy „superstabilności", charakteryzującej go do początku lat dziewięćdziesiątych. [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY NIERÓWNOWAGI — kategoria systemu partyjnego, wyrażająca niski stopień jego rywalizacyjno-ści. Nierównowaga systemu partyjnego oznacza, że — niezależnie od liczby rywalizujących ze sobą partii, jedna z nich jest w stanie uzyskiwać znacznie wyższe poparcie niż pozostałe. Kategorię systemu nierównowagi wprowadził G. Smith. Obejmuje on to, co M. Duverger określił mianem systemu -> partii dominującej, jak i to, co G. Sartori nazywa -» systemem partii predominującej. Nierównowaga zachodzi wówczas, gdy jedna partia zdobywa przez dłuższy czas bezwzględną większość mandatów, jak i wtedy, gdy utworzenie rządu bez udziału jednej, konkretnej partii jest niemożliwe. Nie musi to więc być partia dominująca, tj. zdolna do zapewnienia sobie długotrwałej większości parlamentarnej. Z nierównowagą systemu partyjnego mamy do czynienia także we Włoszech w latach 1945-1994, kiedy to chrześcijańska demokracja, nie dysponująca na ogół bezwzględną większością, była partią formującą wszystkie gabinety, niezależnie od tego, czy miały one jednopartyjny czy koalicyjny charakter (zob. -4 system partyjny Włoch). Podobne cechy 279 System partyjny Norwegii wykazywał zachodnioniemiecki system partyjny w latach 1949-1966 (zob. -> system partyjny RFN) oraz -» system partyjny Luksemburga w latach 1919-1974. [A. Antoszewski] Literatura: G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. SYSTEM PARTYJNY NORWEGII — ewoluujący układ powiązań międzypartyjnych, charakterystyczny obecnie dla umiarkowanego, chociaż niezrównoważonego pluralizmu (zob.-> typologie systemów partyjnych). System partyjny Norwegii kształtował się w sposób charakterystyczny dla Europy Północnej. Pierwotnie rywalami politycznymi byli konserwatyści i liberałowie. Powstanie partii socjaldemokratycznej doprowadziło do mobi-lizaqi sił prawicy, lecz równocześnie spowodowało jej fragmentaryzaqę, oznaczającą dwubiegunowość rywalizaqi i wielo-partyjność. W rezultacie silna partia lewicy rywalizuje z grupą znacznie słabszych od niej partii prawicowych, których ewentualny sukces wyborczy zależy od zdolności do sformowania koalicji. Parametry liczbowe norweskiego systemu partyjnego zbliżone są do -» systemu partyjnego Szwecji. Poziom —»frakcjonalizacji—choć wykazuje nieznaczną tendencję wzrostową — wynosi (w latach 1945-1996) 0,70. -» Efektywna liczba partii dla tego okresu przyjmuje natomiast wartość 3,5. Podobnie jak w Szwecji (zob. -> system partyjny Szweq'i), jedno ugrupowanie------> Norweska Partia Pracy (DNA) — otrzymuje zdecydowanie wyższe poparcie niż którykolwiek z jej rywali, oscylujące w granicach 35-45% głosów. Jest ona najsilniejszą partią w Stortingu od 1927 r., sprawując nieprzerwanie władzę w latach 1933-1963. Może być więc określona mianem —> partii dominującej. Powojennym rywalem DNA jest sfragmentaryzowana prawica, którą tworzą -» Konserwatyści (H), wyznaniowa -» Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF), ugrupowanie agrarne -»Partia Centrum oraz — do 1985 r. -» Liberałowie (V). Poparcie dla tej ostatniej, spadło po tej dacie poniżej określonego ordynacją wyborczą czteroprocentowego progu, co spowodowało utratę -> rele-wanq'i. Charakterystyczną cechą norweskiego systemu partyjnego jest nadto obecność radykalnej prawicowej -» partii protestu (-> Partia Postępu — FrP) oraz ugrupowania lewicowo-socjalistycznego (Socjalistyczna Partia Liberalna — SV), stanowiącej radykalny odłam DNA. Poparcie dla poszczególnych partii w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1981 1985 1989 1993 1997 DNA y>x 40,8 34,3 36,9 35,0 H 31/ 30,4 22,0 17,0 14,9 KrF 8,9 8,3 8,5 7,9 13,7 SP 4,2 6,6 6,5 16,8 7,9 W M 3.7 13,0 6,3 15,3 SV 4,9 5.5 10,1 7,9 6,0 W powojennym rozwoju systemu partyjnego Norwegii można wyróżnić dwie fazy. Pierwsza to okres do 1965 r., kiedy to DNA formuje 6 gabinetów większościowych i 1 mniejszościowy, oddając władzę prawicowej koalicji jedynie na cztery tygodnie jesienią 1963 r. (gabinet J. Lynga). Po 1963 r. funkcjonują na przemian gabinety mniejszościowe DNA oraz koalicje prawicowe obejmujące konserwatystów, Partię Centrum (SP) i chadecję (w roku 1963 oraz w latach 1965-1973 także Liberałów) lub też —jak po roku 1997 chadecję, Partię Centrum i liberałów (V) (bez udziału konserwatystów). Partia Postępu jest ugrupowaniem konsekwentnie izolowanym. Podobny status posiada SV, z uwagi na fakt, że strategia polityczna DNA nie przewiduje tworzenia koalicji z jakimkolwiek innym ugrupowaniem. O ile do 1963 r. system norweski może być nazwany -» systemem partii predominu-jącej, o tyle po tej dacie bardziej adekwatne wydaje się określenie A. Ware'a, który 280 System partyjny Nowej Zelandii mówi o systemie wielopartyjnym z jedną wielką partią i kilkoma małymi (zob. -» typologie systemów partyjnych). Należy jednak zauważyć, że różnica poparcia pomiędzy DNA a następną z kolei partią konserwatywną wyraźnie spadła w latach 1981-1989. Zmniejszył się też -> dystans ideologiczny między głównymi partiami prawicy, co umożliwiło wypracowanie skutecznej polityki koalicyjnej oraz wypracowanie alternatywnej wobec socjaldemokracji koncepcji polityki wewnętrznej i zagranicznej. Mimo więc faktu, że soq'al-demokracja pozostaje nadal największą siłą polityczną Norwegii, poziom rywali-zacyjności systemu partyjnego uległ w drugiej fazie jego powojennego rozwoju zdecydowanemu zwiększeniu. Skłania to niektórych autorów do zakwalifikowania go do grupy systemów dwubloko-wych, choć — z uwagi na rosnące poparcie dla Partii Postępu-----> rywalizacja polityczna staje się niekiedy, jak w 1989 r. czy ,1997 r., trójbiegunowa. [A. Antoszeioski] SYSTEM PARTYJNY NOWEJ ZELANDII — do lat dziewięćdziesiątych dwupar-tyjny układ rywalizacji politycznej zdominowany przez -» Partię Pracy (LP), ugrupowanie lewicowe noszące cechy reprezentatywne dla -» partii socjaldemokratycznych oraz -t Partię Narodową (NP), ugrupowanie prawicowe o konserwatywnej (zob. -» partie konserwatywne) tożsamości programowej. Podział socjoekono-miczny stanowi zasadniczy i praktycznie jedyny wymiar konfliktu politycznego. Obie wielkie partie zdobywają w wyborach przeciętnie od 44,0% do 45,0% głosów (średnio blisko 100% mandatów). Średnia wartość indeksu efektywnej liczby partii (zob. —> efektywnej liczby partii indeks) po 1946 r. wynosi 2,4 na poziomie wyborczym oraz 2,0 — parlamentarnym. Na arenie wyborczej pojawiają się tzw. partie trzecie (np. partia Social Credit, ist- niejąca od połowy lat pięćdziesiątych do końca osiemdziesiątych, lewicowe Przymierze —Alliance, sformowane w 1993 r.), które uzyskiwały niejednokrotnie dość znaczny odsetek głosów elektoratu, jednak były podreprezentowane lub nie były wcale reprezentowane w parlamencie, a to za sprawą obowiązywania większościowego systemu wyborczego. W referendum konstytucyjnym w 1992 r. zdecydowana większość wyborców opowiedziała się za zmianą dotychczasowego systemu wyborczego (84,7%), wskazując jednocześnie formułę Mieszanego Systemu Proporcjonalnego (Mixed Member Pro-portional — MMP), praktykowanego w Niemczech, jako najbardziej preferowaną (70,5%). Wybory w 1993 r. zostały przeprowadzone w oparciu o nową ordynację wyborczą. Partie mniejsze (oraz tzw. niezależni kandydaci) zdobyły ponad 30% głosów (największy od 1928 r. odsetek głosów uzyskanych przez ugrupowania inne niż dwie największe partie). Partiom tym przypadły również 4 mandaty, co stanowi największą reprezentację tych ugrupowań od 1935 r. Wartość indeksu efektywnej liczby partii (wyborczych) wyniosła w wyborach w 1993 r. aż 3,5, choć na arenie parlamentarnej pozostała na poziomie 2,0. Wybory w 1996 r. należy pod pewnymi względami uznać za przełomowe. Dwie największe partie polityczne (NP i LP) zdobyły łącznie tylko 81 mandatów w 120-osobowym parlamencie (67,5%). Do parlamentu weszli również reprezentanci aż czterech innych partii politycznych czy koalicji wyborczych. Partia o nazwie Nowa Zelandia Pierwsza (New Zealand First — NZF) uzyskuje 17 mandatów, zaś koalicja wyborcza Przymierze {Alliance) — 13 mandatów. Stowarzyszenie Konsumentów i Podatników Nowej Zelandii (Association ofConsumers and Tax-fayers of New Zealand — ACT) wprowadziło do parlamentu 8 reprezentantów, a Zjednoczona Partia Nowej Zelandii (United Party ofNew Zealand — UNZ) — 281 System partyjny Polski jednego. Wartość indeksu efektywnej liczby partii parlamentarnych wyniosła 3,7. System partyjny utracił więc charakter układu bipolarnego (dwupartyjnego), ewoluując w kierunku rywalizacyjnej formuły wielopolarnej o wielopartyjnym formacie (-» system partyjny umiarkowanie spolaryzowany). W ramach tzw. wyborczego systemu partyjnego, uwzględniając przestrzeń rywalizacji, można wskazać na występowanie 4 partii politycznych i formacji wyborczych. Najbardziej na lewo wysunięte jest Przymierze (Alliance), sojusz wyborczy obejmujący m.in. Nową Partię Pracy (Neiv Labour Party), Partię Zielonych (Green Party) oraz Partię Liberalną (Liberał Party). Centrum systemu okupuje —> Partia Pracy (LP). Bardziej na prawo od niej plasuje się -> Partia Narodowa (NP). Najbardziej na prawo wysunięty odcinek przestrzeni zajmuje ultrakonserwatywna, populistyczna i antyemigrancka partia Nowa Zelandia Pierwsza (Neiv Zealand First), stworzona w 1993 r. Alternacja rządów następuje pomiędzy dwoma wielkimi partiami politycznymi. Od 1946 r. zostały sformowane 22 gabinety, z tego 15 przez -> Partię Narodową (NP) a 7------> Partię Pracy (LP). Ta druga dominowała w latach 1935-1949, ustępując w kolejnych dekadach pola konserwatystom. Wszystkie stworzone rządy, z wyjątkiem ostatniego gabinetu konserwatywnego (1996 r.), miały status jednopartyjnych i większościowych. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY POLSKI — w latach 1948-1989 przykład -» systemu partii hegemonicznej, opartego na zwierzchnictwie typologie systemów partyjnych). Pierwsze demokratyczne wybory w powojennej Polsce (1991 r.) odbyły się — podobnie jak i w pozostałych krajach bloku wschodniego — w atmosferze dominacji konfliktu przebiegającego między zwolennikami starego i nowego reżimu politycznego. Konsekwencją tego stał się fakt ujawnienia i dominacji podziałów o charakterze historycznym oraz aksjologicznym. W początkowej fazie rozwoju (Sejm kontraktowy) system partyjny w Polsce zdominowany został przez układ dwublokowy, zdominowany z jednej strony przez komunistów —> Polską Zjednoczoną Partię Polityczną (PZPR), a z drugiej — przez organizację typu forum (zob. —> partia forum), a mianowicie „Solidarność", która we wrześniu 1989 r. sformowała niekomu-nistyczny, pozapartyjny gabinet, na czele którego stanął T. Mazowiecki. Również niepartyjny charakter miał gabinet stworzony przez J. K. Bieleckiego (12 stycznia 1991 r.-5 grudnia 19911). Wynikało to z tego, iż w Sejmie kontraktowym nie ukształtowały się jeszcze partie polityczne, legitymujące się odrębną tożsamością programową czy organizacyjną. Wybory z października 1991 r. przyniosły układ skrajnie spolaryzowany (zob. -> system partyjny ekstremalnie spolaryzowany), co z kolei nie sprzyjało tworzeniu stabilnych gabinetów. Zasadą w tym okresie stało się tworzenie gabinetów wielopartyjnych mniejszościowych. Uczestniczyło w nich od 4 do 7 partii politycznych. W gabinecie J. Olszewskiego (6 grudnia 1991 r.-5 kwietnia 1992 r.) partycypowały 4 partie: -> Porozumienie Centrum (PC), -» Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN), Partia Chrześcijańskich Demokratów (PChD), Porozumienie Ludowe (PL). Gabinet H. Suchockiej (11 lipca 1992 r.-25 maja 1993 r.) z kolei tworzyło 7 ugrupowań: Unia Demokratyczna — UD (zob. -> Unia Wolności — UW), ZChN, -» Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD), PL, PChD, -» Stronnictwo Ludo-wo-Chrześcijańskie (SLCh), Polski Program Gospodarczy (PPG). Następne elek- System partyjny Portugalii cje, tzn. z 1993 r. oraz 1997 r. przyniosły z kolei znaczną koncentrację systemu partyjnego. O ile w 1991 r. w parlamencie reprezentowanych było 29 ugrupowań, o tyle w 1993 r. już tylko 6, a w 1997 r. — 5. Wartość indeksu efektywnej liczby partii (zob. -» efektywnej liczby partii indeks) w 1991 r. wynosiła na poziomie wyborczym 15,0, a na parlamentarnym 10,5. W 1993 r. poziom indeksu spadł odpowiednio do 9,8 i 3,9, a w 1997r. efektywna liczba partii na poziomie wyborczym wyniosła 4,2, a na poziomie parlamentarnym 2,9. W tym samym okresie trzykrotnie próbowano sformować gabinet, lecz zakończyło się to niepowodzeniem (B. Ge-remek — październik 1991 r., J. Olszew-ski — listopad 1991 r., W. Pawlak — czerwiec 1992 r.). Po wyborach 1993 r. koali-qę stworzyły dwa, dotychczas izolowane ugrupowania, a mianowicie: -» Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) i -» Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Obie łącznie kontrolowały prawie 66% mandatów (większość absolutna). Była to -> koalicja minimalnie zwycięska. Oba ugrupowania rządzące sformowały ogółem trzy koalicje gabinetowe (W. Pawlak—26 października 1993 r.-4 marca 1995 r.; J. Oleksy — 4 marca 1995 r.-26 stycznia 1996 r. oraz W. Cimoszewicz — 7 lutego 1996r.-17 października 1997 r.). Elekcja z 1997 r. przyniosła zmianę układu sił w ramach parlamentarnego systemu partyjnego. Największe ugrupowanie -4 Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) zdobyła 33,83% głosów (43,6 mandatów), a dwa największe ugrupowania (AWS i SLD) zdobyły łącznie około 61% głosów oraz 79,2 % mandatów. W rezultacie ukształtował się system partii dużych, z tym jednak, iż AWS i SLD nie zamierzały, ani nie zamierzają ze sobą współpracować. W wyniku wyborów w 1997 r. ster władzy przejęła dwu-partyjna koalicja gabinetowa w skład, której weszły: Akcja Wyborcza Solidarność oraz Unia Wolności. Koalicja ta kontroluje 56,6% mandatów w Sejmie i podobnie jak poprzednie z lat 1993-1997 ma status minimalnie zwycięskiej (zob. -» koalicja minimalnie zwycięska). 10 listopada 1997 r. funkcję premiera powierzono J. Buzkowi, bezpartyjnemu politykowi z AWS. [W. Jednaka] SYSTEM PARTYJNY PORTUGALII — układ powiązań międzypartyjnych charakteryzujący się od 1974 r. (obalenie reżimu M. Caetano) dużą dynamiką zmian, w tym również o charakterze transformacyjnym, związanych z postępującym procesem konsolidacji demokratycznej. Od 1974 r. do 1982 r. toczy się walka o kontrolę nad systemem partyjnym pomiędzy oficerami skupionymi przede wszystkim w Radzie Rewolucyjnej a partiami politycznymi starającymi się o zapewnienie sobie coraz większej autonomii. Początkowo, wojsko zdominowało życie polityczne, próbując narzucić istniejącym partiom raczej drugorzędną rolę. Tylko komuniści (-> Portugalska Partia Komunistyczna — PCP) oraz ugrupowania lewicowe udzieliły poparcia lewicowym frakcjom dominującym w Radzie Rewolucyjnej. Pierwsza faza ewolucji sceny politycznej charakteryzowała się procesem stopniowej „demi-litaryzaq'i", a w latach 1981-1982 zostały podjęte decyzje, które ostatecznie przesądziły o parlamentaryzacji reżimu politycznego i otwarciu procesu konsolidacji systemu partyjnego (m.in. rezygnacja prezydenta R. Eanesa ze stanowiska Szefa Sztabu Generalnego, wprowadzenie w 1982 r. zmian do konstytucji uchwalonej w 1976 r.). Od 1982 r. zaostrza się rywalizacji między partiami politycznymi w ramach bloków ugrupowań lewicowych oraz prawicowych, której stawką jest uzyskanie pozycji dominującej. Z konfrontacji tej wychodzą zwycięsko lewicowa —> Socjalistyczna Partia Portugalii (PSP) oraz prawicowa —> Partia Socjaldemokratyczna (PSD). W 1985 r. ukształtował się więc układ rywalizacji międzypartyjnej o wie- 2S3 ais jBMO}{Błzs>[n (aDfefnuiuiop n -sAs ajł m auBMozi[e83[3pz oj zpteq 'fou m njEizpn z au -Bid guoiMBązod BM4SU3Z38fods AtuauiSas pbziubSjo uiAz3joqAM {EMouodsAp BuzDajods BdruS EiiApal o>jb[ Xipi>i 'n}Bjoł>(aia oSa{Eiq }ub} -uazaidaj o>(e( [auzaA^od aiuaas eu ejem -OUIUIOp 'J ?161 M BUOZOJBZ '(JN) BMOp -oibn bi}Jbj <- (aDBfnuiuiop ipjsd nura} -sXs Aipa3 Azsazj apo4si m jisou u ^ggx °P 'fauzDAiijod ibBzi[BA\Aj mcdiozm i -moj rananjaa ANlXxavd pmsisas ?(esaJBOg -jaj 4au;qBS) j g%i m oSau -(Xdiibo>( n43uiqBS ps{>[s m bjzssm iiub^so ZBJ Od ZI UlXł Z '(8^'O) dd B>[DapEl[3 BUI ns>[apui uioizod j>josXm ozp JBizpn) 8^'o — SBZ '(l[3E43UiqES 8 M {BlZptl) ?C'Q dSd (Xs>japu! foMopfezj ibuBMSjaj <- -qoz) faMopfezj ifoEdAoAyBd ns>(3pui dso}jbą\ '(i -S661 'Z86I-S861 'ZZ6I-9Z6I) HsAmodsozs -(3IUUI SltlBłS AjBIUI Xz 61 pojjods 'MpisiiEbos zoazj bu i C66l M 43BJoqAM m -ouibs Ejizpbzj asj i S661 °P '-1 S861 PO -oijdm auzoA4i[od aiysd zazjd 'ni -zoj oSaf od 'BUBiaidsM zpbq (qv) snfog >(auojZ3 o>(b( omo>( qsj Bjafez feujBJłuaa abAzod maj -OJ '(JSJ) P?!IBpOS {[BMOUIUIOp M0ł3Uiq -bS BiuazjoAV) aisaaoid m 8/6l~SZ6l HDB1 -BIM '('-16Z61 niudjais m iuib^so) „au(Xł -lEdpBUod" X43uiqB8 f A^BłSMod uiX} ais -ax>[0 yyi (3u(X4JBdoupa( XłauiqB3) u ?861 pO ipAuOZIOM} 't[33J3}ZD UI3I>[łB(XM Z BjEIUI 61 1{3XUBMOUUOJS OfBJSOZ IIIBStUJOJ M 8661 8 %9Z fefeMXqopz su -JBłU3UIB[JBd SBZ '(S9'0 "UIUI B '() 2Z'O isouXm (az3JoqX ns>(3pui psojJBM EU43pazid - PO ..9'8 ..W rzi rsi gft ra 8'0C l'9t 0'OE ?1SJ IK fos ros 6'6J .9'OS asj S66I 1661 Z861 5861 ?861 0861 -3IZpp3IM3IZp 3IS BIMBłSp3Zld M ipAu Bjp apjBdoj '[Semoumoj oSaufA} -jed nuia;sXs <- qn] oSaueMozAjBjods 3iu -EMO>[jBiuin oS3u(A zbjo EMO3iMaj abdo auA3fe(nłU3Z3jdaj nu iiuAsfetnuiuiop EuioMp z 'n u(A}IBd0J3łZ3 3IS sizpBSBZ jvV '(dd) EMoprr] B14JEJ *- (ai>|33p -Bl{3 ai}JEd f- -qOZ) B>[D3pBl(3 — OMEjd EU (aizpiEq azszsaf sbz ' ais afnsBjd uirwłU33 po oMBid -USUIBIJBd I OZ3IOqAM BZsfolU[IS 3IUZ3BUZ 1S3( ESnip b; zi uiA} z 'jsd zbio J3j 'su -A/A A3IM3J BJSJ (QSJ I JSd) 3UZ3A}I[0d 31} -JBd aznp 3iqo zazid ibBnauad oSaf nsas -Oid 3BUlAzJ}SM0d SIUB^S M BS 3IU BIUEM -odruSn ai^piMsiu uie; 33fe(ndałsAM e 'au -BMOJBpodsoSBzaiu sizpESBz m sfeisozod Ałiiod psojsoiuop feuBM >[Eupaf bui Xjp4>( 'oSaufiSijaj 'oS -aiSrup zejo (Auz3iuiouo>(aobos {Bizpod) o2auz3A:)![odopos njBizpod oSssfefnuiui -op oSaupaf niuBModsłsAM eu ByBdo 'ip -ezijemAj fejnj>[ni}s feujE|odiq 3is oSssfetnz -Aj3ł>(EJBl[3 '0Ś3I>[SI0UI0UUI3IZppJS n[3p -OUI -MZ} Op pAz3I[BZ EUZOUI UI34sAs 1[dXu -Lfc)EJ3doO>(-Ou!A3BZI[BA^(j UBMOipEZ 33 pod sfejoig (asd zbio -jozm nqo od BiuBMods^sAM q3B>[uruBM m oSsujbj -Odiq n}>(IUU0>[ pSOMDSBJM >|BUp3[ {BjqBU (oSaufĄiBd nuiajsAs uiziuEijsaui 4- -qoz) uiziuei{33ui o§ajp4>j '(oSaufA^jBd nuia; -sAs }buijoj <- -qoz) spEuuoj uiAu(X}iEdoj System partyjny Republiki Południowej Afryki swoisty (jHflSf-partyjny system, umożliwiający poszczególnym grupom, nie dysponującym prawem wyborczym stworzenie odrębnych struktur politycznych, zwłaszcza w ramach tzw. czarnych ban-tustanów (Bantustans). Było to zgodne z ideologia apartheidu, opartą m.in. na założeniu, iż każda grupa społeczna winna zostać zorganizowana w ramach odrębnych struktur politycznych, dysponujących określonym poziomem uprawnień samorządnych. W przekonaniu liderów białej mniejszości, taka „segmentacja" aktywności politycznej gwarantowała tzw. gwasf-upowszechnienie prawa wyborczego. Centralna polityka państwa, w tym udział w mechanizmach przetargów par-lamentarno-gabinetowych, została jednak zastrzeżona tylko i wyłącznie dla organizacji reprezentujących białą mniejszość. Do 1933 r. w ramach systemu partyjnego funkcjonowało kilka partii politycznych, co stwarzało wrażenie istnienia „zamkniętego" mechanizmu rywalizacyjnego. Przed wyborami w 1933 r. dwie największe partie polityczne: —> Partia Narodowa (NP) oraz Partia Południowej Afryki (South African Party), stworzyły alians wyborczy, będący swoistym kartelem partii. Tuż po wyborach nastąpiła fuzja obu ugrupowań i powstała Zjednoczona Narodowa Partia Południowej Afryki {United South African National Parry-USANP), która dominowała do 1938 r. Potem z USANP wyodrębniła się frakcja republikańska, która ponownie powołała do życia „nową" Partię Narodową. Poczynając od 1948 r. ugrupowanie to przejęło kontrolę nad mechanizmem rywalizacji parlamentarno-gabinetowej, stopniowo spychając USANP do roli młodszego partnera. Praktycznie od 1958 r. NP stała się jedyną -> partią relewantną, a system partyjny nabrał cech -» systemu partii predominującej. W ramach auasi-partyjnego systemu politycznego, organizującego ludność kolorową pozbawioną prawa wyborczego, szczególną rolę odgrywały -» Afrykański Kongres Narodo- wy (ANC), Kongres PanAfrykański (Pan African Congress — PAC) oraz Południowoafrykańska Partia Komunistyczna (South African Communist Party — SACP). W pierwszych demokratycznych wyborach w 1994 r., po zniesieniu apartheidu i wprowadzeniu zasady powszechności prawa wyborczego, sukces odniósł ANC zdobywając 62,6% głosów i 252 miejsc w 400-miejscowym Zgromadzeniu Narodowym (National Assembly). Partia odniosła sukces w 7 spośród 9 prowincji. W czterech prowincjach zdobyła ponad 80,0% głosów. W wyborach ogólnokrajowych jeszcze dwie partie przekroczyły próg 10,0% głosów — NP (20,4%) oraz -> Partia Wolności Inkatha — IFP (10,5%). W przestrzeni systemu partyjnego funkcjonuje również szereg mniejszych partii politycznych czy też organizacji społecznych, spełniających niejednokrotnie funkcje typowe dla tych pierwszych. Wydaje się, iż zasadniczym wymiarem polaryzacji systemu partyjnego pozostają w dalszym ciągu kwestie rasowe, choć w określony sposób modyfikowane przez występowanie subwymiarów, takich jak np. ideologia kontynuacji polityki apartheidu versus liberalna ideologia prointegracyjna, stosunek do roli białych w przemianach transformacyjnych czy socjalistyczna koncepcja przemian społecznych versus liberalna transformacja układu społecznego i gospodarczego. Biorąc pod uwagę ten wielowymiarowy układ polaryzacji ideologicznej można zaprezentować „strukturę" systemu partyjnego, posługując się uproszczonym schematem lewica-prawi-ca. Najdalej na lewo sytuuje się Ludowa Organizacja Azanian (Azanian People's Organization — AZAPO), którą wraz z lewicowym PAC charakteryzuje wyraźnie „antybiałe" nastawienie („czarny" nacjonalizm) i żądanie zagwarantowania ludności czarnej wyłącznej kontroli nad procesem transformacji systemowej, której efektem winno być wprowadzenie bliżej nieokreślonego modelu socjalistycznego 285 System partyjny rozproszony czy wręcz komunistycznego społeczeństwa. Do grupy radykalnych partii lewicowych należy również zaliczyć SACP. Po lewej stronie przestrzeni sytuuje się również ANC, choć partia ta stara się usunąć ze swego programu wszelkie uprzedzenia o rasistowskim nastawieniu, oferując pro-integracyjne nastawienie. Centrum systemu okupuje mała Partia Demokratyczna (Democratic Party) o liberalnej orientacji gospodarczej, reprezentująca głównie interesy ludności anglojęzycznej. Bardziej od niej na prawo znajduje się NP, oferująca w kwestiach rasowych podobnie umiarkowaną opcje jak ANC, a w sferze ekonomicznej jest rzecznikiem zmian o charakterze rynkowym. Dalej na prawo sytuuje się IFP. Najdalej na prawo znajdują się dwa ugrupowania reprezentujące „biały" nacjonalizm, postulujące przywrócenie zasad apartheidu — Partia Konserwatywna (Conservative Party) oraz Herstigte Na-sionale Party (HNP). [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY ROZPROSZONY — kategoria wyróżniona przez G. Smitha w zaproponowanej przez niego typologii systemów partyjnych (zob. -» typologia systemów partyjnych), opartej na kryterium spójności społecznej i spójności politycznej. W układzie rywalizacji występuje względnie duża liczba partii politycznych i żadna z nich nie ma statusu ugrupowania dominującego (zob. -> partia dominująca). Poziom poparcia wyborczego dla poszczególnych partii jest zbliżony, a dzielący je dystans ideologiczny — umiarkowany (zob. —> polaryzacja systemu partyjnego). W procesie przetargów koalicyjnych bierze udział kilka partii politycznych, zwłaszcza te, które funkcjonują w pobliżu centrum systemu partyjnego. Istnieje możliwość sformowania różnych konfiguracji koalicyjnych, a żadna z partii nie ma zagwarantowanej pozycji ugrupowania rządzącego, bez udzia- łu którego, nie można stworzyć stabilnego gabinetu (nie ma partii „niezbędnych"). Współcześnie, przykładem tego typu układu rywalizacji jest m.in. -» system partyjny Finlandii oraz -> system partyjny Danii. Pewne właściwości układu rozproszonego przejawiają -> system partyjny Holandii oraz —> system partyjny Belgii. Kategoria zaproponowana przez G. Smitha przypomina typ -> systemu partyjnego umiarkowanie spolaryzowanego (G. Sartori) oraz systemu wielopartyjne-go bez partii dominującej (J. Blondel). [R. Herbut] Literatura: G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. SYSTEM PARTYJNY RÓWNOWAGI — kategoria systemu partyjnego (zob. -> system partyjny) zaproponowana przez G. Smitha (zob. -> typologia systemów partyjnych). W układzie tym występuje dość wyraźna polaryzacja sił politycznych (zob. —> polaryzacja systemu partyjnego), z tym iż z reguły przestrzeń rywalizacji zostaje wyznaczona przez jeden dominujący typ konfliktu (zob. -ł podziały socjo-polityczne). Chodzi przede wszystkim o podział socjoekonomiczny, operacjona-lizowany przede wszystkim w postaci układu lewica-prawica. Stan równowagi — w opinii G. Smitha — nie tyle jednak wynika z poziomu polaryzacji systemu partyjnego, co raczej z faktu przechodzenia partii od rządu do opozycji i na odwrót. Przykładem s.p.r. może być każdy układ dwupartyjny z regularną alternacją partii rządzących (m.in. -> system partyjny Wielkiej Brytanii, -» system partyjny Grecji, -» system partyjny Malty, -» system partyjny Nowej Zelandii), ale nie tylko. Każdy układ rywalizacji bipolarnej (istnienie dwóch pól rywalizacji czy ideologicznych rodzin partii), w którym występuje dość regularna wymiana koalicji 286 System partyjny Stanów Zjednoczonych rządzących ma właściwości modelu równowagi. Cechę tę posiadają m.in. -» system partyjny Szwecji (od 1976 r.), -» system partyjny Niemiec, -> system partyjny Franqi, -» system partyjny Austrii, H system partyjny Australii. System partyjny równowagi bardzo przypomina kategorię -> systemu partyjnego umiarkowanie spolaryzowanego, wyróżnionego przez G. Sartoriego. [R. Herbut] Literatura: G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. SYSTEM PARTYJNY SŁOWACJI — wie-lopartyjny system rywalizacyjnych powiązań międzypartyjnych. Pierwsze tranzy-cyjne wybory odbyły się w 1990 r., a kolejne w 1992 r. (zob. —> system partyjny Czech). W czerwcu 1992 r. powołany został dwupartyjny gabinet, w skład którego weszły: —> Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) oraz -> Słowacka Partia Narodowa (SNS). Premierem został V. Mećiar (czerwiec 1992 r.-marzec 1994 r.) z HZDS, a jego partia uzyskała status hegemona, gdyż kontrolowała 49% mandatów w parlamencie oraz 80% stanowisk w rządzie. Była to -* koalicja minimalnie zwycięska (obie partie kontrolowały 59% mandatów). Po obaleniu gabinetu V. Mećiara, w marcu 1994 r. powołano pię-ciopartyjny gabinet mniejszościowy. Tworzyły go:—> Partia Lewicy Demokratycznej (SDL), -* Ruch Chrześcijańsko-Demo-kratyczny (KDH), Alternatywa Politycznego Realizmu (APR), Przymierze Demokratów — AD (zob. -» Demokratyczna Unia Słowacji — DU) i Partia Narodowo-Demokratyczna (Ndrodnodemocratickd Struna — NdS). Premierem został J. Moravćik z APR (16 marca 1994 r.-l października 1994 r.), pełniący władzę przez 7 miesięcy, czyli do czasu rozpisania przedterminowych wyborów. Ich efektem było sfor- mowanie trójpartyjnego gabinetu większościowego, mającego charakter minimalnie zbieżny przynajmniej w wymiarze etatyzm gospodarczy versus liberalizm gospodarczy. Trzon koalicji stanowił HZDS, który obsadził łącznie 66% stanowisk, w tym również stanowisko premiera (V. Mećiar) oraz —> Stowarzyszenie Robotników Słowacji — ZRS (22% miejsc w rządzie) i SNS (11% stanowisk). Po wyborach w 1998 r. HZDS nie zdołał stworzyć gabinetu koalicyjnego i przeszedł do opozycji. Powstał gabinet koalicyjny oparty na współpracy Słowackiej Koalicji Demokratycznej (SDK) (zob. r» Demokratyczna Unia Słowaqi — DUS), -> Ruch Chrześci-jańsko-Demokratyczny — KDH), -» Partii Lewicy Demokratycznej (SDL), Partii Węgierskiej Koaliq'i (SMK) (zob. -> Wspólnota — ESWS, —> Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny — MKDH, Węgierska Partia Obywatelska — MPP) oraz Partii Porozumienia Obywatelskiego (SOP). Ta ostatnia partia została stworzona w 1998 r. przez burmistrza Koszyc R. Schustera. Premierem nowego gabinetu został wywodzący się z SDK M. Dziurinda. System słowacki jest zatem systemem partii małych, które łącznie uzyskały około 65% głosów i kontrolują blisko 60% mandatów w parlamencie. Ponadto proces tworzenia koalicji gabinetowych przybrał charakter rywalizacji dwublokowej (zob. —> bipolaryzm). Z jednej strony występuje blok partii dążących do spowolnienia reform liberalnych i pro-rynkowych przy ustabilizowaniu silnej roli państwa, z drugiej — blok partii pro-reformatorskich. [W. Jednaka] SYSTEM PARTYJNY STANÓW ZJEDNOCZONYCH — układ powiązań charakterystycznych dla klasycznego -> systemu dwupartyjnego. Swoistą cechą -» rywalizacji politycznej w Stanach Zjednoczonych od początku powstania tego pań- 287 System partyjny Stanów Zjednoczonych stwa jest nie tylko jej -» dwubiegunowość, ale również fakt, że każdy biegun reprezentowany jest przez tylko jedną wielką partię, zdolną do zdobywania poparcia co najmniej połowy elektoratu. Znamiennym rysem systemu partyjnego USA jest to, że — w odróżnieniu do Europy Zachodniej —w niewielkim stopniu odzwierciedla on konflikt klasowy. W poszczególnych fazach rozwoju politycznego, dwupartyj-ność była refleksem różnych -ł podziałów socjopolitycznych. W stadium kształtowania się systemu politycznego, podstawowym konfliktem był spór o kształt państwa. Geneza amerykańskiej dwupartyj-ności tkwi w walce między federalistami (zwolennikami silnego rządu federalnego) A. Hamiltona a unionistami T. Jeffersona, opowiadającymi się za daleko posuniętą niezależnością stanów. Pierwsza połowa XIX w. przyniosła coraz wyraźniej rysujące się zróżnicowanie interesów farmerskiego, konserwatywnego Południa i uprzemysławiającej się Północy. Na Południu powstaje i umacnia się Partia Demokratyczna, na Północy natomiast — Partia Republikańska. W okresie między wojną secesyjną (1861-1865) a Wielką Depresją, konflikt między Południem a Północą zyskuje ideologiczny wymiar: Partia Republikańska staje się klasycznym ugrupowaniem prorynkowym, Partia Demokratyczna zwraca się natomiast w stronę uboższych warstw społeczeństwa. Objęcie prezydentury przez F. D. Roose-velta w 1932 r. przynosi zmianę: Demokraci kładą nacisk na potrzebę uwzględnienia interesów grup upośledzonych, podczas gdy Republikanie umacniają swój konserwatywny wizerunek. Od tego czasu Partia Demokratyczna plasuje się w swych programach politycznych nieco na lewo od Republikanów (ujmując rzecz w europejskich kategoriach). Uwidoczniło się to zwłaszcza w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych (różnica między prezydenturą republikanina R. Reaga-na i demokraty B. Clintona).Podkreśla się zazwyczaj, że obydwie wielkie partie amerykańskie dzieli nie tyle konflikt ideologiczny, co konflikt interesów. Można mówić o różnicującej je konserwatywnej i liberalnej wizji społeczeństwa, choć pojęciom tym nadaje się w USA odmienne niż w Europie znaczenie. Nie odgrywa natomiast żadnej roli ideologia socjalistyczna, której ukształtowanie zrewolucjonizowało europejskie systemy partyjne. Ma to 0 tyle znaczenie, że amerykańskie partie polityczne nie przeszły stadium rozwojowego -» partii masowych, ani tym bardziej partii masowej integracji. Od początku XIX w. są one typowymi partiami wyborczymi, poszukującymi poparcia w całym elektoracie, a nie w jego wyodrębnionych segmentach. Ich programy polityczne nie są adresowane do żadnej konkretnej grupy społecznej. Zdaniem amerykańskich politologów, wyborcy — odmiennie niż w Europie — nie kierują się poczuciem przynależności grupowej, a raczej identyfikacji partyjnej, przekazywanej przez długi czas z pokolenia na pokolenie. Choć identyfikacja ta ulega w ostatnich latach osłabieniu, można jednak mówić o swoistej regionalizacji systemu partyjnego, która wyraża się w generalnie silniejszych wpływach Demokratów na Południu i Republikanów na Północy. Swoisty amerykański —> mechanizm systemu partyjnego determinowany jest kilkoma czynnikami. Jednym z nich jest charakter reżimu politycznego opartego na zasadzie separacji władz (prezydencjalizm). Stawką rywalizacji politycznej jest przede wszystkim prezydentura, a nie — jak w Europie — zdobycie większości parlamentarnej. Niski poziom centralizacji i dyscypliny partii amerykańskich powoduje to, że w wielu sprawach podział na większość 1 mniejszość parlamentarną nie pokrywa się z przynależnością partyjną kongresme-nów. Po drugie, wielość obieralnych urzędów (od prezydentury po urzędników lokalnych) nadaje funkcji wyborczej partii politycznych decydujące znaczenie. Są 288 System partyjny Szwecji one traktowane jako swoiste „maszyny "wyborcze", zajmujące się głównie selekcją i promocją kandydatów na urzędy obieralne, a nie konstruowaniem projektów ideologicznych. Sprzyja temu system wyborczy większości względnej (plurali-ty system) połączony z jednomandatowy-mi okręgami wyborczymi, w których liczy się bardziej osobowość kandydata, niż prezentowany przez niego program. [A. Antoszetuski] ? SYSTEM PARTYJNY SZWAJCARII — unikalny układ powiązań między partiami, określany w literaturze mianem systemu kooperacji partii. Biorąc pod uwagę —> format, system szwajcarski należy do grupy systemów wysoce sfragmentaryzo-wanych. Poziom -> frakcjonalizacji jest najwyższy w Europie i wynosi (dla okresu 1945-1996) — 0,82. Szwajcaria ma także najwyższą —> efektywną liczbę partii (5,7). Mimo niewielkiego poparcia, jakie uzyskują główne partie polityczne, system partyjny cechuje się wyjątkową stabilnością, zapewnioną przez zinstytuqonalizo-waną współpracę czterech ugrupowań, tworzących „wielką koaliqę", bez względu na wynik wyborów (zob. -»magiczna formuła). Ugrupowaniami tymi są liberalna -» Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii (FDPS), -> Chrześcijańsko-De-mokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii (CVS), -> Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii (SPS) oraz agrarna -> Szwajcarska Partia Ludowa (SVP). Do końca lat siedemdziesiątych na partie te oddawało swój głos około 80% wyborców. W okresie późniejszym poparcie to spada. Głosy zyskują natomiast -> partie protestu. Należą do nich m.in. ugrupowania ekologiczne i unikalna Autopartei (obecnie nosząca nazwę Partii Wolności — Freiheitspar-tei, reprezentująca interesy właścicieli samochodów). Rozkład preferencji wyborczych Szwajcarów przedstawia się w la- tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych następująco: Partia 1983 1987 1991 1995 FDPS 23,4 22,9 21,0 20,2 ĆVS 20,6 20,0 19,1 16,8 SPS 22,8 18,4 18.5 21,8 SVP 11,1 11,0 11,9 14,9 Razem 77,9 72,3 70,0 73,7 Biorąc pod uwagę instytucjonalizację współpracy czterech ugrupowań na arenie rządowej, system partyjny Szwajcarii nie jest właściwie systemem rywalizacyj-nym. Wyniki wyborów nie mają znaczenia ani dla konfiguracji politycznej rządu, ani dla tego, kto zostanie jego szefem. Obowiązuje bowiem zasada, że premier (noszący nazwę Prezydenta Związku) jest desygnowany na rok przez każde z ugrupowań tworzących rząd. Z kolei rywalizacja na arenie wyborczej przebiega wedle odmiennych wzorców w poszczególnych kantonach. Zdaniem niektórych politologów, w Szwajcarii istnieje 26 (tyle, ile jest kantonów) systemów partyjnych oraz 27-my system federalny, będący przykładem zrównoważonego systemu wielopar-tyjnego. IA. Antoszeioski] SYSTEM PARTYJNY SZWECJI — układ powiązań charakterystyczny dla -> umiarkowanego, aczkolwiek niezrównoważonego pluralizmu. Poziom —> frakcjonalizacji, wykazujący tendencję wzrostową wynosi (do roku 1996) 0,71, natomiast stosunkowo stabilna -» efektywna liczba partii —3,3. Poczynając od 1914 r. najsilniejszym ugrupowaniem politycznym jest -> Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP), sprawująca nieprzerwanie w latach 1932-1976 samodzielne rządy. Istota rywalizacji politycznej w Szwecji sprowadza się więc do tego, czy partiom prawicy uda się utworzyć koalicję, która zdolna byłaby odebrać prymat socjaldemokratom. Jest to jednak zadanie trudne, z uwagi na typowe dla Skandynawii rozdrobnienie prawej strony sceny po- 289 System partyjny umiarkowanie spolaryzowany litycznej, którą tworzą konserwatyści (-» Umiarkowana Partia Koalicyjna — M), wywodząca się z ugrupowania agrarnego -> Partia Centrum (CP) oraz -> Liberalna Partia Ludowa (FPL), a także ze względu na przewagę lewicowych postaw wyborców (prócz SAP działa jeszcze stosunkowo silna —> Partia Lewicy — Vp). Dominacja SAP i poziom jej przewagi nad następnymi z kolei partiami skłaniają wielu autorów do określenia systemu szwedzkiego jako systemu partii dominującej. Poparcie udzielane szwedzkim partiom w latach osiemdziesiątych i dziewięćdzie-siątycłrprzedstawia się następująco: SAP 45,62 44,70 434 37,6 45,4 M 23,6 2U 18,3 21,9 22,3 CP 15,5 9,9 11,4 8,5 7.7 FPL 5,9 14,2 12J 9,1 7,2 5,6 5,4 5,9 4,5 6,2 Charakterystyczny dla —> systemu nierównowagi (zob. -? typologie systemów partyjnych) rozkład poparcia dla partii szwedzkich determinuje trzy wzorce tworzenia gabinetów. Pierwszym z nich jest jednopartyjny gabinet SAP, drugim — gabinet koalicyjny pod kierownictwem SAP, trzecim — gabinet koalicyjny pod przewodnictwem partii prawicowej. W latach 1945-1976, na 14 gabinetów, 11 utworzyła SAP samodzielnie, 3 natomiast — w koalicji z Partią Centrum. Od 1976 r. do 1997 r. funkcjonowało 6 większościowych gabinetów SAP (w latach 1985-1991 oraz po 1994 r.) oraz 5 gabinetów koalicyjnych, z czego 4 kierowane były przez konserwatystów, a 1 przez liberałów. Od 1976 r. system partyjny nie spełnia więc wymogów pozwalających zaliczyć go do grupy -> systemów partii predominującej, aczkolwiek wciąż wykazuje on niski poziom rywalizacyjności (zob. -» rywalizacja polityczna). [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY UMIARKOWANIE SPOLARYZOWANY — typ -? systemu partyjnego w ujęciu G. Sartoriego. Umiarkowany pluralizm jest odmianą systemu wieloparryjnego, skontrastowaną ze spolaryzowanym pluralizmem (zob. -» system partyjny ekstremalnie spolaryzowany). Mechanizm umiarkowanego pluralizmu jest czymś pośrednim między mechanizmem -> systemu dwupartyjnego i ekstremalnego pluralizmu. W ramach umiarkowanego pluralizmu działa do 5-6 rele-wantnych partii (zob. -> relewancja partii politycznej). Głównymi cechami umiarkowanego pluralizmu są według G. Sartoriego: 1) relatywnie mały -> dystans ideologiczny, oddzielający najsilniejsze ugrupowania, 2) tzw. bipolarna konfiguracja koalicyjna, oznaczająca możliwość zawierania koalicji centrolewicowych, centroprawicowych bądź centrowo-prawico-wych oraz 3) dośrodkowy charakter -» rywalizacji politycznej. Efektem ukształtowania się umiarkowanego pluralizmu jest upowszechnienie praktyki formowania gabinetów koalicyjnych w drodze przetargów międzypartyjnych. Występuje ona zwłaszcza w państwach, których społeczeństwa są sfragmentaryzowane, co wymusza politykę konsensualną. Za przykład umiarkowanego pluralizmu uznaje się Holandię, Danię, Szwecję, Norwegię, RFN, Belgię, Hiszpanię oraz Portugalię. [A. Antoszewski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. G. Sartori, Parties and Parły Systems. A Fra- meioorkfor Analysis, Cambridge 1976. SYSTEM PARTYJNY TURCJI — układ powiązań międzypartyjnych i wzorców rywalizacji, charakteryzujący się wielopo-lamością i znacznym poziomem polaryzacji ideologicznej (zob. -ł polaryzacja), co nadaje mu właściwości mechanizmu ekstremalnie spolaryzowanego (zob. -> sys- 290 System partyjny Turcji tem partyjny ekstremalnie spolaryzowany). System polityczny Turcji znajduje się w stanie „permanentnej transformacji" (od 1946 r.) i dlatego w ramach systemu partyjnego nie wykształciły się bardziej stabilne wzorce zachowań politycznych i mechanizmy upraszczające proces przetargów koalicyjnych. W 1946 r. dobiegły końca rządy jednej partii politycznej, Republikańskiej Partii Ludowej (Cumhuriyet Haik Partisi — CHP), tzw. pierwszej partii republikańskiej, założonej przez K. Ata-tiirka. W latach 1950-1960 istniał dwupar-tyjny układ rywalizacji politycznej między lewicującą i tradycjonalistycznie nastawioną partią establishmentu biurokratycznego i militarnego, CHP a Partią Demokratyczną (Demokratik Partisi-DP), rzecznikiem reform liberalnych i reprezentantem młodej klasy średniej i mas chłopskich. W latach 1950-1960 DP miała status partii rządzącej, tworząc kolejne czysto jednopartyjne gabinety. Układ dwupartyj-ny nosił więc bardzo silne piętno asymetrii, co oznacza, iż przynajmniej do wyborów w 1957 r. DPbyła ugrupowaniem dominującym, zdobywając średnio 55,0% głosów i 88,0% mandatów w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym. W 1960 r. nastąpił wojskowy zamach stanu, którego zasadniczym celem było odsunięcie od władzy Partii Demokratycznej. Partia została rozwiązana, jednak już w 1961 r. powstało ugrupowanie, które przejęło jej idee i symbole (kontynuacja programowa), Partia Sprawiedliwości (JP). Schemat ten będzie powtarzał się jeszcze kilkakrotnie w rozwoju systemu politycznego Turcji. W latach 1961-1980 ukształtował się wielopartyjny -» format systemu partyjnego (cztery ugrupowania o parlamentarnej relewancji, zob. -> partia relewantna), choć do 1973 r. wyłącznymi uczestnikami rywalizacji politycznej były jeszcze CHP oraz konserwatywna JP. Od wyborów w 1973 r. w parlamencie pojawiły się dwie kolejne partie, religijna Partia Ocalenia Narodowego (NSP) oraz ultranacjo- nalistyczna i antykomunistyczna Partia Akcji Narodowej (NAP). Ta druga reprezentowana była w Zgromadzeniu już po wyborach w 1969 r. Dwie największe partie zdobywały łącznie średnio 74,2% głosów oraz 81,8% mandatów. System partyjny w dalszym więc ciągu przejawiał znaczny poziom koncentracji, zwłaszcza do 1973 r. Do początku lat siedemdziesiątych powstawały względnie stabilne gabinety. Od 1973 r. tworzone były natomiast nietrwałe gabinety koalicyjne. W wyniku zamachu stanu w 1980 r. wszystkie partie zostały zakazane, a postanowienia konstytucji z 1982 r. wprowadziły m.in. zakaz działalności politycznej dla działaczy partyjnych. Po przyjęciu konstytuq'i, pojawia się zarówno kilka nowych partii politycznych (np. -» Partia Ojczyźniana — ANAP czy -ł Partia Dobrobytu — RP), jak i stanowiących programową kontynuację tzw. partii historycznych (np. Socjaldemokratyczna Partia Ludowa — SHP, zob. -» Republikańska Partia Ludowa (CHP) czy -» Demokratyczna Partia Lewicy (DSP). Wiatach 1983-1991 w procesie rywalizacji politycznej dominuje ANAP, wyłaniając kolejne gabinety. Partia uzyskuje w tym okresie średnio 41% głosów oraz 59% mandatów. Nadreprezentaq'a ugrupowania w parlamencie była przede wszystkim wynikiem wprowadzenia w ordynacji wyborczej z 1983 r. 10% klauzuli zaporowej. Po tej fazie istnienia wielopartyjnej struktury rywalizacji z partią dominującą, od 1991 r. ukształtował się sfragmentaryzowany mechanizm rywalizacji o dość znacznym poziomie —> polaryzacji ideologicznej. Od 1991 r. żadnej z partii nie tylko nie udało się zdobyć większości absolutnej w parlamencie, ale w dodatku stan posiadania kilku największych ugrupowań stał się bardzo zbliżony (dotyczy to zwłaszcza wyników wyborów w 1995 r.). Od 1991 r. znacznej komplikacji uległ proces tworzenia gabinetów koalicyjnych, które niejednokrotnie okazują się być nietrwałe. Po 291 System partyjny Ukrainy wyborach w 1995 r. fakt zwycięstwa „potencjalnie" izolowanej, islamskiej -» Partii Dobrobytu (RP) dodatkowo skomplikował proces przetargów koalicyjnych. W wyborach w 1991 r. dwie największe partie polityczne zdobyły łącznie 51,0% głosów, zaś w kolejnych — 41,1%. Przestrzeń rywalizaq'i międzypartyjnej została wyznaczona przez trzy relewantne —> podziały socjopolityczne: socjoekonomicz-ny, religijny oraz kulturowo-etniczny. Po lewej stronie przestrzeni funkqonują trzy relewantne partie polityczne, Ludowa Partia Pracy (Haik Emekci Partisi) oraz dwa ugrupowania lokujące się bliżej centrum systemu, CHP oraz DSP. Po prawej stronie, tuż obok siebie plasują się -? Partia Prawdziwej Drogi (DYP) i ANAP. Najbardziej na prawo wysuniętymi ugrupowaniami są RP oraz Partia Akcji Narodowej (Millii/etci Hareket Partisi). Obie partie można zaliczyć do kategorii ultraprawico-wych. [R. Herbut] SYSTEM PARTYJNY UKRAINY — struktura -> rywalizaqi politycznej, która zaczęła kształtować się w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w 1989 r., w związku z powstaniem opozycyjnego wobec Komunistycznej Partii Ukrainy — KPU (republikańskiej repre-zentaqi —» Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego — KPSS), Ludowego Ruchu Ukrainy („Ruchu") — s^juszująf-tii i organizacji demokratycznych*dopuszczającego też członkostwo indywidualne (wrzesień 1989 r.). Czynnikiem intensyfikującym procesy rozwarstwienia politycznego była także działalność Ukraińskiego Klubu Deputowanych w Radzie Najwyższej Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, tworzenie się frakcji w KPU oraz likwidaq'a przez III Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR w marcu 1990 r. konstytucyjnego zapisu o kierowniczej roli partii komunistycznej, otwierająca drogę ku formalnej wielopartyjności. W wyborach do Rady Najwyższej USRR w marcu 1990 r., w nieoficjalnej jeszcze rywalizacji, kandydaci „Ruchu" zdobyli 115 mandatów w 450-osobowym parlamencie. Delegalizacja KPZR jesienią 1991 r., będąca następstwem nieudanego zamachu stanu w sierpniu tamtego roku, pociągnęła podjęcie przez Prezydium Rady Najwyższej USRR uchwały zakazującej działalności KPU. Mimo to w powszechnych wyborach prezydenta Ukrainy, 1 grudnia 1991 r., zwyciężył dotychczasowy przewodniczący Rady Najwyższej, uprzedni sekretarz Komitetu Centralnego KPU do spraw ideologicznych, L. Kraw-czuk. Zdobył 61,59% głosów, pokonując konkurenta z „Ruchu" — W. Czornowiła (23,7%). Zwycięstwo wyborcze zawdzięczał L. Krawczuk zastosowaniu popularnej wówczas na Ukrainie retoryki narodowej, występując w roli rzecznika uzyskania niepodległości państwowej przez tę republikę. W. Czornowił (dysydent, który spędził w więzieniach radzieckich 15 lat), prowadził natomiast kampanię pod hasłami demokracji i reform. Okres kadencji Rady Najwyższej w latach 1990-1994 cechowała silna pozycja prezydenta działającego w warunkach nowelizowanej, wewnętrznie niejednolitej i często sprzecznej konstytucji z 1978 r., opierającego władzę na starych kadrach kierowniczych, insty-tuq'i swoich przedstawicieli w terenie i nacjonalistycznie nastawionej większości społeczeństwa. L. Krawczuk był jednak pozbawiony organizacyjno-politycznego zaplecza. Początkowo zamierzał wykorzystać w tym celu „Ruch", ale po wybraniu W. Czornowiła na przywódcę „Ruchu", stało się to niemożliwe. Scena polityczna w omawianym okresie przedstawiała się następująco: największym ugrupowaniem był „Ruch" — opozycyjny wobec prezydenta — przekształcony w 1993 r. w bardziej jednorodną organizacyjnie strukturę o charakterze partii. Mniej opozycyjna, lecz krytyczna w stosunku do L. Krawczu- 292 System partyjny Ukrainy ka, była „Nowa Ukraina" — koalicja ugrupowań, wśród których wiodącą rolę odgrywała Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy (PDOU), powstała z „Demokratycznej Platformy KPU". Obok niej występowała Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (SdPU) oraz różne srowarzysze-nia, m.in. gospodarcze i ekologiczne. „Nowa Ukraina" zmusiła prezydenta do mianowania na stanowisko premiera L. Kuczmę (jesień 1992 r.). Ugrupowania tej koalicji cieszyły się poparciem głównie we wschodniej części Ukrainy. W połowie 1992 r. przedstawiciele ponad 20 partii i organizacji politycznych utworzyli Kongres Narodowo-Demokratycznych Sił Ukrainy (KNDSU). Inicjatorem tej koalicji była centroprawicowa Ukraińska Partia Republikańska — UPR (największa, licząca ponad 10 tys. członków, nazywana „partią łagierników", założona w 1990 r. przez działaczy dysydenckiego Związku Helsińskiego). Wśród innych uczestników bloku była Demokratyczna Partia Ukrainy (DPU), powołana przez reformatorskich polityków, którzy wyszli z KPU wiosną 1991 r., Ukraińska Chłopska Partia Demokratyczna (UChPD), centroprawicowa organizacja powstała w 1991 r., proreformatorska, zwolenniczka prywatyzaqi ziemi, Ukraińska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna(UPChD) — centroprawicowa, proreformatorska powstała w 1989 r., związana z kościołem greckokatolickim. KNDSU był ugrupowaniem proprezydenckim, mającym poparcie w zachodniej części Ukrainy. W grudniu 1993 r. powstała Narada Sił Demokratycznych (NSD), której celem była koordynacja działań tworzących ją partii (tzw. proreformatorskich i patriotycznych) w kampanii wyborczej do Rady Najwyższej. Członkami NSD były m.in. „Ruch", UPR, DPU, Kongres Ukraińskich Nacjonalistów (KUN) — główna partia prawico-wo-reformatorska, zdecydowanie o nacjonalistycznym charakterze. Wśród partii lewicowych znalazły się: Komunistyczna Partia Ukrainy (KPU) — odtworzona pod koniec 1993 r. kontynuatorka radzieckiej KPU-KPZR. Uważa się ją za organizację marksistowsko-leninowską, propaguje demokratyczny socjalizm, popiera niepodległość Ukrainy. Drugą sukcesorką radzieckiej KPU jest Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU), powstała zaraz po jej delegalizacji, w listopadzie 1991 r. — antyreformatorska, żądająca nadania językowi rosyjskiemu statusu państwowego, opowiadająca się za integraq'ą w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, sprzeciwiająca się wyzbyciu przez Ukrainę broni jądrowej. Jej wiejskim odpowiednikiem jest Chłopska Partia Ukrainy (ChPU). Wymienione ugrupowania lewicy mają poparcie głównie w południowo-wschod-niej części państwa. Wybory do Rady Najwyższej w marcu 1994 r. regulowała rygorystyczna ordynacja wyborcza, ograniczająca udział w nich partii politycznych (były one większościowe, w jednym okręgu dana partia nie mogła zarejestrować więcej niż jednego kandydata i to pod warunkiem, że posiadała w nim lokalną organizację liczącą co najmniej 100 członków). Stąd tylko niewiele ponad 11% kandydatów zostało zgłoszonych oficjalnie przez partie polityczne, 26,3% przez tzw. kolektywy pracownicze, które mogły liczyć zaledwie kilka osób oraz 62,3% przez grupy obywateli składające się z minimum 10 osób. Wybory były ważne przy co najmniej 50-procentowej frekwencji. Zwyciężał kandydat uzyskujący bezwzględną ilość głosów. Wskutek takich regulacji do końca kadencji Rady Najwyższej nie udało się skompletować całego jej składu, mimo iż wybory, przy zadowalającej frekwencji, ponawiano kilkakrotnie. Spośród partii i ich koalicji najwięcej kandydatów zarejestrował „Ruch", KPU, SPU, Międzyregionalny Blok Reform — MBR (początkowo luźna struktura, później przybierająca charakter partii, zrzeszająca przedsiębiorców przemysłowców). Tam, gdzie było to niemożliwe, par- 293 -opz Ajejsoz u 0661M AioqAM bujAdAziiejl •(oSaufAłiBci nuiajsAs ibuhoj <-) njEui -ioj oSauLCiJedopiM uiaiUBModś}sAM ais i! Nn>I "-1 ?661 n ANfAIHYJ W31SAS y] XuBMO4ndap XME}sod po psouzajez m ais a(n4jB}zs>in M JIS pE{>[fl (MO}EpUEUI ipBioqXM od zejbz Xjbiui auzsAłsiunuio^sod BiuEMod o8aMopsozs>[aiM nuia4sXs SnjpaM 'ipXu(X4iBdzaq Mp{sod f\\ az -oupaf mo8śj>[o z ipp!ME4spazjd ijdioms Ot BJIzpEMOjdM 3[B '%? Xl3UBq B{XzO -oi>[azjd aiu aizpMBidM e -EpuBui ^\ — ([auozaoupafe ' -34SOJ 'X}BpUBUI J2 — „EpBUIOIH" EIU8Z3 -oupa(2 oS3i>(suiBi>[ni{D8zsyV\ z ruBMO}nd -ap za} ais rjzajEuz (azszXM(BN aizpsy ą\ -ąpjaiu -zajezaiu n}SEun>[[i>[ (atu op Azofejop aiu -qopodopMBjd) Mp;EpuEiu i\ — fldON 'MO}EpuEiu 61 — ^uVeiĄ[\ ipXuo[3iz Bp -jej 'MO}EpuBui 63 {Xqopz ndMD zbio ndS XzojoqXM >[O[g ( -ax>(0 z ? -ubui s^) „ipnjj" Sis jZEjEuz nDsfaau uiiS -njp Bfsj -(ijDXMOłBpuBuioupa[ Mo8aj>[O z 0^ i i[3Xu(X4JEd 4si[ z ^8 10X4 m '^21;) MO4BpUBUI pSO[I BZS it>BuXpjo fauoiuaiiuz XjB8aiqazid j 8661 noieui m (azszXM(BN op — 3J 3UOjqOOUIBg -n4>[nJ4s euiEłijiuiBJEd aafetBpBisod ' aMopojBf\j aiuazpEUiojSz au OjEJOMod '„EUIBJ>JQ -nj z aiuMojS 'uEModruSn Sajazs i ais eiubmo4[B4zs>( saaoid az>(Eł jbmjl -^ui -ej>(q azsnuBiSy" Sb^Bjj (3zszAm(en aizp -By m faDfefeui 'fldMD f3uzoĄsiunuio>iojd 3aqoM BUMB4SA\pazjd '(ndV) ^u!6-0!/! B!ł -jej EuiEiSy BjE4SMod \i 9661 niupnjS m fajp4>[ z '^uiiojay zoazi bu Xuiei>[q azsnuEiSy" afo^Eij za4 ouozojez >jnzD -mbj>i "i '4uapXzajd q H "(rui) BUEZBIMZ -odg jpqX 0? psuod -j 9661 uiX4n( m -urui 'a auda4SEU X|EME4SMod ibuape>[ mzajBzaiu aiMojsod iibmouiIbz 02 psuoj ?Mp4BpuEiu g? — fozojEpodsoS dni§ ozomM^OM ijdXuoime4seu i(4JEd abi]EO>[ — " i „psoupaf" 'Mp4EpuEui 82 — ipXMODIMEjd I L[3XMO0IMejdoJ4U33 UEM -odniSn e(3I[eo>[ — „psomom4suej" :ps -ouqaz3i[ fauqopod o ab>[EJj i[XzioAV4n 114 ?? — -ubui /2 {B>(sXzn „i 2S10? '06 afetB -o>jo m aiuzDBj X{bjSXm Qjq31 j ^661 u3!^13!8 BU nuE4S SnfpaM :(auzDX4 -snmuio>[4sod X3iMa[ {pEdXzjd XzojoqXM sa3>[ng 'QZf — '?> 9661 niu4aiM>( m qaEJoq -Xm od 1 Mojsod c-tC- — 'J S661 niupmS m XM od 'Mpjsod 20^ UBłs EjauSbiso (au(ajo>( -O4ndap 26? °P 4uauiBiJBd 3fe(Bzs>[aiMod '•j %(?\ nmdiais-nsdij m ouozpBMOidazjd if3XoB(n>(EM ill eu asfefEiujadnzn Mp4EpuBUi 8?? aiuXpa( ouozp -Bsqo 'i[DEJn4 i[DpMp m q3XDB(B3a!qazjd 'i[3Xmo3jb\u \pvioaAM. j\4 -i[a4EMXqo Xd -ru§ 1 azDpJMO3EjdXMX4>[ajo>[ zazjdod oiu i{3ioms Xjezse{8z ai; System partyjni/ Wielkiej Brytanii minowane przez podział dotyczący jakości nowego reżimu (reżim komunistyczny versus reżim demokratyczny). Po wyborach 1990 r. nie pojawiła się relewant-na partia polityczna reprezentująca opcję socjalistyczną, co świadczy o sporym rozproszeniu głosów wyborców lewicowych oraz o plebiscytarnym charakterze elekcji. Jednak w kolejnych wyborach w 1994 r. socjaliści (—> Węgierska Partia Socjalistyczna — MSP) zdobyli 1/3 głosów, uzyskując w ten sposób większość absolutną w parlamencie (54,1% mandatów). Wyniki obu elekcji (z 1990 r. i 1994 r.) świadczą o koncentracji systemu partyjnego. O ile w 1990 r. partie małe zdobyły 54% głosów, a duże odpowiednio 46% poparcia elektoratu, o tyle w 1994 r. sytuacja była odwrotna: partie duże zdobyły 52,6% głosów, a partie małe 47,4%. Z kolei poziom koncentracji systemu partyjnego na poziomie parlamentarnym był wysoki zarówno w 1990 r., jak i cztery lata później. W parlamencie wyłonionym w 1990 r. największa partia —> Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF) kontrolowała 42% mandatów (dwie największe, czyli MDF oraz -> Przymierze Wolnych Demokratów — SDS dysponowały łącznie ponad 66% mandatów), a w 1994 r. kontrolują łącznie 72,2% mandatów. Gabinety na Węgrzech są stabilne. W maju 1990 r. powołano trój-partyjną koalicję, w skład której weszły: MDF, -> Partia Niezależnych Posiadaczy (FKP) oraz -> Chrześcijańsko-Demokra-tyczna Partia Ludowa (KDNP). Premierem został J. Antall — lider MDF — największej partii w parlamencie. Koalicja ta miała charakter —> koalicji nadwyżkowej, albowiem MDF oraz FKP kontrolowały łącznie 54,1%, a zatem KDNP była partią „zbędną". Pod koniec 1993 r. (po śmierci premiera J. Antalla) po objęciu stanowiska szefa rządu przez P. Bóróssa (MDF) większość parlamentarna skurczyła się do 50,5% i gabinet nabrał charakteru -» koalicji minimalnie zwycięskiej (większościowej). Gabinet ten przetrwał jednak do następnych wyborów. W lipcu 1994 r. władzę przejęły ugrupowania lewicowe, tzn. postkomunistyczna MSP oraz SDS. Ze względu na większość absolutną, jaką dysponowała MSP w parlamencie, mogła ona utworzyć gabinet jednopartyjny. Zdecydowała się jednak na sformowanie gabinetu dwupartyjnego. Dzięki obecności demokratów, koalicja zyskała liberalne oblicze programowe oraz charakter minimalnie zwycięskiej i zbieżnej. Po wyborach z 1998 r. zawiązała się nowa minimalnie zwycięska i zbieżna koalicja (zob. —» koalicja minimalnie zwycięska) obejmująca partie centroprawicowe------> Federację Młodych Demokratów-Węgierską Partię Obywatelską (FIDES-MPP), MDF oraz FKP — na czele której stanął lider tej pierwszej, V. Orban. [W. Jednaka] i, SYSTEM PARTYJNY WIELKIEJ BRYTANII — układ powiązań międzypartyjnych, charakterystycznych dla -> systemu dwupartyjnego, którego stanowi klasyczny przykład. Genezy angielskiej dwupartyj-ności należy szukać w rywalizacji —> wi-gów i —> torysów w trakcie angielskiej Chwalebnej rewolucji. W XIX w. głównymi siłami politycznymi byli kontynuatorzy myśli torysów-----> Partia Konserwatywna oraz liberałowie (zob. —> Liberalna Partia Demokratyczna — LDP). W 1900 r. została założona -» Partia Pracy (Labour Party — LP) nawiązująca do założeń socjalizmu fabiańskiego. Oznaczało to zakwestionowanie monopolu liberałów w walce z konserwatystami. Od 1922 r. Labourzyści stali się drugą co do siły partią polityczną Wielkiej Brytanii, pozbawiając liberałów -» relewancji politycznej. Nie byli jednak zdolni do utworzenia rządu, co pozwala system partyjny Wielkiej Brytanii w latach 1922-1939 traktować jako ** system partii predominującej. W 1945 r. Partia Pracy po raz pierwszy sformowała samodzielnie jednopartyjny gabinet (w la- 295 System partyjny Włoch tach 1939-1945 wchodziła w skład tzw. gabinetu wojennego, tworzącego jedyną w historii brytyjskiego parlamentaryzmu „wielką koalicję"). Sprawowała władzę w latach 1945-1951, 1964-1970 i 1974-1979. Lata osiemdziesiąte i większa część lat dziewięćdziesiątych to okres dominami konserwatystów, którzy nieprzerwanie tworzą gabinet przez 18 lat. Po licznych debatach, powodujących programowe przesunięcie na prawo, Labourzyści powrócili do władzy, pod wodzą Tony Bla-ira, w 1997 r. Brytyjską dwupartyjność traktuje się często jako wymuszoną przez swoisty system wyborczy oparty na zasadzie większości względnej (piurality system). W rzeczywistości, odsetek głosów oddawanych na obydwie wielkie partie regularnie spada od początku lat siedemdziesiątych. Do tego momentu waha się on między 85% a 95%, osiągając rekordowy próg 96,6 w 1951 r. W październiku 1974 r. obie partie zdobyły już tylko 75% głosów. Od tego czasu łączne poparcie dla obu wielkich ugrupowań waha się w granicach 70%-75%. Pozostałe głosy zdobywa partia liberalna (w 1987 r. 22,6% głosów i tylko 3,4% mandatów) -» Szkocka Partia Narodowa (SNP), walijscy nacjonaliści (Plaid Cymru) oraz unioniści irlandzcy. Poparcie dla głównych sił politycznych Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przedstawia się następująco: Partia 1983 1987 1992 1997 Konserwatyści 42,4 42,3 41,9 30,7 Partia Pracy 27,6 30,8 34,4 433 Liberałowie 13,8 22,6 17,8 16,8 Biorąc pod uwagę fakt znacznego spadku poparcia dla Partii Pracy w latach osiemdziesiątych, trudno zakwalifikować system brytyjski po 1979 r. jako klasyczny system dwupartyjny, którego cechą zasadniczą jest zbliżona siła obu rywalizujących ugrupowań. Większość autorów skłania się do stwierdzenia, że w latach 1979-1997 mamy do czynienia z —> systemem partii predominującej, umożliwiają- cym konserwatystom na swobodną realizację ich polityki. Zdaniem niektórych badaczy, również obecność partii centrowej (liberałowie) i rozmiar osiąganego przez nich poparcia stanowi dewiację od „czysto dwupartyjnego modelu" (P. Mair). Opinia ta jest słuszna w odniesieniu do wyborczej areny -» rywalizacji politycznej. Jednakże system partyjny na arenie parlamentarnej wykazuje cechy typowe dla systemu dwupartyjnego. -» Efektywna liczba partii wynosi w Wielkiej Brytanii 2,2 (i jest najniższa w Europie), natomiast poziom -> frakcjonalizacji jest bliski wartości charakteryzującej idealną dwupartyjność (0,53). Podkreślić należy również poziom rywalizacyjności — przeciętna różnica pomiędzy poparciem dla obu wielkich partii pozwala zaliczyć system brytyjski do grupy systemów wysoce ry-walizacyjnych (zob. -> rywalizacja polityczna). Jako odchylenie od czystej dwu-partyjności traktowany jest też nierównomierny rozkład głosów, powodujący zdecydowaną dominację jednej partii w różnych regionach kraju. Zdaniem R. Rose'a w Wielkiej Brytanii funkcjonują właściwie dwa regionalne systemy partii predominującej. W południowej części kraju, z wyjątkiem Londynu, przeważa Partia Konserwatywna. Szkocja jest natomiast twierdzą Partii Pracy. [A. Antoszewski] SYSTEM PARTYJNY WŁOCH — powszechnie uznawany za jeden z najmniej stabilnych systemów partyjnych Europy. Jego swoistość spowodowała, że większość badaczy poszukiwała właściwego tylko jemu określenia, zdając sobie sprawę, że nie mieści się on w tradycyjnych -) typologiach systemów partyjnych. To właśnie z uwagi na niespotykane w innych państwach Europy cechy włoskiego systemu partyjnego, G. Sartori wyróżnił kategorię ekstremalnego i spolaryzowanego pluralizmu (zob. -> system partyjny eks- 296 System partyjny Włoch tremalnie spolaryzowany), a G. Galii posłużył się określeniem niedoskonała dwu-partyjność. Tym, co odróżniało — do początku lat dziewięćdziesiątych — system włoski od innych zachodnioeuropejskich systemów partyjnych to przede wszystkim brak faktycznej alternacji władzy. We wszystkich 51 gabinetach funkqonujących w latach 1945-1994 obecna była najsilniejsza włoska partia polityczna — Chrześcijańska Demokracja — DCI (zob. -> Włoska Partia Ludowa — PPI). Tę właściwość włoskiego systemu partyjnego nazwano w literaturze politycznym immobilizmem, co odzwierciedla niezdolność do zmiany. Ta szczególna sytuacja spowodowana była przede wszystkim obecnością silnej wy-borczo, a jednocześnie izolowanej politycznie Włoskiej Partii Komunistycznej — PCI (zob. -ł Partia Demokratycznej Lewicy — PDS), do lat siedemdziesiątych traktowanej przez pozostałe ugrupowania jako -»partia anty systemowa. Do innych cech systemu włoskiego zaliczyć należy wielobiegunowość rywalizaqi oraz -»bilateralną opozyqę, którą prócz komunistów tworzył neofaszystowski Włoski Ruch Społeczny — MSI (zob. —> Przymierze Narodowe — AN). Uwagę zwracają także stosunkowo słabe wyniki osiągane przez partię socjalistyczną (najsłabsze obok Irlandii ugrupowanie socjalistyczne w Europie). Decydującą rolę w powstrzymaniu procesu dezintegracji systemu partyjnego odgrywało polityczne centrum, skupione wokół Chrześcijańskiej Demokracji. W rozwoju włoskiego systemu partyjnego wyróżnić można kilka faz. W pierwszym okresie może być on traktowany jako system wielopartyjny z partią dominującą. Rozmiar poparcia otrzymywanego przez chadecję, oscylującego do lat siedemdziesiątych w granicach 40%, pozwalał jej na odgrywanie decydującej roli w tworzonej przez siebie koalicji, obejmującej dwa lub trzy mniejsze ugrupowania centroprawicowe-----> Włoską Partię Republikańską — PRI, -> Włoską Partię Socjaldemokratyczną (PSDI) oraz Włoską Partię Liberalną (zob. -> Federacja Włoskich Liberałów — FLI). W latach 1953-1954 oraz 1959-1962 chadecja rządziła samodzielnie, nie tworząc koalicji. Z kolei w latach 1963-1972 na współpracę z chadecja zdecydowała się Włoska Partia Soqalistyczna — PSI (zob. -> Włoscy Socjaliści — SI), uczestnicząc w 9 dwupar-ryjnych gabinetach. Wzrost poparcia dla komunistów w latach siedemdziesiątych spowodował brzemienne w skutki wydarzenia. Partia komunistyczna, chcąc zdjąć z siebie wizerunek siły antysystemowej i wyjść z politycznej izolacji, wystąpiła z koncepcją „kompromisu historycznego", który miał oznaczać współpracę między chadecja, soqalistami i komunistami. Wyrazem „kompromisu historycznego" było tzw. zewnętrzne poparcie, jakiego PCI udzielała rządowi w latach 1973-1976. Ta faza rozwoju politycznego zyskała miano okresu rządów solidarności narodowej. W odpowiedzi na ofertę komunistów do koaliqi centroprawicowej dokooptowani zostali soq'aliści, a partia komunistyczna zdecydowała się na przyjęcie strategii „demokratycznej alternatywy" wobec rządów chadeckich. Jednakże do 1996 r. komunistom nie udało się wytworzyć potencjału koalicyjnego, umożliwiającego udział w koalicji wymierzonej przeciwko chade-cji. W latach osiemdziesiątych uformowała się wokół DCI koaliqa określona jako —> pentapartito. W jej skład wchodzili wszyscy dotychczasowi partnerzy chadeq'i: socjaliści, socjaldemokraci, liberałowie i republikanie (choć ci ostatni nie uczestniczyli we wszystkich gabinetach). Pozwoliło to na podtrzymanie izolacji komunistów, ale nie zapobiegło głębokiemu kryzysowi, któremu uległy wszystkie większe partie polityczne oraz sam system partyjny. Na arenie politycznej pojawiły się nowe ugrupowania, dążące do przełamania impasu, w jakim znalazła się tracąca poparcie chadecja i niezdolna do jej zastąpienia u steru władzy partia komunistyczna. W1992 r. 297 System wielopartyjny swój pierwszy sukces wyborczy odniosła Liga Północy (zob. -> Liga Północy-Fede-ralne Włochu — LN-IF), domagająca się przekształcenia Włoch w państwo federalne i do rozluźnienia związków Północy z Południem. W 1994 r. doszło do wyborczego trzęsienia ziemi, w którym po raz pierwszy zwycięską siłą nie została cha-decja. Rolę tę przejął utworzony przez włoskiego magnata prasowego S. Berlus-coniego ruch polityczny o nazwie —> Forza Italia. Pierwszy gabinet bez udziału cha-decji został utworzony w 1994 r. W jego skład weszły całkowicie nowe ugrupowania polityczne: Forza Italia, Liga Północy oraz neofaszystowskie Przymierze Narodowe. Choć koalicja ta okazała się nietrwała (w grudniu 1994 r. opuściła ją Liga Północy), to oznaczało to całkowitą zmianę zasad -» rywalizacji politycznej. Lata dziewięćdziesiąte to przede wszystkim głębokie zmiany, jakie dotknęły „tradycyjne" ugrupowania włoskiej sceny politycznej. Objęły one zarówno chadecję, jak i komunistów. Obie partie zmieniły nazwy: cha-decja stała się !-» Włoską Partią Ludową (PPI), a komuniści -> Partią Demokratycznej Lewicy (PDS), programy, liderów oraz strategie polityczne. Wybory z 1994 r. okazały się jednak dla nich, a zwłaszcza dla chadecji, porażką. Klęski doznali także socjaliści, zdobywając zaledwie 2,2% głosów. W 1996 r. ukształtowała się natomiast nowa struktura rywalizacji politycznej. Złożyły się na nią dwa wielkie bloki polityczne. Pierwszy (pod nazwą rywalizacji politycznej zdecydowana większość ry-walizacyjnych systemów partyjnych mieści się w obrębie tej grupy. Część autorów uważa, że ograniczenie się do kryterium liczbowego nie pozwala na ujawnienie znacznych różnic w zakresie -> mechani- 298 Szkocka Partia Narodowa zmu systemów wielopartyjnych. Proponuje się zatem dodatkowe typologie w obrębie tej kategorii, uwzględniające bądź strategie partyjne (M. Sobolewski), bądź różnice poparcia między poszczególnymi partiami (J. Blondel, D. Rae). Francuski politolog }. Blondel wyróżnia dwa rodzaje systemów wielopartyjnych; takie, w których występuje —> partia dominująca i takie, w których jest ona nieobecna (zob. -» typologie systemów partyjnych). Systemy wielopartyjne bez partii dominującej charakteryzują się wyższym poziomem fragmentaryzacji (zob. -> frakcjona-lizacja) oraz wyższą -> efektywną liczbą partii (mierzoną na poziomie parlamentarnym) niż wszystkie pozostałe. Ten typ systemu partyjnego G. Smith określa jako -» system rozproszony, akcentując fakt, że konsekwencją jego istnienia jest praktyka zawierania rządów koalicyjnych. Z kolei M. Sobolewski używa nazwy system rozbicia wielopartyjnego, uznając za jego cechy szczególne fragmentaryzację, konieczność tworzenia koalicji oraz ich nietrwa-łość, odzwierciedlającą „brak stabilizacji układu sił między partiami". Konsekwencjami takiego systemu są, według niego, wzrost znaczenia —> partii małych, umocnienie pozycji -» partii centrowych oraz nietrwałość gabinetów koalicyjnych. System wielopartyjny z partią dominującą oznacza natomiast taki układ sił, w którym jedno ugrupowanie, przewyższające znacznie pozostałe siłą poparcia oraz liczbą mandatów może samodzielnie stworzyć gabinet lub podyktować warunki koalicyjnym partnerom. M. Sobolewski podkreśla, że prócz przewagi jednej partii, system taki cechuje się brakiem dostatecznie spójnej alternatywnej koalicji. Za typowy przykład takiego systemu uznaje się w Europie Szwecjęjdo 1976 r. oraz Włochy do 1994 r., a poza nią Indie, Meksyk i Japonię. [A. Antoszewski] SZKOCKA PARTIA NARODOWA (Scot-tish National Party — SNP) — szkockie ugrupowanie polityczne, należące do kategorii ?*» partii komunitarnych, stworzone w 1928 r. Do 1959 r. partia zdobywała mniej niż 1% głosów w Szkocji. Od początku lat siedemdziesiątych nastąpił wzrost znaczenia politycznego ugrupowania. W wyborach w 1970 r. SNP uzyskała poparcie ponad 11% szkockich wyborców, zaś w latach osiemdziesiątych poziom poparcia w okręgach szkockich oscylował pomiędzy 14% a 21% głosów. Poczynając od wyborów w 1970 r. obserwujemy również wzrost udziału partii w dystrybucji głosów w skali ogólnokrajowej. W 1970 r. SNP otrzymała ponad 1% głosów, by w 1974 r. (październik) zarejestrować wzrost udziału do blisko 3%. Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla partii (od 1970 r.) wynosi 1,8%. W wyborach europejskich w 1994 r. partia zdobyła 3,1% głosów oraz 2 mandaty w Parlamencie Europejskim. Jej reprezentanci wchodzą w skład -> Europejskiego Przymierza Radykalnego (ERA). Oblicze programowe partii określane jest mianem „socjalistycznego nacjonalizmu", a to głównie ze względu na charakter rywalizacji politycznej, determinowanej strukturą zatrudnienia w tym regionie Wielkiej Brytanii. Wysoki poziom koncentracji klasy robotniczej (manuał workers) spowodował, iż w Szkocji poziom bezrobocia jest znacznie wyższy niż w innych regionach, zwłaszcza w kontekście zachodzących tam zmian o charakterze postindustrialnym (rozwój sektora usługowego kosztem „kurczącego" się sektora industrialnego). Partia szuka poparcia wśród elektoratu robotniczego, a więc w jej programie musiało się znaleźć wiele postulatów o charakterze socjalnym (np. postulaty 35-godzinnego dnia pracy, minimalnego poziomu płac, usunięcia antyzwiązkowego ustawodawstwa). W dodatku głównym rywalem SNP w Szkocji stała się Partia Pracy, bardzo silnie zakorzeniona w środowisku robotni- 299 Szwajcarska Partia Ludozua I czym. Partia dąży nie tyle do mobilizacji nowych segmentów elektoratu, co raczej do odebrania wyborców robotniczych Partii Pracy. Celem ugrupowania jest również zapewnienie Szkocji znacznego poziomu autonomii wobec Londynu, nie wyłączając idei separacji. Nastroje separatystyczne zostały wzmocnione argumentami ekonomicznymi w kontekście problemu tzw. szkockiej ropy naftowej. W 1988 r. idea autonomii została osadzona w nowym kontekście czego wyrazem stał się slogan partii „Przyszłość Szkocji: Niezależność w Europie". Przed 1988 r. tylko 1/5 wyborców szkockich akceptowała idee stworzenia niepodległego państwa, a reszta — wątpiła, czy region stać na tego typu przedsięwzięcie (dominowały argumenty o charakterze ekonomicznym). Liderzy SNP postanowili przekonać „wątpiący" elektorat, odwołując się do idei wspólnej Europy. Szkocja ma stać się państwem niezależnym w ramach zintegrowanej Europy (Europa krajów i regionów), która winna udzielić jej wsparcia, zwłaszcza ekonomicznego i finansowego, w procesie urzeczywistnienia idei wyjścia spod kurateli Londynu. [R. Herbut] Literatura: J. Newell, The Scotłish Parły and the Italian Lega Nord, European Journal of Political Research 1994, vol. 26 (2). SZWAJCARSKA PARTIA LUDOWA (Schweizerische Volkspartei — SVP) — szwajcarska centroprawicowa partia polityczna łącząca w swym programie orientację umiarkowanie konserwatywną z tradycją agrarystyczną. W swym obecnym kształcie, została powołana do życia w 1971 r. deklarując kontynuację tradycji Partii Agrarnej (stworzonej w 1917-1918 r.) oraz Szwajcarskiej Partii Demokratycznej (założonej w 1942 r.). Partia ma prawo do nominowania jednego reprezentanta w skład Rady Federacji (rządu), wchodząc jakby w miejsce Partii Agrarnej, która dysponowała tym przywilejem od 1959 r. Partie chłopskie reprezentowane są w składzie rządu od 1929 r. (jeden minister), a w latach 1943-1953 dysponowały nawet dwoma stanowiskami ministerialnymi. SVP, poczynając od 1971 r. oraz ugrupowania, których jest organizacyjną i programową kontynuatorką zdobywały przeciętnie (od wyborów w 1947 r.) 12,5% głosów. Poparcie dla partii charakteryzuje wyjątkowa stabilność — w latach 1947-1991 zdobycze wyborcze oscylowały w przedziale od 10,5% (1967 r.) do 11,9% głosów (1991 r.). Sukces wyborczy partia odniosła w wyborach w 1995 r., zdobywając 14,9% głosów (29 mandatów). Ten znaczący wzrost poparcia należy łączyć ze sposobem prowadzenia przez elity partii kampanii wyborczej. Jako jedyna spośród partii „rządzących" opowiedziała się przeciwko wejściu Szwajcarii do Wspólnoty Europejskiej oraz członkostwu w Europejskiej Strefie Ekonomicznej. [R. Herbut] SZWAJCARSKA PARTIA ZIELONYCH (Griine Partei der Schweiz — GPS) — formacja polityczna o tożsamości proekologicznej, nie mieszcząca się raczej w klasycznym układzie lewica-prawica, preferująca konsensualny styl działań politycznych. Została stworzona w 1986 / W wyborach ogólnokrajowych rok później uzyskała poparcie ponad 5% wyborców i wprowadziła do parlamentu 9 deputowanych. Po wyborach w 1991 r. stała się piątą siłą polityczną w parlamencie (6,2% głosów oraz 14 mandatów). Kolejnych wyborów w 1995 r. partia nie może uznać jako udane, zdobywając 5% głosów i wprowadzając do Nationalrat (Izba Niższa) tylko 8 deputowanych. Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną, GPS jest koalicją 11 organizacji lokalnych działających w 10 kantonach. Partia dysponuje dwoma 300 Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy organami, koordynującymi aktywność polityczną na poziomie ogólnokrajowym: Zjazdem Delegatów oraz Radą Wykonawczą. Zjazd Delegatów odbywa się 2 razy w roku, a organizacje lokalne wysyłają delegatów w liczbie proporcjonalnej do odsetka uzyskanych głosów w wyborach kantonalnych. W procesie podejmowania decyzji obowiązuje zasada „dwóch większości absolutnych" — decyzja zostaje przyjęta, gdy poprze ją absolutna większość delegatów oraz absolutna większość organizacji lokalnych. Radę Wykonawczą tworzą przedstawiciele organizacji lokalnych (po jednym). Prezydent GPS wybierany jest na dwa lata z możliwością reelek-q'i. Partia liczy około 4,5 tys. członków. Klientelę wyborczą partii stanowi przede wszystkim grupa „ekologicznie" zorientowanych obywateli, jednak reprezentujących „Głęboki Ekologizm". Podzielają oni przekonanie, iż kwestie ekologiczne mogą zostać rozwiązane tylko w sytuacji zahamowania tempa rozwoju ekonomicznego oraz technologicznego. GPS przyciąga również znaczny odsetek (około 1/3 jej elektoratu) wyborców o antyekologicz-nym nastawieniu, preferujących wzrost ekonomiczny nawet kosztem ochrony środowiska naturalnego. Jest to kategoria wyborcy protestującego wobec polityki ustabilizowanych partii politycznych, który przejawia znaczną skłonność do przenoszenia swych preferencji partyjnych. IR. Herbut] Literatura: C. Church, Switzerland. Greens in a confe-deral polity (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds), The Green CMlenge, Routledge 1995. M. Finger, S. Hug, Green Poliłics in Switzerland, European Journal of Political Research 1992, vol. 21. A. Ladner, Switzerland: The „Green" and „Alternatwe Parties" (in) F. Miiller-Rommel (ed.), New politics in Western Europę, We-stview Press 1989. SZWEDZKA PARTIA LUDOWA (Sven-ska Folkpartiet — SFP) — fińska partia polityczna, usytuowana w centrum systemu partyjnego, powołana do życia w 1906 r. dla reprezentowania interesów szwedzkiej mniejszości etnicznej, zamieszkującej w granicach Finlandii. W latach 1945-1995 partia otrzymywała średnio poparcie wyborcze blisko 6,0% elektoratu, choć zauważalna jest w tym względzie umiarkowana tendenqa spadkowa. Jest to efektem kurczenia się populacji etnicznej, która stanowi bazę wyborczą partii. Największe sukcesy SFP odnosiła w latach 1945-1954, zdobywając 7,0% i więcej głosów. Od 1966 r. siła wyborcza partii oscyluje między 4,5% (1979 r.) a 6,0% głosów. SFP partycypowała w 26 gabinetach koalicyjnych spośród 42, sformowanych po 1945 r. Do 1963 r. były to z reguły gabinety centrolewicowe, kierowane przez —> Fińską Partię Soqaldemokratyczną (SSDP) lub -» Partię Centrum (KESK). Potem partia wchodziła również w skład gabinetów „niesocjalistycznych", centroprawicowych (np. gabinety E. Aho w latach 1991-1995, zdominowane przez KESK i -> Koalicję Narodową — KOK). SFP znalazła się w gabinecie koalicyjnym P. Lipponena, sformowanym po wyborach w 1995 r. Pod koniec lat osiemdziesiątych partia liczyła ponad 46 tys. członków (1,16% elektoratu). SFP jest członkiem —> Międzynarodówki Liberalnej. [R. Herbut] SZWEDZKA SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA PRACY (Sveriges Social-demokratiska Arbetarepartii — SAP) — szwedzka partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -* partie socjaldemokratyczne), stworzona w 1889 r. jako reprezentant interesów klasy robotniczej. Od 1932 r. partia zdominowała politykę w Szwecji, kształtując tzw. konsens socjaldemokratyczny, który doprowadził do narodzin „szwedzkiego 301 Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy socjalizmu". Ważnym elementem nowego układu politycznego stalą się koncepcja państwa dobrobytu oparta na zasadach instytucjonalizacji (państwo przejmuje odpowiedzialność za dobrobyt obywateli), uniwersalizmu (rozbudowany system ochrony obywateli) oraz ujednolicenia (równość i powszechność prawa do ochrony socjalnej). SAP dążyła do stworzenia warunków gwarantujących sprawowanie społecznej kontroli nad uprawnieniami kapitału przy zachowaniu tradycyjnej struktury własności (kapitalistycznej) oraz dominacji sektora prywatnego w sferze bezpośredniej produkcji. W latach osiemdziesiątych, w obliczu powtarzających się kryzysów ekonomicznych, partia zmodyfikowała swój program, choć zasadnicze postulaty nie uległy zmianie, a jedynie instrumenty służące ich realizacji. W programie przedstawionym w 1990 r. znalazły się postulaty dotyczące m.in. utrzymania zasady równości ekonomicznej (nacisk został położony nie tyle na utrzymanie kosztownego systemu zasiłków społecznych co na restrukturyzację rynku pracy), ochrony środowiska (pogodzenie ekonomicznego wzrostu z koniecznością ochrony środowiska naturalnego człowieka), stworzenia silnej ekonomii (zasada pełnego zatrudnienia, obniżenie poziomu inflacji, podniesienie rywalizacyjności gospodarki na arenie międzynarodowej, system funduszy publicznych) oraz odnowy sektora publicznego. W 1896 r. pierwszy poseł socjaldemokratyczny znalazł się w parlamencie. W latach 1917-1943 partia zdobywała przeciętnie poparcie 40,8% elektoratu. W wyborach w 1911 r. uzyskała 28,5% głosów i od tego momentu obserwowano tendencję wzrostową, której ukoronowaniem stały się wybory w 1940 r. (53,8% głosów). W 1920 r. partia stworzyła swój pierwszy gabinet, na czele którego stanął H. Branting. Był on premierem również w latach 1921-1923 i 1924-1925. W latach 1932-1976 SAP okupowała status partii rządzącej (z krótką przerwą w 1936 r.). W latach 1945-1995 przeciętny poziom poparcia wyborczego dla SAP wyniósł 44,7% głosów. Po 1944 r. partii tylko raz udało się zdobyć absolutną większość głosów (1968 — 50,1%). Do 1970 r. SAP dość regularnie uzyskiwała więcej niż 45,0% głosów (wyjątek to wybory w 1956 r.). Poczynając jednak od wyborów w 1973 r. poziom poparcia dla partii spadał z reguły poniżej bariery 45,0% głosów. Rekordowo niskie poparcie partia uzyskała w wyborach w 1991 r., gromadząc „tylko" 37,7% głosów (jedyny przypadek w okresie powojennym, gdy poziom poparcia spadł poniżej progu 40,0%), ale już w kolejnych w 1994 r. zanotowała znaczącą poprawę (45,2% głosów). Kolejne wybory w 1998 r. to znów spadek poparcia wyborczego dla partii (36,6%). Spośródf^ gabinetów tworzonych od 1946 r. aż w _2J2, uczestniczyli socjaldemokraci, nominując wszystkich premierów. Sjedernrjaście_ga-binetÓW miało Status r?ystn jpHnnpartyj-nych, w l rrźy gabinety istniejące w latach 1951-1957 (premier T. Erlander) miały charakter -» koalicji minimalnie zwycięskich i opierały się na współpracy socjaldemokratów z -» Partią Centrum (CP). Od 1957 r. utrwaliła się tradycja niewchodze-nia SAP w układy koalicyjne (m.in. w konsekwencji przyjęcia przez Partię Centrum wyraźnie niesocjalistycznej orientacji programowej). Partia rządziła w latach 1946— 1976,1982-1991, 1994-?. W ponad 100-letniej historii SAP nominowała ona tylko 6 premierów — H. Brantinga, P.-A. Hanssona (obu w okresie międzywojennym), T. Erlandera (10 gabinetów w latach 1946-1969), O. Palmę (5 gabinetów w latach 1969-1976 oraz 1982-1986), I. Carls-sona (3 gabinety wiatach 1986-1991 i 1994-1996) oraz G. Perssona (od 1996). Ten ostatni został liderem partii i premierem w marcu 1996 r. po tym, jak dotychczasowy przewodniczący I. Carlsson oznajmił w 1995 r. wycofanie się z życia politycznego (ten ostatni pełnił funkcję li- 302 4 Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy dera SAP od 1986 r., gdy zastąpił 0. Pal- q'alistów (PES). Partia jest członkiem —> mę). W referendum w 1994 r. dotyczącym Międzynarodówki Socjalistycznej. Pod członkostwa Szwecji we Wspólnocie Eu- koniec lat osiemdziesiątych partia liczyła ropejskiej SAP opowiedziała się za przy- ponad 1 min członków (ponad 17,0% elek- stąpieniem. W wyborach europejskich toratu). w 1995 r. SAP zdobyła 28,1% głosów [R. Herbut] (7 mandatów) i tylko nieznacznie wyprze- dziła kolejną partię, -» Umiarkowaną Par- Literatura: tię Koalicyjną (M). W Parlamencie Euro- A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokra- pejskim reprezentanci partii wchodzą cja w Europie Zachodniej, Wrocław 1995. w skład grupy -> Partii Europejskich So- ? ? ? • i ? ? ? ? ? T TORYSI — ugrupowanie polityczne powstałe w XVII w., które dało początek -» Partii Konserwatywnej. Jednakże dopiero pod koniec XVIII w. Torysi, podobnie jak i inne partie arystokratyczne, ulegli reorganizacji i stabilizacji do tego stopnia, że można już było mówić o wyraźnie odmiennych i stałych ugrupowaniach politycznych. Do roku 1832, tzn. do reformy prawa wyborczego w Anglii, Torysi zachowują swój podstawowy charakter ugrupowania arystokratycznego. Później, wraz ze zwiększeniem się liczby wyborców, zostali zmuszeni do zapoczątkowania akcji szerokiej agitacji programowo-politycznej. W ten sposób w 1834 r. zostaje opracowany pierwszy program wyborczy (Manifest z Tamworth), a jednocześnie ugrupowanie przyjmuje nową nazwę —> Partia Konserwatywna (CP). Początkowo Torysi-Konserwatyści reprezentowali starą arystokrację i szlachtę ziemską, zainteresowaną głównie produkcją rolną i broniącą ceł na zboże. Ideologia, do której się odwołują sięga koncepcji E. Burke'a i B. Disraeliego. Podstawą stosunków politycznych i społecznych jest własność prywatna. Podstawowe wartości to: rodzina, idea społeczeństwa organicznego, gradu-alizm i antyegalitaryzm. Partia Konserwatywna zorganizowana jest na kształt piramidy. Władza skoncentrowana jest w rękach centralnej elity, zaś podstawę piramidy tworzą stowarzyszenia lokalne, których sieć pokrywa się z podziałem na okręgi wyborcze. Organizacje lokalne prowadzą działalność rekrutacyjną i propagandową, chociaż ich głównym zadaniem jest walka wyborcza. Koordynacją działalności stowarzyszeń danego regionu zajmują się federacje regionalne. Organami centralnymi partii są: Konferencja Partii Konserwatywnej, Centralna Rada i Komitet Wykonawczy. Konferencja i Centralna Rada zbierają się raz na rok, a przywódca partii nie ma obowiązku stosowania się do podjętych uchwał, toteż w praktyce partią kieruje Komitet Wykonawczy, obradujący co miesiąc w składzie: przywódca oraz pozostali członkowie kierownictwa, jak też określona liczba delegatów z federacji regionalnych. Partia Konserwatywna liczy w przybliżeniu 1,5 min członków. Skład socjalny partii: wolne zawody — 45%, biznesmeni — 30%, „białe kołnierzyki" — 24%. Elektorat partii: warstwy średnie — 59%, robotnicy wykwalifikowani — 40%, niewykwalifikowani — 34%. W ostatnich latach Konserwatyści zwyciężali w wyborach w 1954,1955,1959,1970, 1979, 1983, 1987, 1992 r., sprawując władzę przez 36 lat powojennej historii Wielkiej Brytanii (do 1998 r.) IB. Szmulik] Literatura: M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992. TRANSNARODOWA FEDERACJA PARTII POLITYCZNYCH — organizacja aktywna w ramach Unii Europejskiej, skupiająca partie polityczne reprezentujące 304 Typologie systemów partyjnych określoną ideologiczno-programową rodzinę partii, dysponująca określonymi cechami proceduralno-strukturalnymi jako przejaw procesu instytucjonalizacji (zob. -> instytucjonalizacja partii politycznej), które nadają jej charakter (europejskiej) partii politycznej. Bazą tworzenia t.f.p.p. stała się -» frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim. Transnaro-dowe federacje pozostają odrębnymi strukturami organizacyjnymi od frakcji politycznych, choć obie są bardzo ściśle ze sobą powiązane funkcjonalnie. Transnaro-dowa federacja partii politycznych ma własny statut, wspólny program, przygotowuje wspólny manifest wyborczy, który staje się platformą wyborczą poszczególnych partii uczestniczących w wyborach europejskich. Federacja dysponuje strukturą organizacyjną pozwalającą działać jej w sposób typowy dla partii politycznej. Ma ona sekretariat, ciało wykonawcze, zgromadzenie „partii" oraz hierarchiczną strukturę kierownictwa. Statut dopuszcza zasadę indywidualnego członkostwa, choć żadna z federacji nie wprowadziła tej zasady w życie. W statucie określony jest mechanizm podejmowania wiążących decyzji w ramach federacji. Każda federacja dysponuje własnym funduszem. Upowszechniła się praktyka, iż tzw. szczyt partii (federaq'i) jest zwoływany każdorazowo tuż przed posiedzeniem Rady Europy (Rady Ministrów). Uczestniczą w nim premierzy rządów, narodowi liderzy partii, przewodniczący frakcji parlamentarnej oraz Komisarze Europejscy wywodzący się z tej partii. W procesie tworzenia t.f.p.p. szczególnie zaawansowane są -» Partia Europejskich Socjalistów (PES), -i Europejska Partia Ludowa (EPP), -* Partia Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR) oraz -» Europejska Federacja Partii Zielonych (EFG). Proces przekształcania transnaro-dowych federacji w tzw. partie federacyjne znalazł formalne uzasadnienie w postaci art. 138a Traktatu z Maastricht. Po raz pierwszy w przepisach traktatowych określono status partii politycznej w kontekście procesu integracji europejskiej. [R. Herbut] Literatura: S. Hix, The transnational party federations (in) J. Gaffney (ed.), Political Parłies and the European Union, London and New York 1996. TYPOLOGIE SYSTEMÓW PARTYJNYCH — efekt zabiegu metodologicznego polegającego na pogrupowaniu systemów partyjnych wedle przyjętej cechy (zespołu cech) i pozwalającego na wyodrębnienie pewnej liczby odmian zjawiska, z uwagi na dzielące je różnice. W literaturze spotykamy wiele typologii —» systemów partyjnych, opartych na różnych kryteriach i cechujących się zróżnicowanym stopniem szczegółowości. Typologie te możemy ująć w trzy podstawowe grupy: oparte na kryteriach jakościowych, ilościowych oraz uwzględniające oba rodzaje kryteriów. Przykładem typologii opartych na kryteriach ilościowych jest propozycja M. Duvergera. Uwzględniając wyłącznie liczbę partii wyróżnia on -> systemy jednopartyjne, -» systemy dwupartyj-ne i -4 systemy wielopartyjne. Typologia ta wyrasta z założenia, że decydującym elementem systemu partyjnego jest jego -ł format. Słabością tej koncepcji jest nieuwzględnienie charakteru interakcji, w jakie wchodzą ze sobą partie polityczne oraz rozmiaru poparcia, jakie osiągają. Diatego też większość typologii uwzględnia kryteria jakościowe, odnoszące się do -> mechanizmu systemów partyjnych. Czyni tak również M. Duverger, uwzględniając czwarty typ systemu partyjnego — system partii dominującej. Innym przykładem typologii ilościowej jest koncepcja irlandzkiego politologa P. Maira. Za główne kryterium uznaje on rozmiar (siłę wyborczą) rywalizujących partii. Dwiema 305 Typologie systemów partyjnych podstawowymi kategoriami są: system dużych partii, w którym partie zdolne do przekroczenia granicy 15% poparcia uzyskują łącznie ponad 50% głosów oraz system małych partii, w którym przewagę zdobywają partie legitymujące się poparciem poniżej progu 15%. System dużych partii występuje m.in. w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Australii, Austrii, RFN, Irlandii. Przypadek systemu małych partii odnajdujemy natomiast w Danii i Szwecji. Warto dodać, że między 1991 r. a 1997 r. występował on również w Polsce. Za najbardziej znaną typologię systemów partyjnych, uwzględniającą wyłącznie kryteria jakościowe, uznaje się wyodrębnienie systemów rywalizacyjnych i niery-walizacyjnych, zaproponowane przez J. LaPalombarę i M. Weinera, a rozwinięte przez G. Sartoriego. Systemy rywaliza-cyjne to takie, w których partie konkurują o głosy wyborców, a konfiguracja sił politycznych, jaka wyłoni się w parlamencie, jest funkcją rozkładu preferencji elektoratu. Istotą systemu rywalizacyjnego (zob. —> rywalizacja polityczna) jest dopuszczenie do walki o władzę wszystkich uznanych za legalne partii politycznych oraz formalna równość szans starania się o poparcie. Jak pisze G. Sartori, „rywalizacyj-ność systemu partyjnego jest szczególnym stanem gry politycznej". Zachodzi ona wówczas, gdy „istnieje świadomość, że nowy rywal może wejść na rynek polityczny, a wielkie grupy wyborców mogą przesunąć swoje poparcie". Systemy nie-rywalizacyjne wykluczają taką sytuację, nie dopuszczając faktycznie do współzawodnictwa partii. W grupie tej G. Sartori wyróżnia -» systemy jednopartyjne (totalitarne, autorytarne i pragmatyczne), —> systemy partii hegemonicznej oraz -> systemy partii predominującej. Ten ostatni jest jednak systemem potencjalnie rywa-lizacyjnym, jako że nie wyklucza takiego -» przesunięcia poparcia wyborczego, które zakończy dominację jednego ugrupowania. Odmianą typologii minimalizują- cej znaczenie kryterium ilościowego jest propozycja G. Smitha. Wyodrębnia on —> system partyjny nierównowagi, -» system partyjny rozproszony oraz —> system partyjny równowagi. Głównym czynnikiem, który autor bierze pod uwagę, jest siła rywalizujących ze sobą partii (bloków) politycznych, rzutująca na proces tworzenia i strukturę polityczną gabinetu. W systemie nierównowagi poparcie wyborców rozkłada się nierównomiernie: jedna partia otrzymuje zdecydowanie więcej głosów niż pozostałe, których liczba nie ma większego znaczenia. Utworzenie gabinetu bez jej udziału jest niemożliwe. Nierównowaga nie przesądza jednak tego czy gabinet będzie miał charakter jednopartyjny, czy koalicyjny. System rozproszenia zakłada fragmentaryzację poparcia, rozdzielonego między kilka partii, z których żadna nie dominuje nad innymi. Gabinet tworzony jest w wyniku przetargów międzypartyjnych i ma charakter koalicyjny (możliwe jest również utworzenie jednopartyjnego gabinetu mniejszościowego). W systemie równowagi poparcie rozdzielone jest równomiernie na dwie wielkie partie (lub zintegrowane bloki partii). Tylko w tym przypadku uwzględniony został czynnik ilościowy. Efektem tak ukształtowanego systemu partyjnego jest uproszczenie procesu tworzenia gabinetu, który jest jednopartyjny lub stanowi jednorodną programowo koalicję. Większość typologii, odnoszących się tylko do rywalizacyjnych systemów partyjnych, uwzględnia w jednakowym stopniu czynniki ilościowe i jakościowe. Według J. Blon-dela należy wyodrębnić —» systemy dwu-partyjne (np. Wielka Brytania, USA, Malta), —> systemy dwu-i-półpartyjne (RFN, Austria), systemy wielopartyjne z partią dominującą (Indie, Meksyk, Włochy do 1994 r., Szwecja do 1976 r.) oraz wielopartyjne bez partii dominującej, reprezentowane przez pozostałe demokracje zachodnioeuropejskie (zob. -» system wielopar-tyjny). A. Ware wyróżnia sześć typów ry- 306 Typologie systemów partyjnych walizacyjnych systemów partyjnych: system partii predominującej (Japonia do 1993 r., Indie do końca lat siedemdziesiątych), system dwupartyjny (Wielka Brytania, USA, Nowa Zelandia), system dwu-i-półpartyjny (RFN, Irlandia do końca lat osiemdziesiątych, Kanada, Australia), system z jedną partią wielką i kilkoma małymi (Szwecja, Norwegia, Dania), system z dwoma partiami wielkimi i kilkoma mniejszymi (Włochy do połowy lat osiemdziesiątych, Izrael od lat siedemdziesiątych) oraz sfragmentaryzowany i równocześnie zrównoważony system wielopar-tyjny (Belgia, Finlandia, Holandia, Szwajcaria). W trzech pierwszych —»efektywna liczba partii jest niższa niż 2,5; w trzech następnych przewyższa tę wartość. Z drugiej strony, tylko w jednym z tak wyróżnionych systemów — w sfragmentaryzo-wanym systemie wielopartyjnym nie występuje co najmniej jedna wielka partia. Najpowszechniej stosowaną w badaniach politologicznych jest typologia systemów rywalizacyjnych, opracowana przez G. Sartoriego. Krzyżując kryterium ilościowe (-> format systemu partyjnego) z jakościowym (—> mechanizm systemu partyjnego), autor wyróżnia cztery podstawowe typy systemów partyjnych: system partii predominującej, system dwupartyjny, umiarkowany pluralizm (zob. ** system partyjny umiarkowanie spolaryzowany) oraz spolaryzowany pluralizm (zob. —> system partyjny ekstremalnie spolaryzowany). Typom tym odpowiadają cztery klasy systemów rywalizacyjnych (kategoria ta uwzględnia tylko liczbę partii relewantnych): system jednopartyjny, dwupartyjny, ograniczony pluralizm i ekstremalny pluralizm. W literaturze polskiej za najbardziej znaną uchodzi typologia rywalizacyjnych systemów partyjnych autorstwa M. Sobolewskiego. Wyodrębnia on system partii dominującej, system dwóch partii dominujących, system rozbicia wielopartyjnego oraz system kooperacji partii (charakterystyczny dla Szwajcarii). Wadą tej koncepqi jest to, że poszczególne typy systemów wyróżniane są na podstawie całkowicie odmiennych kryteriów. [A. Antoszeiuski] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 1997. G. Sartori, Parties and Party Systems. A Fra-meworkfor Analysis, Cambridge 1976. G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1976. A. Ware, Political Parties and Party Systems, Oxford 1996. u UMIARKOWANA PARTIA KOALICYJNA (Moderata Samlingspartiet — M) — szwedzka konserwatywna partia polityczna (zob. —> partie konserwatywne), stworzona w 1904 r. Początkowo reprezentowała interesy grupy bogatych farmerów oraz rodzącej się burżuazji przemysłowej. W programie partii na plan pierwszy wysuwane są postulaty dotyczące tzw. ortodoksji ekonomicznej oraz przedsiębiorczości. Partia preferuje więc rynkowy model ekonomii, choć raczej w wersji socjalnej. Nie odrzuca systemu państwa dobrobytu, w ramach którego ważnym staje się zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego, postuluje jednak jego decentralizację i „urynkowienie" oraz ograniczenie wydatków na utrzymanie sektora publicznego. Partia była i jest zwolenniczką członkostwa Szwecji we Wspólnocie Europejskiej. Do 1932 r., a więc do momentu zdominowania polityki przez —> Szwedzką Socjaldemokratyczną Partię Pracy (SAP), uczestniczyła w tworzeniu szeregu gabinetów koalicyjnych bądź formowała je samodzielnie. Po 1945 r. konserwatyści zdobywali przeciętnie poparcie 18,0% elektoratu. Największe sukcesy wyborcze partia odnosiła w latach 1979-1985 oraz 1991-1994, zyskując ponad 20,0% głosów. Rekordowe poparcie otrzymała w wyborach w 1982 r. (23,6% głosów i 86 mandatów), 1994 r. (22,4% głosów i 80 mandatów) oraz 1998 r. (22,7% głosów i 82 mandaty). Wyjątkowo niepomyślne dla konserwatystów były lata 1948-1952 oraz 1964-1973, kiedy to nie udało im się przekroczyć 15% ba- riery poparcia wyborczego („rekordowe" pod tym względem były wybory w 1970 r. —11,5% głosów). W okresie powojennym partia uczestniczyła w procesie formowania 3 gabinetów koalicyjnych oraz nominowała jednego premiera (C. Bildt, 1991— 1994). W latach 1976-1978 oraz 1979-1981 wchodziła w skład trójpartyjnego układu koalicyjnego opartego na współpracy partii niesocjalistycznych (dwa gabinety T. Faldina). Obok konserwatystów w rządzie znalazły się -> Partia Centrum oraz -» Liberalna Partia Ludowa (FPL). W maju 1981 r. partia wycofała się z gabinetu, choć wspierała go w parlamencie. Do władzy powróciła po wyborach w 1991 r., stając na czele koalicji gabinetowej, w której znalazły się również —> Partia Centrum (CP), -» Liberalna Partia Ludowa (FPL) oraz —> Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDS). Po wyborach w 1994 r. partia przeszła do opozycji. W wyborach europejskich w 1995 r. konserwatyści zdobywają 23,2% głosów oraz 5 miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład grupy parlamentarnej -» Ludowa Partia Europy (EPP). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadec-kiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. W 1994 r. przewodniczący partii C. Bildt został wyznaczony głównym mediatorem w konflikcie w byłej Jugosławii. Pod koniec lat osiemdziesiątych konserwatyści skupiali ponad 80 tys. członków. [R. Herbułl 308 Unia Chrześcijańskich Demokratów UNIA CENTRUM DEMOKRATYCZNEGO (Union de Centro Democrałico — UCD) — nie istniejąca hiszpańska partia polityczna o orientacji centroprawicowej, która w latach 1976-1982 kierowała wstępną fazą transformacji demokratycznej. Początki UCD sięgają 1976 r., gdy kilka mniejszych partii politycznych stworzyło formację polityczną Centrum Demokratyczne. W 1977 r. na czele Centrum stanął premier Hiszpanii A. Suarez, a partnerzy wchodzący w skład sojuszu zaczęli określać go mianem Unii Centrum Demokratycznego. Sojusz polityczny przekształcił się formalnie w partię polityczną w październiku 1978 r. Partia stała się głównym architektem strategii konsensu narodowego, stylu uprawiania polityki dominującego w Hiszpanii do 1982 r. Partia prezentowała orientację prorynkową, jednak z dość wyraźnie zaznaczonym nastawieniem prosocjalnym. Liderzy partii opowiadali się za wykorzystaniem interwencyjnych działań państwa. W polityce międzynarodowej UCD stała się silnym rzecznikiem integracji Hiszpanii ze strukturami europejskimi. W wyborach w 1977 r. partia zdobyła 34,8% głosów, a w kolejnych w 1979 r. — 35%. W tym okresie stworzyła 3 jednopartyjne gabinety mniejszościowe (dwa A. Suareza i gabinet C. Sotelo). Proces rozpadu partii rozpoczął się po wyborach w 1979 r., a jego przyczyną były walki frakcyjne. W 1981 r. A. Suarez został zmuszony do rezygnaq'i ze stanowiska przewodniczącego partii oraz premiera. W lutym 1983 r. partia formalnie przestała istnieć. Wyłoniło się z niej kilka ugrupowań, m.in. Centrum Demo-kratyczno-Społeczne (CDS), na czele którego stanął A. Suarez, Partia Ludowo-De-mokratyczna o orientacji chadeckiej, kierowana przez O. Alzagę. [R. Herbut] UNIA CHRZEŚCIJAŃSKICH DEMOKRATÓW (Christlich-Demokrałische Union — CDU) — niemiecka centroprawicowa partia polityczna o chadeckiej tożsamości (zob. -> partie chadeckie), stworzona w 1950 r. na zjeździe w Goslar w postaci sfederalizowanej organizacji skupiającej autonomiczne grupy chrześcijańskich demokratów (katolików i protestantów). Centrum koordynującym proces integracji różnorodnych organizacji krajowych stał się ośrodek koloński na czele z K. Ade-nauerem. Właśnie on został pierwszym przewodniczącym CDU (1950-1966). Unia stała się spadkobierczynią tradycji katolickiej Partii Centrum (Zentrum Partei), założonej w XIX w. i aktywnej w okresie Republiki Weimarskiej. Narodzinom CDU towarzyszyła dominacja orientacji katolickiej, jednak bardzo szybko przybrała ona nową formułę organizacyjną i programową, starając się reprezentować szerszą tradycję chrześcijańską. Formalnemu stworzeniu CDU towarzyszyło uznanie odrębności organizacyjnej bawarskich katolików (zob. -> Unia Chrześcijańsko-Spo-łeczna — CSU), choć reprezentująca ich partia weszła w skład koalicji wyborczej. Partia od samego początku poparła proces tworzenia liberalnej demokracji w oparciu o ideały solidaryzmu grupowego i pojednania klasowego. Stała się rzecznikiem rozpoczęcia procesu integracji europejskiej i transnarodowej kooperacji, opartego na kapitalistycznej formule sterowania ekonomią. Promując idee i wartości religijne oraz społeczne, liderzy CDU okazali się być jednocześnie pragmatykami, jeżeli chodzi o sposób prowadzenia polityki gospodarczej. Stworzyli silną i efektywną politykę ekonomiczną, dopuszczającą stosowanie form interwencjonizmu państwowego i wspieraną przez rozstrzygnięcia polityczne typowe dla formuły państwa dobrobytu. Programowe oblicze CDU charakteryzuje „elegancki" eklektyzm, co jest m.in. efektem pragmatycznego nastawienia jej liderów. Jest to typowa „partia władzy", nastawiona raczej na jej zdobycie i utrzymanie niż wpro- Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna / Czechosłowacka Partia Ludowa wadzanie w życie określonego i spójnego pakietu postulatów ideologicznych. Widoczne to było zwłaszcza w erze K. Ade-nauera, gdy partia była w istocie koalicją notabli, których jedynym celem stała się reelekcja kanclerza (Kanzlerwahherein). Fakt przejścia do opozyq'i, w 1969 r. zmusił CDU do przeprowadzenia organizacyjnej odnowy i odejścia od modelu partii kadrowej. Lata siedemdziesiąte to proces tworzenia struktur organizacyjnych (zob. ~» instytuqonalizacja partii politycznej), pozwalających na stosowanie w sposób efektywny strategii masowych, przy jednoczesnym zachowaniu modelu partii wyborczej (zob. -» partia wyborcza). Pomimo zmian organizacyjnych, wciąż pozostaje w mocy teza, iż CDU to bardziej partia wyborców (Wahlerpartei) niż partia członków (Mitgłiederpartei). W latach 1949-1994 partia zdobywała przeciętnie poparcie 35,6% elektoratu, a koalicja CDU/CSU — 44,8%. Rozmiar poparcia dla partii podlega raczej niedużym wahnięciom, może z wyjątkiem pierwszych wyborów, gdy otrzymała ona mniej niż 25,0% głosów. CDU miała status ugrupowania rządzącego w latach 1949-1969 (koalicje gabinetowe z CSU, -ł Socjaldemokratyczną Partią Niemiec — SPD w latach 1966-1969, ** Partią Wolnych Demokratów — FDP w latach 1949-1956,1961-1966, małymi partiami politycznymi, jak np. Partią Niemiec, w latach 1949-1960) oraz w latach 1983-1998. Oznacza to, że w okresie 50 lat pozostawała w opozycji tylko 14 (koalicje gabinetowe z FDP). CDU nominowała 4 kanclerzy — K. Adenauera (10 gabinetów w latach 1949-1963), L. Erharda (3 gabinety w latach 1963-1966), K. Kisingera (jeden gabinet w latach 1966-1969) oraz H. Kohla (4 gabinety formowane od 1982 r.). Czterech prezydentów Niemiec wywodziło się z CDU — H. Liibke (1959-1969), K. Carstens (1979-1984), R. von Weiz-sacher (1984-1994), R. Herzog (od 1994). W wyborach europejskich w 1994 r. partia uzyskała poparcie 32,0% elektoratu, prze- grywając minimalnie z SPD. W Parlamencie Europejskim zasiada 39 reprezentantów CDU (na ogólną liczbę 99 „niemieckich" miejsc). Wchodzą oni w skład grupy parlamentarnej -» Europejskiej Partii Ludowej (EPP). W połowie 1996 r. chade-cy rządzili lub współrządzili w 7 krajach związkowych. W Bawarii tradycyjnie już dominuje CSU. Tylko w Saksonii CDU sprawuje władzę samodzielnie. W pozostałych 5 krajach tworzy rządy koalicyjne z SPD (Badenia-Wirtenbergia, Berlin, Brema, Meklenburgia-Pomerania, Turyngia). W 1991 r. CDU liczyła około 756 tys. członków, z tego 645 tys. w landach zachodnich. Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] Literatura: D. Broughton, The CDU-CSU in Germany: Is there any alternative? (in) D. Hanley (ed.), Chrisłian Democracy in Europę. A Compara- twe Perspectme, London 1994. K. Kersbergen, Social Capitalism. A study of Christian Democracy and the welfare stale, London-New York 1995. UNIA CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNA / CZECHOSŁOWACKA PARTIA LUDOWA (Kfesknska a Demokra-tickd Unie/ Ćeskoslovenska Strana Lidovd — KDU/ĆSL) — czeska partia polityczna o chadeckiej tożsamości (zob. —» partie chadeckie), powstała formalnie w kwietniu 1992 r. z połączenia dwóch ugrupowań: Unii Chrześcijańsko-Demokratycz-nej (zarejestrowanej w czerwcu 1991 r.) oraz Czechosłowackiej Partii Ludowej (założonej w 1918 r. i przywróconej do życia w 1945 r. jako część zdominowanego przez komunistów Frontu Narodowego). W grudniu 1989 r. Czechosłowacka Partia Ludowa weszła w skład szerokiej koalicji gabinetowej. W wyborach w 1990 r. partia stworzyła wraz z innymi ugrupowaniami, 310 Unia Chrześcijatisko-Spoleczna tworzącymi Chrześcijańską i Demokratyczną Unię, przymierze wyborcze, które zdobyło 9 spośród 101 „czeskich" miejsc w izbie niższej federacji (8,7% głosów), 6 spośród 75 „czeskich" miejsc w izbie wyższej (8,8% głosów) oraz 19 miejsc w Czeskiej Radzie Narodowej (8,4% głosów). W czerwcowych wyborach w 1992 r. KDU/ĆSL zdobyły 15 mandatów w Czeskiej Radzie Narodowej (6,3% głosów) oraz 7 mandatów w izbie niższej federacji i 6 — w izbie wyższej federacji. W 1992 r. partia weszła w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez -> Obywatelską Partię Demokratyczną (premier V. Klaus). Jako partner w rządzie, partia wycofała się z postulatu dotyczącego przyznania Morawom, gdzie otrzymuje najsilniejsze poparcie wyborcze, statusu terytorium autonomicznego. W 1995 r. klub parlamentarny KDU/ĆSL został wzmocniony w wyniku przejścia 5 deputowanych z Partii Chrześcijańsko-Demo-kratycznej (KDS). W wyborach w 1996 r. partia zdobyła 8,1% głosów (18 mandatów). Weszła w skład mniejszościowego gabinetu koalicyjnego V. Klausa. W listopadzie 1997 r., po ujawnieniu afery politycznej związanej z finansowaniem -ł Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), kierownictwo partii zdecydowało o wycofaniu z rządu wszystkich swych polityków. W wyborach w 1998 r. partia zdobyła 9% głosów, wprowadzając do izby niższej parlamentu 20 reprezentantów. Po wyborach przeszła do opozyq'i wobec socjaldemokratycznego mniejszościowego gabinetu M. Zemana. Liderem jest J. Lux. KDU/ĆSL jest afiliowana przy -» Międzynarodówce Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratycznej. [W. jednaka] UNIA CHRZEŚCIJAŃSKO-SPOŁECZ- NA (Christlich Soziale Union — CSU) — niemiecka partia polityczna o chadeckiej tożsamości (zob. -> partie chadeckie), stworzona w Bawarii w 1946 r. CSU to partia prawie wyłącznie katolicka, działająca na terytorium Bawarii. Uznawana jest za partię „siostrzaną" -> Unii Chrześcijańskich Demokratów (CDU), dysponującą odrębną strukturą organizacyjną wyłącznie na terytorium Bawarii. Programy obu partii są bardzo zbliżone i w zasadzie istnieje coś w rodzaju konsensu dotyczącego treści preferowanych i realizowanych kierunków polityki. Pomimo tego, CSU postrzegana jest jako ugrupowanie bardziej konserwatywne od ĆDU, usytuowane w przestrzeni rywalizacji bardziej na prawo od tej drugiej. Polityka ekonomiczna obu partii jest dość zbliżona (model gospodarki rynkowej oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i prywatnej własności), a różnice dotyczą m.in. konkretnych rozstrzygnięć towarzyszących procesowi integracji europejskiej (np. sceptycyzm liderów wobec koncepcji europejskiej unii monetarnej). W 1946 r. w wyborach do bawarskiego parlamentu (Landtagu) partia zdobyła absolutną większość głosów (52,3%), ale została zmuszona do stworzenia rządu koalicyjnego z -» Socjaldemokratyczną Partią Niemiec (SPD). Układ koalicyjny przetrwał do 1954 r. i wówczas CSU przeszła do opozycji wobec gabinetu koalicyjnego kierowanego przez socjaldemokratów. W 1957 r. wróciła do władzy, stając początkowo na czele rządu koalicyjnego, a od 1962 r. tworzy gabinety jednopartyjne (trwa to do chwili obecnej). W 1961 r. liderem partii zostaje F.-J. Strauss. Pełni on szereg funkcji ministerialnych w rządach zdominowanych przez CDU (m.in. Ministra Obrony wiatach 1956-1963). W 1978 r. staje on na czele rządu bawarskiego (minister-prezydent), a w wyborach w 1980 r. zostaje nominowany jako kandydat koalicji CDU/CSU na stanowisko kanclerza. W latach 1949-1995 CSU zdobywa przeciętnie 9,2% głosów, odnosząc największe sukcesy w okresie od 1972 r. do 1983 r. (otrzymuje więcej niż 311 Unia na rzecz Demokracji Francuskiej 10,0% głosów). W dwóch ostatnich elekcjach w 1990 r. i 1994 r. (ogólnoniemiec-kich) minimalnie przekracza 7-procento-wy poziom poparcia wyborczego (odpowiednio 7,1% oraz 7,3%). Od sierpnia 1949 r. do września 1969 r. wchodzi, jako partia „siostrzana" CDU, w skład kolejnych gabinetów koalicyjnych kierowanych przez K. Adenauera (1949-1963), L. Erharda (1963-1966) oraz K. Kisingera (1966-1969). Po 13 latach pozostawania w opozycji, powraca w 1982 r. wraz z CDU do władzy (gabinety H. Kohla od 1982 r.). W 1988 r. po śmierci F.-J. Straus-sa, liderem partii zostaje wybrany T. Wai-gel, zaś na premiera rządu krajowego zostaje nominowany M. Streibl. Ten ostatni zostaje zastąpiony w 1993 r. przez E. Stroi-bera. W wyborach europejskich w 1994 r. na listę CSU oddaje głosy 6,8% elektoratu (8 miejsc w Parlamencie Europejskim). Reprezentanci partii wchodzą w skład grupy parlamentarnej -> Ludowa Partia Europy (EPP). Partia jest afiliowana przy -» Międzynarodówce Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. Pod koniec lat osiemdziesiątych CSU skupiała blisko 186 tys. członków. [R. Herbut] UNIA NA RZECZ DEMOKRACJI FRANCUSKIEJ (Union pour la Dimocratie Francaise — UDF) — francuska partia polityczna o centrowej i liberalnej orientacji programowej, stworzona w lutym 1978 r. w formie przymierza wyborczego: —> Partii Republikańskiej, Centrum Społecznych Demokratów — CDS (zob. —> Demokratyczna Siła), Partii Radykalnej, znanej później pod nazwą Partii Socjaldemokratycznej oraz Clubs Perspecłives et Realities. UDF ma charakter bardzo luźnej konfederacji małych partii politycznych, z których każda zachowała odrębną strukturę organizacyjną i kultywuje własną tradycję programową (ideologiczną). UDF praktycznie nie ma lidera. Każda z partii dyspo- nuje względnie silną i rozbudowaną siecią organizacji lokalnych i regionalnych, skupiających miejscowych notabli i aktywistów. Partie tworzące UDF połączył fakt popierania Giscarda d'Estaing zanim został prezydentem, jak i w trakcie zwycięskiej kampanii wyborczej w 1974 r., a zjednoczenie ich w formie Giscardian Confede-ration nastąpiło tuż przed wyborami parlamentarnymi w 1978 r. Stworzenie UDF stało się wyrazem narastających napięć w ramach rządzącej koalicji „większościowej" (centroprawicowej) i formą usankcjonowania faktu istnienia dwóch rywalizujących skrzydeł — gaullistowskiego i gis-cardiańskiego. W wyborach w 1978 r. partie tworzące UDF zdobyły 124 miejsca w parlamencie, a tuż po wyborach nominację na stanowisko prezydenta konfederacji (parlamentarnej) otrzymał lider CDS, J. Lecanuet. W wyborach prezydenckich w 1981 r. kandydat UDF Giscard d'Esta-ing przegrał z socjalistą F. Mitterandem. W 1981 r. UDF stworzyła alians wyborczy ze Związkiem na rzecz Republiki (RPR), zwany Union pour la Majoritć Noiwelle (UMN), który formalnie przestał istnieć w 1983 r. W okresie 1981-1986 partia pozostawała w opozycji. Przed wyborami parlamentarnymi w 1986 r. obie partie ponownie zawarły porozumienie wyborcze, odnosząc zwycięstwo. UDF zdobyła 131 mandatów i weszła w skład gabinetu koalicyjnego (17 stanowisk ministerialnych), kierowanego przez gaullistę J. Chiraca (RPR). W kampanii prezydenckiej w 1988 r. UDF poparła początkowo kandydaturę R. Barre (nie przeszedł do drugiej tury), a potem — J. Chiraca. Przymierze wyborcze UDF i RPR przegrało w wyborach parlamentarnych w 1988 r., a UDF zdobyła 129 mandatów. W latach 1988-1993 UDF pozostawała w opozycji. Przymierze wyborcze UDF/RPR odniosło sukces w wyborach w 1993 r. (UDF zdobyła 213 miejsc w parlamencie). Partia weszła w skład gabinetu koalicyjnego E. Balladura (RPR), a w 1995 r. — gabinetu A. Juppś (RPR). 312 Unia Ojczyźniana W kampanii prezydenckiej w 1995 r. UDF poparła początkowo kandydaturę E. Bal-ladura, a w drugiej turze — kandydaturę J. Chiraca. W przegranych przez koalicję centroprawicową wyborach parlamentarnych w 1997 r. UDF zdobyła 109 miejsc w parlamencie (14,7% głosów). W 1996 r. prezydentem UDF został wybrany lider -> Partii Republikańskiej F. Leotard, który zastąpił Giscarda d'Estaing (1988-1996). W wyborach europejskich w 1994 r. wspólna lista UDF i RPR uzyskała poparcie 25,5% elektoratu (28 mandatów). UDF obsadziła 14 miejsc w Parlamencie Europejskim (13 reprezentantów wchodzi w skład grupy -> Ludowa Partia Europy — EPP, zaś jeden — w skład grupy -» Europejskich Liberalnych Demokratów i Re-formistów — ELDR). UDF jest członkiem Międzynarodowej Unii Demokratów oraz Europejskiej Unii Demokratów. [R. Herbat] Literatura: A. Cole, The Return of the Orleanist Righł: The Union for French Democracy (in) A. Cole (ed.), French Poliłical Parties in Transiłion, Aldershot 1990. J. Frears, Parłies and Voters in France, 1991. UNIA OJCZYZNA (łsamaałiit — IL) — estońskie centroprawicowe przymierze wyborcze, stworzone w grudniu 1994 r. w wyniku połączenia się dwóch ugrupowań: Koalicji Narodowej „Ojczyzna" (Rah-uuslik Koonderakond Isamaa—RKI) oraz Estońskiej Narodowej Partii Wolności (Eesfi Rahvusliku Sótumatuse Partei—ERSP).RKI została sformowana w 1992 r., a w jej skład weszło szereg ugrupowań centroprawicowych i chadeckich. W wyborach w 1992 r. koalicja kierowana przez M. La-ara otrzymała poparcie 22,0% elektoratu, zdobywając 29 miejsc w parlamencie. Po wyborach M. Laar przekształcił to luźne przymierze partii i ugrupowań politycznych w jedną, względnie zwartą struktu- rę organizacyjną. Lider RKI stanął na czele gabinetu koalicyjnego sformowanego w 1992 r. Gabinet upadł w październiku 1994 r., a na czele nowej tzw. tymczasowej administracji stanął A. Tarand, polityk niezależny. W wyborach prezydenckich w 1992 r. zwyciężył kandydat RKI, L. Me-ri. W głosowaniu powszechnym uzyskał on poparcie tylko 29,8% elektoratu (najwięcej głosów zdobył A. Ruiitel, z ugrupowania Bezpieczny Dom, obecnie lider -> Estońskiej Partii Ludowej, 42,2%), jednak został wybrany na urząd prezydenta przez parlament (Riigikogu). L. Meri zdobył 59 głosów, zaś jego rywal A. Ruiitel — 31. ERSP powstała w 1988 r., a po odzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1991 r. uzyskała status pierwszej siły politycznej w państwie. W wyborach w 1992 r. utraciła tę pozycje na rzecz RKI. Partia weszła w skład gabinetu M. Laara. W wyborach w 1995 r. koaliq'a IL uzyskała poparcie 7,8% elektoratu (8 mandatów), przechodząc do opozycji. RKI jest członkiem -> Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] UNIA OJCZYŹNIANA (Vaterliindische Union — VU) — liberalna partia polityczna Lichtensteinu, stworzona w 1918 r. pod nazwą Partia Ludowa (Volkspartei — Vp). Obecną nazwę przyjęła w 1936 r. po połączeniu się z ruchem społecznym „Służba Ojczyźnie" (Heimałdienst). VU popiera monarchię konstytucyjną, opowiada się za demokratyczną ewolucją systemu politycznego oraz modelem gospodarki rynkowej z prosocjalnym nastawieniem. W wyborach w 1918 r. zdobywa większość w jednoizbowym parlamencie (Landtag), składającym się z 25 posłów. Rządzi nieprzerwanie do 1928 r., tworząc jednopartyjne gabinety. Sukces partii wynikał m.in. z faktu zdobycia głosów elektoratu robotniczego, który popierał wprowadzoną przez nią unię ekonomiczną ze Szwajcarią. W 1928 r. przechodzi do opo- 313 Unia Pracy zycji, by powrócić do władzy w 1938 r. jako „młodszy partner" dla konserwatywnej -> Postępowej Partii Obywatelskiej (FBp). Od 1938 r. VU wchodzi w skład wszystkich tworzonych gabinetów koalicyjnych (koalicja z FBp), a zmienia się jedynie jej status w ramach układu koalicyjnego. W latach 1970-1974,1978-1993 (do październikowych wyborów), 1993-1997 występuje w roli ugrupowania wiodącego, zaś w latach 1938-1970, 1974-1978, 1993 r. (wybory lutowe) — „młodszego partnera". Po wyborach w 1997 r. partia zdobywa 13 mandatów (52,0%) i tworzy jednopartyjny gabinet, kierowany przez M. Fricka. W ten sposób zostaje przerwana, trwająca od 1938 r., tradycja formowania gabinetów koalicyjnych. IR. Herbut] Literatura: A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties of the World, 4th ed., 1996. UNIA PRACY (UP) — polska partia polityczna o orientacji lewicowej, powstała w czerwcu 1992 r. w wyniku połączenia Solidarności Pracy (utworzonej w 1990 r.), Ruchu Demokratyczno-Społecznego (zał. w 1990 r. przez część działaczy wywodzących się z Ruchu Obywatelskiego-Akcja Demokratyczna — ROAD, będących oponentami przystąpienia do Unii Demokratycznej, -> zob. Unia Wolności), Wielkopolskiej Unii Socjaldemokratycznej oraz części członków Polskiej Partii Socjalistycznej (J. Lipskiego). UP odwołuje się do tradyq'i polskiego ruchu soq'alistycznego. W zakresie polityki gospodarczej partia opowiada się za równością wszystkich sektorów w gospodarce poprzez oddłużenie przedsiębiorstw państwowych oraz ustanowieniem bardziej elastycznych form kontroli wzrostu płac. Uważa, że w przypadku przedsiębiorstw znajdujących się w trudnej sytuacji należy stworzyć pracownikom przejmującym te firmy korzystne warunki wykupu. Reprywatyzacja powinna być przeprowadzona w ograniczonym zakresie, aby nie stała się obciążeniem dla państwa. Dochody budżetu — zdaniem liderów partii — winno się zwiększać poprzez skuteczne egzekwowanie należności, zwłaszcza z tytułu importu. W zakresie polityki wewnętrznej, UP opowiada się za neutralnością światopoglądową państwa, systemem parlamentarno-gabinetowym, w którym prezydent pełniłby funkcje reprezentacyjne oraz arbitra w razie kryzysu w państwie, parlamentem jednoizbowym, silnym samorządem terytorialnym, niezależnym finansowo i prawnie od administracji państwowej. W sprawie powiatów partia proponowała przeprowadzenie referendum. Popiera lustrację, walkę z korupcją oraz opowiada się za utworzeniem armii zawodowej. W zakresie polityki zagranicznej Unia proponuje wypracowanie form współpracy gospodarczej i w zakresie bezpieczeństwa europejskiego zarówno z Zachodem, jak i Wschodem i aby tę współpracę zrównoważyć, trzeba podjąć kontakty z sąsiadami z Północy i z Południa. Opowiadała się za przystąpieniem Polski do NATO, natomiast, jeśli chodzi o Unię Europejską, to proces integracji winien być opóźniony do momentu zapewnienia konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. UP opowiadała się za przeprowadzeniem referendum w sprawie dopuszczalności przerywania ciąży oraz referendum konstytucyjnego. W wyborach parlamentarnych 1991 r. partia nie startowała (gdyż jeszcze nie istniała), jednak posłowie Solidarności Pracy obecni w Sejmie I kadencji utworzyli pod koniec 1992 r. koło poselskie Unia Pracy, liczące 6 deputowanych. W roku 1995 Unia Pracy wystawiła w wyborach prezydenckich swojego kandydata — prof. T. Zielińskie-go—Rzecznika Praw Obywatelskich, który zdobył 3,53% głosów. W wyborach 1993 r. partia uzyskała 7,28% głosów (41 mandatów), natomiast w wyborach 1997 r. 314 Unia Wolności zdobyła 4,47%, a więc nie przekroczyła 5% klauzuli zaporowej, ustanowionej dla partii politycznych. W ten sposób partia nie ma przedstawicieli w parlamencie. Po porażce, jej dotychczasowy lider R. Bugaj pozostał przewodniczącym, ale zawiesił kierowanie partią do najbliższego kongresu Unii, który odbył się w lutym/marcu 1998 r. Przed kongresem partię opuścił Z. Bujak wraz z kilkoma innymi politykami (przeszli do -»Unii Wolności) na znak protestu wobec ewentualnego przyłączenia Unii Pracy do -» Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD). Liderem partii wybrany został M. Poi. Honorowym przewodniczącym partii jest A. Małachowski. Do 1995 r. honorowym przewodniczącym Unii Pracy był K. Modzelewski. [W.Jednakal UNIA WOLNOŚCI (UW) — polska partia polityczna, utworzona w kwietniu 1994 r. w wyniku połączenia Unii Demokratycznej i Kongresu Liberalno-Demo-kratycznego. Jest to partia o orientacji centroprawicowej, reprezentująca różne nurty ideowe (liberalny, chadecki, konserwatywny). W zakresie polityki wewnętrznej, UW przyjmuje zasadę rozdziału stosunków Państwo-Kościół, z zagwarantowaniem neutralności światopoglądowej państwa. Popiera ideę wprowadzenia ustroju republikańskiego, trójpodział władzy oraz reformę administracji rządowej, której celem byłoby stworzenie apolitycznej służby cywilnej oraz reformę terytorialną, skrócenie służby wojskowej, stopniowe wprowadzenie armii zawodowej, reformę policji i służb specjalnych, ratyfikację konkordatu. W zakresie polityki gospodarczej proponuje tzw. drugi plan Balcerowicza, czyli intensyfikację prywatyzacji i wzrostu gospodarczego, obniżenie i uproszczenie podatków, obniżenie bezrobocia, przebudowę polskiej wsi, demonopolizację gospodarki i tłumienie inflacji. W zakresie polityki zagranicznej UW proponuje szyb- ką integrację z NATO i Unią Europejską, wzmocnienie współpracy z Francją, Niemcami, w ramach trójkąta weimarskiego, i ze Stanami Zjednoczonymi oraz przejściową ochronę niektórych gałęzi polskiej gospodarki, zagrożonych konkurencją po przystąpieniu do Unii Europejskiej. W wyborach prezydenckich 1990 r. kandydował jej późniejszy lider — T. Mazowiecki, który zdobył 18,1% poparcia elektoratu. Z kolei w 1995 r. kandydatem w wyborach prezydenckich był J. Kuroń (9,22% głosów). W wyborach parlamentarnych 1991 r. i 1993 r. partia, występująca wówczas pod nazwą Unia Demokratyczna, otrzymała i zdobyła odpowiednio: w 1991 r. — 12,32% głosów (62 mandaty), w 1993 r. — 10,59% (74 mandaty). Liderzy partii dwukrotnie piastowali urząd premiera: najpierw T. Mazowiecki (12 września 1989 r.-14 grudnia 1990 r.), który stał na czele pierwszego niekomunistycznego rządu sformowanego po wyborach kontraktowych przeprowadzonych w czerwcu 1989 r., a potem H. Suchocka, która była premierem gabinetu koalicyjnego (11 lipca 1992 r.-25 maja 1993 r.), w skład którego, poza Unią Demokratyczną, weszły jeszcze—> Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe — ZChN (5 stanowisk), Porozumienie Ludowe (4 teki), Kongres Libera lno-Demokratyczny (4 teki), Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie (1 teka), Polski Program Gospodarczy (część deputowanych wywodzących się z Polskiej Partii Przyjaciół Piwa — 1 teka) i tzw. ministrowie niezależni (4 teki). W wyborach parlamentarnych 1997 r. partia zdobyła 13,37% poparcia elektoratu (60 mandatów). Zajmuje trzecie miejsce w parlamencie i wraz z -> Akcją Wyborczą Solidarność (AWS) wchodzi w skład koalicji gabinetowej, na czele której stoi J. Buzek z AWS (31 października 1997 r.). Unii Wolności przypadło w udziale 6 resortów (finansów, obrony narodowej, spraw zagranicznych, sprawiedliwości, transportu oraz kultury i sztuki). Do marca 1995 r. 315 Ustawa o partiach szefem partii był T. Mazowiecki. Obecnie liderem UW jest L. Balcerowicz (wicepremier i minister finansów w rządach: T. Mazowieckiego od 12 września 1989 r. do 14 grudnia 1990 r. oraz J. K. Bieleckiego od 12 stycznia 1991 r. do 5 grudnia 1991 r.) oraz J. Buźka (od 31 października 1997 r.). Na przełomie lutego/marca 1998 r. odbył się kongres partii, na którym m.in. podjęto decyzję o przyjęciu do partii grupy Z. Bujaka, wywodzącej się z —> Unii Pracy — UP (opuścili oni partię po propozycji A. Małachowskiego przyłączenia UP do SLD). Na przewodniczącego partii ponownie wybrano L. Balcerowicza. W Radzie Krajowej UW znaleźli się m.in. T. Mazowiecki, J. Onyszkiewicz, Z. Bujak. Partia liczy około 20 tys. członków. [W. Jednaka] USTAWA O PARTIACH — akt prawny parlamentu regulujący podstawy tworzenia, funkcjonowania i likwidacji partii politycznych. Prawna instytucjonalizacja partii politycznych zaczęła następować już w drugiej połowie XIX w., jednakże dopiero po II wojnie światowej na szerszą skalę zaczęły powstawać specjalne ustawy poświęcone partiom politycznym. Pierwsza w Polsce ustawa o partiach politycznych została uchwalona po długich pracach legislacyjnych 28 lipca 1990 r. Z uwagi na lakoniczność jej sformułowań (zawierała tylko 8 artykułów), szereg luk i uogólnień wpływających raczej niekorzystnie na kształtowanie się stabilnego systemu partyjnego w Polsce, konieczne stało się uchwalenie nowej ustawy. Doszło do tego 27 czerwca 1997 r. Według tej ustawy tworzenie partii politycznych w Polsce jest swobodne i zgodnie z systemem rejestracyjnym, nie wymaga zgody jakiegokolwiek organu państwowego, zaś odmowa rejestracji (wpisu do ewidencji) może nastąpić wyłącznie z powodów określonych prawem i służy od niej apelacja. Ewidencję partii politycznych pro- wadzi Sąd Okręgowy w Warszawie (zwany dalej Sądem). Partia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do ewidencji. Zgłoszenie partii do ewidencji powinno zawierać szereg danych, takich jak (art. 11 ust. 2): nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby partii politycznej, a także imiona, nazwiska i adresy osób uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. Fakultatywnie, ustawodawca dopuścił możliwość załączenia do zgłoszenia wzorca symbolu graficznego partii. Ustawa ponadto nałożyła na założycieli partii obowiązek załączenia do zgłoszenia statutu partii oraz wykazu zawierającego imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000 pełnoletnich polskich obywateli, mających pełną zdolność do czynności prawnych (art. 11 ust. 3). Trzy osoby spośród nich dokonują zgłoszenia, przyjmując odpowiedzialność za prawdziwość danych zawartych w zgłoszeniu. Ustawa nakłada na partie obowiązek niezwłocznego zawiadomienia Sądu (najpóźniej w terminie 14 dni) o zmianie statutu partii, zmianie adresu siedziby partii oraz zmianach w składzie organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. Statut partii winien określać jej cele, strukturę i zasady działania, a w szczególności: nazwę, skrót nazwy i siedzibę partii, sposób nabywania i utraty członkostwa, prawa i obowiązki członków, organy partii oraz tryb ich powoływania, gospodarkę finansową partii, zasady tworzenia i znoszenia terenowych jednostek organizacyjnych, tryb zmiany statutu, sposób rozwiązania się partii oraz tryb połączenia z inną partią lub innymi partiami (art. 9). W przedmiocie ograniczania prawa zrzeszania się w partiach, prawodawca wprowadził zakaz posiadania przez partie jednostek or- 316 Ustawa o partiach ganizacyjnych w zakładach pracy (art. 7), przy czym pewnym niedopatrzeniem jest brak zakazu posiadania przez partie jednostek organizacyjnych w siłach zbrojnych. Ustawa nie przyznała — z ogólnie znanych względów — prawa zrzeszania się w partiach cudzoziemcom o określonej przynależności państwowej oraz bezpaństwowcom. Według ustawy celem partii jest udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy (art. 1). Metodami demokratycznymi, a więc głównie w drodze uczestniczenia partii w wyborach parlamentarnych, samorządowych i prezydenckich, jak również w kampaniach referendalnych. Jednocześnie zastrzeżono (art. 6), iż partie nie mogą wykonywać zadań zastrzeżonych w przepisach prawa dla organów władzy publicznej ani zastępować tych organów w wykonywaniu ich zadań. Ustawodawca wzorując się nieco na rozwiązaniach stosowanych w RFN, ostatecznie uregulował kwestię finansów partii (rozdział 4); zob. -» finansowanie partii politycznych. Taksa-tywnie zostały wyliczone źródła, z których partia może czerpać środki na prowadzenie swojej działalności. Są to: składki członkowskie; darowizny; spadki; dochody z majątku, z działalności gospodarczej oraz zbiórek publicznych (art. 24 ust. 1). Dopuszczono prowadzenie przez partie działalności gospodarczej, dla której ważne jest posiadanie osobowości prawnej, ale tylko w formie spółdzielni i udziału w spółkach z wyjątkiem spółek z udziałem Skarbu Państwa, innych państwowych lub komunalnych osób prawnych lub podmiotów zagranicznych (art. 24 ust. 2). Dochody z takiej działalności zostały zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych w części, w jakiej zostały przeznaczone na cele statutowe partii. Dążąc do zapobieżenia korupcji i zjawiskom kryminogennym ustawodawca zastrzegł (art. 25), iż partiom nie mogą być przekazywane środki pieniężne, jak również rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe pochodzące: a) z budżetu państwa (z wyjątkiem dotacji wyborczej); b) od Skarbu Państwa i innych państwowych osób prawnych; c) od wszelkich jednostek samorządowych; d) od państwowych jednostek organizacyjnych oraz podmiotów gospodarczych z udziałem Skarbu Państwa; e) od podmiotów korzystających z dotacji Skarbu Państwa w okresie ostatnich 2 lat, licząc od początku roku kalendarzowego, w którym przekazanie miałoby nastąpić. Ponadto wprowadzony został zakaz jakiegokolwiek wsparcia rzeczowego i pomocy finansowej od osób zagranicznych w rozumieniu Prawa dewizowego i osób prawnych z udziałem osób zagranicznych. W ustawie istotną nowością jest wprowadzenie dotaqi z budżetu państwa dla tych partii, które uczestniczyły (samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami) w ostatnio zarządzonych wyborach parlamentarnych (art. 28 ust. 1 i 2). Dotacja ta udzielona jest w formie dotacji celowej oraz dotacji podmiotowej. Kolejną nowością jest możliwość utworzenia przez partię (o ile jej statut to przewiduje) Funduszu Wyborczego (art. 35). Środki finansowe zgromadzone w ramach Funduszu mogą być wykorzystane wyłącznie na finansowanie partii w wyborach parlamentarnych, na urząd Prezydenta RP oraz do samorządu terytorialnego, a także na udział w kampaniach referendalnych. Muszą być składane na oddzielnym koncie bankowym i mogą pochodzić tylko z wpłat własnych partii oraz ze zbiórek publicznych, darowizn, spadków i zapisów. Według ustawy o partiach, źródła ich finansowania są jawne (art. 39 ust. 1). Partie zostały zobowiązane do przedkładania różnym podmiotom sprawozdań finansowych. Przede wszystkim ustawodawca nałożył na partie obowiązek sporządzania corocznych informaq'i finansowych dla Państwowej Komisji Wyborczej (PKW), o otrzymywa- 317 Ustawi o partiach nych z budżetu państwa dotacjach na działalność statutową w terminie do 31 marca następnego roku. Niezłożenie informacji finansowej w terminie i w należyty sposób, skutkuje utratą prawa do otrzymania w następnym roku kalendarzowym dotacji z budżetu państwa (art. 34). Ponadto, partie składają PKW (nie później niż do 31 marca roku następnego), informację zbiorczą o źródłach pozyskania środków finansowych oraz o wydatkach poniesionych ze środków Funduszu Wyborczego w roku poprzednim. Sankcją za niezłożenie takiej informacji jest możliwość zablokowania konta Funduszu Wyborczego na okres do 3 lat przez Ministra Finansów na wniosek PKW (art. 38). Wreszcie, partie zostały zobowiązane do składania Sejmowi (nie później niż do 31 marca następnego roku), informacji o źródłach ich finansowania w roku poprzednim. W przypadku niezłożenia przez partię takiej informacji, Sąd wzywa właściwy organ partii do jej złożenia w terminie 3 miesięcy. W razie bezskutecznego upływu tego terminu, Sąd po przeprowadzeniu rozprawy wydaje postanowienie o wykreślenie wpisu partii politycznej z ewidencji. Według ustawy partia podlega likwidacji wskutek: a) rozwiązania mocą własnej uchwały uprawnionego statutowego organu partii, b) postanowienia Sądu o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji w razie zajścia jednej z przewidzianych w ustawie przyczyn (zob. -»delegalizacja partii). IM. Chmaj] W WĘGIERSKA PARTIA SOCJALISTYCZ- WĘGIERSKI RUCH CHRZEŚCIJAŃ- NA(MagyarSzodalistaPdrt—MSP)—wę- SKO-DEMOKRATYCZNY (Mad'arske gierska partia polityczna, kontynuatorka Krestansko-demokraticke Hnutie — MKDH) tradycji (komunistycznej) Węgierskiej Soc- — słowacka partia polityczna o orientacji jalistycznej Partii Robotniczej, stworzona chadeckiej (zob. -> partie chadeckie), re- formalnie w październiku 1989 r. Na kon- prezentująca interesy węgierskiej mniej- gresie założycielskim nowej partii oficjał- szóści etnicznej na Słowacji. Została stwo- nie odrzucono marksizm jako platformę rzona w marcu 1990 r. Programowo ugru- ideologiczną ugrupowania, zastępując go powanie zbliżone jest do -> Ruchu Chrze- tzw. demokratycznym soq'alizmem czyli ścijańsko-Demokratycznego (KDH). Po- wschodnioeuropejską wersją ideologii so- piera reformy, których celem jest rozwój cjaldemokratycznej. W 1990 r. G. Horn za- gospodarki rynkowej. MKDH opowiada stąpił R. Nyersa na stanowisku prezyden- się za stworzeniem małych jednostek te- ta partii. W wyborach w 1990 r. MSP zdo- rytorialnych, dysponujących znacznym była 8,5% głosów i 33 mandaty. W latach zakresem autonomii w sferach gospodar- 1990-1994 miała ona status ugrupowania czej, kulturalnej, edukacyjnej i socjalnej, izolowanego. W wyborach w 1994 r. od- W sposób naturalny, partia jest orędow- niosła wielki sukces, zdobywając 33,0% nikiem zapewnienia mniejszości węgier- głosów i 54,1% miejsc w parlamencie skiej przede wszystkim autonomii kultu- (209). Mimo dysponowania absolutną ralnej. Partia stała się jednym z dwóch większością w parlamencie, MSP zdecy- ugrupowań parlamentarnych (obok -> dowała się na stworzenie gabinetu koali- Wspólnoty — ESWS, partii reprezenrują- cyjnego z -> Przymierzem Wolnych De- cej również interesy węgierskiej mniejszo- mokratów (SDS). Na czele nowego gabi- ści etnicznej) opowiadających się w 1992 r. netu stanął polityk z MSP — G. Horn. za utrzymaniem państwa federacyjnego. W marcu 1996 r. został on ponownie wy- W wyborach w 1990 r. i 1992 r. MKDH brany na stanowisko prezydenta partii. Po zgłosiła wspólna listę kandydatów wraz wyborach w 1998 r. MSP wprowadziła do ze -> Wspólnotą (ESWS). W 1990 r. lista parlamentu 134 reprezentantów, uzysku- uzyskała poparcie 8,6% elektoratu (14 jąc status drugiej siły politycznej. W kon- miejsc w Słowackiej Radzie Narodowej), sekwencji partia przeszła do opozycji zaś w 1992 r. — 7,4% głosów (14 miejsc), wobec prawicowego gabinetu koalicyjne- W tych drugich wyborach obie partie go kierowanego przez V. Orbana z -> Fe- stworzyły tzw. Koaliq'ę Węgierską (Ma- deracji Młodych Demokratów-Węgier- d'arskd Koalicia — MK). Obie partie popa- skiej Partii Obywatelskiej (FIDES-MPP). rły gabinet koalicyjny J. Moravćika, sfor- [R. Herbut] mowany 15 marca 1994 r. W wyborach w 1994 r. MKDH przystąpiła do szerokiego sojuszu wyborczego, noszącego rów- 319 Węgierskie Forum Demokratyczne nież nazwę Koalicja Węgierska (MK), z tym iż w jego skład weszła dodatkowo trzecia partia reprezentująca interesy węgierskiej mniejszości etnicznej, Węgierska Partia Obywatelska (Magydr Polgdri Parł — MPP), stworzona w 1990 r. pod nazwą Węgierskiej Niezależnej Inicjatywy. Koalicja zdobyła 10,8% głosów oraz 17 mandatów, a MKDH otrzymała 7 miejsc w parlamencie. Partia jest afiliowana przy -» Międzynarodówce Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratycznej. Liderem partii jest B. Bugar. [W. Jednaka] WĘGIERSKIE FORUM DEMOKRATYCZNE (Magyar Demokrata Forum — MDF) — centroprawicowa węgierska partia polityczna, stworzona we wrześniu 1987 r. jako płaszczyzna porozumienia demokratycznych grup o różnorodnej orientacji ideologicznej. Rok później ten ruch społeczny zostaje przekształcony w zorganizowaną partię polityczną, a nowo wybrany lider, J. Antall, nadaje jej wyraźnie centroprawicową orientaq'ę programową, z silnymi elementami charakterystycznymi dla nowoczesnych ugrupowań chadeckich i konserwatywnych. W programie partii pozostają jednak postulaty bardzo mocno zabarwione populizmem i naq'onalizmem. W pierwszych demokratycznych wyborach w 1990 r. MDF zdobywa 42,7% miejsc w parlamencie (165 mandatów), stając się pierwszą siłą polityczną na Węgrzech. Staje na czele koalicji gabinetowej, w której skład wchodzą również -> Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP) oraz -> Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy (FKP), kierowanej przez J. Antalla. W 1993 r. następuje rozłam w partii. Na VI Kongresie MDF zostaje podjęta decyzja o usunięciu z partii skrzydła radykalno-prawicowe-go, na czele którego stanął I. Csurka. Grupa ta tworzy Węgierską Partię Sprawiedliwość i Życie, a jej założyciele I. Csurka i L. Horvath opowiadają się za natychmiastowym rozliczeniem komunistycznej nomenklatury i proponują tzw. węgierską drogę ewolucji (np. antysemickie i ksenofobiczne hasła, antyeuropejskość, zjednoczenie wszystkich Węgrów i powrót do granic sprzed 1914 r.). W grudniu 1993 r. umiera J. Antall, a nowym premierem zostaje P. Boross. Na VII Kongresie MDF w lutym 1994 r. L. Fur zostaje wybrany prezydentem partii, a S. Lezsak — jej wiceprezydentem. W wyborach w 1994 r. partia otrzymuje poparcie 11,7% elektoratu, zdobywając jedynie 38 mandatów, i przechodzi do opozycji. W 1996 r. S. Lezsak zostaje wybrany prezydentem partii, co w efekcie prowadzi do wewnętrznego konfliktu. Grupa polityków niechętna nowemu prezydentowi opuszcza partię, tworząc Węgierską Demokratyczną Partię Ludową. W efekcie MDF dysponowało jedynie 20 mandatami w parlamencie. W wyborach w 1998 r. ugrupowanie ponosi znaczne straty, wprowadzając do parlamentu jedynie 17 reprezentantów. Mimo nikłego poparcia, partia weszła w skład prawicowego gabinetu koalicyjnego, zdominowanego przez polityków z -> Federacji Młodych Demokratów-Węgierskiej Partii Obywatelskiej (FIDES-MPP). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Chadeckiej. [R. Herbut] WIEJSKA PARTIA FINLANDII (Suomen Maaseudun Puołue — SMP) — fińska partia polityczna o populistycznym, radykalnym charakterze, powstała w 1958 r. pod nazwą Fińskiej Partii Drobnych Posiadaczy. Jej założyciel i lider do 1979 r., V. Ven-namo, podobnie jak grupa jego zwolenników, wywodził się z Partii Agrarnej (zob. -> Partia Centrum — KESK). V. Vennamo nadał ugrupowaniu bardzo radykalny, prawicowy charakter, wzorując się na tradycji ruchu „poujadistów" (zob. -» anty-partia). Zadaniem partii było nie tylko re- 320 Wigmuie prezentowanie interesów drobnych farmerów i biedniejszej części ludności wiejskiej, ale generalnie tych grup społecznych, które „zostały zapomniane" przez rządzących (również np. drobnych przedsiębiorców). Partia przyjęła obecną nazwę po wyborach w 1966 r. W latach 1962-1995 partia otrzymywała przeciętnie poparcie 5,3% elektoratu. Największe sukcesy wyborcze odniosła w 1970 r. (10,5% głosów i 18 mandatów) oraz 1983 r. (9,7% głosów i 17 mandatów). W wyborach prezydenckich w 1968 r. kandydat partii, V. Venna-mo, zdobył blisko 11,0% głosów. W 1979 r. V. Vennamo zostaje zmuszony do rezygnacji z funkcji lidera partii, a nominację otrzymuje jego syn, Pekka. W 1983 r. partia wchodzi po raz pierwszy w skład gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez polityka socjaldemokratycznego K. Sorse (1983-1987). Po wyborach w 1987 r. SMP ponownie uczestniczy w formowaniu gabinetu koalicyjnego, na czele którego staje H. Holkeri, polityk należący do -» Koalicji Narodowej. Partia wycofuje się jednak z rządu w 1990 r. Po wyborach w 1991 r. SMP przechodzi do opozycji, będąc traktowana przez partie rządzące jako niewygodny sojusznik. W latach dziewięćdziesiątych SMP protestuje przeciwko wejściu Finlandii do Wspólnoty Europejskiej i w efekcie w wyborach w 1995 r. traci lwią część tradycyjnego elektoratu (zdobywa jedynie 1,3% głosów, otrzymując jeden mandat w parlamencie). IR. Herbut] WIGOWIE — ugrupowanie polityczne, powstałe w XVII w., protoplasta późniejszych liberałów. Jednakże dopiero pod koniec XVIII w., Wigowie, jak i inne partie arystokratyczne ulegają reorganizaq'i i organizują się tak, że można już mówić o wyraźnie odmiennych i starych ugrupowaniach politycznych. Początkowo Wigowie bronili interesów kapitału handlowego i finansowego, później także manufak- tur i przemysłu. Zmianę w taktyce partii zapoczątkowuje reforma prawa wyborczego w Anglii w 1832 r., zwiększająca dwukrotnie liczbę wyborców i obdarowująca prawem głosów nowe warstwy społeczne —bogate mieszczaństwa. Zmuszona walczyć o głosy rozwija akqę publikacji propagandowych, pojawiają się pierwsze programy. Przemiany obejmują również organizację, zwiększa się także dyscyplina w Izbie Gmin. Partia Liberalna tworzy ponadto poza parlamentem w roku 1836 stały klub, jako miejsce dyskusji i uzgodnień —Reform Club. Swoje znaczenie polityczne w Anglii Partia Liberalna straciła na początku XX w. Od połowy lat siedemdziesiątych jej rola się zwiększa, a w latach 1977-78 jej parlamentarna frak-q'a była w sojuszu z labourzystami, którym pomogła zachować władzę. W roku 1981 Liberałowie wraz z Partią Socjaldemokratyczną utworzyli porozumienie, przez co nastąpił wzrost ich politycznego oddziaływania. Ugrupowanie opowiedziało się za modelem społeczeństwa liberalnego, w którym każdy człowiek posiadałby wolność, własność i bezpieczeństwo. W polityce gospodarczej partia postulowała: denacjonalizację przemysłu, ograniczenie praw związków zawodowych. Poza tym wskazywała na konieczność wprowadzenia proporcjonalnego systemu wyborczego, wzmocnienia autorytetu parlamentu i zniesienia służby wojskowej. Partia Liberalna liczy około 200 tys. członków. W roku 1988 z połączenia Partii Liberalnej z Partią Socjaldemokratyczną powstaje Socjaldemokratyczna Partia Liberalna, która w następnym roku przyjmuje nazwę -> Liberalna Partia Demokratyczna (LDP). IB. Szmulik] Literatura: M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992. 321 Włoscy Socjaliści WŁOSCY SOCJALIŚCI (Socialisti Italkni —SI) — włoska partia socjalistyczna (zob. -» partie soq'aldemokratyczne), stworzona pod nazwą Włoskiej Partii Socjalistycznej (Parłiło Socialisła Haliano — PSI) w 1892 r., która w listopadzie 1994 r. przyjęła obecną nazwę. Z PSI wyodrębniły się dwie lewicowe partie polityczne: w 1921 r. Włoska Partia Komunistyczna, Partiło Co-munista Italiano — PCI (zob. -> Partia Demokratycznej Lewicy — PDS), zaś w 1947 r. (formalnie w 1952 r.) -> Włoska Partia Socjaldemokratyczna (PSDI). PSI w okresie międzywojennym uzyskiwała przeciętnie poparcie 28,5% elektoratu. Podobnie jak w przypadku innych włoskich partii, została zdelegalizowana w 1926 r. przez faszystowskie władze. W pierwszych wyborach po wojnie w 1946 r. PSI zgromadziła poparcie 20,7% elektoratu, stając się pierwszą partią lewicy, a drugą siłą polityczną Włoch. Po wyborach nastąpił proces zbliżenia PSI z komunistami, czego wyrazem stało się m.in. zgłoszenie w wyborach w 1948 r. wspólnych list kandydatów (na wspólną listę głosowało 31,2% elektoratu). Lata pięćdziesiąte to proces odsuwania się socjalistów od PCI, spowodowany sporem dotyczącym oceny „Węgierskiego Października", a również polityką prowadzoną przez lidera socjalistów P. Nenni, który dążył do włączenia partii w zasadniczy nurt rywalizacji politycznej (wymagało to przesunięcia się PSI bardziej na prawo). W1963 r. partia ustabilizowała swą pozycję jako nowego, zreformowanego partnera dla chadeków. W latach 1946-1992 PSI uzyskiwała przeciętnie poparcie 13,1% elektoratu (trzecia siła polityczna). W okresie od 1946 r. do 1994 r. partia wchodziła w skład 23 gabinetów koalicyjnych. W1947 r. po raz pierwszy znalazła się w rządzie (gabinet A. de Gasperiego). W czerwcu 1947 r. przeszła jednak do opozycji, pozostając tam do 1963 r. W1983 r. lider partii B. Craxi uzyskał nominację na stanowisko premiera, kierując do 1987 r. pracami dwóch gabinetów koalicyjnych. Na początku lat dziewięćdziesiątych wielu liderów PSI, w tym również jej lider B. Craxi, zostało oskarżonych o prowadzenie działalności przestępczej. W lutym 1993 r. B. Craxi zrezygnował z funkcji przewodniczącego partii, którą sprawował przez 17 lat. W wyborach w 1994 r. partia zdobyła jedynie 2,2% głosów (14 mandatów). W wyborach w 1996 r. SI wystartowali w ramach zwycięskiej formacji politycznej -> „Drzewo Oliwne", tworząc ścisłe przymierze z ugrupowaniem zwanym Włoska Odnowa (Rinnovamenło Italiano — RI). RI została stworzona przez L. Diniego po tym, jak padł kierowany przez niego gabinet koalicyjny (styczeń 1996r.). Ugrupowanie L. Diniego uzyskało 3 stanowiska ministerialne w gabinecie R. Prodiego. W wyborach europejskich w 1994 r. socjaliści wystawili wraz z Przymierzem Demokratycznym (Alleanza De-mocratica) wspólną listę, na którą głosowało 1,8% wyborców (2 mandaty). Reprezentanci SI wchodzą w skład parlamentarnej grupy -» Partii Europejskich Socjalistów (PES). Partia jest członkiem -> Międzynarodówki Socjalistycznej. [R. Herbut] WŁOSKA PARTIA KOMUNISTYCZNA (Partiło Communista Italiano — PCI), zob. —> Partia Demokratycznej Lewicy (PDS). WŁOSKA PARTIA LUDOWA (Partito Popolare Italiano — PPI) — wyznaniowa, biorąc pod uwagę tradycję, z którą się identyfikuje, centrowa włoska partia polityczna, powołana do życia w 1994 r. jako bezpośrednia organizacyjna kontynuatorka Chrześcijańskiej Demokracji (Democra-zia Cristiana — DC). Po serii skandalów, DC przestała istnieć formalnie 18 stycznia 1994 r., a nowa nazwa nawiązuje do tradycji pierwszej włoskiej partii katolickiej sformowanej w 1918 r. przez D. L. Sturzo. 322 Wioska Partia Ludowa „Stara" PPI została zakazana w 1922 r., a odżyła w 1944 r. w postaci Chrześcijańskiej Demokracji (DC), partii o chadeckiej tożsamości programowej (zob. -» partie chadeckie). DC stanęła na czele pierwszego powojennego gabinetu koalicyjnego sformowanego po wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego w lipcu 1946 r. W latach 1947-1953 lider partii A. de Ga-speri obejmował stanowisko premiera jeszcze siedmiokrotnie. Do 1994 r. DC miała status pierwszej siły politycznej w kraju, odnosząc sukcesy we wszystkich wyborach parlamentarnych. Partia zdobywała przeciętnie 38,0% głosów. Największy sukces wyborczy odniosła w 1948 r. otrzymując poparcie 48,5% elektoratu (307 mandatów). Potem jednak poparcie dla partii zaczęło spadać, aczkolwiek w latach 1953-1979 tendencja te przybrała dość umiarkowany rozmiar (oscylacja poparcia pomiędzy 38,2% głosów w 1963 r. a 42,3% w 1958 r.). Od wyborów w 1983 r. nastąpiło wyraźniejsze zaakcentowanie zjawiska erozji poparcia dla DC, a rekordowo niski poziom zarejestrowano w 1992 r. (29,7% głosów). W latach 1946-1994 cha-decy uczestniczyli w tworzeniu wszystkich 52 gabinetów, nominując premierów w 47 przypadkach. W latach 1947-1953 powstawały koalicje centrowe (z udziałem np. -> Włoskiej Partii Republikańskiej — PRI czy —> Włoskiej Partii Liberalnej — PLI), a w latach 1963-1968, 1970-1972 — koalicje centrolewicowe (z udziałem np. Włoskiej Partii Socjalistycznej — PSI czy -> Włoskiej Partii Soq'aldemokratycznej — PSDI). Od 1981 r. dominował układ koalicyjny zwany -> pentapartito (przymierze pięciu partii), w którego skład wchodziły również PRI, PSDI, PSI, PLI. W latach 1982-1983 oraz 1991-1994 został on zastąpiony formułą auadropartito (czteroparryj-na koalicja), z wyłączeniem PRI. Samodzielnie chadecy sformowali 16 gabinetów, wszystkie mające status układu mniejszościowego, w tym trzy tzw. tymczasowe administracje (caretaker govern- ment). W długim okresie dominaq'i na scenie politycznej Włoch, partia stworzyła zjawisko zwane „państwem DC", określane mianem parantelistycznego, klienteli-stycznego i fjHflSj-korporacyjnego systemu powiązań między grupami interesu a agendami państwa, którego treścią była wymiana finansowych korzyści w zamian za polityczne poparcie. Skandale korupcyjne z udziałem polityków z DC, które zostały ujawnione na początku lat dziewięćdziesiątych, ukazały, iż powiązania stworzone przez partię miały w istocie przestępczy i mafijny charakter (np. proces G. Andreottiego). Opinia publiczna dość jednoznacznie opowiedziała się za wykluczeniem partii ze struktur państwa. DC zawsze była w stanie uzyskać poparcie różnych segmentów elektoratu, przyciągając zarówno konserwatystów, zwolenników umiarkowanych reform czy an-tykomunistów. Masowa baza partii została oparta na antykomunistycznie i antyso-cjalistycznie nastawionej klasie średniej (classe media) tzn. rzemieślnikach, kupcach, pracobiorcach, urzędnikach publicznych, drobnych i średnich biznesmenach. Z tego właśnie powodu w programie DC znalazło się szereg postulatów dotyczących zagwarantowania wartości typowych dla klasy średniej, takich jak ochrona własności prywatnej czy popieranie indywidualnej przedsiębiorczości w ramach gospodarki rynkowej. Partia była nadreprezen-towana wśród farmerów i podreprezento-wana, jeżeli chodzi o klasę wielkoprzemysłową. Religia była jednak zasadniczym czynnikiem kreującym klientelę wyborczą partii. W wyborach w 1994 r. (marzec) PPI była częścią centrowego przymierza wyborczego zwanego Paktem dla Włoch (Patto per 1'Italia), który został stworzony w styczniu tegoż roku przez M. Segni (jeden z liderów DC, zwolennik głębokich reform demokratycznych), lidera ugrupowania zwanego Paktem Segniego. PPI zdobyła poparcie 11,1% elektoratu (Pakt dla Włoch — 15,7% głosów) i znalazła się 323 Włoska Partia Republikańska w opozycji. W partii nastąpi! rozłam na tle kwestii, czy należy szukać porozumienia z —> Biegunem Wolności (PL) S. Berlusco-niego. W lipcu 1995 r. frakcja popierająca idee wejścia w ramy Bieguna Wolności ostatecznie wyszła z PPI, tworząc partię Zjednoczonych Chrześcijańskich Demokratów (Cristiani Democratid Uniti—CDU), która weszła w skład centroprawicowego Bieguna Wolności. PPI znalazła się natomiast w centrolewicowym przymierzu wyborczym zwanym -» „Drzewo Oliwne" (LU), które odniosło sukces w wyborach w 1996 r. Partia uzyskała w jego ramach status drugiej siły politycznej, a na jej liście znalazł się późniejszy premier Włoch R. Prodi. W wyborach europejskich w 1994 r. PPI zdobyła poparcie 10,0% elektoratu, uzyskując 8 spośród 87 „włoskich" miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci partii wchodzą w skład grupy parlamentarnej -» Europejska Partia Ludowa (EPP). Partia jest członkiem -» Międzynarodówki Chadeckiej oraz Międzynarodowej Unii Demokratów. [R. Herbut] Literatura: M. Donovan, Democrazia Cristiana: Parły of Gooemmenl (in) D. Hanley (ed.), Chrisłian Democraaj in Europę. A Comparatwe Perspec- twe, London 1994. K. Kersbergen, Social Capitalism. A study of Christian democracy and the welfare stałe, Routledge 1997. WŁOSKA PARTIA REPUBLIKAŃSKA (Partito Republkano haliano —PRI)—wioska liberalna partia polityczna (zob. -> partie liberalne) założona w 1894 r. Początki ugrupowania sięgają jednak 1831 r., gdy powstała organizacja zwana Fioutne Italia, kierowana przez G. Mazziniego, której zasadniczym celem stała się walka o niepodległość Włoch. Partia została zdelegalizowana przez faszystów i pojawiła się ponownie na scenie politycznej w 1943 r. PRI sytuuje się w ramach systemu partyjnego trochę na prawo od geometrycznego centrum. Liderzy ugrupowania przez długi okres byli zwolennikami zbliżenia centro-prawicy z ugrupowaniami lewicowymi, popierając np. w 1963 r. idee zaproszenia socjalistów do rządu. W programie partii na plan pierwszy wysunięte zostały postulaty dotyczące m.in. demokratyzacji systemu politycznego, zreformowania wymiaru sprawiedliwości, zagwarantowania praw i wolności obywatelskich, decentralizacji systemu zarządzania. Partii nigdy nie udało się stworzyć masowej bazy poparcia i nosi ona charakter ugrupowania liberalnego skupiającego przede wszystkim intelektualistów. W latach 1946-1992 PRI zdobywała przeciętnie około 3,0% głosów. Największy sukces wyborczy odniosła w 1983 r. uzyskując poparcie 5,1% elektoratu (29 mandatów). Generalnie, od 1976 r. zarysowała się tendencja wzrostu poparcia dla PRI. Z racji zajmowania centrowej pozycji w ramach systemu partyjnego uczestniczyła w tworzeniu wielu gabinetów koalicyjnych zdominowanych przez Chrześcijańską Demokrację (zob. -» Włoska Partia Ludowa — PPI). W latach 1946-1991 PRI weszła w skład 24 gabinetów koalicyjnych (na ogólną liczbę 49), pełniąc funkcję -* partii dopełniającej. W1981 r. reprezentant PRI G. Spado-lini stanął na czele centrolewicowego gabinetu koalicyjnego, stając się pierwszym niechadeckim premierem od 1946 r. Piastował tę godność do grudnia 1982 r. (dwa gabinety koalicyjne). W kwietniu 1991 r. partia przeszła do opozycji, choć jej reprezentant A. Maccanico wszedł w skład gabinetu C. Ciampi (1993-1994). W wyborach w 1994 r. PRI nie zgłosiła własnej listy kandydatów, startując w ramach sojuszu wyborczego Przymierza Demokratycznego (Alleanza Democratica — AD), będącego częścią szerszej lewicowej formacji wyborczej Przymierza Postępu. AD uzyskało poparcie 1,2% elektoratu i nie wprowadziło reprezentantów do parla- 324 Wolni Demokraci — Liberalno-Narodowa Partia Społeczna mentu. W wyborach w 1996 r. AD stało się częścią Unii Demokratycznej (Union De-mocratica), ugrupowania stworzonego tuż przed wyborami przez A. Maccanico, startującego w ramach zwycięskiego centrolewicowego przymierza wyborczego zwanego -> „Drzewem Oliwnym" (LU). W wyborach europejskich w 1994 r. PRI zgłosiła własną listę, którą poparło 0,7% wyborców (1 mandat). Jedyny reprezentant partii w Parlamencie Europejskim G. La Malfa (sekretarz generalny PRI) wchodzi w skład grupy parlamentarnej -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów ELDR. [R. Herbuł] WŁOSKA PARTIA SOCJALDEMOKRATYCZNA (Partiło Socialista Democra-tico ltaliano — PSDI) — włoska lewicowa partia polityczna o socjaldemokratycznej tożsamości programowej (zob. -» partie socjaldemokratyczne), powołana formalnie do życia w 1952 r. Początki ugrupowania sięgają jednak 1947 r., gdy na styczniowym kongresie Włoskiej Partii Socjalistycznej (Parłito Socialista ltaliano — PSI) grupa działaczy i aktywistów na czele z G. Saragatem, niezadowolonych z polityki lidera PSI P. Nenniego zbliżenia z komunistami, zdecydowała się na opuszczenie ugrupowania. Nowa rozłamowa organizacja nosiła początkowo nazwę Socjalistycznej Partii Robotniczej, by w 1952 r. przyjąć obecną. PSDI preferowała prowadzenie polityki reformistycznej, której zasadniczym celem miało być stworzenie tzw. socjalizmu demokratycznego. Esencją programu partii stał się również anty-komunizm. W 1966 r. socjaldemokraci wrócili na łono PS, jednak flirt okazał się nietrwały i w 1969 r. nastąpił ponownie rozłam. W latach 1964-1971 faktyczny założyciel partii G. Saragat piastował urząd prezydenta republiki. W latach 1948-1992 PSDI zdobywała przeciętnie 4,4% głosów. W wyborach w 1968 r. partia startowała z listy tzw. Zjednoczonej Partii Socjalistycznej (PSI + PSDI), która uzyskała 14,5% głosów. Największe sukcesy PSDI odniosła w 1948 r. (7,1% głosów) oraz w 1963 r. (6,1%). Poczynając od wyborów w 1976 r. poziom poparcia dla PSDI charakteryzowała tendencja spadkowa, a oscylował on pomiędzy 4,1% (1983 r.) a 2,7% (1992 r.) głosów. W latach 1947-1994 PSDI uczestniczyła w 27 gabinetach koalicyjnych jako -> partia dopełniająca. W grudniu 1947 r. weszła po raz pierwszy w skład gabinetu kierowanego przez chadeckiego premiera A. de Gasperiego (1947-1948). W latach 1980-1994 wzięła udział w tworzeniu praktycznie wszystkich gabinetów koalicyjnych (wyjątek to jednopartyjny gabinet chadecki A. Fanfaniego, 1987 r.). W wyborach w 1994 r. partia nie zgłosiła samodzielnej listy kandydatów, a jej reprezentanci znaleźli się jedynie w Senacie (0,2% głosów i 3 miejsca). W wyborach w 1996 r. wystąpiła jako część centrolewicowego przymierza wyborczego zwanego —> „Drzewo Oliwne". W wyborach europejskich w 1994 r. PSDI uzyskała poparcie 0,7% elektoratu, co dało jej jedno miejsce w Parlamencie Europejskim. Reprezentant ugrupowania jest tylko luźno związany z grupą parlamentarną —> Partią Europejskich Socjalistów (PES). [R. Herbul] Literatura: M. Bankowicz, System partyjny Republiki Włoskiej (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. WOLNI DEMOKRACI — LIBERALNO-NARODOWA PARTIA SPOŁECZNA (Svobodn( Demokratę — Liberalni Ndrodni Socitilni Strana — SD-LNSS) — czeska partia centrowa, utworzona w 1995 r. w wyniku połączenia dwóch ugrupowań — Wolnych Demokratów (SD) oraz Libe-ralno-Narodowej Partii Społecznej 325 Wspólna Lista (LNSS). Ta pierwsza wywodziła się z —> Forum Obywatelskiego (OF), konstytuując w jego ramach skrzydło lewicowe. W kwietniu 1991 r. po ostatecznym rozpadzie Forum, partia przyjęła nazwę Ruchu Obywatelskiego (Obćanskć Hnuti). Partia zakładała, iż gospodarka rynkowa nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie środkiem do zapewnienia ludziom godnych warunków życia w „nieskażonym środowisku naturalnym". Wstrząsy społeczne związane z prorynkowymi reformami należy łagodzić poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki socjalnej. W wyborach 1992 r. partia zdobyła 4,4% „czeskich" głosów i znalazła się poza parlamentem. Liderem ugrupowania był J. Dienstbier — minister spraw zagranicznych w 1989 r. w gabinecie M. Ćalfy. Po niepowodzeniach wyborczych w 1992 r. frakcja J. Dien-stbiera stworzyła odrębną strukturę organizacyjną, partię Wolnych Demokratów (SD). Początki LNSS sięgają XIX w., kiedy to została powołana do życia Narodowa Partia Socjalistyczna. Ugrupowanie to zdominowało międzywojenną politykę Czechosłowacji. W 1948 r. partia przyjęła nazwę Czechosłowackiej Partii Socjalistycznej (ĆSS) i weszła w skład Frontu Narodowego, stając się częścią składową komunistycznego systemu partyjnego. W wyborach w 1990 r. partii nie udało się wejść do parlamentu, jako że w świadomości elektoratu była identyfikowana ze starym reżimem politycznym. W 1991 r. ugrupowanie przyłączyło się do Unii Spo-łeczno-Liberalnej (LSU), która to wprowadziła 16 deputowanych do Czeskiej Rady Narodowej (wybory w 1992 r.). Po wyborach, część członków, wywodząca się z ĆSS opuściła Unię i stworzyła odrębne ugrupowanie pod nazwą Liberalno-Na-rodowa Partia Społeczna (LNSS). W wyborach w 1996 r. SD-LNSS zdobyli 2,1% głosów i nie wprowadzili swych reprezentantów do niższej izby parlamentu. [W. Jednaka] WSPÓLNA LISTA (Zajednica Lista — ZL) — chorwacka centroprawicowa formacja polityczna, stworzona przed wyborami w 1995 r. W jej skład weszły m.in. Chorwacka Partia Chłopska (Hnmtska Seljaćka Stranka — HSS), stworzona w 1989 r., Chorwacka Partia Narodowa (Hrvatska Narodna Stranka — HNS), założona w 1990 r., Chorwacka Unia Chadecko-De-mokratyczna (Hwatska Krśćanska Demokrat-ska Unija — HKDU), powołana do życia w 1992 r. oraz kilka ugrupowań regionalnych. W wyborach ZL otrzymała poparcie 18,3% elektoratu (18 mandatów), uzyskując status najsilniejszej formacji opozycyjnej. Pod względem programowym ZL pozostaje bardzo niejednorodna, proponując m.in. hasła o nacjonalistycznym, agrarystycznym i wyznaniowym charakterze. Ugrupowania wchodzące w jej skład łączy natomiast nieufność wobec rządzącej -» Chorwackiej Unii Demokratycznej (HDZ) i dyktatorskich zapędów jej lidera, a zarazem prezydenta republiki, F. Tudjmana. IR. Herbut] WSPÓLNOTA (Egyiittelćs-Spoluźitie — Wspoinota-Souzitie — ESWS) — słowacka partia polityczna (ruch polityczny) aktywna na rzecz demokracji i praw mniejszości narodowych. Została stworzona w marcu 1990 r. i opiera się na węgierskiej mniejszości etnicznej (600 tys.), choć początkowo za zasadniczy cel stawiała sobie obronę praw wszystkich mniejszości zamieszkujących Słowację (m.in. polskiej i ukraińskiej). Stworzenie jednak przez ESWS w wyborach w 1992 r. i 1994 r. sojuszy koalicyjnych z partiami reprezentującymi interesy węgierskiej mniejszości etnicznej (—» Węgierski Ruch Chrześcijań-sko-Demokratyczny — MKDH oraz Węgierska Partia Obywatelska — MPP) oznacza, iż plasuje się ona przede wszystkim jako reprezentant tej właśnie grupy społecznej. Opowiada się za społecznym 326 Wspólnota modelem gospodarki rynkowej, podkreślając wagę procesu prywatyzacji. W programie ESWS znalazło się również szereg postulatów dotyczących ochrony środowiska naturalnego człowieka, w tym również w kontekście tworzenia nowego rynku ekonomicznego. Partia uznaje postanowienia Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego (umowa międzyrządowa podpisana w 1985 r.), gwarantujące wspólnotom lokalnym samodzielne rozstrzyganie problemów ekonomicznych, soq'alnych i kulturowych. Mniejszości etniczne winny mieć zagwarantowane prawo posługiwania się ojczystym językiem w procesie edukaq'i, poczynając od przedszkola a na wyższych uczelniach kończąc. W wyborach w 1992 r. koalicja ESWS z -> Węgierskim Ruchem Chrześcijańsko-De-mokratycznym (MKDH) zdobyła 14 mandatów (7,4% głosów), z których 9 przypadło tej pierwszej. Obie partie poparły rząd J. Moravćika, sformowany w marcu 1994 r. W wyborach w 1994 r. ESWS weszła w skład Węgierskiej Koalicji (Mad'arska Ko-alicia — MK), obok MKDH i MPP, która uzyskała poparcie 10,2% wyborców (17 mandatów). ESWS otrzymała 9 miejsc w parlamencie. Partia weszła w skład Partii Węgierskiej Koalicji (SMK), która zdobyła w wyborach w 1998 r. 15 mandatów i weszła w skład gabinetu koalicyjnego premiera M. Dziurindy. Przewodniczącym partii jest M. Duray. [W. Jednaka] - . r i ZACHOWANIA WYBORCZE — kategoria politologiczna odnosząca się do relacji zachodzących pomiędzy elektoratem a partiami politycznymi, wyrażonych w akcie głosowania. Służą one uzyskaniu wiedzy o elektoracie oraz jego ewolucji, która pomaga partiom w przyjęciu optymalnej strategii zarówno na poziomie wyborczym, jak i parlamentarnym. Zachowania wyborcze można badać na poziomie: indywidualnym — żeby uzyskać wiedzę o motywach, jakimi kierował się wyborca w akcie głosowania oraz zagregowanym — aby zbadać więzi społeczne na poziomie wyborczym. Ogólnie wyróżnia się trzy typy z.w. na poziomie zagregowanym: a) stabilną lojalność wyborczą — oznaczającą, iż wyborca regularnie głosuje na tę samą partie polityczną, przez co potwierdza silne przywiązanie do danego ugrupowania. Zjawisko to można wyjaśnić stosując dwa paradygmaty: społecz-no-strukturalny oraz identyfikacji partyjnej (psychologicznej). Według tego pierwszego, głównym motywem działania jest poczucie przynależności do określonej grupy społecznej. Ten typ lojalności rozwijał się głównie w Europie Zachodniej, gdzie jest ona rozpatrywana w kontekście struktury społecznej, jako przejaw -> podziałów socjopolitycznych. Z kolei paradygmat identyfikacji partyjnej oznacza, iż sposób głosowania zależy od lojalności wobec konkretnej partii politycznej, a nie przynależności do określonej grupy społecznej, stąd często jest on określany mianem identyfikacji psychologicznej; b) zmianę lojalności wyborczej. Na począt- ku lat siedemdziesiątych nastąpiła zmiana z.w. Wyborcy przestali głosować na partie, z którymi identyfikowali się pewien czas (np. jedna, dwie dekady wyborcze) i zaczęli przenosić swe preferencje na inne ugrupowania polityczne. Co ważne, następują one głównie w ramach tej samej rodziny partii. Wyróżniamy dwa rodzaje zmian lojalności wyborczej: krytyczne oraz stopniowe. Zmiany krytyczne występują raczej rzadko. Przykładem mogą być wybory w Danii w 1973 r., w wyniku których 10 partii otrzymało mandaty do parlamentu (z czego trzy po raz pierwszy, a dwie po dłuższej przerwie). Do 1973 r. było ich przeważnie około 6. Ponadto w elekcji tej pojawiły się trzy nowe partie prawicowe, które łącznie zdobyły 27% głosów, a -> Partia Progresywna (FRP), która powstała w 1972 r., zdobyła 16% głosów i stała się drugą co do wielkości partią w parlamencie duńskim. Zmiany stopniowe są znacznie częściej spotykane i raczej stanowią zasadę. Ten typ zmian z kolei dzielimy na: sektoralne i środowiskowe. Zmiany sektoralne związane są ze zmianą poparcia jednej lub kilku partii. Istota sektoralnego procesu przejawia się w swoistego rodzaju wymianie poparcia między partiami . Jedna partia traci poparcie części elektoratu, zyskując natomiast głosy innej grupy wyborców. Ten typ zmian jest często rezultatem wcześniejszych przeobrażeń na poziomie elit. Zmiany środowiskowe są konsekwencją zmian zachodzących w ramach społecznego otoczenia systemu politycznego. Można np. zaobserwować proces kurczenia się 328 Zamrożenie systemu partyjnego określonej grupy społecznej (np. klasy robotniczej). Zmiany ilościowe (demograficzne) wiążą się z reguły ze zmianami jakościowymi (odmienne postawy polityczne elektoratu). W konsekwencji mogą one wpłynąć na porażkę lub sukces określonej partii politycznej. Środowiskowe zmiany orientacji wyborczej są efektem przeobrażeń w strukturze społecznej i nie podlegają kontroli elit; c) zanik lojalności partyjnej charakteryzuje się tym, iż słabnie tradycyjne powiązanie między grupą społeczną a konkretną partią polityczną. Partie przestają wypełniać swe tradycyjne funkcje (np. mobilizacji czy integracji) i w efekcie tracą kontrolę nad elektoratem. Ten model interpretacji zakłada, iż następuje osłabienie roli partii politycznych i zastąpienie ich innymi instytutami, bardziej operatywnymi w tworzeniu powiązań między obywatelami a władzą. Teza o zmianie z.w. może być poparta kilkoma argumentami: osłabieniem —> klasowego modelu głosowania (zob. —> Alforda indeks), -ł przesunięciem poparcia wyborczego, wzrostem poziomu frakcjonaliza-cji (zob. -» frakcjonalizacji indeks) oraz obniżeniem poziomu frekwencji wyborczej. Zachowania wyborcze na poziomie indywidualnym dotyczą pojedynczego wyborcy. Ten typ z.w. rozpatrujemy za pomocą jednego z trzech rodzajów głosów: głosu opinii, głosu przynależności, głosu wymiany. Głos opinii jest wyrazem decyzji wyborcy podjętej na podstawie wielu propozycji i rozwiązań programowych przedstawianych przez partie (merytoryczna ocena programu). Ten typ głosu dominuje wśród wyborców wywodzących się m.in. z nowej klasy średniej czy pewnych grup wielkoprzemysłowej klasy robotniczej. Jego pojawienie jest związane z powstaniem struktur komunikacyjnych i organizacyjnych, które łączą wyborcę z wybranymi. Istotną rolę odgrywają dwa czynniki: poziom edukacji oraz pojawienie się alternatywnych źródeł informacji. W głosie przynależności dominuje element ciągłości, czyli fakt uzasadnienie motywów z.w. przy pomocy zmiennych socjodemograficznych. Model głosu wymiany zakłada istnienie związku między wyborcą a kandydatem. Przedmiotem wyboru jest zawsze konkretna jednostka, gdyż tylko taki aktor może natychmiast zareagować na oczekiwania wyborcy i zaoferować mu wymierne, indywidualne korzyści. Ten typ głosu jest nastawiony na zaspokojenie określonych potrzeb albo wzmocnienie interesów wyborcy. W przypadku głosu wymiany powiązanie między decyzją wyborcy a zaspokojeniem interesu jest natychmiastowe i spersona-lizowane. [W. Jednaka] ZAMROŻENIE SYSTEMU PARTYJNEGO — koncepcja zaproponowana przez S. Lipseta i S. Rokkana, dotycząca fazy demokratycznej konsolidacji zachodnioeuropejskich systemów partyjnych, która stała się jednym z zasadniczych założeń tzw. szkoły podziału socjopolitycznego (zob. —> podziały socjopolityczne). Reprezentanci szkoły podkreślają szczególną rolę paradygmatu społeczno-strukturalnego jako sposobu interpretacji -ł zachowań wyborczych oraz metody służącej określeniu charakteru źródeł decydujących o ich stabilności (zob. -» identyfikacja partyjna). Koncepcja opiera się na uznaniu doniosłości podziałów socjopolitycznych zarówno w procesie strukturyzaqi systemów partyjnych, jak i w kształtowaniu stabilnych form identyfikacji wyborczej (partyjnej). Podziały socjopolityczne ukształtowane tuż przed upowszechnieniem prawa wyborczego, odegrały zasadniczą rolę w procesie politycznej socjalizacji nowego elektoratu w ramy systemu politycznego. W konsekwencji, pojawienie się stabilnych sojuszy między konkretną partią a grupą społeczną spowodowało „zamrożenie" systemów partyjnych, które dość wiernie odbijały konfigurację tego układu, stabi- 329 Zbieżność i Związek lizując zarówno -> format, jak i —> mechanizm systemu partyjnego. Przyjęcie tej koncepcji rodzi określone implikacje, jeżeli chodzi o sposób badania i postrzegania dynamiki systemu partyjnego. Po pierwsze, partie polityczne są zakorzenione w strukturze społeczeństwa i dysponują stabilną, grupową bazą poparcia. Tylko w wyjątkowych sytuacjach następuje radykalna zmiana w ich sile politycznej. Obok siebie występują immobiłizm na poziomie indywidualnych zachowań wyborczych (regularne oddawanie głosu na partię reprezentującą określoną grupę społeczną) oraz immobiłizm na poziomie zagregowanym (petryfikacja schematu rozdziału poparcia wyborczego dla partii). Po drugie, partie dysponujące tożsamością grupową podejmują działania zmierzające do strukturalno-organiza-cyjnego zamknięcia lojalnego elektoratu i ustabilizowania własnego monopolu (np. ideologicznego, kulturowego, informacyjnego). Po trzecie, w konsekwencji wspomnianych działań następuje proces zamykania rynku politycznego (wyborczego). Nowe partie polityczne mają szansę wejścia na rynek tylko wtedy, gdy uda im się przechwycić kontrolę nad określonym segmentem elektoratu, co zdarza się wyjątkowo rzadko. Powodem jest niemalże kompletna mobilizacja dostępnego elektoratu. Ustabilizowane partie polityczne bardzo niechętnie zmieniają wzorce -» rywalizacji politycznej, skoro i tak mają nikłe szansę na przechwycenie już „zagospodarowanego" elektoratu. Dominują więc strategie minimalistyczne, nastawione na zachowanie dotychczasowej sfery wpływów, co w konsekwencji zamraża układ rywalizacyjnych powiązań między partiami. Koncepcja zamrożenia ma przede wszystkim walor historyczno-po-równawczy, jako sposób interpretowania procesu konsolidacji zachodnioeuropejskich systemów partyjnych. Jest wiec przede wszystkim generalizacją historyczną. Zauważony pod koniec lat siedem- 330 dziesiątych proces określany przez niektórych politologów mianem odmrażania systemu partyjnego, przyniósł zjawisko osłabiania lojalności partyjnych elektoratu, konceptualizowany m.in. jako fenomen -» przesunięcia poparcia wyborczego. Systemy partyjne zmieniały się jednak tylko w ograniczonym zakresie (wyjątkiem jest m.in. -» system partyjny Włoch), biorąc pod uwagę wzorce rywalizacji politycznej. [R. Herbut] ZBIEŻNOŚĆ I ZWIĄZEK (Convergencja i Unio — CiU) — katalońska partia naqo-nalistyczna o wyraźnie komunitarnym charakterze (zob. -»partia komunitarna). Powstała w 1979 r. z połączenia dwóch lokalnych organizacji, Unio Democrdtica de Catalunya orazConvergencia Democrdtica de Catalunya. Od samego początku cechą strategii CiU stał się tzw. pactism, a więc gotowość do rozwiązywania konfliktów w drodze negocjacji i unikanie siłowych oraz jednostronnych rozstrzygnięć. Zasadniczym celem ugrupowania było zapewnienie Katalonii znacznego poziomu autonomii wobec Madrytu, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, zawsze jednak przy wykorzystaniu konsensualnych metod. Od 1980 r. CiU ma status największej partii regionu i samodzielnie sprawuje władzę. Początkowo stworzyła mniejszościową administrację, a w latach 1984-1995 kontrolowała absolutną większość w parlamencie prowincji. W ten sposób uzyskała pozycję partii dominującej. W ogólnokrajowych wyborach powszechnych zdobywa przeciętnie blisko 5% głosów i pozostaje największą partią regionalną w Kor-tezach. W 1993 r. stała się częścią koalicji parlamentarnej, zapewniającej wsparcie mniejszościowemu gabinetowi socjalisty F. Gonzaleza, jednak nie weszła w jego skład. Sytuacja powtórzyła się w 1996 r., gdy zwycięska -» Partia Ludowa (PP) została zmuszona do stworzenia gabine- Zielona Lewica tu mniejszościowego. W wyborach europejskich w 1994 r. CiU zdobyła 4,7% głosów i 3 miejsca w Parlamencie Europejskim. Dwóch reprezentantów partii wchodzi w skład -» transnarodowej federacji partii politycznych -> Partii Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR), a jeden -> Europejskiej Partii Ludowej (EPP). IR. Herbuł] ZIELONA ALTERNATYWA (Grune Alter-nałwen — GA) — lewicowo-libertariarna austriacka partia polityczna (zob. -»partie lewicowo-libertariarne), powołana do życia na konferenqi w Klagenfurcie w lutym 1987 r. W jej skład początkowo weszły 3 organizacje o ekologicznej orientacji, które w wyborach w 1986 r. zgłosiły wspólną listę kandydatów pod nazwą Zielona Alternatywa. Jednak jedna z organizacji, Zjednoczeni Zieloni Austrii {Vereinłe Grune Ósterreichs — VGO), reprezentująca opcję konserwatywną, opowiedziała się za zachowaniem niezależności organizacyjnej i nie weszła w skład GA. W wyborach w 1990 r. partia otrzymała poparcie 4,8% elektoratu, co pozwoliło jej na zdobycie 10 mandatów w izbie niższej parlamentu. W kolejnych wyborach w 1994 r. Zieloni uzyskali rekordowe poparcie wyborcze, gromadząc 7,3% głosów (13 mandatów), a w wyborach w 1995 r. zanotowali pewien spadek popularności (4,8% głosów i 9 mandatów). Silna opozycja wobec polityki rządu wejścia do Wspólnoty Europejskiej stała się jednym z głównych punktów programu partii. Ponad 60% członków i sympatyków GA głosowało w referendum (1994 r.) przeciwko opcji prointegracyjnej. W wyborach europejskich w 1996 r. (październik) partia zdobyła 1 mandat w Parlamencie Europejskim, a jej reprezentant wchodzi w skład -> Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). W kategoriach organizacyjnych, GA formułuje model tzw. -» anty-partii, co oznacza m.in.: zastąpienie nazwy „partia" określeniem „ruch" czy „zieloni"; preferowanie koncepcji „otwartej organizacji", w której partycypacja nie wymaga formalnego członkostwa czy opłat, a decyduje wiara w manifestowane wartości i cele oraz sama gotowość uczestnictwa; eksponowanie demokracji wewnętrznej, czego wyrazem jest dominacja, w procesie podejmowania decyzji, często zwoływanego Kongresu, w którym mogą uczestniczyć wszyscy zainteresowani oraz zakaz łączenia funkcji partyjnych i publicznych; podkreślanie roli mandatu wolnego jako antytezy wobec zasady partyjnej demokraqi. [R. Herbut] ZIELONA LEWICA (Groen Links- GL) — holenderska partia polityczna, należąca do rodziny -»partii lewicowo-libertariar-nych. Oficjalnie została utworzona 24 listopada 1990 r. w wyniku połączenia się kilku małych partii lewicowych oraz niezależnych grup o proekologicznej orientacji. Partiami inicjującymi powstanie nowej formacji politycznej były: Komunistyczna Partia Holandii (CPN), stworzona w 1918 r., Partia Pacyfistyczno-Socjalis-tyczna (PSP), istniejąca od 1957 r., Radykalna Partia Polityczna (PPR), założona w 1968 r. oraz Ewangelicka Partia Ludowa (EVP), powołana do życia w 1981 r. przez lewicowe skrzydło Chrześcijańskich Demokratów. Partie te działały niezależnie, odnosząc nawet pewne sukcesy do wyborów w 1977 r. Właśnie wtedy straciły łącznie blisko 2/3 miejsc w parlamencie i stało się to zasadniczym impulsem skłaniającym do podjęcia współpracy. W wyborach w 1989 r. partie te zawarły przymierze wyborcze, a zgłoszona przez nie lista otrzymała poparcie 4,1% wyborców (w wyborach europejskich 7% głosów). To ostatecznie przekonało elity partyjne o konieczności stworzenia zorganizowanej, politycznej formacji o zasięgu 331 Zieloni ogólnokrajowym. W efekcie powstała partia o raczej niespójnej tożsamości programowej, której liderzy wahali się pomiędzy wyborem opcji „czerwonej" (lewicowej) a opcji „zielonej" (ekologicznej). Radykałowie (PPR) wnieśli do programu szereg haseł ekologicznych, a komuniści i „pacyfiści" — silnie zaakcentowaną tożsamość socjalistyczną.l W efekcie programowe oblicze nowej formacji politycznej należałoby raczej określić mianem „ekologicznej lewicy" o dualistycznej tożsamości. GL znalazła się w miejscu, gdzieś na „zbiegu" orientacji lewicowej, socjalistycznej z orientacją ekologiczną, libertariarną. Bazę wyborczą GL stanowi nowa klasa średnia. Liderzy ugrupowania podejmują wysiłki w kierunku przekształcenia go w alternatywę ekologiczną (np. w manifeście partii z 1991 r. znalazł się zapis, iż względy ekologiczne winny determinować kierunki polityki ekonomicznej), wciąż jednak w jego ramach funkcjonuje silna frakcja prosocjalna i proekono-miczna („Lewicowa Sieć"). W wyborach w 1994 r. GL zdobyła 3,5% głosów (5 mandatów) zaś w kolejnych w 1998 r. 7,3% głosów i 11 mandatów. Partia jeszcze nigdy nie uczestniczyła w przetargach koalicyjnych prowadzących do sformowania gabinetu. W wyborach europejskich w 1994 r. zdobyła 1 mandat, a jej reprezentant wchodzi w skład frakcji —> Europejskiej Federacji Partii Zielonych (EFG). [R. Herbut] Literatura: G. Voerman, The Netherlands. Loosing colo-urs, turning green (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds), The Green Challenge, Routled-ge 1995. ZIELONI (Les Verts — L'V) — francuska partia polityczna o proekologicznym profilu programowym. Została utworzona w styczniu 1984 r. na zjeździe organizacji i ruchów ekologicznych w Clichy, w wy- niku połączenia „pierwotnej" partii ekologicznej Les Verts (założonej w 1981 r,) oraz organizacji Les Amis de la Terre. Do 1989 r. ugrupowaniu nie udało się przekroczyć poziomu 5% głosów w elekcjach ogólnokrajowych, choć pewne sukcesy odnosiło ono w wyborach lokalnych. Ń wyborach europejskich w 1989 r. Ly otrzymali poparcie 10,6% wyborców, co dało im 9 mandatów w Parlamencie Europejskim (najsilniejsza reprezentaqa spośród partii ekologicznych). Ośmiu reprezentantów wchodziło w skład Frakcji Zielonych, a jeden znalazł się w tzw. Frakcji Tęczowej (zob. -»frakcja polityczne w Parlamencie Europejskim oraz -» Europejska Federaqa Partii Zielonych — EFG). W kolejnych wyborach europejskich (1994 r.) nie przekroczyli poziomu 3% głosów (2,96%) i w efekcie nie uzyskali żadnego mandatu. W wyborach narodowych w 1993 r. L'V stworzyli przymierze wyborcze (Entente Ecologiste) z inną partią o profilu ekologicznym, Generation Ecolo-gie. Na wspólną listę ugrupowań zielonych głosowało 7,8% wyborców, co jednak nie pozwoliło na wprowadzenie chociażby jednego kandydata do Zgromadzenia Narodowego (represyjny charakter większościowego systemu wyborczego). W wyborach w 1997 r. wprowadzili 8 deputowanych do parlamentu, zdobywając 6,3% głosów. Reprezentant partii wszedł w skład lewicowego gabinetu koalicyjnego sformowanego przez L. Jospina. L'V przyjęli jako motto programowe slogan „Ani Lewica ani Prawica", co ma oznaczać gotowość do współpracy zarówno z partiami rządzącymi, jak i opozycyjnymi/Partii brak jest spójności programowej, co stało się widoczne m.in. w trakcie debaty nad przyjęciem traktatu z Maastricht. Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną partii, to podobnie jak w innych partiach ekologicznych (zob. —> partie lewicowo-libertariar-ne), władza centralna pozostaje bardzo słaba i tylko w minimalnym stopniu sprawuje kontrolę nad ogniwami lokalnymi. V 332 Zieloni Wewnątrzpartyjny proces decyzyjny opiera się przede wszystkim na formach demokracji bezpośredniej, czego przejawem jest fakt, iż w Zgromadzeniu partii (władza najwyższa) mogą uczestniczyć wszyscy jej członkowie. Partia nie ma formalnego lidera, a w zamian nominowani są czterej rzecznicy (kolegialne kierownictwo). L'V wciąż podtrzymują image -> anty-partii, pozbawionej hierarchicznej struktury, posługującej się populistycznymi hasłami, nie mającej sprecyzowanego oblicza programowego. [R. Herbut] Literatura: A. Appleton, Parties under pressure: Chal- lenges to esłablished French parties, West European Politics, vol. 18 (1). A. Cole, B. Doherty, Pas comme les autres — the French Greens at the crossroads (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds), The Green Challenge, Routledge 1995. ZIELONI (Verdi — V) — włoska partia polityczna o charakterze lewicowo-liber-tariarnym (-> partie łewicowo-libertariar-ne). W 1985 r. została utworzona struktura ogólnokrajowa tzw. Federacja List Zielonych (Federazione dei Listę Verdi), dość luźna struktura skupiająca listy regionalne. Do 1987 r. aktywność ruchów zielonych ograniczała się do udziału w wyborach lokalnych. Na przykład w 1985 r. Zieloni zgłosili odrębne listy w 57 okręgach wyborczych spośród ogólnej liczby 75, zdobywając ogólnie 2,1% głosów i nominując 141 radnych. W 1987 r. Federaqa po raz pierwszy silniej zaznaczyła swą obecność na poziomie narodowym, zdobywając 2,5% głosów (13 deputowanych i senatorów). W wyborach europejskich (1989 r.) Listy Zielonych przyciągnęły blisko 4% głosów. Łącznie z głosami, które otrzymało ugrupowanie lewicowo-socjalne Verdi Arcobaleno (Tęczowi Zieloni), obóz zielonych zdobył ponad 6% głosów. Dyspono- wał on w Parlamencie Europejskim pięcioma miejscami, a reprezentanci ugrupowań ekologicznych weszli w skład Frakq'i Zielonych (zob. »? frakcje polityczne w Parlamencie Europejskim oraz -»Europejska Federacja Partii Zielonych — EFG). W grudniu 1990 r. obie organizaqe połączyły się i powstała formacja polityczna zwana Listą Zielonych (Listę Verdi). W wyborach w 1992 r. zjednoczeni Zieloni zdobyli 2,8% głosów i 16 mandatów (Izba Deputowanych) oraz 3,1% głosów i 4 miejsca senatorskie (Senat). Zieloni są ugrupowaniem o marginalnym znaczeniu na poziomie parlamentarnym (swoiste lobby ekologiczne), a potwierdzili swoje znaczne wpływy polityczne na poziomie lokalnym. W wyborach w 1994 r. weszli w skład „Przymierza Postępu", struktury wyborczej kierowanej przez -ł Partię Demokratycznej Lewicy. Partia zanotowała dość znaczny spadek poparcia wyborczego, gromadząc 1,7% głosów oraz otrzymując 11 mandatów w Izbie Deputowanych. ' W wyborach w 1996 r. partia wchodziła w skład centrolewicowej formacji politycznej -> „Drzewo Oliwne" (LU), otrzymując poparcie 2,5% elektoratu. W powołanym po wyborach gabinecie koalicyjnym R. Prodiego reprezentant Zielonych E. Ronchi otrzymał tekę Ministra Ochrony Środowiska. W wyborach europejskich w 1994 r. Zieloni zdobyli 3,2% głosów (3 mandaty). W Parlamencie Europejskim partia wchodzi w skład Frakcji Zielonych (zob. -» frakcje polityczne w Parlamencie Europejskim oraz -> Europejska Federacja Partii Zielonych — EFG). W samej partii zaostrzają się spory frakcyjne co do jej dalszego oblicza programowego. Grupa „prawdziwych zielonych" (verdi doc), wywodząca się przede wszystkim z Federa-q'i List Zielonych, preferuje skupienie zainteresowania wyłącznie na kwestii ochrony środowiska i zachowanie statusu partii protestu („potrzeba nam mniej polityki, a więcej ekologii"). Grupa polityków reprezentujących tzw. Nową Lewicę, któ- 333 Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodoioe rzy stworzyli Verdi Arcobaleno (wywodzili się z dwóch małych partii lewicowych — -> Partii Radykalnej oraz Proletariackich Demokratów), opowiada się za prowadzeniem „szerokiej" kampanii politycznej z uwzględnieniem szeregu kwestii społecznych, w tym również i ekonomicznych. W efekcie Zieloni pozostają raczej partią lewicowo-libertariarną, mieszczącą się w ramach klasycznego układu lewi-ca-prawica, a nie „czysto" ekologiczną. [R. Herbuł] Literatura: M. Rhodes, Iłaly. Greens in an auercrowded political system (in) D. Richardson, Ch. Rootes (eds),Tte Green Challenge, Routled-ge 1995. ZJEDNOCZENIE CHRZEŚCIJAŃSKO-NARODOWE (ZChN) — polska partia prawicowa, o orientacji katolickiej (zob. -> partie chadeckie) oraz narodowej. Powstała w październiku 1989 r. W sferze polityki gospodarczej opowiada się za: zmianą systemu własności przy wykorzystaniu różnych form przekształceń uwłaszczających ogół obywateli, reprywatyzacją oraz proponuje stworzenie sprzyjających warunków rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw. Liderzy ZChN opowiadają się za tym, aby rolnictwo oparte było na rodzinnych gospodarstwach chronionych przed konkurencją zagraniczną. W zakresie polityki wewnętrznej partia wyznaje m.in. ideę dekomunizacji struktur państwowych oraz osądzeniu winnych zbrodni przeciw narodowi polskiemu. Funkcjonowanie religii katolickiej rozciąga na życie publiczne. Zdaniem liderów tej partii, państwo polskie winno mieć charakter chrześcijański. Opowiada się ponadto za przebudową ustroju spo-łeczno-politycznego w oparciu o zasady katoiicyzmu i tradycji narodowej. Popiera mzwójsystemu samorządowego (fery- sadą pomocniczości. W kwestii reformy administracji postulowała ograniczenie liczby województw oraz powołanie powiatów w celu usprawnienia działań państwa. W zakresie polityki międzynarodowej partia chciałaby, aby Polska była państwem bezpiecznym i niepodległym, a to może stać się realne poprzez wzmocnienie sił obronnych kraju. Ponadto ZChN opowiada się za udziałem Polski w procesie integracji europejskiej, lecz wyłącznie w formie wspólnoty ojczyzn, nie ograniczającej suwerenności państwa i nie likwidującej tożsamości narodowej. Propaguje również ideę rozwoju dobrych stosunków z sąsiadami. ZChN brało udział w wyborach parlamentarnych 1991 r. pod szyldem Wyborcza Akcja Katolicka, której udało się uzyskać 8,74% głosów, co dało jej 49 mandatów. Z kolei do wyborów parlamentarnych 1993 r. partia przystąpiła w ramach koalicji wyborczej pod nazwą Katolicki Komitet Wyborczy „Ojczyzna", która zdobyła 6,37% poparcia wyborczego i nie weszła do parlamentu (zgodnie z ordynacją wyborczą z 1993 r. warunkiem wejścia sojuszu wyborczego do parlamentu jest przekroczenie 8% klauzuli zaporowej). Partia w okresie 1991-1993 była trzykrotnie uczestnikiem koalicji gabinetowych. Po raz pierwszy wzięła udział w gabinecie sformowanym przez J. K. Bieleckiego (12 stycznia 1991 r.-5 grudnia 1991 r.), w którym objęła 1 ministerstwo (Ministerstwo Sprawiedliwości), po raz drugi w gabinecie J. Olszewskiego (6 grudnia 1991 r.-5 czerwca 1992 r.), w którym Zjednoczenie objęło 3 resorty (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej) oraz — po raz trzeci — w gabinecie H. Suchockiej, w którym objęło 5 stanowisk (wicepremiera oraz przewodniczącego KERM, resort sprawiedliwości, transportu, edukacji oraz kultu-ry). W wyborach prezydenckich 1995r. partia zaproponowa/a kandydatur? Zjednoczona Lewica Europejska ko przed I turą głosowania wycofała się z poparcia jakiego udzieliła tej kandydatce. Do wyborów parlamentarnych 1997 r. ZChN przystąpiło w ramach i-» Akcji Wyborczej Solidarność (AWS) i udało się mu uzyskać 25 mandatów do Sejmu III kadencji. Prezesem partii od 1989 r. do 1994 r. był W. Chrzanowski, a od 1994 r. do 1996 r. — R. Czarnecki. Obecnie liderem jest M. Piłka, którego ponownie wybrano na stanowisko prezesa partii na kongresie, który odbył się na przełomie lutego i marca 1998 r. Liderem Rady Naczelnej ZChN wybrano H. Goryszewskiego, a do zarządu partii: S. Zająca, J. Kropiwnickiego, M. Kamińskiego. Ugrupowanie liczy około 6 tys. członków. [W. Jednaka] ZJEDNOCZENIE NA RZECZ OCALENIA NARODOWEGO (Obedinienie za Na-cionalno Spasenie — ONS) — bułgarska koalicja wyborcza utworzona w marcu 1997 r. W jej skład weszły następujące partie polityczne: Bułgarski Ludowy Związek Chłopski im. N. Petkowa (BZNS NP), -> Ruch na rzecz Praw i Swobód (DPS) — będący filarem koalicji, Partia Zielona Bułgarii (ZPB), Partia Centrum Demokratycznego (PDC), Federaqa „Królestwo Bułgarii". ONS zdobyło w wyborach w kwietniu 1997 r. 7,5% głosów (19 mandatów). Przewodniczącym koalicji jest A. Dogan z —> Ruchu na rzecz Praw i Swobód. [W. Jednaka] ZJEDNOCZONA LEWICA EUROPEJSKA (Europom United Left — EUL)------> frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim, skupiająca reprezentantów partii komunistycznych (zob. —> partie komunistyczne) oraz tzw. neokomunistycznych. Została stworzona w lipcu 1989 r. Od października 1973 r. istniała w Parlamencie tzw. Frakcja Komunistyczna z Sojusznika- mi. Była to w istocie luźna konfederacja partii komunistycznych, która bardzo rzadko prezentowała wspólne stanowisko na posiedzeniach Komisji lub posiedzeniach plenarnych. Powodem tego był występowanie w jej ramach dwóch skrzydeł ideologicznych — tzw. eurokomunistycz-nego, zdominowanego przez Włoską Partię Komunistyczną (zob. —> Partia Demokratycznej Lewicy — PDS) oraz ortodoksyjnego (promoskiewskiego), reprezentowanego przede wszystkim przez —> Francuską Partię Komunistyczną (PCF), a potem również przez —> Portugalską Partię Komunistyczną (PCP). Po wyborach w 1989 r. oba skrzydła stworzyły odrębne frakcje polityczne. Ta pierwsza przyjęła nazwę Zjednoczonej Lewicy Europejskiej, zaś druga — Frakcji Koaliqi Lewicy. W Parlamencie 1989-1994, EUL skupiała reprezentantów 6 partii politycznych z 5 krajów. Liczyła 29 deputowanych, a jej przewodniczącym był włoski deputowany L. Colajanni. We frakcji największą reprezentacją dysponowały partie włoskie, -> Partia Demokratycznej Lewicy (20 deputowanych) oraz -» Zreformowana Partia Komunistyczna (2). Czterema mandatami dysponowała hiszpańska Iząuierda Unida (zob. -> Komunistyczna Partia Hiszpanii — PCE), a po jednym komuniści z Danii, Grecji oraz Irlandii. Frakcja Koalicji Lewicy skupiała 13 deputowanych, reprezentujących 3 partie komunistyczne. Jej przewodniczącym był francuski komunista R.-E. Piquet. Największą reprezentacją dysponowała -» Francuska Partia Komunistyczna (PCF) — 7 deputowanych. Dwie pozostałe partie polityczne, wchodzące w skład frakcji: -» Komunistyczna Partia Grecji (KKE) oraz —» Portugalska Partia Komunistyczna (PCP) dysponowały każda 3 mandatami. Po wyborach w 1994 r. w Parlamencie pozostała EUL, a stało się tak przede wszystkim dlatego, iż reprezentanci włoskiej —» Partii Demokratycznej Lewicy przystąpili do -» Partii Europejskich Socjalistów (PES). Początkowo 335 6?) %0'9 nuioizod op BjXzs>]ś]Mod u ^55X m ipXu(a]o>[ m '( -Bpueui gg) mEio^aja %9'S apjsdod E{Xq -opz 3yj j 3661M ipEioqXM M '^sfedoi -ng fełoujpdsyv\ z ipojM ibEi8a:|Ui op ais isoupo aiujdipaiN -faujebos i (auzDiuiou BBj m BA\4SUBd njEizpn aapi Eiaidod bi^jej -A izpnj aisaiału; m o9 aiuazJOAtipo i ipXMizpMBjd oSaf op apsiuSais isaf uiaps ipi e 'psłsod buozDediM m uiziunuio>[ łpsdn 3j[j Mojapij ip diais) oj iiuBjoquiXs ais 9?? }U3uipdąo) 3NZDA1 A1IS 3NOZDONC13fZ ?(%2'0l) -Xqopz 'ĄBJłS 3UZ3EUZ 3S0p -ez Ei^jEd u 966J m q3BJoqXM ais bjbjo3Xm Ei4JBd -i 966I i ą\ (SOl) !!U3M°łS i(3EJ>jouiaQ (aujBi -aqiq <- z >jX}ijod 'jjajAOUjg -f {bub;s o8ai -pł>[ ajazs eu 'nłauiqE8 oSaMosiMajoiłuas pBj>JS M EJZS3M I MOłEpUBUI f\ I M0S0{8 -Azg m fauBMoziueSioz ibuajajuo>[ bu Bp -Xz Op BUBJOMod aiU[BUIJOJ BJEJSOZ EI4IBJ " WflfK °//3P 03}JVU00lU3Q O)lU«d) (aUZDX}BJ>[OUI3Q aił^BJ <- 'UlXu -ZdX}EJ>[OUI3P[e(dOS 3Zja}>(BJBl]D O 3IUBM -odnjSn m qj niua3jB}zs>jazjd o „(a -sozs^aiM" Xdru8 ifzXDap ais h3 -azids '([3j — ouvijv}i v}smniuoj (auzoX:)siunuio)j nłiEj (ai>[SOj/\^ mojsim -X}>jb adruS „feMopsozsfaiuui" zazid euoz -ojbz '(8UZDXjsiunurc»[ aijjEd <— qoz) (bm -ouiEiSojd ifDEłuauo (auz3XłSiunuio>[ o bu E>{SII3M -ojs 'EuzDX]E.D[ouiapiEbos aiufj 'nuaM -ojs aipBj EZ3iuioqoy 'urui) Mo;siunuio)} ]8n Z 3IS l[3X3BZpOAl((M UBMOdnjSn I Ilł -isd Saiazs a3E(Bidn>]s 'bimzbu fauiss (a; o az3ioqXM 3ziaiujXzid ojB^SMod u J66t M i\UBioqXM pazjj i ?661 nsAuazs m buozj -0M}n aiujBuijoj 'BuzaXłijod Biysd emos -IM3J E5(SUaMO{S — {QSTZ — OO)VJ)j01U3Q Hjuppos BfSTJ Puazrupz) MplV>IMOW -aaiyfDos visn f -oj mązupuofin vjpp ojtwd) YNZ3A1SIN VNVMOWHOJ3HZ — (ip3J3 B14JEJ BUZ3X4Siunuio){ «— #qoz 'somsidsEuXg zeio gxS — '^D v\Wd Bu [iąvupH M] -zsĄsiunuio)} <—) psiunuio>[ X33ai8 zejo U3Q {ig XVĄ i[3XuEM0łndap g — (DHd) BUZ3Xłsmnui -zbimz <— japt[ 'moiso^ •[ jfeut >łs o8sjo4>( -0)J EI^IBJ EUBM0UIJ0J3J2 [S0{M 'lJ3Xu 3J8Z3 BU 'Xu(X3lJEO>[ 43UiqE8 EfEMOUUOJS I -EMOłndap / — (JDd) BUZ3X}siunuio^ [\Z\ ?souXm Eup3[8zMzaq psozs^aiM) El^BJ EiJSnSUBJ;} <— 'ipXuBMO}nd3p 6 — MOlBpUEUJ l?\ IMOUEJS 03 ' rnEJOł^ajs (iiUEdzsi|4 bi;jej EUZ3XłSiunuio^[ jsXzn bjb{0 pz ipEJoq Dpiufi vcxd\nbz\ E>(suBdzsii{ :fe(nuodsXp -Xm m SGO SGS z mo;so)j j : B}SOZ IpI[E 1H3 M fepBłuazaidai bzs^simIejsj b^js -OĄ UlX3BZDIUpOM3ZJJ "(jaSfl] BUZ3X4BJ>{ -nj 'y '>[Xłijod XmodiM3[ i>(SUEdzsin {b;s -oui3p[Bpog bi}jbj E>[SJB8{ng '(SNZ9) !1S -OZ lb>]BIJ UjXDEZ3IUpOM3ZJJ -(lb3MZg t lip -do{i{3 >(3zeim2 XMopnq i>(sie Sjng '(ja) -uBjuy z uiXupaf od) ij3XuBMOindap oe op EUZ3X}EJ)(0UiaQ EI4IBJ 'ifsiJBO )( UOZJ4 X3 jsoizm ifa^Bjj BiuEpsisod UE4S (ibaMzg i -BIMOUEJS (gflg) 1{DXUZ3X4BJ>(OU iipuEjuij 'iu4snv 'UZ4 'nufj mo>[uo{z3 -feiMZ <- :auz3X}ijod BiuEModn jSn 33b(nd ij3Xmou \pdzi] Bi3a(Xzjd n>jiuXM m) 966; -3}SEU X{ZS3M pE{>[S fo( fĄ -J /66 ; nsiBuim -^661 M3B}E] M l{3XuOZpEMOjdaZjd l[3BJ0q EuozjOA\;n '(aMosiMBidonuas pBłuauo o -Xm oj -ipXuz3X4i[od nysd 9 z 3is ipX3fezp BZ3J0qXM b(3I[E0>J B>[SJB8{nC - (sao -0MXMH3XuBM04ndaP82EłB,dn>IS1n3 i^ vuoz3oup3fz Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny mandatów). W wyborach tych PRC wchodziła w skład lewicowej formacji wyborczej Przymierza Postępu, zdominowanego przez PDS. W1995 r. 14 deputowanych opuściło partię, krytykując sposób kierowania partią przez elity. W wyborach w 1996 r. partia wystąpiła samodzielnie, zdobywając 8,6% głosów (35 mandatów). Choć formalnie PRC pozostaje poza centroprawicową formacją polityczną zwaną -» Drzewem Oliwnym, to jednak zdecydowała się na udzielenie poparcia parlamentarnego gabinetowi koalicyjnemu przez nią stworzonemu (premier R. Pro-di). W głosowaniu nad przyjęciem budżetu (październik 1997 r.) deputowani PRC cofnęli poparcie dla gabinetu. Premier nie czekając na wynik głosowania nad wnioskiem o wotum zaufania dla rządu podał się do dymisji. Kryzys został jednak zażegnany w drodze negocjacji między PRC a rządem. PRC zdecydowała się poprzeć projekt budżetu na 1998 r. po tym, jak rząd przyrzekł zmniejszenie planowanej redukcji wydatków na cele socjalne oraz przygotowanie do stycznia 1998 r. projektu ustawy o krótszym tygodniu pracy. W wyborach europejskich w 1994 r. partia uzyskała poparcie 6,1% elektoratu i zdobyła 5 miejsc w Parlamencie Europejskim. Reprezentanci PRC wchodzą w skład grupy parlamentarnej —> Europejskiej Zjednoczonej Lewicy (EUL). [R. Herbut] Literatura: M. Bankowicz, System partyjny republiki Włoch (w:) M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996. ZWIĄZEK CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNY (Kristen Demokratisk Samling — KDS) — szwedzka partia cha-decka (zob. —» partie chadeckie), powstała w 1964 r. Stworzenie KDS pozostaje w związku z narastającą w tym okresie w Szwecji konserwatywną i fundamenta-listyczną reakcją części społeczeństwa na postępujący proces sekularyzacji i ateiza-cji. Problem religii i moralności wpłynął na polaryzację opinii publicznej, a przebieg debaty społecznej przybierał niejednokrotnie bardzo ostre formy (np. kwestia aborcji, rola sekt, religia w szkołach, rola środków masowego przekazu). Przez długi okres partia pozostawała peryferyjnym ugrupowaniem, nie mającym szans na wejście do parlamentu (m.in. ograniczająca rola 4-procentowej klauzuli zaporowej). W wyborach w 1985 r. partia zawarła przymierze wyborcze z -> Partią Centrum (CP) i w ten sposób otrzymała jeden mandat w parlamencie. W kolejnych elekcjach obie partie występowały osobno i w efekcie KDS utraciła reprezentację w parlamencie. Powrót do Riksdagu nastąpił w 1991 r., gdy partia otrzymała 7,1% głosów i wprowadziła 26 deputowanych. Sukces zawdzięczała ona nowej strategii, którą charakteryzowały m.in. takie elementy, jak: po pierwsze, usytuowanie się ponad polityką istniejących bloków, co pozwoliło na przyciągnięcie wyborców zarówno lewicowych, jak i prawicowych; po drugie, poszerzenie apelu politycznego i zwrócenie uwagi na szersze spektrum kwestii, niekoniecznie związanych z moralnością i religią; po trzecie, podkreślenie w apelu wyborczym znaczenia kwestii socjalnych, np. w kontekście postulatu rozszerzenia świadczeń socjalnych i uczynienia polityki państwa w tym zakresie bardziej efektywną; po czwarte, podkreślanie w programie faktu, iż partia oferuje wyborcy konkretną i nową alternatywę polityczną, która nie została jeszcze poddana praktycznemu testowi. Był to bardzo przekonywający punkt programu zważywszy, iż wśród elektoratu dominował duch protestu wobec ustabilizowanych partii oraz pragnienie zmiany istniejącej sytuacji. W ten sposób KDS udało się częściowo zmienić wizerunek wyborczy. Partia nie była już postrzegana jako ugrupo- 337 Związek Demokratyczny wanie jednej kwestii, a przybrała tożsamość liberalną czy nawet socjoliberalną, zajmując określoną pozycję w toczącej się dyskusji społecznej nad dalszymi losami szwedzkiego państwa dobrobytu. Partia nie powtórzyła tego wyniku w kolejnych wyborach, choć zdołała po raz drugi przekroczyć próg klauzuli zaporowej (zdobyła 4,1% głosów). Przeciętny poziom poparcia wyborczego dla KDS w latach 1964-1996 wyniósł 2,7% głosów. Wielki sukces przyszedł w 1998 r., gdy partia zdobyła 11,8% głosów i 42 mandaty. W 1991 r. partia po raz pierwszy weszła w skład nieso-cjalistycznej koaliq'i gabinetowej, kierowanej przez konserwatywnego polityka C. Bildta (1991-1994). Tradycyjnym centrum poparcia wyborczego jest północna (np. hrabstwa Vasterbotten i Jónkóping) oraz południowa część kraju. Sytuacja zmieniła się jednak w 1991 r., gdy partii udało się przyciągnąć wyborców z innych regionów Szwecji (m.in. zdobyła dość znaczne wpływy w Sztokholmie oraz obszarze wokół stolicy). W 1988 r. partia liczyła blisko 9 tys. członków, co stanowiło blisko 0,15% elektoratu. [R. Herbut] ZWIĄZEK DEMOKRATYCZNY (Diemo-kraticzeskij Sojuz — DS) — rosyjska partia polityczna, założona w maju 1988 r. W okresie władzy -> Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPSS) była ugrupowaniem antykomunistycznym, powołanym przez szereg „organizacji nieformalnych" o różnych orientacjach ide-ologiczno-politycznych, które tworzyły w jej ramach frakcje: od anarchistycznych poprzez socjaldemokratyczne do liberalnych. Na początku lat dziewięćdziesiątych z DS wyodrębniło się kilka partii politycznych, m.in. -* Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (LDPR) i -> Socjaldemokratyczna Partia Federacji Rosyjskiej (SDPR). Działalność DS polegała na organizowaniu różnego rodzaju akcji protestu, upow- szechnianiu idei walki z totalitaryzmem komunistycznym, a następnie autorytaryzmem, który zarzuca rządom prezydenta B. Jelcyna. Z zasady partia nie uczestniczyła w wyborach, stosując taktykę ich bojkotowania i aktywnie propagowała metody obywatelskiego nieposłuszeństwa. Po upadku Związku Radzieckiego zmieniła nazwę na Demokratyczny Związek Rosji. Brała bezskutecznie udział w wyborach parlamentarnych do VI Dumy Państwowej w koalicji z Partią Wolności Gospodarczej (Partija Ekonomiczeskoj Swobody). Na czele DS stoi W. I. Nowodworska, znana dysydentka z czasów radzieckich. [A. Czajowski] ZWIĄZEK „DROGA ŁOTWY" (Sauieni-ba „Latvijas Celi" — SLC) — łotewska partia polityczna, zaliczana często do ugrupowań centrowych, powstała tuż przed wyborami w 1993 r. Odniosła w nich sukces, zdobywając 32,4% głosów i 36 mandatów. Tuż po wyborach stanęła na czele gabinetu koalicyjnego kierowanego przez V. Birkavsa, w którego skład wszedł również -ł Związek Rolników Łotewskich (Latvijas Zemnieku Savieniba — LZS). We wrześniu 1994 r., po wycofaniu się LZS z koalicji, SLC tworzy nowy dwupartyjny gabinet, tym razem z centrolewicowym ugrupowaniem Politycznym Zjednoczeniem Ekonomistów {Tautsaimnieku Politi-ska Apuieniba), na czele którego staje M. Gailis. Gabinet M. Gailisa utrzymał się do wyborów w 1995 r. Partia poniosła w nich duże straty, zdobywając 14,9% głosów i 17 mandatów. Po wyborach weszła w skład centroprawicowego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez bezpartyjnego polityka A. Skele, otrzymując 5 stanowisk ministerialnych. Po upadku tego gabinetu (1997 r.), partia weszła w skład kolejnego gabinetu koalicyjnego, kierowanego przez G. Krastsa. Obok SLC znalazły się w nim również —> Demokratyczna 338 A Związek na rzecz Republiki Partia „Gospodarz" (DPS), -» Ojczyzna i Wolność (TuB), -> Związek Rolników Łotewskich (LZS) oraz Łotewski Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (LKDS). W wyborach w 1998 r. ugrupowanie zdobyło 183% głosów oraz 21 mandatów (status drugiej siły politycznej w parlamencie). Jeżeli chodzi o politykę ekonomiczną, partia opowiada się m.in. za rynkowym modelem gospodarki i ograniczeniem interwencyjnych uprawnień państwa w tym zakresie, otwarciem rynku wewnętrznego dla kapitału zagranicznego i likwidacją protekcjonizmu państwowego. W polityce zagranicznej oferuje wyraźną prozachodnią orientację, popierając starania Łotwy o przyjęcie do NATO i Wspólnoty Europejskiej. Stara się wypracować kompromisowe stanowisko w kwestiach dotyczących mniejszości rosyjskiej. Przeciwstawia się radykalnej —> lustracji. [R. Herbuł] ZWIĄZEK NA RZECZ REPUBLIKI (Ras-semblement pour la Rłpubliąue — RPR) — francuska partia konserwatywna (zob. -» partie konserwatywne), kontynuatorka tradycji programowej gaullizmu, stworzona w grudniu 1976 r. Pierwsza partia gaul-listowska, powstała w kwietniu 1947 r. pod nazwą Zjednoczenia Ludu Francuskiego (Rassemblement du Peuple Francais—RPF). Był to w istocie masowy ruch społeczny, na czele którego stanął C. de Gaulle. Zasadniczym, i właściwie jedynym, celem RPF było zdobycie władzy dla generała C. de Gaulle. Ideową bazą ruchu stała się koncepcja „bonapartyzmu", w określony sposób przekształcona przez samego de Gaulle'a. Z czasem ten dość eklektyczny układ poglądów i haseł zaczęto określać mianem gaullizmu. W gaullizmie zawarta została idea, iż społeczeństwo w sytuacjach kryzysowych winno poszukiwać „męża opatrznościowego", który zapewni krajowi silne i efektywne przywództwo, stworzy silne państwo oparte na idei nacjonalizmu, dysponujące niczym nie skrępownym przymiotem suwerenności. Formą rządów ma być nie parlamentaryzm, a model prezydencki, w ramach którego dominują bezpośrednie, plebiscy-tarne powiązania między liderem a społeczeństwem. W wyborach w 1951 r. RPF zdobyło 120 miejsc w parlamencie (22,0% głosów), stając się najsilniejszym ugrupowaniem. Gdy deputowani tworzący frakcję Acłion Republicaine et Sociale (ARP) weszli w skład gabinetu koalicyjnego, de Gaulle, krytyczny wobec IV Republiki, potraktował ten fakt jako zdradę ideałów ruchu i wycofał się z życia politycznego. RPF przestał faktycznie istnieć jako parlamentarna struktura. Rekonstytuował się on tuż po referendum w 1958 r. pod nazwą Unii na Rzecz Nowej Republiki (Union pour la Nouvelle Republique—UNR). W październikowych wyborach 1958 r. UNR zdobyła 188 mandatów w parlamencie, co stanowiło absolutną większość. Parlament nominował C. de Gaulle'a na urząd prezydenta (1959 r.), a ten wyznaczył polityka z UNR, M. Debrć na stanowisko premiera. W 1962 r. premierem został G. Pompidou, który stał się zarówno liderem partii, jak i jej organizatorem. Ugrupowanie nabrało cech partii masowej, dysponującej rozbudowaną strukturą terytorialną. Odniosło sukcesy wyborcze w 1962 r. (219 mandatów) oraz 1968 r. (292 mandatów). Po tych ostatnich wyborach grupa parlamentarna przyjęła nową nazwę, Unii Demokratów na rzecz Republiki (Union des Dćmocrates pour la Repu-blique — UDR), która z czasem została przejęta przez ugrupowanie jako całość. De Gaulle usunął się z życia politycznego w 1969 r., a prezydentem został wybrany w czerwcu tegoż roku G. Pompidou. Po śmierci tego ostatniego w 1974 r. na urząd prezydenta został wybrany, m.in. dzięki poparciu liderów UDR, Giscard d'Estaing, polityk z partii Niezależnych Republikanów. Wyznaczył on na stanowisko premiera J. Chiraca (UDR). Otwarty 339 Związek Obywatelski konflikt między prezydentem i premierem doprowadził do rezygnacji tego drugiego, choć UDR pozostała w składzie gabinetu koalicyjnego. W grudniu 1976 r. J. Chirac zwołał nadzwyczajny kongres partii, na którym została zmieniona jej nazwa (RPR), a on sam uzyskał nominację na stanowisko prezydenta partii. W ramach większości rządzącej ukształtowały się dwa zwalczające obozy — nowi gaulliści (RPR na czele z J. Chirac'iem) oraz Giscardianie (skupieni wokół prezydenta). W wyborach parlamentarnych w 1981 r. RPR uzyskała 88 mandatów, przechodząc do opozycji. W kwietniu 1985 r. RPR podpisała deklarację o współpracy z -> Unią na rzecz Demokraqi Francuskiej (Union pour la Democratie Fran-ca-ise — UDF), a w wyborach w 1986 r. obie partie zaprezentowały wspólny manifest programowy, zgłaszając w wielu okręgach wspólnych kandydatów. RPR zdobyła 155 miejsc w parlamencie (więcej niż UDF) i w efekcie jej reprezentant J. Chirac stanął na czele gabinetu koalicyjnego. W wyborach prezydenckich w 1988 r. kandydat RPR J. Chirac przegrał minimalnie w drugiej turze z socjalistą F. Mitterandem (54,0% wobec 46,0%), zaś w wyborach parlamentarnych (1988 r.) — przymierze wyborcze RPR/UDF utraciło większość w izbie niższej. RPR przeszła do opozycji. W kolejnych wyborach sojusz wyborczy RPR/UDF odniósł przytłaczające zwycięstwo (uzyskując 40,0% głosów i 80,0% mandatów), a RPR uzyskał status najsilniejszego ugrupowania w parlamencie (247 mandatów). Na czele gabinetu koalicyjnego stanął polityk z RPR E. Bal-ladur. W wyborach prezydenckich w 1995 r. zwyciężył J. Chirac, który nominował na stanowisko premiera polityka z RPR, A. Juppe. Ten drugi został również wybrany nowym prezydentem RPR (październik 1995 r). W wyborach parlamentarnych w 1997 r. partia zdobyła jedynie 16,8% głosów i 140 mandatów i w efekcie przeszła do opozycji. W wyborach euro- pejskich w 1994 r. RPR przedstawiła wraz z UDF wspólną listę kandydatów, którą poparło 25,6% elektoratu (28 miejsc). Reprezentanci RPR wchodzą w większości w skład grupy-* Europejskie Przymierze Demokratyczne (EDA). Partia wchodzi w skład Międzynarodowej Unii Demokratów oraz Europejskiej Unii Demokratów. [R. Herbut] Literatura: B. Criddle, France. Parties in a Presidential System (in) A. Ware (ed.), Political parties. Electoral Change and Structural Response, 1987. J. Frears, Parties and Voters in France 1991, (in) A. Day, R. German, J. Campbell (eds), Political Parties of the World, 4th edition, 1996. ZWIĄZEK OBYWATELSKI (Grażdanskij Sojuz — GS) — rosyjska, umiarkowanie nacjonalistyczna, centrystyczna koalicja ugrupowań politycznych, uważająca się za „konstruktywną opozycję" wobec rządów prezydenta B. Jelcyna. Powstała w połowie 1992 r. z inicjatywy —> Demokratycznej Partii Rosji (DPR), Ludowej Partii „Wolna Rosja" (zob.-> Rosyjska So-cjalno-Patriotyczna Partia „Dzierżawa" — RSPPD) oraz Wszechrosyjskiego Związku „Odnowa" (lider A. Władiławlew), współpracującego z Rosyjskim Związkiem Przemysłowców i Przedsiębiorców (lider A. Wolski). Reprezentantem GS w parlamencie rosyjskim była grupa deputowanych „Zmiana — Nowa Polityka". Do GS dołączyło również Rosyjskie Centrum Socjaldemokratyczne (lider O. Rumiancew) oraz Związek Odrodzenia Rosji (lider D. Rogozin — późniejszy przywódca -» Kongresu Wspólnot Rosyjskich — KRO). GS był w latach 1992-1993 najbardziej wpływowym ugrupowaniem opozycji ze względu na pozycję jednego z liderów, A. Ruckiego — ówczesnego wiceprezydenta Rosji, liczebność partii uczestniczą- 340 Związek Rolników Łotewskich cych w koalicji i rozwiniętą strukturę organizacyjną niektórych z nich, głównie DPR. GS przeciwstawiał się zbyt radykalnemu liberalizmowi gospodarczemu forsowanemu przez J. Gajdara, proponował stymulowanie popytu w celu zwiększenia produkcji przemysłowej, opowiadał się za protekcjonizmem państwowym, za państwem unitarnym, a nie federacją, za równowagą między władzą ustawodawczą i wykonawczą. Negatywnie odnosił się do rozpadu Związku Radzieckiego, był za systemem rad wszystkich szczebli i odrzucał ideę zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego. GS aktywnie oddziaływał na parlament występując z projektami ustaw, wpływał także na prezydenta i rząd poprzez bezpośrednie spotkania. Procesy, które doprowadziły do zbrojnej likwidacji Rady Najwyższej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w październiku 1993 r. spowodowały rozpad GS. [A. Czajozuski] ZWIĄZEK OJCZYZNY / LITEWSCY KONSERWATYŚCI (Tevynes Sąjunga/Lie-tuvos Konsewatoriai — TS/LK) — litewska konserwatywna partia polityczna, kontynuatorka tradycji Litewskiego Ruchu Reform (Sajudis), powstała w maju 1993 r. W pierwszych wolnych wyborach (po uzyskaniu niepodległości) w 1992 r. Sajudis zdobył poparcie 20,5% elektoratu, otrzymując 28 mandatów w jednopartyjnym parlamencie (Seimas). W efekcie znalazł się w opozycji wobec rządu powołanego przez t* Litewską Demokratyczną Partię Pracy (LDDP). W kolejnych wyborach w 1996 r. TS/LK odniósł wielki sukces, otrzymując 29,8% głosów w okręgach wielomandatowych oraz zdobywając 70 mandatów. W grudniu 1996 r. został sformowany gabinet koalicyjny zdominowany przez polityków z TS/LK, na czele którego stanął G. Vagnorius. Partia obsadziła 11 spośród 17 stanowisk ministerial- nych. W skład gabinetu weszli również przedstawiciele -» Litewskiej Partii Chrze-ścijańsko-Demokratycznej (LKDP) oraz Litewskiego Związku Centrum (LCS). Jeżeli chodzi o treść postulatów programowych, partie można określić mianem ugrupowania umiarkowanie narodowo-konserwatywnego, proponującego zbudowanie państwa narodowego, etnicznego (zob. -> partie konserwatywne). W sferze koncepcji społeczno-gospodarczych, partia opowiada się raczej za socjalną wersją gospodarki rynkowej, przy zachowaniu kontrolnych funkcji państwa oraz instrumentów protekcjonizmu w handlu zagranicznym. Koncepcja partii określana jest mianem „narodowego socjalizmu". W polityce zagranicznej preferuje orientację prozachodnią. W kampanii wyborczej w 1996 r. liderzy ugrupowania raczej nie wykorzystywali wątków etnicznych i narodowych. [R. Herbut] ZWIĄZEK ROLNIKÓW ŁOTEWSKICH (Latvijas Zemnieku Savieniba — LZS) — łotewska partia polityczna o agrarnej tożsamości programowej, kontynuatorka tradycji łotewskiego ruchu chłopskiego. Jej liderzy wskazują na bezpośrednie związki nowego ugrupowania z dominującą na scenie politycznej w okresie międzywojennym partią chłopską o tej samej nazwie, powstałą w 1917 r., a zakazaną w 1934 r. W wyborach parlamentarnych w 1993 r. partia otrzymała poparcie 10,7% elektoratu i zdobyła 12 mandatów. Po wyborach LZS wszedł w skład gabinetu koalicyjnego zdominowanego przez -) Związek „Droga Łotwy" (SLC), na czele którego stanął V. Birkavas. W lipcu 1994 r. partia wycofuje się z koalicji, protestując w ten sposób przeciwko zbyt liberalnej polityce SLC wobec importu artykułów rolnych. Przechodzi do opozycji, stając się od września 1994 r. członkiem prawicowego Bloku Narodowego (blok parlamentarny). 341 Związek Sil Demokratycznych Przed wyborami w 1995 r. wchodzi w skład przymierza wyborczego, stworzonego wraz z Łotewskim Związkiem Chrześcijańsko-Demokratycznym (Latzri-jas Kristigo Demokratu Savieniba) oraz Łat-galską Partią Demokratyczną (Latgales De-mokratiska Partija). Przymierze zdobywa 6,5% głosów oraz 8 mandatów. W1997 r. (sierpień) partia wchodzi w skład gabinetu koalicyjnego G. Krastsa. W wyborach prezydenckich w 1993 r. kandydat LZS G. Ulmanis zostaje wybrany przez parlament na to stanowisko (zwycięstwo w trzeciej turze). W czerwcu 1996 r. parlament decyduje o reelekcji G. Ulmanisa na drugą kadencję. W programie partii, której zasadniczym celem stała się obrona interesów ludności wiejskiej, znajdujemy wiele haseł odwołujących się do wartości narodowych i konserwatywnych. Ważnym elementem tożsamości programowej stał się antykomunizm oraz anty-rosyjskość. Koalicja wyborcza, w której skład wszedł LZS, jako jedyna formacja polityczna na Łotwie wskazuje na silną orientację prowyznaniową (konfesyjność); podkreśla konieczność odbudowania narodu w oparciu o wartości etyczne i religijne. W sferze polityki społeczno-gospo-darczej partia skłania się raczej w kierun-?? .ku modelu gospodarki opartej na wykorzystaniu interwencyjnych i kreatywnych uprawnień państwa oraz instrumentów polityki protekcjonizmu. W programie LZS znalazł się postulat przeprowadzenia -) lustracji oraz wprowadzenia powszechnych wyborów prezydenckich. [R. Herbut] ZWIĄZEK SIŁ DEMOKRATYCZNYCH (Syjuz na Demokraticznite Sili — SDS) — bułgarskie przymierze wyborcze, utworzone 7 grudnia 1989 r. W jego skład wchodzi 18 partii opozycyjnych wobec reżimu komunistycznego i -> Bułgarska Partia Socjalistyczna (BSP) oraz bezpartyjni wyborcy o mocno zróżnicowanych ce- lach politycznych. SDS opowiadał się za przyspieszeniem procesu demokratyzacji, budową społeczeństwa obywatelskiego, pluralizmem politycznym, państwem prawa, gospodarką rynkową. Za cele podstawowe Związek Sił Demokratycznych uważał: uchwalenie demokratycznej konstytucji, przeprowadzenie wolnych wyborów, zagwarantowanie wolności słowa, prasy, zgromadzeń i stowarzyszeń, swobody religijne, wolności związkowe i nowe ustawodawstwo pracy, równouprawnienie mniejszości narodowych i etnicznych. Naczelnym organem w strukturze SDS jest Rada Koordynacyjna złożona z przedstawicieli stron ugrupowania. W wyborach w 1990 r. Związek zdobył 36,5% głosów, co było spowodowane wewnętrzną słabością ruchu. Celem SDS po elekcji 1990 r. było rozwiązanie parlamentu zdominowanego przez socjalistów oraz niedopuszczenie do uchwalenia przez ten parlament konstytucji. To z kolei doprowadziło wiosną 1991 r. do rozłamu w SDS. Wyłoniły się 3 ugrupowania: Związek Sił Demokratycznych-Ruch, w skład którego weszły: Partia Radykalno-Demokratycz-na, Partia Demokratyczna oraz Zjednoczone Centrum Demokratyczne. Związek Sił Demokratycznych-Ruch domagał się zmiany systemu, likwidacji struktur komunistycznych i neokomunistycznych, konfiskaty całej własności BSP, jak najszybszego rozwiązania parlamentu, rozpisania nowych wyborów powszechnych, uchwalenia konstytucji przez nowy parlament. Dwa kolejne ugrupowania wywodzące się z SDS to: Związek Sił Demokra-tycznych-Centrum — ugrupowanie socjaldemokratyczne, w skład którego weszła m.in. Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna P. Dertliewa oraz Związek Sił De-mokratycznych-Liberałowie skupiający m.in. Partię Zielonych oraz Federację Klubów na rzecz Demokracji P. Simeonowa. Oba ugrupowania respektowały prawo legalnie wybranego parlamentu w 1990 r., do uchwalenia konstytucji i innych ustaw 342 Związek Sil Demokratycznych dotyczących reformy państwa. Dążyły one wprawdzie do zmiany systemu, lecz wyłącznie metodami demokratycznymi. Związek Sił Demokratycznych-Liberało-wie opowiadał się za przyspieszeniem procesów prywatyzacyjnych i liberalizmem ekonomicznym, czemu mocno sprzeciwiał się Związek Sił Demokratycz-nych-Centrum. W wyniku poparcia ustawy zasadniczej przez liberałów i centrys-tów, 12 lipca 1991 r. parlament uchwalił nową konstytucję. W wyborach z października 1991 r. Związek Sił Demokra-tycznych-Ruch zdobył 34,36% głosów, co uczyniło go największym ugrupowaniem w parlamencie (110 mandatów), zaś pozostałe 2 ugrupowania wywodzące się z SDS nie zdołały wejść do parlamentu i zdobyły odpowiednio: Związek Sił Demokra-tycznych-Centrum 3,2% głosów, a Związek Sił Demokratycznych-Liberałowie 2,81% głosów (w Bułgarii obowiązuje 4% klauzula zaporowa). Powodem porażki wyborczej liberałów i centrystów było nie-przystąpienie do elekcji ze wspólnymi listami. Związek Sił Demokratycznych- Ruch zwany dalej SDS wygrał w dużych miastach, dzięki głosom młodych wyborców. SDS utworzył gabinet jednopartyjny, z wyłączeniem 3 resortów, które przypadły w udziale niezależnym (budownictwo, zdrowie, finanse). Premierem został F. Dimitrow — lider SDS. W wyborach 1994 r. partia utraciła władzę, zdobywając zaledwie 69 mandatów (24% głosów) i przesuwając się na drugą pozycję w parlamencie. Związek Sił Demokratycznych-Ruch do wyborów 1997 r. przystąpił w koalicji -» „Zjednoczone Siły Demokratyczne" (ODS), która wygrała wybory, a SDS sformował gabinet, mianując premierem swego lidera I. Kostowa oraz objął trzy ministerstwa: przemysłu, rozwoju regionalnego i gospodarki przestrzennej oraz spraw zagranicznych. Jedno ministerstwo — oświaty objęła Partia Demokratyczna (DP), uczestnicząca w tej koalicji. Ponadto SDS od 1990 r. stale obsadza stanowisko prezydenta. Od lipca 1990 r. do stycznia 1997 r. był nim Ż. Żelew, a od stycznia 1997 r. — P. Stojanow. [W. Jednaka] BIBLIOTEKA y DmmarJm i Nauk Politycznym Uniwersytetu Warszawskiego ii. Nowy Świat 69. 00-046 Warszawa tel. 620-03-81 w. 295 296 Typy partii Skrót nazwy partii Polska nazwa partii politycznej lub koalicji Typ partii Australia AD Australijscy Demokraci centrolewicowa ALP Australijska Partia Pracy soq'aldemo-kratyczna LPA Liberalna Partia Australii liberalna NPA Narodowa Partia Australii konserwatywna Austria GA Zielona Alternatywa lewicowo-liber- tariarna SPÓ Socjaldemokratyczna Partia Austrii socjaldemokratyczna ÓVP Austriacka Partia Ludowa chadecka Lf Forum Liberalne liberalna DF Ruch Wolności konserwatywna Belgia AGALEV Żyć Inaczej lewicowo-liberta-riarna ECOLO Obrońcy Ziemi lewicowo-liberta-riarna PS Partia Socjalistyczna (walońska) socjaldemokratyczna SP Partia Socjalistyczna (flamandzka) so-qaldemokratyczna FDF Demokratyczny Front Frankofonów komunitarna PSC Partia Chrześcijańska chadecka CVP Chrześcijańska Partia Ludowa chadecka VU Flamandzka Unia Ludowa komunitarna (etniczna) PRL Partia Reformacyjno-Liberalna liberalna VLD Flamandzka Partia Wolności i Postępu liberalna VB Blok Flamandzki ultraprawicowa (etniczna) Bułgaria DL Lewica Demokratyczna lewicowa SDS Związek Sił Demokratycznych koalicja wyborcza V Q BSP Bułgarska Partia Socjalistyczna socjal-demokratYCzna / _________ DPS Ruch na rzecz PrawiSwoBSćTkomu^ nitarna (etniczna) _____---------?------' ONS Zjednoczenie na rzecz Ocalenia Narodowego koalicja wyborcza ODS Zjednoczone Siły Demokratyczne koalicja wyborcza BBB Bułgarski Blok Biznesu konserwatywna Chorwacja SPH-SDP Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji-Partia Demokratycznych Reform socjaldemokratyczna HSLS Chorwacka Partia Społeczno-Libe- ralna liberalna ZL Wspólna Lista koalicja wyborcza HDZ Chorwacka Unia Demokratyczna konserwatywna - Czechy KSĆM Komunistyczna Partia Czech i Moraw komunistyczna ĆSSD Czeska Partia Socjaldemokratyczna socjaldemokratyczna OF Forum Obywatelskie partia-forum SD-LNSS Wolni Demokraci-Liberalno-Narodowa Partia Społeczna liberalna ODS Obywatelska Partia Demokratyczna liberalna KDU/ĆSL Unia Chrześcijańsko-Demo-kratyczna/Czechosłowacka Partia Ludowa chadecka ODA Obywatelski Sojusz Demokratyczny konserwatywna SPR-RSĆ Stowarzyszenie na rzecz Repu-bliki-Republikańska Partia Czechosłowacji ultraprawicowa Dania SF Socjalistyczna Partia Ludowa lewico-wo-libertariarna SDD Partia Socjaldemokratyczna socjaldemokratyczna RV Radykalni Liberałowie liberalna CD Centrum Demokratyczne liberalna 344 Typy partii KRF Chrześcijańska Partia Ludowa chadecka V Liberałowie liberalna KF Konserwatywna Partia Ludowa kon-^_-— serwatywna / (FRP Partia Postępu ultraprawicowa "^> Estonia EKE Estońska Partia Centrum centrowa ER Estońska Partia Reform liberalna KMU Koalicja i Unia Ludowa koalicja wyborcza IL Unia Ojczyzna koalicja wyborcza (chadecka) EME Estońska Partia Ludowa konserwatywna (agrarna) ER Estońska Partia Koalicyjna konserwatywna Finlandia VIHR Liga Zielonych lewicowo-liberta- riarna VAS Przymierze Lewicowe lewicowo-li- bertariarna SSDP Fińska Partia Socjaldemokratyczna socjaldemokratyczna KESK Partia Centrum liberalna SFP Szwedzka Partia Ludowa liberalna LKP Liberalna Partia Ludowa liberalna SKL Chrześcijański Związek Finlandii chadecka SMP Wiejska Partia Finlandii konserwatywna (agrarna) KOK Koalicja Narodowa konserwatywna Francja PCF Francuska Partia Komunistyczna komunistyczna MRG Ruch Lewicowych Radykałów lewicowa L'V Zieloni lewicowo-libertariarna PS Partia Socjalistyczna socjaldemokratyczna PR Partia Republikańska liberalna UDF Unia na rzecz Demokracji Francuskiej liberalna FD Demokratyczna Siła chadecka RPR Związek na rzecz Republiki konserwatywna FN Front Narodowy ultraprawicowa Grecja KKE Komunistyczna Partia Grecji komunistyczna PASOK Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny socjaldemokratyczna ND Nowa Demokracja konserwatywna POLAN Polityczna Wiosna konserwatywna Hiszpania PCE Komunistyczna Partia Hiszpanii komunistyczna PSOE Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza socjaldemokratyczna CiU Zbieżność i Związek komunitarna (etniczna) PNV Baskijska Partia Narodowa komunitarna (etniczna) PP Partia Ludowa konserwatywna UCD Unia Centrum Demokratycznego konserwatywna Holandia GL Zielona Lewica lewicowo-libertariarna PvdA Partia Pracy socjaldemokratyczna D'66 Demokraci'66 liberalna CDA Apel Chrześcijańsko-Demokratycz-ny chadecka WD Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji liberalna Irlandia LP Partia Pracy socjaldemokratyczna FG Fine Gael chadecka FF Fianna Fail konserwatywna PD Postępowi Demokraci konserwatywna SiF Sinn Fein nacjonalistyczna Islandia PA Przymierze Ludowe komunistyczna Af Partia Socjaldemokratyczna soqalde-mokratyczna 345 Typy partii Ff Partia Postępu liberalna Sf Partia Niepodległości konserwatywna Izrael MAH Izraelska Partia Pracy soq'aldemo- kratyczna L Likud konserwatywna Japonia NSM Socjaldemokratyczna Partia Japonii socjaldemokratyczna JM Partia Liberalno-Demokratyczna konserwatywna Sn Partia Nowych Perspektyw konserwatywna Kanada NDP Nowa Partia Demokratyczna soq'al- demokratyczna LPC Liberalna Partia Kanady liberalna RPC Kanadyjska Partia Reform komunitarna QB Blok Quebecu komunitarna (etniczna) PCP Konserwatywna Partia Postępu konserwatywna Lichtenstein VU Unia Ojczyźniana liberalna FBp Postępowa Partia Obywatelska konserwatywna Litwa LDDP Litewska Demokratyczna Partia Pracy socjaldemokratyczna LKDP Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna chadecka TS/LK Związek Ojczyzny/Litewscy Konserwatyści konserwatywna Luksemburg LSAP Luksemburska Socjalistyczna Partia Robotnicza socjaldemokratyczna CSV/PCS Chrześcijańsko-Spoieczna Partia Ludowa chadecka DP Partia Demokratyczna liberalna Łotwa DPS Demokratyczna Partia „Gospodarz" centrolewicowa SLC Związek „Droga Łotwy" centroprawicowa TuB Ojczyzna i Wolność konserwatywna LZS Związek Rolników Łotewskich konserwatywna (agrarna) LNNK Łotewska Partia Narodowo-Kon-serwatywna nacjonalistyczna TKL Narodowy Ruch na rzecz Łotwy ultraprawicowa Malta PtH Partia Pracy Malty socjaldemokratyczna PN Partia Narodowa konserwatywna Niemcy PDS Partia Demokratycznego Socjalizmu postkomunistyczna B/G Przymierze 90/Zieloni lewicowo-li-bertariarna SPD Socjaldemokratyczna Partia Niemiec socjaldemokratyczna FDP Partia Wolnych Demokratów liberalna CDU Unia Chrześcijańskich Demokratów chadecka CSU Unia Chrześcijańsko-Społeczna chadecka Rep. Republikanie ultraprawicowa Norwegia SV Socjalistyczna Partia Liberalna lewico-wo-libertariarna DNA Norweska Partia Pracy socjaldemokratyczna A V Liberałowie liberalna SP Partia Centrum liberalna KrF Chrześcijańska Partia Ludowa chadecka '%* H Konserwatyści konserwatywna 2— FrP Partia Postępu ultraprawicowa *X Nowa Zelandia LP Partia Pracy socjaldemokratyczna NP Partia Narodowa konserwatywna 346 Typy partii Polska PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza komunistyczna UP Unia Pracy socjaldemokratyczna SdRP Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej socjaldemokratyczna SLD Sojusz Lewicy Demokratycznej koali-qa wyborcza PSL Polskie Stronnictwo Ludowe agrarna UW Unia Wolności liberalna KPN Konfederacja Polski Niepodległej centroprawicowa PC Porozumienie Centrum chadecka AWS Akcja Wyborcza Solidarność koalicja wyborcza ROP Ruch Odbudowy Polski konserwatywna ZChN Zjednoczenie Chrześcijańsko-Na-rodowe katolicko-narodowa Portugalia PCP Portugalska Partia Komunistyczna komunistyczna PSP Socjalistyczna Partia Portugalii socjaldemokratyczna PP Partia Ludowa chadecka PSD Partia Socjaldemokratyczna konserwatywna Republika Południowej Afryki ANC Afrykański Kongres Narodowy Południowej Afryki centrolewicowa IFP Partia Wolności Inkatha komunitarna (etniczna) NP Partia Narodowa konserwatywna Rosja ĄPR^ Agrarna Partia Rosji DPR Demokratyczna Partia Rosji DR Demokratyczna Rosja FNS Front Ocalenia Narodowego KPRF Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej DWR Demokratyczny Wybór Rosji JaBłoko JaBłoko ŻR Kobiety Rosji KPSS Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KRO Kongres Wspólnot Rosyjskich LDPR Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji NPSR Ludowo-Patriotyczny Związek Rosji NRPR Narodowo-Republikańska Partia Rosji NDR Nasz Dom Rosja NPF„P." „Pamięć"-Front Narodowo-Pa-triotyczny KDP-NS Partia Konstytucyjno-Demokra-tyczna-Partia Wolności Ludowej TR Pracująca Rosja RPRF Republikańska Partia Federaqi Rosyjskiej RNJ Rosyjska Jedność Narodowa RKRP Rosyjska Komunistyczna Partia Robotnicza RSPPD Rosyjska Socjalno-Patriotyczna Partia „Dzierżawa" RChDD Rosyjski Ruch Chrześcijańsko- Demokraryczny JłDDR Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych RNS Rosyjski Sobór Narodowy ROS Rosyjski Związek Ogólnoludowy SDPR Socjaldemokratyczna Partia Federacji Rosyjskiej SPT Socjalistyczna Partia Pracujących DS Związek Demokratyczny GS Związek Obywatelski Słowacja ZRS Stowarzyszenie Robotników Słowami lewicowa SDL Partia Lewicy Demokratycznej postkomunistyczna HZDS Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji centrolewicowa DUS Demokratyczna Unia Słowaq'i centrowa KDH Ruch Chrześcijańsko-Demokratycz-ny chadecka SNS Słowacka Partia Narodowa nacjonalistyczna VPN Społeczeństwo przeciw Przemocy partia forum 347 Typy partii MKDH Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny komunitarna (etniczna) ESWS Wspólnota liberalna Słowenia ZLSD Zjednoczona Lista Socjaldemokratów socjaldemokratyczna LDS Liberalna Demokracja Słowenii centrolewicowa SKD Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci chadecka Stany Zjednoczone DP Partia Demokratyczna centrolewicowa RP Partia Republikańska centroprawicowa Szwajcaria GPS Szwajcarska Partia Zielonych lewico-wo-libertariarna SPS Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii socjaldemokratyczna FDPS Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii liberalna JL4?, CVS Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii chadecka SVP Szwajcarska Partia Ludowa konserwatywna Szwecja VP Partia Lewicy lewicowo-libertariarna MG Partia Zielonych lewicowo-libertariarna SAP Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy socjaldemokratyczna FPL Liberalna Partia Ludowa liberalna CP Partia Centrum liberalna KDS Związek Chrześcijańsko-Demokra-tyczny chadecka M Umiarkowana Partia Koalicyjna konserwatywna Turcja CHP Republikańska Partia Ludowa socjaldemokratyczna DSP Demokratyczna Partia Lewicy socjaldemokratyczna DYP Partia Prawdziwej Drogi konserwatywna ANAP Partia Ojczyźniana konserwatywna RP Partia Dobrobytu wyznaniowa Węgry ^ &? MSP Węgierska Partia Socjalistyczna socjaldemokratyczna SDS Przymierze Wolnych Demokratów liberalna JO? FIDES-MPP Federacja Młodych Demokra-tów-Węgierska Partia Obywatelska liberalna ^9 KDNP Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa chadecka 2. ~r- MDF Węgierskie Forum Demokratyczne konserwatywna FKP Partia Niezależnych Posiadaczy konserwatywna A 5-2 Włochy PRC Zreformowana Partia Komunistyczna komunistyczna PR Partia Radykalna lewicowo-libertariarna V Zieloni lewicowo-libertariarna PDS Partia Demokratycznej Lewicy socjaldemokratyczna Sl Włoscy Socjaliści socjaldemokratyczna PSDI Włoska Partia Socjaldemokratyczna socjaldemokratyczna LU Drzewo Oliwne koalicja wyborcza (centrolewicowa) PRI Włoska Partia Republikańska liberalna FLI Federacja Włoskich Liberałów koalicja liberalna PL. Biegun Wolności koalicja wyborcza (centroprawicowa) PPI Włoska Partia Ludowa chadecka Forzfl Italia Naprzód Włochy konserwatywna LN/IF Liga Północy-Federalne Włochy komunitarna (protestu) AN Przymierze Narodowe ultraprawico-wa 348 Typy partii W. Brytania CP Partia Konserwatywna konserwa-LP Partia Pracy socjaldemokratyczna tywna LDP Liberalna Partia Demokratyczna li- SNS Szkocka Partia Narodowa komuni-beralna tarna Spis haseł Afrykański Kongres Narodowy Południowej Afryki (ANC) AGALEV (belgijska) Agrarna Partia Rosji (APR) Agregacji indeks Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) Alforda indeks Anty-partia Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny (CDA), (holenderska) Australijscy Demokraci (AD) Australijska Partia Pracy (ALP) Austriacka Partia Ludowa (ÓVP) Austriacka Partia Wolności (FPÓ) Baskijska Partia Narodowa (PNV) Biegun Wolności (PL), (wioska) Bilateralna opozycja Bipolaryzm Blok Flamandzki (VB), (belgijska) Blok Ctuebecu (QB) Bułgarska Partia Socjalistyczna (BSP) Bułgarski Blok Biznesu (BBB) Centrum Demokratyczne (CD), (duńska) • Chorwacka Partia Społeczno-Liberalna (HSLS) • Chorwacka Unia Demokratyczna (HDZ) Chrześcijańska Demokracja (CD), (włoska) Chrześcijańska Partia Ludowa (CVP), (belgijska) Chrześcijańska Partia Ludowa (KRF), (duńska) Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF), (norweska) Chrześcijański Związek Finlandii (SKL) Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP), (węgierska) Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii (CVS) Chrześcijańsko-Społeczna Partia Ludowa (CSV/PCS), (luksemburska) Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD) Delegalizacja partii politycznej Demokraci'66 (D'66), (holenderska) Demokratyczna Partia „Gospodarz" (DPS), (łotewska) Demokratyczna Partia Lewicy (DSP), (turecka) Demokratyczna Partia Rosji (DPR) Demokratyczna Rosja (DR) Demokratyczna Siła (FD), (francuska) Demokratyczna Unia Słowacji (DUS) Demokratyczny Front Frankofonów (FDF), (belgijska) Demokratyczny Wybór Rosji (DWR) Determinanty zmiany systemu partyjnego „Drzewo Oliwne" (LU), (włoska) Dwupartyjności indeks Dystans ideologiczny ECOLO (belgijska) Efektywna liczba partii Efektywnej liczby partii indeks Estońska Partia Centrum (EKE) Estońska Partia Ludowa (EME) Estońska Partia Koalicyjna (EK) Estońska Partia Reform (ER) Eurolewica (El), (bułgarska) Europa Narodów (EN) Europejska Federacja Partii Zielonych (EFG) Europejska Partia Ludowa (EPP) Europejskie Przymierze Demokratyczne (EDA) 350 Spis Iwseł Europejskie Przymierze Radykalne (ERA) Federacja Młodych Demokratów-Węgier-ska Partia Obywatelska (FIDES-MPP) Federacja Włoskich Liberałów (FLI) Fianna Fail (FF), (irlandzka) Finansowanie partii politycznych Fine Gael (FG), (irlandzka) Fińska Partia Socjaldemokratyczna (SSDP) Flamandzka Partia Wolności i Postępu (VLD), (belgijska) Flamandzka Unia Ludowa (VU), (belgijska) Format systemu partyjnego Forum Liberalne (Lf), (austriacka) Forum Obywatelskie (OF), (czeska) Forza Italia (Naprzód Włochy) Frakcja parlamentarna, zob. -»frakcja polityczna Frakcja partyjna, zob. -» frakcja polityczna Frakcja polityczna Frakcja polityczna w Parlamencie Europejskim Frakcjonalizacja Frakcjonalizacji indeks Francuska Partia Komunistyczna (PCF) Front Narodowy (FN), (francuska) Front Ocalenia Narodowego (FNS), (rosyjska) Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) Identyfikacja partyjna Instytucjonalizacja partii Izraelska Partia Pracy (MAH) JaBłoko (rosyjska) Kampania wyborcza Kanadyjska Partia Reform (RPC) Klasowy model głosowania Koabitacja Koaliq'a i Unia Ludowa (KMU), (estońska) Koalicja minimalnie zwycięska Koalicja nadwyżkowa Koalicja Narodowa (KOK), (fińska) „Kobiety Rosji" (ŻR) Komunistyczna Partia Czech i Moraw (KSCM) Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (KPRF) Komunistyczna Partia Grecji (KKE) Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE) Komunistyczna Partia Lewicy (VpK), (szwedzka) Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPSS) Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) Kongres Wspólnot Rosyjskich (KRO) Konserwatyści (H), (norweska) Konserwatywna Partia Ludowa (KF), (duńska) Konserwatywna Partia Postępu (PCP), (kanadyjska) Lewica Lewica Demokratyczna (DL), (bułgarska) Liberalna Demokracja Słowenii (LDS) Liberalna Partia Australii (LPA) Liberalna Partia Demokratyczna (LDP), (brytyjska) Liberalna Partia Kanady (LPC) Liberalna Partia Ludowa (LKP), (fińska) Liberalna Partia Ludowa (FPL), (szwedzka) Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (LDPR) Liberałowie (V), (duńska) Liberałowie (V), (norweska) Lider partii Liga Północy-Federalne Włochy (LN/IF) Liga Zielonych (VIHR), (fińska) Likud (Związek — L), (izraelska) Lista partyjna Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP) Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokra- tyczna (LKDP) Ludowo-Patriotyczny Związek Rosji (NPSR) Luksemburska Socjalistyczna Partia Robotnicza (LSAP) Lustracja Łotewska Partia Narodowo-Konserwa- tywna (LNNK) Magiczna formuła Marketing polityczny Mechanizm systemu partyjnego Międzyregionalna Grupa Deputowanych (MDG) Narodowa Partia Australii (NPA) 351 Spis haseł Narodowo-Republikańska Partia Rosji (NRPR) Narodowy Ruch na rzecz Łotwy (TKL) Nasz Dom — Rosja (NDR) Norweska Partia Pracy (DNA) Nowa Demokracja (ND), (grecka) Nowa Partia Demokratyczna (NDP), (kanadyjska) Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), (czeska) Obywatelski Sojusz Demokratyczny (ODA), (czeska) Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny (PA-SOK) Ojczyzna i Wolność (TuB), (łotewska) Opozycja polityczna Organizacja afiliowana „Pamięć" — Front Narodowo-Patriotycz-ny (NPF „?"), (rosyjska) Partia antysystemowa Partia centrowa Partia Centrum (KESK), (fińska) Partia Centrum (SP), (norweska) Partia Centrum (CP), (szwedzka) Partia Chrześcijańska (PSC), (belgijska) Partia Demokratyczna (DP), (amerykańska) Partia Demokratyczna (DP), (luksemburska) Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS), (niemiecka) Partia Demokratycznej Lewicy (PDS), (włoska) Partia Dobrobytu (RP), (turecka) Partia dominująca Partia dopełniająca Partia Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów (ELDR) Partia Europejskich Socjalistów (PES) Partia-forum Partia inicjująca Partia kadrowa Partia-kartel Partia komunitarna Partia Konserwatywna (CP), (angielska) Partia Konstytucyjno-Demokratyczna-Partia Wolności Ludowej (KDP-NS), (ros.) Partia Lewicy (VP), (szwedzka) Partia Lewicy Demokratycznej (SDL), (słowacka) Partia Liberalno-Demokratyczna (JM), (japońska) Partia Ludowa (PP), (hiszpańska) Partia Ludowa (PP), (portugalska) Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokraci (WD), (holenderska) Partia mała Partia marginalna Partia masowa Partia Narodowa (PN), (maltańska) Partia Narodowa (NP), (nowozelandzka) Partia Narodowa (NP), (południowoafrykańska) Partia Niepodległości (Sf), (islandzka) Partia Niezależnych Posiadaczy (FKP), (węgierska) Partia Nowych Perspektyw (Sn), (japońska) Partia obrotowa Partia oderwana Partia Ojczyźniana (ANAP), (turecka) Partia polityczna Partia Postępu (FRP), (duńska) Partia Postępu (Ff), (islandzka) Partia Postępu (FrP), (norweska) Partia Pracy (LP), (brytyjska) Partia Pracy (LP), (irlandzka) Partia Pracy (PvdA), (holenderska) Partia Pracy (LP), (nowozelandzka) Partia Pracy Malty (PtH) Partia Prawdziwej Drogi (DYP), (turecka) Partia-„promotor" Partia protestu Partia Radykalna (PR), (włoska) Partia Reformacyjno-Liberalna (PRL), (belgijska) Partia Republikańska (RP), (amerykańska) Partia Republikańska (PR), (francuska) Partia Robotników (WP), (irlandzka) Partia Socjaldemokratyczna (SDD), (duńska) Partia Socjaldemokratyczna (Af), (islandzka) Partia Socjaldemokratyczna (PSD), (portugalska) 352 Spis haseł Partia Socjalistyczna (PS), (belgijska) Partia Socjalistyczna (SP), (belgijska) Partia Socjalistyczna (PS), (francuska) Partia trzecia Partia Wolności Inkatha (IFP), (południowoafrykańska) Partia Wolnych Demokratów (FDP), (niemiecka) Partia wyborcza Partia zawiasowa Partia Zielonych (MG), (szwedzka) Partie chadeckie Partie komunistyczne Partie konserwatywne Partie lewicowo-libertariarne Partie liberalne Partie socjaldemokratyczne Partie ultraprawicowe Partycypacji indeks Pentaparłito Podziały socjopolityczne Polaryzacja Polityczna Wiosna (POLAN), (grecka) Polityczne konsekwencje systemu wyborczego Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Porozumienie Centrum (PC), (polska) Portugalska Partia Komunistyczna (PCP) Postępowa Partia Obywatelska (FBp), (Lichtenstein) Postępowi Demokraci (PD), (irlandzka) Pracująca Rosja (TR) Prawica Przesunięcie poparcia wyborczego Przymierze Lewicowe (VAS), (fińska) Przymierze Ludowe (PA), (islandzka) Przymierze Narodowe (AN), (włoska) Przymierze Wolnych Demokratów (SDS), (węgierska) Przymierze 90/Zieloni (B/G), (niemiecka) Punkt przełomu Radykalni Liberałowie (RV), (duńska) Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii (FDPS) Redukcji współczynnik Relewancja partii politycznej Relewancji rządowej indeksy Republikanie (Rep.), (niemiecka) Republikańska Partia Federaq'i Rosyjskiej (RPRF) Republikańska Partia Ludowa (CHP), (turecka) Rosyjska Jedność Narodowa (RNJ) Rosyjska Komunistyczna Partia Robotnicza (RKRP) Rosyjska Socjalno-Patriotyczna Partia „Dzierżawa" (RSPPD) Rosyjski Ruch Chrześcijańsko-Demokra-tyczny (RChDD) Rosyjski Ruch Reform Demokratycznych (RDDR) Rosyjski Sobór Narodowy (RNS) Rosyjski Związek Ogólnoludowy (ROS) Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH), (słowacka) Ruch Lewicowych Radykałów (MRG), (francuska) Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) Ruch na rzecz Praw i Swobód (DPS), (bułgarska) Ruch Odbudowy Polski (ROP) Ruch Wolności (DF), (austriacka) Rynek wyborczy Rywalizacja polityczna Rządy partii Selekcja kandydatów Sinn Fein (SiF), (irlandzka) Słowacka Partia Narodowa (SNS) Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD) Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji-Partia Demokratycznych Reform (SPH-SDP) Socjaldemokratyczna Partia Federaqi Rosyjskiej (SDPR) Socjaldemokratyczna Partia Japonii (NSM) Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii (SPS) 4 I 353 Spis haseł Socjalistyczna Partia Liberalna (SV), (norweska) Socjalistyczna Partia Ludowa (SF), (duńska) Socjalistyczna Partia Portugalii (PSP) Socjalistyczna Partia Pracujących (SPT), (rosyjska) Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD), (polska) Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VPN), (słowacka) Stabilne zachowania wyborcze Stowarzyszenie na rzecz Republiki-Repu-blikańska Partia Czechosłowacji (SPR-RSC) Stowarzyszenie Robotników Słowacji (ZRS) System dwu-i-półpartyjny System dwupartyjny System jednopartyjny (monopartyjny) System partii hegemonicznej System partii predominującej System partyjny System partyjny Australii System partyjny Austrii System partyjny Belgii System partyjny Bułgarii System partyjny Czech System partyjny Danii System partyjny ekstremalnie spolaryzowany System partyjny Estonii System partyjny Federacji Rosyjskiej System partyjny Finlandii System partyjny Francji System partyjny Grecji System partyjny Hiszpanii System partyjny Holandii System partyjny Irlandii System partyjny Islandii System partyjny Izraela System partyjny Japonii System partyjny Kanady System partyjny Litwy System partyjny Luksemburga System partyjny Łotwy System partyjny Malty System partyjny Niemiec System partyjny nierównowagi System partyjny Norwegii System partyjny Nowej Zelandii System partyjny Polski System partyjny Portugalii System partyjny Republiki Południowej Afryki System partyjny rozproszony System partyjny równowagi System partyjny Słowacji System partyjny Stanów Zjednoczonych System partyjny Szwajcarii System partyjny Szwecji System partyjny umiarkowanie spolaryzowany System partyjny Turcji System partyjny Ukrainy System partyjny Węgier System partyjny Wielkiej Brytanii System partyjny Włoch System wielopartyjny Szkocka Partia Narodowa (SNP) Szwajcarska Partia Ludowa (SVP) Szwajcarska Partia Zielonych (GPS) Szwedzka Partia Ludowa (SFP), (fińska) Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SAP) Torysi Transnarodowa federacja partii politycznych Typologie systemów partyjnych Umiarkowana Partia Koalicyjna (M), (szwedzka) Unia Centrum Demokratycznego (UCD), (hiszpańska) Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU), (niemiecka) Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna / Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU/CSL) Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU), (niemiecka) Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF) Unia Ojczyzna (IL), (estońska) Unia Ojczyźniana (VU), (Lichtenstein) Unia Pracy (UP), (polska) Unia Wolności (UW), (polska) 354 Ustawa o partiach Węgierska Partia Socjalistyczna (MSP) Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demo- kratyczny (MKDH), (słowacka) Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF) Wiejska Partia Finlandii (SMP) Wigowie Włoscy Socjaliści (SI) Włoska Partia Komunistyczna (PCI) Włoska Partia Ludowa (PPI) Włoska Partia Republikańska (PRI) Włoska Partia Socjaldemokratyczna (PSDI) Wolni Demokraci-Liberalno-Narodowa Partia Społeczna (SD-LNSS), (czeska) Wspólna Lista (ZL), (chorwacka) Wspólnota (ESWS), (słowacka) Zachowania wyborcze Zamrożenie systemu partyjnego Zbieżność i Związek (CiU), (hiszpańska) Zielona Alternatywa (GA), (austriacka) Zielona Lewica (GL), (holenderska) Zieloni (L'V), (francuska) Zieloni (V), (wioska) Spis haseł Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN), (polska) Zjednoczenie na rzecz Ocalenia Narodowego (ONS), (bułgarska) Zjednoczona Lewica Europejska (EUL) Zjednoczona Lista Socjaldemokratów (ZLSD), (słoweńska) Zjednoczone Siły Demokratyczne (ODS), (bułgarska) Zreformowana Partia Komunistyczna (PRC), (włoska) Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDS), (szwedzka) Związek Demokratyczny (DS), (rosyjska) Związek „Droga Łotwy" (SLC) Związek na rzecz Republiki (RPR), (francuska) Związek Obywatelski (GS), (rosyjska) Związek Ojczyzny/Litewscy Konserwatyści (TS/LK) Związek Rolników Łotewskich (LZS) Związek Sił Demokratycznych (SDS), (bułgarska) BIBLIOTEKA Wydziału Dzte^.^wa i Nauk Politycznych IWwereyteru Warszawskiego ll. Nowy Świai 69. 00-046 Warszawa tel. 620-03-81 w. 295, 296 J