SUDOLSKI KORESPONDENCJA ZYGMUNTA KRASIŃSKIEGO INSTYTUT BADAŃ LITERACKICH POLSKIEJ AKADEMII NAUK ZBIGNIEW SUDOLSKI KORESPONDENCJA ZYGMUNTA KRASIŃSKIEGO STUDIUM MONOGRAFICZNE PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY Okładkę projektowała DANUTA STASZEWSKA OD AUTORA I /NF Printed in Poland Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968 r. Wydanie pierwsze Nakiad 700+255. Ark. wyd. 26,9. Ark. druk. 25,5 Papier druk. sat. kl. III, 80 g, 86x122 Oddano do składania 8 VIII 1967 r. Podpisano do druku w grudniu 1968 r. Druk ukończono w grudniu 1968 r. Łódzka Drukarnia Dziełowa, Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45 Nr zam. 466/A/67. N-42 Cena zł 60.- Praca niniejsza ma charakter rekonesansowy. Nie mam tu ambicji wyczerpania całej problematyki związanej z korespondencją Krasińskiego, staram się jedynie podzielić wynikami obserwacji zebranego materiału epistolarnego, zgłosić spostrzeżenia umożliwiające w przyszłości - miejmy nadzieję - podjęcie dalszych badań. Przy ogromie tej epistolografii w większości nieznanej i rozproszonej, skazanej dotąd na zapomnienie, wyczerpujące jej omówienie jest ponad siły jednego człowieka i możliwości jednej rozprawy. Nie tylko bowiem każdy z sygnalizowanych tu bloków korespondencji wart jest osobnego monograficznego opracowania, ale również opracowania takiego domaga się problematyka filozoficzna, estetyczna czy polityczna listów, jak i zagadnienia języka, stylu lub kompozycji korespondencji Krasińskiego, by wymienić tylko problemy najważniejsze. Ambicją moją było jednak poza chęcią wyznaczenia głównych kierunków rozwoju epistolografii Krasińskiego i staraniem ukazania zawiłych dziejów edytorstwa listów poety, dążenie do stworzenia podstawowej bazy filologicznej stanowiącej punkt wyjścia do dalszych badań interpretacyjnych i przedsięwzięć edytorskich. Nieprzypadkowo też część bibliograficzna niniejszej pracy, spełniająca taką właśnie rolę, stanowi blisko 2/3 całości. W tej części monografii piszącemu chodziło bowiem o ogarnięcie całego materiału, stworzenie rodzaju przewodnika bibliograficzno-filologicznego po labiryntach tej gigantycznej korespondencji. Na zakończenie tych uwag pragnę podziękować Panom Profesorom Stanisławowi Pigoniowi i Eugeniuszowi Sawrymowiczowi, którzy patronowali mojej pracy. Życzliwie i wielkodusznie przekazany mi przez prof. Pigonia materiał bibliograficzny i odpisy rozproszonych listów Krasińskiego sporządzone przez mgr Kazimierę Poniecką-Flaszenową na zlecenie Dyrektora Instytu- Od autora CZĘŚĆ PIERWSZA tu Badań Literackich prof. Kazimierza Wyki, umożliwiły mi dokonanie rewizji i wprowadzenie pewnych uzupełnień w bibliografii przedmiotowej. Słowa podziękowania winienem również recenzentom: Pani Profesor dr Stefanii Skwarczyńskiej, Profesorowi drowi Eugeniuszowi Sawrymowiczowi i Profesorowi drowi Janowi Kottowi. Recenzje te umożliwiły mi wprowadzenie pewnych poprawek do początkowych rozdziałów pracy, a co najważniejsze, zadecydowały o ostatecznym jej kształcie. Życzliwości przyjaciół lwowskich - Pana drą Wacława Olszewicza i Pani mgr Zofii Rogaliny -- zawdzięczam możliwość skontrolowania i włączenia do bibliografii niektórych artykułów z rzadkich czasopism galicyjskich. Cennych informacji o materiałach archiwalnych dotyczących działalności edytorskiej Kraszewskiego dostarczyli mi prof. dr Wincenty Danek i dr Antoni Trepiński. Należy też zaznaczyć, iż ogłaszany tu rozdział II był w formie skrótowej przedstawiony na zebraniu otwartym Towarzystwa Przyjaciół Książki w Warszawie dnia 20 października 1965 r., gdzie kilka cennych sugestii zgłosił Pan Juliusz Wiktor Gomulicki. Składam również podziękowanie Dyrekcji Instytutu Badań Literackich za umożliwienie mi druku tej pracy. Z.S. Warszawa, styczeń-grudzień 1965 WSTĘP Mimo iż prace edytorskie nad korespondencją Zygmunta Krasińskiego rozpoczęto z górą sto lat temu, w nauce naszej nie ma dotąd syntetycznej monografii, która stanowiłaby próbę przeglądu całości spuścizny epistolarnej twórcy Nieboskiej. Przyczyny tego opóźnienia są wielorakie, niektóre z nich warto wskazać. Niemałą rolę odegrał tu brak tradycji podobnych monografii i to zarówno w literaturze naukowej polskiej, jak i światowej. Krótkie zarysy monograficzne powstają ostatnio, najczęściej przy okazji naukowych wydań listów. Pojawiają się też pierwsze studia przyczynkarskie omawiające korespondencję literacką epoki, jak choćby niedawno wydana praca doktorska Gertrudy Jungblut Studien zum literarischen Charakter des Briefes der englischen Hochromantik: Byron, Shelley und Keats (Marburg 1963, ss. 153). Obszernej pracy monograficznej poświęconej korespondencji jednego pisarza, analizującej możliwie wszechstronnie dorobek epistolograficzny wybranego twórcy, dotąd nie ma. Badania nad korespondencją Krasińskiego utrudniał w dużym stopniu, a nawet wręcz uniemożliwiał, fakt, iż do chwili obecnej nie mamy naukowego wydania listów poety oraz rozeznania w całokształcie tej ogromnej epistolografii. Najpoważniejsza jednak przyczyna stosunkowo nikłych zainteresowań naukowych korespondencją Krasińskiego tkwi, jak sądzę, gdzie indziej.. Odnaleźć ją można w przeróżnych enuncjacjach prywatnych i oficjalnych już od połowy zeszłego stulecia. Widać ją w wyraźnym lekceważeniu i odrzucaniu tej dziedziny twórczości poety. Mimo bowiem podjętego w połowie XIX wieku trudu edytorskiego nad wydaniem podstawowych zespołów korespondencji Krasińskiego, mimo stale rosnącego zapotrzebowania i wyraźnego zamówienia na edycje listów poety, oficjalnie jego dorobek epistolograficzny bywał wciąż przeciwstawiany twórczości poetyckiej, ubolewano nad ogromem koresponden- Wstęp Wstęp cji Krasińskiego przytłaczającej poezję. Sąd taki już w 1845 roku sformułował Wojciech Darasz w broszurze Mickiewicz de la litterature slave, pisząc z goryczą: O! żal mi tego jeniuszu, co się w prywatnych i w długich listach objawia. Prawdziwie jest to tylko marnotrawieniem talentu i zagładą ducha. Nawet gdyby był prawdziwie poetycki jeniusz, to by się on pewno w tak długich zużył listach.1 Szczególny niepokój badaczy budził w końcu XIX wieku ekshibicjonizm listów poety. Oto co pisał np. anonimowy autor recenzji pamiętników i listów Henryka Reeve'a: Zygmunt Krasiński w tej chwili ulubionym bywa przedmiotem tego rodzaju sekcji post mortem. Ogromem korespondencji, łatwością do zwierzeń i wyżalań, sam dostarczył materiału niedyskretnej ciekawości, która dziś z niego poniekąd wypruwa wnętrzności, każde słówko czy skargę wyzyskując dla poparcia własnych domysłów i wywodów.2 W podobnym tonie i sensie wypowiadał się również na progu naszego stulecia Antoni Małecki, pisząc w liście do Ferdynanda Hoesicka: Na własną swoją szkodę ten dziwny geniusz (boć tego mu nie odmawiam) tyle niepo-"trzebnych listów na wszystkie strony popisał, tyle w nich o swoich postępkach, uczuciach, ideałach, głupstwach i bezsensownych sprawkach naplótł, że na podstawie tych autentycznych zeznań dziś tak go opisują i w nagości wystawiają na widok, iż pewnie mało który zwykły, przeciętny a pożyteczny i rozumny pracownik na polu literatury chciałby się z nim pomieniać, mimo całej jego literackiej sławy i pańskości, i tytułu, i nazwiska, łącznie z majątkiem.3 Podobną co u Małeckiego niechęć do epistolografii uprawianej przez poetę ze szkodą dla twórczości poetyckiej widzimy również w opinii Aleksandra Briick-nera sformułowanej w jego monografii o Krasińskim. Briickner był chyba ostatnim, który ubolewał nad tym, iż ta "sążnista korespondencja" wpłynęła fatalnie na literaturę, wyczerpała "czas i siły" twórcy Nieboskiej: "Wypisał, tj. wyczerpał się zaś w listach niezliczonych, nikt ich tyle nie wysłał, co on i to jakich! dziś nikt podobnych chryj ani pisze, ani czyta, co jemu zastępowały czyny literackie..." 4 Zacytowane powyżej opinie, zupełnie już dziś nieaktualne, są jedynie interesującym przyczynkiem do dziejów recepcji korespondencji Krasińskiego. Wyjaśniają też w dużej mierze powody zaniedbań w badaniach tej dziedziny twórczości poety. Świadomość naukowej wagi tego tematu posiadał pierwszy dopiero chyba 10 Juliusz Kleiner. Kiedy przed przeszło pół wiekiem recenzował w "Słowie Polskim" tom listów poety do Stanisława Egberta Koźmiana, pisał, co następuje: Wielka suma energii duchowej, niekiedy wprost piętno pracy twórczej wkładanej w listy, dążność do silnego duchowego oddziaływania na osoby bliskie, pisanie w chwilach umysłowego i uczuciowego podniecenia, rozległość horyzontów i obfitość zainteresowań złączona z pewną apostolsko-literacką pozą - wszystko to nadaje odrębny charakter korespondencji Krasińskiego, czyniąc ją nie tylko zbiorem materiałów biografi-czno-psychologicznych, nie tylko komentarzem do dziel i życia, lecz samoistną sferą ekspansji psychicznej, samoistną dziedziną twórczości.6 Dziś z opinią powyższą zgadzamy się wszyscy. Spuścizna Krasińskiego uległa z biegiem lat zdecydowanemu przewartościowaniu, któremu towarzyszy .wyraźny wzrost zainteresowań dramatem i korespondencją twórcy Nieboskiej. Wniosek taki można już wysnuć z interesującej ankiety "Życia Literackiego" rozpisanej w stulecie zgonu poety, w której epistolografia Krasińskiego uzyskuje najwyższą ocenę. Opinie powyższe zostały ostatecznie usankcjonowane podczas obrad konferencji naukowej poświęconej twórczości Krasińskiego w kwietniu 1959 roku. W posłowiu do zbioru studiów stanowiących pokłosie owej konferencji Kazimierz Wyka stwierdzał m. in., iż zamiłowania Krasińskiego do epistolografii dają mu trwałe miejsce w wielkim romantyzmie polskim. ...sprawa Krasińskiego jako wyjątkowego w skali zainteresowań i obfitości prowadzonej korespondencji twórcy listów stoi wciąż otworem. O tym Krasińskim można by napisać książkę [...]. Krasiński był nie tylko wyjątkowym epistolografem, a więc autorem listów, ale też epistolomanem, a więc człowiekiem, u którego sama ilość wysłanych w świat listów, sama kwota opłat złożonych większości poczt europejskich, stanowi zjawisko, stanowi problem.6 Jest jednak jakaś bolesna ironia w tym, że pełna świadomość wartości korespondencji poety osiągnięta została wówczas, gdy bogate jej złoża rękopiśmienne uległy niemal całkowitej zatracie. Trzeba zdać sobie sprawę z tego, iż całości, ogromnego jej bogactwa, zróżnicowania i oryginalności nie poznamy już nigdy. Dziś możemy co najwyżej troszczyć się o zabezpieczenie i rekonstrukcję ruiny, świadomi tego, iż całym nieraz zespołom cennych elementów w tym potężnym i okazałym jeszcze masywie nie zdołamy już nigdy przywrócić dawnej świetności. Wiele bardzo złożonych niekiedy przyczyn zadecydowało o powstaniu tej 11 Wstęp ruiny. Cenzura rodziny, adresatów i edytorów, brak nowoczesnego podejścia do korespondencji jako integralnej części dorobku twórczego danego pisarza, wreszcie zagląda zbiorów Biblioteki Ordynacji w Warszawie i zbiorów rodzinnych w Opinogórze, tragiczna śmierć ostatniego ordynata czuwającego nad całością archiwum Krasińskich, oto ważniejsze przyczyny powodujące, iż potężny ten zespół listów dociera do nas zdziesiątkowany, żałośnie poszczerbiony, o wyglądzie fragmentarycznym, dalekim od prawdy. W większości skazani dziś jesteśmy na korzystanie z wydań korespondencji z ubiegłego lub z początków naszego stulecia, wydań okaleczonych i spreparowanych. Wobec zatraty przeważającej części autografów prawdziwym dobrodziejstwem stają się sporządzane w XIX wieku kopiariusze listów poety, pojawiające się niekiedy jeszcze i pozwalające choć w części przywrócić dawną świetność epistolografii Krasińskiego. Nie bez znaczenia jest również fakt ujawniania się zbiorów prywatnych, otwarcie archiwów rodzinnych, podworskich, wzbogacających niekiedy tradycyjny blok korespondencji poety nowymi materiałami, cennymi zarówno ze względu na ilość, jak i na zawartą w nich problematykę. Mimo tak straszliwego zdziesiątkowania korpus epistolograficzny autora Nieboskiej wychodzi jednak z tych dość burzliwych dziejów zwycięsko. Imponuje nam dziś jeszcze swymi rozmiarami, zwłaszcza w kontekście cyfr określających objętość znanej korespondencji najwybitniejszych ludzi epoki. Tak np. korespondencja Słowackiego liczy 270 listów skierowanych do 66 adresatów, blok epistolograficzny Chopina obejmuje 416 listów do 69 adresatów, podstawowy zespół korespondencji Norwida ogłoszony przez Miriama liczy 846 listów pisanych do 96 adresatów, zespół korespondencji Mickiewicza według Wydania Jubileuszowego obejmuje około 1200 listów skierowanych do przeszło 300 adresatów.7 Załączony na s. 398 pracy Sumańusz korespondencji Krasińskiego rejestruje w sumie blisko 3500 listów pisanych do 158 adresatów. Bilans powyższy nie obejmuje rzecz prosta całych niekiedy bloków epistolograficznych bezpowrotnie już straconych, których istnienie zasygnalizowano jedynie w studium poprzedzającym Kalendarium korespondencji Krasińskiego. W Kalendarium odnotowane zostały tylko listy zachowane oraz konkretne ślady po listach zaginionych. Ślady to niekiedy znikome; wystarczy wskazać fakt, jak nikłe są informacje o korespondencji poety z Delfina po roku 1848, tzn. w latach nie objętych edycją Żółtowskiego. Warto też zaznaczyć, iż określeniem "listy znane" objęte zostają często jedynie drobne fragmenty cytowane w rozmai- 12 ________Wstęp_________________________ tych opracowaniach, wprost z istniejących jeszcze wówczas autografów; dziś jedyni to świadkowie zniszczeń. Korespondencja Krasińskiego mimo strat imponuje jednak wciąż jeszcze rozmiarami, a konfrontacja z podstawowymi zespołami epistolograficznymi epoki uwydatnia również tę niezwykłą jej rozpiętość. Fakty i obliczenia potwierdzają więc legendę o gigantycznych rozmiarach korespondencji poety, ale - co warto podkreślić - tylko w kontekście polskim. Korespondencja Krasińskiego rozpatrywana w skali europejskiej przestaje być pod względem ilościowym czymś wyjątkowym, fenomenalnym, a jej niebywałe rozmiary stopniowo maleją w oczach. Wystarczy wskazać, iż korespondencja pani de Sevigne wydana w 1804 r. obejmuje 10 grubych tomów; listy Voltaireja ogłoszono w 13 opasłych woluminach, Rousseau - w 5 tomach, Sainte-Beuve'a - w 6 tomach, Byrona również w 6, wreszcie Lwa Tołstoja w 30 tomach zawierających około 10 tysięcy listów.8 Romantyczne zamiłowanie do korespondencji wyrasta niewątpliwie na' bogatym podłożu epistolografii XVII i XVIII wieku, ale dziewiętnastowieczna epistolomania nie mieści się w narzuconych listowi przez tradycję normach i regułach.9 Praktyka ówczesna ustala teorię listu-wyznania zrywającą z utyli-taryzmem epistolografii. List przestaje wówczas pełnić funkcję wyłącznie informacyjną czy towarzyską, służy przede wszystkim do ukazania indywidualności piszącego, odzwierciedla psychikę autora. Odkrycia możliwości rozpisania się w liście na temat własnych uczuć dokonał już sentymentalizm. Technika listowa zastosowana w powieściach Richardsona czy Rousseau stała się cennym środkiem analizy psychologicznej głównych bohaterów. Powieść sentymentalna, próbująca przy pomocy listu roztrząsać przeżycia wewnętrzne bohaterów, kształtowała również charakter korespondencji swych czytelników, rewolucjonizowała również osiem-nastowieczne zasady pisania listów. Z odkrycia dokonanego przez sentymen-talistów biją źródła romantycznej epistolomanii. Od Rousseau bierze początek romantyczny kult własnej biografii, niemal ekshibicjonistyczne pozowanie na szczerość wyznań wewnętrznych przeżyć piszącego i nowy uczuciowy stosunek do człowieka i świata. Rousseau jest ojcem romantycznego psycholo-gizmu, on "odkrył" bogactwo zjawisk świata psychicznego jednostki, torując drogę nie tylko powieściom o silnym podkładzie autobiograficznym, ale również wskazał na wysoką rangę listu jako gatunku obok pamiętnika najbardziej przydatnego do intymnych wyznań. To za jego przykładem manifestacja ro- IB Wstęp Wstęp mantycznego indywidualizmu, walka o prawo do wyrażania swego życia wewnętrznego, do odkrywania tajemnic psychiki i wsłuchiwania się we własne "ja" znalazła pełny wyraz w epistolografii pierwszej połowy XIX wieku. Nie chodzi tu oczywiście o jakiekolwiek związki formalne listopisarstwa romantycznego z sentymentalną powieścią epistolarną, z typami listów wykorzystanych choćby w Nowej Heloizie. Jest te bowiem zagadnienie znacznie szersze i zasługujące w przyszłości na osobne rozpatrzenie. W tym miejscu warto tylko podkreślić fakt bezsporny, iż Rousseau jako ojciec literatury par excellence osobistej położył również ogromne zasługi dla rozwoju romantycznej epistolografii. Zadziwiająca jest zresztą świadomość tego faktu w literaturze i korespondencji romantycznej. Wystarczy tu choćby wskazać na przykład Stendhala, w którego korespondencji, Pamiętnikach ego-tysty czy Życiu Henryka Brulard mamy niejednokrotnie odwoływanie się do doświadczeń twórcy Wyznań. Tradycja Roussowskiego egotyzmu jest tradycją najbardziej żywą i uświadomioną w pierwszej połowie XIX wieku, towarzyszy romantycznej introspekcji psychologicznej również w korespondencji. Krasiński - za przykładem wielkich współczesnych - poddaje się także modzie uzewnętrzniania swych uczuć i myśli przy pomocy listu. Jego przyjaciel i adresat młodzieńczej korespondencji Henryk Reeve ma również pełną świadomość tego, kto patronuje owym epistolograficzno-psychologicznym upodobaniom, kiedy pisze m. in.: ... nasza korespondencja zawiera w sobie niemniej prawidłową powieść jak Nowa Heloiza, z pewnością nieco prawdziwszą w tym, co się tyczy ludzkich serc, i nieco moral-niejszą w tym, co się tyczy naszych dusz, skoro my jesteśmy jej autorami.10 , Ale świadomości tej towarzyszy jednocześnie przekonanie, iż obraz "ludzkich serc", jaki daje korespondencja romantyczna, jest "prawdziwszy". Osobowość młodych korespondentów kształtuje bowiem już nowa epoka i nowa literatura ukazująca całe bogactwo romantycznego stosunku do życia. Skomplikowana natura młodych entuzjastów nowego kierunku lubuje się w wyznaniach i skargach listowych, z upodobaniem wnikają oni w zagadkowe labirynty własnej psychiki. Aby ukazać całe bogactwo swego wnętrza, całą złożoność romantycznego stosunku do świata i ludzi, Krasiński epistolograf musi oczywiście zapisać niemało arkuszy papieru; listowanie przeradza się w manię, staje się potrzebą i wytchnieniem serca: "Było niejaką ulgą dla mnie wynurzać, co czuję, chociaż na martwym papierze" - stwierdzał w liście do ojca z 9 listopada 1829 roku. List staje się też jednym ze środków pisarskiej wypowiedzi. Autor kreuje się na bohatera o charakterze wyraźnie literackim. Przyjmujemy tu w całej rozciągłości opinię wyrażoną przez Ignacego Chrzanowskiego, iż: ... wiele listów Krasińskiego można by nazwać autobiograficzną powieścią psychologiczną, w której prawie wyłącznie panuje prawda, a jeżeli jest odrobina zmyślenia, to płynie ona z owego fałszywego entuzjazmu i z egzaltacji, które kazały Krasińskiemu często wyolbrzymiać nie tyle własne myśli, ile własne uczucia - smutki i cierpienia, radości i nadzieje.11 Najczęściej bohater listów podejmuje role tragiczne, których źródła tkwią głęboko w swoistej organizacji duchowej poety. Krasiński lubuje się w tym tragizmie, nadaje mu tonację poetycką. Z przerostu fantazji, poetyzowania życia rodzi się jego cierpienie, które z takim upodobaniem odtwarza w korespondencji. Cierpi zaś przede wszystkim z powodu braku energii i niemożności zdecydowania się na czyn; dręczy go świadomość rozdźwięku między fantazją, która narzuca mu wielkie role, a życiem, w którym ról tych odegrać nie potrafi. Egzaltacja i tragizm, dwie nieodłączne cechy jego charakteru, rodzą, być może, tę głęboką wewnętrzną potrzebę wyznań, która przechodzi w końcu w nałóg zwierzania się ze swych myśli, marzeń i uczuć. Dużą rolę w tych epistolograficznych upodobaniach Krasińskiego odgrywał niewątpliwie zmysł samokrytycyzmu, świadomość niedostatków talentu poetyckiego, przekonanie o możliwości pełnego wypowiedzenia się przede wszystkim prozą. Na przeszkodzie tworzeniu stawała u twórcy Nieboskiej także neurastenia spowodowana cierpieniami fizycznymi i duchowymi, utrudniająca koncentrację woli, tak niezbędnej w akcie twórczym. Nurtujące poetę głębokie pragnienie wypowiedzenia się znajdowało więc ujście w formie listu, formie tak wówczas modnej, zyskującej wysoką rangę literacką, a jednocześnie nie wymagającej żmudnego pasowania się z techniką poetycką. Nie mamy jednak bezpośrednich śladów na to, czy Krasiński nosił się kiedykolwiek z myślą wydania swej prywatnej korespondencji. Można by tu przytoczyć raczej szereg wypowiedzi, w których poeta wyraźnie się temu przeciwstawia, o ile wyznania te są rzeczywiście szczere. W liście do Reeve'a z 29 sierpnia 1831 r. głęboko oburzył się np. na plany Henrietty Willan zmierzające do ujawnienia kiedyś ich miłosnej epistolografii: 14 15 Wstęp Wstęp Wydać naszą korespondencję! Tylko kobieta mogła o tym pomyśleć, kobieta, która tak niewiele rozumie z wewnętrznej istoty, a ciąży wiecznie ku temu, co zewnętrzne, co rzuca się w oczy, co jest formą! Ach, gdyby wiedziała, że w tych listach zawarta jest cała moja miłość, dni jej rozpaczy, spędzane w gorączce noce, jej żale i złudne nadzieje zrodzone z poczucia mocy walki i zrodzone ze słabości wahania, nasiona chwały i owoce hańby! Na samą myśl o tym, by je ukazać światłu dziennemu, zadrżałaby tak, jak drżały dziewice starożytności dotykając kart ksiąg sybilińskich. Z biegiem lat zastrzeżenia i prośby skierowane do adresatów, a domagające się niszczenia i nieujawniania treści prywatnej korespondencji, powtarzają się coraz częściej. Zresztą tematyka listów, występujące w nich niejednokrotnie intymne wyznania, nasycenie treści listów komerażami emigracyjnymi, cięte opinie o ludziach współczesnych, wszystko to świadczy raczej, iż Krasiński nie traktował poszczególnych zespołów epistolograficznych jako możliwych kiedyś do opublikowania w całości. Podobno dał temu nawet wyraz na łożu śmierci zezwalając na ogłoszenie listów "tylko ogół obchodzić mogących".12 W upodobaniach epistolograficznych Krasińskiego znajduje raczej wyraz niewyżyty instynkt pisarski rozbudzony lekturą romantyczną, bez konkretnych planów wydawniczych w odniesieniu do tej dziedziny twórczości. Pełną świadomość tego stanu rzeczy znajdujemy już w młodzieńczej korespondencji z Reeve'em, kiedy w liście poety z 13 lipca 1831 r. czytamy: ...nie mając nadziei, by mnie kiedykolwiek czytano, piszę wciąż i piszę z niesłabnącym zapałem. Tak więc piszę, bo muszę pisać, piszę dlatego, że piszę. [...] Czyż być poetą to nie to samo właśnie, co mieć nadmiar myśli strumieniami dobywających się na powierzchnię duszy, wrących tak długo, póki nie znajdą sobie ujścia? Mniejsza, czy dojdą potem uszu ludzkich, czy rozpłyną się w nicości, aby tylko poeta wyzwolił się od tego palącego ognia, co nie daje chwili wytchnienia. Wskazane wyżej przyczyny nie wyczerpują oczywiście obfitych źródeł romantycznego listowania, zmierzały jedynie do wyjaśnienia najważniejszych powodów epistolograficznych zainteresowań Krasińskiego. Prawdziwa eksplozja epistolomanii u przyszłego autora Nieboskiej rozpoczęła się już w 1829 roku, po wyjeździe z Królestwa. Według obliczeń samego poety w ciągu pierwszych siedmiu tygodni od wyjazdu z kraju powstało "przeszło 80 listów". Potrzebę korespondowania zrodziła w tym wypadku niewątpliwie nostalgia za krajem, domem i bliskimi. W liście do ojca z 18 listopada 1829 r. wyznawał poeta wprost. ..utrzymuję ciągłą i żywą korespondencję z Warszawą, żeby utrzymywać związki z tymi, którzy mnie kochają; ile razy list odbiorę, tyle razy jestem na chwilę szczęśliwy. Toż samo, kiedy piszę - nie odmawiam więc sobie jedynego szczęścia, które tu jest w mojej mocy. Tęsknota za rodziną i przyjaciółmi, odczuwana szczególnie na obczyźnie, potrzeba utrzymania nadal serdecznych związków z rówieśnikami i znajomymi, wykształca również nawyk do listowania. Sytuacja psychiczna, w jakiej znalazł się poeta, wyjątkowo sprzyja rozwojowi prozy o podkładzie wyraźnie autobiograficznym. Poczucie obcości środowiska genewskiego, a zwłaszcza tragicznie przeżywany później konflikt między uczuciem patriotycznym a obowiązkiem posłuszeństwa wobec ojca, skłania do introspekcji będącej podstawą romantycznej epistolografii. Genewskie samotnictwo, brak możności działania rodzi konieczność rozeznania siebie, czyni niezbędną potrzebę analizy własnej świadomości.13 Ogromną rolę w podtrzymywaniu tych rodzących się na początku lat trzydziestych zamiłowań epistolograficznych Krasińskiego odegrali również adresaci jego listów. Wskazywał na to już Kallenbach pisząc m. in.: "Krasiński zawsze potrzebował jakiegoś medium, które odgrywało wobec niego taką rolę, jak konduktory elektryczne wobec piorunów: wyzywało i wyładowywało nadmiar jego energii duchowej."14 Dzieje korespondencji Krasińskiego z poszczególnymi adresatami świadczą dobitnie o roli, jaką spełniali oni w rozwoju upodobań epistolograficznych poety. Trzeba też podkreślić, iż Krasiński posiadał nadzwyczajną zdolność dobierania sobie korespondentów. Zróżnicowana bowiem psychologicznie "siatka korespondentów-odbiorców" była dla poety "równoważnikiem fikcji literackiej" 15, umożliwiała wyładowanie się jego energii pisarskiej. Duża część korespondencji autora Nieboskiei powstała na fali romantycznego kultu przyjaźni i miłości. Wystarczy wskazać głównych adresatów listów poety, by udowodnić, jak przyjaźń i miłość dostarczają silnych impulsów do wzrostu romantycznej epistolomanii. Niemałe znaczenie dla rozwoju epistolografii Krasińskiego miało również jego urzeczenie historią. Wzmożone zainteresowanie filozofią dziejów daje się szczególnie zaobserwować w tragicznych miesiącach powstania listopadowego. Odtąd problematyce tej pozostał Krasiński wierny do końca swego życia. Arkusze listów zapełniał poeta niejednokrotnie traktatami historiozoficznymi, a potrzeba dyskusji na pasjonujące go tematy przejawiła się między inny- 2 - Korespondencja 16 17 Wstęp mi w doborze korespondentów - Danielewicz, Cieszkowski, Trentowski to adresaci żyjący problematyką filozoficzną. Jak zagadnienia te nurtują poetę, widać zresztą i w listach do innych osób; nawet pisząc do obcej tym sprawom Delfiny Potockiej wypowiadał się Krasiński często na te stale pasjonujące go tematy. Bezpośrednio z interesującą poetę problematyką histozorioficzną, która znajdowała ujście przede wszystkim na kartach korespondencji, pozostawały również w związku wypowiedzi o aktualnej sytuacji politycznej, szczególnie rozbudowane w specjalnych memoriałach do wybitnych osobistości epoki. Sądzę, iż źródeł tych listów-traktatów politycznych doszukiwać się należy w ukształtowanym już we wczesnej młodości Krasińskiego przekonaniu o wielkości swego rodu, który według poety nigdy nie stał na uboczu, lecz współtworzył historię narodu. Obok przekonania o świetności i zasługach familii, czułej na sprawy kraju i polityki międzynarodowej, niewątpliwą rolę w genezie tych memoriałów i publicznej korespondencji miała również pozycja towarzyska i wielkopańska atmosfera, jaką Krasiński umiał wytworzyć wokół siebie. Niemałe znaczenie miała tu także kształtująca się już współcześnie legenda o trzecim wieszczu, który korzystając z otrzymanego mandatu zabierał publicznie głos w sprawach polityki europejskiej. Oczywiście ogromny, bodaj czy nie najważniejszy, wpływ na rozwój episto-lografii politycznej miały burzliwe dzieje Europy w pierwszej połowie XIX wie-ku. O tym, jak np. wypadki Wiosny Ludów wpływają na rozwój korespondencji, łatwo się przekonać obserwując kalendarium listów. Lata 1847-1848 są okresem szczytowego rozwoju epistolografii Krasińskiego. Poważną rolę w rozwoju korespondencji Krasińskiego odegrały także jego ciągłe wędrówki po Europie. Jest poeta i pod tym względem nieodrodnym dzieckiem swej epoki. Od wojażu genewskiego, jego pierwszej większej wyprawy, rozpoczęła się bezustanna wędrówka Krasińskiego przez Europę - od Petersburga do najbardziej na południe wysuniętych miast włoskich. Możliwość powrotu do kraju i osiedlenia się tu na stałe traktował Krasiński jak największe osobiste nieszczęście. Nienawiść do terroru Mikołaj o wskiego, jak również stan zdrowia poety, zmuszały go do ciągłego niemal pobytu poza granicami zaboru rosyjskiego. Nic też dziwnego, iż kalendarz życia czy korespondencji Krasińskiego przekształca się jednocześnie w kalendarz jego obfitych podróży. Ciągła zmiana miejsc pobytu, bezustanne rozstania z najbliższymi sprzyjają oczywiście rozwojowi epistolomanii. Do tego dołącza się 18 Wstęp jeszcze moda relacjonowania wrażeń i przeżyć, romantyczne poczucie obowiązku spisania swych obserwacji poczynionych w czasie podróży. Już wyprawa do Dunajowiec na Podolu w 1825 roku stała się dla trzynastoletniego chłopca okazją do zebrania swych uwag w dzienniku podróży, uwag świadczących o bystrości obserwacji i pewnym obyciu z problematyką społeczną, jak również o znajomości ówczesnych konwencji podróżnego notatnika. W pięć lat później swoje wyprawy alpejskie relacjonuje już w listach do Gaszyńskie-go i w osobnych artykułach drukowanych na łamach "Pamiętnika dla Płci Pięknej", zdradzając się jako namiętny czytelnik poezji Lamartine'a i Byrona, kontemplujący naturę według maniery romantycznej.16 Wojaże genewskie opisuje Krasiński również w listach do ojca. Aczkolwiek pobyt w Genewie zamyka okres szczegółowych opisów podróży zawartych w dziennikach czy w listach, wyprawy alpejskie wykształcają jednak w poecie nawyk do relacjonowania odbywanych wojaży. W korespondencji z Delfina czy z Jerzym Lubomirskim daje Krasiński raz po raz upust takim właśnie upodobaniom. Ciągły pobyt za granicą umożliwiał również poecie swobodne kontakty listowe z emigracją polityczną. Wymiana poglądów, nierzadko pomoc materialna, udzielana przez Krasińskiego ubogim emigrantom, stawała się powodem nawiązania korespondencji. Takie np. były źródła dość obfitych listów pisanych do Bronisława Trentowskiego. Wojaże zagraniczne stały się również okazją do kontaktów towarzyskich z arystokracją polską, wędrującą najczęściej do modnych wówczas uzdrowisk. Krasiński, chociaż unikał spotkań osobistych z ludźmi swojej sfery, zwłaszcza niechętny tym spotkaniom po roku 1843 z powodu dość dwuznacznej sytuacji rodzinnej i trwającego romansu z Delfina, objawiał jednak zainteresowania komerażami, którymi karmiła się wówczas arystokracja polska. Korespondencja Krasińskiego, szczególnie nieocenzurowany blok listów do Jerzego Lubo-mirskiego, nasycona jest plotkami z tego środowiska i stanowi doskonałe studium obyczajowe. Czytając listy poety, zwłaszcza tak często rozsiane w nich relacje o stanie jego zdrowia, natrafiamy, jak sądzę, na jeszcze jedno źródło upodobań epis-tolograficznych Krasińskiego. Ten dobrowolny emigrant traktujący każdorazowo nakaz powrotu do kraju jako wielkie osobiste nieszczęście, celowo roztacza wokół siebie aurę beznadziejnej choroby; zły stan zdrowia, często symulowany, wykorzystuje jako pretekst do tylokrotnych próśb o paszport. W ko- 19 Wstęp respondencji Krasińskiego nie brak całkiem wyraźnych wypowiedzi pozwalających stwierdzić, iż skargi na zły stan zdrowia to niekiedy celowo prowadzona akcja. Listy spełniają w tym wypadku czysto utylitarną funkcję. 14 lutego 1854 r. pisał poeta do Stanisława Małachowskiego: Troszeczkę mi lepiej. Lecz tego nikomu nie gadaj, bo jedyną moją obroną choroba i przez wiarę w nią jedynie dalsze przedłużenie paszportu otrzymać mogę. Nasi zaś, sam wiesz, że natychmiast wszystko roztrębują i są sami najniewinniejszymi, ale najniebezpieczniejszymi ze szpiegów.17 Obok wyraźnej i celowej tendencji do roztaczania przy pomocy listów aury chorobowej wokół autora, w korespondencji Krasińskiego spotykamy się również niejednokrotnie z dążeniem do maskowania licznych spotkań i podróży odbywanych wspólnie z Delfina. Aby zakamuflować owe spotkania, wprowadzić w błąd i pokrzyżować domysły krążące o jego romansie, Krasiński często puszcza w świat listy z fałszywymi datami lub miejscowościami pobytu. Odczuwana potrzeba wprowadzania w błąd opinii publicznej to jeszcze jedno ze źródeł jego epistolomanii. Ciągły pobyt za granicą powodował również konieczność zarządzania rozległymi majątkami drogą korespondencyjną. Listy w sprawach gospodarczych szczególnie obficie powstają w latach pięćdziesiątych, kiedy to z powodu choroby gen. Wincentego, główny ciężar zarządzania dobrami i kontroli finansów spadł na barki poety. Krasiński, aczkolwiek bardzo niechętnie rozpisywał się do swych plenipotentów, to jednak zmuszony koniecznością i w tym wypadku stał się autorem co najmniej kilkuset listów o tematyce gospodarczej.18 Obserwując tę niechęć zapalonego epistolomana do korespondencji gospodarczej mimo woli nasuwają się analogie z Byronem, który w liście do Waltera Scotta z 12 stycznia 1822 r. stwierdzał: "Odkąd wyjechałem z Anglii [...], bazgrałem do pięciuset różnych kpów w sprawach dotyczących interesów itd., wprawdzie bez trudności, ale też i z niewielką satysfakcją..."19 Analizowane wyżej przyczyny rozwoju tak obfitej korespondencji poety wyjaśniają fakt stałego utrzymywania się dużej częstotliwości listów od chwili, gdy nastąpiło uderzające nasilenie owej epistolomanii w końcu 1829 roku. Do roku 1839 zamiłowania epistolograficzne poety utrzymują się ciągle w tym samym stopniu natężenia - ogólna suma listów znanych i nieznanych rzadko przekracza w tych latach liczbę 70 listów, najczęściej dochodzi do około 50 listów rocznie. Wyraźną tendencję zwyżkową obserwujemy od roku 1839 i 1840, kiedy to korespondencja Krasińskiego zaczyna dochodzić do liczby 100 listów 20 ____________Wstęp____________________________ rocznie. Po roku 1840 następuje dalsze jej nasilenie dochodząc w latach 1847- 1848 do 256 i 239 listów. Wnioski o rozwoju zamiłowań epistolograficznych Krasińskiego po roku 1848 należy formułować bardzo ostrożnie, korespondencja bowiem poety z ostatniego dziesięciolecia jego życia uległa szczególnemu zdewastowaniu. Niemniej nawet i w tym okresie obserwujemy dość często lata "urodzaju". Nierzadki jest wypadek osiągania czy przekraczania ogólnej liczby 150 listów, a nawet, jak w roku 1851, liczby 200 listów. Wniosek stąd oczywisty, że dająca się niekiedy zauważyć w latach pięćdziesiątych tendencja zniżkowa jest tylko pozorna, i raczej świadczy o okaleczeniach i lukach powstałych w korpusie epis-tolograficznym w ciągu stu przeszło lat od śmierci autora. Nawet z 1858 roku mamy zachowanych blisko 90 listów i 19 śladów po korespondencji zaginionej; jeszcze z ostatnich, tragicznych tygodni 1859 roku zachowało się 10 listów. Twórca Nieboskiej do końca swego życia pozostał zapalonym epistolomanem. Nie darmo w jednym z listów do Cieszkowskiego z 1849 roku nazwał siebie "wiecznym listo-pismakiem". Z zamiłowaniem bowiem posługiwał się formą listu czyniąc z niej ulubiony rodzaj artystyczny. Dla Krasińskiego epistolomana list przestał być środkiem przekazywania potocznych wiadomości, przestał pełnić wąskie funkcje utylitarne, cele jego korespondencji są znacznie szersze, tak jak bogate są jej źródła genetyczne. 1 [W. Darasz], Mickiewicz de la litterature slave, Paryż 1845, s. 26. 2 Rt., Z literatury zagranicznej. "Memoirs of the life and correspondence of Henry Reeve..." "Słowo" 1899, nr 53. 3 Korespondencja F. Hoesicka, Biblioteka Narodowa, sygn. 7125, s. 48-50; list z 22 grudnia 1908 r., ze Lwowa. 4 Al. Bruckner, Zygmunt Krasiński, żywot i dzieła, skreślił..., Złoczów [b. r.], s. 5-6, oraz 22, 24, 91-92. 5 J. Kleiner,Z,wryZ. Krasińskiego do St. E.Koźmiana, "Słowo Polskie" 1913, nr 203. 6 K. Wyka, Posłowie do książki Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, Warszawa 1960, s. 239-240. 7 Korespondencja Juliusza Słowackiego, opr. E. Sawrymowicz, t. I-II, Wrocław 1962; Korespondencja Fryderyka Chopina, zebrał i opracował Bronisław Edward Sydow, t. I-II, Warszawa 1955; C. Norwid, Listy, Warszawa 1937, cz. I-II (Pisma do dziś odszukane, t. 8t-9); A. Mickiewicz, Dzieła, t. XIV-XVI: Listy, Warszawa 1955, oraz A. Mickiewicz, Listy, dedykacje, notaty nie objęte wydaniem książkowym, zebrał i opracował Stanisław Pigoń, Warszawa 1964. 21 ____________________ Wstęp__________________________ 8 [Marie de Rabutin-Chantal] de Sevigne, Recueil des lettres de M-me... t. I-X, Avignon 1804; [Francois Marie Arouet de] Voltaire, Oeuvres completes de..., t. I-XIII, Paris 1829-1830; J. J. Rousseau, Oeumes completes de..., t. XVIII-XX, Paris 1820; Ch. A. de Sainte-Beuve, Correspondance generale, recueillie, classće et annotee par Jean Bonnerot, t. I-VI, Paris 1935-1949; The Works of Lord Byron. Letters and Journals. Ed. R. E. Prothero, t. I-VI, 1898-1904; L. Tołstoja listy w wydaniu: Połnoje sobranije soczinienij. Jubilejnoje izdanije (1828-1928), pod red. W. G. Czertko-wa, t. LX-XC, Moskwa-Leningrad 1928-1958. 9 Utrwalały zwłaszcza tę tradycję francuskie sekretarze, podręczniki pisania listów propagujące sztukę korespondencji w oparciu o stare wzory. Z ważniejszych sekretarzy francuskich rozpowszechnionych w pierwszej połowie XIX wieku w Polsce wymienić należy: J. Hautpierre'a Sztukę pisania listów, czyli Dzieło elementarne, w którym podaje się sposób dobrego układania listów, z francuskiego na polski język przełożone przez Wojciecha Sitkiewicza S. P. Nowe wydanie przejrzane i pomnożone w Wrocławiu u Wilhelma Bogumiła Korna, 1810, s. 391 [tekst dwujęzyczny, francusko-polski]; Petit secre-taire francais, Paris 1816, s. 197; Manuel epistolaire d \'usage de lajeunesse ou instructions generales et particulieres sur les dwers genres de correspondance, suwies d'exemples puises dans nos meilleurs ecrwains par L. Philipon de la Madelaine, Paris 1825, s. 343 [edycja X]; Code epistolaire, contenant les regles, les principes et le ceremonial du style epistolaire avec des modeles de lettres sur toute espece du sujet par J. Bernier, Paris 1828, s. 247; Nouveau manuel complet du style epistolaire ou choix de lettres puises nos meilleurs auteurs precede d'instructions sur l'art epistolaire et de notice biographiąues par M. F. Biscarrat et M. la Comtesse d'Hautpoul, nouvelle edition, augmentee, Paris 1841, s. 355. Poglądy skodyfikowane w klasycznych listownikach francuskich przejęli również polscy teoretycy epistolografii jak Legatowicz czy Feliński oraz twórcy polskich listow-ników - Bratkowski i Korzeniowski: 1. P. Legatowicz, Rozprawa o listach, "Tygodnik Wileński" 1817, nr 78-79; A. Feliński, O listach, Dzieła t. II, Wrocław 1840, s. 249-258; St. Bratkowski, Teoria pisania listów dla młodych Polek, Warszawa 1830, s. 189; M. Korzeniowski, Sekretarz doskonały, książka podręczna zawierająca wybór wzorowych listów we wszelkich stosunkach i okolicznościach potocznego życia, wybranych z dziel Krasickiego, Kottschuli, Królikowskiego, Rumpfa i wielu innych. Wzory listów kupieckich, krótkie objaśnienie i wzory wekslów, obligów itp. Wzory przedstawień do władz, wzory kontraktów, testamentów, rozmaitych zapisów, zaświadczeń, i innych aktów urzędowych. Zebrany i wydany przez..., Wrocław - Warszawa 1835, s. XIII, 311. Tak skodyfikowana teoria listu wykładana jest również w Liceum Warszawskim. 10 Wszystkie cytaty z korespondencji Z. Krasińskiego z H. Reeve'em pochodzą z maszynopisu tłumaczenia listów przygotowanego przez Aleksandrę Frybesową dla kolejnego tomu korespondencji poety w wydaniu PIW-u, życzliwie udostępnionego mi przez autorkę. 11 I. Chrzanowski, Osobowość Krasińskiego w książce Krasiński żywy, Londyn 1959, s. 23. 12 Pisze o tym we wstępie do Listów do K. Gaszyńskiego [Lwów 1882] J. I. Kraszewski (s. I). Stwierdzenia tego nie można jednak poprzeć żadnym dokumentem, nie 22 Wstęp wspomina o tym wyznaniu zupełnie K. Gaszyński w przedmowie do Wyjątków z listów..., Paryż 1861, nie mówi się o nim zupełnie w planach edytorskich korespondencji bezpośrednio po śmierci poety. Jest to legenda utworzona niewątpliwie znacznie później, prawdopodobnie przez rodzinę i przyjaciół Krasińskiego, aby usprawiedliwić zabiegi cenzorskie dokonane na poszczególnych blokach epistolarnych. 13 Podkreślała to M. Janion w monografii Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość (Warszawa 1962, s. 154) powołując się na studium J. F. A. Ricci Yaleur documentaire du Journal intime w tomie Formen der Selbstdarstellung..., Berlin 1956, s. 399. 14 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński. Życie i twórczość lat młodych (1812-1838), t. II, Lwów 1904, s. 56. 15 K. Wyka, Posłowie do książki Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, s. 240. 16 Zwracała na to uwagę M. Janion w pracy Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość, s. 76 i 84. 17 K. Gaszyński np. zdawał sobie doskonale sprawę z tego, iż skarg i ciągłych utyskiwań poety nie należy traktować dosłownie, choć nie potrafił wyjaśnić przyczyn tego stanu rzeczy. W liście do St. E. Koźmiana z 20 lutego 1848 r. pisał on: "Ja przyznam ci się, że dawniej, przed 1841 rokiem, nim po raz pierwszy zjechałem się z Erofajko-wym [tzn. z Z. Krasińskim], byłem o niego w wielkiej obawie; czytając jego listy rozumiałem, że jest umierający, ale potem, gdym go widział kilka razy i przez długi czas, uspokoiłem się i chwała Bogu dziś nie biorę d la lettre wszystkich jego narzekań - więcej w tym imaginacji jak realności" (Zb. Jabłoński, Listy K. Gaszyńskiego do St. E. Koźmiana z lat 1832-1858 nv tomie: Miscellanea z okresu romantyzmu, Wrocław 1956, s. 210;. 18 Ocalał jedynie blok korespondencji ze Stanisławem Krynickim liczący 192 listy oraz garść listów do Ignacego Grodzkiego, Władysława Barankiewicza i Kazimierza Kocha. 19 J. Byron, Listy i pamiętniki, Warszawa 1960, s. 317. Adresaci i tematyka korespondencji ADRESACI I TEMATYKA KORESPONDENCJI Korowód adresatów korespondencji Krasińskiego jest niezwykle różnorodny. Wśród osób, z którymi utrzymywał poeta kontakty listowe znaleźć można nazwiska najwybitniejszych ludzi epoki od Montalemberta, Lamartine'a, Guizota, Piusa IX, Napoleona III, Thiersa, wielkiej księżny badeńskiej Stefanii, Gorcza-kowa, Adama Czartoryskiego, Władysława Zamoyskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, poprzez rodzinę i najbliższych przyjaciół, ukochane kobiety, aż do lekarzy, bankierów, oficjalistów i zarządców dobrami Ordynacji. Ta ogromna rozpiętość korespondencji decyduje oczywiście o jej charakterze, mówi o tym, iż obok listów ściśle prywatnych, przyjacielskich i miłosnych znajdziemy w tym zespole listy o treści urzędowej, literackiej i filozoficznej, o charakterze publicystycznym i dydaktycznym. Choć korespondencja Mickiewicza obejmuje podwójną ilość adresatów (ponad 300), ich osobowości nie są tak zróżnicowane; w związku z tym i tematyka listów jest bardziej jednolita. Epistolografia Krasińskiego jest z pewnością czymś wyjątkowym w skali europejskiej zwłaszcza pod względem różnorodności pozycji społecznej korespondentów. Zestawienie z korespondencją Mickiewicza, która obejmuje około 1200 listów pisanych do ponad 300 adresatów, pozwala sformułować jeszcze jeden wniosek. Korespondencja autora Nieboskiej wyraźnie układa się w potężne bloki według adresatów, co świadczy oczywiście o predylekcji Krasińskiego do zwierzania się ze swych uczuć i myśli tym samym korespondentom. Nadaje to listom poety charakter wyraźnie psychologiczny, konfesyjny. Potrzeba zwierzeń jest głęboko uwarunkowana psychiką Krasińskiego, który umie dobierać sobie adresatów, różni problematykę i cele swej epistolografii. Nie przed wszystkimi bowiem odkrywał poeta swą duszę w równym stopniu. Ciekawe wnioski nasuwa obserwacja częstotliwości korespondencji z poszcze- 24 solnymi adresatami. Przegląd objętości bloków epistolograficznych pozwala stwierdzić, iż Krasiński jest przede wszystkim autorem listu miłosnego i filozoficznego. Oto mimo zdziesiątkowania korespondencji z Delfina Potocką jest ona adresatką przeszło 700 listów, drugie miejsce zajmuje August Cieszkowskł, odbiorca 310 listów poety. Warto też zwrócić uwagę na istnienie innych bloków korespondencji Krasińskiego o podobnym charakterze tematycznym - listy miłosne pisywał przecież poeta do Amelii Załuskiej, Henrietty Willan i Joanny Bobrowej; korespondencję filozoficzną utrzymywał również z Bronisławem Trentowskim i Edwardem Jaroszyńskim. Grono stałych korespondentów Krasińskiego nie jest specjalnie liczne. Znajdują się wśród nich oczywiście najbliżsi przyjaciele i powiernicy myśli poety: obok Cieszkowskiego Jerzy Lubomirski (adresat 231 listów), Adam Sołtan (221 listów), Konstanty Gaszyński (182 listy), Stanisław Małachowski (141 listów), Henryk Reeve (120 listów), Stanisław Egbert Koźmian (118 listów) i Bronisław Trentowski (105 listów). Charakterystyczne, że korespondencja z wyżej wymienionymi adresatami zawiązuje się przeważnie w latach czterdziestych i trwa bez przerwy aż do zgonu poety. Najwytrwalszy jest Krasiński w korespondencji z Konstantym Gaszyńskim - choć ten blok listów nie jest zbyt pokaźny, powstaje jednak w dużej rozpiętości czasowej, bo na przestrzeni 30 lat (1829 - 1859). Najkrócej wymieniał poeta listy z Henrykiem Reeve'em, bo jedynie w ciągu 8 lat (1830 - 1838); mimo to jednak owa młodzieńcza przyjaźń została zadokumentowana na kartach 120 listów. Z niektórymi znajomymi i przyjaciółmi kontakty Krasińskiego są znacznie rzadsze i aczkolwiek trwają na przestrzeni kilkunastu nieraz lat, dają się określić liczbą 8 do 50 listów. Charakter tej korespondencji jest dość różnorodny - od listów miłosnych do Bobrowej czy Amelii Załuskiej, poprzez korespondencję towarzyską z Zofią Ankwiczową i jej córką Ewą, z Anną Sapieżyną, czy Teresą Lubomirską, aż do przyjacielskiej wymiany listów rodzinnych z Katarzyną Branicką czy też listów o treści literackiej, filozoficznej lub politycznej pisanych do Edwarda Jaroszyńskiego, Kajsiewicza, Andrzeja i Kajetana Ko-źmianów, Orpiszewskiego, Adama Potockiego, Izabeli Sanguszkowej, Ary Scheffera, Słowackiego, Norwida, Romana Załuskiego oraz Władysława Zamoyskiego. Korespondencja rodzinna Krasińskiego uległa zdziesiątkowaniu; ocalały zaledwie strzępy listów do ojca, żony i do dzieci. Gdyby zespół ten przetrwał w całości, z pewnością okazałoby się, iż najwytrwalszym był poeta w kores- 25 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji pondencji z ojcem i tak bowiem, mimo spustoszeń, blok ten liczy dziś 121 listów. Istnieją nadto jeszcze ślady 52 listów zaginionych z lat 1820-1858. Po listach do przyjaciół i znajomych oraz do rodziny trzeci ważny zespół korespondencji tworzą listy pisane do oficjalistów i zarządców dobrami Krasińskich. Z winy zapewne samych adresatów ta korespondencja gospodarcza, tak interesująca z punktu widzenia historii gospodarczej, uległa niemal całkowitej zagładzie. Ocalał jedynie blok listów do Stanisława Krynickiego (192 listy), strzęp korespondencji z Ignacym Grodzkim (8 listów), Władysławem Baran-kiewiczem (2 listy) i Kazimierzem Kochem (2 listy). Poza tym natrafiamy w korespondencji Krasińskiego na mnóstwo śladów zagubionych listów o treści gospodarczej i administracyjnej pisanych do całego zastępu urzędników i oficjalistów pracujących w dobrach Ordynacji.1 Ostatni zespół korespondencji tworzą listy grzecznościowe, urzędowe lub też wypowiedzi poety na tematy literackie i polityczne ujęte w formie listu, niekiedy ogłaszane anonimowo w prasie ówczesnej. Zastęp ludzi, z którymi utrzymywał Krasiński kontakty listowne, jest w tej grupie bardzo liczny i bardzo zróżnicowany pod względem społecznym. Często są to kontakty jednorazowe, nie noszące cech owego serdecznego, przyjacielskiego dialogu, jak w poprzednio omawianych zespołach korespondencji. Wśród adresatów tej grupy listów znaleźć można - jak wspominaliśmy - nazwiska bardzo wybitne, od Montalemberta, Lamartine'a, Guizota, Piusa IX, Thiersa, Napoleona III i wielkiej księżny badeńskiej Stefanii poczynając;, aż do nazwisk niewiele lub nic dziś nie mówiących: syna gen. d^Autancourta, Romana Czarnomskiego, Zygmunta Dembowskiego, siostry Szadurskiej, ks. Szyszko, Antoniego Wrotno-wskiego i wielu innych. Jednym z najciekawszych zagadnień zasługujących na rozpatrzenie przy analizie korespondencji Krasińskiego jest sprawa zróżnicowania tematyki i charakteru listów w zależności od adresatów. Podobnie bowiem jak rozległa była sieć korespondentów Krasińskiego, tak zmienna, bogata w swej różnorodności była tematyka, styl i charakter jego listów. Stara zasada przypomniana w 1817 roku w rozprawie Legatowicza, iż: "W pisaniu listów na dwie rzeczy wzgląd mieć powinniśmy, na osoby, do których piszemy, i na rzecz, jaką w listach wykładamy..." - była przez poetę sumiennie przestrzegana. Poszukiwanie coraz to nowych korespondentów wynikało z psychicznej potrzeby tej niezwykle złożonej osobowości. Dostrzegł to już, jak przypomniałem uprzednio, Kallenbach pisząc m. in. o adresacie, "medium", które "wyzywało 26 i wyładowywało nadmiar jego [tzn. Krasińskiego] energii duchowej".3 Historię korespondencji Krasińskiego można by więc nazwać historią poszukiwań osób, którym autor zwierza się ze swych myśli, uczuć i obserwacji. W niektórych okresach pisuje poeta listy do kilku adresatów równolegle. Tę wewnętrzną potrzebę wyznań listowych, których treść uzależniona jest od odbiorcy, najłatwiej dostrzec w momentach załamań dotychczas uprawianej epistolografii. Przynajmniej dwa takie momenty należy tu wskazać. Pierwszy wypadek daje się zaobserwować przy wymianie listów z Reeve'em. Narastająca w ciągu miesięcy 1831 roku różnica przekonań między autorem i adresatem doprowadza w końcu do zawieszenia korespondencji. Całkowite zerwanie poprzedził przyjazd Reeve'a do Szwajcarii, ale już wówczas, w lutym 1832 roku, Krasiński szuka nowego powiernika myśli. Reeve, doskonale wyczuwając sytuację, nieprzypadkowo zanotował w swym dzienniku: "chociaż dalej korespondowaliśmy, nie wróciła już nigdy dawna poufałość".4 Z chwilą gdy traciła sens wymiana listów z Reeve'em, mimo podejmowanych jeszcze prób ożywienia młodzieńczej przyjaźni, znajduje poeta nowego powiernika w osobie K. Gaszyńskiego. Jeszcze wyraźniej tę bardzo specyficzną cechę charakteru Krasińskiego-epis-tolografa daje się zaobserwować na przykładzie korespondencji z Adamem Sołtanem i Jerzym Lubomirskim. W listach do Sołtana z lat 1834-1839 znaleźć można mnóstwo zwierzeń na temat romansu poety z Bobrową. Korespondencja ta nagle jednak w połowie 1839 roku traci charakter konfesyjny. Dostrzegł to już pierwszy sumienny czytelnik tego bloku listów - Stanisław Tarnowski. Zastanawiając się nad przyczynami tego zjawiska, Tarnowski pytał: Czy że wyszedł Krasiński z tych lat młodości, kiedy człowiek sądzi prawie, że'nie czuje, kiedy o swoich uczuciach nie mówi ? czy może te uczucia same uspokoiły się nieco? albo czy może zwrócił się z tym rodzajem zwierzeń do innego jakiego przyjaciela; dość, że w. listach do Sołtana znajdzie się parę tylko krótkich, milczących, jeżeli się można tak wyrazić, ustępów o jednym jeszcze przejściu w jego życiu, ale obszerne, długie i częste zwierzenia ustają.5 Ostatnie przypuszczenie okazało się istotnie prawdziwe, potwierdził je bowiem odnaleziony blok listów Krasińskiego do Jerzego Lubomirskiego, który od 1839 roku stał się nowym powiernikiem poety. Bezpośrednią przyczyną tego przeniesienia wyznań do listów kierowanych ku nowemu adresatowi był niewątpliwie świeży romans Krasińskiego z Delfina Potocką. W korespon- 27 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji dencji z Sołtanem zwierzał się poeta ze swych uczuć do Bobrowej, zapewniał o swej wielkiej miłości i przeżywanej z tego powodu tragedii; zerwanie z Bobrową i miłość do Delfiny, która stała się odtąd wielką pasją Krasińskiego, nie mogła już być tematem zwierzeń w listach do tego samego adresata. Poeta wyczuwając całą trudność sytuacji odnalazł nowego powiernika największego romansu w swoim życiu. Obserwacja tych węzłowych momentów w korespondencji Krasińskiego - wygasanie młodzieńczej epistolografii i narastanie uczuć największej erotycznej przygody polskiego romantyzmu - wskazuje jak tematyka listów poety była ściśle powiązana z adresatem, jak uprawianie epistolografii było głęboką potrzebą Krasińskiego. Nie tylko jednak życie, stwarzające coraz to nowe sytuacje, wymagające aktualnego ustosunkowania się do świata i ludzi, rodziło potrzebę doboru odpowiednich adresatów-powierników listowych wyznań poety. Bogaty, zróżnicowany psychologicznie krąg korespondentów-odbiorców był dla Krasińskiego, jak to już podkreślano, równoważnikiem fikcji literackiej6, wynikał z potrzeb jego pisarskiej pasji, stwarzał możliwość przybierania odpowiednich póz i różnorakiego stylizowania własnej biografii. Z chwilą eksplozji zamiłowań epistolograficznych poety w 1829 roku, kontakty listowe utrzymuje Krasiński z dwoma głównie adresatami - z ojcem i z Reeve'em. Oni dwaj spełniają w początkowej fazie rozwoju epistolomanii Krasińskiego rolę owego medium, o którym pisał Kallenbach. Pierwszym odbiorcą uczuć i myśli poety staje się oczywiście gen. Wincenty Krasiński. Nawiązana wówczas korespondencja z. przyjacielem młodości Konstantym Ga-szyńskim ma jedynie charakter dorywczy, efemeryczny, nie kształtuje się jeszcze w odrębny zespół epistolarny, są to raczej opisy literackie, w których autor daje wyraz swym pierwszym wrażeniom z pobytu w Szwajcarii; relacje te były zresztą drukowane przez adresata w "Pamiętniku dla Płci Pięknej". Te fragmenty, przesyłane z myślą o druku, nie noszące znamion prywatnej korespondencji, po zestawieniu z listami do ojca sygnalizują nam wyraźną zależność stylizacji opisywanych wrażeń i uczuć od odbiorcy. Relacje przesyłane Gaszyń-skiemu pisze człowiek, którego sposób widzenia i odczuwania świata kształtuje już w pełni literatura romantyczna. Te same wrażenia relacjonowane w listach do ojca są bardziej opanowane, wyraźnie poddane zostają dodatkowej kontroli. Kallenbach słusznie podkreślał w swej monografii, iż w listach do gen. Wincentego był poeta "widocznie nieśmiałym, jakby siebie niepewnym; są ustępy, które raczej oznaczają stosunek podwładnego do naczelnika, wychowańca do opiekuna; wielka staranność w doborze słów, ale czułości dziecięcej bardzo mało".7 Konfrontacja genewskich listów do ojca z kilka miesięcy później zawiązaną korespondencją z Henrykiem Reeve3em tę współzależność charakteru i tematyki listu od odbiorcy wykazuje jeszcze przejrzyściej. Kształtowany w listach do gen. Wincentego obraz psychiki autora zostaje zdecydowanie określony charakterem adresata - zwolennika klasycyzmu i racjonalisty. W rezultacie listy te tworzą dziennik pisany przez młodego romantyka, ale dziennik pełen lawirowań i kontrowersji między dwiema wyobraźniami: młodą, pełną egzaltacji wyobraźnią gorąco sympatyzującego z romantyzmem poety i wyobraźnią odbiorcy określoną trzeźwym stosunkiem do życia, opartą na podstawach racjo-nalistycznych. Różnice światopoglądowe między ojcem i synem w decydujący sposób kształtują ich odmienne osobowości. Młody poeta jest nie tylko w pełni świadom tego, co wpływa na jego postawę wobec świata, ale również tego, iż zaobserwowane cechy znajdują odbicie w jego stylu pisania: ...zrobiłem małą uwagę nad swoim charakterem, a ta jest, że czasem fałszywy entuzjazm mnie porywa i że staram się utrzymywać go słowami [...], a nie uważam, że osoby, które mnie czytać będą, powezmą wcale fałszywe wyobrażenie o stanie duszy mojej; pisząc do młodych ludzi, rówienników moich, to mi się przytrafia i muszę na przyszłość strzec się tego, kiedy widzę, że to daje powód d des malentendus.s Świadomość odmienności postawy wobec życia, odbijającej się również na stylu poety, zostaje tu wyraźnie ukazana w płaszczyźnie konfliktu i niemożności porozumienia między starą i młodą generacją. Tylko niekiedy w listach do ojca potrafi poeta przedstawiać z humorem podstawowe upodobania pisarzy romantycznych. Kiedy prosi np. gen. Wincentego o wyłajanie Gaszyńskiego, który zamilkł "jak gdyby umarł", to jednocześnie z uśmiechem dodaje: "Gdyby nawet umarł, powinien by pisać, bo znaną jest wszystkim rzeczą, że poeta romantyczny po śmierci staje się zawsze upiorem." Ale w tym samym liście nie brak też mocnego potwierdzenia romantycznego stosunku do życia, wyznania z pewnością niechętnie przyjętego przez ojca: "Gdyby nie poezja^iiie wiem, co by człowiek czynił na świecie i czyby mógł żyć ciągle otoczony tylko zimną rzeczywistością." 9 Młody wyznawca romantyzmu namiętnie rozczytujący się w pismach Schle-gla, świadomy głębokich różnic światopoglądowych między starą i nową gene- 28 29' Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji racją, potrafi odważnie pisać ojcu o płytkim rozumieniu kierunku romantycznego w Polsce, o konieczności odczytania całego bogactwa duchowego nowego prądu, stwierdzając w następnych listach, iż "kto na upiorach opiera ro-mantyczność, wart być wyśmianym lub pogardzonym".10 Była to niewątpliwie ostra aluzja do sławnych dyskusji klasyków w salonach gen. Krasińskiego w Warszawie. Kontrowersje dwu postaw światopoglądowych w tak decydujący sposób kształtujących charakter i upodobania estetyczne ojca i syna odbijają się niejednokrotnie w listach Zygmunta Krasińskiego do gen. Wincentego. Widać to choćby w następującym wyznaniu przyszłego autora Nieboskiej w liście z 22 października 1830 r.: "Niech Papa wierzy [...], że moja egzaltacja nie jest tak wielką, jak się wydaje, więcej ona w moich myślach niż w postępowaniu; a potem, to nie jest egzaltacją, ale wieku naszego dążeniem, i zawsze z wiekiem swoim postępować trzeba." u Raz jeszcze konflikt między autorem listów i adresatem ukazany został na płaszczyźnie różnic dzielących dwie generacje. Mimo składanych zapewnień o "niewielkiej" egzaltacji w postępowaniu poety, różnice dwu postaw wobec życia zarysowują się w listach coraz wyraźniej. Gen. Wincenty Krasiński krytycznie patrzył na "rozognioną" fantazję syna i jego ciągłą "walkę z realnym życiem", z sarkazmem wskazywał na nałóg pismactwa nieprzystojny sferze i powołaniu Krasińskich. Ze szczególną krytyką spotykały się właśnie owe listy-dysertacje, którymi wojażujący poeta zarzucał generała. Jam mu pisa! jak do rozsądnego człowieka - zwierzał się Amelii ZaJuskiej - a on mi sofizmatami i poezją odpowiedział. Bóg mnie skarał mądrością jego, gdyż widzę, że lepiej być przygłupim jak zanadto mądrym... Będąc młodym znałem wojewodę, który zawsze mówił: Bóg mi dał dwóch synów, jednego nadto mądrego, drugiego nadto głupiego. Ja zaś to oboje w Zygmuncie znajduję... A w innym liście gen. Wincenty dodawał jeszcze: "Wolałbym, by mi obiad opisał, co w oberży gdzie z grubym i prostym człowiekiem jadł, bo dyserta-cjów mam dosyć w książkach."12 Z podobnych myśli zwierzał się gen. Krasiński w listach do przyjaciół klasyków. 26 lipca 1837 r. taką charakterystykę swego jedynaka dawał w liście do Kajetana Koźmiana: Wszystko niebo mu dało: zdolności, serce najlepsze, duszę najszlachetniejszą, wiele nauki, ku nieszczęściu nadto imaginacji. Romantyczność się tak wpoiła w jego umysł, iż nawet jej nie posądzając u siebie nią myśli i pisze, a wiesz najlepiej, że żywa imagina-cja żyje kosztem rozsądku.13 Zaniepokojony o przyszłość syna, szczególnie nieufnie patrzył na przyjaciół, którymi otaczał się młody romantyk. Wolałby, żeby ich nie miał, wszyscy oni bowiem kwalifikowali się, jego zdaniem, do "szpitala dusznych chorób", wszyscy "walczyli z realnym życiem, równie jak Zygmunt chorzy na ideolo-gizm". W cytowanych wyżej "skargach tragicznego ojca" nietrudno dostrzec uzasadniony lęk przed zgubnym wpływem przyjaciół romantycznej młodości na osobowość i światopogląd młodego hrabiego. Generał słusznie i bardzo przenikliwie wyczuł owo romantyczne braterstwo dusz będące jednym z głównych źródeł egzaltacji syna. O ile uprawiana od wczesnej młodości korespondencja z ojcem doprowadzała raz po raz do spięć będących rezultatem różnych postaw światopoglądowych, odzwierciedlających odmienność osobowości autora i adresata listów, o tyle nawiązana w 1830 roku korespondencja z Reeve'em, szczególnie w jej początkowej fazie, jest typowym przejawem romantycznej przyjaźni i typowego dla epoki oddania się "sztuce póz". Pojawienie się nowego adresata, który w ciągu kilku lat będzie zaspokajać epistolograficzne upodobania Krasińskiego, jest też bardzo znamienne, oznacza bowiem, jak sądzę, ugruntowywanie się romantycznego sposobu myślenia i rozumienia świata przez poetę. Odnalezienie młodego powiernika było wewnętrzną potrzebą romantycznego epistolomana, dawało upust ówczesnym tendencjom do kształtowania własnej legendy biograficznej oraz stwarzało możliwość licznych wyznań obnażających stan psychiki piszącego, bez potrzeby przeprowadzania kontroli tych wyznań, jak miało to miejsce w korespondencji z ojcem. Pierwszy list do Reeve'a powstaje 26 czerwca 1830 r. i zawiera już wszystkie cechy typowe dla tej korespondencji. A więc mówi się o miłości i jej nieokiełznanej sile, wymienia sądy o własnej twórczości poetyckiej, skarży na stany rozpaczy i spleenu nawiedzające autora, a prowadzące nawet do myśli o samobójstwie, wreszcie kontempluje przyrodę. Jednym słowem jest w tym liście wszystko to, co powoduje "cierpienia młodego" Zygmunta. Pisany nazajutrz list do ojca utrzymany jest oczywiście w zupełnie odmiennym tonie - przeważają informacje rzeczowe, ale pojawia się również akcent dyskusji widoczny choćby w ripoście danej ojcu, który podejrzewał nieszcze-rość i sztuczność stylizacji niektórych przeżyć syna, zwłaszcza miłosnych, na wzór literatury: 30 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji ...nigdy nie miałem, nie mam i mieć nie będę chęci wyjść na Celadona i w oczach świata udawać smutek, nie będący w moim sercu, by zostać istotą romansową, godną litości parafianek, a śmiechu słusznych ludzi. Nie, nie takim jest moje serce ani dusza. Ale obiecałem Papie wszystko szczerze pisać i dotrzymuję święcie tej obietnicy odkrywając Mu tajne uczucia. Niechaj Papa nie sądzi, że z nimi pójdę się wydawać przed każdym. Naprzód tego nie uczynię, bo nie uważam każdego za godnego, by o nich wiedział, za dosyć szlachetnego, by je zrozumiał... Odkrywanie głębokich pokładów własnej psychiki, potrzeba analizy doznawanych uczuć i utrwalania ich na papierze zostaje wyrażona w następnym fragmencie: ...to już przechodzi siłę ludzką, by wyrwać z serca uczucia i rzucić je pod nogi, a nawet kiedy te uczucia rodzaj szczęścia przynoszą, na cóż je oddalać? Nie przeszkadzają one mnie wypełniać obowiązków moich, nie zamieniają mnie na odludka, owszem, w towarzystwach umiem śmiać się i paplać jak zawsze. A co się dzieje w głębi duszy, to do mnie należy i z tego rachunek zdając Papie czynię to, co mi zalecił i com Mu przyrzekł.14 Najbardziej stylizowanym w duchu epoki fragmentem genewskiej biografii Krasińskiego jest niewątpliwie przygoda miłosna z Henriettą Willan. Listy do Reeve'a zawierające szczegółowe relacje z tego romansu stają się po prostu - jak to podkreślono - "antologią romantycznych stylizacji".15 Zostało w tej stylizacji uwydatnione wszystko - wielka, burzliwa namiętność uczuć i wzniosłe uduchowienie prowadzące do wiecznego połączenia dusz kochanków, jak również ostre przeciwstawienie się "filisterskiej" koncepcji miłości widoczne w odrzuceniu wszelkiej myśli o małżeństwie, jako myśli prozaicznie płaskiej, pozbawionej poezji, którą romantyk tak chętnie otaczał swoje uczucia. Miłość stała się tu podstawowym prawem piszącego. Zapewnieniom Krasińskiego o wiecznej miłości, które przesyłał w listach do Henrietty, towarzyszą jednocześnie następujące stwierdzenia referowane w listach do Reeve'a, iż ...nigdy nie będzie jej mężem, że inny musi zostać jej przewodnikiem i opiekunem [...] mogę tylko być jej przyjacielem, przyjacielem, który w potrzebie będzie jej bronił, narażając życie i majątek [...], że ta przyjaźń, czuła i słodka jak uczucia brata i siostry, trwać będzie już do końca życia, a po śmierci odzyskam swoje prawa. W świetle tej stylizacji miłość do Henrietty staje się istotnie "poematem pełnym harmonii i piękności, poczętym w szaleństwie, zakończonym w goryczy". Już wówczas bowiem, w dobie młodości, Krasiński zasadniczo rozgraniczał zgodnie z romantycznym kodeksem dwa pojęcia - ukochanej i żony. Jedna, jak stwierdzał, winna być,, aniołem, czymś nieskończenie wyższym niż kobieta, 32 a drugiej może nigdy nie będzie, a jeśli będzie - to będzie zwykłą śmiertel-niczką, dobrą do cerowania moich pończoch i do zaparzania ziółek w czasie choroby". Przyjęta wówczas i tak gruntownie analizowana w korespondencji z Reeye^em poza romantycznego kochanka miała w przyszłości pozostawić tragiczne następstwa w biografii poety. Wielbiciel Henrietty i autor listów do Reeveja potrafił bowiem nie tylko przybierać pozy i stylizować swą biografię w korespondencji z przyjaciółmi, ale także życiem swoim potwierdzić wierność tej stylizacji. Romantyczna miłość do Henrietty nie obyła się oczywiście bez cierpień i pozowanego tragicznego rozdarcia. Oto jak w liście z 18 listopada 1830 r. uogólniał Krasiński wnioski płynące z obserwacji swych przeżyć: ...im dalej posuwam się na drodze życia, tym głębszego nabieram przekonania, mój drogi Reeve, że to życie jest środkiem uszlachetniania człowieka przez cierpienia, ale zarazem jest ciężkie i tragiczne. Mnożą się przeżycia serca, mnożą się niepokoje duszy, ale czym się to wszystko skończy? Z jednej strony ojciec, który mnie ubóstwia, który pokłada we mnie wielkie nadzieje, dla którego miłości powinienem poświęcić wszystko, co mam najdroższego. Z drugiej - kobieta młoda, niegdyś pełna życia i radości, którą, ukazując tylko niepewny cień nadziei po drugiej stronie grobu, popchnąłem w labirynt bez wyjścia, labirynt myśli ciążących, strasznych pragnień, które nigdy nie znajdą zaspokojenia... Egzaltacja dochodzi do szczytu z powodu lektury Lamennais'go na początku grudnia 1830 r. Świadomość tego, iż ukochana, zgodnie z wiarą katolicką, nie miałaby być zbawioną, doprowadza poetę do "szaleństw i rozpaczy". Stylizowana romantycznie miłość do Henrietty Willan stała się też, zgodnie z duchem epoki, źródłem natchnień poetyckich. Pod wpływem tych uczuć wzmaga się autoobserwacja, jak widać to choćby w spisywanych wówczas "marzeniach", "dziennikach" i fragmentach o podkładzie autobiograficznym. Miłość i cierpienie wyzwalają w poecie energię twórczą, dostarczają nowych wrażeń, umożliwiają pełniejsze i głębsze zrozumienie wielkich lektur romantycznych. Nawet w liście do ojca z 29 maja 1830 r. wyznaje Krasiński wdzięczność "za wzniosłość", którą ta miłość nadała jego duszy, "za promienie światła, które rozlała nad nim". Reeve zaś w liście z 7 września 1831 r. pisał do Krasińskiego: "To pewne, że nic tak nie pobudza do pisania i myśli jak obecność kobiety, którą można uwielbić..." 33 3 - Korespondencja Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji Wtórował tym przekonaniom sam Krasiński przywołujący chętnie wspomnienia tamtych szczęśliwych dni; nazywając je metaforycznie "różą", po- } uczał przyjaciela w liście z 20 października 1831 r. ...pośród zamętu j chaosu szukaj fałdów białej sukni, szukaj tej, którą będziesz kochał i bronił, pośród pik i szabli szukaj róży. I wierz mi, wówczas staniesz się znów i Anglikiem, i poetą, i mężczyzną, bo ziemia angielska będzie ziemią twojej ukochanej, bo twoja poezja będzie śpiewem dla ukochanej. Tak jak miłość do Henrietty wzbogaciła korespondencję Krasińskiego z Reeve'em o jeszcze jedną przygodę romantyczną, umożliwiła młodemu poecie ukształtowanie jeszcze jednej pozy, niezbędnej przecież w stylizowanym obrazie życia romantyka, tak wybuch powstania listopadowego dostarczył nowych przeżyć i psychologicznie pogłębił korespondencję poety z ojcem. Nie mamy dziś prawa powątpiewać w szczerość tych wylewnych wyznań zrozpaczonego młodzieńca wychowanego w kulcie rodowych tradycji, którego nieprzejednane stanowisko ojca zatrzymało w Genewie z dala od powstańczych szeregów. Jednak nawet temu prawdziwemu i wielkiemu przeżyciu patriotycznemu potrafił nadać Krasiński odpowiednią stylizację: ...nie poddałem się nieszczęściu i losowi - pisał do ojca 4 października 1831 r. - owszem, starałem się i staram dojść do tej doskonałości w cierpieniu, by cierpieć i milczeć. Boleści znoszone z godnością wydają mi się jedną z wielkości człowieka. Do tej zdążam, kiedy wszystkie inne i nadzieja wszystkich innych z dokoła mnie gdzieś runęły w głąb, w głąb, w głąb.16 Przeżycia związane z wybuchem powstania listopadowego piętnują psychikę Krasińskiego jeszcze jednym tak typowo romantycznym rysem. Dnie i miesiące spędzane w Rzymie i Genewie w 1831 roku uświadamiają poecie całkowite zerwanie kontaktu z życiem, uzasadniają tak ulubiony dla romantyka zwrot ku przeszłości i przyszłości. Listy z tego okresu obfitują we wspomnienia i oczekiwania; w dwudziestoletnim niespełna młodzieńcu kształtuje się psychika starca. W liście do Reeve'a 4 kwietnia 1831 r. pisał z Genewy: To los naprawdę żałosny żyć pośród pożarów, wojen, mordów i rewolucji i nic nie zdziałać. Jestem do dziś jak majtek na oceanie, którego od chwili wypłynięcia z portu otaczała wciąż grobowa cisza i który ani na piędź nie posunął się naprzód. [...] cóż powiedzieć o apatii, która niby rozpacz zalewa umysł, obezwładnia serce? [...] Nie wiem już, co ci jeszcze powiedzieć: brak mi konceptu; opowiem ci jak zwykle o Niej. Lecz co powiedzieć nowego? Spróbujmy! Jedyny mój cel w tej chwili to stworzyć nowy obraz. Poza tym czuję potrzebę pisania jej imienia. 34 W liście zaś z 28 maja dodawał: "Czuję, że mogę być czymś, a jestem niczym; najwidoczniej nie będę już niczym, póki nie przekroczę granic wieczności. [...] Słowem stoję na krawędzi: pode mną przepaść." Reeve już wówczas zapewne zaczął odczuwać przesadę i pozę w charakterze Krasińskiego, kiedy wskazywał na konieczność i możliwość wyrwania się z długiej bezczynności. Poecie odpowiadała jednak właśnie najbardziej dotychczasowa postawa wobec życia: "Trzeba by cudu - pisał - aby odmienić moje położenie i przywrócić mnie na nowo światu." Pozostała kontemplacja, samotne wieczory w pokoju pensjonatu, praca nad poematem lub powieścią, praca literacka będąca wówczas jedynym celem życia. Taki obraz tamtych dni kreśli Krasiński w listach do przyjaciela. Jednocześnie z dumą mówi o cierpieniu, które wyróżnia go spośród otoczenia: "Ach, mało kto cierpiał tyle, co ja przecierpiałem" - zwierzał się w liście do Reeve'a z 7 lipca 1831 r. -" i patrząc na innych znajduję przynajmniej tę dumną pociechę w myśli: "Wy wszyscy jesteście dziećmi w porównaniu ze mną, boście tyle nie cierpieli."" W korespondencji Krasińskiego z drugiej połowy 1831 roku zaczynają pojawiać się jednak również zupełnie nowe cechy. Obok kontynuacji stylizowanej autobiografii znajdujemy wyznania zawierające bolesną nieraz samokrytykę. Ta głęboka samoobserwacja niewątpliwie ograniczyła pęd ku nadmiernej egzaltacji. W liście do Reeve'a z 25 lipca 1831 r. dziewiętnaście lat liczący wówczas autor zdobywa się na niezmiernie prawdziwą ocenę własnego charakteru. Oto czym się skończyły wszystkie moje marzenia, wszystkie porywy i pragnienia, by to nędzne, rzeczywiste życie wzbogacić jakimś życiem głębszym, świetniejszym, wysnutym z wyobraźni! Niczym zły aktor puszyłem się za kulisami, udając wielkiego człowieka, męczennika, zapaleńca, a kiedy trzeba było wyjść na scenę, okazało się, że nie wiem, co mówić, co robić. Zauważ, jak mojemu charakterowi brak zupełnie stałości - to samo jest z moim stylem. Jestem dzieckiem skrajności: przerzucam się nieustannie od hańby do sławy, od wzgardy do rozkoszy, zaspokojonej miłości własnej, od zła do dobra, od odwagi do lęku. Każdy napotkany prąd popycha mnie w inną stronę; powiadam ci, moja dusza jest jak fala, która to spiętrza się, to opada. Czego się można spodziewać po podobnym usposobieniu, zwłaszcza gdy pali cię jeszcze gorączka i gdy czujesz, jak z każdym dniem opuszczają cię siły umysłu? Jestem igraszką własnych uczuć i namiętności. Ten sam stan duszy nie trwa u mnie nawet kwadransa. Uczucia moje są jak gdyby z innej materii niż moja dusza, niż ja sam. Nic na to nie mogę poradzić. Biada mi, czemu tak zostałem stworzony! 35 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji Podobnych wyznań w listach do Reeve'a z drugiej połowy 1831 roku można znaleźć więcej. Dzięki nim treść korespondencji wyraźnie się pogłębia, nie jest to już tylko czysto zewnętrzne przybieranie póz, stylizacja własnego portretu. Dlatego też listy poety stają się bardziej jednolite, zacierają się ogromne różnice dzielące dotąd korespondencję z Reeve'em i z gen. Krasińskim. Oczywiście nadal trudno mówić o jednakowym charakterze pisanych wówczas listów, ale faktem jest, iż głębokie przeżycie i przemyślenie klęski 1831 roku wpłynęło na ograniczenie upodobań do nadmiernej egzaltacji; poeta zaczyna chwilami czuć fałszywość dotychczasowego aktorstwa. Dążeniu do psychologicznego pogłębienia autoanalizy towarzyszy świadomość nieprzydatności listu do tych celów, poeta mówi tym razem o konieczności zacieśnienia wzajemnych, bezpośrednich stosunków między autorem i adresatem. W liście do ojca dochodzi nawet do interesującego wyznania: "Listy teraz są niewiele więcej od języka niemych; trza być przy sobie, ale z daleka i przywiązanie, i uczucia tracą na wyrażeniu, które zawsze jest słabym w porównaniu z myślą."17 A 8 lipca 1832 r. dorzucał: "Przez całe dnie myślę, a czasem myśleć jest cierpką rzeczą, bo wszystko, co zbudowało marzenie, to myśl rozwala i burzy, aż wreszcie nic nie zostanie, oprócz żalu, że się czas strawiło na próżnych snach."18 Jakkolwiek całkowite wyzwolenie spod owego nimbu poetyczności nie nastąpiło nigdy, mimo to jednak zwrot ku samoobserwacji, próba przemyślenia własnej psychiki wpłynęła niewątpliwie na ograniczenie fałszywej poetyzacji. Z czasem, niestety, również i owo upodobanie do przyglądania się sobie samemu przeszło w manię, stało się jeszcze jedną pozą tak typową dla romantyka. Ignacy Chrzanowski uwydatniając w swym ostatnim studium o Krasińskim tę właśnie świadomość poety ciągłego układania dramatu i poetyzowania własnego życia, to charakterystyczne dążenie do występowania przed samym sobą w coraz to innych rolach, stwierdził, iż pomimo tej świadomości przyszły autor Nieboskiej: ... nie mógł, nie umiał, nie miał sił opanować swojej wyobraźni i nie pozwolić jej, żeby ciągle a ciągle nie mąciła mu realnej prawdy jego przeżyć, żeby ich nie fałszowała. Czasem nie wiedział Krasiński, co jest w nim rzeczywistością, a co fantazją, co jest życiem a co dramatem.19 W ślad za sygnalizowanymi wyżej zmianami jakie zachodzą w korespondencji po r. 1831 idzie również nasilenie refleksji historiozoficznej w listach. Bystry obserwator świata i swego wnętrza nadaje obecnie kształtowanym obrazom głębszy, refleksyjny lub historiozoficzny sens. Oto jakże znamienna dla przyszłego autora Nieboskiej refleksja z listu do ojca z września 1833 r. (przy okazji opisu Salzburga): Wczoraj wieczorem chodziliśmy trochę po mieście, miasto ogromne, ale zniszczone, spustoszałe. W zmierzchu te budynki starożytne nabierały jeszcze poważniejszych kształtów, a zamek wyniesień nad nimi wszystkimi na ogromnej skale wydawał się pośród mgły raczej przypomnieniem, że tam stał kiedyś, niż stojącym dotąd w rzeczywistości. Jest coś okropnego w pięknych budowlach, które się jeszcze nie rozpadają na gruzy, ale stoją w całej powadze swojej niezamieszkane, z trawą zaczynającą się wdzierać tu i ówdzie, podobne do arystokracji, która jeszcze nie upadła, ale choć dotąd stoi dumnie, może na pewno swój upadek przewidywać. A oto o kilkanaście dni późniejszy opis Wenecji, przesłany w liście do ojca z 28 września tr.: Wczoraj siedząc na piasku nadbrzeżów Lido patrzałem na Wenecję w oddali i zdało mi się, że widzę potężne groby wznoszące się z morza, groby pierwszej arystokracji, która upadła spośród europejskich, mających pójść jej śladami później. To całe miasto milczące, oświecone słońcem, oblane wodami, było dla mnie straszną tajemnicą. Coś olbrzymiego przebywało w tym wyobrażeniu, jakie sobie wymarzyłem o nim. Te wszystkie wieże okrągłe i ciężkie, te wszystkie zamki czerwone, kościoły o kopułach i strzałach spiczastych są piramidami, w których śpią męże, co niegdyś stali na czele narodów...20 Dalej następuje refleksja o współczesnej arystokracji nie umiejącej, podobnie jak tamta, wenecka, zginąć godnie. Obraz Salzburga czy Wenecji staje się tylko pretekstem, okazją do wypowiedzenia owej rozbudowanej refleksji historiozoficznej. W marcu 1832 roku zawiązuje się trwała korespondencja Krasińskiego z nowym adresatem; jest nim przyjaciel młodości, Konstanty Gaszyński. Sądzę, że również pojawienie się tego nowego stałego adresata w korespondencji Krasińskiego nie jest rzeczą przypadku. Były redaktor "Pamiętnika dła Płci Pięknej" i odbiorca romantycznych relacji genewskich wrażeń poety doskonale nadawał się na adresata listów pisanych w okresie przezwyciężania fałszywej poetyzacji i egzaltacji. Charakter pisanych obecnie listów do Gaszyńskiego jest zdecydowanie odmienny od dotychczasowej epistolografii. Niewątpliwie w poważnym stopniu wpłynęły na to zachodzące wówczas zmiany w psychice przyszłego autora Nieboskiej, decydujący jednak wpływ na ton tej korespondencji miał przede wszystkim sam adresat. Już przed osiemdziesięciu z górą laty recenzenci tego bloku listów podkreślali "różnice charakterów" między 36 37 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji korespondentami, zwracali uwagę na fakt, iż ten nowy odbiorca listów poety to "natura powierzchowna i dosyć płytka".21 W korespondencji z Gaszyńskim daje się wyraźnie odczuć wyższość umysłową autora nad odbiorcą. Nie znajdziemy w niej nigdy szczegółowo rozbudowanych poglądów politycznych lub filozoficznych, jak w innych zespołach epistolarnych, ale, jak stwierdzał Chrnie-lowski, "wszystkiego po trosze". W tym bloku korespondencji chyba naj-oczywiściej uwydatnia się współzależność tematyki i charakteru listów Krasińskiego od adresata. Pomimo szczerej przyjaźni łączącej autora z odbiorcą, poeta nie ukazuje mu bez reszty swego wnętrza, nie zwierza się również szczegółowo ze swych natchnień i pomysłów poetyckich, nie szuka jego rad i wskazań. O ile w korespondencji z Reeve'em można było odnaleźć wątki niemal powieściowej akcji, o tyle listy do Gaszyńskiego zawierają dość obiektywną relację o autorze, przeplataną wspomnieniami razem spędzonego dzieciństwa. Nieprzypadkowo taka właśnie korespondencja zawiązała się właśnie w okresie zdumiewająco trzeźwej oceny własnej egzaltacji. O wyborze nowego adresata zadecydował niewątpliwie fakt wspólnie spędzonego dzieciństwa, udział Gaszyńskiego w powstaniu i jego dola emigranta; wymiana listów z uchodźcą, świadczenie mu pomocy finansowej, kontakty z jego rodziną w kraju, tłumaczyć można głęboko odczuwaną potrzebą ekspiacji. W przyszłości dołączą się do tego jeszcze przyczyny innej natury - możliwość ukrycia autorstwa własnych utworów pod nazwiskiem i tak już skazanego na wygnanie Gaszyńskiego, oraz konieczność posiadania zaufanego sekretarza, który by nie tylko sporządzał czystopisy jego utworów, ale również wykonywał rozmaitego rodzaju polecenia, zakupy i przesyłał potrzebne poecie książki. Oto istotne powody, dla których Krasiński koresponduje z Gaszyńskim. Taka geneza listów zadecydowała oczywiście o ich charakterze i tonie. Tendencję do stylizowania własnej biografii zastępują obecnie wspomnienia z dzieciństwa, zwierzenia o zdrowiu, przygodnie rzucane wypowiedzi w kwestiach politycznych, społecznych, estetycznych i religijnych. Jednocześnie zwraca uwagę fakt zupełnego prawie braku wyznań poety w sprawach osobistych, intymnych. Nie ze wszystkich spraw zwierzał się poeta przed przyjacielem swej młodości. Późniejszy romans z Bobrową jest tu zaledwie wzmiankowany, o miłości poety do Delfiny można znaleźć tylko nieliczne echa, tragedia życia rodzinnego nie odbiła się również w tej korespondencji. Listy do Gaszyńskiego zrodziła także potrzeba usprawiedliwienia przed samym sobą i najbliższymi zbliżającej się podróży do kraju: 38 czy sądzisz, Konstanty - pisał poeta - że należy wszystkim ziemię ojczystą opuszczać ? Moskalom zwycięzcom i trupom naszych braci ją zostawiać w udziale ? Niel kto może, ten winien pójść oglądać te mogiły i krzyże, te pobojowiska, te gruzy i starać się, by w dniach odrętwienia, następujących zwykle po zdobyczy i ujarzmieniu, nie upadł duch narodowy, nie zapomniał sam o sobie polski wieśniak, że jest Polakiem.22 W poprzednim zaś liście roztaczał przed sobą poeta odpowiedzialne plany zajęć w Opinogórze: "...tam z chłopami naszymi długie będę mieć rozmowy, u ich ognisk zasiędę, z ich czar piwo pić będę i będę im mówił o Bogu i o heretykach - schizmatykach - rozumiesz mnie." 23 Mamy tu zapowiedź nowej, nie spotykanej dotąd stylizacji. Z właściwą sobie fantazją wyolbrzymia poeta sytuacje, w jakich stawia go życie. Kreuje siebie na patriotę, oczekuje cierpień i zesłania. Trzeba przyznać, że taka stylizacja była najbardziej odpowiednia w korespondencji z byłym uczestnikiem powstania. Z uwagi na tę nową pozę ówczesna korespondencja z Gaszyńskim jest interesującym uzupełnieniem listów do Reeve'a. Zawartą w nich bowiem starannie wystylizowaną literacką biografię dopełnia nowym rysem patrioty-kon-spiratora, tak ważnym przecież w obyczajowo-moralnym systemie, w którym został wychowany Krasiński. Jeszcze latem 1832 roku podejmuje poeta próbę ponownego nawiązania korespondencji z Reeve'em. Potrzeba zwierzeń, zwłaszcza w okresie pobytu w Królestwie, a z drugiej strony obawa przed kontrolą listów pisanych do Polaków-emigrantów jest bezpośrednią przyczyną odnowienia korespondencji z angielskim przyjacielem. Po omówionych wyżej listach do Gaszyńskiego, z przybraną w nich nową pozą, zadziwia umiejętność potrącania niekiedy tych samych, zdawałoby się poniechanych już, strun. Niedoszły konspirator i agitator wśród chłopów., ten z listów do Gaszyńskiego, podczas pobytu w Opinogórze kocha się w Amelii Załuskiej i w niektórych listach do Reeve3a stylizuje swój nowy romans zgodnie z doświadczeniem wyniesionym z romantycznej przygody z Henriettą Willan. Ale zasadniczo ton ówczesnej korespondencji z genewskim przyjacielem jest odmienny. Obecnie listy przyjaciół wypełniają coraz częściej refleksje filozoficzne, zwierzenia poety dotyczą zarysowujących się już pomysłów Irydiona i Nieboskiej. Krasiński jest w pełni świadom zmian zachodzących w psychice własnej i adresata. W liście do Reeve'a, prawdopodobnie z końca 1833 roku, pisał: 39 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji Obaj obraliśmy tę samą drogę i w podobny sposób przebiegał tor naszego życia. Te same uniesienia dawały w końcu te same wyniki: u mnie nudę i bezczynność, u ciebie erudycję i krytycznego ducha. Wszystko to, choć różne od siebie w formie, jest przecież apatią i w obu naszych osobowościach świadczy o zupełnym braku życia rzeczywistego, czynów namacalnych. Masz jednak, co się tyczy pozycji, ogromną wyższość nade mną. Stoisz również mocno na nogach jak wówczas, gdyś zaczynał marzyć i przeżywać uniesienia, i posiadasz wielkie zdolności, które poprzez naukowe poszukiwania coraz bardziej się rozwijają. Ja jestem zdyszany, fizycznie zniszczony; wewnętrzna moja siła nie ma organów, które by jej pozwoliły się rozwinąć: zwraca się więc ustawicznie ku sobie samej i sama siebie pożera. Te właśnie różnice charakterów tak głęboko tu zarysowane doprowadziły wkrótce do ochłodzenia i w końcu do zaniechania korespondencji między przyjaciółmi. W listach poety z drugiej połowy 1832 roku natrafiamy dość często na niefortunne próby ożywiania i wzmacniania dawnej przyjaźni. 30 listopada 1832 r. pisał np. poeta: Utożsamiam się z tobą i czuję potrzebę, aby być tobą, bo zagubiłem, niby talizman, ową czarodziejską tajemnicę - umiejętność bycia sobą. We mnie nić się już nie rozwija: zatrzymałem się, kto wie, może wrócą jeszcze dni wiary i natchnienia? Ale na pewien czas chcę być z tobą jedno, bo w tobie jest także coś ze mnie. Nasze losy splotły się ze sobą w tak szczególny sposób. [...] I przeminą lata, przeminą wszystkie uczucia, i wszystko: sądy i systemy staną się jak liść suchy, ale przyjaźń nie przeminie. Pragnienia powyższe nie wyszły już jednak poza sferę życzeń i deklaracji. Równolegle z korespondencją prowadzoną z Reeve'em utrzymuje poeta kontakty listowe z Amelią Załuską, a następnie z Joanną Bobrową. W związku z zaginięciem młodzieńczych listów Krasińskiego do Henrietty Willan korespondencja ze wspomnianymi adresatkami stanowi początek zachowanej episto-lografii miłosnej poety. Romans z Amelią Załuską był ostatnim romansem Krasińskiego owianym nimbem idealnie czystej romantycznej miłości. Podobnie jak w genewskiej przygodzie z Henriettą, tak i tu, w opinogórskich zalotach i westchnieniach do cioci Amelii, decydującą rolę odegrała wyobraźnia. Romans ten jest bowiem najwyraźniej stylizowany poetycko, jest jakby ożywieniem epizodu genewskiego w nowych warunkach. Od początku przecież przygoda opinogórska utrzymana jest w tonacji idealnej, nie mąci jej prozaiczna perspektywa małżeństwa i obydwie strony wykazują tendencję do poetyzacji swych przeżyć. Krasiński wyolbrzymia swą miłość, doskonale orientując się w możliwościach kontynuowania jej jedynie w sferze wyobraźni. Druga strona natomiast - Amelia z Bronikowskich Załuska, żona Romana, zrodzona ze stryjecznej siostry Jana, ojca gen. Wincentego24, a osiem lat starsza od Zygmunta, podtrzymuje jedynie poetycką tonację owego romansu, zapewnia poetę o "uczuciu czystszym, lotniej-szym niż miłość", o przywiązaniu, którego mogą pozazdrościć aniołowie. Niestety tylko szczątki korespondencji Krasińskiego z Załuską dotarły do naszych czasów. Nie znamy w całości również i tego epizodu komponowanej biografii romantycznej. Ocalałe fragmenty pozwalają jednak w pełni zorientować się w jej idealnie romantycznej tonacji. W jednym ze szczątków listu pisał bowiem poeta: Kocham jak siostrę jedyną na świecie kobietę, która mi powiedziała: "Kocham cię" [chodzi o H. WillanJ; a ubóstwiam całą miłością kobietę, która mi rzekła: "Będę twą siostrą." Żadne z mych pragnień nigdy się nie spełniło. Mam coś w głębi mej duszy, a skazany jestem na to, żebym był niczym.25 Tak literacko skomponowany fragment opinogórskiej przygody miłosnej Krasińskiego doskonale harmonizował z tonem korespondencji z Reeye^em. Był do pewnego stopnia ilustracją poglądów, którym wyraz dawał Krasiński m. in. w liście do Reeve'a z 4 kwietnia 1833 r. pisząc o tragicznym egoizmie artysty: ...co zrobi znalazłszy się w sytuacji, w której, by być szczęśliwym, trzeba przestać być sobą? Oto początek piekła. Nigdy nie dowie się naprawdę, co to miłość kobiety, bo dla niego wszystko jest nim samym. On stwarza wszystko: świat, rzeźbę, wiersz, kochankę. Kocha swoje arcydzieła, ale nie kocha nic poza nimi. Oto dlaczego rzeczywistość jest dla niego trucizną. Oto dlaczego nigdzie nie może znaleźć spełnienia swoich pragnień, celu swoich marzeń. Wszystko, co nie jest nim, napełnia go niesmakiem i rozpaczą. [...] Ale szczęśliwy jest wtedy, gdy samotny. Silny jak półbóg. Oto dlaczego wielki artysta nigdy nie jest dobrym małżonkiem, dobrym ojcem. Okropne!... Na to typowo romantyczne zapatrzenie się w siebie, poczucie osamotnienia, przeżywanie konfliktu "poety i świata" wskazywał Konstanty Danielewicz w listach do gen. Krasińskiego, w których dokonywał oceny charakteru młodego poety: Ja w tym wszystkim widzę tylko wyrafinowany rozumowy egoizm, którego najlepsze serce, najpoczciwsze dyspozycje przezwyciężyć nie mogą, który nigdy z siebie oka nie spuszcza, i w każdym momencie próbuje się i pasuje się sam z sobą. W zapale poetycznym ponarzucał sobie despotycznie dziwne systemata i widzi mi się, pogardzał długo tymi, co im wierzyć nie chcieli lub nie mogli, dzisiaj przyszła kolej wątpić o ich prawdzie...26 41 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji , Inaczej niż przypomniany tu romans z Załuską i jego odbicie w korespondencji, kształtuje się romans poety z Joanną Bobrową. Jest to właściwie pierwsza wielka miłość Krasińskiego wyraźnie zmysłowa. Nic też dziwnego, że mniej tu idealizacji, a więcej erotycznej ekstazy. Nawet w jednym z listów do ojca stwierdzał poeta, że ją "szczerze kocha, bez szału wyobraźni".27 O nagłym obudzeniu namiętności, upojeniu miłosnym i nienawiści do małżonka ukochanej donosił poeta również w liście do Reeve'a. Jednak i ta nowa, dość skomplikowana sytuacja życiowa jest okazją do konstruowania kolejnego dramatu wzbogacającego literacką biografię poety. Oto w tym samym liście do e^a z 25 sierpnia 1834 r. pisał Krasiński: Nabrałem chęci do życia i zacząłem żyć. Ale teraz zbliża się moment rozstania. A że nie była to ani przez chwilę towarzyska miłostka, ale dramat naprawdę smutny, prawdziwy i namiętny, fatalny i potężny, przeto czeka mnie męka długa i serdeczna. Romans Krasińskiego z Bobrową umożliwia mu pogłębienie typowo romantycznego konfliktu z otoczeniem. Taką teraz pozę przybiera poeta w korespondencji z Reeve'em, kiedy wyznaje, iż cały świat stał się dla niego "nieznośną, zbiorową piłą", życie przekleństwem i nudą bez promyka nadziei, idei jakiejś i wiary. W dalszym ciągu konstruowanie literackiej autobiografii utrzymanej w konwencji romantycznej jest najbardziej świadome w listach do przyjaciela młodości. Daje się to chyba najlepiej zauważyć poprzez konfrontację treści listów wysyłanych w 1835 roku do Reeve'a, Gaszyńskiego, Sołtana i do samej bohaterki romansu - Joanny Bobrowej. W listach do Gaszyńskiego i Sołtana romans ten został przedstawiony dość obiektywnie, niewątpliwie dużo tu egzaltacji romantycznej, ale brak owych rozbudowanych autoanaliz, owego tak przecież typowego dla korespondencji z Reeve'em konstruowania uogólnień o postawie poety wobec życia. Oto przykład takiej zobiektywizowanej relacji w liście do Gaszyńskiego z 23 sierpnia 1834 r. Od sześciu miesięcy prawie żyłem jak szalony, odrzuciłem na bok uwagę, pryncipia, religię, rozsądek, poezję uczuć młodocianych i świętych, zostawiłem sobie tylko czucie poetyczne na sceny, które mi się wydarzyły. Te czułem poetycko, ogromnie. [...] Była gorączka, oczekiwanie, pragnienie, żądza, dorywanie się celu, rozdziały, nocy bezsenne, dnia szalonego uniesienia, chwile zwierzęcej uciechy, chwile wspaniałego czucia - wszystko, co pomyślisz, co wymarzyć możesz. [...] Głupstwo robiłem po głupstwie bez statku, bez rachuby, bez wymiarkowania postępowałem, a wszystko biegło mina pomoc.28 42 Podobnie zobiektywizowane relacje przesyłał Krasiński wówczas również w listach do Adama Sołtana. Korespondencję z nim rozpoczął jesienią 1834 roku. Spokrewniony z adresatem poprzez matkę, młodszy od niego o dwadzieścia lat, wykorzystał Krasiński tę kolejną przyjaźń nie tyle do wymiany poglądów, ile do poufnych zwierzeń, "spowiedzi braterskich", jak pisał Kraszewski we wstępie do Listów. Najsilniej łączyła ich niewątpliwie dola emi-grancka - w wypadku Sołtana, powstańca z 1831 roku - przymusowa, w wypadku poety - dobrowolne tułactwo niepozbawione romantyczno-pa-triotycznego gestu. Jednak utrwaliła tę przyjaźń i ugruntowała ich korespondencję dopiero przygoda erotyczna. Nieocenzurowane listy Krasińskiego do Sołtana zawierają dość obiektywne relacje z romansowych przygód poety z Bobrową, pośrednio również pozwalają odtworzyć dzieje flirtu adresata z rzymską kurtyzaną Adelaidą Fabbi. Autora Nieboskiej wyraźnie pasjonuje ten erotyczny epizod z życia Sołtana. Poetyzuje cały romans, narzuca mu typowo romantyczną konwencję, z uporem wierzy do końca w idealny charakter tdj rzymskiej miłości. Załamanie się romansu z Bobrową, miłość do Delfiny i groteskowe niemal rozwianie się złudzeń poety w stosunku do obiektu Sołta-nowskiej miłości, stają się jednym z naczelnych powodów zachwiania rytmu i zmiany charakteru uprawianej od lat korespondencji. Następuje raptowne przesunięcie i zwężenie zakresu poruszanej tematyki, inna treść wypełnia wówczas listowe zwierzenia, są one rzadsze i powstają raczej przy określonych okazjach. Tę specyficzną zmianę tonu uprawianej korespondencji z Sołtanem sygnalizował już Stanisław Tarnowski. Jest niewątpliwie rzeczą zdumiewającą jak mało listy do Sołtana mówią o dziejach miłości poety na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat jego życia; Delfina jest tu prawie zupełnie nieobecna. Wątek romansowej opowieści przejmuje wówczas inny zespół epistolarny. Nowa fabuła narasta w listach do Sołtana z jednej strony poprzez istniejące pokrewieństwo krwi autora i adresata, z drugiej zaś poprzez podobieństwo losów przymusowego i dobrowolnego emigranta. Sprawy rodzinne Sołtana to jeden wątek. Drugi, bardziej rozbudowany, wynika z potrzeby zwierzeń i oceny sytuacji politycznej Europy, nastrojów panujących w kraju i na emigracji. Są to niewątpliwie tematy podstawowe, które pozwalają Krasińskiemu kontynuować korespondencję z Sołtanem i które decydują jednocześnie o jej odmiennym, wolnym od nadmiaru egzaltacji charakterze. Wpływa to oczywiście również na warstwę stylistyczną listów. Język korespondencji Krasińskiego z Sołtanem jest dość jędrny, inkrustowany staropolskimi przysłowiami 43 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji i wyrazami niecenzuralnymi. Nawet zasób polecanych lektur jest inny - są to w większości odkrywane i wydawane wówczas staropolskie pamiętniki. Zdumiewająca i niezwykła jest u Krasińskiego epistolografa umiejętność przystosowania się w liście do zainteresowań i typu psychicznego reprezentowanego przez adresata. Podobnie jak w zespole korespondencji z Sołtanem, wyraźną zmianę tematyki listów w roku 1839 obserwować możemy również w listach poety do Edwarda Jaroszyńskiego. Pierwsze listy Krasińskiego do tego adresata z lat 1835-1839 dotyczą właśnie romansu z Bobrową. Nic dziwnego zresztą, gdy przypomnimy fakt, że to właśnie Jaroszyński, spokrewniony przez matkę z panią Joanną, wprowadził poetę w 1834 roku do domu Bobrów. Po rozstaniu kochanków Jaroszyński, jako Podolanin, informował poetę o losach Bobrowej. Ona była bohaterką ich korespondencji z tego okresu. 20 stycznia 1839 roku, w czwartym zachowanym liście Krasińskiego do Jaroszyńskiego, poeta zwierzał się już, że poznał w Neapolu panią Delfinę Potocką i bywa w domu Komarów, mimo plotek krążących wokół niego, mimo uświadamiania sobie wówczas, "jak dalece i nieodwołalnie imię tej, którą kochał, puścił na łup językom ludzkim". Od następnego listu, pochodzącego już z drugiej połowy 1839 roku, daje się spostrzec zdecydowane przesunięcie tematyki korespondencji z Jaro-szyńskim od spraw osobistych w kierunku rozważań filozoficznych. Oczywiście zadecydował o tym nie fakt zainteresowań adresata, filozofa-samouka, choć niewątpliwie nie było to bez znaczenia, a przede wszystkim świeżo nawiązany romans z Delfina. W obliczu ostatecznego zerwania z Bobrową i zbliżenia z Potocką Krasiński epistolograf zwraca się ku innej problematyce, która ożywia jego korespondencję z Jaroszyńskim. Garść ocalonych listów do Bobrowej pisanych w latach 1834-1838 jest pierwszym większym, aczkolwiek tylko cząstkowym, zespołem korespondencji erotycznej Krasińskiego. Listy do Bobrowej utrzymane są w tonacji minorowej - przeważają tu wspomnienia szczęśliwych, spędzonych wspólnie dni i tęsknota do nowych spotkań. Wspomnienia, komeraże, wszystko owiane romantycznym smutkiem, który oddaje chyba najlepiej stwierdzenie samego poety w liście z 15 maja 1835 r.: "myśli moje są jakby zasłoną krepową". Zaduma nad światem, tragizm przemijania "ludów i przyrody", któremu przeciwstawia się serce jednostki: "Jedna jest tylko rzecz wieczna, niewzruszona, nie ginąca - to serce jednostki, myśl ludzka, bo ona nie podlega ani przestrzeni, ani czasowi, dla niej nie może być końca, chybaby się sama zabiła."29 44 Wyobraźnia poety układa nowy dramat, z upodobaniem kreśli dzieje tego stylizowanego na tragedię i tak nieszczęsnego związku, rozkoszuje się cierpieniem, które on przynosi. Adresatka jednak jest dość trzeźwa, nie daje się całkowicie porwać rozbujałej wyobraźni autora, jak można sądzić z listu poety z 11 listopada 1834 r. Teraz chciałbym powrócić do tego, co Pani mówi o mojej wyobraźni, o fałszywości tej wyobraźni i o tym, że ja sam wiem doskonale, iż moje idee są fałszywe. - Za każdym razem, kiedy Pani dotknie mojej miłości własnej lub moich myśli takich, jak je wynurzam, będę miał dla Pani jak najgłębszą wdzięczność, bo wówczas albo wytknie Pani coś śmiesznego we mnie, a ja postaram się pozbyć tego, lub wskaże mi Pani błąd, a ja postaram się z niego poprawić. A wówczas jeszcze mi zostanie coś głębszego, szlachetniejszego niż śmieszność, coś prawdziwszego niż błąd - to jest głąb mej duszy i tam będę mógł cofnąć się z uczuciem pociechy.30 A dalej w tym samym liście dodawał: ... jeżeli już raz wyraziłem i odkryłem komukolwiek najtajniejsze uczucia mojej duszy - mam prawo żądać, zgodzi się Pani, aby je ten ktoś zrozumiał i nie wydawał o nich tak okrutnego sądu, jakim był sąd Pani. Niechaj Pani zapyta tych, którym nic z mej duszy nie powierzyłem, którzy mię znają tylko z widzenia i słyszenia w świecie. Wszyscy oni powiedzą Pani, że nie znali nigdy weselszego i szczęśliwszego człowieka. Niech Pani zapyta tych, którzy mię znają i pojmują. - Odpowiedzą Pani, że nigdy nie znali człowieka smutniejszego i bardziej ponurego. [...] powinna by Pani wierzyć, że nie ma złej wiary w człowieku, co bywa wesołym tylko dla tych, których chce złudzić, a zawsze jest smutny z tymi, którzy mu są drodzy.31 Przybieranie romantycznej pozy zostało tu sformułowane ponownie. Ale, jak widać, "donna Giovannina" nie od razu popadła w "jasyr słów" poety 32, odczuwała początkowo całą sztuczność tej wybujałej wyobraźni, nie odwzajemniała się Krasińskiemu równie chorobliwą fantazją. Jeszcze w lipcu 1836 roku Konstanty Danielewicz charakteryzując "niefortunną korespondencję" z Bobrową pisał, iż pozostała ona "zawsze kłótliwa i wzajemnymi wyrzutami przepełniona".33 Jednak stopniowo adresatka poddawała się czarowi romantycznej stylizacji tego romansu. Owianą smutkiem historię ich miłości odczytywała niemal do końca życia z pożółkłych arkuszy listów Krasińskiego. Pozę przybierał wówczas nieszczęsny kochanek nie tylko w listach do Bobrowej czy Reeveja. Spalał całą swoją wyobraźnię w układaniu kolejnego dramatu życia również na jawie. Danielewicz bardzo wnikliwie oceniał te specyficzne cechy charakteru poety, kiedy pisał: "Nie mogę tego sobie wytłumaczyć, 45 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji aby cała egzystencja, wszystkie siły, wszystkie myśli, wszystkie uczucia zaplątały się w niewieściej spódnicy jak w pajęczynie. Co moment mamy w ustach: "Duszę szatanowi za jeden moment..."" "... na scenę występują hypokondrie, kwasy, czasem i gniewy, i oświadczenia nieukontentowania..."34 W kilka dni później słusznie konkludował, że "jest to człowiek zupełnie różny od innych ludzi". Ale nie trzeba było listów Danielewicza do gen. Krasińskiego, by "papa ułożył" sobie cały "systemat" o charakterze jedynaka.35 "Systemat" taki bowiem tworzył sam Krasiński zarówno swym życiem, jak i swą korespondencją. "Systematowi" temu dawał zresztą poeta wyraz m. in. w liście do Reeve'a z 19 maja 1836 r., kiedy pisał z pogardą o ludzkiej kapitulacji wobec realnego życia: Wszędzie w każdej chwili świat jest zarazem realny i poetyczny. [...] Nie rzeczywistość mnie zabija. Zabija mnie to, że mając jako człowiek określone ludzkie warunki, pewne rzeczywiste możliwości działania, pędzę dni na niczym. Jestem tylko duchem, a przecież żyję na ziemi! Jeśli, Henryku, oskarżasz mnie o nadmierną wrażliwość, kto wie, czy nie ona właśnie była najlepszą cząstką człowieka, któregoś owego czasu kochał ? "Realność i poetyczność" - oto istota spojrzenia na świat zawarta w korespondencji Krasińskiego; a właściwie realność zagubiona w powodzi poety-czności. Przełom roku 1838-1839 otwiera niewątpliwie nowy etap w rozwoju epistolografii Krasińskiego. Stwierdzenie powyższe nie oznacza jednak, by dokonały się tu jakieś zasadnicze zmiany. Jej cele pozostają w zasadzie niezmienione, ale zachodzące niezwykle ważne wydarzenia w życiu poety rodzą potrzebę nowych adresatów, nowych zwierzeń. Ten nowy okres w dziejach epistolografii Krasińskiego wyznacza z jednej strony fakt ostatecznego już zerwania w 1838 roku młodzieńczej korespondencji z Reeve'em, przerwania tej najbardziej stylizowanej poetycko-autobiograficznej opowieści w listach, z drugiej zaś strony nawiązanie korespondencji z Adamem Potockim, a od 1839 roku z Delfina Potocką, Jerzym Lubpmirskim i Stanisławem Małachowskim. W dwa lata później rozpoczyna się również korespondencja z Augustem Cieszkowskim, jakże odmienna w swej treści od dotychczasowej epistolografii poety. I jakkolwiek Krasiński kontynuuje wymianę listów z Gaszyńskim, Sołtanem i Ja-roszyńskim, nadal z pewnością pisuje do ojca, to pojawiający się w latach czterdziestych nowi korespondenci, z którymi utrzymywać będzie poeta kontakt niemal do końca życia, zapowiadają inną wersję autobiografii. 46 Nową tematykę do epistolografii Krasińskiego wnosi przede wszystkim korespondencja poety z Adamem Potockim. Zespół listów do niego pisanych wyróżnia się nie tylko odmiennym charakterem, ale również krótkotrwałością tej korespondencji. Trwała ona bowiem od 12 czerwca 1838 do 15 lutego 1841 r. i przyniosła w rezultacie jedynie 16 znanych listów poety. Istotnych, poza hipotetycznymi, powodów jej przerwania nie sposób dziś wskazać. Listy do Potockiego, o dziesięć lat młodszego od poety, nie zawierają osobistych zwierzeń, które dominowały w dotychczasowej korespondencji, ale pouczenia moralne, podniosłe nauki o obowiązkach człowieka i Polaka wyłożone w sposób subtelny i w tonie serdecznym. Tematyka taka nie zaskakuje nas jednak ani nie dziwi - narzuciły ją bowiem przede wszystkim różnice wieku i ówczesna sytuacja życiowa Krasińskiego. Przebrzmiewają już wówczas ostatnie akordy romansu poety z Bobrową, który dostarczył tak interesujących rysów do tragicznej stylizacji listowej autobiografii. Nawiązanie korespondencji z Potockim, korespondencji o takim właśnie charakterze, jest głęboko uzasadnione pod względem psychologicznym. Wzbogacony jeszcze jednym doświadczeniem, Krasiński epistolograf przybiera postawę mentora. W jego naukach moralnych przesyłanych młodemu adresatowi nietrudno odnaleźć wnioski, jakie wyciągnął autor ze swych burzliwych przygód erotycznych. Brak zwierzeń osobistych w bloku listów do Potockiego jest więc tylko pozorny, wyznania bowiem przybrały tu już postać konkretnych pouczeń formułowanych na podstawie własnych przeżyć, spostrzeżeń i doświadczeń. Zajęcie takiej właśnie postawy, nawiązanie takiej korespondencji na przełomie lat 1838-1839 było nieprzypadkowe. Już w pierwszym liście pisanym 12 czerwca 1838 r., nawiązującym wyraźnie do przeżywanej wówczas przez Potockiego miłości do Elizy Branickiej, dawał Krasiński wyraz nowym uogólnieniom opartym na doświadczeniach romansu z Bobrową. ...widzę, że się męczysz, żądzom daremnym na pastwę oddany. Radą żadną, jedno współczuciem służyć ci mogę - jedno żałować z głębi serca, że przetrawisz na próżno wiele sił, które mógłbyś w innym kierunku użyć, jedno prosić Boga, by odwrócił od ciebie pragnienie tego, czemu stać się nie może zadość, oto masz zdanie rozsądku. Teraz, gdy zapytasz się serca mego, powiem ci, że czuję wszystko, co ty czuć musisz, bo może zdarzyło mi się tak samo, jak tobie, żądać z wszystkich sił chmur odległych, co miały roztopić się w powietrzu, a nie spocząć na piersiach moich. Wiem, jakie wtedy pustynie wydrążają się w duszy, jaką smutną gorycz zostawia w puściźnie po sobie gwałtowna namiętności wiem, że miłość do kobiety niejednego zabiła u wstępu do życia, tak, że później już nic innego równie kochać nie mógł.36 47 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji W następnych listach można nawet odnaleźć nawiązanie do ideału młodzieńczej, idealnej miłości romantycznej, który w wyobraźni Krasińskiego nigdy nie został zdewaluowany. W liście z 4 lipca 1838 r. pisał poeta: ...możesz niezmiernie uszlachetnić i na rzeczywiste uczucie zamienić tę zmorę, która cię trapi, a to przejęciem się myślą i wolą strzeżenia jej moralnie, opiekowania się moralnie losami jej całego życia, w jakiekolwiek położenie wprowadzi ją przeznaczenie. Zamień kochankę na siostrę, a będziesz spokojny i nie przestaniesz kochać. [...] Daj jej przyjaźń męską, trwałą, poważną, a tysiąc okoliczności nasunie się w ciągu życia, w których będziesz mógł zostać czemsiś piękniejszym niż jej kochankiem lub mężem - jej aniołem stróżem.37 Powyższe rady daje były romantyczny kochanek Henrietty Willan i Amelii Załuskiej. Poetycka wyobraźnia Krasińskiego tym idealniej kształtuje tamte młodzieńcze przeżycia, im boleśniejsze w skutkach są konsekwencje romansu z Bobrową: "...pragnę z serca, byś lepszych doznał kolei ode mnie. Życzę tobie, byś zachował wszystko, com ja stracił" -- dodawał poeta w tym samym liście. Wśród rozważań na temat lektur, poglądów historiozoficznych, raz po raz powracają sądy poety o miłości, która "może człowieka wyszlachetnić i pogodzić go z ciężkim trudem żywota", ale także pogrążyć go "w czczość i nudę", w letarg zrywający z wszelkim działaniem. Nie gadałbym ci tego tak natrętnie i może, gdybym sam podobnemu nie był popadł losowi. Nigdy sobie dostatecznie nikt nie wystawi, jako okropnie przez miłość zniszczała dusza moja, jak zsamotniałem i pozbyłem się sił nieodzownie do życia potrzebnych, jeśli życiem zowie się trud, moc i cnota. A tak kochałem jak ty, w taki sam sposób, na przekór wszelkiej rzeczywistości, bez nadziei osiągnienia celu, kochałem, że tak powiem, to nad ziemią, to pod ziemią, ale nie na ziemi. Dla twojej nauki, dla dobra twojego powiem szczerą prawdę, do której bym się nie przyznał przed drugim. Zgłupiałem, znikczemniałem w skutku uniesień i ciągłych wstrząśnień duszy...38 A dalej jeszcze dodawał: ... mam za sobą już szereg pewien lat upłynionej młodości, wiem, jakie zarody istniały we mnie, gotowe do rozwinienia się, do wydania później owoców, i mogę doskonale ocenić, dlaczego nigdy z nich może już nic nie będzie - wiem, co mnie zabiło, a kiedym się zabijał, gorzałem całym sercem do tego samobójstwa.39 Korespondencja Krasińskiego z Potockim, jej problematyka, wynikła niewątpliwie z potrzeby mówienia i oceny tych "wielkich moralnych nieszczęść", przez które poeta wówczas przeszedł. Jak głębokim przeżyciem był romans z Bobrową i jego zerwanie, o tym świadczy chyba najlepiej fakt nawrotu jesienią 1838 roku wyznań, które niegdyś, po tragicznych przemyśleniach powstania listopadowego, wystąpiły w korespondencji poety z ojcem. Obecnie ponownie Krasiński uświadamia sobie nieprzydatność listu do ukazania całej głębi i złożoności przeżyć: "Później kiedyś [...] opowiem ci i sny piękne, i twardą rzeczywistość młodości mojej - pióro i papier nie służą w takim razie: trzeba głosem mówić z serca ku sercu." 40 Nawoływanie do "cnoty i dzielności", do pracy nad własnym -charakterem, do "przerabiania siebie samego" w imię ideałów poezji, tworzenie arcydzieła z własnego życia - oto nauki moralne formułowane przez romantyka, który sam dla siebie stawał się problemem. Jednocześnie na tle własnych doświadczeń formułował Krasiński zasady swej erotycznej metafizyki: "...dusza kobiety służy naszemu duchowi za wyobraźnię, a jej duszy nasz duch za myśl. [...] kobietę zawsze tworzy mężczyzna - od niego zależy jej wniebowstąpienie lub zejście do piekieł."41 Przyczyny przerwania korespondencji z Adamem Potockim można wskazać jedynie hipotetycznie. Z pewnością dużą rolę odegrał tu świeżo wówczas zawiązany romans poety z Delfina. Ogrom przeżyć, wielka ekstaza miłosna, w której poeta znajdował się przez kilkanaście lat, odbiły się w listach do nowych adresatów; młodociany Adam Potocki nie mógł już wówczas pełnić roli powiernika. Dotarły do niego jakieś plotki o ówczesnych przygodach jego korespondenta--mentora, skoro w przedostatnim z zachowanych listów, z 10-11 listopada 1840 r., tłumaczył się Krasiński: Mówisz, żeś krętymi drogi powziął wieść od ludzi, że ludzie mówią etc., etc., etc. Raz na zawsze, wierz mi, nie wierz ludziom, którzy mówią o ludziach [...] nigdy temu, co motłoch komerażników twierdzi o kim, bo najczęściej grubo się mylą, nie znając głębi serca tego, o którym roznoszą baśnie, a choćby i faktem opowiedziane było rzeczywistym - wiedząż oni powody duchowe, co go sprowadziły?42 Dalsze aluzje o "laurach małżeńskich" zdają się wskazywać również na fakt, iż jakieś plotki o planowanym przez gen. Krasińskiego ożenieniu syna z Elizą Branicką mogły już wówczas dotrzeć do zakochanego w Elizie adresata mentorskich listów poety. Trzeba przyznać, że życie dziwnie tu pogmatwało role i niewątpliwie zaciążyło na dziejach dalszej korespondencji z Potockim. Z początkiem stycznia 1839 roku rozpoczyna się wielka epistolografia miłosna Krasińskiego, najwybitniejsza w skali nie tylko romantyzmu polskiego, ale i światowego. Zwolennik romantycznej teorii listu-wyznania oprowadza - Korespondencja 49 48 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji nas teraz po labiryncie dziejów swej wielkiej miłości. Nad realistycznymi niekiedy opisami świata i znakomitymi studiami ludzkiej psychiki górować będzie zawsze bujna wyobraźnia poety z upodobaniem dramatyzująca przeżycia, reżyserująca całość z iście teatralną pasją. Listy do Delfiny pisze już gorliwy wyznawca poglądów sformułowanych w korespondencji z Adamem Potockim, pisze je poeta pełen zachwytu dla stworzonych przez siebie pojęć o kobiecie: "...ja sobie bym tego nie pisał, bo nie chciałoby się, ale dla Ciebie miłość moja gna i musi, bym te myśli kładł na papier" - wyznawał po latach w liście z 15-16 października 1844 r.43 Zrodziła tę epistolografię siła jego poetyckiej wyobraźni, ale także słabość natury niezdolnej do czynu, skłonnej natomiast do imaginacyjnych szałów. Obracamy się w świecie uczuć poety i jego przygód; listy te odtwarzają jedyny w swym rodzaju, niepowtarzalny i bodaj najdłuższy romans, jaki zna historia. Tworzą one rodzaj pamiętnika równie ciekawego jak najlepsza powieść psychologiczna, jak pasjonujący romans powieściowy w listach.44 Bohaterką tego romansu jest adresatka korespondencji - Delfina z Komarów Potocka, żyjąca wówczas w separacji z mężem, o pięć lat starsza od Krasińskiego, otoczona już sławą Chopinowskiej Muzy. Podbiła świat swymi talentami i urodą, choć Balzac pisał o niej: "Wielki Boże! Cóż to za szkielet! Mina znudzona i zanudzająca, cera zwiędłego liścia. Nie, to nie jest kobieta!"45 Była to jednak heroina romantyczna - zarówno pod względem urody, jak i stylu życia oraz umiejętności reżyserowania określonych ról. Owiana nieodłącznym, a tak pociągającym smutkiem, przybierała ulubione pozy; życie jej wlokło się "smutno i nudno", "wszędzie jednakowo sunęło się", ludzie odpłacali "niewdzięcznością lub różnymi innymi trybulacjami".46 Ma rację Stanisław Tarnowski, kiedy twierdzi, iż podobnie jak Krasiński miała Delfina skłonność do poetyzowania i dramatyzowania swego życia, ale czy istotnie w jej pozach było mniej prawdy i siły uczuć?47 Poddawała się namiętnościom, nie walczyła z naturą, umiała przezwyciężyć wszelkie przesądy. Niezwykle natomiast trudne jest wskazanie według jakiego wzorca osobowego i obyczajowego kształtowała Delfina swoje przygody. Może najbliższy był jej styl i model George Sand i Musseta, choć nietrudno też dopatrzeć się różnic. Delfina, jak przystało na wielkie kochanki wieku, potrafiła stworzyć własny styl i model. Umiała być natchnieniem poetów i artystów. Była też dość krytyczna i stać ją było na właściwą ocenę charakteru i stylu listów autora Nieboskiej, kiedy minęły lata najgorętszych uczuć. W korespondencji Krasińskiego z lat póź- 50 niejszych nietrudno znaleźć ślady kontrowersji między autorem listów i adresatką. W liście z 21 stycznia 1844 r. pisał poeta z goryczą: "Czczę ją jak świętą - kochani jak anioła [...] każde odetchnięcie moje ją ma na celu, a ona to nazywa głupimi westchnieniami i głupią egzaltacją!" 48 Z innymi uczuciami odpowiadała z pewnością na płomienne listy poety w pierwszych latach ich miłości. Wzajemne zrozumienie, wiara w braterstwo dusz utrwaliły w Krasińskim prawdziwy nałóg pisania: Zaprawdę - wyznawał Krasiński w liście z 16 marca 1844r. - że znam tylko dwa nałogi w sobie. - Jeden ciągłego bólu - nałóg cierpienia co dzień z tysiącznych powodów, a jednak z tej samej przyczyny - z tej ssmej obawy czy o ciało, czy o duszę Twoją - i drugi, wszechmocny, pisywania do Ciebie co dzień wszystkiego, co czynię, co myślę, czym jestem. - Prócz tych dwóch, o żadnym innym nie wiem i gotów bym co chwila wszystko porzucić.49 W jednym zaś z listów do Gaszyńskiego, jeszcze z września 1839 roku, ukazywał poeta genezę tej prawdziwie romantycznej miłości: ... życie jest ciągłym rozwijaniem się dalszych scen i uczuć. Długo by wytłumaczyć trzeba, co przywiodło mnie do tej nowej miłości, jak przez długi czas sam oszukiwałem siebie i przyjaciółkęm tylko widział w tej, która mnie tak potężnie i bosko kochać miała, zarówno przeze mnie kochana; jak to słowo kocham spadło jak piorun pomiędzy nami, jak później spod tego piorunu najpiękniejsze kwiaty południa się wydobyły z ziemi...50 W jednym z następnych listów do Gaszyńskiego tworzył poeta idealny wizerunek romantycznej kochanki - Delfina stała się dla niego uosobieniem sztuki, "to sztuka, co stała się kobietą". Jednocześnie już pierwsze karty tego misternie układanego romansu otaczał Krasiński groźnymi chmurami i zapowiadając burzę konstruował dramat, okiem znawcy rozdzielał role i reżyserował nową tragedię swego życia: Sam sobie przepowiednię tę piszę - stwierdzał w liście z 3 października 1839 r. - Przez tę miłość dojdziesz do ostatecznego szczebla boleści i nędzy - postawisz siebie i drugą w najokropniejszym stanowisku. Tę duszę, i tak już znękaną, przywiedziesz do takiej samotności i do sporu z tak poważnymi potęgi, że wreszcie skona. Sam wieczny wyrzut w sercu nosić będziesz przed sobą samym i przed ludźmi - przed Bogiem tylko jednym może nie.51 Sprawdziła się ta przepowiednia jedynie w stosunku do jej autora. Bohaterka romansu nie odegrała wiernie roli powierzonej jej przez reżysera. Sygnalizowaną w listach do Gaszyńskiego stylizację romansu z Delfina rozwinął Krasiński w pełni w listach do niej oraz w korespondencji z Jerzym Lubomir- "' 51 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji skim. W tych dwu właśnie zespołach epistolarnych ostatni wielki romans życia poety opisany został zgodnie z narzuconym mu przez wyobraźnię planem. Znamienne jest, że epizod ten nie wystąpił w korespondencji z dotychczasowymi adresatami. Aby dokonać analizy swych uczuć w okresie tak burzliwych przeżyć, aby opowiedzieć przygody i obnażyć psychikę człowieka kochającego, potrzebował Krasiński innych korespondentów. W listach do Sołtana, Gaszyń-skiego czy Jaroszyńskiego, po pierwszych wzmiankach o poznaniu rodziny Komarów i częstych wizytach w ich domu, daje się zauważyć wyraźne przemilczenie tego nowego epizodu życia poety, tym jaskrawsze, jeśli pamiętać o powodzi wyznań zawartych w późniejszych listach do Delfiny i Lubomir-skiego. Pierwsze wypowiedzi o Komarach i Delfinie w korespondencji z dawnymi adresatami można zresztą tłumaczyć faktem, iż nowa miłość poety nie wybuchła nagle, nietrudno nawet początkowo znaleźć opinie niekorzystne o przyszłej bohaterce romansu. Faktem jest, że po pierwszych wypowiedziach stwierdzających wybuch tej miłości Krasiński w listach do Gaszyńskiego czy Sołtana zamilkł ha ten temat, natomiast bez reszty wypowiedział się właśnie w korespondencji z Delfina i Lubomirskim. 16 marca 1839 r. pisał do Sołtana: ... niech Bóg mnie sądzi. Zapewne nie jestem na najprostszej drodze, ale kto wymiar-kuje drogi serca, kto rzuci kamień na drugiego? [...] Ledwo pisać mogę, pomieszały się wszystkie wyobrażenia i wiary moje, jestem jako ślepy obłąkany. [...] Nie chcę ci nic mówić, może się wstydzę, może się lękam, może czuję, że nie powinienem gadać; ale ty odgadniesz wszystko, i proszę cię, nie potępiaj, ale raczej żałuj, bo ty wiesz, że ja ją szczerze kocham i na zawsze. Błędy moje, szały moje, niechaj twego serca nie odwracają ode mnie. [...] Ty sam wiesz, że są tak gwałtowne, tak porywające uczucia, że rozum przeciwko nim jest tylko przedryżniającym buffonem, ale nie zaradczym lekarzem. Otóż jestem w takim położeniu. A jak się ono wyrobiło, ile walk zniosłem, jak powoli giąłem się pod tą fatalnością, jak darłem się z sobą samym i rozdarłem siebie, to niech mnie i Bogu wiadomym pozostanie.52 Znamienne, że w trudnych do wyznań chwilach poeta powraca zawsze do sformułowań, które po raz pierwszy wystąpiły w genewskich listach do ojca. Pisząc do Sołtana 10 listopada 1841 r. stwierdzał m. in.: "Papier pewnych rzeczy nie cierpi, dlatego ci na papierze ich nie wypiszę, ale gdybyśmy się kiedy zejść mogli (i zejdziem się), opowiedziałbym ci dzieje tych trzech lat ostatnich życia mego." 53 Listy do Potockiej pisywał autor Nieboskiej na przestrzeni kilkunastu lat; jeszcze w roku 1858 natrafiamy na ślady listów Krasińskiego do Delfiny. W rezultacie powstał najpotężniejszy blok korespondencji poety w jego karie- rze epistolograficznej. Przetrzebiony przez adresatkę, zdziesiątkowany przez rodzinę i ostatniego wydawcę tej korespondencji Adama Żółtowskiego, zespół ten dziś jeszcze dochodzi do liczby 700 listów. Pisał w nich Krasiński o wszystkim - o swych tęsknotach i nękającej go rozpaczy, o życiu towarzyskim, komerażach, wykonywał polecenia ukochanej, był jej adwokatem, sekretarzem i sługą, chronił przed molami jej stroje, a przed wilgocią mieszkanie, przesyłał rozmaite podarunki opisując je szczegółowo - nie zabrakło wśród tych prezentów piesków, papierosów, miniatur, bransoletek, parasoli, flakonów z werweną, kaftaników, pantofli, kołder, książek, wierszy, harf czy pianin, wreszcie pieniędzy na zakup romantycznego ustronia. Korespondencja z Delfina służy także jako dziennik lektur, przemyśleń, ukazuje narodziny poszczególnych pomysłów literackich, ustala terminy i miejsca spotkań kochanków. Ale przede wszystkim jest spowiedzią poety: "Czyż nie ma sposobu innego na ziemi dotąd przesłania komu duszy całej swojej - pisał l stycznia 1844 r. - czyż tylko na papierze, piórem i przez pocztę? Czyż dopiero za dni osiem dojdzie Ciebie ta żywa teraźniejszość serca mego..." M Korespondencja ta odkrywa psychikę człowieka epoki opętanego szałem erotyzmu. Autor tych namiętnych listów jest czystej krwi romantykiem ukazującym nam swą "chorą duszę". W myśl nakazów literackich dopiero miłość nadaje głębszy sens życiu. "Miłość wszystkiego końcem, celem - nie ma nic wyższego nad miłość na świecie" 55 - z listu do Delfiny z 15 listopada 1843 r. Literatura nadaje wyraźnie ton i kierunek stylizowanej przez Krasińskiego historii romansu z Delfina. Dużo w tym sztuczności i maniery, ale człowiek epoki wypowiedział się tu chyba najpełniej, ze wszystkimi swymi wadami i śmiesznostkami, taki, jakim go stworzyła literatura romantyczna. Autor listów cierpi z powodu miłości: Dzień za dniem schodzi jak przykra mara za marą, a każda z nich wysysa mi głębiej siłę z mózgu. Wyniszczam się - jedyną robotą moją chorobne cierpienie. Do niczego chęci, ciekawości, przynęty, dzielności, zdatności. Samotnością tylko odżywam, a obcowaniem z ludźmi na nowo się ranie i zapadam w zewnętrzne ciemności, w gehennę.66 Cierpienie pozwala poznać istotę miłości: Kto tylko gonił za miłostkami, ten nie dowie się, co miłość. [...] Kto nie cierpiał, kto nie płakał, kto nie walczył, kto razy tysiąc nie stał nad przepaścią rozpaczy i tysiąc razy, przez serca przywiązanie, przez prawdziwą miłość z niej się nie wydobył - kto się nie odważył na utratę miłości i właśnie tym ją ocalił - kto nie przebył z drugą istotą 52 53 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji wszystkich dróg, co z raju prowadzą na cierniste pola męki i zasługi, ten nigdy nie dojdzie do nieba, ten nigdy Duchem nie stanie się i drugiego Ducha nie ukocha.57 Wyłania się teraz możliwość pogłębionej samoanalizy, rozpatrywania swojej osobowości, bezustannego przyglądania się sobie, wsłuchiwania się we własne "ja": ... widzę ciągłą Ironię wiszącą nade mną, a o której dobrze mówisz, kiedy ją nazywasz rozdziałem słowa i czynu. - Tu palec zatopiłaś po dłoń w ranę - w straszną ranę mojej osobistości - stąd wszystkie moje męczarnie - nie pochodzi to jednak z tego, by słowa moje fałszem były - nie - myliłabyś się okrutnie, tak sądząc - nie - słowa moje prawdą są - ale zawsze między nimi a czynem staje jakaś zgubna niemoc - jakaś zewnętrzna fatalność, która mnie zamienia w igraszkę swoją, nieskończenie cierpiącą i wywierającą ból nieskończony na drugich.58. W pozowanym ekshibicjonizmie uczuć nietrudno znaleźć patos i przesadę, ale skomplikowana prawda o człowieku ówczesnym, o jego izolacji od ludzi, neurastenii, kontemplacyjnej melancholii, która nim włada i każe mu w osamotnieniu przeżywać wyolbrzymione powikłania własnej psychiki wyrażona została w tych listach chyba najpełniej. Tendencja Krasińskiego epistolografa do stylizacji własnego życia, do narzucania rzeczywistości swego romantycznego programu jest tym silniejsza po roku 1843, kiedy rzeczywistość zdaje się brutalnie burzyć poetyckie konstrukcje świata. Trudno dziś powiedzieć, ile prawdy w legendzie, iż romantyczny kochanek i autor płomiennych listów do Delfiny uległ jedynie presji ojca decydując się na małżeństwo z Elizą Branicką. Wydaje się, że tragiczna stylizacja dalszych dziejów romansu z Potocką w listach do niej legendę taką utwierdziła. Spod tej bowiem kanwy romantycznej można niekiedy dostrzec rzeczywiste poczucie konieczności zawarcia małżeństwa. 14 września 1841 r. gen. Wincenty Krasiński donosił Kajetanowi Koźmia- nowi: Mój syn rozsądniejszy. Obiecuje mi synowe [!] na rok przyszły. Tego mu tylko brak, bo szlachetniejszym, światlejszym trudno być i przywiązańszym synem i lepiej się prowadzić prócz paru miłostek, bo ani karty, ani żadnego trunku nie zna, lecz trzeba, żeby młody nie był starym; my gorsi byli.59 Już jesienią 1841 roku rozeszła się po Warszawie wieść o pogodzeniu się ojca z synem. Gen. Tomasz Łubieński w liście do swego ojca Feliksa z 26 października donosił z Warszawy: "Wincenty Krasiński także tu przyjechał, ażeby się z Branickimi spotkać i zdaje się, że się już zupełnie pogodził z synenij 54 który ma przyjechać na przyszły rok i osiedlić się w kraju." 60 Sam bohater zaś pisał 24 września 1841 r. do Adama Sołtana: "Rozpacz ojca, zwątlone jego zdrowie, zmusiły mnie! Nie miałem czym sił i życia mu poddać. Jedyne to lekarstwo było dla niego. [...] Gdym ujrzał, że doprawdy tym tylko ratować go i krzepić mogę, westchnąłem ciężko, alem postanowił siebie zabić, jeśli mnie co zabić zdoła, a jego wskrzesić, jemu radością życia naddłużyć!" 61 Od zobowiązań danych wówczas ojcu i powyższego wyznania w liście do Sołtana zaczyna się kształtować nowa tragedia życia Krasińskiego, tak precyzyjnie przedstawiana w listach z tego okresu, że trudno tu oddzielić prawdę od poetyckiej stylizacji; romantyczny kochanek z drobiazgową dokładnością reżyseruje poszczególne epizody swego życia i nadaje im literacki kształt w swych listach. Mówią, że wola człowieka działa - pisał w liście do Delfiny z 8 stycznia 1843 r. - Pięknie tu wola moja działała - sam zbieg okoliczności wszystko zrobił i robi. - Stałem, patrzałem-wreszciem jedno słówko wyrzekł i klamka losu gotowa zapaść! - Ale cokolwiek się stanie, prawda tylko prawdą być może - a prawdą jest, żem na wieki Twój...62 To była jednak prawda narzucona konwencją romansu. Jakże wyraźnie to widać w listach do Lubomirskiego, kiedy romantyczny kochanek pisze: Biedny Sorrento [tzn. Delfina,] wczoraj cały wieczór opowiadałem mu, nad jaką przepaścią stoję, co się wywinie z moich losów dalej, jak bije godzina już, w której trza będzie do otwartego mi kadzenia fałszywym bogom przystąpić, a to stojąc wśród tychże bogów piekielnych koła! Ona płakała, alem ją uspokoił pytaniem: "A za cóż byśmy zmartwychwstali kiedyś razem, gdyby nie za wykonanie prawa bożego? - Czyniąc tak staniem się godni usłyszeć głos anielski: Surgite mortuil"63 Trudno powiedzieć, co tu jest pozą, co wynika z potrzeby stylizow ania własnej biografii, a co jest istotną, najgłębszą prawdą wynikającą z rzeczywistej tragedii losów Krasińskiego epistolografa; trudność tym większa, iż zarówno list jak i życie poety poddane zostają w jednakowym stopniu działaniu literatury. Dużo do myślenia pozostawia fakt rozbieżności stylizacji autobiograficznego przekazu narzuconej nam w listach Krasińskiego z relacjami współczesnych. Gen. Tomasz Łubieński donosił swemu ojcu 18 maja 1843 r. z Warszawy: Miałemwtym momencie list od j enerała Krasińskiego, który mnie donosi o ożenieniu jego syna Zygmunta z panną Elizą Branicką, które ma nastąpić w pierwszych dniach 55 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji sierpnia w Dreźnie. Nadzwyczaj z tego jest kontent mówiąc, że go to odmładza i odświeża wszystkie jego uczucia i myśli. Dodaje, że młoda para nadzwyczaj wzajemnie zakochana...64 Czy opinia powyższa wynikła z krótkowzroczności ojca, czy spowodowana została chęcią przeciwdziałania plotkom i kształtowania wokół planów matrymonialnych syna przyjaznej atmosfery, czy też może mamy tu ślad umiejętnego przybierania masek przez samego poetę zarówno w rzeczywistości, jak i w listowej relacji ? 9 sierpnia 1843 roku pisał poeta do Delfiny z Drezna, tuż przed podróżą poślubną do kraju: Aniele mój! Raz ostatni piszę z tego miasta, które niechaj będzie przeklęte; z tego miasta, w którym zguba moja poczęta jest, w którym doznałem w kilku dniach więcej bólu, goryczy i poniżenia moralnego niż przez cały żywot mój, w którym wszystko mnie opuściło, do którego żaden z kochanych przeze mnie nie przybył ze mną, skąd żaden z kochanych przeze mnie nie wyjeżdża ze mną, a skąd wyjeżdżając, puszczam się w długi smętek, w powolną zgryzotę, w leniwą rozpacz, zanurzam się w brak absolutny życia, w pustynię serca, w nicość, jakoby w śmierć wieczną! [...] przeklinam wszystko, co tu się stało, wszystko, com tu widział, słyszał, czuł, dotknął - i wyjeżdżam stąd, jakom przybył - w rozpaczy!65 Słowa pogardy dla "nudnej, pospolitej, grubej i grubiańskiej familii", dla tej "panny nieznośnej i głupiej", która faktycznie jest już wówczas żoną poety, to jedna strona rzeczywistości poddana silnemu działaniu literatury. Oto jak wyglądała w relacji Krasińskiego jego podróż poślubna: "Ta panna w dyliżansie kolei z rodzicami siedziała, ja w moim powozie, bo muszę leżeć, inaczej podróży nie znoszę. Więc przez dzień cały tom rozpaczał, ale przynajmniej .sam, tom czytał dzieło Sur l'Agonie et la mort dans toutes les classes de la Societe par Lavergne"66 - donosił z Berlina 11 sierpnia 1843 r. Część tylko w tym prawdy. To, iż relacje powyższe przepuszczone zostają przez filtr wyobraźni, że rzeczywistość była daleko mniej poetyczna, o tym świadczą najdobitniej zachowane z tego samego okresu listy Elizy z Branic-kich Krasińskiej. Opisom "tej panny" bardziej jesteśmy skłonni wierzyć. 14 sierpnia 1843 r. pisała Eliza z Poznania do matki: Nasza podróż jak dotychczas była bardzo szczęśliwa. Lecimy nocą i dniem z wspaniałą szybkością. [...] Zygmunt, który nie może znieść żadnej mej skargi, tłomaczy mi codziennie, że wkrótce przyjedziesz i że spędzimy jeszcze wszyscy razem piękne chwile w Opinogórze [...]. Jestem stale pełna podziwu dla niezwykłej aktywności Zygmunta - kieruje przyjaciółmi, szuka i wybiera pokoje i zadaje sobie tyle niepotrzebnego trudu, . 56 by wszystko było jak najlepiej; w końcu jestem pewna, że nie ma przewodnika, który mógłby się z nim równać. Zaczynam go uważać za człowieka wszechstronnego. [...] Popadam w straszliwą manię wszystkich kobiet, manię, która bawiła mnie wówczas, gdy jeszcze mnie nie dotyczyła, jej istotą jest ustawiczne mówienie o swoim mężu i podziwianie go.67 A tego samego dnia 14 sierpnia 1843 r. pisał Krasiński do Cieszkowskiego: Chciałbym Ci rozkryć to całe gniazdo żmij i robaków: serce moje! bo może się nie spotkamy, a przez pocztę trudno! [...] Ty nie znasz położenia mego, Tobie się wydaje, że można pokonać serce, że można... miłość puścić w niepamięć. [...] Możem dotąd nie wiedział, co m i ł o ść. Zmysłowy koloryt niegdyś miałem za nią, a to gruba pomyłka. - Miłość, to płciowość dusz, nie ciał - teraz wiem, co miłość, a wiem, bom w rozpaczy za duszą, a w pogardzie i wstręcie nad ciałem. [...] Samotność stała mi się jedyną ulgą, jedyną pociechą. - Cały dzień mi się przemienił na sztukę uciekania od przytomności, która mnie zarzyna.68 W liście do Delfiny pisanym tego samego dnia zapewniał Krasiński adresatkę, że powrót do niej jedynym celem jego -"instynktownym nawet, bo wszystko co robię, zmierza do tego, jak igła magnesowa do bieguna, każda i chwila życia mego przepojona tym celem, mimo woli nawet każden ruch mój, •każden gest to oznacza".69 Niezwykle trudno ogarnąć całą złożoność psychiki autora Nieboskiej. Rzeczywiste kontury zacierają się tu raz po raz i nie wiadomo, gdzie kończy się prawda a zaczyna poetyckie zmyślenie, gdzie jest rzeczywista głębia przeżyć, gdzie istotne odczucie bolesnej tragedii człowieka zagubionego w świecie, niezrozumianego przez najbliższych, a gdzie zaczyna się literacka fikcja. Tłem do dziejów romantycznej miłości są w listach do Delfiny liczne opisy podróży, epizody z życia lub przeczytanych książek, pojawiające się niekiedy opisy krajobrazów i scen obyczajowych, interesujące wzmianki i sądy o ludziach. Fragmenty te, występujące w powodzi egzaltowanych wyznań erotycznych, posiadają często charakter rozbudowany, wręcz nowelistyczny i nierzadko zadziwiają zmysłem obserwacyjnym autora i trzeźwością jego sądów. Czy to będzie zabawna przygoda z warszawskim szewcem z Powiśla, tak realistycznie opisana w liście do Delfiny z 15 października 1844 r.70, czy wspaniałe opisy Warszawy z 16 i 20 listopada tr., czy szczegółowe informacje o zwiedzanych w licznych podróżach wciąż nowych miejscowościach, dokładne relacje z tych europejskich wędrówek, stale uderza nas niezwykła inteligencja piszącego, rozległość jego zainteresowań i świetny zmysł obserwacji. Realistyczne opisy zostają często przytłumione naporem lirycznych refleksji. Cha- 57 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji rakterystyczną cechą obrazów i relacji poety przesyłanych w Ustach do Delfiny jako osoby przebywającej stale za granicą jest też ukazywanie obserwacji i wrażeń odniesionych w kraju w kontekście europejskim. Taki europejski punkt odniesienia posiadają m. in. opisy Warszawy zawarte w listach do Potockiej z 16 i 20 listopada 1844 roku: Wczoraj poszedłem nad wieczór na most wiodący do Pragi. - Złowróżbną kwadrę na prawo ujrzałem na niebie - mroźno i błękitno było. - Wisła rozlana - szersza niż Ren pod Kolonią lub Moguncją. [...] Waliła rzeka majestatycznie, groźnie. - Potem, wracając, w zachodzącym słońcu ujrzałem przed sobą czerwoną Warszawę i zamek królów, i dzwonnice kościołów, i dalej na prawo Cytadelę. - Wszystko to wznosiło się jakby w powietrzu, świecąc szczytami, a czarne już stopami przytykającymi do bladobłękitnie płynącej Wisły. - Widok ni powszedni, ni ciasny, ni bez wielkości. - Duże to miasto i wieżyc jego wierzchołki wdzięcznie lecą w niebo - rzece nikt nie zaprzeczy, że energii pełna, że szeroko i szparko bieży. - Las masztów wysokich stoi pod zamkiem - jeszcze mi to bardziej Ren przypomniało - zadumałem się głęboko wracając. - Tymczasem Żydy i żołnierze, przechodząc, przejeżdżając, turkotali po długim tym, drewnianym, trzęsącym się moście - wróciłem do jaskini pełny smutku wypitego w chłodnym wietrze nad rzeką, czy w ostatnich słońca promieniach, czy też w tej kwadrze księżycowej...71 A w następnym liście z 20 listopada tr. jeszcze jeden uzupełniający obraz: Chodziłem teraz po ulicach miasta tego - błota i w Paryżu być więcej nie może, a zapewne mniej na asfaltowych poduszkach, które wam za bruk służą - i pewno lepsze oświecenie gazem, niż tutejsze olejem i rzadkich sklepów lampami. - Jednak ponieważ w zmierzchu wszystko szaro wygląda, zaczęło mi się chodzącemu wydawać, żem gdzie w rue Godot czy Mathurins. [...] Marząc tak szedłem przez błoto, skrapiany deszczem - i lżej mi iść było. - O tej godzinie wielki ruch jest na głównych ulicach - na Senatorskiej, na Miodowej, na Krakowskim Przedmieściu - tym bardziej mogłem się łudzić wielkiego miasta co chwilowymi potrąceniami - i tak przenosiłem się do Paryża...72 Oczywiście charakter opisu uwarunkowany jest przede wszystkim słabą znajomością kraju przez adresatkę, jak również nasuwającymi się wspomnieniami wspólnie spędzonych chwil. Mimo jednak, iż występujące obrazy przepuszczone zostają przez filtr wspomnień o silnym zabarwieniu emocjonalnym, nie sposób odmówić im cech bystrej spostrzegawczości, nie sposób nie dostrzec rysów realistycznej obserwacji służących za podstawę osobistych refleksji. Namiętna miłość kieruje dążeniami poety do przekazania kochance całej prawdy o sobie i otaczającym świecie. 26 lipca 1841 r., z Wil-dungen, pisał Krasiński do Delfiny: 58 Prawdziwie z- pustyni wołam do Ciebie. Wystaw sobie wzgórze z miasteczkiem na szczycie, podobne do owego gniazda orlego z domów ludzkich w Itrii, któremu nieraz dziwiliśmy się razem. Wystaw sobie, że naokoło inne są, to mniejsze, to wyższe od tego środkowego wzgórza, a tak ułożone, że z jednej strony od południa nagie zbożem tylko żólknieją, a z drugiej od północy, roślejsze, dziksze, lasami okryte, rozdzierają się na wąwozy i parowy, które obwiązuj ą wokoło ową górkę, na której wierzchołku stoi Wildun-gen, miasteczko o niewielu domach, o jednej tylko ulicy, długiej, brukowanej gwoździami z kamieni, a pełnej błota, słomy i stosów śmieci, tak jak u nas po miasteczkach żydowskich. Wszystkie domy wysokie, czarniawe, z ostrokątnymi dachy, krzyżackim, pruskim obyczajem stawiane.73 To tylko fragment tego interesującego opisu "geograficzno-statystycznego", jak określał go sam poeta, opisu wypełniającego całkowicie dwu i półstronicowy list do Delfiny. Aby wykazać, jak decydującą rolę w kształtowaniu tych opisów . odgrywa adresat, wystarczy przytoczyć obraz tejże miejscowości przesłany w kilka dni później w liście do Gaszyńskiego z 7 sierpnia tr.: "Jedno wzgórze, domów dwa, wieniec z lasów naokoło, lip starych ulice prowadzące do źródła mało głośnego mineralnej wody, ciągła słota i zimno..."74 To już cały opis Wildungen. Konfrontacja tych dwu obrazów - z listów do Delfiny i do Gaszyńskiego - raz jeszcze potwierdza, jak w zależności od adresata potrafił Krasiński przejść od rozbudowanej i podpartej rzetelną obserwacją relacji, do ogólnikowych i syntetycznych stwierdzeń, aż rażących swą gołosłownością, a sygnalizujących nudę i zniechęcenie ogarniające poetę w małym, pruskim miasteczku. Uzależnienie metody opisu od adresata widoczne jest zwłaszcza przy wykładzie zawiłych zagadnień filozoficznych w listach do Delfiny. Zadziwia wówczas umiejętność przystosowania się do mentalności adresatki. Oto w listach do Delfiny z początku grudnia 1841 r. objaśnia poeta kochance zawiłe problemy dialektyki heglowskiej, a stara się, trzeba to przyznać, "prosto, ekonomsko wyrazić metafizyczne prawdy", by sprowadzić całą logikę Hegla do "ostatecznego wyrazu pojętliwości, czystości, oczywistości".75 Aby wyjaśnić Delfinie zawiłe dla niej prawa dialektyki, przywołuje Krasiński zaskakująco jasne dla kobiety porównanie: Nigdy tego słowa negacja nie bierz za zaprzeczenie nieprzyjacielskie. - Bierz w ten sposób: stoi komoda, szuflady wysuwasz -wysunięta jest negacją komody, gdyjąnazad zanegujesz, to jest wsuniesz do komody, tę negacją negacji- znów otrzymasz komodę, jak na początku było, ale będziesz wiedziała, że w komodzie są szuflady, i co w szufladach - czyli będziesz znała, co komoda - prawdę całej komody! 59 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji [...] ten przykład komody całą filozofię niemiecką w sobie zawiera, całą metodę Hegla, tj. prawo, podług którego wszystko się dzieje w Rozumie ludzkości.76 Dopełnieniem korespondencji z Delfina Potocką jest przede wszystkim blok listów Krasińskiego do Jerzego Lubomirskiego. Ten nowo odkryty zespół epistolograficzny poety wyróżnia z jednej strony ogromna szczerość wyznań, z drugiej dające się zauważyć nasilenie stylizacji romansu i tragedii rodzinnej autora Nieboskiej. Nawiązanie takiej korespondencji z pięć lat młodszym od autora adresatem było możliwe przede wszystkim ze względu na niezwykłą osobowość Lubomirskiego i ogromną wrażliwość jego charakteru. Przyjaźń ich zrodziła się dzięki wspólnocie przekonań oraz podobnej organizacji intelektualnej, psychicznej i etycznej. Młodzieńcza poetyzacja życia była istotą ich stosunku do świata. W korespondencji Krasińskiego niejednokrotnie natrafiamy na ślady tego wzajemnego zrozumienia między przyjaciółmi. W liście do Delfiny z 16 czerwca 1844 r. pisał poeta wprost o "martwej mądrości"' Augusta Cieszkowskiego, na której niezupełnie można polegać i której przeciwstawiał Lubomirskiego - "bo August tylko wie, a Jerzy by czuł sam".77 Wzajemne zbliżenie i zawiązanie głębokiej przyjaźni możliwe było również dzięki podobieństwom poważnie rozbudzonego życia erotycznego obydwu przyjaciół. Miłosne przygody ks. Jerzego, które stały się powodem jego długoletniej choroby, potwierdzony dokumentami i korespondencją romans z rzekomą burgrabiną Laurą Godefroid d'Autreband, którego owocem była żyjąca do lat czterdziestych naszego wieku córka, Laura de Wilna, Zygmuntowa hr. Feste-tits de Tolna78, wszystkie te fakty niewątpliwie zbliżyły do siebie przyjaciół. Nie jest rzeczą przypadkową, że korespondencję z Lubomirskim nawiązuje poeta niemal równolegle z rozwojem swego romansu z Delfina i zapoczątkowaną z nią wymianą listów. Od Lubomirskiego bowiem mógł Krasiński oczekiwać pełnego zrozumienia swej wielkiej erotycznej przygody. Nic też dziwnego, iż ten właśnie blok listów zawiera zwierzenia najbardziej intymne, dopełnia korespondencję z Potocką wylewnymi opisami idealizującymi kochankę, a w latach późniejszych uzupełnia żałosnymi skargami na jej niewierność i rozbudowanymi relacjami o tragedii życia rodzinnego poety. Do przyjmowania takich zwierzeń i do odegrania roli powiernika predestynowała Lubomirskiego przede wszystkim jego własna burzliwa biografia. Jemu można było zlecać zakupywanie rozmaitych drobiazgów dla kochanki, on też mógł spełniać rolę 60 opiekuna i stróża przed zakusami rozmaitych wielbicieli, wobec których sama Potocką nie była dostatecznie surowa. Historia miłości do Delfiny nadaje ton tej korespondencji, jest tematem wybijającym się w listach do Lubomirskiego. Splata się w nich rzeczywista tragedia człowieka obdarzonego bujnym temperamentem, wiernego wyobrażeniom o świetności rodu, żyjącego w świecie mistyfikacji i romantycznego pozoru, z wyraźnymi elementami groteski i melodramatu. Korespondencję tę tworzy człowiek ukształtowany w pełni przez romantyzm; przy całkowitym zrozumieniu bogactwa i skomplikowania jego psychiki, nie sposób niekiedy czytać te listy bez zażenowania i irytacji, z uwagi na przedziwny splot tragizmu z nie zamierzonym komizmem i groteską. Konfrontacja listów poety do Lubomirskiego z zachowanymi fragmentami korespondencji gen. Krasińskiego ukazuje, że stylizowane tu w tonacji tragicznej elementy biografii dalekie są od prawdy. 7 stycznia 1846 r. donosił poeta z Nicei, gdzie oprócz Delfiny bawiła wówczas Eliza i gen. Wincenty: Żem w piekle, łatwo uwierzysz. Już zapadłem w melancholią i nie rozumiem, jak z niej wydobędę się. We troje, wszyscy troje umieramy. [...] błąkam się po tych ścieżkach, przeklinam to słońce i te niegdyś przyjazne mury, kochane dróg zakręty. Wszystko mi nieznośnym, wszystko, wszystko. Domyślisz się każdego wrażenia i uczucia mego. Powtarzam, żem w piekle, powtarzam, że trojaka śmierć nas trojgu, choć każdy naj szlachetniej działa! [...] Czuję, że już jednej szmaty szczęścia na świecie tym mieć nie będę, nie mogę, chyba pójdę szukać za grobem !79 A 14 lutego tr. dodawał jeszcze: ... okrutnym mi bólem o sobie mówić i o położeniu krzyżowym, na którym tu rozbity i rozkrzyżowany leżę. Ni to serc wina, które mnie otaczają - wszystkie nietwarde, owszem dobre, tkliwe, nieraz anielskimi ofiary zarzynające się same, a z tych ofiar, które olbrzymim bólem każdemu z nich, nic nie wypada prócz bólu znowu. Gdyby nie te ofiary straszne i ponawiane, trza by zginąć naprawdę.80 A oto interesujący list gen. Wincentego do Amelii Załuskiej, dekonspiru-jący stylizacyjną manierę poety (z 6 lutego 1846 r. z Nicei): "Synowa lepiej się ma, syn tylko czasami w melancholii, czasem wesół, paradoksa utrzymuje, ja z nim nie dyskutuję, tylko proszę, by sam, jak się położy, rozważył, co powiedział. Delfina słabuje, zawsze razem z synową, i mają minę, jakby się niezmiernie kochały..." 20 lutego zaś dodawał: "Synowa kontenta, zdrowa i Zygmunt zdaje się co dzień być więcej przywiązanym i ojcem, chociaż jeszcze ma ataki melancholii i nerwowe. Jeszcze po chmurach latamy, ale już zaczynamy się na ziemię spuszczać."81 61 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji Romantyczny kochanek stylizujący w listach do Jerzego Lubomirskiego dzieje swego romansu, daje w nich jednocześnie wyraz głęboko przeżywanej tragedii prozaicznego życia rodzinnego. Pośrednio korespondencja ta ukazuje dramatyczną walkę Elizy o męża, jej zabiegi o zjednanie poety dla siebie, starania o przezwyciężenie fałszywej poetyzacjł uczuć, o obalenie romantycznej legendy o braterstwie dusz kochanków. Potwierdziła się słuszność taktyki stosowanej przez Elizę - wprawdzie pod koniec życia poety, ale osiąga ona pełne zwycięstwo. Ostatnie listy i wyznania Krasińskiego zamykają ten romans bolesnym akordem - Delfina uznana zostaje za niegodną wielkiej miłości poety, który zwraca swe uczucia ku żonie. Ten mocny akord zamykający korespondencję Krasińskiego z Lubomirskim ukazuje chyba najbardziej tragiczną klęskę romantycznych ideałów w biografiach ludzi tego okresu. Życie obnażyło wreszcie cały fałsz sztucznej poetyzacji i sprowadziło poetę na ziemię. Jest to jedno z najprawdziwszych i jednocześnie najbardziej tragicznych wyznań, jakie padają w korespondencji Krasińskiego. Również z tego względu listy do Lubomirskiego tworzą interesujące dopełnienie największego romansu w listach, jaki stworzył romantyzm. Równolegle z korespondencją z Delfina i z Lubomirskim rozwija się wymiana listów ze Stanisławem Małachowskim. Zespół ten jest zdecydowanie odmienny od pozostałych bloków korespondencji powstałych w tym okresie. Zadecydowała o tym niewątpliwie duża różnica wieku i losów - Małacho-wski był bowiem rówieśnikiem Mickiewicza (przeszło trzynaście lat starszy od Krasińskiego) i emigrantem politycznym biorącym dość czynny udział w życiu emigracji. Chociaż byli spowinowaceni z sobą przez matkę, przyjaźń ich nie przybrała postaci tak egzaltowanej i odbiegała od ówczesnej romantycznej konwencji. Stąd i korespondencja ich pozbawiona była tej wylewności uczuć i wynurzeń, dq których przywykliśmy w zespołach listów do innych adresatów. Z charakterystyką tego bloku epistolarnego sprawa jest jednak bardzo trudna i wymaga wielkiej ostrożności. Rzecz w tym, iż jest to jeden z nielicznych wydanych bloków korespondencji znanych nam tylko w okrojonej edycji. Autografy tych listów zaginęły od dawna, a jak dotąd brak również jakichkolwiek odpisów oryginałów, które przywróciłyby właściwe brzmienie opublikowanym tekstom. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, iż znane nam listy do Małacho-wskiego zostały spreparowane. Do wniosku takiego upoważniają przede wszystkim występujące w tej korespondencji nieliczne wzmianki o Delfinie; przesyłane od niej pozdrowienia dla adresata świadczą o serdeczności stosunków 62 łączących Małachowskiego z kochanką poety. Potwierdzają tę przyjaźń również inne zespoły korespondencji. W ogłoszonym przeze mnie liście z 26 września 1844 roku zwraca się nawet Krasiński z prośbą do Małachowskiego o przesłanie kwiatów Delfinie.83 Polecenia takie występowały dotąd najczęściej w listach do Lubomirskiego, pojawianie się ich również w korespondencji z Małachowskim pozwala przypuszczać, iż w oryginałach listów do tego adresata znalazłby się niejeden fragment poświęcony Potockiej, gdyby nie ówczesne praktyki edytorskie. Na słuszność takiego twierdzenia wskazuje również fakt, iż Małachowskiego łączyła serdeczna przyjaźń z Lubomirskim, którego dość kłopotliwe nieraz polecenia Małachowski sumiennie wykonywał.83 W listach do Małachowskiego cenzurze wydawcy uległy również zbyt rozbudowane i niebezpieczne wyznania polityczne. Opuszczony w wydaniu książkowym fragment listu z 6 września 1856 r., a ogłoszony w "Biesiadzie Literackiej", hipotezę tę potwierdza. Wysunięte powyżej sugestie dotyczące tematyki listów do Małachowskiego wskazują już w pewnym stopniu na genezę tej korespondencji. Małachowski należał do tego samego kręgu ludzi co Lubomirski, Krasiński i Potocka, ludzi żyjących w serdecznej przyjaźni. Z drugiej strony, jego kontakty z emigracją, czynny udział w wielu emigracyjnych przedsięwzięciach, predestynowały go niejako na adresata listów Krasińskiego i to właśnie w latach czterdziestych, w okresie burzliwych wydarzeń politycznych. Nieprzypadkowo też tematyka polityczna dominuje w korespondencji poety z Małachowskim mimo jej ocenzurowania. Ta właśnie problematyka narzuca zupełnie odmienny ton tym Ustom, chroni je przed przerostem elementów autobiograficz-_nych. Już korespondencja Krasińskiego z Edwardem Jaroszyńsldm zapowiadała zainteresowanie poety filozofią, ku którym stopniowo przesunęła się tematyka jego listów. Rozmyślania filozoficzne stanowiły następnie tło dla dziejów miłości z Delfina w listach pisanych do niej, jak również, aczkolwiek rzadko, występowały w korespondencji poety z Lubomirskim. Pojawiająca się we wspomnianych zespołach epistolarnych problematyka filozoficzna wyrażała kształtujące się zainteresowania Krasińskiego oraz zapowiadała możliwość całkowitego przesunięcia tematyki epistolografii ku rozmyślaniom filozoficznym w wypadku nawiązania korespondencji z objawiającym podobne zainteresowania adresatem. Stał się nim już w 1841 roku August Cieszkowski. Od tego czasu nurtujące poetę myśli znalazły pełne ujście w listach do znanego filo- 63 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji zofa, z którym bardzo obfita korespondencja (310 listów) rozwijała się nieprzerwanie do końca życia Krasińskiego. Nowy krąg pasjonujących poetę problemów wpłynął na równoczesne powstanie - obok epistolografii podejmującej problematykę autobiograficzną i tworzącej wielką, utrzymaną w konwencji romantycznej opowieść biograficzną w listach - zespołu korespondencji filozoficznej. Ukształtowały się zatem u Krasińskiego dwa odrębne typy listu - list autobiograficzno-psy-chologiczny, w którym stylizacja romantyczna odgrywała tak zdecydowaną rolę i list dysertacyjny, podejmujący centralną dla romantyka problematykę filozoficzną wieku. U źródeł korespondencji z Cieszkowskim legły niewątpliwie, obok wspólnych zainteresowań i możliwości wymiany myśli, wspomnienia z dzieciństwa powierzonego opiece tej samej opiekunki, baronowej de la Haye. Dzieliła ich minimalna różnica wieku (Krasiński był o 2 lata starszy), natomiast bardzo wyraźna i silna różnica temperamentów. Dla poety pozostał Cieszkowski zawsze uosobieniem myśli, rozumu, człowiekiem nie wiedzącym jednak, co to namiętność. Stąd właśnie późniejsze kontrowersje, głównie na tle pożycia rodzinnego i romansu poety z Delfina, które nie zachwiały jednak ich przyjaźni i nie zahamowały obfitej korespondencji. Możliwość obracania się w wysokich rejonach myśli uratowała korespondencję poety z Cieszkowskim. Z tego względu należy tu zgłosić pewne zastrzeżenia wobec opinii wypowiedzianej przez Kal-lenbacha we wstępie od wydawcy do tomu I listów do Cieszkowskiego. Według niego: "... serce poety nie miało nigdy powodu zasłaniać swych najtajniejszych zakątków. [...] w korespondencji z Cieszkowskim zeszło się wszystko: rozum i serce - aby odzwierciedlić w sobie wiernie te wzloty ducha i te porywy uczuć, z których snuło się pasmo życia poety..." 84 Otóż sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana, niż mogłoby się to na pozór wydawać. Zestawienie korespondencji z Cieszkowskim z listami do Lu-bomirskiego wskazuje i tym razem, jak osobowość adresata zakreśla tematykę i wyznacza tonację epistolografii. Wypada w tym miejscu przywołać słuszne stwierdzenie Adama Żółtowskiego z rozprawy wstępnej do tomu listów do Augusta Cieszkowskiego o "męskim, prostym, otwartym" stosunku łączącym poetę z adresatem. W listach do Cieszkowskiego z pewnością znajdziemy mniej egzaltowanej wylewności, mniej owej intymnej szczerości; jest to raczej serdeczność myśli, a nie szczegółowa autoanaliza osobistych uczuć i doznań. Podkreślana tu odmienność stosunku autora do adresata wyznacza oczywiście nie tylko ogólny ton i zakres podstawowej problematyki listów, ale również określa tematykę korespondencji z Cieszkowskim w jej drobnych faktach i szczegółach codziennych. Pod tym względem ma także rację Żółtowski, kiedy pisze o tym zbiorze epistolarnym: Wydaje się, jak gdyby jakiś naturalny dobór był się tu dokonał. Mniejszą w nim grają rolę drobne zdarzenia, zdolne nieraz dziwnie silnie odbijać się na wrażliwym usposobieniu poety, tak skłonnego do podnieceń. Ledwie niekiedy dochodzi tu odgłos czczych rozpraw ludzkich i ludzki ej obmowy, zasłyszanych opowiadań, przywiezionych nowinek. A Krasiński nie zawsze na nie był odporny. [...] W listach do Cieszkowskiego to wszystko zepchnięte na plan drugi.85 Listy do Cieszkowskiego z uwagi na zawarty w nich ogromny ładunek myślowy stanowią interesujący komentarz do twórczości Krasińskiego, ukazują jego żywą, namiętną reakcję wobec czytanych lektur i wobec wielkich wydarzeń współczesnego mu świata. Korespondencja ta odsłania, być może, najprawdziwszy wizerunek duchowy poety zafascynowanego wielką problematyką filozoficzną epoki, nie poddającego się tak łatwo pozom i stylizacjom, które zwykle narzucała epistolografii Krasińskiego atmosfera tego okresu. W korespondencji tej odsłania poeta całe bogactwo swego umysłu, szuka u adresata wyjaśnienia i odpowiedzi na nurtujące go pytania; długie wywody zajmują miejsce skarg i utyskiwań, tak natrętnych np. w listach do Lubomirskiego. Już pierwszy list otwierający tę korespondencję rozpoczyna poeta od polemiki z niesłusznymi opiniami o "bezbożnych" tendencjach prac Cieszkowskiego, przechodząc następnie do zreferowania podstawowych tez najnowszej rozprawy Trentowskiego Yorstudien żur Wissenschaft der Natur... Dopiero po tej ogólnej tematyce, nie związanej bezpośrednio z autorem listu, następują drobne refleksje osobiste: Od powszechnego zacząwszy, przechodzę do jednostki - tj. do siebie. Choć nie warto i dwóch stów o niej wyrzec. - Schorowana i bezsilna to jednostka już, parta zewsząd nasuwającą się powszechnością i gotowa dać się jej rozwiązać...88 Tajemnicy przewagi tej nowej tematyki w epistolografii Krasińskiego szukać należy, jak sądzę, w głębokiej świadomości poety, iż w postępowaniu, w charakterze jego adresata "jest wielki takt, rytm wielki [...], że powaga mądrości zawsze górę bierze nad niewstrzemięźliwością czucia, żadnej porywczości. - U mnie vice versa..."s'i 5 - Korespondencja 65 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji W korespondencji z Cieszkowskim uwagi osobiste stają się niekiedy jedynie pretekstem do wyrażenia treści ogólniej szych; Ust Krasińskiego kształtuje się teraz, pod decydującym wpływem adresata, jako zbiór, refleksji historiozoficznych, rozrasta się chwilami do rozmiarów traktatu, w którym uwagi osobiste stanowią najczęściej jedynie drobne marginalia lub mało znaczące dygresje. Mimo jednak tych różnic w charakterze dwu równolegle uprawianych rodzajów listu, obydwa łączy ten sam sposób podejmowania i rozwijania zagadnień historiozoficznych czy autobiograficznych. Na obydwu rodzajach listów wyciskają bowiem niezatarte piętno specyficzne cechy osobowości Krasińskiego - egzaltacja, skłonność do przesady, poetyzacja, która rzutuje zarówno na przeżycia osobiste, jak i na refleksje o podkładzie filozoficznym. Jakkolwiek więc innym celom służy korespondencja Krasińskiego z Cieszkowskim i inne panują w niej idee niż w zespołach listów, w których dominował pierwiastek autobiograficzny, metody podejmowania i rozwijania tej tak różnej problematyki są niemal identyczne - tendencja do poetyzacji życia zarówno zewnętrznego, jak i duchowego' jednostki jest bowiem w tej organizacji psychicznej wszechpotężna. Znacznie skromniejsza ilościowo (105 listów) i uboższa pod względem treści, choć również nasycona problematyką filozoficzną, była korespondencja Krasińskiego z Bronisławem Trentowskim. Zawiązana w kilka lat później, bo pierwszy jej ślad odnajdujemy dopiero w 1845 roku, rozwijała się do roku 1858 z bardzo nierównomiernym nasileniem. Okres największego rozkwitu tej korespondencji przypada na lata 1847-1849 i 1851-1852. O jej genezie i charakterze zdecydowała również osobowość adresata. Trentowski poznał Krasińskiego jeszcze w Warszawie, przed wyjazdem poety do Genewy. Nawiązanie jednak przyjaznych stosunków nastąpiło dopiero za granicą, po roku 1845, kiedy to osiadły w Freiburgu filozof dostał się "na żołd i opiekę" autora Nieboskiej. Według obliczeń samego Trentowskie-go otrzymał on od poety w latach 1846-1858 blisko 15 tysięcy talarów na utrzymanie siebie i rodziny.88 Fakt ten jak i charakter adresata rzutują w poważnym stopniu na korespondencję Krasińskiego, w której daje się niejednokrotnie odczuć przykry, poddańczy nieomal stosunek filozofa do autora listów. Ta nieprzyjemna cecha charakteru Trentowskiego, jego służalczość i wykorzystywanie dobroci innych dla osobistych celów daje się szczególnie poznać w listach pisanych do Krasińskiego. Oczywiście nadaje to zupełnie inną tonację tej korespondencji i odmiennie zabarwia ich przyjaźń. Jest rzeczą znaną, iż Trento- 66 wski ulegał poglądom Krasińskiego, myśli i dzieła swoje kształtował według jego wskazań, a do swych książek włączał całe fragmenty z wypowiedzi i korespondencji poety.89 Współautorstwo Krasińskiego w takich dziełach filozofa, jak Wizerunki duszy narodowej czy Przedburza polityczna jest oczywiste. Wszystko to nadaje szczególny charakter omawianej korespondencji i wyraźnie odcina ją od listów do Cieszkowskiego: Krasiński nie szuka odpowiedzi na dręczące go pytania, nie pragnie pomocy ze strony adresata w ocenie tej czy innej myśli lub wydarzenia politycznego. Autor Nieboskiej referuje swoje sądy, daje w swych listach spojrzenie na bieżące wydarzenia polityczne, zwierza się ze swych poglądów historiozoficznych Ucząc na zrozumienie i wpływ, referowanych myśli na prace polityczno-literackie i filozoficzne adresata, które przecież finansuje. W tym samym mniej więcej czasie rozpoczęła się korespondencja poety ze Stanisławem Egbertem Koźmianem i trwała od roku 1846 do 1859, z przerwami w latach 1853 i 1855; przyniosła w sumie 118 znanych listów. Stanisław Egbert Koźmian był bratankiem przywódcy klasyków, Kajetana Koźmiana, a bratem Jana, późniejszego jezuity, kanonika poznańskiego, jednego z wybitnych działaczy obozu ultramontańskiego. Kolegowali z sobą jeszcze na ławie szkolnej, byli bowiem niemal rówieśnikami (Koźmian był starszy o rok). Po powstaniu listopadowym drogi ich jednak rozeszły się; Koźmian jako emigrant osiadł w Anglii. Zetknęli się ponownie dopiero w 1843 r. O tym właśnie spotkaniu pisał Koźmian po latach: "... zostawiło mi wrażenie, że przeszedł mi drogę człowiek wielkiego ducha i wielkiego serca, któremu ja mogłem być przyjacielem na ławach szkolnych, póki między nami była równość, ale który teraz tak mię przerósł, że się obejść może beze mnie..."90 Wrażenie wyniesione z pierwszego spotkania odbiło się być może w ich późniejszej korespondencji. Nie znamy niestety listów Koźmiana, natomiast nawiązana w trzy lata później korespondencja poety różni się zdecydowanie zarówno tematyką jak i tonacją od wszystkich innych listów Krasińskiego pisanych w tym okresie. Zapewne z powodu wzajemnie odczuwanej różnicy intelektualnej listy poety wypełnia dodatkowa doza serdeczności i przyjacielskiej szczerości. Tu może rzeczywiście najpełniej wypowiedział się "człowiek dnia powszedniego"91, bez stylizacyjnej pozy oraz bez typowej dla niego już wówczas tendencji do filozofowania. Odnajdujemy w tej korespondencji wielokrotnie nutę najpoufalszej szczerości w tematach, których poruszenie było możliwe zarówno z uwagi na poziom, jak i na przekonania korespondenta-odbiorcy. 5* 67 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji Blok korespondencji poety ze Stanislawem Egbertem Koźmianem nie wyczerpuje oczywiście bogatych źródeł epistolografii Krasińskiego, zamyka jedynie tę część jej historii, która przejawiła się w obfitym listowaniu z wybranymi adresatami dając w rezultacie interesujące zespoły listów, o których tematyce i charakterze, wyborze rodzaju stylizacji decydowała zarówno osobowość odbiorcy, jak i niezwykłość umysłu i osobowości ich autora. Wypada więc stanowczo zakwestionować twierdzenie, jakoby "dumny magnat nie naginał się do adresatów", jakoby narzucał im nie tylko swoją tematykę, ale również w sposób nużący powtarzał się, pisząc do wielu osób prawie jednobrzmiące listy.92 Sprawa owego powtarzania w korespondencji tych samych relacji jest o wiele bardziej skomplikowana, niż się to na pozór wydaje. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na to, jakie fragmenty listów zostają nieraz zwielokrotnione - ich tematyka bowiem wskaże nam cel dokonywanych powtórzeń. Krasiński powtarzał się najczęściej wówczas, gdy zależało mu bardzo na rozpowszechnieniu jakiegoś sądu na interesujące go tematy; niemałą rolę odgrywała tu jego megalomania, przekonanie o wyjątkowej wartości wyznawanych idei i formułowanych sądów, entuzjazmowanie się ich pięknem, mądrością czy aforystyczną zwięzłością. Niekiedy zabiegał też poeta o to, by opinia publiczna dowiedziała się o jakimś fakcie jego życia odpowiednio zinterpretowanym. Stąd np. kolportowanie tego samego listu przedstawiającego zatarg Krasińskiego z Czarnomskim. List spełnia wówczas wyraźnie funkcję biuletynu informacyjnego, nierzadko jest kopiowany przez domowników i następnie rozsyłany przez poetę do przyjaciół i znajomych. Specyficzność sytuacji, w jakiej znajduje się autor dobrowolnie przebywający wśród emigracji, reprezentant możnego rodu, wokół którego tworzy się współcześnie legenda, decydowała w poważnej mierze o spotykanej czasem w epistolografii Krasińskiego tendencji do zwielokrotniania niektórych opisów, relacji czy konstatacji. Z tego względu identyczność wypowiedzi poety w listach do różnych adresatów nie może "rzucać cienia na jego talent epistolograficzny"98, jest bowiem głębiej uwarunkowana, a wynika również z niezwykłego rozwoju ilościowego korespondencji poety. Kalkowanie pewnych wypowiedzi było i ze względów fizycznych zwykłą koniecznością. U epistolografa tej miary co Krasiński, autora listów tak zróżnicowanych pod względem tematycznym, nie może być mowy o powtarzaniu pewnych wypowiedzi wynikającym z prostej nieporadności. Do omówionego wyżej korpusu epistolarnego niejedno jeszcze można do- 68 rzucić, nie zmieni to jednak w zasadzie nakreślonego tu szkicowo obrazu rozwoju epistolomanii Krasińskiego, nie podważy również podstawowego stwierdzenia o niezwykłej umiejętności poety kształtowania tematyki i charakteru listu w zależności od korespondenta odbiorcy. Przeciwnie. Pominięte tu np. listy do oficjalistów ukazują jeszcze innego Krasińskiego: człowieka troszczącego się o swój majątek i o los poddanych, skrzętnie liczącego każdy grosz, dobrego, lecz wymagającego pana, który w tych listach umie być powściągliwy, pisze nadzwyczaj zwięźle, porusza tematy zasadnicze, dając jedynie wyraz swej trosce o majątek. Trzeba podkreślić, że korespondencja ta trwała również latami, choć ocalały tylko niektóre listy z lat 1851-1859 (głównie do Stanisława Krynickiego), a rozpoczęła się znacznie wcześniej i rozwijała się równolegle z omówionymi wyżej zespołami epistolarnymi. Podobnie jest z korespondencją o treści literackiej - poczynając od oficjalnego listu do Karola Bonstettena, poprzez listy do Józefa Korzeniowskiego, Kajetana Koźmiana, Cypriana Norwida czy Juliusza Słowackiego. Odmienne wreszcie są francuskie listy o sztuce pisane do malarza Ary Scheffera. Tematykę i charakter wspomnianych listów określa i tym razem osobowość adresata i zakres jego zainteresowań. To samo można powiedzieć o korespondencji politycznej, o wspominanych tu już oficjalnych listach do Guizota, Lamartine'a, Montalemberta, hr. Mastai, Piusa IX, Thiersa, wielkiej księżny badeńskiej i Napoleona III czy też o listach politycznych pisanych do przyjaciół: Ludwika Orpiszewskiego i Władysława Zamoyskiego. Zasługuje tu na osobne podkreślenie fakt, iż w korespondencji poety za lata 1846-1849 daje się zauważyć wyraźne nasilenie problematyki społeczno-politycznej, która w ślad za burzliwymi wydarzeniami rzezi galicyjskiej i Wiosny Ludów wkracza do wszystkich omawianych bloków epistolarnych Krasińskiego. Listy-traktaty polityczne, będące nierzadko listami otwartymi, są wyrazem ostatecznej krystalizacji systemu społeczno-politycznego Krasińskiego. Podobne zjawisko możemy obserwować w zakresie problematyki filozoficznej, która opracowana została w pewien system w Traktacie o Trójcy w Bogu i Trójcy w człowieku, traktacie uzupełniającym listy do Sołtana i Małachowskiego. Na osobną uwagę zasługują wreszcie pojedyncze listy prywatne poety pisane do znajomych i dalszych przyjaciół. Ten stosunkowo niewielki zespół korespondencji charakteryzuje się bowiem dużą naturalnością podejmowanej tematyki i rzadkim u poety poczuciem humoru. Charakterystyczne, że w tym właśnie zespole epistolarnym, w którym listy do poszczególnych adresatów 69 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji nie układają się w potężne bloki tworzące cykle autobiograficznej opowieści, jest poeta najbardziej bezpośredni i naturalny, nie daje się ponieść tak typowej dla niego egzaltacji, nie ulega tendencjom do stylizacji własnej biografii. Dzieje się tak zarówno wtedy, kiedy, pisząc w 1822 roku do ks. Szyszki, składa mu gratulacje z powodu odznaczenia i nominacji na dziekana i dodaje: "Zapewno dwór jego żeński powiększonym będzie, temu więc za lat 12 się rekomenduję" M, jak i wówczas, kiedy odpowiada na listy Mieczysława Potockiego, hr. Ankwi-czowej czy jej córki Henrietty Ewy, Ottona Rajeckiego i Stanisława Sołtyka, Tadeusza Wyleżyriskiego i wielu innych korespondentów. Oto np. początek pisanego z pasją listu do córki hr. Ankwiczowej: Pięć tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt pięć tysięcy pięć jaszczurek z murów otaczających Porta Pia, pnąc się po basztach Belizariusza, zoczywszy mię, zatrzymały się i wszystkie ząbki białe do mnie wyszczerzyły, oczyma brylantowymi patrząc w słońce, kazały się Pani kłaniać i pytały, czemu tu Pani nie ma ?95 Jakże bezpośredni jest w listach do wiernego druha ojca z czasów kampanii napoleońskiej, Tadeusza Wyleżyńskiego, czy męża Amelii, Romana Załuskiego. Ileż humoru odnajdziemy w jedynym liście napisanym w 1836 roku do Ottona Rajeckiego i Stanisława Sołtyka, a ile wielkopańskiej dumy i wściekłości w odpowiedzi na zaczepki Romana Czarnomskiego. Ogromna jest różnorodność adresatów i takaż rozpiętość nastroju i tematyki tej niezwykłej korespondencji. Miał rację Stanisław Tarnowski, kiedy już w 1877 roku, z okazji wydania wyjątków z listów do Sołtana, dysponując wówczas jeszcze niewielkim materiałem, pisał: Wypadki historyczne i domowe zdarzenia, książka, która go zajęła, myśl, która wyrabiała się w jego głowie, wrażenie jakie z wypadku, czytania lub widzenia ludzi czy rzeczy odbierał, wszystko to opisane obszernie, opatrzone uwagami, jakie mu się nasuwały, stawało się treścią długiego listu do tego lub owego z przyjaciół. [...] Jego wyobrażenia filozoficzne, polityczne i religijne, jego smak w rzeczach estetycznych, sąd o ludziach, rzeczach i wypadkach, jego uczucia i przejścia, wszystko tam jest, wszystko się odbiło...96 W korespondencji twórcy Nieboskiej mamy najpełniejszy dokument literacki duszy człowieka romantycznego, ukazującego nam zarówno wielkość i ambicje, jak i śmieszności swojej epoki. Podstawą tej przebogatej pod każdym względem epistolografii jest żywy człowiek, autor i jednocześnie bohater listów. Słusznie zwracano uwagę na to, że listy Krasińskiego to nie zwyczajna kores- 70 pondencja, ale że to do pewnego stopnia utwory literackie. Stwierdzenie to potwierdza konfrontacja z epistolografią Mickiewicza i Słowackiego. Już Kla-czko w studium o korespondencji autora Pana Tadeusza zwracał uwagę na fakt, że listy Mickiewicza nie mają "żadnego literackiego charakteru i ani obfitością, ani treścią nie przedstawiają żadnej historycznej lub artystycznej całości".97 Mickiewicz nie lubił pisać listów, jego korespondencja jest potoczna, pobieżna i pospieszna, powodowana nagłą potrzebą załatwienia jakiegoś interesu, nie wywołana chęcią wynurzenia uczuć czy myśli. Józef Tretiak w pracy Tragiczność w życiu Z. Krasińskiego słusznie stwierdzał przed laty: W korespondencji Mickiewicza widzimy człowieka zajętego pracą powszednią, który nie ma czasu szeroko się rozpisywać, a wreszcie nie lubi i stara się być jak najzwięźlej-szym, którego do pisania listów pobudza najczęściej jakaś potrzeba praktyczna, jakiś interes. Mickiewicz nie czuje potrzeby wypowiadać w listach tych myśli i uczuć, które nurtują w głębi jego duszy i mają się tak pięknie skrystalizować albo się już skrystalizowały w poezji. Słowacki lubi się pieścić w listach ze swymi utworami i rozkoszować się swoją osobą. [...] To, co dla Mickiewicza praktyczną potrzebą, co dla Słowackiego przyjemnym dogodzeniem miłości własnej, to dla Krasińskiego było potrzebą duszy. Czuł on ulgę, gdy się zwierzał przed przyjaciółmi ze swoich zwątpień, trosk i bólów, wyładowywał tym sposobem z duszy swojej uczucia, które w jego poezji nie umiały się tak cudownie krystalizować jak u Mickiewicza, a w próżni życia otaczającego Krasińskiego nie znajdowały żadnego innego ujścia. [...] Kapie się on w tych listach, przypatruje się w nich sobie, ale nie jak narcyz, nie o piękność mu swoją chodzi, ale o tragiczność położenia, z której wydobyć się nie może, którą więc rad by przynajmniej wynurzyć przed bratnimi duchami i tym sposobem ulżyć sobie.98 Skomplikowane źródła owego tragizmu starano się tu ukazać poprzez konfrontację zawartości i charakteru poszczególnych zespołów epistolarnych poety, jak również -przez zestawienia listowych wyznań z relacjami współczesnych. Rozważania niniejsze zdają się potwierdzać wysuwaną od dawna sugestię, iż bogata siatka korespondentów odbiorców była dla Krasińskiego równoważnikiem fikcji literackiej." Epistolografią Krasińskiego to zapomniany - do niedawna - dokument naszej literatury, w którym wyraziła się najpełniej niezwykła osobowość poety, typ romantyka o pewnych cechach patologicznych, nadzwyczaj uwrażliwionego na to wszystko, czym żył jego wiek. Listy Krasińskiego są niezastąpionym dokumentem zarówno wówczas, gdy mówią o realnych wydarzeniach politycznych, społecznych czy literackich, przepuszczonych przez filtr poetyckich refleksji, jak i wówczas, kiedy autor listów "układa dramat" z własnego życia. Przybieranie określonych póz, tak zgodnie współbrzmią- 71 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji cych z konwencjami epoki, nadaje korespondencji Krasińskiego znamiona nieprzemijające - listy jego stają się bowiem niezastąpionym studium do poznania pewnego typu psychicznego ukształtowanego w pełni przez romantyzm. 1 Spośród tej grupy adresatów listów Krasińskiego udało się ustalić następujące nazwiska: Baranowskiego, Borkowskiego, Górskiego, Konotkiewicza, Kowalskiego, Kwa-piszewskiego, Łyszczyńskiego, Mayera, Noskowskiego, Stadnickiego, Starzewskiego i Sulatyckiego. Poza tym adresatów szeregu listów w tej grupie ustalić się nie udało. 2 I. P. Legatowicz, Rozprawa o Ustach, "Tygodnik Wileński" 1817, nr 78, s. 388. 3 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. II, s. 56. 4 Ib., s. 4-5. 5 St. Tarnowski, Z listów Z. Krasińskiego do A. Sołtana, "Przegląd Polski" 1877, z. 7, s. 103. 6 Zwrócił na to uwagę K. Wyka w Posłowiu do książki Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, s. 240. 7 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. I, s. 136. 8 Listy do ojca, Warszawa 1963, s. 95. 9 Ib., s. 101, 100. 10 Ib., s. 127-128. 11 Ib., s. 199. 12 St. Wasylewski, Skargi tragicznego ojca, "Gazeta Polska" 1936, nr 244; listy bez dat. 13 Z. Sudolski, Zygmunt Krasiński i" świetle korespondencji ojca, "Ruch Literacki" 1965, z. 6, s. 285-286. 14 Listy do ojca, s. 163, 164. 15 M. Janion, Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzalość, s. 89. 16 Listy do ojca, s. 253. 17 Ib., s. 293. 18 Ib., s. 298. 19 I. Chrzanowski, Osobowość Krasińskiego w książce Krasiński żywy, s. 63. 20 St. E. Koźmian, K. Morawska, / z bliska, i z daleka..., Poznań 1881, s. 163-164. 21 Zwracał na to uwagę P. Chmielowski: Zygmunt Krasiński pomiędzy r. 1829 a 1848, "Ateneum" 1882, t. IV, s. 433-469. 22 Listy do K. Gaszyńskiego, s. 11. 23 Nieznany fragment listu do K. Gaszyńskiego z 17 III 1832 przytaczam tu na podstawie kopii. 24 Dziad Amelii, Ignacy Krasiński, ojciec jej matki Anny (2 voto za gen. M. Broni-kowskim) był rodzonym bratem Michała Krasińskiego, przywódcy konfederacji barskiej, który był ojcem Jana, dziada Z. Krasińskiego. 25 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. II, s. 20. 26 Ib., s. 157. 27 B. Chlebowski, Zygmunt Krasiński, w wydaniu Sto lat myśli polskiej, t. V, Warszawa 1909, s. 140. 28 Nieznany fragment listu do K. Gaszyńskiego na podstawie kopii I. Janickiego znajdującej się w Muzeum Mickiewicza. 29 L. Meyet, Listy Z. Krasińskiego do pani J. Bobrowej, "Przewodnik Naukowy i Literacki" 1905, s. 1066, 1059. 30 Ib., s. 486. 31 Ib., s. 489-490. 32 St. Wasylewski, Donna Giovannina, w książce O miłości romantycznej, Kraków 1958., s. 121. 33 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. II, s. 317. 34 Ib., s. 206-207; list do gen. W. Krasińskiego z 18 X 1835 r. 35 Wyznanie z listu poety do gen. Krasińskiego z 26 XII 1835 cyt. przez J. Kallen-bacha (Zygmunt Krasiński, t. II, s. 211). 86 Listy do A. Potockiego, Kraków 1928, s. 55. 37 Ib., s. 60-61. 38 Ib., s. 80. 39 Ib., s. 82. 40 Ib., s. 85. 41 Ib., s. 96-97. 42 Ib., s. 125. 43 Listy do D. Potockiej, t. II, Poznań 1935, s. 472. 44 Podkreślał to ostatnio Jan Kott (Największa powieść polskiego romantyzmu, "Tygodnik Kulturalny" 1964, nr 12), pisząc m. in. o korespondencji poety z Delfina: "Układa się ona w zadziwiający romans listowny, który można by nazwać największą powieścią polskiego romantyzmu, tą powieścią, której nie było. Ta korespondencja ma swoją dramatyczną budowę, węzły fabularne i bohaterów. Najwspanialszą ma zwłaszcza bohaterkę." 45 Cyt. za St. Wasylewskim, O miłości romantycznej, s. 195 - 196. 46 Z listu D. Potockiej do F. Chopina z 16 VII 1849 (zob. Korespondencja Fryderyka Chopina, t. II, s. 306 - 307). 47 St. Tarnowski, Zygmunt Krasiński, t. I, Kraków 1912, s. 394. 48 Listy do D. Potockiej, t. II, s. 219. 49 Ib., s. 310. 50 List z 19 IX 1839 cytuję tu wg kopii. W wydaniu Kraszewskiego list ten został ocenzurowany. 51 List do Gaszyńskiego z 3 X 1839 wg kopii; pominięty w wydaniu korespondencji. 52 Listy do A. Sołtana, Lwów 1883, s. 153-154. 53 Ib., s. 249. ' , 54 Listy do D. Potockiej, t. II, s. 193-194. 55 Ib., s. 110. 56 Ib., s. 98. 57 Ib., s. 131-132. 72 73 Adresaci i tematyka korespondencji Adresaci i tematyka korespondencji 68 Ib., s. 182-183. 59 Korespondencja K. Koźmiana, Bibl. PAN, Kraków, sygn. 2031, t. III, k. 26. 60 R. Łubieński, Generał Tomasz Pomian hr. Łubieński, t. II, Warszawa 1899, s. 310. 61 Listy do A. Sołtana, s. 248. 62 Listy do D. Potockiej, t. I, Poznań 1930, s. 484. 63 Listy do J. Lubomirskiego, Warszawa 1965, s. 135-136; list z 27 III 1843, Nicea. 64 R. Łubieński, Generał Tomasz, t. II, s. 344. 65 Z. Sudolski, Z. Krasińskiego nieznane listy do D. Potockiej, "Przegląd Humanistyczny" 1963, nr 2, s. 134. 66 Ib., s. 136. 67 Archiwum Wojewódzkie m. Krakowa, Oddział na Wawelu, Archiwum Potockich z Krzeszowic, sygn. D. 73/24. Tekst oryginału w jeż. francuskim ogłoszony w tomie Listy do J. Lubomirskiego, s. 159-160. 68 Listy do A. Cieszkowskiego, t. I, Kraków 1912, s. 78-80. 69 Listy do D. Potockiej, t. II, s. 1. 70 Przypomniał ją St. W. Balicki w artykule Krasińskiego ballada o szewcu warszawskim, "Życie Warszawy" 1959, nr 34. 71 Listy do D. Potockiej, t. II, s. 513-514. 72 Ib., s. 515. 73 Ib., t. I, s. 153. 74 Listy do K. Gaszyńskiego, s. 183. 75 Listy do D. Potockiej, t. I, s. 266-267. 76 Ib., s. 244. 77 Ib., t. II, s. 414. 78 Szczegółowe informacje o tym romansie por. Listy do J. Lubomirskiego. 79 Listy do J. Lubomirskiego, s. 390-391. 80 Ib., s. 396. 81 St. Wasylewski, Szatan wariacji poluje, "Wiadomości Literackie" 1938, nr 17. 82 Z. Sudolski, Okruchy wielkiej korespondencji, "Twórczość" 1959, z. 10, s. 77. 83 Dokumenty zachowane w Państwowej Lwowskiej Bibliotece Naukowej, Archiwum Lubomirskich, wskazują, że St. Małachowski przez długie lata wypłacał Laurze Gode-froid, z polecenia J. Lubomirskiego, alimenty. 84 Listy do A. Cieszkowskiego, t. I, s. IV-V. 85 Ib., s. LX. 86 Ib., s. 3-4. 87 Ib., s. 20. 88 Wł. Horodyski, Rękopis "O stosunku moim do Zygmunta", "Przegląd Polski" 1914, t. III, s. 101-107. 89 Zagadnienie to omówił dokładnie Żeleziński [H. Biegeleisen] w artykule Nieznane prace polityczne Z. Krasińskiego, "Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju" 1888, nr 33-35. 90 Listy do St. E. Koźmiana, Lwów 1912, s. 7. 91 Podkreślał to Adam Grzymała-Siedlecki w recenzji z wydania Listów do St. E. Koźmiana, "Czas" 1913, nr 193. 92 J. Starnawski, O trwałych i nietrwałych wartościach twórczości Z. Krasińskiego, "Zeszyty Naukowe KUL" 1959, nr 4, s. 73. 93 Stwierdzenie S. Skwarczyńskiej w jej Teorii listu, Lwów 1937, s. 38. 94 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. I, s. 38. 95 J. Siemieński, Ewunia, Lwów 1888, s. 161. ' 96 St. Tarnowski, Z listów Z. Krasińskiego do A. Soltana, "Przegląd Polski" 1877, z. 7, s. 75. 97 [J. Klaczko], Korespondencja Mickiewicza (Studium), Paryż 1861, s. l-2. 98 J. Tretiak, Tragiczność w życiu Z. Krasińskiego, "Przewodnik Naukowy i Literacki" 1884, z. 4, s. 336-337. 99 Por. K. Wyka, Posłowie do książki Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, s. 240. 74 Tradycje edytorskie TRADYCJE EDYTORSKIE Dzieje wydawnicze epistolografii Krasińskiego poprzedza kolportaż autografów i odpisów jego listów przez współczesnych. Echo ogromnej poczytności i uznania, jakie zdobywa sobie w kraju korespondencja wojażującego poety, odzywa się nawet spoza ironicznego spojrzenia Słowackiego na egzaltowane listy hrabiego Fantazego Dafnickiego. Hrabina Respektowa daje wyraz owej poczytności w entuzjastycznym wyznaniu: Pana opisaniem Rzymu winniśmy bardzo mile chwile! Znamy go dobrze... taki ogień w piórze I tyle serca, entuzjazmu tyle! Ach! listy Pana... to są na marmurze Pisane lawą... [...] ach! my z Panem Dawno się znamy... dawno... (Akt I, scena III) Sam autor listów niejednokrotnie starał się przeciwdziałać tendencjom adresatów do ujawniania zawartości jego prywatnej korespondencji. Trudno dziś powiedzieć, na ile szczere były owe prośby o zachowanie tajemnicy, o nie-ujawnianie treści korespondencji osobom trzecim, nawet zaklęcia o niszczenie pojedynczych listów. Wystarczy tu przypomnieć oburzenie, z jakim przyjął poeta w liście do Reeve'a z 29 sierpnia 1831 r. projekt wydania korespondencji między nim a Henriettą Willan, zespołu listów o wyraźnym przecież charakterze literackim, stylizowanym w duchu epoki. K Jednocześnie z inicjatywy samego Krasińskiego powstały pierwsze publikacje fragmentów epistolografii nie posiadających charakteru prywatnego. Były to najczęściej traktaty literackielub polityczne, którym poeta nadał formę lis- tu. W lutym 1830 roku powstał Lettre sur l'etat actuelde la litterature polonaise, adressee a M[onsieur] Bonstetten, zamieszczony anonimowo w "Bibliotheąue Universelle". W siedemnaście lat później w paryskiej Librairie Catholiąue Polonaise przy ulicy Saint-Germain 16 ukazały się Lettres a M. le comte de Montalembert et a M. de Lamartine par un gentilhomme Polonais, datowane: Posen, 20 avril 1847, ogłoszone w odbitce broszurowej za francuskim dziennikiem "Le Correspondant". Jesienią 1848 roku powstał list protestacyjny w obronie Jerzego Lubomir-skiego, skierowany do redakcji "Journal des Debats" i "Democratie Pacifiąue", opublikowany na łamach "Journal des Debats" z 25 października 1848 r. Tyle publikacji z inicjatywy samego Krasińskiego. Tematyka podejmowana w tych artykułach pisanych w formie listu miała istotnie znaczenie bardziej ogólne i uzasadniała decyzję poety. Pozostałe publikacje listów za życia autora Nieboskiej powstały już z inicjatywy adresatów korespondencji lub ich rodzin. Należy zwrócić przede wszystkim uwagę na pierwsze tomiki "Pamiętnika dla Płci Pięknej" za rok 1830, w których adresat genewskich listów poety, Konstanty Gaszyński, drukuje fragment otrzymanej korespondencji pt. Opisanie jeziora genewskiego Leman, a w następnych poszytach z okazji publikacji powiastki Teodora, król borów... przytacza w przypisie fragment listu Krasińskiego z marca 1830 r.1 W kilkanaście lat później, 9 kwietnia 1842 r. "Dziennik Narodowy" ogłosił artykuł pt. Korespondencja z Pakrmo, spreparowany przez Delfinę Potocką z fragmentów listów Krasińskiego pisanych do niej w grudniu 1841 r.2 Tą samą metodą preparowania korespondencji posługiwał się również Bronisław Trentowski, kiedy, za cichym przyzwoleniem poety, włączał całe fragmenty z jego listów do swej pracy o Wizerunkach duszy narodowej z końca ostatniego szesnastoleda...3 Warto właśnie zwrócić uwagę na ową cichą zgodę i aprobowanie przez Krasińskiego publikacji niektórych wyjątków z korespondencji, pod warunkiem jednak skrzętnego zacierania autorstwa listów. Bardzo natomiast niechętnie, obawiając się zwłaszcza represji za wyrażone w listach treści polityczne, odnosił się poeta do takich artykułów, które mogły w jakiś sposób sugerować autorstwo ogłaszanego fragmentu. Szczególnie krytycznie np. ocenił Krasiński decyzję gen. Władysława Zamoyskiego ujawnienia treści listu poety z 15 czerwca 1851 r. Zamoyski jako prezes komisji składkowej na Bibliotekę Polską w Paryżu wystosował dnia 28 czerwca 1851 r. list do redaktora "Gońca Polskiego" w Po- 77 76 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie znaniu, w którym cytował m. in. fragment wspomnianej korespondencji poety. List Zamoyskiego wraz z wyjątkiem pióra autora Nieboskiej został wkrótce ogłoszony na łamach "Gońca Polskiego", wywołując oburzenie Krasińskiego. 9 lipca tr. pisał on do Stanisława Małachowskiego: W Gońcu Gettatore [Wł. Zamoyski] wydrukował list Skąpy [Krasińskiego] o bibliotece i na końcu zapomniał nie umieścić tego kończącego frazesu: "Zresztą od dawnam już głos mój posłał na ręce Wojewody" [tzn. St. Małachowskiego]. Doskonale, nieuwaga rzadka! Dzięki Bogu, że jeszcze nie popełnił głębszej i gorszej, inne frazesa umieszczając, które by jeszcze lepiej wyjaśniły, że Skąpa pisał. Starzy, a jeszcze lekkomyślni, co nie przeszkadza, że wyborni i dzielni.4 W podobnym tonie pisał Krasiński również do Stanisława Egberta Koźmiana, konkludując: "Brak jest taktu osobliwie politycznego w naszych politykach. Naiwni do najwyższego stopnia. Tak dalece, że gdyby się do głębi nie znało ich naiwności, takich krańców czasem dochodzi, że można by za zdradę ją uważać." 5 Inicjatorami następnej publikacji byli: Salomea Słowacka i Karol Szajnocha, ujawniający prywatną korespondencję poety na łamach "Dziennika Literackiego". Ocalone przed spaleniem przez Zygmunta Szczęsnego Felińskiego listy autora Nieboskiej do Juliusza Słowackiego z lat 1840-1843, zostały ogłoszone w wyjątkach na łamach "Dziennika Literackiego" już 24 stycznia 1852 r. pt. Urywki listowe. Przez autora "Irydiona" i "Psalmów".6 Po raz pierwszy więc w publikacji tej nie zacierano całkowicie prywatnego charakteru korespondencji Krasińskiego, a nawet wyraźnie sugerowano jej autora. Z tego też zapewne względu artykuł powyższy stał się przedmiotem obaw i gorzkich uwag wypowiedzianych przez Krasińskiego w liście do Stanisława Egberta Koźmiana pisanym z Rzymu, 18 marca 1852 r.: Cóż to za listy być mogą? Matka Juliusza tam we Lwowie jest - zdaje się była w Paryżu i po synu zabrała pozostałe efekta. Czy tam czasem jakich zachowanych nie znalazła listów? W każdym razie to jedna z najgłębszych niepoczciwości literackich, jaką popełnić kto może. Mimochodem o tym wspominam, gdyż to mnie osobiście nie dotyka, tylko smutno mi widzieć, jaka u nas lekkomyślność i płochość pod wszystkimi względy.7 Podobnie, wyraźnie za namową Krasińskiego, 20 marca 1852 r. Konstanty Gaszyński pisał do Lucjana Siemieńskiego: "...popełniono wielką indyskre-cję drukując urywki z dorywczych korespondencji i to jeszcze bez przyzwole- 78 nią korespondenta - tak się dziać nie powinno, bo dla przyciągnienia abonamentów nie godzi się kompromitować tej lub owej osoby."8 W miesiąc później Krasiński znał już dokładnie treść owej publikacji; 24 kwietnia pisał do Koźmiana: "Te urywki to z listów do Juliusza, które matka pobrała; zda się czysto literackie - niech wpadnie jak kamień w wodę."9 Reakcja Krasińskiego na druk wyjątków z listów do Słowackiego wskazuje wyraźnie, jak autor Nieboskiej strzegł tajemnicy swej prywatnej korespondencji. Oczywiście nietrudno domyśleć się genezy tych obaw. Zrodził je ten sam lęk, który obywatelowi Królestwa Polskiego przebywającemu niemal stale za granicą i uprawiającemu poezję patriotyczną, nakazywał bezimienność, jako jedynie skuteczną obronę przed przymusową banicją i konfiskatą majątku. Listy ogłoszone na łamach "Dziennika Literackiego" w 1852 roku nie wpadły jednak "jak kamień w wodę". Za tą publikacją poszły bowiem następne artykuły o korespondencji autora Nieboskiej ze Słowackim ogłaszane w 1857 i 1860 roku. Poza tymi efemerycznymi publikacjami najlepsze chyba świadectwo znaczeniu przypisywanemu przez współczesnych korespondencji Krasińskiego dają powstające już wkrótce po śmierci poety plany wydania jego epistolo-grafii. Z początkiem marca 1859 r. Julian Klaczko pisał do Ludwika Kasto-rego: Zygmunt zostawił dużo niewydanych, a ważnych tworów [...],najważniejsza jest jego korespondencja; pisał dużo i na wszystkie strony, a zbiór takiej korespondencji byłby jednym z najciekawszych, najppkaźniej szych pomników literatury, ale i duszy polskiej. Staram się przez Andrzeja Koźmiana wpłynąć na panią Elizę, aby wydała co można. Co to za pokrzepienie byłoby dla spragnionej myśli narodowej takie wydanie w obecnej chwili! Pani Eliza podobno nie jest od tego, ale Branicczyzna odwodzi ją od zamiarów w ciągłej obawie o majątek; gdyby wydano, mawiają, to by rząd rosyjski dzieciom zabrał majątek! [...] I pani Delfina posiada wiele wierszów i naturalnie listów nieboszczyka. Ona nierównie skorszą jest do ich ogłoszenia, ale nie przez wzgląd na dobro i chwałę kraju. Ach, że też śmierć każda tyle zarazem próżności i małości w żyjących odkrywa.10 Konkretne plany wydania korespondencji Krasińskiego zaczynają się kształtować w najbliższym mu środowisku niemal równolegle z sugestiami wysuwanymi przez Klaczkę. W listach pisanych przez Andrzeja Edwarda Koźmiana w drugiej połowie marca 1859 r., a skierowanych m. in. do gen. Morawskiego, Aleksandra Batowskiego oraz do najbliższej rodziny Koźmiana, zaczynają pojawiać się coraz częściej obszerne wzmianki o pracach nad projektowanym 79 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie wydaniem korespondencji zmarłego poety. 26 marca 1859 r. syn autora Zie-miaństwa pisał z Paryża do Stanisława Egberta Koźmiana: Za kilka dni zjedzie tu Gaszyński wezwany przez panią Lizę [Elizę Krasińską], weź-miem się zaraz do pracy, to jest do przejrzenia pism pozostałych, korespondencyj, które ze wszech stron zbieramy. Co masz, nadeślij. To wszystko rozdzielimy na dwie kategorie: do pierwszej pójdzie to wszystko, co może być zaraz wydane, do drugiej to, co na później odłożyć trzeba.11 Jeszcze przed przybyciem Gaszyńskiego do Paryża rozesłano listy do korespondentów Krasińskiego z prośbą o autografy lub wypisy z listów poety.12 Do porządkowania zebranych materiałów przystąpiono już w pierwszej połowie kwietnia 1859 roku, jak świadczy o tym list Andrzeja Edwarda Koźmiana do Aleksandra Batowskiego, pisany z Paryża, 22 kwietnia: Od dni dziesięciu zajmujemy się przejrzeniem jego pism. - Gaszyński umyślnie tu do tej pracy zjechał. [...] Korespondencja jego [...] jest skarbcem nieprzebranych bogactw, lecz nie wszystko z niej będzie mogło być wydanym. Dzielemy pozostałość na cztery części, na te, które pod jego imieniem ogłosiemy, które bezimiennie wydrukowane będą, na te, które ad feliciora tempom zostawi się, i na te, które będąc wyrazem najgłębszych uczuć, a tylko osób pojedynczych dotyczących na zawsze w ukryciu pozostaną. - Ja najprzód chciałbym osobno ogłosić listy jego o Czarnieckim, mieszczące najwznioślejsze wyobrażenie o sztuce i recenzję dzieła i będące najlepszą odpowiedzią na krytyki ...13 Paryskim planom edycji korespondencji Krasińskiego wychodzi w tym czasie naprzeciw Roman Załuski ogłaszając w "Dodatku" miesięcznym do krakowskiego "Czasu" (t. XIII) artykuł podpisany inicjałami R.Z. pt. Krasiński o Słowackim, a zawierający list autora Nieboskiej do Załuskiego z 13 maja 1840 r. Już jednak w numerze kwietniowym tegoż "Dodatku" do "Czasu" ukazuje się wspomnienie Andrzeja Edwarda Koźmiana pt. Ostatnie chwile Zygmunta Krasińskiego, w którym czytamy: ... liczna korespondencja jego jest niewyczerpaną kopalnią złota i najdroższych kamieni, które z głębin ukrycia pod światło dzienne wydobyte być powinny. Listy jego niektóre całkowite, inne w ustępach dane stanowić będą skarb, jakiego, śmiało powiem, żadna literatura w tym rodzaju nie posiada. Zamiarem też jest w jak najkrótszym czasie zebrać te drogie pozostałości i podzielić się- nimi z publicznością krajową w tym wszystkim, co dotyczy poezji, sztuki, literatury, nauk, filozofii, religii, co mieści wrażenia obrazami natury wywołane. Te szacowne pozostałości są najdroższą duchową spuścizną i własnością rodziny zmarłego wieszcza. Straż nad nimi, prawo rozrządzenia nimi należy wyłącznie do tej, która każdej myśli i uczucia jego była powiernicą i uczestniczką. Jest to niewątpliwie odpowiedź na samowolną w rozumieniu rodziny i przyjaciół poety publikację Romana Załuskiego. Śledząc te pierwsze wypowiedzi i artykuły towarzyszące pracom porządkowym nad korespondencją Krasińskiego, obserwujemy, jak stopniowo powstają zasady selekcji zebranej epistolografii, jak rodzi się przekonanie o możliwości ujawnienia tylko części zgromadzonego materiału. Przyczyny kształtowania się programu edytorskiego obejmującego tylko fragmenty korespondencji są dwojakie. Z jednej strony źródłem restrykcji staje się fakt, iż zamierzenia edytorskie rodzą się zbyt wcześnie, aby można mówić o możliwości ujawnienia treści całej korespondencji, mającej przecież tak żywe związki ze współczesnością, z ludźmi tej epoki aktualnie jeszcze żyjącymi i działającymi. Ogłoszenie prywatnych opinii poety o współczesnych, o całych niekiedy rodzinach i to najczęściej magnackich, publikacja jego intymnych wyznań skierowanych na ręce serdecznych przyjaciół, wszystko to musiało budzić zastrzeżenia i w konsekwencji doprowadzić do sformułowania zasad cenzorskich w stosunku do ocalonego zespołu epistolarnego. Ale były też, jak sądzę, inne jeszcze źródła stosunkowo szybko zarysowującego się wówczas programu selekcjonowania czy cenzurowania listów poety. Doszukać się ich można w dość dowolnych jeszcze, naukowo wtedy niespre-cyzowanych, kryteriach pracy edytorskiej, pozwalających traktować listy pisarzy jako wypowiedzi prywatne, podlegające dyskrecji, znajdujące się poza ich dorobkiem literackim. Julian Klaczko, wydający współcześnie listy Mickiewicza, bez zastrzeżeń odnosi się jedynie do publikacji korespondencji polityków i dyplomatów będących zawsze "ludźmi publicznymi". W zainteresowaniu natomiast epistolo-grafią "mistrzów słowa i sztuki" skłonny jest widzieć "grzeszną ciekawość i miłość szkandalu". Ubolewaniom na publiczność XIX wieku opanowaną "nie-dyskretną żądzą oglądania wielkich mężów w ich stroju najbardziej domowym [...], wkładania niewiernego palca nie tylko w ranę geniuszu, ale we wszystkie jego szuflady i sprzęty", towarzyszą wyraźnie sformułowane przez Klaczkę postulaty, w myśl których wydawca listów winien: ... moc skracania i eliminowania nie tylko za swoje prawo, ale i za swój najświętszy uważać obowiązek. Nie trzeba wcale starać się o "wyczerpanie" przedmiotu, jeśli się wie, że przyjdzie w takim razie zaczerpać w osad słabej ludzkiej natury [...]. Lepiej i skuteczniej niejedno złudzenie nam zostawić nad wielkością niż nas naprowadzić na myśl, że wielkość jest złudzeniem.14 6 - Korespondencja 81 80 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Nowożytne zasady edytorskie kształtują się dopiero stopniowo, niemal równolegle z podejmowanymi wówczas przedsięwzięciami wydawniczymi. Już wtedy rodzą się bowiem obiekcje co do zasad selekcji, którym najpełniej dał chyba wyraz Stanisław Egbert Koźmian pisząc 22 kwietnia 1859 r.: Co do listów jestem przekonany, że nie trzeba się spieszyć. Jeszcze nieprędko pora na nie przyjdzie. Szkoda rozdrabniać je wyjątkami. Można dziś na razie zebrać od przyjaciół ważniejsze. Już tu się nie podobało to, co Pan Roman [Załuski] ogłosił. Ważniejszą rzeczą zrobić poprawne wydanie wszystkich dzieł już drukowanych, a to aby uprzedzić spekulantów i niedokładne edycje.15 Paryskie narady zmierzające do publikacji korespondencji Krasińskiego trwają w tym czasie nadal. W piątek 6 maja 1859 r. Andrzej Edward Koźmian donosił z Paryża: We wtorek i we środę odbywaliśmy sesje nasze u pani Lizy i obiadowałem u niej. Na pierwszej przeczytaliśmy listy [...] przepisane, które chciałem oddać do skarbu publicznego, do zbioru, lecz p. Liza uznała, że stanowią jedną całość te, które o Czarnie-ckim skreślił, że je można osobno wydać, jako przednią straż obszerniejszej publikacji. [...]Na drugiej sesji czytał Gaszyński pamiętniki swoje o Zygmuncie. On najzdolniejszy pisać o nim, bo go najlepiej i najdłużej znał. Mieszczą one zajmujące szczegóły, lecz nie będą mogły być wydane, jak kiedyś!lf> A w liście z 12 maja 1859 r., pisanym do Stanisława Egberta Koźmiana dodawał: Posiedzenia nasze prawie codziennie odbywamy. Przybył nam Miro Czacki, a dwukrotnie na nich był obecnym O. Prokop. Odczytujemy wyciągi z listów do Gaszyńskie-go, do p. Delfiny. Jest tu pani Bóbr i skarby także w listach posiada, ale takie, jakich nie można światu okazać.17 Konstanty Gaszyńskł, najbardziej zaangażowany w tych pracach, donosi Augustowi Cieszkowskiemu 25 maja 1859 r., z Paryża: Ja jestem także od dwóch miesięcy ogromnie zatrudniony porządkując, odczytując i kopiując rękopisma naszego nieodżałowanego Zygmunta. Najwięcej mi zabrały czasu wypisy z jego listów pisanych do mnie i do Pani Delfiny. Mamy już z czego zrobić jeden tom, a później może i drugi. Będzie to prześliczna, a razem i ważna książka w której odbije się cala jego piękna i szlachetna dusza i wzniosły umysł.18 Z tych zbiorowych lektur rękopisów korespondencji poety wyłaniają się więc dwa konkretne przedsięwzięcia edytorskie już wkrótce zrealizowane: Zygmunta Krasińskiego listy o poemacie Kajetana Koźmiana "Stefan Czarniecki"'..., 82 ogłoszone we wrześniu 1859 roku na łamach "Przeglądu Poznańskiego" 19, i rychło wydane osobno przez Żupańskiego, oraz Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego, ogłoszone przez Księgarnię Polską w Paryżu w listopadzie 1859 roku, choć na karcie tytułowej podano datę roczną 1860.20 Autorem pierwszej publikacji był Andrzej Edward Koźmian, który ogłaszane listy poprzedził wstępem i życiorysem poety; na końcu książki przedrukowano raz jeszcze wspomniany artykuł z "Czasu" pt. Ostatnie chwile Zygmunta Krasińskiego. W słowie wstępnym Koźmian mówił o genezie swego wydawnictwa, silnie podkreślając, iż taka była wola żony i przyjaciół poety. Wyznanie to zapobiegać miało niewątpliwie nowym korsarskim edycjom korespondencji Krasińskiego, wskazywało na patronat rodziny i najbliższych przyjaciół nad planowaną edycją jego listów, a zapewne też chronić miało samego wydawcę tomiku przed zarzutem samochwalstwa i braku skromności. Zresztą owa tak silnie podkreślana przez Koźmiana rzekoma zgoda Elizy Krasińskiej na ogłoszenie tej odrębnej publikacji jest dość problematyczna. Wystarczy przypomnieć tu niezadowolenie wdowy po poecie i jej najbliższego otoczenia po ukazaniu się drukiem listów do Kajetana Koźmiana, jak również powołać się na zwierzenia Gaszyńskiego, który w listach do Lucjana Siemieńskiego pisał, iż syn autora Czarnieckiego stworzył taką sytuację, że Eliza Krasińska nie mogła mu dać stanowczej odmowy, ale nie dała również wyraźnej zgody na podjęcie starań o odrębny druk tego zespołu korespondencji.21 Tematyka ogłoszonych w pierwszej kolejności 9 listów Krasińskiego do Kajetana i syna jego, Andrzeja Edwarda Koźmiana, podkreślana we wstępie do publikacji, wyjaśnia całkowicie powody powzięcia decyzji o odrębnym ich wydaniu. Listy poety do Koźmiana uznano podczas paryskich narad za "wzniosłej krytyki pismo, jako znakomitą estetyczną pracę" i to zadecydowało ostatecznie o ogłoszeniu ich drukiem, "jako straż przednią korespondencji" przygotowywanej do wydania. U źródeł tej publikacji, jak wskazują na to listy Gaszyńskiego do Siemieńskiego, legły również plany syna Kajetana Koźmiana i wydawcy tomiku, zmierzające do obrony pod patronatem Krasińskiego poematu o Stefanie Czarnieckim; obrony przed zarzutami krytyki. Cięć i edytorskiego retuszu jest w tym tomiku chyba niewiele. Znamiona ocenzurowania objawia jedynie list pierwszy z 23 marca 1844 r., nie posiadający wyraźnego początku, zapewne pominiętego przez wydawcę. W jakim stopniu i czy spreparowano pozostałe listy, odpowiedzieć dziś trudno wobec zaginięcia autografów. "* 83. Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie W ogłoszonym natomiast przez Gaszyńskiego tomiku Wyjątków z listów Zygmunta Krasińskiego kierowano się już w pełni zasadą sformułowaną wcześniej w kręgu wspomnianego kolegium redakcyjnego, zasadą zmierzającą do tego, by, jak pisał Andrzej Edward Koźmian, publikować wyłącznie fragmenty dotyczące "poezji, sztuki, literatury, nauk, filozofii, religii, [...] wrażenia obrazami natury wywołane". Otrzymaliśmy więc tomik listów wyraźnie spreparowanych, z których usunięto wszelkie aluzje osobiste i bardziej intymne wypowiedzi poety mogące świadczyć o stosunkach łączących go z korespondentami. W myśl tej zasady ukryto też nazwiska adresatów, choć publikowano tu listy z wielkich i podstawowych bloków korespondencji Krasińskiego; wyboru dokonano z listów poety do Gaszyńskiego, do Delfiny Potockiej, Juliusza Słowackiego, Stanisława Małachowskiego, Augusta Cieszkowskiego oraz do dzieci. Trudno natomiast wyjaśnić, czym kierowano się usuwając z poszczególnych listów daty dni i miesięcy, dlaczego poprzestano jedynie na datach rocznych. Przyjęte przy redagowaniu tego tomu kryteria opracowane wspólnie z żoną poety i gronem jego najbliższych przyjaciół idą wyraźnie w dwu kierunkach: Po pierwsze selekcji wypowiedzi i opinii Krasińskiego posiadających wybitnie prywatny charakter, nie interesujących w pojęciu wydawców ogółu. Stąd np. usunięcie wszelkich nazwisk i opinii o ludziach epoki, tak często wypowiadanych przez poetę. Po drugie działała tu również cenzura polityczna spowodowana koniecznością przystosowania tomu do kolportażu w kraju oraz obawą przed represjami mogącymi dosięgnąć rodzinę poety.22 Powyższe zasady edytorskie spotkały się z rozmaitym przyjęciem. Równolegle niemal do wydawanej publikacji ukazał się w krakowskim "Czasie" przedruk nadesłanych wyjątków z listów do Gaszyńskiego i Delfiny wraz z następującym wyjaśnieniem: "Wydawcy [Wyjątków z listów...} wybornie sobie poradzili odrzucając nagłówki listów. Po co czytelnikowi wiedzieć do kogo były pisane - ten drobny szczegół zostawmy badaczom tego rodzaju ciekawych szperanin."23 Podobne tendencje do obrony wyżej sformułowanych zasad wydawniczych wyczytać również można w recenzji ogłoszonej na łamach "Kółka Rodzinnego" w marcu 1860 r., gdzie znajdujemy wyjaśnienie, iż "pożycie domowe do nas nie należy", "nie trzeba wglądać natrętnie w tajemnice pożycia domowego rodziny pozostałej".24 Z krytyką zasad edytorskich paryskiego wydania korespondencji wystąpił chyba najwcześniej lwowski "Dziennik Literacki" nazywając je już w 1859 roku "niedorzecznością" i "świętokradztwem", za które kiedyś trzeba będzie odpowiadać przed narodem. Ogłoszona wkrótce na łamach tego pisma recenzja Wyjątków z listów... powracała do tych samych określeń, wskazując na "nieodżałowane straty", jakie mogą nastąpić w wypadku zagłady oryginałów korespondencji. Ukrywający się pod inicjałami autor recenzji (prawdopodobnie Władysław Zawadzki) pisał: Dlaczego wyjątki z listów, dlaczego nie listy cale, oto pierwsze pytanie nasuwające się najprzód po wzięciu książki do ręki. Komuż więc i z jakich powodów ma przyslużać prawo przykrawania dowolnie myśli zmarłego poety, opuszczania jednych, ogłaszania pozostawionych w mniej więcej dowolnym zestawieniu.25 Warto tu podkreślić raz jeszcze tak charakterystyczną dla prasy galicyjskiej różnicę w ocenach praktyki edytorskiej zaprezentowanej paryskim tomikiem Wyjątków z listów... Nieprzypadkowo obrona i atak pokrywają się tu z linią podziału ideowego ówczesnej prasy. Konserwatywna publicystyka galicyjska niejednokrotnie jeszcze będzie popierać zasady edytorskie leżące w interesach polskich rodów magnackich. Żądanie całej prawdy rozlegało się natomiast w kręgach o orientacji demokratycznej. Najbardziej jednak zdecydowaną odprawę powyższym praktykom edytorskim dał w kilka lat później Antoni Małecki w swej monografii o Juliuszu Słowackim. Małecki w oparciu o udostępnione mu przez Januszewskich autografy listów Krasińskiego do Słowackiego zaatakował główne zasady edytorskie paryskiego tomiku listów. Zwrócił uwagę na dowolność układu i zatracenie chronologii, na karygodne okrawanie listów i zatajanie zarówno dat ich powstania, jak i adresatów ogłaszanej korespondencji. Wreszcie monografi-sta Słowackiego zaatakował podstawową tezę edycji zmierzającą do stworzenia "artystycznej całości", stwierdzając, iż przy wydaniu cudzej korespondencji najważniejsza jest "autentyczność i sumienność".26 Mimo jednak tak ostrej krytyki, z jaką spotkały się zasady edytorskie paryskiego wydania korespondencji Krasińskiego, sformułowane wówczas kryteria i zdobyte doświadczenia stały się niestety na długie lata obowiązującymi w gronie najbliższej rodziny i przyjaciół poety. Przede wszystkim przyjęła się odtąd zasada sporządzania wyciągów z listów oraz tworzenia z nich przez wydawcę "artystycznej całości". Smutną tę praktykę stosuje jeszcze w latach trzydziestych naszego wieku wydawca listów do Delfiny - Adam Żółtowski. We wstępie do Wyjątków z listów Zygmunta Krasińskiego Gaszyński pisał również o dalszych zamierzeniach edytorskich: "Niepodobieństwem było w pier- 84 85 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie wszych chwilach zgromadzić wszystkie jego korespondencje i porobić z nich stosowne wyciągi. Po kilkumiesięcznych staraniach i pracy utworzył się tom niniejszy. Zbierają się już materiały na tom II - a jest nadzieja, że z czasem trzeci i czwarty przybędzie."27 Do tak szeroko zakrojonej edycji nigdy jednak nie doszło. Nie zdołano wydać nawet tomu II Wyjątków..., choć książka musiała cieszyć się dużą poczy-tnością, skoro już w 1861 roku ukazał się nowy jej nakład. To drugie wydanie było jednak wydaniem korsarskim. Szybkie rozejście się pierwszego nakładu skłoniło "jakiegoś księgarza niemieckiego" do ponownej, bezprawnej edycji28, która jest niemal dosłownym przedrukiem tomiku z 1859 r. Z przedrukowanego wstępu Gaszyńskiego usunięto jednak informację: "Koniec tomu pierwszego". Korsarska edycja Wyjątków... przypadkowo potwierdzała efemery-dalny charakter przedsięwzięcia paryskiego. Trudno wskazać tu wszystkie przyczyny tak nagłego zahamowania bardzo szeroko przecież zaplanowanej edycji listów Krasińskiego. Stanisław Koźmian w swym wspomnieniu o Gaszyńskim pisze, iż "zamierzał on wydać tych Wyjątków tom drugi i trzeci, ale uwagi przyjaciół, którzy mu przedstawili, jaką szkodę pamięci zmarłego przynosi taka ułamkowa praca, skłoniły go do zaniechania dalszej publikacji".29 Podobne przyczyny rezygnacji Gaszyńskiego z planów wydawniczych podaje również Ignacy Janicki w liście do Emiliana But-kiewicza z 16 października 1869 r. Janicki stwierdza, iż wszyscy przyjaciele poety odmówili materiałów do drugiego tomu Wyjątków tłumacząc to, jak np. Cieszkowski, tym, że drukować wyjątki "według swego upodobania i stosownie do okoliczności jest to popełniać świętokradztwo względem pamięci zmarłego. Listy takie można i należy drukować w całej zupełności, a skoro teraz okoliczności na to nie pozwalają i jest to żadną miarą niepodobnym, lepiej więc wstrzymać publikację i czekać stosownej pory."30 Nie sądzę jednak, by jedynie powyższe przyczyny zadecydowały o upadku planów Gaszyńskiego. Nie należy przecież zapominać, iż opracowane wówczas zasady edytorskie obowiązywały jeszcze przez długie lata w gronie przyjaciół poety wydających, aczkolwiek sporadycznie, jego korespondencję. Niewątpliwie na losach paryskiej edycji listów zaważyła również sytuacja rodzinna, a przede wszystkim powtórne małżeństwo wdowy po Zygmuncie, która wiosną 1860 roku wyszła za mąż za młodszego od siebie o 13 lat Ludwika Krasińskiego. Eliza Ludwikowa Krasińska zostaje potępiona przez przyjaciół poety. Odsuwają się od niej wszyscy. Paryskie kolegium wydawnicze przestaje istnieć. Faktyczni spadkobiercy dorobku twórczego autora Nieboskiej pozostają wobec niego obojętni - dzieci są jeszcze wówczas zbyt młode (najstarszy syn ma zaledwie 16 lat), żona zaś po nieszczęśliwym i pełnym dramatycznych spięć pożyciu z poetą, z uczuciem zrozumiałej ulgi tworzy nowy dom i oddaje się wychowaniu dzieci. Nie bez skutków też na zahamowanie prac edytorskich nad korespondencją Krasińskiego pozostała tragedia narodowa 1863 r. W trzy lata później, 8 października 1866 roku, zmarł przyjaciel, sekretarz i główny dotąd wydawca listów poety - Konstanty Gaszyński. Publikacjami listów Krasińskiego rządzi w tych smutnych latach przypadek, dobra wola adresatów i podobne do wyżej scharakteryzowanych zasady edytorskie. W roku 1861 Stanisław Egbert Koźmian ogłasza na łamach "Przeglądu Poznańskiego" 6 fragmentów z listów poety otrzymanych z Nicei w pierwszej połowie 1847 roku. Jest to na kilka lat jedyna osobna publikacja korespondencji Krasińskiego.31 W roku 1867 nakładem Ludwika Merzbacha w Poznaniu wychodzą Poezje pośmiertne Zygmunta Krasińskiego wydane przez Mieczysława Dzikowskiego wraz z pierwodrukiem listu poety do Adama Sołtana z 9 sierpnia 1840 r. Dzi-kowski odwoływał się też do opinii publicznej o udostępnienie spoczywającej w prywatnych biurkach korespondencji Krasińskiego. W dwa lata później Stanisław Koźmian pisząc nekrolog Cezarego Platera ujawnił list poety z 1852 r.32 Najśmielszym zamierzeniem edytorskim na początku lat siedemdziesiątych było niewątpliwie wydanie listów Krasińskiego do Edwarda Jaroszyńskiego, w Krakowie w 1871 r. Dzieje tego wydania są dość burzliwe i tak znamienne, że warto im poświęcić choć trochę uwagi. Wydawca broszury Marius Gorzkowski33, Podolanin, nie znanymi nam dziś drogami zdobył autografy listów i przywiózł je do Krakowa, gdzie od 1870 roku osiedlił się na stałe. Jako członek redakcji "Czasu", w tymże roku przystąpił do wydania w drukarni redakcyjnej owej broszury z 12 listami poety. We wstępie wyjaśnił, iż ogłaszaną korespondencję uważa za ważne źródło biograficzne, które to wyznanie każe przypuszczać, że wydawca podszedł do tekstu z rzadkim na owe czasy pietyzmem. Minimalną cenzurę wprowadzono jedynie we fragmentach odnoszących się do osób współczesnych, zastępując nazwiska inicjałami i kropkami, niekiedy może stosując cięcia. O dziwnych losach tej publikacji zadecydowały jednak tym razem listy odsłaniające po raz pierwszy kulisy romansu poety z Joanną Bobrową. Wzmianki o niej pojawiające się w pięciu pierwszych listach stały się bezpośrednim powodem inkwizytorskiej 86 87 Tradycje edytorskie Tradyqe edytorskie konfiskaty całego nakładu.34 Historię owej konfiskaty, jej motywy przedstawia dość dokładnie główny jej sprawca działający z polecenia rodziny - Ignacy Janicki, pisząc w liście z 26 lutego 1871 r., z Menton do Kraszewskiego: Co się tyczę korespondencji Krasińskiego Zygmunta z Edwardem Jaroszyńskim, rzeczywiście niejaki pan Marius Gorzkowski da! ją do druku w Krakowie nie pytając nikogo o pozwolenie lub upoważnienie i to było powodem, że mój wyjazd z Krakowa o cały miesiąc się spóźnił. Gdy bowiem zrazu ten pan żadnych przedstawień moich nie przyjmował, czekałem ukończenia druku, ażeby przed samym puszczeniem w obieg przyaresztować wszystko i wytoczyć proces. Wszakże nie przyszło do tego, bo ów pan czy spostrzegłszy się sam, czy też przez kogoś przestrzeżony zgłosił się sam do mnie z gotowością wszelkiego zadosyć uczynienia, skończyło się więc na tym, żem zwrócił koszta druku i wszystkie egzemplarze zabrał. Nie myśl Pan jednak, aby w tym było coś ważnego, wszystkiego jest 12 listów, a z tych zaledwie 3 lub 4 godne publikacji, jak mówiące o rzeczach ogólnych, a mianowicie o filozofii Hegla i o Auguście Cieszkowskim. [...] Zresztą głównym przedmiotem tej korespondencji jest pani B., o której także w listach do Sołtana jest wiele, jak Panu wiadomo. Dlatego też nie mogłem żadną miarą pozwolić na to, ażeby publikacja ta poszła w obieg. Strach, jak ludzie są małoduszni i jak mało u nich znaczy cudza cześć i spokój. Że to są listy Zygmunta, gwałtem chcą ich publikowania, jako własność ogół obchodzącą, bez względu na to, że duch autora listów przekląłby wszystkich, którzy do tego rękę przyłożą, że tej kobiecie nie dają spokojnie oczu zamknąć, kobietę mającą dzieci, wnuków i prawnuków chcą puścić na pastwę języków ludzkich.35 Wspomniane w liście Janickiego oryginały korespondencji Krasińskiego z Soł-tanem zawierały istotnie wiele bardzo poufnych zwierzeń, które również utrudniły publikację tego bloku w całości. Mimo to konfiskata zastosowana do listów poety do Jaroszyńskiego została ostro potępiona przez syna przyjaciela Krasińskiego - Adama Lwa Sołtana, który w liście do Kraszewskiego z 25 czerwca 1871 r., pisał z Waplewa: ... co za głupota familii zniszczenie kupnem całego nakładu. Śmieszna głupota! [...] Niszczyć skarb myśli narodowego wieszcza dlatego, że się kochał w mężatce, to śmieszne! Któren-że z naszych wielkich ludzi nie zostawił śladu swej miłości zakazanej, a przeto po nich pamiątek nie niszczono! Czy bez tego ogłoszenia nie było wiadomym, że się kochał i był kochany przez Bobrową? Czy przeto, że ten nakład listów spalą, to wieść tej miłości zaginęła i zaginie ? Śmieszne doprawdy, boby to z familii Bobrów uczyniono, to pojmuję, ale co do tego familii Krasińskich, [...] Znajduję, że spalenie tego wydania listów Krasińskiego to wandalizm i pruderia najwyższa ...36 Konfiskata całego nakładu listów Krasińskiego do Jaroszyńskiego nie powstrzymała, rzecz prosta, dalszych sporadycznych przedsięwzięć edytorskich 88 podejmowanych bez zgody rodziny. Były to już jednak tylko drobne artykuły ogłoszone przez Duchińską w "Bibliotece Warszawskiej" w 1871 czy Akiele-wicza w "Gazecie Narodowej" w 1873 roku. Seweryna Duchińską operowała najswobodniej posiadanymi tekstami listów Krasińskiego. Fragmenty korespondencji poety z Ankwiczami z lat 1834-1842 wykorzystywała bowiem do inkrustacji tekstu swych felietonów zamieszczanych w redagowanym przez siebie dziale Kroniki Zagranicznej "Biblioteki Warszawskiej". Podobną praktykę zastosował również Bronisław Zalewski w "Przeglądzie Polskim" (1875) we wspomnieniu pośmiertnym poświęconym Ludwikowi Orpiszewskiemu, gdzie przytaczał fragmenty nie znanych jeszcze wówczas listów poety do Władysława Zamoyskiego i Ludwika Orpiszewskiego. Prawdziwe zaniepokojenie rodziny poety i działających z jej upoważnienia plenipotentów wywołało jednak dopiero następujące oświadczenie redakcji czasopisma "Niwa", ogłoszone w numerze z 3/15 stycznia 1872 r.: "...dzie-lemy się z czytelnikami pomyślną dla nas wiadomością. J.I. Kraszewski upoważnił nas do zapowiedzenia swojego studium o Zygmuncie Krasińskim, w którym również mieścić się będą listy poety dotąd nie wydane. Studium to zapewne wkrótce "Niwa" w szpaltach swoich pomieści." Do publikacji tej jednak nigdy nie doszło, a cytowany wyżej anons stał się powodem ożywionej korespondencji między Władysławem Chomętowskim, Władysławem Krasińskim, Ignacym Janickim i Józefem Ignacym Kraszewskim. Jej przebieg możemy dziś odtworzyć na podstawie zachowanych listów Chomętowskiego do Władysława Krasińskiego. Swemu zaniepokojeniu dawał Chomętowski wyraz już w .liście z 19 stycznia 1872 r. donosząc synowi poety o anonsie i charakteryzując "Niwę", jako pismo "redagowane w duchu zupełnie materialistycznym i najżarliwiej antykatolickim". W następnym liście z 22 lutego Chomętowski pisał już, iż zaprotestował ustnie w redakcji "Niwy" przeciwko ogłaszaniu drukiem "wszelkich pism czyli też wyjątków z pism" Zygmunta Krasińskiego, oraz donosił, że Janicki ma nadzieję nakłonić Kraszewskiego do zaniechania projektu. Nie przeszkodziło to jednocześnie ułożeniu prawnego protestu przeciwko ogłaszaniu drukiem korespondencji poety, protestu przygotowanego na życzenie Władysława Krasińskiego przez prawnika Lucjana Wrotnowskiego. Ignacy Janicki jednak, będący już od lat w korespondencji z Kraszewskim, w liście do powieściopisarza, pisanym z Krakowa 28 lutego 1872 r., ocenił ten krok jako "niewczesną gorliwość" i uznając zasługi i pomoc, jaką okazał mu Kraszewski przy zdobyciu kopii listów do Sołtana, prosił uważać ów protest za niebyły.37 89 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Janicki dyplomacją swą zażegnał więc cały konflikt i doprowadził ostatecznie do rezygnacji powieściopisarza z ogłaszania studium o Krasińskim w oparciu o nie ogłaszane jeszcze wówczas listy do Adama Sołtana. Czuwający nad tą sprawą w Warszawie Władysław Chomętowski już 4 marca 1872 r. donosił młodemu ordynatowi: Odebraliśmy odpowiedź p. Janickiego z Krakowa. Donosi, że posiada zapewnienie ze strony Kraszewskiego, jako tenże nie ogłosi żadnego studium o śp. Ojcu Pana Hrabiego, nie zakomunikowawszy do przejrzenia i osądzenia. Pisze więc p. Janicki, że nie przyznaje żadnego znaczenia do wiadomego ogłoszenia w "Niwie" i powtarza zarazem, że bierze na siebie załatwienie całej sprawy. Owoż w skutku tej odezwy uważa p. mecenas Wrotnowski, że nie wypada przedsiębrać żadnych prawnych kroków względem redakcji.38 Sprawa niedoszłego studium Kraszewskiego o Krasińskim ożywiła jednak, choć na krótko, inicjatywę najbliższych przyjaciół poety, którzy przygotowaniem zbiorowego i ocenzurowanego wydania jego korespondencji pragnęli zapobiec edycjom korsarskim. Z początkiem 1872 roku jesteśmy właśnie świadkami kształtowania się nowego zespołu redakcyjnego. Zabiegi te ukazuje w pełni korespondencja Stanisława Małachowskiego z Jerzym Lubomirskim. Pierwszy zachowany list z 3 kwietnia przypomina propozycję wspólnej podróży do Wiednia i Wenecji dla spotkania i naradzenia się z Augustem Cieszkowskim "w kwestii wydawnictwa listów i pism pośmiertnych Zygmunta".39 Najciekawszy jest jednak list następny, z 6 kwietnia 1872 roku, z Krakowa, zasługujący na przytoczenie niemal w całości: Zmiłuj się - pisał Małachowski - powiedz, czym tam ci co obraźliwego napisał. Zapraszałem cię do wspólnej podróży do Wenecji dla wspólnego naradzania się z Augustem, czy i jak można by rozpocząć jakie wydawnictwo, aby, jak dobrze mówisz, przeszkodzić rozbójniczemu nadużywaniu posiadanych, przypadkiem pozostałych pism Zygmunta w tylu rękach (jak świeżo mówił mnie Janicki, że Kraszewski mając w posiadaniu listy Zygmunta i Danielewicza grozi, że jeżeli się nikt nie zajmie wydawnictwem pism Zygmuntowych, on to uczyni), i jak to wielu już spekulantów uczyniło. Mówiłem ci także, że syn Zygmunta ma zamiar wydać na świat choć część listów politycznych, a nie mogąc tego uczynić pod swoim imieniem z powodu rządu moskiewskiego, chciałby, abym ja. się tego podjął. Ja zaś bym tego nie chciał uczynić bez wspólnej narady i zezwolenia. I dlatego zapraszałem cię usilnie do wspólnej podróży, aby tę kwestię załatwić. [...] Wystaw sobie, że właśnie odebrałem znów list od pani Delfiny, dyktowany, bo donosi, że oczy straciła tak dalece, że pisać nie może, w którym mnie oświadcza, że tylko mnie, albo Augustowi oddać może i chce pisma Zygmuntowe. Widać, że je ma w Nicei, inaczej je spali. Więc też ja z Wenecji udam się do Nicei i spodziewam się 90 te skarby odebrać, i tu przywieźć. A podobnież postarawszy się inne jeszcze z różnych stron wydostać i tu zgromadzić, gdzie już tyle ich się znajduje. Zjechać się razem latem czy jesienią, wszystkie przejrzeć, ułożyć i jeżeli nie drukować zaraz tu w Krakowie, to przygotować na przyszłość co wypadnie, a co niewłaściwe zniszczyć.40 Charakterystyczne jest, iż kształtowanie się tego nowego zespołu redakcyjnego spośród grona najbliższych przyjaciół poety odbywa się bez udziału Elizy Krasińskiej. Plany te w tragiczny sposób pokrzyżowała jednak śmierć. Już 24 maja 1872 roku, czyli niespełna w 7 tygodni po liście Małachowskiego, zmarł w Krakowie Jerzy Lubomirski. Na początku następnego roku, 6 lutego 1873, umarł jedyny żyjący jeszcze wówczas syn poety - Władysław Krasiński. Z kształtującego się na początku lat siedemdziesiątych nowego kolegium redakcyjnego pozostaje przy życiu tylko Stanisław Małachowski i August Cie-szkowski. Brak zupełnie materiałów do scharakteryzowania ówczesnej działalności tych dwu pozostałych przy życiu serdecznych przyjaciół poety. Ich wzajemne kontakty utrudnia niewątpliwie i wiek (Małachowski ur. 1798), i granice - Małachowski osiadł już wówczas od kilku lat w Krakowie, Cie-szkowski przebywa stale na Zachodzie lub w Poznańskiem. Większy ich udział w pracach nad zamierzoną edycją korespondencji Krasińskiego jest niezwykle utrudniony. Cieszkowskiemu udaje się jedynie ściągnąć do Wierzenicy podstawowy zrąb autografów listów poety do Delfiny, nad którymi wówczas pracuje z myślą o możliwym ich wydaniu "do śmierci jednak żmudnej tej pracy dokonać nie zdołał".41 Bardziej aktywny, mimo swego wieku, jest wówczas Stanisław Małachowski. Poza wydaniem dwu broszur o Krasińskim42, on zapewne jest inspiratorem artykułu Stanisława Tarnowskiego ogłoszonego na łamach krakowskiego "Przeglądu Polskiego" w 1873 r. Zawierał on kilka obszernych fragmentów z listów Krasińskiego z lat 1840 -1849, pisanych do Norwida, Cieszkowskiego, Kajsie-wicza, Trentowskiego i Władysława Zamoyskiego oraz 5 liryków. O nich to pisał Tarnowski, iż otrzymał je od Małachowskiego, ale prawdopodobnie również i materiał epistolarny pochodził z tego samego źródła. Naprowadza na to przede wszystkim fakt pojawienia się w artykule po raz pierwszy fragmentów z listów Krasińskiego do Norwida, które były w posiadaniu Małachowskiego już w 1851 roku.43 W publikacji Tarnowskiego obowiązują zresztą te same zasady edytorskie, które obserwowaliśmy w Wyjątkach z listów... ogłoszonych przez Gaszyńskiego. Spotykamy więc tę samą tendencję do ukrywania adresatów publikowanej korespondencji, dążenie do zacierania dokładnej 91 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie chronologii, a podawanie jedynie ogólnikowych, niedokładnych dat, wreszcie ograniczanie się tylko do fragmentów ogłaszanych listów mówiące najlepiej o ich cenzurowaniu przez kopistę. Artykuł Tarnowskiego ogłoszony został w oparciu o odpisy spreparowane wyraźnie według założeń paryskiego kolegium redakcyjnego z 1859 roku, odpisy będące zapewne już wówczas w posiadaniu Stanisława Małachowskiego.44 W cztery lata później, w roku 1877, na łamach tegoż "Przeglądu Polskiego" Tarnowski ogłosił następną publikację w oparciu o listy poety do Sołtana, udostępnione mu przez syna adresata, Michała Sołtana. Tym razem artykuł Tarnowskiego spotkał się z niezadowoleniem rodziny Krasińskiego, jak również z gorzkimi uwagami Kraszewskiego, który niemal od lat 10 był już w posiadaniu kopii tej korespondencji. Goryczy swej dał wyraz Kraszewski nawet w sześć lat później wydanym wstępie do tomu listów poety do Sołtana. Artykuł Tarnowskiego wywołał znowu konsternację z powodu ujawnienia źródeł do romansu Krasińskiego z Bobrową. Jedynie Adam Lew Sołtan, brat sprawcy tej publikacji, pisał do Kraszewskiego 14 stycznia 1877 r., nie ukrywając nawet pewnego zadowolenia: "Nieprawa miłość Zygmunta stanowi prze-ważną część [artykułu], mógł mniej o tym się rozpisywać, ale to wiele i Warn rozwiązuje, mniej możecie krępować się; dał materiał do rąk, który nie trzeba opuszczać już." 45 Nieprzejednany był tylko Janicki, który w listach swych gromił "studenterię hrabiego profesora". 26 maja 1877 r. pisał on do Kraszewskiego: "...ten szacowny materiał spoczywał u Pana od lat 10 z prawem użytkowania z niego, a mimo tego umiałeś Pan uszanować i pamięć zmarłego, i wrażliwość żyjących. Tarnowskiemu dostał się na chwilę i zaraz musiał wystrzelić z nim jak student na wakacjach, gdy mu strzelba w rękę wpadnie." Zwracając uwagę na okoliczności publikacji Tarnowskiego, Janicki podkreślał brak "zmysłu delikatności" u profesora, a dalej stwierdzał: r".•-,.,,,, ...od śmierci ordynata Władysława nie ma nikogo w rodzinie, który by prawa jej z godnością i siłą bronić umiał; od śmierci zaś matki, wdowy po Zygmuncie, rozluźniły się węzły, które członków tej rodziny łączyły w jakąś całość, w jedną grupę; odtąd każde poszło swoją drogą i jeśli są jeszcze pojedyncze indywidua Krasińskich, nie ma już domu Krasińskich, nie ma rodziny poety.46 Mimo scharakteryzowanej powyżej sytuacji panującej wówczas w rodzinie Krasińskich, w latach siedemdziesiątych wykształca się jednak nowy, niezwykle ważny ośrodek pracy nad przygotowaniem zbiorowego wydania listów poety - jest nim Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Tu właśnie pod kierunkiem Janickiego gromadzi się autografy i sporządza odpisy korespondencji poety. Listy Adama Lwa Sołtana i Ignacego Janickiego pisane do Kraszewskiego ujawniają, iż poczynaniom tym patronuje wówczas synowa autora Nieboskiej, wdowa po Władysławie Krasińskim - Róża z Potockich Krasiń-ska, 2 voto Edwardowa Raczyńska. Córka Katarzyny z Branickich, wielkiej miłośniczki i adresatki listów Krasińskiego, kolekcjonerki jego autografów i ko-pistki szeregu pism i korespondencji, już z domu rodzinnego wyniosła zainteresowanie dla podobnych prac i poczynań.47 17 maja 1877 roku, z Waplewa, Adam Lew Sołtan donosił Kraszewskiemu: Parę dni temu odjechała Róża z Potockich Krasińska; główny cel podróży były listy śp. Zygmunta, jakie posiada Cieszkowski, a zdaje się i Delfina listy śp. Zygmunta przekazała Cieszkowskiemu; ma nadzieję pani Róża, że te listy dostanie. Pani Róża chce koniecznie wydawać listy po śp. Zygmuncie...48 Tymczasem Janicki w latach 1873-1881 ogłasza na łamach "Kroniki Rodzinnej" fragmenty korespondencji Krasińskiego.49 Publikacje te umożliwia mu niewątpliwie fakt pozostawania tego czasopisma pod patronatem Biblioteki Ordynacji, jak również personalny związek redakcji "Kroniki..." z Biblioteką - początkowo bowiem redaktorem pisma był sam Janicki, a następnie Aleksandra z Chomętowskich Borkowska, rodzona siostra Władysława, ówczesnego kustosza zbiorów Krasińskich.50 Koneksje te są tak wyraźne, iż wypada zakwestionować możliwość zbytecznego w tym wypadku pośrednictwa Antoniego Edwarda Odyńca we wspomnianych publikacjach.51 Artykuły o korespondencji Krasińskiego ogłaszane w "Kronice Rodzinnej" są efektem starań Janickiego, prac porządkowych i zabiegów podejmowanych nad skolekcjo-nowaniem całego korpusu epistolarnego poety w Bibliotece Ordynacji Krasińskich. Zasługi Janickiego i redakcji "Kroniki Rodzinnej" są tu niezaprzeczalne; mimo całej edytorskiej nieudolności głównego sprawcy tych artykułów, rozszerzają one krąg adresatów poczynając od listów do Ary Scheffera, poprzez fragmenty listów do ojca i do Elizy Krasińskiej. Janicki odstępuje również od zasad, które kierowały wydaniem Wyjątków z listów Zygmunta Krasińskiego - ujawnia więc zarówno adresatów ogłaszanej korespondencji, jak i daty oraz miejsce powstania poszczególnych listów, choć niestety w dalszym ciągu są to tylko wyjątki z epistolografii poety. Największą jednak zasługą Ignacego Janickiego było tworzenie archiwum Krasińskiego w Bibliotece Ordynacji i współdziałanie pod tym względem z Różą 93 92 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Krasińską. Dawny nauczyciel synów poety i nieprzejednany wróg ogłaszania całej jego epistolografii, przez długie lata pracował nad gromadzeniem autografów Krasińskiego i kierował sporządzaniem kopii bloków korespondencji dla przyszłego jej wydania. Jemu to powierzył Gaszyński oryginały posiadanych listów poety 52, z których Janicki sporządził już w latach siedemdziesiątych odpis, odnaleziony dopiero niedawno.53 Jemu też udało się już w 1870 roku zdobyć przy pomocy Kraszewskiego kopię listów poety do Adama Sołtana, z której również wykonał wówczas odpis.54 Prace porządkowe, sporządzanie kopii, wreszcie starania o skolekojonowanie podstawowego zrębu korespondencji ruszają pełną parą zwłaszcza w drugiej połowie 1877 roku. Wówczas to bowiem udało się Janickiemu i Róży Kra-sińskiej sfinalizować starania o edycję zbiorową listów poety. Plany w tym zakresie, jak ujawnia to korespondencja Władysława Gubrynowicza z Kraszewskim, powstały już w 1875 roku, kiedy omawiano z ówczesnym wydawcą Dzieł Zygmunta Krasińskiego charakter i zakres publikacji utworów. W liście do Kraszewskiego z 29 czerwca 1877 r. Gubrynowicz przytacza charakterystyczne fragmenty korespondencji otrzymanej od Janickiego: ...załączam list do Pana - pisał Janicki - właśnie w sprawie wydawnictwa listów Krasińskiego, które stosownie do ułożonych planów naszych w r. 1875 niejako dalszy ciąg dziel Krasińskiego stanowić mają; do Pana Kraszewskiego piszę również w tej sprawie, w ten sposób porozumiawszy się będziem mieli pierwszy raz kompletną korespondencję Zygmunta Krasińskiego.55 5 lipca zaś pisał Gubrynowicz do Kraszewskiego: , Janicki donosi mi, że kopiują już listy i uzupełniają te, które wydał niegdyś Gaszyński, będzie materiału na 2 tomy, które Panu Dobrodziejowi przeszłe i tym sposobem wyjdzie edycja kompletna, co razem może 3 do 4 tomów stanowić.56 Janicki jest więc współtwórcą i nieoficjalnym redaktorem edycji zbiorowej listów wydawanych przez Gubrynowicza w latach 1882-1887. On dysponuje materiałami, sporządza kopie ogłaszanych po raz pierwszy bloków korespondencji, które udostępnia Kraszewskiemu. Może się oczywiście nasunąć pytanie, co spowodowało, iż autorowi Starej baśni powierzono protektorat nad wydaniem zbiorowym korespondencji Krasińskiego. Zainteresowania Kraszewskiego epistolografią twórcy Nieboskiej krystalizują się stosunkowo wcześnie, bo już w latach sześćdziesiątych. Przez kilkanaście lat powieściopisarz nosi się z zamiarem napisania studium o Krasińskim; podstawowym zrębem tego stu- 94 dium miały być listy poety do Adama Sołtana, z którymi Kraszewski zapoznaje się w kopii już od 1863 roku. Udostępnia mu je syn adresata, Adam Lew Sołtan, będący w serdecznej przyjaźni z powieściopisarzem. 2 stycznia 1863 r. pisał on do Kraszewskiego: ... 2a parę dni rozpocznę przepisywanie listów Krasińskiego; po ukończeniu z ochotą Warn te listy udzielę, będziesz mógł, kochany Pan, ułożyć wierny opis Zygmunta, bo w tych listach się pozna człeka aż do szpiku; te listy jako materiał do biografii jest [!] nieoceniony.57 Wzmianki o odpisach i oryginałach powtarzają się w korespondencji Adama Lwa Sołtana jeszcze niejednokrotnie w 1866, 1867 i 1868 roku, kiedy to Kraszewski otrzymuje już ostatecznie kopie wszystkich rękopisów Krasińskiego zgromadzonych w bibliotece waplewskiej. Jednocześnie, powieściopisarz gromadzi również inne materiały - Sołtan przysyła mu kopię 2 listów poety do drą Pileckiego, jako przyszły protektor wydania zbiorowego korespondencji zapoznaje się również Kraszewski z listami poety do Trentowskiego i do Jaro-szyńskiego. O jego studium o Krasińskim jest dość głośno, a świadczy o tym zarówno ów niefortunny anons w "Niwie" z 1872 r., jak również ślady zobowiązań Kraszewskiego w tej sprawie wobec wydawcy poznańskiego Jana Żu-pańskiego. Janicki proponował nawet Kraszewskiemu szpalty "Kroniki Rodzinnej" dla zamierzonego szkicu o twórcy Nieboskiej. Wdowa po ordynacie Władysławie - Róża Krasińską - wyrażała się z uznaniem o tych planach. 10 listopada 1877 r., Adam Lew Sołtan pisał z Waplewa do Kraszewskiego: Śliczna, dobra i rozumna pani Róża Krasińską tu u nas teraz bawiąca bardzo ubolewa, że dotąd Was osobiście nie poznała, mówi, że jeżeli na wiosnę wyjedzie, to umyślnie zboczy na Drezno, by Was poznać i z Wami się rozmówić i naradzić co do pozostałości po śp. Zygmuncie Krasińskim; bardzo pragnie, byście prace o Zygmuncie wydali i byście dodali, że z pozwolenia familii, aby tym zamknąć drogę do ogłaszania na swoją rękę. Zresztą pani Róża sama chce do Was pisać, nim się osobiście pozna; mówiła, że bardzo rada dostarczyć Warn wszelkich danych i różnych dat, jakie zażądacie do swego wydania o śp. Zygmuncie. Ma całą korespondencję po Gaszyńskim z Zygmuntem, z ojcem jenerałem, całą Jaroszyńskiego i z jeneralem Zamoyskim; jakich danych zechcecie, to Warn udzieli z ochotą; rad więc jestem z tego, że zawiążecie z sobą stosunek bliższy. Pani Róża wielka Wasza wielbicielka. Bardzo ona zagniewana na Tarnowskiego, że taki głupi miał odczyt i dotknął stosunku drażliwego z korespondencji, szczególnie, że pani Bóbr żyje; wie ona, że Tarnowski nosi się z myślą wydania studiów o śp. Zygmuncie, a sądzi, że byłby [!] nieszczególny, więc radzi, byście Wy wyprzedzili i tym zamknęli drogę popisu być może znowu niestosownego Tarnowskiego. [...] Mówi pani ,95 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Róża, że gdyby przed wydaniem Waszego dzieła o śp. Zygmuncie mogła przejrzeć, to może znalazłaby, czego brak, i dostarczyłaby ze swoich zbiorów na dopełnienie. Posiadać będzie i po Delfinie korespondencję.58 Mimo tego rozgłosu studium Kraszewskiego o Krasińskim, jak się wydaje, nigdy nie zostało napisane. Ale od tego uznania dla zainteresowań powieścio-pisarza krok już tylko do decyzji powierzającej mu protektorat nad wydaniem zbiorowym korespondencji poety. Spośród osób mogących podjąć się wówczas pieczy nad edycją listów Krasińskiego wybór mógł paść tylko na Tarnowskiego lub Kraszewskiego. Stanisław Tarnowski naraził się rodzinie poety publikacją artykułu o listach do Sołtana; za kandydaturą Kraszewskiego przemawiało natomiast zarówno nazwisko, jak i przede wszystkim kilkuletnie już zainteresowania powieściopisarza korespondencją Krasińskiego. Ostateczna decyzja powierzająca Kraszewskiemu protektorat nad edycją listów poety zapadła prawdopodobnie w czerwcu 1877 roku. Z początkiem następnego roku Władysław Gubrynowicz osobiście dostarczył Kraszewskiemu do Drezna część sporządzonych przez Janickiego kopii korespondencji. W drodze powrotnej bawił w Warszawie dla ponownego omówienia sprawy wydawnictwa. Z Janickim widziałem się zaraz - pisał Gubrynowicz 2 marca 1878 r. do Kraszewskiego -w- i byłem z nim u hrabiny Róży Krasińskiej i w całogodzinnej rozmowie ogady-waliśmy wydawnictwo listów i tak wedle wskazówek Janickiego na tom I/II listy do Gaszyńskiego, Słowackiego i wybór z Jaroszyńskiego, następnie Małachowski, Zamoy-ski, Sołtan etc. Od prof. Małeckiego dostałem wszystkie listy do Słowackiego i już się przepisują, aby je Panu Dobrodziejowi wysłać.59 Z końcem grudnia 1878 roku Kraszewski otrzymuje dalsze kopie, a z początkiem 1880 roku odpisy listów do Trentowskiego i Ary Scheffera. Janicki obiecuje mu również kopie korespondencji poety z Delfina, które to odpisy ostatecznie przesłane zostają Kraszewskiemu w połowie 1881 roku.60 Całe wydawnictwo planowane było na 5 tomów; miały się tam także ukazać fragmenty korespondencji poety z rodziną. Ostatecznie jednak ograniczono się tylko do publikacji w "Kronice Rodzinnej" w latach 1875-1881 nielicznych wyjątków z listów poety do ojca i do żony, a pozostałą część korespondencji rodzinnej Janicki udostępnił prawdopodobnie Stanisławowi Egbertowi Koźmia-nowi, który od 1879 do 1880 roku publikował na łamach "Kuriera Poznańskiego" obszerne fragmenty z listów poety do ojca i do Elizy Krasińskiej. Ko-źmian ujawniał również powody rezygnacji z planów ogłoszenia listów rodzinnych Krasińskiego w wydaniu zbiorowym korespondencji pisząc, iż na prze- szkodzie staje przede wszystkim jej prywatny i poufny charakter.61 Jedynym trwałym do dziś śladem tych początkowych zamiarów Janickiego jest, jak sądzę, poza wspomnianymi artykułami rozproszonymi w czasopismach, zachowana do dziś kopia genewskich listów poety do ojca, ogłoszona przed kilkoma laty przez prof. Stanisława Pigonia.62 Sprawa owych kopii sporządzanych przez Janickiego lub najbliższe mu otoczenie dla Kraszewskiego, jako sprawującego protektorat nad wydaniem zbiorowym korespondencji zasługuje na osobną uwagę. Archiwum Kraszewskiego ujawnia, że powieściopisarz dysponował właściwie niemal całym podstawowym zrębem epistolografii Krasińskiego udostępnionej mu w odpisach. Z kopii tych powstałych pod kierunkiem lub sporządzonych osobiście przez Janickiego zachowały się do dziś tylko dwie - wspomniane już odpisy listów do ojca i do Konstantego Gaszyńskiego. Na przykładzie zachowanych odpisów listów do Gaszyńskiego, jak również w oparciu o korespondencję prywatną Kraszewskiego, należy stwierdzić, iż istniał dwojaki rodzaj kopii - obok odpisów zachowujących wierność wobec oryginałów, sporządzano tzw. wyciągi, które służyły za podstawę druku. Trudno dziś powiedzieć, czy Kraszewski posiadał wszystkie odpisy zgodne z autografami, wiadomo jedynie, iż wydanie zbiorowe ukazujące się we Lwowie nakładem Gubrynowicza odbiega od wersji oryginalnej i opiera się na wyciągach sporządzanych pod kierunkiem Janickiego i przejrzanych przez rodzinę poety. Kolejność prac redakcyjnych była więc następująca - etap wstępny polegał na przygotowaniu kopii wiernych z autografami, które to kopie służyły z kolei za podstawę do lektur i prac cen-zorczych; na tych właśnie egzemplarzach dokonywano skreśleń, tak oskalpowany kopiariusz szedł następnie ponownie na warsztat kopisty, który sporządzał nowy odpis służący już za podstawę druku. Janicki był w tych wstępnych pracach redakcyjnych wielkim pedantem i bardzo groźnym cenzorem. Najwcześniej opracował wyciąg listów poety do Sołtana. Udostępniony mu przez Kraszewskiego odpis oryginałów przepisał dla Biblioteki Ordynacji, aby następnie ocenzurowaną kopię przepisać ponownie na użytek rodziny Krasińskich. Z kopii tych, jak wyjaśniał Kraszewskiemu, "usunięte jest wszystko, co się do czysto prywatnych, osobistych stosunków tak Sołtana, jak pana Zygmunta odnosiło i tym samym ścisłej dyskrecji wymagało".63 Taki był właśnie charakter odpisów, nad którymi pracował Kraszewski. Do Drezna przychodziły na ogół z Warszawy gotowe już wyciągi z listów ocenzurowanych przez Janickiego i rodzinę Krasińskich. Oto jeszcze jeden fragment 7 - Korespondencja 97 96 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie listu Janickiego do Kraszewskiego z 7 lutego 1880 r. mówiący właśnie o dokonanych zabiegach: Listy do Sołtana i do Trentowskiego już gotowe, w tych dniach przeszłe je Czcigodnemu Panu, w tej chwili przegląda je pani Raczyńska. Wkrótce także będą gotowe listy do Ary Scheffera i przeszłe je Czcigodnemu Panu w kopii francuskiej i w przekładzie polskim, którym zajmuje się córka Zygmunta. [...] Przybędą także jeszcze niektóre listy do pani Delfiny, te przynajmniej, które drukował już Gaszyński i które w "Kronice" były także powtórzone. Do nich zaś dołączone będą fragmenta wg modły odpowiadającej życzeniu zmarłego, a którą to modłę okazałem Czcigodnemu Panu w oryginale skreślonym ręką pani Delfiny i pani Elizy Krasińskiej podług życzenia Zygmunta.61 Pod kierunkiem Janickiego powstał więc nawet wyciąg z listów poety do Sołtana, których odpisy wierne z oryginałami już od kilkunastu lat były w posiadaniu Kraszewskiego. Ignacy Janicki jest więc właściwie nieoficjalnym redaktorem zbiorowego wydania korespondencji Krasińskiego z lat 1882-1887. On też jest autorem większości przypisów do listów w wydaniu Gubrynowicza.65 Jedynie w tomie II zawierającym listy do Sołtana, zachowana kopia ujawnia udział w redagowaniu komentarzy syna adresata, Adama Lwa Sołtana. Janicki czuwał również nad korektą wydania, gdzie jego pedanteria dawała się szczególnie we znaki Gubrynowiczowi uskarżającemu się, iż "sprawa ta jest gdyby węzeł gordyjski, który zbyt powoli się rozwiązać daje".66 W liście zaś z 14 lutego 1883 r. Gubry-nowicz pisał wprost do Kraszewskiego: ... o Krasińskiego najeździłem się już tyle, że teraz muszę się liczyć, ile jeszcze łożyć można na podróże, aby mieć prócz samego honoru wydawcy także zysk godziwy. Pan Janicki wzywał mnie, ja stawałem do "apelu" do Krakowa, Poznania, Warszawy, do dziś nie Il-gi, lecz V-ty tom powinien być wydrukowany. [...] o dalsze tomy porozumie się z Janickim o korektę, dalej bowiem tak prowadzone wydawnictwo być nie może, papier na 5 tomów kupiliśmy przed 3 laty, aby był jednostajny, wszystko robiemy, co tylko było żądane ze strony pana Janickiego, sądzę więc, że teraz godzi się, aby nam raz ręce do dalszych tomów rozwiązał, aby wydanie przyspieszyć można.67 Jeszcze bardziej rozpaczliwe wyznanie znajdujemy w liście z 22 września tr.: ... korekty, rekorekty, rewizje, przedruki z całych arkuszy do rozpaczy doprowadzały drukarnię, korektę 4 arkuszy nam po kilka tygodni Janicki nie zwracał; słowem, na przyszłość jest rzeczą niemożebną publikację z korektą pana Janickiego prowadzić, zaradzić temu muszę i dlatego w październiku pojadę do Warszawy, a do domu przez Drezno będę wracał dla osobistego ogadania tej sprawy.68 Udział Kraszewskiego w pierwszej edycji zbiorowej listów poety sprowadzał się więc do funkcji oficjalnego protektora czuwającego nad całością i nadającego wydawnictwu rangę swym nazwiskiem. On też opatrzył pierwsze dwa tomy listów obszernymi wstępami. Do ostatniej niemal chwili nie rezygnował powieściopisarz z zamiaru napisania studium o Krasińskim, które miało być dołączone do jednego z kolejnych tomów korespondencji. Pisał o tym wyraźnie we wstępie do tomu I: "Chcieliśmy obszerniejszym wstępem poprzedzić zbiór ten [...] musimy to jednak odroczyć do jednego z następnych tomów, dotąd całości nie mając w ręku." 69 Spóźnione nadesłanie przez Janickiego kopii listów, jak również ciągłe uzupełnianie złożonych u Kraszewskiego odpisów utrudniały powieściopisarzówi pracę. Gubrynowicz pisał o tym m. in. w liście do Kraszewskiego z 9 marca 1882 r.: Wielką nam dywersję robi troskliwość Janickiego o uzupełnienie korespondencji; zamiast mieć studium, jak się cieszyliśmy, w tym roku do jesieni, to teraz widzimy, że do jesieni dopiero będzie cały materiał korespondencji skończony i wychodzi na to, co Janicki w roku zeszłym powiedział, że będzie Panu dogodniej mieć do studium już gotowe listy wydrukowane; stało się więc tak, jak Janicki plan cały sobie ułożył, my teraz już z drukiem dalszym będziemy podwójnie spieszyć, aby czas stracony wynagrodzić.70 Do sprawy tej powracał Gubrynowicz raz jeszcze w liście z 8 maja tr. pisząc m. in.: "...z ogadania sprawy z Janickim nabrałem przekonania, że do jesieni wszystkie tomy listów zwróci uzupełnione [...]. Przypominamy się więc łaskawej pamięci o przyrzeczone studium, które teraz może na jesień lub zimę będzie w wolnych chwilach po trosze do druku przygotowane." 71 Wszystko wskazuje jednak na to, iż przyrzeczonego studium o Krasińskim, które miało być zapewne wydrukowane na początku tomu III Listów, Kraszewski nigdy nie napisał. Janicki opóźnił nadesłanie materiałów, a w rok później (1883) pisarz został aresztowany i był przez trzy lata więziony w Magdeburgu. Tragiczne powikłania losów głównego protektora edycji korespondencji pod koniec jego życia, jak również śmierć Kraszewskiego w 1887 roku, w chwili wydania tomu III Listów Krasińskiego, wszystko to przekreśliło ostatecznie plany wzbogacenia edycji zbiorowej odrębnym studium o poecie. Niewątpliwie fakty te przyczyniły się także do rezygnacji z początkowych zamiarów wydania korespondencji w pięciu tomach. Nieodżałowaną stratą dla wydawni- 98 99 Tradycje edytorskie Tradyq'e edytorskie ctwa była również śmierć Ignacego Janickiego w 1886 roku. Zgon wydawców najbardziej oddanych edycji listów pokrzyżował i tym razem ambitne plany. We wstępie do tomu I Listów wydanych w 1882 r. Kraszewski nawiązywał wyraźnie do edycji Wyjątków z listów Zygmunta Krasińskiego, przedrukowu-jąc przedmowę Gaszyńskiego, i konfrontując nowe zamierzenia edytorskie z dotychczasowymi osiągnięciami wydawniczymi: Jeżeli zaś poprzedni wydawca uważał za niezbędne poprzestać na samych wyjątkach -• pisał Kraszewski - celem drugiego wydania było uzupełnić je i korespondencji nadać formę całości, o ile na to obowiązki względem zmarłego i osób, które z nim były w stosunkach, oraz wyraźna wola jego dozwalały. Kładziemy szczególny nacisk na to, że wolą śp. Zygmunta było, aby listy pozostałe po nim tylko ogół obchodzić mogące ogłoszone zostały.72 Jeszcze wyraźniej o cenzurze dokonanej w zespole ogłaszanej korespondencji poety pisał Kraszewski we wstępie do tomu II Listów: ... w żywotach łudzi zmarłych i żyjących są pewne strony, które mogą drażnić i nasycać ciekawość, ale do poważnie pojętego obrazu nie należą. Z tych też względów, przystępując do wydania niniejszej korespondencji, musieliśmy poddać ją właściwej kontroli i zgodzić się na pewne opuszczenia.73 Godząc się przy edycji listów poety na ową "kontrolę" i "opuszczenia" dokonane przez Janickiego i rodzinę Krasińskich, Kraszewski opowiadał się jednak prywatnie jako zdecydowany zwolennik publikowania całości zachowanej korespondencji. Jego rozumienie listu jako dokumentu budzi dziś całkowite uznanie, jest w całym tego słowa znaczeniu nowoczesne. Jednocześnie był Kraszewski w pełni świadom ogromnych trudności, jakie stają przed wydawcą prywatnej korespondencji. 4 października 1880 roku, w liście do Izabeli Zbigniewskiej, X)dpowiadając na jej wątpliwości co do publikacji listów Narcyzy Żrnichowskiej, stwierdzał, co następuje: ...trudno stanowczo orzec co obowiązkiem, co nadużyciem, a co konieczne. Ja sam jestem w położeniu tym z pozostałością po śp. Zygm. Krasińskim, która ma być wydaną, ale częściowo. Zasadniczo niepodobna rozstrzygnąć pytania i musi ono zawsze pod-danem być poczuciu tego co właściwe i potrzebne. [...] Jestem tego przekonania, że gdyby nie wzgląd na żywych, należałoby pozostałość zmarłych ogłaszać całą, nie ważąc się obcinać, bo obcinanie zmienia charakter i rzecz przeistacza. Lecz żywi mają też prawo, aby ich spokój poszanowano. Tymczasem z umarłymi dzieje się tak, że odkładane ich korespondencje lub giną, albo też ukazują wtedy, gdy się już staną niezrozumiałymi, bo pamięć wypadków, a nawet stanowisko duchowe czasu zmieniło się. Stąd płynie, że co w czas ogłoszone byłoby blask rzuciło na zmarłego, później rzuca tylko mroki i cienie... Pamięć się zaciera nadzwyczaj prędko, żywe życia prądy chłoną i unoszą szczątki przeszłości... Pozostawić więc potrzeba sumieniu i przekonaniom każdego, jak ma postąpić, z tym jednak, że lepiej coś zrobić albo częściowo lub niezbyt trafnie, niż nie zrobić wcale nic.74 Szczęśliwie zachowane kopie listów Krasińskiego do Gaszyńskiego i Sołtana pozwalają dziś ocenić kierunek owej "kontroli" i rodzaj zastosowanych opuszczeń. Z zestawienia liczbowego wynika, iż w zespole korespondencji poety z Ga-szyńskim pominięto 32 listy (na 182), w bloku zaś Sołtanowskim 37 listów (na 221). Oczywiście ten prosty rachunek nie daje nawet w najmniejszym stopniu pojęcia o rozmiarach dokonanego w tych zespołach spustoszenia. Cenzura bowiem polegała nie tyle na pomijaniu całych listów, ile na dokonywaniu cięć w korespondencji zakwalifikowanej do druku. W ten sposób otrzymaliśmy znowu tomy listów spreparowanych przez Janickiego, na których podstawie zupełnie niemożliwe jest wyrobienie sobie, prawdziwego sądu o korespondencji Krasińskiego. Obserwacja licznych opustek i redukcji pozwala dziś ustalić kryteria, jakimi kierowano się wówczas w pracy redakcyjno-cenzorczej. Największych cięć dokonano w tych listach, w których poeta oceniał krytycznie i niekiedy bardzo złośliwie ludzi swojej epoki, mówił o ich czynach i ukazywał ich charakter. Nie można przytoczyć tu wszystkiego, można zaledwie podać w przypisach ciekawsze wyjątki objęte skreśleniem.75 Brak tych opinii i sądów niesłychanie zuboża korespondencję, odbierając jej znaczenie źródła do poznania ludzi epoki, a jednocześnie pozbawiając nas cennych rysów do charakterystyki samego Krasińskiego. Uzasadnienie konieczności dokonania wówczas takiej cenzury jest tylko jedno - korespondencja ta zbyt silnie tkwi w epoce, dotyczy ludzi lub rodzin żyjących jeszcze w momencie podjęcia przez Janickiego i Kraszewskiego prac edytorskich; ujawnienie całego jej treściowego bogactwa jest istotnie niemożliwe. Trudno bowiem znaleźć inne uzasadnienie dla dokonanych zabiegów. Nie ostaje się tu żaden argument, a zwłaszcza ten, iż opuszczono fragmenty "nieobchodzące ogół"; charakterystyczne dla poety było bowiem formułowanie poglądów ogólnych w oparciu o konkretne obserwacje i spostrzeżenia czynione wśród współczesnego mu świata. Oto na przykład jakże typowa, a poddana cenzurze wzmianka o Mickiewiczu w znanym liście do Gaszyń- 101 100 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie l skiego z 23 sierpnia 1834 r.: "Mickiewicz się ożenił z Żydówką Szymanowską. Teraz o Syonie coś napisze. Że te Żydy muszą w Polsce wszystko zagarnąć pod siebie." Drugie kryterium przyjęte przy redukcji tekstów korespondencji Krasińskiego w omawianych zespołach polegało na eliminacji i zdziesiątkowaniu wszelkich bardziej intymnych wyznań poety dotyczących jego chorób, przygód miłosnych, dramatycznego pożycia rodzinnego itp. Listy zostały dosłownie odarte z treści romansowej. Wystarczy powiedzieć, że autentyczna korespondencja poety z Sołtanem jest przede wszystkim korespondencją miłosną - mówiącą o miłości Krasińskiego do Bobrowej - w edycji Kraszewskiego darmo doszukiwalibyśmy się podobnych akcentów. Janicki, jako niedawny inkwizytor listów do Jaroszyńskiego, był szczególnie wyczulony na te sprawy. W nie wydrukowanym fragmencie listu do Gaszyńskiego z 23 sierpnia 1834 r. zwierzał się poeta: Od sześciu miesięcy prawie żyłem jak szalony, odrzuciłem na bok uwagę, pryncypia, religię, rozsądek, poezję uczuć młodocianych i świętych, zostawiłem sobie tylko czucie poetyczne na sceny, które mi się wydarzyły. Te czułem poetycko, ogromnie. I takich scen nawikłało mi się tysiąc, było, co ludzie zwykli nazywać szczęściem i to, co zwykli nazywać niebezpieczeństwem, i to, co nazywają rozpaczą. Pomija się zatargi z ojcem, prześladującą poetę manię samobójczą, wyznania o rozpaczach kochanki - "ja pośrodku, gdy jednemu z nich chcę ulżyć, drugiemu przybijam tym samym gwóźdź nad sercem zatknięty". Albo w innym pominiętym fragmencie: "Spleen mam bardzo kwaśny, a wiatr co mi pogwizduje wcale go nie zmniejsza. Im bardziej człeka silna wiara odstępuje, tym bardziej staje się podejrzliwym i zabobonnym. Człowiek taki potrzebuje w coś wierzyć i coś kochać, że wreszcie w diabła uwierzy i w kurwie się zakocha..."; "Żałuję teraz, żem się nigdy nie zaraził, bo jeżeli miałem tak nudno i srogo się leczyć, to przynajmniej warto było hulać wprzódy." Opuszcza się też bardziej intymne zwierzenia o chorobach: "...byłem mocno chorował, a wiesz na co? Kawał ogromny solitera wyszedł ze mnie, ale com się namdlał i naner-wował wprzódy..."; innym razem: "Melancholia w mózgu, kość pacierzowa bardzo rozbolała, upławy białe, domyśl się skąd, ale wcale nie syfilityczne, tylko same z siebie, z nerwowego osłabienia", albo "przez tę całą zimę krew hemoroidalna lała się ze mnie, to mi oczy i mózg ratuje [...] ale tak osłabia, tak rozdrażnia nerwy, tak nogi odejmuje, że ciągle we mnie powstaje uczucie wyczerpania zupełnego sił żywotnych". 102 Bardzo ostrej cenzurze podlegają też fragmenty mówiące o Elizie Brani-ckiej, późniejszej żonie poety i ich pożyciu małżeńskim: Czyś widział osobę? - pisze Krasiński w opuszczonym fragmencie listu do Soł-tana z 6 listopada 1842 r. - Napisz, co o niej myślisz. Ja myślę, że rozum jest w niej, ale bez imaginacji; piękność, ale bez wdzięku; serce szlachetne, ale bez tkliwości. Kwiat to bez woni - kamelea na przykład! Zresztą w stanie, w którym jestem, trudno mi będzie basować komukolwiek, bo konkury to pewien rodzaj basowania matce, ojcu, pannie, pannie służącej, kamerdynerowi, pannom na respekcie. Pal diabli takie życie - nie dla mnie! Pominięty zostaje pasjonujący fragment, w którym poeta odsłania kulisy swej decyzji ożenku z Elizą: ...uważasz, jeśli Pan [car], od którego pozwolenie moje wejścia w związki z panną honorową zależy, jaki warunek dołączy służbisty, klucz jaki lub guziczki np. do tego przychylenia się swego, to żegnam wszystko. [...] Wtedy biedę razem klepać będziem - a wszystko to być może, bo dążnością wieczną tam błaźnić każdego, a nie zbłaźnion jeszcze! Ty zaś pewny musisz być o mnie, że nie dam się zbłaźnić i nawet powiem ci, nic lepszego zdarzyć by mi się nie mogło, to by rozcięło fałsz straszny życia mego trwający od lat 15-tu. - Tak pisał w nieznanym fragmencie listu do Gaszyńskiego z l czerwca 1843 r. Trzecie kryterium, stosunkowo najrzadziej stosowane, dotyczyło fragmentów o treści politycznej. Wydawcy mieli tu zadanie stosunkowo ułatwione. Krasiński bowiem był dość ostrożny w swej prywatnej korespodencji i stosował w takich wypadkach najczęściej metodę kamuflażu. Ale i tu spotykamy się z wypadkami pominięcia wyznań niezwykle interesujących. Oto z listu do Gaszyńskiego z 17 marca 1832 r. wycięto jakże charakterystyczne stwierdzenie mówiące o stosunku poety do zwycięskich wojsk carskich: "Zawiścią dzikiego człeka ku nim goreję: rad bym zaśpiewać im w oczy pieśń wodza z uszcz Ameryki wybierającego się na boje z niecierpianą hordą, z łukiem w ręku i z maczugą sunie po zielonej łące i woła: "krew waszą żłopać będę, w waszych czaszkach pić krew waszą będę, a z waszych włosów porobię ozdoby, z którymi igrać będą moje dzieci"." I dalej: "... w Warszawie trzech dni nie pobędę, do Opinogóry pojadę, tam z chłopami naszymi długie będę mieć rozmowy, u ich ognisk zasiędę, z ich czar piwo pić będę i będę im mówił o Bogu i o heretykach - schizmatykach - rozumiesz mnie." 12 czerwca 1846 r. w nieznanym liście do Gaszyńskiego pisze: "Krakowską 103 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie gazetę mam. Dąbrowski, choć szalony naśladowca nieswoich myśli i manier, jeden gardło dal i miał serce, reszta szuje uciekli! Naj niedorzecznie j szym pomnikiem potwornego i niedojrzałego płodu gazeta owa; o biedna, biedna Polska!" Oczywiście nie sposób cytować tu wszystkiego. Są to jedynie najbardziej charakterystyczne przykłady działania cenzury w zespołach korespondencji ogłoszonej przez Gubrynowicza. Na koniec trzeba wspomnieć o redukcji listów i fragmentów istotnie mniej ważnych dotyczących drobnych, prywatnych spraw adresatów, ich starań majątkowych, matrymonialnych, kłopotów rodzinnych i burzliwych niekiedy przygód miłosnych, np. Sołtana z rzymską kurtyzaną Adelaidą Fabbi. Jakkolwiek fragmenty takie nie dotyczą bezpośrednio Krasińskiego, ich redakcja jednak zwęża tematykę korespondencji poety i odbiera jej charakter bogatej panoramy epoki. Najmniej ciekawy od strony edytorskiej jest tom III Listów wydany przez Gubrynowicza. Jego połowę stanowią bowiem przedruki listów do Słowackiego (z "Warty"), Załuskiego (z "Czasu"), Jaroszyńskiego (z wydania z r. 1871), Kajetana, Andrzeja i Stanisława Koźmianów (z "Przeglądu Poznańskiego"). Ale nawet i w tym zespole przedruków Janicki dokonał redukcji w bloku listów poety do Edwarda Jaroszyńskiego; w porównaniu z pierwodrukiem pominięto tu 4 początkowe listy i ocenzurowano list z 16 lipca 1839 r. O cięciach zadecydowały te same powody, które przed laty skłoniły rodzinę poety do skonfiskowania całego nakładu pierwszego wydania listów do Jaroszyńskiego. Najcenniejszym zespołem korespondencji ogłoszonym w tomie III wydawnictwa były niewątpliwie listy poety do Bronisława Trentowskiego. Ujawnienie tego nowego, zupełnie prawie nieznanego bloku korespondencji miało swoją dość burzliwą historię. Autografy listów poety do Trentowskiego zostały po śmierci ich adresata w 1869 r. przekazane przez rodzinę ordynatowi Władysławowi Krasińskiemu.76 Już wkrótce jednak, zapewne za namową Jana Żupańskiego, z pretensjami o zwrot tego zespołu listów wystąpił zięć Trentowskiego, Emilian Butkiewicz. Żupański nosił się bowiem wyraźnie z zamiarem publikacji korespondencji poety z Trentowskim i wespół z Butkie-wiczem zarzucał Janickiego listami w tej sprawie. W odpowiedzi na ten "napad" Janicki postanowił nawet początkowo zrezygnować z ogłaszania listów poety do Trentowskiego w tomie III korespondencji. Zwrot żądanych autografów był już jednak niemożliwy; Janicki dysponował bowiem wtedy tylko wierną kopią oryginałów, sporządzoną wkrótce po ich otrzymaniu dla Biblioteki Ordynacji, oraz wyciągiem przygotowanym i przesłanym Kraszewskiemu. Natomiast autografy, będące własnością ordynata Władysława Krasińskiego, przeszły po jego śmierci na rzecz nieletniego wówczas syna Adama i nikt nie miał do nich dostępu.77 Nie wiemy, jakie stanowisko w tej sprawie zajął Kraszewski i czy zwrócił Janickiemu żądane wyciągi z listów poety do Trentowskiego. Wiemy jedynie, iż mimo tego incydentu wspomniany blok korespondencji wszedł ostatecznie do tomu III Listów. Szczęśliwie zachowane niemal w całości autografy tego zespołu listów78 umożliwiają skolacjonowanie ich z wydawnictwem Gubrynowicza i określenie kierunku dokonanej cenzury. Przy sporządzaniu wyciągu z listów poety do Trentowskiego Janicki pominął 14 listów na 90 ogłoszonych, w stosunku do których zastosował te same kryteria cenzorcze co w pierwszych dwu tomach Listów. Usunięte więc zostają wszelkie bardziej drastyczne wypowiedzi poety o ludziach jego epoki, i to wypowiedzi mające szerszy, polityczny charakter. Wypada więc z listu z 10 marca 1849 r. interesujący fragment o Ksawerym Branickim i finansowanej przez niego "Trybunie Ludów"79, z listu zaś z 18 września 1847 r. usunięty zostaje fragment dotyczący księgarza Walentego Stefańskiego i sytuacji w Poznańskiem.80 Redukcji ulega również interesująca wypowiedź poety o Karolu Libelcie i jego staraniach o katedrę w Uniwersytecie Jagiellońskim. 20 października 1848 r. pisał Krasiński: "Libelta wzywają Krakowiacy, to jest minoritas podparta Centralizacją. Prawdziwa Centralizacja, ale głupstwo szałów i przewrotnych wścieklizn. Et hoc iudicabit Deuń Obaczysz! Rzezi się lękam wszystkimi duszy troskami. [...] A nie lękaj się, szał minie, pozostanie cnota."81 Redukcji ulegają też wszystkie bardziej intymne wyznania mówiące o stanie zdrowia poety. Wyznania niekiedy bardzo charakterystyczne, w których poprzez określenia metaforyczne odzywają się ciekawe pogłosy wydarzeń Wiosny Ludów: "Wstałem nareście dziś, jeszcze cały opuchły, po niesłychanych męczarniach. Kilka wrzodów jeden po drugim broniło jakichsiś wewnętrznych barykad w szczęce mojej i jakieś pułki szturmowały do nich, tak jak w Dreźnie!"82 Podobne kryteria zadecydowały również o całkowitym pominięciu w druku 14 listów zawierających dość drastyczne niekiedy opisy stanów chorobowych, przeplatane ciekawymi wyznaniami na tematy polityczne.83 W ślad za dokonywaniem tak poważnych redukcji tekstowych we wszystkich trzech tomach listów szła swoboda i beztroskość w zachowaniu cech 104 105 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie językowych i stylistycznych autografu. Porównanie edycji listów z rękopisem wykazuje silną ingerencję wydawców w zakresie stylu i pisowni poety. Zmianom ulega nie tylko interpunkcja, ale nawet i składnia; styl zostaje wygładzony, znać tu raczej troskę nie o autentyczność, lecz o językową poprawność ogłaszanych listów zgodną z pojęciami Janickiego. On bowiem niewątpliwie dokonuje tego ostatecznego retuszu wprowadzając wiele zmian jeszcze w korekcie poszczególnych tomów.84 Niezaprzeczalną zasługą wydawnictwa Listów Zygmunta Krasińskiego było rozszerzenie znanego dotąd jedynie w wyjątkach zasobu epistolarnego poety, zebranie ważniejszych publikacji rozproszonych po czasopismach i broszurach oraz kodyfikacja niemal na przeciąg stulecia podstawowego zrębu korespondencji autora Nieboskiej. Źle się jednak stało, iż u boku głównego protektora wydawnictwa, powieściopisarza i zasłużonego wydawcy źródeł historycznych, człowieka rozumiejącego w pełni dokumentarny charakter episto-lografii, stanął pracownik wprawdzie oddany sprawie, ale o horyzontach bardzo wąskich, którego niechlubną zasługą jest zubożenie treści listów, dokonanie na żywym ich organizmie ostrych cięć, w rezultacie których otrzymaliśmy jedynie żałosną namiastkę tej fenomenalnie bogatej korespondencji. Janicki niewątpliwie krępował edytorską samodzielność Kraszewskiego; gdyby nie jego nieprzejednany stosunek wobec wszelkich bardziej intymnych wyznań poety, Kraszewskiemu zapewne udałoby się swym autorytetem obronić poważną część korespondencji przed rodziną Krasińskich. W każdym razie zabiegi cenzury przebiegałyby wówczas z pewnością znacznie łagodniej i nie miały charakteru wyraźnego preparowania tekstu listów. Jest rzeczą bardzo charakterystyczną, iż powyższe zasady edytorskie spotkały się z entuzjastyczną oceną Stanisława Tarnowskiego wyrażoną na łamach "Czasu". Autor niefortunnego artykułu o listach Krasińskiego do Sołtana, którym zamknął sobie dostęp do autografów poety złożonych w Bibliotece Ordynacji, powołując się obecnie na wydania korespondencji Goethego i Schil-lera w Niemczech,- wskazywał na słuszność ujawniania prywatnych listów wybitnych ludzi epoki z zastrzeżeniem jednak, iż ogłaszaną korespondencję traktuje się jako: ... dokument historyczny, a nie jako kronikę domowych, drobnych zdarzeń dla rodziny tylko ciekawą, ani jako kronikę anegdot i plotek, której pospolita ciekawość najbardziej łaknąć zwykła. Trudności te rozwiązano nareszcie, a rozwiązano, miło to z góry wyznać, w sposób tak świetny, z taką skrupulatną wiernością i tak szerokim uwzglę- 106 dnieniem praw i potrzeb literatury i publiczności, a zarazem z taką miarą i taktem, że publikacja ta służyć może za wzór, jak należy ogłaszać prywatne listy ludzi publicznych.85 Recenzując tom III Listów Tarnowski godził się z tym, że edycją zbiorową nie objęto korespondencji Krasińskiego z Cieszkowskim, Delfina Potocką, gen. Wincentym i Elizą Krasińską, stwierdzając, iż "jeszcze nie przyszła pora do ogłoszenia właściwa": Niespokojna ciekawość albo drobiazgowa pasja szperania może nie mieć spokoju, dopóki nie wyśledzi każdego westchnienia poety, każdego uśmiechu jego kochanki lub każdej łzy jego żony, ale to archeologiczne plotkarstwo, które wietrzy i wykopuje każdą słabość czy każdą zgryzotę ludzi zmarłych, nie należy do literatury ani jej potrzebom czy celom nie służy.86 Zadowolenie Tarnowskiego z tego, iż "to obfite źródło mądrości i szlachetności odpieczętowane stoi otworem dla społeczeństwa", podzielał również Ludwik Dębicki, który także na łamach "Czasu" pisał, iż otrzymaliśmy "klucz do wewnętrznych dziejów i tajemnic psychologicznych"87 Krasińskiego. Dębickiego raziła jednak jeszcze występująca niekiedy w korespondencji "tak szorstka dosadność wyrażeń, jakiej nigdy po Krasińskim spodziewać by się nie można". Nie podejrzewając działania cenzury recenzent stwierdzał, że otrzymaliśmy wreszcie odpowiedź na dręczące nas pytanie, czy Krasiński pisał o "rzeczach zwykłych" i "jak chodził po ziemi". W korespondencji z Gaszyń-skim Dębicki podkreślał brak "pospolitości i codzienności", zwracał uwagę, iż nie odsłania nam poeta strony biograficznej, "mało o sobie mówi, zwierza się tylko z swych myśli".88 Do podobnych wniosków dochodził też w kilka lat później Aleksander Ma-zanowski na podstawie obserwacji całego korpusu epistolarnego wydanego przez Gubrynowicza pisząc m. in.: "Krasiński udzielał o sobie nader skąpych wiadomości nawet najbliższym. Wydarzenia życiowe uważał za drobiazgi rzadko godne bliższego rozpatrzenia. [...] Poeta nie był gadatliwym, można by mu raczej przypisać pewną skrytość i trzymanie w tajemnicy tego, co go osobiście dotyczyło."89 Oczywiście nie trzeba podkreślać, że były to wnioski całkowicie błędne, wynikające nie z charakteru korespondencji Krasińskiego, lecz z ograniczeń nałożonych na nią przez cenzurę Janickiego i rodziny poety. Z krytyczną oceną Józefa Tretiaka spotkał się jedynie tom III Listów, któremu recenzent zarzucał zupełny brak opracowania edytorskiego - brak 107 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie wstępu, przypisów oraz informacji o tekstach będących przedrukami.90 Te niewątpliwe braki wynikły jednak głównie z tragicznych powikłań losów głównych wydawców tomu III Listów Krasińskiego. Czteroletnią przerwę między wydaniem tomu drugiego i trzeciego Listów Zygmunta Krasińskiego pod protektoratem Kraszewskiego wypełniła "nadprogramowa"91 edycja listów do Stanisława Małachowskiego, które ukazały się w Krakowie w drukarni "Czasu" w 1885 r. Komu zawdzięczamy wydanie tego tomu korespondencji, odpowiedzieć dziś trudno. Recenzenci - zarówno Tarnowski, jak i Dębicki - zgodnie stwierdzają, iż Listy do Stanislawa Małachowskiego ukazały się nakładem rodziny poety. Ale dalsze ślady wiodące do wykrycia redaktora tomu i autora dość obszernego wstępu giną i darmo dziś ich szukać. Możliwe jest jednak rozwiązanie hipotetyczne. Korespondencja Ignacego Janickiego i Władysława Gubrynowicza z Kraszewskim wskazuje, iż wydanie bloku listów poety do Stanisława Małachowskiego planowano już od roku 1877, czyli równolegle z narodzeniem się koncepcji wydania zbiorowego epistolografii Krasińskiego. Wyciągi z listów do Małachowskiego otrzymał Gubrynowicz w Krzeszowicach już w czerwcu 1878 r.92 Nie wiadomo jednak, jakie były dalsze losy tego bloku korespondencji i co przyczyniło się do rezygnacji z pierwotnego planu wydania go przez Gubrynowicza. Być może na przeszkodzie stanęła pedanteria Janickiego, która, jak widzieliśmy, do rozpaczy doprowadzała wydawcę przy korekcie tomu II. Już wówczas przecież Gubrynowicz postanowił stanowczo rozmówić się z Janickim. Ostatecznie blok listów Krasińskiego do Małachowskiego wydany zostaje w drukarni "Czasu" w Krakowie, w zupełnie odmiennej szacie graficznej i na innym papierze, choć przystępując do umowy z Gubrynowiczem zakupiono papieru na zaplanowaną edycję pięciu tomów. Korespondencję poety ze Stanisławem Małachowskim łączy jednak od strony edytorskiej z tomami redagowanymi przez Kraszewskiego i Janickiego podobnie nieumiejętna i niedostateczna redakcja przypisów. Dostrzegał to i podkreślał Henryk Biegeleisen w swojej recenzji tomu ogłoszonej w "Prawdzie", stwierdzając z goryczą: "Wydanie jak tamte [lwowskie] liche, nieumiejętne. Spuścizna po naszych największych poetach dostaje się zawsze w najgorsze ręce - z wielkiego pietyzmu." 93 Zagubienie autografów całego bloku korespondencji poety z Małachowskim nie pozwala dziś na skolacjonowanie wydania z rękopisami i sprecyzowanie zasad edytorskich, którymi kierowano się przy edycji tego tomu. Jego "dzi- wna jednostajność"94, brak codziennych, prywatnych spraw, występująca koturnowość, tak słusznie dostrzeżona przez recenzentów, zdaje się wskazywać, iż wydanie tego tomu zostało również oparte na wspomnianych wyciągach z listów do Małachowskiego sporządzonych przez Janickiego. Patronat rodziny nad tym wydawnictwem hipotezę tę zdaje się potwierdzać. Przypadkowo zachowany i ujawniony w "Biesiadzie Literackiej" z 1917 r. wyjątek listu poety z 6 września 1856 r. pozwala w pełni zorientować się, jak bezbarwna stała się ta korespondencja pod skalpelem wydawcy-cenzora.95 Jak te zabiegi szkodzą i odbijają się na poczytności wydawanych tomów korespondencji, widać chyba najlepiej z recenzji Ludwika Dębickiego, który wskazuje na rozczarowanie czytelników i zaleganie tomów z listami na półkach księgarskich. Próbując wyjaśnić genezę tego zobojętnienia recenzent pisał: Za egzaltację, za pozę i dziwactwo biorą dziś to, co było Krasińskiego naturą. Słychać zarzuty, że nigdy nawet wobec najbliższych nie zstępuje z koturnów, nie ukazuje się w szlafroku. Nuży liryzm i elegiczność ciągnąca się jednym przeciągłym jękiem prawdziwych cierpień i niekiedy fikcyjnych nieszczęść przez całe dziesiątki lat.96 Były to jednak wnioski częściowo tylko słuszne, sformułowane w oparciu o korespondencję ocenzurowaną, imputujące Ustom Krasińskiego rzeczy w większości przezeń nie zawinione. Trzy tomy Listów Krasińskiego wydane we Lwowie oraz krakowski tom korespondencji ze Stanisławem Małachowskim zamykają następny etap dziejów edytorskich epistolografii autora Nieboskiej. Wydawca listów do Małachowskiego jest w pełni świadom trudności i niemożliwości dalszej realizacji wydania zbiorowego korespondencji Krasińskiego, kiedy pisze: "...ogłoszeniu całej jego korespondencji [...] na przeszkodzie stają tak wola osób, w których posiadaniu są jego listy, jako też wzgląd na bijące jeszcze tętna licznych jego związków."97 Podkreślał to także raz jeszcze Tarnowski, wskazując w jednej ze swych recenzji na konkretne bloki listów do Cieszkowskiego, Delfiny Po-tockiej, do ojca i do żony, które, jak pisał, "z wielu powodów od wydawców niezależnych, a zbyt słusznych" nie mogą być znane.98 Najbardziej jednak istotną przyczyną zaniechania prac nad edycją zbiorową korespondencji Krasińskiego - jak to już wspomniano - była śmierć głównych jej wydawców - Ignacego Janickiego w 1886 i Józefa Ignacego Kraszewskiego w 1887 roku. Odeszli ludzie najbardziej zasłużeni i oddani sprawie publikacji listów poety. 108 109 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Zahamowanie prac wydawniczych nad korespondencją Krasińskiego nie jest oczywiście równoznaczne z zanikiem wszelkich zainteresowań dla tej dziedziny twórczości autora Nieboskiej. Zarówno podczas ukazywania się edycji zbiorowej Gubrynowicza, jak i po jej ukończeniu, odnajduje się w dalszym ciągu listy rozproszone, ukazuje nowych, nie znanych dotąd adresatów, ale są to wszystko przedsięwzięcia o charakterze efemerydalnym, nie mające szerszego zasięgu, choć nie sposób odmówić im znaczenia. Do ważniejszych publikacji tego rodzaju należy niewątpliwie zaliczyć ogłoszenie tłumaczenia listu do Montalemberta ("Lech" 1879), ponowne ujawnienie 5 wybranych listów do Edwarda Jaroszyńskiego wraz z nie znanym dotąd listem do nieustalonej adresatki z l marca 1838 r. ("Warta" 1882), publikację listów do Słowackiego z lat 1840-1843 ("Gazeta Lwowska", 1880, "Echo" 1889 i "Przegląd Literacki" 1890), ogłoszenie listów poety do Franciszka Morawskiego ("Czas" 1882 i "Przegląd Polski" 1893), do Władysława Zamoyskiego (przez L. Gadona, 1883), do Henrietty Ewy z Ankwiczów Sołtykowej-Kucz-kowskiej (przez J. Siemieńskiego w art. Ewunia, "Pogoń" 1886), do Kazimierza Kocha ("Prawda" 1896), do księży Aleksandra Jełowickiego i Hieronima Kajsiewicza ("Przegląd Polski" 1897 oraz "Roczniki Kolegium Polskiego..." 1902), do Ottona Rajeckiego ("Przegląd Literacki" 1898), do Adama Mickiewicza (Księga Pamiątkowa A. Mickiewicza, 1898) oraz do Delfiny Potockiej ("Tygodnik Ilustrowany" 1898-1899). Wszystkie te publikacje powstawały z inicjatywy prywatnej, ujawniały złoża archiwów całkowicie zapomnianych, przeważnie rodzinnych, były rezultatem poszukiwań pozostających poza zasięgiem Biblioteki Ordynacji Krasińskich, wyraźnie przecież koordynującej w latach osiemdziesiątych prace nad korespondencją poety. Ten etap przejściowy charakteryzujący się brakiem patronatu rodziny Krasińskich nad publikacjami korespondencji przypomina sytuację z lat sześćdziesiątych po powtórnym zamążpójściu Elizy Krasińskiej i po śmierci Konstantego Gaszyńskiego. Podobnie jak wówczas, tak i obecnie zahamowanie na pewien czas inicjatywy rodzinnej Krasińskich miało dość korzystne następstwa. Pozwoliło bowiem ujawnić niekiedy materiały, które z pewnością nie wymknęłyby się spod czujnej cenzury rodzinnej. Chodzi tu np. o powtórną publikację fragmentów skonfiskowanej i ocenzurowanej przed laty korespondencji poety z Edwardem Jaroszyńskim, ogłoszonej przez Dr. Antoniego J. [Rollego] z odpisu będącego własnością Adama Jaroszyńskiego ", i oczywiście o publikację nie znanego dotąd fragmentu koresponden- cji Krasińskiego z Delfina Potocką. Artykuł Kamińskiego opierał się na listach poety do Delfiny z lat 1839-1845, pochodzących spoza podstawowego zrębu korespondencji złożonej w Bibliotece Ordynacji Krasińskich. Nieznane są powody rezygnacji wydawcy z opublikowania całego posiadanego materiału. Czyżby i wówczas na przeszkodzie stanęła interwencja rodziny? Wiadomo, iż Kamiński w swych artykułach na łamach "Tygodnika Ilustrowanego" zdołał ostatecznie ogłosić jedynie listy z lat 1839-1841. W oparciu o te publikacje powstają już wówczas pierwsze prace, jak choćby Ferdynanda Hoesicka Miłość w życiu Zygmunta Krasińskiego (Warszawa 1899), przyjęta z niezadowoleniem przez zwolenników cenzury i przemilczeń w biografii poety. Stanisław Tarnowski, przed laty pierwszy sprawca ujawnienia romansowych kart życia Krasińskiego, obecnie w liście do Hoesicka z 24 października 1892 r. wskazywał wyraźnie powody nakazujące dyskrecję w omawianiu stosunków poety z Bobrową: Dlaczego nie wymieniać nazwiska pani Bobrowej, kiedy o pani Delfinie 'mówi się bez ogródki? Rzecz jasna. Dlatego, że po pani Delfinie nie został nikt, kogo by takie opowiadanie bolało, a po pani Bobrowej została córka, pani Juliuszowa Dzieduszycka, którą Pan jeszcze w odsyłaczu palcem wskazuje.100 Hoesick daremnie też stara się dotrzeć do listów poety do Bobrowej złożonych w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie. Bezskuteczne są wszelkie jego zabiegi i szukanie protekcji u Tarnowskiego101, który przeciwny był już wówczas przypadkowemu i niezgodnemu z wolą rodziny ujawnianiu prywatnej korespondencji poety. Sam przecież w pierwszym wydaniu monografii o Krasińskim102 rzadko wybiegał poza podstawowy zrąb listów ogłoszony przez Gubrynowicza, choć z pewnością najłatwiejszy miał wówczas dostęp do rękopisów. We wstępie do monografii nadal wyraźnie aprobował pozostawienie wielu pism i listów poety w ukryciu: "względy, które dotąd ogłoszeniu ich stoją na przeszkodzie mogą trwać długo, mogą zresztą być tego rodzaju, że na ogłoszenie całego zasobu nie pozwolą nigdy".103 Tendencjom Tarnowskiego do pewnych przemilczeń w biografii poety, jak również niefortunnym zabiegom Hoesicka, położył dopiero kres Leopold Meyet, któremu udało się ogłosić w 1905 roku z autografów Biblioteki Zamoyskich listy Krasińskiego do Joanny Bobrowej. Ale nie był to niestety cały zbiór korespondencji poety z Bobrową, jakieś jego odpryski znajdowały się wówczas również w Bibliotece Ordynacji Krasińskich i powoływał się na nie dopiero Czubek przy Wydaniu Jubileuszowym Pism w 1912 r.104 110 111 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Pod koniec XIX wieku jesteśmy świadkami ponownego ożywienia inicjatywy rodzinnej. Staraniom o pozyskanie nowych autografów poety i wydanie nie znanych dotąd bloków korespondencji patronuje tym razem wnuk autora Nieboskiej, syn Władysława - Adam Krasiński. Jemu to udaje się ostatecznie odzyskać młodzieńczą korespondencję poety z Henrykiem Reeve'em105, pod jego też patronatem ukazują się pierwsze publikacje tłumaczeń owych młodzieńczych listów ("Biblioteka Warszawska" 1901)106, następnie paryskie wydanie tej korespondencji w opracowaniu Józefa Kallenbacha (1902), jak wreszcie Pisma t. I-VI pod redakcją Tadeusza Piniego (Lwów 1904). W oparciu o autografy listów do ojca i do Reeve'a Adam Krasiński ogłasza studium pt. Poeta myśli ("Biblioteka Warszawska" 1901). Niektóre rękopisy dotąd nie znane Adam Krasiński ogłasza sam wraz z fragmentami listów do Lubomir-skiego i Delfiny Potockiej ("Biblioteka Warszawska" 1903; Pamiątkowa księga St. Tarnowskiego 1904), drukuje blok listów do Adama Potockiego ("Biblioteka Warszawska" 1905), inne listy ogłaszają badacze mający wówczas dostęp do krasinscianów zgromadzonych przez rodzinę poety - przede wszystkim Józef Kallenbach. On to właśnie szczodrą ręką rozsypuje fragmenty nie znanych dotąd listów do ojca, do Amelii Załuskiej, Stanisława Krasińskiego oraz do Bobrowej w drobnych przyczynkach i w wydanej przez siebie dwutomowej monografii o latach młodzieńczych poety (Lwów 1904). Osobno ogłasza Kallenbach 16 listów do Ludwika Orpiszewskiego (1904), blok listów do Augusta Cieszkowskiego (Kraków 1912, t. I-II), pracuje nad autografami korespondencji poety z Delfina, które wykorzystuje w pracy Towianizm na tle historycznym (Kraków 1924). Nosił się również Kallenbach z zamiarem ogłoszenia korespondencji poety z ojcem, jak przynajmniej sądzić można z jego listu do Zygmunta Wolskiego z 27 października 1899 r.: "Nieraz jeszcze zabiorę Panu czas w tym i następnym roku różnymi kwestiami dotyczącymi wydawnictwa korespondencji Zygmunta. Przypominam jeszcze prośbę dotyczącą listu przedrukowanego w "Kronice Rodzinnej". Tego listu nie ma w kopii danej mi przez Ordynata."107 W artykule zaś o Nieznanych utworach francuskich Z. Krasińskiego ogłoszonym w "Pamiętniku Literackim" (1902) pisał już wyraźnie, że tom pierwszy listów poety do ojca z lat 1830-1831 ukaże się drukiem jesienią 1902 roku. Cytowany powyżej list Kallenbacha do Zygmunta Wolskiego wskazuje, iż pod patronatem ordynata kształtują się wówczas konkretne nowe plany edycji zbiorowej korespondencji poety. W tym też zapewne celu Aureli Drogoszewski dokonał wtedy kopii listów Krasińskiego do Stanisława Kryni- ckiego, o czym donosił Wolskiemu: "listy do Krynickiego śpią i czekają decyzji".108 Jakieś plany wydawnicze kształtują się również wówczas w stosunku do ogromnego zespołu korespondencji poety z Delfina Potocką. Już 5 października 1903 r. Adam Krasiński pisał w jednym z listów, iż w "najbliższych latach" zamierza wydać fragment epistolografii z "ciekawszymi ustępami z listów mego Dziada do pani Delfiny Potockiej".109 Tych ambitnych planów i tym razem nie udało się jednak zrealizować i trudno dziś powiedzieć, czy przeszkodziła temu wczesna śmierć ordynata, zmarłego z początkiem 1909 r., czy też przyczyn rezygnacji należy szukać gdzie indziej, może jak zwykle w niechęci do ujawniania zbyt intymnych listów prywatnych. Kallenbach zdołał jedynie wydać dwa wielkie bloki korespondencji Krasińskiego - listy do Reeve'a i do Cieszkowskiego, oraz kilkanaście listów do Orpiszewskiego. Ogłoszenie nie znanych dotąd w całości zespołów, ujawnienie nowych adresatów jest niewątpliwą zasługą tego badacza. Juliusz Kleiner recenzując dwa tomy listów do Cieszkowskiego podkreślał "wzorowy pietyzm, znawstwo i sumienność naukową"110, z jaką przygotowano wydanie. Dziś, po kilkudziesięciu latach, jesteśmy znacznie wstrzemięźliwsi w ocenie pracy edytorskiej Kallenbacha, archiwa ujawniają bowiem poważne przeoczenia, niekiedy nawet zamierzone cięcia większych bloków korespondencji, a darmo byśmy szukali jakiejś określonej zasady tych redukcji - rządził nimi wyraźnie przypadek. We wstępie do listów poety do Cieszkowskiego wydawca sygnalizował wprawdzie, że "spora ich liczba zaginęła", Chrzanowski jednak już w 1922 roku zwracał uwagę, iż wydanie Kallenbacha zostało "mocno okrojone"111. Dowody na to stwierdzenie można dziś znaleźć jedynie przygodnie, natrafiając tu i ówdzie na nieznane odpryski z bloku listów Krasińskiego do twórcy Ojcze wasz.112 Genezy tych przeoczeń dopatrzeć się można, jak sądzę, w następującym wyznaniu Kallenbacha: "trud ułożenia całej korespondencji latami, miesiącami, dniami, poniosła w zupełności hr. Wanda Adamowa Krasińska, która dostarczyła mi też kopii listów, jak też i autografów, celem dokonania ostatecznej rewizji tekstu".113 Działała tu więc zarówno cenzura rodzinna, jak i brak doświadczenia edytorskiego hr. Wandy Krasiń-skiej. Kallenbach ogłaszał tylko zespół listów wybranych i aprobowanych przez żonę niedawno zmarłego ordynata. Najjaskrawiej jednak przypadkowość cenzury redakcyjnej Kallenbacha widać w ogłoszonym przez niego fragmencie korespondencji poety z Ludwikiem Orpi- 112 8 - Korespondencja 113 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie I *s i szewskim. Dysponując autografami 23 listów Krasińskiego z lat 1848-1858, Kallenbach publikuje jedynie 16 listów z lat 1848-1849; ale nawet z tego bloku obejmującego okres dwu lat usuwa niezwykle interesujący list o treści politycznej z 29 lipca 1848 r., o pominięciu 6 pozostałych z lat późniejszych nie znajdziemy najmniejszej informacji w artykule. Z niewiadomych przyczyn resztę listów skazano na zapomnienie.114 Przypadająca w 1912 roku setna rocznica urodzin Krasińskiego pobudziła również badania źródłowe nad epistolografią poety. Już rok 1909 przyniósł niezwykle interesującą publikację Leopolda Wellischa pt. Zygmunt Krasiński i Ary Scheffer, zawierającą 15 listów Krasińskiego do przyjaciela i malarza oraz list poety do Elizy Krasińskiej z lipca 1844 r., dotyczący Ary Scheffera. Ta bardzo starannie, w nakładzie 600 egzemplarzy wydana książka ujawniła nowy, nie znany dotąd w całości fragment epistolografii Krasińskiego. Autor pracy dotarł bowiem do oryginałów znajdujących się w rękach prywatnych, u N. Psichari w Paryżu115, oraz w Muzeum Ary Scheffera w Dortrechcie. Rok 1911 przyniósł następną ważną publikację - listy Krasińskiego do Stanisława Egberta Koźmiana. Wykorzystywane tylekroć w wyjątkach i opracowane pod względem edytorskim przez adresata, zostały w końcu udostępnione przez jego córki, za pośrednictwem Kallenbacha, Ludwikowi Berna-ckiemu, ich ostatecznemu wydawcy. Decyzja o druku tej korespondencji zapadła wprawdzie przed laty116, jednak realizacja tego postanowienia nastąpiła dopiero niemal w przeddzień roku jubileuszowego, początkowo w zeszytach "Pamiętnika Literackiego", następnie w osobnej publikacji. Niestety i tym razem korespondencję ogłoszono "z odpisu dokonanego ręką St. E. Koźmiana, zredagowanego przez Szanowne właścicielki, nie mając [...] do dyspozycji autografów Krasińskiego" - jak wyjaśniał wydawca. I ten blok nosi więc na sobie piętno cenzury dokonanej przez adresata i jego rodzinę; na szczęście ingerencja w tekst oryginału jest dość wstrzemięźliwa, jak można to stwierdzić na podstawie skolacjonowania tekstu ogłoszonego z zachowanymi autografami.117 Wypadają jedynie fragmenty zawierające rzeczywiście dość drastyczne wypowiedzi Krasińskiego o ludziach współczesnej mu epoki.118 W jednym tylko wypadku natrafiamy na ślad całkowitego pominięcia listu z końca lipca - początków sierpnia 1852 r. (s. 188) na życzenie właścicielek autografów. Poważnym brakiem tej publikacji jest odstąpienie przez wydawcę od początkowych zamiarów opracowania nowych, krytycznych objaśnień oraz odrębnego studium o listach do Koźmiana zapowiedzianego we wstępie do wydanej korespondencji. Jeszcze w numerze 4 "Pamiętnika Literackiego" Bernacki pisał, iż objaśnienia i studium ukażą się w 1912 roku. Ostatecznie jednak i wówczas ograniczono się tylko do osobnego przedruku listów, oraz objaśnień Koźmiana, które zastąpiły obiecaną krytyczną oprawę tomu. Publikacja listów do Koźmiana spotkała się na ogół z życzliwym przyjęciem krytyki. Zwracano uwagę, iż po raz pierwszy z tego bloku korespondencji wyłonił się "człowiek dnia powszedniego". Listy do Koźmiana stały się też raz jeszcze okazją do dyskusji na temat metod publikacji większych zespołów epi-stolograficznych. Zdawać by się mogło, iż stara praktyka ogłaszania wyciągów, samowolnego cenzurowania prywatnych wypowiedzi autorów została ostatecznie i skutecznie przezwyciężona, gdy oto w recenzji Adama Grzymały Siedleckiego ogłoszonej na łanach "Czasu", raz jeszcze odzywa się echo tych dyskusji i doświadczeń. Wspomniany recenzent staje się zdecydowanym obrońcą cenzury, ubolewając nad tym, "że w historii literatury wyrobił się przymus ogłaszania takiej korespondencji w całej jej rozciągłości, bez opuszczeń". Konkluzja jego uwag jest następująca: Czy wiadomości takie, jak np. niechętne wzmianki Krasińskiego o rzymskich w 48 roku działaniach Mickiewicza, przyczyniają się istotnie do rozświetlenia jego twórczości? Jeśli niechęć ta nie przeszła w dzieło sztuki - to tym SEinym nie jest ona przedmiotem badania artystycznego, była, jest i będzie rr.crnentem prywatnym Krasińskiego. Jeśli niechęć owa - gniew, protest - dojrzał do dzielą sztuki i jeśli z nich pcwstal wiersz, sonet, poemat - to znowu korespondencja prywatna asm zbędną, bo iDEmy te stany psychiczne ujawnione w dziele sztuki.119 Był to jednak ostatni już głos w obronie starej, tak skutecznie przezwyciężonej praktyki edytorskiej. Z ważniejszych publikacji roku jubileuszowego należy poza osobnym wydaniem listów do Stanisława Egberta Koźmiana, czy wspomnianą już edycją listów do Cieszkowskiego, wymienić przede wszystkim wydanie Pism Zygmunta Krasińskiego w opracowaniu Jana Czubka, który w przypisach oparł się na nie znanej dotąd korespondencji poety z Delfina, a w tomie VII ogłosił po raz pierwszy listy i memoriały polityczne poety do hr. Mastai, wielkiej ks. badeń-skiej, Guizota, Napoleona III i Piusa IX w doskonałym tłumaczeniu Leopolda Staffa i Stanisława Tarnowskiego. Czasopisma i wydawnictwa broszurowe przypominają wówczas korespondencję Krasińskiego z Norwidem (St. Kossowski), Gubrynowiczowi udaje się zdobyć i ogłosić nieznany list poety do Jerzego Lubomirskiego z bloku strze- 115 114 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie żonego przez rodzinę adresata ("Kurier Warszawski" 1912, nr 1), Estreicher i Tarnowski publikują na łamach "Przeglądu Polskiego" szereg nieznanych listów do Ankwiczów, do Romana Załuskiego, Henryka Wodzickiego, Delfiny Potockiej oraz do Stanisława Sołtyka i Ottona Rajeckiego; Stanisław Turowski ogłasza w "Pamiętniku Literackim" list poety do Walerego Wielo-głowskiego - oto plon najważniejszych publikacji z zakresu epistolografii w roku jubileuszowym. Następne lata przyniosły jednak wyraźne zahamowanie prac źródłowych nad korespondencją Krasińskiego. Poza publikacją dwu nieznanych listów młodzieńczych poety do kapitana Wąsowicza ("Głos Płocki" 1914) i dwu fragmentów listów do gen. Władysława Zamoyskiego i Stanisława Małachowskiego ("Biesiada Literacka" 1917), wydania prac materiałowych ustają na okres lat dziesięciu. Ubolewał nad tym stanem rzeczy Ignacy Chrzanowski; ogłaszając w 1922 r. dwa nie znane dotąd listy poety do Stanisława Krasińskiego pisał m.in.: Listy Krasińskiego do ojca i do Delfiny Potockiej spoczywają do dziś dnia w archiwum rodzinnym. O nowym poprawnym wydaniu listów do Konstantego Gaszyńskiego, Stanisława Małachowskiego, Adama Sołtana, Juliusza Słowackiego, Bronisława Trentow-skiego itd. nikt jakoś nie myśli. [...] Muszą być jakieś ważne powody natury moralnej (bo chyba nie materialnej!), że rodzina nie spełnia woli Adama Krasińskiego, który miał zamiar ogłosić wszystkie bez wyjątku listy swego dziada (jak to niejednokrotnie oświadczał piszącemu te słowa). Widocznie rodzina nie chce, aby się życie i oblicze duchowe Zygmunta Krasińskiego odsłoniły potomności w całej pełni. Trudno. Nie pozostaje nic innego, tylko cierpliwie czekać, a tymczasem ogłaszać, co się da.120 W myśl tej zasady Chrzanowski dwukrotnie wznawia publikowane ongiś przez Adama Krasińskiego listy poety do Adama Potockiego (1922, 1928), a Roman Pollak ogłasza list Krasińskiego do Niegolewskiego ("Kurier Poznański" 1923). Ale niewiele dało się tu zrobić, skoro autografy poety spoczywały w czujnie strzeżonych wówczas archiwach prywatnych. Jedyną całkowicie nową i niezwykle ważną publikacją książkową, jaka ukazuje się na przestrzeni lat 1912-1930, jest wydanie listów Krasińskiego do Władysława Zamoyskiego w tomie V i VI monografii pt. Jenerał Zamoyski (Poznań 1922, 1930). Nie ulega oczywiście wątpliwości, iż dokonano tu jedynie wyboru korespondencji poety, same zaś listy spreparowano do druku, tak iż wobec zatraty oryginałów niemożliwe jest dziś odtworzenie ich prawdziwego brzmienia. Największym wydarzeniem w dziejach epistolografii Krasińskiego w okre- się dwudziestolecia międzywojennego była zapoczątkowana przez Adama Żół-towskiego edycja listów poety do Delfiny Potockiej. Kolejne trzy tomy ukazujące się w latach 1930, 1935 i 1938 objęły listy zaledwie z okresu dziesięciolecia trwania romansu Krasińskiego z ich adresatką. I tu jednak raz jeszcze otrzymaliśmy materiał niekompletny, zaledwie 1/3 całego zespołu, wydawcy bowiem nie chodziło o ogłoszenie wielkiego archiwum epistolograficznego "piętrzącego się masą tomów ponętnych wyłącznie dla specjalistów", ile raczej o ukazanie "dzieła sztuki", wybranie listów najlepszych pod względem formy i najciekawszych od strony treści. Rezygnując więc z tworzenia publikacji źródłowej, Żółtowski świadomie konstruował rodzaj antologii epistolo-graficznej, której notabene nie doprowadził do końca. Wybuch wojny przeszkodził w dalszej realizacji zamierzeń wydawcy. Poza obrębem antologii pozostała "bardzo obfita korespondencja z p. Delfina z następnych miesięcy r. 1848 i r. 1849 [...] jak i z lat późniejszych".121 I choć dziś odezwał się głos w obronie edycji Żółtowskiego w wypowiedzi najbliższego współpracownika i żony wydawcy, która stwierdziła, iż "nie pamięta, aby jakikolwiek z czytanych listów został usunięty, najwyżej kilka uwag osobistych dotyczących babek czy dziadków osób żyjących"122, dla nas ważne są jednak przede wszystkim wyznania samego wydawcy i sformułowane przez niego we wstępie zasady edytorskie.123 Warto tu jednocześnie zaznaczyć, iż selekcja przeprowadzona przez Żółtowskiego nie była pierwszym tego rodzaju zabiegiem dokonanym na zespole listów do Delfiny. Ogromny ten zbiór korespondencji ulegał zaraz po śmierci adresatki w latach siedemdziesiątych zeszłego stulecia pewnemu rozproszeniu. Część autografów pozostała w posiadaniu bratanicy Delfiny, hr. Aleksan-dryny z Komarów Mikołajowej Tyszkiewiczowej, z którego to zbioru zaledwie fragment dostał się w ręce trzecie i został wykupiony dopiero przez Adama Krasińskiego, reszta zaś znajdowała się przed wojną w bibliotece Jana Żółtowskiego w Czaczu, w Poznańskiem. Poza tym nieliczne odpryski głównego zrębu korespondencji znajdowały się m. in. w posiadaniu Jana hr. Ostrowskiego w Ujeździe (7 listów) i ks. Lubomirskich we Lwowie (7 listów).124 Podstawowy natomiast zespół listów Krasińskiego do Delfiny został na życzenie adresatki przejrzany i poddany cenzurze przez Ildefonsa Kossiłowskiego125, a następnie przekazany Augustowi Cieszkowskiemu; część listów po dokonaniu cenzury przez Delfinę adresatka przekazała osobiście hr. Róży Krasińskiej-Ra-czyńskiej dla zbiorów Biblioteki Ordynacji.126 116 117 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Burzliwe koleje tego zespołu korespondencji i to, iż sprzysięgło się przeciw niemu tyle różnorodnych sił i osób, zadecydowały ostatecznie o tym, że otrzymaliśmy tomy listów niezgodnych z autografami. Przeciw całości i autentyczności korespondencji Krasińskiego z Delfina sprzysięgła się cenzura adresatki, rodziny poety i wydawcy; w poważnym stopniu wpłynęło na to również rozproszenie listów po śmierci Delfiny Potockiej. Dziś, w obliczu zatraty prawie wszystkich oryginałów, które spłonęły w 1939 roku, rzecz jest już nie do naprawienia. Wydanie Żółtowskiego można co najwyżej uzupełnić nielicznymi tekstami rozsypanymi w książce Gaszyńskiego (Wyjątki z listów...}, w publikacjach Kallenbacha czy też w artykułach rozproszonych w prasie. Całości nie da się już jednak nigdy zrekonstruować. Edycja Żółtowskiego, z uwagi głównie na dokonane redukcje tekstu, spotkała się z bardzo krytyczną oceną recenzentów. Zwracano przede wszystkim uwagę na błędną zasadę konstruowania "dzieła sztuki", nie pozwalającą mówić o wartościach estetycznych korespondencji, podkreślano bowiem, iż przy tak przyjętych założeniach edytor staje się współtwórcą całości. Dopominano się choćby o bibliograficzny wykaz listów pominiętych, o szczupły nawet aparat krytyczny i staranne opracowanie filologiczne. Niezwykle ostro podkreślając "lekkomyślność i nieodpowiedzialność w traktowaniu źródeł naukowych", Maria Czapska pisała wówczas: Chcielibyśmy poznać całkowity tekst listów Krasińskiego, sami móc sądzić o tajemnicach i banalnościach, sami zważyć, jakie miejsce zajmowały w życiu poety sprawy bieżące, doraźne, praktyczne... Te nieuniknione banalności są ważne i równie znamienne jak jego poetyckie wzloty i filozoficzne dociekania. Sama jednostajność listów, choćby miały nawet być nużące, decyduje o ich charakterze, który wydawca nie powinien wedle swego widzimisię zacierać.127 Ostatnim tomem korespondencji Krasińskiego wydanym przed wojną był pokaźny tom Listów wybranych opracowany przez Tadeusza Piniego (1937). Po raz pierwszy w tomie tym wprowadzono układ chronologiczny korespondencji dając z listów Krasińskiego do 25 adresatów barwną opowieść o życiu autora i jego epoce. Było to w zamierzeniu swoim wydanie popularne, jego zasługą jednak, poza prezentacją bogactwa epistolografii poety, jest niewątpliwie zebranie materiałów rozproszonych, wydobycie z czasopism i rzadkich publikacji wielu listów całkowicie zapomnianych. Kardynalną wadą tej publikacji jest niewłaściwa, zniekształcająca intencję poety adiustacja tekstu. Zachowane tomy redakcyjne listów do Gaszyńskiego i Sołtana128, z naniesieniami 118 edytorskimi Tadeusza Piniego, pozwalają stwierdzić, iż wydawca często nie respektował wyróżnień graficznych wprowadzonych do tekstu listu przez poetę, a uznawanych przez Janickiego. Ostatnie dziesięciolecie przed wybuchem wojny przyniosło również kilka publikacji nieznanych listów na łamach czasopism lub w wydaniach książkowych. Jadwiga Hoesickówna ujawniła list poety do Tekli Gaszyńskiej ("Ruch Literacki" 1930), Bronisław Gubrynowicz ogłosił jeszcze dwa listy do Zofii Ankwiczowej (tamże 1931), Stanisław Wasylewski mając dostęp do kopiariu-sza listów Amelii Załuskiej opublikował trzy listy do Tadeusza Wyleżyńskie-go (tamże 1936) oraz dwa listy do Amelii Załuskiej ("Wiadomości Literackie" 1938), Stanisław Pigoń ogłosił garść listów do Bronisława Trentowskiego nie objętych wydaniem Gubrynowicza (Listy Er. Trentowskiego, 1937), wreszcie Jadwiga Grodzka i Ludwik Rath opublikowali fragmenty gospodarczej korespondencji Krasińskiego do Ignacego Grodzkiego i Stanisława Krynickiego ("Prace Polonistyczne" 1938; "Wiadomości Literackie" 1938). Wspomniane publikacje, całkowicie rozproszone i zapomniane, zamykają historię edycji korespondencji Krasińskiego przed wybuchem drugiej wojny światowej. Wartość tych artykułów jest dziś, po kataklizmie, jaki dotknął autografy listów poety w 1939 i 1944 r., wprost bezcenna. Publikacje te ujawniły bowiem nie znane dotąd złoża archiwów prywatnych czy też Biblioteki Ordynacji Krasińskich, złoża obecnie już nie istniejące. W pierwszym piętnastoleciu po wojnie sytuacja w dziedzinie badań epistolografii Krasińskiego była wprost beznadziejna. Złożyło się na to niewątpliwie wiele przyczyn - a m. in. i atmosfera tamtych lat, narzucająca niekiedy zobojętnienie wobec dorobku twórczego poety. Zbieraliśmy wówczas również owoce owego tragicznego w skutkach zdziesiątkowania autografów Krasińskiego - zagłady krasinscianów wraz z całą Biblioteką Ordynacji. Rozsypka i gehenna, jaką przeszło wiele rodzin i archiwów prywatnych w czasie wojny, uniemożliwiły podjęcie dalszych badań. Dezorientacja oraz brak źródeł były przyczyną milczenia i długoletniego zobojętnienia. Pierwsza wydana po wojnie praca Józefa Mikołajtisa129 opiera się jeszcze na archiwach rodziny Krasińskich zbadanych przed ich zagładą. Część zebranych w tej książce materiałów ujawnił autor już w latach 1936-1937 w artykułach ogłoszonych na łamach częstochowskiego "Czasopisma Literackiego". I tu jednak, jak się wydaje, ingerowała rodzina poety nie zezwalając np. na pełne wykorzystanie listów autora Nieboskiej do Ludwika Krasińskiego, wspo- 119 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie umianych dość enigmatycznie w artykułach. Szkoda również, iż ogłaszane przez Mikołajtisa szczątki korespondencji Krasińskiego ze Stanisławem Krynickim nie zostały ukazane w kontekście znanego już wówczas we fragmentach bloku listów poety do tegoż adresata. Całkowicie nowe materiały z epistolografii Krasińskiego ogłosił po wojnie dopiero Juliusz Kleiner, publikując w 1956 r. nieznany list poety do Tadeusza Wyleżyńskiego, znajdujący się w paryskiej bibliotece Arsenału. W stulecie śmierci autora Nieboskiej wydano w Londynie interesujący tom studiów i przyczynków pt. Krasiński żywy. W książce tej ujawniono po raz pierwszy wielkość ocenzurowanego przed kilkudziesięciu laty zespołu listów poety do Adama Sołtana, których oryginały zostały wywiezione przez rodzinę adresata za granicę. Z tego właśnie bloku korespondencji ogłoszono tu dwa zupełnie nie znane listy. W tymże roku 1959 opublikowałem na łamach "Przeglądu Humanistycznego" dwa studia o nie znanej dotąd korespondencji Krasińskiego. W artykułach tych podałem do druku przypadkowo odnalezione w Tarnowie, w resztce archiwum podworskiego Sanguszków z Gumnisk, listy poety do Izabeli San-guszkowej dotyczące 1846 roku. Z innych archiwów ogłosiłem parę listów do ks. Adama Czartoryskiego i Jerzego Lubomirskiego. Zwróciłem wówczas również uwagę na konieczność podjęcia poszukiwań korespondencji Krasińskiego z Jerzym Lubomirskim. Rok jubileuszowy stopięćdziesięciolecia urodzin wyraźnie ożywił zainteresowania epistolografią twórcy Nieboskiej. Prof. Stanisław Pigoń ogłosił wówczas artykuł pt. Smutny bilans korespondencji Z. Krasińskiego (1962), w którym ukazał żałosne praktyki edytorskie z przeszłości, a w 1963 roku wydał ocalony szczątek bloku korespondencji poety z ojcem. Było to jedno z największych wydarzeń w dziejach powojennych badań epistolografii romantycznej. Tomik Listów do ojca, wzorowo opracowany, choć niepełny, stał się prawdziwym ewenementem. W dwa lata później prof. Pigoń ujawnił na łamach "Pamiętnika Literackiego" ocalałe fragmenty listów poety do Delfiny Potockiej (1965, z. 3). Znalezisko tarnowskie wprowadziło i mnie na drogę poszukiwań i prac nad korespondencją Krasińskiego. Rezultaty kilkunastu osobiście przeprowadzonych kwerend przeszły najśmielsze oczekiwania. Ogłosiłem je w artykułach z lat 1962-1965 na łamach "Twórczości", "Przeglądu Humanistycznego" i "Współczesności" oraz w osobnym tomie Listów do Jerzego Lubomirskiego. 120 Wydanie Listów do ojca i Listów do Jerzego Lubomirskiego zapoczątkowało cykl PlW-owskich edycji "Korespondencji Krasińskiego" w serii Biblioteka Poezji i Prozy. Za przygotowywanym obecnie tomem listów do Adama Soł-tana i Henryka Reeve'a pójdą tomy listów do Konstantego Gaszyńskiego, po raz pierwszy ogłaszane w autentycznym brzmieniu. W ten sposób choć w części, po stu z górą latach będzie można nadrobić zaniedbania oraz wypełnić puste miejsca wprowadzone przez cenzurę do listowych wyznań poety. 1 Tom I, poszyt l, s. 31-34, i tom II, poszyt II, s. 63. 2 Wykazał to L. Płoszewski, Zagadka "Korespondencji z Palermo" Z. Krasińskiego, "Ruch Literacki" 1929, nr 4. 3 B. Trentowski, "Teraźniejszość i Przyszłość" 1847, t. II, z. I, oraz osobno: Paryż 1847. 4 Listy do Stanisława Malachowskiego, Kraków 1885, s. 261. 5 Listy do St. E. Koźmiana, s. 52; list z 14 VII 1851. 6 Pisałem o tym w artykule Początki dziejów spuścizny literackiej J. Słowackiego (Na marginesie zapomnianych kontaktów rodziny poety z Karolem Szajnochą) w edycji: Juliusz Słowacki. W 150-lecie urodzin, Warszawa 1959, s. 432-451. 7 Listy do St. E. Koźmiana, s. 178. 8 St. Kossowski, Konstanty Gaszyński a Lucjan Siemieński w latach 1851-1866, w książce: Wśród romantyków i romantyzmu..., Warszawa-Lwów [b.r.], s. 285. 9 Korespondencja Stanisława Egberta Koźmiana, Bibl. PAN Kraków, sygn. 2210, k. 247. 10 St. Tarnowski, Julian Klaczko, "Przegląd Polski" 1908, t. 168, s. 453-454. 11 A. E. Koźmian, Listy (1829-1864), t. III, Lwów 1894, s. 315. 12 Nawiązano wówczas kontakt m. in. z Henrykiem Reeve'em. Eliza Krasińska dziękując za kondolencje otrzymane od Reeve'a pisała do niego 29 marca 1859 r.: "Mąż mój zachował dla Pana szczerą i niezmienną życzliwość. Bardzo często, wspominając lata swojej młodości, mówił mi o tej przyjaźni, która Was łączyła. Wspominał mi również o rękopisach jakie są zapewne w Pańskim posiadaniu... Wyznaję, że uprzedzi Pan moje gorące pragnienia i moją serdeczną prośbę, oświadczając chęć przesłania mi tych rękopisów" ("Bluszcz" 1903, nr 20). 7 czerwca Reeve pisał w tej sprawie do gen. Wł. Za-moyskiego: "Najpierw pomówmy jednak o papierach Krasińskiego. Z prawdziwą przyjemnością służę nimi hr. Krasińskiej we właściwym czasie i miejscu. Ale te papiery są natury bardzo poufnej, są pasmem nieprzerwanym wynurzeń młodzieńczych, z trudnością zdecydowałbym się powierzyć je osobom, których nie mam zaszczytu znać. Skoro mi czas na to pozwoli, zabiorę się do nich; muszę koniecznie wiedzieć, co posiadam. Może każę osobno oprawić tę część, która mniej mnie blisko dotyczy" (Jenerał Zamoyski, t. VI, s. 298). Starania rodziny zmierzające do edycji listów poety spowodowały również rezygna- 121 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie cję Adama Soltana z osobnej publikacji listów Krasińskiego, które adresat złożył już w księgarni Żupańskiego w Poznaniu (list J. K. Żupańskiego do J. I. Kraszewskiego z 29 XII 1875, Bibl. Jag., sygn. 6546, k. 499). 13 Państwowa Lwowska Biblioteka Naukowa, zbiory Baworowskich, sygn. 1377/III. 14 [J. Klaczko], Korespondencja Mickiewicza (Studium), s. 3-8. 15 Korespondencja A. E. Koźmiana, Bibl. PAN Kraków, sygn. 2040, t. I, k. 135; list do A. E. Koźmiana. 16 A. E. Koźmian, Listy, t. III, s. 322. Pamiętniki Gaszyńskiego pt. Zygmunt Krasiński i moje z nim stosunki złożone w rękopisie w Bibl. Ord. Krasińskich spłonęły podczas Powstania Warszawskiego. Ocalałe z nich fragmenty ogłosiłem w aneksie do Listów do J. Lubomirskiego, s. 714-715. 17 A. E. Koźmian, Listy, t. III, s. 326. 18 "Rocznik Koła Polonistów Słuchaczów UW", Warszawa 1927. 19 O czasie wydania tej publikacji jak również o jej przyjęciu w kręgu rodziny poety mówi następująca wzmianka St. E. Koźmiana w liście do A. E. Koźmiana z 4 października 1859 r.: "Fr. Żóltowski wrócił z Warszawy i opowiada, że pani Eliza i całe jej otoczenie ogromnie się gniewają na Twój artykuł o Zygmuncie. Może to gniew udany, żeby się zasłonić, bo przecież pozwoliła Ci i na napisanie życiorysu, i na wydanie listów" (Korespondencja A. E. Koźmiana, Bibl. PAN Kraków, sygn. 2040, t. I, k. 140). 20 Świadczą o tym następujące fragmenty listów K. Gaszyńskiego do L. Siemień-skiego z 17 X 1859 r.: "Od jutra za tydzień odjeżdżam stąd do Prowancji. [...] Praca tu moja już prawie skończona. 12 arkuszy listów już zupełnie odbite i jeszcze ze dwa odbije się przed moim wyjazdem - 4 lub 6 ostatnich przyszłą mi korektę do Aix" (St. Kos-sowski, K. Gaszyński a L. Siemieński..., s. 331). Podobne wnioski pozwala też wysnuć korespondencja St. E. Koźmiana. 26 XI 1859 r. pisał on do A. E. Koźmiana: "Nie mam jeszcze listów wydanych przez Gaszyńskiego. Zamoyski mówił mi, że przedmowa bardzo licha" (Korespondencja A. E. Koźmiana, Bibl. PAN Kraków, sygn. 2040, t. I, k. 143), a następnie do Aleksandra Batowskiego z 30 XI 1859: "...donoszę, że właśnie dzisiaj odebrałem pierwszy tom listów Zygmunta. Osobno wyszłe o Czarnieckim musiał już Pan czytać" (Państwowa Lwowska Biblioteka Naukowa, zbiory Baworowskich, sygn. 1377/III, list nr 985). 21 Oto co pisał na ten temat K. Gaszyński w liście do L. Siemieńskiego z 17 października 1859 r.: "Po wydrukowaniu poematu o Stefanie Czarnieckim Jędrzej Koźmian nosił zawsze w zanadrzu owe listy Zygmunta, jak Aleksander Wielki Iliadę Homera - i na wszelkie krytyki lub niedostateczne pochwały odczytywał z tryumfem owe sądy d l'eau benite, które nie były przeznaczone dla publiczności, które były grzecznościami poufnymi młodzieńca dla starca! Gdyśmy w kwietniu zbierali listy Zygmunta do dzieła, które się w tej chwili drukuje, Jędrzej Koźmian wydobył z zanadrza swój papier i odczytał nam z tryumfem, ale zarazem prosił pani Krasińskiej, aby mu pozwoliła osobno je wydrukować. Pani K. nie śmiała mu odmówić. Ja wtrąciłem złośliwy projekt, aby je wydrukować przy drugiej edycji Czarnieckiego - lecz Jędruś zrozumiał niebezpieczną łapkę i przy swoim planie obstawał dowodząc finansowo, że takie pochlebne zdanie Zygmunta odświeży pamięć poematu i publiczność do 122 kupna dzieła zachęci!!! Na taki argument trudna była replika. Oto masz komentarz owych listów" (St. Kossowski, K. Gaszyński a L. Siemieński..., s. 330-331). Por. też przyp. 19. 22 Zasady cenzury sformułował Gaszyński w liście do L. Siemieńskiego z 29 września 1859 r. pisząc m. in.: "Miałem ogromną pracę dla przygotowania do druku tej publikacji. Musiałem przeczytać przeszło tysiąc listów nieboszczyka i wypisać z nich tylko takie wyjątki, które mogą interesować ogół czytelników. Usunąć trzeba było wszelkie aluzje polityczne dlatego, aby książka mogła przejść przez wszystkie cenzury" (St. Kossowski, K. Gaszyński a L. Siemieński..., s. 328). O poddaniu listów edytorskiej cenzurze politycznej wspominał również Gaszyński we wstępie do Wyjątków z listów... pisząc m. in.: "Pragnąc, aby ta książka mogła bez przeszkody krążyć po całym obszarze dawnych ziem polskich, musiano tymczasowo usunąć z niej wiele ważnych i znakomicie pięknych listów" (s. VII). 23 L***, Kilka listów Zygmunta Krasińskiego, "Czas" 6 i 9 XI 1859, nry 255, 257. 24 K., Zygmunta Krasińskiego dzieła pośmiertne. Wyjątki z listów..., "Kółko Rodzinne" z 13 i 20 III 1860, nr 2 i 3. 25 Zapiski literackie VI, "Dziennik Literacki" 1859, nr 91, oraz Wł. Z[awadzki], Wyjątki z listów Z. Krasińskiego, 1.1, Paryż 1860, "Dziennik Literacki" z 23 III - 3 IV 1860, nry 24-27. 26 Oto ów interesujący fragment batalii Małeckiego o całość korespondencji Krasińskiego: "Wydawca powszechnego zbioru listów Krasińskiego, których tom pierwszy wyszedł pt. Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego (Paryż 1860) wyrażony pod przedmową literami K. G. (zapewne pan Konstanty Gaszyński), miał także już jak się zdaje przed sobą kopie rzeczonych dziesięciu listów. Dziwną jednakże jest rzeczą, że nie chciał, czy nie mógł, czy też wreszcie nie umiał wydawca zrobić z nich ani tyle użytku, ażeby ich ogłoszenie zdało się komu na co. W ogóle pojąć nie umiem, czego chciał pan Gaszyński, czy też rodzina zmarłego, wydając rzeczoną książkę? Najprzód bowiem porozrzucano wszystkie listy poety na różne kategorie, najdowolniej przyjęte, nie trzymając się wcale ciągu czasu, w jakim były pisane. Jeżelić cały cel oddania do rąk publiczności listów prywatnych wielkiego człowieka na tym jedynie zależy, ażeby to rzuciło jakieś światło na jego życie, na genezę jego wyobrażeń i, że tak powiem, na całe dzieje jego wewnętrznego istnienia, toć oczywiście nie można objawów tego wszystkiego porządkować inaczej, jak tylko w naturalnym ciągu i ładzie, a takim jest jedynie porządek czasu. Ale to jeszcze byłaby najmniejsza wada rzeczonej publikacji. Pan Gaszyński pozwolił sobie i okrawać jeszcze listy Zygmunta! i jak okrawać! Z dziesięciu tych listów do Słowackiego pisanych, które ja znam w całości, mogę brać najlepszą miarę o generalnej zasadzie, podług której tak rozstrzygano, które ustępy są niby stosowne do publikacji, a które znowu mniej zajmujące. Co tylko w liście było prawdziwie ciekawym, co tylko miało jakie takie odniesienie czy to do chwili, czy też do indywidualności obojga osób korespondujących ze sobą, to wszystko podobało się szanownym wydawcom odrzucić ! A wcielano do książeczki same tylko miejsca ogólnikowe, filozofematy, loci com-munes, sentencje itp., które by mógł każdy do każdego napisać, z tą chyba jedną różnicą, że stylem nie dorównałby Krasińskiemu. Na dobitkę zaś, ażeby konfuzja była co się 123 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie zowie gruntowna, uważano tam jeszcze za stosowne nie tylko zataić chwilę, kiedy który taki z listów poety wycinek był napisany, ale i do kogo był wyrzeczony! [...] Kto wydaje czyje listy, a zatem materiały dopiero do późniejszego opracowania, ten przewidzieć tego naprzód nie może, który szczegół się okaże czasu swojego w ważnych punktach właśnie rozstrzygającym, a który jest pobocznej i obojętnej wagi. Wydawca listów pośmiertnych powinien dać wszystko w takiej postaci, jak to jego rąk doszło i uważać wszystko za nietykalne! Co się tyczy wreszcie osób, do których listy Krasińskiego były pisane, te osłonione są taką tajemniczością, jakby to komu zbrodnią było i wstydem, że z nim korespondował Krasiński!" Dalej krytykując zasadę tworzenia przy pomocy cięć artystycznej całości pisał: "Mnie się zdaje, że o artystyczną całość nie chodzi wcale w ogłaszających się zbiorach korespondencji, zwłaszcza prowadzonej z różnymi osobami, lecz jedynie o autentyczność i sumienność. Listy Krasińskiego zresztą same przez się całość taką będą składały, byle byście je tylko dali tak, jak były napisane, bez użycia nożyc niepowołanej ręki" (A. Małecki, Juliusz Słowacki, jego życie i dzielą w stosunku do współczesnej epoki, t. II, Lwów 1867, s. 42-44). 27 Wyjątki g listów..., s. VI. % 28 Pisze o tym I. Janicki w liście do E. Butkiewicza z 16 X 1869, Bibl. Jag., sygn. 9056, k. 43. 29 St. E. Koźmian, Żywot i pisma K. Gaszyńskiego, "Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 1872, s. 115. 30 Bibl. Jag., sygn. 9056, k. 39. 31 Nie licząc oczywiście przedruku fragmentów listów Krasińskiego w monografii A. Małeckiego o J. Słowackim wydanej w 1867 r. 32 "Dziennik Poznański" 1869, luty. 33 Życiorys Mariana Gorzkowskiego (1830-1911) podaje Polski słownik 'biograficzny. 34 Egzemplarze listów w wydaniu Gorzkowskiego są dziś rzadkością bibliograficzną. O konfiskacie tej wspomina K. Estreicher w swej Bibliografii. Na egzemplarzu listów w wydaniu z r. 1871 znajdującym się w archiwum Lubomirskich w Państwowej Lwowskiej Bibliotece Naukowej widnieje autograf: "Unikat Jerzego Lubomirskiego 1/12 1870". Data ta naprowadza również na ślad, iż tomik listów do Jaroszyńskiego został wydany już w końcu 1870 r. Interesujące jest, iż przedruk czterech listów z tego wydania, wprawdzie z lat 1838- 1840, kiedy w korespondencji nie ma już wzmianek o Bobrowej, ukazał się w "Gazecie Lwowskiej" z 1875 r. (nr 32). Warto tu jednocześnie zaznaczyć, że owe inkryminowane listy początkowe z publikacji Gorzkowskiego nie zostały przedrukowane w wydaniu Gubrynowicza z 1887 r. (t. III). 35 Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Bibl. Jag., sygn. 6507, t. 47, k. 362-388. Na ten zespół materiałów zwrócili mi uwagę prof. W. Danek i dr A. Trepiński. 36 Ib., sygn. 6533, t. 73, k. 337-338. 37 Ib., sygn. 6507, t. 47, k. 368-369. 38 Korespondencja Wł. Chomętowskiego z Wł. Krasińskim zachowała się wśród szczątków Bibl. Ord. Krasińskich, obecnie w Bibl. Nar., sygn. 25. 124 39 Państwowa Lwowska Biblioteka Naukowa, archiwum Lubomirskich, sygn. III-20. 40 Ib. 41 Stwierdzenie A. Żółtowskiego we wstępie do t. I Listów do Delfiny Potockiej, s. II. 42 St. Mfałachowski], Słowo o Zygmuncie Krasińskim g powodu zarzutów krytyki, Kraków 1876, s. 64, oraz Krótki rys życia i pism Z. Krasińskiego, Kraków 1876, s. 82. W publikacjach tych Małachowski ujawnił po raz pierwszy kilka dalszych nieznanych fragmentów listów poety. 43 Por. Listy do Stanisława Małachowskiego, s. 235. 44 O kontaktach St. Tarnowskiego z Małachowskim mówi również fakt posiadania przez Tarnowskiego autografu listu poety do Małachowskiego z 26 września 1844 r., który Tarnowski opatrzył objaśnieniami (por. Bibl. PAN, Kraków, sygn. 1351, k. 37-38). O tym, iż Małachowski nie czuł się widocznie już wówczas na siłach, aby przystąpić do opracowania posiadanej korespondencji Krasińskiego, mówi również fakt powierzenia rodzinie poety już w latach siedemdziesiątych bloku listów z lat 1839-1856, zapewne tych, które wydał Janicki w r. 1885 w Krakowie. 45 Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Bibl. Jag., sygn. 6534, t. 74, k. 148. 46 Ib., sygn. 6507, t. 47, k. 419-422. 47 Katarzyna Potocka sporządziła m. in. odpisy listów poety skierowanych do niej w latach 1851-1858 (kopia w Muzeum Czartoryskich w Krakowie, sygn. EW. 25713 s. 89-110). Ogłosiłem je w artykule Z nieznanej korespondencji Z. Krasińskiego, "Przegląd Humanistyczny" 1963, nr 1. Poza tym w Muzeum Narodowym w Warszawie (Dział Dokumentacji) ocalała duża szkatułka z zebranymi przez nią autografami i sporządzonymi jej ręką licznymi odpisami utworów i listów Krasińskiego. 48 Korespondencja J. I. Kraszewskiego. Bibl, Jag., sygn. 6534, t. 74, k. 177. 49 Listy Janickiego do Kraszewskiego pozwalają ustalić, iż Janicki jest autorem artykułów zawierających fragmenty listów poety i ogłaszanych w "Kronice Rodzinnej" od 1873 r. (Bibl. Jag., sygn. 6507 t. 47, k. 382). 50 St. E. Koźmian zwraca uwagę na fakt, iż "Kronika Rodzinna" "początki swoje i byt głównie zawdzięczała rodzinie Krasińskich" (St. E. Koźmian, K. Morawska, / z bliska, i z daleka, s. 190). 51 Hipotezę taką wysunął prof. St. Pigoń we Wstępie do wydania Listów do ojca, s. 11. Argument oparty na przestawieniu kolejności listów do ojca drukowanych w "Kronice Rodzinnej", odstąpieniu od chronologii i kierowaniu się przy publikacji przede wszystkim wartością dokumentarną dla przygotowywanych Listów z podróży wydaje się niewystarczający. Fakt ten, sądzę, nie ma najmniejszego związku z książką Odyńca. Podobne odstępstwa od chronologii obserwujemy bowiem również w publikacji listów do Ary Scheffera ogłoszonych w "Kronice Rodzinnej" w 1880 r., w listach do St. Małachowskiego ("Kromka Rodzinna" 1873, nr 23), a przede wszystkim w publikacji listów do Gaszyńskiego - w numerach "Kroniki" za r. 1875 ogłoszone zostają listy z r. 1841, a dopiero w 1874 r. korespondencja z Gaszyńskim z lat 1833-1837; w r. 1875 pojawia się znowu list z 1836 r. Wszystko to raczej świadczy o przypadkowości wyboru i braku doświadczenia edytorskiego u Janickiego. 52 Janicki utrzymywał bliskie stosunki z Gaszyńskim w ostatnich latach jego życia, 125 Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie które opisał we wspomnieniu zamieszczonym w przypisie do ogłoszonego przez siebie artykułu St. E. Koźmiana pt. Żywot i pisma K. Gaszyńskiego..., "Roczniki TPN Poznańskiego" 1872, s. 116-117. 53 Znajduje się ona obecnie w Muzeum A. Mickiewicza w Warszawie, sygn. C/1393. 64 Mówią o tym listy Janickiego do Kraszewskiego, Bibl. Jag., sygn. 6507, k. 324-325 i 368-369. Kopia listów do Soltana wykonana przez Janickiego nie jest znana. W r. 1965 udało mi się odnaleźć kopiariusz listów do Sołtana sporządzony w r. 1868 przez syna adresata - Adama Lwa Sołtana. Kopiariusz ten znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie, sygn. 1448. 65 Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k. 331. 56 Ib., k. 332. 57 Ib., sygn. 6533, t. 73, k. 1. 58 Ib., sygn. 6534, t. 74, k. 230-231. 69 Ib., sygn. 6504, t. 44, k. 338. 60 Ib., k. 380. 61 St. E. Koźmian, K. Morawska, / z bliska, i z daleka, felieton ogłoszony w "Kurierze Poznańskim" w czerwcu 1879 r. 62 Prof. St. Pigoń ustalał czas powstania kopii na okres po r. 1876. Chronologię taką zdradzało przede wszystkim odwoływanie się kopisty do poszczególnych numerów "Kroniki Rodzinnej", w których drukowano listy Krasińskiego do ojca. Ponieważ jednak zamiar dołączenia korespondencji rodzinnej do wydania zbiorowego pod redakcją Janickiego rodzi się stosunkowo późno - Gubrynowicz pisze o tym jako o niespodziance przygotowywanej przez Janickiego dopiero 21 XII 1881 r. - dlatego też sądzę, iż czas powstania tej kopii należy przesunąć na początek lat osiemdziesiątych (por. Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k. 376). 63 List do J. I. Kraszewskiego z 4 II 1875 (Bibl. Jag., sygn. 6507, t. 47, k. 402-403). 64 Ib., k. 431-432. 65 Wykazuje to kopiariusz listów do Gaszyńskiego, w którym kilka przypisów opatrzonych zostało inicjałami Janickiego. Zostały one przedrukowane niemal dosłownie w wydaniu Gubrynowicza. 66 List Wł. Gubrynowicza do J. I. Kraszewskiego z 20 XII 1882 r. (Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k. 396). 67 Ib., k. 397. 68 Ib., k. 402. 69 Listy..., t. I, s. I-II. 70 Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k. 390. 71 Ib., k. 392. 72 Listy, t. I, s. I. 73 Listy, t. II, s. V-VI. 74 Listy I. Zbigniewskiej od różnych osób, Bibl. Ossolińskich, Wrocław, sygn. 4805 k. 67-68. Na list ten zwrócił mi uwagę i udostępnił jego odpis dr Antoni Trepiński. 75 Pominięto m. in. np. interesującą opinię o Henryku Krasińskim - "największym wariacie, który kiedy zwariuje, to się będzie miał za Napoleona lub lorda Byrona"; 126 Antonim Edwardzie Odyńcu - "jużci ja głupszego człowieka jako poetę nie znam od Odyńca"; Zenonie Brzozowskim - "Słowacki jest w Egipcie, przybrawszy sobie za towarzysza wędrówki największego głupca pod słońcem i księżycem, jakiegoś Ukraińca złotem nadzianego i głupstwem, a nazywającego się przed Bogiem Zenon, przed ludźmi zaś Brzozowskim"; Otyldzie Grocholskiej - "jednej z najgłupszych i najupartszych Litwinek, jakie Litwa spłodziła"; hr. Bnińskim - "gałganie, pseudo-Dymitrze Samo-zwańcu, złodzieju spod pręgierza"; Edmundzie Chojeckim, który "choć żartkiego dowcipu i bystrych pojęć, ani na ufność, ani na wielki szacunek zdawał się nie zasługiwać"; Aleksandrze Kuczyńskim, który do Neapolu w 1835 r. "dopelzł wreszcie - dużo zarobił po drodze pokazując się za słonia"; o Zamoyskich - "Ojciec stary pierdoła, ale grzeczny bardzo. Matka taka pełna wdzięku, że o niej powiedzieć nie sposób: "stara". Syn tęgi i przyjemny chłopiec. Panna śliczna - zdaje im się, że mnie złapią na męża"; drze Ludwiku Sauvan, który "robi się wielkim filozofem, rzadko już posłyszysz z jego ust dawniej tak ulubione wyrazy: "Dupa, dupka, w dupkę pocałować)), ale natomiast: Duch, abstrakcja, poczucie się do siebie, filozoficzne pojęcie etc., etc."; Zeneidzie z Hołyńskich Lubomirskiej, u której "rozum ograniczony w nieograniczonym ciele stanowi tej natury cechę"; Stanisławie Małachowskim - co "z rzędu ludzi, którzy i Matce Boskiej nie darują językiem"; o Potockich - "ten ród Metysów, cnotliwych i wolnych, przeklęty ród ten mnie ściga począwszy od Aleksandra, którego język plotkarski nic nie utrzyma, a gdzie nie ma co utrzymać, musi wynaleźć, by stało się zadość wiecznym furorom impotencji, przeciwko tym, co nie są pozbawieni zmysłów, idąc dalej przez Kisielową wietrznicę, jakiej drugiej Bóg nie stworzył, babę tłustą, ciężką, a ruchawą, z wiszącymi pyski, z fajką w zębach fałszywych, która co posłyszy od Aleksandra, rozgłasza po świecie, ornamenta własne swoje przydając, przechodząc przez Branicką, babę poważniejszą, ale nieznośną, dotykając Mieczysława, najogromniejszego z gałganów! a kończąc na Oldze Greczynce" - i wiele innych podobnych wypowiedzi. 76 Zachowana korespondencja I. Janickiego i E. Butkiewicza z 1869 r. pozwala stwierdzić, iż listy Krasińskiego do Trentowskiego zostały przekazane Wł. Krasińskiemu już we wrześniu tr. (Bibl. Jag., sygn. 6490, k. 407-413; sygn. 9056, k. 35-43). 77 Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k.360; sygn. 6507, t. 47, k. 434-444. 78 Biblioteka Narodowa, zespół Bibl. Ord. Kras. sygn. 6. Zaginęły autografy następujących listów ogłoszonych przez Kraszewskiego: z 3 XI 1846 (zachował się jedynie fragment kopii); z 31 VII 1847; z 6 VIII 1847, oraz z 9 II 1858. Ten ostatni list ocalał w kopii w Muzeum Narodowym w Warszawie, sygn. 1487. 79 Ogłoszony przeze mnie w artykule Okruchy wielkiej korespondencji, "Twórczość" 1962, nr 10, s. 82. 80 We fragmencie tym czytamy: "To człowiek najciaśniejszej mózgownicy, jaka na planecie. - Ze śmiercią Marcinkowskiego wszelki strój się odstroił śród nich - disie-cta membra poetae pozostały. Maciej [Mielżyński ?] wiernie ci był opisan. Dołężny chęciami, niedołężny charakterem; wiecznie lękliwy o nabytą popularność, gotów przez próżność postradać to, co przez cnotę nabył. Miserere Domine, miserere, bo jakżeż co ma się trupowi udać, gdy go toczą robaki i jeszcze takie nędzne. Przeklęte demagogi, ) 127: Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie co wywołują jezuitów. Bo są obywatele, którzy używają tych ostatnich na pomoc, jak niegdyś książę mazowiecki Krzyżaków przeciw pogaństwu, jak później książęta Czarto-ryscy Moskali, przeciw swawoli! O Boże wielki! zmiłuj się nad nami!" 81 Fragment ten ogłosił po raz pierwszy prof. St. Pigoń w tomie Listy Br. Trento-wskiego, Kraków 1937, s. 530-531. 82 Nie ogłoszony dotąd fragment listu do Trentowskiego z 12 V 1849 r. 83 Listy te ogłosiłem w cytowanym kilkakroć artykule Okruchy wielkiej korespondencji. Pierwodruk części tych pominiętych przez Kraszewskiego listów ukazał się w tomie Listy Br. Trentowskiego w opracowaniu St. Pigonia (6 listów w całości i 2 uzupełnienia do korespondencji ogłoszonej przez Kraszewskiego). 84 Obok cytowanych już skarg Wł. Gubrynowicza na uwagę zasługuje tu również wyznanie siostrzeńca Adama Lwa Sołtana - Adama Sierakowskiego, który w liście do Kraszewskiego z 30 III 1883 r. pisał o t. II Listów: "Druk całego dzieła powinien by być ukończony we dwa tygodnie, gdyby nie to, że Janicki z Warszawy prowadzi korektę i strasznie pedantyczny jest względem interpunkcji" (Bibl. Jag., sygn. 6531, k. 615). 85 St. Tarnowski, Z literatury bieżącej. Listy Z. Krasińskiego, t. I, "Czas" 1882, nr 215. 86 St. Tarnowski, Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Przegląd Polski" 1887, wrzesień, s. 512. 87 L. Dębicki, Listy Z. Krasińskiego, t. II, "Czas" 1883, nr 256. 88 L. Dębicki, Nowe książki. Listy Z. Krasińskiego, 1.1, "Czas" 1882, nr 146. 89 A. Mazanowski, Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Przegląd Tygodniowy" 1888, nr 4. 90 J. Tretiak, Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Kwartalnik Historyczny" 1887, t. I, s. 615-616. 91 Zwrot użyty przez St. Tarnowskiego w jego recenzji Listów do St. Malachow-skiego ("Przegląd Polski" 1885, t. 77, s. 185). 92 Por. list Wł. Gubrynowicza do Kraszewskiego z 10 VI 1878 r. z Truskawca (Bibl. Jag., sygn. 6504, t. 44, k. 341). 93 H. Biegeleisen, Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, "Prawda" 1885, nr 27, s. 320-321. 94 Dostrzeżona przez H. Biegeleisena, ib. 95 Ze wspomnianego listu do St. Małachowskiego z 6 IX 1856 r., usunięta zostaje niezwykle interesująca wypowiedź Krasińskiego, w której przepowiada on przyszłe losy polityczne Europy i omawia warunki odzyskania wolności przez Polskę: "Pokój, którym świat obdarzono, niedługo potrwa. Jeśli nowa wojna go nie zerwie, to pęknie od rewo-lucyj zdarzonych czy tam, czy tu. Niewskrzeszona Polska przyprawi ten świat o zaburzenia i klęski niesłychane. Polska bowiem była sercem europejskiej całości. Z żył Zachodu biła krew ku niej, a jej mocą podnoszona i przelewana, rozlewała się po żyłach Wschodu i Zachodu." Na koniec poeta konkluduje: "Moskal z zewnątrz, robotnik z wewnątrz rozbije skład świata tego za to, że zamordowując lub przystając na mord Polski, sam rzucił własne serce w przepaść i rzekł: "Niech tam leży na wieki"." Ślady cenzurowania tego bloku widoczne są również przy konfrontacji listów do Małachowskiego ogłoszonych w 1885 r. z wcześniejszym wydaniem fragmentów w książce Ga- 128 szyńskiego z 1859 r., w której znajdujemy pewne ustępy całkowicie pominięte przez późniejszego wydawcę tej korespondencji. 96 L. Dębicki, Z pólek księgarskich: Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, "Niwa" 1885, t. XXVIII, z. 254, s. 93. 97 Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, s. XIII. 98 St. Tarnowski, Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, "Przegląd Polski" 1885, t. 77, s. 188. 99 "Świat" 1890 oraz w odbitce. 100 Korespondencja F. Hoesicka, Bibl. Nar., sygn. 7129, k. 2. 101 Ujawnia to korespondencja F. Hoesicka z St. Tarnowskim (Bibl. Nar., sygn. 7131, k. 32). Tarnowski znał osobiście Bobrową i od niej słyszał o istnieniu tej korespondencji. F. Hoesick w liście do Z. Wolskiego z 13 VII 1892 przekazuje historię tych listów posłyszaną od Tarnowskiego: "Biedaczka [tzn. Bobrowa] nie rozstawała się z nimi [tj. z listami poety] nigdy; wyjeżdżając za granicę, do wód, zawsze woziła je z sobą. Raz, notabene, odebrano je jej na granicy rosyjskiej. Była w rozpaczy! Szczęściem dostała je z powrotem..." (Bibl. Publ., Warszawa, sygn. 431/2). 302 St. Tarnowski, Studia do historii literatury polskiej wiek XIX. Zygmunt Krasiński, Kraków 1892. Do śmielszych posunięć Tarnowskiego należy zaliczyć niewątpliwie korzystanie i przedrukowanie kilku fragmentów listów poety do E. Jaroszyńskiego z wydania z 1871 r. 103 Ib., s. VI. 104 J. Czubek wspomina o dwu listach Krasińskiego do Bobrowej z 28 VI 1837 i z l VI 1838 r., które cytuje we fragmentach (Pisma, t. VI, s. 329). 105 Otrzymał ją Adam Krasiński z rąk H. Reeve'a w sierpniu 1892 r. podczas pobytu w Anglii. W 1905 r. uzyskał dla swych zbiorów blok korespondencji poety z Cie-szkowskim, przechowywany przez cały czas w Wierzenicy. io" w przekładzie Amelii Hertzówny; drugą osobą zajmującą się wówczas tłumaczeniami listów do Reeve'a była Wanda Dalecka, współpracownik i tłumacz francuskich utworów poety zamieszczonych w Pismach pod redakcją T. Piniego. W. Dalecka ogłosiła przekład listów do Reeve'a w lwowskim czasopiśmie "Tydzień" (1903, przedruk: "Gazeta Polska" 1904). Warto tu zaznaczyć, iż zamiar publikacji tych listów powstał już znacznie wcześniej. Pierwotnie miały one być ogłoszone w "Słowie", jak wynika z listu A. Drogoszewskiego do Z. Wolskiego z 23 II 1899 (Bibl. Publ., Warszawa, sygn. 431/1). 107 Korespondencja Z. Wolskiego, Bibl. Publ., Warszawa, sygn. 431. 108 List z 4 II 1899, Bibl. Publ., Warszawa, sygn. 431. 109 List do Zajączkowskiego, Państwowa Lwowska Biblioteka Naukowa, zespół Bibl. Poturzyckiej. 110 "Książka" 1913, nr 4, s. 180. 111 "Bluszcz" 1922, nr 9. 129 jia pierwszy nieznany list z tego zespołu ogłosiła S. Brydzińska-Osmólska w "Roczniku Koła Polonistów" 1927, s. 209; drugi St. Pigoń w artykule Smutny bilans korespondencji Z. Krasińskiego, "Tygodnik Powszechny" 1962, nr 7; trzeci ogłosiłem w artykule Okruchy wielkiej korespondencji, "Twórczość" 1962, nr 10; czwarty St. Pigoń: 9 - Korespondencja Tradycje edytorskie Tradycje edytorskie Dokumenty złudy, "Ruch Literacki" 1964, nr 5-6, s. 276; piąty i szósty ogłosiłem w artykule Nieznane listy Krasińskiego, "Przegląd Humanistyczny" 1965, nr 5. Sygnalizowanej przez Kallenbacha cenzurze uległy przede wszystkim listy poety do Cieszko-wskiegOj omawiające sprawę zatargu Krasińskiego z Romanem Czarnomskim (por. Listy do A. Cieszkowskiego, t. II, s. 151, 193, 208); fragmenty te nie są dziś znane. 113 Listy Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego, t. I, s, VI-VII. 114 Owych 7 nieznanych listów do Orpiszewskiego ogłosiłem w artykule Okruchy wielkiej korespondencji, "Twórczość" 1962, nr 10. 115 N. Psichari była córką Renana, a wnuczką Henryka Scheffera, brata malarza. iw o decyzji tej wspomina autor recenzji pamiętnika H. Reeve'a (Londyn 1898) podpisujący się inicjałami Rt. ("Słowo" z 5 III 1899, nr 53). n' Autografy listów Krasińskiego do St. E. Koźmiana zachowały się w Bibl. PAN w Krakowie, sygn. 2210, t. V. 118 Z listu z 30 V 1847 usunięty np. został następujący fragment: "Sawickiegom żadnego nie widział, ale widział wrzasków alias Bolesławów Jasińskich, ale widział Stryj-kowskich alias Władysławów Krasickich - szuję, oszustów, gałganów i do tego Kar-wowskiego, jakiegoś szelmę nad szelmami, którego Ci straszną historią tu opowiem, gdy przybędziesz. - Tylko bywaj, kolego!" Z listu z 19 IX 1847 wypadł fragment początkowy: "Drogi! jaki głupi Ksawery, jaki poczciwy August! głupią familią rozumnymi walczyć przyjacioły! Dziwny los l" Wreszcie z listu z 19 VI 1849 usunięte zostało następujące stwierdzenie^Mickiewicz coraz większy niegodziwiec - w bluzie teraz chodzi wciąż. - Wiem o nim najprzewrotniejsze, najszkaradniejsze czyny!" 119 A. Grzymała-Siedlecki, Krasiński do St. E. Koźmiana, "Czas" 1913, nr 193. 120 "Bluszcz" 1922, nr 9. 121 A. Żółtowski, Wstęp do t. III Listów do D. Potockiej, s. XII. O charakterze tej korespondencji z lat późniejszych mówi dobitnie wyznanie A. Żółtowskiego w liście do żony z 19 VI 1933 r.: "Listy Krasińskiego były z początku dobre bardzo, potem niewypowiedzianie zgnębione i monotonne. Zdaje się być pewne, że Delfina zaczęła w tym czasie romansować z Delarochem i biedny Sigys bardzo prędko się połapał. Na razie nie ma żadnego zerwania, ale bardzo wymowne morały, co prawda obok przestróg ciągłych przed cholerą i przerażającej melancholii. Biedny Sigys słabości swoje okupił sowicie cierpieniem, ale wartość listów na tym oczywiście nie zyskuje..." (J. z Putkamerów Żół-towska. Prawda o listach Krasińskiego, "Wiadomości" 1962, nr 20). 122 J. Żółtowska, ib. 123 O cenzurze dokonanej przez Żółtowskiego pisze również Maria Czapska w swym wspomnieniu o Róży Raczyńskiej. Na pytanie Czapskiej, dlaczego wydawca poddał tę korespondencję cenzurze, Róża Raczyńska odpowiedziała: "Dlaczego? - dlatego, moja droga, bo w tych listach jest pełno plotek i komerażów dotyczących mojej najbliższej rodziny, jakże to drukować?... A poza tym Zygmunt umiał całymi stronicami powtarzać tylko: Dialy! Dialy! Dialy! kochaj mnie! czy coś w tym rodzaju; utrwalać tę wielosłowną sentymentalność byłoby nonsensem" (M. Czapska, Pani Róża wspomina..., wspomnienie ze spotkania Marii Czapskiej z Różą Raczyńska, maszynopis udostępni ony mi łaskawie przez pana Krzysztofa Morawskiego). 130 124 Ten ostatni zespół listów ogłosiłem w "Przeglądzie Humanistycznym" 1963, nr 2. 126 Pisał o tym Adam Lew Sołtan do Kraszewskiego w niedatowanym liście z 1880 r. (Bibl. Jag., sygn. 6534, t. 74, k. 380). 126 Jak odbyła się ta cenzura, opowiedziała to po latach Róża Raczyńska podczas spotkania z Marią Czapska: "Wszystkie listy leżały w kufrze nie oglądane od lat. Pani Delfina kazała je odczytywać jeden po drugim, a gdzie tylko była jakaś krytyka jej dotycząca, wzmianka o jej przygodach, jej próżności - darła natychmiast i rzucała w ogień. Siedząc przy kominku u stóp Delfiny pani Róża ratowała niektóre listy wsuwając je pod swoją obszerną krynolinę, a czytając przeskakiwała, o ile mogła, ustępy drażliwe, ograniczając zagrożenie listów. Cała ta spuścizna została jej następnie powierzona. Listy te stanowiły jeszcze wówczas materiał na 8 tomów, z czego tylko 3 zdołał wydać Adam Żółtowski" (M. Czapska, Pani Róża wspomina...). 127 M. Czapska, W sprawie listów Krasińskiego do D. Potockiej, "Wiadomości Literackie" 1930, nr 40. 128 Życzliwie udostępniony mi przez p. Juliusza W. Gomulickiego. 129 J. Mikołajtis, Z ostatnich lat życia Z. Krasińskiego, "Ziemia Częstochowska" 1947, III, z. 4, i w odbitce. CZĘŚĆ DRUGA BIBLIOGRAFIA KORESPONDENCJI Zebranie pełnej bibliografii podmiotowej i przedmiotowej korespondencji Krasińskiego nie jest dziś rzeczą łatwą, pomimo iż pierwszą tego rodzaju próbę dał już Ludwik Stolarzewicz w Bibliografii o Krasińskim (Wilno 1924). Opracowany przez niego zestaw obejmował m. in. 59 pozycji wydań listów oraz 18 recenzji i studiów o korespondencji poety. Bibliografia Stolarzewicza jest dziś jednak niewystarczająca z kilku względów. Przede wszystkim jest niepełna, przeoczono w niej wiele cennych pozycji, jak choćby tom listów do Małacho-wskiego, poza tym niezbyt konsekwentnie przeprowadził Stolarzewicz klasyfikację materiału, przemieszał bibliografię podmiotową z przedmiotową; wreszcie trzeba podkreślić, iż wspomniany zestaw bibliograficzny powstał przed przeszło czterdziestu laty, nie obejmuje więc ogromnej części materiału z okresu międzywojennego. Trudności opracowania pełnej bibliografii korespondencji Krasińskiego powstają przede wszystkim ze względu na ogromne rozproszenie całego materiału po czasopismach i rzadkich niekiedy periodykach. O przeoczenie tu nietrudno, zwłaszcza gdy się weźmie pod uwagę fakt, iż drobne fragmenty nieznanych listów Krasińskiego uległy rozsypce, jak barwna mozaika służąc niekiedy do inkrustacji nekrologów i artykułów, w których treści trudno nieraz podejrzewać pojawienie się cytatów z korespondencji poety. Samodzielne poszukiwania byłyby tu niewystarczające i bardzo mozolne. Ogarnięcie całej produkcji czasopiśrnienniczej pochłonęłoby zbyt dużo czasu i energii, a końcowy efekt byłby i tak minimalny. Do zebrania bibliografii wybrano więc drogę inną, wiodącą od wzmianek rozproszonych po przypisach, artykułach i studiach o Krasińskim do konkretnych poszukiwań wedle tych zasygnalizowanych śladów. Wielką pomocą w stworzeniu podstawowego zrębu bibliografii korespondencji Krasińskiego były dotychczasowe prace w tym zakresie - bibliogra- 135 Wydania listów Bibliografia korespondencji fia Stolarzewicza, informacje podane przez Gabriela Korbuta w t. III jego Literatury polskiej (1930), jak również udostępnione rni materiały do "Nowego Korbuta" zebrane przez pracownię Instytutu Badań Literackich, wreszcie dane zaczerpnięte z bibliografii zawartości czasopism Adama Bara znajdującej się również w IBL. Konfrontacja wspomnianych zestawów bibliograficznych, uwzględnienie wzmianek rozsianych po literaturze o Krasińskim, wreszcie samodzielne poszukiwania zapomnianych publikacji i recenzji pozwoliły na opracowanie poniższej, stosunkowo najpełniejszej bibliografii obejmującej wydania korespondencji oraz studia, recenzje i wzmianki o listach autora Nieboskiej. Bibliografia podzielona na dwie podstawowe grupy - podmiotową i przedmiotową, ułożona została chronologicznie według dat wydania; w obrębie poszczególnych lat na czołowe miejsce wysunięto wydania zbiorowe korespondencji Krasińskiego, za nimi dopiero grupując w układzie alfabetycznym listy rozproszone po czasopismach. Do bibliografii podmiotowej włączono wszelkie przyczynki i prace o poecie, o ile występują w nich pierwo-druki jego listów. W bibliografii przedmiotowej w obrębie dat rocznych układ jest również alfabetyczny, z tym iż anonse i drobne wzmianki są umieszczane każdorazowo na końcu, po innych notach bibliograficznych. Po raz pierwszy opracowano tu bibliografię rozumowaną, samo podanie tytułu publikacji okazało się bowiem niewystarczające. Potrzeba takiej bibliografii dawała się odczuć szczególnie przy publikacjach rozproszonej korespondencji Krasińskiego. Całą bibliografię poddano kolejnej numeracji porządkowej, co pozwala w wypadku przedruków odsyłać do poszczególnych pozycji bibliograficznych, jak również umożliwiło opracowanie Indeksu zamieszczonego na końcu bibliografii. 1. WYDANIA LISTÓW 1830 1 Lettre sur l'etat actuel de la litterature polonaise adressee a M[onsieur] Bon-stetten, "Bibliotheąue Universelle", Genewa, t. XLIII, z. lutowy. Por. póz. 210 b. 2 Lettre sur l'etat actuel.., "Le Gabinet de Lecture", nr 37, 38 z 9 i 14 kwietnia. Por. póz. 1. 3 Opisanie jeziora genewskiego Leman. Wyjątek z listu podróżującego Polaka, "Pamiętnik dla Płci Pięknej", Warszawa, t. I, s. 31-34. [Fragment listu do K. Gaszyńskiego z 10 XI 1829.] 4 Teodora król borów. Powieść korsykańska, "Pamiętnik dla Płci Pięknej", Warszawa, t. II, poszyt II z 15 IV, s. 63. [W przypisku fragm. listu do K. Gaszyńskiego z marca 1830.] 1831 5 List Polaka o literaturze polskiej (w przekł. i opr. S. L. J.), "Rozmaitości Lwowskie" nr 43 i 44 z 29 X i 5 XI. Por. póz. 1. 1842 6 Korespondencja z Palermo [25 XII 1841 r., data fikcyjna, tekst spreparowany z listów do D. Potockiej], "Dziennik Narodowy", Paryż, 9IV, nr 54. 1847 7 Lettres a M. le Comte de Montalembert et a M. A. de Lamanine par un gentilhomme polonais, "Le Correspondant", Paris, t. XVIII (10 juin), s. 727-746. [na końcu nota redakcyjna:] "Les lettresqu'on vient delirepor-tent l'empreinte d'une emotion hien naturelle de la pan de ceux qui souffrent et a ąui le present semble refuser toute esperance. Nous n'avons pas -ooulu affaiblir la tracę de ces sentiments, et nous pensons que nos lecteurs, touches des nobles pensees ąui respirent dans ces pages, excuseront l'exageration dont elles sont quelquefois empreintes." 8 Lettres d M. le comte de Montalembert et d M. de Lamanine par un gentilhomme polonais, Paris, Librairie Catholiąue Polonaise, rue de Saint--Germain 16, 1847, s. 31 [na końcu data:] Posen, 20. avril 1847. 9 Wizerunki duszy narodowej z końca ostatniego szesnastolecia przez Ojczy-źniaka [Br. Trentowskiego], "Teraźniejszość i Przyszłość", Paryż i Stras-burg, t. II, z. I, oraz osobno Paryż 1847, Księgarnia Słowiańska [fragm. listów do Trentowskiego]. 1848 10 [List protestacyjny w obronie J. Lubomirskiego skierowany do red. "Journal des Debats" i "Democratie Pacifiąue"], "Journal des Dćbats", Paryż 25 X. 137 136 Bibliografia korespondencji Wydania listów 1851 11 Wł. Zamoyski, List w sprawie domu polskiego w Paryżu, "Goniec Polski", Poznań 3 VII, nr 150, s. 601 [korespondencja od prezesa Komisji Składkowej do Redaktora "Gońca Polskiego" Paryż 28 VI 1851 w związku z odezwą Tow. Hist. Polskiego o składki na zakupienie domu dla biblioteki narodowej. Podaje wykaz kolektorów i poczet pierwszych składek oraz wyjątki z 2 listów: J. Sobolewskiego z 2 VI 1851 i "jednego z skład-kodawców w kraju zamieszkałego"-Z. Krasiński do Wł. Zamoyskie-go z 15 VI 1851]. 1852 12 Urywki listowe. Przez autora "Irydiona" i "Psalmów", "Dziennik Literacki", Lwów, nr 4 [fragm. listów do J. Słowackiego z 23II i 19 XII 1840; 16 III i 27 X 1841; 26 I i 12 IV 1843]. 1857 13 Ustępy z listów autora Irydiona do J. Słowackiego>, "Dziennik Literacki", Lwów, nr 51 [fragm. listów z 23 II i 19 XII 1840 oraz 16 III 1841]. 1859 14 Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego, Tom pierwszy, Paryż, w Księgarni Polskiej rue de Seine 20, 1860, s. IV, 280 [w istocie listopad 1859; wstęp pióra K. Gfaszyńskiego] datowany 4 XI 1859; listy do K. Gaszyń-skiego, St. Małachowskiego, A. Cieszkowskiego, D. Potockiej, J. Słowackiego, do dzieci i do nieznanych adresatów]. 15 Zygmunta Krasińskiego listy o poemacie Kajetana Kożmiana "Stefan Czar-niecki" poprzedzone wstępnym słowem i życiorysem [oraz dodanym na końcu art. Ostatnie chwile Z. Krasińskiego przez A. E. Kożmiana], Poznań 1859, nakładem J. K. Żupańskiego, s. 93. Por. póz. 20. 16 Dwa listy Zygmunta Krasińskiego, "Dziennik Poznański", 6 XI, nr 254 [przedruk 2 listów do D. Potockiej z 1842 r. z tomu Wyjątków... nadesłanych przez Gaszyńskiego]. Por. póz. 14. 17 [J. Koźmian], Wspomnienie pośmiertne. Zygmunt Krasiński, "Przegląd Poznański", t. 27, poszyt I, s. 111 [fragm. listu do n. przyjaciela, St. E. Kożmiana ?]. 18 L***, Kilka listów Zygmunta Krasińskiego, "Czas", Kraków, nr 255 i 257 [listy do K. Gaszyńskiego z lat 1836-1838 i do D. Potockiej (cz. II tzw. korespondencji z Palermo), przedruk za Wyjątkami...}. Por. póz. 6, 14. 19 R. Z[ałuski], Krasiński o Słowackim, "Czas. Dodatek miesięczny", t. XIII, s! 515-526 [list do R. Załuskiego z 13 V 1840]. 20 Zygmunta Krasińskiego listy o poemacie Kajetana Kożmiana "Stefan Czar-niecki" poprzedzone wstępnym słowem i życiorysem przez Andrzeja Edwarda Kożmiana, "Przegląd Poznański", poszyt IV, s. 387-448 [bez wspomnienia pt. Ostatnie chwile Z. Krasińskiego]. Por. póz. 15. 1860 21 L***3 Część literacko-artystyczna. Korespondencja z Paryża, "Czas", Kraków, nr 197 [fragm. listu do gen. Fr. Morawskiego z 3 VIII 1852]. 22 List Z. Krasińskiego do J. Słowackiego [z 23 II 1840], "Dziennik Literacki", Lwów, nr 101-102. 1861 23 Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego, Tom I, Nowe wydanie, Paryż 1861, Naumburg, J. J. Maurer, s. VIII, 262 [przedruk wyd. poprzedniego]. Por. póz. 14. 24 Wyjątki z listów pisanych z Nicei do przyjaciela przebywającego w Rzymie na pocz. r. 1847, "Przegląd Poznański", t. XXXI, s. 194-205 [6 listów do St. E. Kożmiana zip. 1847 r.]. 24a C.K. Norwid, O Juliuszu Słowackim w sześciu publicznych posiedzeniach... 1860, Paryż, w drukarni L. Martinet [na końcu lekcji IV fragm. listu Krasińskiego do Norwida z ok. 10 IV 1849]. 1867 25 Juliusz Słowacki, jego życie i dzieła w stosunku do współczesnej epoki przez Antoniego Małeckiego, Lwów 1867, nakładem autora, z drukarni Zakładu Nar. im. Ossolińskich, t. II. [Ocena wyd. Wyjątków z listów z 1859 r. i przedruk fragm. listów do Słowackiego w rozdziale XL] Por. póz. 12, 13, 14. 26 Poezje pośmiertne Zygmunta Krasińskiego wydane z niedrukowanego ręko-pismu przez Mieczysława Dzikowskiego, Poznań 1867, nakładem i czcion- 138 139 Wydania listów Bibliografia korespondencji karni Ludwika Merzbacha, s. XVIII, 23 [tu pierwodruk listu do A. Soł-1 tana z 9 VIII 1840]. 1869 27 St. Kfoźmian], Cezary hr. Plater, "Dziennik Poznański", luty [nekrolog | z fragm. listu do C. Platera z 1852 r.]. Por. póz. 28. 1870 28 Z roku 1869. Rachunki przez B. Bolesławitę. Rok czwarty, Poznań 1870, l s. 630-644 [przedruk nekrologu C. Platera wraz z listem Z. Krasińskie-1 go]. Por. póz. 27. 28a H. Kajsiewicz, Pisma, Berlin, t. II Mowy przygodne, nekrologi, [na s. 335 fragm. listu do AL Jełowickiego z 6 grudnia 1848]. 1871 29 Listy Zygmunta Krasińskiego od roku 1835 do 1844 pisane do Edwarda Jaroszyńskiego z oryginałów znalezionych niedawno w Hajsyńskim powiecie we wsi Hrużce na Podolu, ogłosił Marius Gorzkowski, w Krakowie, w drukarni "Czasu" W. Kirchmayera. Nakładem wydawcy, 1871, s. 59, 5nlb. 30 [S. Duchińska, Fragm. listu do H. E. Ankwiczówny z grudnia 1834] "Biblioteka Warszawska", t. I, s. 480. Por. póz. 73,75. 31 [S. Duchińska], Dwa listy Zygmunta K. [do hr. Z. Ankwiczowej z 10 XII 1837 (właściwie 1833) i do H. E. Ankwiczówny z 22 III 1842], "Biblioteka Warszawska", t. II, s. 129-132. Por. póz. 73, 75. 1873 32 M. Akielewicz, List Krasińskiego o Napoleonie III [do M. Wiszniewskie-go z 14 XII 1851], "Gazeta Narodowa", Lwów, nr 165. Por. póz. 71, 72, 119. 33 [Ign. Janicki], Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego [do K. Gaszyń-skiego, A. Sołtana, D. Potockiej i St. Małachowskiego z 1841 r.], "Kronika Rodzinna", Warszawa, nr 6, 9, 11, 13, 16, 18, 23 [w nr 6 tytuł nieco odmienny: Urywki z listów Z. Krasińskiego}. 34 St. Tarnowski, Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego, "Przegląd Polski", 140 Kraków, luty, s. 187-224 [poprzedzone wstępem; 5 listów do C. Norwida? z lat 1840-1849; l do A. Cieszkowskiego z 13 IX 1856, l do H. Kajsiewicza z 11-12 IX 1856; l do Br. Trentowskiego z 9 II 1858; l do Wł. Zamoyskiego z 29 I 1851]. 1874 • 35 [Ign. Janicki], Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego [do K. Gaszyń-skiego z 1. 1833-1837 10 listów];, "Kronika Rodzinna", Warszawa, nr 20, 23, 24. 1875 36 [Ign. Janicki], Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego [3 listy do K. Ga-szyńskiego i 2 listy do A. Sołtana z lat 1836-1837], "Kronika Rodzinna", Warszawa, nr 3. 37 Br. Zaleski, Ludwik Orpiszewski 1810-1875, "Przegląd Polski", Kraków, t. III, s. 408-467 [fragm. listów do Wł. Zamoyskiego z 17 IV 1848 i L. Orpiszewskiego z 26 VII, 29 X 1848, 4 I i 23 IX 1849, 21 XII 1851]. 38 Z listów Zygmunta Krasińskiego [do E. Jaroszyńskiego 4 listy z lat 1838- 1840], "Gazeta Lwowska", nr 32. Por. póz. 29. 1876 39 J. Chociszewski, Listownik. Książka podręczna zawierająca naukę pisania listów i wzory najużywańszych listów zachodzących w życiu..., Poznań 1876 (wyd. II Toruń 1878) [przedruk listów do A. Koźmiana z 24 III 1856, do K. Koźmiana 2011845 i do synów z k. XI1856, s. 219-222,231-233]. Por. póz. 14, 15, 20. 40 [St. Małachowski], Krótki rys z życia i pism Zygmunta Krasińskiego, w Krakowie, czcionkami drukarni "Czasu" pod zarządem Józefa Łakocińskie-gq, 1876, s. 82 [na s. 6, 10, 61 i 62 cztery nieznane fragmenty listów do St. Małachowskiego(P) z lat 1832-1853]. 41 [St. Małachowski], Slowo o Zygmuncie Krasińskim z powodu zarzutów krytyki, Kraków 1876 [na s. 20 fragm. listu do St. Małachowskiego z 1836 r. (?)]. 42 [Ign. Janicki], List siedemnastoletniego młodzieńca o stanie polskiej literatury pisany do Karola de Bonstetten w roku 1830 (przekład Seweryny Du-chińskiej), "Kronika Rodzinna", nr 15. Por. póz. l, 2, 5. 141 Wydania listów Bibliografia korespondencji 43 [Ign. Janicki], Zygmunta Krasińskiego wycieczka w góry Szwajcarii odbyta wspólnie z Mickiewiczem i Odyńcem w 1830 r., "Kronika Rodzinna", nr 16 [2 listy do ojca z 5 IX i 22 X 1830 r.]. 44 List Zygmunta Krasińskiego pisany z Szwajcarii do ojca [5 IX 1830], "Czas", nr 223. Por. póz. 43. 45 AL Zdanowicz, L. Sowiński, Rys dziejów literatury polskiej podług notat... oraz innych źródeł opracował i do ostatnich czasów doprowadził L. Sowiń-ski, Wilno 1876, t. III, s. 272-276 [przedruk fragm. wstępu K. Gaszyńskie-go z Wyjątków... oraz dwu listów z pocz. XI 1841 do D. Potockiej i z k. XI 1856 do synów]. Por. póz. 14. 1877 46 [Ign. Janicki], List Zygmunta Krasińskiego do ojca [z 11 VIII 1830], "Kronika Rodzinna", nr 20. 47 St. Tarnowski, Z Hstów Z. Krasińskiego do A. Sohana [poprzedzone omówieniem], "Przegląd Polski", Kraków, z. 7, s. 75-117. 1878 48 A. E. Odyniec, Listy z podróży, Warszawa 1878, t. IV, s. 383-407 [listy do ojca z 11 VIII, 5 IX i 22 X 1830; w II wyd. t. IV Listów z podróży (Warszawa, PIW, 1961) listy do ojca zostały pominięte]. Por. póz. 43, 44, 46. 1879 49 K. Kantecki, DKUJ krzemieńczanie. Wizerunki literackie: I Alojzy Fełiń-ski, II Józef Korzeniowski, Lwów 1879 [na s. 338-339 list do J. Korze-niowskiego; pierwotnie w "Przewodniku Naukowym i Literackim" 1879, s. 250]. 50 [St. E. Koźmian], Iz bliska, i z daleka, "Kurier Poznański", nr 141 [obszerne fragm. z listów do gen. W. Krasińskiego z 1833]. 51 Listy Zygmunta Krasińskiego do hr. Montalemberta i do A. Lamartina (tłum. z francuskiego przez T. Radońską), "Lech", Poznań, nr 38-39 [ukazał się tylko list do Montalemberta, gdyż pismo przestało wychodzić]. 52 Trzy listy Z. Krasińskiego do J. Słowackiego pisane z Monachium z okoliczności choroby i śmierci K. Danielewicza, "Warta", Poznań, nr 241 [dal- szych 8 listów z lat 1840-1843 w następnych numerach "Warty": 245, 249, 253, 254, 256, 258, 259, 276, 277]. 53 Trzy nieznane artykuły Zygmunta Krasińskiego, "Lech", Poznań, nr 19 [m. in. Opisanie jeziora genewskiego Leman, fragm. listu z 10 XI 1829]. 1880 54 Utwory Zygmunta Krasińskiego (nie objęte lwowskim wydaniem). Zebrał i życiorysem opatrzył B. Twardowski, Poznań 1880, Księgarnia Nowa (Fr. Błażek) [we wstępie przedruk za Listami z podróży A. E. Odyńca fragm. listów do ojca, przedruk listu do K. de Bonstetten i fragm. listu do K. Gaszyńskiego z opisem jeziora genewskiego]. 55 [St. E. Koźmian], / z bliska, i z daleka, "Kurier Poznański", nr 31 i następne. [Obszerne fragm. z listów do E. Krasińskiej z lat 1844-1857, i do n. adresatów.] 56 [Ign. Janicki], Z rękopismów pośmiertnych Z. Krasińskiego. Listy do Ary Scheffera (udzielone przez hr. Marię Raczyńską w jej własnym przekładzie), "Kromka Rodzinna", Warszawa, s. 97-99 [3 listy z lat 1845-1851]. 57 Z listów Zygmunta Krasińskiego [do J. Słowackiego], "Gazeta Lwowska", nr 251-256 [9 listów z lat 1840-1843 udostępnionych przez wydawców korespondencji mającej się ukazać nakładem Br. Gubrynowicza]. 58 Z listów Zygmunta Krasińskiego [do J. Słowackiego], "Echo", Warszawa, nr 245, 248, 250, 253, 262. Por. póz. 57. 1881 59 Listy Zygmunta Krasińskiego do hr. Montalemberta i A. Lamartina. Z francuskiego na polskie przełożyła i wstępem poprzedziła Teofila Radońską, Poznań 1881, s. 46. 60 [St. E. Koźmian, K. Morawska], / / bliska, i z daleka, poczet stu felietonów umieszczonych w "Kurierze Poznańskim" od października 1878 do sierpnia 1880, w skróceniu, Poznań 1881. Nakład J. K. Żupańskiego, druk F. Cho-cieszyńskiego [tu liczne fragm. z listów Krasińskiego do ojca z 1833 r., do E. Krasińskiej z lat 1844-1857, oraz do n. adresatów z lat 1846-1848]. 61 [Ign. Janicki], Święta Monika Ary Scheffera. List nie wydany Z. Krasińskiego do żony hr. Elżbiety z Branickich Krasińskiej [z Hagi 3 VIII 1845], "Kronika Rodzinna", Warszawa, s. 26. 143 142 Wydania .listów Bibliografia korespondencji 1882 62 Listy Zygmunta Krasińskiego do Konstantego Gaszyńskiego z przedmową J.I. Kraszewskiego, z portretem autora [oraz z przedrukiem przedmowy K. Gaszyńskiego do Wyjątków z listów... z 1860 r.; red. Ign. Janicki], Lwów. Nakładem Księgarni Gubrynowicza i Schmidta 1882, s. VIII, 343, 3 nlb. (Kraków, drukarnia Wł. L. Anczyca i Spółki). 63 J. Szujski, O młodszości naszego cywilizacyjnego rozwoju, Warszawa 1882, w książce Opowiadania i roztrząsania historyczne [fragm. listu do ojca z 26 I 1836]. 64 Listy Zygmunta Krasińskiego do Edwarda Jaroszyńskiego (z kopii), "Warta", Poznań, nr 402-404 [5 listów z lat 1835-1840 oraz list do n. adresatki z l III 1838]. 65 N., Z korespondencji poety, "Czas", Kraków, nr 228, 230, 232 [list do Fr. Morawskiego z 30 I 1833]. 1883 66 Listy Zygmunta Krasińskiego do Adama Soltana z przedmową J. I. Kraszewskiego (Listy II) [red. Ign. Janicki]; Lwów. Nakładem Księgarni Gubrynowicza i Schmidta 1883, s. XIV, 2 nlb, 462, 2 nlb. (Kraków, Druk Wł. L. Anczyca i Spółki). 67 Listy Juliusza Słowackiego, wyd. II, Lwów 1883, t. II, s. 252 i n. [listy do J. Słowackiego]. 68 Z życia Polaków we Francji. Rzut oka na 56-letnie koleje Towarzystwa His-toryczno-Literacklego w Paryżu 1832-1882, skreślił L. Gadon, Paryż 1883 [na s. 68-69 fragm. listu do Wł. Zamoyskiego z 15 VI 1851]. Por. póz. H. 69 List Z. Krasińskiego do J. Słowackiego (z autografu) [z 16 III 1841 w całości], "Warta", nr 445. Por. póz. 12. 1885 70 Listy Zygmunta Krasińskiego do Stanislawa Malachowskiego [wstęp n. autora - Ign. Janickiego ?]. W Krakowie, nakładem drukarni "Czasu" Fr. Kluczyckiego i Sp. pod zarządem J. Łakocińskiego 1885, s. XIV, 2 nlb., 317, 3 nlb. 1886 71 List Z. Krasińskiego do M. Wiszniewskiego [z 14X111851 ]"Kraj", Petersburg, nr 5 [tekst listu ocenzurowano]. Por. póz. 32. 72 Nieznany list Z. Krasińskiego do M. Wiszniewskiego [z 14 XII 1851], "Dziennik Polski", Lwów, nr 114. Por. póz. 32, 71. 73 J. Siemieński, Ewunia, "Pogoń", Tarnów, nr 10-26; osobno: Tarnów 1886, Lwów 1888 [listy do Z. Ankwiczowej z 1833 i 3 listy do H. E. An-kwiczówny z lat 1834, 1842, 1850]. Por. póz. 75. 1887 74 Listy Zygmunta Krasińskiego, Tom III, Listy do J. Słowackiego, R. Zalus-skiego, E. Jaroszyńskiego, Kajetana, Andrzeja i Stanislawa Koźmianów, B. Trentowskiego [red. Ign. Janicki], Lwów. Nakładem Księgarni Gubrynowicza i Schmidta przy placu Katedralnym 1887, s. 352, 8 nlb. 1888 75 J. Siemieński, Ewunia, Lwów 1888. Por. póz. 73. 1890 76 Dr Antoni J. [Rolle], Z życia Z. Krasińskiego. Pierwsza miłość i jeden z pierwszych przyjaciół, "Świat", Kraków, Lwów, t. III, nr 19-23; oraz w osobnej odbitce Kraków 1890, poza tym w książce Sylwetki i szkice historyczne i literackie, Seria IX, Kraków 1893 [fragm. listów do E. Jaroszyńskiego oparte na odpisach A. Jaroszyńskiego]. 76a Wypisy polskie dla klas wyższych szkół gimnazjalnych, Cz. II, ułożone przez St. Tarnowskiego i Fr. Próchnickiego, Lwów 1890 [fragmenty 2 listów do K. Gaszyńskiego z 17 I 1834 i 6 VI 1837; wyd. II Lwów 1896]. 77 T. Sternal, Kartka ze stosunków Krasińskiego ze Słowackim 1841-1842 [list z II połowy sierpnia 1841], "Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju", Petersburg, nr 5. 1891 78 Pisma Z. Krasińskiego. Wydanie przejrzane i przedmową opatrzone przez St. hr. Tarnowskiego, t. III, s. 403-433 Listy o poemacie "Stefan Czar- 144 10 - Korespondencja 145 Bibliografia korespondencji Wydania listów niecki". W Krakowie 1891, nakładem Księgarni J. K. Żupańskiego i K. J. Heumanna, Nowa Biblioteka Uniwersalna. 79 T. Sternal, O" Przedświcie", "Przegląd Powszechny", Kraków, oraz w odbitce [przedruk listów do D. Potockiej ogl. w "Dzienniku Narodowym" w 1842 r.]. Por. póz. 6. 1893 80 Dr Antoni J. [Rolle], Sylwetki i szkice historyczno-literackie, Kraków 1893, Seria IX [przedruk studium Z żyda Z. Krasińskiego}, Por. póz. 76. 81 N., Do genezy "Psalmów Przyszłości", "Przegląd Polski", Kraków, 1.107, s. 325-341 [2 listy do Fr. Morawskiego z 15 IV 1845 i fragm. z 21 XII 1858]. 1896 82 L. Meyet, Dwa nieznane listy Z. Krasińskiego [do K. Kocha z 7 V 1839 i 10 IV 1840], "Prawda", Warszawa, nr 8. 1897 83 [J. Mycielski], Dwanaście listów Z. Krasińskiego 1848-1857 [do AL Jeło-wickiego i H. Kajsiewicza], "Przegląd Polski", Kraków, z. 4, s. 222-247. 1898 84 K. B[artoszewicz], Nieznany list Z. Krasińskiego do Ottona Rajeckiego w Raycach [z 8 X 1836], "Przegląd Literacki", Kraków, nr 5. 85 R. St. Kamiński, Zygmunt Krasiński i Delfina Potocka. Z nieznanych listów poety - napisał... [opracowanie fragm. listów z lat 1839-1841, wzm. o Ustach z lat 1842-1845], "Tygodnik Ilustrowany", t. I, nr 9-12. 86 R. St. Kamiński, Nieznane dotąd listy Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej (1839-1843). Zebrał i objaśnił..., "Tygodnik Ilustrowany", t. II, 40-42, 45, 50 [teksty listów]. 87 S. M., Zygmunt Krasiński do Adama Mickiewicza [l VII 1848], Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin A. Mickiewicza, t. I, Warszawa, s. 30-31. 1899 88 R. St. Kamiński, Zygmunt Krasiński i Delfina Potocka. Z nieznanych lis- tów poety, "Tygodnik Ilustrowany", t. I, nr 2, 12, 14, 15, 19; t. II, nr 33, 34, 48, 51. 89 Mickiewicz i Slowacki według Krasińskiego, "Promień", Lwów, nr 4, s. 81-82[ wyjątki zptacyOkrytycew ogólności i z listu do R. Załuskiego]. 90 Zygmunt Krasiński o przyszłości Polski (Ustęp z listu pisanego w r. 1844 [12-17 V] do A. Soltand), "Gospodarz. Ilustrowany Kalendarz Wydawnictwa Groszowego im. T. Kościuszki", Kraków, s. 29-30. 1901 V 91 Juliusz Slowacki, jego życie i dzielą w stosunku do współczesnej epoki, przez Antoniego Małeckiego, Lwów 1901, Wyd. II. Por. póz. 25. 92 A. Brykczyński, Z. Krasiński o Napoleonie [fragm. listu do H. Reeve'a z 19 I 1832], "Biesiada Literacka", Warszawa, nr 47. Por. póz. 96. 93 List do jen. Franciszka Morawskiego [z 1833 r.], "Kurier Poznański", nr 3. Por. póz. 65. 94 Niewydany list Z. Krasińskiego, "Przegląd Polityczny, Społeczny i Literacki", Lwów, nr 8 [list do Fr. Morawskiego z 30 I 1833]. Por. póz. 65 i 93. 95 Nieznany list Zygmunta Krasińskiego, "Czas", nr 12 (wyd. poranne) [omówienie listu do gen. Fr. Morawskiego]. Por. póz. 65, 93, 94. 96 Z nieznanych rękopisów Zygmunta Krasińskiego. Listy Krasińskiego do H. Reeve'a [tłum. 30 listów z lat 1830-1838 przez A. Hertzównę], "Biblioteka Warszawska", t. IV, z. l, 2, s. 1-27, 201-245. 1902 97 Correspondance de Sigismond Krasiński et de Henry Reeve. Preface de M. Joseph Kalleńbach, membre correspondant de l'Academie de sciences de Cra-come, Paris, Ch. Delagrave 1902, t. I-II [w t. II wśród pism francuskich Lettre sur l'etat actuel de la litterature polonaise, adressee a M. de Bons-tetten]. 98 J. Nagel, Niektóre szczegóły tyczące się. Zygmunta Krasińskiego [list z 22-24 II 1856 do A. Jełowickiego], "Roczniki Kolegium Polskiego w Rzymie", nr 2, s. 79-84. 146 147 Wydania listów Bibliografia korespondencji 1903 99 P. Chmielowski, Stylistyka polska wraz z nauką kompozycji pisarskiej, Warszawa 1903 [s. 316-318 list do St. Małachowskiego z 12 XI 1841]. 100 [W. Dalecka], Z nieznanych listów Zygmunta Krasińskiego [do H. Reeve'a, tłum. listu z 20 III 1834 Rzym i z 4 IV 1833], "Tydzień", Lwów, nr 31 i 32. 101 J. Kallenbach, Z młodych lat Z. Krasińskiego [fragm. listu do ojca z lat 1825-1831 i do H. Reevera], "Tygodnik Ilustrowany", t. I, nr 19-24. 102 A. Krasiński, Zygmunta Krasińskiego "Traktat o Trójcy w Bogu i o Trójcy w człowieku", "Biblioteka Warszawska", t. II, s. 1-35 [we wstępie fragm. z listu do J. Lubomirskiego z 20 IV 1854 i do D. Potockiej z 7 VII i 3 VIII 1841; dalej dwa obszerne wyjątki z listów do D. Potockiej z 20 VII 1841 i 5 II 1842]. 1904 103 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, życie i twórczość lat młodych (1812- 1838}, Lwów 1904, t. I-II [fragm. listów do ojca, A. Załuskiej, Fr. Morawskiego z 30 I 1833, St. Krasińskiego z 13 VI 1831 oraz fragm. z listów do J. Bobrowej]. 104 J. Kallenbach, Nieznane listy A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego [16 listów do L. Orpiszewskiego z lat 1848-1849], Pamiątkowa księga 1866-1906. Prace byłych uczniów St. hr. Tarnowskiego, Kraków 1904,1.1, s. 249-281. 105 A. Krasiński, Z. Krasińskiego nieznany pomysł trylogii [tu list do D. Potockiej z 20 III 1840], Pamiątkowa księga ku uczczeniu St. Tarnowskiego, Kraków 1904, s. 241-248. 106 Pisma Zygmunta Krasińskiego. Za zezwoleniem rodziny poety wydał Tadeusz Pini. Wydanie krytyczne zupełne ze słowem wstępnym prof. drą Józefa Kallenbacha, Lwów 1904 [t. II: Dziennik z podróży po Sycylii; t. IV: podobizna autografu listu do ojca z 17 VIII 1821; t. VI: Lettre sur l'etat actuel... oraz Lettres a M. łe comte de Montalembert et a M. de Lamartine w oryginale i w przekładzie W. Daleckiej]. 107 [W. Dalecka], Z nieznanych listów Z. Krasińskiego [do H. Reeve'a z 4 IV 1833 i 20 III 1834], "Gazeta Polska", Czerniowce, nr 11-13. 148 1905 108 J. Kallenbach, Czasy i ludzie, Warszawa 1905 [tu studium Z młodych lat Z. Krasińskiego z fragm. listów do ojca z lat 1825 -1828 i do H. Reeve'a s. 183-240]. 109 A. Krasiński, Listy Z. Krasińskiego do Adama Potockiego [z lat 1838-1841], "Biblioteka Warszawska", t. II-III. 110 Listy Zygmunta Krasińskiego do pani Joanny Bobrowej. Z autografów wydał i przypisami objaśnił Leopold Meyet, "Przewodnik Naukowy i Literacki", Lwów, s. 299-311; 385-395; 481-493; 769-785; 865-875; 961-969; 1057-1068. 111 St. Wasylewski, Nieznany list Krasińskiego do Słowackiego [z 31 V 1840], "Pamiętnik Literacki", Lwów, s. 83. 1906 112 Pisma Zygmunta Krasińskiego. Wydanie nowe, zupełne, ułożone, opatrzone wstępem i objaśnieniami przez Henryka Gallego, Warszawa. Nakład Gebethnera i Wolffa [t. I: Dziennik podróży do Sycylii; t. IV: Opisanie jeziora genewskiego]. 113 J. Kallenbach, Lata szkolne Z. Krasińskiego, "Muzeum", Lwów, t. II, s. 345 [fragm. listów do ojca oraz list do M. Potockiego z 3 VIII 1828]. 1907 114 J. Kallenbach, Lata szkolne Z. Krasińskiego, Lwów 1907. Por. póz. 113. 115^1. Tarnowski, Julian Kłaczka, "Przegląd Polski", Kraków, t. II, z. 6, s. 358; t. III, z. 7, s. 61 [listy do St. E. Koźmiana z 14 II 1849 i z 22 IV 1851]. 1908 116 H. Biegeleisen, Ilustrowane dzieje literatury polskiej, Wiedeń, t. V [karton między s. 192 i 193 z fotokopią listu do J. Lubomirskiego z 30 X 1839 ogł. jako list z 1830 r.]. 1909 117 Wiek XIX, Sto lat myśli polskiej..., Warszawa 1909, t. V [w studium 149 Wydania listów Bibliografia korespondencji Br. Chlebowskiego fragm. listów do A. Załuskiej z r. 1828, do W. Krasińskiego z lat 1834-1837, do H. Reeveja i do J. Bobrowej]. 118 Zygmunt Krasiński i Ary Scheffer. Listy z nieznanych rękopisów wydał i przypisami opatrzył Leopold Wellisch, Warszawa 1909, s. 150 [tu 15 francuskich listów do A. Scheffera z lat 1845-1857, 3 facsimile listów oraz list do E. Krasińskiej z 31 VIII 1844]. 119 W. Korotyński, List Z. Krasińskiego [do M. Wiszniewskiego z 14 XII 1851], "Kurier Warszawski'Vnr 54. Por. póz. 32, 71, 72. 1911 120 L. Bernacki, Listy Zygmunta Krasińskiego do Stanisława Koźmiana, "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l-4. 1912 121 Ign. Dembowski, Słowo wstępne do edycji: Księga pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Z. Krasińskiego [list do Z. Dembowskiego z 7 I 1855], Lwów 1912, t. I, s. 12-13. 122 St. Kossowski, Krasiński a Norwid [listy do Norwida], Lwów 1912, s. 85 (odbitka z Księgi pamiątkowej... t. II; przedruki w "Słowie Polskim"1912, "Bibliotece Warszawskiej" 1912, t. III-IV, oraz w książce Wśród romantyków i romantyzmu, s. 131-237). Por. póz. 34, 134, 169. 122a K. Kozłowski, Jak pisać listy? czyli nowy sekretarz polski [...] z dodatkiem listów znakomitychpisarzów... Wydanie trzecie..., Poznań [s. 262-266 list do ojca z 22 października 1830 i do synów z 6 stycznia 1855 i poćz. października 1858]. 123 Listy Zygmunta Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego. Z autografów wydał Józef Kallenbach, wstępem opatrzył Adam Żółtowśki, Kraków, G. Gebethner i Spółka, Warszawa, Gebethner i Wolff 1912. Czcionkami drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie pod zarządem Józefa Filipowskiego, t. I: Listy z lat 1840-1847, s. LXIV, 286; t. II: Listy z lat 1848-1859, s. 432. 124 Z. Krasiński, Listy do St. E. Koźmiana (wyd. L. Bfernacki]), Lwów 1912, nakładem Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza, Drukarnia Polska, Lwów, Chorążczyzna 31, s. 221. Por. póz. 120. 125 A. Łucki, Zapomniana korespondencja Krasińskiego [listy do D. Potockiej 150 z Palermo], Lwów 1912, w edycji: Księga pamiątkowa..., t. II ł w osobnej odbitce. Por. póz. 6. 126 Pisma Zygmunta Krasińskiego. Wydanie Jubileuszowe, Kraków 1912 [t. I: Opisanie jeziora genewskiego Leman, fragm. listu do K. Gaszyńskiego z 10 XI 1829, s. 271-274; t. IV: Z sycylijskiej podróży kart kilka, s. 201- 232; t. V: fragm. listów do D. Potockiej z lat 1847-1849, s. 384, 389, 432; t. VI: list do E. Branickiej Krasińskiej z 31 VIII 1844, s. 360; liczne fragm. listów do D. Potockiej z lat 1841-1852 i 2 fragmenty listów do J. Bobrowej; t. VII: O magnetyczności - list do n. adresata, s. 159-165; Lettres a M. de Montalembert et d M. de Lamartine; Lettre a M. L. Mastai; Lettres d M. la Gr. D. de Baden w oryginale i tłum. przez L. Staffa i St. Tarnowskiego; Memoire au Fr. Guizot; Memoire au Papę Pie IX; Memoire d l'Empereur Napoleon III w oryginale i w tłum St. Tarnowskiego; fragm. listów do D. Potockiej z lat 1847-1848, s. 636-638; do H. Kamieńskiego, s. 387-397; t. VIII: list do Ch. de Bonstetten w oryginale i tłum. L. Staffa]. 127 Zygmunt Krasiński, Myśli o sztuce. Zebrał i przedmową opatrzył Adam Grzymała-Siedlecki, Lwów 1912. Nakładem Księgarni Polskiej B. Poło-nieckiego, Warszawa, E. Wende i Ska, s. LI, 147 [obszerne fragm. z listów do H. Reeve'a, K. Gaszyńskiego, A. Sołtana, E. Jaroszyńskiego, J. Słowackiego, K. Koźmiana, K. Bonstetten, R. Załuskiego, Br. Trento-wskiego, St. E. Koźmiana]. 128 Złote myśli Z. Krasińskiego, Chyrów 1912. Wydawnictwo Chyrowskiego Koła Tow. im. Piotra Skargi [fragm. z listów do K. Gaszyńskiego, J. Słowackiego, St. E. Koźmiana, St. Małachowskiego, H. Reeve'a, Br. Trento-wskiego, A. Sołtana oraz Piusa IX]. 129 Złote myśli Z. Krasińskiego. Zebrał ks. Józef Janiszewski, 1912, Potulice-Nakładem seminarium zagranicznego, s. 122 [fragm. z listów do K. Gaszyńskiego, H. Reeve'a, St. E. Koźmiana, Br. Trentowskiego, St. Małachowskiego, J. Słowackiego oraz Piusa IX; wyd. II 1939]. 130 Złote myśli Z. Krasińskiego. Zebrane przez Szczęsną [J. Bąkowską], Warszawa, Księgarnia St. Sadowskiego, s. XXV, 136 [drobne fragm. z listów do D. Potockiej, Montalemberta, K. Gaszyńskiego, A. Sołtana, St. Małachowskiego, J. Słowackiego, E. Jaroszyńskiego, K. A. i St. Koźmianów, Br. Trentowskiego, H. Reeve'a i A. Scheffera]. 151' Bibliografia korespondencji Wydania listów 131 B. Gubrynowicz, Z rozpacznych dni.., (Kartki z życia Z. Krasińskiego), "Kurier Warszawski", nr l, s. 20-21 [list do J. Lubomirskiego z 28 lutego i 3 marca 1847]. 132 Zygmunt Krasiński, O Polsce (Z listu do Montalemberta 1847 r.) "Dziennik Kijowski. Dodatek Ilustrowany", s. 9-11 [obszerny fragm.]. 133 Listy Zygmunta Krasińskiego [poprzedzone wstępem St. Tarnowskiego; I listy do R. Załuskiego: 20 listów z lat 1835-1840; II list do H. Wodzi-ckiego z 16 V 1839; III dwa listy do D. Potockiej z 24-25 VII 1841 oraz 18-19 II 1842; IV listy Krasińskiego i list Mickiewicza do hr. Zofii Ankwiczowej: list do Ankwiczowej z 1833 i z 1835 (w istocie do St. Soł-tyka i O. Rajeckiego)], "Przegląd Polski", t. 183, s. 143-200. 134 St. Machniewicz, Krasiński a Norwid, "Słowo Polskie", Lwów, nr 365 [przedruk za St. Kossowskim fragm. listów do Norwida] Por. póz. 122. 135 L. Meyet, Z listów do p. Bobrowej, "Kurier Warszawski", nr l, s. 22-23 [fragm. z listów do Bobrowej]. 136 St. Turowski, Listy Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego do Wa-lerego Wieloglowskiego. Z papierów Bolesława hr. Richthofena, "Pamiętnik Literacki", z. l, s. 187-191 [list Krasińskiego z 6 III 1856, w istocie z 6 III 1850]. 137 Z papierów po Ankwiczach. Listy Mickiewicza, Krasińskiego i Montalemberta do hr. Ankwiczowej. Wydał dr Stanisław Estreicher [wraz ze wstępem; 2 listy z lat 1834-1835], "Przegląd Polski", Kraków, t. 183, s. 201-215. 1914 138 AL M., Nieznane listy Z. Krasińskiego [do St. Wąsowiczaz 21 VII 1825 i 16 VII 1829], "Głos Płocki", nr 41 (644). 1917 139 Przepowiednie Krasińskiego [fragm. listu do Wł. Zamoyskiego z IV 1856 i do St. Małachowskiego z 6 IX 1856], "Biesiada Literacka", Warszawa, nr 21, s. 307. 140 Przepowiednie Krasińskiego, "Przegląd Światowy", Dąbrowa Górnicza, nr l, s. 31 [list do Wł. Zamoyskiego z 1856 r. i do St. Małachowskiego z 6 IX 1856]. Por. póz. 139. 1921 141 Z. Reutt-Witkowska, Studia nad utworami dramatycznymi Korzenia-wskiego, napisała..., cz. I-II, Warszawa 1921 [nas. 114cytat z kopii dwu zdań z listu do J. Korzeniowskiego z 9 VI 1844]. 142 Ign. Chrzanowski, Myśli, "Rzeczpospolita", nr 46 [fragm. listu do D. Potockiej z 1841 r.]. 143 Zygmunt Krasiński, Najazd jezuicki. Wyjątek z listu "O stanie obecnym literatury polskiej napisanego do A. [!] M. de Bonstetten w lutym 1830", "Nowe Drogi", Łódź, nr 16, s. 9. 1922 144 Jeneral Zamoyski 1803-1868, Poznań 1922. Nakładem Biblioteki Kórnickiej, t. V: 1847-1852 [druk 38 listów do Wł. Zamoyskiego z lat 1848- 1852]. 145 Listy Krasińskiego do A. Potockiego. Z przedmową prof. Ign. Chrzanowskiego i A. Krasińskiego, Warszawa 1922, Vita Nuova, s. LXXII, 141. Por. póz. 109. 146 Pisma Zygmunta Krasińskiego. Wydał, objaśnił i wstępami poprzedził Józef Kallenbach, Wydawnictwo Dzieł Wyborowych, Marian Haskler, Warszawa, t. III, s. 89-113 [O Trójcy w Bogu i o Trójcy w człowieku}. 147 Polskie listy milosne od XV do XIX wieku. Opracował dr Bertold Merwin, Lwów-Poznań 1922, Wydawnictwo Polskie [s. 143-157 druk Pożegnania A. Zaluskiej z 1832 r., 3 listy do J. Bobrowej 3 listy do D. Potockiej]. Por. póz. 85, 86, 88, 103, 110. 148 Ign. Chrzanowski, Dwa nieznane listy Krasińskiego [do St. Krasińskiego], "Bluszcz", Warszawa, nr 9, s. 68. 1923 149 R. Pollak, Korespondencja A. Niegolewskiego z Z. Krasińskim [list z 21 I 1855], "Kurier Poznański", nr 235. 1924 150 J. Kallenbach, Towianizm na tle historycznym, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. 163 i 164 [fragm. korespondencji z D. Potocką]. Por. póz. 151. 153 152 Wydania listów Bibliografia korespondencji 1926 151 J. Kallenbach, Towianizm na tle historycznym, Kraków 1926. Odbitka z "Przeglądu Powszechnego", s. 191 [obszerne fragm. z listów do D. Po-tockiej z lat 1841 - 1848, oraz z II połowy 1848]. Por. póz. 150. 152 Prawdziwe szczęście. Z listów Z. Krasińskiego [fragm. listu do A. Sołtana z 13 VII 1836:] "Pieniądze na to tylko się zdały...", "Nowa Zorza", Kraków, nr 5-6, s. 103. 1927 153 S. Brydzińska-Osmólska, Listy Konstantego Gaszyńskiego do Augusta Cieszkowskiego (1845-1866) [oraz list Z. Krasińskiego do A. Cieszko-wskiego z 11 XII 1853], "Rocznik Koła Polonistów", Warszawa, s. 209. 1928 154 Zygmunt Krasiński, Listy do Adama Potockiego z przedmową A. Krasińskiego. Wydał i szkicem o przyjaźni w życiu Krasińskiego poprzedził Ign. Chrzanowski. Nakład Gebethnera i Wolffa, Kraków, druk W. L. Anczyca i Sp. 1928, s.128. Por. póz. 109, 145. 155 Wł. T. Wisłocki, Jerąy Lubomirski 1817-1872, Lwów 1928, s. 131-132 [obszerny fragm. listu do J. Lubomirskiego z 20 IV 1854]. 1930 156 Jeneral Zamoyski 1803-1868, t. VI, 1853-1868, Poznań 1930. Nakładem Biblioteki Kórnickiej [10 listów do Wł. Zamoyskiego z lat 1853-1857]. 157 Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej 1839-1843. Przysposobił do druku A. Żółtowski, t. I [z przedmową A. Żółtowskiego], Poznań 1930. Nakładem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Skład Główny w Księgarni Uniwersyteckiej Jana Jachowskiego w Poznaniu, s. XVI, 2 nlb., 581, 3 nlb. oraz 3 podobizny autografu. 158 J. Hoesickówna, Nieznany list Z. Krasińskiego [do T. Gaszyńskiej z 24 VIII 1832], "Ruch Literacki", Warszawa, nr 6, s. 198. 159 AL Łucki, Listy Z. Krasińskiego do dzieci [4 listy do dzieci z lat 1855-1857], "Tęcza", Poznań, z. 16. Por. póz. 14, 23. 1931 160 Z. Krasiński, Dzielą. Pod red. Leona Piwińskiego z przedmową prof. 154 Manfreda Kridla. Warszawa 1931, Biblioteka Arcydzieł Literatury, [t. 3-4, s. 19-23 Opisanie jeziora genewskiego Leman, fragm. listu do K. Ga-'kyńskiego z 10 XI1829; 1.11-12, s. 221-248 O Trójcy w Bogu i o Trójcy ' ,"vi człowieku; s. 323-329 Uwagi nad dziełem o Rosji, Europie i Polsce]. "Por. póz. 126. 161 Br. Gubrynowicz, Dwa listy Z. Krasińskiego do hr. Zofii Ankwiczowej [z 16 I 1834 i 23 I 1838], "Ruch Literacki", z. 6. 162 B. Kubaszewski, Nieznany list wieszcza [do Wł. Zamoyskiego z 1856 r.], , "Kronika Ciechanowska", ,nr 17 [z kopii przywiezionej do Warszawy ,,-, w marcu 1917 r. przez bp. A. Sapiehę]. Por. póz. 139, 140. 1933 163 L. Wellisch, Les amis romantiąues. Ary Scheffer et ses amis polonais. Precede d'une etude de Gabriel Sarrazin: Le poetę anonyme de la Pologne et accom- " pagne de 25 reproductions des oeuvres d'Ary Scheffer, Paris 1933, fiditions du Trianon, s. 105. 1935 164 Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej 1843-1845. Przysposobił do druku Adam Żółtowski [z posłowiem wydawcy], Poznań 1935. Nakładem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk z zasiłku Funduszu Kultury Narodo-- wej. Skład główny w Księgarni Uniwersyteckiej Jana Jachowskiego w Poznaniu (odbito w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej w Poznaniu), s. VI, 2 nlb, 754, 2 nlb. 165 St. Pigoń, Poety ordynata kłopoty gospodarskie, "Gazeta Warszawska", nr 115 [omówienie listów do Ign. Grodzkiego z lat 1853-1856 z cytatami fragmentów]. 165a J. Weyssenhoff, Kronika rodziny Weyssów-Weyssenhoffów. Wilno [s. 108 1 przedruk listu do A. Scheffera z 16 lipca 1853]. 1936 166 J. Mikołajtis, W siedzibie Z. Krasińskiego, "Czasopismo Literackie", Częstochowa, nr l, 2-3, 4-5 [tu m. in. druk listu do E. Krasińskiej]. 167 St. Wasylewski, Trzy listy Krasińskiego z lat 1839-1841 [do T. Wyle-żyńskiego], "Ruch Literacki", Warszawa, nr l, s. 14. 155 Wydania listów Bibliografia korespondencji 1937 168 Listy Bronisława Trentowskiego( 1836-1869). Zebrał i do druku przygotował St. Pigoń, Kraków 1937, s. 529-535: Kilka listów Z. Krasińskiego do Br. Trentowskiego z lat 1847-1856 [ogółem listów 8]. Por. póz. 74. 169 Z. Krasiński, Listy wybrane. Wydał, objaśnił i wstępem poprzedził Tadeusz Pini, Warszawa. Nakładem Spółki Wydawniczej Parnas Polski [w układzie chronologicznym listy do: Z. Ankwiczowej, J. Bobrowej, A. Cieszkowskiego, K. Gaszyńskiego, E. Jaroszyńskiego, A. K. i St. Ko-źmiana, E. Krasińskiej, St. i W. Krasińskich, St. Małachowskiego, Fr. Morawskiego, A. Mickiewicza, C. Norwida, L. Orpiszewskiego, A. i D. Potockich, H. Reeve'a, A. Scheffera, A. Sołtana, J. Słowackiego, B. Trentowskiego, M. Wiszniewskiego, R. Załuskiego]. 170 J. Mikołajtis, W siedzibie Z. Krasińskiego, "Czasopismo Literackie", Częstochowa, nr 1-2, 3-4 [fragm. korespondencji ze i t. Krynickim] 1938 171 Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej 1846-1848. Irzyspcscbił do druku Adam Żółtowski [ze wstępem wydawcy], Poznań 1938. Wydswca: Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu z zasiłku Funduszu Kultury Narodowej, skład główny w Księgarni Uniwersyteckiej J. Jacho-wskiego w Poznaniu (odbito w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej w Poznaniu), s. XI, 3 nlb., 705. 172 J. Grodzka, Kilka uwag o Z. Krasińskim na podstawie nieogloszonych listów [do Ign. Grodzkiego z 12 IX 1855, 31 XII 1857 i 7 IX 1858], "Prace Polonistyczne", seria II, s. 73-80. 173 L. Rath, Wieszcz w pantoflach, "Wiadomości Literackie", Warszawa, nr 7 [omówienie i fragm. listów do St. Krynickiego]. 174 St. Wasylewski, Szatan wariacji poluje... Z korespondencji cioci Zaluskiej, "Wiadomości Literackie", nr 17 [2 listy do A. Załuskiej]. 1940 175 Literatura polska. Wypisy dla klasy IX szkoly średniej. Pod red. Jerzego Borejszy, Kijów-Lwów, Państwowe Wydawnictwo Mniejszości Narodowych, 1940, s. 233-234 [list do A. Mickiewicza z l VII 1848]. 15(r) 1946 176 Listy Jana Sobieskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Stefana Witwickiego, Fryderyka Chopina i Henryka Sienkiewicza, Wydawnictwo Literackie, Oddział Opieki nad Żołnierzami I korpusu (wyd. w Szkocji) [list do K. Gaszyńskiego z 3 VIII 1832]. 1947 177 J. Mikołajtis, Z ostatnich lat życia Z. Krasińskiego, "Ziemia Częstochowska", t. III, 1947 i w odbitce [koperty i drobne fragm. listów do St. Krynickiego, list do E. Krasińskiej, informacja o listach do Ludwika Krasińskiego]. Por. póz. 160, 170. 178 L. Sylwester, Nasze listy. Wzory korespondencji prywatnej i urzędowej, Poznań 1947 [s. 93-94 Ust do A. Sołtana z 20 XII 1840]. 1950 179 C. Verdiani, "Prealba" e ii Figlio delie Ombre, Florencja 1950 [tłum. listu do ojca z 26 I 1836]. 1956 180 J. Kleiner, Nieznany list Z. Krasińskiego [do T. Wyleżyńskiego z 211832]* "Pamiętnik Literacki", Wrocław, z. 3, s. 204-206. 1959 181 Trzy listy Krasińskiego [do A. Sołtana z 1836 i 1840 i do L. Weyssenhoffa z 9 VIII 1840], Londyn 1959 w książce Krasiński żywy, s. 306-314 [oraz 3 podobizny autografów]. 182 Z. Sudolski, Nieznane listy Z. Krasińskiego do Izabeli Lubomirskiej San-guszko, "Przegląd Humanistyczny", Warszawa, nr 4 [12 listów z lat 1846-1851]. 183 Z. Sudolski, Przyjaźń z Jerzym ks. Lubomirskim i ostatnie lata życia Z. Krasińskiego, "Przegląd Humanistyczny", Warszawa, nr 6 [listy do J. Lubomirskiego z 30 X 1839 (błędnie 1829) i 20 IV 1854, oraz do ks. A. Czartoryskiego z lipca 1842 i 21 XII 1857]. 184 Z pism Zygmunta Krasińskiego w 100-lede jego śmierci, "Kierunki", Warszawa-Kraków, nr 8, s. 6-7 [fragm. listów do H. Reeve'a z 1833 r. i K. Gaszyńskiego z lat 1834-1835, Ust do A. Potockiego z 20 X 1838]. 157 Bibliografia korespondencji Listy nie ogłoszone 1961 185 S. Morawski, Dzieje polskiej krytyki i teorii sztuki, t. I, Warszawa 1961, s. 254-264 [list do E. Krasińskiej z 3 VIII 1845]. Por. póz. 61. 1962 186 St. Pigoń, Smutny bilans korespondencji Z. Krasińskiego, "Tygodnik Powszechny", Kraków, nr 7 [list do A. Cieszkowskiego z V(?) 1848, w istocie prawdopodobnie z 19 III 1848]. 187 Z. Sudolski, Okruchy wielkiej korespondencji [do E. Jaroszyńskiego z 22 V 1840, St. Małachowskiego 26 IX 1844, A. Cieszkowskiego z l VI 1849, 15 listów do Br. Trentowskiego z lat 1847-1852, 7 listów 'do L. Orpisze-wskiego z lat 1848-1858, 2 listy do A. E. Koźmiana z 1858 r.], "Twórczość", Warszawa, z. 10. 1963 188 Z. Krasiński, Listy do ojca. Opracował i wstępem poprzedził St. Pigoń, PIW, Warszawa 1963. Redaktor M. Bizan. Drukarnia wydawnicza Kraków, s. 353, 3 nlb. 189 Korespondencja Juliusza Słowackiego. Opracował E. Sawrymowicz, t. II, Wrocław 1963 [13 listów do J. Słowackiego z lat 1840-1843]. 190 J. Mikołajtis, Z korespondencji Zygmunta Krasińskiego w Potoku Złotym, Tow. Lit. im. A. Mickiewicza, Oddział Częstochowski, Komunikaty Naukowe pod red. Adolfa Baranowskiego i Ziemowita J. Mikołajtisa, Rok I, nr 10 [fragm. listu do n. Francuzki z pocz. 1858 r. w tłum. oraz podobizna części autografu]. 191 Z. Sudolski, Z nieznanej korespondencji Z. Krasińskiego (Listy do ks. Anny z Zamoyskich Sapieżyny i hr. Katarzyny z Branickich Potockiej), "Przegląd Humanistyczny", nr l [10 listów do A. Sapieżyny z lat 1822-1846 i 17 listów do K. Potockiej z lat 1851-1858]. 192 Z. Sudolski, Z. Krasińskiego nieznane listy do D. Potockiej [7 listów z 1843 r.], "Przegląd Humanistyczny", nr 2. 1964 193 St. Pigoń, Dokumenty złudy (Sady A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego o Lu- dwiku Napoleonie), "Ruch Literacki", Kraków, nr 5-6, s. 274-277 [list do A. Cieszkowskiego z 22 XII 1851]. 194 Z. Sudolski, Jeszcze jeden list Z. Krasińskiego do ojca [z 12 VI 1851], "Współczesność", Warszawa, nr 11. Por. póz. 433. 195 Z. Sudolski, Korespondencja Wincentego i Zygmunta Krasińskich, "Przegląd Humanistyczny", nr 2 [6 listów do ojca z 1858 r. oraz tekst listu do ojca z 1821, uwagi o listach do ojca]. Por. póz. 188. 1965 196 Z. Krasiński, Listy do J. Lubomirskiego. Opracował i wstępem poprzedził Z. Sudolski, PIW, Warszawa 1965. Redaktor H. Sołdaczukowa [listy do J. Lubomirskiego, T. Lubomirskiej, I. Sanguszkowej, Grubnera, W. Krasińskiego, fragmenty nieznanej korespondencji z K. Gaszyńskim i A. Soł-tanem]. 197 Z. Sudolski, Nieznane listy Krasińskiego, "Przegląd Humanistyczny", nr 4-5 [42 listy do: p. Koch, L. Sauvan, J. Korzeniowskiego, C. Nor-wida( ?), R. Czarnomskiego, Al. Potockiego, F. i M. J. Cheliusa, W. Wielo-głowskiego, H. Wodzickiego, Z. Al. i D. Potockich, Al. Przezdzieckiego, St. Krynickiego, Ign. Grodzkiego, A. Cieszkowskiego, Jana Zamoyskiego, Wł. i Z. Krasińskich, Br. Trentowskiego, J. Krzeczkowskiego, Wł. Baran-kiewicza, L. Weyssenhoffa, oraz do n. adresatów]. 2. LISTY NIE OGŁOSZONE* 198 List do n. adresata z połowy 1848 r.(?). Autogr. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1489. 199 Listy do Róży Branickiej z 20 XI 1852 i 26 VII 1857. Autogr. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1491. 200 Listy do Katarzyny Branickiej-Potockiej. Autogr. listów ogł. w 1963, por. póz. 191, oraz 3 listy niedatowane i dotąd nie ogłoszone. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1454. 201 List do A. Cieszkowskiego z 3 XI 1856. Autogr. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1496. ^^Uwaga: Pozycje 198, 199, 201, 202, 205, 207 i 208 zostały przeze mnie ogłoszone w "Przeglądzie Humanistycznym" 1966, nr 4. Pozycje 204 i 209 w "Twórczości" 1966, nr 7. Pozycja 210a w "Miesięczniku Literackim" 1967, nr 3. 159 Literatura o listach Bibliografia korespondencji 202 List do Wł. Czackiego z 12 VIII 1853. Autogr. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1490. 203 Listy do K. Gaszyńskiego, kopiariusz sporządzony przez Ign. Janickiego, obejmujący również kilka listów nieznanych i fragmenty listów ocenzurowanych. Muzeum Mickiewicza, sygn. C/1363. 204 Listy do E. Krasińskiej, fragm. 5 listów z lat 1843-1853 w kopii Katarzyny Potockiej i jej córki Róży Krasińskiej. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1474, 1441, 1485. 205 List do St. Krasińskiego z 29 IV 1841. Kopia, Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1473. 206 Listy do St. Krynickiego, autogr. i kopiariusz A. Drogoszewskiego. Biblioteka Publiczna w Warszawie, sygn. 1471. 206a Listy do St. Krynickiego z 8 VIII i 7 XII 1852. Autogr. Bibl. Sałtyko-wa-Szczedrina, Leningrad, f. 985, nr 15. 206b List do St. Krynickiego z 4 V 1858. Autogr. Bibl. Nar. sygn. 5992, k.18. 207 List do gen. Fr. Morawskiego z 21 XII 1858. Kopia, Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1488. 208 Listy do dr Jana Pileckiego z 21 IV 1856 i pocz. 1857 r. Kopia, Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6031, k. 247-248. 209 List do D. Potockiej z 10 VI 1847. Autogr. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1493. 210 Listy do A. Sołtana, kopiariusz sporządzony przez Adama Lwa Sołtana zawierający również listy nieznane i ocenzurowane przez wydawcę. Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1448. 210a List do A. Thiersa. Autogr. Bibl. Nar., Zespół Bibl. Ord. Zam., sygn. 2051. 3. LITERATURA O LISTACH (STUDIA, RECENZJE, WZMIANKI) 1830 210b [L. Łubieński, Uwagi o artykule Krasińskiego w "Bibliotheąue Univer-selle"] "Kurier Polski", nr 138; przedruk: Listy do ojca, s. 146-147. 160 1845 211 [W. Darasz], Mickiewicz de la littlrature slave, Paris 1845, s. 49 fna s. 27 krytyczna wypowiedź o "zużywaniu się" geniuszu poetyckiego Krasińskiego w prywatnej korespondencji]. 1859 212 A. E. Koźmian, Ostatnie chwile Z. Krasińskiego, "Czas. Dodatek Miesięczny", Kraków, t. XIV [uwagi o korespondencji]. 212a Listy Z. Krasińskiego o poemacie K. Koźmiana "Stefan Czarniecki" poprzedzone wstępnym słowem i życiorysem przez A. Koźmiana, "Przegląd Poznański" t. I, z. 4 [krytyczna ocena wstępu A. Koźmiana]. 213 Zapiski literackie VI, "Dziennik Literacki", Lwów, nr 91, s. 1083 [art. redakcyjny, ostra krytyka zasad edytorskich paryskiego wyd. Wyjątków z listów}. 1860 214 K., Zygmunta Krasińskiego dzieła pośmiertne. Wyjątki z listów t. l, Poemat niedokończony, "Kółko Rodzinne", Lwów, nr 2-3 [obszerna, entuzjastyczna recenzja; cytaty z listów do dzieci, ocena poglądów filozoficznych i literackich]. 215 Wł. Z[awadzki], Wyjątki z listów Z. Krasińskiego, 1.1, Paryż 1860, "Dziennik Literacki", Lwów, nr 24-27 [krytyka zasad wydania, omówienie treści, cytaty z listów do K. Gaszyńskiego]. 1865 215a A. Kotik, Krasiński, jeho listy filosoficke a aectheticke [odczyt wygł. w towarzystwie Umelecka Beseda w Pradze, wspominany w licznych art. i sprawozdaniach]. >*. .,//*< 1867 216 A. L. Sołtan [Korespondencja w sprawie Poezji pośmiertnych Z. Krasińskiego, wyd. przez M. Dzikowskiego; wśród kilku sprostowań wyjaśnienie, iż nie udostępniano wydawcy Poezji listów do A. Sołtana], "Dziennik Literacki", Lwów, nr 49 s. 788. 161 Ił - Korespondencja Bibliografia korespondencji Literatura o listach 1871 217 K. Estreicher, Korespondencja "Tygodnika Ilustrowanego" '[gawęda o nowościach literackich, m. in. anons: "Wyszły też z druku nieznane listy Zygmunta Krasińskiego wydane przez Mariusa Gorzkowskiego, ale że nie było upoważnienia od rodziny, więc nie poszły w obieg."], "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, t. VII, nr 158, s. 11. 1872 218 St. E. Koźmian, Żywot i pisma Konstantego Gaszyńskiego (Ze wspomnień...), "Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego", s. 86-128 [uwagi o Wyjątkach z listów., wzmianki o listach do Gaszyńskiego i do ojca]. 219 [Doniesienie:] "...dzielemy się z czytelnikami pomyślną dla nas wiadomością. J. I. Kraszewski upoważnił nas do zapowiedzenia swojego studium o Zygmuncie Krasińskim, w którym również mieścić się będą listy poety dotąd nie wydane. Studium to zapewne wkrótce "Niwa" w szpaltach swoich pomieści", "Niwa", nr 2, s. 36 [dział Kroniki miejscowej; chodziło o listy do A. Sołtana]. 1879 220 Kilka mniej znanych szczegółów o Zygmuncie Krasińskim, "Lech", Poznań, nr 37, 39 [tu m. in. wzmianka o korespondencji, której zaledwie "cząstka" jest znana]. 1880 221 J. Gnatowski, Moja Beatrice, "Niwa", Warszawa, s. 3-5 [wzmianka o listach do Bobrowej]. 1882 222 K. Bfartoszewicz], Listy Z. Krasińskiego, 1.1, "Przegląd Literacki i Artystyczny", Kraków, nr 3-4 [znaczenie korespondencji, ocena stylu]. Por. póz. 232, 240. 223 P. Chmielowski, Zygmunt Krasiński pomiędzy r. 1829 a 1848, "Ateneum", Warszawa, t. IV, s. 433-469 [omówienie listów do K. Gaszyńskiego]. 224 L. D[ębicki], Nowe książki. Listy Z. Krasińskiego, 1.1. Do K. Gaszyńskiego, "Czas", Kraków, nr 146, s. 3 [ogólna ocena listów, krytyczne uwagi o pa-tetyczności stylu, braku "codzienności i pospolitości"]. 225 C. K., Zygmunt Krasiński (w Ustach), "Prawda", Warszawa, nr 47-48 [ocena zawartości listów do K. Gaszyńskiego]. 226 W. Spasowicz, Dzieje literatury polskiej. Przełożyli z rosyjskiego St. Czar-nowski i A. G. Bem, Warszawa 1882 [na s. 454 zwrócenie uwagi na obfitą korespondencję liczącą przeszło 8000 listów; skreślona sylwetka poety oparta na listach do Jaroszyńskiego i Sołtana]. 227 St. Tarnowski, Z literatury bieżącej. Listy Z. Krasińskiego, t. I, "Czas"> Kraków, nr 215, 217, 218, 220-224 [ocena publikacji jako wzorowej, omówienie treści listów z obszernymi cytatami]. 228 [A. Wiślicki], Listy Z. Krasińskiego, t. I, "Przegląd Tygodniowy", Warszawa, nr 37-39, 41, 43, 45 [omówienie treści listów, obszerne wyjątki]. 229 Z[orian - E. Sedlaczek], Listy Zygmunta Krasińskiego, "Gazeta Narodowa", Lwów, nr 98 [w rubryce Wiadomości literackie, naukowe i artystyczne ogólna ocena znaczenia korespondencji Krasińskiego]. 230 Z literatury, "Nowiny", Warszawa, nr 256 [rec. listów do K. Gaszyńskiego jako zawierających "materiał nieoceniony"; omówienie głównie poglądów poety o Słowackim]. 231 [Anons:] "Drugi tom listów Zygmunta Krasińskiego pomieści korespondencję jego do Sołtana, w tomie trzecim wydane zostaną listy do Delfiny Potockiej, tom czwarty i ostatni zawierać ma listy pisane do rodziny", "Przegląd Literacki i Artystyczny", Kraków, nr 2, s. 12. 1883 232 K. Bartoszewicz, Dwadzieścia kronik "Przeglądu Literacko-Artysty-cznego", Kraków 1883, s. 129 [m. in. przedruk rec. t. I Listów]. Por. póz. 222, 240. 233 H. B[iegeleisen], Z życia Z. Krasińskiego, "Prawda", Warszawa, nr 48-49 [ocena zdrowia i charakterystyka Krasińskiego w oparciu o listy do A. Sołtana]. 234 L. D[ębicki], Listy Z. Krasińskiego, t. II. Do Adama Soltana, "Czas", Kraków, nr 256, s. 2 [w dziale Rozmaitości, podkreślenie odmienności "tonu, nastroju i charakteru listów"; wartości autobiograficzne korespondencji]. a 63 11* 162 Bibliografia korespondenci Literatura o listach 235 J. Gnatowski, Listy Z. Krasińskiego, "Kłosy", Warszawa, nr 933-937 [omówienie listów do K. Gaszyńskiego, zwrócenie uwagi na ich "nieład i pośpiech", na to, iż "uderzają bogactwem i prawdą, nigdy formą zewnętrzną"; w listach stwarza Krasiński świat urojony. Nie ma prawa rywalizować z p. de Seyigne czy Odyńcem]. 236 T. Z[iemba], Listy Z. Krasińskiego do A. Soltana, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, nr 43, s. 259-260 [omówienie treści listów, ogólna charakterystyka]. 237 E. Zorian [E. Sedlaczek], Listy Zygmunta Krasińskiego, "Gazeta Narodowa", Lwów, nr 248-249 [rec. listów do A. Sołtana, omówienie zawartości, obszerne cytaty]. 238 [Anons:] Listy Krasińskiego. "W tych dniach ukazać się [!] drugi tom Listów Zygmunta Krasińskiego w wydaniu lwowskim", "Kurier Poranny", Warszawa, nr 217, s. 4. 239 Anons drugiego tomu listów Z. Krasińskiego, "Przewodnik Naukowy i Literacki", Lwów, z. 10, s. 953 [krótka entuzjastyczna wzmianka]. 1884 240 K. Bartoszewicz, Czterdzieści kronik, Kraków 1884, s. 283 [przedruk rec. Listów do K. Gaszyńskiego}. Por. póz. 222, 232. 241 H. Biegeleisen, Z. Krasiński. Myśli i zdania poety z dziedziny estetyki, religii i literatury, "Biblioteka Warszawska", t. I, s. 41-42 [omówienie poglądów, obszerne cytaty]. 242 K. Bogusławski, Z listów Z. Krasińskiego do hr. Adama Soltana, "Tygodnik Powszechny", Warszawa, nr 34-36 [o wyd. korespondencji w XIX w., stosunki między ojcem i synem, małżeństwo poety, poglądy literackie: Krasiński a Szekspir i Schiller]. 243 P. Chmielowski, Listy Z. Krasińskiego, t. II do A. Soltana "Kłosy", Warszawa, nr 977-978, 980-981 [wyjątkowa szczerość poety powodem opuszczeń w listach]. 244 L. Dębicki, Listy Z. Krasińskiego, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. I, s. 113-119 [porównanie listów do K. Gaszyńskiego i do A. Sołtana, korespondencja z Sołtanem uznana za bardziej osobistą]. 245 J. Tretiak, Listy Krasińskiego do Soltana, "Kraj", Petersburg, nr 39, s. 23-24 [ocena tomu jako nadzwyczaj bogatego źródła biograficznego]. 246 J. Tretiak, Tragiczność w życiu Z. Krasińskiego, "Świt", Warszawa, nr 1-3 [w oparciu o listy do K. Gaszyńskiego i A. Sohana; korespondencja uznana za "poemat wielki, wzniosły i bolesny, i bardziej zajmujący" od twórczości dramatycznej i poetyckiej; porównanie z korespondencją Mickiewicza i Słowackiego]. 247 J. Tretiak, Tragiczność w życiu Z. Krasińskiego, "Przewodnik Naukowy i Literacki", Lwów, s. 335-355. Por. póz. 246. 248 J. Tretiak, Zygmunt Krasiński w pierwszej dobie młodości. Charakterystyka, "Przewodnik Naukowy i Literacki", s. 365-382, 978-988 [biografia literacka w oparciu o wydane listy]. 249 Wł. Z[awadzki], Nowości literackie (Listy Z. Krasińskiego z przedmową J. Ign. Kraszewskiego), "Dziennik Polski", Lwów, nr 152 [omówienie listów do A. Sołtana]. 250 E. Zorian [E. Sedlaczek], Listy Z. Krasińskiego, t. II, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, nr 62, 63 [omówienie treści, wyjątki z listów]. 1885 251 M. A. Barta, Urywek z życia Z. Krasińskiego, "Kronika Stanisławowska" nr l, 2, 5-8 [studium psychologiczne w oparciu o listy do A. Sołtana]. 252 B. [H. Biegeleisen], Listy Z. Krasińskiego do Stanislawa Malachowskiego, "Prawda", Warszawa, nr 27, s. 320-321 [ocena osobowości i poglądów społecznych poety z podkreśleniem braku zrozumienia współczesnych mu wypadków społecznych; jednostajność korespondencji, wydanie liche, nieumiejętne]. 253 H. Biegeleisen, Wrażenia z Wioch Zygmunta Krasińskiego, podał...., "Słowo", Warszawa, nr 280-282 [w oparciu o listy do K. Gaszyńskiego i A. Sołtana]. 254 L. D[ębicki], Listy Z. Krasińskiego do St. Malachowskiego..., "Czas", Kraków, nr 115, s. 3 [charakterystyka adresata, odmienność problematyki politycznej, filozoficznej i społecznej, mniej tu "podmiotowości, liryzmu, jęków i łez"]. 255 L. Dębicki, Z pólek księgarskich: Listy Z. Krasińskiego do St. Malachowskiego, "Niwa", Warszawa, z. 254, s. 90-94 [charakterystyka tomu, fragmenty listów; przyczyny chłodnego przyjęcia korespondencji - "liryzm i elegiczność"]. 164 165 Literatura o listach Bibliografia korespondencji 256 Kronika krakowska. Nowości literackie - Listy Z. Krasińskiego do St. Ma-lachowskiego, "Gazeta Lwowska", nr 134 [wątpliwość czy zostanie wydana reszta korespondencji, charakterystyka tomu, omówienie głównie wypowiedzi politycznych; przyczyny chłodnego przyjęcia listów - afektacja i egzaltacja]. 257 S. Tfarnowski], Listy Z. Krasińskiego do St. Małachowskiego, "Przegląd Polski", Kraków, t. 77, s. 185-188 [syntetyczny przegląd treści]. 1886 258 P. Chmielowski, Studia i szkice z dziejów literatury polskiej, Seria II, Kraków 1886 (wyd. II 1889); [tu studium: Korespondencja Z. Krasińskiego zawierające omówienie listów do K. Gaszyńskiego i A. Sołtana, podkreślenie roli adresata dla tematyki i charakteru korespondencji]. 1887 259 L. F[inkiel], Listów Z. Krasińskiego tom III, "Gazeta Lwowska", nr 195-196 [ogólna charakterystyka listów do poszczególnych adresatów z przytoczeniem fragmentów listów; fenomenalność i odrębność korespondencji]. 260 B. Jasieńczyk, Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. XVI, s. 104-106 [ogólna charakterystyka zawartości, podkreślenie umiejętności przystosowywania tonu i stylu listów do usposobienia adresatów]. 261 Listy Zygmunta Krasińskiego, "Dziennik Polski", Lwów, nr 230-231 [obszerne omówienie zawartości Listów, t. III]. 262 St. [W. Stebelski], Z literatury, "Gazeta Narodowa", Lwów, nr 280 [rec. Pism Z. Krasińskiego, Lwów 1888 i Listów, t. III; charakterystyka wyłącznie listów do Trentowskiego z obszernymi cytatami]. 263 S. T[arnowski], Listy Z. Krasińskiego, t. III..., "Przegląd Polski", Kraków, s. 510-516 [rec. tomu, uwagi o poszczególnych blokach listów; z uwagi na niemożliwość wydania listów do A. Cieszkowskiego, D. Potockiej, do ojca i do żony, recenzent podkreśla, iż edycję korespondencji poety należy uważać w tej chwili za ukończoną]. 264 J. T[retia]k, Listy Z. Krasińskiego, t. III..., "Kwartalnik Historyczny", Lwów, t. I, s. 615-616 [krytyczna ocena zasad wydania]. 265 Wł. Zawadzki, Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Bluszcz", Warszawa, nr 34- 35 [ogólna charakterystyka poszczególnych bloków listów i ich bogactwa treściowego, cytaty z korespondencji]. 266 [Doniesienie:] Listy poety: "U jednego z obywateli ziemskich z Mław-skiego znalazł się poszyt listów Z. Krasińskiego. Należałoby sprawdzić, czy nie były drukowane", "Kurier Warszawski", nr 221, s. 2. 1888 267 Źeleziński [H. Biegeleisen], Nieznane prace polityczne Z. Krasińskiego, "Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju", Petersburg, nr 33-35 [omówienie współautorstwa Krasińskiego w dziełach Br. Trentowskiego Wizerunki duszy narodowej i Przedburza polityczna}. 268 A. Karbowiak, Sztuka w pismach i listach Z. Krasińskiego, "Dziennik Poznański", nr 48. 269 A. M[azanowski], Listy Z. Krasińskiego, t. III, "Przegląd Tygodniowy", Warszawa, nr 4, s. 54-55 [omówienie treści]. 270 J. Tretiak, Listy Z. Krasińskiego,"Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju", Petersburg, s. 13, 14 [streszczenie zawartości t. III korespondencji]. 1890 271 T. Sternal, Kartka ze stosunków Krasińskiego ze Słowackim (1841-1842), "Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju", Petersburg, nr 5 [omówienie korespondencji poetów]. 1892 272 St. Tarnowski, Studia do historii literatury polskiej. Wiek XIX. Zygmunt Krasiński, Kraków 1892 [wyd. II 1912; uwagi o listach]. 273 Z. Wolski, Korespondencja: "Do zamierzonej pracy o Zygmuncie Krasińskim (1812-1859) potrzebne mi są wszelkie o nim wspomnienia osób, które z nim miały jakąkolwiek styczność, a jeszcze bardziej jego oryginalne listy lub utwory nieznane; dlatego też zwracam się z prośbą do łaskawej publiczności o pomoc przez nadesłanie wspomnień, wiadomości o listach lub utworach jego, lub jego przyjaciół a osoby jego dotyczących. Kupuję wszelkie wydania pism własnych Zygmunta Krasińskiego, lub też w związku z nim pozostających, wszelkie listy przez niego lub do niego pisane, 167 Bibliografia korespondencji Literatura o listach również wszelkie portrety Zygmunta Krasińskiego i jego przyjaciół. Adres mój: w Warszawie, Krakowskie Przedmieście nr 5, Zygmunt Wolski. W imię nauki śmiem prosić wszystkie pisma polskie o łaskawe powtórzenie niniejszej odezwy" ("Ateneum", Warszawa, t. III, s. 604). 1894 274 A. E. Koźmian, Listy (1829-1864), Lwów 1894, t. II-III [wzmianki o listach Krasińskiego do żony i do Koźmianów]. 1897 275 K. Bart[oszewicz], Dwanaście listów Z. Krasińskiego, "Kraj", Petersburg' nr 21, s. 203-205 [krótkie omówienie artykułu o listach do AL Jełowickie-go i H. Kajsiewicza ogł. w "Przeglądzie Polskim"]. Por. póz. 83. 1899 276 R. Łubieński, General Tomasz Pomian hr. Łubieński, Warszawa 1899 t. I-II [wzmianki o listach do ojca]. 277 Rt., Z literatury zagranicznej. Memoirs of the life and Correspondance oj Henry Reeve by John Knoks Langhton. Longmans Green and Co, London. "Słowo", Warszawa, nr 53 [omówienie pamiętnika H. Reeve'a; uwagi ogólne o korespondencji Krasińskiego, informacja, iż listy poety do Reeve'a otrzymał A. Krasiński i ma je drukować w "Słowie"]. 1901 278 A. Krasiński, Poeta myśli, "Biblioteka Warszawska", 1.1, s. 32-67, 205- 233 [rozprawa oparta na listach do ojca i H. Reeve'a]. 1902 279 Correspondance de Sigismond Krasiński et de Henry Reeve. Preface de M. Joseph Kallenbach, 2 vols, "The Athenaeum", Londyn, nr 3875, s. 139-140 [obszerny anons z fragmentami korespondencji]. 280 G. P., Krasiński i Reeve, "Journal de Geneve", pocz. czerwca [recenzja korespondencji]. Por. póz. 281. 281 G. P., Krasiński i Reeve, "Nowy Głos Polski", dodatek tygodniowy pt. "Literatura i sztuka", Lwów, nr 200 [streszczenie recenzji]. Por. póz. 280. 282 J. Kallenbach, Nieznane listy J. Słowackiego, "Biblioteka Warszawska", z. l, nr 98-110 [listy do Z. Krasińskiego poprzedzone wstępem o historii tej korespondencji]. 283 L. Meyet, Listy Słowackiego do Krasińskiego, "Kurier Codzienny", Warszawa, nr 127-130 [uwagi o wzajemnej wymianie korespondencji]. 284 m. m., Z Paryża, "Wiek Ilustrowany, Polityczny, Literacki i Społeczny", Warszawa, nr 21 [anons o korespondencji z H. Reeve'em, zapowiedź artykułu na ten temat; anons powtórzono w nr 24]. 285 M. Rakowska, Korespondencja Z. Krasińskiego z Henrykiem Reeve (1830- 1838), "Wędrowiec", Warszawa, nr 7-9 [obszerne omówienie zawartości korespondencji]. 1903 286 A. Krasiński, Dzień Ducha Świętego. Z powodu wydania "Traktatu o Trójcy" Zygmunta Krasińskiego [rozprawa], "Biblioteka Warszawska", t. II, s. 205 -243, 464-492. 287 L. Leger, Lajeunesse de deux idealistes, "Revue des deux Mondes", Paryż, t. 15, s. 191-211 [omówienie korespondencji z H. Reeve'em, cytaty fragmentów]. Por. póz. 288. 288 L. Leger, Młodość dwóch poetów (Zygmunt Krasiński i Henryk Reeve), tłum. z franc. S. W., "Bluszcz", Warszawa, nr 20-23. Por. póz. 287. 289 Ign. Matfuszewski], Korespondencja Krasińskiego z Reeve'em, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, 1.1, nr 9 [ogólna charakterystyka listów dających doskonały materiał do genezy psychologicznej twórczości poety]. 290 T. Pini, J. Kallenbach, Correspondance de S. Krasiński et de H. Reeve, "Pamiętnik Literacki", Lwów, s. 145 [rec.]. 291 St. Tarnowski, Nowe odkrycia o Krasińskim (Korespondencja z Henrykiem Reeve. "Myślipobożne". "Wanda"), "Przegląd Polski", Kraków, z. V-VI [obszerne omówienie korespondencji]. 1904 292 L. Bielski, Z. Krasińskiego lata młodzieńcze (Na zasadzie nowych materiałów), "Życie i Sztuka", Petersburg, nr l, 2 [omówienie korespondencji z Reeve'em, podkreślenie intensywności uczuć, przeciwstawienie się ocenie Tarnowskiego przeceniającego znaczenie tego bloku listów]. Por. póz. 291. 169 168 Literatura o listach Bibliografia korespondencji 293 St. Dobrzycki, Correspondance de Sigismond Krasiński et de Henry Reeve, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. 82, z. 6, s. 447-452 ["poza, udawanie, nieszczerość", obraz człowieka stworzony przez romantyzm]. 1907 294 M. Zdziechowski, Filozofia Krasińskiego, "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 46-60 [w oparciu o korespondencję]. 1909 295 Br. Chlebowski, Wdlisch Leopold. Z. Krasiński i Ary Scheffer, "Książka", Warszawa, nr. 4, s. 140-141 [ogólna ocena książki]. 296 Z. Dfębicki], Z. Krasiński i A. Scheffer, "Biblioteka Warszawska", t. III, s. 175-177 [ogólna ocena treści pracy L. Wellischa]. 297 H. G[alle], Zygmunt Krasiński i Ary Scheffer, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, t. I, nr 17, s. 343 [rec. pracy L. Wellischa dostarczającej ciekawych szczegółów do wizerunku Krasińskiego jako filozofa-moralisty]. 298 Wł. Jabłonowski, Z. Krasiński i Ary Scheffer, "Głos Warszawski", nr 104 [omówienie zawartości pracy L. Wellischa]. 299 W. Kosiakiewicz, Z. Krasiński i Ary Scheffer, "Świt", Warszawa, t. II, nr 48, s. 10-11 [omówienie pracy L. Wellischa]. 300 J. Kotarbiński, O wielkich poetach, "Kurier Warszawski", nr 217 [rec. książki L. Wellischa; poglądy poety na sztukę]. 301 A. L[ange], L. Wellisch: Z. Krasiński i A. Scheffer, "Prawda", Warszawa, nr 40, s. 11 [ocena znaczenia publikacji, omówienie poglądów politycznych, filozoficznych i religijnych oraz poglądów Krasińskiego na poezję i sztukę]. 302 J. Lorentowicz, Wrażenia literackie. Zygmunt Krasiński i Ary Scheffer. Listy..., "Literatura i Sztuka", dodatek do nr 141 "Nowej Gazety", Warszawa, nr 10 [podkreślenie "pietyzmu i czujnej troski bibliofilskiej", "silnego poczucia metody" wydawcy; cytaty fragmentów korespondencji; pełny tekst tłum. Myśli o sztuce}. 303 Nowy przyczynek do dziejów ducha poety, "Nasz Kraj", Lwów, nr 76, s. 7-8 [omówienie pracy L. Wellischa]. 1910 304 Zygmunt Krasiński i Ary Scheffer. Listy..., "Słowo Polskie", Lwów, nr 247, 170 s. 8-9 [omówienie wzajemnych stosunków, obszerny cytat z listu z 16 VIII 1845]. 1911 305 [Wl. J. Dawid], Stosunki pośmiertne, duchowe pewnej duszy z Zygmuntem Krasińskim, poetą filozofem i mistykiem polskim, poświęcone cieniom Z, Krasińskiego w stuletnią rocznicę jego urodzenia, Paryż 1911, s. 40 [rzekomy zbiór listów z lat 1906-1909 przekazany za pośrednictwem medium; nieudolność naśladownictwa stylu i myśli poety]. 1912 306 J. Adamski, Zygmunt Krasiński w korespondencji z Juliuszem Slowackim, "Miesięcznik Kościelny (Unitas)", Poznań, t. I, s. 123-135 [omówienie korespondencji poetów]. 307 A.E. Balicki, Dr St. Kossowski: Krasiński a Norwid, "Przegląd Polski", Kraków, 1.186, s. 252-253 [podkreślenie wartości ogłoszonych materiałów]. 308 A. E. Balicki, Z. Krasiński w chwili powstania listopadowego "Nowa Reforma", Kraków, nr 79 [streszczenie listów do ojca ogłoszonych w monografii Kallenbacha]. Por. póz. 103. 309 A. E. Balicki, Z. Krasiński w chwili powstania listopadowego "Straż Polska", Kraków, nr 2, s. 3. Por. póz. 308. 310 J. Bełcikowski, Przedświt, "Literatura i Sztuka", dodatek do "Nowej Gazety", Warszawa, nr 6, s. 3 [anons mających się ukazać "niebawem" listów do D. Potockiej i A. Cieszkowskiego; nawiązanie do art. A. Żółto-wskiego Akta sławnej przyjaźni]. 311 A. Brodnicki, Język w utworach Z. Krasińskiego, Drohobycz 1912, cz. I, s. 24; cz. II, 1913, s. 49 [cz. I również w Księdze pamiątkowej ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin..., t. I; omówienie języka Krasińskiego w oparciu o Wydanie Jubileuszowe Pism i Listy do Cieszkowskiego]. 312 J. Bystrzycki, Krasiński a Kajsiewicz, Kraków 1912 [rozprawa oparta na wydanej do r. 1912 korespondencji]. 313 Wł. Ćwik, Badania nad idiosynkrazjami językowymi Z. Krasińskiego w Księdze pamiątkowej ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin..., t. II, Lwów 1912 i w odbitce [w cz. końcowej uwagi o neologizmach i koturnowości stylu listów]. 171 Bibliografia korespondencji Literatura o listach 314 Wł. Ćwik, Stosunki pośmiertne, duchowe pewnej duszy z Zygmuntem Krasińskim..., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 221 [krytyczna rec. "me-diumicznych" listów Krasińskiego ogł. przez Wł. Dawida]. Por. póz. 305. 315 Wł. J. Dawid, Krasiński a współczesny spirytyzm, "Gazeta Wieczorna", Lwów, nr 547 [m. in. omówienie broszury pt. Stosunki pośmiertne...}. Por. póz. 305. 316 A. Grzymała-Siedlecki, Estetyka Z. Krasińskiego, "Museion", Kraków, nr 2-3 [w oparciu o wyd. korespondencję]. 317 W. Hahn, Adamskijan ks.: Z. Krasiński w korespondencji z J. Słowackim..., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 225 [obszerny anons]. Por. póz. 306. 318 W. Hahn, Numer noworoczny "Kuriera Warszawskiego" z 1912 r., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 225 [tu m. in. anons art. Br. Gubry-nowicza Z rozpacznych dni...]. 319 W. Hahn, Żółtowski Adam: Z aktów sławnej przyjaźni (Korespondencja Krasińskiego z Augustem Cieszkowskim)..., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 226 [omówienie tematyki studium Żółtowskiego]. Por. póz. 331. 320 K. Kantak, Zygmunta Krasińskiego idee religijne, "Miesięcznik Kościelny (Unitas)", Poznań, t. I, s. 161 - 173 [ze szczególnym uwzględnieniem Traktatu o Trójcy w Bogu i Trójcy w człowieku]. 321 J. Kleiner, Listy Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego..., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. 4, s. 644-650. 322 J. Kleiner, Listy Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego, t. I-H, "Słowo Polskie", Lwów, nr 384 [nieprzeparta żądza tworzenia znalazła ujście w formie listu; moda na list, chęć oddziaływania na adresatów]. 323 J. Kleiner, Z. Krasiński. Dzieje myśli, Lwów 1912, t. I-II. 324 E. Kucharski, Z. Krasiński i A. Scheffer. Listy..., "Pamiętnik Literacki", Lwów, z. l, s. 199-200 [krótka rec. podkreślająca znaczenie publikacji]. 325 Listy Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego, "Gazeta Wieczorna", Lwów, s. 547 [bezwględna szczerość korespondencji najważniejszym źródłem do poznania twórczości]. 326 M. Rolle, Krasiński i Koźmian, "Gazeta Lwowska", nr 168-169 [obszerne omówienie treści listów do St. E. Koźmiana]. 327 ski, Krasiński i Cieszkowski, "Czas", Kraków, nr 87 [refleksje o kores- pondencji z Cieszkowskim; niesłychana "ruchliwość i płodność umysłu", bogactwo wyobraźni i górność przekonań]. 328 St. Tarnowski, Listy Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego, "Przegląd Polski", Kraków, t. 185, s. 243-250 [wyczerpujące omówienie treści korespondencji intelektualnej, streszczenie studium Żółtowskiego]. 329 St. Tarnowski, Z. Krasiński, Listy do St. E. Koźmiana, "Przegląd Polski", Kraków, t. 185, s. 250-254 [wyczerpujące omówienie zawartości, wpływ adresata na charakter korespondencji]. 330 M. Treter, Poeta i malarz idei: Krasiński i Ary Scheffer, "Gazeta Wieczorna", Lwów, nr 547 [omówienie wpływu A. Scheffera na Krasińskiego, cytat fragm. listu do E. Krasińskiej z 3 VIII 1845]. 331 A. Żółtowski, Z aktów sławnej przyjaźni, "Biblioteka Warszawska", t. I, s. 56-86 [charakterystyka korespondencji z A. Cieszkowskim]. 1913 332 A. E. Balicki, Prof. J. Bystrzycki: Krasiński a Kajsiewkz, "Przegląd Polski", Kraków, t. 188, s. 264-266 [omówienie "pożytecznej i sumiennej" rozprawy]. 333 J. Dicksteinówna, Poglądy Krasińskiego na twórczość i piękno, "Sfinks", Warszawa, t. XXII, z. 5-6, s. 335-382 [głównie w oparciu o korespondencję]. 334 A. Grzymała-Siedlecki, Krasiński do St. E. Koźmiana, "Czas", Kraków, nr 193 [korespondencja ukazuje "człowieka dnia powszedniego", "naj-poufalsza szczerość"; żal, iż wyrobił się przymus ogłaszania korespondencji w całości]. 335 Wł. Horodyski, Bronisław Trentowski. Listy Trentowskiego, "Przegląd Polski", Kraków, t. 188, s. 45-63 [stosunki z Krasińskim, 6 listów Trentowskiego do poety]. 336 J. Kleiner, Listy Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego..., "Książka", Warszawa, nr 4, s. 179-181 [charakterystyka korespondencji jako "odrębnej i znamiennej formy twórczości", jej geneza; pietyzm i znawstwo wydawcy]. 337 J. Kleiner, Listy Z. Krasińskiego do St. Koźmiana, "Słowo Polskie", Lwów, nr 203 [ocena znaczenia korespondencji]. 338 J. Kleiner, Z. Krasiński, Listy do St. E. Koźmiana, "Książka", Warszawa, 173 172 Bibliografia korespondencji Literatura o listach nr 5, s. 244 [ogólna charakterystyka, indywidualna fizjonomia korespondencji dzięki przypisom Koźmiana]. 339 W. Kosiakiewicz, Nauczyciel narodu, "Słowo", Warszawa, nr 186 [ocena korespondencji jako "prawdziwej publicystyki", porównanie z publicystyką polityczną J. Kłaczki i Salisbury'ego]. 340 Listy Krasińskiego, "Dziennik Kijowski", nr 134 [obszerna wzmianka o listach do Koźmiana odznaczających się "absolutną szczerością"]. 341 M. Mazanowski, Listy Krasińskiego do Koźmiana, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. 120, s. 261-276 [przegląd tematyki: dzieje przyjaźni, poglądy, geneza twórczości, świat współczesny i ludzie]. 342 M. Sobeski, Cieszkowski i Krasiński, "Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego", t. XXXIX. 343 T. Sinko, Zygmuntowi Krasińskiemu nauczyciele szkól średnich, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. I, s. 270-294 [rec. m. in. studiów o korespondencji zamieszczonych w Księdze pamiątkowej...]. 344 M. Szyjkowski, Listy Zygmunta Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. IV, s. 433-438 [ocena zawartości, zwrócenie uwagi na zdumiewającą skłonność do posługiwania się formą listu], 1916 345 St. Kossowski, Konstanty Gaszyński a Lucjan Siemieński w latach 1851 -1866, w książce Wśród romantyków i romantyzmu, Warszawa - Lwów [listy Gaszyńskiego odsłaniają historię wyd. Wyjątków z listów]. 346 St. Siedleski, Materiały do badań nad językiem Z. Krasińskiego, "Prace Filologiczne", Warszawa, t. VIII, s. 381-437 [w oparciu o Wydanie Jubileuszowe Pism oraz o listy do St. Małachowskiego, St. E. Koźmiana i A. Cieszkowskiego]. 1917 347 T. Wojeński, Sztuka a życie w korespondencji Z. Krasińskiego, Warszawa 1917, Księgarnia St. Sadowskiego, s. 66 [omówienie poglądów filozofi-czno-estetycznych i politycznych w oparciu o korespondencję]. 1919 348 A. J. Teslar, Apokalipsa w listach Z. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego, "Przegląd Powszechny", t. III. 174 1920 349 H. Życzyński, Estetyka Z. Krasińskiego, "Pamiętnik Literacki", Lwów, s. 56-92, oraz w zbiorze Studia estetyczno-literackie, Cieszyn 1924. 1921 349a G. Korbut, Literatura polska od początków do powstania styczniowego, t. III od r. 1820 do 1863, Warszawa-Lublin-Łódź 1921, s. 208-210, 221-222 [bibliografia przedmiotowa i podmiotowa listów obejmująca 46 pozycji; w wyd. II z 1930 r. bibliografia ta nieco poszerzona]. 350 A. Nowaczyński, Jasnowidztwo Krasińskiego, "Rzeczpospolita", Warszawa, nr 197, s. 5 [w oparciu o cytaty z korespondencji politycznej Krasińskiego z w. ks. badeńską Stefanią i Piusem IX]. 351 A. Nowaczyński, Z. Krasiński o misji Polski, "Rzeczpospolita", Warszawa, nr 198, s. 5 [w oparciu m. in. o fragmenty listów do Trentowskiego i Małachowskiego]. 352 St. Wasylewski, O miłości romantycznej, Lwów 1921 [w studium Donna Giovannina uwagi o korespondencji z J. Bobrową]. 1922 353 A. Briickner, Listy Krasińskiego do A. Potockiego..., "Książka", Warszawa, nr 8-12, s. 323 [anons i krótka charakterystyka "mentorskich" listów]. 354 Z. Krasiński, Listy..., "Gazeta Warszawska", nr 175, s. 5 [obszerny anons listów do A. Potockiego]. 355 T. Sinko, Listy do Potockiego z przedmową Ign. Chrzanowskiego, "Czas", Kraków, nr 157 [omówienie treści]. 356 Wł. Włoch, Zygmunt Krasiński o wielkim człowieku w okresie wymiany listów z H. Reeve'em, "Epoka", Warszawa, nr 2-11 i w odbitce w 1923 r., s. 48 [bardzo krytyczna rec. M. Kridla w maszynopisie Bibl. Akademii Nauk, Wilno, sygn. F. 115-182]. 1924 357 L. Stolarzewicz, Bibliografia o Krasińskim, Wilno 1924 [s. 89-95 uwzględnia również bibliografię korespondencji]. 1925 358 J. Ujejski, Dwa nieznane listy Słowackiego do Krasińskiego, "Przegląd 175 Literatura o listach Bibliografia korespondencji Warszawski", styczeń, s. 17-26 [w uwagach wstępnych o wspólnej wymianie listów]. 1928 359 A. Briickner, Zygmunt Krasiński, żywot i dzieła, skreślił..., Złoczów, nakładem Księgarni Wilhelma Zukerkandla [s. 5-6, 22-25, 90-92 uwagi o listach, w których Krasiński "wyczerpał czas i siły"]. 359a E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (Druki i rękopisy), Warszawa [s. 208-210 bibliografia wydań korespondencji Krasińskiego obejmująca 25 pozycji książkowych, artykułów i kilka recenzji]. 360 T. Pini, Krasiński. Życie i twórczość, Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań, s. 321 [drobne uwagi o stylu i charakterze korespondencji]. 1929 361 L. Płoszewski, Zagadka korespondencji z Palermo Z. Krasińskiego, "Ruch Literacki", Warszawa, z. 4 i w odbitce [dotyczy listów do D. Potockiej druk. w "Dzienniku Narodowym"]. Por. póz. 6. 362 Posiedzenie naukowe Komisji Filologicznej 15 XII 1928. Streszczenia prac i referatów, "Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk", Rok 1928, Poznań 1929, t. II, s. 46, 49-50 [informacja o referacie A. Żół-towskiego pt. O korespondencji Z. Krasińskiego z D. Potocką i dyskusji, w której głos zabierali: Erzepki, Koller i referent; następnie streszczenie referatu]. 1930 363 K. Czachowski, Listy Krasińskiego do Delfiny, "Czas", Kraków, nr 138 [rec. t. I Listów do D. Potockiej; autor zestawią je z listami Słowackiego i Żmichowskiej; zgłasza wątpliwość co do zasad wyboru]. 364 M.. Czapska, W sprawie listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, "Wiadomości Literackie", Warszawa, nr 40, s. 3 [ostra krytyka zasad wydania]. 365 M. Czapska, Zygmunt i Delfina (z powodu wydania listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej)., "Droga", Warszawa, nr 10, s. 766-772 [rec. t. I, krytyczne uwagi o wstępie i zasadach wyd.]. 366 Wł. Jabłoński, Miłość na papierze, "Myśl Narodowa", Warszawa, nr 36, s. 562-564 [uwagi o psychologii miłości Krasińskiego na podstawie t. I Listów do D. Potockiej]. 367 A. Łucki, Listy Z. Krasińskiego do D. Potockiej, "Pamiętnik Literacki", Lwów, s. 535-540 [przyjęcie argumentacji Żółtowskiego o konieczności wyd. wyboru korespondencji - powód: jej ogrom i rycerskość w stosunku do zmarłych. Niezbędność rejestracji bibliograficznej opuszczonych listów.]. 368 S. Skwarczyńska, Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej..., "Ruch Literacki", Warszawa, nr 10, s. 317-319 [zaatakowanie zasad wydania uniemożliwiających mówienie o wartości estetycznej korespondencji i kaleczących akcję dramatyczną; "albo wydawać je możliwie najwierniej, albo nie wydawać ich zupełnie"]. 369 Wśród nowych książek, "Kurier Literacko-Naukowy", Warszawa, nr 31, s.VI [entuzjastyczna ocena 1.1 Listów do D. Potockiej zawierających dzieje romantycznej miłości]. 370 A. Żółtowski, Epistolarium Krasińskiego, "Pamiętnik Warszawski", z. l, s. 3-14 [przegląd korespondencji z D. Potocką w związku z przygotowywaniem wydania listów]. 1931 371 St. Cywiński, Siż i Dysz, "Dziennik Wileński", nr 171-173 [uwagi o korespondencji z Delfina na podstawie t. I listów]. 372 M. Czapska, Z ruchu wydawniczego, "Kobieta Współczesna", Warszawa, nr l, s. 12-13 [rec. t. I Listów do D. Potockiej; ubolewanie nad tym, iż otrzymaliśmy tylko ich wybór]. 373 A. Drogoszewski, Z. Krasiński, Listy do D. Potockiej..., "Pamiętnik Warszawski", z. 6, s. 109-113 [krytyczna ocena założeń edytorskich i wartości źródłowej t. I Listów do D. Potockiej]. 1932 374 S. Skwarczyńska, La grandę amoureuse romantyzmu w świetle nowych listów Krasińskiego, "Bluszcz", Warszawa, nr 22, s. 7-9. 1933 375 K. Czachowski, Romantyczni przyjaciele, "Gazeta Polska", Warszawa, nr 195 [omówienie II wyd. książki L. Wellischa]. Por. póz. 163. 176 12 - Korespondencja 177 Literatura o listach Bibliografia korespondencji 376 W. Husarski, Romantyczni przyjaciele, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, t. II, nr 41, s. 805-806 [rec. II wyd. książki L. Wellischa; krytyczna ocena upodobań estetycznych Krasińskiego]. 377 H. de Montfort, Leopold Wellisch, Les amis romantiąues..., "La Pologne", Paris, nr 4, s. 239-242 [bardzo pozytywna ocena pracy L. Wellischa]. 1934 378 B. Chrzanowski, Do charakterystyki autora "Ojcze nasza", "Roczniki Historyczne", Poznań, t. X, s. 110-113 [komentarz do listów Krasińskiego omawiających działalność Cieszkowskiego w sejmie pruskim]. 1935 379 K. Czachowski, Romansu Krasińskiego akt drugi, "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa, nr 27, s. 523 [rec. t. II Listów do D. Potockiej; "najszczerszy dokument literacki duszy człowieka romantycznego"]. 380 M. Czapska, Z. Krasiński, Listy do D. Potockiej, t. II, "Pion", Warszawa, nr 52, s. 37 [krytyka niesłusznych zasad edytorskich, korespondencja cennym źródłem do poznania psychiki Krasińskiego]. 381 M. Czapska, Drugi tom miłosnych listów Z. Krasińskiego, "Czas", Kraków, nr 242, s. 5 [omówienie zawartości]. 382 T. Grabowski, Z. Krasiński, Listy do Delfiny, "Przegląd Powszechny", Kraków, t. 206, s. 389-391 ["nadzwyczajny pomnik naszej epistolografii", t. II Listów do D. Potockiej prostszy od poezji]. 383 St. Pigoń, Wznowienia literackie, "Rocznik Literacki", Warszawa, s. 106- 108 [omówienie Listów wybranych i t. II Listów do D. Potockiej]. 384 T. Pini, Z. Krasiński, Listy do D. Potockiej..., "Nowa Książka", Warszawa, z. 7, s. 347-348 [pamiętnik nie mniej interesujący niż pierwszorzędna powieść psychologiczna; domaganie się wydania listów do ojca]. 385 R., Z. Krasiński, Listy wybrane. Dziel t. II, "Kurier Literacko-Na-ukowy", Warszawa, nr 51 [fachowość i staranność wyboru 369 listów]. 386 St. Szpotański, Nieszczęśliwa milość Z. Krasińskiego; Żył imaginacją; Tragizm Krasińskiego, "Kurier Warszawski", nr 26,35,55 [refleksje w związku z t. II Listów do D. Potockiej]. 1936 387 M. Czapska, Milosne listy Z. Krasińskiego, "Przegląd Współczesny", Kraków, nr 165, s. 129-135 [krytyczne uwagi o edycji "okaleczonego" t. II Listów do D. Potockiej]. 388 leg. art., Listy poety, "Warszawski Dziennik Narodowy", nr 7, s. 4 [ogólna ocena Listów wybranych]. 389 S. Skwarczyńska, Listy Krasińskiego do Delfiny, "Ruch Literacki", Warszawa, nr 2, s. 59-60 [rec. t. II, podkreślenie, iż zasady edytorskie uniemożliwiają ocenę artystyczną; listy źródłem do poznania twórczości i kultury romantyzmu]. 390 St. Wasylewski, Skargi tragicznego ojca, "Gazeta Polska", Warszawa, nr 244 [wypowiedzi gen. W. Krasińskiego o listach syna]. 1937 391 A. Drogoszewski, Z. Krasiński, Dzielą. Wydal, objaśnil i wstępem krytycznym poprzedzil Tadeusz Pini, t. II, Listy wybrane, "Nowa Książka", Warszawa, z. l, s. 17-18 [krytyka tłum. listów do Reeve'a, niewyjaśnione zmiany dat i opuszczenia]. 392 Dr J. K., Zygmunt Krasiński o komunizmie, "Biuletyn Informacyjny POK Prawda o komunizmie", z. 2 (37), s. 35-38 [w oparciu o fragm. korespondencji i twórczości; prośba o przedruki artykułu i rozwijanie tematu]. 393 Fr. German, Z. Krasiński a H. Kajsiewicz. W 125-tą rocznicę urodzin poety i kaznodziei (1812-1937), "Gazeta Kościelna", Lwów, nr 25-26 [omówienie wzajemnych stosunków w oparciu o fragm. listów]. 394 S. Skwarczyńska, Teoria listu, Lwów 1937, s. 373 [w tekście rozprawy uwagi o listach Krasińskiego]. 395 A. Świderska, Nieznana milość Z. Krasińskiego, "Ilustrowany Kurier Codzienny", Warszawa, nr 359 w dodatku "Kurier Kobiecy", nr 52 [zestawienie fragm. korespondencji poety z H. Reeve'em z lat 1832-1833 dotyczących p. Iwanowskiej]. 1938 396 St. Pigoń, Wznowienia literackie, "Rocznik Literacki" 1938, s. 107-108 [rec. t. III Listów do D. Potockiej]. 179 12* 178 Literatura o listach Bibliografia korespondencji 1939 397 K. Czachowski, Nieznane arcydzieło Krasińskiego. W 80-tą rocznicę zgonu poety, "Kurier Literacko-Naukowy", Kraków, nr 8 [o korespondencji z D. Potocką]. 398 S. Kieniewicz, Wiosna Ludów w oczach Krasińskiego, "Kurier Warszawski", nr 66, s. 4-5 [poglądy i działalność polityczna na podstawie t. III Listów do D. Potockiej]. 399 ts [T. Sinko], Nowy tom listów Krasińskiego do D. Potockiej, "Ilustrowany Kurier Codzienny", Warszawa, nr 39, s. 11 [obszerny anons t. III]. 1947 400 K. Czachowski, Pod piórem, Kraków 1947, s. 29-42 [tu m. in. przedruk studiów: Nieznane arcydzieło Krasińskiego i Romantyczni przyjaciele]. Por. póz. 375, 397. 1956 401 Zb. Jabłoński, Listy K. Gaszyńskiego do St. E. Koźmiana z lat 1832-1858 w edycji Miscellanea z okresu romantyzmu, Wrocław 1956, s. 174-257 [wzmianki o listach Krasińskiego]. 1957 402 Wł. Gunther, Krasiński i Mickiewicz w Rzymie (1848), "Wiadomości", Londyn, nr 40 [głównie na podstawie Listów do Delfiny t. III]. 1959 403 S. W. Balicki, Krasińskiego ballada o szewcu warszawskim, "Życie Warszawy", nr 34 [uwagi o liście do D. Potockiej z 15 X 1844]. 404 Ign. Chrzanowski, Osobowość Krasińskiego w edycji Krasiński żywy, Londyn 1959 [tu uwagi o listach]. 405 W. Folkierski, Un poetę ińsionnaire S. Krasiński (1812-1859) et son anticipation d'une Europę communiste, "Antemurale", Rzym, t. 5 [o poglądach politycznych w listach do H. Reeve'a]. 406 J. Iwaszkiewicz ,***, "Życie Literackie", Kraków, nr 12 [listy wspaniałą lekturą, niestety spreparowane]. 180 407 M. Janion, Krasiński wśród romantyków, "Życie Literackie", Kraków, nr 25 [listy jedynym utworem do czytania]. 408 J. Kott, Krasiński do czytania, "Życie Literackie", Kraków, nr 13 [z twórczości Krasińskiego do czytania pozostały tylko listy, jedna z "najinteligentniejszych polskich książek z pierwszej połowy XIX w.", jest to "dużej miary literatura"; uwagi o listach do Delfiny]. 409 J. Kwiatkowski, Przede wszystkim wydać, "Życie Literackie", Kraków, nr 25 [podkreślenie konieczności edycji listów]. 410 L. H. Morstin, Dziwne dzieje sławy, "Życie Literackie", Kraków, nr 25 [trwałość korespondencji ze względu na poglądy estetyczne, geniusz krytyczny, słuszność sądów formułowanych jasno, logicznie i trzeźwo]. 411 St. Pigoń, Cierpkie refleksje, "Życie Literackie", Kraków, nr 10 [Krasiński "fenomenem, gigantem epistolografii", rozpiętość adresatów, bogactwo obserwacji i przemyśleń o czasach i ludziach, życiu umysłowym i poglądach filozoficznych, zjawiskach literackich; styl wyrazisty, dynamika dramatyczna]. 412 J. Przyboś, Człowiek niezwykły, ale poeta?, "Życie Literackie", Kraków, nr 25 [Krasiński pozostanie w kulturze polskiej "jako niezwykły człowiek, jako ciekawy typ romantyka", być może najszczerzej objawił się w Ustach]. 413 E. Raczyński, Ze wspomnień rodzinnych, w edycji Krasiński żywy, Londyn 1959 [uwagi o historii listów do D. Potockiej i do A. Załuskiej]. 414 J. Starnawski, O trwałych i nietrwałych wartościach twórczości Z. Krasińskiego, "Zeszyty Naukowe KUL", Lublin, nr 4, s. 71-81 [m. in. ogólna charakterystyka korespondencji i jej znaczenie], 415 A. Świderska, ***, "Życie Literackie", Kraków, nr 13 [pierwszorzędne znaczenie korespondencji Krasińskiego, naczelne jej miejsce w spuściź-nie poety]. 416 J. Timoszewicz, Krasiński o teatrze, "Pamiętnik Teatralny",Warszawa, i w odbitce [zebranie wypowiedzi rozproszonych o teatrze]. 417 J. Zawieyski, Tragiczny wieszcz, "Życie Literackie", Kraków, nr 25 ["wielka sztuka epistolarna", z listów wyłania się człowiek "interesujący, nieszczęśliwy, o bogatym życiu intelektualnym i uczuciowym [...] ten człowiek z listów jest nam bliski [...], ocalmy więc listy Krasińskiego"]. 181 Bibliografia korespondencji Literatura o listach 1960 418 W. Poi, Pamiętniki, opracował Karol Lewicki, Kraków 1960 [na s. 350 wzmianka o liście Krasińskiego do W. Pola]. 419 S. Treugutt, Fryderyk Schiller w korespondencji Krasińskiego, "Kwartalnik Neofilologiczny", Warszawa, z. 1-2 [znajomość Schillera u Krasińskiego zgadza się ze standartową wiedzą o nazwisku i kilku utworach obowiązującą we francuskim środowisku; Schiller nie był przedmiotem specjalnych studiów]. 420 K. Wyka, Posłowie, w edycji Zygmunt Krasiński w stulecie śmierci, Warszawa, PIW, s. 238-240 [uwagi o korespondencji, wielkim dokumencie w skali romantyzmu europejskiego i europejskiej myśli filozoficznej; zwrócenie uwagi na epistolomanię Krasińskiego, zróżnicowaną siatkę korespondentów będącą równoważnikiem fikcji literackiej]. 1961 421 J. Starnawski, Stan badań nad Krasińskim i postulaty na przyszłość, "Roczniki Humanistyczne. Prace z polonistyki", Lublin, t. X, z. l [uwagi o korespondencji, omówienie wypowiedzi o epistolografii poety z 1959 r., postulat wydania korespondencji]. 1962 422 M. Janion, Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość, Warszawa 1962. 423 St. Pigoń, Cała prawda o wydaniu listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, "Wiadomości", Londyn, nr 25 [odpowiedź na art. J. Żółtowskiej, podtrzymanie zarzutów o cenzurze działającej w zespole listów do D. Potockiej]. Por. póz. 424. 424 J. z Putkamerów Żółtowska, Prawda o listach Krasińskiego, "Wiadomości", Londyn, nr 20 [polemika z art. St. Pigonia Smutny bilans korespondencji,..; obrona zasad edytorskich listów do D. Potockiej]. Por. póz. 186, 423. 1963 425 J. Iwaszkiewicz, Krasiński, "Życie Warszawy", nr 298 [listy do ojca "to jedna z najdziwniejszych i najpiękniejszych książek polskich"]. 426 J. Z. Słojewski, Krasiński w powodzi łez, "Współczesność", Warszawa, nr 22 [listy do ojca "szczytowym osiągnięciem prozy polskiej w okresie romantyzmu"]. 427 T. S[yga], Listy Krasińskiego, "Stolica", Warszawa, nr 50 [omówienie listów do ojca]. 1964 428 M. Janion, Dziennik romantyczny "Nowe Książki", Warszawa, s. 49-52 [rec. Listów do ojca nazwanych "rewelacją edytorską"; listy Krasińskiego jako źródło kształtowania legendy autobiograficznej]. 429 A. Kijowski, Czy Krasiński wieszczem był?, "Teatr", Warszawa, nr 2 [Listy do ojca "ładne, ale nic więcej. Ich ton nie wznosi się ponad ówczesną atmosferę, ale jest od niej niższy, słabszy..."]. 430 J. Kott, Największa powieść polskiego romantyzmu, "Tygodnik Kulturalny", Warszawa, nr 12 [wstęp do przygotowywanego wyboru 100 listów do D. Potockiej]. 431 J. Przyboś, Listy Krasińskiego, "Kultura", Warszawa, nr 9 [Listy do ojca "interesujące, żywe, drobiazgowo i wyraźnie kreślą autoportret autora", przywracają Krasińskiemu romantyczną glorię]. 432 M. Tatara, Listy romantyków, "Ruch Literacki", Kraków, z. 3, s. 150-153 [konfrontacja korespondencji J. Słowackiego z listami do ojca]. 433 J. Timoszewicz, O Krasińskim. Na marginesie korespondencji z ojcem, "Pamiętnik Teatralny", Warszawa, z. 3 [zebrane opinie z XIX w. o korespondencji Krasińskiego, ocena wydania listów do ojca, informacja i przedruk listu do ojca z 12 VI 1851]. Por. póz. 194. 434 S. Treugutt, Krasińskiego listy do ojca, "Twórczość", Warszawa, z. 3, s. 82-85 [wpływ ojca na syna, problem wzajemnej idealizacji]. 435 Wł. Zajewski, Z. Krasiński, Listy do ojca..., "Przegląd Historyczny", Warszawa, z. 3, s. 527-531 [sprostowania i uzupełnienia informacji historycznych podanych w przypisach]. 182 Indeks Czachowski Kazimierz 363, 375, 379, 397, 400 Czacki Włodzimierz 202 Czapska Maria 364, 365, 372, 380, 381, 387 Czarnomski Roman 197 Czarnowski Stanisław 226 Czartoryski Adam 183 "Czas" 18, 19, 21, 44, 65, 95, 212, 224, 227, 234, 254, 327, 334, 355, 363, 381 "Czasopismo Litreackie" 166, 170 Czubek Jan 126 Ćwik Władysław 313, 314 Dalecka Wanda 100, 106, 107 Darasz Wojciech 211 Dawid Władysław J. 305, 314, 315 Dembowski Ignacy 121 "Democratie Pacifiąue" 10 Dębicki Ludwik 224, 234, 244, 254, 255 Dębicki Zdzisław 296 Dicksteinówna Janina 333 Dobrzycki Stanisław 293 "Droga" 365 Drogoszewski Aureli 206, 373, 391 Duchińska Seweryna 30, 31, 42 "Dziennik Kijowski" 132, 340 "Dziennik Literacki" 12, 13, 22, 213, 215, 216 "Dziennik Narodowy" 6, 361 "Dziennik Polski" 72, 249, 261 "Dziennik Poznański" 16, 27, 268 "Dziennik Wileński" 371 Dzikowski Mieczysław 26, 216 "Echo" 58 "Epoka" 356 Estetyka Krasińskiego 127-130, 215a, 241, 268, 300, 316, 323, 333, 347, 349, 376 Estreicher Karol 217 Estreicher Stanisław 137 Filozofia Krasińskiego 102,146,160,215a, 286, 294, 320, 323, 347 Finkiel Ludwik 259 Folkierski Władysław 405 G. P. 280, 281 Gadon Lubomir 68 Galie Henryk 112, 297 Gaszyńska Tekla 158 Gaszyński Konstanty 3, 4, 14, 16, 18, 23, 25, 33, 35, 36, 45, 53, 54, 62, 76a, 91, 112, 126-130, 160, 169, 176, 184, 196, 203, 213-215, 218, 222-225, 227- 230, 232, 235, 240, 244, 246-248, 253, 258, 345, 401 "Gazeta Kościelna" 393 "Gazeta Lwowska" 38, 57, 256, 259, 326 "Gazeta Narodowa" 32, 229, 237, 262 "Gazeta Polska" 107, 375, 390 "Gazeta Warszawska" 165, 354 "Gazeta Wieczorna" 315, 325, 330 German Franciszek 393 "Głos Płocki" 138 "Głos Warszawski" 298 Gnatowski J. 221, 235 "Goniec Polski" 11 Gorzkowski Marius 29, 217 "Gospodarz" 90 Grabowski Tadeusz 382 Grodzka Jadwiga 172 Grodzki Ignacy 165, 172, 197 Grubner 196 Grzymała-Siedlecki Adam 127, 316, 334 Gubrynowicz Bronisław 131, 161, 318 Guizot Franciszek 126 Gunther Władysław 402 Hahn Wiktor 317-319 Hertzówna Amelia 96 Hoesickówna Jadwiga 158 Horodyski Władysław 335 Husarski Wacław 376 INDEKS (cyfry odsyłają do poszczególnych pozycji bibliografii) Adamski Jan 306, .317 Adresaci nieznani 14, 23, 55, 60, 64, 190, 197, 198, 266 Akielewicz Marian 32 Al. M. 138 Ankwicz- Sohyko wa-Kuczkowska Henriet- ta Ewa 30, 31, 73, 75 Ankwiczowa Zofia 31, 73, 75, 133, 137, 161, 169 "Ateneum" 223, 273 "The Athenaeum" 279 Halicki A. E. 307-309, 332 Balicki Stanisław Witold 403 Barankiewicz Władysław 197 Barta M. A. 251 Bartoszewicz Kazimierz 84,222,232,240, 275 Bąkowska J. 130 Bełcikowski Jan 310 Bem Antoni Gustaw 226 Bernacki Ludwik 120, 124 "Biblioteka Warszawska" 30, 31, 96, 102, 109, 122, 241, 278, 282, 286, 296, 331 "Bibliotheąue Universelle" l, 210b Biegeleisen Henryk 116, 233, 241, 252, 253, 267 Bielski Leon 292 "Biesiada Literacka" 92, 139 "Biuletyn Informacyjny POK Prawda o Komunizmie" 392 "Bluszcz" 148, 265, 288, 374 Bobrowa Joanna 103, 110, 117, 126, 135, 147, 169, 221, 352 Bogusławski Kazimierz 242 Bolesławita zob. Kraszewski Józef Ignacy Bonstetten Karol l, 2, 5, 42, 54, 97, 126, 127, 143, 210b Borejsza Jerzy 175 Branicka Róża 199 Brodnicki Alfred 311 Bruckner Aleksander 353, 359 Brydzińska-Osmólska Stefania 153 Brykczyriski A. 92 Bystrzycki J. 312, 332 C. K. 225 "Le Gabinet de Lecture" 2 Chelius Filip 197 Chelius Maksymilian Józef 197 Chlebowski Bronisław 117, 295 Chmielowski Piotr 99, 223, 243, 258 Chociszewski Józef 39 Chrzanowski Bernard 378 Chrzanowski Ignacy 142, 145, 148, 154, 404 Cieszkowski August 14, 23, 34, 123, 153, 169, 186, 187, 193, 197, 201, 310, 311, 319, 321, 322, 325, 327, 328, 331, 336, 342, 344, 346, 348, 378 "Le Correspondant" 7 Cywiński Stanisław 371 185 184 Bibliografia korespondencji Indeks Korotyński W. 119 Korzeniowski Józef 49, 141, 197 Kosiakiewicz W. 299, 339 Kossowski Stanisław 122, 205, 307, 345 Kotarbiński J. 300 Kotik A. 215a Kott Jan 408, 430 Kozłowski Karol 122a Koźmian Andrzej Edward 15, 20, 39, 74, 130, 169,187, 212, 212a, 259-265, 269, 270, 274 Koźmian Jan 17 Koźmian Kajetan 15, 20, 39, 74, 78, 127, 130, 169, 212a, 259-265, 269, 270 Koźmian Stanisław Egbert 17, 24, 27, 50, 55, 60, 74, 115, 120, 124, 127-130, 169, 218, 259-265, 269, 270, 326, 329, 334, 337, 338, 340, 341, 346, 401 "Kółko Rodzinne" 214 "Kraj" 71, 245, 275 Krasiriska Eliza 55, 60, 61, 118, 126, 166, 169, 177, 185, 204, 274, 330 Krasińska Maria 14, 23, 56, 159 Krasiński Adam 102, 105, 109, 145, 154, 277,278,286 Krasiński Ludwik 177 Krasiński Sfanisław 103, 148, 169 Krasiński Wincenty 43, 44, 46, 48, 50, 60, 63, 101, 103, 106, 108, 113, 114, 117, 122a, 169, 179, 188, 194, 195, 196, 218, 231, 276, 278, 308, 309, 384, 390, 425- 429, 431-435 Krasiński Władysław 14, 23, 39, 45, 122a, 159, 197 Krasiński Zygmunt (syn) 14, 23, 39, 45, 122a, 159, 197 Kraszewski Józef Ignacy 28, 62, 66, 219 Kridl Manfred 356 "Kronika Ciechanowska" 162 "Kronika Rodzinna" 33, 35, 36, 42, 43, 46, 56, 61 "Kronika Stanisławowska" 251 "Ilustrowany Kurier Codzienny" 395, 399 Iwanowska 395 Iwaszkiewicz Jarosław 406, 425 J. Antoni dr zob. Rolle Antoni J. K. dr 392 Jablonowski Władysław 298 Jabłoński Władysław 366 Jabłoński Zbigniew 401 Janicki Ignacy 33, 35, 36, 42, 43, 46, 56, 61, 62, 66, 70, 74, 203, Janion Maria 407, 422, 428 Janiszewski Józef 129 Jaroszyński Edward 29, 38, 64, 74, 76, 80, 127, 130, 169, 187, 226, 259-265, 269, 270 Jasieńczyk B. 260 Jełowicki Aleksander 28a, 83, 98, 275 "Journal de Geneve" 280, 281 "Journal des Debats" 10 K. 214 Kajsiewicz Hieronim 28a, 34, 83,275,312, 332, 393 Kallenbach Józef 97, 101, 103, 104, 106, 108, 113, 114, 123, 146, 150, 151, 279, 282, 308, 309, 321, 322, 327, 328, 336 Kamieński Henryk 126, 160 Kamiriski Stanisław R. 85, 86, 88 Kantak Kamil 320 Kantecki Klemens 49 Karbowiak A. 268 Kieniewicz Stefan 398 "Kierunki" 184 Kijowski Andrzej 429 Klaczko Julian 115 Kleiner Juliusz 180, 321-323, 336-338 "Kłosy" 235, 243 "Kobieta Współczesna" 372 Koch Kazimierz 82 Kochowa 197 Korbut Gabriel 349a Krynicki Stanisław 170, 173, 177, 197, 206, 206a, 206b Krzeczkowski Julian 197 "Książka" 295, 336, 338, 353 Kubaszewski Bolesław 162 Kucharski E. 324 Kuczkowska Henrietta Ewa zob. Ankwicz- - Sołtykowa-Kuczkowska "Kultura" 431 "Kurier Codzienny" 283 "Kurier Literacko-Naukowy" 369, 385, 397 "Kurier Polski" 210b "Kurier Poranny" 238 "Kurier Poznański" 50, 55, 60, 93, 149 "Kurier Warszawski" 119, 131, 135, 266, 300, 386, 398 "Kwartalnik Historyczny" 264 "Kwartalnik Neofilologiczny" 419 Kwiatkowski Jerzy 409 L*** 18, 21 Lamartine Alfons 7, 8, 51, 59, 106, 126 Lange Antoni 301 "Lech" 51, 53, 220 leg. art. 388 Leger Ludwik 287, 288 Lewieki Karol 418 "Literatura i Sztuka" zob. "Nowa Gazeta" "Literatura i Sztuka" zob. "Nowy Głos Polski" Lorentowicz Jan 302 Lubomirska Teresa 196 Lubomirska-Sanguszkowa Izabela 182, 196 Lubomirski Jerzy 10, 102, 116, 131, 155, 183, 196 Łubieński Leon 21 Ob Lubieński Roger 276 Łucki Aleksander 125, 159, 367 mm 284 Machniewicz Stanisław 134 Maliszewski Edward 359a Małachowski Stanisław 14, 23, 33, 40, 41, 70, 99, 128-130, 139, 140, 169, 187, 252, 254-257, 346, 351 Małecki Antoni 25, 91 Mastai Louis 126 Matuszewski Ignacy 289 Mazanowski Antoni 269 Mazanowski Mikołaj 341 Merwin Bertold 147 Meyet Leopold 67,82,110,135,283 Mickiewicz Adam 87, 89, 169, 175, 402 "Miesięcznik Kościelny Unitas" 306,320 Mikołajtis Józef 166, 170, 177, 190 Montalembert Karol 7, 8, 51,59,106,126, 130, 132 Montfort Henri de 377 Morawska Konstancja 60 Morawski Franciszek 21, 65, 81, 93-95, 103, 169, 207 Morawski Stefan 185 Morstin Ludwik Hieronim 410 "Museion" 316 "Muzeum" 113 Mycielski J. 83 N. 65, 81 Nagel Jan 98 Napoleon III 32, 92, 126, 193 "Nasz Kraj" 303 Niegolewski Antoni 149 "Niwa" 219, 221, 255 Norwid Cyprian Kamil 24a, 34, 122, 134, 169, 197, 307 "Nowa Gazeta" 302, 310 "Nowa Książka" 384, 391 "Nowa Reforma" 308 "Nowa Zorza" 152 Nowaczyński Adolf 350, 351 "Nowe Drogi" 143 "Nowe Książki" 428 • 186 187 Indeks Bibliografia korespondencji "Roczniki Humanistyczne" 421 "Roczniki Kolegium Polskiego w Rzymie" 98 "Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 218, 342 Rolle Antoni 76, 80 Rolle Michał 326 "Rozmaitości Lwowskie" 5 Rt. 277 "Ruch Literacki" 158, 161, 167, 193, 361, 368, 389, 432 "Rzeczpospolita" 142, 350, 351 S. L. J. 5 S. M. 87 Sanguszkowa Izabela zob. Lubomirska- -Sanguszkowa Izabela Sapieżyna Anna 191 Sarrazin Gabriel 163 Sauvan Ludwik 197 Sawrymowicz Eugeniusz 189 Scheffer Ary 56, 118, 130, 163, 165a, 169, 295-304, 324, 330, 400 Schiller Fryderyk 419 Sedlaczek E. 229, 237, 250 "Sfinks" 333 Siedlecki Adam Grzymała zob. Grzymała -Siedlecki Adam Siedleski Stanisław 346 Siemieński Jan 73, 75 Sinko Tadeusz 343, 355, 399 ski 327 Skwarczyńska Stefania 368, 374, 389, 394 Słojewski Jan Z. 426 Słowacki Juliusz 12-14, 19, 22, 23, 25, 52, 57, 58, 67, 69, 74, 77, 89, 91, 111, 127-130, 169, 189, 230, 259-265, 269-271, 282, 283, 306, 317, 358 "Słowo" 253, 277, 339 "Słowo Polskie" 122, 134, 304, 322, 337 Sobeski Michał 342 Sołtan Adam 26, 33, 36, 47, 66, 90, 127. 128, 130, 152, 169, 178, 181, 196, 210, 216, 219, 226, 231, 233, 234, 236-239, 242-251, 252, 258 Sołtan Adam Lew 210, 216 Sołtyk Stanisław 133 Spasowicz Włodzimierz 226 "Sprawozdania Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk" 362 St. zob. Stebelski W. Staff Leopold 126, 184 Starnawski Jerzy 414, 421 Stebelski W. 262 Stefania, w ks. badeńska 126, 350 Sternal Tadeusz 77, 79, 271 "Straż Polska" 309 Stolarzewicz Ludwik 357 "Stolica" 427 Sudolski Zbigniew 182, 183, 187, 191, 192, 194-197 Syga Teofil 427 Sylwester Karol 178 Szczęsna zob. Bąkowska J. Szpotański Stanisław 386 Szujski Józef 63 Szyjkowski Marian 344 "Świat" 76 Świderska Alina 395, 415 "Świt" 246, 299 T. S. zob. Syga Teofil Tarnowski Stanisław 34, 47, 76a, 78, 104, 105, 115, 126, 133, 227, 257, 263, 272, 291, 292, 328, 329 Tatara M. 432 "Teatr" 429 "Teraźniejszość i Przyszłość" 9 Teslar A. J. 348 "Tęcza" 159 Thiers Adolphe 210a Timoszewicz Jerzy 416, 433 Trentowski Bronisław 9, 34, 74, 127-130, 168, 169, 187, 197, 259-265, 267, 269, 270, 335, 351 "Nowiny" 230 "Nowy Glos Polski" 281 Odyniec Antoni Edward 48 Ojczyźniak zob. Trentowski Bronisław Orpiszewski Ludwik 37, 104, 169, 187 "Pamiętnik dla Płci Pięknej" 3, 4 "Pamiętnik Literacki" 111, 120, 136, 180, 290, 294, 314, 317, 318, 319, 321, 324, 349, 367 "Pamiętnik Teatralny" 416, 433 , "Pamiętnik Warszawski" 370, 373 Pigoń Stanisław 165, 168, 186, 188, 193, 195, 383, 394, 411, 423 Pilecki Jan 208 Pini Tadeusz 106, 169, 290, 360,383, 384, 385, 388, 391 "Pion" 380 Pius IX 126, 128, 129, 350 Piwiński Leon 160 Plater Cezary 27, 28 Płoszewski Leon 361 "Pogoń" 73 Poi Wincenty 418 Pollak Roman 149 "La Pologne" 377 Potocka Aleksandra 197 Potocka Delfina 6, 14, 16, 18, 23, 33, 45, 79, 85, 86, 88, 102, 105, 106, 112, 125, 126, 130, 133, 142, 147, 150, 151, 157, 164, 169, 171, 192, 197, 209, 231, 310, 361-374, 379-384, 386, 387, 389, 396-400,402, 403, 408, 413, 423, 424, 430 Potocka Katarzyna 191, 200, 204 Potocka Zofia 197 Potocki Adam 109, 145, 154, 169, 184, 353-355 Potocki Aleksander 197 Potocki Mieczysław 113, 114 "Prace Filologiczne" 346 ,Prace Polonistyczne" 172 "Prawda" 82, 225, 233, 252, 301 "Promień" 89 Próchnicki Franciszek 76a "Przegląd Historyczny" 435 "Przegląd Humanistyczny" 182,183,191, 192, 195, 197 "Przegląd Literacki". Dodatek do "Kraju" 77, 84, 267, 270, 271 "Przegląd Literacki i Artystyczny" 222, 231, 232, 240 "Przegląd Polityczny, Społeczny i Literacki" 94 "Przegląd Polski" 37, 47, 83, 115, 133, 137, 257, 263, 291, 307, 328, 329, 332, 335 "Przegląd Powszechny" 79,150, 244, 260, 293, 341, 343, 344, 348, 382 "Przegląd Poznański" 17, 20, 24, 212a "Przegląd Światowy" 140 "Przegląd Tygodniowy" 228, 269 "Przegląd Warszawski" 358 "Przegląd Współczesny" 387 "Przewodnik Naukowy i Literacki" 49, 110, 239, 247, 248 Przeździecki Aleksander 197 Przyboś Julian 412, 431 R. 385 Raczyńska Maria zob. Krasińska Maria Raczyński Edward 413 Radońska Teofila 51, 59 Rajecki Otton 84, 133 Rakowska Maria 285 Rath Ludwik 173 Reeve Henry 92,96, 97,100,101,107,108, 117, 127-130, 169, 184, 277-281, 284, 285,287-293,356,375-377,391, 395, 405 Reutt-Witkowska Zofia 141 "Revue des Deux Mondes" 287 "Rocznik Koła Polonistów" 153 "Rocznik Literacki" 383, 396 "Roczniki Historyczne" 378 189 188 Bibliografia korespondencji Wiślicki A. 228 Włoch Władysław 356 Wodzicki Henryk 133, 197 Wojeński Teofil 347 Wolski Zygmunt 273 "Współczesność" 194, 426 Wyka Kazimierz 420 Wyleżyński Tadeusz 167, 180 Zajewski Władysław 435 Zalewski Bronisław 37 Załuska Amelia 103, 117, 147, 174, 413 Zaluski Roman 19, 74, 89, 127, 133, 169, 259-265, 269, 270 Zamoyski Jan 197 Zamoyski Władysław 11, 34, 37, 68, 139, 140, 144, 156, 162 Zawadzki Władysław 215, 149, 265 Zawieyski Jerzy 417 Zdanowicz Aleksander 45 Zdziechowski Marian 294 "Zeszyty Naukowe KUL" 414 Ziemba T. 236 "Ziemia Częstochowska" 177 Zorian zob. Sedlaczek E. Żeleziński zob. Biegeleisen Henryk Żółtowska Janina 423, 424 Żółtowski Adam 123, 157, 164, 171, 310, 319, 328, 331, 362, 363, 365-368, 370, 372, 373, 379, 380, 384, 389, 423, 424 "Życie i Sztuka" 292 "Życie Literackie" 406-412, 415, 417 "Życie Warszawy" 403, 425 Życzyński Henryk 349 Treter Marian 330 Tretiak Józef 245-248, 264, 270 Treugutt Stefan 419, 434 ts. zob. Sinko Tadeusz Turowski Stanisław 136 Twardowski B. 54 "Twórczość" 187, 434 "Tydzień" 100 "Tygodnik Ilustrowany" 85, 86, 88, 101, 217, 236, 250, 289, 297, 376, 379 "Tygodnik Kulturalny" 430 "Tygodnik Powszechny" 186, 242 Ujejski Józef 358 Yerdiani Carlo 179 "Warszawski Dziennik Narodowy" 388 "Warta" 52, 64, 69 Wasylewski Stanisław 111, 167, 174, 352, 390 Wąsowicz Stanisław 138 Wellisch Leopold 118, 163, 295-304, 324, 375-377 Weyssenhoff Józef 165a Weyssenhoff Lucjan 181, 197 "Wędrowiec" 285 "Wiadomości" 402, 423, 424 "Wiadomości Literackie" 173, 174, 364 Wielogłowski Walery 136, 197 "Wiek Ilustrowany, Polityczny, Literacki i Społeczny" 284 Wisłocki Władysław T. 155 Wiszniewski Michał 32, 71, 72, 119, 169 KALENDARIUM LISTÓW Ogarnięcie epistolografii Krasińskiego pod względem bibliograficznym umożliwiło również opracowanie kalendarium listów autora Nieboskiej. Po raz pierwszy postulat takiego kalendarza został wysunięty przez Kazimierza Wykę w 1959 r. na sesji naukowej poświęconej twórczości Krasińskiego (por. Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, s. 240). Kalendarium poniższe dla większej przejrzystości celowo obejmujące wyłącznie listy Krasińskiego, stało się okazją do konfrontacji całego dorobku epis-tolograficznego poety - zarówno listów wydanych przed laty w postaci książkowej i rozproszonych po periodykach, jak i spoczywających jeszcze po bibliotekach i archiwach ineditów epistolarnych poety. Konfrontacja taka okazała się szczególnie przydatna przy ustalaniu chronologii listów niedatowanych oraz podczas krytycznej rewizji dotychczasowych ustaleń. Każdy list odnotowany w kalendarium zawiera dokładną notę dotyczącą miejsca przechowywania autografu względnie kopii oraz informację o jego pierwodruku i ważniejszych przedrukach. W kalendarium listów Krasińskiego zarejestrowano również zaginioną korespondencję poety, o ile tylko informacja zawarta w źródłach była dokładna i umożliwiała włączenie nieznanego listu do kalendarza pod właściwą datą. 1. O ZESPOŁACH LISTÓW ZAGINIONYCH Nie wszystkie dane dotyczące zaginionej korespondencji Krasińskiego udało się uwzględnić w opracowanym kalendarium. Na przeszkodzie stanęła tu przede wszystkim zbyt niekiedy ogólnikowa informacja mówiąca o rozmiarach korespondencji w danym okresie, czy z danym adresatem, niewystarczająca jednak do rozbicia jej w chronologicznie ustalony ciąg faktów. Wydaje się, iż 191 Kalendarium listów O zespołach listów zaginionych do pełnego ogarnięcia epistolografii Krasińskiego potrzebna jest również orientacja w owym materiale nie włączonym do kalendarza, materiale, który znacznie przecież poszerza podstawowy zrąb korespondencji poety. Oto owe smutne świadectwa zagłady nie tylko drobnych zespołów korespondencji z poszczególnymi adresatami, ale niekiedy nawet całych nie znanych nam bloków listów Krasińskiego. W liście do Reeve'a z 5 stycznia 1832 r. z Genewy znajdujemy informację, iż w lutym-marcu 1831 r. pisał poeta "kilkakroć" do bliżej nam nie znanego Baranowskiego. Jest to jedyny dziś ślad po tym zapewne niewielkim zespole listów. Zdziesiątkowaniu uległ zespół listów do Joanny Bobrowej.W liście K. Da-nielewicza do gen. Krasińskiego z 8 lipca 1836 r. czytamy: "Pani B. nie jest bynajmniej zapomniana... W tych czasach rozpoczęła się niefortunna korespondencja, zawsze kłótliwa i wzajemnymi wyrzutami przepełniona, niemniej jednak te nieszczęsne stosunki przedłużająca" (J. Kallen-bach, Zygmunt Krasiński, t. II, s. 317). W rzeczywistości z lat 1836 i 1837 nie ocalał ani jeden list poety do Bobrowej. Kilka śladów potwierdzających tę informację znajdujemy jedynie w Pismach, Wydanie Jubileuszowe (t. VI, s. 329) i w listach do Sołtana. O trwającej w tych latach korespondencji mówi również następujące stwierdzenie samego Krasińskiego w liście do Sołtana z sierpnia 1838 r. "... przyszedł dzień, w którym zażądano ode mnie, bym dał słowo, że nigdy już w życiu do niej nie napiszę" (Krasiński żywy, s. 309). Niepełny jest również blok listów do AugustaCieszkowskiego. ^stycznia 1847 r. pisząc do Jerzego Lubomirskiego wspominał poeta o częstej "rozmowie" z Cieszkowskim "krótkimi listami", gdy w rzeczywistości zachowały się z grudnia 1846 jedynie 2 listy do Cieszkowskiego i jeden list z pierwszej połowy stycznia 1847 r. Zupełnej zagładzie uległ blok listów do Konstantego Danielewicza, a był on chyba dość pokaźny, skoro Kraszewski planował osobne wydanie korespondencji przyjaciół (por. Rozdział II). Ślad listów poety do Danielewicza odnajdujemy np. w końcowej wzmiance w liście do Sołtanaz 18 kwietnia 1839 r.: "Powiedz mi, co też Danielewicz pomyślał odebrawszy listy moje? bo do mnie list pełen konceptów napisał, który mnie zranił" (Listy, t. II, s. 156). Zaginęła też całkowicie korespondencja z przyjacielem genewskim Duchene z 1831 r. (Listy do D. Potockiej, t. I, s. 517). Niepełny także, mimo odnalezienia kopii oryginałów, jest blok koresponden-cij poety z Konstantym Gaś zyńskim. Poza odnotowanymi w kalendarzu listami znanymi i zaginionymi, w liście samego Gaszyńskiego do St. E. Koź-miana z 27 maja 1844 r. natrafiamy na ślad otrzymywania "dosyć częstych wiadomości" od poety w pierwszej połowie 1844 r.; ocalały zaś z tego okresu zaledwie dwa listy. Okaleczeniu uległ również zespół listów do Edwarda Jaroszyńskiego, jak można sądzić z wyznania samego poety w liście do tegoż adresata z 14 stycznia 1844 r., w którym stwierdzał Krasiński, iż od 1839 r. napisał do Jaroszyńskiego łącznie "z 15 listów", ocalało natomiast, wraz ze wzmiankowanymi zaledwie 10 listów. Nie ocalała do naszych czasów korespondencja z księgarzem frankfurckim J u g l e m z początku 1835 r. w sprawie wydania Nieboskiej (J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. II, s. 189). Zaginął również list do Juliana Kłaczki z 1847 r. Na marginesie należy tu sprostować chronologię tego listu wspominanego przez St. Tarnowskiego. Czas powstania tego nie znanego dziś listu poety ustalał Tarnowski na rok 1848, Baden. W rzeczywistości natomiast list ten powstał niewątpliwie około 12 sierpnia 1847 w Heidelbergu, jak świadczą o tym wzmianki w listach do Delfiny z 12 sierpnia 1847 i do St. E. Koźmiana z 14 lutego 1849 r. (St. Tarnowski, Julian Klaczko, "Przegląd Polski" 1907, z. VI, s. 351; Listy do D. Potockiej, t. III, s. 335 i Listy do St. E. Koźmiana, s. 107). Prawie całkowitej zagładzie uległa korespondencja poety z żoną Elizą KraT sińską. Poza nielicznymi szczątkami listów oraz informacjami o listach zaginionych odnotowanymi w kalendarium, zachowały się jeszcze dodatkowe świadectwa mówiące o zatracie całych większych zespołów korespondencji poety z żoną. W listach A. E. Koźmiana z l lutego i 22 marca 1853 r. znajdujemy informację o "codziennych" listach poety do Elizy Krasińskiej (Listy A. E. Koźmiana, t. II, s. 147, 165). Wyznanie Koźmiana potwierdza również sam Krasiński, który w listach do Jerzego Lubomirskiego z 7 i 29 kwietnia 1853 r. stwierdza, iż w Heidelbergu i Dreźnie czeka na powracającą do kraju Elizę "mnóstwo" listów poety. Drugi ślad zatracenia większego zespołu listów do żony, tym razem z końca 1858 i początku 1859 r., napotykamy również w korespondencji A. E. Koźmiana (Ib., t. III, s. 296). Z bloku listów Krasińskiego do rodziców ocalał zaledwie szczątek Listów do ojca ogłoszonych przez prof. St. Pigonia. Według relacji Kallenbacha fran- 192 13 - Korespondencja 193 Kalendarium listów O zespołach listów zaginionych cuskie listy do rodziców rozpoczął przyszły poeta pisać już w 8 roku życia (J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. I, s. 30). O rozmiarach tej dziecięcej korespondencji nic dziś jednak powiedzieć nie umiemy. T. Pini przeglądając przed wojną zgromadzone w dworze opinogórskim autografy listów Krasińskiego do gen. Wincentego obliczał ich objętość na "piętnaście do dwudziestu średniej wielkości tomów". Poza bloczkiem listów do ojca z okresu szwajcarskiego (1828-1832) oraz kilkoma listami z lat późniejszych ogłoszonymi przeze mnie, ocalało zaledwie kilka wzmianek o korespondencji poety z gen. Krasińskim. Z danych nie umieszczonych w kalendarzu zasługuje na uwagę choćby informacja o tym, iż list z 6 marca 1830 r. ma być 13 listem poety do ojca po wyjeździe z kraju (Listy do ojca, s. 119). W rzeczywistości zachowało się jedynie 12 listów Krasińskiego z tego okresu, odnotowanych w kalendarium. Brak więc śladu po jednym liście. Drezdeński ślub poety z Elizą Branicką poprzedziła również obszerna zapewne wymiana korespondencji z ojcem. Jedyny ślad mówiący o listach pisanych do gen. Krasińskiego na początku 1843 r. znajdujemy w liście poety do Jerzego Lubomirskiego z 22 marca 1843 r. Zaginęła bez śladu korespondencja Krasińskiego z Anglikiem, panem Leach, z którym zaprzyjaźnił się poeta z początkiem 1830 r. i który po wyjeździe ze Szwajcarii do Włoch regularnie pisywał do Krasińskiego jesienią 1830 r. "listy pełne przyjaźni". Oczywiście korespondencja ta nie pozostawała bez odpowiedzi. Pisząc do ojca 11 lipca 1831 r. stwierdzał poeta: "Pisuję do ,Reeve'a, do Leacha, drugiego Anglika, który prawdziwie mnóstwo dowodów przyjaźni mi dał..." (Listy do ojca, s. 203, 240). Nie znamy więc listów do Leacha za co najmniej roczny okres - od jesieni 1830 do jesieni 1831 r. Stosunkowo najlepiej jest z blokiem korespondencji poety z Jerzym Lu-bojmirskim, ale i tu odnajdujemy puste miejsca. Poza pojedynczymi zaginionymi listami odnotowanymi w kalendarzu, korespondencja z Lubomir-skim naprowadza na ślad zagubienia dwu' listów już między 26 maja a 26 czerwca 1839 r. Zastanawiająca jest poważna, bo przeszło roczna przerwa w korespondencji od 14 lipca 1851 r. do września 1852 r. Jeszcze większą przerwę, bo trwającą przeszło 3 lata mamy od 23 września 1855 do l grudnia 1858. Tak więc i w tym zespole, choć może najpełniejszym, straty są dość znaczne, a powstałych luk nie da się już chyba zapełnić. Zdziesiątkowaniu uległa korespondencja Krasińskiego z siostrami Jerzego Lubomirskiego. Zupełnie nie znamy listów poety do Jadwigi de L i g n e, a o korespondencji z nią w marcu i kwietniu 1846 r. pisze Krasiński w liście do Jerzego Lubomirskiego z 15 kwietnia t.r. W liście znów z l maja 1846 r. wspomina, iż często pisuje do Izabeli Sanguszkowej - ocalało z tego okresu tylko 6 listów jako jedyne świadectwo owego "częstego pisania". Zaginęła również zupełnie korespondencja poety z Marią Lubomirską. Jedyne jej ślady można odnaleźć w listach Krasińskiego do Sołtana. Poza pojedynczymi listami odnotowanymi w kalendarium, w liście do Sołtana z 16 listopada 1838 r. wspomina poeta, iż pisał do niej "kilka razy"; była to niewątpliwie korespondencja z kraju z miesięcy letnich tego roku. Trudno dziś powiedzieć, jakim redukcjom cenzury wydawniczej, prowadzącej w konsekwencji do zniszczenia odrzuconych listów, uległ blok korespondencji poety ze Stanisławem Małachowskim. Dwie publikacje Mała-chowskiego o Krasińskim przytaczające kilka fragmentów znikąd już później nie znanych listów poety zdają się wskazywać na fakt przetrzebienia tego zespołu korespondencji. O ocenzurowaniu tego bloku mówi również fragment ogłoszony w "Biesiadzie Literackiej" z 1917 r. Zniszczeniu uległa korespondencja Krasińskiego z rodziną Stanisława Ma-łachowskiego. W liście poety z 24 sierpnia 1850 r. znajdujemy wzmiankę o dwu listach pisanych z Warszawy do siostry Małachowskiego - Cecylii (ocalał tylko list z 23-24 lipca) oraz o dwu listach do brata, Władysława Małachowskiego, z których obydwa zaginęły (Listy do St. Małachowskiego, s. 201). Zaginęła niemal całkowicie korespondencja poety z hr. Ludwikiem M as t a i, bratankiem Piusa IX, a była ona dość obszerna. W liście do gen. Wł. Zamoy-skiego z 18 grudnia 1848 r. stwierdzał Krasiński, iż się "narozpisywał do syno-wca". Zachowały się jednak z 1848 r. zaledwie trzy konkretne ślady po listach poety do hr. Mastai. Całkowitemu prawie zniszczeniu uległ blok listów Krasińskiego do dr. Jana Pileckiego, który podczas pobytu poety w kraju był jego lekarzem, leczył też gen. W. Krasińskiego. O tym zespole listów pisał l października 1873 r. do Kraszewskiego Adam Lew Sołtan; miały być "ciekawe i przydatne do biografii". W liście z 19 maja 1875 r. Sołtan przesłał Kraszewskiemu kopie dwu listów poety do Pileckiego udostępnione mu przez żonę doktora. Są to zapewne owe listy szczęśliwie zachowane w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 6031, k. 247-248; por. też 6533, t. 73, k. 551; 6534, t. 74, k. 32). Zdziesiątkowaniu uległ potężny blok listów Krasińskiego do Delfiny Po- 194 13* 195 O zespołach listów zaginionych Kalendarium listów tockiej. Rozmaite były tego powody. Jednym z nich był fakt częściowego rozproszenia się tej korespondencji jeszcze za życia adresatki i wkrótce po jej śmierci. Niemałych spustoszeń dokonała tu również cenzura przeprowadzona przez samą Delfinę, a następnie przez wyznaczoną testamentem spadkobierczynię podstawowego zrębu korespondencji - Różę Krasińską-Raczyń-ską. Wreszcie listy poety do Delfiny poddane zostały również obróbce edytorskiej; ten trzeci etap cenzury polegał na wyodrębnieniu z ogromnego bloku korespondencji zaledwie 1/3 materiału odpowiadającego koncepcjom edytorskim Adama Żółtowskiego. Reszty zniszczenia dopełnił czas - trzytomowa antologia listów Krasińskiego do Potockiej objęła zaledwie materiał epistolarny do połowy kwietnia 1848 r., dalszy ciąg korespondencji uległ zatracie w czasie ostatniej wojny i dziś odnajdujemy zaledwie żałosne odpryski podstawowego zniszczonego już zrębu. Korespondencja wydana przez Żółtowskiego daje też często świadectwo zniszczenia większych zespołów listów do Delfiny. W liście z 5 września 1840 r. wspomina poeta o siedmiu listach wysłanych z drogi do Rzymu, których chronologię na podstawie informacji Krasińskiego można w przybliżeniu ustalić, oraz o sześciu listach posłanych przez "John Wooda" i "Giana", o których to listach zupełnie brak danych (Listy do D. Potockiej, t. I, s. 99). 3 kwietnia 1843 r. wyjechał poeta z Nicei. Zachowały się listy z 4 z Genui i 6 kwietnia z Livorno, przy czym ten ostatni md być według wyznania Krasińskiego już piątym listem pisanym po rozstaniu z Delfina. 5 kwietnia wysłał więc zapewne jakiś list z Livorno, kiedy natomiast powstały dwa pozostałe, nie wiadomo (Listy do D. Potockiej, t. I, s. 525). W miesiąc później, 5 maja 1843 r., wyjechał Krasiński z Rzymu do Szwajcarii. Z tej podróży zachowała się nieliczna korespondencja, podczas gdy w liście do Delfiny z 15 maja 1843 r. stwierdzał poeta, iż pisał do niej "co dzień" (Listy do D. Potockiej, t. I, s. 563). Zniszczeniu uległa korespondencja Krasińskiego z Delfina z tragicznych dni drezdeńskich z końca lipca i początku sierpnia 1843 r., a była ona niewątpliwie dość obfita, skoro w liście do Jerzego Lubomirskiego z 25 lipca tr. stwierdzał poeta wyraźnie, iż "ucieka, jak tylko zdoła, do innego pokoju i wtedy pisze do Sorrenta". Nie znamy zupełnie listów pisanych do Potockiej po wyjeździe z Paryża do Nicei między 10 a 17 grudnia 1846 r., choć w liście z 18 grudnia znaleźć można wyraźne świadectwo "codziennego pisywania z drogi" (Listy do D. Potockiej, 196 , t. III, s. 167). Podobnie nie zachowały się listy z przełomu 1848/1849, podczas gdy w liście do Cieszkowskiego z 16 stycznia 1849 r. znajdujemy wyznanie, iż często "rozmawia" wówczas poeta listownie z Delfina (Listy do A. Ciesz-kowskiego,t.ll,s.H5}. Zatraceniu uległa również korespondencja z Potocką z przełomu 1849/1850 r. z Warszawy; jedyne świadectwo jej istnienia to list Gaszyńskiego do Cieszkowskiego z 9 lutego 1850 r. z Aix ("Rocznik Koła Polonistów" 1927, s. 198). Zniszczeniu uległy listy Krasińskiego do Juliusza Słowackiego z miesięcy wrzesień - listopad 1837 r. Na podstawie dość ogólnej wzmianki Słowackiego w liście do matki z 24 listopada o odbieranych z Wiednia "listach od przyjaciela", który mu przypomina "przechadzki po Willi Róż, marzenia w Kolizeum i wszystkie inne smutne spacery po ruinach Cezarów", niemożliwe jest określenie rozmiarów tej korespondencji (Korespondencja J. Słowackiego, t. I, s. 376). Nieliczny zapewne objętościowo, ale zupełnie zniszczony został zespół listów Krasińskiego do Józefa Sobolewskiego. Ślad tej korespondencji znajdujemy w liście poety do St. Małachowskiego z 29 kwietnia 1846 r., w którym wspomina Krasiński o trzech listach pisanych już do "Józia" (Listy do St. Małachowskiego, s. 109). Całkowicie również nie znany jest bloczek listów poety do paryskiego bankiera Thurneyssena, a zespół ten był, jak się wydaje, dość pokaźny. Już w liście do Delfiny Potockiej z 25 stycznia 1847 r. znajdujemy świadectwo wymiany korespondencji z bankierem (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 193). W rok później, 29 - 30 marca 1848 r. stwierdzał poeta, iż pisał "po wielekroć" do Thurneyssena (Ib., t. III, s. 677-678). Jego późniejsze bankructwo w czerwcu 1857 r. stało się powodem wymiany listów między Krasińskim a adwokatem Antonim Wrotnowskim. I ten jednak zespół listów całkowicie zaginął. Miał do niego jeszcze dostęp Ludwik Rath, który określił objętość tego zespołu na "14 tasiemcowe długich listów pokrytych szczelnie samymi liczbami" ("Wiadomości Literackie" 1938, nr 7; wspomniane listy znajdowały się w Bibliotece Ordynacji, sygn. 6290). Niemal całkowitemu zniszczeniu uległa korespondencja poety z Lucjanem Weyssenhoffem. O znajdowaniu się j ej w posiadaniu syna adresata i możliwości przejrzenia jej donosił Kraszewskiemu Adam Lew Sołtan w liście z 13 października 1882 r. (Bibl. Jag., sygn. 6534, t. 74, k. 536). W postaci szczątkowej ocalała również korespondencja Krasińskiego z Ta- 197 O zespołach listów zaginionych Kalendarium listów deuszem Wyleżyńskim. Ślady trwającej wymiany listów między pułkownikiem a poetą odnajdujemy np. w liście Ewy Hańskiej do Wyleżyńskiego z 22 kwietnia 1837 r., z którego to roku nie zachował się żaden list poety do wspomnianego adresata ("Tygodnik Ilustrowany" 1937, nr 43). Całkowitej prawie zagładzie uległa korespondencja Krasińskiego z Henriettą Willan. Nikłe jej ślady odnajdujemy m. in. w liście do Reeve'a z 18 listopada 1830 r. Podobny los, poza nielicznymi wyjątkami, spotkał korespondencję poety z drugą młodzieńczą miłością - ciocią Amelią Załuską. Do autografów tych mieli jeszcze dostęp Kallenbach i Stanisław Wasylewski publikując nieliczne jej fragmenty. Z relacji Kallenbacha wiemy, iż korespondencja z Załuską rozpoczęła się już w 1826 r., a były to listy "przeważnie przesadne, treści błahej, dotyczącej domowych kłopotów i zmartwień małego korespondenta. Szczególnie "Babula" jest przedmiotem częstych narzekań, a wnuk szuka odwetu, ośmieszając starościnę opinogórską w swych francuskich listach" (J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński, t. I, s. 361). Poza tą charakterystyką i znajomością nielicznych fragmentów korespondencji nic o niej dokładnego powiedzieć nie umiemy. Bliżej nieokreślona również pozostaje jej objętość. Znamy również zaledwie fragment korespondencji Krasińskiego z wielką księżną badeńską Stefanią - mianowicie listy z 15 lutego i 8 marca 1854 r. (Pisma, t. VII, s. 533 - 549). List do Wł. Zamoyskiego z 24 lutego 1854 r. informuje nas jednak, iż poeta "wciąż pisuje" do niej w tym czasie i wszystko, czego żąda Zamoyski, umieszcza w listach (Jenerał Zamoyski, t. VI, s. 29). Najbardziej pokaźny objętościowo byłby zapewne korpus korespondencji gospodarczej Krasińskiego. Jej ślady bowiem odnajdujemy niejednokrotnie w listach poety do Delfiny i Stanisława Krynickiego. Ocalała z tego zespołu zaledwie cząstka, i to z lat późniejszych, mianowicie fragment korespondencji ze Stanisławem Krynickim, Ignacym Grodzkim i Władysławem Barankie-wiczem. Listy te pochodzą z lat pięćdziesiątych, podczas gdy w korespondencji z Delfina już w latach czterdziestych znajdujemy ślady bogatej wymiany listów o treści gospodarczej. 15-16 listopada 1843 r. skarżył się poeta z Warszawy, iż "musi odpisywać na najnudniejsze listy do proboszczów, komisarzy, ekonomów, szlachty rozmaitej..." Podobnie w liście z 23 listopada tr.: "mnóstwo listów wypada pisać do komisarzy, plenipotentów itp., itd., a oczy nie służą" (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 108, 125). O rozmiarach korespondencji gospodarczej i o stosunku poety do niej mó- wi chyba najlepiej fragment listu do Delfiny z 14 września 1845 r. z Warszawy: "Żebyś Ty wiedziała, co za ogrom nud i interesów w ogromnych arkuszach i nie odpieczętowanych dotąd listach olbrzymich leży na tym tu moim stoliku. - Przynajmniej z 50 listów nagromadzonych przez czas niebytności, - a już przewąchuję ich treść wewnętrzną, - same prośby, a prośby takie, jak tu zwykle bywają - najmniejsza o 500 zł. - największa o 1000 dukatów, - a średnie krążą między tymi dwoma terminami, - potem rachunków i obrachunków, projektów i planów nie wiem wiele. - Rachmistrze, komisarze, plenipotenty tak się zasługują, - ani grosza nie przyszłą, ale papieru moc, - i na to wszystko odpisuj, - aż łeb pęka, - miseria proprietatis" (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 667). Z podobną niechęcią mówi poeta o tej korespondencji w liście z 18 grudnia 1846 r. z Nicei: "Listów rozmaitych tu zastałem z 15-cie znowu. - Trzeba odpisać na wszystkie, by z siebie ten ciężar zrzucić" (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 168). W latach pięćdziesiątych informacji o rozmiarach korespondencji gospodarczej dostarczają listy do Stanisława Krynickiego. Oto w liście do Krynickiego z 6 kwietnia 1851 r. przyłącza Krasiński jakąś korespondencję dla plenipotentów. W liście do tegoż adresata z 12 kwietnia 1854 r. znajdujemy informację o korespondencji z plenipotentem Wróblewskim. 3 listopada 1855 r. w liście do Krynickiego upominał się poeta o odpowiedź Ignacego Grodzkiego na kilka swoich listów. Wreszcie w liście do Krynickiego z 8 kwietnia 1856 r. zapytywał Krasiński o skutek swoich listów do Leonarda Justyńskiego. Oto zaledwie kilka wzmianek sygnalizujących rozmiary i charakter tego zdziesiątkowanego bloku korespondencji mogącego stać się ciekawym'przyczynkiem do dziejów społeczno-gospodarczych Królestwa Polskiego. Część wzmianek rozproszonych po korespondencji Krasińskiego dotyczy listów do adresatów nieznanych. Korespondencja na wielką skalę rozpoczęła s*ię już w połowie października 1829 r. Do 8 grudnia tr. zdołał poeta napisać przeszło osiemdziesiąt listów, których adresatów znamy zaledwie częściowo (Listy do ojca, s. 79). Trudno dziś również coś powiedzieć o nieznanym autografie listu Krasińskiego z 1838 r., który znajdował się ongiś w zbiorach Biblioteki Raperswil-skiej (sygn. 1316/c). Nie znamy również rozmiarów ani adresatów korespondencji Krasińskiego 199 193 O chronologii listów Kalendarium listów z końca 1858 roku. A. E. Koźmian w liście do St. E. Koźmiana z 27 grudnia tr. stwierdzał, iż poeta dużo wówczas pracował z rana, m. in. pisał listy (Listy A. E. Koźmiana, t. III, s. 275). Na zakończenie tych uwag o zaginionych większych zespołach korespondencji Krasińskiego jeszcze jedno świadectwo. Oto cytowany przez J. Miko-łajtisa tzw. Wykaz odbieranych z poczty listów do Jaźnie Wielmożnego hr. Z. Krasińskiego od 16 stycznia do maja 1853 r. rejestrował w poszczególnych miesiącach otrzymanych listów: w styczniu 28 w lutym 46 w marcu 51 w kwietniu 18 Razem 143 listy, 143 listy, za które zapłacono 475 zł porta pocztowego. Następny wykaz obejmował 102 pozycje za miesiąc kwiecień do czerwca 1853 r. na kwotę 274 zł i 12 gr (J. Mikołajtis, Z ostatnich lat życia..., s. 23). Oczywiście korespondencja ta nie pozostawała bez odpowiedzi. Wymowny to świadek zniszczenia. 2. O CHRONOLOGII LISTÓW (SPROSTOWANIA I NOWE USTALENIA) Chronologiczne zestawienie całej korespondencji, zarówno wydanej jak i spoczywającej w rękopisach, umożliwiło także dokonanie rewizji dotąd przyjętych danych w zakresie czasu, miejsca napisania, jak i adresatów wielu listów. Jest to pierwsza tego rodzaju próba krytycznego przeglądu dotychczasowych ustaleń podejmowanych przez poszczególnych wydawców korespondencji Krasińskiego. Najczęściej dającym się zaobserwować źródłem błędów przy edycji listów poety jest niekiedy niewłaściwe odczytywanie autografów, zwłaszcza niewyraźnie przez Krasińskiego pisanych cyfr. Było to szczególnie niebezpieczne właśnie przy odczytywaniu dat poszczególnych listów. Drugi często spotykany błąd wynikał z braku znajomości całego materiału epistolarnego za dany okres, co uniemożliwiało konfrontację wszystkich realiów, najdrobniejszych nieraz faktów, tak pomocnych do właściwego ustalenia chronologii poszczególnych listów. Brak tych możliwości konfrontacyjnych dawał się szczególnie odczuć w listach celowo przez poetę zakamuflowanych; właściwe odczytanie zarówno treści jak i chronologii było w takich wypadkach wręcz nieosiągalne. Trzecie, bynajmniej niebagatelne źródło niewłaściwych, bardzo ogólnikowych ustaleń, to często lekceważący stosunek do wszelkich informacji dotyczących miejsca i czasu powstania danego listu, widoczny szczególnie w pierwszym etapie prac edytorskich nad korespondencją Krasińskiego. Zwyczaj ten przyczynił się do nagromadzenia listów bez ustalonej chronologii; sprecyzowanie miejsca i czasu powstania wielu ocenzurowanych listów jest dziś niekiedy zupełnie niemożliwe ze względu na całkowite nieraz oczyszczenie tych fragmentów z tak potrzebnych do ustaleń realiów. Uwzględnianie w ogłaszanych listach treści niemal wyłącznie literackich czy filozoficznych czyniło z takich edycji zbiór tzw. "złotych myśli", całkowicie luźnych, których chronologię daremnie dziś staralibyśmy się odtworzyć. Układ chronologiczny listów umożliwia przede wszystkim wykrycie fikcyjnych miejscowości podawanych niejednokrotnie przez poetę i dotąd bezkrytycznie przyjmowanych przez wielu wydawców. Dwie były przyczyny uciekania się do kamuflażu przy podawaniu miejsca pobytu. Najczęściej powodowała poetą chęć ukrycia przed wścibskimi swoich spotkań z Delfina, stąd nieprzypadkowo ze zjawiskiem kamuflowania miejsca pobytu spotykamy się właściwie w korespondencji Krasińskiego dopiero od 1839 r. Niekiedy również zabiegom tym przyświecały cele polityczne - wprowadzenie w błąd czytelnika dla pewniejszego np. ukrycia autorstwa wydawanych wówczas utworów. 25 października 1839 r. z podróży w towarzystwie Delfiny po Wielkim Księstwie Badeńskim wysłał Krasiński dwa listy - do Edwarda Jaroszyńskiego, podając jako miejsce pobytu fikcyjny Manteim (zapewne celowo zniekształcona nazwa od Mannheim), oraz do Adama Potockiego - podając fikcyjną Aaronę (utworzoną zapewne od Aarau lub Aarburga). 23 kwietnia 1842 r. pisząc do Anny Sapieżyny podawał jako miejsce pobytu Baden, podczas gdy w istocie przebywał wówczas z Delfina w Bazylei. W listach do Jerzego Lubomirskiego z marca 1843 r. nie podawał Krasiński Nicei jako rzeczywistego miejsca pobytu lecz posługiwał się pseudonimem wyprowadzonym z greckiego Ni^r; - zwycięstwo. W tym samym czasie w liście do Izabeli Sanguszkowej i do ojca informował, iż przebywa w Mont- 201 200 O chronologii listów Kalendarium listów pellier, w listach do Augusta Cieszkowskiego, że w Aąuae Sextiae, a do Sołtana - że w Aix-en-Provence. Do zabiegów podobnych powracał poeta w sierpniu 1844 i 1845 r. informu jąc w listach o pobycie w Kolonii lub Hadze., podając fikcyjny adres, gdy w istocie przebywał wówczas wraz z Delfina w Paryżu. , W lecie 1847 r. w listach do Delfiny nazwa Nicei zostaje zastąpiona nazwą willi: "Irydia", a w liście do Izabeli Sanguszkowej z 25 września zamiast rzeczywistego Akwizgranu zostaje podany fikcyjny wówczas Heidelberg. W listach pisanych w lecie 1848 r. z Paryża pojawia się też nowa nazwa stolicy Francji: Babylon. Ukrywa również poeta pobyt w tym mieście jesienią tego roku, nie podając w ogóle miejscowości, ograniczając się nieraz do nazwy ulicy, lub informując błędnie, iż przebywa w Dieppe (29 X do L. Orpisze-wskiego; 30 XI do C. Norwida - w rzeczywistości wówczas już przebywał w Baden). Niezwykle skrzętnie zaciera Krasiński swój pobyt w Paryżu w styczniu 1856 r., nie podając w ogóle miejscowości lub pisząc Baden (w listach do Stanisława Krynickiego). Przebywa poeta wówczas w Paryżu w związku z pogrzebem Mickiewicza i zjazdem emigracji; jako syn gen. Krasińskiego, sprawującego wtedy urząd namiestnika Królestwa Polskiego, zmuszony jest do zachowania szczególnej ostrożności. Tajemnicę pobytu Krasińskiego w Paryżu wyjawia dopiero korespondencja Trentowskiego - list Trentowskiego do Krasińskiego z 29 stycznia 1856 r. pisany jest właśnie z Baden do Paryża (Listy Br. Trentowskiego, s. 303-305). Kalendarium korespondencji pozwala również dokonać rewizji dotychczasowych ustaleń chronologicznych oraz wysunąć szereg nowych sugestii do oznaczenia listów dotąd nie datowanych. Należy zaznaczyć, iż zebrane niżej uwagi dotyczą tylko nowych ustaleń. O ile dawniej wysuwane hipotezy ostały się w konfrontacji z całym materiałem epistolograficznym, zostają tu przyjęte bez osobnego odnotowania. List do Zofii Ankwiczowej ogłoszony w "Przeglądzie Polskim" z r. 1912 pochodzi niewątpliwie z drugiej połowy marca 1834. O terminie tym decyduje przede wszystkim data stempla pocztowego: "25 mar. 1834" i wzmianka o zjeździe Polaków do Rzymu na Wielkanoc 1834 r. (Wielki Tydzień wypadał wówczas w dniach 23-30 marca). Sprostowaniu ulec musi data roczna listu do Ankwiczowej ogłaszanego już dwukrotnie pod datą 10 grudnia 1837 r. ("Biblioteka Warszawska" 1871, t. II, s. 129; J. Siemieński, Ewunia, s. 115). List ten bowiem pochodzi niewątpliwie z 1833 r., kiedy to powstało kilka listów Krasińskiego do Zofii Ankwiczowej. O słuszności tego sprostowania rozstrzyga występująca w liście wzmianka o śmierci Michała Kleofasa Ogińskiego (zmarł właśnie w 1833 r.) oraz pobyt poety w Rzymie w końcu tego roku, podczas gdy w grudniu 1837 r. bawił Krasiński w Wiedniu. Niedatowany, ostatni list Krasińskiego do Joanny Bobrowej, ogłoszony przez Leopolda Meyeta ("Przewodnik Naukowy i Literacki" 1905), pisany był niewątpliwie po rozstaniu w Salzbrunn z początkiem czerwca 1838 r., być może nawet z drogi (z Wrocławia?); 4 czerwca był już Krasiński w Toruniu (list do A. Sołtana). Datę listu do Karola Bonstetteno literaturze polskiej wyznacza wzmianka o tym artykule w liście do ojca z 2 lutego 1830 r., gdzie poeta stwierdza, iż "przed tygodniem" napisał list ośmioarkuszowy o literaturze, tzn. ok. 26 stycznia 1830 r. (Listy do ojca, s. 99). Rewizji poddać należy chronologię listów Krasińskiego do Augusta C i e-szkowskiego. List ogłoszony w t. I, s. 31, w wydaniu Kallenbacha jako pochodzący z maja 1842 r. powstał zapewne w drugiej połowie maja. Przemawia za tym zarówno ukrywanie.przez poetę pobytu w Szwajcarii, jak również nawiązanie do poprzedniego listu z 30 kwietnia i ponowienie prośby o spotkanie w lipcu tr. Wystąpi ono raz jeszcze w liście z 4 czerwca. Końcowy niedatowany fragment listu do Cieszkowskiego ogłoszony w t. I, s. 277-278, pochodzi prawdopodobnie z połowy września 1842 r. z Sestri di Leyante. Naprowadza na to przede wszystkim wzmianka o zaopiekowaniu się rękopisami poety w razie jego śmierci występująca również w końcowym fragmencie listu z 10 września 1842 (t. I, s. 41). Byłby to więc fragment owego drugiego nie znanego dotąd listu pisanego z Sestri di Leyante i wspominanego w korespondencji z 22 września 1842 r. (t. I, s. 45). Niedatowany list ogłoszony w t. I, s. 281, i oznaczony przez Kallenbacha na koniec września 1844 r., pochodzi niewątpliwie z 26 września 1844 r., pisany był bowiem z Pobiedzisk k. Poznania właśnie 26, tj. w dzień wyjazdu poety z Wierzenicy (por. list do St. Małachowskiego z 26 września 1844, "Twórczość" 1962, z. 10, s. 76). List do Cieszkowskiego ustalony przez Kallenbacha jako pochodzący "z pierwszych dni grudnia 1846 r." (t. I, s. 208, 209) powstał niewątpliwie na krótko przed wyjazdem Krasińskiego z Paryża do Nicei, czyli przed 10 grudnia 1846 203 262 O chronologii listów Kalendarium listów (dzień rozstania z Delfina w Paryżu); 15 grudnia przybył już poeta do Aix. O wspominanym w tym liście burnusie jest dalej mowa w korespondencji z 19 grudnia 1846 r. (t. I, s. 214). Niedatowany fragment listu do Cieszkowskiego z pierwszej połowy grudnia 1846 r. (bez początku) należy połączyć z listem z 19 grudnia z Nicei (t. I, s. 209-215), wspomniany bowiem fragment jest jego dalszym ciągiem. List z 19 grudnia nie będzie jednak nadal posiadać części środkowej. Cały list jest odpowiedzią na korespondencję od Cieszkowskiego z 12 grudnia z Paryża. Oto argumenty przemawiające za słusznością takiego rozwiązania: W pierwszej części listu z 19 grudnia porusza Krasiński sprawę pomocy dla projektowanego wydawnictwa C. Roberta i proponuje sumę 5000 fr. Do sprawy tej raz jeszcze powraca i reasumuje ją właśnie w końcu owego fragmentu ogłoszonego bez daty i oznaczanego na pierwszą połowę grudnia 1846 r. Występująca w tym fragmencie wzmianka o Andrzeju Koźmianie wiąże ten list z korespondencją do Delfiny i do Małachowskiego z 18 grudnia 1846 r. W tymże liście do Delfiny przesyłał już Krasiński dla Cieszkowskiego jakąś obcą korespondencję, a w liście do Małachowskiego wspominał, iż "Augustowi odpisze w tych dniach". Fakty te świadczą wyraźnie, iż nie było przed 19 grudnia żadnego listu do Cieszkowskiego. List do Cieszkowskiego nr XCI (t. I, s. 224-225) jest niewątpliwie dalszym ciągiem (jeszcze jednym dopiskiem) listu nr LXXXVIII z 15 stycznia 1847 r. (t. I, s. 218-221). Argumentem przemawiającym za tym jest występująca w owym fragmencie wzmianka o dołączeniu, niewątpliwie nazajutrz, listu do Izabeli Sanguszkowej z 16 stycznia, listu, który był odpowiedzią na korespondencję od Sanguszkowej otrzymaną 14 stycznia 1847 r., jak informuje o tym korespondencja z Delfina (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 178). Niedatowany fragment E (t. I, s. 281-282) zawierający wzmiankę o metodzie geometrycznej i wyrazy żalu z powodu śmierci Izydora Sobańskiego należy niewątpliwie do urwanego listu z 7 lutego 1847 r. (t. I, s. 230-234). Przejęty śmiercią Sobańskiego pisał o nim poeta również w liście do Delfiny z 4 lutego (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 209). Fragment listu do Cieszkowskiego nr XCV (t. I, s. 240) oznaczony ogólnie na luty 1847 można określić dokładniej. Powstał on bowiem niewątpliwie ok. 10 lutego; w dniach 10-13 lutego w listach do Delfiny pojawiają się bardzo krytyczne uwagi o ostatniej mowie Guizota oraz pochwały pod adresem Thiersa, które występują również we wspomnianym fragmencie (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 215-221). List nr LXXVII z 8 czerwca 1846 (t. I, s. 191-194) jest pod względem roku błędnie oznaczony, list ten pochodzi bowiem niewątpliwie z roku 1847. Pisany był w willi Rey w Nicei, dokąd Krasiński przeniósł się wraz ze St. Ma-łachowskim po wyjeździe Delfiny i Elizy; wiąże się on z całą korespondencją poety z tego okresu, jak również z listem Gaszyńskiego do Cieszkowskiego z 19 maja 1847 r. ("Rocznik Koła Polonistów" 1927, s. 188). List do Cieszkowskiego nr XC (t. I, s. 223-224) oznaczony przez Kallen-bacha na styczeń 1847 pochodzi raczej z początku lutego, w każdym razie pisany był niewątpliwie po liście z 28 stycznia, w którym po raz pierwszy wystąpił Krasiński z zaproszeniem Cieszkowskiego do Nicei, przed tym bowiem prosił tylko o listy. W interesującym nas fragmencie prośba o przyjazd do Nicei zostaje powtórzona, co poeta podkreśla. Ogłoszony przez prof. St. Pigonia i proponowany na miesiąc maj 1848 r. list Krasińskiego do Cieszkowskiego ("Tygodnik Powszechny" 1962, nr 7) należy przesunąć na okres wcześniejszy i oznaczyć konkretną datą 19 marca 1848 r. Jest to bowiem zapewne list przesłany dla Cieszkowskiego w korespondencji z Delfina właśnie z 19 marca tr. (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 650). Fakt ten tłumaczy, dlaczego nie został on włączony do wydania zbiorowego listów Krasińskiego do Cieszkowskiego, był bowiem prawdopodobnie w zespole listów poety do Delfiny i wypłynął znacznie później, już po wydaniu korespondencji z Cieszkowskim. Stawianą tu hipotezę co do chronologii listu uzasadnia nawiązanie w korespondencji do niedawnych spotkań z Mickiewiczem, widoczne reminiscencje z lektury I tomu Ojcze Nasz otrzymanego przez poetę 2 marca tr. (Listy do A. Cieszkowskiego, t. II, s. 3), wreszcie zastanawiające zbieżności niektórych sformułowań z listu do Cieszkowskiego z 31 marca 1848 (t. II, s. 12-14) i w liście ogłoszonym przez prof. Pigonia. Charakter listów Krasińskiego z maja tr. jest już zdecydowanie odmienny. Fragment I z 18 stycznia (t. II, s. 411) jest zapewne dalszym ciągiem listu z 18 stycznia 1851 r. z Heidelberga. Wiąże go bowiem z tym listem wzmianka o "zbisurmanieniu Czajkowskiego", oraz podziękowanie za wypis z listu ojca, tj. Pawła Cieszkowskiego. W następnym liście do Cieszkowskiego z 24 stycznia wspomina Krasiński, iż pisał do niego przed 4 dniami wraz z "bilecikiem do ojca". Było to zapewne podziękowanie za ów fragment dotyczący poety (t. II, s. 242). 205 204 Kalendarium listów O chronologii listów Na koniec tych uwag o chronologii listów do Cieszkowskiego jeszcze jedna wątpliwość. Ogłoszony przez Kallenbacha list z 2 maja 1856, Baden (t. II, s. 375), posiada niepewną datę. Wskazuje na to przede wszystkim występująca w liście wzmianka o przyjeździe "zawczoraj z rana" do Baden, podczas gdy w rzeczywistości od kilku miesięcy tego roku bawi już poeta w tym uzdrowisku. Błędne zapewnię odczytanie całej daty listu, jak również brak innych realiów uniemożliwia wysunięcie choćby hipotetycznego rozwiązania. Fragmenty B, C, F, G, H, K (t. I, s. 279-280; t. II, s. 409-412) są zapewne dodatkami lub luźnymi kartkami z listów ogłoszonych przez Kallenbacha. Chronologii ich ria razie ustalić się nie udało. Czas powstania listu do ks. Adama Czartoryskiego pisanego z Kissin-gen w lipcu 1842 r. można sprecyzować dokładniej na ok. 13 lipca 1842 r., jego treść bowiem zbieżna jest z listem tej daty do ks. Anny Sapieżyny (teściowej ks. Adama) mówiącym o stanie zdrowia poety i zawierającym wzmianki o ks. Witoldzie Czartoryskim ("Przegląd Humanistyczny" 1959, nr 6; 1960, nr 1). Pewnych ustaleń można również dokonać w korespondencji Krasińskiego z Konstantym Gaszyńskim. List niedatowany, oznaczony rokiem 1845, można ustalić na 17 sierpnia 1845, Paryż, mowa w nim bowiem o wczorajszym pożegnaniu się z Ary Schefferem i napisaniu dla niego dwu myśli o sztuce. Pożegnanie to miało miejsce 16 sierpnia i tą właśnie datą oznaczone są "myśli o sztuce" ogłoszone w "Kronice Rodzinnej" (1880) oraz przez L. Wellischa (Z. Krasiński i A. Scheffer, s. 67). 18 sierpnia Krasiński wyjechał z Paryża. L. Wellisch datę tego listu ustalał błędnie na 17 października 1845 r. (Ib., s. 24). Niedatowany list nr C (Listy do K. Gaszyńskiego, s. 255-257) oznaczony przez wydawcę ogólnie na 1846 r. powstał niewątpliwie wkrótce po 18 lutego; 25 lutego wysłał już poeta następną kartkę dla Gaszyńskiego w liście do Mała-chowskiego tejże daty. W liście do Gaszyńskiego nr XCIX (s. 252) z 18 lutego przypominał Krasiński przyjacielowi o wysłaniu książek, o które prosił; w liście, o który tu chodzi, zawiadamia już, że dwie z nich kupił na miejscu i zdążył nawet przeczytać. List ten jest zresztą odpowiedzią na list Gaszyńskiego z 14 lutego, a jak wiadomo korespondencja z Paryża do Nicei szła wówczas ok. 4 dni. Zastanawiający jest wreszcie początek tego niedatowanego listu: "Jużem ten list posyłał, kiedym Twój odebrał z 14 lutego." Jest tu więc wyraźne nawiązanie do jakiejś korespondencji, zapewne do poprzedniego listu z 18 lutego, który zostaje prawdopodobnie wysłany wspólnie z listem nr C, być może nazajutrz 19 lutego 1846 r. Sprostowaniu ulega data listu z 25 marca 1846 r., przyjmuję tu bowiem lekcję kopii: 24 marca 1846 (s. 264). Chronologię listu nr CXXVII (s. 305) oznaczonego ogólnie datą roczną 1847 r. można uściślić, pochodzi on bowiem niewątpliwie z 8 lutego 1847 r. z Nicei. Rozstrzygają o tym następujące fakty: wzmianka o zażyciu eteru przed 2 tygodniami (fakt mający miejsce 25 stycznia), zapowiedź wysłania nazajutrz do Paryża odpowiedzi na mowę Montalemberta (co nastąpiło istotnie 9 lutego w liście do Delfiny), występująca w liście skarga, iż poeta nie otrzymał jeszcze Króla Ducha (9 lutego już go czyta i zwierza się Delfinie w liście z 10 lutego). Wreszcie cały powyższy list poety do Gaszyńskiego związany jest z listem jego do A. Cieszkowskiego z 8 lutego 1847 r. (Listy do A. Cieszkowskiego, t. I, s. 234-239). Sprostować należy również błędną datę roczną listu nr CXLIII ogłoszonego w wyd. z 1882 r. pod datą 15 lipca 1852 r. Zawarte jednak w liście realia wiążą go wyraźnie z korespondencją poety z 1854 r. Przede wszystkim wzmianki o podróży Elizy Krasińskiej do kraju, o gen. W. Krasińskim, Róży Branickiej itp. Wreszcie wiązane z Francją nadzieje polityczne wskazują na to, iż list pisany jest w okresie wojny krymskiej (Listy do A. Cieszkowskiego, t. II, s. 344, 348-349). Niedatowany list do Ignacego Grodzkiego ogłoszony przeze mnie ("Przegląd Humanistyczny" 1965, nr 5) pochodzi zapewne z 9 grudnia 1856 r. i wiąże się z listem poety do Stanisława Krynickiego, któremu przesłał Krasiński swój list do Grodzkiego. Chronologię uwag Krasińskiego o dziele Rosja, Europa, Polska, przesłanych przez poetę Henrykowi Kamieńskiemu, pozwala ustalić wzmianka w liście do gen. Wł. Zamoyskiego z 24 lutego 1857 r. (Jeneral Zamoyski, t. VI, s. 243). Z listu do Zamoyskiego wynika, iż uwagi poety mogły być przesłane Kamieńskiemu już w końcu lutego 1857 r. Sprostować należy datę listu do Kazimierza Kocha ogłoszonego przez Meyeta ("Prawda" 1896), gdyż została ona źle odczytana. Nie chodzi bowiem o datę 7 maja 1839, Messyna, lecz l maja tr. W czasie swej podróży na Sycylię w Messynie bawił poeta w dniach 30 kwietnia do 2 maja. O liście tym pisanym z Messyny do Kocha wspomina Krasiński w korespondencji z Ludwikiem • Sauvan> 18 lipca 1839 r. 206 207 O chronologii listów Kalendarium listów Niedatowany list do Józefa Korzeniowskiego ogłoszony przez Klemensa Kanteckiego (Dwaj krzemieńczanie, s. 338-339) pochodzi niewątpliwie z marca 1857 r., kiedy to Krasiński znajduje się pod wrażeniem seansów spirytystycznych (listy do Sołtana, Kajsiewicza i Trentowskiego). Rewizji musi być również poddana chronologia listów do Kajetana K o ź m i a-na. Wyraźnie błędnie odczytana została data listu nr III (Listy o poemacie..., s. 65) - 23 czerwca 1845 r.5 Warszawa. W czerwcu tego roku znajdował się bowiem Krasiński poza granicami Królestwa. Korespondencja poety z Ko-źmianem rozpoczęła się 23 marca 1844 r., na list ten Koźmian odpowiedział w kwietniu. Krasiński natomiast milczał przez dwa miesiące i odpowiedział dopiero 23 czerwca 1844 r. tłumacząc się, iż nie odpisywał z powodu choroby, a teraz ma zamiar "na parę miesięcy wyjechać do wód" (s. 67). Z Warszawy wyjechał istotnie 27 czerwca 1844 r. Mamy tu więc niewątpliwie błędnie odczytaną datę roczną: zamiast 1845 winno być 1844. Na marginesie warto zaznaczyć, iż cyfrę 4 pisał Krasiński istotnie bardzo niewyraźnie, zwykle bywa ona podobna do 3 lub 5. Niedatowany list do Kajetana Koźmiana nr VIII, ogłaszany zarówno w pier-wodruku, jak i w późniejszych przedrukach bez ustalenia chronologii, pochodzi niewątpliwie z ok. 10-12 lipca 1850 r. (Datę znajdującego się w tym liście wiersza Krasińskiego Do K. Koźmiana J. Czubek ustalał między 29 kwietnia a 23 lipca 1850 r., Pisma, t. VI, s. 380.) Powyższe granice czasowe pozwala sprecyzować występująca na początku tego listu wzmianka o odebranym "dopiero co" z rąk Andrzeja Koźmiana liście autora Ziemiaństwa. Fakt, iż Krasiński tłumaczy się i przeprasza, że nie przyjechał do Piotrowie, wskazuje wyraźnie, iż list pisany był w Warszawie. Korespondencja A. E. Koźmiana pozwala ustalić, że ten, wyjeżdżając w lecie 1850 r. na kurację do Karlsbadu, zatrzymał się w dniach 10-12 lipca w Warszawie (Listy A. E. Koźmiana, t. II, s. 63-64). W tym czasie niewątpliwie powstał list Krasińskiego. Wśród kilku zaledwie ocalonych listów poety do żony Elizy Krasińskiej panuje niesłychany nieład w zakresie chronologii. W pierwszym rzędzie ustalić należy adresata zagadkowego listu z 31 sierpnia 1844 r. z Hagi. Informację co do miejscowości bezkrytycznie przyjęli dwaj wydawcy St. E. Koźmian i L. Wellisch. Że chodzi tu o Paryż, wskazał na to dopiero J. Czubek (Pisma, t. VI, s. 359). O adresacie tego listu można odnaleźć również sprzeczne informacje - od sugestii, że chodzi tu o Delfinę Potocką, poprzez stwierdzenia, iż list pisany jest do nieznanej adresatki lub wreszcie bezradne pytanie Czubka "do kogo?". Trzeba przyznać, że sprawa nie jest łatwa. Przeciwko Delfinie jako adresatce listu przemawia fakt, iż poeta przebywa z nią wówczas razem w Paryżu, za nią znów - miłosna treść listu. Adresatką listu jest jednak chyba Eliza Krasińska. Przemawia za tym przede wszystkim to, iż był on drukowany przez St. E. Koźmiana wśród listów Krasińskiego do żony. Pozornie, z uwagi na treść listu, sytuacja wydaje się dość dziwna, należy jednak pamiętać, że poeta pisze list do tej, która wierzyła w "anielskie dwu dusz skojarzenie" ( Listy do D. Potockiej, t. II, s. 408). List do Elizy Krasińskiej ogłaszany przez Koźmiana ("Kurier Poznański" 1880, nr 31) jako pochodzący z listopada 1845 r. powstał niewątpliwie 9 listopada tr. O terminie tym rozstrzyga przede wszystkim wzmianka o "wczorajszym" pobycie na grobie matki w Opinogórze, który to fakt wspomniany jest również w liście do Delfiny z 8 listopada (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 731). Bliżej sprecyzować można również datę listu do Elizy Krasińskiej z 1849 r. ogłoszonego przez J. Mikolajtisa (Z ostatnich lat życia..., s. 10). List ten powstał ok. 2 grudnia 1849 r. w Warszawie. W korespondencji z Cieszkowskim zaczętej w końcu listopada i kontynuowanej 20 grudnia tr. stwierdzał poeta, iż l grudnia zapadł "na bardzo gwałtowne zapalenie oczów" (Listy do A. Ciesz kowskiego, t. II, s. 210). Wspomniany zaś list do Elizy Krasińskiej, przebys wającej wówczas w Wilanowie, rozpoczyna się właśnie skargą: "Gdym wracał wczoraj, to mię w oczy zawiało - dziś bardzo bolą i ledwo mogę te kilka słów nakryślić." Dokładniej można również sprecyzować datę listu ogłoszonego przez St. E. Koźmiana (/ z bliska ..., s. 196) jako pochodzącego z jesieni 1857 r. Czas powstania tego listu wyznacza z jednej strony przyjazd Krasińskiego ze Złotego Potoku do Baden z końcem września, podczas gdy Eliza udała się wówczas z synami do Warszawy, z drugiej zaś strony granice końcowe wyznacza list do Wł. Zamoyskiego z 31 października, w którym poeta wspomina o rozpaczy Elizy z powodu śmierci córeczki w lecie tego roku i zapowiada rychły wspólny przyjazd do Paryża. Ogłoszony przez Koźmiana list do Elizy Krasińskiej pochodzi zapewne z października 1857 r. Zasady edytorskie ustalone przez wydawców Wyjątków z listów Z. Krasińskiego pozbawiły dokładnych dat korespondencję poety z dziećmi - Władysławem, Zygmuntem i Marią Krasińskimi. Chronologia tych zapomnianych listów nie zawsze da się ściśle ustalić. Pierwszy list do Władysława i Zygmunta Krasińskich (Wyjątki..., s. 223-225) pochodzi niewątpliwie z 6 stycznia 1855 r., 14 - Korespondencja 208 ?09 O chronologii listów Kalendarium listów o czym rozstrzyga wzmianka o wczorajszej śmierci Jana Kruszewskiego, który zmarł w Heidelbergu na raka 5 stycznia tr. List drugi (s. 225-228) powstał w Baden zapewne w końcu listopada 1856 r. Lato tego roku spędził bowiem poeta razem z rodziną; rozstanie z dziećmi i z żoną nastąpiło w połowie listopada - Eliza z dziećmi wyjechała wówczas do Paryża. W tym samym czasie gen. W. Krasiński powrócił z Petersburga do Warszawy i korespondował z synem. Wzmiankę o nim znajdujemy właśnie w powyższym liście z końca listopada. List trzeci (s. 228-229) pochodzi zapewne z grudnia 1856 r., treściowo nawiązuje bowiem wyraźnie do listu poprzedniego - znajdujemy tu przede wszystkim dalszy ciąg rozważań o pięknie. Następny list (s. 230-231) określony przez wydawcę jako "Paryż, 1857 r." pochodzi zapewne z ok. połowy listopada tego roku i jest odpowiedzią na list synów z października (mgły jesienne) z Opinogóry. Krasiński pisze z Paryża, dokąd właśnie przybył z Baden. Piąty list skierowany do Władysława Krasińskiego (s. 231-232) i oznaczony "Plombieres, 1858 r.", pochodzi niewątpliwie z drugiej połowy lipca tego roku. Termin ten wyznacza określenie poety, iż odpowiada na pierwszy list odebrany w Plombieres, dokąd przybył właśnie w drugiej połowie lipca 1858 r. Z listem tym wiąże się list do Zygmunta Krasińskiego (s. 252-253), pisany zapewne wkrótce po liście do Władysława Krasińskiego z drugiej połowy lipca 1858 r. Rozstrzyga o tym przede wszystkim wzmianka o "niewróconej już febrze" u Liii, występująca również w liście poprzednim, wiadomość o zamówieniu mszy z powodu urodzin Marylki, przypadających 24 lipca, oraz informacja o pierwszych tu kąpielach. I ten list pochodzi więc niewątpliwie z drugiej połowy lipca 1858 r. Nieco późniejszy, ale również z tego okresu jest list do Władysława Krasińskiego (s. 232-234) pisany do Trouville, gdzie w lipcu tego roku bawiła z dziećmi Eliza Krasińska. Z końca lipca pochodzi następny list do Władysława Krasińskiego (s. 235- 237). Termin ten wyznaczają dwie wzmianki - o pożarze w Opinogórze mającym miejsce 22 lipca i o uczestnictwie w mszy za duszę babki Antoniny Kra-sińskiej w rocznicę jej śmierci 27 lipca. Z końca lipca lub początku sierpnia pochodzi list do Zygmunta Krasińskiego (syna) ogłoszony na s. 253-254. Hipotezę taką pozwala postawić wzmianka o tym, iż zaczyna poeta spostrzegać pomocne działanie kąpieli oraz ostrze- żenię, by adresat wystrzegał się przeziębienia i nawrotu febry, o czym była również mowa w poprzednich listach. Nieco późniejszy jest następny list do Zygmunta Krasińskiego (s. 255-258) zawierający dalsze wskazówki i pouczenia, zapewne już z sierpnia 1858 r. Ostatni list do dzieci drukowany przez Gaszyńskiego (s. 261-262), którego adresatką jest córeczka poety Maria Krasińska, pochodzi prawdopodobnie z końca lipca 1858 r., na co zdaje się wskazywać wzmianka o odbytym nabożeństwie za pomyślność adresatki w dniu jej urodzin 24 lipca. Z sierpnia 1858 r. pochodzi prawdopodobnie następny list do Władysława Krasińskiego (s. 238-244) zawierający dalsze uwagi o pogorzelcach z Opinogóry. Drukowany po nim list drugi do tegoż adresata (s. 244-249) powstał zapewne w połowie sierpnia 1858 r. i był ostatnim listem Krasińskiego pisanym z Plombieres, skąd wyjechał poeta już 20 sierpnia tr. List do Władysława Krasińskiego (s. 249-250) oznaczony "Ems, 1858 r." pochodzi prawdopodobnie z końca września tr., na co zdaje się wskazywać wzmianka o domu ursynowskim; po 10 września Eliza wraz z dziećmi powróciła bowiem do Królestwa. Z końcem września również powstał list do Zygmunta Krasińskiego ogłoszony na s. 258-259. Termin ten wyznacza zapowiedź rychłego wyjazdu do Drezna, co nastąpiło 30 września 1858 r. Nieco późniejszy, bo pisany już po wyjeździe z Ems, z Frankfurtu, gdzie poeta zatrzymał się w drodze do Drezna, jest list do Władysława Krasińskiego (s. 250-251) pochodzący zapewne z początku października 1858 r.; w każdym razie powstał przed 6 października, tj. spodziewanym terminem przyjazdu poety do Drezna. Wkrótce zapewne po przyjeździe do Drezna powstał ostatni z zachowanych listów Krasińskiego do dzieci, oznaczony "Drezno, 1858" (s .259-261). Poeta odpowiada na otrzymane jeszcze we Frankfurcie i zastane w Dreźnie listy dzieci; odpowiedź ta powstała prawdopodobnie wkrótce po 6 października 1858 r. Rewizji poddano również chronologię nie wydanych listów Krasińskiego do Stanisława Krynickiego. Trzy z nich zostały zdecydowanie błędnie oznaczone. W obwolucie z r. 1852 znajdujemy niedatowany list pochodzący niewątpliwie z drugiej połowy listopada 1856 r., list ten wiąże się bowiem ze sprawą Justyńskiego poruszaną w korespondencji z tego okresu, jak również ze spra- 14* 211 210 Kalendarium listów O chronologii listów wą portretu Zygmusia Krasińskiego wspominaną również m. in. w liście z 21 listopada 1856 r. Błędnie odczytana została także data roczna następnego listu. W obwolucie z r. 1853 znalazł się bowiem list pochodzący niewątpliwie z 1851 r. - 6 maja 1851, Heidelberg. W maju 1853 r. przebywał poeta w Warszawie. Na rok 1851 wskazuje zarówno pobyt w Heidelbergu, jak również wzmianka o przyjeździe gen. W. Krasińskiego, który przybył do Heidelberga 5 maja 1851 r. W obwolucie z r. 1853 znalazł się także list pochodzący z okresu późniejszego. W lutym 1853 r. Krasiński znajdował się w Warszawie i nie było potrzeby korespondowania z Krynickim; list pochodzi zapewne z drugiej połowy lutego 1854 r. Bardzo hipotetyczny jest termin listu do Krynickiego z pierwszej połowy 1856 r. Znajduje się on wśród kopii listów dokonanej przez Aurelego Drogo-szewskiego, właśnie między listami z 1856 r. Pierwodruk tego listu ogłosiłem w "Przeglądzie Humanistycznym" (1965) wśród listów do nieznanych adre-. satów ustalając jego chronologię najwcześniej na koniec 1853 r. Nowym ustaleniom poddano chronologię listów do Montalemberta iLamartine'a. Wydawca tych tekstów Jan Czubek (Pisma, t. VII) problemem tym szerzej się nie zajmował, będąc skłonnym do określenia czasu ich powstania w pobliżu daty położonej przez samego poetę: "Posen, 20 avril 1847". W zestawieniu jednak z całą korespondencją nie ulega dziś żadnej wątpliwości, że podana wyżej data jest zwykłą mistyfikacją. List do Karola Montalemberta powstał zapewne z początkiem lutego. 4 lutego 1847 r. pisał poeta do Delfiny o przeciążeniu pracą: "Pracuję jak pies • od rana do wieczora, a nie wiem jeszcze, kiedy się uda dobić do końca" (Listy do D. Potockiej, t. III, s. 212). 7 lutego tekst "rysunku" jest już zapewne gotowy, skoro w liście pisanym tego dnia do Cieszkowskiego stwierdzał poeta: "Nie odpisałem ci zaraz, bom okrutnie zatrudnień był rysunkiem..." (Listy do A. Cieszkowskiego, t. I, s. 231). 9 lutego przesłał już poeta tekst pisma do Montalemberta w liście do Delfiny (t. III, s. 214). Zdaje się więc nie ulegać wątpliwości, iż tekst tego listu powstał z początkiem lutego, najpóźniej 7 lutego. List do Alfonsa Lamartine'a, drukowany później we wspólnej broszurze z listem do Montalemberta, jest nieco późniejszy. Zainteresowanie Krasińskiego dla dzieła Lamartine'a Les Girondins objawiło się ok. 19 marca (por. Listy do K. Gaszyńskiego, s. 312). W liście do Gaszyńskiego z 5 kwietnia 1847 r. prosił już poeta o przesłanie III tomu tego "pysznego" dzieła, które jednak "po- dle o Polszcze wspomina". Jednocześnie znajdujemy w tym liście ważną informację świadczącą o narodzinach pomysłu odpowiedzi: "Za to też umyślił niżej podpisan wyrżnąć mu dictum acerbum..." (Listy do K. Gaszyńskiego, s. 320). W następnym liście do Gaszyńskiego z 14 kwietnia tr. dalsza interesująca informacja: "Co ty myślisz o rysunku owym dla Para i dla Girondino-wego pisarza; 2-go nie znasz, ale poznasz wkrótce. Żeby oba się zlitografiły przy sobie obok? Myślisz, że kto zwącha?" (s. 321). Wprawdzie w korespondencji z maja i czerwca powraca jeszcze poeta do lektury III tomu dzieła Lamartine'a, odpowiedź Krasińskiego dotyczy jednak uwag o Polsce zawartych w t. II Les Girondins (s. 224-226) i została niewątpliwie ukończona i wysłana do Gaszyńskiego już 18 kwietnia (por. Listy do K. Gaszyńskiego, s. 322). List do Lamartine'a powstał więc w dniach 5-18 kwietnia 1847 r. Sprostowaniu ulec musi data listu do Stanisława Małachowskiego oznaczonego w tomie korespondencji "Popielec, 1846, Nicea" (s. 54). Popielec tego roku wypadał 25 lutego (Wielkanoc 12 kwietnia), a nie 4 marca jak podano błędnie w Korespondencji J. Słowackiego, t. II, s. 124. Datę 25 lutego potwierdza również występująca w liście wzmianka o pisanym tego dnia rano nagrobku dla Jerzego Sobolewskiego. W liście do Cieszkowskiego z 27 lutego poeta stwierdza, iż zawczoraj pisał ów nagrobek. Ustalenie właściwej daty listu Krasińskiego do Małachowskiego pozwala też dokładniej sprecyzować termin nieznanego listu poety do Juliusza Słowackiego, będącego odpowiedzią na jego list z 19 lutego. Ponieważ poczta z Paryża do Nicei szła ok. 4 dni, w liście zaś do Małachowskiego Krasiński pisze, iż odpowiedział już Słowackiemu, mogło to więc nastąpić między 23 a 25 lutego 1846 r. Należy tu też zasygnalizować wątpliwą datę listu z 25 lipca 1848 r., Heidelberg (Listy do St. Małachowskiego, s. 148-149). Kwestionował ją już Władysław Mickiewicz zwracając uwagę na fakt, iż w korespondencji tej Krasiński wspomina o liście Mickiewicza do Cavaignaca z 12 sierpnia. Wł. Mickiewicz skłonny więc był do przesunięcia czasu powstania listu na drugą połowę sierpnia tr. Sugestia ta nie wydaje się jednak słuszna. Cały sierpień do połowy września bawi poeta przeważnie w Heidelbergu lub w Baden, w zakwestionowanym zaś liście stwierdza wyraźnie, iż "dopiero zawczoraj wrócił z Babilonii [tj. Paryża]". Świeżą również jest informacja w liście o aresztowaniu Towiańskiego i Gutrego, co jak wiadomo nastąpiło w pierwszej połowie lipca. Wszystko to przemawia za tym, iż list Krasińskiego pochodzi niewątpliwie z drugiej połowy lipca, ale data 25 tm. jest chyba jednak niedokładna zważywszy 212 213 Kalendarium listów O chronologii listów na to, że już 20 lipca pisał poeta z Heidelberga list do Cieszkowskiego. Czas powstania listu do Małachowskiego należałoby chyba przesunąć o kilka dni wcześniej. Wątpliwą sprawę owej korespondencji do Cavaignaca należy chyba wiązać z posłuchaniem udzielonym Mickiewiczowi, o które prosił on listem z 17 lipca 1848 r. Do bloku listów poety pisanych prawdopodobnie do Stanisława Małachowskiego należy dorzucić jeszcze garść w większości nie datowanych fragmentów listowych ogłoszonych przez tegoż adresata w jego dwu publikacjach o Krasińskim z r. 1876. Fragment przytoczony w Krótkim rysie żyda Z. Krasińskiego na s. 10 pochodzi zapewne z r. 1832 a nie 1829, jak sugeruje autor broszury; refleksja wyrażona bowiem w tych kilku zdaniach listu mogła powstać raczej dopiero po upadku powstania i przeżyciach 1831 r. Drugi fragment ogłoszony na s. 6 pochodzi z listu pisanego zapewne w 1838 r., co jest zgodne z sugestiami autora broszury określającego wiek poety na lat 26. Z połowy grudnia 1851 r. pochodzi następny fragment listu ogłoszony przez Małachowskiego (s. 61). Chronologię jego wyznacza fakt, iż dotyczy on przewrotu i osoby Napoleona III oraz dające się zauważyć zbieżności wspomnianego fragmentu z listem do M. Wiszniewskiego z 14 grudnia 1851 r. Do Małachowskiego pisany też był zapewne czwarty i ostatni fragment ogłoszony w broszurze, tym razem datowany już na 15 lutego 1853 r. (s. 62). W następnej broszurze wydanej przez Małachowskiego w 1876 r. na s. 20 pojawił się jeszcze jeden fragment listu zapewne do tegoż adresata, prawdopodobnie z 1836 r. Wypowiedziana w wyjątku krytyka panteistycznej filozofii Goethego, obrona osobowości Boga, wyznacza taki właśnie czas powstania owego listu. Listy Krasińskiego do Cypriana Norwida ogłoszone zostały we fragmentach przez Stanisława Kossowskiego. Uwadze badaczy uszedł na ogół fakt, iż był to jednak w dużej mierze przedruk, po raz pierwszy bowiem listy, do Norwida ukazały się w artykule St. Tarnowskiego w "Przeglądzie Polskim" 1873 r. Zestawienie tych dwu publikacji i zachowanej kopii pozwala ustalić, iż w studium Kossowskiego błędnie zlano w jedną korespondencję dwa odrębne listy z 30 września i z 30 listopada 1848 r. W kalendarium zwracając uwagę na dwa fakty: pobyt poety w Dieppe w końcu września i wspominaną śmierć Rossiego z 15 listopada tr., dokonano rozdzielenia tych dwu listów. St. Tarnowski drukował zresztą jedynie pierwszą część tego listu, właśnie tę z 30 września 1848 r. Adresat pierwszych listów ogłaszanych w "Przeglądzie Polskim" 214 nie został przez Tarnowskiego ujawniony. Większość tych listów pokrywa się z publikacją Kossowskiego, dwa jednak listy ogłoszone przez Tarnowskiego wśród korespondencji z Norwidem nie występują w studium Kossowskiego. Zarówno jednak ich treść, jak i publikacja wśród listów Krasińskiego do Norwida zdaje się wskazywać na to, iż mamy tu dwa zapomniane listy z listopada 1848 i ze stycznia 1849 r. skierowane do autora Promethidiona ("Przegląd Polski" 1873, s. 193-195). Szczegółowej rewizji poddać należy również chronologię listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej. Wyraźnie błędnie odczytana została data listu z 16 lutego 1839, Roma, ogłoszonego przez Kamińskiego ("Tygodnik Ilustrowany" 1898, nr 41). Jest to już bowiem drugi list pochodzący z 18 lutego, tym razem pisany wieczorem tego dnia, w którym mówi się o wysłaniu rannego listu i który adresatka odbierze zapewne razem z pisanym wieczorem. Słuszność takiego rozwiązania potwierdza ostatecznie fakt, iż list powyższy pisany był z Rzymu, podczas gdy 16 lutego znajdował się poeta jeszcze w drodze z Neapolu. Bardzo dokładnie można sprecyzować datę listu do Delfiny ogłoszonego zarówno przez Kamińskiego (nr 45), jak i przez Żółtowskiego (t. I, s. 1) z informacją: "Sobota, 1839, Roma". W przypisie do tego listu Żółtowski stwierdzał: "Dokładniejsza data nie dała się ustalić. Treść i charakter pisma zdaje się przemawiać za pierwszą połową roku 1839." Wydaje mi się, iż należy zwrócić uwagę przede wszystkim na występującą w liście (w dalszym jego ciągu ogłoszonym przez Kamińskiego) wzmiankę o najmowaniu mieszkania dla Aleksandra Potockiego od 3 marca 1839 r. Fakt ten pozwala ustalić, iż list pochodzi niewątpliwie z miesiąca lutego. Z kolei ważnej przesłanki dostarcza nam znajdujące się w liście zapytanie o to, czy adresatka otrzymała pachitusy wysłane pod kopertą Mimiego, przez co nawiązuje poeta do listu wieczornego z 18 lutego 1839 r. Ponieważ wiemy, iż list pisany był w sobotę, łatwo stwierdzić, że jedyna sobota w lutym, po przyjeździe poety do Rzymu 17 lutego, wypadała 23 lutego 1839 r. I taka jest data owego nie oznaczonego dotąd listu. W przybliżeniu można również ustalić daty dwu listów do Delfiny ogłoszonych przez Kamińskiego (1898, nr 41 i 1899, nr 2), powstały one bowiem prawdopodobnie po chwilowym rozstaniu Krasińskiego z Delfina i przyjeździe poety do Rzymu 8 grudnia 1839 r., a przed ponownym ich spotkaniem, co nastąpiło już w 4 dni później, 12 grudnia w Terracino (Listy do D. Poto- 215 Kalendarium listów O chronologii listów ckiej, t. III, s. 398). Pierwszy fragment powstał więc zapewne wkrótce po przyjeździe do Rzymu między 8 - 10 grudnia 1839 r. - wspomina w nim jeszcze poeta wspólny pobyt we Freiburgu i Mediolanie. Następny list jest nieco późniejszy, powstał zapewne ok. 10 grudnia z uwagi na spleen ogarniający już poetę i wezwanie do powrotu. Sprostować należy datę listu ogłoszonego przez Żółtowskiego i datowanego 20 marca 1840 r., sobota (t. I, s. 89-91), gdyż jest to pomyłka poety lub błędne odczytanie autografu. 20 marca 1840 r. wypadał w piątek, sobota była 21 marca. Ustalić należy również daty roczne dwu listów do Delfiny, ogłoszonych przez Kamińskiego w nrze 50 "Tygodnika Ilustrowanego" z 1898 r. List pierwszy określony "20 marca, Roma, sobota" pochodzi z 1841 r. Decyduje o tym przede wszystkim wzmianka o Kalikście Rzewuskiej, u której był poeta 19 marca tr. wieczorem. Jest to zapewne początek listu z 20 marca 1841, którego dalszy ciąg ogłosił Żółtowski (t. I, s. 108 - 110). W całym liście odczuwa się oczekiwanie na przyjazd Delfiny. List drugi pochodzi również z r. 1841 - z 24-25 marca; wskazują na to przede wszystkim wzmianki o nadchodzącej Wielkanocy, podobnie jak w listach poprzednich, oraz wspomnienia z pobytu w Albano w marcu przeszłego roku. O ile informacja K. Gaszyńskiego podana w Wyjątkach z listów... jest prawdziwa, z drugiej połowy lipca lub września-grudnia 1841 r. pochodzą też trzy fragmenty listów poety ogłoszone tam na s. 77-83 i 85-87, gdyż w tych właśnie miesiącach przebywał Krasiński w Monachium. Sprostowaniu i dokładnemu ustaleniu ulegają również daty następujących wyjątków ogłoszonych przez Gaszyńskiego: 1. Rzym 1839 (s. 70-71) jest fragmentem listu z 19 grudnia 1841 r.; 2. Munich 1842 (s. 118-125) jest fragmentem listu z 5 grudnia 1841; 3. Miinich 1842 (s. 125-132) jest fragmentem listu z 6 grudnia 1841 r. Przy omawianiu chronologii listów do Delfiny z 1841 r. warto zwrócić uwagę, iż listy do nieznanego adresata z 20 i 21 grudnia tr. ogłoszone na łamach "Kroniki Rodzinnej" (1873, nr 118) są zapewne listami do Delfiny Po-tockiej. Wskazywałby na to ton i tematyka tych listów oraz ich związek z korespondencją z 17 i 19 grudnia 1841 ogłoszoną przez Żółtowskiego (t. I, s. 266 -280). Hipotezę tę zdaje się również potwierdzać list Janickiego do Kraszewskiego z 2 sierpnia 1873 r., w którym Janicki stwierdza z żalem, iż Mała- 216 chowski zawiódł go i nie dostarczył wszystkich obiecanych listów poety do Delfiny z 1841 i 1842 r., "przywiózł tylko kilkanaście listów bez porządku i całości, od 26 lipca do grudnia nie ma listów [...]. Dla zapełnienia tej luki musiałem użyć listów pisanych do Gaszyńskiego i do Sołtana" (Bibl. Jag., sygn. 6507, t. 47, k. 392). Wynika więc stąd, iż Janicki otrzymał od Mała-chowskiego jakieś listy poety do Delfiny z grudnia 1841 r. Z początku 1842 r., z miesięcy styczeń-marzec pochodzi również 7 fragmentów listów ogłoszonych przez Gaszyńskiego w Wyjątkach z listów..., w tym bowiem czasie przebywał Krasiński w Monachium (s. 115-117, 132- 139, 142-145, 152-161). Uściślenia i sprostowania wymagają daty fragmentów listów do Delfiny z 1843 r. ogłoszonych przez prof. St. Pigonia ("Pamiętnik Literacki" 1965, z. 3, s. 220-225). Fragment l z projektowaną przez prof. Pigonia datą: "Rzym, marzec (?) 1843" zdaje się pochodzić raczej z połowy lutego 1843 r. Przeciwko hipotezie prof. Pigonia zwracającego uwagę na "wysilone tempo pracy w pierwszej połowie 1843", szczególnie ok. marca, tzn, w okresie wykańczania Przedświtu do druku i intensywnej pracy nad Wstępem, przemawiają następujące fakty: 25 lutego tr. wyjechał już poeta z Rzymu, udając się przez Civitavecchia do Nicei, Aix i Montpellier; do Rzymu powrócił dopiero 9 kwietnia. Celem tej podróży było m. in. spotkanie z Delfina, z Gaszyńskim (ostateczne przygotowanie do druku Przedświtu) i wizyta u lekarza w Montpellier. Z Delfina przebywał wówczas Krasiński w Nicei w dniach 2-9 marca i 21 marca-3 kwietnia. Oczywiście zachowany fragment może pochodzić z okresu, gdy poeta bawił poza Niceą, ale jest to mało prawdopodobne, gdyż wówczas znajduje się autor Nieboskiej w ciągłych podróżach, na nawał pracy i zdrowie specjalnie się nie uskarża; 17 marca Przedświt jest już w zasadzie ukończony, a nad przygotowaniem rękopisu do druku pracuje wówczas Gaszyński. W ogłoszonym przez prof. Pigonia fragmencie mówi się natomiast o tym, iż Delfina wymawia poecie pracę "kosztem zdrowia", on z kolei tłumaczy się posiadaniem "prawdy w piersiach" i koniecznością jej "dopełnienia". Tak pisze oczywiście twórca w trakcie tworzenia, a nie wówczas, gdy dzieło jego jest już niemal na warsztacie edytorskim. Dlatego też proponuję dla listu datę inną, wcześniejszą: połowę lutego 1843 r., w przybliżeniu ok. 15 lutego tr., Rzym. Krasiński pracuje wówczas nad Przedświtem i jednocześnie w listach z 6 i 7 lutego uskarża 217 Kalendarium listów O chronologii listów się na ogromne osłabienie nerwowe. 13 lutego 1843 r. St. E. Koźmian pisał z Rzymu do A. E. Koźmiana: "Widuję się z Zygmuntem. Chory, skarży się zawsze na bicie krwi do głowy, nie może prawie nic pisać, zaledwie pozwala sobie dyskusji, zdaje mu się, że niedługo pożyje" (Bibl. PAN Kraków, sygn. 2040, t. II, k. 53). Sądzę, iż "wymówki" Delfiny wiązały się właśnie z ówczesnym stanem psychicznym poety; list Krasińskiego był odpowiedzią na jej korespondencję otrzymaną zapewne po 14 lutego. Proponowana dla fragmentu 2 data "Rzym, kwiecień (?) 1843" nie wydaje się słuszna. Zgodnie z informacją artykułu fragment ten pochodzi z listu ogłoszonego przez Żółtowskiego pod proponowaną datą "4 stycznia 1843?". Ponieważ propozycję tę wydawca opatrzył znakiem zapytania, data uznana zostaje przez prof. Pigonia za wątpliwą. Przeciwko tak wczesnej dacie przemawia zdaniem prof. Pigonia związek fragmentu listu z Przedświtem "wykończonym w kwietniu tr." i ówczesnymi lekturami litografowanych arkuszy Prelekcji Mickiewicza. Otóż data proponowana przez Żółtowskiego wydaje misie jednak prawdopodobna. Pomijając już to, że Przedświt ukończony został w połowie marca, a w kwietniu jest już w druku, warto zwrócić uwagę na fakt, iż wykłady Mickiewicza czyta poeta już na początku roku (por. Listy do D. Potockiej, t. I, s. 479) i właśnie wówczas żyje w kręgu ich idei. Poza tym łatwo, jak sądzę, wskazać źródło ostrożności Żółtowskiego. Dalszy ciąg listu posiada datę 5 stycznia i aczkolwiek nie jesteśmy pewni, czy został on zapisany na tej samej karcie, wolno przypuszczać, iż poprzedzający go fragment powstał poprzedniego dnia. Tym samym torem poszedł niewątpliwie tok rozumowania Żółtowskiego. Fragment 6 oznaczony datą roczną 1843 pochodzi prawdopodobnie z końca tego roku. Zdaje się wskazywać na to fakt, iż występuje on w kopii jako ostatni fragment z datą 1843 r. Sugestia o możliwości przesunięcia czasu powstania tego fragmentu "na kwiecień czy maj 1844 r." nie wydaje się słuszna przede wszystkim ze względu na odmienność tonu powyższego wyjątku. Poeta nie podejrzewa jeszcze w Mycielskim nowego rywala (aktualnie jest nim wówczas markiz Souza Botelho), stąd stwierdza nawet: "lubię go, jest coś w nim, co moją wyobraźnię nęci..." Wiosną 1844 r. opinie te są już bardziej stanowcze i ostre. Fragment 7 nie oznaczony przez kopistę i prof. Pigonia pochodzi prawdopodobnie z pierwszej połowy 1844 r. Ów tajemniczy "W", o którym jest mowa w liście, to oczywiście Tadeusz Wyleżyński, adiutant gen. Wincentego, wów- 218 czas już rezydent w pałacu Krasińskich, śmiertelnie chory na raka. Zmarł w Warszawie 6 sierpnia 1844 r. O wizytach składanych mu wieczorami pisał już poeta w listach do Delfiny z 20 listopada i 4 grudnia 1843 r. W pierwszych miesiącach 1844 r. narzekał w listach na samotność, chorował, wtedy też zapewne złożył Wyleżyńskiemu opisaną tu wizytę (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 246-248). Fragment 8, również niedatowany, zdaje się pochodzić z marca 1844 r. W listach do Delfiny z 29 lutego i l marca 1844 r. pojawiają się wzmianki o chorobie Delfiny na grypę i o puszczaniu krwi. Do tej zapewne choroby nawiązuje zachowany fragment listu. Na rok 1844 zdaje się również wskazywać wspomnienie poety o wspólnych modlitwach w katedrze - zapewne Mediolańskiej lub Fryburskiej jesienią 1839 r., niespełna w rok po poznaniu się kochanków i po odbyciu podróży przez Szwajcarię. Do tych wspomnień nawiązywał poeta również w liście z l marca 1844 r., gdy złamany swym ślubem z Elizą Branicką przebywał w Warszawie (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 282- 284). Sprostowaniu ulec musi data listu do Delfiny z 7 października 1844 r., wtorek (Listy do D. Potockiej, t. II, s. 455), gdyż wtorek tego roku wypadał 8 października; albo więc jest to lekcja błędna lub może poeta się pomylił. Ustalić należy datę listu określonego przez Żółtowskiego na lipiec 1846 r. (t. III, s. 59) i umieszczonego po liście z 30 lipca, pochodzi on bowiem z końca czerwca lub z początku lipca. Za takim ustaleniem chronologicznym przemawia wzmianka o "nowej lali", która wprawia we wściekłość pierworodnego synka poety, oraz informacja początkowa o widzeniu Elizy. Fakty te wiązać należy niewątpliwie z narodzinami 28 czerwca 1846 r. drugiego syna poety - Zygmusia Krasińskiego. Wzmianka o przepisywaniu Nieboskiej wiąże ten list z korespondencją z 21 czerwca, a wiadomość o otrzymaniu "Debatów" z listem późniejszym z 8 lipca zawierającym prośbę o przedłużenie prenumeraty (t. III, s. 15, 35). Wreszcie w liście tym data wyjazdu z Nicei planowana jest jeszcze na l sierpnia, w korespondencji zaś z końca lipca tr. podawał już Krasiński termin 5 sierpnia. Można również ustalić datę listu ogłoszonego przez Żółtowskiego na "styczeń 1847" (t. III, s. 181-183), pochodzi on bowiem z 24 stycznia 1847 r. W liście tym Krasiński nawiązuje do korespondencji z 23 stycznia, w której była mowa o festynie urządzonym przez Delfinę; powrócił poeta jeszcze do tej sprawy w liście z 26 stycznia tr. 219 Kalendarium listów O chronologii listów Niedatowany list do Delfiny oznaczony przez Żółtowskiego na "styczeń albo luty 1847" (t. III, s. 205-209) pochodzi niewątpliwie z początku lutego. Czas powstania listu wyznacza z jednej strony prośba do Delfiny w liście z 30 stycznia (s. 203), by podziękowała Breniemu (tzn. Montalembertowi) za mowę w izbie parów z 21 stycznia 1847 r. W liście niedatowanym mamy dalszy ciąg tej sprawy - poeta odpowiada na namowy Delfiny i wyjaśnia, że nie jest w stanie napisać do Breniego (s. 208). W liście do Delfiny z 4 lutego stwierdza już, że "pracuje jak pies od rana do wieczora" (s. 212); w trzy dni później 7 lutego, pisząc do Cieszkowskiego stwierdzał, iż był zatrudniony pisaniem pisma do Montalemberta (Listy do A. Cieszkowskiego, t. I, s. 231), które ostatecznie wysłał do Paryża w liście do Delfiny z 9 lutego (t. III, s. 214). Niedatowany list do Delfiny powstał więc niewątpliwie z początkiem lutego, w każdym razie przed 4 lutego. Trzy fragmenty listów do D. Potockiej ogłoszone przez prof. St. Pigonia ("Pamiętnik Literacki" 1965, z. 3, s. 227-228) umieszczam w kalendarium w przybliżeniu pod datą roczną 1855 r. (środkowy fragment nr 12 oznaczony został tą datą przez kopistę). Dwa niedatowane fragmenty (nr 11 i 13) i fragment nr 12 zbliżone są do siebie charakterem. Dokładniejszych dat ustalić nie sposób. Ostatni fragment (nr 15), nie oznaczony przez kopistę, pochodzi prawdopodobnie z okresu niefortunnej kuracji poety w Ems w drugiej połowie września 1858 r., kiedy to stan zdrowia Krasińskiego uległ gwałtownemu pogorszeniu. W każdym razie sugestia prof. Pigonia, że być może, iż list pochodzi z pierwszych dni 1859 r. i zawiera "jedno z westchnień przedśmiertnych" nie wydaje się słuszna. Jesienią 1858 r. poeta ściągnął bowiem już na stałe do Paryża, gdzie bawiła również Delfina. Ustalenia daty wymaga również list do Henryka R e e v e' a. J. Kallenbach informował w "Bibliotece Warszawskiej" (1901, t. III, s. 229), iż list ten dotarł do Londynu 10 czerwca 1834, T. Pini ustalał czas jego powstania na 7-8 czerwca (Listy wybrane, s. 124). Obydwie te informacje są jednak, jak sądzę, bałamutne. Ponieważ Ust pisany jest z Kissingen, mógł on powstać najwcześniej w końcu czerwca 1834 r. W liście bowiem do Gaszyńskiego z 19 maja zapowiadał poeta, iż dopiero na l czerwca będzie w Monachium; w liście do tegoż adresata z 10 lipca, pisanym już z Kissingen, stwierdza, że przed trzema tygodniami był jeszcze w Monachium (Listy do K. Gaszyńskiego, s. 50, 51) W niedatowanym liście do Reeve'a znajduje się również prośba do adresata 220 o odpowiedź do Frankfurtu, gdzie Krasiński bawił dopiero w drugiej połowie lipca. Wszystkie te fakty przemawiają za tym, iż wspomniany list do Reeve'a powstał dopiero z końcem czerwca. Bliżej sprecyzować można również datę listu do Juliusza Słowackiego, fragmentu słusznie oddzielonego od listu Krasińskiego do tegoż adresata z 28 lutego 1842 r.; czas jego powstania określono w granicach: 6 kwietnia - 26 czerwca 1842 r. (Korespondencja J. Słowackiego, t. II, s. 298). Wydaje się je-, dnak bardzo prawdopodobne, iż powyższy fragment powstał w drugiej połowie kwietnia tr. w Bazylei, gdzie poeta przebywał potajemnie z Delfina. Nieprzypadkowo w liście tym brak daty i miejsca powstania, Krasiński ukrywał bowiem swój pobyt w Szwajcarii. Treść listu do Słowackiego zbieżna pod niektórymi względami z listem do ks. Anny Sapieżyny z 23 kwietnia 1842 - wzmianka o ewentualnym powrocie do Monachium dla postawienia nagrobka Danielewiczowi oraz plan udania się do Kissingen ("Przegląd Humanistyczny" 1963, nr l, s. 122). 21 i 22 kwietnia w listach do Sołtana prosił Krasiński o dyskrecję, że jest w Bazylei, oraz powierzał mu garść listów do rzucenia na pocztę wiedeńską, aby się uchronić "od języków szpiegów i nieprzyjaciół" (Listy do A. Sołtana, s. 281). Jest to niewątpliwie garść zaległej korespondencji, odpowiedzi pisanych w pośpiechu przed wyjazdem z Bazylei w głąb Szwajcarii (planowanym już w liście do Gaszyńskiego z 9 kwietnia 1842: Listy do K. Gaszyńskiego, s. 196). Wśród tego zespołu listów pisanych przed szwajcarskim wojażem był niewątpliwie również i Ust do Słowackiego. Tym zapewne należy tłumaczyć jego lakoniczność. Pośpiech, z jakim on powstaje, maskuje poeta bólem po śmierci Danielewicza. Dlatego też uważam, iż list nie jest fragmentem, znamy go w całości. Dla wzmocnienia hipotezy, iż niedatowany list do Słowackiego powstał ok. 22 kwietnia 1842 r. w Bazylei, warto zwrócić uwagę na fakt, że z maja i czerwca tr. brak zupełnie listów Krasińskiego. Istnieją tylko 2 listy do Cieszkcwskie-go - jeden bez daty i miejsca, prawdopodobnie z drugiej połowy maja 1842, drugi z Lucerny z 4 czerwca tr. Poeta wyraźnie unika wówczas korespondencji, zwłaszcza z "tłuszczą paryską", dla której jest w Baden lub w Wiedniu (Listy do A. Sołtana, s. 281). Rewizji należy poddać chronologię listów Krasińskiego do Adama Sołtana. Niedatowany list II (s. 2-3) pochodzi niewątpliwie z września 1834 r. z Wiesbaden, jest odpowiedzią na korespondencję odebraną w Ems, dokąd jeździł poeta z Wiesbaden w końcu sierpnia i we wrześniu dla odwiedzenia 221 O chronologii listów Kalendarium listów przebywającej tam Joanny Bobrowej. Za wrześniem przemawiają bliskie już realizacji plany wyjazdu do Włoch, podobnie jak w liście do Bobrowej z 6 października 1834 r. z Frankfurtu. Zachowany w kopii niedatowany list do Sołtana znajdujący się między korespondencją z 13 czerwca i 12 sierpnia 1835 r. pochodzi prawdopodobnie z pierwszej połowy lipca tr. z Kissingen. Przemawia za tym przede wszystkim fakt, iż pisany był niewątpliwie z Kissingen, skąd Krasiński wyjechał już w połowie tego miesiąca. Następny niedatowany list z kopii, którego fragment był ogłoszony przez Tarnowskiego ("Przegląd Polski" 1877, s. 82-83), pochodzi zapewne z ok. 5 września 1835 r. z Wenecji. Uderza w nim użycie identycznego niemal zwrotu, co w liście do R. Załuskiego z 5 września, iż poeta za kilka dni wyjeżdża do Wiednia. Trzeci niedatowany list z kopii znajdujący się między listami z 20 października i 12 listopada 1836 r. powstał niewątpliwie w Wiedniu w połowie listopada 1836 r. Przemawia za tym początek listu informujący, iż właśnie tego dnia odebrał poeta list Sołtana z 8 listopada. Sprostować należy również datę listu nr XXV (s. 58) rzekomo z 3 grudnia 1836, w istocie zaś z 23 grudnia tr. Potwierdza to kopia listu oraz jego treść; pisany jest przecież w przeddzień imienin Sołtana. Niedatowany list nr XXIX (s. 69) pisany z Wiednia, który adresat otrzymał 6 lutego 1837 r. w Rzymie, powstał zapewne l lutego tr. Następny niedatowany list do Sołtana nr XXXV (s. 85-86), odebrany przez adresata w Rzymie, 27 kwietnia 1837 r., powstał ok. 20 kwietnia tr. Za chronologią taką przemawia wzmianka o wyjeździe do Kissingen 25 maja, występująca również w listach do Romana Załuskiego i do gen. Wincentego z 19 kwietnia 1837 r., jak również informacja o odebraniu listu od ojca i odpowiedzi nań 19 kwietnia. Z połowy sierpnia 1837 r., z Frankfurtu, pochodzi niedatowany list zachowany w kopii po liście z 24 lipca. Za połową sierpnia przemawia wzmianka o jutrzejszym wyjeździe do Kissingen na ponowne spotkanie z Bobrową, skąd poeta planował powrócić do Frankfurtu, by z początkiem września udać się do Wiednia. Rozstanie z Bobrową nastąpiło istotnie we Frankfurcie w końcu sierpnia tr. Niedatowany list do Sołtana ogłoszony w książce Krasiński żywy (s. 309-311) słusznie przesunięty przez wydawców na rok 1838, błędnie jednak określo- 222 ny jako powstały w sierpniu 1838, Opinogóra. Początek listu wskazuje bowiem wyraźnie na to, iż powstał on w Warszawie - o pobycie na wsi, jak również o odniesionych sukcesach na polowaniach mówi się już w czasie przeszłym. Przeciwko sierpniowi przemawia także fakt, iż plany wyjazdu do Włoch są wówczas jeszcze bardzo mgliste (por. list do A. Potockiego z 17 sierpnia 1838), natomiast bardziej konkretne stają się z początkiem października, a 20 tm. w liście do Potockiego donosił już Krasiński, że wyjeżdża za kilka dni. Powyższy list do Sołtana w swej części końcowej zawiera również prośbę o listy do Wenecji, powstał więc z pewnością na krótko przed wyjazdem do Włoch, tj. w końcu października 1838 r. Następny list do Sołtana nr LIV (s. 143-144) ogłoszony przez Gubryno-wicza i oznaczony na pierwszą połowę stycznia 1839 r., Neapol, powstał prawdopodobnie ok. 10 stycznia 1839 r. Za terminem takim przemawia jego zbieżność treściowa z listem do K. Gaszyńskiego z 10 stycznia - opis wybuchu Wezuwiusza, wzmianki o wyjeździe za miesiąc do Rzymu oraz informacja o wyjeździe Danielewicza i jego rzekomym ślubie. Z Neapolu wyjechał poeta 15 lutego, do Rzymu przybył w dwa dni później ("Tygodnik Ilustrowany" 1898, nr 40; list do D. Potockiej z 18 II1839). Błędna jest data listu nr LXXXIV (s. 209) z 19 sierpnia 1840 r., Karlsbad. W kopii list ten posiada datę 9 sierpnia 1840, za której słusznością przemawia fakt, iż 19 sierpnia tr. znajdował się już Krasiński w Monachium (por. list do A. Potockiego z 19 sierpnia). Sprostować należy datę listu do Sołtana z 8 marca 1846, Nicea (nr CXXXI, s. 326) na 7 marca tr. Datę taką potwierdza kopia oraz wzmianka o tym liście w korespondencji z Izabelą Sanguszkową z 3 kwietnia 1846 ("Przegląd Humanistyczny" 1959, nr 4, s. 101-103). Niedatowany list nr CLXVIII (s. 348-350), oznaczony przez wydawcę: luty 1847, powstał prawdopodobnie około 8 lutego 1847 r. - zdaje się na to wskazywać wzmianka o miesiącu lutym występująca w treści listu oraz informacja o doświadczeniach eterowych przeprowadzonych przed dwoma tygodniami. Treść tej ostatniej wzmianki zbieżna jest z listem do Gaszyńskiego z 8 lutego; warto też zaznaczyć, iż z listów do Delfiny wiemy, że po raz pierwszy eksperyment eterowy przeprowadził Krasiński 24 stycznia 1847 r. (Listy do K. Gaszyńskiego, s. 306; Listy do D. Potockiej, t. III, s. 191). Następny niedatowany list nr CLXIX (s. 351-356) pochodzi zapewne z połowy marca 1847 r., pisany jest wkrótce po otrzymaniu przez Sołtana zgody 223 O chronologii listów Kalendarium listów władz pruskich na osiedlenie się w Waplewie. Występująca w liście wzmianka o klasztorze bazylianek zakładanym przez Mieczysławską wiąże list z korespondencją do Małachowskiego z 24 lutego (Listy do St. Małachowskiego, s. 127). Na marzec wskazują również wzmianki o rozruchach w Monachium z powodu Loli Montez i wrzeniu we Francji i w całej Europie spowodowanym zwyżką cen na zboże. Sprostować trzeba również datę listu nr CLXXIII (s. 421) z 25 marca 1854, Heidelberg. W kopii mamy bowiem datę 22 marca; za lekcją kopisty przemawia wzmianka o wczorajszym wysłaniu do Ożarewa podania o paszport. Z listu do St. Krynickiego z 21 marca wiemy, iż napisane ono zostało 20 marca 1854 r. Na zakończenie uwag o chronologii listów do Sołtana warto zwrócić uwagę na niektóre wątpliwe daty, co sygnalizuje rozbieżność pierwodruku z kopią. List nr XIX z 25 sierpnia 1836 r. (s. 41) w kopii posiada datę 26 sierpnia; list nr XXI z 18 października 1836'(s. 46) w kopii posiada datę 20 października; list nr XXII z 20 października 1836 (s. 49) w kopii data 25 października; list nr L z 28 listopada 1836 (s. 124) w kopii posiada datę 29 listopada; list nr XCV z 21 czerwca 1841 (s. 237) - datę 24 czerwca. Brak danych nie pozwala definitywnie rozstrzygnąć, która lekcja jest właściwa. Zresztą są to różnice minimalne, warte jednak osobnego zasygnalizowania. Ustalenia daty i adresatów wymaga list do Stanisława Sołtyka i Ottona Rajeckiego ogłoszony przez Tarnowskiego jako list do Zofii Ankwiczowej z 1833 r. ("Przegląd Polski" 1912, s. 192). List ten pisany był niewątpliwie z Neapolu, znajdują się w nim dość złośliwe uwagi o Ankwiczach; wszystko to obala hipotezy Tarnowskiego zarówno jeśli chodzi o adresata listu, jak i o czas jego powstania -• w 1833 r. nie był bowiem poeta w Neapolu. Korespondencja z Sołtanem - listy z 20,26 marca oraz 7,14 i 19 kwietnia 1835 r. (Listy do A. Sołtana, s. 4-14) - informuje, iż Krasiński przebywa w tym czasie w Neapolu w Villi di Roma w towarzystwie m. in. Sołtyka i Rajeckiego. Po 19 kwietnia współtowarzysze Krasińskiego wyjeżdżają do Sorrento odprowadzani zapewne przez poetę, który zwiedza wówczas m. in. Pompeę (kwiaty zerwane z tej wyprawy u stóp Wezuwiusza posyła Bobrowej już w liście z 21 kwietnia). List skierowany jest więc niewątpliwie do towarzyszy owej podróży i powstał wkrótce po powrocie do Neapolu. Na adresatów listu wskazuje zarówno jego żartobliwy, przyjacielski ton, jak i informacja przeznaczona dla Sołtyka, iż niebezpieczeństwa tu nie ma, bo Ankwiczowie mieszkają daleko. Na czele listu znajduje się informacja, iż pisany jest on w piątek - chodzi oczywiście o piątek 24 kwietnia 1835 r., jest to data powstania listu. Datę tę potwierdza również znajdująca się w końcowej partii korespondencji wzmianka o wtorku, tj. 5 maja, jako dniu wyjazdu z Neapolu do Florencji. Kilka sprostowań i nowych ustaleń wymagają również listy Krasińskiego do Bronisława T rentowskiego. Sprostować należy przede wszystkim datę listu z 12 maja 1849 (Listy, t. III, s. 278-279), gdyż jest to błąd drukarski; winno być 12 marca 1849 r. List ogłoszony przez prof. St. Pigonia i oznaczony na początek 1856 r., Baden (Listy Br. Trentozuskiego, s. 534-535), pochodzi niewątpliwie z drugiej połowy września 1851 r. O chronologii tego listu rozstrzyga bowiem nie wzmianka o Fafiusie lecz o chorobie na zapalenie płuc Aleksandra Potockiego, występująca również w liście z 16 września 1851 r. (Listy, t. III, s. 330). Zagadkowy jest adresat listu z 21 stycznia 1856 r., drukowanego w t. VI monografii o generale Zamoyskim (s. 186-188). Treść tego listu jest niemal identyczna z listem do Sołtana z 7 lutego 1856 i wskazuje na to, iż Krasiński swoim zwyczajem kolportował korespondencję dotyczącą zajścia na pogrzebie Mickiewicza. Być może, że adresatem listu z 21 stycznia był Bronisław Trento-wski, na co zdaje się wskazywać wzmianka występująca w liście Trentowskiego z 29 stycznia o odebraniu korespondencji od poety (Listy Br. Trentowskiego, s. 303-305). Sprostować należy datę roczną listu do Walerego Wielogłowskiego ogłoszonego przez Turowskiego w "Pamiętniku Literackim" (1912). Zachowany autograf pozwala stwierdzić, iż list ten powstał nie 6 marca 1850 r., lecz 6 marca 1856 r. Do listu tego nawiązuje również korespondencja ogłoszona przeze mnie w "Przeglądzie Humanistycznym" (1965, nr 5). Sprostować należy czas powstania listu do Henryka Wodzickiego ogłoszonego w "Przeglądzie Polskim" (1912, s. 174) z datą 16 maja 1839 r. W autografie mamy bowiem datę 26 maja 1839 r. List do Amelii Załuskiej oznaczony przez St. Wasylewskiego ("Wiadomości Literackie" 1938, nr 17) na rok 1851, Baden, pochodzi zapewne z ok. połowy sierpnia tr. Treść listu wskazuje na to, iż jego adresatka znajduje się w pobliżu. W listach do Cieszkowskiego z 20 czerwca i do St. E. Koźmiana z 22 czerwca 1851 r. donosił poeta, iż Załuska znajduje się w Baden. W ko- 224 15 - Korespondencja 225 O chronologii listów Kalendarium listów respondencji z Sołtanem z 22 lipca informował Krasiński, iż pani Żałuska żar bawi w Baden jeszcze ze trzy tygodnie. Jednocześnie w połowie sierpnia 18511. pojawiają się w korespondencji Krasińskiego wzmianki o gwałtownym pogorszeniu zdrowia (list do St. Krynickiego z 9 sierpnia i do Sołtana z 11 sierpnia), na co uskarża się poeta również w powyższym liście do Załuskiej pochodzącym prawdopodobnie z ok. połowy sierpnia 1851 r. Niedatowany list do Romana Załuskiego ("Przegląd Polski" 1912, s. ' 154-156) pochodzi zapewne z końca stycznia, początku lutego 1837 r., Wiedeń. Argumentami uzasadniającymi powyższą chronologię są: wzmianka o otrzymaniu egzemplarza Nieboskiej, wydanego w Paryżu z początkiem 1837 r. ("Bibliographie de la France", nr l, póz. 133 podaje datę wyjścia 6 stycznia 1837 r.) oraz informacja o chorobie poety i Wodzickiego na grypę, pokrywająca się z identyczną wzmianką występującą w liście do Reeve'a z lutego tr. Sprostować należy datę listu do Władysława Zamoyskiego ogłoszonego w t. V monografii Jenerał Zamoyski (s. 72-73) i oznaczonego na miesiąc luty 1848 r. z jednoczesną informacją w przypisie, iż "List ten napisał Krasiński po przeczytaniu mowy Zamoyskiego wypowiedzianej 3 maja 1845, na posiedzeniu Tow. insurekcyjno-monarchicznego (ob. "Trzeci Maj" z 3 czerwca 1845, s. 54-58)..." Oczywiście list nawiązuje do tego właśnie faktu i powstał niewątpliwie po 3 czerwca 1845 r. Listem do Władysława Zamoyskiego jest również zapewne niedatowany list ogłoszony w "Biesiadzie Literackiej" 1917, nr 17. Wydawca informował, iż korespondencja ta skierowana była do Jerzego Zamoyskiego, co jest oczywiście całkowicie błędne. Treść listu i jego ton zdaje się wskazywać, iż mamy tu jeszcze jeden list do Władysława Zamoyskiego. Powstał on niewątpliwie, zgodnie z uwagą wydawcy, po wojnie krymskiej, pisany był bowiem wyraźnie po uspokojeniu się nastrojów wojennych, w chwili oczekiwania na wojnę powszechną. Przypomnijmy fakty historyczne: l lutego 1856 r. Aleksander II zgodził się na pokój w Wiedniu i 30 marca przyjął warunki pokojowe wysunięte traktatem paryskim. Zwycięstwo odniosła Wielka Brytania, której udało się złamać nacisk rosyjski na Turcję, i Francja która odniosła sukces moralny, pokój zawarty bowiem został w Paryżu. Anglia i Francja to owi dobrzy ludzie wspomniani w liście. List powstał prawdopodobnie w kwietniu 1856 r. po rozwianiu się wszelkich złudzeń emigracji na odzyskanie niepodległości w związku z wojną krymską. Chronologię fragmentów listów do nieznanych adresatów ogłoszonych 226 w felietonach St. E. Koźmiana na łamach "Kuriera Poznańskiego" w 1879 r. (przedruk w książce Iz bliska, i # daleka...., s. 192-193, 195, 466-467) można ustalić jedynie w przybliżeniu. Pierwszy fragment (s. 195, felieton z 14 czerwca 1879 r.) według informacji autora ma pochodzić z Rzymu i powstał "na kilkadziesiąt lat przed 1848 r." Informacja to oczywiście bałamutna, wydaje się jednak prawdopodobne, iż fragment ten może pochodzić z kwietnia 1836 r., kiedy to poeta bawił w Rzymie; treść fragmentu, pewność sądów w zakresie oceny sytuacji politycznej, zbliżona jest do listu Krasińskiego do ojca z 26 stycznia tr. Następny fragment (s. 466-467, felieton z 17 lipca 1880) zawierający krytyczną ocenę Paryża zdaje się pochodzić z listopada 1841 r., treścią swoją zbliżony jest bowiem do podobnego fragmentu ogłoszonego przez Gaszyńskiego w Wyjątkach z listów... (s. 83-85). Trzy następne fragmenty (s. 192-193, 195) z uwagi na swą treść nawiązującą prawdopodobnie do wydarzeń rewolucyjnych 1848 r., pochodzą zapewne z okresu Wiosny Ludów. Ostatnie dwa listy do n. adresatów odkryte niedawno pochodzą z lat 1850, 1858. List do nieznanego pułkownika, ogłoszony przeze mnie w "Przeglądzie Humanistycznym" (1965, nr 5) powstał w Warszawie 19 lutego. List odwołuje wyznaczone tego dnia spotkanie i prosi gości o przybycie we środę wieczór. Biorąc pod uwagę lata pobytu Krasińskiego w Warszawie oraz zły stan jego zdrowia należy wymienić trzy ewentualne daty: 19 lutego 1845, środa; 19 lutego 1850, wtorek; 19 lutego 1853, sobota. Rok 1845 hie może być brany pod uwagę, gdyż 19 luty wypada we środę. W 1853 r. środa wydaje się zbyt odległa od soboty, 19 lutego. Najbardziej prawdopodobną datą listu jest, jak sądzę, 19 lutego 1850 r. Drugi niedatowany list skierowany został do nieznanej adresatki, Francuzki, niewątpliwie na początku 1858 r. Wydawca tego listu J. Mikołajtis wysunął błędną hipotezę, iż czas jego powstania należy wiązać z kradzieżą w Złotym Potoku w lecie 1857 r. Korespondencja powyższa dotyczy bowiem odprawionej na początku 1858 r., dn. 5 stycznia, bony Francuzki (por. listy do K. Potoc-kiej z 8 i 18 stycznia 1858 r.). 15* Wykaz skrótów GL GP JZam. Kall. KallT Kant. KL KomN. kopia AD kopia AL S - kopia J. - Kor. JSł. - Koss. - Kozł. - Koź. - KP - KrR - KRach. - Krż. - KsPK - KsPM - KurW - WYKAZ SKRÓTÓW UŻYTYCH W KALENDARIUM Gwiazdki przy datach informują, iż list pisany był w jęz. obcym, przeważnie po francusku. AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AWMKr - Archiwum Wojewódzkie m. Krakowa BA - Biblioteka Arsenału w'Paryżu BCz - Biblioteka Czartoryskich w Krakowie Bibl. IBL, Arch. - Biblioteka Instytutu Badań Literackich, Archiwum BJ . - Biblioteka Jagiellońska w Krakowie BK - Biblioteka Kórnicka BL - "Biesiada Literacka" BMT - Biblioteka Miejska w Tarnowie BN - Biblioteka Narodowa w Warszawie BNKras. - Biblioteka Narodowa, zespół Bibl. Ordynacji Krasińskich BNZam. - Biblioteka Narodowa, zespół Bibl. Ordynacji Zamoyskich BP - Biblioteka Publiczna w Warszawie BPP - Biblioteka Polska w Paryżu BPAN - Biblioteka Polskiej Akademi Nauk w Krakowie BR - Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu BSS - Biblioteka Saltykowa-Szczedrina w Leningradzie BU - "Bibliotheąue Universelle" BW - "Biblioteka Warszawska" CL - "Le Gabinet de Lecture" Corr. - Correspondance de S. Krasiński et de H. Reeve, preface de M. J. Kal- lenbach, t. I-II, Paris 1902 Cz - "Czas" CzL - "Czasopismo Literackie", Częstochowa DzL - "Dziennik Literacki", Lwów DzP - "Dziennik Poznański" Gad. - L. Gadon, Z życia Polaków we Francji. Rzut oka na 50-letnie ko leje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu 1832-1882, - Paryż 1883 "Gazeta Lwowska" "Głos Płocki" Jenerał Zamoyski 1803-1868, t. V-VI, Poznań 1922, 1930 J. Kallenbach, Zygmunt Krasiński. Życie i twórczość lat młodych (1812-1838), t. I-II, Lwów 1904 J. Kallenbach, Towianizm na tle historycznym, Kraków 1926 Kl. Kantecki, Dwaj Krzemieńczanie. Wizerunki literackie: II. J. Korzeniowski, Lwów 1879 A. E. Koźmian, Listy (1829-1864), Lwów 1894, t. I-III "Komunikaty Naukowe Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza, Oddział Częstochowski" kopiariusz listów Z. Krasińskiego do St. Krynickiego sporządzony przez Aurelego Drogoszewskiego, Biblioteka Publiczna w Warszawie, sygn. 1471 (w teczce mieszczącej również autografy listów do St. Krynickiego). kopiariusz listów Z. Krasińskiego do A. Sołtana sporządzony przez Adama Lwa Sołtana, Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. 1448. Autografy listów do A. Sołtana znajdują się w posiadaniu rodziny Sierakowskich w Luksemburgu kopiariusz listów Z. Krasińskiego do K. Gaszyńskiego sporządzony przez Ignacego Janickiego, Muzeum Mickiewicza w Warszawie, sygn. C/1393 Korespondencja J. Słowackiego, opr. E. Sawrymowicz, t. I-II, Wrocław 1962 St. Kossowski, Z dziejów poetyckiej przyjaźni. Krasiński a Norwid w książce Wśród romantyków i romantyzmu, Warszawa-Lwów [b.r.], s. 131-237 K. Kozłowski, Jak pisać listy? czyli Nowy sekretarz polski...,Poznań 1912 St. Koźmian, K. Morawskaj / z bliska, i z daleka, poczet stu felietonów umieszczonych w "Kurierze Poznańskim" od października 1878 do sierpnia 1880, w skróceniu, Poznań 1881 "Kurier Poznański " "Kronika Rodzinna", Warszawa [J. I. Kraszewski], Z roku 1869. Rachunki przez B. Bolesławitę, Poznań 1870 Krasiński żywy. Książka zbiorowa wydana staraniem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Londyn 1959 Księga Pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Z. Krasińskiego, t. I-II, Lwów 1912 Księga Pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin A. Mickiewicza, t. I, Warszawa 1898 "Kurier Warszawski" 228 229 Wykaz skrótów Kalendarium listów L III - LBTr. - LG - LDP - LG - L J - LJSł. - LK - LKK - LL - LM - LO - LP - LS - LSch - LW - Lub. - M - MałK. - MałS. - MBPByd. - Merwin - Mik. - Miscellanea - MN - MRO - Norwid - Norwid D Z - Odyniec - Oss. - P Pam. Ks. PAW PH PL PLBN PNL Poi PP PPośm. PPP PPoz. Pr Pr. Poi. PrzL PZKr. RKP RKPR RL RLw. Rzeczp. Siem. Sl. Sz. T Tarn. TIL Tw. W WL WLit. Listy Z. Krasińskiego, t. III, Lwów 1887 Listy Br. Trentowskiego (1836-1869), zebrał St. Pigoń, Kraków 1937 Listy Z'. Krasińskiego do A. Cieszkowskiego, z autogr. wyd. J. Kal-lenbach, t. I-II, Kraków 1912 Z. Krasiński, Listy do D. Potockiej, wyd. A. Żółtowski, t. I-III, Poznań 1930, 1935, 1938 Listy Z. Krasińskiego do K. Gaszyńskiego, Lwów 1882 Listy Z. Krasińskiego od r. 1835 do 1844 pisane do E. Jaroszyń-skiego, Kraków 1871 J. Słowacki, Listy, wyd. II, Lwów 1883 Z. Krasiński, Listy do St, E. Koźmiana, Lwów 1912 Z. Krasińskiego listy o poemacie K. Koźmiana "Stefan Czarniecki", Poznań 1859 Z. Krasiński, Listy do J. Lubomirskiego, opr. Zb. Sudolski, Warszawa 1965 Listy Z. Krasińskiego do St. Malachowskiego, Kraków 1885 Z. Krasiński, Listy do ojca, opr. St. Pigoń, Warszawa 1963 Z. Krasiński, Listy do A. Potockiego, Kraków 1928 Listy Z. Krasińskiego do A. Soltana, Lwów 1883 Z. Krasiński i A. Scheffer, wyd. L. Wellisch, Warszawa 1909 Z. Krasiński, Listy wybrane, wyd. T. Pini, Warszawa 1937 R. Łubieński, General Tomasz Pomian hr. Łubieński, t. I-II, Warszawa 1899 "Muzeum", Lwów St. Małachowski, Krótki rys życia i pism Z. Krasińskiego, Kraków 1876 St. Małachowski, Slowo o Z. Krasińskim z powodu zarzutów krytyki, Kraków 1876 Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy Polskie listy miłosne od XV do XIX w. , opr. dr B. Merwin, Lwów-Poznań 1922 J. Mikolajtis, Z ostatnich lat życia Z. Krasińskiego, Częstochowa 1947 Miscellanea z okresu romantyzmu, Wrocław 1956 Muzeum Narodowe w Warszawie Muzeum Romantyzmu w Opinogórze C. K. Norwid, O Juliuszu Słowackim w sześciu publicznych posiedzeniach (z dodatkiem rozbioru "Balladyny") 1860, Paryż 1861 C. Norwid, Dzielą zebrane, t. I-II, oprać. J. W. Gomulicki, Warszawa 1966 A. E. Odyniec, Listy z podróży, t. IV, Warszawa 1878 Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław Pisma Z, Krasińskiego, Wydanie Jubileuszowe, Kraków 19,12 Pamiątkowa Księga 1866-1906. Prace bylych uczniów St.,hr. Tar-' nowskiego, 1.1, Kraków 1904 Państwowe Archiwum Wojewódzkie w Krakowie Oddział na Wa welu ; • "Przegląd Humanistyczny", Warszawa "Pamiętnik Literacki" Państwowa Lwowska Biblioteka Naukowa : "Przewodnik Naukowy i Literacki", Lwów W. Poi, Pamiętniki, opr. K. Lewicki, Kraków (1960) "Przegląd Polski", Kraków Poezje pośmiertne Z. Krasińskiego, wydane z niedrukowanego rękopismu przez M. Dzikowskiego, Poznań 1867 "Pamiętnik dla Płci Pięknej", Warszawa "Przegląd Poznański" "Prawda" "Prace Polonistyczne" "Przegląd Literacki" • Pisma Z. Krasińskiego, za zezwoleniem rodziny poety wydał T. Pini, Lwów 1904 "Rocznik Koła Polonistów", Warszawa "Roczniki Kolegium Polskiego w Rzymie" "Ruch Literacki", Warszawa, od 1960 r. Kraków "Rozmaitości Lwowskie" "Rzeczpospolita" J. Siemieński, Ewunia, Lwów 1888 Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej..., Warszawa 1909, t. V J. Szujski, O młodości naszego cywilizacyjnego rozwoju w książce Opowiadania i roztrząsania historyczne, Warszawa 1882 • "Tydzień" St. Tarnowski, Zygmunt Krasiński, t. I-II, Kraków 1912 • "Tygodnik Ilustrowany", Warszawa "Twórczość", Warszawa "Warta", Poznań Wyjątki a listów Z. Krasińskiego, t. I, Paryż 1861 "Wiadomości Literackie" 230 KALENDARIUM Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1820 * pół. r. [Warszawa?] Do rodziców - _ Kall. I, s. 30 10 XI [Warszawa?] Do matki - - Kall. I, s. 34 1821 15 II [Warszawa?] Do matki (?) - - Kall. I, s. 34 * 17 VIII Ópinogóra Do ojca - Odb. fotogr. PZKr. IV; PH 1964/2, s. 113-114 1822 Do ks. Szyszko a. Bibl. IBL Kall. I, s. 38 Arch. 364 * 17 V Dunajowce Do A. Sapieżyny a. BCz, EW1281 PH 1963/1, s. 113-114 1825 24 II [Warszawa?] Do ojca - Fragm. TIL 1903/19, s. 366 Kall. I, s. 42 21 VII Ópinogóra Do T. Wąsowicza - GP 1914/41, s. 2 4 VIII Ópinogóra Do ojca - Fragm. Kall. I, s. 43 9 IX [Dunajowce] Do ojca - Fragm. Kall. I, s. 45 16 IX [Dunajowce] Do ojca - Fragm. TIL 1903/20, s. 385 Kall. I, s. 46 27 IX Dunajowce Do ojca - Fragm. Kall. I, s. 47 [IX- X] Do ojca - Fragm. TIL 1903/19, s. 366 1826 ? 5 VII Warszawa [jesień] 28 IX Warszawa Do A. ZaJuskiej Do ojca Do ojca Do ojca Kall. I, s. 361 Fragm. TIL 1903/20, s. 385 Kall. I, s. 50-51 Fragm. Kall. I, s. 49 Fragm. TIL 1903/20, s. 385 Kall. I, s. 61 1826/27 p 1827-29 * [wiosna] 1828 22 I [Warszawa] 26 III [Warszawa] 3 VIII .Warszawa 3 IX Ópinogóra 29-[30] IX Warszawa [II poi. XI Warszawa] * [pocz. XII Warszawa] * 27 XII Warszawa Fragm. Kall. I, s. 50 Do ojca Oss. 120036, k. 128 PH 1965/4, s. 80 Do Kochowej Do ojca Do ojca Do M. Potockiego Do ojca Do ojca Do ojca Do A. Załuskiej Do A. Załuskiej Fragm. Kall. I, s. 54 Fragm. TIL 1903/20, s. 386 Kall. I, s. 59 M 1906, II, s. 359 LO, s. 5 Fragm. Kall. I, s. 61; LO, s. 27 Kall. I, s. 63 Fragm. Kall. I, s. 361; tłum. Sl., V, s. 113-114 a. MN, 1499 k. BCz 3184 Kall. I, s.361 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki ,Iaf0rrrh- oi-" listach zaginionych 1829 11 I Warszawa Do ojca - Fragm.' Kall. I, ś. 64; 40, s. 28 ! * 7 II Warszawa Do A. Załuskiej - - Kall. I, s. 361 * 7 VII Warszawa Do A. Załuskiej - - Kall. I, s. 361 16 VII Warszawa Do St. Wąsowicza - GP 1914/41, s. 2 * [ok. 12 X Warszawa] Do A. Załuskiej - - Kall. I, s. 363 : 14 X Kalisz Do A. Krasińskiej, - - :: LO, s. 20 * Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, K. Danielewicza, K. Gaszyńskiego, 1 St. Krasińskiego 16 X Wrocław Do A. Krasińskiej, - - LO, s. 32 * Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, K. Gaszyńskiego, K. Danielewicza, St. Krasińskiego 20 X Praga Do A. Krasińskiej, - - LO, s. 36 ks. A. Chiariniego, * Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, K. Gaszyńskiego, K. Danielewicza, St. Krasińskiego TuO, s. 43 LO, s. 49 LO, s. 49 k. BCz, EW 3184 LO, s. 66 31 X Bern 7 XI Genewa 8 XI Genewa 9 XI Genewa 10 XI Genewa * 16 XI Genewa Do A. Krasińskiej, Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, K. Danielewicza, St. Krasińskiego Przypuszczalnie do: A.' Krasińskiej, Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, K. Gaszyńskiego, K. Danielewicza, St. Krasińskiego Do A. Krasińskiej, T. Wyleżyńskiego, W. Krasińskiego, Rybczyńskiego, Fr. Gerardot, K. Danielewicza, H. Krasińskiego, Pągowskiego Do ojca Do K. Gaszyńskiego (Opisanie Jeż. Leman) Do Fr. Gerardot, T. Wyleżyńskiego, ks. A. Chiariniego, K. Gaszyńskiego, K. Danielewicza, St. Krasińskiego LO, s. 29-51; Fragm. Kall. I, s. 128-129 PPP 1830 I, s. 31; WL, s. 1-5; "Lech" 1879/19; LG I, s. l-4 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1829 18 XI Genewa Do ojca k. BCz, EW3184 LO, s. 61-69; Fragm. Kall. I, s. 131 [po 18 XI Genewa] Do A. Krasińskiej - - LO, s. 67 (projektowany) [II pół. XI] Do A. Sawickiego - -r- LO, s. 69 (projektowany) * [pocz. XII ?] Do d'Autancourta - - LO, s. 79 8 XII Genewa Do ojca k. BCz, LO, s. 73 - 79; Fragm. EW 3184 Kall. I, s. 136-140 8 XII Genewa Do K. Danielewicza w- _ LO, s. 79 14 XII Genewa Do ojca k. BCz, LO, s. 81 - 84; Fragm. EW 3184 Kall. I, s. 140 14 XII Genewa Do K. Danielewicza - - LO, s. 84 14 XII Genewa Do J. Krasińskiego - - LO, s. 84 [ok. 16 XII Genewa] Do A. Krasińskiej, - - LO, s. 79 K. Gaszyńskiego, * Fr. Gerardot, T. Wyteżyńskiego, ks. A.Chiariniego, St. Krasińskiego (projekt.) 1830 6 I Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 85-88; Fragm. Kall. I, s. 141 3184 6 I Genewa Do K. Danielewicza - - LO, s. 87 LO, s. 87 LO, s. 87 k. BCz, EW 3184 LO, s. 93 LO, s. 94 LO, s. 94 k. BCz, EW 3184 LO, s. 97 k. BCz, EW 3184 LO, s. 101 k. BCz, EW 3184 k. BCz, EW 3184 LO, s. 116 LO, s. 123 7 I Genewa * [po 7 I Genewa] 15 I Genewa 15 I Genewa 17 I Genewa [po 17 I Genewa] 21 I Genewa 21 I Genewa * [ok. 26 I Genewa] 2 II Genewa [po 2 II Genewa] 12 II Genewa 19 II Genewa 4 III Genewa 6 III Genewa 6 III Genewa * 11 III Genewa [ok. 20 III Genewa] Do J. Krasińskiego i St. Krasińskiego (projektowane) Do Fr. Gerardot (projektowany) Do ojca Do A. Krasińskiej Do ojca Do A. Krasińskiej Do ojca Do T. Wyleżyńskiego Do Ch. Bonstettena Do ojca Do A. Krasińskiej (projektowany) Do ojca Do ojca Do J. Krasińskiego Do K. Gaszyńskiego Do ojca Do H. Willan Do K. Gaszyńskiego (wraz z Myślami Polaka przy Górze Mont Blanc) LO, s. 89-93; Fragm. Kall. I, s. 141 LO, s. 94-97; Fragm. Kall. I, s. 142 BU 1830, II; CL 1830, nr 37, 38; RLw 1831, nr 43, 44; KrR 1876, nr 15; Corr. II, s. 307-327; P VIII, s. 11 LO, s. 98-101; Fragm. Kall. I, s. 143-144 LO, s. 103-109; Fragm. Kall. I, s. 151-152 LO, s. 112-114 Fragm. PPP II, s. 63 LO, s. 114-119; Fragm. Kall. I, s. 148-149 (tu błędnie jako list z 6 II) BW 1900, III, s. 202-206 10 ta ca Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1830 [20]- 21 III Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 121-128 3184 [I pół. IV Genewa] Do ojca - - LO, s. 142 * [po 14 IV Genewa] Do H. Willan - - LO, s. 144 [II pół. IV? Genewa] Do T. Wyleżyńskiego - - LO, s. 167 * 29 IV Genewa Do Fr. Gerardot - - Kall. I, s. 162 LO,s. 135 30 IV Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 130-139 3184 13 V Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 142-146; Fragm. Kall. I, s. 3184 166-170 29 V Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 148-154; Fragm. Kall I, s. 3184 170 12 VI Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 155-160; Fragm. Kall. I, s. 3184 172-173 * 26 VI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 1-5; Tłum. LW, s. 3 - 4 27- VI Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 162-167 3184 [I pół. VII Genewa] Do ojca k. BCz, EW 3184 - LO, s. 168 * 2 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 5-9; Tłum. LW, s. 4-5 * 8 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 9-13; Tłum. LW, s. 5-7 (tu pod datą 6 VII) * 14 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 13-16; Tłum. BW 1901, III; LW, s. 7 Do J. Krasińskiego Do ojca Do ojca Do ojca Do ojca Do K. Gaszyńskiego (projektowany) Do J. Krasińskiego Do ojca Do Fr. Gerardot Do ojca Do H. Willan Do H. Reeve'a Do ojca Do H. Reeve'a Do ojca [przed 16 VII Genewa] 16 VII Genewa 11 VIII Genewa 5 IX Genewa 22-[23] X Genewa tkoniec X Genewa] [koniec X Genewa] 10 XI Mediolan * 10 XI Mediolan [II pół. XI Florencja] * 16 XI Florencja * 18 XI Florencja 5 XII Rzym * 9, 10, 12 XII Rzym [ok. 10 XII Rzym] LO, s. 173, 180 LO, s. 168-173; Fragm. Kall. I, s. 178-180 KrR 1877/20; Odyniec, IV, 383; LO, s. 175-180; Fragm. Kall I, s. - 180--182 KrR 1876/16, s. 241; Cz 1876/223; Odyniec, IV, s. 391; LW, s. 8-12; LO, s. 183-193 LO, s. 196-204; Fragm. KrR 1876/16, s. 244; Odyniec, IV, 406; Kall. I, s. 196-198; LW, s. 12 k. BCz, EW 3184 k. BCz, EW 3184 k. ĘCz, EW 3184 k. BCz, EW 3184 LO, s. 198 LO, s. 212 LO, s. 212 LO, s. 212, 236 Corr. I, list z 18 XI LO, s. 206-212 k. BCz, EW 3184 Corr. I, s. 16-21; Tłum. BW 1901, III, s. 3-6; LW, s. 13-15 LO, s. 214-219; Fragm. TIL 1903/22: s. 435; Kall. I, s. 207-211 Corr. I, s. 22-34; Tłum. LW, s. 15-19 k. BCz, EW 3184 LO, s. 221, 277 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach, zaginionych 1830 ~~ 13 XII Rzym Do ojca k. BCz, EW LO, s. 220-223; Fragm. Kall. I, s. 3184 217 * 18, 20, 22, XII Rzym Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 34 - 38; Tłum. LW, s. 19-21 [koniec XII Rzym] Do ojca - - LO, s. 225 1831 [w ciągu roku] Do Baranowskiego - • - Corr. I, list z 5 I 1832 * 19 I Rzym Do H. Reeve'a - - Corr. I, list z 22 I 1831 * 22 I Rzym Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 38 - 42; Tłum. LW, s. 21-22 * 20 II Florencja Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 46 - 50; Tłum. LW, s. 22-24 * 4 IV Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 50 - 54; Tłum. LW, s. 24-26 14 V Genewa Do ojca k. BCz, EW Kall. I, s. 232-236; LW, s. 24-25; 3184 LO, s. 224-229 * 18-20 V Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 55-61; Tłum. LW, s. 27-29 * 26 V Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 67-73; Tłum. LW, s. 29-31 * 28 V Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 76 - 80; Tłum. LW, s. 31-33 l~" a* -wiiłiigŁ1""" * 7 VI Genewa Do H. Reeve'a ,J:.. :••".- "(tm)i ---------- -------------- - -- - ---- ' --- ' -- -*- *(tm)- ' Corr. I, s, 83 - 90; Tłum. LW, s. 1 33-35 (jako list z 9 VI) W O * 12 VI Genewa Do H. Reeve'a _ Corr. I, s. 94-98; Tłum. LW, s. "-i CD w 36-37 1 13 VI Genewa Do St. Krasińskiego k. MN, 1473 Kall. II, s. 436; LO, s. 258-259 a n> * 21 VI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 98-100; Tłum. BW 1901, | III, s. 6-7; LW, s. 37-38 JU * 23 VI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 104-109; Tłum. LW, s. 38-40 * 24 VI Genewa Do H. Willan - - Corr. 1, list z 7 VII 1831 * 29 VI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 113-115; Tłum. LW, s. 40 * 3 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 119-120; Tłum. LW, s. 41 * 7 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 120-124; Tłum. LW, s. to 41 - 42 t-* * 8- 12VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 135-140; Tłum. LW, s. 42 - 44 11 VII Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 232-241; Fragm. Kall. I, s. 3184 248-250 * 13 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 127-130; Tłum. BW 1901, III, s. 8-10; LW, s. 44-45 * 25 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 143-147; Tłum. LW, s. 46-47 * 27 VII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 147-150; Tłum. LW, s. 47-48 * 2 VIII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 154-159; Tłum. BW 1901, III, s. 10-13; LW, s. 48-50 * 24 VIII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 159-167 * 29 VIII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 167-171; Tłum. BW 1901, III, s. 13-15; LW, s. 50-51 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1831 * 2 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 171-177; Tłum. LW, s. 51-53; Fragm. Kall. I, s. 255-256 * 12 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 181-194; Tłum. BW 1901, I, s. 15-23; LW, s. 53-55 * 14 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 194-198; Tłum. LW, s. 55-57 18 IX Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s, 245-251; Fragm. Kall. I, s. 258 3184 * 18 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 207-211 * 21 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 225-230; Tłum. LW, s. 58-60 * 25 IX Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 212-215; Tłum. LW, s-. 57-58 * 29 IX Genewa Do H. Reeve'a • - : Corr. I, s. 233 - 239; Tłum. BW 1901, III, s. 23-27; LW, s. 60-63 * 2 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 240-247; Tłum. LW, s. . 63-66 4 X Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 253-256 ;.- 3184 * 5 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 248- 250; Tłum. LW, s. 66-67 , * 16 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 260-263; Tłum. LW, s. 67-68 * 20 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr; I, s. 264- 270; Tłum. BW 1901, III, s. 201-205; LW, s. 68-71, i ''-) 5 20 X Genewa Do A. Zamoyskiego Corr. I, list z 20 X 1831 22 X Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 259-262 3184 * 23 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 271-276 * 30 X Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 280-284; Tłum. LW, s. 71-72 [k. X Genewa] Do A. Krasińskiej - - LO, s. 266 [pocz. XI Genewa] Do ojca - - LO, s. 267 * 3 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 288-291; Tłum. LW, s. 72-74 * 7 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 295-300; Tłum. LW, s. 74-76 * 10 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 305-312; Tłum. LW, s. to j[v 76-79 co 13 XI Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 262-268; Fragm. Kall. I, s. 3184 318 * 16 XI Genewa Do H. Reeve'a - - Corr. I, list Reeve'a z 25 XI * 18 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 316-323; Tłum. LW, s. 79-82 * 21 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 327-335; Tłum. LW, s. 82-85 * 25 XI Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 340-348; Tłum. LW, s. 85-86 [przed 26 XI Genewa] Do J. i K. Krasińskich - - LO, s. 274 26 XI Genewa Do ojca k. BCz, EW 3184 LO, s. 270-275 [pocz. XII Genewa] Do W. Krasińskiego - - Corr. I, list i z 1 grud. 1831 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1831 * 1 XII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 353-360; Tłum. LW, s. 86-89 * 6 XII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 364-372; Tłum. BW 1901, III, s. 205-209; LW, s. 89-92 10 XII Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 277-280 3184 * 11 XII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 377-384; Tłum. LW, s. 92-95 * 19 XII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 390-391 25 XII Genewa Do A. Krasińskiej - Fragm. Kall. I, s. 319 * 26 XII Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 395 - 402 * 31 XII- 1 I 1832 Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 406-410 Genewa 1832 [pocz. r.] Do St. Małachowskiego - MałK, s. 10 2 I Genewa Do T. Wyleżyńskiego k. BA PL 1956/3, s. 204-206 * 5 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 410-416 * 16 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 417-419; Tłum. LW, s. 95 18 I Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 281-285 3184 * 19 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 419-425; Tłum. BW 1901, III, s. 210-213 * 20 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 425-426; Tłum. LW, s. 95-96 * 22 I Genewa Do H. Reeve'a Corr. I, s. 427-431 * 27 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 431 - 433 * 30 I Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 435 - 437; Tłum. LW, s. 96-97 * 9 II Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 440-441; Tłum. BW 1901, III, s. 213-214; LW, s. 97 * 14 II Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 444 - 446 * 17 II Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 446-448; Tłum. BW 1901, III, s. 215-216; LW, s. 98 19 II Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 286-288 3184 * 20 II Genewa Do H. Reeve'a - Corr. I, s. 450-451; Tłum. LW, s. 98-99 3 III Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 288-290; Fragm. Kall. I, s. 3184 327-329 9 III Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 5-7 17 III Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 8-10; Fragm. WL, s. 6 22 III Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 11-12 27 III Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 13-14; Fragm. WL, s. 7 2 IV Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 15 - 17; Fragm. WL, s. 6 6 IV Genewa Do K. Gaszyriskiego kopia J. LG, s. 18-19 15 IV Genewa Do ojca k. BCz, EW LO, s. 291-292 3184 16 IV Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 20 i 24 IV Genewa Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 21-22 14 V Mediolan Do ojca k. BCz, EW LO, s. 293-294 ; 3184 22 V Wenecja Do ojca k. BCz, EW LO, s. 295-296; Fragm. Kall. II, s. 4 3184 26 V Wenecja Do K. Gaszyriskiego kopia J. LG, s. 23-24; Fragm. WL, s. 5-6 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1832 16 VI Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 25-26; Fragm. WL, s. 6 16 VI Wiedeń Do ojca k. BCz, EW LO, s. 296-297 3184 i * [pocz. VII] Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 1-2 ! 8 VII Wiedeń Do ojca k. BCz, EW LO, s. 297-298; Fragm. Kall. II, s. 6 3184 * 14 VII Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 2 - 3; Tłum. LW, s. 102-103 14 VII Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 27 ; * 21 VII Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 4 i * 25 VII Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 4-5; Tłum. BW 1901, III, s. 216-217; LW, s. 103 3 VIII Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 28-32 ! * 15 VIII Warszawa Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 5-6; Tłum. LW, s. 103-104 [II pół. VIII Opino- Do K. Gaszyńskiego - . .- - LG, s. 33 góra] * 18 VIII Opinogóra Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 6-7; Tłum. BW 1901, III, s. 217-218; LW, s. 104 * 20 VIII- 5 IX Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 8 - 10; Tłum. LW, s. Opinogóra 104-105 24 VIII Opinogóra Do T. Gaszyńskiej - RL 1930/6, s. 198 [koniec VIII Opino- Do T. Gaszyńskiej - : - LG, s. 33 góra] > - • - -... .--• [I pół. IX Opinogóra] Do T. Gaszyńskiej - - .. - LG, s. 33 Do A, Zaliiskiej Do A. Załuskiej Do H. Reeve'a Do A. Zaluskiej Do H. Reeve'a Do A. Zaluskiej Do H. Reeve'a Do A. Załuskiej Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Do A. Załuskiej Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Kall.II, s. 20 Kall. II, s.22 Kall. II, s.23 Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Do H. Reeve'a Do Fr. Morawskiego Do H. Reeve'a * 9 IX Opinogóra * 18-25 IX Knyszyn * 22-23 IX Knyszyn * 6 X * 22 X Petersburg * [koniec X Petersburg] * l XI Petersburg * [poi. XI Petersburg] * 17-[ig] XI Petersburg * 21 XI Petersburg * 27 XI Petersburg * 30 XI Petersburg * l XII Petersburg * [12 lub 22 XII] Petersburg * 25 XII Petersburg 1833 * 6 I Petersburg * 20 I Petersburg * 25 I Petersburg 30 I Petersburg * 5 II Petersburg Tłum. Merwin, s. 144-145 Tłum. Fragm. Kall. II, s. 19 Corr. II, s. 10-13; Tłum. LW, s. 105-106 Corr. II, s. 13-14; Tłum. BW 1901, III, s. 218-220; LW, s. 106-107 Tłum. Fragm. Kall. II, s. 21-22 Corr. II, s. 15-16; Tłum. LW, s. 107 Corr. II, s. 16-19 Corr. II, s. 19-21 Corr II, s. 21-24 Corr. II, s. 24-26; Tłum. BW 1901, III, s. 220-221 Corr. II, s. 26; Tłum. LW, s. 107 Corr. II, s. 27-28 Corr. II, s. 28-29; Tłum. LW, s. 107-108 Corr. II, s. 30-32; Tłum BW 1901, III, s. 221-223 (jako list z 23 I 1833); LW, s. 108-109 Corr. II, s. 32-33; Tłum. LW, s. 109 Cz. 1882, nr 228, 230, 232; KP 1901/3 Corr. II, s. 34-36; Tłum. BW 1901, JII, s. 223-225; LW, s. 112-113, _ Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1833 * 9 II Petersburg Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 37-39 * 1 III Petersburg Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 39-42 * 4 IV Warszawa Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 43-45; Tłum. BW 1901, III, s. 225-226; T 1903, nr 31-32; LW, s. 114 * 7 IV Warszawa Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 45 - 47; Tłum. LW, s. 114-115 * 9 IV Warszawa Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 48-50; Tłum. LW, s. 115-116 * 20 IV Kraków Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 51-52; Tłum. LW, s. 116-117 * [koniec IV Wiedeń] Do H. Reeve'a - - Corr. II, list (projektowany) z 20 IV 1833 7 VII Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 33-35 * 18 VIII Wiedeń Do Al. Lombarda - - Kall. II, s. 420 IX Salzburg Do ojca - Fragm. Kóz., s. 193 28 IX Wenecja Do ojca - Fragm. Koź., s. 193 - 194 [po 24 X Rzym] Do Z. Ankwiczowej - - PP 1912, s. 191 25 X Rzym Do ojca - Fragm. Koź., s. 194 2 XI Rzym Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 61 9 XI Rzym Do Z. Ankwiczowej a. MRO PP 1912, s. 189-191 [po 9 XI Rzym] Do Grabowskiego - - PP 1912, (projektowany) s. 191 11 XI Rzym * 12 XI Rzym * 20 XI Rzym 21 XI Rzym Do ojca Do Al. Lombarda Do H. Reeve'a Do K. Gaszyńskiego kopia J. 25 XI Rzym 1 XII Rzym 10 XII Rzym Do ojca Do ojca Do Z. Ankwiczowej - 16 XII Rzym * 19 XII Rzym Do K. Gaszyńskiego Do H. Reeve'a kopia J. * [koniec XII ew. I 1834] Rzym Do H. Reeve'a - 1834 6 I Rzym 16 I Rzym 17 I Rzym Do ojca Do Z. Ankwiczowej Do K. Gaszyńskiego kopia J. 13 II Rzym 19 II Rzym * 20 II Rzym Do ojca Do ojca Do H. Reeve'a E [8 III Rzym] * 20 III Rzym Do K. Gaszyńskiego Do H. Reeve'a kopia J. [ok. 25 III Rzym] Do Z. Ankwiczowej AWMKr, zesp. Grabowskiego, sygn. 70, k. 333 Fragm. Koź., s. 194; Kall. II, s. 62 Fragm. Kall. II, s. 419-420 Corr. II, s. 52-53 KrR 1874/20; LG, s. 36-39; Fragm. WL, s. 7-9 Fragm. Kall. II, s. 67 Kall. II, s. 150-151 Fragm. BW 1871, II, s. 129 (błędna data roczna 1837); Siem., s. 115 KrR 1874/20; LG, s. 40-42 Corr. II, s. 54-59; Tłum. LW, s. 119-121 Corr. II, s. 59-62; Tłum. BW 1901, III, s. 227-228; LW, s. 121-122 Fragm. Kall. II, s. 151 RL 1931/6, s. 174 KrR 1874/20; LG, ". 43-47; WL, s. 9-14 Kall. II, s. 155 Fragm. Kall. II, s. 156 Corr. II, s. 62-64; Tłum. LW, s. 122-123 Corr. II, s. 65-66; Tłum. T 1903/31-32 PP 1912, s. 206-208 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1834 28 III Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 48 - 49; Fragrn. WL, s. 48 - 49 [koniec III Rzym] Do R. Zaiuskiego - - PP 1912, s. 145 19 V Florencja Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 50 * [koniec VI Kissingen] Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 67-69; Tłum. BW 1901, III, s. 229-230; LW, s. 124-125 : 10 VII Kissingen Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 51-53 28 VII Frankfurt Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 165 2 VIII Frankfurt Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 167 ; 5-6 VIII Wiesbaden Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 167 j 8 VIII Frankfurt Do ojca - Sl. V, s. 140 j 17 VIII Wiesbaden Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 168 ' ' ' 23 VIII Frankfurt Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 54-55 * 25 VIII Wiesbaden Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 69-72; Tłum. LW, s. 126-128 29 VIII Wiesbaden Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 173 [IX Wiesbaden?] Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 2-3 17 IX [Wiesbaden?] Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 173 * 6 X Frankfurt Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 305-309 * 11 X Monachium Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 72-75 12 X Monachium Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 175-176; Sl. V,s. 141 * 28 X Mediolan Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 385-394; Fragm. Kall. II, s. 177 28 X Mediolan Do T. Bobra - - ... . .. - .. .- • . PNL 1905, . - __.~- ..__, . . ... 1 -. - • ___..-,-.-. -^-. . . .-,-* ." ' " . * ' - '- '- ••,..." ^ - s. 394 30 X Mediolan Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s, 56-~§8; .Fragm. WL, s. 15- 16 [pocz. XI Mediolan] Do ojca - • • - ' - Koźmian, Żywot i pi- sma, s. 96 * 4 XI Mediolan Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 481-484 * 11 XI Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 485-492; Fragm. Kall. II, s. 178 11 XI Rzym Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 176; Sl. V, s. 141 * 12 XI Rzym Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 75-78; Tłum. BW 1901, III, s. 230-232; LW, s. 133-134 29 XI Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 59-60 XII Rzym Do H.E. Ankwiczówny - Fragm. BW 1871, I, s. 479; Siem., s. 161 * 4 XII Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 769-774; Fragm. Kall. ' bi II, s. 184 Ul t-ł * 9 XII Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 775-785; Fragm. Kall. II, s. 181, 277, 437 * 20 XII Rzym Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 78-82 * 24 XII Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 865-870 24 XII Rzym Do T. Bobra - - PNL 1905, s. 870 24 XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 1 1835 * [pocz. r. Rzym] Do Jugla - - Kall. II, s. 189 * 10 I Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 870-875 21 I Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 961-965 29 I Rzym Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 145-146 8 II Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 61-63 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1835 8 III Rzym Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 965- 969; Fragm. Kall. II, s. 185 18 III [Neapol] Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 191 20 III Neapol Do A. Soltana kopia AL S LS, s. 4-5 26 III Neapol Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 6 29 III Neapol Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1874/23; LG, s. 64-66 * 30 III Neapol Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 1057-1061 * [I pół. IV Neapol] Do pani Reeve - - Corr. II, list z 3 V 7 IV Neapol Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 7-9 8 IV Neapol Do Z. Ankwiczowej - - LS, s. 9 (projektowany) 14 IV Neapol Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 10-12 19 IV Neapol Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 13-14 * 21 IV Neapol Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 1063-1064 [24 IV Neapol] Do St. Soltyka MRO PP 1912 s. 192 (jako adresat podana i O. Rajeckiego Z. Ankwiczowa) 25 IV Neapol Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 15-16 26 IV Neapol Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1874/23 (data 17 IV); LG, s. 67-69; Fragm. WL, s. 16-19 29 IV [Neapol] Do A. Sołtana kopia ALS - [koniec IV Neapol] Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 186-187 * 3 IV Neapol Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 87-88; Tłum. BW 1901, III, s. 233 * 4 V Neapol Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 82- 86; Tłum. LW, s.147- 148 * 15 V Florencja Do J. Bobrowej BNZam 1388 15 V Florencja Do ojca - 24 V Florencja Do A. Sołtana kopia ALS 26 V Florencja Do ojca - * 3 VI Florencja Do H. Reeve'a - 4 VI Florencja Do A. Sołtana kopia ALS 13 VI Livorno Do A. Soltana kopia ALS 14 VI Livorno Do K. Gaszyńskiego kopia J. [I pół. VII Kissingen] Do A. Sołtana kopia ALS [I pół VII Kissingen] Do K. Gaszyńskiego - 3 VII Kissingen Do ojca - 7 VII Kissingen Do ojca - to cn 10 VII Kissingen Do ojca - co * 10 VII Kissingen Do H. Reeve'a - [VIII Triest] Do K. Gaszyńskiego - 12 VIII Triest Do A. Sołtana kopia ALS 16 VIII Triest Do ojca - [pocz. IX Wenecja] Do Z. Ankwiczowej AWMKr, zesp. Grabowskiego, sygn. 70, k. 337 [ok. 5 IX Wenecja] Do A. Sołtana kopia ALS 5 IX Wenecja Do R. Załuskiego - [przed 14 IX między Do E. Jaroszyńskiego - Gratz a Wiedniem] 23 IX Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS 24 X Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS 3 XI Wiedeń Do ojca - PNL 1905, s. 1064-1067; Fragm. Kall. II, s. 190, 437-439 Fragm. Kall. II, s. 191 Fragm. Kall. II, s. 192 Corr. II, s. 89-92; Tłum. LW, s. 149-150 LG, s. 70-71 LG, s. 72 Fragm. Kall. II, s. 198 Fragm Kall. II, s. 199 Fragm. Kall. II, s. 200 Corr. II, s. 92-93; Tłum. LW, s. 151 PP 1877, s. 81-82 Fragm. Kall. II, s. 205, Sl. V, s. 147 PP 1912, s. 208-210 LG, s. 72 PP 1877, s. 82-83 (Fragm.) PP 1912, s. 146 LJ, s. 12 Fragm. Kall. II, s. 208 Data Adresat Iriform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1835 26 XI Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 17 29 XI Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 209 [I pół. XII Wiedeń] Do M. Lubomirskiej __ - LS, s. 19 * 5 XII Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 93-95; Tłum. BW 1901, III, s. 234-235 10 XII Wiedeń Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 9-13; W 1882/402 16 XII Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 18-19 26 XII Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 211 * 31 XII Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 95-97 1836 j Do St. Małachowskiego - MałS, s. 20 : • 10 I Mediolan Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 20-21 25 I Florencja Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 22-23 26 I Florencja Do ojca - Fragm. Sz., s. 405 - 406; Kall. II, s. 288, 290-297 9 II Florencja Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1874/24; LG, s. 72-76; Fragm. WL, s. 19-20 13 II Florencja Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 299-301 * 25 II Florencja Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 97- 100; Tłum. BW 1901, III3 236-238; LW, s. 158-159 4 III Florencja Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 77-78 * 6 III Florencja Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 100- 103; Tłum. LW, s. 159-160 8 III Florencja Do ojca - Fragm. Kał], II, s. 304-305 [IV] Rzym Do n. adresata Koź., s. 195 2 IV Rzym [po 2 IV Rzym] * [ok. 3 IV Rzym] Do ojca Do ojca Do H. Reeve'a - Fragm. Kall. II, s. 305-306 Fragm. Kall. II, s. 306 Corr. II, s. 105-107; Tłum, LW, s. 161-162 9 IV Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. WL, s. 20-23 24 IV Rzym [V Rzym] Do ojca Do n. adresata - Fragm. Kall. II, s. 307 - 309 " -- Corr. II, list [V Rzym] Do O. Rajeckiego - - z 19 V Corr. II, lis 1 V Rzym 15 V Rzym * 19 V Rzym Do ojca Do ojca Do H. Reeve'a - Fragm. Kall. II, s. 310 Fragm. Kall. II, s. 310 Corr. II, s. 103-105 z 19 V bo 01 VI 22 V Rzym [12 VI Kissingen] Do K. Gaszyńskiego Do K. Gaszyńskiego kopia J. kopia J. LG, s. 79-80; Fragm. KrR 1874/24 KrR 1875/3; LG, s. 81-84; Fragm. WL, s. 23-24 28 VI Kissingen [koniec VI] Kissingen Do ojca Do A. Sołtana - Fragm. Kall. II, s. 315 [VII Kissingen] Do J. Bobrowej - - LS, s. 29 Kall. IŁ, \ 7 VII Kissingen Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 85-87 s. 317 8 VII Kissingen Do K. Gaszyńskiego kopia J. 8 VII Kissingen 10 VII Kissingen Do ojca Do A. Sołtana kopia ALS Fragm. Kall. II, s. 316-317 LS, s. 26 - 28 13 VII Kissingen Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 29 - 30; Fragm. "Nowa Zorza" 13 VII Kissingen 21 VII Kissingen 30 VII Praga Do ojca Do ojca Do ojca - 1926, nr 5-6, s. 103 Fragm. Kall. 11, s. 3l8 Fragm. Kall. II, s. 319 Fragm. Kall. II, s. 321 1 0'Eb-j rH cy? X HH CM pj N y hJ h- "ł rN in o-S o CO .rt N h-t " in 4 N co •aSI HH -S2 00 K) 'B, 1 C 3 " 5 a 00 h-1 CM CO a s? ^ ^ TO 1 cO L cO hJ "1 __. ś" 6> S | H. 00 1 hj CM OD a CM - | CO w o CO rH 3 CO t- O * \ 00 hH rH 1 in d H l . O 4 r? rH 149-15 •7 H § i-H 1 •S T rH CO 'J' 'T 00 cO *C3 S T rH J in S II; 7 • U " LćT ^ S "is s CO CO CO CM rH • <* 00 !-- 1 00 4 •* hH hH CM *"! p s I s CO cO co ON a -1 M cO ^ 1" ° ' =0 . J " IH ^N O\ s ^ c . ^ 60 JH JO OO oó" oó" h-1 hJ fe L 00 hJ j L I_J b^ r" J 00 0 f hJ U PH (3 co 0| 00 00 OO 00 00 00 00 6 'Z* ŁJ P< hJ hJ hJ hJ 1 h-1 1 8 60 _g < 1 1 1 < 1 < 1 < r-; < 1 1 1 1 1 fi -M .2 .2 .2 •2 ca ca ca ca HH ^ p. p, p. P, '§• '§•'§• '§• o o o o •** •** "^ -14 i! M 1 3 '5T '& o p 2 60 OJ 1^ O co O o 60 .fc| .H 60 bn Adresai ca C ca "o C>0 Sołtana Sołtana •" a •s J ~ * Sołtana Lubomi OJ II Sołtana Gaszyńs Sołtana Reeve'a Załuskiej B J > i 1 Reeve'a ca S" • y ^H 0 . J s ^ <5 °< in t! CM d r-. X 60 hH K> IH rN PH "^ I-H1 - J i 60 ca " 2 i L co" 00 0 B (tm) T P j in l> 00 O ." O i P "v •*> CM CM |n CM CO CTi l-H CT> ^ ^ R " m ^ tn rj< l . rH mi CO r2 n l ^ w" 7 o F-! HH* HH OJ HH 1 M"7 - 7 ' i ^ co ^ cń d rH ., in HH HH m J J_J HH m ^ ^ ^ O\ '"' . TH "" ^H . O r-H O3 •C "" ^ f ^ p-** HH w 'oj '" w LL _. .-H KV K> ^ g °; 2 . 2 " • CO* • *3 1 1 ^ w * 1 to | 10 " H^H 00 r, 0 oo S • ^ 2 *° \O ^r f l CM i CO^S * 2 " f " '•O hH hH i • HH 1 co . " w o^ 2 S ^ r~l OT 1-1 6 w O^ co Cfl co . 1 rf g 1 n i- f tJ) W) """ ' r*/ r aro o3 . PH HH PH L ł-i PH .H ti H-} HH HH HH HH HH F^ -j IH 00 *-• "S S 2 ty? d, w r4 U PH J S hH c/r n H i ^ " 00 -S hJ U 00 t/3 t" C/5 ^ 00 00 1 !-> 1 hH . 1 1 1 l.< 1 < ^ 1 1 1 HA 1 < 1 1 < 1 1 ^ 1 <3 1 2 03 03 03 _ca ca ^ca oj ca ca 'a '& '& R1 O< 'Ł °O< 'S. 'S. 'B. o o o o X M M o o o A! ,5 -^ o o ^ r^ -S j o o O 60 60 60 :§• 3 " " t-i rj •. *H t-i gj i J3U U U caP H III 11 'o .S "3 "3 ,S w 0 N N 0 §> a - 3 j g -s a | g 1 1 g f S2i5 23S 2-a 2S rur*nfl. ^^^ *^ca -Hca f-HOJ> OŁ(tm)rri O^J Orh ~OoPHrtCrON" OOP5 00U Sołtana Reeve'a s M <5 K .00.. < & tó 'o 'o PS W <3 QJ 4 3 ^ l- 3 w -c -a * ~ u L* N 00 T3 ^J i - i (U (D •g -g TJ Td _U _J) L5 o i- i HH HH HH XXX "-H CM CM ł- 1 r-H rH R hH M hH hH hH 2 J x . x x a >< R o -S " o ^ ^ Ji es <- ' CN co •- i E- j "laaSaBa P|| ^^ ^XXooco^^ m^'| "-iin^O-HCMCMcM CMCigS t~O\ hH hH t^ O rH CO •K •K * 17 - Korespondencja 257 256 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1837 [koniec I - pocz. II] Wiedeń Do R. Zaluskiego - PP 1912, s. 154-156 4 * [II Wiedeń] Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 116-118; Tłum. BW 1901, III, s. 240-241 [1 II] Wiedeń Do A. Sołtana kopia AL S KrR 1875/3; LS, s. 69-71 3 II Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 72-73 4 II Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 332 15 II Wiedeń Do ojca - - LS, s. 76 16 II Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 74-76 23 II Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 77-79 29 II Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 6 III Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 156 8 III Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 332 9 III Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 80-82 21 III Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS - 21 III Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 156-158 27 III Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 333 30 III Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 158-159 30 III Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS - 3 IV Wiedeń Do A. Sołrana kopia ALS LS, s. 83-84 5 IV Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1875/3; LG, s. 104 19 IV Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 159-160 19 IV Wiedeń Do ojca - Fragm Kall. II, s. 334 [ok. 20 IV] Wiedeń Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 85-86 24 IV [Wiedeń] Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 87-88 30 IV Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1875/3; LG, s. 107-110; Fragm. ~3 * WL, s. 30-32, 41-42 * 30 IV [Wiedeń] Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 118-121; Tłum. LW, s. 170-171, 41-42 6 V Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS Fragm. PP 1877, s. 95-96 [g]- 9 V Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS - 13 V [Wiedeń] Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 89-90 23 V [Wiedeń] Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 91-93 27 V Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS • - • 29 V Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS - 31 V Wiedeń Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 94-95 31 V Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 160-162 6 VI Kissingen * [8 VI Kissingen] Do K. Gaszyńskiego Do H. Reeve'a I KrR 1875/3; LG, s. 111 Corr. II, s. 122-123; Tłum. LW, s. 173 CO s 13 VI Kissingen Do M. Lubomirskiej - - kopia ALS, list z 15 VI 15 VI Kissingen Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 96-98 21 VI Kissingen Do A. Sołtana kopia ALS •LS, s. 99-100 [22] VI Kissingen 23 VI Kissingen * 25 VI Kissingen Do R. Załuskiego Do R. Załuskiego Do H. Reeve'a - PP 1912, s. 163-164 PP 1912, s. 164-165 Corr. II, s. 123-124; Tłum. LW, s. 174-175 28 VI Kissingen Do J. Bobrowej - Fragm. P. VI, s. 329 1 VII Kissingen Do A. Soltana kopia ALS 1 -- 3 VII Kissingen Do ojca - Fragm. Sl. V, s. 132 6 VII Kissingen 6 VII Kissingen Do A. Soltana Do K. Gaszyńskiego kopia ALS kopia J. LS, s. 101-102 LG, s. 118-122; Fragm. WL, s. 37-39 10 VII Kissingen Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 339 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1837 24 VII Frankfurt Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 103-104 [VIII] Frankfurt Do K. Gaszyńskiego - WL, s. 32-34 [połowa VIII Frankfurt] Do A. Sołtana kopia ALS - [połowa VIII Frank- Do J. Bobrowej - - kopia ALS, furt] . list z połowy VIII [IX- X- XI] Wiedeń Do J. Słowackiego - - Kor. JS1. I, s. 376 9 IX Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 343 * 25 IX Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 125-127; Tłum. LW, s. 176 28 IX Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 344-345 30 IX Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 165-166 12 X Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 345 18 X Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 348 9 XI Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 123-127 4 XII Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1875/3; LG, s. 128-130; Fragm. WL, s. 34 - 36 17 XII Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 166-168 28 XII Wiedeń Do ojca - - Kall. II, s. 348 * [przed 29 XII Wiedeń] Do Al. Lornbarda - - Corr. II, list z 29 XII * 29 XII Wiedeń Do H. Reeve'a - Cofr. II, s. 128-130; Tłum. BW 1901, III, s. 242; LW, s. 177-178 1838 > Do St. Małachowskiego - MałK, s. 6 91 Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 23 I Wiedeń Do Z. Ankwiczowej - RL 1931/6, s. 175 19 II Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 355 1 III Wiedeń Do n. adresatki - W 1882/402 15 III Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 356-358 1 IV Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 131-132; Fragm. WL, s. 42-43 5 IV Wiedeń Do A. Sapieżyrty BCz EW 1281 PH 1963/1, s. 114 11 IV Wiedeń Do ojca - Fragm. Kall. II, s. 358 * 12 IV Wiedeń Do H. Reeve'a - Corr. II, s. 131-132; Tłum. BW 1901, III, s. 244-245; LW, s. 178-179 6 V Wiedeń Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 168-169 14 V Wiedeń Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 133-134; Fragm. WL, s. 43 19_[20- 21-22-23] V Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 105-112 Salsbrunn 30 V Salsbrunn Do A. Sołtana kopia ALS - [pocz. VI Wrocław?] Do J. Bobrowej BNZam 1388 PNL 1905, s. 1067-1068 [pocz. VI Wrocław] Do A. Sołtana - - - kopia ALS, list z 9 XI 1 VI Do J. Bobrowej - P VI, s. 329 4 VI Toruń Do A. Sołtana kopia ALS LP, s. 113 [po 6 VI Opinogóra] Do E. Jaroszyńskiego - - LJ, s. 13 12 VI Opinogóra Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 55-59 T C . lOT [II pół. VI Opinogóra] Do M. Lubomirskiej - - J-lO, O. 1Ć.Ć4 29 VI Warszawa Do A. Sołtana kopia ALS - [koniec VI Warszawa] Do E. Jaroszyńskiego - - LJ, s. 13 4 VII Warszawa Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 59-64 Data Adresat Inform. autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1838 20 VII Opinogóra Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 114-117 * [koniec VII] Do M. Montleart - - LS, s. 115 (projektowany) * 10 VIII Gdańsk Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 139 12 VIII Gdańsk Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 118-119 13 VIII Gdańsk Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 135-136 [pół. VIII Opinogóra] Do E. Jaroszyńskiego - - LJ, s. 13 17 VIII Opinogóra Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 65-70 27 VIII Opinogóra Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 13-14 8 IX Opinogóra Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 70-74 5 X Opinogóra Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 75-79 20 X Warszawa Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 79-84 [koniec X Warszawa] Do A. Sołtana kopia ALS Krż., s. 309 - 311; Fragm. Tarn. I, s. 372 9 XI Linz Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 120 16 XI Wenecja Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 121-123 18 XI Wenecja Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 137-139; Fragm. WL, s. 39-41 18 XI Wenecja Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 84-88 26 XI Wenecja Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 169-170 28 XI Wenecja Do A. Sohana kopia ALS LS, s. 124-125 28 XI Wenecja Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 125 28 XI Wenecja Do A. Potockiego - - LS, s. 125, 131 9- [10] XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 126-131 LS, s. 142 LJ, s. 19 LS, s. 143 P VI, s. 310 TIL1898/45, list z 23 II 13 XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS 17 XII Neapol Do A. Potockiego a. MN 1452 1 18 XII [Neapol] Do K. Gaszyńskiego kopia J. 29 XII Neapol Do E. Jaroszyńskiego - 31 XII- [1 I] Neapol Do A. Sołtana kopia ALS [koniec XII Neapol] Do M. Lubomirskiej - 1839 [pocz. I Neapol] Do E. Jaroszyńskiego - * [I pół. I Neapol] Do ks. M. Montleart - [ok. 10 I] Neapol Do A. Sołtana kopia ALS 10 I Neapol Do K. Gaszyńskiego kopia J. 19 I Neapol Do A. Potockiego a. MN-1452 to 01 20 I Neapol Do E. Jaroszyńskiego - (a 23 1-5 II Neapol Do A. Sołtana kopia ALS 24 I Neapol Do R. Załuskiego _ 16 II Rzym Do D. Potockiej - 18 II Rzym Do D. Potockiej - [18] II Rzym Do D. Potockiej - 20 II Rzym Do A. Potockiego a. MN 1452 20 II Rzym Do A. Soitana kopia ALS [przed 23 II Rzym] Do H. Komarowej - [23 II] Rzym Do D. Potockiej 26 II Rzym Do T. Wyleżyriskiego - 2 III Rzym Do A. Sołtana kopia ALS 16 III Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 132-137 LP, s. 65-70 LG, s. 140-142 LJ, s. 15-19; W 1882/402-404 LS, s. 138-142; Fragm. PP 1877, s.101 LS, s. 143-144 LG, s. 143-144; Fragm. WL, s. 43-44 LP, s. 95-100 LJ, s. 19-33 LS, s. 145-148; Fragm. PP 1877, s. 102 PP 1912, s. 170-172 TIL 1898/40 TIL 1898/41 (data 16 II) LP, s. 100-102 LS, s. 149-150 TIL 1898/45; Fragm. LDP I, s. 1-2 RL 1936/1, s. 15 LS, s. 151-152 LS, s. 153-154 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1 839 [po 16 III Rzym] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 154 (projektowany) 14 IV Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 19 [przed 18 IV] Do K. Danielewicza - - LS, s. 156 18 IV Albano, 21- Do D. Potockiej .- PZKr II, s. 63-81; P IV, s. 201-232 -23-28-29 Neapol, 30 IV- 1 V Messyna, 2-3 V Zisia, 4-5 V Monreale 18 IV Albano Do A. Soltana kopia AL S LS, s. 155-156 [V- VI Neapol] Do ojca - - LL, s. 31 [V- VI Neapol?] Do D. Potockiej . - TIL 1898/42 1 V Messyna Do K. Kocha - Pr 1898/8 7 V Neapol Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 157-158 7 V Neapol Do K. Danielewicza - - LS, s. 157 [przed 8 V] Neapol Do St. Małachowskiego - LM, s.l 16 V Neapol Do H. Wodzickiego a. Oss. 11756 PP.1912, s. 174-176 29 V- 2 VI Neapol Do A Sołtana kopia ALS LS, s. 159-160 16 VI Neapol Do J. Lubomirskiego a. PLBN- LL, s. 20-21 19 VI Neapol Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 161-162 20 VI Neapol Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 23-24 21 VI Neapol Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 26-28 3 VII Genua Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 29-30 16 VII Drezno Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 163-165 16 VII Drezno Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 23-31; L III, s. 69-70 (ocenżur.) LS, s. 173 LS, s. 175 kopia ALS, list z 27 IX kopia ALS, list z 30 X 18 VII Drezno Do L. Sauvan (?) a. Oss. 12036, PH 1965/4, s. 81- 82 k. 130 14 VIII Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 166-167 21 VIII Freiburg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 31-33 29 VIII Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 168-169 5 IX Freiburg Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 32 - 41; L III, s. 77-86 (pod datą 25 IX) 7 IX Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 170-171 12 IX Freiburg Do A. Soitana kopia ALS LS, s. 172-173 12 IX Freiburg Do K. Danielewicza - - (projektowany) 19 IX Freiburg Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 145 20 IX Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 174-175 * 20 IX Freiburg Do p. Bourguignon - - NI 21 IX Freiburg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 35-43 05 Ol [przed 27 IX Freiburg] Do ojca - - 27 IX Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS - 3 X Freiburg Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 10 X Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 176-177 19 X Freiburg Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 146-149; Fragm. WL, s. 44-46 24 X Freiburg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 178-180 25 X Manteim [? za- Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 42 - 43; W 1882/404; L III, pewne Freiburg] s. 87-88 25 X Aarona(?) Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 102-105 [przed 30 X Baden- Do Z. Brzozowskiego - - weiler] 30 X Badenweiler Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 181-182 30 X Badenweiler Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 44-45 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1839 11 XI Mediolan Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 43-45; L III, s. 89-91; W 1882/404 * 11 XI Mediolan Do Sinny - - LS, s. 183 12 XI Mediolan Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 183-184 13 XI Mediolan Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 185-186 [po 13 XI Mediolan] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 186 20 XI Mediolan Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 150-152; Fragm. WL, s. 46 - 48 [21 XI Mediolan] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 46-47 24 XI Mediolan Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 49-51 [8-10 XII Rzym] Do D. Potocki ej - TIL 1898/41 9 XII Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 51-52 [ok. 10 XII Rzym] Do D. Potockiej - TIL 1899/12 13 XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS - 14 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/12 17 XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS - 17 XII Rzym Do D. Potockiej - - LDP I, s. 3 17-18 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 3-4 18 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/12 19 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/12; LDP I, s. 4-7 20 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/14 * 20 XII Rzym Do A. Sołtana kopia ALS - 21 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/15 22 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/15 23 [XII] Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/19 24 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/33, 34; LDP I, s. 7-11 24 XII Rzym Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 105-108 25-26 XII Rzym Do D. Potockiej - TIL 1899/34, 48 26 XII Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 53-54 28 XII Rzym Do H. Komarowej - - TIL 1899/34 29-30 XII Rzym Do D. Potockiej - WL, s. 67-70; TIL 1899/51; LDP I, s. 11-17 31 XII - 2-3 I Do A. Sołtana kopia ALS - Rzym 1840 3 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP, s. I, 17-21 5-7 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 21-27 6 I Rzym Do H. Komarowej - - LDP I, s. 10 24, 27 e> -j 6 I Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 55-56 8 - 9 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 27-32 9-10 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 32-39 11 I Rzym Do D. Potockiej - - P VI, s. 320 [ok. 12 I Rzym] Do J. Słowackiego - - Kor. JS1. II, s. 260 13 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 39-41 18 [I Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 41-44 • 19-20 [I Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 44-48 22 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 48-49 25 I Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 57-58 27 I [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 49-50 * [II Neapol] Do D. Potockiej - LDP I, s. 51-54 [pocz. II Neapol] Do D. Potockiej - LDP I, s. 50-51 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1840 18 II Yelletri Do D. Potockiej - - LDP I, s. 54 ** 19 II [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 54-58 19 II Rzym Do ojca - - LDP I, s. 56 21 II Rzym Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 46-50; L III, s. 92-96 22 II Rzym Do D. Potockiej - - P VI, s. 322 23 II Rzym Do J. Słowackiego - W 1879/253; GL 1880/251; LJSł. II, s. 252; L III, s. 3; Fragm. DzL • >•• 1852/4 i 1857/51; WL, s. 181-182 * [25 II Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 58-60 27 II Rzym Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 187-188 [pocz. III Rzym] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 188 (projektowany) 7 III Rzym Do T. Wyleżyńskiego - RL 1936/1, s. 15 13 III Rzym Do ojca - - P VI, s. 80 15 III Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 189-190 15-16 [III] Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 60-63 18 [III Mola di Gaeta] Do D. Potockiej - LDP I, s. 63-74 [19 III Mola di Gaeta] Do D. Potockiej - LDP I, s. 75-80 20 [III Mola di Gaeta] Do D. Potockiej - Pam. Ks., s. 81-88; Fragm. P V, s. 351-356; LDP I, s. 81-88 2[1] III [Mola di Gaeta] Do D. Potockiej - LDP I, s. 89-91 (pod datą 20 III) 29 III Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 60-61 [I pół. IV Rzym] Do J. Słowackiego - - PP 1912, s. 173 4 IV Rzym Do A. Sołtana kopia ALS - 5 IV Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 63-64 10 IV Rzym Do K. Kocha - Pr. 1896/8 [pół. IV Rzym] Do M. Lubomirskiej - LS, s. 191 18 IV Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 64-65 19 IV Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 153-157; Fragm. WL, s. 51-54 20 IV Rzym Do R. Załuskiego - PP 1912, s. 172-173 22 IV Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 191-192 25 IV Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 66-69 8 V Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 193 9 V Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 194-195 13 V Rzym Do R. Załuskiego a. MN 1495 L III, s. 96-99 18 V Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 158-160 22 V Rzym Do E. Jaroszyńskiego a. PLBN Tw. 1962/10, s. 76 to OJ co 25 V Rzym 31 V Rzym Do J. Lubomirskiego Do J. Słowackiego a. PLBN LL, s. 71 PL 1905, s. 83 - 85; Kor. JSł. II, s. * 265-266 P VI, s. 300 31 V Rzym Do D. Potockiej - ~ LL, s. 72 [pocz. VI ?] Rzym Do J. Lubomirskiego - 3 VI Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 196-197 LL, s. 72 [pół. VI ?] Rzym Do J. Lubomirskiego - _- 19 VI Rzym Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 109-114 24 VI Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 198 20 VII Karlsbad Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 199-200 LS, s. 200 [po 20 VII Karlsbad] Do M. Lubomirskiej - (projektowany) 27 VII Karlsbad Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 201-205 31 VII Karlsbad Do D. Potockiej - LDP I, s. 92-94 1 VIII Karlsbad Do D. Potockiej - LDP I, s. 94-96 4 VIII Karlsbad Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 50-56; L III, s. 97-102 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1840 4 VIII Karlsbad Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 72-76 8 VIII Karlsbad Do E. Jaroszyńskiego - - LJ, s. 56 [przed 9 VIII Karlsbad] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 210 9 VIII Karlsbad Do A. Soltana kopia ALS PPośm., s. 1 - 2; LS, s. 206 - 208; Krż., s. 311-313 9 VIII Karlsbad Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 209-211 (data 19 VIII) 10 VIII Karlsbad Do E. Jaroszyńskiego - LJ, s. 56-57; W 1882/402-404; L III, s. 103 19 VIII Monachium Do A. Potockiego a. MN 1452 LP, s. 114-118 20 VIII [Monachium] Do D. Potockiej - - P VI, s. 329 22 VIII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 96-98 [koniec VIII Mediolan] Do D. Potockiej - - LDP I, s. 99 [koniec VIII Genua] Do D. Potockiej - - LDP I, s. 99 [pocz. IX ? Liyorno] Do D. Potockiej - - LDP I, s. 99 [pocz. IX Liyorno] Do H. Komarowej - . - LDP I, s. 99 4 IX Civitavecchia Do D. Potockiej - - LDP I, s. 99 5 IX Civitavecchia Do D. Potockiej - LDP I, s. 99-100 22 IX Sorrento Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 212-213 29 IX Sorrento Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 161-164; Fragm. WL, s. 48-51 10 X Sorrento Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 214-216 10 X Sorrento Do A. Potockiego - - LS, s. 215, 217; LP, s. 118 [po 10 X] Do M. Lubomirskiej - - kopia ALS, list z 13 X kopia ALS, list z 13 X Do A. Sołtana Do A. Sołtana Do K. Gaszyńskiego Do A. Sołtana Do A. Potockiego Do J. Lubomirskiego Do J. Słowackiego Do A. Sołtana Do A. Soltana Do K. Gaszyńskiego Do J. Słowackiego 12 X 13 X 24 X Rzym 2 XI Albano 10-11 XI Rzym 13 XI Rzym [pół. XI Rzym] 16 XI Rzym 26 XI Rzym 14 XII Rzym 19 XII Rzym kopia ALS kopia J. kopia ALS a. MN 1452 a. PLBN LG, s. 165-168 LS, s. 217-218 LP, s. 118-126 LL, s. 78-81 Kor. JSł. II, s. 266 LS, s. 219-221 LS, s. 222-225 LG, s. 169-170 W 1879/254; GL 1880/251-256; LJSł. II, s. 258; L III, s. 11; Fragm. DzL 1852/4; WL, s. 177-181 LS, s. 226-227 LL, s. 84-87 LG, s. 171-172 kopia ALS kopia ALS kopia J. kopia ALS a. PLBN kopia J. Do A. Sołtana Do J. Lubomirskiego Do K. Gaszyńskiego 20 XII Rzym 21 XII Rzym 23 XII Rzym 1841 Rzeczp. 1921/46 LS, s. 228-229 KrR 1873/6; LG, s. 173 LL, s. 89-91 LP, s. 127-128 LM, s. 2-3; Fragm. WL, s. 186 LS, s. 230-231 Do D. Potockiej Do St. Małachowskiego Do A. Soltana Do K. Gaszyńskiego Do J. Lubomirskiego Do A. Potockiego Do St. Małachowskiego Do A. Sołtana Do Z. Zamoyskiego LM, s. 2 [pocz. r. ?] 31 I Rzym 15 II Rzym 15 II Rzym 15 II Rzym 22 II Rzym 25 II Rzym 25 II Rzym kopia ALS kopia J. a. PLBN a. MN 1452 kopia ALS LS, s. 230 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1841 [po 25 II Rzym] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 231 (projektowany) 8 III Rzym Do St. Malachowskiego - LM, s. 4 9 III [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 101 10 III [Rzym] Do D. Potockiej - LDP I, s. 101-102 13 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 103-104 [II pół. III Rzym] Do ojca - - BPAN 2031, k. 68 16 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 104-106 16 III Rzym Do J. Słowackiego - W 1883/445; LJSł. II, s. 263; L III, s. 17; Fragm. DzL 1852/4; W 1879/256 i 258; GL 1880/251-256 17 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 106-108 20 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 108-110; Fragm. TIL 1898/50 20 III Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/6 (data 22 III); LG, s. 175-176; Fragm. WL, s. 55 21 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 110-111 22 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 111-114 23 III [Rzym] Do D. Potockiej - ' LDP I, s. 114-116 [24-25 III Rzym] Do D. Potockiej - TIL 1898/50 27 III Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 116-119; Fragm. TIL 1899/2; P VI, s. 309 31 III Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 232-233 2 IV Rzym Do St. Krasińskiego ' - "Bluszcz" 1922/9 oo 2 IV Rzym Do St. Małachowskiego - LM, s. 5-6; Fragm. WL, s. 186- 1 187 X o 8 IV Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 1-4 •espondencja 10 IV Rzym 29 IV Rzym 7 V Rzym Do J. Słowackiego Do St. Krasińskiego Do A. Cieszkowskiego k. MN 1473 W 1879/259; GL 1880/251-256; LJSł. II, s. 266; L III, s. 21-27; Fragm. DzL 1852/4; WL, s. 182-183 LC I, s, 4-7 21 V Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 234-236 21 V Rzym Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 236 26 V Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/6; LG, s. 177-179; Fragm. WL, s. 55-56 3 VI Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 8-10 12 VI Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/9; LG, s. 180-182; N> Fragm. WL, s. 61-62 co 18 VI Rzym Do J. Słowackiego repr. a. PZKr. W 1879/245; GL 1880/251-256; II, s. 233 LJSł. II, s. 272; L III, s. 28-30 21 VI Rzym Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 237-239 2 VII Do D. Potockiej - - P VI, s. 338 5 VII Civitavecchia Do D. Potockiej - LDP I, s. 120-126 6 VII Livorno Do D. Potockiej - - LDP I, s. (projektowany) 124 7 VII Genua Do D. Potockiej - Fragm. BW 1903, II, s. 4 [ok. 8 VII Mediolan] Do D. Potockiej - - LDP I, s. (projektowany) 125 10 VII Bregenz Do D. Potockiej - LDP I, s. 127-128 12 VII Monachium Do ks. Teano - - LDP I, s. (projektowany) 127 12 VII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 128-130 12 VII Monachium Do ojca - - LDP I, s. 129 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1841 [II pot. VII lub lx- Do D. Potockiej - WL, s. 77-79 xii Monachium] Do D. Potockiej - WL, s. 79-83 Do D. Potockiej - WL, s. 85-87 18 VII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 130-132 18 VII Monachium Do ojca - - LDP I, s. 130 18 VII Monachium Do A Soltana kopia AL S KrR 1873/9; LS, s. 240 19 VII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 133-137 20 VII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 91-95; BW 1903, II, s. 6-9; LDP I, s. 138-144 23 VII Bruckenau Do D. Potockiej - - LDP I, s. 145 24-25 VII Kassel Do D. Potockiej - WL, s. 95-103; KrR 1873/11; PP 1912, s. 177-184; LDP I, s. 144-152 26 VII Wildungen Do D. Potockiej - KrR 1873/13; LDP I, s. 153 29 VII Wildungen Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 11-20 30-31 VII Wildungen Do D. Potockiej - LDP I, s. 155-160 1 VIII Wildungen Do A. Soltana kopia AL S KrR 1873/13; LS, s. 243-246 3-5 VIII Wildungen Do D. Potockiej - WL, s. 72-77; BW 1903, II, s. 4; LDP I, s. 160-169 5 VIII Wildungen Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 93-96 7 VIII Wildungen Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/13; LG, s. 183-187; Fragm. WL, s. 57-61 8 VIII Wildungen Do D. Potockiej - LDP I, s. 169-173 12 VIII Wildungen Do D. Potockiej - LDP I, s. 173-175 Do D. Potockiej Do J. Słowackiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do ojca Do D. Potockiej Do D. Potockiej -Do D. Potockiej Do K. Gaszyńskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Sołtana Do St. Małachowskiego Do J. Słowackiego LDP I, s. 175-178 Fragm. PrzL 1890, nr 5-7; Kor. JSł. II, s. 290-291 LDP I, s. 178-180 LDP I, s. 180-183 LL, s. 678-681 LDP I, s. 183-188; Fragm. TIL 1898/18 LDP I, s. 188-192 LDP I, s. 193-195 KrR 1873/13; LG, s. 188-189; Fragm. WL, s. 56-57 LDP I, s. 195-198 LDP I, s. 198-200 LDP I, s. 200-202 LDP I, s. 202-204 LDP I, s. 204-205 KrR 1873/16; LS, s. 247-248 LM, s. 7-8; Fragm. WL, s. 187-188 W 1879/249; GL 1880/251-256; LJSł. II, s. 274; L III, s. 31-34; Fragm. DzL 1852/4; WL, s. 183-186 Koź., s. 466-467 WL, s. 83-85 LDP I, s. 206-208 15 VIII między Wurz-burgiem a Bayreuth [II pół. VIII Karlsbad] 17 VIII Karlsbad 19 VIII Karlsbad 20 VIII Karlsbad 22 VIII Karlsbad 24 VIII Karlsbad 31 VIII Drezno l IX Drezno 3 IX Drezno 4 IX Toeplitz 6 IX Toeplitz 19 IX Frankfurt 20 IX Frankfurt 24 IX Monachium 15 X Monachium 27 X Monachium a. PLBN k. MN 1446 kopia J. kopia ALS Do n. adresata Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej [XI Paryż] [pocz. XI Paryż] 6 XI Troyes 6 XI Troyes LDP I, s. 208 , Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1841 6 XI Troyes Do D. 'Potockiej - - LDP I, s. 209 7 XI Langres Do D. Potockiej - LDP I, s. 209-211 8 [XI] Bazylea Do D. Potockiej - LDP I, s. 211-214- 10 XI Monachium Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 249-250 [ok. 11 XI Monachium] Do A. Załuskiej - - RL 1936, list z 25 XI 12 XI Monachium Do St. Małachowskiego - KrR 1873/23; WL, s. 193-195; LM, s. 9-11 13 XI Monachium Do D. Potockiej - - TIL 1898/12 14 XI Monachium Do D. Potockiej - - TIL 1898/18 17 XI Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 214-219; Fragm. TIL 1898/12 18 XI Monachium Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/16; LG, s. 190-191 20 XI Monachium Do D. Potockiej - - TIL 1898/22 23 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. P VI, s. 341 25 XI Monachium Do T. Wyleżyńskiego - RL 1936/1, s. 16-17 26 [XI] Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 219-223; Fragm. KallT, s. 53-54 28 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. TIL 1898/10 29 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. TIL 1898/12 [XII Monachium] Do ojca - - LDP I, s. 307 1 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 139-142; LDP I, s. 223- 229; Fragm. KallT, s. 52-53 29 XII Monachium 29 XII Monachium 31 XII Monachium 1842 [I-III Monachium] 2 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 230-231 4 XII Monachium Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 251-253 5 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 118-125; KrR 1873/16; LDP I, s. 231-238 6 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 125-132; KrR 1873/16; LDP I, s. 238-244 7 XII Monachium Do St. Małachowskiego - WL, s. 188-192; LM, s. 12-15 8 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 244-249 10 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 250-251 12 - 13 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 251-257 13-14 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 87-90; LDP I, s. 257-266 17 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 266-271 17 XII Monachium Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 254-258 19 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 70-71; LDP I, s. 272-280; Fragm. KallT, s. 54 20 XII Monachium [Do D. Potockiej ?] - KrR 1873/18 21 XII Monachium [Do D. Potockiej ?] - KrR 1873/18 24 [XII Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 280-282 25 XII Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 282-285 25 XII Monachium Do 'D. Potockiej - KrR 1873/18 go \ - ljKAV813,|Z3 \ ^ s~~ - ^ s > m Do St. Małachowskiego - KrR 1873/23 m Do D. Potockiej - Fragm. KallT, s. 55-56 m Do D. Potockiej - LDP I, s. 285-291; Fragm. KallT, s. 56 m] Do D. Potockiej _ WL, s. 115-117 Do D. Potockiej - WL, s. 132-139 co ~J O) , Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1841 6 XI Troyes Do D. 'Potockiej - - LDP I, s. 209 7 XI Langres Do D. Potockiej - LDP I, s. 209-211 8 [XI] Bazylea Do D. Potockiej - LDP I, s. 211-214- 10 XI Monachium Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 249-250 [ok. 11 XI Monachium] Do A. Załuskiej - - RL 1936, list z 25 XI 12 XI Monachium Do St. Malachowskiego - KrR 1873/23; WL, s. 193-195; LM, s. 9-11 13 XI Monachium Do D. Potockiej - ' - TIL 1898/12 14 XI Monachium Do D. Potockiej - - TIL 1898/18 17 XI Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 214-219; Fragm. TIL 1898/12 18 XI Monachium Do K. Gaszyńskiego kopia J. KrR 1873/16; LG, s. 190-191 20 XI Monachium Do D. Potockiej - - TIL 1898/22 23 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. P VI, s. 341 25 XI Monachium Do T. Wyleżyńskiego - RL 1936/1, s. 16-17 26 [XI] Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 219-223; Fragm. KallT, s. 53-54 28 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. TIL 1898/10 29 XI Monachium Do D. Potockiej - Fragm. TIL 1898/12 [XII Monachium] Do ojca - - LDP I, s. 307 1 XII Monachium Do D. Potockiej - WL, s. 139-142; LDP I, s. 223- 229; Fragm. KallT, s. 52-53 kopia ALS kopia ALS 2 XII Monachium Do D. Potockiej 4 XII Monachium Do A. Sołtana 5 XII Monachium Do D. Potockiej 6 XII Monachium Do D. Potockiej 7 XII Monachium Do St. Małachowskiego 8 XII Monachium Do D. Potockiej 10 XII Monachium Do D. Potockiej 12 - 13 XII Monachium Do D. Potockiej 13-14 XII Monachium Do D. Potockiej 17 XII Monachium Do D. Potockiej 17 XII Monachium Do A. Sołtana 19 XII Monachium Do D. Potockiej 20 XII Monachium [Do D. Potockiej ?] 21 XII Monachium [Do D. Potockiej ?] 24 [XII Monachium] Do D. Potockiej 25 XII Monachium Do D. Potockiej 25. XII Monachium Do 'D. Potockiej 26 XII Monachium Do St. Małachowskiego 27 XII Monachium Do St. Małachowskiego 29 XII Monachium Do St. Małachowskiego 29 XII Monachium Do D. Potockiej 31 XII Monachium Do D. Potockiej 1842 [I - III Monachium] Do D. Potockiej Do D. Potockiej LDP I, s. 230-231 LS, s. 251-253 WL, s. 118-125; KrR 1873/16; LDP I, s. 231-238 WL, s. 125-132; KrR 1873/16; LDP I, s. 238-244 WL, s. 188-192; LM, s. 12-15 LDP I, s. 244-249 LDP I, s. 250-251 LDP I, s. 251-257 WL, s. 87-90; LDP I, s. 257-266 LDP I, s. 266-271 LS, s. 254-258 WL, s. 70-71; LDP I, s. 272-280; Fragm. KallT, s. 54 KrR 1873/18 KrR 1873/18 LDP I, s. 280-282 LDP I, s. 282-285 KrR 1873/18 KrR 1873/23 KrR 1873/23 KrR 1873/23 Fragm. KallT, s. 55-56 LDP I, s. 285-291; Fragm. KallT, s. 56 WL, s. 115-117 WL, s. 132-139 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1842 Do D. Potockiej - WL, s. 142-145 Do D. Potockiej - WL, s. 152-155 Do D. Potockiej - WL, s. 156-157 Do D. Potockiej - WL, s. 157-160 Do D. Potockiej - WL, s. 160-161 1 I [Monachium] Do D. Potockiej a. PLBN PH 1965/5, s. 103 2 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 291-297 4 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 297-302 5 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 302-304 7 I Monachium Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 115-118 1281 7 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 304-308 7 I Monachium Do H. Komarowej - - LDP I, s. 262, 307 10 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 308-315 12 I Monachium Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 118 1281 13 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 316-318 [ok. 15 I Monachium] Do M. Lubomirskiej - - LS, s. 266 15 I Monachium Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 98-100 17 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 318-324 18-19 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 324-333 24 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, 333-337 26 I Monachium Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 266-268 31 I Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 337-341 LDP I, s. 341-348 WL, s. 146-152; LDP I, s. 348-354 Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do H. Komarowej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do ojca (?) 2 II Monachium 3 II Monachium [ok. 4 II Monachium] 5 II Monachium 6 II Monachium 8 II Monachium 10 II Monachium 12 II Monachium 15 II Monachium 15-16 II Monachium 17-18 II Monachium 18-19 II Monachium [19] II Monachium 20 II Monachium 23 II [Monachium] 24 II [Monachium] 25 II Monachium 26 II [Monachium] 27 II [Monachium] 28 II [Monachium] 28 II Monachium LDP I, s. 359 LDP I, s. 354-359; Fragm. BW 1903, II, s. 9-11 LDP I, s. 359-362 LDP I, s. 362-368 LDP I, s. 368-373 LDP I, s. 373-376 LDP I, s. 376-382 WL, s. 113-114; LDP I, s. 383-387 LDP I, s. 387-390 PP 1912, s. 185-188 LDP I, s. 390-391 (data 20 II) LDP I, s. 391 LDP I, s. 391-392 LDP I, s. 392-393 LC I, s. 20-23 LDP I, s. 393-396 LDP I, s. 396-397 LDP I, s. 397-398 LDP I, s. 398 W 1878/212; GL 1880; LJS1. II, s. 277; L III, s. 35 LDP I, s. 398-399 LS, s. 269-270 LDP I, s. 400-402 Do J. Słowackiego Do D. Potockiej Do A. Sołtana Do D. Potockiej 28 II Monachium l III [Monachium] 3 III Monachium 4 III [Monachium] kopia ALS Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1842 5 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 402 - 403 8 III Monachium Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 119-120 1281 9 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 403 - 405 9 - 10 III Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 405-407 11 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 407 11 III Monachium Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 271 11 III [Monachium] Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 24-27 12 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 408-410 13 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 410 - 412 14 III Monachium Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 120-121 1281 - 14 III Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 412-414 14-15 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 414 - 417 15 III Monachium Do St. Malachowskiego - LM5 s. 21-22 16 III Monachium Do D. Potockiej - LDP I, s. 417-420 18 III Monachium Do St. Krasińskiego k. MN 1471 "Bluszcz" 1922/9 18 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 420-421 19 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 421 - 424 19-20 III [Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 424 - 431 22 III Monachium Do H. Ankwiczówny - BW 1871, II, s. 130-132; Siem., s. 119-123 23 [III Monachium] Do D. Potockiej - LDP I, s. 431 - 432 23 III Monachium Do D. Potockiej - - LDP I, s. 432 23 III Monachium 25-26 III [Monachium] 26-27 III Monachium 27 III [Monachium] 27-28 III Monachium 28 III Monachium 28-29 III Monachium 29 III Monachium 30 III Monachium 30 III Monachium 30-31 III Monachium 31 III Monachium 2 IV Monachium 3 IV Monachium 9 IV Bazylea 21 IV Bazylea [ok. 22 IV Bazylea] 22 IV Bazylea 23 IV Baden [Bazylea] 24 IV Bazylea 30 IV Lucerna [II poi. V ?] 4 VI Lucerna [I pół. VII Kissingen] Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 272 Do D. Potockiej Do J. Słowackiego - LDP I, s. 433-436 W 1879/241; GL 1880/251-256; LJSł. II, 279; L III, s. 37-40 Do D. Potockiej - LDP I, s. 437 Do D. Potockiej - LDP I, s. 437 - 439 LDP I, s. Do p. Danielewiczowej 439 Do D. Potockiej - LDP I, s. 440-441 Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 273-276 LS, s. 278 Do n. adresata - Do D. Potockiej - LDP I, s. 442-443 Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 277-279 Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 27-28 Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 121 1281 Do St. Małachowskiego - LM, s. 23-24 Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 192-196 Do A. Sołtana Do J. Słowackiego kopia ALS LS, s. 280 W 1879/241; LJSł. II, s. 277; L III, s. 36 Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 281 Do A. Sapieżyny a. BCz EW PH 1963/1, s. 121-122 1281 Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 28-30 Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 30-31 Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 31-32 Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 32-34 Kor. JSł. Do J. Słowackiego I, s. 488 to s Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1842 4 VII Kissingen Do K. Gaszyńskiego kopia J. - [ok. 13] VII Kissingen Do A. Czartoryskiego a. BCz 5479 PH 1959/6, s. 101 13 VII Kissingen Do A. Sapieżyny a. BCz EW 1281 PH 1963/1, s. 122 13 VII Kissingen Do D. Potockiej - LDP I, s. 443 - ł45 14 VII Kissingen Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 282-283 16 VII Kissingen Do D. Potockiej - LDP I, s. 445- 448; Fragm. KallT, s. 36-38 18 VII Kissingen Do D. Potockiej " LDP I, s. 448-450 20 VII Kissingen Do D. Potockiej LDP I, s. 450 - 151 * [przed 29 VII Kissin- Do M. J. Cheliusa - - LDP I, s. gen] 453 [29 VII Kissingen] Do D. Potockiej - LDP I, s. 451-453; Fragm. KallT, s. 39 29 VII Kissingen Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 284-285 4 VIII Kissingen Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 102-103 6 VIII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 34-36 14 VIII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 36-37 21 VIII Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 104 22 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - Fragm. TIL 1898/19 23 VIII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 37-39 27 VIII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 39-41 10 IX Sestri di Leyante Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 41-44 [połowa IX Sestri di Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 277 - 278 (fragm. końcowy) Levante] 19 IX Sestri di Leyante Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 105 LDP I, s. 463 TIL 1898/11 TIL 1898/1 22 IX Sestri di Levante [26]- 27 IX Sestri di Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 44-46 - LC I, s. 46-49 Leyante 27 IX Sestri di Leyante 28 IX Chiayari 3 X Genua 3 X Genua 6 X Genua Do A. Cieszkowskiego Do K. Gaszyńskiego Do J. Lubomirskiego Do A. Sołtana Do K. Gaszyńskiego kopia J. a. PLBN kopia ALS kopia J. LC I, s. 49-51 LG, s. 197 LL, s. 106 LS, s. 286 LG, s. 198 7 X Genua 12 X Nicea 17 X Nicea 17 X Nicea 22 X Nicea 24 X Nicea 28 X Nicea 1 XI Nicea 6 XI Nicea 6 XI Nicea Do St. Malachowskiego Do J. Lubomirskiego Do J. Lubomirskiego Do J. Lubomirskiego Do A. Cieszkowskiego Do J. Lubomirskiego Do St. Małachowskiego Do J. Lubomirskiego Do K. Gaszyńskiego Do A. Sołtana a. PLBN a. PLBN a. PLBN a. PLBN a. PLBN kopia J. kopia ALS LM, s ?."; LL, s. LL, s. LL, s. LC I, LL, s. LM, s LL, s. LG, s LS, s. L>J 107 108-109 110 s. 51-52 111 . 26 112 199 287-288 [II poi. XI Civita- Do D. Potockiej ~~ yecchia] 18 XI Mentona (?) Do D. Potockiej ' 1 -- 21 XI Piza 25 XI Rzym 25 XI Rzym 26 XI Rzym 27-28 XI Rzym [29 XI Rzym] 6-7 XII Rzym 7 XII Rzym 9 XII Rzym Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej - LC I, LDP LDP LDP LDP LDP LDP LDP s. 52-53 I, s. 453-455 I, s. 455-456 I, s. 456-458 I, s. 459-460 I, s. 460 - 462 I, s. 462-463 I, s. 463-464 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1842 10 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 464 - 466 11 XII Rzym Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 289-290 13 XII Rzym Do D. Potockiej - - LDP I, s. 469 17 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 466-467 18-19 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 468 - 469 19 XII Rzym Do H. Komarowej - - LDP I, s. 469 20 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 469-470 23 XII Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 53-55 24 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 470 - 471 25-26 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 472 - 473 27 XII Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 55-56 28 XII Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 200 28-29 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 473 - 475 30 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 475 - 476 31 XII Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 476 - 477 1843 2 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, 477-479; Fragm. KallT, s. 44-46 3 I Rzym Do D. Potockiej - - TIL 1898/10 [4- ]5 I Rzym Do D. Potockiej k. fragm. BN LDP I, s. 479-480; Fragm. PL 1965/3, s. 221 8 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 480-484 co W i 9 I Rzym Do D. Potockiej LDP I, s. 484-486 12 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 486 - 490; Fragm. KallT, s. 46-48 14 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 490-491; Fragm. KallT, s. 48 15 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 491-493 18 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 493 - 496; Fragm. KallT, s. 48-50 20 I Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 56-65 21 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 496 ^ 24 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 496 - 498 25 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 498-503 26 I Rzym Do J. Słowackiego - W 1879/276; GL 1880/251-256; LJSł. III, s. 41; L III, s. 41 - 46; Fragm. DzL 1852/4 27 I Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 503-505; Fragm. J. KallT, s. 42-44 [II ? Rzym] Do ojca - - LL, s. 129 3 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 505-508 4 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 508-510 6 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 510-512 7 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 512-514 10 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 514-515 11 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 515-516 12-13 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 516-518 14 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 518-521 14 II Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 65-67 [ok. 15 II Rzym] Do D. Potockiej k. BN PL 1965/3, s. 220 21 II Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 521-522 26 II Civitavecchia Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL3 s. 113-114 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1843 2 III Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 201 3 III Ntv.^ [Nicea] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 115-117 6 III Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 120-121 10 III Aix Do D. Potockiej - LDP II, s. 749-750 12 III Montpellier Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 123-124 15 III Montpellier Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 125-126 17 III Montpellier Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 127-128 20 III Arles Do ojca - - LL, s. 129 [21 III Nicea] Do I. Sanguszkowej - - LL, s. 131 [21 III Nicea ?] Do AL Branickiego - - LL, s. 131 21 III Cannes Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 202-203 21 III Cannes Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 204 22 III Nf/jj [Nicea] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 129-131 22 III Montpellier Do ojca - - LL, s. 129 [Nicea] 23 III Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LGS s. 205 24 III Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG5 s. 206-207 25 III Ntx^ [Nicea] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 133-134 25 III Aąuae Sextiae Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 67-72 [Nicea] 26 III Aąuae Sextiae Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 72-75 [Nicea] 27 III Aix en Proven- Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 291-292 ce [Nicea] 27 III Nw^ [Nicea] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 135-137 HBpPPHKPMMMPPMMMP^ --- ",_ 28 III Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 208-209 30 III Nt*^ [Nicea] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 137-138 4 IV Genua Do D. Potockiej - LDP I, s. 522-525 5 IV Livorno Do D. Potockiej - - LDP I, s. 522 6 IV Livorno Do D. Potockiej - LDP I, s. 525-528 6 IV Livorno Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 210 7 IV Livorno Do D. Potockiej - LDP I, s. 528-532 [8 IV Civitavecchia] Do D. Potockiej - LDP I, s. 532-534 10 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 534-537 12 IV Rzym Do J. Słowackiego - W 1879/277; LJSł. II, s. 285; L III, s. 47; Fragm. DzL 1852/4 12-13 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 537-541 15 IV Rzym Do St. Małachowskiego - LM, s. 27 - 30; Fragm. WL, s. 27-30 15 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 541-543 16 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 543-545 17 IV Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 211 18 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 545-548 21 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 548-551 25 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 551-554 27 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 554-556; Fragm. KallT, s. 50-52 28 IV Rzym Do D. Potockiej - - LDP I, s. 558 29 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP I, s. 556-559 30 IV Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 75-78 30 IV Rzym Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 4 V Rzym Do D. Potockiej - - TIL 1898/10 5 V Rzym -9 V Genua Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 212-213 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1843 9 V Genua Do D. Potockiej - LDP I, s. 559-561 11 V Novi Do D. Potockiej - LDP I, s. 562 15 V [Turyn] Do D. Potockiej - LDP I, s. 562-566 15 V Turyn Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 214-215 * 15 V Turyn Do M. Cheliusa - - kopia J., list z 15 V 16 V Turyn Do D. Potockiej - - LDP I, s. (projektowany) 563 21 V Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 216-217 25 V Tullins Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL3 s. 139-140 26 V Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 218-219 1 VI Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 220-221 10 VI Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 222-223 [II pół. VI] Do J. Słowackiego - - Kor. JSł. II, s. 8 16 VI Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 224-225 17 VI Grenoble Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 25 VI Genewa Do D. Potockiej - LDP I, s. 566-577 26 VI Bern Do D. Potockiej - LDP I, s. 571-573 26 VI Waldenburg Do D. Potockiej - LDP I, s. 573-576 28 VI Heidelberg Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 4 VII Aix [les Bains] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 141-142 5 [VII Aix les Bains] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 143-144 10 VII [Lyon] Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 226-227 16 VII Odlincourt Do D. Potockiej - LDP I, s. 576-580 ' [17 VII Heidelberg] Do D. Potockiej k. BN Fragm. PL 1965/3, s. 221-222 [ok. 18 VII Heidelberg] Do D. Potockiej - WL, s. 162-163 18 VII Heidelberg Do D. Potockiej - WL, s. 162-163; LDP I, s. 580-582 20 VII Bamberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 144-145 23 [VII] Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 146 23 VII Drezno Do D. Potockiej - - LL, s. 146 25 VII Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 148-150 28 VII [Drezno] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 151-152 31 VII Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 152-154 [pocz. VIII Drezno] Do J. Słowackiego - - Kor. JSł. II, s. 22 [pocz. VIII Drezno] Do A. Mickiewicza - - LL, s. 156; LC I, s. 82; ^ LDP II, s. 204 3 VIII Drezno Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 293 4 VIII Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 155-156 7 VIII Drezno Do D. Potockiej - - TIL 1898/10 8 VIII Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 156-157 8 VIII Drezno Do D. Potockiej - Fragm. P VI, s. 355; TIL 1898/24 9-10 VIII Drezno Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 134-135 10 VIII Lipsk Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 135-136 11 VIII Berlin Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 136-137 14 VIII Wierzenica Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 78-83 14 VIII Wierzenica Do D. Potockiej - LDP II, s. 1-2 15 VIII Toruń Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 137-138 17 VIII Opinogóra Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 158-159 17 VIII Opinogóra Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 138-139 18-21 VIII Opinogóra Do D. Potockiej --- LDP II, s. 3-7 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1843 24-25 VIII Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 7-10 25 VIII Opinogóra Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 160-161 25 VIII Opinogóra Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 83 27 VIII Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 10-11 28 VIII Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 162-163 2 IX Warszawa Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 84 3 IX Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 11-13 4 IX Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 13-15 5 - 6 IX Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 163-167 7 IX Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 15-17 7 IX Warszawa Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 85 8 IX Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 17-18 11-13 IX Opinogóra Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 139-141 13 IX Opinogóra Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 168-170 14 IX Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 19-21 16 IX Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 21-26 19 IX Opinogóra Do D. Potockiej - - LDP II, s. 27 21 IX Opinogóra Do D. Potockiej _ LDP II, s. 26-28 22 IX Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 28-31 22 IX Opinogóra Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 171-172 24-25 IX Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 31-37 26 IX Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 37-39 27 IX Opinogóra Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 86 31 IX- 2 X Opinogóra Do D. Potockiej a. PLBN PH 1963/2, s. 141-144 PH 1963/2, s. 143, list z 2 X LJ, s. 57 a. PLBN kopia ALS LDP II, s. 68 kopia J. a. PLBN a. PLBN kopia J. LC I, s. 91 [koniec IX Opinogóra] [X] 3-6 X Knyszyn 9 X Opinogóra 10 X Opinogóra [I po}. X Opinogóra] 12 X Opinogóra - 14 X Toruń 15 X Gniezno 17 X Wierzenica 17 X Wierzenica 18 X Wierzenica 18 X Wierzenica 19-20 X Wierzenica [21 X Wierzenica] 22 X Wierzenica 24 X Wierzenica 25 X Bydgoszcz 27 X Gdańsk 28 X Gdańsk 28 X Gdańsk 28 X Gdańsk * 28 X Gdańsk 29 X Kwidzyn 29 X Kwidzyn 30 X Lautenburg [Działdowo] Do T. Lubomirskiej Do E. Jaroszyńskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Sohana Do D. Potockiej Do Z. Kisielewej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do K. Gaszyńskiego Do J. Lubomirskiego Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do K. Gaszyńskiego Do A. Cieszkowskiego Do Jugla Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego LDP II, s. 39-45 LDP II, s. 46-51 LL, s. 172-174 LDP II, s. 51-52 LDP II, s. 52-59 LDP II, s. 59-62 LDP II, s. 62-65 LDP II, s. 65-68; Fragm. KallT, s. 65 LDP II, s. 68-73 Fragm. LDP II, s. 73-74 LL, s. 175-176 LL, s. 177-180 LDP II, s. 74-77 LDP II, s. 77-81 LC I, s. 86-91 LDP II, s. 81-84 LC I, s. 91-94 LDP I, s. 94-95 Data Adresat Inform. o autogr. lubT kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1843 31 X Opinogóra Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 181-188 31 X- 1 XI Opinogóra Do D. Potockiej - LDP II, s. 85-91 5 XI Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 189-191 7 - g XI [Warszawa] Do D. Potockiej - LDP II, s. 91-95 8 XI Warszawa Do Sulatyckiego - - LDP II, (projektowany) s. 93 9-10 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 95-98 10 XI Warszawa Do D. Potockiej j - LDP II, s. 98-99 10 XI Warszawa Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 95-97 12-13 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 99-107 15-16 XI [Warszawa] Do D. Potockiej - LDP II, s. 107-111 16 XI Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 192-193 16 XI Warszawa Do J. Zamoyskiego - - LDP II, s. 111 16 - 17 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 111-117 18 XI Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 193-196 20 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 117-119 21 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 119-121 23 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 122-125 25 XI Warszawa Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 97-99 25 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 125-128 25 - 26 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 128-132 28 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 132-135 29 - 30 XI Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 135-140 [XII ? Warszawa] Do A. Sohana kopia AL S LS, s. 294-295 LDP II, s. 168 2 XII Warszawa Do D. Potockiej 3 XII Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN 4 - 5 XII Warszawa Do D. Potockiej - 6 XII Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN 6 - 7 XII Warszawa Do D. Potockiej - 7 XII Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN 8 XII Warszawa Do D. Potockiej - [10 XII Warszawa] Do D. Potockiej - 12-13 XII Warszawa Do D. Potockiej - 14[- 16] XII Warszawa Do D. Potockiej - • 17 XII Warszawa Do D. Potockiej - 21 XII Warszawa Do D. Potockiej k. BN 22 XII Warszawa Do H. Komarowej - 23 XII Warszawa Do D. Potockiej _ 23-25 XII Warszawa Do D. Potockiej - 27 XII Warszawa Do D. Potockiej - 28 XII Warszawa Do D. Potockiej - 29 XII Warszawa Do D. Potockiej - 31 XII Warszawa Do D. Potockiej - 31 XII- 1 I Warszawa Do D. Potockiej . - [koniec XII Warszawa] Do D. Potockiej k. BN [koniec roku Warszawa] Do D. Potockiej k. BN 1844 [I pół. roku Warszawa] Do D. Potockiej k.BN 1 I Warszawa Do D. Potockiej - 2 - 3 I Warszawa Do D. Potockiej - 3 I Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LDP II, s. 140-143 LL, s. 196-198 LDP II, s. 143-145 LL, s. 198-202 LDP II, s. 145-148 LL, s. 202-204 LDP II, s. 148-151 LDP II, s. 152-154 LDP II, s. 155-157 LDP II, s. 157-160 LDP II, s. 161-162 Fragm. LDP II, s. 163-165; PL 1965/3, s. 223 LDP II, s. 165-168 LDP II, s. 168-175 Fragm. LDP II, s. 175-178 LDP II, s. 178-181 LDP II, s. 181-185 LDP II, s. 185-187 LDP II, s. 188-194 PL 1965/3, s. 223-224 Fragm. PL 1965/3, s. 224-225 Fragm. PL 1965/3, s. 225 LDP II, s. 194-196 LDP II, s. 196-201 LL, s. 204-206 Data Adresat 1 Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1844 4 I Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 202-204 [przed 6 I Warszawa] Do J. Bobrowej - - LCI,s. 101 6 I Warszawa Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 100-112 7 I Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 206-209 9 I Warszawa Do D. P >'ei - LDP II, s. 204-206 13-14 I Warszawa Do D. - LDP II, s. 206-212 14 I Warszawa Do E. ]a, • . - . .. .. siego - LJ, s. 57-59; L III, s. 104-106 16 I Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 210-213 18 I Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 212-215 21 I Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 216-220 22 I Łaziska Do D. Potockiej - - LDP II, s. 249 23 I Łaziska Do D. Potockiej - - LDP II, s. 249 24 I Łaziska Do D. Potockiej - , - LDP II, s. 222 25 I Łaziska Do D. Potockiej - LDP II, s. 220-223 26 I Łaziska Do D. Potockiej - - LDP II, s. 249 28 I Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 223-226 29 I Warszawa Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 30 I Warszawa Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 214-216 30 I Warszawa Do H. Komarowej - - LDP II, s. 228 31 I Warszawa Do D. Potockiej - LDP II, s. 226-230 a. PLBN LDP II, s. 276 LDP II, s. 274 k. BN I II Warszawa 7 II Warszawa 7 II Warszawa 9 II Warszawa 12 II Warszawa 14-15 II Warszawa 16 II Warszawa 17-19 II Warszawa 18 II Warszawa 18-19 II Warszawa 19 II Warszawa 21 II Warszawa 22 II Warszawa ok. 25 II Warszawa 25 II Warszawa po 25 II Warszawa 26 II Warszawa 28 II Warszawa 29 II Warszawa [III Warszawa] 1 III Warszawa 2 III Warszawa 2-3 III Warszawa 6-7 III Warszawa 7-8 III Warszawa 9 III Warszawa II III Warszawa 12-13 III Warszawa Do D. Do D. Do A. Do D. Do D. Do D. Do D. Do J. Do D. Do D. Do D. Do D. Do D. Do J. Potockiej Potockiej Cieszkowskiego Potockiej Potockiej Potockiej Potockiej Lubomirskiego Potockiej Potockiej Potockiej Potockiej Potockiej Lubomirskiego Do D. Potockiej Do n. adresata (projektowany) Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej LDP II, s. 230-237 LDP II, s. 237-241 LC I, s. 113-116 LDP II, s. 241-246 LDP II, s. 246-248 LDP II, s. 249-255 Fragm. P VI, s. 357 LL, s. 217-219 LDP II, s. 255-258 LDP II, s. 258-260 LDP II, s. 260-262 LDP II, s. 262-268 LDP II, s. 268-274 LDP II, s. 274-276 LDP II, s. 276-278 LC I, s. 116-121 LDP II, s. 278-282 Fragm. PL 1965/3, s. 225-226 LDP II, s. 282-284 LDP II, s. 284-285 LDP II, s. 286-288 LDP II, s. 288-294 LDP II, s. 295-297 LC I, s. 121-124 LDP II, s. 297-300 LDP II, s, 300-307 ._.....__._ to 23 VI Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. - h-t w 23 VI Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 17-20 25 VI Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 20-24 [25]- 26 VI Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 421 - 424 29 VI Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 291 [koniec VI- pocz. VII Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 59-61 6 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 24-28 7 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 28-32 8 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 32-35 9 VII Nicea Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 338-340 9 VII Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 292-294 10 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 35-38 [przed 11 VII Nicea] Do I. Sanguszkowej - - LL, s. 428 U VII Nicea Do A. Sapieżyny a. BCz, EW PH 1963/1, s. 122-123 1281 11 VII Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 426-430 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1846 12 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 38-41 13 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 41 - 43 14 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 43-45 15 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 45-48 16 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 48-49 20 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 49-53 23 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 53-55 23 VII Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 295-296 29 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 55-57 29 VII Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 431-432 30 VII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 58 5 VIII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 61-68 8 VIII Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 68-72 11 VIII Digne Do D. Potockiej - LDP III, s. 72-75 12 VIII Digne Do D. Potockiej - LDP III, s. 75-80 16 VIII Genewa Do D. Potockiej - LDP III, s. 80-82 21 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 82-89 23 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 89-91 23 VIII Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 433-436 24 VIII Frankfurt Do D. Potockiej - LDP III, s. 91-92 7 IX Boppard Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 194-197 12 IX Boppard Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 197-199 12 IX Boppard Do K. Gaszyńskiego - - LCI,s. 199 13 IX Boppard Do A. Cieszkowskiego - - LC I, s. 200 14 IX Boppard Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 199-200 LDP III, s. 100 a. PLBN kopia J. LC I, s. 202 w t-* Ol LDP III, s. 113 LDP III, s. 126 6 X Bruksela 9 X Frankfurt 9 X Frankfurt 9 X Frankfurt 9 X Heidelberg 10 X Heidelberg 11 X Heidelberg 11 X Heidelberg 11 X Heidelberg 12 X Heidelberg 14 X Heidelberg [poi. X - pół. XI Heidelberg] 16 X-Heidelberg 17 X Heidelberg 17 X Heidelberg 18 X Heidelberg 19 X Heidelberg 20 X Heidelberg 21 X Heidelberg 22 X Heidelberg 22 X Heidelberg 23 X Heidelberg 26-27 X Heidelberg 28 X Heidelberg Do D. Potockiej Do K. Koźmiana Do D. Potockiej Do ojca Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do K. Gaszyńskiego Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do St. Małachowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej LDP III, s. 92-97 LKK, s. 67-70; L III, s. 121-125 LDP III, s. 98-101 LL, s. 437-440 LDP III, s. 101-104 LDP III, s. 104-107 LG, s. 297 LC I, s. 201-202 LDP III, s. 107-108 WL, s. 170-172 LDP III, s. 108-111; Fragm. P VI, s. 369 LDP III, s. 111-114 LDP III, s. 114-117 LDP III, s. 117-119 LDP III, s. 119-123 LDP III, s. 123-125 LDP III, s. 125-126 LDP III, s. 126-131 LDP III, s. 131-134 LDP III, s. 134-138 w "-* 0> Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1846 28 X Heidelberg Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 341-342 29 X Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 138-141 30 X Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 141-143 30 X Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 204-208 2 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 143-147 3 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 147-149 3 XI Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BJ 90-57 L III, s. 173-176 4 XI Heidelberg Do D. Potockiej - - P VI, s. 326 6 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 150-153 7 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 153-155 7 XI Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 441-442 9 XI Heidelberg 'Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 298-299 10 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 155-159 13 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP II, s. 159-162 18 XI [Fontainebleau] Do K. Gaszyńskiego kopia J. - 20 XI [Fontainebleau] Do n. adresata - Koź., s. 369 26 XI [Paryż] Do D. Potockiej - LDP III, s. 162-164 2 XII Paryż Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 300 6 XII Paryż Do K. Gaszyńskiego kopia J. - [przed 10 XII Paryż] Do A. Cieszkowskiego [przed 10 XII Paryż] Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 208-209 10 XII Fontainebleau Do D. Potockiej - - LDP III, s. 166 15 XII Aix Do E. Krasińskiej k. MN 1474 - a. BNKras 6 kopia ALS a. BPAN 2210, t. VIII a. PLBN LDP III, s. 170 LK, s. 22 kopia J. Lub. II s. 477 P VI, s. 370 LM, s. 118 a. BNKras 6 a. BPAN 2210, t. VIII 16 XII Aąuae Sextiae [Aix] 17 XII Cannes 17 XII Nicea 18 XII Nicea 18 XII Nicea 18 XII Nicea 19 XII Nicea 21 XII Nicea [ok. 29 XII Nicea] 29 XII Nicea [koniec roku Nicea ?] * [koniec roku Nicea] 1847 [pocz. I Nicea] 2 I Nicea 2 I Nicea 2 I Nicea 6 I Nicea 7 I Nicea 7 I Nicea 9-10 I Nicea 10 I Nteea 10 I Nicea Do Br. Trentowskiego Do D. Potockiej Do A. Soltana Do D. Potockiej Do St. E. Koźmiana Do St. Maiachowskiego Do A. Cieszkowskiego Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej Do K. Gaszyńskiego Do E. Jaroszyńskiego Do Fr. Guizota Do ojca Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do Br. Trentowskiego Do St. Mafachowskiego Do St. Maiachowskiego Do gen. Sierakowskiego Do D. Potockiej Do A. Koźmiana Do St. E. Koźmiana L III, s. 177-181 LDP III, s. 164-166 LS, s. 343-345 LDP III, s. 166-169 PL 1911, s. 120-121; LK, s. 18-20 LM, s. 114-115 LC I, s. 209-215 LL, s. 442-443 LG, s. 301-302 P VII, s. 169-193, 425-447 LC I, s. 215-218 L III, s. 182-186 LM, s. 116-117 LM, s. 118-119 LDP III, s. 170-174 LKK, s. 70-72; L III, s. 126-128 L III, s. 147-148; PL 1911, s. 122- -123; LK, s. 20-22; Fragm. PPoz 1861/31 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1847 11 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 174-175 12 I Nicea Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 346-347 12 I Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 443-448 13 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 176-177 14 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 177-178 15 I Nicea Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 218-221, 224-225 16 I Nicea Do I. Sanguszkowej a. BMT PH 1959/4, s. 106-108; LL, s. 656-659 19 I Nicea Do St. Malachowskiego - LM, s. 120-121 19 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 179-181 21 I Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 303-304 21 I Nicea Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 222-223 23 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 183-186 [24] I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 181-183 25 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 186-193 26 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 193-197; P VI, s. 367, 370, 384 28 I Nicea Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 225-230 29 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 197-201 29 I Nicea Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 187-193 30 I Nicea Do D. Potockiej - LDP III, s. 201-204 30 I Nicea Do Br. Trentowskiego - - LDP III, s. 204; LBTr., s. 192 [pocz. II Nicea] Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 223-224 [pocz. II Nicea] * [pocz. II-7 II Nicea] 4 II Nicea 7 II Nicea [ok. 8 II Nicea] [8 II Nicea] 8 II Nicea 8 II Nicea 9 II Nicea 9 II Nicea [ok. 10 II] Nicea 10-11 II Nicea 13 II Nicea 15 II Nicea 16 II Nicea 17 II Nicea [przed 18 II Nicea] 18 II Nicea LDP III, s. 213 co t-* ..ri. .... p!-Lt>.. c S ŁOCOOlcO C4COCOCO i2. 2 ^ CO W ^ ^H rt ED ^ 0 194-199 , s. 267-268 i . • hH hH " CO ^ hH 00 c/ 0 C" hH S S M 1 " "' G, in "" p °° 0 S c. hH " hJ J h- ^1-HhH.hH hHhHhHhH IrHCO ^hHhH ?hHhH^PHSOPHPHPHhH^ N^^foCllt--1' 3 P Q SP^PPPP^tg^OPPŁ IhJhH^h-l "JhHh-lh-lhH' cOhnSh-lh-ll-l M 1- J3"s JhH hH 0 T-H CM VO °x 04 S S ij 'CL 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 SHH 1 1 1 ca :2 1 o %3 hA 1 PH M PM 1 z %%* .2 03 *> HH >> M " § & ^4 C8 +1 ca a ( D O 3) M _ u SJ3 O c3 50 as . j bO d O > Ł) O co 2 -a .23: a 3 Adresat a s= " I li 2 I-S" L oSć /) ^ J^ ij_^ >i_^ ^^^ _^^ >i_^ p W >i_^ 5 '57 '57 t3 '57 '57 '57 '57 '57 Jj* ^ '57 '57 3 3 3 '3 3 3333 o 833 aoono oooo K> -soo SOOOO OOOO hH NQQ ^4_j^Q4-< 4-l4~ł4-l4-> %* 4-i & yoO-§0 0000 : ."i 00 JhnPn^PH P^PnP^pH W (jflipn C yj co & fc -5? 111 " r1"1 n J H L P hH OT < iiPPh-;p PPPP OT L> *O OOCJłi-< hH hH hH - l O4 O4 .2 4-1 CO Ov m 00 g " HH HH O] rH 04 r-% HH rH hH *~" HH OT CO hH hH ,_L, 2 co hH RJ o n I-H C^ I~< j, CO CN CO 04 . "" -H CO M 4 . _. 1- ł rH "•, rH 1 1 1 1 1 Ol co rH CO 16-318 258-262 1 ,_y hH co J" ^ . hH hH Q V C G ^ JS ca u 0 Q hH 0 J4 d p W < OT < P Q Q P ra W W d P W W < < u śL M < CH u 'o" o P o p o Q o o o o o o o p p p p p p p o o o o o o p p p p p p 0 P o p o c P C 3 0 5 P o o P P O P ^4 >& 'co* OJ C C8 a 1 8 8 -H 4 hH s > > CO CO CO S O l> t> 1% O> O\ O\ O\ rH i-H i- 1 fT) m a 0\ C > o HH rH HH CN U±4 Ol Cf 1 CO CO *-( i- r 320 21 - Korespondencja 321 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1847 V 3 IV Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 456 - 459 3 IV Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PPoz 1861/31; L III, s. 160-162; PL t. VIII 1911, s. 133-135; LK, s. 34-36 3 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 319 3 IV Nicea Do Br. Trentowskiego - - LG, s. 319 * [5-18 IV Nicea] Do A. Lamartine'a - "Le Correspondant" 1847 czerwiec; osobno Paryż 1847; P VII, s. 219-229 5 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 320 5 IV Nicea Do Br. Trentowskiego - - kopia J., list z 5 IV 14 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 321 14 IV Nicea Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 262-265 19 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. WL, s. 64-65; LG, s. 322-324 20 IV Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 461-463 21 IV Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PPoz 1861/31; L III, s. 163-166; t. VIII PL 1911, s. 298-301; LK, s. 39-42 22 IV Nicea Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 357-359 23 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 325-326 23 IV Nicea Do Br. Trentowskiego( ?) - - LG, s. 326 26 IV Nicea Do n. adresatki - - kopia J. 27 IV Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 327-328 1 V Nicea Do A. Cieszkowskiego - LC I, s. 265-268 1 V Nicea Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 200-203 [1] - 2 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. - LDP III, s. 278 LDP III, s. 278 LC I, s. 194 I^^^^M^MI^P^^^SBBBI^^^^^B 1 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. 2 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. 2 V Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 3 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. 6 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. 7 V Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 11 V Nicea Do K. Gaszyńskiego kopia J. 15 V Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 20 V Nicea Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 23 V Nicea Do A. Cieszkowskiego - [ok. 25 V Nicea] Do Br. Trentowskiego - * [ok. 25 V Nicea] Do Friesa _ 25 V Nicea Do D. Potockiej - 26 V Nicea Do D. Potockiej - 27 V Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 29 - 30 V Nicea Do D. Potockiej - 30 V Nicea Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 30 V Nicea Do J. Lubomirskiego a. PLBN 31 V Nicea Do D. Potockiej - 2 VI Nicea Do D. Potockiej - [8 VI Nicea] Do A. Cieszkowskiego - 8 VI Nicea Do E. Krasińskiej - 10 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej a. MN 1493 LG, s. 329-332; WL, s. 62 PPoz 1861/31; L III, s. 167-168; PL 1911, s. 302-304; LK, s. 44-46 LG, s. 333 PL 1911, s. 48; LK, s. 48 WL, s. 62-63; LG, s. 334-335 L III, s. 168-170; PL 1911, s. 306-308; LK, s. 49-51 L III, s. 204-205 LC I, s. 268-273 LDP III, s. 274-276 LDP III, s. 276-280 PL 1911, s. 308; LK, s. 51-52 LDP III, s. 280-284 PL 1911, s. 308a [pomyłka w paginacji!]; LK, s. 52-53 LL, s. 464-467 LDP III, s. 284-287 LDP III, s. 287-290 LC I, 191-194 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1847 13 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 290-292 17 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 292-294 19 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 294-296 20 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 296-298 21 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 298-301 23 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 301- 304; Fragm. P VII, s. 636 *23 VI Nicea Do Thurneyssena - - LDP III, s. 302 24 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - Fragm.WL,s. 65- 66 LDP; III,s. 304-307 25 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 307-309 28 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 309-312 30 VI Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 312-313 4 VII Irydia [Nicea] Do D. Potockiej - LDP III, s. 313-314 28 VII Kehl Do D. Potockiej - LDP III, s. 314-316 30 VII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 317-319 30 VII Heidelberg Do M. Rozena - - LDP III, s. 317 30 VII Heidelberg Do ojca - - LDP III, s. 317 30 VII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - - LDP III, s. 317 30 VII Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 307a [pomyłka w pagina- t. VIII cji!]; LK, s. 54-55 31 VII Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 206 31 VII Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 468-470 31 VII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 319-321 2 VIII Heidelberg Do D.. Potockiej - LDP III, s. 321-322 2 VIII Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 207 3 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 322-324 5 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 324-326 6 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 326-329 6 VIII Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 208 9 VIII Kehl Do D. Potockiej - - LDP III, s. 329 10 VIII Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 308b- 310; LK, s. 56- 58 t. VIII 10 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 329-333 11 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 333-334 12 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 334-337 [ok. 12 VIII Heidelberg] Do J. Kłaczki - - LK, s. 107; LDP III, s. 335 13 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 338-340 15 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 341-343 17 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 343-346 18 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 346-348 19 VIII Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 311-312; LK, s. 59-61 t. VIII 23 VIII Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 210, PL 1911, s. 313; LK, s. 62 . t. VIII 23 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 349-351 24 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 351-354 25 VIII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 354-359 26 VIII Frankfurt Do D. Potockiej - LDP III, s. 359-361 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1847 28 VIII Akwizgran 3 IX [Akwizgran] 8 IX Akwizgran Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII LDP III, s. 361-363 LDP III, s. 363-364 PL 1911, s. 314-315; LK, s. 63-64 [po 8 IX Akwizgran] 11 IX Boppard 13 IX Akwizgran Do A. Koźmiana Do E. Krasińskiej Do St. E. Koźmiana k. MN 1441 a. BPAN 2210, t. VIII PL 1911, s. 315-316; LK, s. 65-66 LK, s. 65 14 IX Akwizgran Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII PL 1911, s. 316-317; LK, s. 66 15 IX Aachen 18-20 IX Aachen 18 IX Akwizgran Do Br. Trentowskiego Do Br. Trentowskiego Do St. E. Koźmiana a. BNKras 6 a. BNKras 6 a. BPAN 2210, t. VIII L III, s. 209-210 L III, s. 211-212 PL 1911, s. 317; LK, s. 66-67 [19 IX Akwizgran] Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII PL 1911, s. 318; LK, s. 67 19 IX Akwizgran 22 IX Akwizgran Do A. Soltana Do St. E. Koźmiana kopia ALS a. BPAN 2210, t. VIII LS, s. 360-361 PL 1911, s. 318; LK, s. 67-68 22 IX Akwizgran [22]- 25 IX Heidelberg [Akwizgran] * ok. 25 IX Akwizgran Do J. Lubomirskiego Do I. Sanguszkowej Do Grubnera a. PLBN a. BMT LL, s. 471 - 473 PH 1959/4, s. 109-110; LL, s. 659-661 PH 1959/4, s. 110; LL, s. 661 25 IX [Akwizgran] Do E. Krasińskiej k. MN 14-74 - 29 IX Akwizgran Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 318-319; LK, s. 68-69 t VIII 4 X Akwizgran Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 320; LK, s. 70 t. VIII 5 X Akwizgran Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 320-321; LK, s. 71 t. VIII 5 X Akwizgran Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 474-477 10 X Heidelberg Do K. Koźmiana - LKK, s. 72-76; L III, s. 129-134 15 X Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 321-322; LK, s. 71 t. VIII 15 X Heidelberg Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 362-363 15 X Heidelberg Do St. Malachowskiego - LM, s. 133-134 24 X [Liege] Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 213 25 X Amiens Do St. Malachowskiego - LM, s. 135 1 XI Akwizgran Do E. Krasińskiej - - LDP III, s. 368 4 XI Akwizgran Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 324-325; LK, s. 75-76 t. VIII 6 XI Bruksela Do D. Potockiej - LDP III, s. 364-366 6 XI Akwizgran Do D. Potockiej - LDP III, s. 366-371 7 XI Akwizgran Do D. Potockiej - LDP III, s. 371-373 7 XI Akwizgran Do ojca - - LDP III, s. 372 8 XI Hannower Do D. Potockiej - LDP III, s. 373-375 10 XI Lipsk Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 325-327; LK, s. 76-78 t. VIII 10 XI Lipsk Do St. Malachowskiego - LM, s. 136-137 12 XI Drezno Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 327-328; LK, s. 78-79 t. VIII Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1847 13 XI Drezno Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 479-481 14 XI Drezno Do D. Potockiej - - LDP III, s. 379 15 XI Drezno Do D. Potockiej - LDP III, s. 375-379 16 XI Drezno Do D. Potockiej - LDP III, s. 379-381 16 XI Drezno Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 328-329; LK, s. 79-81 t. VIII 17 XI Drezno Do D. Potockiej - LDP III, s. 381-384 17 XI Drezno Do D. Potockiej - - LDP III, s. 384 18 XI Drezno Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 329-330; LK, s. 81-82 t. VIII 22 XI Lehrte Do D. Potockiej - LDP III, s. 384-386 25 XI Drezno Do D. Potockiej - LDP III, s. 386-387 25 XI Drezno Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 364-365 28 XI Frankfurt Do D. Potockiej - LDP III, s. 388-389 30 XI Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 389-393 * 30 XI Heidelberg Do Thurneyssena - - LDP III, s. 390 1 XII Heidelberg Do D. Potockiej - LDP III, s. 393-396 1 XII Heidelberg Do St. Małachowskiego - - LDP III, s. 396 4 XII Chalon Do D. Potockiej - LDP III, s. 396 * 4 XII Chalon Do Tardie - - LDP III, s. 396 LM, s. 138-140 LDP III, s. 396-400 LDP III, s. 400-408 LDP III, s. 408-410 LDP III, s. 310-419 LDP III, s. 419-422 9 XII [Fontainebleau] 13 XII Vermenton 14 XII Chalon, Lugdun 15 XII Montelimar 18-19 XII Nicea 19 XII Nicea [ok. 20 XII Nicea] 20 XII Nicea 21 XII Nicea 22-23 XII Nicea 23-24 XII Genua 24 XII Genua 25 XII [Genua] 26 XII Genua 26-27 XII Genua 29 XII Civitavecchia 30 XII Rzym 31 XII Rzym * [k. roku Rzym] 1848 [w ciągu roku] Do St. Małachowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do Raabego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do Piusa IX LS, s. 366 s. 422-428 s. 428-434 s. 435-437 s. 437-443 s. 443-446 s. 446-447 s. 447-451 s. 451-455 s. 456-457 s. 458-461 s. 461-463 239-269, 491-521 LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, LDP III, P VII, s. Koź., s. 192 Koź., s. 192-193 Koź., s. 195 Do n. adresata Do n. adresata Do n. adresata Do ojca Do A. Sołtana Do D. Potockiej Do D. Potockiej LDP III, s. 523 [pocz. I Rzym] l I Rzym l I Rzym 2-3 I Rzym LS, s. 366-367 LDP III, s. 464-468 LDP III, s. 468-473; Fragm. KallT, s. 91 kopia ALS J Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 3 I Rzym Do A. Cieszkowskiego - - LDP III, (projektowany) s. 473 3 - 4 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 473 - 480 5 - 6 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 480-486 6 - 7 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 486-491 8 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 491 - 493; Fragm. KallT, s. 91 10-11 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 493 - 497 13 I Rzym Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 482 - 484 15 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 498-501 15-16-17 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 501-503 18 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 503-507 * 18 I Rzym Do J. M. Cheliusa - - LDP III, s. 505 * 18 I Rzym Do D. Handley - - LDP III, s. 506 ok. 20 I Rzym Do ojca - - Lub. II, s. 521 19-20 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 507-510 21 I Rzym Do St. Malachowskiego - LM, s. 141-142 22-24 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 510-514 25 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 514-516 25 I Rzym Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 330-332j LK, s. 82-85 t. VIII 25 - 26 I Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 516-522 LDP III, s. 522-525 LDP III, s. 525-528; Fragm. KallT, s. 93-94 LDP III, s. 528-532 - LDP III, s. 588 LDP III, s. 533-538 LDP III, s. 538-543 LDP III, s. 543-546 - LDP III, s. 546 LDP III, s. 548-550 LDP III, s. 550-552 LDP III, s. 552-556; Fragm. KallT, s. 94-95 LDP III, s. 556-563; Fragm. KallT, s. 95-98 LDP III, s. 564 - 566; Fragm. KallT, s. 98-99 L III, s. 214-216 LDP III, s. 566-568; Fragm. KallT, s. 99-100 LDP III, s. 569-570 LDP III, s. 571-577; Fragm. KallT, s. 100-102 LDP III, s. 577-582; Fragm. KallT, s. 103-104 - LDP III, s. 582 Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do ojca 27 I Rzym 28 I Rzym 29-30 I Rzym [pocz. II Rzym] Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do Br. Trentowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do M. Czajkowskiego 1-2 II Rzym 2-3 II Rzym 3-4 II Rzym 4 II Rzym 5 II Rzym 6-7 II Rzym 7-8 II Rzym 9-10 II Rzym 13 II Rzym 13 II Rzym 14 II Rzym 15 II Rzym 15-16 II Rzym 17-18 II Rzym [ok. 18 II Rzym] a. BNKras 6 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 19 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 582-584; Fragm. KallT, s. 104 20 II Rzym Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 333 - 335; LK, s. 87-88 t. VIII 20-21 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 584-588; Fragm. KallT, s. 104-105 22 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 589-593; Fragm. KallT, s. 105-107 24 II Rzym Do A. Soltana kopia AL S LS, s. 368-370 24 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 593 - 595 25 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 595-599; Fragm. KallT, s. 107-109 26 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 599-602 27-28 II Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 602-609; Fragm. KallT, s. 110-112 29 II Rzym Do C. Norwida(?) a. Oss. 12166, PH 1965/4, s. 84 s. 307 1 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 609-612; Fragm. KallT, s. 112-113 1 III Rzym Do K. Gaszyńskiego - - LDP III, s. s. 8 2 III Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 3-11 2 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 612-616; Fragm. KallT, s. 113-114 LG, s. 336-337 LDP III, s. 616-622; Fragm. KallT, s. 114-115 LDP III, s. 622-624 LDP III, s. 624-627 kopia J. Do K. Gaszyńskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do Thurneyssena Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do Br. Trentowskiego Do D. Potockiej Do Thurneyssena Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do D. Potockiej Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej 2 III [Rzym] 3 III Rzym 3-4 III Rzym 5-6 III Rzym 7 III Rzym * 7 III Rzym 8 III Rzym 10 III Rzym 11 III Rzym 12 III Rzym 12-13 III Rzym * 13 III Rzym 14 III Rzym 17-18 III Rzym [19 III Rzym] 19 III Rzym 19-20 III Rzym 20 III Rzym 20-21 III Rzym LDP III, s. 627 LDP III, s. 627 LDP III, s. 627-631; Fragm. KallT, s. 115 LDP III, s. 631-635; Fragm. KallT, s. 115-116 LDP III, s. 637-638 L III, s. 217-219 LDP III, s. 637-641; Fragm. KallT, s. 116-117 a. BNKras 6 LDP III, s. 640 LDP III, s. 641-644 LDP III, s. 644-650; Fragm. KallT, s. 117-118 "Tyg. Powszechny "1962/7" LDP III, s. 650-652 LDP III, s. 652-659; Fragm. KallT, s. 118-120 LL, s. 486-487 LDP III, s. 659-663 k. w posiad. St. Pigonia a. PLBN Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 22 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 664-665; Fragm. KallT, s. 120 24 III Rzym Do Wł. Zamoyskiego - JZam. V, s. 92-93 25 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 665-669; Fragm. KallT, s. 120-121 * 25 III Rzym Do Thurneyssena - - LDP III, s. 671 27-28 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 669-674; Fragm. KallT, s. 121-122 28 III Rzym Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 335-336; LK, s. 88-89 t. VIII 29-30 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 674-679; Fragm. KallT, s. 122-124 31 III Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 679-683; Fragm. KallT, s. 124-125 31 III Rzym Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 12-14 31 III Rzym Do K. Gaszyńskiego - - LDP III, s. 685 1 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 683-685; Fragm. KallT, s. 125 2 IV Rzym Do Wł. Zamoyskiego - JZam. V, s. 105-107 2-3 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 685-688 4 IV Rzym Do D. Potockiej - LDP III, s. 688-690; Fragm. KallT, s. 125-126 Pam. Ks., s. 256 5 IV Rzym Do D. Potockiej - 6 IV Rzym Do D. Potockiej - 7 IV Rzym Do D. Potockiej - 9 IV Rzym Do A. Cieszkowskiego - 10 IV Rzym Do D. Potockiej - 13 IV Rzym Do D. Potockiej - 13 IV Rzym Do D. Potockiej - 16 IV Rzym Do A. Cieszkowskiego - 17 IV Rzym Do Wł. Zamoyskiego - 23 IV Rzym Do A. Cieszkowskiego - 28 IV Rzym Do D. Potockiej - 3 - 4 V Rzym Do Wł. Zamoyskiego - 6 V Rzym Do D. Potockiej - 12 V Rzym Do D. Potockiej - 15 V Rzym Do St. Małachowskiego - 17 V Rzym Do D. Potockiej - 18 V Rzym Do D. Potockiej - 21 V Rzym Do A. Cieszkowskiego - 28 V Rzym Do D. Potockiej - 31 V Rzym Do A. Cieszkowskiego - 15 VI Civitavecchia Do L. Orpiszewskiego a. BCzEW 1281 20 IV Genua Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW 1281 * 20 VI Genua Do L. Mastai ~ LDP III, s. 691-694; Fragm. KallT, s. 126-127 LDP III, s. 694-698; Fragm. KallT, s. 127-128 LDP III, s. 698-703; Fragm. KallT, s. 128-129 LC II, s. 14-18 LDP III, s. 703-706; Fragm. KallT, s. 129-130 Fragm. KallT, s. 130 Fragm. KallT, s. 130-141 LC II, s. 18-21 JZam. V, s. 108-112; Fragm. PP 1875, s. 450 LC II, s. 21-24 KallT, s. 132-133 JZam. V, s. 120-124 Fragm. KallT, s. 133 Fragm. KallT, s. 133-134 LM, s. 143-145 Fragm. KallT, s. 134 Fragm. KallT, s. 135-136 LC II, s. 24-28 Fragm. KallT, s. 136-138 LC II, s. 28-31 Fam. Ks. s. 255-256 Pam. Ks., s. 256-257 co co a> Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 22 VI Turyn Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW 1281 Pam. Ks., s. 257-258 23 VI Turyn [koniec VI - początek VII Paryż] 1 VII [Paryż] 3 VII Babylon [Paryż] 3 VII Paryż Do A. Cieszkowskiego Do n. adresata Do A. Mickiewicza Do St. Małachowskiego Do L. Orpiszewskiego a. MN 1489 a. BCz EW 1281 LC II, s. 31-33 KsPM I, s. 30-33 LM, s. 146-147 Pam. Ks., s. 258-259 3 VII Paryż Do L. Norwida - • - Pam. Ks., s. 259 4 VII Babylon [Paryż] 4 VII Paryż 11 VII Babylon [Paryż] Do A. Cieszkowskiego Do St. Małachowskiego Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII LC II, s. 33-35 PL 1911, s. 336; LK, s. 89 LC II, s. 35 13 VII Babylon [Paryż] Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII PL 1911, s. 337; LK, s. 90 13 VII Babylon [Paryż] 14 VII Paryż Do A. Cieszkowskiego Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW 1281 LC II, s. 35-38 Pam. Ks., s. 259-260 20 VII Heidelberg 24 VII Heidelberg 24 VII Heidelberg 24 VII Heidelberg 25 VII Heidelberg Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego Do K. Gaszyńskiego Do St. Małachowskiego - LC II, s. 38-40 LC II, s. 40-41 LM, s. 148-149 LC II, s. 40 LC II, s. 40 L III, s. 220-221 LL, s. 489-491 Pam. Ks., s. 261-263; Fragm. PP 1875, s. 451 Do Br. Trentowskiego Do J. Lubomirskiego Do L. Orpiszewskiego Do C. Norwida a. BNKras 6 a. PLBN a. BCz EW 1281 25 VII Heidelberg 26 VII Heidelberg 26 VII Heidelberg 26 VII Heidelberg K o ti o 3 a n> O Pam. Ks., s. 261;LCII, s. 49 kopia ALS a. BCz EW 1281 LS, s. 371-372 Tw 1962/10, s. 89-90 Do A. Sołtana Do L. Orpiszewskiego Do L. Mastai 28 VII Heidelberg 29 VII Heidelberg * 29 VII Heidelberg Tw 1962/10, s. 89; LK, s. 93 LC II, s. 42-45 PL 1911, s. 338-341; LK, s. 91-94 L III, s. 222 LC II, s. 45-46 Fragm. P VII, s. 638 LC II, s. 46-50 L III, s. 223 PH 1965/4, s. 85-89 LS, s. 373-376 • Fragm. P VI, s. 232 L III, s. 224-226 L III, s. 227-228 L III, s. 229 PL 1911, s. 341-342; LK 95-96 Do A. Cieszkowskiego Do St. E. Koźmiana Do Br. Trentowskiego Do A. Cieszkowskiego Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do Br. Trentowskiego Do R. Czarnomskiego Do A. Sołtana Do D. Potockiej Do Br. Trentowskiego Do Br. Trentowskiego Do Br. Trentowskiego Do St. E. Koźmiana 30 VII Heidelberg 30 VII Heidelberg 31 VII Heidelberg 5 VIII Heidelberg 7 VIII Heidelberg 8 VIII Heidelberg 9 VIII Heidelberg 9 VIII Heidelberg 10 VIII Heidelberg 10 VIII Heidelberg 11 VIII Heidelberg 12 VIII Heidelberg 14 VIII Heidelberg 18 VIII Heidelberg a. BPAN 2210, t. VIII a. BNKras 6 a. BNKras 6 k. BPAN 2210, t. VIII kopia ALS a. BNKras 6 a. BNKras 6 a. BNKras 6 a. BPAN 2210; t. VIII co co co Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 [ok. 20 VIII Heidelberg] Do C. Norwida - - Pam. Ks., s. 265 22 VIII Baden Do R. Czarnomskiego - - L III, s. 231; LS, s. 378; LK, s. 96 23 VIII Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 230-231 23 VIII Baden Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW Pam. Ks., s. 263-265 1281 26 VIII Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 232-233 28 VIII Heidelberg Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 377-379 28 VIII Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 342-343; LK, s. 96-97 t. VIII 2 IX Bad-Baden Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 380-383 2 IX Bad-Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 234-235 2 IX Bad-Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 343-344; LK, s. 97-99 t. VIII 2 IX Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 492 - 497 3 IX Baden Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW Pam. Ks., s. 266-267 1281 4 IX Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 51-52 4 IX Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 52-53 7 IX Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 Tw 1962/10, s. 80-81 7 IX Baden Do D. Potockiej - Fragm. P VI, s. 374; KallT, s. 141 16 IX Dieppe Do St. Małachowskiego - LM, s. 150-151 28 IX Dieppe Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 236 P VII, s. 289, 526 LL, s. 509 30 IX [Dieppe] Do C. Norwida k. MN 1468 * [I pół. X Dieppe] Do L. Mastai - 1 X Dieppe Do A. Sołtana kopia ALS 5 X Dieppe Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 7 X Dieppe Do A. Cieszkowskiego - 8 X Baden [Dieppe] Do Al. Jełowickiego - 8 X [Dieppe] Do J. Lubomirskiego a. PLBN 12 X [Dieppe] Do Wł. Zamoyskiego - 13 X Babilon [Paryż] Do J. Lubomirskiego a. PLBN 14 X [Paryż] Do Wł. Zamoyskiego - 15 X Babilon [Paryż] Do A. Cieszkowskiego - 15 X [Paryż] Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 20 X [Paryż] Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 22 X [Paryż] Do A. Cieszkowskiego - * [23 X Paryż] Do red. "Democratie - Pacifique" 24 X [Paryż] Do A. Cieszkowskiego - 25 X Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 28 X [Paryż] Do A. Cieszkowskiego - 28 X [Paryż] Do J. Lubomirskiego a. PLBN 29 X Dieppe [Paryż] Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW 1281 31 X Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 [XI] Do n. adresata - (C. Norwida?) 1 XI Paryż Do E. Krasińskiej k. MN 1441 7 XI Baden Do A. Cieszkowskiego - 7 XI Baden Do I. Sanguszkowej - PP 1873, s. 193; Koss., s. 161 LS, s. 3!84-385 L III, s. 237-241 LC II, s. 53-54 PP 1897, s. 222-223 LL, s. 498-500 JZam. V, s. 179-180 LL, s. 502-506 JZam. V, s. 180 LC II, s. 54-57 L III, s. 242-243 L III, s. 244-247; LBTr, s. 530- -531 LC II, s. 57-58 "Journal des Dćbats" 25 X 1848 LC II, s. 58-61 L III, s. 248-249 LC II, s. 61-62 LL, s. 507-508 Pam. Ks., s. 267-269; Fragm. PP 1875, s. 451 L III, s. 250-251 PP 1873, s. 193-195 LC II, s. 62-65 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1848 9 XI Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 152-153 10 XI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 65-67 12 XI Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 67-71 14 XI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 71-73 17 XI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 74-76 18 XI Baden Do S t. Małachowskiego - LM, s. 154-157 19 XI Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 509-510 20 XI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 76-82 21 XI Baden Do I. Sanguszkowej a. BMT PH 1959/4, s. 110-112; LL, s. 662-664 24 XI Baden Do D. Potockiej - Fragm. P V, s. 389 25 XI Baden Do D. Potockiej - - P V, s. 432 25 XI Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 510-511 26 XI Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 158-165 27 XI Baden Do Al. Jełowickiego - PP 1897, s. 223-225 28 XI Baden Do D. Potockiej - Fragm. P V, s. 389 30 XI Dieppe [Baden] Do C. Norwida k. MN 1468 PP 1873, s. 193; Koss., s. 159-161 * [XII Baden] Do L. Mastai • - - JZam. V, s. 192 1 XII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 82-85 3 XII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 86-88 3 XII Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 252-256 4 XII Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 345-347; LK, s. 100- t. VIII -102 4 XII Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 511 a. PLBN LL, s. 512 a. BNKras 6 a. PLBN kopia ALS a. BNKras 6 a. BCz EW 1281 Pam. Ks., s. 270 k. MN 1469 a. BNKras 6 a. BCz EW 1281 5 XII Baden 6 XII Baden 6 XII Baden 8 XII Baden 10 XII Baden 10 XII Baden 10 XII Baden 17 XII Baden 18 XII Baden 18 XII Baden 18-19 XII Baden 20 XII Baden 24 XII Baden 24 XII Baden 25 XII Baden 25 XII Baden 26 XII Baden 26 XII Baden 26 XII Baden 29 XII Baden 1849 [I Baden] *[1-2]-4 I Baden 2 I Baden 4 I Baden Do St. Małachowskiego Do Al. Jełowickiego Do D. Potockiej Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego Do J. Lubomirskiego Do J. Lubomirskiego Do D. Potockiej Do St. Małachowskiego Do Wł. Zamoyskiego Do Br. Trentowskiego Do J. Lubomirskiego Do A. Sołtana Do Br. Trentowskiego Do A. Cieszkowskiego Do St. Małachowskiego Do L. Orpiszewskiego Do C. Norwida Do Al. Jełowickiego Do D. Potockiej Do n. adresata (C. Norwida?) Do L. Mastai Do Br. Trentowskiego Do L. Orpiszewskiego LM, s. 166-169 Fragm. Kajsiewicz, Pisma 1870, t. II, s. 225-226; PP 1897, s. 225-226 Fragm. P V, s. 432; P VI, s. 345 LC II, s. 88-90 LC II, s. 91-95 LL, s. 512-513 Fragm. KallT, s. 142 LM, s. 170-172 JZam. V, s. 191-198 L III, s. 257-260 LL, s. 513-514 LS, s. 386-387 L III, s. 261 LC II, s. 95-101 LM, s. 173-174 Pam. Ks., s. 269-270 PP 1897, s. 227-228 Fragm. P VII, s. 637 PP 1873, s. 195 P VII, s. 285, 521 L III, s. 262-265 PP 1875, s. 453; Pam. Ks., s. 270- -272 w 27 II Heidelberg Do St. Maiachowskiego 3 o 2 III Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 "S 4 III Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - 5 III Heidelberg Do St. Małachowskiego - 10 III Heidelberg Do St. Małachowskiego 15 III Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN 15 III Heidelberg Do T. Lubomirskiej a. PLBN 16 III Heidelberg Do St. Małachowskiego - 21 III Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - co 23 III Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, Ul co t. VIII 24 III Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 24 III Heidelberg Do St. Małachowskiego - 29 III Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - 1 IV Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 1 IV Heidelberg Do St. Małachowskiego - 1 IV Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - 5 IV Heidelberg Do A. Cieszkowskiego 5 IV Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 6 IV Heidelberg Do St. Małachowskiego - 7 IV Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII 8 IV Heidelberg Do Wł. Zamoyskiego - 8 IV Heidelberg Do St. Małachowskiego --- Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1851 10 IV Heidelberg Do St. Krynickiego - - Mik., s. 21 10 IV Heidelberg Do n. adresata - - Mik., *. 21 11 IV Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 316 * 14 IV Heidelberg Do A. Scheffera - LSch, s. 108-109 [II poi. IV Heidelberg] Do St. E. Koźmiana - - LK, s. 141 * 16 IV Heidelberg Do A. Scheffera - LSch, s. 110-111 17 IV Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 17 IV Heidelberg Do n. adresata - - Do St. Kry- nickiego 17 IV 18 IV Heidelberg Do Wł. Zamoyskiego - JZam. V, s. 366-368 19 IV Heidelberg Do St. Małachowskiego - LM, s. 244-245 ' 20 IV Heidelberg Do Wł; Zamoyskiego - JZam. V, s. 368 20 IV Heidelberg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 395-396 21 IV Heidelberg Do St. Małachowskiego - LM, s. 246 21 IV Heidelberg Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 317 22 IV Heidelberg Do St. Krynickiego - CzL 1937/3 - 4; Mik., s. 21 22 IV Heidelberg Do ojca(?) - - Mik., s. 21 22 IV Heidelberg Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 379-381; LK, s. 141- t. VIII -144 [ok. 23 IV Heidelberg] Do F. Łyszczyńskiego - - Do St. Kry- nickiego 23 IV, 14 VII 23 IV Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 1 Do St. Kry- 23 IV Heidelberg Do ojca - - Do ojca nickiego 23 IV 25 IV Heidelberg 25 IV Heidelberg 1 V Heidelberg 1 V Heidelberg 1 V Heidelberg 2 V Heidelberg 2-3 V Heidelberg Do St. Małachowskiego Do St. Małachowskiego Do St. Małachowskiego Do E. Jaroszyńskiego Do A. Cieszkowskiego Do St. Małachowskiego Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, t. VIII LM, s. 247 LM, s. 248-249 LM, s. 250-251 LC II, s. 265-267 LM, s. 252-253 PL 1911, s. 382-383; LK, s. 145- -146 LM, s. 251 4 V Frankfurt Do L. Orpiszewskiego a. BCz EW 1281 Tw 1962/10, s. 90-91 6 V Heidelberg 6 V Heidelberg 7 V Heidelberg 8 V Heidelberg 8 V Heidelberg 9 V Heidelberg Do St. Małachowskiego Do St. Krynickiego Do A. Cieszkowskłego Do Wł. Zamoyskiego Do St. Małachowskiego Do A. Cieszkowskiego a. BP 1471 LM, s. 254 LC II, s. 267-269 JZam. V, s. 369-371 LM, s. 255-256 LC II, s. 269-270 Fragm. Mik., s. 21 10 V Heidelberg 11 V Heidelberg Do St. Krynickiego Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 563-565 LC II, s. 271-273 11 V Heidelberg 12 V Heidelberg 12 V Heidelberg 15 V Heidelberg * 15 V Heidelberg 17 V Heidelberg Do A. Cieszkowskiego Do A. Cieszkowskiego Do St. Małachowskiego Do Br. Trentowskiego . Do A. Scheffera Do St. E. Koźmiana a. BNKras 6 a. BPAN 2210 t. VIII LC II, s. 273-274 LM, s. 257-258 L III, s. 318 LSch, s. 114-116 PL 1911, s. 353; LK, s. 146-147 LC II, s. 274-275 22 V Heidelberg Do A. Cieszkowskiego Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1851 24 V Heidelberg Do A. Cieszkowskiego ' - LC II, s. 275 27 V Heidelberg Do A. Cieszkowskiego i LC II, s. 276-278 1 VI Drezno Do A. Cieszkowskiego ' - LC II, s. 278-280 2 VI Drezno Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210;, PL 1911, s. 383- 384; LK, s. 147- t. VIII -148 7 VI Heidelberg Do St. Małachowskiego - LM, s. 259-260 7 VI Heidelberg Do A. Sołtana - _ T \X e OCQ JwlYlj o. ^tjy [VI- X Baden] Do n. adresata - WL, s. 206-208 8 VI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 ___ 9 VI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 280-282 10 VI Baden Do B.r. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 319-320 12 VI Baden Do ojca kopia AD _ 14 VI Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 321-324 15 VI Baden Do Wł. Zamoyskiego - Fragm. "Goniec Polski" 1851/150; Gad., s. 68; JZam. V, s. 371-376 16 VI Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 325-328 20 VI Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 282-284 22 VI Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 385-387; LK, s. 149- t. VIII -151 23 VI Baden Do St. Krynickiego - Fragm. CzL 1937/3 - 4; Mik., s. 22 26 VI Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 567-568 [pocz. VII Baden] Do J. Lubomirskiego - _ LL, s. 569 4 VII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 284-288 4 VII Baden Do Br. Trentowskiego - - LCIIjS. 285 9 VII Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 261-262 9 VII Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 387-388; LK, s. 151- i t. VIII -152 10 VII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 288-292 11 VII Baden Do Wł. Zamoyskiego - JZam. V, s. 376-379 11 VII Baden Do I. Sanguszkowej a. BMT PH 1959/4, s. 112-113 13 VII Baden Do St. Krynickiego - - Do Krynic- kiego 14 VII [ok. 14 VII Baden] Do L. Justyriskiego - - Do Krynic- kiego 14 VII [ok. 14 VII Baden] Do F. Łyszczyńskiego - - Do Krynic- kiego 14 VII 14 VII Baden Do T. Lubomirskiej - - • LL, s. 569 14 VII Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 569 14 VII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - co 14 VII Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 388-389; LK, s. 152- Do D. Potockiej k. BN ? Do D. Potockiej k. BN [6 I Heidelberg] Do Wł. i Z. Krasińskich - 7 I Heidelberg Do Michała(?) k. AD 7 I Heidelberg Do Z. Dembowskiego - 8 I Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - 10 I Heidelberg Do H. Kajsiewicza - 13 I Heidelberg Do A. Sołtana kopia ALS 13 I Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN 13 I Heidelberg Do I. Grodzkiego -- JZam. VI, s. 105-108 Do St. Krynickiego 24 XI Do St. Krynickiego 15 XII LL, s. 607-608 LL, s. 609 LC II, s. 352-354 LL, s. 609-610 Fragm. PL 1965/3, s. 227 Fragm. PL 1965/3, s. 228 Fragm. PL 1965/3, s. 227-228 WL, s. 223-225; Kozł., s. 263-264 KsPK I, s. 12-13 LC II, s. 354-356 PP 1897, s. 235-236 LS, s. 422-424 LL, s. 611-612 BPAN 2070, k. 21 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1855 16 I Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 16 I Heidelberg Do St. Małachowskiego - [IM, s. 299-301 16 I Heidelberg Do Mayera - - LM, s. 300 18 I Heidelberg Do St. Małachowskiego - LM, s. 302-303 21 I Heidelberg Do St. Krynickiego k. AD - 21 I Heidelberg Do ojca - - Do St. Kry- nickiego 21 I 21 I Heidelberg Do L. Justyńskiego - - Tamże 22 I Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 613 22 I Heidelberg Do St. Krynickiego k. AD - 22 I Heidelberg Do A. Niegolewskiego - KP 1923/235 25 I Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 614-615 3 II Heidelberg Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 127-128 k.BCzEW2571 3 II Heidelberg Do W. Pola - - Poi, s. 350 6 II Heidelberg Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 356-357 9 II Heidelberg Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 617-618 15 II Heidelberg Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 425-426 13 III Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 13 III Heidelberg Do A. Załuskiej - - Do St. Kry- nickiego 13 III 13 III Heidelberg Do A. Soitana kopia ALS LS, s. 427-428 [I po}. III Heidelberg] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 619-620 25 III Heidelberg Do A. Cieszkowskiego .- LC II, s, 357.^360. 25 III Heidelberg Do A. Sierakowskiego .- - - LS, s. 430 a. BP 1471 kopia ALS k. AD a. BP 1471 o kopia AD a. BP 1471 5 a. PLBN 50 a. BP 1471 3 a. BP 1471 kopia AD JO kopia AD a. BP 1471 Do St. Krynickiego Do A. Sołtana Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do I. Grodzkiego 26 III Heidelberg 27 III Heidelberg 30 III Heidelberg 9 IV Heidelberg 9 IV Heidelberg LS, s. 429-430 Do St. Krynickiego 9 IV LC II, s. 360 Do A. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do ojca Do St. Krynickiego Do E. Krasińskiej l V Heidelberg 9 V Heidelberg [przed 16 V Heidelberg] 16 V Heidelberg [ok. 20 V Heidelberg] Do St. Krynickiego 16 V Do St. Krynickiego 4 VI LL, s. 620-621 LC II, s. 360-361 JZam. VI, s. 149 Do J. Lubomirskiego Do A. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do Wl. Zamoyskiego Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do L. Justyńskiego 26 V Heidelberg l VI Baden 4 VI Baden . 2 VII Kissingen 13 VII Baden 31 VII Kissingen 31 VII Kissingen Do St. Krynickiego 31 VII Do St. Krynickiego Do A. Cieszkowskiego Do L. Justyńskiego 13 VIII Wiesbaden 17 VIII Wiesbaden [przed 18 VIII Wiesbaden] 18 VIII Wiesbaden LC II, s. 362-363 Do St. Krynickiego 18 VIII Do St. Krynickiego Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruki i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1855 30 VIII Wiesbaden Do A. Załuskiej - - Do St. Kry- nickiego 31 VIII 31 VIII Wiesbaden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 31 VIII Wiesbaden Do E. Krasińskiej - - Do St. Kry- nickiego 31 VIII 12 IX Schlangdnbad Do I. Grodzkiego - Pr. Poi. 1938, s. 78-79 23 IX Baden Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 622 6 X Baden Do A. Cieszkowskiego a. BN 6261 PH 1965/5, s. 113 31 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [pocz. XI Baden] Do Br. Trentowskiego - - LBTr., s. 286 3 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 7 XI Baden Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 431-432 25 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 25 XI Baden Do L. Justyńskiego - - Do St. Kry- nickiego 25 XI 27 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 27 XI Baden Do L. Justyńskiego - - Do St. Kry- nickiego 27X1 27 XI Baden Do I. Grodzkiego - - Do St. Kry- , nickiego 27 XI 3 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 5 XII Baden Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 433-434 6 XII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 363-365 9 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [ok. 10 XII Baden] Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 365-366 [ok. 10 XII Baden] Do Giwartowskiego - - Do St. Kry- nickiego 21 I 56 23 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 1856 [I pół. roku?] Do St. Krynickiego kopia AD - 5 I Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 7 I Baden Do St. Krynickiego kopia AD - - • •• 9 I Baden Do St. Malachowskiego - LM, s. 304-305 12 I Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 21 I Baden Do St. Krynickiego a. BCz zesp. PH 1965/5, s. 107-108 Szołajskich 506/26; k. AD 21 I Baden Do Br. Trentowskiego - JZam. VI, s. 186-188 26 I Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 7 II Baden Do A. Sołtana kopia ALS Fragm. PP 1877, s. 114-116 8 II Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [ok. 9 II Baden] Do D. Potockiej - - LC II, s.366 9 II Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 366-367 10 II Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 10 II Baden Do o. Beniamina - - Do St. Kry- nickiego 10 II 12 II Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 367-368 Data Adresat 1 Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1856 15 II [Baden] Do D. Potockiej a. BJ 9276, PH 1965/5, s. 104-105 k. 37 15 II Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 368-370 15 II Baden Do A. Soltana kopia AL S Fragm. PP 1877, s. 116 19 II Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 19 II Baden Do L. Justyńskiego - - Do St. Kry- nickiego 19 II 20 II Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 370-371 22-24 II Baden Do Al. Jełowickiego Fragm. a. RKPR 1902/2 BPAN 2029 . 24 II Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 523- 524; LK, i. 201- ł t. VIII -202 25 II Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 1-5 III Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 5 III Baden Do ojca(?) - - Do St. Kry- nickiego 5 III 6 III Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 371-372 11 III Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 372-374 17 III Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 21 III Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 21 III Baden Do I. Grodzkiego - - Do St. Kry- nickiego 21 III LKK, s, 80; L III, s. 142-143 i Do A. Koźmiana j Do St. Krynickiego Do o. Beniamina 24 III Baden 29 III Baden 29 III Baden kopia AD Do St. Krynickiego 29 III BL 1917/17 LC II, s. 374-375 Do Wl. Zamoyskiego(?) Do A. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do L. Górskiego [IV Baden] 2 IV Baden 2 IV Baden 2 IV Baden kopia AD Do St. Krynickiego 2 IV PL 1911, s. 524-525; LK, s. 202--203 a. BPAN 2210, t. VIII a. BP 1471 a. BP 1471 kopia AL S a. BP 1471 Do St. E. Koźmiana Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do A. Sołtana f,, 1 Do St. Krynickiego Do I. Grodzkiego , 3 IV Baden 8 IV Baden 9 IV Baden 14 IV Baden 15 IV Baden 15 IV Baden LS, s. 435 Do St. Krynickiego 15 IV a. BP 1471 k. BJ 6031 s. 247 a. BP 1471 Do St. Krynickiego Do J. Pileckiego Do St. Krynickiego Do L. Justyńskiego 21 IV Baden 21 IV Baden 26 IV Baden 26 IV Baden Do St. Krynickiego 26 IV Do St. Krynickiego l V a. BP 1471 Do St. Krynickiego Do ojca l V Baden l V Baden Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk ł ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1856 2 V Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 2 V Baden Do A. Załuskiej - - Do St. Kry- nickiego 2 V 2 V Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 375 5 V Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 376 10 V Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 376-377 10 V Baden Do St. Krynickiego kopia AD - [przed 20 V Baden] Do L. Justyńskiego - - Do St. Kry- nickiego ok. 20 V [ok. 20 V Baden] Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [ok. 20 V Baden] Do ojca - - Do St. Kry- nickiego ok. 20 V [ok. 20 V Baden] Do n. adresata - - Do St. Kry- nickiego ok. 20 V 31 V Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 31 V Baden Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- nickiego 31 V 31 V Baden Do A. Załuskiej - ' - Do St. Kry- nickiego 31 V [VI Baden] Do A. Cieszkowskiego | - LC II, s. 377-378 Do P. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do J. Konotkiewicza LC II, s. 378 Do St. Krynickiego 10 VI Do I. Grodzkiego 7 VI JZam. VI, s. 241 [VI Baden] 10 VI Baden 10 VI Baden a. BP 1471 a. BP 1471 22 VI Kissingen [pocz. VII] [II pół. VII Baden] [II pół. VII Baden] 10 VII Baden 22 VII Baden 22 VII Baden Do St. Krynickiego Do I. Grodzkiego Do M. Kamieńskiego Do St. Krynickiego Do A. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do ojca(?) a. BP 1471 a. BP 1471 LC II, s. 378-379 Do St. Krynickiego 22 VII Do A. Sołtana Do St. Krynickiego Do I. Grodzkiego kopia ALS a. BP 1471 LS, s. 438-439 26 VII Baden 28 VII Baden 28 VII Baden Do St. Krynickiego 28 VII Do St. Krynickiego 22 VII Do Kowalskiego 28 VII Baden LC II, s. 379-381 2 VIII Baden 4 VIII Baden 5 VIII Baden 7 VIII Baden 12 VIII Baden Do A. Cieszkowskiego Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do I. Grodzkiego Do A. Cieszkowskiego kopia AD a. BP 1471 a. BPAN 2070, k. 5-13 LC II, s. 381-383 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1856 17 VIII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 20 VIII Baden Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 440-441 21 VIII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 383-384 24 VIII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 25 VIII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 385-386 30-31 VIII Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 386-388 4 IX Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 4 IX Baden Do M. Gorczakowa - - Do St. Kry- nickiego 4 IX 6 IX Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 306-307; BL 1917/21 10 IX Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 11-12 IX Baden Do H. Kajsiewicza k. MN 1497 PP 1873, s. 210-214; PP 1897, s. 237 11-13 IX Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 308-311 13 IX Baden Do A. Cieszkowskiego k. MN 1496 PP 1873, s. 199-200; LC II, s. 388-391 19 IX Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 312 22 IX Baden Do Br. Trentowskiego - L III, s. 343; LBTr., s. 535 24 IX Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 30 IX Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 391-392 [koniec IX Baden] Do ojca - - Do St. Kry- nickiego 3 X 3 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 ^~ 9 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 ^ - [po 9 X Baden] Do St. Krynickiego Do St. Kry- nickiego 15 X 13 X Baden Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 392-393 15 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 17 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 17 X Baden Do I. Grodzkiego - . - Do St. Kry- , nickiego 17 X 19 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 19 X Baden Do L. Justyńskiego(?) - - Do St. Kry- nickiego 19 X 23 X Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 525-526; LK, s. co t. VIII 203-204 8 23 X Baden Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 442 - 143 24 X Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 24 X Baden Do Kowalskiego( ?) - - Do St. Kry- nickiego 24 i 25 X 25 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 25 X Baden Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- nickiego 25 X 26 X Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 28 X Baden Do St. Krynickiego a. BN 2674, PH 1965/5, s. 108-109 k. 145-149; kopia AD [koniec X Baden] Do J. Pileckiego - - Do St. Kry- nickiego 4 Xl Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1856 3 XI Baden Do n. adresata k. MN 1496 - . 4 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 5 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 6 XI Baden Do A. Sierakowskiego - - LS, s. 445 7 XI Baden Do A. Sołtana kopia AL S LS, s. 444 - 446 11 XI Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 313 13 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 15 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 15 XI Baden Do n. adresata - - Do St. Kry- nickiego 15 XI 15 XI Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 314 [II pół. XI Baden] Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 16 XI Baden Do St. Małachowskiego - LM, s. 315 18 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - - 20 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 20 XI Baden Do I. Grodzkiego - - Do St. Kry- nickiego 21 XI Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 20 XI 21 XI Baden Do ojca - - Do St. Kry- nickiego 21 XI 23 XI Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 526-527; LK, s. 204- t. VIII -205 24 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - M CJI 1 w o 24 XI Baden Do ojca - __ Do St. Krynickiego 24 XI respondenc] 25 XI Baden 25 XI Baden Do St. Krynickiego Do J. Konotkiewicza a. BP 1471 - Do St. Krynickiego 25 XI a 28 XI Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [koniec XI Baden] Do Wł. i Z. Krasińskich - WL, s. 225-228 [XII Baden] Do Wł. i Z. Krasińskich - WL, s. 228-229 3 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 4 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 4 XII Baden Do o. Beniamina - - Do St. Kry- nickiego Co co Ul 6 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 __ 4 XII 6 XII Baden Do J. Pileckiego - - Do St. Kry- nickiego 6 XII 9 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [9 XII Baden] Do I. Grodzkiego a. BPAN 2070, PH 1965/5, s. 112-113 k. 5-13 12 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 12 XII Baden Do I. Grodzkiego - - Do St. Kry- nickiego 12 XII 12 XII Baden Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- i nickiego 12 XII 13 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1858 13 XII Baden Do L. Justyńskiego - - Do St. Kry- nickiego 13 XII 14 XII Baden Do St. Malachowskiego - LM, s. 316-317 15 XII Baden Do St. Krynickiego kopia AD - 15 XII Baden Do I. Grodzkiego - - Do St. Kry- nickiego 15 XII 17 XII Baden Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 527-528; LK, s. 205- t. VIII -206 20 XII Baden Do St. Krynickiego a. BP 1471 - * 28 XII Baden Do J. M. Cheliusa a. BPB 657 PH 1965/4, s. 94 29 XII Baden Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 344 1857 j Do Wł. i Z. Krasińskich a. BPP 1109 PH 1965/5, s. 117 [I pół. roku] Do J. Pileckiego a. BJ 6031, - k. 248 [pocz. roku] Do A. Cieszkowskiego - - LC II, s. 394 [I Paryż] Do Kowalskiego . - - Do St. Kry- nickiego 2 II [I Paryż] Do Starzewskiego - - Do St. Kry- nickiego 2 II Do St. Krynickiego 8II Do St. Krynickiego 5 III Jw. a. 25 I Paryż Do St. Krynickiego a. BCz zesp. Szolajskich 506/26; k. AD 26 I Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 394-396 2 II Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 --- 8 II Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 _____ 8 II Paryż Do K. Krasińskiego ~ 13 II Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 24 II Paryż Do Wl. Zamoyskiego - JZam. VI, s. 241-243 [koniec II Paryż] Do H. Kamieńskiego - P VI, s. 389-396 [III Paryż] Do J. Korzeniowskiego - Kant., s. 338-339 [III Paryż] Do n. adresata - WL, s. 215-221 2 III Paryż Do A. Soltana kopia ALS LS, s. 447-448 co 5 III Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 --- s 5 III Paryż Do J. Konotkiewicza • - 5 III Paryż Do I. Grodzkiego - " - 11 III Paryż Do H. Kajsiewicza - PP 1897, s. 242 - 247 13 III Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 345 17 III Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 --- 18 III Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 --- 23 III Paryż Do St. Krynickiego kopia AD * -- * [koniec III, pocz. IV] Do St. Krynickiego a. BP 1471 1 "(tm) Paryż IV Auteuil [Paryż] Do J. Zamoyskiego a. BK 2437 ~- 10 IV Heidelberg Do St. Krynickiego a. BP 1471 ~ - * 13 IV Baden Do St. Krynickiego kopia AD Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1858 * [pocz. r. Paryż] Do n. Francuzki a. w posiad. KomN, nr 10 J. Mikołajtisa 8 I Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 129-130 k. BCzEW2571 18 I Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; Fragm. PH 1963/1, s. 130 k. BCz EW 2571 * 24 I [Paryż] Do A. Thiersa a. BNZam2051 - 9 II Paryż Do Br. Trentowskiego a. BJ 9057, k. PP 1873, s. 215-217; L III, s. MN 1487 350-352; PH 1965/5, s. 118 15 II Paryż Do A. Sołtana kopia ALS LS, s. 459 - ł60 [III Paryż] Do n. adresata - WL, s. 215; P VII, s. 159-165 2 III Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 130-131 k. BCz EW 2571 7 III Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 131-132 k. BCz EW 2571 17 III Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 132-133 k. BCz EW 2571 2 IV Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 532; LK, s. 210-211 t. VIII 2 IV Paryż Do St. Krynickiego kopia AD - 2 IV Paryż Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- nickiego 2 IV 3 IV Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 353 5 IV Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 533; LK, s. 211-212 t. VIII 14 IV Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 133 k. BCz EW 2571 15 IV Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 398-399 22 IV Paryż Do K. Potockiej a. MN 1454; PH 1963/1, s. 133-134 k. BCz EW 2571 i 26 IV Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 533-534; LK3 s. 212- t. VIII -213 30 IV Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 354 2 V Paryż Do K- Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 340-341 4 V Paryż Do St. Krynickiego a. BN 5992, - k. 18 4 V Paryż Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- nickiego 4 V 5 V Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 399-401 12 V Paryż Do L. Orpiszewskiego a BCz EW Tw 1962/10, s. 94-95 1281 14 V Paryż Do J. Krzeczkowskiego a. BCz zesp. PH 1965/5, s. 119 Szolajskich 506/26; k. AD BP 1471 15 V Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 534; LK, s. 213 t. VIII 6 VI Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 401-402 6 VI Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 6 VI Paryż Do J. Konotkiewicza . - - Do St. Kry- nickiego 6 VI 22 VI Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 24 VI Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 402 - 403 29 VI Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 534-535; LK, s. 214- t. VIII -215 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1858 [przed 5 VII Paryż] Do Noskowskiego - - Do St. Kry- nickiego 5 VII 5 VII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 7 VII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 12 VII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 13 VII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 13 VII Paryż Do Wł. Barankiewicza - - DoSt. Kry- , nickiego i 13 VII 14 VII Paryż Do St. Krynickiego kopia AD 14 VII Paryż, Do Kwapiszewskiego - - Do St. Kry- nickiego ś 15 VII 15 VII Paryż Do St. Krynickiego kopia AD _ 15 VII Paryż Do Wł. Barankiewicza - - Do St. Kry- nickiego 15 VII [II poi. VII Plombie- Do Wł. Krasińskiego - WL, s. 231-232 res] [II poi. VII Plombie- Do Z. Krasińskiego - WL, s. 252-253 res] [II poi. VII Plombie- Do Wł. Krasińskiego - WL, s. 232-234 res] 18 VII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - Do St. Krynickiego 24 VII 18 VII Plombieres 21 VII Plombieres 22 VII Plombieres 24 VII Plombieres 24 VII Plombieres Do ojca Do ojca Do ojca Do St. Krynickiego Do Noskowskiego a. BCz EW 1281 a. BCz EW 1281 a. BCz EW 1281 a. BP 1471 PH 1964/2, s. 126-127 PH 1964/2, s. 127-129 PH 1964/2, s. 129-130 Do St. Krynickiego 2 VIII 26 VII Plombieres 30 VII Plombieres [koniec VII Plombieres] [koniec VII Plombieres] [koniec VII pocz. VIII Plombieres] [VIII Plombieres] [VIII Plombieresl 1 VIII Plombieres 2 VIII Plombieres 2 VIII Plombieres Do ojca Do ojca Do Wl. Krasińskiego Do M. Krasińskfl Do Z. Krasińskiego Do Z. Krasińskiego Do Wl. Krasińskiego Do ojca Do St. Krynickiego Do J. Konotkiewicza a. BCz EW 1281 a. BCz EW 1281 a. BCz EW 1281 a. BP 1471 PH 1964/2, s. 130 PH 1964/2, s. 131 WL, s. 235-237 WL, s. 261-262 WL, s. 253-254 WL, s. 255-258 WL, s. 238-244 PH 1964/2, s. 132 a. BR 1260/3 a. BP 1471 a. BP 1471 PH 1965/5, s. 120 Do Wl. Barankiewicza Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do Wł. Krasińskiego 9 VIII Plombieres 10 VIII Plombieres 13 VIII Wiesbaden [poi. VIII Plombieres] WL, s. 244-249 Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1858 [poi. VIII Plombieres] Do ojca - - W. Krasiń- ski do St. Krynickiego 20 VIII BP 1471 17 VIII Plombieres Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 17 VIII Plombieres Do Noskowskiego - - Do St. Kry- nickiego 17 VIII 17 VIII Plombieres Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 355 [ok. 20 VIII Plombie- Do ojca - - W. Krasiń- res] ski do St. Krynickiego M 25 VIII BP 1471 23 VIII Paryż Do Br. Trentowskiego a. BNKras 6 L III, s. 356 26 VIII Trouville Do A. E. Koźmiana a. BPAN 2040, Tw 1962/10, s. 96 t. I 29 VIII Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 7 IX Frankfurt Do St. Krynickiego kopia AD - 7 IX Frankfurt Do I. Grodzkiego - Pr. Poi. 1938, s. 80 9 IX Frankfurt Do St. Krynickiego kopia AD - 9 IX Frankfurt Do Noskowskiego - - Do St. Kry- nickiego 9 IX Krż., s. 313-314 Fragm. PL 1965/3, s. 229 PH 1965/5, s. 121 PL 1911, s. 536; LK, s. 215-216 Tw 1962/10, s. 96 WL, s. 249-250 WL, s. 258-259 WL, s. 250-251; Kozł., s. 265-266 k. ALS; foto-top. Krż. a. BP 1471 k. BN a. BJ 6933, k. 332 a. BP 1471 a. BPAN 2210, t. VIII a. BPAN 2040, t. I Do L. Weyssenhoffa Do St. Krynickiego Do D. Potockiej Do L. Weyssenhoffa Do St. Krynickiego Do St. E. Koźmiana Do A. E. Koźmiana Do Wł. Krasińskiego Do Z. Krasińskiego Do Wł. Krasińskiego Do St. Krynickiego Do J. Konotkiewicza Do Wł. i Z. Krasińskich Do A. Sołtana Do A. E. Koźmiana Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do Borkowskiego Do St. Krynickiego Do St. Krynickiego Do Borkowskiego 10 IX Frankfurt 15 IX Ems [II poi. IX- Ems] 23 IX Ems 26 IX Ems 28 IX Ems 29 IX Ems [koniec IX] Ems [koniec IX] Ems [pocz. X Frankfurt] l X Frankfurt l X Frankfurt [po 6 X Drezno] 9 X Drezno [ok. 20 X Drezno] 24 X Drezno l XI Drezno l XI Drezno 3 XI Drezno 24 XI Paryż 24 XI Paryż a. BP 1471 Do St. Krynickiego l X co co ci WL, s. 259-261; Kozł., s. 265-266 LS, s. 461-462 kopia ALS KL III, s. 227 a. BP 1471 kopia AD Do St. Krynickiego l X a. BP 1471 kopia AD Do St. Krynickiego 24 XI Data Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Inform. o listach zaginionych 1858 25 XI Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - [koniec XI Paryż] Do St. Malachowskiego - - St. Mala- chowski do A. E. Koź- miana 29 IV 59BPAN 2040/I,s.201 1 XII Paryż Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 623-624 3 XII Paryż Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 342 6 XII Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 403-404 [ok. 6 XII Paryż] Do E. Krasińskiej - - A. Jachowicz do E. Dob- rskiej Oss . 12970,s.69 21 XII Paryż Do Fr. Morawskiego k. MN 1488 Fragm. PP 1893, s. 327 27 XII Paryż Do L. Krasińskiego - - Mik., s. 55 28 XII Paryż Do St. Krynickiego( ?) a. Inst. Lit. PH 1965/5, s. 109 Moskwa 275, op. 1 , nr 11 [koniec roku Paryż] Do n. adresata - PPoz. 1859/27 1859 1 I Paryż Do L. Krasińskiego - - Mik., s. 55 4 I Paryż Dp L. Krasińskiego _ - Jw. co o -d 5 I Paryż Do K. Gaszyńskiego kopia J. LG, s. 343 6 I Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 536 - 538; LK, s. 216- t. VIII -217 17 I Paryż Do L. Krasińskiego - - Mik., s. 56 19 I Paryż Do A. Cieszkowskiego - LC II, s. 405 20 I Paryż Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 626-627 22 I Paryż Do St. E. Koźmiana a. BPAN 2210, PL 1911, s. 538-539; LK, s. 218- t. VIII -219 [koniec I Paryż] Do J. Lubomirskiego a. PLBN, k. LL, s. 629 MN 1484 [koniec I Paryż] Do J. Lubomirskiego a. PLBN LL, s. 629 3 II Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 - 3 II Paryż Do J. Konotkiewicza - - Do St. Kry- nickiego 3 II 9 II Paryż Do Wł. Barankiewicza a. PLBN PH 1965/5, s. 120 12 II Paryż Do St. Krynickiego a. BP 1471 ~ Listy niedatowane Adresat Inform. o autogr. lub kopii Pierwodruk i ważn. przedruki Do K. Potockiej a. MN 1454 - Do K. Potockiej a. MN 1454 - Do K. Potockiej a. MN 1454 - Do A. Zaluskiej - WLit. 1938/17 Koźmian Kajetan 296, 298, 315, 327, 349, 367 Koźmian Stanisław Egbert 317, 319, 320, 322-328, 330, 332, 334, 336-338, 340, 342-348, 350, 351, 353-366, 369, 372, 378, 379, 383, 384, 386, 388, 390, 391, 395, 397 Krasińska Antonina z Czackich 234-237, 243, 244 Krasińska Eliza z Branickich 299,305,307, 316, 323, 326, 327, 339, 343, 348, 367, 368, 371, 375, 376, 389, 396 Krasińska Maria z Radziwiłłów 232 Krasińska Maria (córka) zob. Raczyńska Maria Krasiński Henryk 235 Krasiński Józef 236, 237, 239, 243 Krasiński Karol 243, 301, 387 Krasiński Ludwik 396, 397 Krasiński Stanisław 234-237, 241, 272, 273, 280, 302 Krasiński Walerian 235, 243 Krasiński Wincenty 232-245, 247-261, 265, 268, 272-276, 279, 285, 286, 315, 317, 324, 327, 329-331, 347, 354-356, 364, 370-372, 374, 375, 378-382, 384, 385, 393, 394 Krasiński Władysław (syn) 373, 385, 386, 389, 392, 393, 395 Krasiński Zygmunt Jerzy August (syn) 373, 385, 386, 389, 392, 393, 395 Krynicki Stanisław 353-388, 390-397 Krzeczkowski Julian 359, 361, 365, 391 Kuczkowska Henrietta Ewa z Ankwiczów II v. Sołtykowa 251, 280, 349 Kwapiszewski 392 Lallemand Claude-Frangois 368 Lamartine Alphonse 322 Ligne de Jadwiga z Lubomirskich 310,311 Lombard Alexander 248, 249, 260 Lubomirska Izabela zob. Sanguszkowa Izabela 303, 304, 308-323, 332-334, 336, 371 391, 396, 397 Gerardot Francois 234-239 Giwartowski 377 Gorczakow Michaił Dmitriewicz 349, 358, 365, 369, 370, 382 Górski L. 379 Grabowski 248 Granowska Maria zob. Lubomirska Maria Grodzki Ignacy 368, 371-373, 375, 376, 378, 379, 381, 383-387, 389, 394 Grubner 311, 326 Guizot Fran?ois-Pierre 317 Hill Handley Delphine ur. Schauroth 296, 330 Jaroszyński Edward 253, 254, 261-266, 268-270, 291, 294, 317, 319, 355 Jełowicki Aleksander 339-341, 346, 378 Jugel 251, 291 Justyński Leonard 357, 361, 362, 374- -376, 378-380, 383, 386 Kajsiewicz Hieronim 346, 347, 363, 373, 382, 387, 388 Kamieński Henryk 387 Kamieński Mikołaj 381 Kisielewa Zofia z Potockich 291 Klaczko Julian 325 Koch Kazimierz 264, 269 Kochowa 233 Komar Alekasander 299, 301, 303, 305, 372 Komarowa Honorata z Orłowskich 263, 267, 270, 278, 279, 284, 293, 294 Komarówna Delfina zob. Potocka Delfina Konotkiewicz Julian 380, 381, 383, 385, 387, 388, 390, 391, 393, 395, 397 Korzeniowski Józef 297, 387 Kowalski 381, 383, 386 Koźmian Andrzej Edward 301, 317, 326, 360, 379, 394, 395 INDEKS ADRESATÓW Brzozowski Zenon 265 Burdel Henrietta zob. Willan Henrietta Bzowska Tekla zob. Gaszyńska Tekla Chelius Filip 346 Chelius Maksymilian Joseph 282, 288, 330, 345, 386 Chiarini Alojzy Ludwik 234, 235, 236 Cieszkowski August 273, 274, 278, 280- -287, 289-292, 294-299, 302-305 309-312, 314-324, 330-353, 355- 357, 361-383, 386-389, 391, 396, 397 Cieszkowski Paweł 348, 352, 381, 389 Czacka Antonina zob. Krasińska Antonina Czacki Włodzimierz 368 Czajkowski Michał 331 Czarnomski Roman 337, 338 Czartoryska Teresa zob. Lubomirska Teresa Czartoryski Adam Jerzy 282, 389 Danielewicz Konstanty 234-236,264,268 Danielewiczowa 281 Dembowski Zygmunt 373 "Democralie Pacifiąue" 339 Fries, bankier w Heidelbergu 323 Gaszyńska Tekla z Bzowskich 247 Gaszyński Konstanty 234-237, 239, 245, 247-263, 265, 266, 269-276, 281- -284, 286-288, 291, 294, 297-299, Adresat nieznany 255, 257, 275, 281, 295, 312, 316, 321, 329, 336, 339, 341, 349, 354, 356, 359, 380, 384, 387, 389, 390, 396 Adresatka nieznana 261, 322, 390 Ankwiczowa Zofia z Łempickich 248, 249 252, 253, 261 Ankwiczówna Henrietta Ewa zob. Kucz-kowska Henrietta Ewa d'Autancourt 235, 236 Barankiewicz Władysław 392, 393, 397 Baranowski 240 Beauharnais Stephanie zob. Stefania, w. księżna badeńska Beauveaux L. 296, 302 Beniamin, zakonnik 377, 379, 385 Bonaparte Louis-Napoleon zob. Napoleon III, cesarz Francuzów Bonstetten Charles 237 Borkowski 395 Bourguignon Baumberg Anna 265 Bóbr-Piotrowicki Teodor 250, 251 Bóbr-Piotrowicka Joanna z Morzkowskich 250-253, 255, 259-261, 294 Branicka Eliza zob. Krasińska Eliza Branicka Katarzyna zob. Potocka Katarzyna Branicka Róża z Potockich 366, 388 Branicka Zofia zob. Odescalchi-Esba Zofia Branicka Zofia zob. Potocka Zofia Branicki Aleksander 286, 304, 361, 362 Bronikowska Amelia zob. Zahiska Amelia 399 398 Thiers Adolphe 390 Thurneyssen, bankier 311, 324,328, 333, 334, 352, 359 Torlonia Aleksander 257 Trentowski Bronisław 304, 316-318, 320-327. 331, 333, 337-347, 350- -359, 363-366, 369, 372, 376, 377, 382, 386-391, 394 Walewski Tadeusz 303 Wąsowicz Stanisław 232, 234 Weyssenhoff Lucjan 395 Wielogłowski Walery 349 Willan Henrietta 237-239, 241 Wiszniewski Michał 360 Wodzicki Henryk 264, 349 Wyleżyński Tadeusz Konstanty 234-238, 244, 263, 268, 276 Zamoyska Anna zob. Sapieżyna Anna Zamoyski Andrzej 243 Zamoyski Jan 292, 387 Zamoyski Zdzisław 271 Zamoyski Władysław 304, 334, 335, 339, 341, 346, 349-360, 362, 363, 365, 366, 368-370, 373, 375, 379, 387, 389 Załuska Amelia z Bronikowskich 233, 234, 246, 276, 358, 366, 367, 373, 374, 376, 380, 388, 397 Załuski Roman 250, 251, 253, 256-263,. 269 Sauvan Ludwik 265 Sawicki A. 236 Scheffer Ary 308, 311, 312, 350-352, 354, 355, 358, 368, 389 Sierakowska Maria z Sołtanów 301, 367, 372 Sierakowski Alfons 374, 384 Sierakowski Juliusz 317 Sinna 266 Słowacki Juliusz 260, 267-269, 271- -273, 275, 279,281,285, 286, 288, 289, 308, 309 Sobolewski Józef 311, 342, 347 Sołtan Adam 250-284,286,289,291,292, 297, 300, 303-305, 308, 309, 312, 313, • 316-319, 321, 322, 326-329, 332, 337-339, 341, 346-348, 351, 354, 356--363, 365, 366, 369, 370, 372- -379, 381-384, 387-390, 395 Sołtanówna Maria zob. Sierakowska Maria Sołtyk Stanisław 252 Sołtykowa Henrietta Ewa zob. Kuczkow- ska Henrietta Ewa Stadnicki Paweł 301, 305, 307 Starzewski 386 Stefania, w. księżna badeńska 360, 369 Sulatycki 292 Szadurska, zakonnica 257 Szyszko 232 Tardie 328 Teano Kaliksta z Rzewuskich 273 Lubomirska Jadwiga zob. Linge de Jadwiga Lubomirska Maria z Granowskich 254, 256, 259, 261-264, 266, 268, 270, 272, 273, 278, 305, 313 Lubomirska Teresa z Czartoryskich 291, 304, 351-353, 357, 362, 388 Lubomirski Henryk 269 Lubomirski Jerzy 264-271, 274,278,282, 283, 285-318, 320, 322, 323, 325-328 330, 333, 337-342, 344, 348-351, 353, 355-357, 362, 367, 368, 370, 373-375, 396, 397 Łempicka Zofia zob. Ankwiczowa Zofia Łyszczyński Feliks 354, 357, 360 Małachowska Cecylia 349 Małachowski Stanisław 244, 254, 261, 264, 271-273, 275-277, 280, 281, 283, 287, 299, 300, 303, 304, 308-312, 315, 317-321, 327-330, 335, 336, 338= 340-344, 347-356, 360, 361, 363, 367-371, 374, 377, 382, 384, 386, 396 Małachowski Władysław 350 Mastai Louis 335; 337, 339-341 Mayer 374 Michał (?) 373 Mickiewicz Adam 289, 336 Montalembert Charles de 319 Montleart M. 262, 263 Morawski Franciszek 246, 303, 364, 396 Napoleon III, cesarz Francuzów 372 Niegolewski Antoni 374 Norwid Cyprian 332, 337-346 Norwid Ludwik 336 Noskowski 392-394 Odescalchi-Esba Zofia z Branickich 388 Orpiszewski Ludwik 335-339, 341-343, 346, 347, 355, 361-363, 370, 391 Pągowski 235 Pilecki Jan 379, 383, 385, 386 Pius IX, papież 329 Plater Cezary 361, 364 Plenipotent Zygmunta Krasińskiego w Dunaj owcach 256 Poi Wincenty 374 Potocka Aleksandra z Potockich 357, 359, 389 Potocka Delfina z Komarów 263, 264, 266-308, 313-321, 323-335, 337, 338, 340, 341, 343-345, 348, 349, 361-364, 368, 369, 373, 377, 378, 389, 395 Potocka Katarzyna z Branickich 297. 302, 303, 311, 360, 364, 366, 371, 372, 374, 389-391, 397 Potocka Zofia z Branickich 349, 359 Potocka Zofia zob. Kisielewa Zofia Potocki Adam 261-263, 265, 267, 269- -271 Potocki Aleksander 343 Potocki Mieczysław 233 Potocki Stefan 301 Przeździecki Aleksander 367 Raabe 329 Raczyńska Maria z Krasińskich 393 Raczyński Roger 321 Radziwiłł Michał 357 Radziwiłłówna Maria zob, Krasińska Maria Rajecki Otto 252, 255, 256 Reeve Henry 238-261 Reeve Susan ur. Taylor 252 Rosen Mathias 324, 352 Rybczyński Kazimierz 235 Rzewuska Kaliksta zob. Teano Kaliksta Sanguszkowa Izabela z Lubomirskich 286, 309-313, 318, 326, 339, 340, 344, 357 Sapieżyna Anna z Zamoyskich 232, 261, 278, 280-282, 313 26 - Korespondencja 400 Listy znane Listy nieznane l l 13 l SUMARIUSZ I l l l 182 1 2 17 11 l 6 l l 13 1 2 10 14 2 (Adresaci i objętość poszczególnych bloków korespondencji) Listy znane Listy nieznane Ankwiczowa Zofia Ankwiczówna-Sołtykowa-Kuczkowska Henrietta Ewa d'Autancourt Barankiewicz Władysław Baranowski l l 13 5 5 8 12 3 3 l 3 12 10 2 5 6 118 l 10 403 Beauveaux L. Beniamin (zakonnik) Bobrowa Joanna Bonstetten Charles Borkowski Bourguignon Bóbr Teodor Branicka Róża Branicka-Potocka Katarzyna Branicki Aleksander Brzozowski Zenon Chelius Filip Chelius Maksymilian Józef Chiarini Alojzy Cieszkowski August Cieszkowski Paweł Czacki Władysław 402 6 2* 3 - - 1 2 2 - ?(ilość listów również niezna- na) - 2 - 3 17 3 1 - - 2 - 1 - 2 - 2 20 5 - 5 - 1 1 - 1 5 - 3 310 15 - 4 1 - Czajkowski Michał Czarnomski Roman Czartoryski Adam Danielewicz Konstanty Danielewiczowa Dembowski Zygmunt "Democratie Pacifiąue" Fries Gaszyńska Tekla Gaszyński Konstanty Gerardot Franciszek Giwartowski Gorczakow Michał Górski L. Grabowski Grodzki Ignacy Grubner Guizot Franciszek Handley Delfina Jaroszyński Edward Jelowicki Aleksander Justyński Leonard Jugel Kajsiewicz Hieronim Kamieński Henryk Kamieński Mikołaj Kisielewa Zofia Klaczko Julian Koch Kazimierz Kochowa Komar Aleksander Komarowa Honorata Konotkiewicz Julian Korzeniewsk i Józef Kowalski Koźmiaii Andrzej Koźmian Kajetan Koźmian Stanisław Egbert Krasińska Antonina Krasińska Eliza Krasińska Maria Krasińska Maria (córka) Krasiński Henryk Krasiński Józef Krasiński Karol Krasiński Ludwik Krasiński Stanisław Krasiński Walerian Krasiński Wincenty Krasiński Władysław Krasiński Zygmunt (syn) Krynicki Stanisław Krzeczkowski Julian Kuczkowska zob. Ankwiczówna-Sołtykowa Kwapiszewski Lallemand Klaudiusz Lamartine Alfons Leach Ligne Jadwiga Lombard Aleksander Lubomirska Maria Lubomirska Teresa Lubomirski Henryk Lubomirski Jerzy Łyszczyński Feliks Małachowska Cecylia Małachowski Stanisław Małachowski Władysław Mastai Ludwik Mayer Michał( ?) Mickiewicz Adam Montalembert Karol Montleart M. Morawski Franciszek Napoleon III Niegolewski Antoni. Norwid Cyprian Norwid Ludwik Noskowski Odescalchi Zofia Orpisizewski Ludwik Pągowski Plenipotent w Dunajowcach Listy znane Listy nieznane - l - 6 - 3 - 4 2 127 13 4 195 l 52 4 3 l l 5 2 2 20 3 l 231 l 147 l l l 3 l l 12 23 17 3 Pilecki Jan Pius IX Plater Cezary Poi Wincenty Potocka Aleksandryna Potocka Delfina Potocka Katarzyna zob. Branicka-Potocka Potocka Zofia Potocki Adam Potocki Aleksander Potocki Mieczysław Potocki Stefan Przeździecki Aleksander Raabe Raczyński Roger Radziwiłł Michał Rajecki Otto Reevu Henryk Reeve Susan Rosen Mathias Rybcjyński Sanguszkowa Izabela Sapieżyna Anna Sauvan Ludwik Sawicki A. Scheffer Ary Sierakowska Maria Sierakowski Alfons Sierakowski Juliusz Sinna Słowacki Juliusz Sobolewski Józef Soltari Adam Sołtyk Stanisław Stadnicki Paweł Starzewski Stefania, wielka ks. badeńska Sulatycki Szadurska (zakonnica) Szyszko, ksiądz Tardie Teano l 64 Listy znane Listy ni7eznane 2 2 3 710 2 16 l l l 120 12 10 l 15 2 l l 10 3 3 13 221 l 404 405 Listy znane Listy nieznane l - Thiers Adolf Thurneyssen Torlonia Aleksander Trentowski Bronisław Walewski Tadeusz Wąsowicz Stanisław Wielogłowski Walery Willan Henrietta Wiszniewski Michał Wodzicki Henryk Wrotnowski Antoni Wyleżyński Tadeusz Załuska Amelia Załuski Roman Zamoyski Andrzej Zamoyski Jan Zamoyski Władysław Zamoyski Zdzisław Adresaci nieznani Razem 105 2 2 l 1 2 4 6 22 l 50 19 14 10 16 l J. l l l 14 2863 588 SUMARIUSZ II (Rozwój korespondencji) Rok Listy znane Listy nieznane Rok Listy znane Listy nieznane 1820 - 3 1841 106 20 1821 1 - 1842 142 13 1822 2 - 1843 191 24 1825 7 - 1844 163 16 1826 4 - 1845 138 34 1827 1 - 1846 182 27 1828 7 - 1847 220 35 1829 7 59 1848 211 27 1830 30 24 1849 133 15 1831 54 10 1850 63 6 1832 52 6 1851 180 27 1833 30 4 1852 109 14 1834 37 4 1853 29 7 1835 48 7 1854 69 15 1836 59 13 1855 58 19 1837 62 6 1856 119 41 1838 43 10 1857 53 27 1839 75 16 1858 88 19 1840 72 25 1859 10 4 26' 407 SPIS RZECZY Od autora CZĘŚĆ PIERWSZA 9 24 76 Wstęp ....... Adresaci i tematyka korespondencji Tradycje edytorskie . . . . CZĘŚĆ DRUGA 135 136 159 "l60 184 191 191 200 228 232 398 402 407 Bibliografia korespondencji ....... 1. Wydania listów ......... 2. Listy nie ogłoszone ........ 3. Literatura o listach (studia, recenzje, wzmianki) . Indeks do bibliografii ....... Kalendarium listów ......... 1. O zespołach listów zaginionych ..... 2. O chronologii listów (sprostowania i nowe ustalenia) Wykaz skrótów użytych w Kalendarium 3. Kalendarium ......... Indeks adresatów do Kalendarium .... Sumariusz I ......... Sumariusz 77 ...