MARIA RODZIEWICZÓWNA



Z GŁUSZY

OBRAZKI

NOC

Była wielka cisza. Na niebie zapadło już słońce i powoli jedna po drugiej poczynały 
mrugać gwiazdy — na ziemi ustała praca i nisko też mrugały ogniska chat.
Długi był dzień majowy, dla słońca, dla pola, dla człowieka.
Teraz znój ziemi występował rosą, znój nieba gwiazdami, znój ludzi — pieśnią spoczynku. 
Rzeka wieś przecinała i tylko ta woda nigdy niestrudzona bujała, gadała, żyła. W toń jej 
wpadała łuna ogniska chaty ostatniej i krwawą plamą się stała, a z chaty pieśń wybiegła, 
mącąc ciszę.
Tam w izbie odpoczywało ludzi czworo.
Gospodarz, wpół leżąc, kopcił fajkę; gospodyni obierała kartofle; pod oknem parobek 
młody na skrzypkach wtórował pieśni.
Śpiewała kobieta młoda, stojąc u ognia z rękoma założonymi na tył głowy, przegięta 
zalotnie, wpatrzona w parobka.
Nie dziewczyną już była. Włosy jej obcięte kryła jej jaskrawa chustka, strój nosiła 
mężatek, na piersi nie miała już paciorek. Młoda była i osobliwie przystojna. Czarnooka, 
smagława, słuszna i gibka, miała coś dzikiego w ruchach, szalonego w oczach. Śpiewała już 
długo, wciąż w tej postawie bezczynnej, drażniąc parobka zagadkowym uśmiechem, żartem 
spojrzeń, purpurą ust.
Gdy ogień dogasał, gospodyni dorzucała trochę smolonych szczap i w przechodzie 
głaskała pieszczotliwie kobietę.
Wreszcie parobek smyczek opuścił, śpiewająca umilkła. Zrobiło się nagle w chacie pusto i 
straszno.
— Śpiewaj jeszcze, doniu! — odezwała się stara.
— Już reszta — odparła, przeciągając się leniwie.
— Ale, reszta — zaśmiał się parobek — jeszcze wesela nie śpiewałaś.
— Wesela! — odparła, ramiona pogardliwie wznosząc. — I tobie już wesele odśpiewali i 
mnie!
Spuściła głowę, nagle postarzała, ponura.
— To co? — rzucił wyzywająco. — Śpiewali nam osobno, zaśpiewajmy sobie razem.
— Oj, ty hultaju — śmiejąc się grubo, upominała matka. — A do żonki ci nie pora!
— Oj, nie ucieknie — rzekł lekceważąco. — Nu, Marynka — śpiewaj!
Zaśmiała się dziwnie, gorzko i swawolnie zarazem, i odrzucając głowę, że aż się chustka 
osunęła na kark, zaczęła pieśń weselną a nie wesołą wcale. Parobek wtórował:

Oj! Nie było ci chodzić nad rzekę, po wodę,
Nie było ci czekać miesiąca wschodu,
Miesiąca chłodnego.
Nie było słuchać słowiczka zza gaju,
Nie brać upominków, co chłopiec daje,
Ni iść do niego.
Bo te upominki od woli cię odwiodą
Ze wsi swej i chaty — do świekry zawiodą
Do chleba cudzego!

W tej chwili drzwi chaty rozwarły się szybko i rozległo się zwykłe powitanie:
— Pochwalony!
Nagle pieśń się urwała. Kobieta spojrzała na wchodzącego i cofnęła się o krok, zbladła. 
Parobek powstał i mimowolnie wziął za wiosło w kącie stojące, stara z okrzykiem plasnęła 
rękoma.
Tylko gospodarz nie okazał żadnego wrażenia; ku przybyłemu głową skinął i odparł:
— Na wieki wieków! Gość wszedł i drzwi zawarł.
Młody, tęgi barczysty, o twarzy spokojnej i smutnej, był ubrany z dworska, w surdut siwy 
z zielonymi wypustkami, czapkę z blachą leśnej straży i długie buty.
Przez ramię miał torbę borsuczą i strzelbę, którą zaraz zdjął i w kącie postawił.
Potem do młodej kobiety się zwrócił.
— Dobry wieczór, Marynko! — rzekł, usiłując się uśmiechnąć.
— Dobry wieczór, Jakubie — odparła obojętnie.
— I wam, ojcowie, dobry wieczór, i tobie Macieju. Cóż, spokojnie u was?
— Ano jednakowo — odparł stary — a u ciebie, synku? — Tu mnie jednakowo! — 
odparł, głową kiwając.
— Głodnyś może? — spytała stara.
— Nie. Zmęczyłem się. Kawał drogi. Spocznę trochę.
Otarł rękawem pot z czoła. Dziwne to było zmęczenie, bo biały był, jak płótno, a wargi 
miał sine. Usiadł na ławie i westchnął.
— Może ci wódki dać — zaśmiał się Maciej. — Z oczu ci patrzy, jakbyś upiora spotkał.
— Gorsze są strachy, niż upiory. Za wódkę dziękuję, odrzekłem się zaraz po weselu.
Milczenie ciężkie zapanowało w izbie. Gość je przerwał, w okno patrząc:
— Noc to — noc kochana! Ni szumu, ni ruchu, a ciepłość wskroś serce obejmuje. Będzie 
nam lubo wracać.
— Nie zanocujesz? — spytał stary.
— Ej, doma mi pilno! Służba, nie drużba! Godzinę zabawię, do miesiąca wschodu. — 
Wstał, do młodej kobiety się zbliżył, usiadł obok niej na zydlu i za rękę ją ujął.
— Pieśni śpiewałaś, jakem szedł — rzekł miękko — zaśpiewajże i mnie!
Dała się głaskać i pieścić obojętna, zdrętwiała, wpatrzona ponuro w czarną noc za oknem. 
On na nią oczy wzniósł proszące, łagodne i długą chwilę się wpatrywał.
Naprzeciw Maciej ku nim spoglądał. Zrazu trochę niespokojny, zawistny, potem pewny 
siebie, zuchwały. Zapalił fajkę i uśmiechając się szyderczo, śpiewać począł:

U Marynki chata tóż przy moście,
Przyjechało trzech chłopaków w goście.
Jeden mówi: ja Marynkę lubię,
Drugi mówi: ja ją gwałtem wezmę,
Trzeci mówi: a jaz ją poślubię.
Oj! Ten tylko do ślubu ze mną stanie,
Kto mi trójziele dostanie!

— Składane pieśni umiesz, Macieju! — przerwał Jakub — słuchać ciebie lubo. — 
Odchylił się od kobiety, jakby zmrożony jej obojętnością, na rękach głowę wsparł i zdawał 
się drzemać.
A Maciej, wciąż uśmiechnięty, dalej ciągnął:

Jedzie chłopak zza morza z trójzielem,
A Marynka z kościoła z weselem.
Zagrajcież mu skoczno, panie muzykancie,
Zagrajże Marynce z kościołem do tańca.
Zaszumiała smutno zielona dąbrowa,
Odleciała z karku Marynki głowa.
Takież tobie, zwodnico, wesele —
Nie posyłajże ty chłopaka po ziele!

— Tak i jest — ozwał się nagle Jakub, wstając i prostując się. — Żonka mi pieśni śpiewać 
nie chciała, tobie za twoją dziękuję. W mojej chacie nigdy śpiewania nie słychać, więc to mi 
nie lada gody. U mnie wieczornica cicha, stara matka stęka, świerszcz w kącie za skrzypka, a 
wokół drzewa bas wiodą.
Zaśmiał się, pas na sobie poprawił, włosy z czoła odrzucił i za strzelbę wziął.
— Komu w drogę, temu czas. Zbieraj się, Marynka — rzekł, fajkę nabijając tytoniem.
— Zanocowałbyś — raz jeszcze wtrąciła stara.
— Nie. W noc taką płynąć dobrze. Drogi szmat, ranek wczesny. Czas do domu!
Młoda kobieta powstała automatycznie, bez protestu jawnego, z zaciętym jednak uporem 
w oczach.
Milcząc, poczęła się do drogi ogarniać, szmaty zbierać. Matka jej pomagała drżącymi 
dłońmi. Maciej dobranoc rzekł i wyszedł.
Jakub, w ogień patrząc, czekał cierpliwie.
— Słuchaj, synku — odezwał się stary. — Ty rozumny człowiek. Nie karz jej srogo! 
Wiadomo, głupia.
Stara za rękę go ujęła.
— Jakubku! Pożałuj, nie bij! Opamiętaj się! — prosiła wznosząc ku niemu blade oczy.
On się po chacie obejrzał. Kobieta stała już do drogi gotowa, z płachtą szmat na ręku, 
przyglądała mu się więcej ciekawie, niż z bojaźnią.
— Daj, poniosę — rzekł krótko.
Potem starym się skłonił i czapkę nasunął na oczy.
— Pochwalony!
— Na wieki wieków. Szczęśliwej wam drogi.
— Zostańcie zdrowi!
Drzwi skrzypnęły i ucichło wszędy.
Ścieżką ku rzece szło tych dwoje, nic do siebie nie mówiąc, kobieta przodem, mężczyzna 
za nią — nów księżyca czynił z nich czworo. Cienie szły także i zdawały się tych ludzi 
eskortą duchową, szepczącą coś do ucha.
Na ścieżce spotkali kilką dziewek z wiadrami pełnymi.
Pozdrawiano się w przechodzie, ale skoro się minęli rozlegały się chichoty i szepty.
— Widzicie, głupi Jakub po żonkę znowu przyjechał!
— Ale, cygańską krew chce oswoić. Cha, cha, cha!… Człowiek słyszał te szepty. Spuścił 
głowę, poczerwieniał ze wstydu, pośmiewiskiem był. Nie rzekł jednak słowa.
Zeszli łąką do rzeki, która z cichym szelestem muskała łódź na brzeg wypchniętą, pełną 
suchego szuwaru. Na posłanie to rzuciła się Marynka i ułożyła, jak do snu.
Jakub manatki jej podał, czółno na wodę spuścił i stanąwszy w końcu, jednym wiosłem i 
sterował i pędził zarazem.
Od razu odskoczyli na drugi brzeg, w cień niskich krzaków i po chwili w zwrocie stracili z 
oczu wioskę. Byli sami, zupełnie sami w tej nocy majowej.
Strażnik zdjął strzelbę, torbę i surdut. Ciepłość owa, którą wspominał, że wskroś za serce 
bierze, ogarnęła go. Księżyc oświecał go w pełni, przez rzekę ścieląc szlak srebrny, w którym 
on ciągle łódkę utrzymywał, smutnymi oczyma zapatrzony w dal.
Wilgotny, surowy zapach wznosił się z toni; niekiedy trącona wiosłem mięta rzeczna 
rzuciła smugę woni ostrej; na rzece srebrno — błękitnej, jak gwiazdy białe, połyskiwały 
grzebienie w rozkwicie i szare sitowia były jak chmurki małe na gładkiej, żywej tafli.
Po gajach nadbrzeżnych głuszyły siebie wzajem słowiki, po łąkach błyskały ognie błędne, 
wznosiły się białe opary, a nigdzie śladu nie było człowieka.
Jakub wiosłował bez szelestu, jakby ciszy trącać nie chciał, ni płoszyć. Sunęła łódź, jak 
widziadło, ledwie ślad chwilowo ryjąc; niepostrzeżenie ubiegała droga. Kobieta leżała w 
cieniu, udawała sen.
Nagle chłop głos podniósł, pieszczotliwy, proszący, cichy:
— Marynko, posłuchasz ty mnie?
— Mów — odparła głucho, wzruszając ramionami.
— Powiedz, co ja tobie zawinił?
— Nic, nie lubię ciebie — burknęła.
— To tak. Stara matka prawdę mówiła. Weź, powiada, psa złego; pieść go i karm — 
pokocha ciebie; weź, powiada, szulaka z gniazda; hoduj, pilnuj — przystanie do ciebie. Ale 
człowieka nie bierz i nie hołub, bo to ni pies, ni szulak — ukąsi ciebie, zadziobie, albo 
ucieknie.
— Prawdę rzekła, nie było mnie brać — burknęła. Popatrzył na nią zdumiony.
— Jaż ciebie gwałtem nie brał. Zapomniałaś. Na kupalne ognie i temu dwa lata, na owej 
polanie my się zeszli w czarnym lesie. Palili chłopcy ognie, dziewczęta pieśni stare śpiewały. 
Najwyżej ja przez żar skakał, najpiękniej tyś śpiewała. Marynko, i co ja tobie za złe uczynił, 
że się rozmiłował, i skąd ja wiedzieć mógł, że ty mnie lubić nie będziesz dłużej, niż przez oną 
noc? Bo ty mnie wtedy lubiła, niebogo! Pod owymi czarnymi dębami i świtania doczekali, za 
ręce się trzymając, taj pieszcząc. Zapomniała ty, zapomniał ja, oj na wieki. I co ja tobie za 
krzywdę uczynił. Zaszedł do ojców raz, drugi, ty witała mile. Miłowali cię inni wielu, dla 
swawoli, dla śmiechu, życia żaden dać nie chciał, ja dał. Ot i cała wina moja…
Podniecony, uderzył wiosłem po fali. Kilka ryb spłoszonych plusnęło, słowiki na sekundę 
ucichły, łódka się zachybotała. Cisza nocna działała na chłopa. Stłumionym głosem ciągnął 
dalej, powolnie niżąc wspomnienia:
Zaszedł do ojców, taj nad tą rzeką ciebie spotkał, na tym ługu gorące słowa gadał. 
Ptaszynko, łabędzico, pójdź do mojej chaty na panowanie, na królowanie, na miłowanie; za 
dolę ciebie wezmę, za bogactwo, jak oczu, jak duszy pilnować będę, doglądać. Mnie nic, że 
ludzie od ciebie ostrzegają, mnie nic, co złe języki plotą — wierzę ja tobie! Życie dam, by ci 
dobrze było. Ty słuchałaś gadania u mojej piersi, dawała usta całować, aż mi zupełnie rozum 
zabrałaś, związałaś duszę. Gdym się ojcom z prośbą o ciebie do nóg pokłonił, ty zapłakałaś, 
jak z dobra się płacze, ty mi rada byłaś.
Oj, nocy ciepła, oj, nocy kochana!
— Nocka widziała mnie w miłowaniu wracającego, widziała w pragnieniu, w niepokoju, w 
sławie i uciesze. Sam ja często wracał w takie pory, gdy złe po wodach chodzi, durzy i mami, 
i w takie, że fala razem ze mną kry niosła i śmierć, a nigdy się nie lękał zatraty, ni strachu, 
taki się duży czuł i taki spokojny, przez ciebie! Moja dolo ty, moja mocy — ot jaki ja teraz 
ostał! Wszystkiego dobra pół roku było. Na ślubie z tobą stanął i sobie do chaty, ot, nocką 
taką samą lubą, ciebie przywiózł, na dodatek największy. Czy ty i tego nie pamiętna — 
zwodnico! Miły Boże, żebym ja człeka życia pozbawił, a potem sierotom jego taki dobry był, 
jak tobie przez ten rok, tobym u sierót tę krew ojcu, a Bogu duszę odsłużył; żebym ja kata tak 
umiłował, kat by mnie oszczędzał. A ty rękę moją gryzła, ty oczy moje wyłupiłaś, serce za 
próg wymiotłaś, a duszę jak szmatę skręciłaś. Ot, tyle!…
Matczyna prawda: nie zagabuj człowieka do lubienia, nie człowiecza to moc! Porzuciła ty 
mnie, uciekła! Ja wtedy po ziemi się tarzał, piasek gryzł, nie było we mnie żyły, ni kości, co 
by śmiertelnie nie bolała, łzami krew szła, obłęd głowę rozbierał na kawałki, jak cieśla 
popsuty budynek. Mój Boże! Po jedynaku tak matka nie płacze, jak ja po tobie. Przybiła ty 
mnie wtedy śmiertelnie, alem się pociechy jeszcze myślą czepiał: Opamięta się, pożałuje 
swego, własnego!
I pojechałem po ciebie, przez wstyd, przez śmiech, przez drwiny, i zabrałem sobie znowu. 
Tak mi wtedy nocka raiła, nocka luba. Słuchał ja cichości, płynąc po ciebie. Tak mi gadała do 
otuchy: Cierpliwy bądź, cichy bądź — dobrocią ją wiąż do siebie. A jakeś wróciła, do pracy 
cię jeno łagodnie naganiałem, myśląc, że złe cię myśli odlecą. Nie tknąłem ciebie, ni 
musiłem, ino zawsze: Marynko serdeńko, Marynko kwiatku. A ty mi za to drugi raz uciekłaś! 
Matka mówiła: porzuć! Nie mogłem; ludzie radzili: bij — nie chciałem!
— Trzeba było bić! — krótko rzuciła kobieta. — Trzeba było zabić, koniec zrobić!
Jakub na nią popatrzył sekundę oczyma pełnymi zgrozy i oburzenia, potem je odwrócił i 
długo milczał.
— Żebym ja między ludźmi wielu rósł, umiałbym to może — zaczął smutno — ale mnie 
Jas hodował, na zwierza patrzyłem i nigdy nie widział, by w gnieździe czy w barłogu samiec 
samkę zabijał lub krzywdził. Siłę swą szanował i jam ją na słabą nie miał. A nocka inaczej 
gadała. Użaliłem się nad tobą zdurzoną, pojechałem znowu, bez złego słowa — i na powrót 
sobie wziąłem. Alem już jak nieżywy został, bez nijakiej otuchy, ni wiary. Dobrą myśl nie 
postała mi w głowie, śmiechu zapomniały usta, a przez oczy moje świat jest jakiś szary, 
mętny, jakby jesień nigdy z nieba i ziemi nie schodziła. Aha — i ja wtedy postanowił koniec 
zrobić. Za pewne już miałem, że ciebie od Macieja nie wykupię, ni prośbą, ni groźbą, ni 
łaską, ni krwią i bojować ze złą dolą przestałem. Takie sądzenie. On tobie milszy, ten, co od 
ciebie do żonki wraca, ten, co ciebie brać nie zechciał, ino swawolił i pieśni śpiewał, ten, co 
takich jak ty ma wiele — na każdy dzień nową, a z każdej przed żoną się naśmiewa. Ale on 
tobie najlepszy, miłujesz go, jako ja ciebie. Co robić!…
Nauczył się ja to myślenie poty sobie powtarzać, aż mi het duszę do cna rozjadło, aż zmógł 
gorycze i wstyd, i żal już zupełnie jakby zamarł z bólu.
Trzeba koniec zrobić. Tak — już czas. Jednego z nas na świecie za wiele.
Myślał ja siebie zabić, to i tak ty do Macieja nie dojdziesz przez żonę jego! Myślał jemu 
śmierć zrobić, ale to głupia dumka była, precz ją odegnał. A o tobie i pomyślić nie mógł, nie, 
nie. Zima wtedy stała na ziemi i ty w chacie u mnie byłaś. Z miłowania swego ja się wyplątać 
nie mógł, duszę ubił, ból ubił, a to het żyło — żyło!
Aż wiosna przyszła. Ty płakałaś po kątach, oczy miałaś błędne, wyschłaś z jakiejś troski. 
Co dzień ja z boru niespokojniejszy wracał, czy cię zastanę jeszcze, aż — kra gdy zbiegła, 
jednego wieczoru patrzę — nie ma ciebie. Ty sama na siebie sąd zrobiła!
— Jaki sąd! — spytała kobieta i nagle pobladła, podnosząc nań oczy.
Stał przed nią w pełni księżyca, zapatrzony ponad jej głową na wodę ruchliwą. Wiatrak 
nieruchomy zaczerniał, jak widmo, on nagle przy nim zawrócił w prawo, w czarne ciasne 
przejście.
— To nie nasza droga! — zawołała powstając.
— Nie nasza, ale twoja! — odparł. — Będzie stąd tobie bliżej do twego Maćka zapłynąć.
Kobieta poruszyła się i zaczęła bacznie na brzegi patrzyć. Wybierała miejsce do skoku i 
ucieczki. Jakub może to zrozumiał, bo się uśmiechnął wpół pogardliwie, wpół smutnie.
— Ale tak, Marynko, uciekniesz od dobrego, co ciebie miłował, dojdziesz do kochanka, co 
tobą się zabawia; nie uciekniesz jednako od kary, nie dojedziesz do swojej w starości śmierci. 
Oj, dogoni ciebie sąd, dogoni!
Mówił powoli, spokojnie, z pewnością swego zamiaru. Z obu stron torfiasty był brzeg, 
bezdeń, trzęsawisko, środkiem topiel. Księżyc bokiem teraz szedł przy nich i jeszcze większa 
zaległa cisza, bo na dzikim błocie ptactwo nawet nie grało. Gdzieniegdzie, jak skierki na 
torfie, błyskały świętojańskie robaczki i tylko w tej ciszy odzywały się nie wiadomo skąd: z 
toni, czy z powietrza i dali płaskiej, jakieś zduszone westchnienia, trwożne szepty, głuche 
jęki, szmery raczej dla duszy niż dla zmysłów uchwytne.
Czasami białawy kłąb mgły nocnej tworzył nad wodą gromadę fantastycznych postaci, 
które rozbiegały się przed łodzią, chroniły po zakątkach i z tyłu wysuwały się przed środek, 
goniąc tych dwoje po fali, jak duchy złośliwe mary topielców.
Kobietę lęk straszny i groza objęły. Czuła, że jakieś złe nieuniknione idzie ku niej, że to 
ono szepce i jęczy, i chichocze w ciszy. Drżała zamykając oczy, kuląc się do dna łodzi. Jakub 
zdawał się też słuchać i rozumieć. Twarz jego twardniała z chwilą każdą, a pot na skronie 
wybiegał; jeszcze resztę tego kochania wielkiego mordował w sobie, jeszcze w duszy słyszał 
prośbę o litość. Ale już mu nocka i cisza źle radziły, już tężał w postanowieniu.
Z wyższego kanału wbiegła łódka na przestrzeń szerszą, bardzo czarną, nagą. Grzybienie 
tu nie rosły na głębinie, drobne wiry bulgotały jak żmije się kręcąc, rzucając białą pianę.
Znowu człowiek głos podniósł zgłuszony:
— Zawiązała ty mnie świat, a ja tobie. Ni ty mnie będziesz, ni komu. Po co ty na świecie? 
Trzeba skończyć. Trzeba mnie ciebie stracić, a tobie się uspokoić. Tak sądzono. Będę ja bez 
ciebie, jak ciało bez duszy i ty beze mnie tak samo. Dziś ja ostatni raz po ciebie popłynął. 
Teraz tobie wolę dam — rzeka do twojej wioski płynie — wrócisz pod Maćkową chatę. 
Wolno tobie będzie jego pieścić i całować, wolno w noc mu pod okienkiem śpiewać. Już ja 
mu ciebie teraz oddam.
Położył wiosło, w zanadrze sięgnął, dobył chustkę na końcach krasno haftowaną, długą.
— Tylko żeś żoną być ślubowała, w małżeńskim zawoju cię odprawię na owe gody.
Łódka zakręciła się w wirze, prawie na miejscu stała.
— Jakub — krzyknęła kobieta — daj mi żyć!
— A tyś mi dała? — rzekł, postępując ku niej.
— Rozbójniku, zwierzu, puść! Ratujcie!…
Głos zdławił się. Jakub jedną ręką obezwładnił ją, drugą, chustkę około głowy i twarzy 
okręcił mocno i ścisnął przy gardle.
Szamotała się słabo pod jego siłą niedźwiedzią. Na rękach ją uniósł, sekundę się zawahał i 
cisnął owym wirom na żer. Zakotłowała się woda, porywając ją, jak swoją, jakby pastwiąc 
się, wyrzuciła raz i drugi na wierzch, urągliwa w swej mocy wobec jej ostatnich 
rozpaczliwych odruchów. Biały zawój błysnął, potem ręce tylko, potem już nic, tylko znowu 
wiry się kręciły z gadzinowym sykiem i coraz dalej szerokie koła rozbijały się po toni.
Jakub pot zimny rękawem otarł, wiosło podniósł i z powrotem w wąskie przejście 
zawrócił.
Znowu wielka cisza wróciła na okół, srebrny miesiąc z boku mu towarzyszył, a owe mgły 
biegły za nim, jakby się łódki czepiały, jakby się na nią wprosić chciały.
Wiatrak rozkrzyżowany, dziwaczny w tej pustce, drogę mu zabiegł jak drogowskaz 
fatalny. Znowu czółno wbiegło na srebrną drogę księżyca. O połowę lżejsze było i prąd 
wioślarzowi pomagał. Jeszcze rozkoszniej przed bliskim już świtem zawodziły słowiki po 
gąszczach.
I nagle człowiek na dno łodzi padł, zajęczał, zawył, zaszlochał dziką rozpaczą.
Łódkę prąd wepchnął w zatoczkę, pod łozy obwisłe i w cieniu przepadła.
I wciąż jęk człowieczy rozstrajał ciszę nocy, pieśni słowicze, łagodne tchnienie przyrody. 
Na wschodzie niebiosa bladły.

* * *

W pół roku potem, gdy wicher jesienny szalał, a deszcz zimny bił o szyby, Jakub żegnał 
się z matką w czarnej izbie więziennej.
On na zydlu siedział, już do jutrzejszej dalekiej drogi gotowy, ze społeczeństwa zdrowego 
na zawsze wykreślony — ten sam spokojny, smutny, z głową pochyloną na piersi, z 
bezczynnie odrzuconymi ramiony.
Ona przed nim siedziała na ziemi, a między nimi leżał worek jego aresztancki, który mu 
poszyła i wyładowała na drogę.
Sama też do drogi gotową była, dwie sakwy na chleb miała przez plecy, w ręku kij 
żebraczy. Tak siedząc naprzeciw siebie milczeli, najmniejszego nie zdradzając żalu czy 
protestu. Tylko oczy starej wypłakane świadczyły, że odcierpiała całą miarę boleści, aż 
skrzepła. Oboje z dawna przygotowani byli na złą dolę — ona na poniewierkę niedołężnej 
starości, on na karę ludzką. Więc i mówić nie mieli o czym. On niepiśmienny, wieści nie 
przyśle — jej, żebraczki, żadna wieść nie znajdzie. Jakoby umarli byli.
Długo się nie odzywali, aż wreszcie stara spytała:
— Już tobie lżej teraz, synku.
— Czemu? — zagadnął.
— Że już ona ciebie nie męczy.
— Nie! — potrząsnął głową. — Z duszy ja jej nie wyrzucił, zostanie do śmierci. Dlatego ja 
ją ze świata sprowadził, żeby sprawiedliwość była, nie żeby sobie dobrze uczynić! Jej krótka 
męka, a mnie długa. Oj, matko, i na moment ona od mojej duszy nie odstała. Poniosę ja ją z 
sobą, poniosę!
— Bodajże ją złe za to skręciło, podajby! — poczęła przeklinać z jękiem.
— Cyt! — groźnie przerwał syn. — Ty jej nie wspominaj, nie klnij! Jaja ze świata zrzucił, 
teraz do niej nikomu, nikomu, już jej dla was nie ma, nie tykajcie. Co moje — to moje! Idź ty 
już, matko, idź. Noc zachodzi, rozstać się trzeba!…
Wstał i twardą jej rękę pocałował.
— Dziękuję tobie za hodowanie i za pożałowanie — dodał głucho — i za odprawę na 
drogę. Już mnie więcej nic nie trzeba. Idź, matko!
Stara podniosła się ze stęsknieniem. Łzy jej po zmarszczkach oblicza biegły bez głosu. 
Drżącymi dłońmi po twarzy mu powiodła i do posłuszeństwa temu swemu opiekunowi przez 
całe życie nawykła, ku drzwiom poszła.
— Matko — zawołał — pamiętajcie, nie klnijcie jej! Już jej dla was nie ma. Umarły niech 
leży cicho, ona swoje odcierpiała. Powiedzcie, że je nie zaczepicie!
— Twoja wola, synku! — odparła przez łzy. Przy progu obejrzała się nań raz jeszcze.
— Pochwalony! — pożegnała go tradycyjnym słowem.
— Na wieki wieków! — odparł, pochylając głowę.

UL

Po wyciętym borze został szmat nagiej ziemi. Wyschłe mchy wiatr powydzierał i długi 
czas tylko piasek przesypywał i zamiatał. Potem na tym piachu poczęły wysypywać się 
wrzosy i macierzanki, wyskakiwać brzeźniak drobny, wytykać osiki, zawsze trwożliwe. 
Wreszcie, niewiadomo skąd, gąszcz się wzięła. Gdy gajowy odludek, co pustki tej strzegł, 
zaszedł tam przypadkiem, aż się zdziwił, jaki ten szmat nagi dostał kobierzec.
Postoły jego tonęły we wrzosach, do pasa sięgały drzewiny–niemowlęta. Brzeźniak woniał 
— rozdeptane cząbry woniały, a po liliowym wrzosowisku uwijały się pszczoły, tańczyły 
błękitne, drobne motylki. Ptak żółto — szary, leśna „omelka” gnieździła się nisko w 
karłowatej sośnink, nad ciszą unosił się na nieruchomych skrzydłach, rabuś skowrończy, 
„garagol”.
Gajowy — naprzód pochylony, węsząc, nadsłuchując, z karkiem podanym pod żar 
słoneczny, stał tak długo — zdziwiony. Usta jego, milczącym życiem zacięte, rozeszły się 
nieco, i ukazały w uśmiechu, trochę głupowatym, śliczne, białe zęby.
Pochylił się, przesunął twardą dłoń po brzozowym pędzie.
— Śmigaj! Śmigaj! Bydło cię tutaj nić stratuje! — zamruczał tonem łaskawego opiekuna.
Pęk wrzosu zerwał i popatrzył na pszczelą po kwiatkach pracę.
— Biedne wy! — szepnął. — Daleko wam tutaj lecieć z dworu. Żeby wy durne nie były, 
to by do mnie z rojem przyleciały.
I dalibóg wygodę by miały! Pień by się znalazł przy leśniczówce i tu bym was ochylił. Ale 
wy durne muchy, za milę do matki wracacie!
— A żeby wy, jak ja, matki nie znały, a ot żyję! Jeszcze raz po gąszczu okiem przeszedł.
— Ot, wonkotecza! — mruknął odchodząc.
Zaszedł jednak tam nazajutrz i dni następnych. Myśl o pszczołach ugrzęzła mu w głowie. 
Wprawdzie „pan” zabronił mu posiadania pasieki, ale przecie jeden ul na próbę — to nic; a 
zresztą, kto go w tym gąszczu dojrzy. Nawet sobie miejsce nań obrał, w kotlinie szczelnie 
poszytej.
Ale i ula nie było. „Skarbowych” przy chacie straszno było ruszać. Jeszcze kto dojrzy i 
„donos” do dworu da.
Sumował Hryc dni kilka, wreszcie pewnej nocy ciemnej konie do wozu zaprzągł i na 
wyprawę ruszył do sąsiedniego boru.
Na wypadek ujęcia przez miejscową straż, włożył najgorszy łachman na grzbiet, na głowę 
dziurawy kapelusz, opasał się kawałkiem łyka, ino siekierę dobrą wyostrzył. Już pierwej 
stosowny pień opatrzył, mordował się do setnego potu, nim go na wóz złożył — noc całą 
manowcami krążył — wreszcie zdobycz na wyrąb przywiózł, między brzeźniak ukrył i 
jeszcze wrzosem dla lepszego utajenia, przysypał. Twarz jego miała wyraz złośliwego 
triumfu, w oczach migotały ogniki bohaterstwa.
Przez parę tygodni, bojąc się domysłów i szpiegów wcale tam nawet nie zachodził, a 
potem, uspokojony, wziął się do dzieła. W noce księżycowe wsuwał się w gąszcz jak widmo, 
z tysiącem ostrożności wydłubywał barć w pniu olbrzymim, kując mało co więcej dziennie 
jak dzięcioł.
Siekierę miał tylko i nóż do tej pracy.
Robota posuwała się wolno. Jesienią na jarmarku ukradł w sklepie dłuto — wtedy mu 
raźniej poszło. Do zimy wydłubał połowę kłody.
Potem wrzosy, brzeźniak i ul zaczęty, śnieg pokrył i zasypał.
Hryc odłożył pracę do lata.
Ale zimą sąsiedni gajowy pień odkrył i poznał. Wezwano Hryca do sądu pod zarzutem 
kradzieży. Postawił dwóch krewniaków na świadków i sam przed kratkami palec na palec 
kładąc i klęcząc zaprzysięgał, że pień nie jego, że go krewniak kupił i na przechowanie 
zostawił.
Była długa opowieść, jak klacz pod ciężarem ustała, ile za ul zapłacono, kiedy, gdzie: długi 
jak droga na księżyc, szereg kłamstw i wymysłów. Zaprzysięgli to spokojni do niepamięci 
krewni — wyrok wypadł na korzyść Hryca.
On spod wypłowiałej, dzikiej czupryny, złośliwie oczyma strzelał, a białe, wilcze zęby 
błyskały zza wąskich warg. Dopiero za powrotem do swej chaty samotnej, gdy przy świetle 
smolnej drzazgi policzył, ile mu zostało z pieniędzy wziętych do miasta na koszta — 
schmurniał.
Na szmatę z miedziakami patrzył — mgliły się oczy — kudły garścią zwichrzył, zaskomlił 
ponuro i zaklął, aż się go pies przeląkł i w kąt zaszył.
Nazajutrz jednak już przebolał stratę. Z pognębienia oskarżyciela był dumny — no i ul mu 
został, chociaż drogo, drogo kosztował. Do wiosny zapomniano o sprawie i Hryc znowu 
nocami pracował.
Często zmęczonego sen morzył, robota szła niesporo — gdy skończył wreszcie, już czas 
rojenia przeszedł, ul pozostał niezamieszkałym. Ale za to brzeźniak znów o łokieć podskoczył 
już i zimą ul był niewidzialnym o trzy kroki.
Przykrył go Hryc szmatem brzozowej kory, na wierzch drewnem przywalił i czekał. Chłop 
umie być cierpliwy.
Aby czasu nie tracić, na pół zemstą, na pół zawiścią wiedziony, Hryc na jesieni podkradł 
się nocą do pasieki sąsiada–gajowego i otwory ulów osmarował dziegciem. Chciał tylko mu 
jeden pień zniszczyć, ale że sobie stracone pieniądze na razie przypomniał, a ule gęsto stały, 
więc trzy osmarował i uciekł szczęśliwie.
Ten figiel wydał mu się tak dowcipnym, że śmiał się zeń całą drogę, śmiał się ilekroć 
wspomniał, a że się nie pochwalił to dlatego jedynie, że oprócz psa żadnej nie miał żywej 
istoty w pobliżu. Figlem tym czuł się pasowanym na fachowego pszczelarza!
Brakło mu jednak pewnych wiadomości. Uczuł to wobec starego znachora, który pni 
kilkadziesiąt posiadał, bogacz był, miał wielką sławę i do pasa blisko sięgające kołtuny.
Dziad przyjechał do straży z kwitem na żerdzie i wstąpił na gawędę. Zaraz poznał Hryc, że 
ten wszystko wie i praktyk pszczelich szczególnie świadom.
Czasu żaden z nich nie żałował — więc gadali.
Jesienna mgła snuła się nisko po lesie — biała, chłodna; znad tumanu tylko wierzchy 
drzew widać było, że się zdały wyrastać z owych oparów — widziadła.
Gadali naprzeciw siebie stojąc, fajki ćmiąc, spluwając bezustannie. Targ w targ, zgodził się 
znachor Hryca z urządzeniem pszczelego państwa uświadomić, a w zamian miał dostać 
„lisznię” furę żerdzi.
Nad lasem wiatr powiał, mgła poczęła się osuwać, z szelestem kropli opadać, zwisać na 
igłach sosen. Znachor odjechał.
Hryc odtąd często do jego pasieki chadzał, uczył się teorii i praktyki zarazem. Następnej 
wiosny nad ulem zawiesił pęk kwitnącej łozy, pszczołom na przynętę i co dzień zaglądał na 
wyrąb — obserwował. Pszczoły, jak zwykle, krążyły po ziołach, brały woski, miody — i 
precz je niosły. Pojedyncze pracownice łowił Hryc ostrożnie za skrzydełka, widział na 
szczecinkach łapek żółte pyły — gadał do nich, namawiał do swej kwatery.
Z ręki jego uwolniony owad odlatywał przecie do matki, daleko, może o milę.
Przed rojeniem wyglądał kwatermistrzów, ale się nie zjawili.
Do barci zapewne rój szedł, Hryc gonić go począł, ciskając nań piaskiem, biegnąc co tchu, 
kalecząc się o gałęzie. Nareszcie rój opadł na krzak, chłop go w rzeszoto zebrał, płótnem 
okrył. Szara ćma pocięła go zajadle, bólu nie czuł, namiętnością opanowany.
W triumfie zaniósł na wrzosowisko i gdy żar słoneczny przygasł, w swoim ulu osadził.
Pszczoły zmęczone, zduszone, rozpełzły się po nowym mieszkaniu, ocierając skrzydełka, 
kupiąc się wokoło drewnianej klateczki, w której Hryc uwięził matkę. Szumiało w ulu; chłop 
nie mogąc się od nich oderwać — tamże opodal zanocował, na pościeli z wrzosów, bez ognia, 
wieczerzy, kaleczony niemiłosiernie przez komary.
Nazajutrz pszczoły wyległy na słońce na ścianę ula, tworzyły na drzewie szarobrunatne 
plamy ruchome, zrywały się, wracały znowu. Przy otworach tłok był i zamieszanie. 
Wychodzące opowiadały coś, inne cisnęły się do wnętrzy. Żadna nie ruszyła do roboty. 
Wreszcie po południu około otworu ukazała się mucha dłuższa, z odwłokiem, dotykającym 
drzewa, gdy po nim pełzać zaczęła.
Pracownice wnet ją otoczyły.
Ona parę razy otarła skrzydełka, zadzwoniła przeciągłą pobudkę — zleciała. W tej chwili 
tamte ją kłębem objęły. Łapkami posczepiane w girlandy, wzniosły się nad wrzosy wonne, 
zakołowały, poszły kędyś na bór.
Z daleka obserwując Hryc — ani się zatroskał.
Ale wieczór nadszedł, a one nie wróciły.
Tedy zajrzał do ula. Na spodzie leżało parę martwych owadów ze zgarniętymi nóżkami, 
zmalałe w swej nicości — zabite zmęczeniem, czy osądzone przez inne. Na górze w 
mateczniku, skulona, głodna — była matka.
Hryc splunął ze złości.
— Taka ty matka — krzyknął — no, gińżeż.
Wytrząsł ją z matecznika na chłodną rosę, wiedząc, że nie przeżyje nocy. Potem jednakże 
poszedł po radę do znachora.
— Bywa tak — filozoficznie pocieszał go stary. — Dwie matki było, nie spodobały sobie 
miejsca, taj poszły. Jedno źle, że ty tę drugą zgubił. To nie wolno. Nie będą się tobie pszczoły 
wiodły!
Rzeczywiście, przez dwa lata ul Hryca był pusty. Kora z niego opadła, poszarzał, zginął 
całkowicie w bujnej, młodej porośli.
Kilka rojów daremnie osadzał w nim strażnik, uchodziły precz zawsze, lub marniały na 
jesieni. Było to zaklęcie, przeciw któremu chłop walczył z cichą zawziętością.
Nareszcie trzeciego lata rój jeden został, zagospodarował się na stałe. Wszystko u nich szło 
w porządku. Przy otworach na zewnątrz stała straż, kontrolująca wchodzące i wychodzące 
robotnice, na wewnątrz inny oddział bezustannie wachlował powietrze, od góry ula 
pozawieszała szara ćma plastry wosku, napełniała komórki miodem.
Architekci spełniali swoje, pracownice swoje, piastunki karmiły robaki ledwie wylęgłe, 
szafarki zasklepiały gotowe plastry, a dzień cały szumiało tam, szumiało!
Po wrzosach, po drzewach, daleko wkoło latał owad niestrudzony — na noc osiadał 
plastry, ściany, spód ula, a ledwie na brzask się zbierało, szedł znowu do pracy.
Godzinami całymi Hryc się im przyglądał.
Wrzosowisko liliowe przetknęły goryczki sine, złote nieśmiertelniki, przy ulu krzak 
paproci się rozrósł, brzeźniak już cień dawał tylko przed ulem chłop drzewiny przetrzebił, 
piasek obnażył i zasiał mielissy źdźbeł kilkanaście, pszczołom na przynętę.
Leżąc opodal piersiami do ziemi, z brodą na rękach opartą, Hryc oczy pasł widowiskiem 
swego triumfu. Czasem owad z melisssy zdejmował i gadał:
— Aha, moja ty, moja, nie pójdziesz ni do dworu, ni do boru. Matka jest.
Tak, matka była: Rodzicielka, skrzydeł pozbawiona, ociężała rodzeniem, wielmożna, 
niestrudzona w swej płodności. Nie wychodziła nigdy na świat Boży, nie rządziła nawet, 
królowała tylko wśród narodu co ją czcił, królowała rodzicielstwem — na pozór marna, szara, 
bezkształtna!
Naród przez jej cześć był mocny, ona przez swe dzieci potężną. Nie miała żądła ani jadu 
— bo była matką.
Chadzał Hryc do swego ula całe lato. Przywiązaniem mu się to stało, myśleniem, 
kochaniem.
Ludzka stopa nie bywała tam, ludzkie oko nie widziało tej szarej kłody, tylko on jeden. Od 
drogi ludzkiej i bydlęcych ścieżek, dzieliły ten szmat »pomłodzi« grząskie czahary, łozy, 
torfiaste kępy.
Zrazu z obowiązku, potem z upodobania Hryc tam chadzał. Z boru w ług mokry i 
zdradliwy, potem w łozy i leszczynę. Na przerwach, poczynionych przez strumyki rdzawe, na 
zdradliwych oparach kładki sobie poczynił, a chadzał zygzakiem, jak zwierz.
Trwał jego rój lato skwarne, dohodował się cało do jesieni, aż do pory, gdy brzeźniak 
począł nabierać na liście plam złotych i brunatnych, przerzedzać się ze swej zielonej ozdoby. 
Wrzosy stały się brunatne, z paproci oblatywał pył rodzajny i różne prochy, źdźbła, ziarna, 
wiatr–siewacz niósł i ciskał. Mądrze ukryte ptaszę gniazda odsłaniała jesień i na siatki 
pajęcze, rozpięte wśród gałęzi, co rana osiadała biała rosa. Pokraśniały ługi od kaliny i 
jarzębiny, w leszczyny spadły orzechówki o twardym dziobie krzykliwe, przelotne łupieżcę. 
Zblakło niebo, a wody pociemniały od rannych i wieczornych chłodów, już nawet cząbry 
kwitnąć przestały.
Żadnego nie było w lesie gwaru, ni ruchu, ni woni.
Pszczoły Hrycowe wychodziły później w pole, wracały zaraz po południu. Praca była 
niesporna, a i ta zbyteczna, bo ul pełen był miodu, zapchany woskiem.
Wtedy to nieszczęście się stało.
Pewnego rana zaszumiało w ulu. Zrazu kilka głosów, potem kilkadziesiąt — w końcu 
setki, tysiące. Był to jęk jednogłośny całego narodu. Na spodzie ula, na odłamku wosku, 
martwa, kurczowo zwinięta, leżała matka.
Tak ją znalazły te, które najraniej zmieniały warty u otworów. W jednej chwili wieść 
obeszła — i rój cały się zleciał.
Do martwej szła każda, dotykała, obchodziła wkoło, trąciła nóżkami, oglądała wosk, 
szukała ran, posuwała tu i tam. I każda żałośnie jęcząc odchodziła błędna, osowiała; nie 
zlatywała, pełzła jak robak.
Wnet się ład zmieszał, uczynił się chaos. Ul napełnił się masą owadów niesfornych, 
rozbitych — tłuszczą — nie narodem. I ukazały się dopiero charaktery jednostek.
Zleciały jedne na plastry gotowe, poczęły ten plon całoletni, na zimę szczędzony, pożerać 
chciwie, tratując, topiąc się w słodyczy. Tych była mniejszość. Rzuciły się na nie pracownice, 
zawistne znoju, karmicielki młodego pokolenia i bój się wszczął.
Wkoło trupa matki poczęły padać trupy inne, mniejsze skrzydlate, z wyprutymi 
wnętrznościami, drgając w ostatnich odruchach. Spód ula pokrył się wnet nimi.
Na zewnętrzną stronę kłody wyległa reszta roju, uczyniły sejm. Część, partiami lub 
pojedynczo, ruszyła w świat. Te pamiętały ul, skąd wyszły, pasiekę, tę matkę, co ich zrodziła. 
Wzniosły się nad brzeźniak i poszły w stronę daleką. Może ich przyjmą, a może pobiją jako 
intruzy — przed zimą.
Te co pozostały to uczciwe pracownice. Raz jeszcze zajrzały do ula, podumały chwilę i 
poszły po wrzosach, po późnych dzwonkach, po zroszonych trawach. Zaczęły pracować. 
Chłodno było i rośno. Ogarniała ich niemoc, niechęć.
Siadały na kwiecie późnym i brzęczały.
— Po co zbierać — nie ma matki.
I siedziały długo, długo, nie szukając plonu. A gdy wreszcie zebrały cokolwiek, 
pozostawały znowu leniwe, ociężałe:
— Po co nieść do ula — nie ma matki.
Słońce o południu przy grzało. Zziębnięty, zbiedzony owad prostował nóżki, rozsuwał 
skrzydełka i siedział sennością, brakiem celu jakby otruty. Zajrzał do ula raz. Wartownice 
rozpełzły się nie wiadomo gdzie, nikt nie wartował u otworów.
Zaduch był nieznośny wewnątrz, spód usłany trupami. A trupy padały ciągle, bój się 
srożył, ginęły jedne z ran, inne z przesytu, ginęły z głodu opuszczone dzieci. Spod trupów już 
i matki widać nie było.
Odgrzebały ją uczciwe robotnice i znowu szukały życia, znowu jej dotykały 
pieszczotliwie, wołały przeciągle.
— Ale ona już ni rodzić, ni królować nie będzie. Oniemiała, skurczona, była już tylko 
źdźbłem suchym, smutną, szarą drobiną.
Kilkanaście pracownic — tych dobrych, tam przy niej zostało, na straży — wiernych aż do 
śmierci — trochę poszło znowu w pole, po plon — do śmierci też obowiązkowych. 
Rozleciały się po wrzosowiskach. Słońce zstępowało z południa — chłód ogarnął ziemię. 
Owad wracać był powinien; ale się zapóźniał. Zawieszały się na byle łodyżce, pozostawały w 
dzwonkach liliowych.
— Czego wracać — nie ma matki.
I tam je noc ogarniała, ciemność, wilgoć, zimno — śmierć.
Pod wieczór rój umilkł.
Hryc, obserwujący go, myślał, że usnął — on — zmarniał.
Nazajutrz żaden owad nie wyszedł. Zastanowiło to człeka.
Zatlił skręt łachmanów, siekierą podważył otwór, i kurząc sobie — zajrzał.
Ostrożność była zbyteczną — pszczoły jego nie miały już żądeł, ani mogły użyć skrzydeł. 
Grubą warstwą pokrywały spód ula, była to hekatomba całego narodu.
Hryc zmartwiał. Odrzucił kurzydło, pełną garścią nabrał owadów, popatrzał na nie długo. 
Ani na miód, ani na wosk nie zwrócił uwagi. Ujrzał przed sobą znowu zaklęcie, przypomniał 
sobie przepowiednie znachora, ową matkę pierwszą, którą »zgłumił« — nagle z przerażenia i 
dziwu przechodząc w szał, zerwał się na równe nogi, siekierę w obie garście porwał i ze 
wściekłym zamachem w ul ją puścił. W drzazgi rozleciało się przykrycie, ul się zatrząsł, 
poczęły się obrywać plastry.
Hryc blady, u oczami zmrużonymi, zaciśniętymi zębami milczący, dziki — rąbał. Siekiera 
padała bezładnie, odłupując drzazgi, rozbijając sęki, ryjąc, kalecząc, niszcząc. Człowiekowi 
pot zalewał oczy, ciekł po rękach. Milczał wciąż, zza zębów ślina mu się cisnęła, osiadła 
pianą w kątach ust — oczy osnuła siatka krwawych żyłek.
Wreszcie kłoda rozpadła się na dwoje, potoczyła się, odkryła całe wnętrze, miazgę 
zduszonych owadów — miazgę ich pracy. Miód się polał po ziemi, jak złota krew tego 
szarego narodu — deptały po nim postoły Hryca. A on wciąż rąbał. Uczynił ze swego ula 
drwa, potem szczapy, wreszcie trzaski i wióry, aż sam zziajany, drżący od wysiłku, na te 
szczątki się potknął i upadł.
Nazajutrz — jakby nigdy w tym miejscu ul nie stał — tylko trochę drzazg zostało. Brzózki 
i osiki osypały go liśćmi rdzawymi, a potem od wichrów i wilgoci to drewno próchno zjadło, 
robaki stoczyły, jako zwykle bywa z ludzką pracą. Następnego roku mrówki to miejsce sobie 
zagarnęły i rozwielmożniły się, ścieżyny bijąc, korytarze coraz wyżej budując, ściągając z 
daleka budulec i pokarm.
Hryc ich, jak dawniej, nie tępił, bo Hryc tu nie chadzał, i pono nawet bór i służbę porzucił.
Znowu, jak przedtem, tylko pojedyncze pszczoły uwijały się po wrzosowisku — brały 
słodycze, kwietne pyły, i ociężałe łupem, wracały daleko, może o milę — do matki.

Z TAMTEJ STRONY

Zabielało coś między krzyżami cmentarza, jakby wiatr poruszył płachtę ofiarną, 
przewinęło się jak szmatka mgły wstającej — i ot, przy furtce rozwalonej stanął cień ludzki.
Ale go tylko ujrzały sosny, co na warcie tam stały, zaszumiały z nagła.
— Skądżeś, niebożę?
— A stamtąd! — cień szepce, dal błękitną wskazując.
— Czego?
— Do swoich, po pacierze, po pamięć!
— Nie idź! Nie idź! — wołają czarne, ciężkie gałęzie, zabiegając mu drogę, rozkładając 
ramiona.
Wskroś nich cień się prześlizguje na drogę piaszczystą i po tym ciężkim szlaku odbiega, 
płynie, jak rybitwa po wodzie — wprost na księżyc, co stoi nad siołem.
Powietrze go nie trąca, cień od niego nie pada, a przecie jest, i idzie, wielką tęsknicą i 
potrzebą niesiony.
Zboża go widzą, i lelaki, i drzewa — wszystko, co mowy nie ma i własnego rozumu, tylko 
boży.
Nawet go poznają brzozy przydrożne. Ten ci jest, co przed kilku laty z roboty i na robotę 
chadzał — uznojony, młody, wesół. Tylko się ustroił teraz w godowe szatki — wiadomo w 
gości idzie — na chwilę, do swoich. Stopy jego już rosy nawet nie otrącą, trawy nie schylą, 
ręce źdźbła nie zerwą, głos nawet szmeru owadu nie zagłuszy.
— Ha! On z tamtej strony idzie.
Wiatr jest cichy i wonny. Nad zbożem pył kwietny się unosi i pachnie, dołem ruczaj 
biegnie, czasem gwiazdka obleci, czasem błędny ognik nad moczarem się zatli — we wsi 
mrugają światełka, psy szczekają, śpiew płynie od pastuszych obozów.
Cień idzie to zbożem, to drogą, to wodą, kwapiąc się, wpatrzony, zasłuchany. W jasności 
się roztapia, w mroku szarzeje. Spotyka go pies tropiący zająca — staje, nagle umilkły — 
patrzy chwilę, podkurcza ogon i zajęczawszy dziwnie, mija.
Na mostku dudnią bose stopy. To kobieta z dzieckiem na ręku szuka zabłąkanych gęsi. 
Dziecko zdziwione oczęta wlepia w brzozę przydrożną, porusza główką, coś szepleni, rączką 
macha i uśmiecha się.
Kobieta mimo woli tam oczy zwraca. Nikogo nie ma pod brzozą — uchodzi kilka kroków, 
ogląda się, jakiś ją lęk ogarnia, ciekawość trwożna — tak tam liście się dziwnie ruszają. Nic 
nie widzi strasznego, a jednak przyśpiesza kroku, jedną ręką drobinę swą przyciska do serca, 
drugą dziecko i siebie krzyżem osłania. Poszli — niemowlę kwilić poczyna. Cień już za 
mostkiem jest, kędy się płoty zaczynają — już doszedł kołowrotu i krzyża.
Czy to wiatr wrota rusza — zaskrzypiały, choć nikogo w nich nie widać, przemknęły się i 
znowu zawarły.
Dziwi się temu stary wartownik skulony u węgła narożnej chaty, i długi czas tam patrzy 
apatycznie — potem zasypia.
Już duch ulicą idzie, a przy każdej chacie pies na niego skomli żałośnie, tuląc się do 
ściany, cisnąc do izby.
— Czego się to psy niepokoją? — pyta, obzierając się, chłopak z gromady prowadzącej 
konie na nocleg.
— Coś chodzi! — odpowiada tajemniczo drugi. Teraz się wszyscy obzierają, a 
jednocześnie ścisnąwszy piętami konie, pomykają chyżo, i czują na plecach dreszcz zimny — 
strachu.
A duch za nimi patrzy z żalem — koledzy to przecie jego, chciałby z nimi krzynę pobawić, 
pohasać — czego tak zmykają od niego? Rozpłynęli się w mroku, tylko tętent wskazuje, 
dokąd poszli — i piosnka, którą przodownik dla otuchy zaśpiewał.
Cień dalej idzie, skręca w podwórko dobrze znane. Tu życie zaczął i skończył — tutaj go 
przecie pamiętają, poznają pewnie.
Przyklęka na przyzbie, do szybki się przytula. O! są wszyscy: siostra i szwagier, braciszek 
mały i matka.
Uderza w okienko raz i drugi, ale nikt go nie zauważa, mawiają starsi o troskach 
codziennych, malec fujarkę urządza, pierwszy coś słyszy, coś czuje.
— Cyt, ktoś stuka do szyby — powiada.
Rozmowa ucicha na chwilę — wszyscy tam zwracają i słuch.
— Et, ćmy biją się do światła ze dworu — decyduje szwagier.
— A może ktoś nas podgląda, a tymczasem dobierają się komory — niespokojnie odzywa 
się siostra.
— Toby Kruczek szczekał — uspokaja mąż.
— A może to kto z tamtej strony — szepce matka i wzdycha przypominając tych, co na nią 
tam czekają. — Może mój stary ji mnie woła. Moja pora nadchodzi!
Wzdycha znowu i poczyna rachować swe lata, ale wtem wnuczek odzywa się w kołysce, 
więc bierze go do rąk, nagle rozpromieniona, cała zajęta tym nowym przywiązaniem i 
hodowaniem.
— Matko, to ja, Janek! — woła cień, wpatrzony w nią błag nie, ale go nikt nie słyszy, nikt 
witać nie wychodzi.
Tylko Kruczek nie szczeka. Siedzi na przyzbie i patrzy na nie go. Oczy jego błyszczą w 
ciemności i kiedy niekiedy porusza ogonem. Poznaje chlebodawcę, ale podejść nie śmie, 
połasić się ośmiela, węszy i dziwi się, że postać ta nie ma woni. Czegoś mi| dziwno!
W chacie ogień przygasa i do spoczynku się zabierają, gdy wtem pies wybiegł za czymś do 
wrót, podniósł pysk w górę i zawył kilka.
Pod okienkiem już nie ma gościa…
Teraz już wieś śpi. Tylko tam świeci się, gdzie ktoś chory leży, tylko lelaki i nietoperze 
zataczają kręgi, i gdzieś po strychach sowy hukają złowieszczo.
Cień idzie środkiem ulicy z głową zwieszoną, wolno, nie trzy| mając się prostej drogi, jak 
liść wiatrem gnany, bez celu.
Czasem staje i jakby zawrócić miał, okręci się na miejscu ale idzie znów dalej.
Nareszcie nieśmiało wstępuje do jednej zagrody. Malw i nasturcji pełen ogródek, do okna 
zaglądają wisienki.
W tym gąszczu tuli się duch, do kielicha malwy usta przykłada i szepce:
— Zastukaj ty do szyby, zastukaj. Mnie ludzie nie słyszą. Może ty wywołasz kogo z izby.
Kwiaty od jego tchnienia stulają się i więdną, a łodyga się pochyla, trąca okienko.
— Kto tam? — pyta cichy głos ze środka.
Nie ma odpowiedzi, tylko znowu szelest tajemniczy.
Okienko się otwiera ostrożnie, dziewczyna w nim staje i wygląda, i słucha, i czeka. 
Bieliznę jej i lica srebrzy miesiąc, w oczy zaziera, pieści kształty. Taka piękna w tym świetle!
— Kto tam? — pyta cichutko, wychylając się naprzód — czy to ty Stachu?
Nie, to nie Stach — on na łące z końmi, to ktoś inny, z daleka gość!…
Ale ona go nie widzi, choć od księżyca jak w dzień jasno — tylko widzi, że malwy 
chyboczą się jak żywe, i po gałęziach wiśniowych dreszcz chodzi. A przecie wiatru nie ma — 
taka cisza i spokój dokoła. Tedy i ją lęk przerywa, zamyka okienko, drżąc wraca do posłania i 
oczu odwrócić nie ma siły, a tu i miesiąc po ścianie zaczyna tańczyć, a za ścianą dziwny 
szmer. To rosa pada — a jej tak serce bije, niepokój oddech tamuje! O gdybyż już świtało. 
Ale jeszcze nie świta — jeszcze duch ma czas wrócić, skąd przyszedł.
Znów się sunie ulicą i teraz wyraźnie słyszy żebraczka stara, nocująca pod płotem, że coś 
płacze żałośnie.
Podnosi głowę i chwilę nasłuchuje.
Potem, jakby zrozumiała, składa ręce kościste i bezzębnymi usty poczyna szeptać:
— Duszyczkom zapomnianym i opuszczonym, racz Panie swą światłość przybliżyć, do 
Siebie ich przygarnąć. Amen.
Cyt — już płacz umilkł, tylko słychać głębokie odetchnienie ulgi, a na ulicy coś 
zamajaczyło — mknąc jak puch ostowy. Gołąb, nie gołąb! Już pierzchło.
Księżyc łuk swój zatoczył i teraz znad cmentarza patrzy — na kogoś, wyczekuje. Na 
ziemię rzucił od siebie pasmo srebrne i na tę ścieżkę wybiega cień — w swoją powrotną 
drogę. Wyżej się wspina, wyżej, coraz bardziej tracąc ludzkie kontury, coraz chyżej wzlatują, 
aż się stapia ze srebrem, i niknie, i blednie w różowym na wschodź zaraniu. Ten już nie 
przyjdzie raz i drugi z tamtej strony — do swe ich — po pamięć.

CZARNA WODA

Dawniej przez to jezioro leśne płynęło czyste »Stubło« i była tu woda przejrzysta, tak, że 
olszyny aż w dnie tafli gładkiej widziały swe czarno–zielone gałęzie. Wśród olszyn rosła 
szczotkowata trawa »typeć«, rosły krzaki jarzyn i chmielu, a jesienią pod olchowymi 
spadającymi liśćmi chowały się całe rodziny rydzów.
Wiosną, gdy ziemia poczynała drżeć i dyszeć młodym, silnym życiem, każde jej drgnienie 
kołysało jeziorko, każde jej tchnienie rodziło kwiaty. Złote »łotocie« pokrywały ziemię 
wokoło, wbiegały aż w wodę, wytykały aż z toni kwiaty i zieleń.
Wrzało życie. Zwijają się nocą nad jeziorem lelaki, w jarzynach zawodzą słowiki, po 
brzegach zapadają kaczki i gniazda ścielą, nad Stubłem przemykają słomki i rzucają swoje 
urywane, krótkie hasło: ch, ch–ps–ps!
Zwało się wtedy jeziorko owe: »Perezwy«, co znaczy »Konkury« w ludowej mowie.
Lubili je rybacy i myśliwi, pasterze i młodzi parobcy, gęsto po mm snuły się czółenka, a 
woda niosła i szepty, i śmiechy, wioseł pluskania i strzelb wybuchy. A teraz ta Czarna Woda 
— przeklęta.
— »Było tak — opowiada dziad stary — aż do tej wiosny, kiedy Oksenia zginęła. Była 
ona sierotą, u ojczyma w chacie chowana, taj robotą przeciągnięta i krzywdzona, aż ją za mąż 
oddali za złego. Orze woł, aż go jarzmo zwali — cierpi człowiek, aż z niego moce wszystkie 
wyjdą.
Tak ci tej wiosny zginęła Oksenia. Dzieciątko zabrała swoje z chaty i przepadła. Wody 
ogromne wtedy szły, kra, szumy — i dopiero gdy Stubło się uspokoiło, znaleźli rybacy z tej 
strony na Perezwach topielicę, wplątaną w łozy. A nie sama była — dzieciątko przy piersi 
trzymała. I po tym Oksenię poznali, bo zresztą już ją woda popsuła i raki ogryzać poczęły. 
Zlękli się rybacy śledztwa i ciąganiny, taj wiosłami odepchnęli trupa na drugą stronę jeziora, 
na brzeg drugiej wsi. A z tamtej wsi przybiegli i znowu tę śmiertelnicę tamtym podrzucili. I 
tak ona po śmierci pędzana była i bita, i popychana, aż wreszcie z niej nic nie pozostało, ino 
kostne wiązanie i to spłynęło i rozeszło się po jeziorze.
A za to ona pomściła się na tej wsi i na tamtej, i tak sobie zrobiła, że, która za życia kąta 
nie miała, gdzie by głowę przytulić, teraz ma het taki szmat ziemi, dla siebie jednej. Z 
początku to ino posłuch poszedł między rybakami: straszy na Perezwach, potem i strzelce nie 
zechcieli tam chodzić, pastuszki uciekły, a wreszcie tej topielicy i Stubło się zlękło. Drugiej 
wiosny porzuciło stare koryto, obeszło jezioro, olszynę i het łąkami się przedarło.
Teraz niczyj ten olszniak i ta woda: ni ptaszę, ni ludzkie, ni Boże!
I prawda: olchy stoją w trzęsawisku rudym i pustym i cisza tę wodę otacza, cisza grobowa 
— nic i nikt się nie odzywa. Zimą po kępach czerwienieją żórawiny, których nikt nie zbiera i 
rudzieją oparzeliska zdradne. Olchy pogarbiły się i usychają od szczytu, a taflę jeziorka 
porosła rzęsa. Opadają na tę martwą wodę liście sczerniałe, a ona nawet nie zadrży. 
Rozchodzą się po niej jak pająki, oczerety, a ona ich nie wypłukuje, nie broni się. Głąb muł 
zarasta i olchy nie widzą już swego odbicia!
Z wiosną, gdy ziemia poczyna drżeć i dyszeć w tym przeklętym kącie każde drżenie wali 
w grzęzawicę od korzeni podgniłe drzewo, a tchnienie nie jest kwiatem, ale nikłym 
światełkiem, które to tu, to tam z topieli wytryśnie, jak żywe się potoczy i zgaśnie. Nie grzeje 
i nie oświeca, ni Bogu, ni ludziom się pali.
Światełka biegną, łączą się potem, na sto płomyków się rozstrzelą strzelą, trysną w górę, 
opadną — żywe, zda się — a bez ducha, bez ciepła. Olchy szemrzą tajemniczo, jakby i liście 
nie śmiały głosu podnieść; woda zaś milczy i stoi nieruchoma, jak oko umarłego człowieka.

Z łóz nadbrzeżnych nad oczerety wstępuje biała para, zwija się i kłębi. Nieznaczne 
tchnienie powietrza pędzi ja naprzód; posuwa się więc między drzewa, idzie po kępach, po 
topieli — dochodzi do skraju błota i staje, jakby ku czemuś wyzierała.
Tam łąki i Stubło żywe, a za Stubłem wieś gwarna. Kłąb szary ku i ziemi przypada, wije 
się i wraca, owej granicy żywego świata nie mogąc przestąpić. Płomyki zimne i blade z nią 
się łączą — i nieuchwytne, fantastyczne, biegną, tworząc ruchome kaganki.
Przez środek jeziorka leży olcha zwalona nad czarną wodą. Księżyc staje nad nią i patrzy. 
Kłąb pary znowu nad martwą tonią kołuje, aż skupia się na drzewie owym i przybiera pewne 
kształty.
To Oksenia, topielica!
Na kłodzie odpoczywa, do piersi dziecię tuląc. Ni na tym brzegu, I ni na tamtym, ni na tym 
świecie, ni na tamtym, ot, gdzie ją zła dola rzuciła. Odpoczywa i czeka. A czeka cierpliwie na 
krzywdzicieli swoich. Przyjdą, gdzie i ona przyszła.
Miesiącem oświetlona, króluje wśród topieli. Milczenie i cisza. Nie skarży się Oksenia, a 
czarna woda głosu nie ma na swą niedolę. Czasami tylko, gdy wicher się przewinie, zaruszają 
się olchy, łozy, oczerety, pochyli się do toni postać z oparów — twór wyobraźni. A wtedy coś 
jęczy — długo, żałośnie… coś płacze i łka.
Dziad stary o wodzie opowieść kończy:
— »Bo troje na świecie jest, co ludziom omijać trzeba: takiego ognia, co świeci a nie pali, 
takiej ziemi, co żywcem grzebie i takiej wody, j co nie biegnie!«
Wszystko, co opaczne, jest przeklęte.

MŁYN ARCHIPA

— Bacz, tam na górze osika stoi. Kiwa się ona tu i tam, liśćmi przebiera, jak Żyd, co 
groszaki rachuje; czasami piszczy, jak niesmarowane koło… ot, jak zwyczajnie wszelka 
osika. Aha! Myślicie, że to drzewo żywe, takie rosnące, na co pokazuję! Nie… to młyn 
Archipa!…
— A… a… a! — dzieciom oczy w słup stają, serca biją, jak dzwony farne.
— Aha! Osika stoi i stoi. Żeby to drzewo było, to by dawno przepadło. A no, do końca 
świata ten młyn mleć będzie!
A bacz… pod osiką… bywa, że zając biega. To Archip ony do wiatru swój młyn nakręca, 
śmigi wypierza, nastawia dyszel. Ot, co jest!
— Czemu tak? Czemutak? — pytają dzieci. — Czemu to osika nie osika, zając nie zając?
— Ot, czemu! Był Archip mielnikiem u świętego Mikoły, dożył starości i szczęścia synów, 
a niebogaty był.
Tak to żywot na wiatraku zbył, co mełł; a mełł, bo wiatry święte mu służyły. Przynosiły 
mu anioły zboże, a on za obowiązek miał zemleć je i rozdać, kto by od świętego Mikoły znak 
miał.
Przychodziły ze znakiem baby stare, i sieroty głodne, i dziady słabe, a zimą do tego młyna, 
jak do spichrza, biegł zwierz z kniei i pola, a ptaszki, to jak ćma spadały i gospodarzyły jak u 
siebie.
Długo mełł Archip sprawiedliwie, choć go czasem zawiść kąsała, i ziarna nie wziął, i 
synom nie dał… służbę cenił! Aż tu raz kamrat młynarz do niego przyszedł i powiada tak i 
tak.
Skręciła mu burza wał; zawód okrutny, bo kolęda za drzwiami; troskę ma.
Tak prosi: »Kumie, użyczcie mi swego młyna. Zmielę co trzeba, i miarkę wam oddam!«
A Archip nawet nie wiedział dotąd, co zacz miarka młynarska.
Pomyślawszy, złakomił się i zgodził.
Mełł młynarz, mełł! Przybyły anioły dostawcy: »nie brak ci?« — pytają. — Nie brak! — 
odpowiada Archip.
A co ma braknąć, kiedy on sieroty i dziady zbywa: »nie kazał wam święty dawać«, a 
zwierzu i ptakowi piasek i trzaski ciska. A we młynie aż dudni kradzione mlewo, a Archip, co 
na swojej miarce w progu siedzi, coraz wyżej się podnosi!
A potem sobie tak pomyśliwa:
— Teraz to, czego ptaszki nie rozdziobały, biedni nie wzięli, sobie przemielę. Przehandlują 
to syny na woły, na odzież, na ziemię!… A kto mi dowiedzie? A w końcu, com za młynarz, 
żebym wiek cały mełł miarki nie biorąc? To mi się należy.
Więc skoro ów kamrat swoje ukończył, Archip już oną dumkę wziął w duszę. Owóż w 
ową noc, co roki dwa łączy, kosz ziarnem nasypał i młyn puścił.
A do onego czasu ów dzień i noc ludzie świętowali, więc na całym świecie tylko młyn 
Archipowy pracę dostał i skrzypiał na swą krzywdę.
Pusto było i czarno! Wiatr ino śmigi podbijał, to łapał, wokoło młyna harce wyprawiając.
Szła mąka do skrzyni, biegła w worki. Archip ją coraz w dłoń brał i ważył, i kosztował, i 
wąchał. Taka go chciwość oplatała, jak czyrówka len plącze!
Na kominku trochę tlało, zydelek podle stał, drzwi były zamknięte. Aliści patrzy Archip — 
na zydelku ktoś siedzi!
Zląkł się trochę, bo nikogo się nie spodziewał, ale podchodzi.
Staruszek to był z torbami żebraczymi.
— Czego chcesz? — burczy nań Archip.
— Obdarzenia proszę! Biednych to młyn.
— Może był, ale już nie będzie. Kupił ja go, drogo zapłacił. Dla siebie mielę!
— A cóż to jest, że i w tę noc świętą mielesz.
— A któż mi zabroni! Moja wola!
Twoja wola. Ale kiedy się tobie powiodło, mnie ratuj. Bacz, głodnym, nagi, zziębnięty. 
Daj po garstce z każdego worka, z twojej Siarki, Bożą miarkę żebrakowi.
— Idź do diabła, stary! Mało mnie to potrzeba chleba i synom
— A królestwa niebieskiego ci nie trzeba?
— Ty, stary, pytasz się, jakbyś do Pana Boga dziś w gościnę miał iść Nu, jak zajdziesz, to 
powiedz, że Archip Mielnik chce co dzień wiatru na swój młyn. I tyle!
— I tyle! — powtarza staruszek, głową trzęsąc.
Wstaje potem i do kosza podchodzi.
Ręce nad skrzynią wyciągnął i rzecze:
— A cóż ty mielesz, młynarzu? Podchodzi Archip, zagląda i osłupiał.
Pełne skrzynie, ale w skrzyni piasek; pełne worki, ale w workach piasek; pełen kosz, ale i 
w koszu piasek!
Patrzy, aż tu w całym młynie jasno się robi, a to ów staruszek światło daje, jak sto 
jarzących świec.
Chce się żegnać Archip, ale ręka jego tak tylko chodzi w koło, jak te anigi; chce uciekać, 
ale nogi go tylko w okrąg noszą, jak jego młyn się kręci.
A ów staruszek powiada:
— Mielże, Archipie, młynarzu, aż wszystek piasek całej ziemi na pytel zejdzie. — Mielże, 
aż wiatru na świecie zabraknie. — Mielże, aż póki ostatni złodziej na świecie nie zginie. 
Będzie to noc święta, coś ją zohydził, złodziejską patronką od tego czasu, szczodrą nocą się 
nazwie i będą w nią łotry szczęścia próbować, jak tyś próbował! Wziął ty nagrodę swoją, 
jakiej chciał. Mielże, miel, miel!…
A gdy to mówił, zajęczało drzewo nawet, zaklęło człowieka, co je zhańbił, a staruszek 
sakwy swe z zydelka wziął i wyszedł, po powietrzu , stąpając, jak po lodzie.
Ogień też zgasł i czarność objęła młyn i cisza ponura, ino ów piasek na kamieniu zgrzytał, 
i wicher po śmigach bił, jakby cepami.
Przychodzą ludzie nazajutrz, patrzą — nie ma młyna; przychodzą syny Archipa — nie ma 
ojca!
Puchacz na osice siedzi i ślepe, straszne oczy w nich wlepia, a Wicher wkoło drzewa śnieg 
w lejki skręca.
Uciekli ludzie ze strachem, rozbiegli się po świecie synowie, pomarły i prawnuki ich, a 
owa osika, jak stała, tak stoi.
Ani jednego listka jej nie ubyło, na zimę też ich nie zrzuca, ale poschnięte na sobie trzyma. 
Przez to i znać, że nie czyste to drzewo.
A wkoło ta góra piasku wciąż rośnie. Co miałby ją wicher rozwiać, to zda się jeszcze 
nanosi.
Ludzie wkoło już i siać przestali! A jakże piasek ma nie przybierać, jakże to drzewo ma nie 
stać, jakże Archip mlewo swe skończyć?
Braknież ta na świecie wichrów przeklętych, braknież złodziei, braknie piachu 
bezpłodnego?
Przestoi Archipów młyn, co dobre, nie przestoi złego, aż razem ze światem.
Ot czemu, dziatki, osika nie osika, zając nie zając!

NA STAREJ CHOINIE

Hm! Jak było zimno! Co dzień! A dni tych wyciągnął się szereg bez liku. Stara choina, co 
może sto zim pamiętała, dziwiła się nawet owej srogości, stojąc po kolana w śniegu, w białej 
czapce, w kożuchu z grubej, mchem okrytej kory. Dziwiła się, z nieukontentowaniem kiwając 
gałęźmi i oburzona mówiła do młodszej siostry:
— Jak ci się zda taki porządek? Co dzień jeśli nie śnieg, to mróz, a często i oboje włóczą 
się po lesie. Cygany te zbójcy, myślą u nas chyba osiąść na stałe! Nie wiem, co sobie ten nasz 
pan — słońce myśli? Bezprawie, mówię ci, bezprawie.
— Co mi tam — lekceważąco wznosiła ramiona młodsza — do mnie chłód nie dochodzi, a 
dobrze sobie czasami podrzemać.
— Błaźnica jesteś i basta. Albo się to ja o siebie troszczę? A moi lokatorowie!
— Ja bym ta nigdy żadnej hałastry do siebie nie przyjmowała.
— Gadaj, albo to nie wiem, że i ty masz, choć się jeszcze kryjesz. A liszki?
— No, liszki, cicho siedzą.
— A w tej rososze, co ci burza skręciła i dziupło się zrobiło, nic nie masz?
— Et, prawie nic. Wprosiły się sójki na lato, a teraz pusta.
— Moja droga! I ja za młodu lubiłam się stroić, gadać i rosnąć. Na starość inne gusta. 
Lubię gwar wkoło siebie, no i dochód. Mam sporo mieszkań.
Płacą to oni licho, ale że przeważnie biedota, a nie łajdaki, więc patrzę na to przez szpary, 
ano przywykłam do nich. Trapi ich ta zima kaducznie. Boję się, że nie wszyscy lata 
doczekają. Może kto i zemrzeć, a wiesz, co z tego? Naprzód mieszkanie opustoszeje, a po 
wtóre j niechętnie się kto osiedla po nieboszczyku — dowodzą, że straszy.
— Dużo ty ich masz, tych lokatorów?
— Ho ho! Pięć pięter, moja duszo!
W suterenie siedzi borsuk. Mówią, że to malkontent i zbój i potajemny. Prawią tak 
mrówki, ale dowodów nie ma. Włóczy się j wprawdzie tylko po nocach, ale może odzieży nie 
ma dość porządnej, aby w dzień paradować. Wiem zresztą, co ma w spiżarni, a przecie to 
fakt: co jesz, takim jesteś. Otóż grzyby tylko ma. Zwłóczył je całą jesień. W ogóle lubi to 
dreptać po grzyby, bo i dzieci chodziły i żona się starała. Znieśli też tego prowiantu całą 
komorę, do drugiej naciągali mchu i liści, i tak biedaki zimują.
Niby to śpi, ale mizernieje w oczach. Dzieciom szczędzą zapasów, a sami cierpią.
Żal mi najgorzej starej. Zeszłego, roku woda im wpadła w korytarze, zalała na śmierć 
dwoje dzieci, popsuła mieszkanie. Często stara wspomina to i płacze.
— Moja droga! Łatwo ci co wmówić. Te twoje borsuki, chytre łotry. Posłuchaj, co mrówki 
opowiadają. Jak wpadną im do domu, to tysiącami dzieci niszczą i stuletnią robotę w perzynę 
obrócą.
— Wściekła przesada. Te ichmościanki lubią się wiecznie cudami pracy chełpić. A zresztą, 
nie one jedne chcą żyć. Wielka mi parada te ich dzieci. Ni to chodzi, ni co zrozumie. Tysiąc 
mniej, tysiąc więcej, a mrówek zawsze dosyć. Nie uwierzysz, jak mi one swym bezustannym 
włóczeniem się i zaglądaniem we wszystkie kąty obrzydły. Składa się to niby na pracę, a w 
gruncie monstrualna ciekawość.
— Ty bo dla swych lokatorów masz słabość.
— To się grubo mylisz. Zaraz na parterze za tą krzywą gałęzią jest ciupka kawalerska, 
którą mi zajął pstry dzięcioł. To jest skończone ladaco. Co wiosnę obiecuje ustatkować się i 
żonę bierze. Czulą się, skaczą, dokazują, nawet raz troje dzieci mieli, a potem na jesień żonę 
precz wygoni, bety jej wyrzuci i znowu kawalera udaje. Wymówiłam mu raz mieszkanie, a on 
mi na to bezczelnie: »To mi płaćcie za remont«. Prawda, stancyjka gładka, czysto wykłuta,. 
oheblowana, wejście z rzeźbą. Zmilkłam, nie lubię wydawać pieniędzy. To łotr jest, chociaż 
uczciwie płaci. Liszki mi tępi, pędraki pędzi, ani dnia nie zaśpi.
— Słodka iluzja! Szyszki twoje żywcem na pal wbija i rozdziera.
— Nieprawda, nie moje! Gadają, że łotr to czyni, ale się kryje. Oho! Niechby! 
Wygnałabym niezawodnie.
Oburzyła się stara choina, ale po chwili znowu dobra i łaskawa mówiła dalej:
— Pierwsze piętro przed pięciu laty zajęły pszczoły. Powiadam ci to był piękny dzień, gdy 
do mnie z propozycją i warunkami posły przyszły. Nielada honor ich mieć, nielada 
bezpieczeństwo. Teraz jam święta i szanowna wśród całego lasu.
Było trochę kłopotu i krętaniny. Mówiły, że ciasno, że drzwi za wielkie, że im mrówki 
będą szkodziły, że z dachu może zaciekać. Wiadomo, wielkie panie, czują, co za honor robią. 
Musiałam im dach dobrze gałęźmi i igłami otulić, wejścia mchem pozacieśniać, wewnątrz się 
ścisnąć, a dla mrówek żywicy dać i na paszę mszyc jedną gałęź ustąpić.
No i pewnego dnia przybyły. Skłoniłam się ze czcią przed królową, złotym pyłem 
posypałam im drogę, otuliłam od wiatru i skwaru. Moja droga! Szczęsny, kto w sercu swym 
takiej mądrości i pracy dał mieszkanie; a chociem tylko choina stara, z dębem nie zmienię 
honoru, gdy mi mały, duży człowiek i mól powiada: »to barć!«
Takam wtedy dumna, żem opiekunką i domem tej królowej i ludu nad wszystkie 
mędrszego!
O! Biedy były. Raz, mrówki ladaco, zerwały umowę i zajrzały do ula. Musiałam im 
jeszcze dla stu mszyc paszy dodać i żywicy szmat od pnia odłupić. Potem czarna żołna, mego 
dzięcioła kuzynka, chciała do nich się dobrać! Ten ladaco jej pewnie plotkę puścił i namówił.
Rzucałam na nią szyszki i gałęzie, nic! Kuła i kuła. Więc po radę do człowieka poszłam — 
zastrzelił ją. Odetchnęłam.
Ty się dziwisz, żem łagodna i dobra; jakżebym zła być mogła, serce całe mając miodu 
pełne! Jam barć!
Dąb przepyszny, co opodal stał, nagimi gałęźmi wstrząsnął i zaszemrał z westchnieniem:
— Ty barć! Ty nietykalna!
Już i pszczoły ten chłód czują. Zaglądałam do nich onegdaj. Ciepło niby i zacisznie, a 
przecie one bez humoru. Ekonomki utyskują, ze może do wiosny miodu nie starczyć.
Zgroza zajrzała mi w oczy, gdym to usłyszała. Ja bym już bez tych pszczół swoich żyć nie 
potrafiła, bo i co po nich warto do serca przygarnąć?
A tam wyżej ulokowały się szpaki. Nie podobały mi się zrazu, bo obiecywały za wiele; i 
liszki tępić, i mech od południa oczyścić, i suche igły pozbierać na młodych pędach. Wreszcie 
zgodziły się na rok i osiadły. Wrzasku tam było co niemiara, plotek, kłótni, zawiści i próżnej 
paplaniny.
Czekam na zapłatę — miesiąc — dwa — wreszcie przypominam. Cała zgraja odpowiada z 
fukaniem: jeszcze do roku daleko. Po terminie możesz nam komornika nasyłać, a teraz wara. 
Wolnoć Tomku w swoim domku.
— Ha — no, czekam. Ale to i niechlujne, i nieobyczajne — dzieci zuchwałe i psotne.
Straciłam cierpliwość, nasłałam im wróbla komornika. Moja droga! Ten by nawet mrówki 
od mszyc wygnał. Wygnał i ich. Nawymyślały mi, ile się zmieściło — i precz uciekły. 
Chciałam je za wymysły procesować, ale wróbel radzi czekać, aż wrócą, a tymczasem to ich 
mieszkanie zajął i pozwy pisze: i o zanieczyszczoną kwaterę, i o zaległe komorne, i o obelgi!
Zjeżdżę ich do szczętu, i dobrze! Co warte takie tałatajstwo, które razem z nami zimy nie 
cierpi? Ja bym ich nauczyła! Albo tym włóczęgom paszportów nie dawać, albo wcale z 
powrotem nie przyjmować.
At, ja ich lubię. Zawsze jaką nowinę zza morza przyniosą.
Potrzebne te nowiny. Niezadowolenie z własnego bytu i próżne mrzonki — oto ich owoc.
— No, no, będziesz ty miała i z wróblem niemiłe historie. Tego ci nikt nie wypędzi, byle 
raz w cudze pierze wlazł.
— Być może. Ale adwokata swego mieć, to też coś warte. Niech siedzi.
— Jeśli pieniąc się lubisz, to i owszem.
— Ano, moja droga, różnie bywa — zamruczała choina, wobec widocznej ironii siostry, 
tracąc chęć do gawędy.
Otrząsła trochę śniegu z barków i znów stała cicha, cierpliwa, wyglądając lepszych dni. A 
tymczasem niebo było czerwone, aż raziło w oczy, a ziemia zionęła z siebie chłód smalący. 
Zajrzały te mroźne płomienie do dziupla, co het nad mieszkaniem adwokata wróbla czerniało 
wąską szparą.
Wykręcona dziwacznie gałąź choiny zasłaniała je od śnieżnych zadmuchów, ale i tam nie 
lepiej się działo, jak gdzie indziej.
Przeklęty mróz! Przeklęty.
Przez szparę wyjrzały czarne ślepki i sterczące uszka. Lokatorka zlustrowała otoczenie i 
wyszła na świat. Nie większa jak pięść, w rudym futerku, z kitą puszystą, najmniej odczuwała 
chłód.
Usiadła na gałęzi i zadumała się.
Jeść chciała, a gorzej jeszcze głodne były pędraki: czworo żarłoków, które wykradły poza 
plecami matki wszystkie orzechy i pożarły do pół zimy zapas całoroczny.
Obiła je, ale co to pomoże. Kory gryźć nie chcą, żadnego ziarna nie ma, a i pożyczyć od 
kogo nie ma.
Machnęła kitą tu i tam, zaruszała wąsikami, przestąpiła z nóżki na nóżkę. W dziupli 
hałasowały dzieci. Z głodu teraz co dzień się biją i gryzą łupiny orzechów. Matka już i 
rozbrajać przestała. Jak się biją, zapominają o jedzeniu.
Znowu machnęła kitą i skoczyła na niższą gałąź.
Stara choina pogardliwie ha nią patrzyła.
— Dobrze ci tak, kiedy nie dbasz o obyczaje. Byłby mąż — byłby opiekun. Na co 
zarobiłaś, to masz! Błoga imaginacja: jednej babie tyle bachorów wykarmić! Żeby to choć 
naukę wzięło. Gdzie tam! Ledwie to podhoduje — do psich figlów gotowe! Cierp asanna, 
cierp!
Wiewiórka jakby nic machała kitką i zbiegała na dół. Na śniegu tak ją chłód objął, że dwie 
przednie łapki podniosła do pyszczka i chuchała w nie. Zajrzała do nory borsuków, ale się 
zlękła czarnego korytarza i wstydziła się żebrać u dzietnych, jak i ona sąsiadów. Znowu 
przykucnęła na śniegu, grzejąc łapięta i strzygąc uszkami. Pomimo biedy, miała zawsze 
impertynencko — zalotną minę.
Zaczepił też ją wróbel adwokat.
— Nóżki zaziębisz! Ech, co mi tam!
— Kogóż to wyglądasz?
— A wiosny.
— Toś za wcześnie wyszła.
— Skąd wiesz?
— Mam kalendarz.
— To powiedz, kiedy zima nas porzuci.
— Daj trzy orzechy.
— Może jeszcze co! Widzieliście go!
— No, to nie powiem. Kalendarz kosztuje!
— To go sobie zjedz.
Machnęła kitą i pobiegła. Nóżki jej po śniegu czyniły jakby łańcuszek perełek, w które 
wpadło słońce i złociło je. Czasem przystawała, grzejąc łapki, czasem podnosiła się w górę, 
lub grzebała śnieg zawzięcie. Zabiegła do krzaków jałowca, w nadziei, że znajdzie choć parę 
jagód przymarzłych, ale przed nią już jemiołuszki tu żerowały, bo znalazła po nich piórko 
złote z czerwonym, a obwąchawszy je, pobiegła do dębu, w nadziei znalezienia choć jednego 
żołędzia.
Ale i tu — nic. Z desperacji zwiesiła kitę, szron osiadł jej na wąsikach i na końcach uszu, 
łańcuszek śladów szedł zygzakiem, widocznie bez celu. Nagle stanęła jak wryta na tylnych 
łapkach, cała we wzrok i słuch zamieniona.
Coś się działo w borze, coś stukało, coś pracowało. Zlękła się i chciała uciekać, ale 
ciekawość nade wszystko była większą.
Skoczyła na dąb, z gałęzi na gałąź, aż na sam czub. Przysiadła za pękiem jemioły i 
wyjrzała. Oczęta miała bystre, a czarne i okrągłe, jak paciorki. Stała opodal sosna koślawa, 
rosochata, prawie krzak, o korze grubej i nierównej. Nisko nad ziemią, do pnia jej uczepiony 
jak akrobata, tkwił dzięcioł pstry — jej sąsiad, kuł zawzięcie.
Wrócił jej rezon i nawet chęć do figlów. Znowu znalazła się na ziemi, cichutko podbiegła i 
parsknęła wielkim śmiechem.
Ale kowal już ją przedtem spostrzegł i tylko głowę przekręciwszy, spytał:
— A czego tu?
— Tak sobie, na spacer — odparła z głupia frant.
— Winszuję! W taki mróz.
— Mam szubę — dobrze mi!
— Ale głodno! Mruknął, nos o drzewo ocierając.
Zamiast odpowiedzi, przyjrzała się jego robocie i plasnęła łapkami.
— Bój się Boga, kowalu, a toż ty szyszki żywcem pożerasz! Dzieci naszej choiny! Czy ty 
masz sumienie!
— A mam! — flegmatycznie odparł — bo je aż tu zanoszę, żeby stara nie widziała. 
Zresztą żywcem, nie żywcem — żadna się nie odezwie, że ją boli!
Tu znowu nos o drzewo otarł. Taki miał zwyczaj, jakby go wieczysty katar trapił.
— Wypasłeś się też na pokaz! Dobre te szyszki być muszą?
— Aha — furda orzechy!
Tu znowu ogon mocniej o pień oparł i kuć począł. Szyszka była osadzona w korze, jak w 
kleszczach, a on jej tarcze rozbijał i dobywał ziarna brunatne, grube. Wiewiórka skoczyła na 
gałąź i przyglądała się robocie, połykając ślinkę. Taka była głodna, taka głodna.
— Kowalu — rzekła — dalibyście mi parę szyszek dla dzieci!
— Albo to moje dzieci — odparł, łykając — do żadnego orzecha nie ma przystępu za tobą, 
a teraz już ci szyszki pachną! Zresztą jeśli się dobierzesz do magazynu, to ci pozwolę wziąć 
dla bębnów.
— A gdzież ten magazyn?
— A ot — pod sosną tutaj. Śnieg przysypał.
— Głupstwo, ja śnieg odrzucę! Mój kowalu, a jak nas kto przed choiną oskarży?
— To ciebie stara wypędzi, a mnie zostawi, bo ja jej najlepiej płacę.
— Drobiazg pomarznie — szepnęła wiewiórka w zamyśleniu, ruszając kitą tu i tam i 
strzygąc uszkami. A dzięcioł nos otarł o korę kilkakroć i spod oka na nią spoglądając, rzekł:
— Jak chcesz!
Chwilę jeszcze pomedytowała, potem skoczyła na ziemię, zawęszyła pod sosną.
— Jak mi dzieci miłe, prawda! Czuć szyszki — szepnęła, poczynając śnieg odrzucać. 
Odrzucała z ochotą i zapałem, aż się zdyszała, aż chciała zrzucić szubkę, takie gorącości ją 
ogarnęły. Tylko ten śnieg się kłębił, a jej kita migała.
Dzięcioł kuć przestał, wgramolił się na gałąź i zwiesiwszy wielki nos, przyglądał się 
robocie. Wtem wraz ze śniegiem wyleciała w powietrze jedna szyszka, potem druga i trzecia.
Magazyn stał otworem, a obfity był!
Ale oto nagle dzięcioł z gałęzi się porwał, wpadł na wiewiórkę, palnął ją w bok skrzydłem, 
uderzył dziobem po głowie, aż się biedna zaryła w śnieg, straciwszy z bólu i niespodziewanej 
napaści przytomność.
— Ty! Czego tu, czego! — krzyczał. — Złodziejką być się boisz, to żebrzesz! Nie dam ci 
ani jednej szyszki, głupia! To moje, a żeś się spracowała — to słusznie! Głupi zawsze za 
mądrego robi! Precz mi idź, precz! Bo cię ubiję. Myślisz że nie wiem, jak mnie 
przedrzeźniasz za plecami i dzieci tak uczysz!
Tu wiewiórka oprzytomniała wreszcie, wstała ze śniegu, o — trzepała się i rozpuściła 
język:
— Ty nosalu! Ty pstry brudasie! Ty szyszkożerco! Bodaj ci ten gruby nos wrósł w 
drzewo! Bodaj ci żywica nogi pokleiła! Bodajeś się na ogonie powiesił. Rozpowiem ja, 
rozpowiem, jakiś ty! Poczekaj!
Siedząc na stosie szyszek, dzięcioł się nadął, nastroszył, głowę zupełnie w ramiona 
wciągnął i kobiece gadanie puszczał mimo uszu.
Ona, rozsierdzona, przyskoczyła do niego, machnęła go kitą po nosie i wszystkimi 
czterema nóżkami rzuciła mu w twarz kłąb śniegu. To była ostatnia zemsta. Przy tym zdołała 
porwać szyszkę i odskoczyć z nią o kroków kilkanaście.
Tam, w oczach swego krzywdziciela, rozdarła ją i zjadła. Wtedy z całej mocy cisnęła na 
niego resztkami.
— Masz, masz! Dosyć mi na dziś. Dosyć! Skłoniła mu się kitą i pobiegła.
Ponieważ zapomniała wziąć z domku kobiałki na prowizje, przeto kilkanaście ziarn dla 
dzieci niosła w pyszczku i wyglądała, jakby na fluksję cierpiała.
Przybiegła do choiny i prędko wdrapała się na swą salkę. Dzieci wnet ją opadły z piskiem i 
skargami jedno na drugie. Naprzód więc obiła wszystko czworo, a potem nakarmiła.
Złość miała zapalczywą, ale wnet ją inne wrażenie zacierało i ani się obejrzała, jak sama z 
tej złości się śmiała.
— Cha, cha, cha! Cha, cha, cha — rozległo się z dziupli niefrasobliwe, urągające zimie i 
głodowi, a cztery dziecinne głosiki wtórowały chórem, bez powodu — za panią matką.
Takie larum uczyniły, taki rejwach, taki gwałt, że wyjrzała przez drzwi sowa faktorka, 
zajmująca strych choiny i pomyślała:
— Ani chybi — wiosna prędko. Przeciągnęły się borsuki w norze i młodszy spytał:
— Matko, może już wstawać?
Pszczoły popotniałe i słabe otarły skrzydełka; szmer przeszedł.
— Coś się już odzywa wesoło na świecie!
Adwokat stanął na progu i rzekł do dzięcioła, co zdyszany na nocleg wracał:
— Słyszysz, co ta awanturnica dokazuje! Ona mi tu bez kalendarza wiosnę czyni.
— Trzy razy do wiosny zemrze — impertynentka!
— U ciebie co za wesele, siostro? — spytała młodsza sosna.
— Wesele, moja duszo, wesele biedy z humorem. Mówię ci, o tę wariatkę jestem 
spokojna. Czworo dzieci, nędza, głód — ale humor.
Ta się wiosny doczeka i innym czekać pomoże. Słyszysz, jak to się śmieje. Jak się 
rozochocą, tańce urządzą!
Prawda i to, że mi chyba tą uciechą za lokal płacą.
Mróz smalił ogniem, od ziemi, od nieba — nigdzie nie było litości.
— Cha, cha, cha! Cha, cha, cha — wrzało u wiewiórek na salce.

WPISANY DO HEROLDII

— Sylwester Dubieniecki — masz list.
Stojący w progu kancelarii Sylwester, szybko podszedł, kopertę niezgrabnie adresowaną w 
rękę żywo pochwycił i cofnął się.
Podniósł z ziemi koszyk dość ciężki i wyszedł w milczeniu.
Na ulicy list w zanadrze schował i ruszył prędko, usuwając się każdemu z drogi, salutując 
bezustannie oficerom w razie ścisku schodząc z asfaltu w śnieżne błoto ulicy.
Drab to był sążnisty, zbudowany jak atleta, o twarzy bez śladu zarostu, roztropnej, trochę 
ponurej.
Od dwóch lat, jak go do, wojska powołano, służył u kapitana za kucharza — stajennego, 
lokaja, niańkę, praczkę i posłańca.
Minął ulic kilka, raź zbłądził, nie mogąc w swej głowie wieśniaczej zakarbować 
szachownicy miejskiej, wreszcie wszedł do bramy.
Stróż zamiatający rynsztok, zagabnął go:
— Ale, tu się jakieś żydzisko o was u mnie dopytywało.
— Dawno?
— Będzie chyba z godzinę może, gadał co wieczorem będzie. Żołnierz nieco w bok się 
zwrócił, purpurą nabiegły mu oczy.
Prędko w podwórze wpadł i na schody kuchenne począł się drapać. Serce mu biło jak na 
trwogę.
Wszedł do kuchni swojej, koszyk na stole umieścił, dobył list z zanadrza.
Poznał pismo matki starej i dziecinnie się uśmiechnął. Niezgrabnymi palcami kopertę 
przedarł i rozłożywszy arkusz na stole, wziął się do czytania, pochylony, ze zmrużonymi 
oczyma, palce pod wyrazem każdym wiodąc i półgłosem zgłoskując.
»Mój najmilszy synku Sylwestrze. Naprzód donoszę ja tobie, że cię świętami winszuję 
błogosławię — Jezusowi Panu i Panience Przeczystej Kazimierskiej oddając pod obronę.
A do tego nie gniewaj się synku, że my tu do ciebie świątkując, żadnego pisma nie 
przysłali, ani nijakiego gościńca, ale wspominki byli o tobie i u nas w domu i na wszystkich 
Budkach; Marcysia też tobie pięknie się kłania, i Józia, i Oleska, i Kazik, i Adolf, i Hipek 
Rudecki. Chrzestna twoja takoż, a stryj pomarł. Wielkie frasunki były, bo Bóg ogień dopuścił 
i przez to odryna z sianem się spaliła, i jałoszka też zdechła, a kasztanka nocą jakieś hycle 
spod zamku wzięli.
Więc siana jako nie ma, Kazik i Adolf uradzili woły sprzedać, a pole na połowę Srulowi 
oddać, albo też procesu zaniechać i do domu z niczym iść.
Ja też zaniemogłam w adwencie, bo chusty nie było, i trzewiki się zdarły, i takiem się 
wykosztowała na felczera złotych siedem i groszy dwanaście, za które Jenta chce wełnę 
wziąć, albo te dwie gęsi siwe, coś to dostał od chrzestnej, więc uradziliśmy…«
— Sylwester! — rozległo się z głębi mieszkania. — Żołnierz ruchem maszynowym się 
wyprostował, rękawem oczy zaczerwienione otarł i wyszedł. Stąpał po wzorzystym chodniku, 
potem po lśniącej posadzce, aż stanął w drzwiach gabinetu sztywny, z piersią naprzód 
podaną, z rękami przy lampasach.
Oficer bawił się z dzieckiem, które też wnet ręce do chłopaka wyciągnęło, wołając 
radośnie:
— Niania, niania!
— Konia mi osiodłaj, a żywo!
— Słucham!
Obrócił się na pięcie i wymaszerował według regulaminu.
Za chwilę był już w stajni i konia siodłając, głowę miał pełną wzburzonych dzikich myśli. 
Wirowało mu w mózgu od tego nawału wspomnień, które mu list narzucił.
Wieści z domu miewał rzadko, dwa, trzy razy na rok. A za każdą widział jak na dłoni swe 
Budki Mazurskie.
Widział osadę o bielonych ścianach, o dachach z darnie, rozrzuconą w wianek wkoło 
jeziorka, otoczoną sosnami wiecznie zielonymi; widział płoty i sadki wiśniowe i drogę i pólka 
powydzierane spod boru i sznurki łąk, a na straży karczmę starą, w której Srul mieszkał i 
Jente.
Było w Budkach tych trzy rody, rozrodzone na piętnaście chałup: Dubienieccy, Łabędzcy i 
Marcinkowscy, skoligaceni i spowinowaceni ściśle. W jego chałupie matka wdowa 
wyhodowała chłopców trzech i dwie dziewczyny, rządziła dotąd, posłuch mając 
bezwarunkowy. Widział i ją żołnierz; kobietę siwą, wysoką, suchą, o twarzy surowej i 
nakazującej uszanowanie. Miłował on też ją dusznie, głęboko.
Kasztan oficerski kręcił się i swawolił; ułan zębami popręgi dociągnął, wygładził, 
munsztuk założył i podał przed bramą, trzymając cugle w jednej ręce, a strzemię w drugiej.
Oficer wskoczył na siodło i ruszył tęgim kłusem, szeregowiec w furcie pozostał, patrząc 
przed siebie, w jeden punkt, oderwany zupełnie od otoczenia.
— Mój Ty Boże, mój Ty Boże! A to ich opadło! Ordyny nie ma, którą on sam z braćmi 
stawiał, kasztanka nie ma, białonogiego ulubieńca! Co to on się na nim do miasteczka 
najeździł. A teraz woły pójdą i te pólka Żyd wyssie; a i stryj doradca pomarł i gęsi się zwiodą 
czubate! Mój Ty Boże! Za jedno półrocze. Pieniędzy im trzeba na siano!
Jeszcze broń Boże proces opuszczą, co go tatuś pod błogosławieństwem nakazywał 
ciągnąć, o tę miskę półmorgową z dworskiego boru. Lepiej duszę diabłu zastawić, a tego 
starego porządku nie zaniechać. Pomóc im trzeba koniecznie i radę dać.
Dwanaście rubli z chaty poszło na niego, żeby oddać, parę dołożyć, przeciągnęliby do 
wiosny może. Z wiosną Bóg opatrzy. Dwanaście rubli trzeba.
Sylwester przez dwa lata żadnej zapomogi nie otrzymał z domu, ale na służbie u oficera 
miał dochody drobne i tymi to swe potrzeby opędzał. Sprawił sobie nawet dwie koszule z 
jaskrawym u szyi oszyciem, woreczek na tytoń i tombakowy łańcuszek do jeszcze nie 
istniejącego zegarka.
Teraz różne plany i sposoby chodziły mu po głowie. Nie on je pierwszy powziął — 
podsunął mu je handlarz, który do kuchni często zachodził po wymoki z herbaty, pierze z 
ptactwa, skórki zajęcze i tym drobne specjały.
Żyd pytał o owies, o tytoń, czy by kupić nie mógł. Dawno to już trwało. Żołnierz nie 
obiecywał wprost, ramionami wzruszał, coś mrucząc — nigdy w oczy kusiciela spojrzeć nie 
śmiał. Wreszcie mu obiecał, sam nie wiedząc, jak do tego przyszło, i odtąd po różnych kątach 
i schowankach zatykał rzeczy jadalne, ściągnięte z kredensu, czasami własne kęski. Od 
pewnego też czasu kasztan oficerski mniej dostawał owsa, a na strychu pęczniał worek z 
ziarnem!
Teraz Sylwester skarby te srocze obrachował z dziwnym biciem serca. Zbierze się może 
osiem rubli, Żyd da na przyszłość zadatek, a resztę…
— Sylwester! — zabrzmiał obok niego cienki głosik. Zadrżał i odskoczył od furtki. Była to 
pani kapitanowa w powrocie ze spaceru.
— Pana nie ma?
— Tak! — odparł już służbowym tonem.
— A ty czego tutaj gawronisz. Obiad nastawiony. Produkty przyniosłeś? — On szedł za 
nią, odpowiadając machinalnie — słucham! na wszystko. Teraz ani o dokończeniu czytania, 
ani o snuciu planów nie było co myśleć.
Węgiel rozgorzał pod maszyną, rozległo się tłuczenie, siekanie, szczęk radli, syczenie 
pary, a nad tym dyszkant pani kapitanowej i płacz dziecka.
— Po obiedzie upierzesz trochę bielizny, wytrzepiesz dywany, firanki i trzeba też oczyścić 
lampy, dziecko wynieść trochę na spacer. Potem z listem pójdziesz i kuchnię wyszorujesz 
przed świętem. No, no, tylko żywo z tym obiadem, pan za godzinę wróci.
Spocony, zdyszany, żołnierz uwijał się z robotą. List go palił w zanadrzu, troska rozpierała 
piersi, ale ani przez myśl mu nie przeszło sekundę chociaż służby zmitrężyć.
A służba ta nie znosiła opieszałości. Krzątał się chłopak — od trzona do balii, od bufetu do 
pomyj, od trzepaczki do dziecka. Cały dzień mu tak zeszedł, za krótki ten dzień zimowy. 
Jeszcze i pół wieczoru zeszło na szorowaniu podłogi, na noszeniu drzew, węgla, na 
posyłkach.
Wreszcie spokój powrócił. W kuchni czysto sprzątniętej, białej, pod lampą wiszącą, na 
stole znowu zabielał arkusz papieru i ostrzyżona przy skórze jasna głowa szeregowca.
Był bez munduru, w koszuli podartej, spocony, wciąż nasłuchujący jakby nowego rozkazu.
I sylabizował dalej list matczyny:
»Więc uradziliśmy Oleśkę też do dworu oddać, że to chleb drogi, a od tych deszczów nie 
obrodził. O Marysię dobijał się jesienią Maciek Łużycki, ale tak się to obeszło.
W Bogu i Matce Najświętszej nadzieja, że wiosną dobry numer wyciągniesz i że cię 
zdrowego zobaczymy.
Ofiarowałam się na to do Kazimirki i na Wniebowzięcie tam chodziłam ze swoimi, a jako 
moje stare nogi tam mnie doniosły, tak sobie suponuję, że i twoje młode ciebie nam rychło 
przyniosą.
Tedym ci z porządku doniosła już wszystko, co u nas słychać, a tylko ciebie, synku 
najmilszy, przestrzegam abyś tam między narodem różnym, duszy swojej nie zatracił, jako 
inni czynią. Żebyś; uchowaj, do wódki obyczaju nie nabrał, bo byś w piekle gorzał, i abyś 
cudzego niczego nie zagabnął, tyle co igła nawet, bo bym ciebie za dziecko swoje nie 
przyznała, i o swej Marysi, zmówionej pamiętał!
Pacierza nie przepominaj i przykazania co dzień odmawiaj, jakom ci przykazywała 
odchodzącemu. A tak sobie to w sercu miej, żeś nie byle świniarek, ani łapciarz, ale 
dworzanin — więc ci się nie godzi między ludźmi honorność mieć, boś też i w heroldię już 
wpisany za staraniem moim i komornika Rzepeckiego, któremu nie pożałowałam dać za to 
rubli całych siedem, i tak w papierach stoisz zapisany z braćmi po porządku za ojcem i 
dziadem swoim.
To sobie pamiętaj, jakby cię co kiedy pokusiło, że ci w żaden sposób paskudnie czynić nie 
godzi się, co też tobie przypominam i niech ci tak Bóg dopomoże, a odprowadzi zdrowego. A 
ja ciebie synku mój Sylwestrze, błogosławię i uściskam. Amen.«
Skończyła się kartka i palec żołnierza na ostatnim wyrazie pozostał, a oczy szeroko 
rozwarte utknęły na owym »amen«, które było całym podpisem i jakby listu pieczęcią. Potem 
chłopak list oburącz wziął i owe »amen« pocałował i z drugim stęknięciem wyprostował się.
Na czole miał żyły nabrzmiałe i uszy krwią nabiegłe. Ze czcią i szacunkiem papier na 
powrót do koperty włożył, sięgnął do kąta, dobył swój worek, rękę do spodu zanurzył i wyjął 
coś owiniętego w czerwoną chustkę. Była to stara książka — między jej kartki list wsunął i 
znowu, starannie zwinąwszy do worka schował.
Potem na zydlu usiadł, spracowane, niezgrabne ręce na kolanach złożył i zamyślił się.
Lampa rzucała nań blask w pełni i twarz ta bez wąsa, bardzo młoda, nabierała wielkiej 
powagi.
Znał w kufrze, gdzie przechowywano domowe, drogocenne pamiątki, korale, pieniądze i 
najcieńsze odzienie, zwitek papierów żółtych na samym spodzie będący.
Raz na rok tylko matka je kładła na stole, na serwecie i pozwalała oglądać.
Był tam dokument ich rodowy i drzewo genealogiczne, i herb jaskrawo umalowany, i 
różne papiery z pieczęciami i z podpisami wielkich.
Przy tym oglądaniu oni trzej poważnieli bardzo i oczy im błyszczały.
Głowami prawie dotykali sufitu swej chaty, a mieli szare koszule i spencery 
samodziałowe, te karmazyny herbowe, a czytać ledwie umieli na książce do nabożeństwa i 
niczym prawie od chłopstwa się nie różnili z pozoru.
A jednak to zdanie listu: »wpisany do heroldii« — uczyniło od razu z szeregowca 
wielkiego pana, martwa litera zaciążyła na nim, czyniąc w duszy jego ogromny przewrót.
Zdało mu się, że po sakramencie jest, tak uroczyście jakoś w nim było, tak cicho!
Siedział i dumał, uniesiony precz z tej izby, w której jego wieśniaczym piersiom tak 
bardzo było duszno i ciasno.
Drzwi od schodów rozwarły się cicho, a w szparze ukazała się czapka kolegi i śmiejące się 
oczy.
— Sylwester!
— Aha!
— Chodźmy. U stróża muzyka i dziewki. Pohulamy!
— Nie moja kompania.
— Phi. Podoficerem ciebie zrobili? Mańka jest. Chodź! W orlankę zagramy.
— Idź do czorta! Nie pójdę.
Drzwi się zamknęły i cisza zapanowała znowu. Nie na długo jednak. Ciche kroki rozległy 
się znowu na schodach i skrobanie do drzwi. Żołnierzowi twarz zapałała, zerwał się na równe 
nogi i stanął u drzwi zadyszany. Naprzeciw niego z ciemności sieni wysunął się Żyd chudy, z 
workiem pustym pod ręką. Obleciał oczyma kąty i podniósł je na Sylwestra…
— Nu? — zagadnął cicho.
— Czego?
Nu, ja przyszedł. Może co jest?
— Jest… Masz herbatę, ot, i pierze! Bierz!
— Nu, może cygara są? — rzucił, zagarniając podawane przedmioty mnąc w ręku 
woreczek z pieniędzmi.
— Nie ma! Zapłać za to i wynoś się!
— Zaraz, co ty taki gorący?
— Ja tobie nie żaden »ty«; nie kradł ja z tobą!
— Nu, niech będzie »wy«! Może wypić chcecie! Mam żytniówkę, fajną.
— Ja nie cham, żeby wódkę chlać. Oddawaj pieniądze i idź do diabła!
— Ach, wy dziś skręcili się! Oddam. Co tam, pogadać nie można? Jakby tego owsa chciał 
zobaczyć; może cukier jest?
Żołnierz milczał, rachując miedziaki, brwi mu się zbiegały groźnie.
— Nu? to i wszystko już? Więcej nic?
— Nie — pomyślał chwilę i worek wydobył z kąta.
— Kupcie te dwie koszule i tę dewizkę! Co za to dacie?
— To? — Żyd oglądał, miął, ważył.
— Dam rubla.
— Dziesięć złotych.
— Nie. Chyba co dodacie… Owsa!
— Dodam scyzoryk; dajcie dwa ruble!
Żyd czuł, że dla dalszych interesów twardym być nie można. Dobył pieniądze, potem, 
zgarniając koszule do worka, szeptał z cicha:
— Nu, a coście obiecali, jak będzie? Jutro?
Sylwester sapać zaczął. Ręce mu się mimo woli składały w pięści.
— Ni jutro, ni kiedy. U nas w rodzinie złodziei nie było. Won ty!
Zapałały mu tak złowieszczo oczy, że Żyd od progu się cofnął, drzwiami do połowy 
zasłonił.
— Wy teraz bez humoru… Ja jutro przyjdę — rzekł.
— Ni jutro, ni kiedy! — powtórzył żołnierz — a jak mi się nawiniesz jeszcze z pokusą, 
Judaszu, to jak Boga kocham, klnę się, w tym twoim worku zęby i brodę poniesiesz! Won! 
Słyszysz?
Postąpił krok naprzód — drzwi się zamknęły.
Chłopak na środku kuchni pozostał, cały dyszący. Krew mu grała po żyłach i serce biło 
mocno.
Mundur włożył i do mieszkania wszedł. Przymaszerował do pani i na stole przed nią 
położył miedziaki.
— Co to?
— Żyd dał za wymoki herbaty i pierze!
— Weźże to sobie!
— Dziękuję. Przyszedłem też oznajmić panu, że owsa jeszcze jutro brać nie trzeba. 
Zbiegło na trzy dni pewnie.
— Toś zuch! Dostaniesz jutro urlop za to! Cofnął się do drzwi, ale nie odchodził.
— Co tam jeszcze?
— Pokornie proszę pana o arkusz papieru i kopertę.
— Na list? Masz.
— Tak jest; do matki.
Wycofał się wreszcie zupełnie, ale go zawołano po chwili.
— Dorożkę nam sprowadź i dziecka dopilnuj. Wrócimy późno. Cisza zapanowała w 
mieszkaniu. Sylwester dziecko do snu kołysał i tam przy nim zasiadł do pisania:
Sapał i potniał, krzywe litery stawiając i mażąc bezustannie.
»Najukochańsza mamo i wy mili bracia i siostry! Donoszę, żem zdrów, czego i wam z 
duszy życzę i w jednej służbie zawsze zostaję u kapitana i żem dotąd karany ni razu nie był, i 
wymówki też nie miałem, ani w pysk nie wziąłem. Koszule mi się tylko do cna zdarły, ale to 
fraszka, bo co chleba oszczędzę, to sobie sprawię.
A owe dwa ruble to niech mamie służą na trzewiki, a dwa złote takoż mamie, na co 
niebądź, a więcej, to już nie mam.
Pozdrówcie też ode mnie chrzestną i Hipka Rudeckiego i Makarewiczów i stryjnę, a 
stryjowi wieczny odpoczynek — Amen.
Frasunki wasze całkiem mnie zgryzły, a już ten Srul to najgorszy hycel.
Mili bracia i siostry, rad by ja wam z całej duszy pomóc, ale chyba Bóg za mnie was 
poratuje. Na Wielkanoc może znowu trochę wam grosza przyślę, a dopokąd sił mam, starać 
się będę.
Marcysię też pozdrawiam i proszę, żeby mnie sobie pamiętała, boć wrócę ja do niej i 
nijakiego łajdactwa nie czynię.
A o jedno was, najukochańsza matko i mili bracia proszę i zaklinam, to, abyście procesu, 
broń Boże, tylko nie rzucali.
Boć tatuś tak przykazał, i honor nasz szlachecki uczy, i hańba by była, i wstyd, abyśmy 
ustąpili. — Więc ten ambit miejcie i zawsze trwajcie w swym prawie.
Że ja teraz »wpisany do heroldii«, to za to mamie nogi całuję i swój honor znam i nikomu 
się posponować nie dam, ani też co chamskiego uczynię, tak mi panie Boże dopomóż. A teraz 
wam zdrowia życzę, i pomyślności wszelkiej, i świętami winszuję na wieki wieków…
Miłujący was brat i syn
Sylwester Dubieniecki«
Dzieciak poruszył się w kolebce, więc żołnierz nad nim się pochylił, poruszając i mrucząc:
— Luli, luli, luli!
Spośród koronek czarne oczęta patrzyły ku niemu wpółsennie.
— Caca niania, caca niania! — zaszemrała, usypiając dziecina. Żołnierz uśmiechnął się 
jasno i tak pozostał u tej kołyski, coś z cicha nucąc.

ZACHÓD

Na Zwiastowanie rozstały się bydlaki z oborą, a mały Nazar z chatą. Bydląt było 
siedmioro, chudych, oszerszeniałych, chwiejących się na nogach po złym przezimowaniu.
Nazar kończył dwanaście lat, wyglądał na osiem. I on był źle wyzimowany, chudy, 
kołtunowaty; z twarzą bezmyślną, barwy brudnego wosku od dymu kurnej chaty i nieustannej 
febry, nigdy nie leczonej.
Ziemia jeszcze była bezbarwną i nagą, z rzeki ledwie kry spłynęły, ale pasza się skończyła, 
więc bydło musiało iść na »zachody«, ratować się własnym przemysłem od śmierci głodowej. 
Musiał też iść Nazar rozpoczynać od pastuszenia swój żywot chłopski.
W sobotę rano matka mu upiekła chleba na miesiąc, ojciec i bracia udzielili nauk 
praktycznych i upletli postołów dwie pary. On tymczasem ze swą twarzą obrzękłą i apatyczną 
słuchał, słowa nie wtrącając i bat sobie długi uplatał z »klaską« włosienną u końca.
W niedzielę spędzono bydło nad rzekę — opierało się iść w wodę, więc je gwałtem 
zepchnięto ze stromego brzegu na głębię. Zwierzęta spadały z krótkim rykiem, ryjąc rzekę w 
wielkie bruzdy swoimi cielskami i chwilę ginęły pod wodą. Ale wnet wychyliły się jedne 
błyszczące nozdrza i łeb starej Bedrychy, przodownicy stada, za tym inne — do jednego 
wszystkie. Siedem ruchomych punktów wybiło się nad fale i posuwało się w jednym 
kierunku, nawyknieniem corocznym wiedzione — ukośnie z prądem.
Za nimi łódka się odczepiła i pobiegła. Na łódce dwóch braci dorosłych z wiosłami, w 
środku Nazar przy zapasach i statkach. Od brzegu reszta się przyglądała płynącej chudobie. 
Mówiono o niej, chłopaka nie wspomniano nawet, jakby miał jutro powrócić.
Rzeka rozlana była na wiorstę, mętna, tocząca resztki kry i śmieci, na widnokręgu 
majaczyły bezlistne olszyny. Oczy bydła i ludzi patrzyły tam, jak na kres daleki. W połowie 
przeprawy jeden cielak tonąć zaczął, musiano go wiosłami podpierać, u brzegu zagrzęzło 
sztuk parę. Ludzie weszli po pas w wodę lodowatą, wyciągali bydlęta postronkami — na 
kępę. Stanęły wreszcie wszystkie na lądzie, drżące, smagane wichrem i deszczem.
Nazar bat rozwinął, krzyknął i popędził je nagim wygonem, nad drugie ramię rzeczne. 
Czółno obeszło wodę i znowu po małym wytchnieniu zwierzęta wpółżywe zepchnięto na 
prąd.
Tym razem cielak poszedł pod wodę — złowiono go na pętlę i ciągnięto za czółnem — na 
brzegu jednak nie dawał znaku życia — porzucono go z wyciągniętymi sztywni© nogami, 
odrzuconą głową, wzdętego od mnóstwa połkniętej wody.
Teraz znajdowano się u kresu. Był to punkt lądu, wysepka nie większa nad morgę, porosła 
gęsto olszyną, łozą, kaliną i leszczynowymi krzakami. Wkoło niezmierzoność płaska wód 
wiosennych bez żadnego dla oka spoczynku. Nic, tylko tafla zielono–sina, szumiąca dziko, po 
której, jak grzyby bezkształtne, majaczyły wierzchy stogów starego siana.
Bydło po chwili zaczęło ogryzać suche, zeszłoroczne badyle szuwarów i tataraku, ludzie 
krzątali się żywo. Wśród dwóch olszyn odnaleziono resztki szałasu pastuszego. Chłop buduje 
z byle czego i prędko, jak bóbr; wnet jeden kołki u góry łozą związał, chrustem pokrył, drugi 
tę osnowę mokrą ziemią osypał, na wierzchu darniną umocował, wejście matą z rogoży 
osłonił — i było gotowe letnie mieszkanie Nazara. Do środka wniesiono chleby, trochę 
zmokłej słomy na posłanie i wnet przed tą budą rozłożono ognisko, które miało nie gasnąć 
przez całe lato.
Potem ludzie zapalili fajki i poglądając po tym morzu, prorokowali jaka będzie wiosna. 
Wreszcie, ponieważ deszcz się wzmógł, zabrali się z powrotem do łodzi.
Starszy Nazarowi resztę instrukcji udzielał.
— Nie kwap się z chlebem, bo nie wiem, czy do nowego więcej dostaniesz. Łyka nadrzyj 
dosyć na postoły i chudoby dobrze patrz. Ano — skórę z »krasnego« zdejmij i wysusz na 
wietrze. Nu — ostawaj zdrów.
— Jedźcie szczęśliwie.
Tak się rozstali i dzieciak ten nędzny został na Opatrzności Bożej, sam jeden, na 
»zachodzie« ojcowskim, na długie samotne miesiące. Od rozpaczy, buntów, strachu i płaczu 
broniła go bezmyślność i apatia.
Pierwszą jego czynnością było zdjęcie skóry z cielaka. Nożyk miał na rzemyku u pasa, 
dobył go i przykucnąwszy nad bydlęciem, ciął go na piersi w krzyż.
Ale wtem drgnął, na cięcie wystąpiła krew. Nazar rękę mu w gardło wtłoczył i zaśmiał się 
głupowato. Skostniały był »krasy«, ale żywy. Chłopak ściągnął kożuszek i okrył nieboraka. 
Na wietrze i deszczu pozostał w koszuli tylko, obojętny na chłód i wilgoć, otulając to bydle 
ukochane.
Po godzinie cielak dźwignął się na nogi. Od tej chwili Nazar pokochał go w dwójnasób. 
Potem nic już nie miał do czynienia, tylko ogień utrzymywać i w dal na to morze wód 
wyglądać. Bydło nie wymagało żadnej troskliwości. Ogryzłszy badyle szuwarów, wzięło się 
do łozy i olszyny, zaszyło się w gąszcz od chłodu i tam większą część czasu stojąc skulone, 
oczekiwało od przyrody pożywienia lub śmierci.
I Nazar był głodny. Wymiona Bedrychy, która go żywić miała, niedostatek karmy 
wysuszył, ptaki jeszcze nie posłały gniazd, ryba się rozpierzchła, został tylko chleb, 
pleśniejący od wilgotnej ziemi, pięć wielkich bochenków, które miały do nowego i trochę 
przygniłych kartofli.
Z tym sobie Nazar radził, jak umiał. Jadł ten chleb z solą i bez, rozmoczony w wodzie i 
suchy, wyczekując z równą jego bydłu cierpliwością, że go lato odkarmi. Pominąwszy głód, 
żywot miał lekki. Sypiał dużo pod kożuchem, potem siadywał przy ogniu, patrząc po niebie i 
ziemi. Przez dzień febra go trzęsła, wtedy z budy nie wychodził i nie warzył zupy z chleba; 
męczyła go ta bieda, ale jej zawdzięczał swe próżniacze położenie. Gdyby zdrów był, 
zatrzymano by go w domu do cięższej roboty.
Siedząc bezczynnie obserwował ptaki. Leciały one wszystkie nad tymi wodami, kluczami, 
pasmami lub kupą. Zmęczone były, chude, odzywające się żałośnie. Leciały przodem gęsi 
dzikie i bociany, smukłe żurawie i ciężkie dropie, a potem drobniejsza drużyna, cyranki i 
czajki, kurki, bekasy, słonki i jeszcze inne ćmy ptaszę. Nazar ciąg każdy oczyma po niebie 
prowadził, krzyków słuchał, rachował.
»Zachód« jego, najwyżej wzniesiony, służył często ptakom za miejsce na nocleg. 
Okrywały go czasem siwe gęsi, a olchy pokrywały się chmarą wędrowników. Wtedy noc była 
pełna szelestów, nawoływań, ćwierkań, a chłopak w budzie czuł się niby wśród wielkiej 
bratniej kompanii.

* * *

Po paru tygodniach poczęły wody zbiegać, rozdzielać się na tysiąc ramion, ukazały się na 
morzu lądy płaskie, zielone lub wyższe, czarne od krzaków i zarośli drzewnych. Wysepka 
Nazara uczyniła się wyspą, której szczyt koronowały olszyny, a między dwie wodne drogi, 
»proście«, wiosną tylko dla czółna odstępne, wcisnął się cypel niskiego pastwiska, które w 
mgnieniu oka, przez noc jedną ciepłą okryło się zielenią.
Buda pastusza na nie zwrócona była, mógł Nazar, leżąc u ognia pilnować bydła, które 
brodząc po grzbiety, chciwie łowiło pędy »czarnohołowu« i »pławuszki«.
Ale on tam rzadko patrzył. Zajmowała go druga strona »zachodu«. Gąszcz tam dotykał 
wody, gęstniał z dniem każdym, zbiegał aż do rzeki kępami kaliny, łóz — złotawymi kitami 
pokrytych — i zlewał się z nurtem, gęstwiną sitowia i tataraku. Zda się, zieleń kapała aż w 
nurt, ciekła po wodzie liśćmi białych i złotych grzybieni, które, prądem muskane wyciągały 
długie łodygi, aż naprzeciw, gdzie ku nim wybiegały znowu tataraki i kwietnym złotem 
kwitnące łoziny.
Rzeka tutaj tworzyła zatoczkę, czarną od olszyn, rozdzielając dwa »zachody«. Nad 
zatoczką tak upłynęło lato Nazarowi. Zdziczały, na kształt błotnego ptaka, lubił ten cień i 
zacisze, lubiły je i ptaki. Co wieczór na wody te siadały z pluskiem. Zachodnie słońce 
wciskało się ukośnie w tę kryjówkę, a skrzydła ptaszę rozbijały toń purpurową, rozbryzgiwały 
tę purpurę w kaskady.
Wtedy rozpoczynał się ogłuszający koncert, trwał noc całą, ogarniał daleko ciszę łąk, 
płynął po wodach, drżał w ciepłym powietrzu. Nazar mało sypiał wtedy. Gwar ten go budził, 
męczyły komary, dokuczało gorąco w budzie. Krótka noc mijała prędko, a ledwie świt, 
zrywał się, szedł nad zatoczkę. Po krzakach jak kot się ślizgał, upatrując gniazd, na ryby 
przynęty stawiał, w skwar południowy kąpał się i w jamach nadbrzeżnych brał raki.
Teraz zbytek miał jadła. Jaja pstre i sine bił na jajecznicę, piekł drobne rybki na żarze, 
gotował raki. Nie dbał o przednówek. Tylko febra go nie odstępowała. Ciało jego, gdy się 
kąpał nagi, na tle wody zielonej od drzew nad nią rosnących, miało pozór topielca. Chudy był 
strasznie, siły nie miał żadnej, tylko zwinność i podstępność zwierza.
Dnie mijały, nie przynosząc żadnej rozmaitości. Nazar przestał zupełnie głos wydawać, 
nawet na bydło swe nie wołał, przed łodzią, ujrzaną z dala, krył się w zarośla, zapomniał 
rachuby czasu. Wzrok mu się zaostrzył, słuch nabrał nadzwyczajnej wrażliwości, ruchy 
przypominały czającego się drapieżnika. Przez większą część dnia, półnagi, z twarzą swą 
obrzękłą i dziką, z gęstwiną powichrzonych włosów na wielkiej głowie był straszny.
Pewnego południa wychylił się tak z gąszcza, uczepiony jedną ręką odrośli wierzbowej, 
drugą z prętem zakrzywionym wyciągał nad wodę, starając się uchwycić i do siebie 
przyciągnąć kitę szuwaru, na którym uczepione wisiało drobne gniazdeczko. Podobny był w 
tej pozie do olbrzymiego pająka lub nietoperza.
Chwilę wisiał nad wodą, nagle odrośl puściła, rozległ się plusk i głuche stęknięcie. 
Naprzeciw z drugiego brzegu ozwał się śmiech szyderczy.
Nazar wybił się na wierzch i kilku uderzeniami rąk odpłynął z głębi. Tedy do pół ciała w 
wodzie, szlamem okryty, spojrzał bojaźliwie w kierunku owego chichotu. Tam na leżącym 
pniu wierzbowym siedziało dziecko, dziewczynka może ośmioletnia i patrzyła ku niemu. 
Skrzywienie śmieszne przeszło po twarzy pastuszka, oczy jego szpetne, małe, zabłysły.
— Ty znowu tutaj? — zawołał.
— Ale
— Dopiero przyszła?
— Nie, dawno. No, grząsko było w tej stronie, bałam się chodzić.
— Dużo bydła u ciebie?
— Piętnaścioro.
— Wszystko wasze?
— Ale.
— Budę masz.
— A jakże. I chleb i słoninę i kartofle.
Chłopak umilkł przygnębiony bogactwem sąsiadki. Więcej też nic nie miał do pytania, 
więc zaprzestał rozmowy i usiadłszy na brzegu po swojemu bezmyślnie w wodę się zapatrzył. 
Dawał słońcu wysuszyć bieliznę na ciele. Potem wzrok i myśl skierował ku temu gniazdu 
niedostępnemu, na dwóch badylach szuwarów wiszącemu, jak torebka misternie z traw i 
porostów utkana. Naprzeciw niego dziewczynka śpiewać poczęła, cienkim, przekrzyczanym 
głosikiem:

Za borem, za borem krasny mak zasieli
Nie będą, że długo chłopaka widzieli.

Śpiew ten spłoszył ptactwo, przeraził ciszę tego odludzia. Przytuliło się wszystko do 
gąszcza i przez chwilę ucichło. Malutka kurka wodna, która na liściu grzebienia założyła 
gniazdo, odbiegła do brzegu po pasmach mięty, po wodnych porostach, a na tym liściu wodą 
poruszanym — narośli wiatru, zabłysła garstka drobnych jajeczek, bez żadnej osłony ni 
straży.
— Nazar — zawołała dziewczynka — zabierz gniazdo.
— Aha, nie wolno — odparł — wtedy mnie febra całkiem zje. Tylko temu zabobonowi 
zawdzięczała ptaszyna istnienie. Po chwili ptactwo oswoiło się ze śpiewem. Z kęp u wnijścia 
zatoczki wychyliły swe szaro–brunatne głowy cyranki, siedzące na jajach, czajka karmiąca 
już małe, rozpoczęła swoje nadlatywanie z jadłem, nawet w gąszczu grząskim od strony 
dziewczyny rozległ się nosowy, głęboki, brzmiący donośnie głos bąka, najdzikszego z 
ptaków. Nazar głos ten starał się naśladować.
— Widziała ty jego, gdzie siedzi? — spytał małej.
— Nie, tam grząsko, boję się, zadziobie!
— Głupia ty — burknął z pogardą.
Potem na chmielach się wyciągnął i zasnął, obojętny na komary, co go cięły, chmarą 
zasypując, na wznak, wprost słońca, które przebiwszy cień olch, stało w samej pełni, 
olśniewającym blaskiem żrąc mu przymknięte powieki.
Od tego dnia towarzysze całoletniego wygnania spotykali się nad zatoczką. Wnet też 
różnice gustów ich płci zdecydowanie się ujawniły.
Dziewczyna lubiła śpiewać i śmiać się. Jasno — niebieskie oczy patrzyły roztropnie, 
często drwiąco. Włosięta swe nosiła gładko przyczesane i splecione w malutki warkoczyk, 
bielizna jej była czysta, spódniczka do kolan podniesiona, żeby się nie uwalać, na nogach 
zawsze postoły. Widać było troszczenie się o swą powierzchowność, umiłowanie barw 
jaskrawych i błyskotek.
Na niedzielę nakładała wyszywaną własnoręcznie koszulinę, miała wtedy na szyi pasemko 
drobnych paciorków, u koszuli spinkę z kolorowego szkła, przy warkoczu czerwoną 
tasiemkę, na głowie czerwoną chustkę. Jednym słowem zdradzała materiał na przyszłą 
wioskową zalotnicę i elegantkę. W tym stroju pokazywała się Nazarowi, przybierając ruchy i 
miny dorosłych dziewek. Była przy tym spokojna i pracowita.
Ptaki na jej brzegu niosły się spokojnie, gniazda jej nie bawiły. Siadywała nad wodą, 
przyglądając się sobie, lub ze swawoli bijąc prętem po fali. Dla rozrywki plotła Wianki i 
nosiła je, lub puszczała z wodą.
Czasami przychodziła na brzeg z miną poważną, z węzełkiem na plecach. Zdejmowała 
wtedy postoły, podniosła wyżej spódniczkę, zakasywała rękawy po ramiona. Z miną też 
poważną wchodziła do wody i prała bieliznę, obyczajem kobiet dorosłych każdą sztukę 
obijając o nogi, wyżymając gestem zręcznym, naprzód podana, wyciągająca ramiona swe 
drobne i chude, cała w świetle drżącym, ruchomym, słońca sianego przez czuby olszyny.
Potem rozwieszała bieliznę na krzakach, zawsze ważnością swej pracy bardzo przejęta. 
Naprzeciw Nazar się jej przyglądał, zwykle milczący. Ten był również miniaturowym 
wydaniem dorosłego parobczaka.
Przemyślny i chytry, złośliwy w myśli, apatyczny w czynie, na pozór obojętny, kochający 
się w brudzie i niezależności. Szpetny, złym odżywianiem się w rozwoju fizycznym 
powstrzymany, umysłowo mało co więcej rozwinięty niż zwierzę, miał już wszystkie 
instynkty dorosłego parobka, przy tym nad wiek dojrzałą praktyczność i rozsądek.
Gdy dziewczynka, ustrojona na niedzielę, pyszniła się przed nim, miał ochotę błotem ją 
obrzucić, zwalać i wydrwić, jak to czynił w wiosce swej na ulicy. Ale zatoka była głęboka i 
nim by dopłynął, dziewczyna gdzieś w gąszcz by uciekła. Gdy prała swe koszuliny, on na 
przeciwnym brzegu przypatrywał się poważny z ręką wspartą o bok i źdźbłem w zębach, 
spluwając od czasu do czasu lub gwiżdżąc.
Tak przyglądali się parobcy dziewczętom, do których myśleli swaty słać. Czasami się 
odzywał:
— Ohapa, wziąłbym ja ciebie za żonkę.
A ona odwracała się z chichotem, pięścią zatykając usta.
— Aha, u was pola mało, tatusio mnie nie da!
— Ot, ma co chować, taką chuderlawą!
— A ty co! Gęsia cholera! — odcinała prędko.
— Ty chuderlaku! Masz!
Zgrabnie rzucony kawał gałęzi z gwizdem uderzał ją po nogach. Dziewczyna uciekała z 
krzykiem i potem przez dni kilka nie odzywała się wcale.
Wtedy Nazar popisywał się przed nią. Z siekierką uwijał się po gąszczu, wielkie polana 
nosząc sobie na ognisko; ze zwinnością wiewiórki drapał się na czuby olszyn, pływał i 
nurkował. Uraza dziewczyny topniała wobec bohaterstwa, wydawała ona okrzyki przestrachu 
i podziwu, wreszcie powracały znowu przyjazne stosunki sąsiedzkie. Znowu Ohapa prała 
chusty, bijąc szare płótno o swe chude nogi, znowu naprzeciw wyrostek o twarzy złośliwej 
małpy ku niej zerkał, odzierając łozinę z kory i białe te pasma skręcając w pęczki 
symetryczne na postoły. A oba ich obrazy odbijała w sobie woda zielona z dnem torfiastym, 
zdradliwym i przyglądały się im młode, tegoroczne ptaszki, próbując swych skrzydeł i siły. 
Aż pewnego dnia Ohapa nie przyszła nad zatoczkę. Nazar zdziwił się, wyczekiwał, 
nadsłuchiwał dzień cały daremne.
— Szelma — pomyślał — musieli jej z domu jadła podwieźć to się opycha!
Splunął i odszedł. Ścieżynę już sobie w gąszczu przetarł ciągłą wędrówką, szczelinę taką, 
jaką zwierz sobie do źródła znaczy. Powrócił nią do budy wieczorem, osowiały.
Tej nocy jakiś strach go dusił. Sowa usiadła na olszynie i jęczała, a bąk nieswoim głosem 
chrapał i coś chodziło w gąszczu, coś świeciło. Chłopak kożuchem się nakrywał, ogień palił i 
zębami szczękając, czekał ranka.
Skoro świt zerwał się i pobiegł do zatoczki. Czekał godzinę, dwie, zaczął wołać:
— Ohapa! Ohapa! Bywaj!
— Bywaj! — odpowiedziało echo po wodzie.
Zresztą nikt nie odhukiwał, nikt nie przychodził, tylko strwożony krzykiem zapewne, 
zerwał się od brzegu wysepki dziewczyny ptak wielki i zakołowawszy, opadł z Nazara strony 
w gąszcz oczeretów i łozy, kędy topiel i trzęsawisko było. Ptak ten oderwał myśl chłopca od 
Ohapy. Był to bąk samotnik, którego on dotąd nigdy z bliska nie widział, ani gniazda jego nie 
znał. Może on tam małe ma na kępie w oczeretach?
Nazar postanowił tam dotrzeć. Spojrzał raz jeszcze na brzeg przeciwny, gdzie bielała po 
krzakach susząca się bielizna dziewczyny i odszedł milczkiem, by bąka nie spłoszyć.
Zaraz też do dzieła przystąpił. Rozebrał się do naga, wziął z sobą sznur z łyka i długą, 
gładką tyczkę i ślizgając się jak wąż, zagłębił się w trzęsawisko. Na brzuchu pełznął, rękami 
chwytając się kęp szuwarów, popychając się nogami; zostawiał za sobą czarną bruzdę szlamu, 
pod nim topiel cała się uginała. Chwilami odpoczywał, tyczkę podkładając pod ramiona i 
znowu pełznął, tamując oddech, podobny do potwornego czarnego robaka.
I nagle znieruchomiał, wpatrzony w jeden punkt, ze źrenicami rozszerzonymi zgrozą. Było 
to ujście zatoczki. O dwa kroki od niego woda już topiel pokrywała, posuwać się dalej było 
niepodobieństwem. Leżał na pomoście z przegniłych oczeretów, a młode ich pędy okrywały 
go z góry.
Tuż obok niego, na kępce stał ptak wielki, szaro—żółty, nastroszony, z głową wtuloną w 
pierze, z obwisłymi skrzydły, i złośliwymi oczyma wpatrywał się także w ten punkt, kędy i 
Nazar patrzył, od zgrozy oniemiały, sztywny.
Z wody czarnej spośród liści grzybienia wyzierała głowa ludzka unieruchomiona, straszna, 
a dokoła niej dawały się słyszeć szmery, pluskania, ruchy w topieli.
Głowa była zielono–czarna, z usty rozwartymi, obrzmiała potwornie i patrzyła ku nim 
szklanymi oczyma.
— Ohapa — wyszeptał wreszcie Nazar.
Ryba plusnęła przy topielcu i wypełzł z głębiny lśniący swą połyskliwą czarnością rak, 
wpijając się w zdobycz.
— Boże — głośniej wymówił chłopak.
Bąk się spłoszył, leniwie skrzydła podniósł i odleciał o kroków kilka bliżej topielicy. 
Dziób w szlam zanurzył, nadął się i zabączał przeciągle, wyrzucając nozdrzami błoto.
Raptem na ten głos ponury Nazara trwoga opadła; zaczął się cofać nieprzytomny, z sercem 
bijącym, już nie szukając gniazda, ani strzegąc się szmeru. Uciekał, wpijając się palcami w 
kępy, ocierając do krwi ciało o korzenie, a za nim, zda się, goniła ta towarzyszka doli 
pastuszej, wołając ratunku.
Dopiero przy bydle swym Nazar oprzytomniał. Siadł i zapłakał gorzko.
— Dolo moja nieszczęśliwa — jąkał — co ja teraz zrobię. — Na zgubę mnie zostawili, na 
przepadłe. Trup ze mnie tylko, a oni całkiem zapomnieli, porzucili. Było lepiej nie rodzić się! 
Umrę ze strachu, umrę!
Bedrycha stara podniosła łeb z trawy i spojrzała ku niemu, zdziwiona hałasem, cielak 
pstrokaty, faworyt, przyszedł do niego i obwąchał ręce, szukając chleba. Chłopak poczuł się 
mniej samotny.
Zaczął wypadek sobie przedstawiać. Dziewczyna weszła głębiej, szukając zapewne wody 
świeżej do płukania szmat, trafiła na jamę szlamu pełną, pułapkę rzeczną, kędy ta woda 
zdradliwa ofiary swe wciąga, z nóg wali, ssie w głąb bezdenną, a potem wyrzuca znów na 
powierzchnię.
Dziewczynina tak zginęła bez krzyku i obrony. Woda się tylko nad nią w koła coraz 
większe rozbiegła — i już było po niej. Została tylko w pamięci Nazara. Nad zatoczkę 
przestał chodzić i raków nie łowił, zdjęty obrzydzeniem; nie znosił hukania bąka i dni całe 
spędzał przy bydle, do swawoli, kąpieli, gwizdania straciwszy ochotę.
We dnie spokojny był, ale w nocy strach go męczył. Krzaki czarne przybierały kształty 
dziwaczne, liście coś gadały, łozy się ruszały, a na ścieżce ruchomej, która od miesiąca po 
wodzie ku niemu szła, widywał Ohapę, jak żywą, tylko zielono–srebrną i przejrzystą, jak się 
ruszała, płótno rozsuwając i tańcząc po nim.
W męce tej, potem zimnym okryty, Nazar do Bedrychy się przytulał, u boku jej skulony, 
drżący i tam wreszcie zasypiał, ciepłem bydlęcia w połowie ogrzany, w połowie mokry i 
skostniały od rosy. Zwierzę, przeżuwając, spoglądało czasami ku niemu, czasami polizało go 
po głowie szorstkim językiem, wokoło chóry ptaszę grały.
Znowu bywał głodny Nazar, bo chleb się skończył, a pamięć czasu stracił i tylko po 
trawach i wodzie rachował, kiedy przecie o nim w chacie sobie przypomną.
Nadchodziła ta pora. Z dala widywał ludzi po sianożęciach, słyszał dalekie kos pobrzęki, a 
trawy kwitły i miodowe wonie szły mu w nozdrza, a słońce smaliło ogniem. Gniazda 
opustoszały; cały »zachód« scichł i bardziej się jeszcze przed okiem ludzkim ukrył w kitach 
wybujałych oczeretów.
Stanęło wszystko w pełni letniego rozwoju! Bydło Nazara miało sierść lśniącą i boki 
gładkie, spasło się na pokaz, podskoczyły w górę olszyny i kalina, trawa była po pas. Tylko 
pastuszek był jednakowo nędzny i drobny ze skręconymi w kołtun włosami, odarty, 
sczerniały od febry, upału, wichru.
Na widok kosiarzy za rzeką, przypadał do ziemi — drżał na głos ludzki, bał się odezwać. 
Brat, co doń przybył nareszcie, wioząc na malutkiej łódce chleb, sól, kaszę i koszulę, długo 
hukał i czekał, aż się chłopak ośmielił, poznał go i wypełznął z gąszczu. Potem zaraz do 
chleba się rzucił, pożerając z łapczywością zwierzęcia, o nic nie pytał, odpowiadał.
Brat bydło obejrzał.
— O! Krasy żyje! — rzekł radośnie. Nazar głową kiwnął.
Chłopak fajkę zapalił, i po łąkach zastygłe swe oczy wodząc, zamruczał:
— Pora kosić już.
Godzinę zabawił, obydwaj milczeli. Wreszcie Nazar się odezwał:
— Ohapa się utopiła, tam! — palcem wskazał.
— Aaa… ze wszystkim się utopiła?
— Ale, raki zjadły.
— Nu, a któż tam ich bydła pilnuje?
— A kto? Nikt.
— Trzeba powiedzieć, żeby kogo przysłali.
Wstał, popiół z fajki wytrząsł i do łódki się skierował. Nazar usta otworzył, ale tylko 
stęknął i patrzył nieporuszony za odjeżdżającym.
W garści chleb trzymał i cicho poczęły na ten chleb łzy padać. Na łodzi chłop stanął, 
zepchnął ją na czarną wodę. Zrazu cały był widoczny, silny, czysto odziany, w czerwonym 
pasie, z karkiem i ramionami potężnymi. Pochylał się miarowo za wiosłem i znikał powoli. 
Wśród szarych kiści oczeretów mignęła kilka razy jego głowa, osłonięta kresami kapelusza, 
dłoń potężna i wreszcie zniknął zupełnie.
Wtedy Nazar począł znowu swój chleb od łez mokry żuć powoli i rachować, za ile czasu i 
on stąd wróci do domu. Długo jeszcze było, długo!…

»PRO MEMORIA«

Więc znowu wyjeżdżasz, Jasiu? Wszak dopiero wczoraj wróciłeś od Zarzyckich.
— To i cóż z tego? Przecie nie jadę znowu do Zarzyckich, lecz na jarmark…
— A na cóż ci jarmark potrzebny?
— Mówiłem sto razy ojcu! Dyszlową klacz muszę przehandlować, bo stara i parę 
fornalskich szkap sprzedać.
— Po cóż handlować klacz — ma ledwie dziesięć lat — albo to starość?
— Dla ojca młoda i ta, co ma szesnaście.
— Ha — no — prawda, starym, stare lubię. Ale co fornalskie! Bój się Boga — toć roboczy 
czas właśnie!
— Dlatego, że roboczy — więc mi potrzeba pieniędzy.
— Toż sprzedałeś rzepak!…
— Chybił w omłocie.
— Boś gościem w domu! Pewnie cię okradli…
— Być może! Nie będę przecie dla głupiego rzepaku siedzieć w tej pustce i ziarnka liczyć. 
Zresztą jeżdżę za interesami. Ojciec myśli, że się bawię! Truje mi dni i nocy ta gospodarka 
nudna, straty, ciężary… Albo to ojciec nas rozumie? Ojciec widzi stare czasy i dawne 
warunki. Popróbowałby ojciec teraz żyć!
— Mój drogi, za moich czasów inni byli ludzie, nie warunki. Człowiek, jak się nudził, to 
się żenił, jak tracił, to się kurczył i siedział cicho.
— Żenił się! Jak to ojcu łatwo mówić! Teraz żadna panna nie zechce za mnie pójść, do tej 
rudery. Muszę się ekwipować, no i za granicę ją wieźć! Et, — co tu gadać! Żona to zbytek, na 
który mnie nie stać. Chce ojciec, żebym ciężarów zbył — to proszę dać pieniędzy! Co mi z 
gderania i rad moralnych!…
— I do czegóż to dojdzie w ten sposób: świat, wy?
— Albo ja wiem! Co mi zresztą z tego przyjdzie, gdy się dowiem. Zapłaci mi to 
Eljasberga, żniwiarzy, służbę? Napełni mi spichrze? Pozwoli użyć życia i młodości? Ech, 
ojcze, nie mamy czasu myśleć o abstrakcjach. Konie czekają. Jadę. Przywiozę może sto rubli, 
jeśli się nie zgram! Niech ojciec zarządzi jutrzejszą robotę. Przyjdzie do ojca Bohusz po 
dyspozycje.
— Stary opuścił głowę i nic więcej nie rzekł, tylko po długiej chwili, gdy ucichł już nawet 
turkot bryczki syna, z cicha do siebie zamruczał.
— Cofa się świat, cofa!
Dom pogrążył się w ciszy. Dzienne sprawy były pokończone — spoczywał dwór i ludzie. 
Po pustych komnatach najmniejszy szmer nie przechodził, najmniejszy ruch nie zdradzał 
życia. W mrokach samotny starzec sam był, nie wołał światła — może drzemał…
— Aż wreszcie gdzieś w końcu domu skrzypnęły drzwi, rozległo się chrząkanie i odgłos 
ciężkich kroków. Wtedy emeryt gospodarz wstał ze stłumionym stęknięciem.
— Czy to wy, Bohusz? — spytał.
— Ja właśnie — odparł znudzony, burkliwy głos.
Stary przeszedł parę pokojów, do rogowego, gdzie była syna kancelaria. Zapalił świecę na 
biurze.
— Cóż powiecie Bohusz — zagadnął wąsatego, ponurego ekonoma.
— Ano, po dyspozycję przyszedłem!
— Jakże tam kopy?
— Gniją!
— A rola? W zagonach?
— Jeszcze nie włóczona.
— A siano sprzątnięte?
— Na pokosach leży.
— Rany Pańskie! To trzeba kopy zwozić, na gwałt włóczyć, wszystkimi siłami siano 
gromadzić!
— Ano właśnie! Ale to próżne gadanie! Rąk nie ma!
— To trzeba rąk dostać.
— Chyba pan da pieniędzy!
Stary szufladę biura otworzył. Pusta była! Chwilę w głąb jej spoglądał, jakby się wahał i 
namyślał. Potem z westchnieniem wstał i wyszedł. Bohusz czekał ponury, zniechęcony, jak 
człowiek, co wyczerpał już wszystkie sposoby i energię. Stary długo bawił w swoim pokoju, 
słychać było, że kluczami brząkał, sprzęty przesuwał. Nareszcie wrócił.
Sakiewkę nicianą, łokciowej długości, na stole położył i jął z niej dobywać i liczyć 
srebrniaki duże, nowe. Dobierane były widocznie z amatorstwem, wydawane z męką. Sto 
sztuk odliczył, popatrzał na nie, ręką po nich jakby z pieszczotą musnął.
— Bierzcie to Bohusz, na jutro! Niech wiedzą ludzie, że stary pan o tym dniu myśli! Niech 
stare czasy przypomną! Ho, ho! Tak dawniej co dzień bywało! Ano, inni ludzie byli! Świat 
się cofa! Co? Bohusz!
Twarz ekonoma rozjaśniła się znacznie. Z lubością zbierał pieniądze.
— Nie cofa się, panie — odparł — to tylko ludzka bieda, że jak chorobę każdy młodość 
musi odbyć. Młody zawsze jednaki. Da Bóg, postarzeje!
— Nieprawda, Bohusz, nieprawda! Za moich czasów i młodzi inni byli!
— A pewnie, skoro pan tak mówi…
— Mówię wam, Bohusz, szczerą prawdę. Ta sakiewka taka stara, jak i ja. Nigdy pustą nie 
była.
Ta sakiewka powiedziałaby wam — o nas. Ano, szelma, milczy. Więc tedy włóczcie, 
zbierajcie siano, zbierajcie kopy! Duchem!
— Duchem, proszę pana.
Ekonom wyszedł. Stary sakiewkę do kieszeni wsunął, zabrał świecę, minął puste salony, 
zatrzymał się wreszcie w swojej sypialni, pełnej gratów i mebli równie, jak on sam, starych. 
Świecę na kantorku umieścił, obejrzał się, czy go kto nie podgląda i otworzył szafę, 
zarzuconą do samego szczytu szpargałami i książkami. Między te szpargały rękę wsunął i 
ukrył gdzieś w głębi sakiewkę. Przy tym nieuważnie poruszył stos nagryzionych przez myszy 
i mole zeszytów Kilka osunęło się i spadło na ziemię.
Gdy je na powrót odkładał, spojrzał przypadkiem na wierzchni napis: Kalendarz dla 
ziemian na rok Pański 1838–y, a niżej ktoś dopisał — Pro memoria Mieczysława Dluskiego.
Ręka starego zatrzymała się. Otworzył zeszyt. Na odwrotnej stronie każdej karty ta sama 
ręka kreśliła uwagi, krótkie, dosadne Był to kalendarz z lat jego młodych, ręka, kreśląca te 
słowa, była to ręka jego ojca. On sam miał wtedy lat dwadzieścia. Zeszyt nie wrócił do szafy 
Przeszedł na kantorek, oświetliły go dwie świece.
Stary usiadł w fotelu, włożył okulary i daleko od oczu odsunąwszy kalendarz, czytał.
»Daj Boże szczęśliwy« stało pod datą Nowego Roku« a potem — »miałem zjazd sąsiadów 
— obradowaliśmy nad złym stanem interesów Zaręby. Błazen marnuje ojcowiznę. Wygrałem 
w faraona 30 dukatów«
5. stycznia. »Pożyczyłem Zarębie 100 dukatów — żona, małe dzieci!«
10. stycznia. »Promują mnie na wyborach, bo pan Piotr zrezygnował. Sam nie wiem, co 
powie na to Monika, pojechała do Józia, bo błazen dawno żadnej wieści o sobie nie dał«.
14. stycznia. »Sprzedałem wódkę po 71 kop. O 11, kop. wyżej niz Zaleski. Zadatku 
wziąłem 300 złotych«.
17. stycznia. »Nie ma już moich 300 złotych. Wróciła Monika Błazen uciekł z konwiktu, 
za różne brewerie! Ojcowie Pijarzy nie chcą go więcej mieć u siebie. Zadłużył się u jurysty 
naszego domu, u Spendowskiego na 70, u dzierżawcy na 80, u żydów w miasteczku na 100. 
Monika we łzach tonie, a ja, żebym go tu miał, zrobiłbym ścisły obrachunek na boćki. Hultaja 
wypadnie do domu zabrać, a tu mi uczciwe imię gotów powalać«.
Czytający jeszcze dalej kalendarz odsunął i oczy kilkakrotnie zmrużył, jakby im nie 
dowierzał. Poruszyły mu się dziwnie brwi siwe usta opadły w kątach. Potrząsnął tu i tam 
głową. Tam do Ucha, o jakim błaźnie mowa? Przecież nie o nim! Wprawdzie Józefem go 
ochrzczono — no — i zdaje się, że do konwiktu uczęszczał, ale co brewerii i długów jako 
żywo nie pamięta. Ojciec z pośpiechu może go z tym Zarębą zmieszał.
Okulary przetarł i czytał dalej.
1. lutego. »Wyprawiłem woły do Odessy z Paszkowskim. Lepiej bym to sam załatwił, ale 
Zaleski i Bołońdź naznaczyli mnie superarbitrem w sprawie o tę karczmę graniczną. Ludzie 
mi radzą oddać Józefa do miasta na karierę sądową. Jeszcze co może! Chłopiec w klasztorze 
został urwisem, w mieście zostanie skończonym drapichrustem«.
— No, no, no — hm hm! Same pomyłki. Myszy tu chyba sens wygryzły!
7. lutego. »Mrozu stopni 20 rachuje gorzelany. Zmarł pan Marcin Rawicki. Jadę na stypę. 
Owce padną na motylicę. Pszenica sypie 2 korce z kopy. Monika gryzie się Józefem i 
niedomaga«.
12. lutego. »Chrzanu nie przetrzesz — baby nie przeprzesz! Jadę po Józefa. Zaleski 
napomyka, że mu młodszą córkę da! Może i rację ma jejmość. Biorę z sobą Ignacego, Jana, 
Rafała, brykę, kasztany — no i wóz z leguminami dla ojców Pijarów! Cierpieli tego błazna 
całe trzy lata. Bóg im to nagrodzi! Sto dukatów w sepeciku!«.
20. lutego. »Przywiozłem tedy chłopca. Wąsy ma, włosy w lokach, kamizelka w kwiatki, 
buty jak kasztelanie. Mało oleju w głowie, a wiele much w nosie!«
24. lutego »Monika desperuje. Józef nie chce ani się żenić, ani pracować — chce do 
wojska — do ułanów. Zupełnie głupi i skończony urwipołeć. Przywiózł z sobą flet i gitarę. 
Mnie sie zdaje, że zerka na Bronisię, naszą wychowanicę. Jeszczem tego Monice nie mówił. 
Zaślepiona i zbuntowana przez błazna! Ale jak go dopilnuję, będzie lanie! Cóż to, że mi o 
tym nie mówiono w konwikcie? Prawda, nie było tam okazji«.
1. marca. »Paszkowski wrócił. Woły sprzedał w Ratnem. Dobrze zrobił! Dałem mu za to 
dziesięć złotych i skórek owczych na kożuszek. Józef chodzi z flintą na ptaszki, a wieczorem 
śpiewa niedaleko fraucymeru. Że też Monika tego nie słyszy! Podobno, że błazen narzeka na 
los i na mnie i chce użyć życia i młodości. Hodowałem go na to, aha! Zaraz, niech no sie 
ośmieli co bąknąć! Ten chłopiec truje mi życie, wczoraj kazałem sobie krew puszczać i 
Mordko dekokt mi załecił«.
4. marca. »Jeździłem na sądy. Wygrałem sprawę o klepkę z tym niemcem — przysądzono 
mi 47 złotych, ale Spendowski wziął za obronę po wielkim targu 74 złote i trzy beczki owsa. 
Ano postawiłem na swoim!
— Kupiłem Monice racymory u tatara, ale powiada, że mnie oszukali. Kobietom nigdy nie 
dogodzisz«.
10. marca. »Przyleciały skowronki. Był na marjaszu Zaleski, przebąkiwał o córce, ale 
Józefa nie było w pokoju. Mnie się zdaje, że on skorzystał z mojego zajęcia i smalił cholewki 
do Benisi. Przy wieczerzy obojgu im źle z oczu patrzało! Rany Pańskie — jaka to młodzież 
teraz! Ni to do rady, ni do pracy, ni do myśli. Bąki zbijać, wodę palić, w głowie wiatr, w 
kieszeni wiatr, w sercu wiatr. Za naszych czasów inny rygor był, ano — i my lepsi byli«.
15. marca. »Stało się, com myślał. Monika zastąpiła mnie dzisiaj! Tyran jesteś! Ja? 
Okrutnik! Ja? Wyrodny ojciec! Ja? Opamiętaj się kobieto! Toć trzydzieści lat żyjemy z sobą, 
a ty mi to dzisiaj powiadasz.
— Ale co to! Niewieście do rozsądku mówić, to jak cyganowi do sumienia. Co prawda — 
ja swej jejmości zawsze słucham, ale wedle przykazania swój rozum mam.
— Więc tedy woła: Zabijasz mi dziecko! Toć i moje. Żywcem go w grób grzebiesz! 
Najbiedniejszy coś ma — a on co!
— Ma to co i ja. Niech statkuje i pracuje. A ona na to: Co się jegomość do niego równasz.
— Powiedziała mi: jegomość — to źle! Przypomnij swoje młode lata. Ileś ty krajów, ile 
cudów widział — jak się bawił i szalał. Trzymał cię ojciec jak dziewczynę przy pasie?
— Pracowałeś ty, statkowałeś?
— Inne czasy były — jejmość (rzekę jej »jejmość« za tego »jegomości«), teraz nie ma 
gdzie hulać i na cuda patrzeć też nie ma!
— Inne czasy, inne czasy — ale lata te same jego, co twoje wtedy — ona mi odpowiada. 
Chłopcu się swobody i młodości część należy, piwo wyszumieć musi, między ludźmi trzeba 
mu się otrzeć — świata zobaczyć.
— Co — wołam już w pasji — więc on ma mi fortunę zjeść, krwawicę przetrwonić?
— Zje i przetrwoni, skoro nie dasz młodym latom woli. Chcesz, żeby twojej śmierci 
wyglądał? Charakter żeby popsuł, żółcią się napełnił?
— A ty chcesz, żeby ci Benisię zbałamucił?
— Nieprawda!
— Jak to — nieprawda — ano to spytaj go, skąd tę sakiewkę karmazynową ma z dwoma 
srebrnymi serduszkami na końcu. Możeś to ty ją wydłubała szydełkiem?
— Monika tedy umilkła, przenikliwością moją skonfudowana, ale wnet zażyła mnie z tego 
samego argumentu.
— A choćby i tak było, kto winien, ty! Jeśli sierota krzywdy jakiej w naszym domu dozna, 
ty na sumienie weźmiesz! Chłopcu z nudy i niewoli złe myśli przychodzą, krew nie woda. 
Może się stać nieszczęście. Ale ja czysta będę w sumieniu, ostrzegałam ciebie. Zgubisz dwie 
dusze!
— Jezu Nazareński, ona ma rację! Ten błazen, ten pustak, ten hultaj, może mnie przed 
Bogiem zbłaźnić. Bo i prawda, kto za cnotę domu odpowiada? Ano ja, to jest ja i Monika. 
Posłałem zaraz po Mordkę, bo czułem, że mnie krew zaleje i więcej już tego dnia o tej kwestii 
gadać nie chciałem. Doczekaliśmy się ładnych czasów, wyhodowaliśmy piękne pokolenie! O 
Jezu, a Jezu, świat się rychło z taką młodzieżą zapadnie!«
17. marca. »Żem uczciwy jest człowiek, prawy katolik i nieszczęśliwy, takim dzieckiem 
pokarany ojciec, więc że mi Bóg taki, a nie inny krzyż naznaczył, więc go podjąłem i 
dźwigam. Z Józefem gadać nie chciałem, bo bym się pewnie uniósł, a dekokt piję i Mordko 
zaleca spokój. Z Moniką zdecydowałem swoją ruinę majątkową przez tego wyrodnego syna. 
Stanęło na tym. Po Wielkiejnocy puszczam chłopca w świat, tymczasem ekwipować go 
muszę. Zleciał się już na stypę moich pieniędzy cały kahał żydów: ci krają, ci szyją, tamci 
mierzą. Granatowy frak ze złotymi guzami, same jedwabie i aksamity. Chłopiec, powiadają, 
tak się obdarł, że nawet chustki na szyję nie ma. To wszystko egzageracja kobieca, ale co 
robić, krzyż taki Bóg dał. Sepety wypróżniłem. Restaurują najtyczankę, szory, najlepsze 
cztery siwki zabrali mi ze stada. Jak ten błazen je wypatrzył! Będzie miał oko do koni. 
Oddałem mu też Grzesia i Florka, najsprawniejszych chwatów. Gotówką wydałem 150 
złotych. Monika mówi, że mu na drogę ledwie starczy 50 dukatów. To kłamstwo! Kiedym z 
domu szedł w jego latach, dostałem jednego konia, także był siwy, jednego człowieka — 
nieboszczyk Tomek, i 14 dukatów! No i schodziłem z tym całą Europę! To też ja myślę i 
Józefowi więcej nie dać! Ja myślę, ale Monika twierdzi, że teraz wszystko zdrożało i popsuło 
się. Świat się popsuł, ludzie skapcanieli, no, a już co młodzież, to i w czasie zburzenia Kartagi 
gorszej nie było. Świat się cofa, cofa, zaraz się skończy«.
12. kwietnia. »Józef wyjechał. Zdecydowane jest, że na jesieni ożeni się z Hortunią 
Zaleską! Ale czy on jesieni doczeka, gotów z awanturnicą jaką tajemny ślub zawrzeć. 
Pobłogosławiłem go i dałem te 50 dukatów! Niech piją moją krew, niech ja nic nie mam na 
sumieniu. Zaraz po jego odjeździe kazałem sobie przynieść jego flet i gitarę — spalić 
chciałem. No, nigdzie nie znaleźli, chociaż z sobą nie wziął. Kto wie, czy Benisia tego sobie 
nie schowała na pamiątkę, może on jej darował za tę sakiewkę. Monika protestuje, ale ja 
wszystkiego się po takiej młodzieży spodziewam!…«
Czytający zeszyt opuścił na stół i z oczyma szeroko rozwartymi, nieruchomo pozostał. 
Okulary zsunęły mu się na koniec nosa, ale on tego nie spostrzegał. Twarz jego wyrażała 
bezmierne osłupienie i niepewność. Potem, obyczajem starych ludzi, zaczął z sobą 
rozmawiać, zrazu mrucząc pod wąsem, potem coraz wyraźniej:
— 1838? Toć wtedy Jasia nie było na świecie. Był Józef, ano był. Józef, to ja, nieprawda! 
Co za głupstwo! Albom ja fundusz stracił? Albo jam nie pracował, nie statkował!
Rodzic mi na ręku zgasł, matce powieki zawarłem! Krzyżem mnie żegnali, błogosławili. 
Prawda, że to później było. Pomarli oboje w roku 1850. Hortunią wtedy Jasia karmiła. Późno 
się ożeniłem i ledwie się starzy wnuka doczekali. Ach, wnuka! Dobrze, iż go teraz nie widzą! 
A może i szkoda? Gdyby Hortunią żyła i on inaczej by się pokierował…
Granatowy frak, najtyczanka, pięćdziesiąt dukatów, Benisia, flet, ojcowie z konwiktu… To 
czasy były, czasy! Jaś ich nie widział, Jaś jedenaście lat w szkołach był, tyle świata widział 
tylko. A potem wrócił blady, nędzny. I zaraz do roboty się wziął i już nigdy bez troski nie 
zasnął. Żeby go dziadek zobaczył! Nie Benisia i flet jemu w głowie, ale zgryzota i trud. Ze 
stada koników nie wybierze, bo stada nie ma; nie uszyją mu fraka, bo nie ma za co, nie dadzą 
pięćdziesięciu dukatów, bo jeden jest na pamiątkę… Ha, no, Jaś niby młody, a nawet nie 
kocha…
Żeby go dziadek zobaczył! Józef był lepszy od Jasia, lepszy!… Długą chwilę milczał. 
Starzy nie lubią młodym ustępować, nie lubią zdań zmieniać.
W tym milczeniu rysy starca powlekła łagodna żałość i litość bezmierna. Powoli, wahająco 
zakończył.
— Świat się nie cofa, ale i nie postępuje. Świat stoi w miejscu, a tylko ludzie teraz twardsi. 
Trzeba ich biednych nie sądzić, lecz tylko kochać!
Biedny mój Jasiek!

PIASKI

Kto je posiada, rad by się pozbyć; komu przez nie drogą, klnie; co na nich rośnie, 
karłowacieje i ginie. Śpiewa im wiatr, przesypując wzgardliwie niczym nie spojone ziarna i 
nawet urodzajna ziemia, którą zalały, gdzieś w głębi się burzy i odpycha je i bój z nimi toczy.
Gdzie je zwycięży, tam wykwitają jednak tylko marne mchy, wrzosy i brzeźniak 
krzaczasty, gdzie one ją zgnębią, tam im rzuca wątłe pasemka srebrno — zielonego, dzikiego 
owsa i kudłate od spodu do szczytu sosenki bez przyszłości.
Ni to las, ni to pole, ni wygon. Białą, martwą łachą rozkładają się, mają bezczelność rzeczy 
wzgardzonych, mają smutek rzeczy, niekochanych od nikogo. I tak trwają wśród zielonych 
łąk, borów czarnych, kwietnych pól, wśród ruchu, życia, gwaru, wesela i smutku!
Od brzegów wzdymają się w wał — to tak je zewsząd ziemia odpycha — środkiem tworzą 
kotlinę, kartę złoto — białą, sąsiadują zwykle z kępiastym torfowiskiem.
Ludzie na pole to martwe, składają swe umarłe. Cmentarz leży nie skopany i nie 
ogrodzony, bo tu bydle nie przyjdzie, a rów piasek zasypie — piasek niwelator, niszczyciel. 
Stoi wśród krzyży kapliczka bez drzwi i okien, stoi na największej sośnie ul zawsze pusty, 
śladu rąk ludzkich więcej nie dopatrzysz. Natomiast ślady zwierza kreślą pustkowie w różne 
zygzaki — zwierza dzikiego, który tu chadza spokojnie, grzebie, swawoli, kładzie się na 
odpoczynek, wiedząc, że jest bezpiecznym.
Wilcze stopy idą regularnie, równo, rabuś ogon zwiesił, uszy opuścił, czasem stanie i 
ziewnie, wreszcie pod cień sosenki się wsunie i legnie do drzemki.
Lis każdy, z bezczynności każdy krzak obejrzy, choć dobrze wie, że mysz nie głupia w 
piasku się gnieździć; potem na wał wyskoczy, w świat wyjrzy, parę szpryngli da i w ciepłym 
piasku się wytarza.
Zając najedzony, tutaj odpoczywa w kotlinie dobrze wygłodzonej, w której już ojciec jego 
sypiał.
Żadne z nich się nie spieszy, za siebie nie ogląda, nie trwoży. To ich królestwo.
Państwo tu się nie gnieździ i rzadko bywa. Na cmentarzu chyba dzięcioł wypukuje 
zapamiętale, a w powietrzu nieruchomy wisi sokół na czatach. Taka cisza, że wszystkie 
owadzie rozmowy można podsłuchać i dyszenie skwaru przejąć. Nikt z ludzi nie przyjdzie, 
żadne zwierzę swojskie nie zabłądzi.

* * *

Przecie — to stara!
Z lasu wychodzi postać zgarbiona, drobna przez wiek i przez biedę z ciała odarta. Bose jej 
stopy toną w rozpalonym piasku, a pot sączy się po licu korytem zmarszczek. Dochodzi do 
cmentarza, w progu rozwalonej kapliczki siada, brodę na podniesionych kolanach wspiera i 
tak pozostaje. Tak jest nieruchoma, że wkrótce w jedno się stapia z otaczającą martwotą i z 
szarym tłem kapliczki. Patrzy przed siebie bladą, wyżartą źrenicą, obojętnie, błędnie.
Trochę później z brzeźniaku i mchów wydobywa się na piaszczystą wydmę druga postać 
ludzka — i ta jest chuda, zgarbiona, szara. Ale ją nie wiek garbi i nie lata wyniszczyły jej lice. 
Chłopak to idiota i chorowity, włóczęga. Patrzy w ziemię zawsze, ręce jak wahadła, włosy 
rozburzone, wyraz twarzy żaden.
Zachodzi i on na mogiłki, nieopodal staruchy się kładzie w piasku i tam gdzie ona patrzy, 
w próżnię on swe błędne źrenice wlepia. Czasami po godzinie rozpoczynają gawędę.
— Babo, powiedz co — szepce idiota. Starucha porusza plecami i mruczy:
— Ciepło, sucho! I znów milczą.

* * *

Wśród martwego morza tkwią wysepki, a raczej na tym złocie poprawiane klejnoty, jakby 
wielkie guzy z ametystów — to macierzanki. To tu, to tam błękitnieją. W cieniu kosmatych 
sosenek błyskają korale — to muchomory wzgardzone!
— Babo — pyta idiota — czyje to pole?
— Ot tych! — stara kościstym palcem mogiły wskazuje.
— Powiedz im niech sieją, niech orzą!
— Na co? Jak co zrobią, to ich syny i stąd wypędzą.
— Babo, to my sobie to pole zabierzmy!
— Zabierzmy — apatycznie stara powtarza.
Idiota przewraca się na drugi bok — i zaczyna monotonnie:
— Mój dzięcioł, mój zając. Mój dzięcioł! Mój!
Wiatr ciska im w oczy skwar, a ze skwarem garść woni. Żywica pachnie, macierzanka, 
białe, miodowe goździki.
— Zjadłbym ja cokolwiek — mówi idiota.
— Mnie byle ciepło — szepce baba.
Wyczerpali zapas rozmowy. Na tym »wolnym« polu siedzą do zmroku.
On ma w sobie odrętwiałość bezmysłu, ona — spokój mogiły: wokół niech te piaski 
bezpłodne, nagie, przeklęte! — Z pustego ula patrzy na nich, szarą płachtą tulona, zmroku 
czekająca — śmierć cicha…

SZWED

Nad podziw była starowina. Wiek ją zgarbił i nieznacznie do ziemi ciągnął. Czuła to i 
mawiała ze spokojną rezygnacją:
— Pora dziateczki, pora… Doglądałam ziemi dobrze, teraz ona mi za starunki da ciche 
przechowanie.
Bielutka była — cała srebrna — a twarz zmarszczki pokryły jak jabłuszko suszone, a ręce 
miała całe przejrzyste, że patrząc na nie o błogosławieństwo trzeba było prosić, a oczy 
przyblakłe, miewały zamyślenia nieziemskie, a usta bezzębne tylko dobre słowa mądrych 
doświadczeń, spokojnych rad, świętego pobłażania.
Kiedy ją wspomnę — ja stary — tę prababkę dobrych ludzi, myślę, że za nią modlić się nie 
trzeba, chyba o żywot jej podobny i o śmierć taką na kresie spełnionego zadania prosić. 
Osiemdziesiąt lat miała, gdym ją poznał — osiemdziesiąt lat spełnionych obowiązków. 
Owdowiała młodo. Zostawił jej mąż fortunę zaszarganą i przy tym pięcioro drobnych dzieci. 
Widziałem jej miniaturę z owych czasów, sama ją pokazywała, opowiadając z prostotą:
— Wyobraź sobie, moje dziecko, chcieli mnie łaskawi w opiekę małżeńską. Alem rzekła: 
— Dobrodzieje — raz człowiek się rodzi, raz umiera, raz męża bierze. Zaopiekuję się mną 
Pan Jezus!
To mówiąc podnosiła oczy wielkie, jasne, które nie umiały karać, ani potępiać — i 
dodawała z triumfem.
— No i patrz! Pan Jezus zawsze był niedaleko mojej biedy!
I spoglądała po synach już siwych, po wnukach dorosłych, po prawnuczętach, które lubiły 
się bawić na dywanie u jej nóg, jak kotki swawolne i zamyślała się, uśmiechając się do 
wspomnień.
Kiedym ją poznał — już odpoczywała. Jeden syn był doktorem, drugi zdolnym 
prawnikiem, obydwaj na dalekim wschodzie. Najmłodszy wedle obyczaju został przy ziemi, 
którą ręce i głowa tej kobiety oczyściły z długów, uprawiały i rządziły przez pół stulecia. Jej 
to dziełem były budynki i dostatki, urodzaje, porządek; sady ona pozakładała, sprzęt każdy 
nabyła, przechowała stare zabytki i pamiątki.
Syn był wzorowym obywatelem i drogą matki szedł dalej, tylko — w innych czasach 
wzrosły, zachował jej cnotę i pracę — nie utrzymał jej pogody. Nie rządziła więc już — tylko 
królowała.
Zdania swego nie narzucała nigdy, a przecie uchowała rozum jasny, a z wiekiem nabrała 
jasnowidzenia poniekąd. Słowo jej było mądre, rada niezawodna; miewała myśli prorocze i 
przeczucia, które nigdy nie chybiały. Nie lubiła się rozporządzać ani pytać. Rozkoszą jej 
starości były dzieci. Dla nich też szyła wyprawki, smażyła specjały, kupowała książeczki.
Dziatwy sporo było w domu: swawolnej, żywej, upartej, nieposłusznej. Przy niej one dobre 
były i zawsze otoczona nimi spacerowała, czytała, robiła robótki. Nawet gdy odmawiała 
modlitwy swe długie, lub drzemała o zmroku, u kolan jej tuliły się główki czarne i jasne, po 
których dłonie jej przechodziły pieszczące.
Zdawało się jej może wtedy, że znów młodą jest i że rodzony to jej drobiazg. Bo przecie i 
te — jak tamte, ona uczyła pacierza, bajeczek i te doglądała w chorobach, i te uciekały pod jej 
skrzydła, ilekroć co zrobiły i spodziewały się kary. Wtedy ogarniała je jak kokosz troskliwa, 
zasłaniała swą powagą i już nikt nie śmiał dzieciaka tknąć, bo wtedy zwykła mawiać:
— Nie będzie mu nigdy dobrze na świecie. Na pracę pójdzie, na życie. Dajcie — że mu ten 
dom mieć dobrym w pamięci, aby o mnie nigdy nie zapomniał. A i ja prędko już od was 
pójdę — niechże i po mnie ma dobrą pamiątkę!
Dzieciak uniknął kary, a przecie jeśli winny był, wychodził od niej spłakany, zawstydzony 
i długo nie broił.
To był jej sekret — jej potęga, talizman tych rąk, co umiały tylko błogosławić i pieścić…
Spośród całej rodziny, jeśli możliwe ostopniowanie, najbardziej kochała dwoje sierot, po 
zmarłej córce. Dwa małe łóżeczka stanęły w jej pokoju i tych nie pozwoliła już sobie zabrać 
nikomu. Nawet fortunką ich sama zarządzała, mówiąc zawsze synowi:
— Ty wuj jesteś. Mogą ludzie rzec, żeś opuścił cokolwiek. Ja już przywykłam dobrze 
sierocego pilnować.
Pilnowała też długie lata. Sieroty nigdy nie poczuły niedoli albo braku serca.
Lata biegły. Pisklęta porosły i wyfrunęły w świat. Dziewczynka kształciła się w klasztorze 
— chłopak kolegował ze mną na uniwersytecie.
Przecież to ja ją poznałem i pobłogosławiły mnie te dłonie święte. Patrzyłem na to 
arcydzieło ducha, tak piękne, jak się dwóch w życiu nie spotyka nigdy.
Było to tak. Wnuka tego — Julka — zostawiłem na uniwersytecie; byłem już profesorem, 
gdy on skończył nauki i do domu powrócił.
Pisywaliśmy do siebie niekiedy. Uważałem z listów, że hula i próżniaczy, aleja sam mało 
co byłem lepszy, więc porozumiewaliśmy się doskonale. Oddałem się archeologii i pewnego 
razu na wakacje otrzymałem od niego list z zaproszeniem na wieś.
Wynalazł jakiś kurhan,, prawił mi o nim cuda, a prosił tak szczerze i poczciwie, żem bez 
namysłu ruszył w te strony.
Zastałem w ich domu całą zebraną rodzinę. Wakacje zgromadziły ich wszystkich do 
staruszki. Przyjechali ze Wschodu, córka z Warszawy i roiło się w starym dworze od dziatwy 
różnego wieku.
Julek mnie tam przywiózł ze swego majątku i bywałem co dzień, nie mogąc się do syta 
napatrzyć tej prababce; oczarowany przez nią, zachwycony.
Po tygodniu jużem się zżył z nimi i poznał. Dobrzy są łatwi do przejrzenia, bo nie mają nic 
do ukrywania. Rychło wtajemniczony byłem w ich stosunki, troski, pociechy i mimo woli, ja 
też swoje powierzałem staruszce, jak oni wszyscy.
Tylko Julek stał na uboczu. Spostrzegłem, że wita babkę z pośpiechem, unika sam na sam 
z nią, że ona, całuje go, miewa w oczach łzy i smutek i usta jej drżą niewyrażonymi słowy.
Ten jeden się nie tulił do niej, nie pieścił, nie przychodził z wyznaniami. Ona milczała i 
nikt go nie zaczepiał, tylko chyba siostra niekiedy, cichutko, bardzo przy tym nieśmiało. 
Zwykle wtedy ofuknął się na nią i wcześniej odjeżdżał. Raz wreszcie nawet przy mnie 
wybuchnął:
Kiedyż oni przestaną nareszcie jak malca mnie musztrować? Odetchnę, gdy się pozbędę tej 
kurateli.
Babka by chciała, żebym tylko za pługiem chodził. Broń Boże jakiej rozrywki i 
towarzystwa poza rodziną. Trędowatym jestem wśród nich, dlatego, że przedstawiam nowe 
prądy, dążenia, żem odrósł od ich pleśni, zacofania, konserwatyzmu.
Mam długi i żenię się bogato — tego to mi babka nie może darować, jak kryminału. Gdy 
zaś postanowiłem sprzedać te moje nędzne piaski i wynieść się do dóbr mojej żony — 
rzucono na mnie interdykt. Cóż robić! Ani myślę im ulec. Siostrę wyposażę — i zmykam stąd 
za dziesiątą granicę.
Rozdrażniony był chłopak, więc — go nie reflektowałem. Co znaczyć mogły moje słowa 
— gdy już staruszka nawet straciła wpływ.
Zrozumiałem tylko, jak ona cierpiała.
Nazajutrz witając ją w jej pokoju, spojrzałem mimo woli na dwa małe łóżeczka, które tam 
stały. Spostrzegła mój wzrok i rzekła z cicha:
— Tak stoją i są jak gniazda na jesieni. Kurz je już zaszedł, pajęczyny oplatały. Ptaszek 
odleciał i nowe gniazdko słać sobie zamierza. I dlaczego ? Alboż mu w tym źle było?!
Opuściła głowę na piersi i umilkła, a ja poczułem od razu do dawnego kolegi nienawiść.
Po chwili podniosła głowę i znów się odezwała, patrząc na mnie z pytaniem i prośbą 
zarazem.
— Nieprawdaż, moje dziecko (tak każdego zwała), że długi są jak liszki w sadzie. Trzeba 
je obierać i tępić bezustannie. Przecie jednak dla liszek nie opuszczamy sadu, ani też nie 
podpalamy drzew urodzajnych. Zdaje się ludziom, że coś nowego wymyślą — a umierając 
przejrzą, że stare były ich pomysły jak stare grzechy i cnoty, jak stara ziemia i ludzka natura.
Mówiła coraz to ciszej: zrazu do mnie, w końcu do swoich trosk niewyraźnych, szmerem, 
tchem były ostatnie słowa.
Stanowczo znienawidziłem teraz Julka, bo czułem, że gdy spełni swe zamiary — staruszka 
zgaśnie, jak zdmuchnięty kaganek strażniczy.
Żeby go nie widzieć, zająłem się kurhanem. Stał tuż za ogrodem, a na szczycie miał wielką 
jodłę. Wkoło niego leżały pola uprawne, które w tej chwili, w czerwcu, były jak marzenie 
ciche i cudne.
Wziąłem się do dzieła, wiedząc z góry, że będzie to grób szwedzki. Wartości naukowej nie 
przedstawiał on prawie żadnej; rozkopywałem poprzednio już wiele jemu podobnych.
Ale nęciły mnie te pola, ciepło, pogoda, rozmowy z pracującymi wieśniakami, więc 
spędzałem przy robocie tej całe dnie z rozkoszą.
Odkopaliśmy kamienie, potem resztki ogniska i nareszcie pewnego południa dotarliśmy do 
plamy tłustej zwiastującej bliskość ciała. Skoczyłem więc do dworu oznajmiając, że Szwed 
czeka na właścicieli, by im za długą ich gościnność podziękować.
Młodzież rzuciła się naprzód do kurhanu, a my ze starszymi uprosiliśmy staruszkę na ten 
spacer.
Dzień był śliczny, więc się wybrała chętnie, jak zawsze eskortowana przez wszystkie 
dzieci. Na kurhan wnieśliśmy ją na rękach i usadowili wygodnie w cieniu jodły.
Dzień już zstępował z południa, nad polem w ukośnych promieniach słońca unosiły się 
słupy muszek i tumany zbożowego kwiatu. Staruszka spojrzała na łan wzrokiem, jakim się 
patrzy na bardzo ukochanych i rzekła do syna:
— Da ci Bóg dobre żniwa i plenne kłosy. Przepiórka jakby jej odpowiadając, rzuciła swe 
letnie hasło i wszyscy wyjrzeli na pole.
— Dawnom już tu nie była — mówiła dalej. — Jodła dużo urosła. Ano już dzisiaj zginie, 
bo niepotrzebna; Szwed się uwolni z pokuty.
— Jak to? — zapytano się ciekawie.
— Bo Szwed tu leży za karę, że ziemię swą rzucił i na łupieżcze boje poszedł.
Gdy padł, oddano mu wprawdzie honory wojskowe, grały mu trąby, bili dobosze i paliły 
muszkiety. Wspomniał o nim król z pochwałą, a żołnierze trzy dni ten kopiec sypali. Cóż z 
tego, kiedy on w cudzej ziemi leży, a z kulą w sercu, taką kulą, jaką częstują rabusiów i psy, 
włóczęgi.
Nie postawiono mu krzyża ani pomnika, nie zabrano też ze sobą. Został zrazu jak intruz i 
wróg, potem jako obojętny, wreszcie jako ciekawość. Dlatego też wolno go odkopać, 
naruszyć tę mogiłę i tylko jodła go pożałuje.
Dobrze, iż dziś go odkopujemy. Niech teraz spojrzy na to pole, które stratował — jak ono 
kwitnie i szumi.
Oczy jej pociemniały od zawziętości, której nigdy nie miewała, a głos jej dziwnie był 
ostry.
— Dwa wieki przeleżał, a duch się błąka i błąka. Chciał do Szwecji wrócić — a nie mógł, 
bo go tam nie przyjęli. Żywy czy umarły — przeklęty ten, co wynosi precz od swoich swe 
siły, młodość, pracę.
Nasienie chwastów najlżejsze bywa, najdalej leci — dobre ziarno ciężkie jest i blisko 
łodygi swej pada!

* * *

Słuchali wszyscy w milczeniu, nawet dziatwa nie pojmując dobrze, wlepiła w twarz babki 
rozszerzone źrenice, przerażona surowym tonem. Patrzyli jednak wszyscy śmiało na nią i 
potwierdzili dorośli słowa jej głośnym pomrukiem.
Julek zwrócił się do mnie i rzekł:
— Skoczę ci do pomocy.
— Chodź! — odparłem niechętnie.
Zszedł do dołu, usunąłem chłopów i zaczęliśmy ostrożnie obydwaj usuwać resztki ziemi. 
Natrafiliśmy na resztki trumny, a raczej na masę brunatną, spod której nagle błysnęła nam w 
oczy czaszka i wypukłe żebra.
Kobiety usunęły się ze wstrętem.
— Julku — ozwał się któryś bratanek — ten Szwed śmieje ci się w twarz!
— Każdy umarły śmieje się z żywego — wtrąciła staruszka. Czaszka miała wszystkie 
zęby, tylko ją przewiercił korzeń jodły, jakby przygwoździł do ziemi. Pokazałem to prababce.
— A tak — rzekła. — Brało drzewo soki z człowieka, a on pytał ją spod tej ziemi cudzej: 
Wyjrzyj no, czy wspominają mnie Szwedzi?… Nie — nie wspominają ciebie zbóju, nie dbają 
wcale o taką sławę jak twoja!…
Odkryliśmy już cały szkielet. Wskazywał człowiek olbrzymiego wzrostu, w pełni rozwoju.
Na żebrach został jeszcze jakiś atom tkaniny; zresztą związanie to uderzone powietrzem 
znikało, rozsypywało się, jakby widzenie chwilowe.
— On w oczach ginie — szepnął Julek. — Spostrzegłem, że był rozdrażniony i nieswój 
jakiś.
— Zostanie tylko czaszka, reszta się ulotni — odparłem. Wszyscy otaczający nas, umilkli, 
przejęci uroczystością chwili.
— Za chwilę nie będzie już go — rzekła prababka. — Atomy porwie powietrze i precz 
odrzuci, jak puchy ostów! Tyleż on i wart!
Pod motyką moją coś zadźwięczało — był to szczątek rajtarskiego pałasza, u nóg 
wynalazłem resztki jednej ostrogi, wreszcie jakąś sprzączkę.
To była cała zdobycz.
Wyprostowałem się i spojrzałem na jodłę. Stała krzepko, acz bardzo podkopana.
Wtem Julek targnął mnie za rękaw.
— Patrz — szepnął — tam pod nim jest kula!
— Gdzie? Pokaż!
Weź ją tam! Bo ja nie chcę — mruknął, wydobywając się z dołu.
Rękami przebrałem ten piasek i oto miałem w palcach tę trochę ołowiu.
— Patrzcie no — zawołałem. — Tak to wygląda śmierć!
Podałem ją prababce, a ona rzekła:
— Tak wygląda słuszna kara!
Wzięła kulę w dłonie i oddała mi ją na powrót.
— Zostaw ją pan z nim razem. Niech na Sąd Boży z nią stanie! Słońce coraz wpadało 
ukośniej i aż do Szweda zazierało, z rzadka kto się odzywał teraz. Dziatwa tuliła się do 
staruszki. Derkacze i żaby rozpoczynały chór wieczorny.
— Zasypujcie — krzyknąłem na chłopów.
Zdawało mi się, że gdy zniknął nam z oczu te kości, lżej mi będzie na duchu — i 
wszystkim swobodniej.
Zabraliśmy się do odwrotu. Julka nigdzie nie spostrzegłem.

* * *

Późną nocą wyszedłem na przechadzkę do sadu.
Dom był już ciemny i głuchy — tylko w oknie prababki świeciło się nieco przez grube 
firanki. Okno trochę było niedomknięte, a gdym je mijał, zastanowił mnie głos jakiś, który 
jakby odmawiał pacierze.
Przeszedłem i znowu wróciłem. Teraz rozpoznałem głos staruszki mówiący z cicha i 
powoli — jak się to do snu dzieciom mówi:
— Moja sierotko! Nie trać mocy. Pan Jezus blisko każdej pracy uczciwej. Bacz, ja 
przebyłam klęski i choroby — dlatego nie boję się ni ludzkiego sądu, ni śmierci! Jaż byłam 
łodygą, a wy ziarna moje. Rodziłam was i osłaniałam, taż rola mnie utrzymała, gdzie was 
posiadłam, byście kwitły i owocowały. A tyś ze złamanego przed porą źdźbła powstał, jam 
ciebie najmocniej kochała!…
Tu w mowę jej wpadło głębokie, głuche łkanie. Głos jej stał się jeszcze cichszym. Może to 
jej usta dotykały głowy, co leżała na jej kolanach.
— Doradzę ci jak umiem, pomogę ile mogę — utulę.
A ty mi za to zostaniesz — niedołęstwa dopilnować, oczy zamknąć, do mogiły zanieść. 
Jakże bym ja umarła spokojna, żebym ciebie nie miała przy sobie, kiedy was wszystkich 
ostatni raz pożegnam.
— Nie zginiesz — nie — ziarno ty dobre jesteś, sieroto moja! Umilkła i tylko głuchy płacz 
się rozlegał, coraz to spokojniejszy. Leżały bo na tej głowie — ręce, co umiały tylko pieścić i 
błogosławić…
Cicho odszedłem.
Nad ranem duży wicher się zerwał i deszcz spadł. Gdym potem ruszył na kurhan, by 
dopilnować zupełnego zrównania rozkopu — ujrzałem jodłę zwaloną.
Leżała na mogile jak postać rozkrzyżowana, piersią do ziemi, gałęźmi obejmując cały 
kurhan.
Z igieł sączył się deszcz — jak łzy.

ROZDROŻE
I

Wyminiesz groble grząskie, wyminiesz wydmy bezdenne, wyminiesz lasy korzeniste, a 
rozdroża tego nie wyminiesz, skoro ci w strony te dalekie droga wypadnie. Z zachodu czy ze 
wschodu, na pomoc czy na południe objedziesz, a przecie w końcu wbiegnie ci tor na 
wzgórek i owo rozdroże ujrzysz przed sobą — i westchniesz. Jak nie wyminiesz doli i niedoli, 
jak śmierci nie obejdziesz, tak i rozstaju tego.
Krzyż na ziemi czynią drogi — główne ramię szerokie — to trakt pocztowy, boczne 
ramiona węższe — to jedno w bór wiedzie, drugie do wsi dalekiej. Krzyż nad ziemią stoi — 
na piaszczystym wzgórku, i stoją dwa dęby rosochate — na których ten krzyż stary się oparł, 
bo długie lata pamięta.
Była jesień późna, kiedy to rozdroże pierwszy raz ujrzał Jasiek Czarny. Jechał w strony 
owe za chlebem, za dolą, za przyszłością.
Z boru się wydostał i w dal oczy ciekawe posłał i tak go coś nagle za piersi chwyciło — 
niby strach, niby zgroza.
Leżał ten kraj przed nim — płaski — nagi, jak het wzrokiem dolecieć. Nad grzęzawicami 
mgła zimna się słała, po szuwarach plątały się pajęczyny, chłód szedł z ziemi i wicher 
gwizdał, na niebie zbałwanione stały chmury śniegu. Bielała tylko zaspa piasku, na której ów 
krzyż stał i dęby.
Stanął sam z siebie konik Jaśkowy zhasany, spojrzał Jasiek ku górze, westchnął, czapki 
uchylił i tak zapatrzony pozostał.

II

Na dębach liście zeschły, lecz nie opadły i szeleściły złowrogo. Na ramieniu krzyża wrona 
siedziała i spoglądając na człeka krakała:
— Czegoś tu? Czegoś tu?
A pod dębami kobieta samotna, w łachmanach, zbierała żołędzie. Wicher się naigrawał z 
jej szmat, szarpał je — i do kości chłodem przejmował.
Zawołał Jasiek kobietę, ale zamiast podejść, uciekła — więc on do krzyża się zbliżył.
Wtedy i kobieta się zbliżyła.
— Daleko do dworu? — spytał Jasiek.
— Het daleko! — odparła ponuro.
Ruszył dalej Jasiek — raz jeszcze na to rozdroże się obejrzał i westchnął:
— Pusty kraj, jako moje życie!
I pojechał śmiało — boć młody był — ni w nieszczęście nie wierzył, ni w śmierć — 
daleką.
A przecie nie wyminie nikt swej doli, jako i rozdroża owego Zabiegło ono znowu raz przed 
Jaśkowe oczy i znowu konik sam z siebie stanął.
Ale wtedy kwitły i szuwary i trawy, maiły się dęby rosochate — na wzgórkach pasterków 
gromadka grała na ligawkach i stoki wydmy pokryły macierzanki i powoje pachnące. W 
konarach dębowych roiło się od ptasząt śpiewających. Przekręcił Jasiek czapkę z fantazją i 
zaciął konika.
Powietrze błękitne i ciepłe w pusty kraj niosło jego piosenkę.

III

Nie wyminął ci on owego rozdroża i w pewną noc czarną, kiedy raz ostatni tamtędy 
wypadła mu droga. Ile mu sądzone było, tyle drogi ubiegł, tyle dni przepracował, tyle nocy 
cichych przespał.
Sądzenie swoje z sobą nosił, a potem go ono nosiło, gdy już wszelką moc stracił. 
Wyliczone człowiekowi lata wieku, wyliczone siły, wyliczona droga. Ale on sam lata 
przeznacza, on sam siły kieruje, on sam drogę wybiera i tam gdzie go kres zastanie, on zostać 
musi, jako liść co opada, czas swój odbywszy.
Nie zawrócił Jasiek z drogi, gdy go zgroza i strach za piersi chwyciły, nie zawrócił gdy 
śpiewał. W ową noc cichą kresu dobiegł. Nie wyminął rozdroża, tylko na nim pozostał już na 
wieki.
Teraz gdy jesień zasuszy liście dębowe i odkryje konary, widać na jednym długie pasmo 
konopne, wystrzępione i przebutwiałe, jak owe sznury po dzwonnicach cmentarnych, które 
często niewidzialne dłonie targają niesfornie.
Wicher to pasmo porusza monotonnie, ale żaden się dzwon nie odzywa.

POSŁANIEC

Stefan Czujko otrzymał we dworze dwa listy: jeden od pana dziedzica do panienki w 
Wołkiniach, drugi od pachciarza do tamtejszego propinatora.
Miał wyruszyć co żywo i iść kłusem, żeby nazajutrz koniecznie wręczyć »kartę«, a 
nieodzownie w piątek być z powrotem. Wtedy otrzyma rubla, a od żyda dwa »kruczki« 
wódki.
Chłop się ułakomił na wysokie w porze zimowej wynagrodzenie, jeszcze bardziej na 
wódkę i obiecał sprawić się dobrze. Do Wołkiń było siedem mil drogi latem, zimą trochę 
mniej, gdy mróz ścisnął trzęsawiska i moczary, lecz o tej porze nagła odwilż uczyniła ją 
nieprzebytą dla wozu i konia.
Dlatego też dziedzic nie mógł pojechać do narzeczonej a pachciarz do propinatora. 
Obydwaj uznali Czujkę za jedynego w tym razie pośrednika swoich uczuć i interesów.
Chłop był tedy trochę Amorem, trochę Merkurym. A był to chłop młody, zdrów i ubogi — 
typowy posłaniec.
Mieszkał za wsią na wygonie, wygnany z ojcowizny przez rodzinę, w chatce, którą zlepił 
przemysłem, to jest w połowie ukradł, w połowie wyżebrał we dworze. Tam tedy poszedł z 
listami, aby się do drogi przysposobić. W kalendarzu była pełnia, na niebie ciemno, jak to 
bardzo często się trafia. Dął też wicher przejmujący do kości, pędząc z sobą tumany ostrych, 
zlodowaciałych igiełek.
— O północku miesiąc się wybije, a wiatr będzie w bok — zamruczał do siebie chłop, 
obserwując niebiosa i kierunek.
W chacie zastał kilka kobiet znachorek, szepczących i okurzających żonę chorą na gardło, 
nie zastał zaś wieczerzy.
To go rozdrażniło, zwymyślał więc i chorą i szanowne lekarki, zapowiadając przy tym, że 
idzie do Wołkiń z kartą. Żona podniosła lament.
— Moja dola, moja biedna głowa. Czy mnie dur napadł iść za takiego wołokitę. Onegdaj 
wpół żywo wrócił z Oranów i znowu się wlecze! Zginie, zginie w tych bagnach!
— No, to jak owdowiejesz, idź za kulawego krawca. Będzie domu pilnował — burknął 
chłop, zajadając chleb z wodą.
— A jaż tu słaba, sama. Jak i umrę, nie będzie komu zaświecić i pochować.
— Ot wielka bieda! Wilki cię zwęszą na wygonie i wywleką pod sośninę. Mało to bab jest 
we wsi bez ciebie — zdecydował młody małżonek filozoficznie.
— Och, doloż moja — jęczała kobieta.
— Nie idź, Stefanie, nie idź — ozwała się przeciągle najstarsza z kobiet. — A toż po tych 
bagnach złe chodzi i dusi! Noc czarna, drogi nie ma.
— To co! Żeby droga była, to pan by sam pojechał, zamiast mnie posyłać. Głupie wy 
baby, nie durzcie mnie głowy!
— Toś ty i dziecka swojego nie ciekawy — wtrąciła druga. — Może jutro być!
— Może, może! Co tam za ciekawość. Pastuszek z niego jutro nie będzie, a krzyku 
zostanie dosyć i dla mnie. Nu, cyt — dosyć!
Skończył jeść i zaczął do drogi się sposobić. Do torby łykowej włożył jeden bochen chleba 
i dwa listy, owinięte w brudną szmatę, potem przytroczył do niej zapaśną parę postołów. 
Włożył na siebie kożuch i dwie świty i już do drogi gotów, wyciągnął się na ławie.
— Z północy ruszę, jak miesiąc zejdzie — pomyślał. Po chwili usnął, rozmarzony gorącem 
izby, ale we śnie czujny był, słyszał odejście znachorek, stękanie żony, ujadanie Łyski za 
ścianą. Marzyło mu się, że już wrócił i pan przez pomyłkę dał mu trzy ruble i pasował się z 
sobą — odnieść, czy utaić. Odnieść, bo pan może tak umyślnie zrobił »na praktykę« — utaić, 
bo w chacie chrzciny.
Ocknął się w tej niepewności, dźwignął się z ławy, przeciągnął, otrząsnął i rozbudził 
zupełnie. Wyjrzał przez szybę na świat: czarno i wicher wyje, w chacie też ogień zagasł.
— Miesiąc nie zejdzie. Trzeba iść — zdecydował, opasując się i nakładając torbę.
Potem przypomniał sobie żonę i po omacku trafił do jej posłania przy piecu.
— Marynka, ho! Marynka! Ostań się zdrowa. Kobieta obudziła się i spytała żałośnie:
— Idziesz, sokoliku?
— Idę. W piątek wrócę. Niezdrowa ty mocno?
— Oj, mocno! Daj ci Boże szczęśliwie wrócić!
— Ta wrócę, nie płacz, albo mi to pierwszy raz. Matka do ciebie przyjdzie rano. Prosiłem! 
— Pogładził ją po głowie, po omacku znalazł drzwi i wyszedł.
Wicher uderzył go całą siłą w piersi, naokół była jednolita ciemność ziemi i nieba. Chłop 
chwilę się orientował, potem głowę wtulił w ramiona i poszedł drogą piaszczystą ku bagnom.
To, co człowiek wydelikacony wychowaniem i życiem miałby sobie za czyn bohaterski, 
Czujko uważał za rzecz powszednią i dlatego nic sobie nie robił z chłodu i dalekiej drogi. Nie 
myślał też o niebezpieczeństwie, ale puścił wodze marzeniom o przyszłości. Do wiosny 
codzienny zarobek i proceder posłańca zapewni mu chleb i kaszę, przez lato zarobić musi na 
konia, żona gęsi nahoduje i sprzeda, płótna wybieli i spienięży, w żniwa, chociaż z kołyską, 
kilkanaście rubli uzbiera. Na jesieni zacznie u braci pola dochodzić…
Rozmyślając szedł i szedł, stawiając kroki szerokie i równe z wprawą wytrawnego 
piechura. Co myśl, to krok dalej i dalej. I tak po kilku godzinach w myślach był już starostą 
wioskowym, a w drodze o wiorst dziesięć od domu, w cudzej już stronie, pogrążony w 
labiryncie niskich sosnowych porośli, przerżniętych mnóstwem ścieżek. Była to granica 
bagien wołkińskich. Kanał oddzielał je od stałego lądu. Nad kanałem stała karczemka żyda, 
który prom dzierżawił. Tu wstąpił Czujko po najświeższe informacje co do stanu drogi.
Żyda jednak trudno było się dobudzić, a gdy wreszcie wstał i lampkę zapalił, odpowiadał 
bez związku.
— Prom chodzi?
— A chodzi, ale teraz ściągnięty na brzeg. Lód trzymał.
— Można się dobrać do Wołkiń?
— Czemu nie, tędy droga, ale nikt nie jedzie.
— Puściło do gruntu?
— Na ostrowach wytrzyma.
— Bodaj cię nagła uchwyciła, żydzie. Toć ja nie o ostrowy pytam, a o błota.
— Błota! — powtórzył żyd przeciągle, odzyskując powoli przytomność — ty sam wiesz, 
że błota roztajały do gruntu.
— Ale kładki letnie są?
— Latem były, może jesienią popłynęły z wodą. Czy ja wiem… teraz nikt nie chodzi. 
Poczekaj do dnia.
— Aha, ile teraz dnia! Mnie pilno. Przepraw mnie przez kanał łodzią.
— A dasz 30 kopiejek?
— Może — oburzył się chłop. — Dam dziesiątkę!
— To nie przewiozę.
— Jak chcesz. Znajdę twoje czółno i sam przejadę.
— Ojej! Tylko znajdź — zaśmiał się pogardliwie żyd.
Zgasił lampkę i cofnął się do alkierza.
Czujko znalazł się znowu na dworze i zaczął szukać czółna po omacku. Zamoczył się przy 
tym po pas, ale przecie odszukał, tylko że wiosła brakło. Na to właśnie rachował żyd.
Ale chłop nie odstraszał się byle czym.
Do łódki wszedł i zepchnął ją na wodę, potem gałęzią sosnową sterował i wiosłował 
zarazem. Prąd go daleko odrzucił, ale zahaczył się o resztki lodu i brodząc po pas na 
przeciwległy brzeg się wydostał, zostawiając czółno na łasce losu.
— Niech teraz żyd szuka — pomyślał złośliwie, ruszając raźno naprzód.
Rozpoczynała się właściwa, ciężka przeprawa. Przed chłopem leżała halizna kępiasta z 
torfowym podkładem, latem zupełnie niedostępna.
Stefan skrzesał ognia i zapalił fajkę.
Potem odnalazł ślad zimowej drogi, ubitej poprzednio, a więc względnie bezpieczny i 
poszedł nią pełen otuchy.
Była godzina trzecia rano i ciemność nieprzebita.
— Kłamca miesiąc — pomyślał chłop — i zima macocha. Latem byłby wielki dzień.
Tymczasem brodził w ciemności, drobny, jak mrówka, w bezmiarze zdradliwych bagien. 
Parę razy zapadał się po kolana w rzadki torf, raz upadł na kępinie. Były to jednak nic nie 
znaczące wypadki i po godzinie drogi haliznę zostawił za sobą, zaczerniały przed nim łozy 
olbrzymie, splątane w wał. Droga zimowa wpadała w wąską wśród nich szczelinę i dalej 
rozgałęziała się, wiodąc albo do Wołkiń, albo w bok od stogu do stogu.
Czujko zatrzymał się chwilę, otarł wilgoć z twarzy i chowając fajkę w zanadrze, rzekł:
— Szykuje mi się dobrze. Połowa drogi i wcale dobra, teraz trzeba baczyć szopki letniej i 
starego dębu, żeby trafić na kładki i nie zbłądzić. Uch, jakie łozy. Teraz by lekko było ze trzy 
pęki uchwycić, bo strażnik nie zaskoczy. Wracając uchwycę!
Wśród łóz było, jeśli możliwe, jeszcze ciemniej, to też, gdy gałąź zerwała mu czapkę, 
Stefan kwadrans pełzał, zanim ją odnalazł; zaczął tedy kląć łozy, ich matki i ojców i życzyć, 
aby je wilk zjadł. Jakby w odpowiedzi, gdzieś daleko, głucho wilk się ozwał żałosnym 
skowytem, potem puszczyk mu zawtórował: Puhu, puhu! Chłop się obejrzał, kij silniej 
ścisnął. Krok jego stał się jeszcze lżejszym, rozmokłe postoły sunęły bez szelestu i 
niewidzialny, szary, przemykał się, jak zwierz w chaszczach.
Na zawrotach drogi orientował się sekundę i skręcał na prawo lub lewo. Nagle zapadł po 
kolana i upadł plackiem.
Dźwignął się żywo, ze zdradzieckiej kąpieli uskoczył i stanął.
— Zabłądziłem — szepnął. — Tędy na Kaczkowy Wir. Aaa, od dębu zabłądziłem.
Odzież przemokła zaczynała mu ciężyć, zmęczenia też czuł trochę, chociaż, wciąż się 
kręcąc, mało się naprzód posunął. Pełen tępej rezygnacji, zawrócił wstecz, ale wypadek ten 
zmieszał go, odurzył.
— Może mnie co wodzi — pomyślał, ogarnięty zabobonnym strachem. — Dębu nie 
widać, a szopka ledwie majaczyła. A może to i nie szopa była? Tfu!
Przeżegnał się kilkakrotnie i nagle stanął. W czarnej głębi błysnęło światełko. Było to 
jakby kto iskry krzesał z krzemienia. Wyglądało raz bliżej, znowu dalej, gasło, migotało, 
znowu gasło.
— Co to — szepnął chłop nieruchomy, tamując oddech. — Kto tutaj może ogień palić? 
Czy to ogień? Gdzie to? Czy tam ostrów?
Jasny punkt nie znikał. Stał w jednym miejscu i ów zwiastun człowieka, ogień, w tej 
pustce i bezludziu sprawiał wrażenie odstręczające.
— Pieniądze czart suszy na błocie — zdecydował wreszcie Czujko. — Oj, wpadnę ja w 
jakąś okazję. Może dnia zaczekać!
Rozejrzał się, szukając jakiejkolwiek od zimna osłony, ale wokoło tylko łozy stały, 
pokrywając topieli w chaszczach dał się słyszeć znowu żałosny, wilczy skowyt.
Chłop ruszył, czując, że iść musi.
Po chwili dąb nagi zamajaczył przed nim i z gałęzi porwała się cicho sowa, musnąwszy go 
prawie skrzydłem po twarzy.
Od dębu rozchodziło się dróg kilka. Chłop na jedną skręcił i po chwili, podniósłszy oczy, 
ujrzał znowu wprost siebie owo zagadkowe światełko. Było teraz bliższe i czerwone.
— Na kładkach się pali. Prosto na mojej drodze. Oj, będzie zła okazja! Żeby nie wilki, to 
bym dnia poczekał.
W tej chwili coś zaszeleściało w łozach, zabulgotała woda. Na drogę wyskoczył wilk.
Chłop go nie widział, ale słyszał i przeczuł. Strach wstrząsnął nim, jak wicher łozą, oczy 
zwierza zabłysły zielono i obydwaj stanęli, jednakowo strwożeni i niepewni, rozdzieleni tylko 
kałużą. Czujko sięgnął w zanadrze. Rozległ się szelest stali o krzemień i snop iskier prysnął. 
Przy tym chwilowym blasku ujrzał szary cień zwierza, niknący na powrót w gęstwinie.
Droga była otwarta i chłop naprzód skoczył. Lęk ustępował, zwycięstwo to nawet dodało 
człowiekowi otuchy.
— Głupi wilk… myślał, że strzelba! Żydowska w nim dusza! Znowu zajął go ów ogień 
tajemniczy, który nie gasł i nie wzmagał się, nie zbliżał się, ani oddalał. Trwał wciąż jednako, 
czerwieniejąc w prostej linii. Czujko w chacie, u komina, słuchając baśni prządek, bywał 
sceptykiem i z kobiet się naśmiewał. Teraz jednak noc, pustka, wicher, hukanie sów, 
ponurość otoczenia nastroiły go odmiennie. Wszystkie opowieści o upiorach zaczęły mu 
wracać do pamięci, o topielcach, samobójcach, wilkołakach, o złym, co po topieli chodzi, dur 
narzuca, wodzi na bezdroża, o światłach, przy których duchy się grzeją i suszą pieniądze.
Chciało mu się wracać, a strach było do tego ognia plecami się obrócić, aby znowu przed 
oczy się nie przerzucił, żal też było odbytej drogi, i fatygi, i rubla, i wstyd było przyznać się, 
że stchórzył. Szedł, ale zaprzysięgał, że na drugą podobną przeprawę się narazi, chyba za trzy 
ruble.
Wreszcie z łóz się wydostał i miał znowu przed sobą błoto nagie i kępiaste, na którym 
ludzie uczynili pierwotne przejście z pni, rzucanych tu i ówdzie po bezdennych torfach. 
Droga to była niezbyt bezpieczna w dzień, tym bardziej w nocy. Czujko odnalazł początek 
kładek i kijem próbując oślizgłych bierwion, puścił się naprzód. Teraz osuwał się i padał 
prawie co krok, lub trafiał na przerwy, gdzie się pogrążał zupełnie i wydobywał na 
czworakach. Spotniał też prędko pomimo przejmującego chłodu i odpocząć potrzebował. Ale 
mu sił dodawał ogień, który teraz wyraźny palił się na uboczu.
Był to widocznie »nieczysty« ogień — bez dymu świecił, bez ruchu, a nad nim kiwały się 
jakieś czarne ramiona i słychać było chichot, wycie — jęk.
Więc chłop padał, podnosił się, brodził, pełzł, byle go minąć prędzej. Już się z nim 
zrównał, gdy nagle zstąpił w próżnię, zachwiał się i wyciągając naprzód ramiona, padł, a 
woda błotnista zalała mu usta, zanim krzyknąć mógł.
Przez chwilę stracił przytomność, potem zaczął się szamotać, kręcić, szukać oporu, 
uchwycił ręką za pień i zbierając wszystkie siły, wydobył się znowu na kładki.
Pierwszą myślą poszukał kija wkoło siebie, nie było go, poszukał torby, torba znikła, a w 
niej chleb i »karty«.
Musiał o coś zaczepić, rzemyk pękł i torba poszła na dno.
— Ot i okazja! Zawiódł mnie »ten« gdzie chciał — zamruczał biedak desperacko.
Obejrzał się, ogień się palił, żarząc jak kupa węgli. Chłopu się zdało, że stamtąd coś się 
śmieje.
Położenie jego było opłakane. Siedział konno na kłodzie, do nitki przemokły, głodny, 
zziębły, opuszczony wśród topieli.
Wtedy opanowała go wściekłość i zawziętość. Pięścią wygroził w stronę ognia i przez 
zęby zamruczał:
— Zawiódł ty mnie! Poczekajże! Ja tobie pokażę, co umiem, a nie ustąpię i do ciebie grzać 
się nie pójdę!
Strach go odstąpił wobec niemożności ucieczki. Ulokował się jak mógł najwygodniej, 
zgarnął się i czekał.
Przecie noc kiedyś się skończy, a on prędzej z zimna i z głodu skostnieje, niż zostawi torbę 
topieli. Torba była skórzana, nowa, warta rubla, za czapkę dał rubla, kto by to zostawił. Co 
będzie, to będzie, a on swego nie daruje.
Na dworze wołkińskim wieczerzano właśnie, gdy lokaj oznajmił:
— Jest posłaniec z Rudni!
Panienka pokraśniała radośnie, a pan rzekł:
— Z Rudni? Któż to? Ptak?
— Człowiek, proszę pana. Ma list do panienki.
— Osobliwość, czego te chłopy nie dokażą!
Panienka skoczyła do kredensu, ojciec za nią. Czujko stał w progu, czarny od szlamu, na 
twarzy siny z zimna. Woda i błoto ociekało z jego odzieży i tworzyło na podłodze kałużę, 
wśród której tonęły jego zdeptane postoły. Torbę jednakże miał pod pachą, a kij i czapkę w 
ręku. Odzyskał, jak postanowił, wszystko.
— Którędy szedłeś, człowieku — spytał pan.
— Na prostki, przez błota.
— Jest droga?
— Byłaby, żeby mróz ścisnął.
— Więc jakże się dobrałeś?
— Ot, szedł, taj doszedł. Po nocy, to nie widział którędy. Pan kazał »kartę« wieczorem 
oddać, ale że to na kładkach zrobiła się przerwa, to »karta« musi trochę zamokła.
Zaczął szperać w torbie i wreszcie podał panience dwie miękkie i brudne koperty. Oblepił 
je szczelnie szlam i chleb rozmokły.
— Pomieszałem, to panienka sama rozbierze, która od pana. Drugą, do jakiegoś tutaj Żyda 
w karczmie, dał nasz pachciarz.
Ale nikt nie był w stanie »rozebrać«, zginęło bezpowrotnie wszystko. I uczucie pana i 
geszeft żydowski były zupełnie podobną plamą atramentu na mokrym, brudnym papierze, 
który się w ręku rozełpał. Panienka skrzywiła się żałośnie, ale ojciec śmiechem wybuchnął.
— Oj, młodzi, młodzi! Zamiast się krzywić, Bogu dziękuj, że ten chłop nie 
przypieczętował waszych amorów, a swego Stacha zwymyślaj za takie ekscesy.
Tu Czujko wtrącił się do rozmowy:
— Proszę pana zaraz dać odpowiedź, bo pan kazał żywo wracać.
— Jakże zaraz pójdziesz? Znowu w noc, na kładki? Czyś oszalał!
— Z pomocą pójdę — odparł niepoprawny w uporze swym chłop. — Już ja tę przerwę 
sobie naznaczył rankiem, to nie wpadnę, a i do domu pilno, bo chleb rozmókł.
— Nakarmić go, dać wódki, niech spocznie — rozporządził pan, a chłopu pojaśniały oczy.
Po chwili, rozgrzany wódką, nad pełną misą, rozpowiadał lokajowi swoje przygody.
— Zmamił mnie ogień na błocie. Może jego tam całkiem nie było, czy ja wiem? Czekając 
ranka, trochę zadrzemałem i gdzieś się podział.
— Tam, onegdaj, łozę trzebili. Może podpalili pień spróchniały, to i tlał dotychczas — 
wyjaśnił lokaj.
Może — potwierdził chłop, bynajmniej nie przekonany. — A taki ja tam okazję miał, 
»karty« zamokły i nie wiem, czy pan zapłaci. Nie z dobrego to taka okazja! — Pokręcił 
głową.
— Pan, jak pan… Trafię pod humor, to i zapłaci, ale wódka od pachciarza, to na pewno 
przepadła. Będzie mnie żona swarzyć!
Zwrócił się do lokaja prosząco:
— Wspomnijcie odpowiedź! Musi być blisko północy. Pora w drogę.
Po jakimś czasie, syty i ogrzany; znowu szedł ku kładkom.
Powiedział prawdę, że miał w piątek przynieść odpowiedź, powiedział prawdę, że przerwę 
naznaczył, ale nie powiedział najważniejszego powodu pośpiechu.
Chora żona? Nie. Co godzina niebezpieczniejsza droga? Nie.
Chodziło mu, aby ciemno było, gdy mijać będzie owe sążniste łozy przy haliznie, tak 
ciemno, żeby go strażnik nie znalazł, gdy sobie natnie parę pęków, tak ciemno, aby ze 
zdobyczą minął granicę wołkońską. Że postawił i w tym na swoim, można zaręczyć.

ZAGONY

O ziemio!…
Szczęśliwy, kto cię ukochał, pan wielki, kto na zagonach twoich żywot zbędzie. Poznać go 
łatwo. Oczy rolnika miewają właściwy sobie spokój i pogodę, usta w milczeniu 
najwymowniejsze, pierś i bary potężne, czoło wcześnie pobrużdżone.
Nie unosi się gniewem zapalczywym i nie śmieje się łatwo. Nie świetny, nie bystry, nie 
żywy. Jak zagony swe prosty, jak płaszczyzna smętny i cichy.
Historia jego — to dzieje urodzajów i klęsk, suszy i przewodnienia, złych omłotów, 
spóźnionych siewów, wiosen zdradzieckich. Gdy się rozgada o sobie — to o zagonach mówi, 
gdy rad — to ziemię swą chwali, gdy go ból zmoże — na rolę idzie po siłę nową.
Jeśli się poskarżyć, to na Bożą niełaskę — ziemi swej nigdy nie ubliży zarzutem. Zdaje się, 
że zhańbiłby wtedy siebie. Od wiosennych »przetałków«, które ptactwo głodne radośnie wita, 
od szronów i śniegów, na zagonach nieustaje bój i trud. Siedmioraka praca i siedmiorakie 
poty i znoje.
A wszystko w ciszy i skupieniu.
Pracuje rolnik i ziemia, a zewsząd zbiegają się chmury i promienie, wiatry i skwary, dobre 
i złe geniusze.
Gdy »przetałki« śnieg pochłoną, a prądy smalące skórę, suszące, wody kraj oblecą, na 
miedzy staje pług pierwszy. Od ziemi jeszcze chłód idzie i wilgoć, a świeżą bruzdę pleśnią 
czuć i surowością. Odwala się skiba płytka, lemiesz nieprzytarty ciężko idzie, wół się narowi i 
ryczy. Zagon rozdarty wygląda jak rana ziemi, uderza weń powietrze, kruszy na proch i z 
niewidzialnych nasion wyskakują chwasty. One zawsze pierwsze, a często i ostatnie. 
Poszarpie je brona, zesmali słońce, a nigdy nie giną.
Pochylony nad swą pracą, rolnik je widzi, liczy i długo myśli. Ziemia doń szepcze: »Bacz, 
jak mnie od nich pilnować musisz«.
Więc znowu radło korzenie tnie i na wierzch wyścieła — zda się wszystkie zmarnieją. 
Ziemia się podnosi i już od niej jakby zapach chleba zalatuje, zagon nabiera formy. Wysokie, 
ciepłe słońce pieści jego szczyt o południu; ku zachodowi skłony purpurą. I oto znowu one są 
— te grube osty, uparte bławatki, nikłe maki i ostróżki.
Rolnik je zna ledwie się z ziemi wytkną i znów zamyślony staje — kto je siał, kto? Pyta się 
ojców starych, którzy zgarbieni i osłabli, z kijem na miedzę wychodzą jego znojom się 
przyjrzeć, od ziemi się dowiedzieć, czy w dobre ręce je zlecili.
Starzy, na rozpacz młodego, mają smętny uśmiech pobłażania i słowo rezygnacji.
— Jest taka co sieje! Powiadają — skoro ją ujrzysz — moc stracisz! Siej ty, siej, nie 
ustawaj, zanim ci dzieci w męże nie porosną. Cierpi chwasty ziemia twoja — cierp je i ty!
Zagony wyciągają się proste i monotonne, do siewów gotowe, syte łez, i stękań, i potu. 
Napojone rosą znoju, stopami pracowitymi po stokroć zdeptane, ramiony często mdlejącymi 
uczynione.
Świerzop się po nich zapala, na dowód, że zasilone mocno, czerstwy mają zapach, 
drobnymi żyłkami szarość ich przecina margiel biały, gdzieniegdzie krzemień błyśnie, lub 
nieostrożnie trącony lemieszem żwir dziki ze spodu po glebie rodzajnej się poleje.
Wokoło już pola puste i po rżyskach czepiają się pajęczyny, po niebie ptaki — śpiewaki 
umykają, a zbierają się chmury — latawce. Coraz ciszej i samotniej — na te siewy, nadzieją 
brzemienne, nigdy nieodgadnione naprzód! Zeszłorocznych znojów daremnych niepamiętny 
gospodarz, ze źdźbeł marnych zebrane nasienie oddaje swej karmicielce, oddaje matce swój 
przeszłoroczny chleb, o zapomogę prosząc. Na miedzy, pokrytej szarymi kitami traw 
zaschłych, staje do swej ostatniej pracy. Rzuca garść ziaren w krzyż i odkrywszy głowę, 
chwilę w milczeniu się modli. Potem idzie bruzdą, a przed nimi leci deszcz zboża i ginie w 
szczelinach zagonu z monotonnym, cichutkim szmerem.
— Rodź, Boże! Rodź, Boże! — szepczą.
Siewacz to słyszy i oczy jego mętnieją, a usta poruszają się lekko.
— Rodź, Boże! — powtarza. — Tyś bogaty, a ja biedny. Gdy będziesz lecieć nad polami 
tymi, oprzyj na zagonach tych Twe stopy, rękę Twą nad nimi wyciągnij. Tyle lat sieję — 
cierpliwy!
Idzie drugą bruzdą, idzie trzecią, polny kamień omija i garście ciska — wiecznie wierzący 
w stokrotne wypłaty. Aż wtem zdaje mu się, że nie on jeden sieje, że nie jego tylko stopy 
widać na roli. Podnosi tedy oczy i widzi, że przed nim coś idzie — jakby cień i tenże ruch 
jego ręki czyni.
Widzi i oczom nie wierzy. Przez tę postać przechodzi powietrze i prześwieca niebo — 
ciała nie ma, a przecie jest.
Nie widział jej nigdy, a wydaje mu się znaną, szara cała, do mgły podobna, do ducha, do 
zmory. Z poły szaty czerpie garście i ciska, sunąc się powoli, jak pajęczyny jesienne. Garści 
jej rozpryskują się daleko, nie jak deszcz, ale jak tuman, jak pyły lotne. I widzi on, co ta sieje. 
Widzi pyły ostu i bławatów, a najwięcej głodku podłego swych ziarnek i perzu ząbki i śnieci 
zarodki. Sieje, sieje. Co on krok, to ona trzy, co on garść, to ona pięć. Ścigają się, aż mu 
ramiona mdleją, a pot przez odzież paruje.
Chwilami tuman ją okryje, myśli on, że ją prześcignął aż oto znów widzi przed swymi 
stopy jej ślady w ciasnej rozorze zagonu. Więc to ta, o której ojcowie mówią, od której 
widoku człowiek moc traci — ta jędza niedola!
Ale on jeszcze bary ma silne i olbrzyma młodego potęgę. Wszystkie nędze żywota, 
niedospane noce, niepokoje — mozoły krwawe wychodzą mu z duszy na usta w strasznej 
klątwie i zaciekłość go ogarnia.
Co ona, ten cień, przeciw niemu. Zastępuje jej drogę przy gruszy na miedzy i wzywa do 
śmiertelnej walki.
— Czegoś tu? — woła. — Zbójnico, krzywdzicielko. Głód mi niesiesz i chwasty. Pójdź tu 
i zmierz się ze mną. Bojowałem żywot cały, tyś się kryła! Teraz cię widzę. Pójdź na miedzę, 
abym cię zadławił. Nie pokonałaś mnie jeszcze, abyś mi miała przodować.
Stają naprzeciw siebie i poczynają bój.
Słońce zachodzi i mleczne, niezdrowe mgły przybiegają ku nim z rozdołów.
Żurawie w górze kraczą, chłodna rosa pada i tylko surmy minorowym akordem mącą ciszę 
pól pustych, bo zresztą ci walczący nie mówią, nie jęczą, ani tryumfują.
Słońce się chowa za chmurą rudą, opary gęstnieją. Temu, co tam leży pod gruszą, czas do 
domu wracać. Wstaje tedy z głuchym stęknięciem. Rąk i nóg nie czuje, głowa mu ciąży, 
wlecze się ciężko, utykając po świeżej roli. Czarne dlań zagony, ponura cisza — a gorycz 
napełnia zaschłe gardło, ciśnie się do zagasłych źrenic i nieznośną niemocą wsiąka we 
wszystkie nerwy i żyły.
Dochodzi zawrotu i krzyża, skąd co dzień raz jeszcze na zagony swe spoglądał. 
Machinalnie staje i teraz, ale wzrok idzie wyżej, dalej i staje na wzgórzu sośniną porosłym. 
Rodzi zagon źdźbło, wzrasta ruń w kolana, strzelają kłosy, kwitną, dojrzewają ziarna. Potem 
je słońce spali, sierpy zetną, cepy obiją — żeby wróciło do ziemi.
Tak ci i on rósł i kwitnął — teraz czuje się kłosem podciętym, ziarnem bitym na klepisku 
— rychłoż mu do ziemi wróci?
Tam już poszła przed nim krasa młodzieńcza, poty i krwawe trudy, lata i marzenia. On się 
został do czasu niedługiego.
Kark się garbi, ramiona mdleją — rychło go kto zluzuje w tym ślubie z ziemią. Czeka, 
cierpliwy i cichy, coraz bardziej spokojny. Sieje jeszcze, sieje wciąż — a widmo przed nim 
idzie tryumfujące — po jego zagonach. Bój odbyty przecie i rozstrzygnięte losy!
On źdźbła zbożowego brat — ona rówieśnica ziemi ! Jej dziedzictwo — te jego zagony.

CZAJKI

Za wiecznie zielonym borem sosnowym rozciągała się kotlina, trzęsawisk pełna, łąka 
niska, rzadko, tylko w suche lata koszona. Na skraju straż leśna stała, omszona chata, chlew, 
szuwarem kryty, w ogródku kilka grząd warzywa, śliwa dzika i ul na samotnym dębie; wkoło 
wielka cisza i pustka. Strażnik mało co miał do roboty, bo go od wsi i złodziei broniło owo 
bagno, latem i zimą dla konia i wozu niedostępne, a z dworu parę razy ledwie do roku miewał 
odwiedziny panicza na polowanie.
Chłop zbył tu żywot. Przybył młodym chłopcem i wtedy to w zapale młodości szmat 
zarośli wytrzebił, zagospodarował się w lesie. Miał konia, fuzję, psa. Ponieważ się nudził, 
często przez kotlinę brodził do wsi, do ludzi — na wieczornicę lub do karczmy.
Potem się ożenił. Wtedy przybył mu chlewek, a w nim krowa i prosię; z owych też czasów 
była śliwa w ogrodzie i ul na dębie. Chłop czuł się bogatym i opływał w dostatki.
Ale na świecie, a więc i w straży nad oparzeliskiem, nic nie ma trwałego. Pewnej zimy 
żona mu zmarła na febrę błotną, nie leczoną przez miesiące. Gdy post nadszedł, liche 
pożywienie dobiło ją, i zgasła w nocy tak cicho, że on nawet się nie przecknął.
Zgasła bez spowiedzi i gromnicy, więc, jak powiadano — nie poszła daleko i wracała 
ciągle do chaty, męczyć męża i dzieci.
Strażnik istotnie od tej pory stał się prawie niemym i zahodował kołtun; dzieci dwoje 
wyglądało jak świece z brudnego wosku. Hodował je las i instynkt zwierzęcy.
Chłop dzień cały snuł się po lesie, trapiony nieznośną nudą; wieczorem nie miał dla nich 
nawet spojrzenia. Siadywał na przyzbie chaty, palił fajkę i mgławymi oczyma patrzył na 
trzęsawisko.
Wtedy to znowu zarośla zagarnęły wydarty ogród, śliwa zdziczała, pszczoły w ulu 
wymarzły, wieprzaka zadarły wilki, krowina padła od ukąszenia żmii. W straży zostało to 
tylko — co dworskie.
Chłopska dusza uczyniła się na kształt łachy błota, której pilnował, pusta i nieurodzajna. 
Był przecie jeszcze w sile wieku, ale już zdziczały otoczeniem, zestarzały apatią, zwykłą 
towarzyszką podobnych egzystencji.
Pewnego wieczoru, na wiosnę — w tę wczesną, gdy czajki nadlatywały i krążyły nad 
trzęsawiskiem, wołając dzień cały: ki–wi–ki–wi! — chłop, wróciwszy do chaty, zastał u 
komina tylko dziewczynkę.
— Gdzie Filip? — spytał.
— Nie wiem — odparła obojętnie. — Poszedł na opary po czajcze jajka i nie wrócił.
Ojciec się tym nie zatrwożył. Mógł chłopak przenocować na kępie, gdy się znużył 
brodzeniem. Ale i nazajutrz wieczorem tylko dziewczyna była w chacie, osowiała 
samotnością. Płakała, wnurzywszy obie ręce w gęstwinę roztarganych, żółtych włosów.
— Nie ma Filipa?
— Nie ma. Utopił się — odparła, zawodząc.
— Kto widział?
— Nikt, ale ja wiem, bo mi się śnił, że w krosnach tkał.
— Głupia — burknął strażnik.
Całą noc jednakże nie zasnął, tylko przeczekał, siedząc na przyzbie zapatrzony w 
migoczącą w księżyca świetle wodę oparów.
O świcie czajki rozpoczęły: ki–wi–ki–wi! A on poszedł szukać syna. Znalazł go niedaleko 
krynic wiecznie zielonych — w gąszczach łozy, gdzie najchętniej gnieździło się błotne 
ptactwo.
Był obrzękły i siny, wzdęty wodą, której się opił, nim utonął. Pełzały już po nim brzydkie, 
czarne żuki wodne, a czajki przypadły ciekawe, niespokojne, napełniając powietrze 
urągliwym krzykiem: ki–wi–ki–wi!
Chłop stał długi czas — na kępie, zapatrzony zdziwionymi oczyma w trupa. Było coś 
niesłychanego, aby chłopak, wychowany nad wodą, utonął w marnej kałuży.
Chyba go zadławiła matka–upiorzyca.
Nie było boleści w twarzy ojca, tylko po chwili namysł głęboki. O śmierci trzeba 
zawiadomić w gminie i kościele i we dworze.
Daleko było wszędzie. Chłopca to nie wskrzesi, zjedzie urząd, trzeba będzie szukać desek 
na trumnę, trzymać trupa długo w chacie, potem trumnę nieść przez te same opary na barkach 
do cmentarza.
Nie jednoż jemu leżeć w błocie czy w piasku?
Umarł przecie, jak matka, bez gromnicy!
Tak myślał chłop i powoli zaczął rąbać krzaki łozy, ciskając je na topielca, potem 
wszedłszy po pas w wodę, kępę jedną i drugą udarł, cisnął na wierzch.
Czajki zaniepokojone ruchem, poczęły prawie o głowę go trącać lotkami, zbierały się 
tłumnie, krążyły wokoło i, ki–wi–ki–wi, jęczały bezustannie.
Ukończywszy swą robotę, chłop odszedł kroków parę — i obejrzał się. Na tej zielonej 
płaszczyźnie był sam, nikt go nie podpatrzył, nikt grobu Filipa nie znajdzie teraz.
Wie on tylko i te ptaki — ale ich nikt nie rozumie.
Ciężko brodząc, wrócił do domu.
Córka wybiegła na spotkanie, aż na ostatni cypel suchego gruntu.
— Znaleźliście Filipa?
— Nie ma — odparł lakonicznie.
— Gdzież on? Moja dolo!
— Jak żywy to wróci, a jak umarły, to już nie nasz! Dosyć płakać!
I nawet nie osuszając odzieży, poszedł w las. Od tej pory chata stała się jeszcze cichszą. 
Zdziczeli oboje, tylko że on pochylał się i siwiał, ona rosła i piękniała, kwitnąc, jak kwiaty 
leśne, przez nikogo nie hodowane i nie podziwiane.
Chłop siłą nawyknienia siadywał co wieczór na przyzbie latem czy zimą, w deszcz lub 
pogodę. Patrzał na opary i ćmił fajkę.
Co wiosna, gdy czajki nadlatywały, miewał snadź wspomnienie, bo na krzyk ich kierował 
oczy w pewien punkt zielonego morza i widział tam coś wzrokiem pamięci.
Nie lubił czajek i dostawszy we dworze szczenię, nauczył je brodzić po kępach i niszczyć 
gniazda. Na lament, spowodowany zniszczeniem, uśmiechał się z dziką radością i patrząc na 
zrozpaczone ptaki, mruczał:
— Śpiewały wy mnie nad Filipem, zaśpiewajcie i sobie!
Pies ten, gdy dorósł, stał się jego nieodstępnym towarzyszem. Był dziki i śmiały — w noce 
zimowe nieustannie oszczekiwał wałęsające się wilki, a w dzień napastował nawet żerujące 
borsuki. Zresztą znał tylko jednego pana, dla innych był nieprzystępny.
Raz strażnik odwiedził miejsce, gdzie Filip jego leżał pod topielą. Z łozy i ziemi, którą go 
przykrył, uczynił się krzak spory i kępa. Kalina się na niej rozsiadła i miewała w jesieni 
czerwone grona, a na wiosnę białe bukiety.
Chłop pęk jagód nałamał i przyniósł do chaty. Zakraśniały na czarnej ścianie, nad świętym 
obrazem i kraśniały przez długie zimowe miesiące — jedyny barwny punkt w dymnej izbie.
Potem gdzieś przepadły. Dziewczyna zapytana przyznała się, że je zjadła — przędąc. 
Chłop dziwnie na nią popatrzał, zamruczał przekleństwo i więcej nie przyniósł.
Mijały lata. Natura zawsze młoda wstawała każdej wiosny, na trupach zeszłorocznych 
łodyg wykwitały nowe, nagie gałęzie dostawały liści, przylatywały czajki zza morza, 
odnajdując stare kępy i gęstwiny łozy, do swych miłości i zachodów rodzinnych.
Chata strażnicza wrastała w ziemię, dach maił się mchami, otuliły ją zarośla.
Tak się z nią oswoiła ludność pustkowia, że czaple chodziły bezkarnie przed wrotami, a 
wiewiórki uganiały się po strzesze. Na śliwie, na dębie, w chwastach ogrodu gnieździły się 
roje ptactwa, świegocąc, nawołując się, zdradzając bezkarnie.
Strażnik był po całych dniach w lesie, dziewczyna nie trwożyła tych sublokatorów. Już 
dorosła i była piękną, zdrową, śmiałą w swej dzikości.
Poczęło ją ciągać do ludzi i towarzystwa. Latem chodziła o wiorst kilka na zarobki — nie 
dla grosza, ale by się wygadać, wyśpiewać, poswawolić.
Ludzie gadali, że stary strażnik grosz zebrał, a ona nie przeczyła, śmiejąc się zalotnie do 
parobczaków.
Poczęły do straży schodzić się latem kobiety, zimą młodzi chłopi, niby za interesem do 
strażnika. Ponurość jego i srogość trzymała jednak kumoszki i zalotników w przyzwoitej od 
rzeczywistego celu odległości.
On zdawał się zrazu nie rozumieć czego chcą. Dopiero gdy jedna ze śmielszych kobiet 
wręcz o swatach do jedynaczki wspomniała, zawarczał jak zwierz:
— Ja ją dla siebie hodował, a nie dla wsi. Umrę, to wtedy niech idzie — pierwej niech mi 
się nie waży. Słyszysz!
Popatrzył na córkę strasznymi oczyma. Po tym ostrzeżeniu odwiedziny się przerwały, 
dziewczyna przestała chodzić na zarobki, śledziła ojca wystraszonym wzrokiem. On powrócił 
do swej ponurości i apatii. Ale natura, która jego powoli posuwała ku pochyłości grobu, a 
kwiatom kazała kwitnąć na prochach zeszłorocznych, popychała dziewczynę ku życiu i 
miłości.
Tęsknota jej zdradzała się pieśnią i zadumą, roztargnieniem i niepokojem, rumieńcami, 
gdy wstępował do chaty parobczak śniady i smukły ze wsi, zza oparów.
Zachodził w dzień zwykle, gdy nie było starego, a przed zmierzchem wracał do domu.
Chodził tak całe lato i jesień, a strażnik o nim nie wiedział, nigdy go nie spotkał. Aż raz, 
gdy wrócił z obchodu do chaty, spostrzegł na ziemi rozsypane kraśne kaliny, jak korale.
— Skąd to? — spytał.
Zmieszała się dziewczyna.
— Znalazłam w lesie.
— Kłamiesz. Jest jeden krzak — tam na błocie. Kto tobie przyniósł?
— A to może chłopiec, co tu zachodził dzisiaj.
— Jaki chłopiec?
— Paweł.
— A on tu czego był?
— Chciał u was ul kupić.
— Kłamiesz!
Dziewczyna zawahała się i runęła mu do nóg.
— Tatulu, oddajcie mnie za niego. My się mocno polubili — na śmierć — poczęła błagać.
Stary się porwał, chwycił kij.
— Chcesz do niego — ode mnie? Nie chcesz mojej śmierci czekać, to idź! Zaraz! Won! 
Słyszysz — żebyś mi tu nigdy nie wróciła, bo ubiję! Lepszy ci Paweł od ojca, to idźże, 
naciesz się nim. Ino nie wracaj — pamiętaj!
Za włosy ją wyciągnął z izby, nogą kopnął i drzwi zaryglował.
Na dworze wicher jesienny szalał, deszcz chłodny siekł, czarno było, jak w grobie.
Dziewczyna dobijała się do drzwi zaryglowanych, stukała do szybek — modliła litości, 
potem ucichła i gdy nad ranem stary wyszedł, nie było jej nigdzie. Poszła — i wieść o niej 
zginęła, jak o umarłej.
Strażnik długą zimę spędził sam jeden z psem tylko, nikogo o córkę nie zapytał, nie szukał 
jej, ani dowiadywał się. Nieproszone kumoszki mu powiedziały, że jego Krystyna służy u 
ekonoma we wsi za oparami. Wysłuchał tej wieści, jakby nie do niego mówiono.
W ogóle przez tę zimę przestał się odzywać do ludzi i nawet znajomych nie pozdrawiał. 
Nadeszła wiosna. Zaczęły się obchody szersze i pracowitsze, dni dłuższe i cieplejsze.
Przyroda zaczynała się budzić i drżeć, niebo stawało się błękitne, a chmury białe.
Strażnik do zwierza był podobny. Bielizny jego nikt nie prał od pól roku, odzieży nikt nie 
łatał. Wysoki, chudy, trochę zgięty, do upiora i widma był podobny, od sadzy i pyłu czarny.
Pewnego wieczora wracał do chaty, gdy raz pierwszy czajki zapiszczały mu nad głową. 
Ciągnęły stadem na opary i witały go, jak starego znajomego. Spojrzał ku nim w górę 
człowiek i pies, jednakowo niechętnie.
— Choroba na was — zamruczał stary.
Na piasku przed chatą spostrzegł bose ślady stóp, drzwi ktoś przymknął. Zdziwiony wszedł 
do chaty i mimo woli drgnął.
Na ławie blisko progu siedziała Krystyna, blada i wylękła, węzełek szmat cisnąc w ręku. 
Nie potrafiła wydobyć słowa z uciśniętego gardła.
Stary się opamiętał i odezwał się pierwszy:
— Czego ty tutaj!
— Nie zdrowam, tatulu. Dajcie u siebie trochę odpocząć — szepnęła, zalewając się łzami.
— Nalatałaś sobie biedy. Cóż tobie?
— Piersi bolą, kaszel męczy, siły nic nie mam. Ciężka służba była, zerwałam się z mocy.
— Wolna wola była. A gdzież twój Paweł?
— Zaraz jesienią do wojska poszedł.
— Takież twoje było panowanie. Nie szkoda ci było ojca, teraz mnie ciebie nie szkoda.
Jednakże nie tknął jej, ani precz gonił.
Ośmielona, rozgospodarowała się w izbie po dawnemu, a on wbrew nawyknieniu nie 
wyszedł na przyzbę, ale ścigał ją oczyma , gdy snuła się od pieca do sieni, od stołu do 
komory.
Była zmienioną bardzo, nie do poznania. Z kwitnącej dziewczyny stała się suchą, żółtą na 
twarzy, kaszel rozdzierał jej piersi. Miała na licach czerwone plamy, a w oczach niezdrowy 
ogień, ruszała się gorączkowo, często wstając dla chwytania oddechu. Jednakże radość z 
powrotu i łagodność ojca podniecała jej siły.
Następnego dnia zajęła się oczyszczeniem chaty, praniem, pieczeniem chleba. Dni kilka 
krzątała się raźnie. Mówiła, że ogród uprawi, że kupi prosiaka, wieczorami rozpowiadała ojcu 
o dworze, który poznała, próbowała żartować i uśmiechać się.
Potem nagle pewnego ranka nie wstała z pościeli. Krew się jej rzuciła gardłem. Osłabła do 
tego stopnia, że oczu nie rozwierała. Leżała, blada jak papier, u okna na ławie, już nawet nie 
kaszląc. Ręce jej stały się woskowo przejrzyste, rysy zaostrzone, głos słaby, jak tchnienie.
Stary się zląkł, zdumiał. Spod węgła w komorze pieniądze wydostał i poszedł po radę do 
znachorów, wziąwszy z sobą splot jej włosów. Radził się trzech, obszedł mil dziesięć, 
przyniósł ziół do kadzenia i do picia, i decyzję, że na dziewczynę ktoś rzucił urok.
Trzy dni zabawił w drodze, a tymczasem jego Krystyna dogasała już w pustej chacie. 
Jednakże nie zgasła bez gromnicy — ta ostatnia. Gdy wrócił wieczorem, zastał ją jeszcze 
żywą i przytomną. Powlokła się okadzić i napoić ziołami, całowała go po ręku, mówiła, że jej 
lżej, że rychło wstanie i ozdrowieje zupełnie przy nim.
Potem ją sen zmorzył i stary, zmęczony, zasnął opodal. Nad ranem zbudziła go z jakimś 
okropnym strachem:
— Tatulu — mnie ciemno! Zerwał się i poznał, że umiera.
Wtedy przede wszystkim rzucił się do obrazka, do świecy woskowej, zapalił i podał jej do 
ręki. Wzdrygnęła się.
— Co to? — spytała.
— Gromnica, doniu.
— Oj — to ja umieram! Oj — boję się — szepnęła, usuwając palce.
Potem przecie ujęła świecę i łzy ciche poczęły jej biec z oczu.
— Bądźcie zdrowi, tatulu. Oj, doloż moja!

* * *

Świt wstawał i czajki krzyczały, gdy oddychać przestała. Stary twarz jej nakrył płachtą i 
długo siedział u nóg posłania, jakby odurzony.
Może rozmyślał, jakby i tę umarłą pochować bez ludzi, ale w tej chwili do chaty weszło 
dwóch chłopów, przybyłych ze dworu po drzewo i zobaczyli gromnicę przez okno. Więc 
wieść się rozeszła; przez dwa dni było gwarno na straży, zbijano trumnę, pito wódkę, 
wspominano nieboszczkę.
Potem trzeciego ranka czterech ludzi wzięło drewnianą skrzynkę na plecy i poprzedzani 
przez starego, który płytsze przejście znał, ponieśli Krystynę przez opary na cmentarz. Była to 
najbliższa droga, ale nie zachęcająca kumoszek do towarzyszenia konduktowi, więc nikt za 
trumną nie szedł. Pochód odbywał się w milczeniu, tylko woda chlupała pod nogami, czajki 
zawodziły, jak płaczki pogrzebowe, a strażnik oglądał się czasami, rzucając niosącym 
lakoniczną wskazówkę, co do niewidzialnej jamy lub kępy bezpiecznej.
Przy kalinie odpoczęli chwilę, a potem poszli dalej. Miejscami ta trumna zdawała się 
płynąć po zieleni i po wodzie, tak głęboko zapadali się niosący.
Gdy strażnik tą drogą wrócił z pogrzebu, pies go spotkał na stałym lądzie i powitał 
radośnie, wspinając się do piersi. Chłop objął go rękoma i rzekł:
— Nu, nie przyjdzie do nas już żadne z nich. Sami my gospodarze teraz!
Istotnie wszelkie nici, wiążące tego człowieka do życia, były już porwane. Odtąd 
rozmawiał tylko z obowiązku z ludźmi, z własnej woli z psem. Możeby się rozpił, gdyby miał 
sposobność, ale na bezludziu było to nieprawdopodobieństwem.
Jak machina spełniał służbę i z nawyknienia składał zasługi pod węgieł w komorze, nie 
zdając sobie sprawy na co i dla kogo je chowa, nigdy nawet nie rachował pieniędzy.
Gdy się przesuwał wśród lasu, cichy, milczący, robił wrażenie widma, cały szary, sunąc 
bez szelestu, a pies przed nim biegł także cicho, skradając się, oglądając trwożnie, nie 
szczekając nigdy. Ludzie bali się tych dwóch cieniów zabobonnie.
Co wieczór stary siadywał na przyzbie. Gdy było bardzo pogodnie, mógł widzieć na skraju 
widnokręgu, poza zielony morzem, pas biały, nad nim czarne linie.
Był to cmentarz zjeżony krzyżami.
Gwar ptactwa napełniał opary, tam dalej był spokój.
Podczas tych jego rozmyślań wieczornych, pies wałęsał się po kępach, niszcząc jaja w 
gniazdach, czasami młode pisklęta. To polowanie stało się przyczyną jego zguby.
Dziedzic myśliwy był, dbały o zwierzynę. Pewnego dnia spotkał psa na błocie, z 
okrwawionym pyskiem po biesiadzie i bez pytania czyj był — zastrzelił.
Strażnik nadbiegł na huk, posłyszał żałosne jęki towarzysza, dobiegł do niego, gdy pies wił 
się w ostatnich drgawkach, chwycił go na ręce i na powrót w wodę cisnął, już martwego.
Nic nie rzekł, tylko zbielały mu usta. Trząsł się jak w febrze, a wokoło jego nóg krew 
zabarwiała się czerwono.
Ptactwo, spłoszone wystrzałem, jak zwykle błotne ptactwo, zuchwale, zamiast uciekać, 
chmarami unosiło się nad ludzką głową. Kuliki, hryce, bekasy napełniały wrzawą powietrze, 
a najgłośniej, jak zwykle, krzyczały czajki.
Stary zrozumiał, że tak się cieszyły ze śmierci jego druha, że mu urągały bezkarnie teraz. 
Ale czuł się bezsilny już wobec faktu śmierci, wobec woli pana. Tylko krwią zabiegłymi 
oczyma ku nim spojrzał i pięścią ku niebu wy groził.
Pan ku niemu szedł i wołał:
— A co dobrzem trafił, stary? Zbliżył się i dodał:
— Wiesz może, czyj to pies?
— Mój — rzekł lakonicznie.
— Twój — zdziwił się myśliwy. — Ładnieś go wychował. Ty strażnik, a on rabuś! No, ale 
ci go szkoda, widzę. Dam ci szczenię.
— Dziękuję panu, ale już hodować nie chcę. Nie ma komu w chacie szczeniaka doglądać, 
to się zmarnuje.
I od tej pory żadnego nie miał towarzysza. Chata zamknięta dzień cały, wieczorem tylko 
słupem dymu — zdradzała, że jest zamieszkana, głos żaden nie przerywał ciszy, zwierzęta i 
ptactwo dzikie oswoiło się z nią do tego stopnia, że zakradały się nawet do środka; jeże 
mieszkały w izbie, a gniazd pełno było w szczelinach. Szare, nieszkodliwe węże zaglądały do 
garnków i sypiały w popiele, a chleb leżący na stole dziobały dzięcioły.
Stary znosił to zuchwalstwo bez oburzenia, ale i bez uciechy, odstąpił im jakby chatę, a 
sam, byle wrócił z obchodu, siadał na przyzbie. Tam jadł strawę, tam łatał odzież, tam 
wyrzynał na leszczynowym pręcie tajemnicze karby i znaki, z których potem czytał rządcy 
rachunek porębów i gospodarki leśnej.
Tak mu mijały zimy i lata. Nie potrafiłby ich zliczyć, bo do tego rachunku nie używał 
leszczynowego pręta, ale czuł, że sporo kresek i krzyżyków miał na ramionach. Szczególnie 
nogi odczuwały żywot spędzony w nieustannej pracy po wilgoci i pniach. Sztywniały mu w 
kolanach, obrzękały zimą.
Jednakże służbę pełnił z regularnością zegara, tylko w święta już wypoczywał, leżąc w 
zimie dzień cały na piecu, latem wygrzewając boki na przyzbie. Milczącego tego odpoczynku 
nie przerywało mu nic — nawet myśli. Było to wpółsenne odurzenie.
Pewnego święta wczesną wiosną leżał tak właśnie przy ścianie, gdy czujne jego ucho 
usłyszało kroki na ścieżce z boru. Obejrzał się powoli i zdziwił, widząc chłopaka śniadego i 
czerniawego, który ku niemu szedł, z daleka witając uśmiechem.
Zbliżył się i wciąż uśmiechając się, do ręki pochylił.
— Witajcie, dziadu. Czy zdrowi?
— A żyję. Czyj ty? Czego? Dziś święto, wywózki nie ma w lesie.
— O toście mnie nie poznali? Ja Paweł. Prosto ze służby idę. Wstąpiłem po drodze, do 
domu, żeby was powitać. Krystyna wasza zdrowa?
Dziad począł się dziwnie uśmiechać.
— Aha! To ty się z nią lubił. Aha! Przyszedł na nią popatrzeć. Nu — dobrze takie 
zapamiętanie — tylko jej nie szukaj tutaj w wodzie, tylko w piasku — heń!
I dźwigając się, wskazał ręką wąski biały szlak za zieloną topielą.
— Pomarła! — szepnął chłopak ze stęknięciem.
Stary głową kiwnął.
Ten żal widoczny, niespodziewany, pierwszy, który napotkał w życiu, podziałał nań jak 
wódka — rozwiązał język.
— Ale, pomarła. Trzecia już wiosna od tego. Tak samo jak teraz czajki nad trumną 
krzyczały, zawodziły. Tylko wtedy wody więcej było, bo zima była śnieżna. Miejscami, 
ludziom co nieśli, było po pas. Teraz jej tam zawsze sucho. Ale — sucho.
— To wy teraz nie macie nikogo? Sami? — rzekł chłopak, spoglądając na chatę.
— A kogóż mam mieć? Dzieci więcej nie było. Dwoje! Był pies, ale i ten tam, w wodzie 
zgnił, zastrzelony. Gniazda gałgan wybierał…
— To wam bardzo nudno?
— Czego? Była pora przywyknąć. Zapatrzył się w zielone morze umilkł.
Młody chłop usiadł na ziemi, zmęczone nogi wyciągnął i zwiesiwszy głowę, zamruczał:
— A ja się radował. Zuzula wasza serdeczna na pamięci mi stała. Nie chcieliście jej od 
siebie dać, miałem prosić, abyście mnie do siebie wzięli. Myślałem synem wam być. Oj, 
nudno mi teraz nudno!
Po tej skardze milczeli już obaj.
Kiwi–kiwi–kiwi! — lamentowały czajki, śmigając jak ptaki błotno — czarne tuż nad 
wodą.
Nareszcie młody wstał, buty ściągnął, przygotowując się do przebrodzenia topieli. Stary 
zdawał się go już nie widzieć.
— Bywajcie zdrowi, ojcze! Wstąpię do Krystyny po drodze. Może i wy pójdziecie. Dzisiaj 
święto. Za biedę naszą wypijemy w karczmie.
— Idź z Bogiem! Ja tam nie chodzę za błoto. Czego? Tutaj weselej. A na tym piasku dadzą 
mnie kiedyś dziedzictwo na wieki. Ty, wstąp tutaj czasami, kiedy zechcesz!
Chłopak odszedł. Stary go ścigał oczyma, zatopionego po pas w zieleni i przeprowadził tak 
wzrokiem, aż po kres oparów. Potem znowu na swej przyzbie się wyciągnął i leżał godziny, 
uśpiony monotonnym szelestem boru i zawodzeniem czajek.
Pod wieczór ucichły ptaki i mleczne mgły poczęły wstawać z oparzelisk, snuć się po nich, 
wałęsać. Księżyc wszedł zza cmentarza i przez te mgły się wkradał; nocne ptaki i laby 
rozpoczęły koncert.
Stary widział wyraźnie, jak z krzaku kaliny wychodził Filip i z kępy na kępę skakał, goniąc 
czajki, ciskając na nie garście błota, potem od księżyca zbliżały się do chłopca dwie postacie. 
Matka otulała się płachtą, drżąc z febry, Krystyna otulała ręką przed wiatrem ogarek 
gromnicy i świeciła do tego świętego ognia złotawo — jak święta.
Schodzili się we troje i tamci grzali ręce u płomienia, garnęli się do niej. Potem rzędem 
idąc, podchodzili bliżej i kiwali na starego, wołając bez słów. Stary się ich nie lękał. Patrzył, 
rozwierając oczy, aby być pewnym, że nie śni.
A jednakże śnił zapewne, bo nad oparami były tylko mgły, księżyc i gdzieniegdzie blade, 
torfowe ogniki.

POSŁOWIE

Niewielu wydawców zajmuje się upowszechnianiem mniej znanych utworów Marii 
Rodziewiczówny. Przeważają wznowienia tytułów utrwalonych w świadomości czytelników. 
Rynek „rodziewiczianów” jest w ostatnich tygodniach niezwykle bogaty i urozmaicony. 
Wydawnictwo Literackie przekazuje co jakiś czas czytelnikom kolejne tomy swej serii 
zatytułowanej „Z »Pism« Marii Rodziewiczówny” ukazującej się pod redakcją prof. Anny 
Martuszewskiej. Na rynku znajduje się aktualnie drugie wydanie „Strasznego dziadunia” i 
szóste” Szarego prochu”, oba po 50 tys. egz. W zapowiedziach tej zasłużonej oficyny 
znajdujemy reklamowy slogan: „Wznawiając »Pisma« (…) przypominamy tytuły powieści, 
które dotychczas ukazały się w pierwszym (podkreślenie niżej podpisanego) wydaniu”. Dalej 
następuje wyliczanka powieści, które tych wydań mają już kilkanaście, i to w wielu różnych 
wydawnictwach.
I tak przykładowo ,,Wrzos” pojawił się w pięćdziesięciotysiecznym nakładzie wydany przez 
spółkę „Graffiti Ltd”, znaną z prowadzenia hałaśliwego i wielce komercyjnego kina 
„Wanda” w Krakowie. Wydanie to jest bardzo staranne i opatrzone fotosami z filmu 
nakręconego w 1938 roku. „Czahary” wydrukowała spółka z o.o. o nazwie „Labos”, nota 
bene podając, że jest to pierwsze wydanie tej powieści (pierwsze w tej edycji, tym 
wydawnictwie, a nie w ogóle). Przykłady można by mnożyć.
Między wydawcami nie ma koordynacji, wymiany informacji, wspólnego planowania. 
Rządzi rynek i sprytniejszy dystrybutor, potrafiący sprzedać cały kiłkudziesięciotysieczny 
nakład „za gotówkę”. W efekcie w jednym czasie na rynku pojawił się „Czarny bóg” — 
Prowincjonalna Oficyna Wydawnicza i Hurtownia „Libra” (Kraków — Bochnia, maj 1991) i 
Wydawnictwo Artus International (Łódź, również maj 1991) — czy ,,Florian z Wielkiej 
Hluszy” wydany jako wydanie czwarte (pierwsze powojenne) w Wydawnictwie „Alfa”, i jako 
pierwsze — przez wrocławski oddział Krajowej Agencji Wydawniczej. Pierwszy edytor 
zaryzykował nakład 150 tys. egz., a drugi ,tylko” 50 000. Podobnie dubluje się ,,Barbara 
Tryżnianka” (Wydawnictwo Dolnośląskie i „Alfa”), ,,Na wyżynach” (,,Alfa” i Wrocławska 
Oficyna Wydawnicza) itp.
Przypomnijmy, że w księgarniach znajdują się też inne powieści Rodziewiczówny 
wydawane przez Marka S. Nowowiejskiego w charakterystycznej serii ,,Alfy”. Są to: ,,Atma”, 
„Błękitni”, „Byli i będą”, „Gniazdo białozora” (któryś KAW wydał też tę nie wznawianą po 
wojnie, ostatnią książkę Rodziewiczówny), „Klejnot”, „Kwiat lotosu” i inne.
W Białymstoku pojawił się stutysięczny nakład „Niedobitowskiego” (KAW), w Rzeszowie 
nieokreślony nakład „Na fali” (Continental), w Warszawie 14 (sic!) wydanie „Lata leśnych 
ludzi”, książki — jak pisze wydawca (Bellona, dawniej MON) — z dorobku Wydawnictwa 
Literackiego. Wymieńmy jeszcze „Nieoswojone ptaki” i „Barcikows kich” przygotowane w 
Resovii przez tę samą ekipę co powieść „Ona” wydaną w Continentalu…
Tak wielkiego sukcesu nie wyśniłaby sobie Maria Rodziewiczówna nawet w 
najoptymistyczniejszych snach.
Mimo tak wielkiego sukcesu Maria Rodziewiczówna pozostaje nadal autorką nieznaną. 
Masowy czytelnik wykupuje jej książki, pochłania je jednym tchem i… sięga po następne. Bez 
zastanowienia bez głębszych refleksji. Nie ma w tym „pochłanianiu” powieści nic specjalnie 
zdrożnego, zastanawia jednak dlaczego wciąż zalega półki księgarskie monografia Anny 
Martuszewskiej pt. „Jak szumi Dewajtis. Studia o powieściach Marii Rodziewiczówny”, 
dlaczego żaden z komercyjnych wydawców autorki „Lata leśnych ludzi” nie zrezygnuje z 
części zysków sponsorując wznowienie przedwojennej książki pt. „Maria Rodziewiczówna na 
tle swoich powieści” Kazimierza Czachowskiego czy choćby nieznanego szerzej „Mojego 
wspomnienia o Rodziewiczównie”, wydanego w 1947 roku sumptem autora — Józefa Puzyny. 
Nikt też nie kwapi się wyasygnować środki na prowadzenie dalszych badań nad twórczością 
autorki „Dewajtis” i fenomenem odbioru jej twórczości w naszym społeczeństwie.
Józef Dużyk zatytułował kiedyś swój artykuł w „Kierunkach” wprost: „Rodziewiczówna 
nieznana”. Pisze w nim m.in. o wspomnieniach jakie spisał Stanisław Kwiecień przekazując 
swój rękopis — po latach — Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu. Dotyczą one lat 1925 — 
39, a więc okresu szczytowego w rozwoju twórczości autorki „Czarnego boga”. Ponieważ 
dotąd rękopis spoczywa w zasobach zasłużonej biblioteki i nie wiadomo czy znajdzie on 
edytora przytoczmy za Józefem Dużykiem jego spory fragment. Autor, przedwojenny urzędnik 
powiatowy tak wspomina:
»Wróciłem do biura przed trzecią po południu. Woźny Krasko wszedł cicho do gabinetu, 
oznajmiając mi, że była Rodziewiczówna w sprawie podatków.
— Więc co? — zapytałem.
— Mc ważnego — odrzekł Krasko — powiedziałem jej, że wybrani urzędnicy poszli 
spotykać ministra skarbu. Rodziewiczówna zrobiła dziwny grymas ust, coś powiedziała, jak 
dosłyszałem, że nawet minister skarbu na Polesiu szuka skarbów, jakby nie miał innej 
ważniejszej roboty. I wyszła.
— Uszczypliwa, co?…
— Poniekąd ma rację — zauważył woźny.
Na biurku leżał list, pisany odręcznie przez dyrektora departamentu w Ministerstwie 
Skarbu, prosząc bardzo uprzejmie, aby mieć swojską pobłażliwość w spojrzeniu na 
eksploatację lasu, którą prowadzi w tym powiecie, zaznaczając, że poleskie łasy trzeba 
należycie oczyścić i doprowadzić do porządku.
Pomyślałem: no cóż, rabować łatwo pod pretekstem „uporządkowania”, wykorzystując 
centralne stanowisko. 1 co?… Rodziewiczówna ma rację, że trzeba silnej ręki, aby rabunkową 
gospodarkę lasów na Polesiu zahamować. (…)
Będąc w pobliżu majątku pisarki, skłoniłem sekretarza gminnego, aby mi towarzyszył, gdyż 
pragnę ją zapoznać. Udaliśmy się pieszo. Pogoda zbliżającej się jesieni była nadzwyczajna, 
zachęcająca do dłuższej wędrówki. Sekretarz jednak na poleskie krajobrazy nie był czuły. Coś 
go po prostu gryzło. Mało. Miał ku temu jakieś powody, jakąś swoją młodzieńczą ambicję. 
Idąc, półszeptem mówił, że Rodziewiczówna nie znosi u siebie urzędników, a tym bardziej 
„urzędowo”. Bo w pałacyku pisarki rządzi inne prawo, które nie liczy się z „kacykami”, nie 
wyłączając nawet powiatu.
Śmiałem się serdecznie, ubawiony wynurzeniami sekretarza, mówiąc, że Polesie jest w 
swoim żywiole, bo właśnie króluje tu powieściopisarka Rodziewiczówna, autorka pięknych 
książek. (…)
Rodziewiczówna. dobyła sakiewkę z tytoniem (samosiejką) i zaczęła kręcić z bibułką 
pokaźnego papierosa, proponując, jeśli palę, pójście w jej ślady.
(…) W obszernej izbie chaty na ubitym klepisku leżał związany snop słomy. 
Rodziewiczówna rozwiązała snop, w którym warstwami ułożone były listki tytoniu. Jak 
zapewniała: słoma jęczmienna ma te właściwości, że wyciąga zdrowy zapach, a dodaje 
aromatu. (…)
Rozejrzałem się po chacie, bo coś mnie tchnęło, zapytałem:
— Czy to ta chata, w której powstała powieść ,,Lato leśnych ludzi?”
— Tak — brzmiała krótka odpowiedź — tylko ta chata w czasie pisania tej powieści stała 
jeszcze w głuszy leśnej.
Wyrwało mi się z ust zakończenie „Lata leśnych ludzi”:
,,(…) zapatrzeni w niebo, zasłuchani w ciszę. I tak się skończył ostatni wieczór lata leśnych 
ludzi”. (…)
Wychodząc z chaty: po drodze spotykaliśmy róże, róże… Rodziewiczówna była miłośniczką 
kwiatów, miłośniczką przyrody. Pokochała Polesie.
Posiadłość jej, licząca ponad tysiąc hektarów, była mocno zdewastowana. Aby podźwignąć 
i doprowadzić do przedwojennego stanu, trzeba było nie lada wysiłku i dużych nakładów.«
Czyż nie warto poszerzyć sobie wiedzę o życiu tak poczytnej autorki? Czy lektura tych 
wspomnień nie wyjaśni nam paru niewiadomych, jakie pojawią się choćby po lekturze tomu 
„obrazków” zatytułowanych niezwykle sugestywnie i trafnie: ,,Z głuszy”. Józef Puzyna 
porównał kiedyś twórczość Rodziewiczówny do rwącego potoku, »który ponosi na swych 
falach zarówno autorkę, jak i czytelników. (…) A że pomimo nieznacznych i nielicznych 
zresztą usterek stylu Rodziewiczówna potrafi porwać, czytelnika, zawdzięcza to przede 
wszystkim olbrzymiemu swemu talentowi prawdziwie z Bożej laski i temu także, że ma zawsze 
coś interesującego do powiedzenia, że sama swój temat przeżywa i żywcem nam go podaje z 
serca do serca i z mózgu do mózgu. Takich twórców w literaturze światowej było bardzo 
niewielu, a w naszej przed Rodziewiczówna bodaj, że nie było wcale, a przynajmniej nie było 
w powieści, gdyż mamy przecież trzecią część „Dziadów” i szalone, niepohamowane tempo 
„Wesela”.«
Nawet jeśli autor tych wspomnień — wygłoszonych blisko 50 lat temu w Częstochowie 
przesadza w ocenach, to warto sięgnąć po jego wspomnieniową książkę, pełną pasji, 
zachwytów i uwielbień. Warto poszerzyć swoje zainteresowania twórczością Rodziewiczówny 
o wspomnienia, analizy krytyczne, warto samemu oceniać poszczególne utwory. Obrazki 
zamieszczone w tomie „Z głuszy” też — podobnie jak cała jej twórczość — są nierówne. 
Niekiedy ogarniać nas może przy lekturze znużenie. Warto jednak zadać sobie trochę trudu i 
poszukać wątków czy elementów wspólnych w całej twórczości autorki „Szarego prochu”. 
Warto poszukać w pamięci postaci i sytuacji, które — nakreślone w opowiadaniach — znajdą 
rozwinięcia w powieściach. Okaże się wtedy, że twórczość Rodziewiczówny może rozwijać 
intelektualnie i obok zwykłego, fabularnego zainteresowania z jakim zazwyczaj sięga się po 
jej twórczość, dostarczy przeżyć głębszych, doznań bogatszych.
Tom „Z głuszy” ukazał się po raz pierwszy w Krakowie w 1895 roku. W dwudziestym 
drugim tomie „Pism” — wydawanych przez R. Wegnera i jego Wydawnictwo Polskie w 
dwudziestoleciu międzywojennym — ukazało się jego wydanie czwarte. Obecne jest piątym i 
pierwszym powojennym.
Kazimierz Czachowski nazwał kiedyś autorkę „Zgłuszy” wybitną odtwórczynią krajobrazu 
poleskiego przytaczając słowa prof. Mariana Szyjkowskiego twierdzącego, że właśnie w tomie 
„Z głuszy” potrafiła ona przekonać, że jak nikt inny potrafi czuć i opisać życie poleskiego 
boru. „Wraz z Dygasińskim ma też równe prawa do polskiego Kiplinga — dowodził profesor. 
Świat zwierząt czworonożnych, domowych i dzikich, ptaków, płazów, ryb i owadów — wraz z 
otaczającą florą — znalazł w Rodziewiczównie znakomitą odtwórczynię”. Inni badacze 
przyrównywali autorkę „Z głuszy” do takich artystów pióra jak Wiktor, Weyssenhoff Prus, 
Orzeszkowa, Nałkowska.
Spróbujmy i my znaleźć jakieś wątki wspólne łączące utwory nie tylko tych wymienionych 
artystów.
Tadeusz Skoczek