Dorota Suminska Szczęśliwy pies porady lekarza weterynarii Książka polecana przez KRAJOWĄ IZBĘ LEKARSKO-WETERYNARYJNĄ © Galaktyka, Spółka z o.o., Łódź 2004 90-562 Łódź, ul. Łąkowa 3/5 tel. +42 639 50 18, 639 50 19, tel./fax 639 50 17 e-mail: galak@galaktyka.com.pl ISBN 83-89896-03-6 Projekt okładki i strony tytułowej: Cezary Iwardowski Współpraca redakcyjna: Katarzyna Rakowska Redaktor: Małgorzata Gołąb Redaktor techniczny: Andrzej Czajkowski Korekta: Monika Ulatowska Skład: Studio Garamond, Łódź Druk i oprawa: Łódzkie Zakłady Graficzne Księgarnia internetowafll Pełna informacja o ofercie, zapowiedziach i planach wydawniczych Zapraszamy www. galaktyka, com .pl kontakt e-mail: galak@galaktyka.com.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być! reprodukowana ani wykorzystana w jakiejkolwiek formie ani w jakikolwiek sposób - elektroniczny, chemiczny lub mechaniczny, przez kopiowanie oraz przechowywanie w systemach informacyjnych — bez pisemnej zgody Wydawcy. Spis treści Wstęp......................................................................................................................................7 Nowy członek rodziny............................................................................................9 Pierwszy pies w domu.........................................................................................................9 Wybór rasy...............................................................................................................................10 Wychowanie....................................................................................................................24 Zasady ogólne.......................................................................................................................24 Psi język...................................................................................................................................28 Nauka czystości...................................................................................................................32 Pierwsze spacery i nauka posłuszeństwa poza domem......................................33 Psie posłanie..........................................................................................................................37 Psie zabawki..........................................................................................................................37 Agresja i rasy uważane za agresywne..........................................................................38 Szkolenie psów.....................................................................................................................41 Najczęściej występujące zaburzenia w zachowaniu psów................................42 Żywienie.............................................................................................................................46 Zasady ogólne.......................................................................................................................46 Czym karmić (składniki).................................................................................................49 Kości.......................................................................................................................................49 Mleko.....................................................................................................................................49 Mięso.....................................................................................................................................49 Warzywa................................................................................................................................50 Węglowodany.......................................................................................................................50 Tłuszcz..................................................................................................................................50 Sól...........................................................................................................................................51 Zapotrzebowanie pokarmowe........................................................................................51 Ile i jak często ma jeść......................................................................................................51 Jak nie dopuścić do otyłości............................................................................................51 Zasady komponowania posiłków....................................................................................52 Czego unikać w psiej diecie?...........................................................................................53 Żywienie szczeniąt.............................................................................................................54,- Suczki w ciąży i katmiące.................................................................................................59 Psy pracujące.......................................................................................................................63 Reproduktory.......................................................................................................................64 Stare psy...............................................................................................................................65 Profilaktyka.....................................................................................................................67 Zalecenia ogólne..................................................................................................................67 Szczenię..................................................................................................................................67 Pies dorosły............................................................................................................................69 Pies stary.................................................................................................................................70 Zalecenia szczegółowe......................................................................................................71 Ucho.......................................................................................................................................71 Oko.........................................................................................................................................72 Jama ustna............................................................................................................................74 Odbyt.....................................................................................................................................76 Narządy rozrodcze..............................................................................................................77 Układ moczowy...................................................................................................................79 Przewód pokarmowy..........................................................................................................80 Skóra......................................................................................................................................80 Rozmnażanie i sterylizacja...............................................................................85 Rozmnażać czy sterylizować?.........................................................................................85 Suczki.......................................................................................................................................87 Cieczka..................................................................................................................................87 Krycie.....................................................................................................................................88 Ciąża......................................................................................................................................89 Poród......................................................................................................................................89 Sterylizacja suczki..............................................................................................................92 Kastracja psa..........................................................................................................................94 Zakończenie...................................................................................................................95 I Wstęp Mędrcy Wschodu uważają, że świadomość i uczucia są właściwością wszechświata. Krążąc gdzieś w przestrzeni kosmicznej, potrzebują żywych istot, aby za ich pośrednictwem się ujawnić. A żywe istoty to nie tylko ludzie. Można w nieskończoność przytaczać mądrości ze Wschodu, Zachodu, z Północy i Południa, ale wydaje mi się, że wystarczy spojrzeć w psie oczy, żeby zrozumieć, że nie tylko my umiemy kochać. Chociaż od zawsze człowiek nazywał psa swoim przyjacielem, to kiedy rozglądam się dookoła, ta przyjaźń wydaje mi się bardzo jednostronna. Psy na pewno są naszymi przyjaciółmi, ale czy my jesteśmy przyjaciółmi psów? Powstają piękne filmy o psach, ludzie piszą o nich wiersze, śpiewają piosenki, są tacy, którzy stawiają im pomniki, a ja myślę, że wystarczyłoby po prostu przygarnąć biedną, wałęsającą się na śmietniku istotę. I gdyby każdy człowiek choć raz w życiu zaopiekował się jednym bezpańskim psem, nie byłoby na świecie psiego nieszczęścia. Książkę tę dedykuję tym wszystkim, którzy nie oglądając się na psią urodę ani panującą modę, wzięli do swojego domu Burka czy Azorka siedzącego gdzieś w kącie czy na śmietniku. Nowy członek rodziny PIERWSZY PIES W DOMU Dom bez psa to smutny dom. Z pojawieniem się psa bywa różnie. Czasem jest to piesek znaleziony na ulicy, przyprowadzony przez dzieci, czasem jednak jego zakup jest przemyślany, a w zastanawianiu się nad wyborem psa bierze udział cała rodzina. Nie zachęcam do wybierania psa pod kolor tapicerki mebli czy też pod wpływem filmu oglądanego w telewizji. Wybór rasy czy też rodzaju psa powinien być zależny nie tylko od naszych gustów, ale od naszego trybu życia, naszych przyzwyczajeń i nawyków. Oczywiście sytuacja wygląda zupełnie inaczej, gdy znajdujemy psa, zwłaszcza dorosłego, na ulicy - wtedy należy zawsze skorzystać z pomocy specjalisty, ponieważ nie znamy przeszłości zwierzęcia, jego charakteru i nawyków. Bez względu na rasę najlepiej brać do domu szczeniaczka 7-tygodnio-wego. Najważniejsza zasada: dajmy psu oswoić się z nowym otoczeniem. Nie można od pierwszego dnia stawiać mu wymagań, tresować, zapraszać gości. Pamiętajmy, że szeroka faza socjalizacji psowatych trwa od 3. do 12. tygodnia życia. Jest to krytyczny okres rozwoju, w którym szczenię szczególnie intensywnie uczy się sygnałów przekazywanych przez inne osobniki, a przede wszystkim przez rodziców. Szczeniak wzrastający w psim stadzie przebywa z rodzicami i rodzeństwem niejednokrotnie przez całe życie, zajmując tzw. pozycję pomocnika, czyli osobnika, który stojąc niżej w hierarchii, uczestniczy w wychowaniu następnych pokoleń. Bez względu na rasę w rodzinie ludzkiej pies powinien zająć pozycję pomocnika. Postępowanie właściciela powinno zależeć od tego, jakiej rasy jest szczenię i jakie cechy osobnicze reprezentuje. Z jednym, niezmiennym wyjątkiem: w stadzie panuje zgoda. Wykluczone są awantury rodzinne, używanie przemocy, wyładowywanie złości na dzieciach czy kimkolwiek z rodziny włącznie z psem. Aby dowiedzieć się, do jakiej grupy charakterologicznej należy pies, trzeba pozwolić mu zaprezentować się z każdej strony, nie narzucając się mu w pierwszych dniach przebywania w nowym miejscu. Jeżeli mamy psa lękliwego, pamiętajmy, że strach łatwo przeradza się w agresję, samookaleczanie lub niemożność wyładowania energii podczas zabawy, co prowadzi do niszczenia przedmiotów. Większość ras miniaturowych jest wrażliwa na wszystkie bodźce: dotykowe, dźwiękowe, wzrokowe; psy myśliwskie, takie jak aportery, pło-chacze, psy dowodne i wyżły, są bardzo czułe na bodźce dźwiękowe. Najtrudniej wychowywać nadwrażliwe, pobudliwe szczenię. Trudno podać tu jakieś reguły. Postępowanie musi być dostosowane do indywidualnego przypadku. Konieczne są regularne wizyty u specjalisty, który zajmie się zaburzeniami w zachowaniu. Panuje opinia, że suki lepiej tolerują dzieci. To nieprawda. Pamiętajmy o istniejącym u społecznych psowatych zwyczaju zagryzania szczeniąt innych suk przez sukę alfa. Jeśli wybór pada na szczeniaka rasy uważanej za trudną wychowawczo, a w rodzinie są lub będą małe dzie-i ci, znacznie bezpieczniej wybrać psa, a nie sukę. Najlepiej zdecydować się na psa, który od pokoleń służył do towarzystwa, a nie do walk. WYBÓR RASY Wybór rasy szczenięcia wydaje się najistotniejszy pod względem | przyszłych powodzeń czy niepowodzeń wychowawczych, dlatego powinien zostać poprzedzony poradą fachowca - doświadczonego kyno-loga lub lekarza weterynarii, który doradzi, jakiego psa wybrać, biorąc 10 pod uwagę wielkość rodziny, warunki, w jakich żyje, obecność i wiek dzieci, a przede wszystkim oczekiwania rodziny w stosunku do psa. Rola specjalisty polega na poinformowaniu przyszłych właścicieli 0 różnicach w wychowaniu szczeniąt nie tylko ze względu na ich wrażliwość osobniczą, ale przede wszystkim na rasę. Pierwotnie rasy tworzone były w kierunku uzyskania pewnych cech użytkowych. Bardzo dziś modny pies pracoholik husky nie nadaje się dla domatora. Tak samo jak mops dla amatora joggingu. Natomiast mieszańce, kundelki z dziada pradziada, bardzo łatwo dostosowują się do każdych warunków i doskonale nadają się do roli pierwszego psa w rodzinie. Przyjrzyjmy się zatem grupom psich ras i ich charakterystyce: • I grupa - owczarki i psy zaganiające Owczarki i psy zaganiające to pierwsza grupa w nomenklaturze psów rasowych przyjętej przez Międzynarodową Federację Kynologiczną. Już w czasach prehistorycznych ludzie zauważyli, że podczas polowania psowate zaganiają zwierzęta w grupę, próbując wyeliminować z niej najsłabsze. Ta umiejętność została wykorzystana przez człowieka do wyhodowania psów, które miały nie tylko utrzymywać stado zwierząt hodowlanych w grupie, ale także pilnować go i prowadzić. Wszystkie te umiejętności wymagają od psów pasterskich zaganiających bardzo dużej inteligencji, siły fizycznej, spostrzegawczości i refleksu. Z czasem zaczęto tym niezwykle inteligentnym psom powierzać nowe funkcje, takie jak pilnowanie, poszukiwanie ludzi, wykrywanie narkotyków 1 materiałów wybuchowych, ratownictwo, pomoc osobom niepełnosprawnym. Od pewnego czasu rolnicy bardzo chętnie wykorzystują je, zwłaszcza owczarki border collie, do ich pierwotnej funkcji, a więc do pilnowania i zaganiania stada. W Polsce nazwa owczarek kojarzy się oczywiście z owczarkiem niemieckim, chyba najbardziej popularnym z owczarków. Owczarek niemiecki zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ jest to pies wszechstronny - doskonale nadaje się do towarzystwa, jak również jako pies 11 pracujący. Znamy wszyscy filmy opowiadające o losach owczarków niemieckich: Szarika z serialu Czterej pancerni i pies czy psa Cywila. Nikogo w Polsce nie trzeba przekonywać do tej rasy, muszę jednak zaznaczyć, że jest to pies wrażliwy, inteligentny, ale potrzebujący współpracy właściciela. A więc ci, którzy nie mają czasu na zabawę z nim i na długie spacery, nie powinni się na tę rasę decydować. Wszystkie psy należące do tej grupy zdecydowanie nie nadają się dla ludzi, którzy nie mogą poświęcać im dużo czasu i stawiać przed nimi coraz to nowych zadań. Ostatnio bardzo w Polsce modny border collie to typowy przedstawiciel grupy psów zaganiających i tak jak australijski kelpie wykazuje wszystkie cechy swojej użytkowości. A więc wymaga stawiania przed nim specjalnych zadań, przeróżnych zabaw na powietrzu, które zapewnią mu zdrowie psychiczne; można z nim uprawiać taki sport jak agility*. Ponieważ własnych, rodzimych ras nie mamy zbyt wielu, szczególnej uwadze polecam dwie rasy polskie: polskiego owczarka nizinnego i owczarka podhalańskiego. Owczarek podhalański, piękny duży pies jest wynikiem skrzyżowania dogów azjatyckich z pochodzącymi z Tatr psami górskimi. Przebywał w dość dużej izolacji do końca XIX wieku i dzięki temu utrzymał czystość rasy. To typowy przedstawiciel grupy owczarków: inteligentny, silny i odważny, doskonale nadający się jako stróż domu, także takiego, w którym są dzieci. Może stróżować na zewnątrz, pod warunkiem że będzie miał odpowiednią budę. Polski owczarek nizinny, znacznie mniejszy, również zachował cechy charakterystyczne dla grupy owczarków. Nadaje się do niewielkich mieszkań w mieście, pod warunkiem że właściciel będzie mu poświęcał odpowiednio dużo czasu. * Agility w dosłownym tłumaczeniu z ang. znaczy: zwinność, zręczność. To zawody sportowe dla psów, polegające albo na zaganianiu stada po wcześniej ustalonej trasie, albo na pokonywaniu toru przeszkód i innych ćwiczeniach zręcznościowych. 12 • II grupa - pinczery, sznaucery i molosy Pinczery, sznaucery, molosy, do których należą rasy obecnie bardzo modne, a niebezpodstawnie uważane za agresywne, oraz szwajcarskie rasy pasterskie to bardzo zróżnicowana grupa psów. Szwajcarskie rasy psów pasterskich przypominają poprzednią grupę, czyli owczarki i psy zaganiające. Mają wszystkie cechy psów pasterskich, czyli owczarków, poza tym są to zdecydowanie psy górskie, a więc odporne na zróżnicowane warunki klimatyczne. Typowym przedstawicielem tej grupy jest już dobrze znany w Polsce berneński pies pasterski -duży, umaszczony czarno, z brązowo czerwonym podpalaniem i białą klatką piersiową służył góralom do transportu mleka do wytwórni serów. Jest typowym przedstawicielem rasy użytkowej, inteligentnym, pojętnym, ale wymagającym stałego i konkretnego zajęcia. Nie nadaje się do roli stróża, kocha ludzi i zdecydowanie potrzebuje kontaktu z człowiekiem. Pinczery i sznaucery W każdym, nawet najmniejszym piesku do towarzystwa, drzemie stróż własnego terytorium i każdy pies stara się zaalarmować właściciela, że dzieje się coś niezwykłego. Dobry stróż cechuje się tym, że odróżnia sytuacje nienormalne od normalnych, groźne od niegroźnych. Musi być silny i wysportowany, aby móc powstrzymać intruza, nie robiąc mu krzywdy. Takie właśnie są pinczery i sznaucery. Oczywiście pinczer miniaturowy czy sznaucer miniaturowy chociażby ze względu na rozmiary nie mogą stać się dobrymi stróżami, ponieważ nie będą w stanie unieruchomić intruza. Natomiast są na tyle czujne, że będą skutecznie informować właściciela o zagrażającym niebezpieczeństwie. Psy tej grupy są potomkami szpica torfowego, a skrzyżowanie ich z innymi psami pozwoliło uzyskać różnorodność w tej grupie. Pies niesłusznie cieszący się złą sławą, a dokładnie odpowiadający charakterystyce tej grupy psów, to doberman. Wyhodowany przez Fryderyka Dobermana w XIX wieku będzie dla stanowczego i sprawiedliwego właściciela doskonałym psem do towarzystwa, psem stróżującym i obronnym. Doberman nie nadaje się do mieszkania poza do- 13 mem ze względu na niewystarczającą okrywę włosową. Jako stróż dużej posiadłości doskonale sprawdzi się natomiast sznaucer olbrzymi. Molosy W dawnych czasach plemiona koczownicze wędrowały po świecie w towarzystwie ogromnych psów, zwanych dogami azjatyckimi, których krzyżówki z różnymi miejscowymi psami dały podgrupę zwaną molosami. Molosy, właśnie dlatego że były ogromne, służyły najpierw jako ochrona stad i samych koczowników. W późniejszym okresie były wykorzystywane jako psy do walk. Selekcja prowadzona w wiekach XVIII-XIX w kierunku szczególnej agresywności tych zwierząt pod koniec XIX wieku została zastąpiona selekcją w odwrotnym kierunku. Niestety z każdego molosa można, działając w sposób nieprawidłowy, wykrzesać agresję, która drzemała w jego przodkach. Przez nieodpowiednie wychowanie i traktowanie można z niego zrobić naprawdę niebezpieczne zwierzę, co wykorzystują ludzie okrutni i bezmyślni. Pośród molosów jest mnóstwo ras, które przy prawidłowym wychowaniu staną się znakomitymi psami do towarzystwa, przyjacielsko nastawionymi do innych zwierząt, dzieci i dorosłych. Właśnie taki jest buldog angielski. Choć w przeszłości był jedną z gwiazd walk zwierząt, obecnie jest niesłychanie towarzyski i bardzo przywiązuje się do właściciela. Pod groźnym wyglądem skrywa wesołe usposobienie i traktowany z miłością, ale stanowczo, jest znakomitym przyjacielem dzieci i zwierząt, a także domowym stróżem. Musimy jednak pamiętać, że ze względu na swoje rozmiary nie zawsze będzie bezpiecznym towarzyszem innych psów tej samej płci. Nikomu nie muszę chyba przedstawiać boksera. Ten wspaniały, bardzo radosny pies jest przyjacielem każdego człowieka. Niestety, przeszłość daje o sobie znać - boksery rzadko przyjaźnią się z innymi psami, a z psami tej samej płci prawie nigdy. Pomimo miłego usposobienia boksery i buldogi mają pewne wady, nie charakterologiczne, ale wynikające z selekcji prowadzonej w kierunku skrócenia trzewioczaszki, a w przypadku buldoga również specyficznej budo- 14 wy ciała. Psy te żyją dość krótko, zapadają na szereg chorób układu krążenia, mają skłonności do nowotworów. Z przykrością muszę stwierdzić, że wszystkie molosy nie są psami długowiecznymi i zapadają na bardzo wiele nieuleczalnych chorób. Dotyczy to także doga niemieckiego, wspaniałego eleganckiego psa będącego doskonałym przyjacielem rodziny. Obecnie często spotykany w Polsce mastiff neapolitański jest włoskim psem stróżującym. Pochodzi od molosów asyryjskich. Rzymianie używali go jako psa bojowego; występował też w igrzyskach. Jego przeszłość wycisnęła na nim szczególnie mocne piętno - nikt nie selekcjonował tych psów w kierunku zdrowotności, długowieczności; miały żyć krótko i intensywnie, miały zwyciężać. Nie jest to pies dla każdego. Nie nadaje się do dużych skupisk ludzkich, ponieważ w niewprawnych rękach może stać się zagrożeniem dla otoczenia, ale jeśli trafi w ręce doświadczonego hodowcy (właściciela), odpłaci wspaniałą miłością. Mastiffy neapolitańskie to psy bardzo mocno przywiązujące się do właścicieli i oddane im całym sercem. Do molosów należą jeszcze: największy psi uparciuch shar-pei, dość łatwo dający się układać dog de bordeau, dog argentyński, który odziedziczył po swoich przodkach wiele cech związanych z agresją i bardzo popularny w Polsce, ale cieszący się złą sławą rottweiler. Fila brasileiro i owczarek kaukaski to też przedstawiciele tej grupy. To psy, które zdecydowanie nie nadają się do trzymania w dużych skupiskach ludzkich. Owczarek kaukaski przez tysiące pokoleń żył w górach, izolowany od ludzi, miał swojego pastucha i swoje stado. Teraz, przeniesiony do dużego miasta, małego mieszkania, może nie tylko cierpieć, ale stwarzać kłopoty właścicielom. Natomiast leonberger i nowofundland kłopotów swoim właścicielom sprawiać raczej nie będą, ale będą męczyć się w małych, ciepłych miejskich mieszkaniach. • III grupa - teriery Ten, kto choć raz widział dwa gryzące się foksteriery, doskonale wie, czym charakteryzuje się każdy terier. Wspólna tym psom jest pewna agresywność, niezwykła odwaga i dynamizm. W założeniu użytkowości 15 miały to być psy myśliwskie niewielkich rozmiarów, ale o wspomnianych wyżej cechach. Były przeznaczone do pracy zarówno w norach, jak i na powierzchni. Obecnie jako psy użytkowe używane są foksteriery, niemieckie teriery myśliwskie i airedale. Pozostałe teriery stały się psami do towarzystwa. Prawie wszystkie charakteryzują się niewielkim wzrostem, dobrym umięśnieniem, sylwetką sportowca. Bulteriery, amerykańskie staffordshire teriery i staffordshire bul-teriery używane są obecnie jako psy obronne, nie nadają się jednak do tej funkcji, ponieważ wykazują agresję nie w stosunku do ludzi, ale do innych psów. Pamiętać o tym muszą potencjalni nabywcy psa tej rasy mieszkający w dużych skupiskach ludzi i psów. Wszystkie teriery łatwo popadają w konflikty z innymi psami. Chętnie gryzą się i współzawodniczą. Są natomiast doskonałymi kompanami dla ludzi - kochają właścicieli i dzieci. Są godnymi polecenia psami do trzymania w mieście, chociażby ze względu na niewielkie rozmiary, ale ich ogromny temperament sprawia, że potrzebują dużo spacerów, zabaw, uprawiania jakichś sportów. Nie zapominajmy, że nawet maleńki yorkshire terier potrzebuje dużo ruchu i zabawy, a czasem chce nawet trochę porządzić. • IV grupa - jamniki Czwarta grupa, czyli jamniki, charakteryzuje się tym, że należy do! niej tylko jedna rasa, chyba najpopularniejsza w Polsce. Ten wszechstronny łowca, który może polować pod ziemią i na powierzchni, głosić zwierzynę, a także polować w sforze, najlepiej czuje się pod kołdrą swojego właściciela. Występują jamniki krótkowłose, szorstkowłose i długowłose i każda z tych grup dzieli się na jamniki standardowe, czyli duże, jamniki karłowate i jamniki królicze. Pomimo wielu zalet te urocze, bystre psy mają jedną podstawową wadę — ich budowa, czyli bardzo krótkie łapy i wydłużony tułów, sprzyja występowaniu tzw. dyskopatii, czyli różnego rodzaju uszkodzeń krążków między-kręgowych. Jamniki, tak jak pekińczyki (z grupy psów ozdobnych i do towarzystwa), należą do psów chondrodystroficznych, a więc takich, 16 i których chrząstka nie pracuje tak, jak powinna. Dlatego dyskopatie iarząją się u nich dużo częściej niż u innych ras. I" V grupa - szpice i psy ras pierwotnych Prawie wszystkie psy tej grupy zalicza się do ras pierwotnych, a więc jsą najbliżej spokrewnione z tymi psami, które były przyjaciółmi praczło-vieka. Należą tu szpice z dalekiej Północy, europejskie i azjatyckie, uży-Iwane jako psy stróżujące, ciągnące sanie i myśliwskie. Doskonałe psy do I towarzystwa to zminiaturyzowane rasy należące do tej grupy. W grupie V znajdują się również psy niegdyś zakwalifikowane do i grupy chartów: pies faraona, podenko ibicenko, nieszczekający pies basenji czy też podenko portugalski. Pochodzą z basenu Morza Śródziemnego, gdzie używane były do polowań na króliki. Posiadają dwie j cechy psa pierwotnego: klinowatą głowę i stojące uszy. Dowodem na to, że wpływ na fascynację ludzi psami Północy miały powieści Jacka Londona, jest obecność syberyjskiego husky w większości polskich miast. Te wspaniałe psy zupełnie nie nadają się do trzymania w mieście. Są świetnymi towarzyszami ludzi, którzy mogą poświęcać im czas i przemierzać z nimi duże przestrzenie (doskonale nadają się do zaprzęgów), natomiast trzeba pamiętać, że niewybiega-ne lubią uciekać. Rzadziej spotyka się alaskan malamuta. Nie jest on psem do małego mieszkania w dużym mieście, choć jest nieco spokojniejszy od syberyjskiego husky. Musi również wykonywać jakąś pracę. Jeśli ktoś koniecznie chce mieć w domu psa Północy, polecam sa-mojeda. To niesłychanie towarzyski i przyjacielski pies, a przy tym elegancki - świetnie sprawdza się w roli psa do towarzystwa. Na szczególną uwagę zasługuje zupełnie w Polsce nieznany lunde-hund, pochodzący z wysp leżących na północno-zachodnim wybrzeżu Norwegii i używany do polowań na maskonury, kolorowe ptaki gnieżdżące się w grotach skalnych. Ten niezwykle zręczny pies potrafi wspinać się po prawie pionowych skałach i przeciskać przez bardzo małe otwory, by wyciągać stamtąd żywe maskonury. Te umiejętności 17 zawdzięcza specyficznej budowie ciała: na każdej z łap posiada sześć palców, jego ucho potrafi zamknąć się dzięki specyficznej budowie, a głowę może wygiąć do tyłu w taki sposób, że dotknie nią grzbietu. Do piątej grupy należą także psy japońskie, takie jak hokkaido, akita-inu, szpic japoński czy shiba-inu; wszystkie nadają się doskonale do stróżowania i do towarzystwa (może z wyjątkiem akita-inu, który jest psem typowo stróżującym, a nawet obronnym). Wszystkim dobrze znany psi lew chow-chow to dostojny indywidualista. Nie nadaje się na psa stróżującego czy obronnego. Jest typowym Jl psem jednego właściciela, do którego bardzo mocno się przywiązuje. • Grupa VI - psy gończe i posokowe Basset hound - ten najcięższy ze wszystkich basetów, angielski pies ii gończy wywodzi się z francuskiej rasy baseta z Artois, którą po przywiezieniu do Anglii w XIX wieku skrzyżowano z beaglem i psem Św. Huberta. Dzięki niesłychanie dobrotliwej, trochę niezdarnej powierzchowności ba-sety stały się psami do towarzystwa, ale musisz pamiętać przyszły właścicielu, że powierzchowność niejednokrotnie jest myląca. Pomimo ciężkiej budowy, pies ten może być sprawnym łowcą. Skłonność baseta do „dawania głosu" (nawet najpiękniejszego) może przysporzyć właścicielom wrogów wśród sąsiadów. Baset będzie wspaniałym psem do towarzystwa, ale nie można zapominać, że jest dość uparty i leniwy, co wraz ze skłonnością^ do objadania się może prowadzić do otyłości. W związku z tym (mimo| bardzo krótkich łap) powinien odbywać dość długie spacery. Beagle - pochodzenie tej rasy nie jest do końca wyjaśnione, ale od| bardzo dawna psy podobne do obecnych beagli używane były do polowań w sforach na terenie Wielkiej Brytanii. Łatwość adaptowania się do życia w psiarni, łagodny charakter i niewielkie rozmiary przyczyniły się niestety do tego, że beagle stały się psami doświadczalnymi, chętnie używanymi do badań medycznych. Znalazły one także wielu wielbicieli wśród hodowców i stają się coraz bardziej modne. Ten niewielki piesek o zgrabnej sylwetce i wesołym usposobieniu skrywa w sobie wiele niespodzianek dla nie w pełni świadomego właściciela. Jeden z polskich hodowców 18 beagli pokazuje potencjalnym nabywcom szczeniaka pewien rekwizyt -doszczętnie zniszczona kanapa jest efektem parogodzinnej „pracy" małego beagla, który dał wyraz tęsknocie za panem. Ma być ona przestrogą dla tych, którzy decydując się na tę rasę psa, nie mają odpowiednio dużo czasu na to, aby umożliwić psu spacery i kontakt z człowiekiem. Beagle najlepiej czuje się w psiej sforze i zapewnienie mu chociaż jednego towarzysza jest niezwykle korzystne dla psiaka. Posokowiec bawarski - niewielki, zgrabny, przypominający „mniejszą wersję" posokowca hanowerskiego, pies niezwykle pomocny w tropieniu. Ma doskonały węch, jest zwinny i uparcie dąży do celu, dlatego najlepiej sprawdza się jako pies regularnie polującego myśliwego. Jest to pies spokojny, zrównoważony i bardzo silnie związany ze swoim panem. • Grupa VII - wyżły W średniowieczu zwane „ptasznikami" potem „legawcami", a wszystko dlatego, że służyły myśliwym do wyszukiwania ptactwa, o którego znalezieniu informowały rozpłaszczając się na ziemi. Z czasem układano je także do wystawiania zwierzyny, co polega na zatrzymaniu się z uniesioną przednią łapą po jej zwietrzeniu. Obecnie wyżły dzielimy na kontynentalne i pochodzące z Wysp Brytyjskich, czyli pointery i setery. Wszystkie lagawce to psy eleganckie, wrażliwe i do tej pory używane chętnie przez myśliwych jako psy do polowania, co nie zmienia faktu, że z równie pozytywnym efektem służą jako psy do towarzystwa. Każdy, kto decyduje się na psa z tej grupy, musi jednak pamiętać, że potrzebuje on dużo ruchu i zabawy, i nigdy nie będzie dobrym stróżem. Każdy wyżeł, czy to w typie spaniela, czy gryfona, każdy pointer i seter kochają wszystkich ludzi. • Grupa VIII - aportery, płochacze i psy dowodne Pierwotna użytkowość psów z tej grupy zawarta jest w opisie „aportery, płochacze i psy dowodne" i to właśnie ta wszechstron- 19 ność łowiecka umożliwiła im umilanie i ułatwianie życia nie tylkd myśliwym. Labrador retriever - przyjazne nastawienie do ludzi, łagodny tem-'1 perament i łatwa w pielęgnacji sierść spowodowały, że ten wiejski wszechstronny pies myśliwski (świetny aporter, zwłaszcza z wody) stał się psem do towarzystwa. Ogromna chęć współpracy z człowiekiem zaowocowała również tym, że labradory są dziś psami terapeutami doskonale sprawdzającymi się w dogoterapii, świetnymi przewodnikami niewidomych, a także psami pomagającymi w wykrywaniu narkotyków. Swój obecny wygląd labrador uzyskał dopiero na początku XX wieku w Anglii, choć jego przodkowie pochodzą z Kanady. Każdy, kto skuszony obecną modą na labradory zdecyduje się na psa tej rasy, powinien pamiętać, że bardzo źle znosi on samotność i potrzebuje kontaktu z człowiekiem. Labradory są pojętnymi uczniami i chętnie uczestniczą w szkoleniach i konkursach, np. posłuszeństwa. Golden retriever - w 1920 roku nadano tym psom ich obecną nazwę. Golden retrievery to psy szczególnie cenione przez Anglików, którzy korzystają z umiejętności tej rasy w czasie polowań na ptactwo. Golden retriever to wspaniały towarzysz zabaw, pełen miłości łasuch (niestety ze skłonnościami do tycia). Doskonale sprawdza się jako terapeuta w dogoterapii i przewodnik niewidomych, może być szkolony do wykrywania narkotyków. Trzeba pamiętać jednak, że ten obecnie chyba najmodniejszy pies, nigdy nie sprawdzi się jako stróż (z radością przywita każdego przybysza - także złodzieja, któremu, gdyby mógł, chętnie podałby herbatę). Przyszły właściciel popularnie zwanego „goldena" musi pamiętać, że wymaga on nie tylko pielęgnacji sierści, ale także ruchu (jest to przecież pies myśliwski!). • Grupa X - charty Psy należące do grup VI-Vin to psy myśliwskie. Charty co prawda w tej chwili nie są już używane jako psy myśliwskie, ale pierwotnie wykorzystywane były podczas polowań. 20 Niektórzy mówią, że charty to głupie psy, potrafiące tylko biec do przodu; mają małą główkę, a więc i mały rozumek. Budowa chartów ma ograniczać opór powietrza i umożliwiać im rozwijanie jak największej prędkości. Pochodzą w prostej linii od psów, które zamieszkiwały kiedyś stepy Azji i pustynie Afryki, a więc zdobywając pokarm, musiały liczyć na swój świetny wzrok i szybkość. Charty zawsze były własnością arystokratów, najpierw arabskich, później europejskich; obecnie również doceniane są tylko przez niektórych. Są niezależne i nieufne. Mają budowę sportowca i potrzebują dużo ruchu. Chcąc zachować ich zalety, wymyślono dla nich zastępczą pracę polegającą na gonieniu za wabikiem. Charty zaliczane są przez kynologów do grupy dziesiątej. Grupa szósta, siódma i ósma to psy myśliwskie, o których wspomniałam wcześniej. Wszystkie psy myśliwskie w założeniu były psami użytkowymi; obecnie wiele spośród nich to psy do towarzystwa, niektóre stały się przewodnikami niewidomych (chociażby golden retriever czy labrador), inne typowymi kanapowcami (jak amerykański cocker-spaniel, w którym łatwo jednak obudzić łowcę). Są łagodne, doskonale czują się w grupie i pośród ludzi. Nie bez powodu omówiłam razem prawie wszystkie rasy używane nie tak dawno temu do polowań. Psy myśliwskie, kształtowane przez człowieka przez setki pokoleń w kierunku perfekcyjnej współpracy pies-człowiek, wypierane są, szczególnie w środowiskach miejskich, przez psy używane do walk. To duży błąd, który z czasem może doprowadzić do zniknięcia łagodnych, wrażliwych i bardzo pojętnych seterów, wyżłów, pointerów i spanieli. Na szczęście w parze z modą na wojownicze rasy idzie moda na labradory i re-trievery, które są wspaniałymi psami do towarzystwa i z psów myśliwskich stały się przewodnikami i opiekunami dzieci oraz osób niepełnosprawnych. Kiedy mówię spaniel, większość czytelników myśli o cocker-spanielu, tymczasem samych spanieli mamy wybór ogromny. Jest dostojny clumber spaniel o smutnym spojrzeniu, wesołek i pieszczoch amerykański cocker-spaniel, sussex spaniel, 21 field spaniel, angielski i walijski springer spaniel, irlandzki spaniel wodny. Mam nadzieję, że jeśli czytelnik stanie przed wyborem psa rasowego, jego uwaga skieruje się w stronę psów grup VI, VII, VIII, X i K, która została omówiona poniżej. • Grupa IX - psy ozdobne i do towarzystwa Nadają się doskonale do trzymania w miastach i dużych skupiskach ludzkich. W dalszym ciągu są w Polsce niedoceniane, a przecież pełnią rolę najważniejszą - mają nam, ludziom, uprzyjemniać wolny czas w tej rozpędzonej rzeczywistości. Psy do towarzystwa przez setki, a nawet tysiące lat selekcjonowane były w kierunku rozwiewania ludzkich trosk. Miały bawić, dawać poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Ze smutkiem stwierdzam, że na ulicach polskich miast już prawie nie widzi się pudli. Ta stara francuska rasa, pierwotnie użytkowana jako psy myśliwskie, z czasem zaczęła cieszyć francuskie dwory. O pudlach krąży nieprawdziwa opinia, że są głupie - w rzeczywistości to jedne z najinteligentniejszych psów. Ich bujna sierść wymaga wielu zabiegów pielęgnacyjnych, mają jednak ogromną zaletę: nie mając podszerstka, nie gubią sierści. Ci, którzy na słowo „pekińczyk" reagują grymasem, nigdy nie mieli pekińczyka. Nie zdają sobie sprawy, że w tym maleńkim ciałku tkwi lwie serce - to chyba jeden z najodważniejszych psów, bez zastanowienia odda życie za swojego pana. Czy ktoś dziś wie, że w XVII w. posiadanie mopsa było przywilejem, o który walczyli angielscy arystokraci? Mops to doskonały pies do towarzystwa, cudownie czujący się w małym miejskim mieszkaniu, a przy okazji to prawdziwy, choć mały, molos. Modne ostatnio w Polsce psy bezwłose, takie jak meksykański pies bezwłosy czy też bezwłosa odmiana chińskiego grzywacza, choć są radosnymi towarzyszami człowieka, nie najlepiej nadają się do naszego klimatu. Natomiast zapomniany hawańczyk, bolończyk czy mal-tańczyk będą cieszyć całą rodzinę. 22 W grupie psów do towarzystwa każdy znajdzie towarzystwo odpowiednie dla siebie. Od maleńkiego chihuahua do sporego dalmatyń-czyka czy dużego pudla. Tych, którzy nie zdecydują się na mieszańca, namawiam na kupno którejś z ras do towarzystwa. Zapewniam, że nikt nie zawiedzie się na inteligencji nawet miniaturowego pudla i nie będzie czuł się osamotniony, mając przy sobie mopsa czy pekińczyka. Wychowanie ZASADY OGÓLNE Od kilku lat obserwuję narastające problemy właścicieli nieradzą-cych sobie z zachowaniem psów. Pies udomowiony przez człowieka przed tysiącami lat nie powinien być dla nas zagadką. Nie jest nią psie ciało, ale niestety psia psychika stanowi dla wielu łamigłówkę nie do rozwiązania. Z pewnością wiąże się to z faktem, że pojawiło się w Polsce wiele ras dotychczas nieznanych, a uważanych za trudne wychowawczo. Zapomnieliśmy trochę o psychologii zwierząt społecznych, choć sami do nich należymy. Zaburzenia w psychice psów w większości przypadków spowodowane są przez właścicieli nieprzygotowanych do posiadania psa. Bardzo wiele dolegliwości objawiających się zaburzeniami somatycznymi ma podłoże w psychice. Choroby cywilizacyjne, na które uskarżają się ludzie, przenoszą się na populację miejskich zwierząt domowych. Nadpobudliwość, lęki i fobie to także psi problem. Podstawowym błędem popełnianym przez właścicieli psów jest nadmierna personifikacja zwierzęcia, wynikająca z przypisywania mu ludzkiego systemu wartości (na wzór zwierzęcych postaci literackich czy filmowych). Kłopoty zdrowotne i wychowawcze stanowiące wynik takiego postępowania może rozwiązać tylko ktoś, kto zna psychikę zwierzęcia, jakim się zajmuje. Należy uwzględnić fakt, że psy tak jak my są istotami społecznymi. Aby dobrze je zrozumieć i ustrzec się problemów zdrowotnych wynikających z błędów wychowawczych, musimy poznać ich strukturę społecz- 24 ną i sposoby porozumiewania się w stadzie; musimy nauczyć się nie tylko psiego języka, ale także psich zwyczajów i rytuałów stadnych. Pies domowy (canisfamiliaris), choć uległ transformacjom przez trwające tysiące lat udomowianie, czyli domestykację, pozostał najbliższy wilkowi (canis lupus), dlatego tłumacząc jego zachowania, odwołujemy się właśnie do wilka. Każdy pies w mniejszym lub większym stopniu potrzebuje stada, w którym będzie miał swoje miejsce, swoje prawa i obowiązki. Aby stado działało prawidłowo, wszyscy jego członkowie muszą się dobrze rozumieć. Struktura społeczna stada psowatych bazuje na silnej więzi między osobnikami. Hierarchię grupy stabilizują zachowania agresywne i afiliacyjne, czyli tolerujące bliskość innych osobników. Agresja w 99% ogranicza się do języka ciała i wokalizacji, czyli wydawania określonych dźwięków. Komunikację psowatych można podzielić na głosową i język ciała, czyli sygnały wizualne, dotykowe i chemiczne. Komunikacja głosowa obejmuje wiele rodzajów dźwięków, których nie należy oddzielać od sygnałów języka ciała. Język ciała w przypadku zwierząt społecznych jest podstawą porozumiewania się; inaczej niż u ludzi, którzy mogą wyrazić wszystko słowami. 1. Zachowania afiliacyjne Zachowania umacniające więź między osobnikami tego samego gatunku. Potrzeba afiliacji silna u gatunków społecznych, takich jak psy, uwidacznia się poprzez różne formy wzajemnej pielęgnacji, rytuały powitań członków stada, przytulanie się podczas odpoczynku, zabawę grupową szczeniąt. 2. Zachowania agonistyczne Zachowania ujawniane wobec przedstawicieli tego samego gatunku podczas odczuwania wrogości, strachu, niepewności. Objawiają się poprzez ofensywne i defensywne grożenie oraz wyładowywanie agresji - niekoniecznie na osobniku, który ją wzbudził. Zachowania afiliacyjne i agonistyczne poprzez dominację i submi-sję, będącą okazywaniem podporządkowania, służą ukształtowaniu i utrzymaniu hierarchii w stadzie. Hierarchia ustalana jest na dwóch 25 poziomach, między wszystkimi osobnikami i oddzielnie między samicami i samcami, a osobniki stojące na jej szczycie to osobniki „alfa". 3. Dominacja Zachowanie pozwalające na ustalenie i utrzymanie wyższej pozycji w stadzie jednego osobnika względem innego. U psów dominant potwierdza swą pozycję językiem ciała i mimiką. Podniesiony, wyprostowany ogon, usztywnione nogi, podniesiona głowa i uszy, patrzenie innym zwierzętom prosto w oczy, mówią: „Jestem alfa". Podobnie, gdy dominant podchodzi do innego osobnika pod kątem prostym, kładzie pysk i szyję na jego boku i popycha, zmuszając do podporządkowania, czyli submisji (niekiedy takie zachowanie kończy się walką). 4. Submisja Submisja to podporządkowanie się słabszego osobnika silniejszemu. Zwierzęta okazują ją sobie czynnie i biernie. Skulony, „uśmiechnięty" pies, pozwalający obwąchiwać sobie okolice odbytu i narządów płciowych zachowuje się biernie. Skomlenie, oblizywanie pyska dominanta to submisja czynna. Podporządkowujący się pies nigdy nie spogląda silniejszemu prosto w oczy. Dominacja i submisja pozwalają na ustalenie i utrzymanie hierarchii w grupie społecznej bez użycia przemocy fizycznej, do której w społecznościach psowatych dochodzi bardzo rzadko. 5. Neotenia Ten sposób zachowania w skrócie można nazwać zdziecinnieniem. Pies domowy w porównaniu z wilkiem jest neotenikiem i niejednokrotnie jako dorosły, a nawet stary osobnik zachowuje się jak szczeniak. Bardzo ważna w języku ciała psów jest mimika. Oczywiście różne rasy czy typy psów mają mniejsze bądź większe możliwości zmiany wyrazu twarzy. Jeśli chcemy prawidłowo odczytać intencje psa, musimy rozumieć, co oznacza wyraz pyska i postawa ciała. Częste pogryzienia twarzy człowieka są wynikiem ludzkiego okazywania sympatii. Szczerzenie zębów w uśmiechu i wpatrywanie się w oczy psa może stanowić dla niego wyzwanie. Mój nieżyjący już dziadek, Piotr Sumiński, autorytet w dziedzinie zwyczajów drapieżników, i mój ojciec Edward Sumiński, także lekarz 26 i weterynarii, powtarzali mi wielokrotnie: aby być dobrym lekarzem, trzeba być najpierw biologiem; aby być bezpiecznym lekarzem weterynarii, trzeba być znawcą zachowań zwierząt (behawiorystą). Wychowanie psa niektórym wydaje się trudną sprawą. Najbardziej komfortowa byłaby sytuacja, w której człowiek siada z psem przy kawie i mówi: jestem twoim panem, nie musisz się martwić o dach nad głową i jedzenie, a w zamian za to szanuj mnie i wykonuj moje polecenia. Tu czytelnik zapewne się roześmieje. Mam nadzieję, że z tej kawy, bo cała reszta jest do zrobienia. Postaram się być tłumaczem w dialogu między psem a jego panem. Zaczniemy od najłatwiejszej sytuacji: wychowania szczeniaka. Najlepiej, jeśli szczenię ma 7-8 tygodni, ale często trafiają do nas szczenięta starsze, np. kilkumiesięczne. Pierwsza zasada: dajmy psu oswoić się z nowym otoczeniem. Nie można od pierwszego dnia stawiać mu wymagań, tresować, zapraszać gości. Zapamiętajmy też, że w stadzie wilków czy likaonów panuje spokój, ustalona hierarchia potwierdzana szeregiem codziennych rytuałów nie dopuszcza do awantur. Kłótnie rodzinne, bicie i wyładowywanie złości na domownikach są niedopuszczalne, jeśli chcemy mieć zdrowego psychicznie psa. Pisałam już, jak ważny jest prawidłowy wybór rasy, szczególnie w przypadku pierwszego psa. Jeżeli pies rasy stworzonej do pracy będzie zostawiony sam sobie, nie pomoże żadna terapia - pies może stać się agresywny. Dziki psowaty musi się nieźle napracować, aby zdobyć pokarm i zapewnić swojej rodzinie bezpieczeństwo. Ludzie kupują psa rasy użytkowej, zapewniają mu wysokokaloryczne jedzenie, nudę i minimalną dawkę ruchu. Wynik: nadpobudliwy, niejednokrotnie agresywny pies. Wszystkie szczeniaki ras użytkowych (psy Północy, myśliwskie, stróżujące i obronne, większość terierów) muszą mieć konkretne zajęcie już od 3-4 miesiąca życia. Nie łudźmy się, że bieganie wzdłuż ogrodzenia, nawet dużej posesji, rozwiąże problem. Współpraca człowieka z psem nie tylko daje upust psim potrzebom, ale przede wszystkim umożliwia zawiązanie ścisłej więzi między zwierzęciem a jego właścicielem. Aby jej podstawą było posłuszeństwo psa, konieczne są odpowiednie sposoby komunikowania się, a nie bat. Pierw- 27 sze lekcje współpracy muszą opierać się na nagradzaniu i zabawie, popartej ignorowaniem niechcianych zachowań. Nazywa się to bierną terapią behawioralną. Jak skuteczne może być zachowanie obojętności wobec niesfornego dziecka, wiedzą wszyscy rodzice. Taką metodą można oduczyć szczeniaka czy nawet dorosłego psa np. skakania na ludzi czy żebrania przy stole. Kiedy pies zachowuje się w sposób, jakiego nie akceptujemy, udajemy, że „nie ma go". Oczywiście nie zawsze można pozwolić sobie na obojętność, zwłaszcza gdy psiak właśnie drze rajstopy sąsiadce, która wpadła na chwilę, ale tu -jak i w innych przypadkach psiej niesforności - pomocne będzie nauczenie psa reagowania na komendę „siad". System społeczny psowatych nie opiera się na przemocy, ale zestawie reguł umożliwiających skuteczne porozumiewanie się. Z przyjemnością odsyłam czytelników do wspaniałej książki S. Corena Jak rozmawiać z psem (Wydawnictwo Galaktyka) rozwijającej ten temat. Zakres sygnałów służących komunikacji jest ogromny. Nie wszystkie są możliwe do zastosowania w dialogu psa z człowiekiem. Mamy jednak do dyspozycji wystarczający zasób znaków, aby wytłumaczyć szczeniakowi, jakie ma prawa i obowiązki, i jakie jest jego miejsce w ludzko-psim stadzie. Są oczywiście szczenięta, które chętnie przyjmują pozycję podporządkowaną i nigdy nie przejawiają zachowań dominacyjnych. Pamiętajmy jednak, że lękliwe zwierzęta bardzo często stają się agresywne i stosowanie wobec nich tych samych metod wychowawczych, co wobec silnych psich osobowości, może mieć skutek odwrotny. Niezgodne stado to stado pozbawione silnego przewodnika, a więc słabe. Nie byłoby dobrze, gdyby pies stał się przywódcą. Aby nie było wątpliwości co do hierarchii w rodzinie, należy wykorzystać psi język, np. rytuały powiań i pożegnań. PSI JĘZYK Osobnik alfa, przywódca stada, pozwala się witać i żegnać na dystans, przyjmując biernie gesty członków stada świadczące o podporząd- 28 kowaniu. Nie ma mowy o obskakiwaniu, szczypaniu czy szarpaniu za nogawkę. Ustępowanie psu miejsca przy przechodzeniu przez drzwi i korytarze, pozwalanie nawet na bierny opór, gdy chcemy, aby opuścił nasze łóżko czy fotel, znaczy dokładnie: jesteś ważniejszy ode mnie. Wielu psom nie trzeba tłumaczyć, kto jest panem. Mogą spać z właścicielem, jeść z nim, a jednocześnie szanować jego pozycję. Jeżeli jednak szczeniak zaczyna okazywać chęć dominacji, nie ma mowy o spaniu na posłaniu właściciela. Psie legowisko powinno znajdować się w zacisznym kącie, nigdy w korytarzu czy przedpokoju. Właściciel od czasu do czasu powinien posiedzieć na psim posłaniu. Przewodnik stada ma prawo do każdego legowiska. Nawiązanie więzi ze szczeniakiem to nie nakazy i zakazy, ale zachowania afiliacyjne. Afiliacja jest także formą komunikacji dotykowej: dotykanie podczas odpoczynku (pies chętnie śpi przy nogach pana), wzajemna pielęgnacja (pies iska ręce właściciela), bliski kontakt podczas zabawy. Należy pamiętać, że bardzo łatwo zatracić granice pomiędzy zachowaniem afiliacyjnym a agonistycznym, czyli agresywnym, ze strony psa. Jeśli pies manifestuje strach czy złość, natychmiast przerywamy zabawę. Podczas powitania szczenięta potwierdzają uległość prośbą o re-gurgitację (zwracanie lekko nadtrawionego pokarmu przez dorosłe osobniki), liżąc pyski psów powracających z polowania. Nie zabraniajmy więc szczenięciu lizania naszych twarzy ani iskania rąk. Oczywiście proszę nie mylić iskania z podgryzaniem rąk czy nóg, na co nigdy się nie godzimy, ignorując szczenię, dopóki się nie uspokoi. Niektórzy obawiają się zarażenia od psa pasożytami, na co zwracają uwagę szczególnie media amerykańskie. Chcę czytelników uspokoić, ale i uczulić na drażliwą kwestię odrobaczania. W rozdziale „Profilaktyka" wspominam o konieczności badania kału przed stosowaniem środków przeciwrobaczych. Jeśli będziemy odrobaczać psa na oślep, nigdy nie zastosujemy odpowiedniego środka ani odpowiedniej jego dawki. Co więcej, takie postępowanie doprowadzi z czasem do tego, że robaki uodpornią się na większość środków przeciwrobaczych. 29 Prawdą jest, że larwy glist z rodzaju Tomcara i tęgoryjców w rodzaju Undmria i Ancylostorna mogą u człowieka, a zwłaszcza u dziecka, przybrać postać tzw. larwy wędrującej trzewnej lub ocznej, ale dzieci zarażają się głównie w piaskownicach zanieczyszczonych przez zarobaczone psy. Jeśli będziemy regularnie badać kał naszego psa i odrobaczać go odpowiednim środkiem w odpowiedniej dawce tylko wtedy, gdy zostanie stwierdzona obecność konkretnych pasożytów, nasze dzieci będą bezpieczne. Ciekawe, że u dzieci, które były zarobaczone, miały np. owsiki, nie występują alergie. Badano całe populacje dzieci afrykańskich, gdzie zarobaczenie jest na porządku dziennym, ale o alergiach nikt tam nie słyszał. Nie zachęcam do lekceważenia pasożytów grożących dzieciom, ale chcę uświadomić czytelnikom, że w naturze wszystko ma swoje uzasadnienie i bardzo wiele zjawisk pozornie szkodliwych może mieć pozytywną stronę. Wspomniałam, jak ważna jest zabawa. Już podczas pierwszych tygodni obecności szczeniaka w naszym domu bawimy się z nim. W przypadku psów większości ras zabawa pozostaje doskonałą formą komunikacji do końca ich życia, ponieważ pies domowy jest w porównaniu z wilkiem „zdziecinniały". Należy jednak pamiętać, że pies neo-tenik nie zawsze prawidłowo odczyta znaki przekazywane przez innego dorosłego psa i może dojść do nieporozumień. Podczas zabawy możemy uczyć szczenię podstawowych komend, takich jak „siad". Nauka przynosi bardzo dobre rezultaty, jeśli psa nagradzamy. Na początku nagrodą zawsze są smakołyki - dla szczeniąt doskonale nadają się biszkopty lub herbatniki petit beurre (byle nia za dużo). Z czasem nagrodą staje się pieszczota, głaskanie, miły głos. Aby nauczyć szczeniaka reagowania na komendę „siad", wystarczy wziąć do ręki coś, co bardzo lubi, np. kawałeczek biszkopta, i przesuwać nad jego głową ku zadowi. Wtedy szczenię musi usiąść. A kiedy usiądzie, dostaje nagrodę. Komenda „siad" stanie się z czasem bardzo przydatna w dalszym wychowaniu. Kiedy szczenię zacznie zachowywać się w sposób przez nas nie-; chciany, wystarczy wydać mu tę prostą komendę, aby usiadł. Czy karcić szczenię? Na szczęście każdy z nas pamięta z dziecin- ( stwa, czym była kara, a czym nagroda. Niesprawiedliwa kara niweczyła 30 wiele nagród na długo. Szczenięta psowatych chłoną jak gąbka wszystkie informacje płynące od dorosłych i rówieśników. Okres szerokiej fazy socjalizacji obejmuje naukę wszystkiego, co umożliwi danemu osobnikowi dostosowanie się do życia w społeczności. Poczynając od nauki progu bólu poszczególnych osobników w stadzie, poprzez naukę cierpliwości, aż do zajęcia własnego miejsca w hierarchii. Nieprawdą jest, że nie można karcić szczenięcia, ale jeśli karcimy, to w momencie popełniania przewinienia, tak by pies kojarzył karę z występkiem. Na pewno nie należy go bić (psy się nie biją). Spójrzmy na szczenięta podgryzające się w zabawie. Na zbyt mocny chwyt zębami reagują piskiem, czyli prośbą o zmniejszenie uścisku, co z reguły skutkuje, ale bywa, że trzeba skarcić brata, chwytając go za kark. Robią to zwykle szczenięta dominujące. Postępowanie zbyt mocno podgryzanego właściciela powinno być odpowiednikiem zachowań bawiących się szczeniąt. Kilkutygodniowe szczeniaki często zbyt energicznie napastują swoją matkę. Co robi suka? Kiedy mają cztery-pięć tygodni, po prostu odchodzi. Starsze szczenięta karci najpierw wzrokiem i warknięciem, jeśli to nie skutkuje - otwartym chwytem za kark i przytrzymaniem przy ziemi. Właściciel powinien nauczyć się mówić do swego pupila psim językiem, stosując podobne argumenty - nie bójmy się więc zapiszczeć, a jeśli to nie skutkuje, przytrzymać niesfornego szczeniaka chwilę przy ziemi. W pierwszych dniach pobytu szczeniaka kary muszą być uznane za ostateczność i stosowane tylko w takich sytuacjach, gdy nie wystarczy odwrócenie uwagi i zajęcie się czymś innym. Nigdy nie należy: • Drażnić się z psem (zarówno szczeniakiem, jak i dorosłym) lub pozwalać na to komukolwiek z rodziny. • Uzależniać przywilejów od swojego nastroju (dzisiaj możesz spać na moim łóżku -jutro na nim spać nie możesz). • Dzielić się z psem własnym posiłkiem, to znaczy karmić go przy stole. • Przepuszczać psa przodem przez drzwi czy wąskie przejścia, jeśli szczenię należy do rasy uważanej za agresywną. • Bić psa. 31 NAUKA CZYSTOŚCI Szczeniak, ze względu na konieczność wykonania szczepień profilaktycznych, może wychodzić na spacery dopiero po ukończeniu 3 miesięcy. Do tego czasu musi załatwiać swoje potrzeby fizjologiczne w domu, co jest dla właściciela tym większym problemem, im większy jest szczeniak. Nie ma mowy o wcześniejszym wyprowadzaniu szczeniaka na spacer w miejsce, gdzie inne psy załatwiają swoje potrzeby fizjologiczne. Istnieją zakaźniki (wirusy), które mogą przetrwać w ziemi zanieczyszczonej odchodami psów nawet rok. Pies jest z natury zwierzęciem czystym, nigdy nie załatwia swoich potrzeb fizjologicznych w gnieździe. Dzikie psowate używają swoich odchodów do znaczenia terytorium. Dla maleńkiego szczeniaka nawet dwudziestoparometrowe mieszkanie jest zbyt duże, żeby uznać je za własne gniazdo, z tego względu na początku staramy się ograniczyć mu przestrzeń życiową do niewielkiego pomieszczenia, w którym ma swoje legowisko i miejsce do załatwiania potrzeb fizjologicznych. Jak takie miejsce znaleźć? Najpierw obserwujemy, gdzie szczeniak najchętniej siusia; tam układamy gazety, ponieważ pies nie lubi, kiedy łapki mu mokną podczas siusiania. Właśnie dlatego szczenięta najchętniej wybierają do załatwiania potrzeb fizjologicznych dywany i przeróżne chodniki. Przed wzięciem szczeniaka do domu należy je więc po prostu zwinąć. Kiedy mały piesek zaakceptuje już swoją toaletę, stopniowo powiększamy mu przestrzeń życiową. Czasem oczywiście może zdarzyć się, że nie zdąży do toalety i zsiusia się na podłogę - w takim przypadku nigdy nie karcimy go ani nie krzyczymy na niego, po prostu bierzemy go i przenosimy do jego toalety. Zdecydowanie nie polecam stosowanej przez niektórych metody maczania psiego nosa w jego własnych odchodach. Ten sposób nauki czystości absolutnie nie prowadzi do oczekiwanego przez nas efektu. Znam przypadek nieszczęsnej psiny, która po załatwieniu swoich potrzeb fizjologicznych wtykała głowę w odchody, myśląc, że tego oczekuje jej pan. 32 Nie sądźmy, że w czasie pierwszych spacerów szczeniak zorientuje się od razu, czemu one służą. Raczej będzie bardzo spieszył się do domu, żeby zrobić siusiu. Nie karćmy go za to. Spacerów musi być jednak na tyle dużo, żeby na którymś zdarzyło się to, o co chodzi. Kiedy zauważymy, że pies kręci się niespokojnie po domu, natychmiast zabieramy go na spacer i chodzimy tak długo, aż zrobi swoje, po czym go nagradzamy. Zanim będziemy mogli ograniczyć liczbę spacerów do 3-4 na dobę, minie sporo czasu, kiedy będziemy musieli wychodzić 10 razy, a nawet więcej. PIERWSZE SPACERY I NAUKA POSŁUSZEŃSTWA POZA DOMEM Pamiętajmy, że pierwsze spacery, wychodzenie na zewnątrz, gdzie pies może komunikować się z innymi psami i stykać z ich odchodami, mogą odbywać się dopiero po dziesięciu dniach od szczepienia ochronnego wykonanego w 12. tygodniu życia. Do tego czasu szczenię siedzi w domu, ponieważ wcześniej wykonane szczepienia nie do końca chronią go przed zakaźnym światem zewnętrznym. W domu uczymy go chodzenia w obroży. Polega to na tym, że na początku zakładamy szczeniakowi obrożę na bardzo krótki czas, który wydłużamy codziennie o parę minut. Z czasem obroża przestaje być wrogiem, szczenię przestaje się przed nią bronić. Kiedy umie już chodzić w obroży, przypinamy do niej smycz i uczymy psa chodzenia na smyczy. Oczywiście na początku wiąże się to z szeregiem różnych niedogodności - pies wywraca się i okręca nią. Nie szarpiemy się z nim, nie ciągniemy go, pozwalamy mu wykonywać wszystkie te czynności, które według niego uwolnią go od smyczy, głaszczemy go, próbujemy zainteresować jakąś zabawką czy smakołykiem, żeby pogodził się z faktem, że chwilę przebywa na uwięzi. Codzienne ćwiczenia tego typu nauczą psa akceptowania obroży i smyczy. Kiedy przychodzi czas pierwszych spacerów, zawsze wyprowadza- 33 my psa na smyczy - nie uczymy go wybiegania na klatkę schodową, zbiegania samemu po schodach. Jeśli blisko domu jest miejsce, w którym pies może pobiegać bez zagrożenia dla jego życia (przede wszystkim odgrodzone od ruchliwych jezdni), możemy go spuszczać ze smyczy pod jednym warunkiem: że jesteśmy w stanie złapać go na tym terenie. Dlaczego o tym mówię? Dlatego, że niejednokrotnie widzimy rozjuszonego właściciela ganiającego za psim podrostkiem; najczęściej odbywa się to wcześnie rano, gdy właściciel spieszy się do pracy. Spuszcza swojego szczeniaka na chwilę ze smyczy, już-już go dopada, lecz w tym momencie szczeniak daje susa i odbiega dziesięć metrów. Coraz bardziej rozjuszony właściciel w końcu łapie swojego psa, wściekły bije go, krzyczy na niego, a to daje sto procent pewności, że przy okazji następnego spaceru pies do niego dobrowolnie nie przyjdzie. Szczeniaczek między trzecim a czwartym miesiącem życia na pierwszych spacerach bardzo pilnuje się nóg swojego pana, ani mu w głowie uciekać, poznaje teren. Półroczny szczeniak staje się już niesfornym nastolatkiem. Wszystko interesuje go bardziej niż nawoływania pana. Trzeba to przeżyć, przyjąć do wiadomości, że w tym wieku pies zaczyna sam szukać swoich ścieżek, i pogodzić się z faktem, że będzie nieposłuszny. Nie można jeszcze wymagać od niego takiego posłuszeń* stwa jak od rocznego czy dwuletniego psa. Jaki jest sposób na to, żeby pies nam nie uciekał? Po pierwsze: nie spuszczać go ze smyczy wtedy, kiedy się spieszymy na przykład do pracy; po drugie: spuszczać go na takim terenie, z którego nie może uciec, np. na jezdnię. Trzecim sposobem - na który trzeba mieć czas - jest chowanie się i uciekanie. Na pewno nie wskóramy niczego, goniąc psa i krzycząc na niego. Pamiętajmy, że psy to istoty rozumne. Jeżeli chcemy przywołać psa, powinniśmy mieć w zanadrzu smakołyk i - chociaż kipi w nas złość, bo umówiliśmy się z kimś na piątą, a jest już za dziesięć piąta - przyjąć miły wyraz twarzy oraz przemawiać spokojnym, przyjaznym głosem. Jeśli to nie poskutkuje, najlepiej schować się psu lub zacząć udawać, że się ucieka. Z reguły szczenię podąża wtedy za właścicielem. Na pewno nigdy nie należy niesfornego psiego młodzieńca bić ani karcić po złapa- 34 niu, dlatego że nauczy się, że nie warto dać się złapać, nie warto przyjść do właściciela, bo zamiast nagrody czeka kara. Każda nauka jest owocna wtedy, kiedy argumentem będzie marchewka, a nie bat. Nagradzamy takie zachowanie, jakie nam odpowiada. Na początku smakołykami (prawie wszystkie psy to łakomczuchy i smakołykiem można zdziałać naprawdę bardzo, bardzo dużo), z czasem głaskaniem, klepaniem, okazaniem sympatii i miłości swojemu zwierzęciu. Wszyscy pamiętamy z dzieciństwa, że wiedza dużo łatwiej wchodziła nam do głowy, jeśli łączyła się z zabawą. Radzę więc bawić się ze szczeniakami i w trakcie zabawy wydawać komendy, ale tylko do tego czasu, kiedy szczenię się nie znudzi. W momencie kiedy widzimy, że szczenię interesuje się już czym innym, przestajemy stawiać wymagania. Natomiast zawsze nagradzamy za polecenia dobrze wykonane podczas zabawy. Zachęcam wszystkich do utrwalania już wyuczonych komend w czasie uczenia się innych, np. kiedy pies umie już siadać, ucząc go aportować, przy każdym oddawaniu piłeczki czy patyka wydajemy mu polecenie „siad". Kiedy siada i oddaje piłeczkę lub patyk, częstujemy go smakołykiem. Bardzo ważne, aby podczas nauki używać nie tylko słów, ale określonych znaków, sygnałów wizualnych. Ułatwia to wpływanie na psa na odległość w przyszłości. I tak podczas wymawiania słowa „siad" warto wykonywać ręką gest z góry do dołu. Kiedy uczymy komendy „zostań", potwierdzamy słowo „zostań" ruchem ręki w stronę psa. Jeśli nie czujemy się na siłach sami wychować swojego psa - zwracam uwagę na słowo „wychować" a nie „wytresować" (tresura to zupełnie co innego) - musimy zgłosić się do fachowca, który umiejętnie pomoże nam porozumieć się z naszym zwierzęciem. Niefachowa tresura, niefachowe układanie może uczynić bardzo wiele złego. Pamiętajmy, że młodym zwierzętom nie możemy stawiać zbyt wysokich wymagań. Na kurs „pies towarzysz" możemy iść ze zwierzęciem dojrzałym, nie ze szczeniakiem. Są w tej chwili kursy dla psów młodych; bardzo polecam te, które uczą poprzez zabawę. Coraz częściej ludzie decydują się na wzięcie psa ze schroniska. Kundelki w niczym nie są gorsze od psów rasowych; powiem więcej - 35 kto nigdy nie miał kundla z dziada pradziada, ten nie miał psa. Najwspanialsze psy, jakie można sobie wyobrazić, to nie tylko te, które cieszą nas swoim widokiem, bo są piękne, ale przede wszystkim te, z którymi możemy się porozumieć. A zapewniam, że kundle to psy, które najłatwiej dostosowują się do wszelkich warunków. Pochodzą z prawie naturalnej selekcji - dobór par jest dowolny, przeżywają najsilniejsze osobniki, nikt specjalnie nie troszczy się o to, aby przeżyły wszystkie szczenięta. Jestem wielbicielką mieszańców i może stąd moje zachwyty, ale naprawdę nikt nigdy nie będzie Was tak kochał, jak pies wzięty z niedoli. Miałam w życiu bardzo wiele psów, w tym rasowych - jamniki, teriery, pekińczyki, wyżły, ale żaden z nich nie dorówna Madame Zużu, znalezionej pod supermarketem kundelce, troszkę podobnej do ratlerka, Drapkowi, znalezionemu na śmietniku w małej miejscowości Topolina, czy też mojemu największemu mieszańcowi, Ciapkowi. Wszyscy, którzy zdecydują się na wzięcie psa ze schroniska, mają moje błogosławieństwo. Biorąc szczeniaka ze schroniska, stosujemy dokładnie te same metody wychowawcze, co w przypadku wszystkich innych szczeniąt. Jeżeli jest to pies dorosły, przede wszystkim musimy dowiedzieć się o nim jak najwięcej, o ile oczywiście jest to możliwe: czy mieszkał w domu, czy na dworze, jakie były jego losy. Sprawa najważniejsza: musimy nastawić się na początku na pewne kłopoty. Nie możemy wziąć psa, a następnego dnia zostawić go na 8 godzin i iść do pracy. Pies ze schroniska czy też znaleziony to nie przez nas zapisana księga samych złych doświadczeń. Musimy mieć czas, aby je odczytać. Stosując wszystkie wymienione uprzednio metody wychowawcze, musimy pamiętać o paru rzeczach, których nigdy nie wolno nam zrobić, przynajmniej przez pierwsze miesiące przebywania psa w domu. Po pierwsze: nie wolno zostawiać go na długo samego, a jeżeli już - to w małym pomieszczeniu, w którym nie może za dużo nabroić. Doskonałym rozwiązaniem w tej sytuacji są odpowiednio duże klatki dla psów. Zanim zamkniemy psa do klatki, w której może się obrócić i położyć, musimy go 36 z nią zapoznać. A więc ustawiamy ją w domu w jakimś zacisznym miejscu otwartą, w niej kładziemy psu legowisko i bardzo często podajemy mu tam smakołyki. Rozstania z właścicielem dawkujemy ostrożnie - stopniowo i powoli. Najpierw trwają one parę minut, potem kilkanaście minut, po jakichś dwóch tygodniach dochodzimy do godziny i stopniowo w dalszym ciągu wydłużamy czas rozstania. Oczywiście uzależniamy go od temperamentu psa i jego lęku przed samotnością. Przez pierwsze miesiące nigdy nie spuszczamy psa ze smyczy w czasie spacerów, ponieważ może chcieć odszukać poprzednie miejsca, które były mu miłe. Na początku wspólnego życia z psem ze schroniska poznajemy się nawzajem. Nie stawiamy mu wymagań, nie karcimy go w sposób, który mógłby wywołać w nim agresję. Za to nagradzamy, nagradzamy i jeszcze raz nagradzamy. PSIE POSŁANIE Jak wspomniałam wcześniej, psie legowisko nie może znajdować się „na trasie ciągu komunikacyjnego" w mieszkaniu, zatem odpada korytarz. Najlepiej nadaje się zaciszny kąt, gdzie nie kręcą się domownicy. Można kupić gotowy kosz czy stelaż, podłożyć materac lub poduszkę, której poszwę można prać. Legowisko musi być wykonane z takiego materiału, którego nie można „zjeść" (niebezpieczna jest np. gąbka). Są psy i ludzie (ja do nich należę), którym wspólne spanie na łóżku nie przeszkadza ani w porozumiewaniu się, ani w zachowaniu zdrowia. PSIE ZABAWKI Bezpieczne psie zabawki to te, których nie można połknąć, wykonane z nietoksycznych materiałów - najlepiej kupione w sklepie z produktami dla zwierząt i opatrzone atestem. Doskonałą zabawką może być duży patyk, duża kość wołowa czy stary zdezelowany but bez metalowych sprzączek, sznurówek i gumowych wkładek. 37 AGRESJA I RASY UWAŻANE ZA AGRESYWNE I Ę Od jakiegoś czasu coraz częściej spotykam się z problemem agresji u pewnych ras i ich mieszańców. Zapomnieliśmy o tym, że rasy przez tysiące lat kształtowały się w kierunku użytkowości — powstawały psy pasterskie, stróżujące, myśliwskie, do towarzystwa i bojowe, używane w celach militarnych i do walk z innymi zwierzętami. Dziś przy wyborze psa kierujemy się modą, o użytkowości nie mając pojęcia. Mimo że od dawna pies przestał być zwierzęciem użytkowym w dosłownym tego słowa znaczeniu, jego wilczy charakter zmieniony przez tysiącletnią selekcję może uwidocznić się poprzez nadmierną agresję. Oczywiście to my, ludzie, jesteśmy odpowiedzialni za powstanie ras bojowych, i to my mamy za zadanie zmienić ich bojowe zapędy na zachowania bezpieczne dla nas samych. Wiemy już, że u społecznych psowatych, takich jak wilki czy likaony, zachowania agonistyczne, które możemy nazwać agresywnymi lub grożącymi, przeważnie łagodzone zachowaniem submisyjnym, czyli podporządkowanym, służą utrzymaniu hierarchii w stadzie. Poza ustalaniem i utrzymywaniem hierarchii zachowania agresywne są konieczne w celu obrony terytorium i zdobyczy, a występują najczęściej w okresie rozrodu i między osobnikami, których pozycja w hierarchii nie do końca jest skrystalizowana. Sposób okazywania agresji u psa domowego poznajemy, obserwując zachowanie wilka. Język ciała, czyli postawa i mimika, wokali-zacja, czyli szczekanie, popiskiwanie, warczenie i wycie, są wyrazem aktualnych intencji psa. Grożenie może być ofensywne i defensywne, sub-misja, czyli uległość, może być czynna i bierna. Nawet poprzez zachowania afiliacyjne, które możemy nazwać okazywaniem sobie czułości, stadne psowate wyrażają dominację i uległość w zależności od pozycji zajmowanej w hierarchii. Dzięki wilczemu językowi, który nie jest obcy prawie żadnemu psu, możemy skutecznie utrwalić u psa rasy uważanej powszechnie za agresywną zachowania pożądane przez człowieka. Przodkowie prawie wszystkich dużych i ciężkich psów to ogromne psy towarzyszące plemionom koczowniczym z Tybetu i północnych 38 I Indii. Selekcja ukierunkowana była na uzyskanie psa jak największych rozmiarów, wyglądającego groźnie. Pierwotny molos jest typowym psim akromegalikiem z całym bagażem dolegliwości z tym związanych. Z czasem zaczęły wyłaniać się z tej grupy psy przeznaczone do działań militarnych, do walk ze zwierzętami, psy pasterskie, stróżujące i myśliwskie. W przypadku psów bojowych selekcja skierowana była na agresję, odwagę i wysoki próg bólu, a nie w kierunku uzyskania psa do towarzystwa. Psy pasterskie miały pilnować stada i być posłuszne jednemu pastuchowi. Znany ze swej czujności owczarek kaukaski miał utrwalany przez setki lat schemat rzeczywistości -jeśli to nie owca ze stada ani mój pan, to wróg. Psy użytkowane jako psy bojowe izolowane były od ludzi, których traktować miały jako potencjalne ofiary. Nikt nie zajmował się ich długowiecznością czy przydatnością w domowym stadle. Miały bronić swego pana - wojownika i mordować wroga. Poprzez nieodpowiednie traktowanie można obudzić drzemiące w nich cechy przodków. Zacytuję tu opis psa zwanego bandogiem z 1576 r.: „wielki, uparty, brzydki, o ciężkim ciele oraz okropnym i przerażającym wyglądzie". Pies ten szkolony był do walk z niedźwiedziami i ludźmi uzbrojonymi w piki i pałki. Jak widać, psy bojowe używane były nie tylko w celach militarnych, ale brały udział w igrzyskach, podczas których walczyły z innymi psami i takimi zwierzętami, jak niedźwiedzie, byki, lwy, tygrysy, jaguary. Tego rodzaju przerażające praktyki legalne były w Anglii aż do końca XIX w. Gwiazdami tych angielskich igrzysk były oczywiście buldogi angielskie walczące z bykami. Chciałabym przedstawić pierwotne przeznaczenie ras, które stają się w Polsce coraz modniejsze, i przestrzec przed ich niefrasobliwym traktowaniem. Pochodzący od asyryjskich molosów narodowy stróżujący pies włoski, mastino napoletano, używany był przez Rzymian jako pies bojowy. Pochodzący z Brazylii fila brasileiro w XVII w. poszukiwał zbiegłych niewolników i bronił stad przed jaguarami, obecnie w Brazylii 39 używany jest jako pies policyjny. Typowy pies do walk - tosa-inu, pochodzący ze skrzyżowania akita-inu z bernardynem, buldogiem i mastiffem, selekcjonowany był w tym kierunku, aby walczyć do śmierci w ciszy i ze stoickim spokojem. Na Wyspach Kanaryjskich, których nazwa wcale nie pochodzi od kanarków, ale od psa, cane, zakazano psich walk w 1940 r. Do tego czasu gwiazdą tego typu igrzysk był cane canario. Wczasach kiedy rzymskie legiony podbijały Europę, na tereny współczesnych Niemiec przywędrowały psy, które przyczyniły się do powstania psów rzeźnika z Rottweil, rottweilerów. Rot-tweilery używane były do pędzenia bydła, jako psy pociągowe i obronne. Musiały mieć podzielną uwagę. Jednocześnie pędziły stado, pilnowały, żeby nikt się do niego nie zbliżał i żeby bydło nie rozproszyło się; przy okazji przypinano im na szyi torebkę z pieniędzmi. To jedna z niewielu ras, która w ułamku sekundy potrafi zmienić się z miłego, łaszącego się pieska w bardzo agresywne stworzenie, a to, ze względu na jego wielkość, może być niebezpieczne. Coraz częściej widuję na ulicach Warszawy doga argentyńskiego, potomka starego, przeznaczonego do walk psa z Kordoby. Krzyżowano go z buldogiem, bulterierem, mastifrem, bokserem, a w latach 20. XX w. dostał jeszcze domieszkę krwi doga arlekina, psa pirenejskiego i angielskiego pointera. W tej chwili używany jest w swoim kraju jako pies myśliwski; jego cechą jest to, że poluje w ciszy. Wspomniany już wcześniej owczarek kaukaski, pies stróżujący i pasterski, to prawdziwy nieprzekupny śmiałek, który atakuje bez ostrzeżenia w zupełnej ciszy. Tak samo reaguje na intruza owczarek środkowoazjatycki, również pies stróżujący, obronny i myśliwski. Tak zwany jużak, czyli owczarek południoworosyjski, jest psem pasterskim i stróżującym. I wreszcie american pitbulterier — pies stworzony do walk psów. American Kennel Club rejestruje te psy jako amerykańskie staffordshire teriery, obecnie bardzo modne w Polsce. Wspomniałam wcześniej, że nieodpowiednim traktowaniem można wywołać u psów reakcje, które kiedyś były celem selekcji, a więc ogromną agresywność. Co znaczy nieodpowiednie postępowanie? Wydaje się, że nasza znajomość z psem ma swoje prapoczątki w nastaniu homo sapiens. 40 I my, i psy jesteśmy stworzeniami społecznymi, więc nie powinniśmy mieć problemów z dogadaniem się, a jednak... Bardzo wielu naukowców stara się sklasyfikować rodzaje zachowań agresywnych u psów, nadając im charakter jednostek chorobowych. Ośmielę się stwierdzić, że większość z nich, poza takimi jak np. zaburzenia hormonalne, wrodzona nadwrażliwość czy agresywność w stanach bólowych, wynika z nieprawidłowego postępowania z psem już od wieku szczenięcego. Nieprawidłowe relacje społeczne, nieprawidłowa socjalizacja szczenięcia, która powinna być uzależniona od jego charakteru (inaczej postępujemy z dominantem, inaczej z psem lękliwym), mogą prowadzić do niepożądanych zachowań w przyszłości. Oczywiście niejednokrotnie zaburzenia w zachowaniu wynikają ze źle prowadzonej selekcji, co może dawać wrodzoną nadaktywność, nadagresywność czy lękliwość. Większość zachowań agresywnych u ras, o których mówimy, odpowiada agresji hierarchicznej, którą możemy tu nazwać dominacyjną, agresji z irytacji i agresji terytorialnej. Nadaktywność może mieć przyczyny w bezczynności, nudzie i wysokoenergetycznej diecie. Pamiętajmy jednak, że zaburzenia w zachowaniu każdego psa, który waży więcej niż 30 kg, mogą być niebezpieczne dla człowieka. Należy wtedy uciekać się do innych środków aniżeli terapia behawioralna. W przypadku psów samców skuteczna - choć nie zawsze - bywa kastracja. Czasem należy wspomóc się farmakoterapią. Jeśli mimo zachowania wszelkich reguł postępowania z psem, zwierzę wykazuje objawy choroby psychicznej, a nie pomagają ani farmakoterapia, ani kastracja, pozostaje eutanazja. Proszę pamiętać, że psy, które przez wieki selekcjonowane były w kierunku wykazywania agresji, mogą mieć cechy wrodzone, które uniemożliwiają im przebywanie w skupiskach ludzkich. SZKOLENIE PSÓW Pisząc o wychowaniu zaznaczałam różnicę między wychowaniem a tresurą. Tresura to szerokie pojęcie, w którym możemy zawrzeć przygoto- 41 wanie zwierząt do występów w cyrku. Lepiej pasuje określenie „szkolenie". Zanim zdecydujemy się na szkolenie naszego psa przez fachowca, zastanówmy się, jakie są nasze oczekiwania. Jest to o tyle ważne, że modne obecnie zbiorowe kursy dla różnych psów mogą przyczyniać się do niepowodzeń wychowawczych w relacji pies - właściciel. Moim zdaniem zanim pójdziemy szkolić psa, powinniśmy sami przejść swego rodzaju trening, dotyczy to zwłaszcza właścicieli psów ras uważanych za trudne wychowawczo. Zbyt wczesne szkolenie (podjęte, zanim pies dużej rasy skończy 1,5-2 lata) w grupie dojrzałych agresywnych psów może skończyć się nieposłuszeństwem zwierzęcia, a nawet utratą kontroli nad nim. Dlatego zachęcam wszystkich, którzy chcą „chodzić z psem do szkoły", aby wcześniej porozmawiali z prowadzącym zajęcia, przedstawili mu swojego psa i swoje oczekiwania. Jeśli przez szkolenie rozumiemy nie tylko naukę posłuszeństwa, ale wspólną zabawę, to zachęcam do uprawiania sportów zręcznościowych wspólnie z psem. W związku kynologicznym, a nawet z Internetu można dowiedzieć się, gdzie prowadzone są zajęcia zwane agility, zajęcia dla psów zif przęgowych, próby polowe i podobne szkolenia, które poprzez zab#4 wę utrwalają więzi między psem a właścicielem. §: NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE ZABURZENIA \ W ZACHOWANIU PSÓW Kłopotem, z którym najczęściej zwracają się do mnie właściciele psów, jest agresja skierowana w stronę któregoś z domowników. Aby ustrzec się tego problemu, trzeba przede wszystkim prawidłowo ustalić hierarchię w ludzko-psim stadzie, czyli w rodzinie. Mówiłam już, jak to zrobić, natomiast problemem może być agresja spowodowana chociażby nadmierną produkcją hormonów. Zdarza się to u niektórych psów samców. Wtedy jedynym wyjściem jest kastracja. Podobnie, jeżeli pies jest agresywny w stosunku do innych zwierząt, przede wszystkim psów. 42 Nie należy bać się tego zabiegu, ponieważ kastracja w przyszłości ustrzeże psa przed dolegliwościami chociażby ze strony prostaty. Nie u każdego psa źle ustawiona hierarchia w stadzie prowadzi do zachowań agresywnych w stosunku do domowników. Niektóre psy po prostu nie słuchają swoich właścicieli i atakują gości w sposób nie-agresywny- po prostu ich obskakują. W tej sytuacji wyjściem również jest ustalenie prawidłowej hierarchii w stadzie. Następnym najczęściej spotykanym kłopotem jest niszczenie przedmiotów podczas nieobecności właścicieli. Wynika to z nadpobudliwości (niekoniecznie wrodzonej) połączonej z lękiem izolacyjnym. Scenariusz z reguły jest taki: młody, dobrze odżywiony, pełen energii pies, który nie ma możliwości wybiegania się, pozostawiony na długo sam w domu nudzi się. Z nudów zaczyna niszczyć różnego rodzaju przedmioty, ot tak, dla rozrywki, a trochę z lęku, że jest sam. W normalnych warunkach żyłby cały czas w gronie rodzinnym, w stadzie. Starsze psy z tęsknoty za towarzystwem potrafią się samookaleczać - wylizują sobie różne części ciała, powodując niekiedy bardzo ciężkie urazy. W takiej sytuacji bezwzględnie należy podeprzeć się farmakoterapią. Lekarz weterynarii przepisze odpowiednie preparaty, które zmniejszą lęk psa przed rozstaniem z właścicielem, ale ich podawaniu musi towarzyszyć terapia behawioralna - rodzina musi zwrócić większą uwagę na psa. Prawie każde szczenię w pewnym wieku wyładowuje swoją nadmierną energię na różnego rodzaju przedmiotach. Ofiarą padają buty, meble, ubrania, dywany i różne sprzęty domowego użytku. W czasie kiedy szczenię przebywa samo w domu, należy ograniczyć mu powierzchnię życiową - najbezpieczniej zaopatrzyć się w specjalnie dla psów wyprodukowaną klatkę odpowiednich rozmiarów, w której szczenię może wstać, obrócić się, wygodnie położyć. Nie łudźmy się, że w każdym przypadku prawidłowym postępowaniem jesteśmy w stanie osiągnąć oczekiwane zachowanie psa. U zwierząt, tak jak u ludzi, pojawiają się różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. W przypadku ich wystąpienia bezzwłocznie należy zwrócić się do lekarza. Medycyna weterynaryjna dysponuje w tej 43 chwili szeregiem środków farmakologicznych, którymi można pomóc zwierzęciu. Znaczenie niektórych zachowań psa w stosunku do właściciela: 1. Pies pewnie kładzie głowę na kolanach właściciela i wpatruje się w jego oczy - typowe zachowanie dominacyjne; jeśli zaczniemy psa głaskać i czulić się do niego, uzna, że jesteśmy podporządkowani. 2. Pies podbija głową rękę właściciela - dominacja i rozkaz: „głaszcz mnie!" 3. Pies pcha się przodem przez wąskie przejście - dominacja - pierwszeństwo ma przywódca. 4. Wszystkie zachowania, którym towarzyszą równocześnie wysoko podniesiona głowa i ogon, wpatrywanie się w oczy człowieka i napieranie na niego ciałem świadczą o tym, że pies uważa się za dominanta. Wymienione wyżej zachowania psa nigdy nie powinny zaowocować serdecznym gestem ze strony właściciela. W każdym z tych przypadków ignorujemy psa i albo odpychamy go od siebie, albo zamykamy mu drzwi przed nosem i zwracamy na niego uwagę dopiero wtedy, gdy zaprzestanie dopominać się o pierwszeństwo. Zapamiętajmy: • Pies rasy uważanej za agresywną nie śpi w łóżku właściciela, ma swoje posłanie w zacisznym kącie mieszkania; nigdy w przedpokoju, ponieważ przedpokój jest ciągiem komunikacyjnym i pies może tam kontrolować całą rodzinę. Łóżko właściciela to legowisko przywódcy, na którym szeregowy członek stada nie ma prawa przebywać. • Członkowie rodziny od czasu do czasu siadają na posłaniu psa, tak aby on to widział. Przywódca ma prawo do każdego legowiska. • Jeśli jest to możliwe, pies nie wchodzi do jednego z pomieszczeń w mieszkaniu - najlepiej jeśli jest to sypialnia właściciela. • Nigdy nie przepuszczamy psa przodem przez drzwi. Pierwszeństwo należy do przywódcy. 44 Pies dostaje jeść po posiłku przywódców, czyli ludzkiej rodziny; jeśli to możliwe, choć przez chwilę udawajmy, że jemy z jego miski. Wydajemy psu komendę tylko wtedy, gdy jesteśmy pewni, że ją wykona. Nie uczmy go od początku możliwości niewykonywania komend. Dajmy psu oswoić się z nowym otoczeniem. Pierwsze lekcje współpracy muszą opierać się na nagradzaniu i zabawie, popartej ignorowaniem niechcianych zachowań. Uczymy komend po kolei, najpierw „siad"; dopiero kiedy jest opanowana, uczymy następnej przy okazji utrwalając pierwszą. Żywienie ZASADY OGÓLNE Mam nadzieję, że nie wniosę jeszcze więcej zamętu do teorii żywienia psów, jeśli powiem, że 3/4 chorób polskich psów jest spowodowanych błędami żywieniowymi. Wszyscy wiedzą, że pies jest zwierzęciem mięsożernym, ale nie wszyscy dobrze rozumieją, co to znaczy. Dzikie psowate, aby upolować swój posiłek, muszą się nieźle natrudzić, a więc wydatek ich energii jest ogromny. A przecież nie każde polowanie uwieńczone jest sukcesem. Wilki czy likaony zjadają swoją ofiarę w całości, nie gardząc sierścią, kośćmi i piórami, ale wcale nie zaczynają od szynki czy pierwszej krzyżowej. Najpierw raczą się zawartością brzucha swojej ofiary. Przewód pokarmowy mięsożernych jest bardzo krótki i ubogi we florę bakteryjną wspomagającą trawienie. Korzystają więc one z treści pokarmowej zawartej w przewodzie pokarmowym zwierząt roślinożernych (która dla odmiany jest niesłychanie bogata we florę bakteryjną) będącej naturalnym balastem oraz źródłem np. witamin z grupy B. Narządy wewnętrzne ofiar są dla mięsożernych źródłem nie tylko energii, ale także mikroelementów i witamin. Psowate nie rezygnują też z łatwo strawnego pokarmu roślinnego, takiego jak słodkie owoce czy korzenie niektórych roślin. Lis polarny (pie-siec) podążając za niedźwiedziem, korzysta z resztek jego zdobyczy, nie gardząc również jego odchodami. Nie powinniśmy się więc dziwić czy 46 oburzać, jeśli nasz pies domowy {canisfamiliaris) chętnie zjada odchody zwierząt roślinożernych i nie do końca strawione odchody zwierząt mięsożernych czy wszystkożernych (niestety bardzo chętnie ludzkie). Przewód pokarmowy psowatych jest nastawiony na przyjmowanie pokarmu w dużych ilościach i dość rzadko. Oczywiście podczas trwającej kilka, a niektórzy twierdzą, że kilkanaście tysięcy lat domesty-kacji, czyli udomowienia, przyzwyczajenia pokarmowe naszych psów zmieniły się. Powiem więcej - upodobniły się do ludzkich. Mimo to pies pozostał zwierzęciem mięsożernym, o wymaganiach pokarmowych zbliżonych do jego dzikich przodków. Wydawałoby się, że sprawa żywienia psów stała się dużo łatwiejsza od czasu, kiedy pojawiły się gotowe karmy. Niestety, rynek polski zalany został ogromną ilością pośledniej jakości pożywienia dla zwierząt. Ci, których nie stać na karmę dobrej jakości, suchą bądź w puszkach, zaczynają podawać psu karmę przypadkowo nabytą w supermarkecie. Aby gotowe pożywienie wyszło zwierzęciu na zdrowie, musi być przeznaczone dla danego wieku, danej wielkości i użytkowości psa. Inną karmę podajemy szczenięciu w konkretnym przedziale wiekowym, inną karmimy psa dorosłego, który cały dzień spędza na kanapie, a jeszcze inną psa starzejącego się lub pracującego. Suche karmy sprawdzają się doskonale w przypadku psów chorych, ponieważ ich doskonałe zbilansowanie ułatwia leczenie. Istnieją specjalne karmy dla psów cierpiących na wszelkiego rodzaju dolegliwości układu moczowego, psów z cukrzycą i z zewnątrzwy-dzielniczą niedoczynnością trzustki. Własnoręczne szykowanie karmy dla chorego psa należy dokładnie skonsultować z lekarzem weterynarii; jej skład powinien być dostosowany do konkretnego przypadku. Najczęściej spotykanym błędem popełnianym przez właścicieli psów jest mieszanie gotowych suchych karm, nawet dobrej jakości, z jedzeniem domowym. Mówiąc „mieszanie" mam na myśli nie tylko „mieszanie w misce", ale naprzemienne podawanie psu karmy suchej i domowego mięsnego posiłku. Oczywiście nic się nie stanie, jeżeli pies karmiony przygotowanym przez właściciela jedzeniem raz w miesiącu dostanie karmę suchą czy będzie nią karmiony w czasie urlopu, ale błędem nr 1 47 jest karmienie psa raz gotowym, a drugi raz domowym jedzeniem. Jest to błąd bardzo kosztowny dla zdrowia młodych psów. Gotowe suche karmy są dokładnie zbilansowane pod względem zawartości mikroelementów, witamin i wszystkich innych składników pokarmowych. Dokładając do nich mięso czy ryby o bardzo dużej zawartości fosforu, zaburzamy ten bilans i możemy spowodować wystąpienie u psa bardzo ciężkich chorób, jak chociażby wtórna żywieniowa nadczynność przytarczyc, ponieważ rosnący pies jest szczególnie czuły na nadmiar fosforu w stosunku do wapnia. Posiłki zwierzęcia możemy uzupełniać białym serem, jogurtem, kefirem i warzywami, zarówno gotowanymi, jak i surowymi. Dodanie do suchej karmy białego sera lub jogurtu w objętości około 1/4 porcji, nie zaburzy równowagi fosforowo-wapniowej, a znacznie poprawia smak posiłku, zapewniając, zwłaszcza szybko rosnącym psom, podaż wapnia. „Rozcieńczanie" gotowych karm węglowodanami (kasza, ryż, makaron) może prowadzić do niedoborów mikroelementowo-witaminowych, a także do otyłości ze względu na wysoką kaloryczność. Sucha karma zawierająca cały zestaw witamin i mikroelementów potrzebnych naszemu psu nie powinna być uzupełniana mieszankami mikroelementowo-witaminowymi. Jeżeli z takich czy innych względów nie chcemy karmić psa suchą karmą, równie dobrze możemy sami przygotowywać mu posiłki. Należy jednak pamiętać, że zwierzę mięsożerne to nie takie, które je tylko i wyłącznie mięso. Monodietą mięsną można skutecznie zaburzyć przemianę materii psa praktycznie w każdym wieku. Zapamiętajmy: im bardziej urozmaicony będzie posiłek, tym nasz pupil będzie zdrowszy. Oczywiście, w każdym wieku i w każdym okresie rozwoju fizjologicznego zapotrzebowanie na różne składniki pokarmowe jest inne. Musimy kierować się zdrowym rozsądkiem. Jeśli w posiłku psa znajdzie się mięso, tłuszcz, biały ser, warzywa i węglowodany a od czasu do czasu jajko na twardo, koniecznie z utłuczoną w moździerzu czy zmieloną w młynku do kawy skorupką (która jest doskonałym źródłem łatwo przyswajalnego wapnia), to na pewno jego zdrowie nie ucierpi z powodu błędów żywieniowych. 48 CZYM KARMIĆ (SKŁADNIKI) Kości Na temat kości jest bardzo wiele teorii: dawać czy nie dawać, i ewentualnie jakie dawać. Oczywiście dawać. Na pewno nie drobiowe i wieprzowe. Kości drobiowe łamią się, tworząc „ostrza" mogące uszkodzić jelita, a kości wieprzowe są bardzo tłuste i cieżkostrawne. Najlepsze są kości cielęce. Aby pies odpowiednio jadł kości i umiał z nich korzystać, trzeba go do tego przyuczyć już od początku. Szczenięciu należy podawać kości na tyle duże, aby nie mogło ich połknąć. Nie należy robić długich przerw w ich podawaniu, ponieważ przewód pokarmowy psa musi być dostosowany i przygotowany na ich przyjmowanie. Trzeba pamiętać, że kość również jest posiłkiem, a więc podając ją, odpowiednio zmniejszamy danie podstawowe. Kości - ale pozbawione mięsa -można podawać także wtedy, kiedy pies żywiony jest gotową suchą karmą. Mleko Mleko - dawać czy nie dawać? Pierwszym pokarmem wszystkich ssaków jest mleko matki. Z wiekiem u niektórych osobników tolerancja na pewne składniki mleka, np. na laktozę, spada. Może się to objawiać biegunką lub alergicznymi objawami skórnymi. Tym psom, u których występują tego typu powikłania, nie należy dawać krowiego mleka, bogatego w laktozę. Trzeba pamiętać, że mleko jest pokarmem; nie można go stosować zamiennie z wodą, do której każdy pies, bez względu na wiek, porę roku i sposób karmienia, powinien mieć stały dostęp. Mięso Często spotykam się z pytaniem, jakie mięso należy podawać psu. Mówiąc „mięso", myślimy o tkance mięśniowej, którą lubią ludzie, jednak dla psa najbardziej wartościowe jest mięso zawierające dużo tkanki łącznej, chrząstek. Jeżeli pies nie jest uczulony na żaden gatunek mięsa, dobrze, jeśli podajemy różne jego gatunki. Wołowina: i surowa, i gotowana, najlep- 49 sza jest głowizna, łata wołowa, giez wołowa. Konina: najlepiej surowa, również klasy drugiej, czyli te same części co w przypadku wołowiny. Baranina: surowa i gotowana, najlepiej części wymienione wcześniej. Mięso drobiowe zawsze podajemy gotowane. Podroby mogą zawierać zarówno te najlepsze, jak i najgorsze składniki, dlatego najbezpieczniej wybierać cielęce i podawać gotowane. Warto także dawać psu kostki i chrząstki cielęce, które są niezastąpionym źródłem minerałów i składników budujących chrząstkę, co jest niesłychanie ważne w okresie wzrostu psa. Warzywa Warzywa powinny wchodzić w skład diety psa w każdym wieku. Unikać należy warzyw strączkowych, cebulowatych i wszystkich tych, które pryskane są środkami ochrony roślin, a więc nowalijek, kalafiorów i brokułów. Nie jest prawdą, że psy nie mogą jeść ziemniaków. Rzeczywiście, skrobia ziemniaczana jest trudno przyswajana przez psy, ale z czasem zwierzęta uczą się ją rozkładać. Nie należy podawać ziemniaków nietłuczonych, w całości, ale puree bywa doskonałym składnikiem psiej diety. Węglowodany Węglowodany zawarte w produktach zbożowych czy też w ziemniakach nie powinny nigdy przekraczać 30% dawki pokarmowej psa. Z produktów zbożowych najlepiej podawać makaron, ryż, kaszę gryczaną. Te dwa ostanie produkty powinny być ugotowane, ale nie rozgotowane. Należy unikać białych kasz typu pęczak. Tłuszcz Bardzo ważnym składnikiem psiej diety jest tłuszcz - zarówno zwierzęcy (łój wołowy, słonina), jak i roślinny w niewielkich ilościach (np. olej sojowy). Jest on źródłem nie tylko energii, ale również rozpuszczalnych w nim witamin i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Pamiętajmy, aby zawartość tłuszczu w dziennej dawce pokarmowej psa nie przekraczała 20% porcji. 50 Sól Do tej pory uważano, że nawet niewielka ilość soli kuchennej może być szkodliwa dla psów. Wiadomo już, że w diecie starzejących się psów z przewlekłą niewydolnością nerek niewielka ilość soli kuchennej jest wskazana. W każdym razie nigdy nie należy podawać zwierzętom potraw tak słonych, jakie jedzą ludzie. I ZAPOTRZEBOWANIE POKARMOWE Ile i jak często ma jeść pies? Równie ważna jak jakość posiłku jest częstotliwość jego podawania i ilość. Szczenięta, rosnące psy, psy ras, u których występuje skłonność do skrętów żołądka, i zwierzęta otyłe należy karmić kilka razy w ciągu dnia. Dorosłe zdrowe zwierzęta mogą być karmione raz dziennie. Nie do końca przekonuje to wszystkich właścicieli, którzy rozumują: jak to, myjemy śniadanie, obiad i kolację, a nasz pies tylko raz dziennie? Jednak - jak wspomniałam wcześniej — prawie wszystkie psowate jedzą rzadko i dużo. W żywieniu zarówno człowieka, jak i zwierząt istnieje ważne pojęcie głodu kontrolowanego: posiłek będzie lepiej przyswajany i jedzony z apetytem wtedy, gdy zwierzę będzie na niego czekać. Głodu nie należy mylić z łakomstwem. Zmorą dzisiejszych czasów — otyłością - zaraziliśmy nasze zwierzęta. Często cała rodzina uczestniczy w karmieniu psa, dzieląc się z nim swoim posiłkiem, co jest niewłaściwe nie tylko dlatego, że pokarm ludzki nie nadaje się dla psów, ale również ze względów wychowawczych, o czym będzie mowa w dalszych rozdziałach. Jak nie dopuścić do otyłości Media zalewają nas niezliczoną ilością „cudownych kuracji odchudzających", a tak naprawdę sposób jest jeden - jeść tyle, ile potrzebuje organizm do spełnienia swoich czynności życiowych, a nie do robienia zapasów „na zimę". Ta zasada jest dobra dla ludzi i dla psów. Co z tego, kiedy świat jest pełen smakowitości, a stres pogłębia łakomstwo? 1 51 Psy przejawiające nadmierny apetyt (są takie, których podstawowym celem w życiu jest jedzenie) powinny być żywione 2-3 razy dziennie (porcję dobową dzielimy na 2-3 części), a wiecznie głodny pyszczek może być „zatykany" między posiłkami kawałkami surowej marchwi czy jabłka. Jeśli już doprowadzimy do nadwagi u psa, jego dzienną porcję pożywienia dzielimy na trzy, eliminując do minimum węglowodany, w których zastępstwie podajemy warzywa. Jeśli ktoś twierdzi, że pies nie będzie chciał jeść warzyw, to musi wiedzieć, że naprawdę głodny zdrowy pies chętnie zje prawie wszystko. Wspomniałam wcześniej o głodzie kontrolowanym - jeżeli pies odmawia zjedzenia ugotowanych z mięsem warzyw, to znaczy, że nie czuje głodu, a jedynie łakomstwo. Właściciele zwierząt najczęściej mają problem dotyczący ilości podawanego jedzenia. Sprawa jest bardzo prosta w przypadku suchych gotowych karm, ponieważ na opakowaniu każdej z nich jest dokładny opis ilości przypadającej na wagę danego psa. Przypominam, aby nie kupować przypadkowych suchych karm. Te dobrej jakości przeznaczone są odpowiednio dla psów młodych, starych, żyjących na zewnątrz, pracujących i uprawiających sporty. Zasady komponowania posiłków Właściciele, którzy sami chcą przygotowywać posiłki, powinni znać zasady ich komponowania. Na przykład zapotrzebowanie bytowe zdrowego dorosłego, 10-kilogramowego niepracującego psa na białko wynosi ok. 4-6 dkg; jest to odpowiednik mniej więcej 10-15 dkg mięsa, a więc ilości niewielkiej. Zapotrzebowanie bytowe to podstawowe zapotrzebowanie niezbędne do przemiany fizjologicznej w organizmie bez dodatkowych obciążeń. Zatem zapotrzebowanie pokarmowe suk w ciąży i karmiących, psów rosnących czy pracujących jest mniej więcej dwukrotnie większe. Dobowa porcja przeciętnego, zdrowego, niepracującego 10-kilogramowego psa powinna zawierać po równa mięso, węglowodany i warzywa. A więc jeśli podajemy 10-15 dkg mięsa, podajemy 10 dkg węglowodanów i 10 dkg warzyw. Jeśli chcemy uraczyć naszego psa jajkiem lub serem, odpowiednio zmniejszamy ilość mięsa. Kierujemy się w tym 52 przypadku zdrowym rozsądkiem. Trzeba uwzględnić także apetyt i temperament psa. Zwierzę, które spędza większość dnia w domu, ale jest bardzo żywe i ruchliwe, może mieć trochę większe potrzeby. Myślę, że pomocny będzie schemat: 1-2 dkg mięsa na 1 kg masy ciała psa. 1 dkg/kg mc psa - duże psy 2 dkg/kg mc psa - małe psy Ilość tłuszczu w dziennej dawce pokarmowej nie powinna przekraczać 20%. Zależy ona od tego, jak tłuste są pozostałe składniki pokarmu. Jeśli mięso jest bardzo tłuste, nie łączymy go z olejem, masłem, łojem wołowym. Do chudego mięsa drobiowego można dodać łyżeczkę masła, łyżeczkę oleju sojowego lub innego dobrej jakości bądź odrobinę zwykłej słoniny. Słodycze - podawać czy nie podawać? Od czasu do czasu psu należy się coś słodkiego. Na pewno nie powinna to być czekolada i wyroby czekoladopodobne, ale kawałek domowego ciasta czy też biszkopty lub herbatniki petit beurre przeznaczone dla dzieci jeszcze żadnemu zdrowemu psu nie zaszkodziły. A co z rybami? Czy można je podawać psu? Od czasu do czasu zamiast mięsa można dać kawałek morskiej gotowanej ryby bez ości. Nie wolno podawać ryb surowych, ponieważ ich mięso zawiera anty-witaminę B, tiaminazę, która rozkłada tiaminę i może powodować awitaminozę B. Ryby to także białko. Czego należy unikać w psiej diecie? Kości wieprzowych, kości drobiowych, wywarów mięsno-kostnych, czyli rosołów, czekolady i wyrobów czekoladopodobnych, potraw słonych i pikantnych, wędlin, żółtego sera. Oczywiście i w tym przypadku należy kierować się zdrowym rozsądkiem: kawałeczek wędliny czy żółtego sera podany od czasu do czasu w nagrodę za dobrze wykonane polecenie na pewno psu nie zaszkodzi. Grzechem głównym popełnianym przez właścicieli jest dokarmianie psów przy stole podczas posiłków ludzi. Ma to zły wpływ na psa 53 ze względów żywieniowych i wychowawczych. Błąd drugi: jeśli pies nie chce zjeść przygotowanego dla niego posiłku, oferujemy mu coś innego, smaczniejszego. Nigdy nie należy tego robić. Jeśli pies odmawia jedzenia, zabieramy miskę i nie dajemy posiłku aż do czasu następnego. Powinniśmy kontrolować głód zwierzęcia - pies powinien czekać na posiłek, zjeść go z apetytem, inaczej nie przyswoi w sposób prawidłowy wszystkich zawartych w nim składników. W zależności od kondycji psa dobrze jest od czasu do czasu robić mu dobowe głodówki. Jeżeli pies jest zdrowy, prawidłowo żywiony, sam chętnie robi sobie dzień przerwy w jedzeniu. Nie powinno to niepokoić właściciela, pod warunkiem że oprócz tego nie ma żadnych innych objawów chorobowych. Żywienie szczeniąt Jak każdy ssak, nowo narodzony szczeniaczek ssie matczyne mleko, które jest jego jedynym pożywieniem mniej więcej do 3. tygodnia życia. W ciągu pierwszych dni życia szczeniak pobiera od matki tzw. siarę - mleko bardzo bogate w przeciwciała, które w ciągu pierwszej doby są w całości przyswajane i nie ulegają rozłożeniu w jego przewodzie pokarmowym. Jest to niezwykle ważny okres w jego życiu, ponieważ przeciwciała siarowe zabezpieczają przed szeregiem chorób zakaźnych, które panują poza łonem matki. Szczenięta, które straciły matkę, są w szczególnie trudnej sytuacji. Można karmić je mrożoną siarą (można ją mrozić do 7-8 miesięcy), jednak nie znam miejsca w Polsce, gdzie przechowuje się mrożoną siarę psią. Najlepszym rozwiązaniem jest w tej sytuacji matka zastępcza, czyli mamka, choć oczywiście nie zawsze można ją znaleźć. Jeżeli mamy sami karmić szczenięta od pierwszego dnia ich życia, należy przygotować specjalny pokarm zastępczy, ponieważ mleko krowie różni się bardzo składem od mleka psiego. W ciągu pierwszych dwóch dni karmienia należy choć raz (najlepiej dwukrotnie) podać doustnie ok. 1 ml surowicy lub pełnej krwi zdrowego dorosłego psa, która niewiele różni się składem od siary i zawiera dużą ilość przeciwciał, jakich nie 54 będzie w pokarmie zastępczym przygotowywanym dla szczeniąt. Ważne, aby zgłosić się po pomoc do lekarza weterynarii. Można oczywiście podawać w zastrzyku gotowe surowice z przeciwciałami, ale na pewno nie zastąpią one naturalnego sposobu przyswajania przeciwciał, które następuje poprzez ssanie siary. Szczenięta nie zawsze dobrze tolerują krowie mleko w proszku. Mleko suki zawiera bowiem bardzo mało laktozy i dużo tłuszczu, podczas gdy mleko krowy jest bogate w laktozę i zawiera niewiele tłuszczu. Na polskim rynku jest szereg preparatów mlekozastępczych dla szczeniąt, ale nie każdy i nie zawsze może z nich skorzystać, dlatego podaję przepis na mleko dla nowo narodzonego szczenięcia: Mleko w proszku przeznaczone dla niemowląt (najlepiej to najtańsze, tzw. niebieskie) rozrabiamy dokładnie według przepisu podanego na opakowaniu, używając w tym celu marchwianki, czyli wody, w której gotowała się oczyszczona dojrzała marchew. To mleko powinno stanowić 43% mieszanki. Następnie dodajemy chudy twaróg, najlepiej przygotowany w domu (40% całości), oraz dodatkowe składniki - 10% żółtka ugotowanego na twardo, ok. 6% oleju i 1% mieszanki mikroele-mentowo-witaminowej przeznaczonej dla szczeniąt. Wszystko mik-sujemy i przechowujemy nie dłużej niż 12 godzin w lodówce. Przed podaniem szczenięciu oczywiście podgrzewamy. Jaką ilością tej mieszanki karmimy zwierzę? Pokarm dla szczenięcia chowanego bez matki musi wynosić mniej więcej 5% masy jego ciała i być podawany ok. 6 razy dziennie. Aby sprawdzić, czy szczenię rośnie prawidłowo, należy ważyć je codziennie, a nawet dwa razy dziennie. Przyrosty dzienne muszą być nie mniejsze niż 5% masy ciała (dochodzą do 10%) przez pierwsze dwa tygodnie. Waga szczeniaka podwaja się po około 8 dniach od urodzenia. Po 4 tygodniach jest 4-krotnie wyższa. Szczenięta dużych ras mogą osiągnąć 6-krotną wagę urodzeniową. Szczeniętom wychowywanym bez matki należy zapewnić możliwość załatwiania potrzeb fizjologicznych. Sucza mama wylizuje brzuszki i pupy swoich dzieci, co jest dla nich sygnałem do wypróżnienia. Nie zachęcam do takiego postępowania nawet najgorliwszych właści- 55 cieli, ale muszą oni po każdym nakarmieniu szczeniaka masować delikatnie wilgotną i ciepłą ręką lub wacikiem jego pupę i brzuszek, aby umożliwić mu wypróżnienie. W pierwszych dwóch tygodniach życia naszej psiej sieroty należy koniecznie zadbać o dodatkowe źródło ciepła (położyć poduszkę elektryczną, którą trzeba zabezpieczyć przed zasiusianiem, lub termofor z ciepłą wodą), ponieważ naturalna termoregulacja młodego organizmu jest jeszcze bardzo niedoskonała. Między 3. a 5. tygodniem życia przyuczamy nasze szczenięta do pokarmów stałych. Zaczynamy od podawanego z palca w niewielkich ilościach surowego skrobanego, a nie mielonego mięsa np. wołowego; preparaty mlekozastępcze stosujemy tylko wtedy, jeśli szczeniąt jest dużo, a suka ma mało mleka. Trzeba pamiętać o tym, że jeżeli u szczeniąt wystąpią jakiekolwiek zaburzenia żołądkowo-jelitowe, np. biegunka, należy natychmiast zaprzestać podawania pokarmu i zgłosić się do lekarza weterynarii; z reguły jednak u zdrowych szczeniąt tolerancja na surowe mięso jest bardzo dobra. Później możemy gotować zupy mięsno-warzywne bez warzyw cebulo-watych i podawać je szczeniętom zmiksowane -już z miski. Stosujemy dokładnie te same wzorce i proporcje, jakie obowiązują w żywieniu dorosłych psów. Mięso drobiowe musi być zawsze gotowane, jajka zawsze na twardo, biały ser tylko twarogowy, mięsa surowe tylko te wymienione wcześniej (gdybyśmy żyli sto lat temu, ani surowy drób, ani surowe żółtka jaj nikomu by nie zaszkodziły; dzisiejszy drób fermowy nafaszerowany jest różnymi zakaźnikami i podawanymi w paszy dla drobiu „przyspieszaczami wzrostu"). Szczenięta w tym wieku dokarmiamy 5-6 razy dziennie. Można oczywiście pójść na łatwiznę i dokarmiać szczenięta odpowiednimi dla danego wieku gotowymi karmami -należy jednak pamiętać, żeby nie podawać ich w postaci suchej, a tylko namoczone, najlepiej na wywarze z marchwi. Jest to o tyle bezpieczne, że marchwianka działa przeciwbiegunkowe Karma dla szczeniąt, bez względu na to, czy gotowa, czy domowa, musi być świeża i nie może być przechowywana dłużej niż 12 godzin w lodówce. Jest to bardzo ważne, ponieważ przewód pokarmowy mło- 56 dych zwierząt jest bardzo wrażliwy i nieprzyzwyczajony do trawienia nowych produktów. Karma dla zwierząt musi więc cechować się bardzo wysoką strawnością i bardzo wysoką wartością biologiczną, która niestety zanika podczas przechowywania. W wieku 6-7 tygodni szczeniaczek zaczyna być odstawiany od matki i wtedy najczęściej trafia do swojego nowego domu. Pojawia się problem, czym karmić pieska. Jeżeli chcemy używać gotowej karmy, nic nie stoi na przeszkodzie, ale najlepiej zwrócić się po radę do lekarza weterynarii, dlatego że w tym wieku zaczynają się różnicować potrzeby szczeniąt. 6-7-tygodniowy yorkshire terier i owczarek niemiecki różnią się niewiele, ale już w wieku dwóch lat różnica między nimi jest ogromna. Szkielet yorkshire teriera będzie rósł do koło 6-7 miesięcy, natomiast szkielet owczarka niemieckiego, czy też innego dużego psa, do około 2 lat. Zatem potrzeby obu ras są w okresie wzrostu zupełnie inne. Błędy żywieniowe w przypadku szczenięcia dużej lub bardzo dużej rasy mogą być nieodwracalne i bardzo poważne, dlatego w okresie intensywnego wzrostu szczenięcia zapowiadającego się na dużego psa zachęcam do korzystania z gotowych, zbilansowanych karm. Pamiętać trzeba, że karma musi być dobrej jakości, ma być dostosowana dla danego wieku, danej wielkości i rasy psa, ponieważ wśród dużych psów zapotrzebowanie na konkretne składniki pokarmowe także jest różne. Czego innego potrzebuje szczeniak rasy pierwotnej, taki jak owczarek kaukaski, a czego innego bokser czy doberman. Odpowiednio dobraną pod względem wieku i sposobu życia psa gotową karmę podajemy w ilości przewidzianej na wagę danego osobnika. Ani mniej, ani więcej. Można ją uzupełniać białym serem, jogurtem czy kefirem, unikając mleka, ponieważ zawiera ono laktozę, która może być źle tolerowana przez psy. Podajemy chrząstki, kości cielęce, od czasu do czasu jajko, rezygnujemy z ryb i mięsa. Pamiętajmy: przy gotowej zbilansowanej karmie witaminy i wszelkie składniki mineralne podajemy tylko wtedy, jeżeli zaleci to lekarz weterynarii. Gotowe karmy zawierają cały zestaw witamin i mikroelementów zgod- 57 ny z zapotrzebowaniem dobowym szczeniąt. Podawanie na własną rękę jakichkolwiek mieszanek mineralno-witaminowych, zwłaszcza nie przeznaczonych dla psów, a dla dzieci, może doprowadzić do ciężkich zaburzeń metabolicznych i powikłań z przedawkowania. Najczęściej spotykanym błędem żywieniowym jest karmienie szczeniąt wyłącznie mięsem bogatym w fosfor, co prowadzi do nierównowagi fosforowo-wapniowej oraz zaburzeń w przemianie materii i kształtowaniu kośćca. Należy unikać także podawania mięsa równocześnie ze zbilansowaną gotową karmą. Zapotrzebowanie rosnącego szczeniaka na wapń jest dwukrotnie większe niż na fosfor, zatem podając mięso, jego ilość musimy równoważyć odpowiednią dawką wapnia. Wzwiązku z tym najlepiej wybierać mięso poprzerastane tkanką łączną, zawierające dużo chrząstek. Doskonałym, łatwo przyswajalnym źródłem wapnia są także zmielone skorupki jaj kurzych - szczenięta żywione karmą przygotowywaną przez właścicieli powinny dostawać na każde 100 g mięsa około 2,5 g tłuczonych skorupek. Znakomitym źródłem budulca kośćca i chrząstek są nóżki cielęce (nie giez cielęca) - gotowane, rozdrobnione, razem ze skórą, chrząstkami i kostkami powinny wchodzić w skład dziennej porcji żywieniowej szczenięcia dużej rasy. Tak jak w przypadku dorosłych psów, szczeniakom podajemy 1/3 produktów białkowych, 1/3 węglowodanowych i 1/3 warzyw plus tłuszcz. Szczenięta do 12. tygodnia życia powinny jadać 4-5 razy dziennie. Od 3. miesiąca życia przyzwyczajamy szczenię do 3 posiłków dziennie, stopniowo przechodząc do jednego, kiedy pies ukończy rok. Wyjątek stanowią psy tych dużych i bardzo dużych ras, które mają skłonność do skrętów żołądka. W ich przypadku pozostajemy przy karmieniu 2-3 razy dziennie w mniejszych porcjach. Pamiętajmy: zdrowe szczenię je chętnie i z apetytem. Jeżeli zaczyna grymasić, zmniejszamy częstotliwość karmienia o jeden posiłek i w ten sposób eliminujemy kolejne, tak żeby w wieku 9 miesięcy do roku szczenię jadało już raz dziennie. Oczywiście mogą być tutaj różnice osobnicze. Niektóre prawidłowo żywione i zdrowe psy jedzą dwa razy dziennie jeszcze w wieku 12 miesięcy, inne nawet przez całe życie. Wszyst- 58 kie znane mi źródła dotyczące żywienia psów biorą pod uwagę wielkość zwierzęcia, szybkość wzrostu, użytkowość, zapominając o bardzo ważnej rzeczy: o sposobie wykorzystywania karmy. Rasy prymitywne, tzn. pierwotne, znacznie lepiej wykorzystują karmę aniżeli te rasy, które były mocno modyfikowane przez człowieka. I tak np. takie rasy, jak owczarek kaukaski, środkowoazjatycki pies pasterski czy psy ras północnych wykorzystują doskonale karmę już w wieku szczenięcym, a więc potrzebują znacznie mniej pożywienia niż modne ostatnio molosy, do których należą dogi, np. de bordeau, czy mastiff neapolitański. Dlatego nie należy ściśle trzymać się tabelkowych wyliczeń, które mówią, że szczenię ważące 10 kg powinno zjadać dziennie 20-40 dkg białka, a więc np. mięsa czy białego sera. Zapotrzebowanie psów to mniej więcej średnia tych wyliczeń. Każde szczenię ma troszkę inne, indywidualne zapotrzebowanie, które musi być uwzględnione. Suczki w ciąży i karmiące O ile karmiąc szczenię dużej rasy łatwo możemy popełnić błędy żywieniowe, to w przypadku suczek dużej rasy trudniej uzyskać negatywny efekt z powodu błędów w żywieniu. Odwrotnie: im mniejsza suczka, tym łatwiej zaszkodzić jej pod tym względem. Ciąża u psa domowego, tak jak u innych psowatych, trwa ok. dwóch miesięcy. Równie ważne, jak żywienie w okresie samej ciąży, jest odpowiednie żywieniowe przygotowanie suczki do rozrodu. Suczki otyłe należy odchudzić, zbyt chude - dokarmić, gdyż niedożywienie, zarówno w ciąży, jak i przed nią, może być przyczyną śmiertelności nawet 30% noworodków. Aby podnieść plenność suki, czyli zwiększyć ilość szczeniąt w miocie, można zastosować tzw. flashing. Jest to wysoko-białkowe i wysokoenergetyczne żywienie parę dni przed i parę dni po kryciu. Aby krycie było pełniejsze i dało dobry efekt, należy parę dni przed nim i po nim podawać suce witaminy A i E. Ich dawka musi być ustalona z lekarzem weterynarii i dostosowana do wielkości psa. W pierwszym miesiącu ciąży zapotrzebowanie żywieniowe suczki nie zmienia się, po czterech tygodniach ciąży następuje krótkotrwała 59 utrata apetytu, która trwa nawet do 6 dni. Nie należy się tym przerażać - potem zaczyna się okres szybkiego wzrostu płodów i bardzo -bo nawet dwukrotnie - wzrasta zapotrzebowanie ciężarnej suki na składniki pokarmowe. Do zaburzeń okresu ciąży i okresu okołoporodowego wywołanych błędami żywieniowymi należy przede wszystkim tężyczka poporodowa, którą możemy nazwać tężyczką okołoporodową. Dolegliwość ta wynika z niedoboru wapnia (hypokalcemii), będącego wynikiem nieprawidłowego składu karmy przyjmowanej w czasie ciąży i po porodzie. Tak samo jak w okresie szybkiego wzrostu szczeniąt, tak w okresie ciąży, mniej więcej od połowy piątego jej tygodnia, bardzo łatwo zaburzyć gospodarkę mineralną organizmu. Potrzeby rosnącego szczenięcia i ciężarnej suki są bardzo duże, ale zapotrzebowanie na różne pierwiastki nie jest jednakowe. Wspomniałam wcześniej, że zapotrzebowanie na wapń w przypadku rosnących szczeniąt jest dwukrotnie większe aniżeli na fosfor. Dokładnie tak samo jest w przypadku suk ciężarnych. Trzeba pamiętać, że w ich organizmie tworzą się płody, które za kilka tygodni staną się rosnącymi szczeniakami o równie dużym zapotrzebowaniu pokarmowym. Większość właścicieli chce suczce spodziewającej się potomstwa zapewnić jak najlepsze pożywienie. Co z tego wynika? Oddają jej najlepsze kąski mięsa czerwonego, które - o czym już mówiłam - zawiera bardzo mało wapnia, a dużo fosforu. Jest to podstawowy błąd popełniany przez właścicieli, którym żartobliwie mówię w takiej sytuacji, że suczki żywiące się na śmietniku nigdy nie chorują na tężyczkę. Dlaczego tak jest? Ponieważ mięsa nie jedzą nigdy albo bardzo rzadko i w małych ilościach. Oczywiście nie jest to powód do karmienia własnych suczek odpadkami ze śmietnika, musimy natomiast pamiętać, że skład pokarmu suczki ma być na tyle zbilansowany, aby nie odbierała ona sobie wapnia, potrzebnego do budowy kości jej szczeniąt. Tężyczka poporodowa najczęściej zdarza się zaraz po porodzie lub około 2-3 tygodni po nim. Czyli wtedy, kiedy produkcja mleka jest szczególnie nasilona. Nazwałam ją wcześniej okołoporodową z tego względu, że może występować również parę dni przed porodem, 60 fa nawet trochę wcześniej. Myślę, że każdy, kto raz zobaczy suczke I z teżyczką poporodową, już nigdy nie będzie chciał takiego widoku * oglądać. Objawy zwiastujące chorobę to niepokój, drżenia mięśniowe, przyspieszony oddech, a później skurcze toniczno-kloniczne mięśni i niemożność poruszania się. Nieleczona tężyczka poporodowa może skończyć się śmiercią. Dlatego tak ważna jest odpowiednia karma - przy prawidłowym żywieniu suczki ciężarnej czy karmiącej nie ma mowy o wystąpieniu tężyczki bądź występuje ona w bardzo słabym nasileniu i wyleczenie suczki nie sprawia problemu. i Ponieważ u mniejszych suczek łatwiej wywołać tego typu dolegli-|; wości w okresie ciąży i po porodzie, wskazane jest, aby suczki małych t i bardzo małych ras żywić gotową zbilansowaną karmą przeznaczoną dla suk ciężarnych i karmiących. Można ją urozmaicać białym serem, jogurtem, kefirem, warzywami. Preparaty mikroelementowo-witami-nowe można podawać tylko wtedy, jeśli zaleci je lekarz weterynarii. W przypadku ciężarnych i karmiących suk ras dużych i bardzo dużych trudno popełnić błędy żywieniowe, chociażby z tego powodu, że ich własne zasoby organizmu są znacznie większe, toteż są one w stanie wyregulować braki, które pochodzą z pożywienia. Jeśli zdecydujemy się karmić po domowemu ciężarną czy też karmiącą suczkę, musimy pamiętać o tym, że jej zapotrzebowanie pokarmowe wrasta dwukrotnie od połowy piątego tygodnia ciąży, a więc już od połowy ciąży możemy znacznie zwiększać porcje jedzenia, dbając o to, aby w skład pokarmu wchodziły wszystkie produkty zawierające dużo wapnia. Jeśli podajemy mięso, to nie krwisty befsztyk, ale takie kawałki, które dla ludzi są mało atrakcyjne, a więc głowiznę, giez wołową, różnego rodzaju chrząstki, żyłki i powiezie. Bardzo ważne jest, aby w okresie ciąży nie podawać suczkom odpadów rzeźnianych, takich jak chociażby gruczoły dokrewne, czyli produkujące hormony. Można tym s zaburzyć cały proces przebiegu ciąży, a nawet spowodować poronienie. Podczas żywienia suki ciężarnej domowym sposobem można poda-f wać preparaty mikroelementowo-witaminowe, ale zawsze zgodnie z zaleceniem lekarza weterynarii. 61 I Równie częstym zaburzeniem wynikającym z nieprawidłowego żywienia jak tężyczka poporodowa jest przekarmianie suczek ciężarnych. Jest ono równie niebezpieczne jak niedożywienie, choć zupełnie inne są jego konsekwencje. Otyłe ciężarne suczki mają najczęściej kłopoty z naturalnym porodem, dlatego bardzo często ich ciąże kończą się cesarskim cięciem. Poza tym sama otyłość - tak jak i u ludzi -jest przeciwwskazaniem do ciąży: z jej powodu mogą pojawiać się kłopoty z zachodzeniem w ciążę oraz z prawidłowym rozwojem płodów. Niebagatelne znaczenie w zapotrzebowaniu żywieniowym ma mnogość ciąży. Im więcej przyszłych szczeniąt, tym większe jest zapotrzebowanie suczki. Przy bardzo mnogiej ciąży, tzn. takiej, kiedy płodów jest kilkanaście, zapotrzebowanie suczki wzrasta znacznie bardziej aniżeli wtedy, kiedy płody są dwa lub trzy. Oczywiście nie należy tego generalizować, dlatego że suki małych i bardzo małych ras rodzą z reguły po 1-3, najwyżej 4 szczeniaki, co jest dla nich wielkim obciążeniem nawet przy jednym szczeniaku. Żywienie suczek karmiących nie różni się znacznie od żywienia suczek w ciąży. Zasadnicze znaczenie ma ilość szczeniąt w miocie. Jeżeli suczka średniej lub dużej wielkości ma 2-3 szczenięta, jej zapotrzebowanie niewiele różni się od bytowego. Gdy potomstwo jest liczniejsze, zapotrzebowanie pokarmowe suczki wzrasta nawet parokrotnie, szczególnie między 2. a 3. tygodniem życia szczeniąt. Trzeba pamiętać również o tym, że przy dużych miotach należy dokarmiać szczenięta już od 3. tygodnia życia. Jeśli przy bardzo licznym miocie suczka nie daje rady wyżywić odpowiednio wszystkich szczeniąt, dokarmianie zaczynamy jeszcze wcześniej - w pierwszym tygodniu życia. Do dokarmiania szczeniąt, które pobierają mleko matki, używamy gotowych, przeznaczonych dla nich preparatów mlekozastępczych. Suczka ciężarna i karmiąca musi mieć stały dostęp do wody. Powinna pić tyle, ile chce i kiedy chce. Woda musi być świeża i w nieograniczonej ilości. Mimo że w rozdziale tym mówimy o żywieniu, nie zaszkodzi przypomnieć, iż poza właściwym karmieniem w czasie ciąży niesłychanie ważny jest ruch. Oczywiście jego intensywność maleje wraz upływem czasu, 62 i w drugiej połowie ciąży suczki z reguły niechętnie chodzą na spacery, lusimy jednak pamiętać, że odpowiednia ilość ruchu na świeżym po-rietrzu ma nieocenione znaczenie dla prawidłowego przebiegu porodu. Psy pracujące Psy mogą pracować w różny sposób i różne może być związane z tym wydatkowanie energii. Psy pracujące można podzielić na psy stróżujące, mieszkające na dworze, psy uprawiające różnego rodzaju sporty, np. agi-lity, oraz psy używane jako obronne, a więc mieszkające w domu i przeznaczone do zapewniania bezpieczeństwa właścicielowi. Do psów pracujących musimy również zaliczyć psy myśliwskie, psy policyjne i psy będące przewodnikami i terapeutami (dogoterapia); psy będące czynnymi reproduktorami. • Psy stróżujące Zapotrzebowanie pokarmowe psów, które cały rok spędzają na wolnym powietrzu, poza ogrzewanymi pomieszczeniami, zależy przede wszystkim od pory roku. Karmiąc je, musimy brać pod uwagę nie tylko obszar, jaki kontrolują, i zajadłość, z jaką to robią, ale również temperatury panujące na zewnątrz. Zapotrzebowanie energetyczne psa, który przebywa w temperaturach minusowych, wzrasta dwukrotnie, dlatego wraz ze spadkiem temperatur musimy zapewnić mu wysokoenergetyczną karmę. Ważnym jej elementem są tłuszcze (także zwierzęce) -nie tylko dodają pożywieniu smaku, ale są doskonałym źródłem energii, której pies potrzebuje do „ogrzania się". Poza tym w okresie jesien-no-zimowym zwiększamy ilość węglowodanów, podając makaron, ryż, kaszę gryczaną. Zapotrzebowanie na białko w tych porach roku nie rośnie, więc ilość mięsa, białego sera czy jajek pozostaje ta sama. Przy okazji przypominam, że psy przebywające cały rok na zewnątrz powinny mieć odpowiednią szatę, czyli sierść bogatą w podszerstek. Nie wolno trzymać na zewnątrz psów o bardzo słabym podszerstku i słabej szacie. Pies stróżujący mieszkający na dworze musi mieć poza tym zapewnione odpowiednie schronienie przed deszczem, wiatrem, zimnem, a więc porządną budę ustawioną tak, aby wiatr nie dostawał się do środka. 63 • Psy uprawiające sporty Zapotrzebowanie pokarmowe psów uprawiających sporty wysiłkowe, np. chartów, psów uprawiających agility, jest bardziej skomplikowane i wzrasta w okresie nasilenia ćwiczeń oraz wyścigów. Rośnie nie tylko zapotrzebowanie energetyczne, ale i zapotrzebowanie na białko. Najprościej poradzić sobie z tą sytuacją, podając zwierzętom gotowe, wysokoenergetyczne i wysokobiałkowe karmy dla psów pracujących, ale należy pamiętać, że można je stosować tylko w czasie szczególnego wysiłku, a więc w sezonie sportowym i okresie, kiedy zwierzę intensywnie pracuje. W czasie odpoczynku wracamy do żywienia przeznaczonego dla psów prowadzących spokojny tryb życia. Podczas pobytu na Półwyspie Arabskim widziałam, w jaki sposób Arabowie żywią swoje wielbłądy wyścigowe w sezonie sportowym. Nie przypuszczałam, że wielbłąd może zjadać w dużych porcjach i masło, i miód. Co więcej, bez żadnych przykrych konsekwencji. Myślę, że psom uprawiającym sport i wydatkującym dużo energii masło i miód w niewielkich ilościach również mogą pomóc. Jednak zbilansowanie odpowiedniej karmy dla psów uprawiających sport wysiłkowy nie jest rzeczą prostą, dlatego zachęcam ich właścicieli do stosowania odpowiednich gotowych karm. Należy przy tym kierować się zdrowym rozsądkiem - jeżeli pies tylko okazjonalnie uczestniczy w ćwiczeniach sportowych, nie można żywić go jak psa sportowego. Tylko w tych dniach, kiedy szczególnie się wysila, można podać mu jedzenie wzbogacone energetycznie. • Psy myśliwskie i policyjne Karmiąc psy myśliwskie i policyjne, należy stosować te same schematy żywieniowe, jak w przypadku psów uprawiających sporty. Pamiętajmy, że na rynku dostępne są preparaty mikroelementowo-wita-minowe przeznaczone specjalnie dla psów użytkowych. Podawanie ich powinno zawsze odbywać się pod kontrolą lekarza weterynarii. Reproduktory Psy reproduktory, tzn. psy kryjące dużo i często, w okresie szczególnej aktywności seksualnej powinny być żywione wysokobiałkową 64 i wysokoenergetyczną karmą, wpływającą korzystnie nie tylko na stan ich zdrowia, ale również na wyniki krycia. W tym przypadku bardzo ważne jest podawanie (pod kontrolą lekarza weterynarii) witamin, szczególnie A i E. Stare psy Żywienie starego zdrowego psa wymaga jedynie niewielkich zmian zarówno w składzie karmy, jak i jej ilości. U psów, troszkę inaczej niż u ludzi, nie zmniejsza się wykorzystanie karmy na starość, nie występuje odwapnienie kości. Jednak procesy starzenia najczęściej zmniejszają chęć ruchu, co przy dobrym wykorzystaniu pożywienia prowadzi do otyłości. Poza tym z wiekiem spada wydolność nerek, dlatego nie jest wskazane poprawianie jakości pokarmu pod względem białkowym, mogące prowadzić do wyższej koncentracji mocznika we krwi. Dodatkowo duża ilość białka podnosi poziom cholesterolu, fosfatazy alkalicznej i fosforu we krwi. Konieczne jest natomiast zapewnienie stałego dostępu do nieograniczonej ilości wody. Radykalne zmiany w żywieniu starego psa są niewskazane. Jego przyzwyczajenia są sprawą najważniejszą. Musimy jednak pamiętać o ograniczeniu w porcji dziennej ilości białka i węglowodanów, a zwiększeniu ilości warzyw. W diecie starego i starzejącego się psa nie powinno zabraknąć tłuszczów, zwłaszcza że pewne witaminy rozpuszczają się tylko w tłuszczach i dzięki nim są przyswajane. W przypadku jakichkolwiek dolegliwości metabolicznych należy stosować gotowe, zalecone przez lekarza weterynarii karmy dla psów z takimi dolegliwościami. Ponieważ, jak już wspomniałam, większość starzejących się psów cierpi na niewydolność nerek, konieczne jest kontrolowanie zarówno poziomu mocznika, jak i kreatyniny we krwi, a więc przynajmniej dwa razy w roku powinniśmy pobierać krew do badania morfologicznego i biochemicznego. Bardzo wiele starzejących się i starych psów choruje na cukrzycę. Wymaga ona specjalnego postępowania dietetycznego skonsul- 65 towanego z lekarzem weterynarii. Podstawą diety jest ograniczenie skrobi i cukru, ale równie ważne jest dostarczenie odpowiedniej ilości energii w pożywieniu, a więc znaczne zwiększenie ilości tłuszczu. U starych psów bardzo często występują niewydolności różnych narządów, takich jak wątroba, nerki, serce, oraz różnego rodzaju zaburzenia w trawieniu. W każdym z tych przypadków musimy skonsultować się z lekarzem weterynarii i wspólnie z nim ustalać dietę dla psa. Bardzo ważne są systematyczne badania krwi, a także kontrola pracy układu krążenia. Pamiętajmy, że nie wolno: - karmić psa samym mięsem; - karmić psa „mieloną karmą mięsną" z supermarketów, pochodzącą z odpadów z rzeźni; - karmić psa przypadkowo nabytą gotową karmą; - karmić psa przy stole; - podawać psu czekolady, kości drobiowych i wieprzowych, wywarów mięsno-kostnych, ościstych ryb słodkowodnych, surowych ryb, słonych i ostrych potraw, cebuli, czosnku, nietłuczonych ziemniaków, grochu, fasoli; - karmić psa naprzemiennie karmą gotową, mięsem i węglowodanami; - przekarmiać psa; - zapominać o wolnym dostępie do świeżej wody. Profilaktyka ZALECENIA OGÓLNE Profilaktyka szeroko pojęta oznacza wszystko to, o czym dotychczas mówiliśmy: znając predyspozycje pewnych ras, jesteśmy w stanie uniknąć nieprawidłowych zachowań, stosując właściwe metody wychowawcze. Profilaktyką jest również odpowiednia dieta, która w przyszłości ustrzeże nasze zwierzę przed różnego rodzaju dolegliwościami. W tym rozdziale jednak chciałabym się zająć profilaktyką chorób zakaźnych i pasożytniczych. SZCZENIĘ Nowo narodzone szczenię dostaje w siarze do matki gotowe przeciwciała uodporniające przeciw grożącym jego życiu chorobom zakaźnym. Odporność matczyna zaczyna wygasać ok. 6. tygodnia życia szczenięcia, a świat zewnętrzny pełen jest zarazków, które mogą wywołać choroby śmiertelne dla szczeniaka. Szczenięta szczególnie zagrożone zarażeniem powinny być szczepione w 6. tygodniu życia specjalną szczepionką dla tak małych szczeniąt przeciw nosówce, chorobie Rubartha, czyli zakaźnemu zapaleniu wątroby, i parwowirozie. Pozostałe szczeniaki mogą być szczepione pierwszy raz w 8. tygodniu życia szczepionką bardziej złożoną (poliwalentną), czyli zawierającą więcej antygenów, a mianowicie przeciw nosówce, chorobie Rubartha, parwowirozie, leptospirozom, chorobom bakteryjnym, kaszlowi psiarnianemu, który jest infekcją mieszaną, i ewentualnie koronawirozie, co do której zda- 67 nia są podzielone. Sam koronawirus nie powoduje u psów ciężkich dolegliwości, natomiast u słabszych szczeniąt czy razem z parwowirusem może spowodować krwotoczne zapalenie żołądka i jelit. Po szczepieniu wykonanym w 8. tygodniu życia nie możemy wyprowadzać szczeniaka na spacery, ponieważ jego układ immunologiczny nie jest jeszcze gotowy na wytworzenie pełnej odpowiedzi na szczepionkę. To szczepienie zabezpiecza przeciw tym zakaźnikom, które my możemy przynieść do domu, chociażby na butach. Najważniejsze szczepienie służące uzyskaniu pełnej odporności odbywa się w 12. tygodniu życia szczenięcia. Szczepimy również szczepionką poliwalentną, czyli złożoną z wielu antygenów nie zapominając o zaszczepieniu przeciwko wściekliźnie. Wychodzimy z psem na spacery po upływie 10 dni od szczepienia. Po ukończeniu 16. tygodnia życia pies powinien otrzymać dawkę przypominającą szczepionki przeciw chorobom zakaźnym, takim jak nosówka, parwowiroza, kaszel psiarniany, choroba Rubartha. Szczepienie przeciwko wściekliźnie jest obowiązkowe w Polsce i należy je wykonywać raz w roku lub tak jak zaleci lekarz weterynarii. Wszystkich właścicieli psów namawiam do wykonywania raz w roku szczepień nie tylko przeciw wściekliźnie, ale również przeciwko chorobom wymienionym wcześniej. Tak samo jak choroby zakaźne, małemu pieskowi zagrażają choroby pasożytnicze, szczególnie pasożyty wewnętrzne, które dla ułatwienia podzielę na robaki obłe i płaskie. Obecność w przewodzie pokarmowym szczeniaka glist, które są robakami obłymi, uniemożliwia wytworzenie odporności, np. na nosówkę, która jest chorobą śmiertelną. Pamiętajmy więc, jak ważne jest odrobaczenie szczenięcia przed szczepieniami ochronnymi poparte badaniem parazytologicznym (czyli w kierunku obecności robaków) kału. Zdecydowanie nie należy odro-baczać przypadkowymi środkami przeciwpasożytniczymi. Muszą to być leki przeznaczone dla szczeniąt, zakupione u lekarza weterynarii. Bardzo ważne jest, aby szczenię poddane zabiegom profilaktycznym było zdrowe. Zanim więc zdecydujemy się na odrobaczanie i wykonywanie szczepień, musimy poradzić się weterynarza, który stwierdzi, że szczenię jest gotowe do wykonania tego typu zabiegów. 68 Zapamiętajmy: • Szczenięta szczepimy po raz pierwszy najpóźniej w 8. tygodniu ich życia. • Szczepienie służące uzyskaniu pełnej odporności odbywa się w 12. tygodniu życia szczenięcia; dopiero 10 dni później wychodzimy z nim po raz pierwszy na spacer. • Przed szczepieniami ochronnymi należy szczenię odrobaczyć. PIES DOROSŁY Jak już wspomniałam, psy dorosłe powinny być szczepione raz w roku nie tylko przeciw wściekliźnie, ale przeciw innym chorobom zakaźnym. Tak samo jak szczenięta, psy dorosłe muszą mieć czas na wytworzenie odporności, a więc szczepienia nie powinny się odbywać bezpośrednio przed podróżą czy też wyjątkowymi zdarzeniami w życiu psów. Przeszkodą w szczepieniu są także wszelkie dolegliwości w postaci biegunki, kaszlu czy podwyższonej temperatury. Nie można szczepić suczek w czasie trwania cieczki, a suczki w ciąży powinny być szczepione właściwą szczepionką w odpowiednim okresie ciąży - lekarz weterynarii zadecyduje, kiedy i jaką szczepionką. Szczepienia profilaktyczne nie powinny odbywać się później niż 2 tygodnie przed planowanym zabiegiem operacyjnym bądź podróżą i nie wcześniej niż 2 tygodnie po nich. W przypadku stosowania leków sterydowych należy szczepić nie wcześniej niż po 3 tygodniach od zaprzestania ich stosowania. Bardzo ważną sprawą, niejednokrotnie zaniedbywaną zarówno przez właścicieli, jaki lekarzy weterynarii, jest odrobaczanie po uprzednim badaniu kału w kierunku parazytologicznym. Nie jest ono drogie i dość proste do wykonania w każdej lecznicy. Jest to o tyle ważne, że odrobaczanie na ślepo, profilaktycznie (co pół roku, co rok, co 3 miesiące) mija się nieco z celem, ponieważ nie wiemy, czy pies w ogóle ma robaki, i jakie. Większość preparatów przeciwko pasożytom zewnętrznym można stosować dopiero u 6-tygodniowego szczeniaka. Dlatego tak ważne jest stosowanie profilaktyczne preparatów przeciwpchelnych i prze-ciwkleszczowych (zwłaszcza u suczki, która ma być matką lub już nią 69 jest), ponieważ szczenięta najczęściej zarażają się tymi pasożytami od swoich matek. Szczególnie dotyczy to preparatów przeciwklesz-czowych, bo kleszcze roznoszą bardzo ciężkie choroby, m.in. babe-szjozę, która nieleczona jest chorobą śmiertelną. Nie zachęcam do stosowania przypadkowych preparatów kupionych w sklepie. Mogą one wywołać różnego rodzaju objawy zatrucia. Tego typu środki powinny być polecone przez lekarza weterynarii i najlepiej u niego zakupione. Zapamiętajmy: ; • Psy dorosłe powinny być szczepione przeciw chorobom zakaźnym, zgodnie z zaleceniem lekarza weterynarii. • Ważne jest profilaktyczne stosowanie preparatów przeciwpchel* nych i przeciwdeszczowych. PIES STARY W przypadku starzejących się psów profilaktyka jest tak samo ważna jak u szczeniąt. Pamiętajmy, że starzeje się także układ immunologiczny i jego wydolność wraz z wiekiem spada. Te choroby, które szczególnie grożą szczeniakom, grożą również starym i starzejącym się psom. Często właściciele nie chcą szczepić bardzo starych psów, uważając, że nie warto. O tym, czy warto, decyduje lekarz weterynarii, który zna psa. Profilaktyka w przypadku starych psów to nie tylko szczepienia i odro-baczanie czy zabezpieczanie przed pasożytami zewnętrznymi. To również rutynowe, przeprowadzane przynajmniej co pół roku, badania krwi w kierunku morfologii i podstawowej biochemii, badania moczu oraz zalecone przez lekarza badania specjalistyczne. Pamiętajmy, że wcześnie wykryte dolegliwości łatwiej zlikwidować, dzięki czemu możemy naszemu psu przedłużyć życie. Profilaktyka u starego psa to także odpowiednia dieta skonsultowana z lekarzem prowadzącym. Zapamiętajmy: : • Szczepienie starego psa powinno być ustalone z lekarzem. l • Przynajmniej raz na pół roku należy przeprowadzać badania krwi i moczu psa. 70 I ZALECENIA SZCZEGÓŁOWE Profilaktyka najczęściej spotykanych dolegliwości u psów i postępowanie zalecane w przypadku ich wystąpienia: Ucho Psie ucho to niesłychanie skomplikowane urządzenie. Jego wydajność w zestawieniu z uchem ludzkim można porównać do wydajności roweru i motocykla Harley Davidson. Każdy właściciel chciałby, aby jego pies jak najdłużej cieszył się dobrym słuchem, i każdy wie, jak często zdarzają się u psów stany zapalne przewodu słuchowego. Właściciele, chcąc ustrzec się przed tego rodzaju dolegliwościami, wykazują się bardzo szkodliwą nadgorliwością - psiego ucha się nie czyści, jeśli ma pozostać zdrowe. Można oczywiście wytrzeć małżowinę, jeżeli jest brudna, natomiast nie należy dłubać w uchu. Naskórek wyściełający przewód słuchowy jest bardzo delikatny, uzbrojony w specjalne rzęski, którymi odprowadza nadmiar wydzieliny koniecznej dla utrzymania odpowiedniej flory bakteryjnej w uchu. W momencie gdy dłubiemy w uchu psa czymkolwiek, nawet najbardziej miękkim wacikiem, niszczymy naskórek i struktury odpowiedzialne za utrzymanie prawidłowego stanu przewodu słuchowego. Czyszczenie ucha, czyli kanału słuchowego, dozwolone jest tylko wtedy, kiedy w uchu znajduje się wydzielina spowodowana stanem zapalnym, której należy się pozbyć. Tego rodzaju toaletę musi przeprowadzać fachowiec, a więc najlepiej lekarz weterynarii lub pouczony przez niego właściciel. Jedyną rzeczą, którą zobowiązany jest wykonywać właściciel, jest wyrywanie włosów rosnących w kanale słuchowym niektórych psów. Dlaczego powinno się je wyrywać? Przede wszystkim dlatego, że osadza się na nich woszczyna, prawidłowa wydzielina z kanału słuchowego, tworząc swego rodzaju korek, co może prowadzić do wystąpienia stanu zapalnego. Zdrowe psie ucho ma charakterystyczny zapach przypominający suszone grzyby. Takie objawy, jak nieprzyjemna woń z ucha, potrząsa- 71 nie uchem i całą głową, drapanie ucha powinny skłonić właściciela psa do wizyty u lekarza weterynarii. Przed podjęciem jakiegokolwiek leczenia należy stwierdzić przyczynę dolegliwości. A więc jeżeli podejrzewa się bakteryjne zapalenie przewodu słuchowego, trzeba zrobić badanie bakteriologiczne z wymazu pobranego z ucha. Jeżeli świerzb uszny - należy najpierw go stwierdzić poprzez badanie parazytologiczne. Jeżeli prawdopodobnym powodem infekcji przewodów słuchowych są drożdżaki, trzeba najpierw stwierdzić ich obecność, żeby leczyć z pozytywnym efektem. Zapamiętajmy: • Nie czyścimy zdrowego kanału słuchowego, czyli nie dłubiemy w zdrowych uszach. • Wyrywamy włosy z kanału słuchowego, jeśli rosną tam obficie. • Każde leczenie ucha powinno być poprzedzone badaniem mikrobiologicznym, czyli bakteriologicznym, mikologicznym lub parazytologicznym. Kanał słuchowy w psim uchu zagięty jest pod kątem prostym. Zdarza się, że występujący w nim stan zapalny nie daje się zupełnie wyleczyć i następuje nawracające, przewlekłe zapalenie kanału słuchowego. W takiej sytuacji najlepiej zdecydować się na otwarcie pionowej części kanału słuchowego. Ten zabieg chirurgiczny umożliwia dotarcie do poziomo usytuowanego kanału słuchowego i w bardzo dużym stopniu przyczynia się do wyleczenia nawet przewlekłego zapalenia kanału słuchowego. Oko Aby pies jak najdłużej cieszył się dobrym wzrokiem, przede wszystkim musi być prawidłowo żywiony. W skład diety powinna wchodzić odpowiednia ilość witaminy A, a ponieważ rozpuszcza się ona w tłuszczach, nie należy zapominać o ich podawaniu. Równie ważne jest to, aby dieta zawierała odpowiednią ilość kolagenu, który możemy znaleźć w chrząstkach. Zdrowe psie oko jest błyszczące, szeroko otwarte. Pies nie mruży go, nie trze łapami, nie wyciera o różne sprzęty. Niewielki wyciek ze 72 iii i^JH zdrowego psiego oka nie jest niczym niepokojącym - pies chodzi z głową przy ziemi, buszuje w krzakach, a więc zbiera w worek spojówkowy dużo więcej kurzu niż człowiek. Natomiast wyciek ropny, mrużenie oczu, zbytnie zaczerwienienie spojówek powinny skłonić właściciela do jak najszybszej wizyty u lekarza weterynarii. Zdrowe psie oczy, szczególnie po długich spacerach, można przemy-\ wać esencją herbacianą lub naparem ze świetlika lekarskiego, zawsze od zewnętrznego kąta oka ku wewnętrznemu. Do zaburzeń w prawidło-wym widzeniu przyczyniają się takie dolegliwości, jak częste zapalenie spojówek oraz urazy mechaniczne. Urazy mechaniczne są szczególnie niebezpieczne w przypadku psów które mają krótką trzewioczaszkę (bra-chycefalicznych) - np. buldogów angielskich i francuskich, bokserów, pekińczyków, mopsów. U tych ras oko jest szczególnie narażone na urazy mechaniczne z racji swego usytuowania, a więc buszowanie po krzakach powinno być tym psom zakazane. W przypadku najdrobniejszego nawet uszkodzenia gałki ocznej należy natychmiast zgłosić się do lekarza weterynarii, ponieważ od prawidłowego leczenia zależy przyszłość oka. U ras brachycefalicznych częściej niż u innych występuje również zapalenie gruczołu trzeciej powieki, co objawia się obrzękiem oka i wydostaniem się trzeciej powieki na zewnątrz szpary powiekowej w postaci czerwonego okrągłego tworu, czasem wielkości groszku, innym razem wiśni. Z tego typu dolegliwością należy również niezwłocznie zgłosić się do lekarza weterynarii, który dokona drobnego zabiegu chirurgicznego. Zapalenia spojówek u psów zdarzają się na tle alergicznym, jak i z powodu różnego rodzaju zakaźników. U niektórych ras występuje skłonność do nieprawidłowej budowy powiek. Ektropium - to wywinięcie powieki na zewnątrz, przy którym, z powodu jej nieprawidłowej budowy, występuje stan zapalny spojówek. Tego typu dolegliwość leczy się chirurgicznie. Jej odwrotnością jest entropium, czyli wwinięcie powieki do środka, które również powinno być bardzo szybko usuwane chirurgicznie, ponieważ ta wada w budowie powiek grozi poważnym uszkodzeniem oka przez drażniące je rzęsy. Rasą, u której występuje szczególna predyspozycja do występowania entropium, jest shar-pei. 73 Starzejące się psy, tak samo jak starzejący się ludzie, bardzo często cierpią na zaćmę. Można temu przeciwdziałać odpowiednią dietą, jak również kroplami do oczu stosowanymi u ludzi, ale w przypadku zwierząt - zawsze zaleconych przez lekarza weterynarii. Zaćma może towarzyszyć cukrzycy, zatem i odpowiednio wcześnie leczona cukrzyca ustrzeże psa przed wystąpieniem zaćmy cukrzycowej. Nie bez powodu mówi się, że oczy są zwierciadłem duszy. Bardzo wiele zmian chorobowych oka może być spowodowanych chorobami innych narządów, dlatego często spoglądajmy psu w oczy i nie lekce-* ważmy nawet najdrobniejszych nieprawidłowości. \ Zapamiętajmy: \ • Zdrowe oczy psa można przemyć esencją herbacianą lub naparem ze świetlika lekarskiego (od zewnętrznego kąta oka ku we-,' wnętrznemu). • Niewielki wyciek z oka nie jest niczym niepokojącym. • W przypadku najdrobniejszego uszkodzenia gałki ocznej należy, natychmiast zgłosić się do lekarza weterynarii. ( Jama ustna Ktoś powie: jaka jama ustna, przecież pies ma pysk... Jama pysko-wa źle brzmi, a jama gębowa? Czy pies ma gębę? A więc pozostańmy przy jamie ustnej. Jest to chyba ten naturalny otwór ciała, który sprawia właścicielom najwięcej kłopotu. Nie tylko dlatego, że mieści zęby, które mogą dotkliwie ugryźć, ale również dlatego, że u większości polskich psów powyżej 3. roku życia wydobywa się z niego bardzo nieprzyjemny zapach. Gzy jest to wina właścicieli? W pewnym sensie tak. Wiele ras psów, wskutek zabiegów hodowlanych, doprowadzono do tego, że zatraciły prawidłową zdolność żucia i cyrkulacji śliny w jamie ustnej. (Mam tutaj na myśli te rasy, którym bardzo skrócono pysk, a szczególnie pekińczyki i mopsy, u których ustawienie zębów jest inne, co bardzo sprzyja chociażby odkładaniu się kamienia nazębnego, jak również te rasy, które bardzo zminiaturyzowano - np. yorkshire terriery, które mają duże 74 kłopoty z uzębieniem). Poza tym stało się modne podawanie jedzenia bardzo rozdrobnionego lub też na tyle miękkiego, że wystarczy je łykać. I to jest główna przyczyna kłopotów z uzębieniem, a w konsekwencji i z dziąsłami psów. Wcześniej mówiłam już, jak ważne jest podawanie psu chrząstek i kości - zwłaszcza cielęcych. Systematyczne ich spożywanie ułatwia utrzymanie jamy ustnej w dobrym stanie. Głównym wrogiem psich zębów i całego otworu gębowego jest kamień nazębny, który z powodu spożywania miękkich, rozdrobnionych pokarmów osadza się nadmiernie. Oczywiście zależy to od predylek-cji rasowych i osobniczych. Spośród trzech psów żywionych w taki sam sposób przez kilka lat jeden nie będzie miał kamienia w ogóle, drugi będzie miał średnią ilość, a u trzeciego może wystąpić perio-dontitis - nieodwracalna dolegliwość jamy ustnej. Dlatego też poza odpowiednim żywieniem psa, należy co pewien czas sprawdzać stan jego zębów i dziąseł. Zdrowe dziąsła psa powinny być twarde, różowe i ściśle przylegać do zębów. Zęby nie powinny być pokryte płytką nazębną lub kamieniem, a z pyska nie powinien wydobywać się nieprzyjemny zapach. Oczywiście pies to nie fiołek i żadnemu psu nie pachnie z pyska w jakiś szczególnie zachęcający sposób, ale z chorego psiego pyska dobywa się woń nie do zniesienia. Jeżeli odpowiednio wcześnie zauważymy na zębach naszego psa - i to nie tylko na kłach, ale i na zębach trzonowych i przedtrzonowych -osadzający się kamień, który występuje na początku w postaci żółtawego osadu, można go łatwo usunąć. Ktoś powie: jest na to sposób - myć psu zęby. Ostatnio rzeczywiście nastała moda psich szczoteczek i past do zębów. Z pewnością jest tojakieś wyjście, ale aby nie było to przykre dla psa, należy zacząć mycie zębów, kiedy pies jest jeszcze szczenięciem, i używać tylko past przeznaczonych dla psów. Osobiście jestem przeciwniczką mycia zębów psom; pierwotne psowate nigdy zębów sobie nie myły, a jednak stan ich uzębienia był dużo lepszy aniżeli naszych psów domowych. Zamiast tego polecam chrząstki i kostki, w ostateczności gotowe pseudokostki do czyszczenia zębów. 75 Choć kamień nazębny jest najczęściej spotykanym psim problemem i jego nadmierne osadzanie może prowadzić do paradontozy i utraty zębów, to nie jedyna nieprawidłowość, na którą powinien zwrócić uwagę właściciel. Jakiekolwiek zaburzenia, zmiana zarysu kości trzewioczaszki, zmiana koloru śliny i dziąseł, nadżerki na języku i dziąsłach czy też nowotwory na dziąsłach, zwane nadziąślakami, powinny skłonić właściciela do natychmiastowej wizyty u lekarza weterynarii. Jak ważny jest stan jamy ustnej nie tylko u psa, wie każdy, ponieważ od niego zależy prawidłowe przyjmowanie i rozdrabnianie pokarmu. Zapamiętajmy: • Jakość jedzenia podawanego psu wpływa na stan jamy ustnej. • Podawanie psu chrząstek i kości ułatwia utrzymanie jamy ustnej w dobrym stanie. Odbyt Łatwo namówić właściciela do zaglądania psu do pyska, ale nie każdy chętnie zagląda psu pod ogon. A jest to konieczne. Każdy wie, że prawidłowe wypróżnianie to oznaka zdrowia. Wszelkie zaburzenia są powodem do wizyty w gabinecie weterynaryjnym. Odbyt najczęściej sprawia kłopoty z powodu umiejscowionych tam zatok okołoodbytniczych. Są to dwa gruczoły położone symetrycznie po obu stronach odbytu - u niektórych ras i osobników ich ujścia zatykają się. Przeładowanie zatok gruczołów okołoodbytowych prowadzi z czasem do ich zapalenia, ropnego stanu zapalnego, powstania ropnia i w konsekwencji przetoki zatoki okołoodbytowej. Przeładowanie zatok okołoodbytowych objawia się saneczkowaniem. Saneczkujący pies jest podejrzewany przez właściciela o zarobaczenie. Nic bardziej mylnego. Zwierzę chce po prostu opróżnić swoje zatoki oko-łoodbytnicze, a uprzedzam: ich zawartość jest bardzo cuchnąca i wypróżnienie zatok na dywan to duży kłopot dla właściciela. Saneczkowanie, nadmierne wylizywanie odbytu, obrzęk jego okolicy mogą być objawami zapalenia gruczołów zatok okołoodbytowych. Jest to bezwzględne wskazanie do wizyty u lekarza weterynarii, który opróżni 76 zatoki i zaleci odpowiednią terapię. Jeśli zapalenie gruczołów zatok oko-łoodbytowych nawraca i przechodzi w stan przewlekły, zatoki trzeba usunąć chirurgicznie. Nie należy tego zabiegu odkładać, ponieważ nie jest specjalnie skomplikowany, a rana pooperacyjna goi się bardzo dobrze. U szczeniąt zdarza się, choć na szczęści^ rzadko, wypadanie odbytu i prostnicy. Polega to na pojawieniu się w otworze odbytowym różowego tworu. Jest to sygnał do natychmiastowej wizyty u lekarza weterynarii. U starzejących się psów, samców, często zdarza się przepuklina kroczowa. To dolegliwość bardzo poważna, objawiająca się trudnością w oddawaniu kału i jednostronnym lub obustronnym wybrzuszeniem w okolicy odbytu. Wymaga leczenia chirurgicznego i im wcześniej zdecydujemy się na operację, tym lepszy będzie jej efekt. Zapamiętajmy: • Tarcie odbytem o podłoże, wylizywanie odbytu, trudności w oddawaniu kału to objawy, na które właściciel zawsze powinien zwracać uwagę. • Saneczkowanie, nadmierne wylizywanie odbytu, obrzęk jego okolicy mogą być objawami zapalenia gruczołów zatok okołoodbyto-wych. Narządy rozrodcze • Suczka Sprawy dotyczące rozrodu zostały omówione w rozdziale „Rozmnażać czy sterylizować". W tym miejscu chciałam jedynie zwrócić uwagę czytelnika na objawy ze strony ukłacJu rozrodczego, których właściciel nigdy nie powinien lekceważyć. Zapamiętajmy: srom u suczki jest obrzęknięty tylko w okresie cieczki i bezpośrednio przed nią; jakikolwiek obrzęk sromu w okresie międzycieczkowym jest wskazaniem do wizyty u lekarza. Również wyciek z pochwy powinien zaniepokoić właściciela, chyba że pojawia się w bardzo małej ilości i jest przejrzysty, surowiczy. Wyciek pojawiający się w okresie ciszy hormonalnej jest powodem do wizyty u lekarza zwłaszcza wtedy, kiedy suczka 77 przy okazji wycieku ma wzmożone pragnienie i niechęć do jedzenia. Mogą to być objawy zapalenia błony śluzowej macicy, zwanego ropo-maciczem. Nadmierne zainteresowanie tą okolicą, wylizywanie, jak również pojawienie się jakiegokolwiek tworu w szparze sromowej to powód do niepokoju. Gruczoł mlekowy Ciąża urojona u suczek, o czym będzie mowa w następnym rozdziale, jest sprawą fizjologiczną, natomiast mlekotok, czyli produkcja w czasie ciąży urojonej dużej ilości mleka, powinien skłonić właściciela do wizyty u lekarza weterynarii. Pojawienie się w gruczole mlekowym jakichkolwiek zgrubień, zaczerwienień na skórze w okolicy gruczołu mlekowego i bolesność to bezwzględne wskazanie do leczenia. Zapamiętajmy: • Jakikolwiek obrzęk sromu w okresie międzycieczkowym jest wskazaniem do wizyty u lekarza. • Wyciek pojawiający się w okresie ciszy hormonalnej jest powodem do wizyty u lekarza, gdy suczka przy okazji wycieku ma wzmożone pragnienie i niechęć do jedzenia. • Nadmierne zainteresowanie tą okolicą, wylizywanie, jak również pojawienie się jakiegokolwiek tworu w szparze sromowej to powód do niepokoju. • Pojawienie się w gruczole mlekowym jakichkolwiek zgrubień, zaczerwienień na skórze w okolicy gruczołu mlekowego i bolesność to bezwzględne wskazanie do leczenia. • Pies Najczęściej spotykanymi dolegliwościami u psów są stany zapalne napletka, objawiające się wyciekiem z niego, jak również wnętrostwo, czyli niezstąpienie jednego lub obu jąder do moszny. Już u kilkutygodniowego szczenięcia powinniśmy zwrócić uwagę, czy oba jądra obecne są w mosznie -jest to o tyle ważne, że we wczesnym wieku, jeżeli nie 78 ma przeszkód anatomicznych, można hormonalnie sprowadzić jądro do moszny. Jeśli pomimo leczenia jądro (lub oba jądra) nie zejdzie do moszny, należy przeprowadzić zabieg chirurgiczny usunięcia obu jąder. Proszę pamiętać, że wnętrostwo jest dziedziczne, a więc rozmnażanie takich psów nie wchodzi w grę, a pozostawienie jąder w jamie brzusznej czy też w kanale pachwinowym grozi ich nowotworem i różnego rodzaju zaburzeniami neurohormonalnymi. Zapamiętajmy: • Trzeba zwrócić uwagę, czy oba jądra są obecne w mosznie. Układ moczowy Chciałabym zwrócić szczególną uwagę czytelnika na układ moczowy, ponieważ w ostatnich latach dolegliwości z jego strony są przyczyną śmierci bardzo wielu zwierząt. Objawy ze strony układu moczowego niejednokrotnie mają źródło w chorobach metabolicznych, chociażby takich jak cukrzyca, czy też chorobach tła hormonalnego, a więc zainteresowanie właściciela ilością i częstością oddawania moczu przez psa oraz poziomem jego pragnienia ma niebagatelne znaczenie dla zdrowia zwierzęcia. Nerki są narządem niesłychanie czułym i bardzo wyspecjalizowanym. Różnego rodzaju choroby niedotyczące bezpośrednio nerek mogą spowodować ich uszkodzenie, a stąd prosta droga do mocznicy. To choroba nieuleczalna, a tak naprawdę jedyną na nią radą jest przeszczep nerki, którego u zwierząt się nie wykonuje, a jeśli - to bardzo rzadko. Do niewydolności nerek - czy to przewlekłej, czy to ostrej - mogą doprowadzić: nieprawidłowa dieta, różnego rodzaju przewlekłe stany zapalne w organizmie, przeszkody w oddawaniu moczu, chociażby takie, jak kamica moczowa, stany zapalne samego układu moczowego. Zapamiętajmy: • Nieprawidłowa dieta, przewlekłe stany zapalne w organizmie, przeszkody w oddawaniu moczu i stany zapalne układu moczowego mogą prowadzić do niewydolności nerek. 79 Przewód pokarmowy Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego najczęściej objawiają się wymiotami albo biegunką. Nie zachęcam nikogo do samodzielnego ich leczenia. Wymioty są szczególnie niebezpieczne u szczeniąt i młodych psów, ponieważ prowadzą do odwodnienia, a jeśli towarzyszy im biegunka, organizm może się odwodnić w przeciągu paru godzin, co grozi śmiercią. Żelazna zasada, od której nie ma odstępstwa: jeżeli u naszego psa wystąpiła biegunka lub wymioty albo jedno i drugie, nie ma mowy o podawaniu jedzenia. Zdrowy pies ma prawo od czasu do czasu zwymiotować. Jeśli nie towarzyszą temu inne objawy, nie ma powodu do niepokoju. Natomiast jeśli zauważymy złe samopoczucie psa i powtarzające się wymioty czy też biegunkę, musimy jak najszybciej iść z nim do lekarza weterynarii. Nie zamierzam zagłębiać się w przyczyny chorób przewodu pokarmowego, chcę tylko zwrócić uwagę czytelnika na to, że wszelkie objawy ze strony układu pokarmowego, niejednokrotnie lekceważone przez właścicieli, mogą być objawami bardzo ciężkich chorób lub do nich prowadzić. Zapamiętajmy: • Jeśli u psa wystąpi biegunka lub wymioty albo jedno i drugie, nie ma mowy o podawaniu jedzenia. • Złe samopoczucie, powtarzające się wymioty czy biegunka to powód do wizyty u weterynarza. Skóra Zdrowa psia skóra, poza rasami bezwłosymi, pokryta jest włosem: szorstkim, gładkim, krótkim, długim, z przewagą podszerstka lub z przewagą włosów ościstych, w zależności od rasy i typu psa. Sierść psa spełnia nie tylko rolę estetyczną, tak ważną dla właściciela, ale jest barierą ochronną przed różnicami temperatur oraz zakaźnikami w świecie zewnętrznym, takimi jak grzyby, wirusy i bakterie. Rozwój cywilizacji przyczynił się do szczególnej dbałości człowieka o własną skórę, do stosowania szeregu środków pielęgnacyjnych. Niestety zbyt- 80 nia personifikacja przeniosła tego rodzaju zachowania na zwierzęta domowe - z dużą szkodą dla nich. Wszystkim nadgorliwcom w dziedzinie czystości tłumaczę, że pies to nie żaba ani ryba i kąpać go nie ma potrzeby, chyba że są to kąpiele lecznicze. Zbyt częste kąpiele przy użyciu szamponów mogą prowadzić do wystąpienia bakteryjnych, grzybiczych, alergicznych i pasożytniczych chorób skóry. Co to znaczy zbyt częste? Myślę, że zdrowy pies powinien być kąpany nie częściej jak dwa razy w roku. Oczywiście są sytuacje, kiedy psa trzeba wykąpać, bo wytarza się chociażby w padlinie. Nigdy nie używamy przypadkowych szamponów. Można stosować szampony dla bardzo małych dzieci lub szampony przeznaczone do kąpania psów, ale najlepiej kupione w gabinecie weterynaryjnym. Zdrowa psia skóra jest pokryta warstwą ochronną produkowaną przez znajdujące się w niej gruczoły, która zapobiega oddziaływaniu szkodliwych czynników zewnętrznych, takich jak alergeny czy zakaźniki. Podczas kąpieli zmywamy tę warstwę ochronną, narażając skórę na różnego rodzaju infekcje, chociażby bakteryjne i grzybicze, oraz na działanie alergenów. Kąpielą z użyciem detergentów, czyli szamponów, pobudzamy również gruczoły skórne do nadprodukcji, co w konsekwencji może prowadzić do łojotoku. Podczas łojotoku wilgotnego skóra ma nieprzyjemny zapach zjełczałego tłuszczu i po prostu jest tłusta. Podczas łojotoku suchego pojawia się na skórze tłusty łupież. Zwykły łupież nie jest objawem chorobowym. Proszę pamiętać, że naskórek na psiej skórze łuszczy się tak samo jak na ludzkiej, tyle że my go zmywamy, a na psach, szczególnie ciemno umaszczonych, dobrze go widać, zwłaszcza po szczotkowaniu. Tak jak oczy są zwierciadłem duszy, tak skóra jest zwierciadłem ogólnego stanu zwierzęcia. Choroby skóry możemy podzielić na te, które bezpośrednio jej dotyczą i na te, które są objawem innych dolegliwości organizmu, takich jak alergie, zaburzenia hormonalne, choroby tła żywieniowego czy też psychogenne choroby skóry, objawiające się samookaleczaniem poprzez wylizywanie i wygryzanie skóry, np. na łapach. 81 Chciałabym zwrócić uwagę na różnego rodzaju poglądy dotyczące występujących u ludzi uczuleń na „psią sierść". Alergie to najmodniejsze schorzenie, a wyszukiwaniem alergenów zajmują się całe zastępy lekarzy. Winowajcy to najczęściej trawy, kwiaty, drzewa i zwierzęta. Śmiem twierdzić, że jest zupełnie inaczej. Alergizacja ludzkiej populacji jest spowodowana nie „ogrodami, z których wyszliśmy", ale chemizacją życia. Otaczamy się bez lęku plastikiem, detergentami, betonem, elektroniką, a winą za wysypkę czy katar obarczamy psa lub kota. Oczywiście zalergizowany chemią organizm może nadmiernie reagować na naturalne alergeny fruwające w powietrzu, ale i z tej sytuacji jest wyjście. Ludzi uczula nie sierść, ale wydzielina gruczołów skórnych, która może znajdować się na sierści psa. Jeśli psa chce mieć ktoś uczulony na niego, powinien wybrać sobie rasę bezwłosą lub taką, u której nie występuje włos zwany podszerstkiem. Polecam maltań-czyki i pudle, zwłaszcza białe, ponieważ u osobników białych i tak niezbyt liczne gruczoły skórne są mniej wydajne. Bez względu na rasę i kolor psu alergika należy usunąć lub często opróżniać gruczoły zatok okołoodbytniczych, których wydzielina jest silnym alergenem. Jeśli pies się drapie, większość właścicieli myśli, że zwierzę ma pchły i trzeba je wykąpać. Nic bardziej błędnego. Pchłom kąpiel z detergentem nie zaszkodzi (po prostu będą domyte), natomiast może pogłębić objawy alergicznego pchlego zapalenia skóry psów. Każdy zdrowy pies ma prawo od czasu do czasu podrapać się, ale jeżeli zaczyna robić to intensywnie, musimy zabrać go do lekarza weterynarii, nawet jeśli na jego skórze nie dostrzegamy żadnych zmian. Swiąd towarzyszy większości chorób skóry. Jest objawem nie tylko chorób pasożytniczych. Może występować podczas alergii pokarmowych czy kontaktowych, podczas chorób skóry wywołanych czynnikami środowiska, chorób grzybiczych, bakteryjnych i autoimmunologicz-nych, czyli takich, w których organizm sam zaczyna niszczyć swoje tkanki. Aby ustrzec się świądu spowodowanego pasożytami zewnętrznymi, chociażby takimi jak pchły, należy profilaktycznie stosować środki zabezpieczające. 82 Zmiany na skórze często towarzyszą chorobom zakaźnym, a więc nigdy nie należy ich bagatelizować. Obecność pasożytów zewnętrznych, takich jak pchły, wszy, kleszcze czy komary lub meszki, może być przyczyną uszkodzeń skóry, ale również powodować ciężkie, groźne dla życia choroby, np. babeszjozę przenoszoną przez kleszcze. Chciałabym rozwiać parę błędnych opinii dotyczących usuwania kleszczy. Kleszcz to nie śruba, więc wykręcanie go w prawo i w lewo nie kończy się sukcesem. Smarowanie kleszcza tłuszczem powoduje, że jest tłusty, spirytusem - może lekko pijany, ale z całą pewnością nie ułatwia to jego wyjęcia. Kleszcza należy jak najszybciej usunąć z ciała psa, ponieważ im dłużej na nim pasożytuje, tym większe jest ryzyko zakażenia babe-szjozą, boreliozą i innymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze. Duża ilość kleszczy na ciele żywiciela może spowodować paraliż kleszczowy wywołany toksyną znajdującą się w ślinie kleszczy. Kleszcze usuwamy ze skóry psa za pomocą dostępnej w aptekach pincety lub palcami. Należy uważać, aby kleszcza nie rozgnieść w palcach, ponieważ grozi to (bardzo rzadko) zakażeniem człowieka przez skórę. Jeśli w skórze psa pozostanie część ciała kleszcza, niczym groźnym się to nie skończy. Kleszcz nie odrasta. Najlepszym sposobem nie jest zdejmowanie kleszczy z psa, ale niedopuszczenie do tego, by na nim żerowały. W gabinetach weterynaryjnych dostępne są skuteczne środki przeciw tym pasożytom w postaci obroży i tzw. spot-on (preparat w małej tubce stosowany na skórę na karku - między łopatkami). Lekarz najlepiej doradzi, jaki preparat zastosować. Pamiętajmy, że kleszcze atakują już w czasie ciepłych dni lutego. Pielęgnacja sierści Długą sierść należy czesać metalowym grzebieniem, nigdy plastykowym. Do krótkiej sierści bez bogatego podszerstka najlepiej uży- 83 wać włosianej szczotki. Zabieg ten jest jednocześnie masażem i poprawia ukrwienie skóry. Psy z bogatym podszerstkiem szczotkujemy szczotką metalową przeznaczoną dla psów, szczotki przeznaczone dla ludzi nie nadają się. Szczotki i grzebienie należy dobierać odpowiednio do długości i rodzaju sierści. Aby pies lubił takie zabiegi pielęgnacyjne, należy zacząć go czesać, kiedy jest jeszcze szczeniakiem i robić to regularnie, przynajmniej trzy razy w tygodniu, nawet kiedy wydaje się, że nie ma takiej potrzeby. Nigdy nie należy szczotkować psa, który cierpi na świąd skóry. Zapamiętajmy: • Zdrowy pies powinien być kąpany nie częściej jak raz lub dwa w roku. • Systematycznie stosujemy profilaktykę przeciwpchelną i przeciw- kleszczową. Rozmnażanie i sterylizacja ROZMNAŻAĆ GZY STERYLIZOWAĆ? Odpowiem tak: albo rozmnażać, albo sterylizować. Jestem zajadłą przeciwniczką stosowania środków antykoncepcyjnych u psów. Oczywiście zdarzają się przypadki, gdzie prawidłowo stosowane ge-stageny, a więc hormonalne środki antykoncepcyjne dla suczek, nie dają przykrych konsekwencji, jednak u ogromnej liczby suczek po ich stosowaniu występują bardzo poważne powikłania - wszelkiego rodzaju zapalenia błony śluzowej macicy, z ropomaciczem włącznie, nowotwory gruczołu mlekowego lub jajników. O stosowanie środka antykoncepcyjnego można się pokusić tylko wtedy, gdy nie można przeczekać cieczki, ponieważ istnieje zagrożenie pokryciem przypadkowym, a suczka ma być przeznaczona w przyszłości do rozrodu. Znam jednak przypadki, gdzie jednorazowe zastosowanie środków antykoncepcyjnych w prawidłowy sposób przyniosło przykre konsekwencje. Lepiej przeczekać cieczkę, niż sięgnąć po środek antykoncepcyjny. Pamiętajmy, że stosowanie środków antykoncepcyjnych u suczek przeznaczonych do rozrodu zawsze grozi powstaniem zaburzeń hormonalnych, które nie pozwolą na prawidłowe zajście w ciążę i jej donoszenie. Sterylizacja dotyczy oczywiście tych psów, zarówno suk, jak i samców, które nie są przeznaczone do rozrodu. Właściciele suczek łatwiej 85 decydują się na ten zabieg, natomiast w przypadku psów z reguły mają bardzo wiele wątpliwości. Oczywiście trzeba pamiętać o tym, że sterylizacja jest nieodwracalna, a usunięcie jakiegokolwiek narządu nie pozostaje bez konsekwencji, ale uważam, że kiedy na świecie jest stanowczo za dużo niechcianych psów, sterylizacja jest jedynym uczciwym rozwiązaniem. Poza tym skutki tego zabiegu są dużo mniej przykre aniżeli konsekwencje jego niewykonania. Suczka niewysterylizo-wana, u której stosujemy antykoncepcję, i tak nie może się rozmnażać, a na dodatek zagrożona jest wyżej wymienionymi dolegliwościami. Suczka nieprzeznaczona do rozrodu, szczeniąc się wydaje na świat szczenięta, których nikt nie chce i które trafiają na ulice, do śmietnika lub schroniska. Pies wysterylizowany nie daje następnego pokolenia niechcianych szczeniąt, nie ucieka właścicielowi w okresie cieczek, a konsekwencje zabiegu kastracji są niewielkie, jeżeli wykonany on jest w odpowiednim wieku. Pojawiają się oczywiście niekiedy powikłania, ale procent dolegliwości posterylizacyjnych jest niewielki w porównaniu z procentem dolegliwości dotykających starzejące się zwierzęta nie-kastrowane. Nieprawdą jest, że suczka, zanim zostanie wysterylizowana, musi choć raz urodzić szczenięta. Oczywiście bardzo miło jest patrzeć na suczkę mamę i jej dorastające dzieci, ale nie można zapominać, że trzeba znaleźć dla szczeniąt właścicieli. Nieprawdą jest również, że sterylizowany pies staje się otępiały, otyły i mało komunikatywny. Waga psa zależy tylko i wyłącznie od właściciela, natomiast temperament zmienia się tylko w niewielkim stopniu. Otyłość pokastracyjna jest wynikiem przekarmiania suczek i psów, u których po zabiegu sterylizacji wzrasta apetyt. Scenariusz jest taki: „Biedny piesek, jest rekonwalescentem po operacji, więc niech je, ile chce". W rezultacie po pewnym czasie mamy nie psa, a kanapę. Nieprawdą jest również, że pies po sterylizacji jest narażony na agresję niesterylizowanych psów. Natomiast prawdą jest, że w bardzo wielu wypadkach wykastrowany pies jest znacznie mniej agresywny niż przed kastracją. 86 SUCZKI • Cieczka Dojrzałość płciową suczki osiągają w różnym wieku, w zależności od rasy i wielkości. Z reguły dzieje się to w 6-7. miesiącu u ras małych, po ukończeniu roku u ras dużych i bardzo dużych. Rozpiętość wieku osiągania dojrzałości płciowej jest więc znaczna. Objawem jej uzyskania jest wystąpienie pierwszej cieczki. Oczywiście dojrzałość płciowa nie oznacza dojrzałości hodowlanej. Związek Kynologiczny zaleca pierwsze macierzyństwo po ukończeniu roku w przypadku ras brachycefalicz-nych (buldog angielski, buldog francuski, mops, pekińczyk i ras mocno zminiaturyzowanych) a po ukończeniu dwóch lat w przypadku innych ras. Zatem dopiero druga cieczka u małych suczek jest momentem do rozpoczęcia rozrodu. Nie należy rozpoczynać rozrodu po ukończeniu przez suczkę 4. roku życia. Grozi to nie tylko tym, że krycie nie będzie efektywne, ale również różnego rodzaju dolegliwościami, które mogą spotkać suczkę w ciąży i okresie okołoporodowym. Suki należą do zwierząt sezonowo monoestralnych (tzn. takich, u których zdolność do rozrodu występuje sezonowo, np. tylko 2 razy w roku). Przeciętny okres między cieczkami wynosi 6-7 miesięcy. Istnieją jednak znaczne różnice rasowe. U niektórych suczek cieczka występuje co 4 miesiące, u innych co 12 miesięcy (np. ras basenji oraz psów dingo). Z reguły u suk mniejszych ras cieczka występuje częściej, u większych rzadziej. Ani jeden, ani drugi przypadek nie jest powodem do specjalnego niepokoju, należy jednak pamiętać, że cieczki pojawiające się częściej niż co 4 miesiące są pewnym zagrożeniem dla układu rozrodczego z powodu dużej aktywności hormonów płciowych, co może prowadzić w przyszłości do nowotworu gruczołu mlekowego, jak również do różnego rodzaju stanów zapalnych błony śluzowej macicy. Cykl rujowy suczek dzieli się na 4 fazy: fazę przedrujową, fazę rui właściwej, fazę aktywności ciałka żółtego i fazę ciszy hormonalnej. Okres przedrujowy cechuje się obrzękiem sromu i występowaniem krwistego płynu z pochwy. Psy zaczynają się już interesować suczką, ale ona nie 87 pozwala na zbliżenie. W fazie rui właściwej, czyli okresie, kiedy może nastąpić zapłodnienie, srom jest już troszkę mniejszy, wyciek w większości przypadków przestaje być krwisty, staje się lekko śluzowy i ma wygląd popłuczyn mięsnych. Owulacje przeważnie rozpoczynają się drugiego-czwartego dnia rui właściwej i trwają około 24 godzin. Okres przedrujowy i okres rujowy, czyli cieczka, trwa przeciętnie 3 tygodnie. Oczywiście są pewne różnice w przypadku suczek różnych ras i różnej wielkości. Potem następuje faza aktywności ciałka żółtego, która jest odpowiednikiem ciąży. U suczek, które nie były kryte lub nie zaszły w ciążę, występuje ciąża urojona, którajest stanem fizjologicznym i wiąże się z pochodzeniem. W stadach wilków lub likaonów rozmnaża się tylko para alfa, natomiast ciotki, czyli krewniaczki, które nie były w ciąży, biorą udział w wychowaniu i karmieniu szczeniąt - produkują mleko i w zastępstwie karmią szczenięta suczki alfa. Ciąża urojona w przypadku suczek psa domowego jest zdecydowanie niepotrzebna, a nawet może być uciążliwa. Może prowadzić do szeregu zaburzeń i stanów zapalnych gruczołu mlekowego, ponieważ produkowane mleko nie jest nikomu potrzebne. Ma również oddźwięk w zachowaniu suczek. Przed ciążą urojoną zdecydowanie chroni sterylizacja. Faza ciszy hormonalnej, czyli czas między okresami gotowości do rozrodu, zależy od tego, jak często występuje cieczka. Cieczką nazywamy oczywiście okres przedrujowy i okres rui właściwej. Im częściej występuje cieczka, tym okresy ciszy hormonalnej są krótsze. • Krycie Największą szansę na zapłodnienie suki daje krycie w okresie owula-cji. Określenie terminu krycia, czyli okresu owulacji, jest dość trudne. Wszystkie metody, waginoskopia, cytologia pochwy czy test progestero-nowy, są metodami pośrednimi; nie stwierdza się bowiem bezpośrednio owulacji, a jedynie wskaźniki, że powinna ona nastąpić. Ostatnimi laty była moda na badanie gęstości śluzu pochwowego jako wskaźnika wystąpienia owulacji. Niestety jest to również metoda pośrednia i nie zawsze się sprawdza. Uważam, że równie dobrym sprawdzianem tego, czy sucz- ka jest gotowa do krycia, jest tzw. test tolerancji. Każdy, kto miał suczkę, zauważył, że w pewnym okresie cieczki staje się ona zalotna w stosunku do psów i toleruje ich zachowania seksualne. Jeśli suczka nie wzbrania się przed adoratorami z ulicy, jej właściciel może śmiało dzwonić do reproduktora i umówić się na krycie. Właściciele i hodowcy zazwyczaj obli-I czają, że termin krycia zaczyna się około 9. dnia wystąpienia objawów cieczki; myślę tutaj oczywiście o okresie przedrujowym. Bazowanie na tego typu danych jest z reguły mylne, ponieważ owulacja zaczyna się w różnych momentach. Są suczki, które dają się skutecznie pokryć już w 8. dniu cieczki, inne — w 20. dniu. Zdrową suczkę, u której nie występowały wcześniej zaburzenia ze strony układu rozrodczego i nie były stosowane środki antykoncepcyjne, kryjemy z reguły od początku momentu wystąpienia tolerancji dla psów, co drugi dzień dwu- lub trzykrotnie. • Ciąża Ciąża trwa średnio 63 dni, licząc od środkowego krycia, jeśli były robione trzy, lub od dnia między kryciami, jeśli były robione dwa. Rozpoznawanie ciąży jest rzeczą niesłychanie ważną. Można zacząć to robić już od trzeciego tygodnia trwania ciąży poprzez badanie ultrasono-graficzne, między 3. a 4. tygodniem poprzez omacywanie (jest to tzw. stadium ampuł), od 6. tygodnia badaniem rentgenologicznym, później już przez omacywanie szczeniąt i osłuchiwanie ich tętna. Dla prawidłowego przebiegu ciąży ważne jest właściwe żywienie oraz odpowiednie dawkowanie ruchu. Szczególnie w drugiej połowie ciąży suczki niechętnie wychodzą na spacery, niechętnie poruszają się; nie można pozwalać im na zaleganie, należy regularnie wychodzić z nimi na dość długie, dostojne spacery, co na pewno poprawi przebieg porodu. • Poród Prawidłowy poród jest naturalnym zjawiskiem fizjologicznym. Mądrzy lekarze mówią, że w prawidłowym porodzie można tylko prze- 89 szkadzać. Nie jest to do końca prawda. U części ras, których budowa znacznie odbiega od wzorcowej budowy psowatych, a mianowicie ras wielkogłowych i bardzo mocno zminiaturyzowanych, poród nie jest sprawą łatwą i prostą. Niejednokrotnie stwarza duże problemy i w takim przypadku powinien odbywać się pod kontrolą lekarza. Bez względu na rasę należy unikać denerwowania suki przed porodem i w trakcie jego trwania. Nieprzestrzeganie tego zalecenia z reguły sprzyja zaburzeniom porodowym. Nadaktywność właścicieli w niesieniu pomocy rodzącej często prowadzi do zatrzymania akcji porodowej, a w rezultacie nawet do obumarcia płodów. Pod koniec ciąży u każdej suczki zaczynają się objawy zwiastunowe, które mówią o zbliżającym się porodzie. Są to: powiększenie gruczołu mlekowego, pojawienie się mleka, opuszczenie brzucha niżej poprzez zluzowanie więzadeł, lekki obrzęk sromu. Objawem rzucającym się w oczy jest wypływ z pochwy przeźroczystego śluzu, który jest wynikiem rozpuszczania się czopa śluzowego znajdującego się w szyjce macicy w czasie ciąży. Mniej więcej na tydzień przed wystąpieniem porodu zaczyna spadać temperatura ciała suczki (prawidłowa temperatura ciała psa wynosi w przybliżeniu 38,5°C), a więc systematyczne mierzenie temperatury pozwala właścicielowi przewidzieć jego nadejście. Na tydzień przed porodem temperatura obniża się do koło 38°C, na 12-24 godziny przed porodem spada do 37°C, a nawet niżej. Bezpośrednio przed porodem suki, szczególnie pierworódki, stają się niespokojne, chcą co chwila wychodzić na dwór, zaczynają kopać, szykować sobie gniazdo, grzebać w różnych miejscach. W tym okresie należy przygotować im miejsce do porodu, które zaakceptują; nie należy zmuszać ich do przebywania w pomieszczeniu czy w miejscu, które im nie odpowiada. Prawidłowy poród składa się z dwóch części: fazy rozwierania i fazy wypierania. Właśnie w fazie rozwierania się szyjki macicy suczka jest szczególnie niespokojna, usiłuje ścielić sobie gniazdo, niejednokrotnie zachowuje się irracjonalnie. W fazie wypierania widoczne są parcia tłoczni brzusznej i rodzą się kolejne szczenięta. Z reguły odstęp 90 między jednym a drugim szczenięciem wynosi ok. 30 min; nie jest niczym niepokojącym, jeśli przedłuży się do godziny. Łożysko wypierane jest z reguły 15 min po szczenięciu; może „urodzić się" wraz ze szczenięciem lub być wydalone po porodzie. Każde szczenię ma swoje łożysko, a więc łożysk musi być tyle, ile szczeniąt. U suczek pier-woródek w czasie trwania fazy wypierania cenna może okazać się obecność lekarza weterynarii lub wprawnego hodowcy, który pomoże suczce zdejmować błony płodowe z płodów lub przerywać pępowinę (nie należy przecinać jej nożyczkami bez uprzedniego podwiązania, można przerwać ją między palcami w odległości ok. 5 cm od brzucha szczenięcia; przerwane naczynia krwionośne mają tendencję do wwijania się do środka swego światła, co zapobiega krwawieniu). Wprawne sucz-ki, rodzące kolejny raz, same doskonale radzą sobie z obsługą nowo narodzonych dzieci. Prawidłowy poród nigdy nie powinien trwać dłużej niż 24 godziny. Co powinno zaniepokoić właściciela ciężarnej suczki? 1) Jeżeli ciąża przedłuża się ponad 68 dni od wiadomego krycia. 2) Jeżeli nastąpił spadek temperatury i ponowny jej wzrost, a poród się nie zaczął. 3) Jeśli wiemy, że ciąża jest mnoga, a suka urodziła np. tylko dwa szczenięta, choć minęły już 3-4 godziny. 4) Bardzo niepokojące jest odejście wód płodowych i nierozpoczęcie w ogóle akcji porodowej, jak również wszelkie ropne czy podbarwione, np. na zielono, wycieki z pochwy. Niepokojące dla właściciela powinno być także zaburzenie ogólnego stanu suczki, jej nietypowa sylwetka, stękanie, drżenie mięśni; wszystko to wymaga natychmiastowej wizyty u lekarza weterynarii. Jakikolwiek niestosunek porodowy (gdy szczenięta są zbyt duże w stosunku do kanału dróg rodnych lub kanał rodny suki jest zwężony) oraz inne przypadki, w których poród nie może odbyć się w sposób naturalny, skłaniają do wykonania cięcia cesarskiego. Zachęcam właścicieli do wykonania go jak najszybciej. Oczywiście można udzielać pomocy porodowej, unikając tego zabiegu, ale ze względu na za- 91 chowanie szczeniąt przy życiu i zadbanie o dobry stan suczki bezpieczniej podjąć tę decyzję na tyle szybko, aby nie doprowadzić do obumarcia części płodów podczas przedłużającego się porodu. Cesarskie cięcie wykonane prawidłowo i w odpowiednim czasie nie groźniejsze od innych zabiegów chirurgicznych. STERYLIZACJA SUCZKI Z pewnością wielką radością dla właścicieli i hodowców psów jest dochowanie się szczeniąt. W niektórych sytuacjach nie chcemy jednak potomstwa od naszej suczki i w tym przypadku radzę zdecydować się na sterylizację. W ogólnym rozumieniu sterylizacja czy też kastracja znaczy tyle, co uniemożliwienie rozrodu. Określenie sterylizacja używane jest jako szersze pojęcie: uniemożliwienie rozmnażania się niekoniecznie poprzez usunięcie gruczołów rozrodczych. Określenie kastracja częściej używane jest w przypadku zabiegu usunięcia gruczołów rozrodczych, czyli jajników lub jąder. W przypadku suczek pod słowem sterylizacja kryje się usunięcie gruczołów płciowych, a więc jajników, zwane owariektomią, lub usunięcie całego narządu rozrodczego, czyli jajników i macicy, zwane owariohisterektomią. Kiedy sterylizować suczkę? Jeśli suczka nie jest przeznaczona do rozrodu, należy wysterylizować ją przed lub po pierwszej cieczce. Wczesna sterylizacja, czyli przed wystąpieniem cieczki, daje tylko pół procenta możliwości wystąpienia nowotworów gruczołu mlekowego. Sterylizacja po pierwszej cieczce daje suczce czas na pełną dojrzałość, a możliwość wystąpienia nowotworów gruczołu mlekowego wzrasta raptem o pół lub jeden procent. Mimo że kastracja jest jednorazowym zabiegiem skutecznie zabezpieczającym suczkę przed niepożądaną ciążą i chorobami układu rozrodczego, chociażby takimi jak ropomacicze, którego leczenie i tak kończy się kastracją, to jednak może mieć skutki uboczne. Najczęstszym i najbardziej przykrym jest nietrzymanie moczu, które ujawnia 92 się najczęściej po 2,5 roku od zabiegu sterylizacji. Jest ono ściśle związane z masą ciała i dotyczy suczek cięższych niż 20-kilogramowe, a więc u ras dużych i bardzo dużych zdarza się częściej. Im mniejsza suczka, tym zagrożenie tą dolegliwością jest mniejsze. Na szczęście nie jest to dolegliwość nieuleczalna - istnieje szereg sposobów zapobiegania nietrzymaniu moczu z powodu braku estrogenów. Poza tym przez około 2-3 miesiące po owariohisterektomii niektóre suczki mają znacznie zwiększony apetyt, dlatego w tym okresie trzeba bardzo pilnować ich diety, aby nie doprowadzić do otyłości. Zdarza się również, że po sterylizacji suczki, szczególnie z włosem ościstym, porastają sierścią wełnistą. Mimo to zachęcam wszystkich właścicieli suczek nieprze-znaczonych do rozrodu do ich sterylizacji, a właścicieli suczek, które mają się rozmnażać, do sterylizacji po zakończonym okresie rozrodu, a więc gdy suka ma 6-8 lat. Bezwzględnym wskazaniem do sterylizacji jest pojawienie się guzków w gruczole mlekowym, jak również objawy wszelkich zaburzeń ze strony układu rozrodczego. Przypominam, że takie objawy, jak wzmożone pragnienie, niechęć do jedzenia, niejednokrotnie wymioty, sugerują dokładne zbadanie układu rozrodczego, ponieważ ich przyczyną może być zapalenie błony śluzowej macicy, np. ropomaci-cze. W przypadku niepożądanej ciąży istnieją trzy wyjścia, które nie zrobią suce krzywdy. Po pierwsze, ciąża może być donoszona i zakończona porodem. Hormonalne przerywanie ciąży, która jest stanem fizjologicznym, jest bardzo dużą, niepożądaną burzą w organizmie i może skończyć się dla suczki przykrymi konsekwencjami. Drugim rozwiązaniem jest sterylizacja w czasie trwania ciąży; naturalnie dotyczy ona tylko tych suczek, które nie są przeznaczone do rozrodu. Oczywiście sterylizacja w bardzo zaawansowanej ciąży nie jest rozwiązaniem idealnym, ale z pewnością lepszym niż późniejsze usypianie niechcianych szczeniąt. Można również stosować antagonistów progesteronu, tzw. tabletki poronne, które niestety w Polsce nie są dopuszczone z powodu lęku przed nadużyciami, ale stosowanie ich nie czyni szkody suczce. KASTRACJA PSA Sterylizacja czy też kastracja psów samców jest w Polsce znacznie mniej popularna aniżeli sterylizacja suczek. W wielu krajach zachodnich i w Stanach Zjednoczonych wszystkie psy nieprzeznaczone do rozrodu są kastrowane. W Polsce właściciele odnoszą się do tego zabiega bardzo niechętnie. Uważam, że wszystkie psy, zarówno te przeznaczone do rozrodu, jak i pozostałe, jeśli nie stwarzają kłopotów wychowawczych, takich jak nadmierna agresja czy zbyt intensywne zachowania seksualne, powinny być kastrowane w wieku 7-8 lat, a więc wtedy, kiedy kończy się okres rozrodu, a zaczynają występować różnego rodzaju zaburzenia związane z nieprawidłowym działaniem gruczołów rozrodczych (jąder), np. stany zapalne lub nowotwory prostaty. Bezwzględnym wskazaniem do kastracji psa jest wnętrostwo, a więc niezstąpienie jednego lub obu jąder z jamy brzusznej, lub sytuacja, kiedy jądro utkwiło w kanale pachwinowym. Ponieważ tego typu dolegliwości są dziedziczne, cierpiący na nie pies nie powinien mieć potomstwa. Poza tym pozostawienie jądra poza moszną grozi chociażby jego nowotworzeniem lub innego rodzaju zaburzeniami hormonalnymi. Nowotworzenie jąder jest coraz częściej spotykaną dolegliwością psów. Różnego rodzaju schorzenia jąder prowadzą do bardzo poważnych zaburzeń hormonalnych, np. do zespołu feminizujących jąder (bezwzględne wskazanie do kastracji). Coraz częściej zdarzają się również stany zapalne jąder i najądrzy, które również powinny skończyć się kastracją psa. Wskazaniem do kastracji bez względu na rasę i wiek psa są niektóre zaburzenia zachowania, kiedy nie można psu pomóc poprzez psychoterapię ani farmakoterapię. Pokastracyjne powikłania u psów zdarzają się dość rzadko i są podobne do powikłań występujących u suczek. U psów o dużej masie ciała zdarza się nietrzymanie moczu, bywa również, że psy porastają nietypową sierścią lub występują na ich ciele symetryczne wyłysienia. Na szczęście są one dość rzadkie, dlatego zdecydowanie zalecam kastrację nawet zdrowych psów, które ukończyły 8 lat. 94 Zapamiętajmy: • Stosowanie środków antykoncepcyjnych u suczek przeznaczonych do rozrodu zawsze grozi powstaniem zaburzeń hormonalnych. • Dla prawidłowego przebiegu ciąży ważne jest właściwe żywienie oraz odpowiednie dawkowanie ruchu ciężarnej suczki. • Należy unikać denerwowania suki przed porodem i w trakcie jego trwania. • Właściciel ciężarnej suczki powinien być zaniepokojony, jeśli ciąża przedłuża się ponad 68 dni od wiadomego krycia, nastąpił spadek temperatury i ponowny jej wzrost, a poród się nie zaczął, suka urodziła np. tylko dwa szczenięta, a ciąża jest mnoga, odeszły wody płodowe, a akcja porodowa się nie zaczęła. • Przypadki, w których poród nie może odbyć się w sposób naturalny, skłaniają do wykonania cięcia cesarskiego. • Jeśli suczka nie jest przeznaczona do rozrodu, należy wysteryli-zować ją najlepiej po pierwszej cieczce. • Bezwzględnym wskazaniem do sterylizacji jest pojawienie się guzków w gruczole mlekowym, jak również objawy wszelkich zaburzeń ze strony układu rozrodczego. • Psy samce powinny być kastrowane w okresie 7-8 lat, kiedy kończy się okres rozrodu. ZAKOŃCZENIE Mam nadzieję, że książka ta ułatwi czytelnikowi zrozumienie potrzeb psiego ciała i ducha. Nie chcę, żeby Państwo z żelazną konsekwencją trzymali się podanych zasad - od każdej reguły są wyjątki, a takim właśnie wyjątkiem może być Wasz pies. Oczekuję natomiast, że dzięki niej będą Państwo czerpać wiele radości z faktu posiadania psa, a przecież szczęśliwy właściciel, to szczęśliwy pies. Dziękuję mojemu Ojcu, Edwardowi Sumińskiemu, bez którego rad ta książka by nie powstała.