LEONARD
UPIÓR

(wydanie II poprawione i uzupełnione)
Pomorze • Bydgoszcz • 1987

Okładkę i kartę tytułową projektował
Jan Bokiewicz
Copyright by Leonard, Bydgoszcz 1987
Redakcja Wydawnictw Pozaprasowych „Pomorze”
Pomorskiego Wydawnictwa Prasowego RSW „Prasa—Książka—Ruch
w Bydgoszczy



































Serca ludzkie
na każdej szerokości geograficznej
biją jednakowym rytmem
Wszystko inne,
co się na ten temat pisze i mówi,
to jadowita bzdura






CZĘŚĆ PIERWSZA


PATRICK MOORE AND CO.

Peggy Moore czuła się nieszczęśliwa. Samopoczucie jej wielu ludziom wydawałoby się co najmniej dziwne: 
była piękna, zgrabna, miała rozkochanego w niej bez pamięci ojca, wyrozumiałą matkę, często uszczypliwą 
co prawda, ale również tolerancyjną siostrę, Kathleen, i w ogóle wszystko, co dwudziestotrzyletnia córka 
potentata obuwniczego Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii w czwartym roku wojny mieć mogła. A 
mimo to cierpiała. Świat, wbrew pozorom, nie był dla niej łaskawy.
Peggy była zakochana a jednocześnie nieszczęśliwa, ponieważ głupia wojna nie pozwalała jej korzystać w 
pełni z uroków miłości.
Rzuciła się ojcu na szyję.
— Musisz coś zrobić! — zażądała. — Musisz go ściągnąć do Londynu, bo inaczej...
— Aha — mruknął ojciec Peggy pogrążony myślami w produkcji setek tysięcy par butów dla armii i tyluż 
tysięcy par obuwia cywilnego dla zaopatrzenia sieci domów obuwniczych firmy „Patrick Moore and Co.” 
rozrzuconych w głównych miastach Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii.
— Tatusiu! — tupnęła Peggy — ja do ciebie z tak ważną sprawą, a ty nawet w domu ślęczysz nad tymi 
papierzyskami. Wcale mnie nie słuchasz!
— Ależ słucham, słucham — Mr. Moore odłożył bilans surowcowy swoich licznych zakładów. — Co 
muszę, kochanie?
— Sprowadzić Lena do Londynu albo wynająć mi dom w pobliżu Battery Campu. I zmusić go, aby się na to 
zgodził.
— Czyżby ten i człowiek miał coś przeciwko temu? Peggy przylgnęła do ojcowskiej piersi.
— Zaskakujesz mnie, kochanie, naprawdę — mruknął Mr. Moore wcale nie żartując. Pogłaskał córkę po 
jedwabistych włosach. — Jak się ten człowiek nazywa?
— Len — odrzekła Peggy bliska załamania i jeszcze mocniej wtuliła się w ojca.
— Len... — powtórzył Mr. Moore. Imię to słyszał z ust córki ostatnio dość często, lecz nie przywiązywał do 
tego większego znaczenia. Imiona lokatorów serc dzisiejszych młodych kobiet tak szybko się przetasowują. 
— A co się stało z Clarkiem? — spytał w najlepszej wierze.
Gdyby wiedział, co tym wywoła, wolałby ugryźć się w język. Jego ukochana Peggy odskoczyła od niego jak 
oparzona i krzyknęła:
— Jesteś nieludzki! Nieludzki, nieludzki! — tupała nogami głośno szlochając.
Serce papy Moore’a ścisnęło się z żalu. Clark... Porucznik Clark Buffalo z 13 Amerykańskiej Dywizji 
Powietrznodesantowej. Chłopak barczysty, uśmiechnięty od ucha do ucha. Musiał jednak zranić czymś tę 
delikatną dziewczynę, a on niechcący ranę rozjątrzył. Bał się zbliżyć do córki. Peggy ma irlandzki 
temperament. Do czego ta odmiana temperamentu jest zdolna, panu Patrickowi jako rdzennemu 
Irlandczykowi nikt tłumaczyć nie potrzebował.
Przezornie odczekał chwilę. Córka stała przy stoliku z syfonem wody sodowej i tuzinem ciężkich 
kryształowych szklanek.
— Przepraszam cię, kochanie — odezwał się z bezpiecznej odległości. — Przepraszam i zapewniam, że ten 
człowiek... — wypatrywał reakcji córki — nie podobał mi się od samego początku. Przykro mi, że mówię to 
dopiero teraz, ale to prawda. Wiedziałem, że go odstrzelisz.
Łkanie ucichło.
— Mówisz to poważnie?
— Przysięgam!
— Ale tak całkowicie, całkowicie poważnie, tatusiu? Mr. Moore podniósł uroczyście dwa palce w górę.
— Przyrzekam ci także, dziecko, nigdy więcej nie wymawiać w tym domu imienia Clarka.
Dziewczyna rozjaśniła się.
— Naprawdę, tatusiu?
Papa Moore potrząsnął energicznie głową.
— Słowo! I sprawisz mi wielką przyjemność zapraszając tego...
— Lena — przypomniała Peggy.
— ...na obiad. Gdzie on się znajduje i kim jest?
— Ach, tatusiu! — Peggy przytuliła się do ojca. — Len jest, najprzystojniejszym chłopcem świata! Len jest 
jeszcze wyższy od Clarka i ma niezwykłe maniery, będziesz nim oczarowany. Len jest Polakiem. Pamiętasz, 
jak oni wspaniale spisali się podczas bitwy o Anglię?
— Podczas bitwy o... A tak, tak, kochanie. I w dalszym ciągu dzielnie się spisują — dodał Mr. Moore 
szczęśliwy z poprawy nastroju córki.
Zaskoczyła go wymiana Clarka na kogoś innego. Nigdy by nie przypuszczał, że ten Jankes wyleci z serca 
córki tak prędko. Najprawdopodobniej przy bliższym poznaniu okazał się mniej przyjemny, niż na to 
wyglądał.
Zauważył to z niepokojem. Peggy skończy za miesiąc dwudziestą czwartą wiosnę. Jest oczywiście wciąż 
młoda, byłby jednak rad, gdyby tak pewnego dnia przedstawiła mu ostatecznego już kandydata na męża. 
Peggy jest piękna, odziedziczy fortunę i jej wiek nie ma znaczenia. Martwiło go coś innego. Peggy jest 
subtelną dziewczyną, a wojna dokonuje straszliwych wypaczeń w psychice młodych ludzi. Obserwował to 
na każdym kroku i drżał na myśl, że jakiś psychicznie pokancerowany człowiek mógłby się dobrać do jego 
arcysubtelnej Peggy.
Fakt, że sama do tego nie dopuściła, sprawił mu przyjemność. Clark zrobił na nim dobre wrażenie. Pochodził 
z wpływowej w sferach kupieckich rodziny, był wykształcony, z jego osobą Mr. Moore wiązał plany 
ekspansji sieci swych magazynów obuwniczych na obszar zachodniej półkuli. Amerykanie są rzutcy. Taki 
Clark na przykład mógłby się do tego przydać. W chwilach dobrego samopoczucia niejednokrotnie na 
miejsce Clarka wstawiał innych kandydatów do mariażu z Peggy. Wyobraźnia podsuwała mu rożne 
konfiguracje. Raz błagał o jej rękę Henry Ford II, innym razem dziedzic fortuny Rockeffelerów, a jeszcze 
innym syn Samuela Goldwyna, tego z Metro-Goldwyn-Meyer z Hollywood. W chwilach wyjątkowo 
dobrego samopoczucia trójkę tę wymieniał na jednego z kuzynów króla Jerzego VI.
Ale wyobraźnia swoją drogą, a życie swoją. Clarka w sercu Peggy zastąpił Len. Polacy, dowiedział się od 
córki, są subtelniejsi od Amerykanów. Poza tym dzielnie się biją i według niej mają dobre maniery. Mr. 
Moore cieszył się z tego, chociaż nie wierzył, aby dobrzy wojacy z niezwykłymi manierami byli równie 
dobrymi kupcami.
W tej chwili jednak cieszył się i zadowolenie swoje był gotów jakoś okazać. Szukając sposobu, wpadł na 
pewien pomysł. Prosty i stary jak świat: wyda ją za Lena. Obejrzy go sobie i — jeśli przegląd wypadnie dla 
tego człowieka korzystnie — ożeni go.
Powstrzymał rozpierającą go radość i chwilowo pomysł zatrzymał dla siebie.
— A wiesz co, kochanie? — podsunął ostrożnie myśl. — Może byś zatelefonowała do tego Lena i pod 
jakimś pretekstem ściągnęła go do Londynu? Chętnie go poznam.
Peggy rozstała się z ojcem rozpromieniona. Drogi, kochany tatuś — myślała z wdzięcznością — na 
wszystko znajdzie radę. Postanowiła zatelefonować do ukochanego wieczorem. Jeszcze nie wiedziała, co mu 
powie, lecz zmartwienie o to pozostawiła czasowi. Była dopiero jedenasta. Do wieczora na pewno wpadnie 
na jakiś pomysł, a gdyby nawet nie, zrobi to za nią ojczulek. I żeby dobrze przygotować się na przyjęcie 
ukochanego, udała się do city.
Trzy godziny później, zmęczona chodzeniem po sklepach, wstąpiła do kawiarni „Nightingale”. Kiedy 
kelnerka odeszła z zamówieniem, wtuliła się w fotel. Atmosfera tego lokalu działała na nią kojąco. Lubiła 
dyskrecję jego świateł, spokojne kolory wystroju, dywany tłumiące odgłos kroków, a nade wszystko stale 
obecny tutaj zapach piżma, tytoniu fajkowego i wybornych francuskich koniaków.
Przymknęła oczy. Mogłaby wchłaniać ten zapach bez końca. Podobno w Ameryce Południowej rosną 
drzewa-kwiaty wonią działające erotycznie na wyobraźnię. Peggy nie potrzebowała tych drzew do 
uruchomienia swojej wyobraźni, pod tym względem była samowystarczalna. Gdy zasłonięta rozłożystą 
palmą przymykała oczy i wdychała jej zapach, czuła, jak przenika ją całą i słodko oszałamia.
Pogrążyła się w marzeniach. Dziś wieczorem usłyszy głos ukochanego, a może już jutro przestanie cierpieć. 
Życie stanie się znowu cudowne.
Gmach dowództwa 8 Armii Lotnictwa Strategicznego Stanów Zjednoczonych przywitał kapitana Jamesa 
Gerkina gwarem jak w ulu.
— To byłoby niesłychane! — głos majora Reginalda Reeda drżał oburzeniem. — Więcej — pospolite 
świństwo! Dowiedziałem się, że gdyby mieli to przyklepać, wówczas stary zaprotestuje u samego szefa 
Połączonego Komitetu Szefów Sztabów. A gdyby i to nie pomogło, podkręci opinię publiczną w domu. Tak 
jest, moi drodzy. A on będzie już wiedział, jak to zrobić.
— Stary tego nie zrobi — wtrącił spokojnie pułkownik Bill Burton, który znał generała Doolittle osobiście. 
— Nawet kiedy czuje coś tak śmierdzącego. Nie zrobi — dodał z przekonaniem. — Na pewno poczeka na 
wyjaśnienie sprawy, a potem rzecz załatwi w cztery oczy z nominowanym. Znam go jak siebie, mogę się z 
wami założyć.
— A jeśli nominację otrzyma właśnie Eisenhower? — podważył motyw zakładu i w ogóle cały problem 
zastępca dowódcy do Spraw Sprzętu Latającego Armii, podpułkownik Sheridan.
Pułkownik Frank Dovers z Wydziału Wojny Psychologicznej, który przypadkowo znalazł się w gronie 
podnieconych kolegów, uśmiechnął się zagadkowo. Wybór generała Eisenhowera na stanowisko dowódcy 
połączonych sił sprzymierzonych w Europie przeciąłby raz na zawsze spekulacje związane z istnieniem 8 
Armii Lotnictwa Bombowego jako niezależnego związku strategicznego amerykańskich sił zbrojnych na 
Zachodzie. Zadaniem służbowym Doversa jest psychologiczne oddziaływanie na żołnierzy — niełatwe 
zadanie, choć wielu kolegów uważa jego funkcję, pełnioną wśród młodych, zdrowych ludzi za synekurę. Ale 
niejeden, gdyby spotkał się oko w oko z problemami psychiki ludzkiej, podrapałby się po głowie. Choćby z 
takim jak ten. Armia amerykańska odstawia większość brudnej roboty za Anglików, to pewne, i ludzie mają 
na ten temat swoją opinię. A teraz do kompletu, kiedy wszystko ma się ku końcowi, ci szczwani faceci 
gotowi jeszcze wystrychnąć Roosevelta na dudka, nie wolno przyglądać się temu obojętnie.
Jako jedyny z grona sześciu oficerów sztabu armii oraz członek personelu latającego odmówił przyjęcia 
zakładu.
— A więc, Frank, uważasz, że stary to zrobi, co? — zaczepił go pułkownik Burton.
— Nic podobnego nie powiedziałem.
— To dlaczego nie przyjmujesz zakładu? A może boisz się przegranej, co?
— Nic podobnego — zaprzeczył żywo Dovers. — Wcale się nie boję. Mogę się założyć, że się nie boję.
Major Reed ostentacyjnie odwrócił się do niego plecami.
— Zostaw go. On musi te rzeczy wpierw uzgodnić z sobą... Ja przyjmuję zakład i podbijam o pięć punktów. 
Doolittle nie będzie czekał i rzecz uprzedzi. Stawiam piętnaście punktów, że uprzedzi. Dewizą naszej armii 
jest atak.
— Pewnie! Jesteśmy armią ataku — przytaknął pułkownik Finnegan zastępujący dowódcę sztabu armii, 
generała Holta, przebywającego chwilowo na urlopie w Stanach. Wczoraj dostał od niego pocztówkę 
wysłaną z Waszyngtonu. A przecież Holt mieszka w San Francisco...
— Przyjmuję zakład przeciwko Billowi! — zawołał. — Coś mi się wydaje, że urlop Holta nie jest zwykłym 
urlopem.
— A dlaczego by nie miał być? — obstawał przy swoim pułkownik Burton, który znał generała Doolittle’a 
jeszcze z West Point. Doolittle już jako kadet wyróżniał się zrównoważonym charakterem. Doolittle był 
zawsze w porządku. Znając generała tak dobrze mógł śmiało podjąć wyzwanie Reeda.
— Biorę twoje piętnaście punktów i dodaję dziesięć, razem dwadzieścia pięć. — Podniósł rękę na znak 
przejęcia akcji.
— Chłopcy, stawiam dwadzieścia pięć dolarów przeciwko jego piętnastu!
Dovers, segregujący podbicia według ich psychologicznego pochodzenia, na moment zagubił się w 
porządku. — Na co jest piętnaście, a na co dwadzieścia pięć?
— Moje piętnaście, że generał przystąpi do ataku, zanim ta banda z Pentagonu coś uknuje — wytłumaczył 
major Reed.
— A moje dwadzieścia pięć przeciwko jego parszywym piętnastu, że Doolittle odczeka w spokoju do 
oficjalnej nominacji głównodowodzącego, a potem dostosuje się do jego decyzji — wyjaśnił zawsze 
subordynowany pułkownik Burton.
— A jeżeli facetem tym zostanie Anglik? — podciął go Finnegan.
Burton wzdrygnął się dostrzegalnie.
— Anglik?
— A mało nam już namieszali?
— Obojętnie, kto nim zostanie — obstawał przy swoim Burton. — Chłopak nasz czy ich, Doolittle dostosuje 
się do decyzji. —
Z ręką wyciągniętą do zakładu podszedł do Reeda.
Rozległo się klaśnięcie dłoni. Dwadzieścia pięć punktów. Rekordowy zakład w sztabie wynosił dotąd 
pięćdziesiąt punktów Ale to był generalski zakład, chodziło, zdaje się... nieważne o co. — Przecinaj! — 
zawołał do Finnegana. — Kto następny?
Pułkownik Dovers pokręcił smętnie głową. Niefrasobliwość Amerykanów nie ma granic — stwierdził nie 
pierwszy raz od czasu przywdziania munduru, wciąż bez specjalnego niepokoju, a nawet z zadowoleniem. 
Wczoraj sam Finnegan odczytał rozkaz Połączonego Komitetu Szefów Sztabów zakazujący wszelkiej dy-
skusji na temat osoby przyszłego głównodowodzącego operacją inwazji Europy. Podobno prezydent 
zaniepokoił się szowinistycznymi nastrojami w szeregach armii i zażądał powstrzymania się od gadaniny na 
ten temat do dnia ogłoszenia oficjalnego komunikatu w sprawie nominacji. Brytyjczykom na tym zależy...
Dovers domyślał się przyczyny: Brytyjczycy chcą znowu dyrygować w Europie. Podczas poprzedniej jatki 
światowej generał Pershing dowodził tylko siłami amerykańskimi. Kiedy wojna się skończyła, otrzymał 
rozkaz od głównodowodzącego armiami alianckimi, Europejczyka, atoy zabrał swoje manatki i poszedł do 
domu. Teraz chcieliby powtórzyć zagrywkę i dlatego namawiają prezydenta do zamknięcia ludziom gęby. 
Przeklęci Europejczycy.
„Wasze niedoczekanie”! — pogroził im w duchu. A na głos oświadczył:
— Jestem przeciwko uprzedzaniu decyzji. Nominację powinien otrzymać Amerykanin. Marshall albo Ike 
Eisenhower, z Ikem zawsze się dogadamy. Ale jesteśmy wojskiem. — Wyciągnął rękę. — Przecinaj, 
Finnegan.
— Czy dobrze słyszę? — Reed patrzył podejrzliwie na beznamiętną twarz pułkownika. — Toż on jest 
wyraźnie przeciwko nam!
Dovers machnął lekceważąco ręką. Specjalista jego pokroju wiedział, co robi. Zadaniem Oddziału Wojny 
Psychologicznej jest wpływanie na nastroje panujące w armii. Stan psychiczny żołnierza jest równie ważny 
jak jego uzbrojenie, jeżeli nie ważniejszy — stara prawda. Żołnierze francuscy na początku poprzedniej 
wojny byli słabiej uzbrojeni i wyszkoleni od niemieckich, a się nie dali... Rosjanie w pierwszym roku wojny 
odbierali lania, jakich świat nie widział, a dzisiaj co wyraibiają... Japończycy gonili McArthura po 
Pacyfiku... Psychika i jeszcze raz psychika. Żołnierz amerykański jest warchołem z urodzenia. Dobry war-
choł ipod przełożonym nie warchołem będzie złym żołnierzem; przełożonym dobrego warchoła powinien 
być tylko warchoł większy od podwładnego. Pod takim dowódcą żołnierz-warchoł będzie najlepszym 
żołnierzem. Z wykładni tej wypływał wniosek jasny jak słońce na niebie: zadaniem jego, pułkownika 
Doversa z Oddziału Wojny Psychologicznej, jest zadbać o udaremnienie knowań Anglików.
Zawiesił tajemniczo głos.
— To nie wszystko, chłopcy...
W podniosłym milczeniu wydobył z portfela jeden banknot dwudziestodolarowy, jeden pięciodolarowy i oba 
położył na biurku; Dovers z prostych rzeczy umiał robić przedstawienie. Potem z drugiej przegrody portfela 
wyjął banknot pięćdziesięciodolarowy i rzucił go na poprzednie.
— Poważna sprawa, poważne pieniądze — rzekł flegmatycznie. — Stawiam siedemdziesiąt pięć punktów na 
dwie rzeczy naraz. Po pierwsze: armia nasza zostanie na mur podporządkowana dowódcy lotnictwa 
frontowego i tym samym przestanie istnieć jako samodzielny związek strategiczny, po drugie: nominację na 
głównodowodzącego połączonymi siłami sprzymierzonych otrzyma Anglik.
— W żadnym wypadku! Wykluczone! — rozległ się chóralny protest.
— Pieprzenie w bambus! — krzyknął „Milczek”, podpułkownik Grant.
— Na miejscu Doolittle’a kazałbym wtedy zbombardować Londyn! — zaperzył się major Reed, w którego 
żyłach płynęło sto procent krwi irlandzkiej. — Nigdy się na to nie zgodzimy!
— Anglik, rzekłem — Dovers uśmiechnął się cierpko. — I jak chcecie, mogę dorzucić trzecią rzecz: będzie 
nim Montgomery. Nie dałbym głowy, czy facet już nie zdaje interesu w Italii dowódcy naszej 5 Armii,. I 
wtedy będzie tak: my zajmiemy się podrzędnym teatrzykiem wojennym w Makaronii, a Anglicy będą 
kierować operacją inwazji Europy. Operacją, jakiej świat nie widział. Dobre sobie, co?
Pułkownik Finnegan zakrztusił się gumą do żucia. Major Reed spurpurowiał, jak gdyby cała krew uderzyła 
mu do głowy. Umiarkowany w wypowiedziach podpułkownik Sheridan, zastępca Billa Burtona do Spraw 
Sprzętu Latającego Armii, przygryzł wargi. Samopoczucie jego pogarszała znajomość pewnych liczb: tylko 
w trzech kwartałach bieżącego roku rząd Stanów Zjednoczonych dostarczył Brytyjczykom kilkanaście 
tysięcy bombowców, myśliwców i innych typów samolotów bojowych o różnym przeznaczeniu; niezależnie 
od gotowych maszyn dostarczono im części zapasowe, z których można złożyć drugie tyle samolotów. Tyle 
wiedział Sheridan o dostawach sprzętu latającego, nie mówiąc o innych dostawach, o których też wiedział 
niejedno. To wszystko otrzymali tylko w trzech ostatnich kwartałach. Otrzymali za darmo. Dodać do tego 
trzy i pół miliona chłopców, którzy w odpowiednim czasie pójdą i zrobią, co należy. Na rozkaz 
Brytyjczyka...
— To byłoby świństwo — powiedział na swój zawsze wyważony sposób. — Świństwo nad świństwami. Ale 
gdyby...
— Co? — doskoczył do niego zapalczywy Reed. — A więc to prawda! Prawda, tak?
— Ależ skąd! Broń Boże, Reg.
Sheridan nie cierpiał na amerykański kompleks niższości wobec wyspiarzy. Dla niego Brytyjczycy byli 
przeklętymi Brytyjczykami, niczym więcej. i
Wydobył siedemdziesiąt pięć dolarów i rzucił je na stos banknotów.
— Wierzę w zdrowy rozsądek naszego prezydenta — powiedział.
— Te dorszojady zamglone! Jeżeli myślą, że zamkną nam gęby, żeby rzecz obsadzić swoim, to się cholernie 
mylą! — oświadczył major Reed. — Wystąpił przed kolegów. — Powinniśmy gadać, chłopcy. Gadać jak 
najwięcej. Zmobilizować facetów z prasy, zaalarmować kongresmenów, zaangażować opinię publiczną w 
Stanach, aby już teraz zmusiła prezydenta do patrzenia im na ręce. Takie są nasze konstytucyjne prawa. 
Jawne gadanie na ten temat nie ma nic wspólnego z tajemnicą wojskową i Pentagonowi wara od naszych 
języków. Widzę w tym zamach na nasze obywatelskie prawa. Ja, Reginald Reed, oświadczam uroczyście, że 
nie dostosuję się do rozkazu Połączonego Komitetu Szefów Sztabów. Ani mi się śni!
Pułkownik Dovers zerknął na zegarek. Atmosfera była prawdziwie amerykańska. Dovers kochał Amerykę.
Przemierzając później przestrzenny hali wyłożony płytami marmurowymi, idąc wzdłuż marmurowych ścian 
jaśniejszych niż posadzka, w inny deseń zastygłych żyłkach magmy, podpierany co parę jardów 
marmurowymi cokołami dźwigającymi popiersia słynnych żeglarzy, piratów, awanturników, odkrywców, 
wodzów — twórców Imperium Brytyjskiego, myślał o stanie umysłów kolegów pozostawionych w 
gabinecie Billa Burtona. Naród jest wrażliwy, stwierdził z ufnością. Naród składający się z czułych i dum-
nych jednostek nie pozwoli się prowadzić obcemu. A Amerykanie są do tego pomysłowi i nie mają 
poważania dla milczenia. Nawet kiedy sam prezydent o to prosi.


Reginald Reed był czystej krwi Irlandczykiem. Irlandczyków cechuje prostoduszność, upór, głęboka wiara w 
siebie i Boga, ale przede wszystkim w siebie. Gdyby Irlandczycy przy swojej inteligencji byli mniej 
prostoduszni, wyspa ta, zamiast Wielkiej Brytanii, nazywałaby się dzisiaj Wielką Zjednoczoną Republiką 
Irlandii. Tak mawiał ojciec Reginakta Reeda i tak mawia Reginald, ilekroć myśli o Anglikach.
— Kręcą nami, jak chcą, kapitanie, a my o wszystkim dowiadujemy się po wszystkim. Mówi pan, żeby 
wstrzymać dostawy sprzętu i amunicji, bo nie macie miejsca na lotniskach. Niech pan powie to generałowi 
Doolittle. Niech pan powie to samemu prezydentowi, bo ja nie dam rady zatrzymać dostaw. Przemysł 
rozkręcił się na pełne obroty, oni podkręcili prezydenta i ten wysyła. — Rozłożył bezradnie ręce. — Teraz 
trudno, układajcie jedno na drugie.
— Ale my naprawdę nie mamy gdzie tego składować. Rozebranymi na części maszynami zastawiliśmy kryte 
składowiska.
Góry bomb magazynujemy pod gołym niebem. Skrzynie z amunicją i częściami zapasowymi blokują nam 
drogi dojazdowe do lotnisk...
— Mówi pan bardzo plastycznie — przerwał Reed wysłannikowi 897 grupy bombowców — ale nic na to nie 
poradzę. Magazynujcie na stos.
— Do tego potrzeba specjalnych układarek, a takich nie mamy. W całej grupie nie mamy.
— To zamówcie. Sprowadzimy. — „Właśnie, niezły pomysł powiększenia powierzchni składowej — 
spostrzegł Reed. Pozastawiane lotnisko może stanowić zagrożenie dla załóg latających. Obowiązkiem 
kwatermistrzostwa jest wyeliminowanie tego rodzaju niebezpieczeństwa. Niebezpieczeństwa potencjalne są 
w stanie podciąć wolę człowieka. Takim czymś może być byle co. Brak na przykład guzika u spodni 
żołnierza może w określonych warunkach okazać się zagrożeniem dla jego życia. Brak odpowiednich 
układarek — przy ich tam zagraceniu — stanowi potencjalne zagrożenie sprawnego funkcjonowania 
lotniska”. Rozłożył notatnik na czystej stronie.
— W porządku, kapitanie. Ile układarek, pańskim zdaniem, rozwiązałoby problem?
— Nie w tym rzecz — bronił się kapitan James W. Gerkin, wysłannik 897 grupy bombowców.
— Może i nie — zgodził się major — ale pan wskazał mi problem, a my tu jesteśmy na wasze potrzeby. 
Stawiacie problem — naszym obowiązkiem jest go rozwiązać. Jak pan myśli: dziesięć układarek na każde 
lotnisko wystarczy?
— Ale my naprawdę...
— W porządku. Joe! — Reed^ wywołał oficera prowadzącego dział pomocniczego sprzętu transportowego. 
— Wylicz po dwadzieścia wysokoprężnych układarek na lotnisko i zamów je u generalnego kwatermistrza. 
Rzecz jest pilna, dziękuję. — Powrócił znowu do Gerkina. — Co jeszcze mogę zrobić dla pańskiego do-
wódcy, pułkownika Breakingridga? A może jakiś osobisty problemik? Śmiało, kapitanie.
Przymrużył swoje szczere, na ludzkie słabości wyrozumiałe oczy i zanucił pierwsze słowa ze szlagieru 
filmowego: „Gdy irlandzkie oczy się śmieją...”
— Cha, cha, mam głos, co? Lubię uśmiechnięte oczy. A ponieważ uważam, że zadowolony z życia człowiek 
jest uśmiechnięty, więc robię, co mogę.
Wydobył z szafki butelkę whisky i dwie pękate szklanki. Ruchy jego były szybkie i sprawne jak u barmana 
obsługującego w pogodny weekend klientów, których gusty zna na pamięć. Podsunął bliżej gościa pudło z 
cygarami.
— Głowa mi pęka jak cholera. Pęka jak sto diabłów. Na imię mi Reginald. Możesz mnie nazywać Reg. A 
tobie?
— Jim — odrzekł Gerkin przycinając uważnie czub cygara. Myślami tkwił na swoim lotnisku. Widział minę 
dowódcy grupy, kiedy mu melduje o układarkach...
— Wszystkiemu winna ta cholerna mgła tutaj, możesz mi wierzyć, Jim. Mgła i te niespodzianki. Czy 
słyszałeś, że mamy się dostać pod rozkazy Anglika? Wszystkie amerykańskie siły zbrojne w tym kraju 
włącznie z naszą armią lotniczą? Podobno już znaleźli faceta, któremu mają to powierzyć. Anglika, 
wyobrażasz sobie?
— Anglika?
— Jak Boga kocham. I rzekomo gość już zamierza wkitować nas w lotnictwo frontowe. W tych mysich 
królików, wyobrażasz sobie? Nam, najpotężniejszej armadzie powietrznej świata, facet taki rozkaże 
uporządkowanie mu przedpola albo... — pochylił się na biurko — złapie za telefon i powie: „Hej, wy z 
ósmej, sypnijcie trochę bombami na ten tam lasek, bo z czołgami nie mogę się przedostać...” Anglik, 
wyobrażasz sobie?
— To nieźli dowódcy — powiedział Gerkin. — Tacy marszałkowie lotnictwa jak Harris czy Tedder, 
Alexander lub Montgomery, jeśli idzie o armie lądowe. Nieźli.
— Kto mówi, że nie są dobrzy — skrzywił się boleśnie major. — Rzecz w tym, że dzisiaj roi się od dobrych 
dowódców i dlatego jest tak źle. Jesteśmy wielką armią wielkiego narodu i jako taka nie możemy pozwolić 
na prowadzenie nas przez obcego. I w dodatku Anglika...
— A tak, rzeczywiście — zmitygował się kapitan Gerkin. Dopiero teraz dostrzegł skutki takiego kroku. — 
Chłopcom w eskadrach decyzja taka mogłaby się nie podobać. Jestem pewien, że wywołałaby dużo gadania.
Do pokoju wrócił porucznik, któremu major zlecił zamówienie układarek. Obszedł pryncypała z tyłu, niosąc 
na rękach plik folderów reklamowych.
— Wywołałoby dużo gadania? — podchwycił radośnie major. — A wiesz, że włożyłem w to siedemdziesiąt 
pięć dolarów? Siedemdziesiąt pięć przeciwko dwudziestu pięciu, że Kecz należy ukręcić, zanim Pentagon 
nie przyklapie tego na dobre. A czym można to ukręcić? No pomyśl, chłopcze, czym?
— Gadaniem — odgadł błyskawicznie Gerkin.
Porucznik rzucił foldery na biurko. Nie zwracając uwagi na majora ani na gościa rozłożył jeden i podsunął 
pryncypałowi pod nos.
— Tak jest, gadaniem! — zawołał major pełen wigoru. — Należy gadać. Na każdym szczeblu gadać, a 
przede wszystkim w jednostkach operacyjnych. Prezydent jest czuły na głosy personelu latającego i nie 
pominie ich milczeniem. Czy wiesz, że nasz...
Spostrzegł porucznika sterczącego z boku i kolorowe foldery na biurku.
— Co cię gnębi, Joe?
— Kwatermistrz pyta, o jakie układarki chodzi? Zamówienie ma precyzować parametry tych urządzeń, typy 
i najlepiej nazwę producenta. Kwatermistrz przesyła te foldery. Mamy je sobie obejrzeć i wybrać.
— To wybierz sann i nie zawracaj mi głowy — burknął major. Odsunął leżący przed nim egzemplarz i 
powrócił do tematu.
— Rekordowy zakład w dowództwie wynosi od dzisiaj siedemdziesiąt pięć punktów, Jim, i tu — otworzył 
dłoń — kaktus mi...
Na jego dłoń porucznik położył folder. Był to młody człowiek znający swego przełożonego i wiedzący, jak z 
nim postępować.
— Generalny kwatermistrz będzie za godzinę rozmawiał z Waszyngtonem i żąda dokładnego opisania 
zamówienia — powiedział beznamiętnym głosem. — A ja na układarkach się nie znam i przez pomyłkę 
mogę sprowadzić koparki.
Odstawił na bok pudło z cygarami i butelkę, na ich miejsce rzucił plik folderów. — Generalny kwatermistrz 
— zaznaczył dobitnie — żąda podania parametrów eksploatacyjnych układarek, typów konstrukcyjnych i 
jeśli można, nazwy producenta.
Major był niepocieszony.
— Zawsze w najważniejszym punkcie rozmowy ten przeklęty zegarmistrz — ulżył sobie na generalnym 
kwatermistrzu amerykańskich sił zbrojnych stacjonujących w Wielkiej Brytanii — musi się odezwać. — Ale 
się na niego nie pogniewał. Służba dla Reginalda Reeda była pracą za płacę. A pracy, za którą bierze się 
pieniądze, nie wolno lekceważyć.
Ścisnął zębami cyga.ro i zabrał się do folderów. Reed — przed wojną dyrektor handlowy przedsiębiorstwa 
budowlanego — znał się na sprzęcie mechanicznym potrzebnym do pracy w terenie. Byłby złym 
dyrektorem, gdyby nie wiedział, iż dobrym sprzętem mechanicznym dobry operator zrobi wszystko. Nawet z 
zawalonego dostawami lotniska najbardziej przelotową promenadę świata. Do wyboru zaprosił przyszłego 
użytkownika.
Folderów było sporo. Egzemplarz rozłożony przez porucznika prezentował produkty zakładów Wheel-Lift 
Inc. Były tam różne typy układarek przeznaczanych do pracy na podłożu utwardzonym, gładkim; Reed 
odłożył folder na bok i sięgnął po następny. Przez całą szerokość czołowej strony biegł napis: NAJLEPSZE 
UKŁADARKI ŚWIATA. — Gówno — skrzywił się major rzucając od razu folder do kosza. Reed miał 
poważanie dla reklamy. Dla każdej, byle nie głupiej. Reklama musi być podstępna. Podstępna reklama nigdy 
nie jest pierwszoplanowa. Pierwszoplanowa reklama głosi: NAJLEPSZE UKŁADARKI ŚWIATA. Mądry 
facet od reklamy napisałby na przykład: „Nasi konstruktorzy uważają je za absolutnie doskonałe. 
Konkurenci na nie złorzeczą A TY?...”; lub też: „Co byś proponował tutaj zmienić — nagroda za trafną 
propozycję”. Reklama musi wbić się czytającemu w głowę, nie tylko w oczy, a już w ogóle nie może strzelać 
od razu z największego kalibru. Następny folder należał do firmy Ferguson and Ferguson specjalizującej się 
w sprzęcie dużej mocy przystosowanym do pracy w ciężkim terenie. Ferguson and Ferguson to znana marka, 
Reed szanował znane marki. Zakłady mieściły się na wilgotnym północnym wschodzie Stanów i celowały w 
sprzęcie zdatnym do pracy w glinie i błocie.
— To prawie tutejsze warunki terenowe — spostrzegł. — Wasza grupa stacjonuje w hrabstwie Norfolk, a 
tam deszczu nie brakuje. Te powinny być dobre, nie sądzisz?
Żeby nie popełnić błędu, wywołał w sobie wizję lotnisk grzęznących w glinie i błocie, unieruchomionych po 
osie pojazdów kołowych i żwawo kręcących się między tym wszystkim układarek gąsienicowych firmy 
Ferguson and Ferguson.
— Lepszych nie znajdziesz na całym świecie — zdecydował. — Znam się na tym sprzęcie jak nikt w armii. 
Do piracy na zapakowanych pod niebo lotniskach nie znajdziesz nic lepszego, fergusony biją o dwie klasy 
wszystkie inne. Biją, Jim, mogę się z tobą założyć. — Na gorąco podyktował porucznikowi zamówienie: — 
A więc, Joe, żądamy układarek firmy Ferguson and Ferguson model HL/42-43 na gąsienicach, 
dwuwidłowych, wysokosiężnych o pułapie piętnastu stóp.
Zamknął folder i przed odprawieniem porucznika wetknął mu w zęby cygaro. — Kłaniaj się facetowi ode 
mnie, Joe. Kłaniaj się nisko.
Zadowolony z owocnego wysiłku uśmiechnął się. Generalny kwatermistrz nawet nie wie, jakich ma ludzi. 
Jim przyjechał po układarki i dostał je od ręki. Joe przyszedł z kupą folderów, z masą papieru, którego 
przejrzenie zajęłoby każdemu przynajmniej dzień, a został załatwiony w minutę. Ech, praca!




II

Wtulona w fotel i zasłonięta rozłożystą palmą przed męskimi natrętami, którzy, gdzie by się nie pokazała, 
pożerali ją pożądliwymi spojrzeniami, Peggy ujrzała taki obrazek:
Do lokalu wszedł lotnik amerykański. Mężczyzna wysoki, gładko uczesany, o opanowanych, oszczędnych 
ruchach. Amerykanin był doskonale zbudowany — to odkryła Peggy w sekundę. Urodę mężczyzny kobiety 
spostrzegają zwykle już na pierwszy rzut oka. Nawet w najsilniejszym zaangażowaniu uczuciowym Peggy” 
nie przestawała reagować na kształt i piętono. Pod tym względem nie różniła się od wszystkich estetek. 
Estetce-Peggy Amerykanin wydał się mężczyzną przystojnym, władczym, ale nie mającym wyrozumienia 
dla kobiet.
Lotnik rozejrzał się po sali, jak gdyby kogoś szukał. Potem zajął miejsce przy wolnym stoliku, wcisnął się w 
fotel i znieruchomiał.
Od pewnego czasu Peggy nie zwracała uwagi na Amerykanów. Nie dlatego, aby miała coś przeciwko nim 
jako narodowi. Amerykanie są dobrze zbudowani, wysportowani, władczy — tego im nie odmawiała. 
Zarzucała im jednak okropny brak wyrozumiałości dla kobiet. Mężczyźni nie posiadający tych cech nie byli 
dla niej męscy. Peggy miała własną filozofię. Nie wyczytaną z książek, nie wziętą z życia, nie przejętą od 
kogokolwiek. Filozofia jej — jak Ziemia wokół Słońca — obracała się dokoła jednego tematu: mężczyzny. 
Zresztą stawiała im wysokie wymagania. Męskość ich musiała wyrażać się stałym promieniowaniem siły, 
czułości i nade wszystko bezgranicznej troski o kobietę.
Jak każda subtelna istota, Peggy miała swój wewnętrzny świat. Mieszkali w nim tatuś, mamusia, Kathleen 
oraz wybrani osobnicy, których tam dopuszczała. Byli to ludzie sympatyczni, mówiący językiem kwiatów, 
poruszający się jak motyle. Świat ten mieścił się w jej serduszku. A było ono niespokojne i zachłanne. Kiedy 
śpiew ptaków i trzepotanie motyli wypełniało ją po brzegi, wynosiła serduszko na zwykły świat, między 
zwykłych śmiertelników. Czuła się wtedy jak boginka łaskawości. Niekiedy zaczarowywała się w zwykłą 
kobietę.
Występując w tym wcieleniu, poznała Glarka. Było to wiosną. Natura pulsowała młodym życiem, życie 
kwitło zielenią, zieleń kwiatami, te rozchylonymi, wyczekującymi na zapylenie kielichami, a na wszystko 
padało słońce. Tak piękne jak może być tylko w Surrey. Życie Peggy jest jedną nie kończącą się wiosną. 
Tryskając szczęściem natknęła się na niego. Clark był wysoki, dobrze zbudowany, miał ciemnoniebieskie 
oczy. Jaki wspaniały zestaw wydarzeń: zielenią pachnąca wiosna, popołudniowe słońce zalewające pędzący 
pośród lawendowych pól kabriolet, samotny chłopiec z oczami imodraków i ona przepełniona szczęściem.
Zabrała chłopca z szosy i pojechała dalej. Ale dojechała tylko dc najbliższego lasku.
Szczęście jest materią. Gdy serce człowieka tętni życzliwością dla innych, radością, osiąga się pełnię 
szczęścia. Gdy pełnię się osiągnęło, a szczęścia wciąż przybywa, trzeba je albo przelać na kogoś, albo 
popaść w cierpienie. Samochód pędził przed siebie. Impet ciepłego powietrza rozwiał jej włosy, kładł się na 
dekolt, twarz, piersi i nagle... zadarł spódniczkę na oczy. Samochód gwałtownie przystanął. Chłopiec 
nacisnął hamulec, jego wzrok. spoczął na jej odsłoniętych udach. Gdzieś wysoko pochylało się słońce, z 
nieba szedł miłosny śpiew skowronków, silny zapach trawy i lawendy przyprawił ją o zawrót głowy. Słaba 
oparła się na ramieniu chłopca. Później, goniąc resztkami sił, ratunku szukała w jego ustach, potem wszystko 
rozpłynęło się we mgle...
Gdy znowu otworzyła oczy, słońca na niebie już nie było, skowronki nie śpiewały, chłopiec leżał 
wyciągnięty obok niej. Śliczny chłopiec o ciemnoniebieskich oczach. Przyjechała po niego następnego dnia. 
Przyjeżdżała codziennie, wiozła go do najbliższego zagajnika, gdzie długo oddawała siebie na pastwę jego 
oczu, jelcze później do hoteli w Londynie, a w końcu do domu. Ale tylko po to, aby przedstawić go tatusiowi 
i zaraz ciągnąć do swego „raju” na piętrze i tam sycić się; jego ciemnoniebieskimi oczami...
Bezdenna miłość daje się bez końca i chce brać bez końca, uważała Peggy. Branie miłości i dawanie 
odbywało się w jej podświadomości, nie wiedziała, jak to się dzieje. Gdy stawała przed ukochanym, świat 
zaczynał tracić swe wymiary, rozdzwaniać się w niej słodko i obezwładniać.
Miłość jest siłą przemożną. Poddawała się tedy jej posłusznie, popadała w stan bezwoli, błogostanu, z 
którego budził ją... bezruch ukochanego.
„Suko nienażarta! Jesteś ciężko chora! Powinnaś się leczyć!”
Nieprawda, Clark nde miał racji! To nieprawda, że chciała tylko brać bez wytchnienia. Branie miłości nie 
jest godne takiej kobiety jak ona; nie brać, a dawać chciała. Miał czerpać z niej jak z bezdennej studni. Sycić 
się do woli, nagarniać w siebie słodycz jej ciała, choćby do skonania, gdyż kiedy przestawał, zaczynała się 
czuć nieszczęśliwa. Tej prostej prawdy nie chciał zrozumieć chłopiec z ciemnoniebieskimi oczami, od 
którego nie chciała przecież nic więcej tylko miłości.
Len jest inny od Clarka. Len ma niezwykle maniery, jest subtelny i wyrozumiały. Po czym to poznała?
Wówczas w pociągu, gdzie go spotkała, wystarczyło jej jedno spojrzenie, aby przeniknąć go na wskroś. 
Złośliwa Kathleen śmiała się z niej. Nie wierzyła, że można poznać się na mężczyźnie jednym spojrzeniem, 
upodobać go sobie drugim i rozkochać się w nim do nieprzytomności — trzecim, nie potrzebując na 
wszystko razem więcej jak połowę minuty. Kathleen nie rozumie tych spraw. Jest starsza od niej o dziesięć 
lat, nigdy się nie kochała, całe swoje życie spędziła na korcie; gra w tenisa stanowczo nie sprzyja 
dogłębnemu poznawaniu ludzi. Kathleen ma pełną figurę, olbrzymie oczy i właściwie powinna się podobać. 
Ale skoro patrzy na mężczyznę jak na partnera do dwóch setów. Biedna Kathleen. Ale Peggy ją rozumiała. 
Kathleen nie miała jeszcze przyjemności poznać Lena i dlatego tak mówi. Gdy go pozna, z pewnością 
zmieni zdanie. Kathleen jest miła. Skoro Len spojrzy na nią swoimi słowiańskimi oczami, uwierzy, że jest 
kochana przez najwspanialszego mężczyznę świata.
Przywołała kelnerkę. Miała jeszcze sporo spraw do załatwienia Chciała wstąpić do fryzjera i o piątej spotkać 
się z Suzan. Suzie ma poważne kłopoty ze swoją krawcową, musi ją koniecznie uspokoić. Okropna wojna. 
Londyńskie salony mody szyją wojskowe mundury, paryskie są zajęte przez Niemców, zza Oceanu sprowa-
dza się tylko broń i żywność. Beznadziejne życie. Zresztą z Ameryki Peggy i tak niczego nie sprowadzała. 
Nowoczesna kobieta ubiera się w Paryżu, używa francuskich kosmetyków, oddycha Francją. A dziś? Biedna 
Suzan. A może by tak przedstawić jej Lena? — pomyślała. Suzan wściekłaby się z zazdrości.
Kelnerka zabrała tacę z banknotem. „Nightingale” świecił jeszcze pustkami. O tej porze jest tutaj tak zawsze, 
ruch zaczyna się później. Patrząc na salę jeszcze raz zerknęła na Amerykanina, który wydał się jej znajomy. 
Przyjrzała się mu uważnie.
Podnosząc się do wyjścia, oniemiała z wrażenia: Amerykanin zerwał się nagle z miejsca i zniknął w hallu, 
skąd po sekundach wrócił z... Lenem.


Mr. Patrick Moore odłożył słuchawkę telefonu. Lekkość, z jaką to uczynił, znamionowała u niego wyborny 
humor.
Posiadacz osiemdziesięciu sześciu procent akcji zakładów Patrick Moore and Co., przebywając w swoim 
gabinecie, niczym nie przypominał domowego papcia Moore’a. Ten istniał tylko w gronie jego własnej 
rodziny. Poza jej kręgiem zaczynał się prezes Moore. Człowieka tego cechowały rzeczowość i 
dalekowzroczność. Dzięki tym zaletom stał się właścicielem ponad czterech piątych akcji jednych z 
największych zakładów obuwniczych w Zjednoczonym Królestwie i prawie ich nie koronowanym władcą. 
Do niepodzielnego berła i korony brakowało mu pozostałe czternaście procent udziałów. Myślał o nich z nie 
mniejszą troskliwością aniżeli o posiadanych osiemdziesięciu sześciu. Myślał jak pasterz o owieczce, która 
zagubiła się stadu, chociaż jego owieczką one jeszcze nie były.
Do osiągnięcia celu swego życia pozostały mu dwa kroki. Jeden zrobi za godzinę, drugi — za miesiąc, aa 
dwa, za rok, dłużej trwać to nie będzie. Najpóźniej za rok wszyscy w tym kraju, znający się na butach, 
nazywać go będą potentatem, tytanem, królem i czym tam jeszcze przemysłu obuwniczego. Nie kogo 
innego, a jego. Osiągnie wszystko, co w jego branży osiągnąć można. I co potem? Kiedy do zdobycia nic 
więcej nie zostanie?
Czuł się jak przed skokiem w próżnię. Niejeden raz stawiał sobie to pytanie.
Nigdy nie umiał na nie odpowiedzieć jednoznacznie. Podobno władza oszałamia. Może innych, jego — nie. 
Myśl o władzy całkowitej nad swoim królestwem wywoływała w nim nie oszołomienie, a coś w rodzaju 
wewnętrznej lekkości. Im bardziej zbliżał się do jej pełni — i o tym myślał — nachodziło go uczucie, jak 
gdyby przestawał podlegać prawu przyciągania ziemskiego. Nie było mu z tym najlepiej.
Wziął tabletkę nasercową i popił wodą.
Przed chwilą telefonowała jego najdroższa córka. Dziewczyna była tak przejęta, że ledwie wyciągnął z niej 
coś o tym Lenie. Biedne dziecko. Jej przejęcie udzieliło się również jemu.
Przycisnął klawisz dyktafonu.
— Pani Palmer, proszę!
Uśmiechnął się czule do dużej fotografii Peggy stojącej na biurku. Dwa rzędy lśniących brylantów w 
rozchylonych ustach i wielkie, jakby czymś od środka przestraszone oczy — jego słodkie, biedne dziecko. 
Tylko on wiedział, jak biedne. Postanowił uczynić wszystko, aby szczęście jej stało się całkowite.
— Co jeszcze nas czeka, Raq? — zagadał pogodnie sekretarkę, którą w gabinecie nazywał tym skrótem.
Pani Palmer lubiła jego energiczne „Raq”, minę, jaką przy tym przybierał, i przymrużone oczy. Nigdy nie 
wiedziała, co się w nich naprawdę czai.
Robiąc po każdej pozycji co do sekundy obliczoną przerwę, odczytała z terminarza:
— Godzina czternasta trzydzieści: sir Robert Courtney z R.R. Bros. Incorporation; sekretarka sir Roberta 
właśnie telefonowała informując o jego wyjeździe. Godzina piętnasta trzydzieści: dyrektor Kendall — 
przedyskutowanie z panem spraw omówionych z sir Robertem. Godzina szesnasta trzydzieści: delegat 
robotników z odsalarni, Brown — sprawa drugiego śniadania.
Prezes Moore podrapał się po łysinie. Ilekroć coś zachwaszczało mu porządek dzienny lub zmuszało do 
zmiany raz przyjętego stanowiska, tam — na czubku swej łysej jak kolano czajki, szukał rozwiązania.
— Brown też?
Całkowicie o mim zapomniał. Duchowo przygotował się na wielkie rzeczy. Osiemdziesięciosześcioletni sir 
Robert Courtney, zadra w jego sercu — na to się przygotował. Na uszlachconego podczas ostatniej wojny 
rekina przemysłu obuwniczego Anglii, dziś marną szprotkę, dzierżącą w pyszczku dziewięć z brakujących 
jemu do setki czternastu procent akcji zakładów Patrick Moore and Co.
— Wiesz, Raq — odezwał się jeszcze niezupełnie zdecydowany — przełóż tego Browna na jutro. Dzisiaj 
będzie sir Rot i dyrektor Kendall, a potem...
Przypomniał sobie wieczorną przymiarkę Lena do Peggy i ich obojga do roli dziedziców jego fortuny, gdy 
wtem wpadł na pewien pomysł. Zrazu uśmiechnął się bagatelizująco. Ale pomysł nie uleciał z jego głowy, a 
wręcz przeciwnie: okazał się niegłupi.
— Jak pani się orientuje w geografii, Raq?
Sekretarka zatrzepotała powiekami. Prezes Moore niejednokrotnie zaskakiwał ją pytaniami z różnych 
dziedzin. Ostatnio na przykład, w połowie dyktowania ważnego pisma, zainteresował się Stalinem. Ni stąd, 
ni zowąd zapytał ją, dlaczego ten człowiek latem i zimą, na ulicy i w Pałacu Kremlowskim nosi zawsze 
długie juchtowe buty? Dlaczego? Zgodziła się z prezesem, że zamknięte obuwie z cholewami jest latem 
bardzo niezdrowe. Wyraziła nawet współczucia dla rosyjskiego przywódcy: buty takie na pewno sprzyjają 
powstawaniu odcisków. „Biedny pan Stalin” — westchnęła wówczas szczerze. A teraz geografia.
Pytanie trafiło w najbardziej dziewiczą część pani Raquel. Przysięgła sobie poświęcić temu przedmiotowi 
cały dzisiejszy wieczór. Ale w tej chwili mogła tylko zatrzepotać powiekami.
— Ależ droga Raq! — zawołał ciepło prezes. — Proszę nie brać tego za egzamin. Chodzi mi po prostu o 
pewien kraj.
— Tak, panie prezesie?
— O Polskę. 
Odetchnęła z ulgą.
— Och, to europejski kraj. Bez dwóch zdań, panie prezesie. Jest to... — Napięła się jak przed nieoczekiwaną 
przeszkodą. Jeszcze przed chwilą widziała go jak na dłoni. Ile to razy słyszała o nim, czytała, gdy nagle znikł 
jak pod dotknięciem różdżki czarodziejskiej. — Jestem pewna, że europejski! — powiedziała resztkami 
przekonania. — Kraj ten...
Na tym jej wiedza o Polsce się wyczerpała. Schyliła pokornie głowę.
Obydwoje wybuchnęli serdecznym śmiechem.
— Mamy jeszcze chwilę czasu — rzekł szybko Moore. — Proszę wezwać dyrektora Kendalla. I niech od 
razu przyniesie ze sobą encyklopedię, tom na literę „P”.
Dyrektor handlowy Kendall zdawał się nie dosłyszeć pytania. — Polska?... Ma pan na myśli kraj, przez 
który zaczęła się wojna? O ten kraj prezesowi chodziło! Kendall mruknął dla zyskania na czasie.
— Rozumiem. Polska... Republika Polska... — Blady negatyw wykładu w szkole sprzed lat zanurzył jeszcze 
raz w utrwalaczu swojej pamięci i wyciągnął na światło. Odetchnął z dumą — Polska leży w Europie między 
Niemcami, Rosją i Czechosłowacją. Kraj ten odzyskał niepodległość po ostatniej wojnie. Jest to terytorialnie 
i ludnościowo duży kraj. Armia polska walczy u naszego boku od samego początku, to dobra arania, 
szczególnie lotnictwo.
— A cywilizacyjnie? Ogólny poziom uprzemysłowienia, te rzeczy, George?
Tak daleko dyrektor Kendall wolał nie zawierzać pamięci. „Ten Bazyliszek — pomyślał — pewnie znowu 
wpadł na jakiś szatański pomysł i dla ułożenia go sobie we łbie zabawia się w geografię gospodarczą”.
Rozłożył gruby tom encyklopedii i zaczął wertować kartki. Przejechał palcem hasła. — Jest! O tu — 
pokazał. — Raczej słaby jak na standardy europejskie.
— A co piszą o przemyśle obuwniczym? — dopytywał się prezes Moore, który był dalekowidzem, ale w 
obecności podwładnych nie lubił pokazywać się w okularach. — Przemysł obuwniczy, chłonność rynku, te 
rzeczy, George.
Spraw związanych z przemysłem obuwniczym, chłonnością rynku, podażą i popytem na obuwie Kendall nie 
potrzebował szukać w encyklopedii. Pracował w branży dwadzieścia lat i gdyby tych rzeczy nie miał w 
głowie, nie mógłby piastować stanowiska dyrektora handlowego jednych z największych w Zjednoczonym 
Królestwie zakładów obuwniczych.
A więc przemysł obuwniczy, chłonność rynku, kształtowanie się układu podaż-popyt, koszty produkcji, 
kapitałochłonność inwestycji, amortyzacja nakładów, cena, stopa zysku, rentowność, konkurencja — tutaj 
Kendall czuł się jak ryba w wodzie.
— Przemysł obuwniczy w Polsce jest słabo rozwinięty — odpowiedział gładko. — Obuwie polskie cieszy 
się w Europie opinią nie najgorszego, lecz jest to produkt pochodzenia rzemieślniczego, przeważnie ręczny. 
Rynek polski, jeśli chodzi o masówkę, jest opanowany przez Batę.
— Bata! — W głosie prezesa zabrzmiał ton przewlekłego cierpienia — Mówi pan o sytuacji rynkowej 
sprzed wojny, mam nadzieję.
— Naturalnie, naturalnie. Cały region Europy Środkowej siedział w kieszeni Baty. I nie tylko: Europa 
kontynentalna w ogóle. Do czasu wojny, naturalnie.
— A jak z wrażliwością rynku, George? Wiesz, co przez to rozumiem...
Dyrektor handlowy Kendall wiedział. Wrażliwość rynku oznaczała u prezesa nie chłonność, lecz miejsce na 
rynku dla nowego dostawcy oraz podatność konsumenta na nową firmę, czyli — używając języka 
kupieckiego — luz dla konkurencji. Narody konserwatywne, zamożne, jak na przykład Anglicy, 
przyzwyczajeni do tradycji kupowania nie produktu a marki, cechują się słabą „wrażliwością”. Ale Anglia, 
na szczęście, jest tylko jedna na świecie — stwierdził nie bez racji wytrawny handlowiec obuwiem i 
pospieszył z odpowiedzią:
— Wrażliwość polskiego rynku powinna być dobra, szczególnie po wojnie. Wraz z powrotem Polaków do 
kraju staniemy się tam modni. Ale — ostrzegł przed uproszczonym rozumowaniem — tam mocno siedzi 
Bata, a jego produkt jest tani. Poza tym należy pamiętać, że koszt siły roboczej w Czechosłowacji jest 
znacznie niższy niż u nas; konkurowanie w tej sytuacji towarem wyprodukowanym tutaj mogłoby się nie 
opłacać. Natomiast...
— Mów szybciej, George — popędzał go prezes, który już domyślał się koncepcji Kendalla, zgadzał się z 
nią, lecz wolał ją usłyszeć z ust swego speca od ekspansji handlowej.
— ...natomiast — podjął skupiony Kendall, który odgadł ideę szefa, zgadzał się z nią i podziwiał jego 
dalekowzroczność — obuwie nasze wyprodukowane w polskiej filii Patrick Moore and Co., przy pomocy 
robocizny jeszcze tańszej od czechosłowackiej, mogłoby wysadzić Batę z siodła.
— A więc eksport kapitału i import zysku, tak?
Dyrektor Kendall zdecydowanie pokręcił głową. Od kiedy wynaleziono zakumulowany kapitał, nic nie 
przynosi większego dochodu jak inwestowanie w krajach biednych. „Eksport kapitału — obcinanie 
dywidend wyższą formą kapitalizmu” — napisałby Marks, gdyby żył. Głupstwo! Jest to błogosławiona 
centryfuga dla głodnych. Śmietanę odprowadza do kieszeni kapitalisty, to prawda, ale gdzie pozostawia 
serwatkę?
Prezes Moore podziękował swemu dyrektorowi handlowemu. Kendall mu zaimponował. Jest powściągliwy 
w wyrazie. Może zbyt powściągliwy jak na handlowca dużego formatu, ale niedomówienia nadrabia 
rzutkością. I kolosalną wiedzą ogólną. Proszę wyrwać z normalnego toku myślowego jakiegoś innego 
handlowca na Wyspie i zapytać o tak odległy kraj jak Polska. Kendall to wysoka klasa. Człowiek o jego 
kwalifikacjach u boku, na przykład takiego...
I znowu nie śmiał dokończyć. Los lubi zabawiać się ludźmi. Mr. Moore nie był zabobonny, ale marzeń na 
wszelki wypadek nie przyoblekał w kształt ostateczny. Zwłaszcza takich, których spełnienie zależało od woli 
Peggy. Jest ona słodkim dzieckiem. Ponad wszelką wątpliwość, przesłodkim. Gdyby jednak kazano mu się 
zdać na jej wytrwałość, nie czułby się szczęśliwy.
A więc Kendall u boku takiego... Przymknął oczy i strzelił: Lena!
I wyobraźnia poniosła go w kraj daleki, między ludzi pogodnych i bosych. Jaki piękny świat. Przestrzenie, 
nieograniczone przestrzenie i gdzie spojrzysz, bosi ludzie.
Jeszcze do niedawna Moore widział Kendalla u boku Clarka. Amerykanie są przedsiębiorczy. Zakłady pod 
ręką energicznego człowieka miałyby szansę na pierwsze miejsce w Królestwie. Clark nadawał się na 
dziedzica fortuny. Co prawda brakowało mu wiedzy zawodowej, ale wsparty Kendallem, stanowiliby duet 
nie do pokonania. Teraz Clarka nie ma. Nawet i dobrze. Amerykanie, przypomniał sobie, nie mają szacunku 
dla tradycji. Człowiek nie szanujący przeszłości mógłby pewnego dnia przechrzcić Patricka Moore and Co. 
na jakiegoś Clarka Buffalo and Co. Tego nie ścierpiałby nawet w niebie!
Jak każdy człowiek czynu Mr. Moore miał swoje skryte marzenia. Nie były to pieniądze, wpływy ani 
kobiety. Pieniędzy miał krocie, wpływami sięgał powyżej przedstawiciela okręgu w Izbie Gmin, np którego 
kampanię wyborczą wyłożył po cichu niejeden tysiąc funtów, kobiety zaś od kilku dobrych lat mogły bez 
cienia protestu z jego strony rodzić się z jedną dziurką mniej — te rzeczy nie stanowiły celu jego marzeń. 
Mr. Patrick spoglądał w przyszłość ze swego własnego punktu widzenia, według którego dziś powstawało 
wczoraj, jutro dzisiaj i tak dalej. Materialnym dowodem sprawdzalności tej wykładni jest na przykład 
spożywany dzisiaj chleb wypieczony z wczoraj zebranej mąki, zdrowy sen po solidnie przepracowanym dniu 
lub cokolwiek innego o tej samej sekwencji — stara filozofia wsiowych ortodoksów protestanckich 
przeflancowana setki lat temu na twardy grunt irlandzki. Jednak nie wawrzyn filozofa śnił mu się po nocach.
Marzenia jego były konkretniejsze. Za chwilę przyczłapie się tutaj sir Robert Courtney. Zgrzybiały, ledwie 
powłóczący nogami, Courtney, który lada dzień przewróci się i więcej nie wstanie. Courtney jemu nie wadzi, 
a mimo to Moore uczynił wszystko, aby go wymazać z pamięci współczesnych. Dlaczego?
Ludzkość ma swoich świętych. W skale Ruhsmore w stanie Colorado Amerykanie wykuli podobizny trzech 
swoich największych prezydentów, aby pamięć o nich trwała wiecznie. Jeżeli cywilizacja amerykańska 
będzie się dalej rozwijać na pieniądzu, niedługo wymażą prezydentów, a na ich miejsce wykują 
biznesmenów. Wówczas ze szczytu Ruhsmore na potomnych spoglądać będą kamienne oblicza Du Ponta, 
Rockefellera, Forda, Chryslera; z płyty Mont Blanc w Alpach — Rotschilda, Renaulta, a z jego irlandzkiej 
Corraighe... Aby się tam znaleźć, miał jeszcze dużo do zrobienia. Musiał wymieść z Wyspy wszelkiej maści 
Courtneyów, zapanować niepodzielnie nad stopami ludów Imperium, rozszerzyć swoje produkty na cały 
świat. A jeszcze przedtem zniszczyć tego przeklętego Czecha, Batę!
Do przeprowadzenia tych zamierzeń potrzebował kogoś do pomocy. Peggy wybrała Polaka, trudno, niech 
będzie Polak. Oby tylko chłop miał wyobraźnię do interesów.
Życie jest ciężkie, ale takie ono jest — stwierdził brutalnie. Potem spojrzał z rozrzewnieniem na fotografię 
Peggy. Dziewczyna będzie dumna ze swojego ojca. Niech tylko poczeka.
— Sir Robert Courtney! — zaanonsowała sekretarka.
Prezes Moore odprawił Kendalla bocznymi drzwiami i pospieszył na powitanie miłego gościa.


Miss Kathleen Moore wysłuchała ojca. Rozmowa nie była długa. Drogi papcio miewał na ogół mało spraw, 
które wymagały kontaktowania się z nią telefonicznie, nie miała mu tego za złe. Była z tego nawet 
zadowolona. Papcio jest dobry, papcio jest kochany, ale rozmawiać z nim nie umiała. Zresztą praca w licz-
nych organizacjach charytatywnych tak wypełniała jej czas, że na sprawy prywatne już go nie stawało. 
Odrzekła więc, że cieszy się z wiadomości. I żeby nie zwątpił w jej szczerość, zgodziła się wziąć udział w 
powitaniu nieoczekiwanego gościa. Ojciec lubił, gdy wszyscy domownicy przeżywali radości Peggy.
Odwiesiła słuchawkę. Rozmowa nie trwała długo, a mimo to wybiła ją z rytmu. Od paru dni czuła się nie 
najlepiej. Nie było to nic groźnego — ot, zwykła niedyspozycja, tyle że przyprawiająca ją o bezsenność. 
Stanowczo nie zgadza się z tezą lekarza, do którego wczoraj poszła. Odrzuca ją. Nie przyjmuje do 
wiadomości. Bezczelność, żeby coś tak naturalnego interpretować w ten sposób! Bolała ją głowa. Od mniej 
więcej roku ból pojawiał się przed menstruacją, trzymał przez kilka pierwszych dni i znikał, aby znowu 
pojawić się przed następnym okresem. Właściwie nie można tego nazywać bólem, raczej zawrotami głowy, 
nieregularnym łomotaniem serca. To i bezsenność — wszystko, lekarz zaś skojarzył to z freudyzmem. Ci 
panowie sobie pozwalają!
Spojrzała na swoją rozmówczynię. A więc o czym to one mówiły przed telefonem ojca?
Po drugiej stronie stolika, z filiżanką herbaty w ręku, siedziała lady Mason. Przewodnicząca placówki Young 
Women Christian Association z okręgu Hounslow West. Pofatygowała się osobiście do Kathleen z 
zaproszeniem na wieczorek dobroczynny na rzecz zbombardowanych rodzin robotniczych. Kaithleen 
uśmiechnęła się wdzięcznie. Lady Mason raczyła być niezwykle uprzejma. Okręg Hounslow West znajduje 
się tak daleko od city. Przy obecnym braku benzyny dla samochodów prywatnych, zatłoczonych kolejkach i 
brzydkiej pogodzie zacna lady musiała pokonać ogromne trudności. Zwłaszcza przy jej migrenie.
Uśmiechnęła się jeszcze raz. Lady zasłużyła na wdzięczność. Pomysł zorganizowania wieczorku jest 
znakomity. Zbombardowane rodziny będą wzruszone.
— Spotka się u nas śmietanka towarzyska Londynu. Mamy zapewniony udział państwa Hutchinson, tych od 
diamentów z Afryki Południowej, pani Lavendal z Lavendal and Sons, i wiele innych osobistości ze świata 
przemysłu. Z arystokracji zapowiedzieli przybycie lordostwo Mitchum oraz wicehrabia Pudding. Może 
zaszczyci nas swoją obecnością księżna Buckingham of Thames... I muszę — szczebiotała lady Mason, która 
słynęła w londyńskim society z przekonania, że od dwudziestu lat nie przybył jej ani rok — zdradzić pani 
słodką tajemnicę: wpadnie również sir Crowdon. Ten z prasy... Już dzisiaj możemy być pewne wspaniałej 
publicity.
To ostatnie oznaczało, że nazajutrz po wieczorku, w rubryce „Życie towarzyskie” wszystkich dzienników 
koncernu prasowego sir Crowdona ukażą się obszerne, pełne pikanterii wzmianki o ważniejszych gościach, 
ich samopoczuciu, cytaty wypowiedzi i dane o wysokości dotacji. Najwyższy w tym roku datek na tego 
rodzaju imprezach zorganizowanych w obrębie wielkiego Londynu wynosił pięćset gwinei. Dała go 
małżonka pana Simonsa, producenta morskich kamizelek ratowniczych, tak zwanych „meawestek”, 
nadmuchujących się samoczynnie po zetknięciu z wodą do rozmiarów biustu królowej filmu 
amerykańskiego — aktorki Mae West. „Hojny datek pani Simons — pisał uszczypliwie następnego dnia 
labourzystowski «Daily Herald« — walnie przyczyni się do poprawy samopoczucia sierot wojennych, na 
potrzeby których został złożony. Odda także zasłużony honor klasie produktu wielce szanownego pana 
Simonsa, jak i biustowi jego małżonki — przypuszczalnie wzorcowi brytyjskiej wersji kamizelki...”
Niezłe pióro, niezłe, ale nie tylko. Przypomniało ono przy okazji o przynależności państwa Simons do 
society, a to może zaważyć przy zestawieniu tegorocznych kandydatur do godności szlacheckiej. Jego 
Królewska Mość Jerzy VI liczy się z ludźmi interesu inaczej niżeli jego ojciec podczas ostatniej wojny.
Kathleen podzielała radość lady Mason.
— Jakże to miło ze strony sir Crowdona. A więc przyjdzie! Jestem pełna uznania.
— Nie jest powiedziane — zaszczebiotała lady — że nie zawita wraz z małżonką. Podobno jego szanowna 
pani czuje się już dobrze.
— Czyżby rzeczywiście?
Lady Mason początkowo też nie wierzyła. Usunięcie wyrostka robaczkowego u małżonki sir Crowdona 
odbyło się dość późno. Operacje takie nie należą do łatwych, a już na pewno wywołują komplikacje. Lecz 
małżonka sir Crowdona okazała się dzielną niewiastą.
— Bez wątpienia, droga miss Kathleen. To absolutny przykład szlachetności i poświęcenia dla bliźnich. 
Szczególnie dzisiaj, kiedy na świecie jest tyle cierpienia — mówiła łady Mason, która lubiła posługiwać się, 
słowem „szczególnie”.
— O tak, droga lady.
— Szczególnie w Hunslow West. Ta dzielnica została doświadczona szczególnie dotkliwie. Ale ludziom 
łatwiej cierpieć wśród serdeczności innych ludzi, prawda, miss Kathleen?
— Ponad wszelką wątpliwość.
— A więc pani przyjdzie?
Usta Kathleen złożyły się w wyraz smutku. Przykry nawał obowiązków uniemożliwi jej spotkanie z 
lordostwem Mitchum, czcigodnym wicehrabią Puddingiem, księżną Buckingham of Thames oraz sir 
Crowdonem wraz z jego dzielną małżonką. Usprawiedliwiła się czekiem na... tysiąc gwinei. Jednym 
pociągnięciem pióra pokonała panią Simons o całą wielkość... datku, naturalnie! Wiedząc nieroztropna, że 
piersi ma bynajmniej nie mniejsze od pani Simons. Nie zrobiła tego dla zbombardowanych rodzin z 
Hounslow West, które, według niej, nie różniły się niczym od zbombardowanych rodzin z innych dzielnic 
Londynu. Również nie uczyniła tego z uwagi na fatygę lady Mason ani ze względu na obiecany udział 
arystokracji w wieczorku. Zrobiła to dla ojca. .”Wszelka działalność charytatywna przyzwyczaja ludzi do 
nieróbstwa i jako taka powinna być zabroniona!” — głosił ten dzielny człowiek. Może miał rację, Kathleen 
nie śledziła ludzi zwracających się o pomoc. Samo zwracanie się o czyjąś łaskę jest aktem poniżenia, byłoby 
nieludzkie pogłębiać je odmową. Tak uważała i na tym kończyła deliberacje na ten temat.
Teraz jednak uczyniła to nie z przesłanek charytatywnych.
Obecność na wieczorku sir Crowdona zapewnia wydarzeniu publicity. Gdyby zjawiła się osobiście i dała 
tysiąc gwinei, socjalistyczny „Daily Herald” napisałby nazajutrz, że „datek stoi w proporcji do wzrostu 
zysków pana Patricka Moore na dostawach wojennych”, konserwatywny zaś „Times” przypomniałby, że 
chodzi tu o „parweniusza Moore’a”, który oddelegował córkę dla zdyskontowania na żywo oklasków... A tak 
wywoła sensację. „Panna Moore — napiszą — niemalże anonimowo ofiarowała na nieszczęśliwych tysiąc 
gwinei!” Sypnąć w Wielkiej Brytanii tysiącem gwinei i nie dać się przy tym sfotografować, to sensacja 
niebywała, wszak ludzie tutaj są tak skromni... Dzięki temu zostanie to odczytane następująco: „Przeklęci 
Moorowie najwidoczniej nie są tak przeklęci, jak się uważa”. A jednostki pożyteczne dla gospodarki 
Imperium zasługują na uwagę,.
W taki sposób Kathleen postanowiła przypomnieć drogiego ojczulka ludziom, którzy wywierają wpływ na 
skład przedstawianej corocznie królowi listy kandydatów do szlachectwa.
Po wyjściu lady poprosiła sekretarkę, aby nikogo do niej nie wpuszczała. Chciała po prostu chwilę być sama.
Trzydzieści trzy lata! O tym przypomniał jej nie lekarz, a telefon ojca. Trzydzieści trzy... Ile to jest dla 
samotnej kobiety? Dla kobiety nieco pełnej, podobno kształtnej. Ale samej, samej!
Peggy ma o dziesięć lat mniej. Kiedy ona miała lata Peggy codziennie grała w tenisa, jeździła po świecie z 
kompletem rakiet w walizkach i rozmyślała o swoich przeciwniczkach na korcie. O niczym innym. Gdy 
miała parę lat więcej, też nie myślała o innych sprawach. To „inne” zaczęło się niedawno. Od kiedy? 
Właściwie od zabudowania kortów stanowiskami artylerii przeciwlotniczej. Od tego czasu nie może się 
opędzić od tych myśli, a są coraz złośliwsze. W tej chwili na przykład żądają, aby wreszcie zrobiła coś ze 
sobą.
To nieprawda, że ona nie chce. Chce, tylko nie wie, jak się to robi.


Pani Moore czegoś w tym wszystkim nie rozumiała. Najpierw telefonował jej mąż i oznajmił, że wieczorem 
podejmie w domu gościa. Ponieważ mąż rzadko podejmuje kogokolwiek w domu, domyśliła się, że chodzi 
tu o jakąś wyjątkowo ważną osobistość. Później rozmawiała z Peggy. Rozmowa, jak zwykle, była nie-
składna; Peggy telefonowała z salonu kosmetycznego, najprawdopodobniej z suszarką na głowie, i mówiła o 
jakimś ważnym gościu. Pani Moore skojarzyła sobie obydwie rozmowy i doszła do wniosku, że córka i mąż 
mówią o tej samej osobie. Nie rozumiała tylko, dlaczego gość męża jest również ważny dla Peggy, która z 
reguły nie uznawała gości ojca za swoich gości.
Później telefonowała Suzan, po niej Linda Haevenly, która o gościu Peggy dowiedziała się od Suzan, a 
jeszcze później Rhoda Dorchester. Rhoda jest oficerem Służby Nasłuchu Przeciwlotniczego. Członkowie tej 
służby uważają się za coś pokrewnego z kontrwywiadem i w obcowaniu z cywilami okazują to powściąg-
liwością; Rhoda już jako dziecko, jeśli chciała o coś zapytać, nigdy nie stawiała pytania jasno. Me chodziło 
jej o to samo, co Suzan i Lindzie. Telefony wbiły panią Moore w zadumę. W ubiegłym miesiącu mąż 
podejmował obiadem podsekretarza stanu z ministerstwa aprowizacji i pomimo niewątpliwej rangi gościa o 
wizycie uprzedził tylko kucharkę. Któż może być tym gościem? — zastanawiała się.
Sprawę wyjaśnił telefon Kathleen.
W pierwszej chwili nowina zasmuciła panią Moore. Całe życie rodzinne obracało się wokół Peggy. Gdy była 
w domu, słyszało się ją w każdym z dwudziestu pokoi. Rozkapryszone, despotyczne, lecz nad życie 
ukochane dziecko. Myśl, że ją kiedyś utraci, była dla pani Moore nie do zniesienia. Ale przygotowywała się 
na to: przecież wszystkie ptaki wylatują z gniazd rodzinnych. Nawet te najbardziej ukochane.
Kathleen wróciła do domu wcześniej niż zwykle. Wydawała się czymś poruszona, może nawet 
przygnębiona. Pani Moore nie zadawała córkom pytań. Kathleen od dziecka była zamknięta w sobie; Peggy 
była jej przeciwieństwem. Gdy miała coś na sercu, dzieliła się tym z całym domem, trzymała wszystkich w 
napięciu, dopóki nie znalazła ulgi. Często potrafiła być nieznośna, lecz nigdy uciążliwa. Pani Moore 
przedkładała typy komunikatywne nad zamknięte. Życie składa się ze spraw wielkich i drobiazgów. Sprawy 
wielkie skupiał wokół siebie mąż i rezerwował je wyłącznie dla siebie, mało o nich wiedziała. Kiedyś 
zastanawiała się, jak człowiek, który z szuflady nie umie wydobyć koszuli, zapiąć guzika pod szyją ani 
zawiązać krawata, potrafi sobie radzić z milionowymi interesami i masami ludzi. Peggy jest taka sama: nie-
zaradne dziewczątko w domu — dynamiczna kobieta za drzwiami. Czyżby to już miał nadejść ten dzień? — 
rozmyślała pani Moore, zapominając, że pytanie to niedawno zadawała sobie w związku z innym 
mężczyzną.
Na szczęście nie lubiła się zamartwiać wydarzeniami, na które nie miała wpływu.
Udała się do swego saloniku. Irlandki chcą o każdej porze życia być kobietami. Spojrzała krytycznie na 
własne odbicie w lustrze. Nadwagi — zauważyła słusznie — do wieczora nie zdoła zrzucić w żadnym 
wypadku, pomóc bezlitosnemu czasowi — tak. Zatelefonowała po kosmetyczkę i masażystkę. Narzeczony 
Peggy zobaczy, że matka jego wybranki jest też urodziwą kobietą. Wszak mężczyźni, kiedy szukają 
kandydatki na swoją dozgonną towarzyszkę, zwracają uwagę na trzy rzeczy: pieniądze ojca, język i wygląd 
matki. Mówią one więcej prawdy o wybrance ich serca aniżeli tysiąc miłosnych zaklęć.



III

Fotele rozłożyste jak morskie muszle porozstawiane wokół misternych stolików, kozetki wkomponowane w 
zagłębienia ścian, kanapa podobna do ptasiego gniazda ustawiona w centralnym punkcie przestrzennej 
bawialni i różne inne oryginalne w kształcie meble i elementy dekoracyjne tworzyły dziwnie 
zharmonizowaną całość. A wszystko wraz ze stonowanymi światłami jakby zostało wymyślone do 
usypiania.
W oczach Peggy pobłyskiwały ogniki niepewności. Tu przebywała codziennie wiele godzin, ale jeszcze 
więcej czasu spędzała w innym pokoju. Chwyciła go za rękę i zaprowadziła na górę do swojej sypialni.
— Jak ci się podoba, kochany? — spytała cicho.
Lubicz przyglądał się sypialni z zakłopotaniem. Świat wypruwa z siebie trzewia, całe miasta giną w ciągu 
jednego dnia, gdy tymczasem w wojennym Londynie... Nigdy nie widział czegoś tak wyrafinowanego. Ale 
najbardziej uwagę jego przykuwały lalki. Duże, ładne, usadowione na małych fotelikach, jak przechwycone 
podczas zabawy. Lalki i mnóstwo obrazkowych książek na półkach.
Stojąca przy nim Peggy, w jasnoseledynowej luźnej tunice, przypominała bardziej rzymską westalkę niż 
współczesną Angielkę.
Uczuł na plecach dotyk jej nerwowych palców.
— Powiedz, kochany.
— Jak w bajce — odrzekł. Nic innego nie przychodziło mu na myśl. W głowie miał pustkę. Stojąc przed 
ciężkimi drzwiami wystawnego domu Moorów czuł się, jak gdyby pomylił adresy. Czyżby tu — zapytywał 
siebie — miała mieszkać kobieta, poznana w zwykłym wagonie kolejowym? — Jak w bajce — powtórzył.
— Jak w bajce? — podchwyciła Peggy z dziewczęcą radością i oblała się uśmiechem. — Teraz będziesz 
wiedział, skąd moje myśli płyną do ciebie. Będziesz wiedział, kochany, prawda? — Mówiła cicho, jak gdyby 
już zasypiała. Niepewność, która przed chwilą przyprawiała jej głos o drżenie, uleciała.
Siadła na brzegu kanapy i przyciągnęła go do siebie. Gorąco obejmowało ją w posiadanie i jak zawsze, gdy 
znajdowała się w ramionach mężczyzny, bezwolną pchało w otchłań. Zamarła w oczekiwaniu.
— Peggy — Lubicz nie mógł oderwać oczu od lalek przyglądających się im z każdego kąta sypialni. — 
Musimy iść.
Zamruczała jak kotka i mocniej wtuliła się w niego.
— Musimy zejść na dół! — powiedział dobitnie. — Chciałaś przedstawić mnie rodzicom, swojej siostrze. 
Lada chwila zjawi się Jim.
Ujął ją silnie pod rękę i poprowadził do wyjścia. Państwo Moore wraz ze starszą córką już czekali. Chwilę 
później kamerdyner zaanonsował przybycie pana kapitana Jamesa Gerkina.


Wieczór był bezksiężycowy, mżysty. Kapitan James Gerkin wcisnął głowę w kołnierz płaszcza.
„Tutejsi Irlandczycy — myślał — są tak samo wylewni, lubią przechwalać się pieniędzmi jak ich rodacy w 
Stanach”. Moorowie przypominali mu amerykańskich Irlandczyków pierwszego i drugiego pokolenia, którzy 
dorobili się fortun. Ale nie we wszystkim byli do nich podobni: w żadnej ze znanych mu rodzin irlandzkich 
mieszkających w Nowym Orleanie nie spotkał tak pięknych kobiet.
Po każdym jego słowie Kathleen uśmiechała się kącikami ust, a gdy przechwytywał jej spojrzenie, 
wstydliwie spuszczała oczy.
Pod koniec wieczoru państwo Moore poczuli się zmęczeni... Gdy tylko wyszli, Peggy, nie krępując się 
towarzystwem, siadła Lubiczowi na kolana i zaczęła go obcałowywać. Kathleen nie wiedząc, co ze sobą 
zrobić, zajęła się przyrządzaniem koktajli. Gerkin udał się za nią. W milczeniu przyglądał się, jak menzurką 
odmierzała alkohol przed wlaniem do miksera. Robiła to niemiłosiernie dokładnie. Brała szkło pod światło i 
wpatrywała się, jak gdyby przelewała płynne złoto. Wieczorowa suknia odsłaniała jej nagie ramiona, a gdy 
je podnosiła — zarośnięte pachy. Kathleen przechwyciła jego spojrzenie. Było w nim coś bardzo osobistego, 
a jednocześnie żenującego. Zostawiła go w barze samego i pobiegła do sypialni. Gerkin czekał na nią długo. 
Peggy znajdowała się w swoim żywiole. Wlepiała się w Lubicza, obcałowywała go żarłocznie, podczas gdy 
niepewna siebie Kathleen szamotała się z dylematem: czy kobieta taka jak ona może się podobać 
mężczyźnie? Stanęła bokiem do lustra i wciągnęła brzuch. Nawet przy swoim nadmiernym 
samokrytycyzmie nie mogła nic figurze zarzucić. Silne uda tworzyły kształtną całość z rozbudowanymi 
biodrami; linia talii pięła się łagodnie w górę, aby naraz — jak na barierze nie do sforsowania na wprost — 
załamywać się pod ciężarem pełnych piersi. Zasłoniła je rękami. „Jim — westchnęła — nie całuj... My się 
wcale jeszcze nie znamy!...”
Tymczasem kapitan Gerkin myślami przebywał dziesięć tysięcy metrów nad Niemcami. Wracając ostatnio z 
nalotu na Wuppertal z uszkodzonym statecznikiem bombowca ślubował sobie, że jeżeli doleci do bazy, do 
końca życia pozostanie uczciwym człowiekiem. Gdy później myśliwce zapaliły mu maszynę, złożył na 
intencję swego szczęśliwego powrotu do bazy jeszcze szlachetniejsze ślubowanie: nigdy nie zdradzi żony!
Nie chcąc przeszkadzać Peggy, wyniósł się do baru. Wlał do szklanki sporą porcję ginu, Martini, wrzucił 
kilka kostek lodu i z koktajlem w ręku siadł w fotelu, odwrócony do nich plecami. Dymek z papierosa 
osmalał mu twarz i rozpływał się nad głową. W którymś z pokojów przebywała Kathleen. Miała jędrne piersi 
i rozłożyste biodra...
Na jego twarzy pojawił się grymas udręki.


Znad Tamizy doszły ciężkie uderzenia Big Bena. Przystanęli i wsłuchiwali się w tony innych zegarów, 
zlewające się w majestatyczną serenadę londyńskiej nocy. Liczyli uderzenia.
— Późno — powiedział Lubicz.
— U mnie dopiero jedenasta — poprawił go Gerkin.
— Czuję się straszliwie skołowany — ciągnął Lubicz, chroniąc twarz w kołnierzu płaszcza.
— Czym, u licha? Wszyscy nadskakiwali ci jak księciu z bajki. Stary Moore sprawiał wrażenie, że gdyby to 
od niego zależało, zostałbyś jego zięciem już dzisiaj, tak samo jego żona; nawet powściągliwa Kathleen 
zdawała się iść w ich ślady. Masz wszelkie powody do zadowolenia. Peggy jest czarująca. Po prostu 
czarująca!
— Niesamowicie — przyświadczył głucho Lubicz. W milczeniu doszli do postoju taksówek.
— Wcale mi się nie spieszy do hotelu — odezwał się Gerkin. — Moja głowa jest też pełna myśli. 
Zwariowanych. Powinienem je rozpędzić, bo inaczej nic ze snu. Znam pewne miejsce. Nazywa się 
„Singapore”. Co ty na to?
— Daleko to stąd? — spytał Lubicz.


Karta dań informowała, że obsługa w tym lokalu jest rdzennie indonezyjsko-indochińska, kelnerzy pochodzą 
z Medanu i Padangu na Sumatrze, kucharze z Dżakarty, orkiestra — z Kuala Lumpur. Na końcu listy dań i 
napojów dyrekcja „Singapore” życzyła Szanownym Gościom przyjemnej zabawy.
Gerkin odłożył kartę bez zaglądania do środka.
— Butelkę szkockiej, proszę.
— A z dań, panie kapitanie?
— Syfon angielskiej wody sodowej i dużo lodu, dziękuję.
Na lotnisku o tej porze można grać w pokera, wałęsać się po barakach albo spać. Przeklęte lotnisko! W 
Nowym Orleanie w tej chwili jest popołudnie. Za godzinę na ulice wysypią się tysiące ludzi z biur, zakładów 
pracy. Nad brzegami Missisipi przerwie się załadunek statków i barek pszenicą. Kiedy słońce ochłonie, znad 
oceanu powieje ożywioną bryzą. Taki jest Nowy Orlean. Kochany. Na jednej ulicy mieści się biały dom 
okolony palmami, krzewami kwiatów i zieleni. Z werandy wybiegają dwie małe dziewczynki, za nimi 
wysoka, zgrabna kobieta...
Podniósł szklankę i wypił do dna. Bzdurne marzenia! Nic nie rozkleja mężczyzny tak, jak grzebanie się w 
obrazkach z dziećmi i kobietą. Zwłaszcza kiedy maleństwa są rozkosznymi dziewczynkami, a kobieta 
nazywa się Marion Gerkin. Napełnił szklanki na nowo.
Z głębi sali podpatrywały ich dwie Amerykanki — biała i czarna. Biała obrała sobie za cel Gerkina, czarna 
szeptała jej coś do ucha; były wyraźnie znudzone towarzystwem przy stole.
— Wojna jest wojną — tłumaczył towarzysz białej, kanadyjski porucznik angielskiemu majorowi. — Nikt 
nie powiedział, że jest mi lekko, możesz mi wierzyć. Ale też nikt nie orzekł, żeby
przez tę imprezę ludzie przestali żyć swoimi problemami. W każdym bądź razie nie w Kanadzie! — 
Rozluźnił krawat. — Jak dla mnie — ciągnął z przegraną miną — rzecz się niebezpiecznie przedłuża. Spółka 
adwokacka, w której praktykowałem, pisze, że jeżeli do połowy przyszłego roku nie wrócę, może mieć 
trudności ze znalezieniem dla mnie miejsca. Co ty na to, Archie? Anglik pokręcił smętnie głową.
— To przykre — bąknął.
— Cholernie! Prowadzimy interesy Waccum Oil of Columbia. Faceci od czterech lat węszyli za ropą w 
Ziemi Baffina — to zupełnie wysoko na północnym wschodzie Kanady, kraina lodów i fok, nikt nie dałby za 
nią złamanego centa. I wyobraź sobie, że się dowąchali.
— Hm, to przyjemnie.
— Ale nie dla mnie.
Między stolikami kręciła się Malajka, sprzedawczyni kwiatów w kusej spódniczce. Kanadyjczyk przywołał 
ją. Jego brytyjski kolega wybrał z koszyka dwie wiązanki. Kanadyjczyk widział raecz inaczej: wiązanki 
wręczył Malajce, a towarzyszkom ofiarował cały kosz. Potem wetknął dziewczynie pod stanik pięćdziesiąt 
dolarów.
— Nie psuj nam obyczajów! — obruszył się Anglik. — Pięćdziesiąt dolarów to połowa mojego 
miesięcznego żołdu.
Dziewczyna zgrabnie ominęła chętnych do poklepania jej tyłka i z pustym koszem na głowie odeszła. 
Jednym z taksujących ją był szczupły jak tyka australijski porucznik. Kiedy kwiaciarka zniknęła, powiedział 
do swego nowozelandzkiego kolegi:
— Ż tą azjatycką obsługą nie oszukują: to jest Malajka! Jeszcze pół roku temu służyłem pod brygadierem 
Wingate w Birmie. Mieliśmy tam porządną zabawę z Japońcami, coś zupełnie innego niż wasze zasrane 
uganianie się po Afryce za Rommlem. Oni panowali nad liniami komunikacyjnymi i wybrzeżem, myśmy 
buszowali w dżungli. Najcholerniejszej dżungli świata. Żeby ich stamtąd wykopcić...
— Ale co to ma wspólnego z Malajka?
— Właśnie mówię. Żeby ich stamtąd wykopcić, musieliśmy odciąć im dostawy i zdezorganizować zaplecze. 
Piekielny kraj ta Birma, więc żeby to osiągnąć, Wingate wprzągł w sprawę tubylców znad Irawadi. Przyjrzyj 
się dobrze jej mocnym udom i szczupłym łydkom... Rzuć okiem na jej fantastycznie — przy tym wzroście 
— sklepione dupsko... Birmanki są takie. A jak się tną!
Orkiestra z Kuala Lumpur zaczęła „Luli Marlen”. Na sali zerwały się gwizdy i oklaski. Kiedy Marlena 
Dietrich pierwszy raz zaśpiewała tę piosenkę, połowa Ameryki okrzyczała utwór sentymentalnym mydłem, 
druga połowa — szlagierem roku. Blondynka zostawiła wciąż zagadanego Kanadyjczyka i ruszyła prosić do 
tańca Gerkia. Jej czarna koleżanka uśmiechnęła się niezdecydowanie. W stanie Oklahoma, skąd pochodzi, 
nigdy by nie weszła do lokalu dla białych. Ale Oklahoma oddziela od Londynu pięć tysięcy mil i trzysta lat 
istnienia Imperium Brytyjskiego, które by się nie ostało tak długo, gdyby opierało się na porządkach 
oklahomskich.
Murzynka zdecydowała się też na akcję.
— Zatańczymy? — spytała Lubicza wzrokiem.


Wyszła z łazienki i zaczęła się ubierać. Zbierając z podłogi bieliznę, spoglądała na śpiącego Lubicza. Na 
koniec ukarminowała wargi i posyłając mu od drzwi całusa, cicho zamknęła je za sobą.
Chwilę leżał w bezruchu i nasłuchiwał. Kiedy kroki ucichły, wstał z łóżka i powlókł się do syfonu z wodą 
sodową. Czuł się skrajnie wyczerpany.
O dziewiątej zatelefonował recepcjonista.
— Porucznik Lubicz?... Tak?... — upewniał się. — W drodze do pana jest pewna pani, dziękuję.
W chwilę później w drzwiach ukazała się Peggy. Oszołomionemu Lubiczowi rzuciła się na szyję i ledwie 
przytomnego pchnęła na łóżko. Pod futrem była prawie naga.
— Nie mogłam się ciebie doczekać — mówiła mdlejącym głosem. — Oh, darling, gdybyś wiedział, ile od 
wczoraj wycierpiałam!





RODZINNY DOM

Wrzuciła do pieca płachtę gazety, resztę drewienek i nie widząc w kuchni niczego do podtrzymania ognia, 
wyrwała z tasaka obluźniony trzonek. W piwnicy leżało pocięte drewno, ale trzeba było biec po nie przez 
podwórze, tarmosić się z zardzewiałą, zacinającą się kłódką — nie, teraz by tego nie zrobiła. Nie chciała 
tracić syna z oczu ani na chwilę.
Położyła trzonek do ognia, zatrzasnęła drzwiczki od paleniska i otworzyła popielnik.
— Zaraz nagrzeję ci wody, chłopaku — zawołała podniecona. — Jest tylko zimna.
Odgłos jej mrówczej krzątaniny w ciasnej kuchni, przestawianie jednych garnków z pieca do komory, innych 
z komory na piec, trzaskanie drzwiami od szały, bulgot przelewanej wody z wiadra do naczyń grały w 
uszach Juliana najmilszą muzykę. Oderwał wzrok od obrazu Boskiej Rodzicielki, wiszącego nad parą 
zeszłowiecznych łóżek, przystawionych do siebie, i spojrzał na matkę. Kiedy był mały, każdego wieczora i 
rana klękał przed nim i powtarzał za nią modlitwę. Boska Rodzicielka nic się od tamtych dni nie zmieniła. 
Twarz nie wiadomo czemu miała straszliwie smutną, bez wyrazu; takie samo było Dzieciątko, które trzymała 
na ręku. Jego matka tymczasem zmieniła się. Szczególnie zmieniła się od czasu, kiedy opuścił dom.
W resztce popołudnia, słabo radząc sobie w ciemności izby, krzątała się stara kobieta. Stara? Ile mogła mieć 
lat? — czterdzieści! Z plecami zgiętymi w kabłąk od wiecznego chechłania w baliach, z reumatycznie 
nabrzmiałymi knykciami i pożółkłą twarzą niczym nie przypominała ładnej dziewczyny, która witała 
każdego z zawieszonej naprzeciwko świętego obrazu dużej fotografii.
— Mówiłem mamie, że nie potrzeba — odrzekł — ale mama zawsze po swojemu. Umyję się w zimnej, i już. 
Nic mi nie będzie.
Borowa wybiegła z kuchni. Stał wysoki prawie pod sufit, wymizerowany, ale cały. Taki, jakiego sobie 
wymodliła. Najchętniej obłapiałaby go rękami i już nie wypuściła z domu. Tak by zrobiła, gdyby mogła 
decydować o jego życiu.
— Ach, gadasz, chłopaku! — żachnęła się. — Jak nie ma ciepłej, to jasne, że trzeba w zimnej. Ale przecież 
jesteś w domu. Umyjesz się w ciepłej, to i będziesz się czuł ciepło. A potem najesz się do syta i pośpisz 
trochę. Jesteś na pewno zmęczony. Taki świat drogi z tego Hameln. — Odważyła się na zrobienie kroku do 
przodu. — No, powiedz, Julku, czy to nie świat drogi? — I zaraz radośnie: — Boże mój, nikt nie wie o 
twoim przyjeździe! Jak dziewczyny wrócą z pracy, to oszaleją z uciechy. Oszaleją. Ale najpierw wymyjesz 
się, najesz i wyśpisz trochę, a ja tymczasem...
Urwała zakłopotana.
— Ach, nic — zakończyła i podreptała do pieca. Julian poszedł za nią do kuchennych drzwi.
— Co mama tymczasem?
— Nic, chłopaku. — Już była zajęta dmuchaniem w ogień. — Zaraz się zapali... Zaraz... A może jednak 
polecę po trochę drewna, bo ten trzonek...
Chwyciła kosz i chciała go wyminąć, lecz nie usunął się z przejścia.
Była zła na siebie, że się wygadała. Godzinę temu spotkała syna na ulicy, jak szedł z dworca. Chłopisko 
wielkie, objuczone żołnierskim rynsztunkiem — ledwie go poznała. Wracała od prania u Frau Emimerich, 
żony komendanta dzielnicowego rewiru policji. Polizeimeister jest dobrym człowiekiem. Trzy lata temu 
jakiś wyrostek z Hitlerjugend uderzył Juliana w twarz za niezdjęcie przed nim czapki. Julian oddał 
napastnikowi i byłby przypłacił to życiem, gdyby nie doprowadzono go akurat do Emmericha. Borowa nie 
zapomniała tego polizeimeistrowi. Dzisiaj rano, wprost z nocnej zmiany w szwalni wojskowej, rozpoczęła 
pranie u Frau Emmerich. Do skończenia zostało jeszcze nakrochmalenie i rozwieszenie bielizny — fraszka, 
uwinie się z tym w godzinę.
— Niedługo wrócę. Ty najedz się i pośpij, a ja tymczasem dokończę pranie. Zresztą, chłopaku, jakie tam 
pranie: przepierka. Mała przepierka.
— U Emmerichów? Przycisnęła mocniej kosz do siebie.
— A wieczorem wstaniesz i pogadamy sobie. Dziewczyny wrócą z pracy ósmej. Nie rób takiej miny, 
chłopaku, wrócę przed nimi i zbudzę cię. Ale to będzie wieczór!
Julian zmusił się do uśmiechu. Wszystkie ciężkie prace, w których gruba Frau Emmerich wyręczała się 
matką, stały mu ością w gardle.
Odebrał jej kosz.
— No nic — powiedział z rezygnacją. — Najważniejsze, że jestem w domu. Jestem i będę całe dwa 
tygodnie, a jak Bóg da, to może i dłużej.
— Mój Boże, tylko dwa? — zaciągnęła smutno Borowa.
Ale zaraz się otrząsnęła. Jak może być tak niewdzięczna. Błagała Matkę Boską o ujrzenie go żywego choćby 
na dzień, na godzinę, a dostała na całe dwa tygodnie.
Poleciła mu przynieść drewno i dopilnować ognia, a sama pobiegła do sklepów.
Na podwórzu rozległy się szybkie kroki.
— Dziewczyny! — krzyknęła Borowa i żywo pospieszyła do drzwi.
Julian zgarnął z łóżka swoje rzeczy i wyprysnął do kuchni. — Ani słowa o mnie! — nakazał matce. Do izby 
wpadły zziajane siostry.
— Gdzie Julek? — zawołały jednocześnie. — Mamo, przecież wiemy, że przyjechał! — Mela zajrzała do 
kuchni.
Rozradowane rzuciły się na brata. Borowej wydało się, że syn pod ich ciężarem pobladł.
— Jezu, już dosyć! — przestraszyła się. — Dosyć, bo go zamęczycie. Jechał całą noc. Nie widzicie, jaki 
wymizerowany? Odciągnęła je od niego.
Dopiero wtedy Julian dostrzegł gościa.
— Kasieńka! — zawołał radośnie. — A ty co, nie przy witasz się ze mną?
— Jestem tu przypadkowo — Barczewska oblała się rumieńcem. — Spotkałyśmy się w tramwaju. Mela z 
Lucyną tak się cieszyły z twego przyjazdu, no i... zabrały mnie. Ale już uciekam.
Szeroki uśmiech Bora przygasł. Kasieńka... Panna Katarzyna — poprawił się w myślach.
— Wcale nie musisz uciekać — powiedział z rezerwą. — Zostań na kolację, będzie nam przyjemnie. Jeżeli 
oczywiście chcesz.
Potrząsnęła przecząco głową.
— Chętnie wpadnę przy okazji. Dopiero przyjechałeś, więc czasu dużo. Zresztą niedługo godzina policyjna.
— Co tam dzisiaj policja! — zawołała rezolutnie Mela i nie pytając, ściągnęła z niej płaszcz. — Nie 
wyjdziesz tak prędko.
— Dobrze zrobiłaś, Melu — pochwaliła ją matka — bardzo dobrze. A co do godziny policyjnej...
— Julek jest urlopowany ze szpitala wojennego i ma przepustkę na wszystkie godziny policyjne w całej 
Rzeszy — dopowiedziała młodsza siostra Juliana, Lucyna. — Odprowadzi cię bezpiecznie pod same drzwi, 
nie potrzebujesz się niczego obawiać.
— A widzi panna Kasia — przyklasnęła Borowa. — A jak Jędrek wróci, to pobiegnie zawiadomić rodziców, 
aby się nie niepokoili. Powinien przyjść lada chwila.
Objęła ją serdecznie i poprowadziła ku kanapie. Siadając Baraczewska dyskretnie obciągnęła spódniczkę. 
Zapadło milczenie, które przerwała rozanielona Borowa.
— Boże, jakie to szczęście! No, siedźcie sobie, najmilsi, siedźcie. Ja teraz zajmę się kuchnią, wy sobie 
porozmawiacie, a później poucztujemy. Ale nie siedźcie tak cicho.
Zatrzymała się w wejściu do kuchni.
— A kogo to Bóg o tej porze?
Na podwórku zadudniły ciężkie kroki. Zmierzały w kierunku ich klatki schodowej.
— To na pewno nikt z lokatorów...
Julian szybko nałożył pas, odpiętą kaburę pistoletu przesunął na brzuch i stanął za matką. Tymczasem kroki, 
nie przystając w ciemnej klatce schodowej, dotarły do drzwi i czyjaś pewna siebie ręka, bez pukania, 
nacisnęła klamkę. Borowa wstrzymała oddech.
Do izby Wmaszerował niezwykły gość. Gdyby nie towarzystwo uśmiechniętej kobiety, mundurem swoim 
mógłby przyprawić o zawał każdego Polaka.
— Jestem Emmerich! — gość przedstawił się gromkim głosem, — Polizeimeister der Schutzpolizei, 
Emmerich. A to moja córka, Irmgard.
Borowa bezładnie zatrzepotała rękami. Wielki Emmerich, pan życia i śmierci całej dzielnicy w jej 
mieszkaniu... Prędzej by się Ducha Świętego spodziewała. Chciała go poprosić o zajęcie miejsca, zapytać, 
czy żonie czegoś pilnie nie potrzeba, ale z zaciśniętej krtani nie wydobyła ani słowa.
— Ależ Frau Bor — fuknął dobrodusznie polizeimeister — proszę się czuć jak u siebie w domu. 
Najzupełniej panią do tego upoważniam. Pozwoliłem sobie, że tak powiem, wdepnąć. Po prostu wdepnąć. 
Jak do starych znajomych. Właśnie spacerowaliśmy z córką, a że dowiedziałem się o przyjeździe parni syna, 
więc pani rozumie. Naturalnie — obrzucił domowników wzrokiem Napoleona spod Austerlitz — jeżeli 
państwo nie mają nic przeciwko temu...
Zadowolony ze swego przemówienia zwrócił się do córki. — Dobrze się wyraziłem, Irm?
Kobieta w eleganckim futrze odpowiedziała wyrozumiałym uśmiechem. Miała piękne, lśniące jak perły zęby 
i przyjemne spojrzenie.
— No, widzi pani! —
Z gracją wielkiego pana Emmerich przywitał się z Borową i pannami. Płynność potrząsania rąk zmąciła się 
na Baraczewskiej. — Proszę, proszę... — zaciągnął śpiewnie. Stuknął obcasami jak przed niemiecką damą i 
— rzecz niebywała u niego — pocałował ją w rękę. Ostatni w kolejce był Bor. Emmerich zawisł 
spojrzeniem na jego odznaczeniach bojowych.
— Pięknie, gefreitrze, jestem dumny z pana. Z pana i z siebie. Również z siebie, bo poniekąd i ja 
przyczyniłem się do pańskiej chwały. A było to wtedy ryzyko, prawda, Frau Bor? — Mówiąc, ważył swoją 
wielką jak łopata dłoń, której nie pożałował mu trzy lata temu...
Borowa upodobniła się do smutnej Matki Boskiej z obrazu nad łóżkami. Panna Irmgrad tym razem nie 
pochwaliła ojca. Emmerich pospieszył z wyjaśnieniem.
— Nie przyszedłem tutaj dla roztrząsania tamtego wydarzenia.
Przyszedłem, gdyż w pewnym stopniu było to moim najświętszym obowiązkiem. Naczekaliśmy się na 
naszego bohatera co niemiara i chyba mamy prawo do wspólnej radości, prawda, Irmgrad?
Córka zajaśniała znowu swoim przyjemnym uśmiechem. W ślad za nią poszły panny, a na końcu Barowa.
Uśmiech kobiet wyniósł polizeimeistra na wyżyny dobrego samopoczucia.
— Wspaniale, moje panie, cudownie — mruczał. — Czuję się upoważniony do zorganizowania wieczoru. 
Wobec tego zaczynamy.
Trzy panny oraz Borową posadził na twardych krzesłach, sam zajął lewą stronę kanapy, córce przeznaczył 
prawą, na honorowe miejsce w środku zaprosił Juliana. Potem zajął się stołem. Dom postawił chudą babkę, 
krążek kiełbasy oraz puszkę wątrobianki, którą Bor dostał ze szpitala na drogę. Za wątrobianką rozcieńczaną 
kaszą ani ciastem na margarynie Emmerich nie przepadał.
— Szczęśliwe losy chadzają parami! — orzekł tubalnie. Na dowód prawdy wydobył z torby dwie puszki 
sardynek, okazały połeć wędzonej szynki, butelkę wina dla pań oraz litr wódki dla panów; 7 kieszeni 
płaszcza wygrzebał papierosy, cygara i cztery czekolady — dla każdej z pań jedną.
Bawiły go oniemiałe miny kobiet. Fraulein Katharine z głębokimi jak morze oczami — Jezusie, jakimi 
oczami! — dwie pannice oraz człowiek, który przybył „stamtąd”, zdawali się go podziwiać. Uroczystym 
ruchem podniósł napełnione kieliszki.
— Najpierw za ostateczne zwycięstwo!


Polizeimeister Emmerich przysiadł się do „swego serdecznego kolegi” i maglował go dalej o wieści z frontu. 
Irmgard przyglądała się temu z rosnącym zainteresowaniem. W drodze do Borów ojciec założył się z nią, że 
pokaże jej niezawodny sposób rozwiązywania opornych języków. Mówiąc to potrząsnął zawartością torby.
Przed trzema laty przyprowadził Juliana z aresztu. Ojciec często sprowadzał więźniów do wykonywania prac 
domowych, nie interesowała się nimi. Leżała w ogrodzie na hamaku rozwieszonym między drzewami i 
opalała się. Miała na sobie szorty i pasemko materiału, które nazywała biustonoszem, matka zaś obrazą 
boską, spod której wyłazi to całe świństwo... Ale z gadania matki nic sobie nie robiła. Julian podcinał 
krzewy, pielił, przekopywał i spulchniał ziemię, pracował jak gdyby poza nim nikogo w ogrodzie nie było. 
Ona, z nogami wyrzuconymi z hamaka, leniwie oddawała się słońcu, podczas gdy więzień kończył jedną 
pracę i zabierał się do drugiej. Najpierw ją to bawiło. Jeszcze nie trafił się typ, który widząc ją w tym stroju 
nie dostałby oczopląsu. Czyżby takim pierwszym miał być więzień? Obojętność jego zaczęła ją 
denerwować. Czerwcowe słońce prażyło, Julian pracował, ona leżała i myślała. Aż wymyśliła. Później nawet 
skarciła się za niewydarzony pomysł, który mógł skończyć się tragicznie. Ale refleksja przyszła znacznie 
później, w tamtej chwili sytuacja bawiła ją: zsunęła szorty do samego łona, zdjęła biustonosz, rzuciła go na 
trawę i przywołała Juliana. „Podnieś!” nakazała mu. Julian schylił się posłusznie i zamiast grzecznie podać 
do ręki, jak więzień powinien to zrobić, rzucił biustonoszem jej w twarz. Tak ją tym zaskoczył, że prawie się 
rozpłakała. Ale następny odruch był już właściwy: zamierzyła się, żeby trzasnąć go w gębę. I wtedy stała się 
rzecz niepojęta. Bor, polski aresztant, najspokojniej w świecie przechwycił w locie jej rękę, rękę Niemki, i 
pchnął ją z powrotem na hamak. Ogarnęła ją wściekłość. Była o krok od zbrodni. Wystarczyło pisnąć 
słówko, a wartownik zastrzeliłby go jak psa. Do dziś nie wie, jak to się stało, że się opanowała.
A w ogóle, jakie to wszystko zabawne. Gdyby wtedy zachowała się inaczej — tak jak ją korciło — za 
pohańbienie czystości rasy germańskiej Juliana by powieszono, a ją, wyklętą, zamknięto by w lagrze 
koncentracyjnym. A tak, dzięki mądrości prawa niemieckiego, z untermenscha zrobiono übermenscha, i 
wszystko gra. Wieczna chwała za to ustawodawcom.
Ojciec nie rezygnował z rozwiązania Julianowi języka. Zerknęła na niego przelotnie, ale to wystarczyło, aby 
się domyślić finału tego nierównego pojedynku. Była niespokojna. Ojciec miał swoje metody. Pytaj sto razy. 
Nie wystarczy — pytaj dalej. Nie wystarczy jeden dzień, pytaj drugi, trzeci, pytaj da skutku. Borowa już się 
łamała. W jej rozbieganych oczach można było czytać jak w elementarzu. „Herr Polizeimeister — błagały — 
miech pan się zlituje nad moim Julkiem. Będę pana opierała do końca życia. Będę sprzątała, zmywała, 
czyściła, zrobię wszystko, tylko niech się pan zlituje!” Emmerich, według niej, był dobrym człowiekiem.
Gdyby ją spytano, dlaczego nazywa go dobrym, znalazłaby się w kłopocie. — Dobrym — powiedziałaby — 
bo... bo jak można nazwać Niemca niedobrym, do tego polizeimeistra, który spotykając ją, biedną wdowę, na 
ulicy, podnosi rękę do czapki i zagaduje po ludzku. Niemca, na widok którego Polacy drżą, bo myślą, że jeśli 
coś mu się w nich nie spodoba, wyciągnie rewolwer i strzeli. Emmerich z nikim tak nie postąpił. Czy 
człowieka, który ma taką władzę i nie korzysta z niej, można nazwać niedobrym? Ale teraz w oczach jej 
czaiła się niepewność — Imgard wyczytała z twarzy kobiety siedzącej naprzeciwko ojca. Skaranie boskie z 
nim, kiedy sobie wypije, a już koniec świata, gdy siedzi w towarzystwie młodych kobiet. Wtedy zawsze 
wydaje mu się, że im jest głośniejszy, tym ważniejszy, co nieodmiennie utwierdza go w przekonaniu, że jest 
imponujący.
Słuchała uważnie, jak nie zrażony swoim dociekaniem przyczyn niepowodzeń pod Stalingradem próbuje 
poznać prawdziwe przyczyny klęski Wehrmachtu pod Kurskiem.
Mężczyźni są nudni i cholernie umieją udawać ślepych! Jak można zadawać takie pytania, kiedy z góry 
wszystko wiadomo. Czy mogło być inaczej, skoro ofensywa niemiecka już po paru dniach została 
zatrzymana, a w półtora miesiąca po jej rozpoczęciu komunikat kwatery głównej führera podał, że „armie 
niemieckie kruszą dzielnie nieustający napór przygniatających sił przeciwnika”... sto pięćdziesiąt kilometrów 
od linii wyjściowej ofensywy. Irmgard nie miała zrozumienia dla samooszukiwania i w głębi serca życzyła 
Borowi, aby wyrąbał ojcu prawdę.
Uśmiechnęła się do niego zachęcająco. Jego siostry i Baraczewska nie zwracały na nią uwagi. Dla nich 
istniał tylko jej ojciec, rozpierający się na kanapie, jak jakiś król, i Julian, cedzący słowa niczym aptekarz. 
Czy jego powściągliwość jest naturalna? Irmgard znajdowała go zbyt zamkniętym w sobie, nawet gdyby 
takim był w rzeczywistości. A może paraliżuje go stopień służbowy ojca? — pomyślała. Jeden z jej kolegów 
— żołnierz w stopniu gefreitra, który przyjechał z frontu na urlop i zastał w domu również urlopowanego 
ojca w stopniu majora — zrywał się na równe nogi i przybierał postawę zasadniczą ma każde jego 
zawołanie. Najlepszy żołnierz świata... Najlepsza armia świata... Wspaniała niemiecka armia... Irmgard 
widziała ją w przemarszu przez to miasto na wschód.
Dziesięć razy większą od armii napoleońskiej! Od rozgromienia Francji do ataku na Rosję ciągnął przez 
miasto pułk po pułku, dywizja po dywizji. Setki tysięcy młodych, ogorzałych twarzy. Ukwieconych jak w 
drodze na majówkę. Rozśpiewane kolumny wojska sunęły przez miasto miesiącami dzień po dniu, noc ,po 
nocy. Bez przerwy. Z dumy i szczęścia nie mogła powstrzymać łez. Moja armia! Moja wspaniała! Pędząca 
jak lawa wulkanu. Nie do zatrzymania! Gdzie ta masa młodych mężczyzn się tam pomieści? — pytała 
wówczas siebie. Oglądała jedyną w swoim rodzaju wstrząsającą rzecz: żywą, nie do pokonania, ogromną 
potęgę swego kraju. Urzekającą. Gdzie ona teraz jest? Na jaki bezkres musiała natrafić, że wsiąknęła jak 
woda w ziemię. Co się z nią dzieje? — chciał wiedzieć jej ojciec od żywego świadka „stamtąd”.
Życzyła Julianowi przezwyciężenia swojej rezerwy i stawienia ojcu czoła. Zdobycie się na odwagę i 
powiedzenie: „Ciekawy pan wieści z frontu wschodniego, Herr Polizeimeister? Dlaczego nie zgłosi się pan 
na ochotnika, tam potrzebują takich!”



II

Polizeimeister Emmerich czuł się obolały jak rzadko kiedy. Wczoraj wieczorem, zgodnie z zawartą ze sobą 
umową, nie powinien był sięgać po „haka” — wielki kielich do własnej wyłącznie dyspozycji, 
przechowywany w biurku na rewirze. Ba, łatwo powiedzieć — nie powinien. Po powrocie od Borów 
uzmysłowił sobie, że sukcesów, to znaczy działań służbowych, które kierowane jego mądrością przyniosłyby 
rezultat naprawdę kwalifikujący się do tej nazwy, od dłuższego czasu już nie miał. Ani on, ani Niemcy. I 
dlatego, chociaż mu się w oczach porządnie troiło, sięgnął na pocieszenie po jednego. Następne poleciały jak 
z górki.
Głowa mu pękała, w skroniach waliło jak w miechu kowalskim, łamało go w piersiach — tego obawiał się 
najbardziej. Ale czy tylko tego?
Gustaw Emmerich, jak każdy ambitny człowiek, lubił mieć cel w życiu. Cel ten winien być wzniosły, droga 
do niego utkana trudnościami, które on chwyta za bary i roznosi wedle woli, aby później zakończone dzieło, 
czyli sukces, móc godnie uczcić. Piękne, męskie życie warte życia. A jego życie od pewnego czasu przestało 
być takim. Ubiegły wieczór uzmysłowił mu rzeczywistość. Smutną. Jeszcze do wczoraj bronił się przed nią, 
odrzucał jako nieprawdziwą, nie znajdującą pokrycia w obiektywnych wydarzeniach, złośliwie nastawioną 
na zniszczenie jego wiary w przyszłość. Kilka na siłę wyduszonych z Bora zdań zniweczyło wszystko.
Stary policjant Emmerich nie dożyłby w mundurze swoich lat, gdyby z niepowodzeń nie potrafił 
wyprowadzić wniosków. Pod Stalingradem sprawa rozstrzygnęła się między żołnierzem a żołnierzem 
(wniosek nie wynikał z tego korzystny), pod Kurskiem — wydusił z tego „zasranego wojaka” — 
zadecydowały masy czołgów i artylerii. Więcej materiału przyczynkowego do wyprowadzenia kolejnego 
wniosku Emmerich nie potrzebował. Z jego postawieniem mógł zwlekać. Mógł się z nim kłócić, 
polemizować, nie godzić się, nie mógł jednak nie spojrzeć prawdzie w oczy: oto obdarci bolszewicy są lepsi 
w ludziach, w czołgach i w artylerii! A Niemcy? Z rozpaczy zapił się prawie na śmierć i wcale by nie 
żałował, gdyby się już więcej nie obudził.
Do życia przywołała go żona, Emma. Poznał ją w szpitalu wojennym w 1917 roku w Berlinie. Po operacji 
rany brziusznej miał trudności z siusianiem; w szpitalach wiedzą, jak takim dolegliwościom zaradzić, i 
cewnikowanie wykonywała młodsza siostra, Emma. Miała wtedy osiemnaście lat, niewinne oczy i delikatne 
palce. Trudności z siusianiem prześladowały Emmericha do końca pobytu w szpitalu. Podczas jednego 
takiego zabiegu niewinny aniołek, Emma, odkryła, że Bóg stworzył ich dla siebie. Tego samego wieczoru 
zaś, ćwicząc zabieg już samorzutnie w parku szpitalnym, wyjaśniła mu boski w tym udział: „Emmerich i 
Emma... — westchnęła. — Jakie niezwykłe, przez samą Opatrzność dobrane podobieńswo, prawda, 
kochany?”
Boże, jak ten świat się zmienia!
Wiotka dawniej, zgrabna w pracy i ochocza w łóżku Emma wyglądała dzisiaj jak niedźwiedź, poruszała się 
jak słoń, żarła jak wieloryb i we wszystkim co robiła, wciąż powoływała się na Boga. Ten, według niej, miał 
długą brodę, był nierychliwy, sprawiedliwy, dla złych ludzi bezlitosny, dla dobrych kochający. Najbliżsi zaś 
jego sercu byli Niemcy.
„Oziębło serce Pana” — myślał nieraz Emmerich wysłuchując jej stałego gderania, patrząc na trzęsące się na 
niej zwały tłuszczu i wdychając czosnkowy odór, jaki rozsiewa po mieszkaniu. Oziębło, oziębło, skoro jego, 
Niemca, pokarało takim bydlęciem.
Emmerich przybył do Polski z rozkazu.
Powiedziano mu: ,.Pojedzie pan do Polski, kora już nie jest Polską i nigdy nią więcej nie będzie. Pojedzie 
pan zatem na tereny, na których będzie pan wykonywał obowiązki służbowe określone zarządzeniami 
Ministra Policji i Spraw Wewnętrznych Rzeszy oraz doraźnymi decyzjami partyjnego szefa dystryktu. 
Obowiązki wynikające z zarządzeń ministra są panu znane, zakres drugich zostanie każdorazowo podany 
panu do wiadomości i wykonania na miejscu. Do bezwzględnego wykonania”.
Szef miejscowego gestapo, sturmbannführer doktor Reinhard Leiding, zwołał niedawno odprawę wyższych 
funkcjonariuszy policji. Sturmbannführera Leiding jest w sprawach służbowych po niemiecku rzeczowy. 
Powiedział:
— „Żądam bezwzględnego włączenia się do akcji ostatecznego rozwiązania problemu narodowościowego na 
tych terenach! Żądam stosowania przez policję nadzwyczajnych środków likwidacji problemu określonych 
dyrektywą Ministra Policji i Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a nie, jak dotychczas, ograniczenia się do roli do-
stawcy materiału ludzkiego i zostawienia brudnej roboty moim pracownikom... Sytuacja na frontach 
wymaga wzmożonego wysiłku każdego z nas. Jeżeli dla któregoś z panów nie jest to jasne, wytłumaczymy 
mu... Czy zostałem zrozumiany?” W odpowiedzi usłyszał żołnierskie: „Tak jest!”
Wielki kanclerz Bismarck powiedział: „Niemcy jako Niemcy muszą być jedne i będą jedne, jeżeli wszyscy 
Niemcy będą tego chcieli”. Niemcy chcieli. Cesarz Wilhelm II powiedział: „Niemcy muszą być potężne i 
będą potężne, jeżeli wszyscy Niemcy będą tego chcieli”. Niemcy chcieli. Adolf Hitler powiedział... 
Emmerich złapał się za obolałą głowę. — Boże drogi — jęknął — czy to aby nie za Twoim zrządzeniem 
zawsze chcemy?
Emmerich wstawał o godzinie szóstej trzydzieści. Zrobienie kupki, golenie, mycie, kilka przysiadów 
(„Kondycja, panowie, nie zapominać o kondycji!”), śniadanie zajmowało mu godzinę, o siódmej czterdzieści 
pięć wychodził z domu, aby po dokładnie czternastominutowym spacerze osiągać solidny budynek z 
czerwonej glazurowanej cegły, będący jego „twierdzą”, jak w dobrym humorze nazywał komendę rewiru, 
lub „miejscem wykonywania obowiązków służbowych” — kiedy nastrój jego nie był sprecyzowany. Duży 
wpływ na jego samopoczucie wywierała małżonka. Jako kobiety nie próbował jej od dziesięciu lat, ale 
wpływ na niego mimo to zachowała. W swoje małżeńskie prawa wchodziła rano, od obudzenia go. Wysiłek, 
jaki w to wkłada, zależny od miarki wypitej przez niego wieczorem wódki, oddziaływał na jego humor. 
Dzisiaj wszystko zaczęło się źle.
Pani Emmie nie podobał się jego mocz. Dobra żona Emma zaopatrywała męża na noc w nocnik (do ubikacji 
prowadził długi przedpokój...), i zwykle rano, jak tylko go zbudziła, brała naczynie do okna i w świetle dnia 
oceniała jego zawartość. To, co dzisiaj w nim zobaczyła, zdziwiło ją. Tak bardzo, że niezależnie od wzroko-
wej oceny koloru, zapachu i przejrzystości moczu poddała go dalszej próbie. Parni Emma nie bez słuszności 
uważała się w tych sprawach za eksperta i umiałaby — gdyby od niej tego zażądano — wróżyć z moczu 
przyszłość. Dzisiejszą zawartość nocnika oceniła alarmująco: — Gustaw, tak dalej być nie może! — I żeby 
nie być gołosłowną, włożyła do nocnika dwa palce, roztarte ciecz na dłoni i podsunęła mu ją pod nos.
— Do kroćset tysięcy cholernych piorunów! — zawył wściekle Emmerich i wystrzelił z łóżka na środek 
pokoju w gaciach i skarpetkach, które w zamroczeniu alkoholowym zapomniał przed snem zdjąć.
Tak fatalnie obudzony zaczął dzisiejszy dzień.
Teraz siedział przy biurku i rozmyślał. Życie jego nie było wiele warte. Wartość życia ocenia się po planach.
Kiedy ma się pięćdziesiąt trzy lata, stojący wąs, nadciśnienie, strzykanie w stawach, częste obstrukcje lub 
rozwolnienie, duży brzuch, jeszcze większy apetyt, śmierdzącą żonę w domu, bezmyślnych podwładnych na 
rewirze, zadania na miarę polityka i niebezpiecznego przełożonego na karku, chętniej ucieka się w 
przeszłość niż w przyszłość. Bo co może przed nim jeszcze stać? Do jego obowiązków służbowych należało 
utrzymanie ładu w podległej mu dzielnicy, liczącej około ośmiu tysięcy ludzi. Obowiązki były proste. Do 
wykonywania ich miał pluton policjantów, w odwodzie miejskim kompanię ochotników złożoną z tutejszych 
Niemców, a gdyby to nie wystarczyło — stacjonujące oddziały wojskowe i wreszcie — stosownie do 
Najwyższej Ustawy o Bezpieczeństwie Rzeszy — całe niemieckie siły Zbrojne, które jednak nigdy nie były 
mu potrzebne; jego teren był gruntownie oczyszczony z niepewnych elementów i prawie bez mężczyzn, kto 
więc miał bruździć? Trapiły go inne zmartwienia.
Okna pokoju Emmericha z jednej ściany wychodziły na główną ulicę przedmieścia, z drugiej — na 
zabudowania fabryki amunicji i kotłów. Na dworze zacinał listopadowy wiatr i pomiatał resztkami jesieni.
Emmerich nie lubił listopada. Najpiękniejszą porą roku dla niego była wiosna. Kiedy drzewa owocowe 
pokryją się kwieciem, powietrze przejdzie zapachami i nabrzmieje śpiewem ptaków, lubił przystawać pod 
drzewami, sycić się tą mieszanką głosów i woni. Listopad przypomina przedsionek zmierzchu natury, 
zapowiedź śmierci. Od przybycia do Polski nie mógł się pozbyć tego nastroju. Dopóki Rzesza dudniła 
sukcesami, jakoś dawał sobie nade, odpychał do następnej wiosny, później poddawał się całkowicie jak 
teraz. Wiatr na dworze hulał liśćmi, potrząsał nagimi gałęziami drzew, roznosił smutek. Emmerich był 
twardym mężczyzną. Ale gdyby tak ktoś o nadludzkim autorytecie — na przykład Pan Bóg — zstąpił w tej 
chwili z niebios i oświadczył mu, że wszystko, czym żyje, w co wierzy, co mimo groźnych podmuchów z 
zewnątrz trzyma się kupy, miało się skończyć zupełnie inaczej, niż to sobie wyobrażał, chybaby się załamał.
Na szczęście umiał w odpowiedniej chwili przywołać się do porządku. A że pora ku temu była najwyższa, 
rozważania odłożył na bok i zabrał się do pracy. Na pierwszy ogień poszła korespondencja wpływająca. 
Rozkazy z prezydium policji otrzymywał przeważnie na odprawach lub telefonicznie, a mimo to teczka 
puchła z dnia na dzień. Cmokał z przekąsem: — Lubuje się naród niemiecki w papierkach, lubuje! Czego to 
dzisiaj „naród” ode mnie chce?
Energicznym ruchem rozdarł pierwszą kopertę. Plotka — zawiadomienie kierownika bloku XVIII o 
rozbiórce w Czynie Wzmożonego Wysiłku Wojennego żelaznych ogrodzeń okalających posesję taką, taką i 
taką i przekazanie złomu przemysłowi zbrojeniowemu. U dołu pisma zadekretował: „Sprawdzić zgodność na 
kwitach dostawy, zameldować mi uwagi — Em”. Odłożył pismo do Teczki Spraw Załatwionych i sięgnął po 
następne. Dotyczyło zdjęcia dwustukilogramowego dzwonu kościelnego. Chrząknął z uznaniem. Brąz — 
metal szlachetny, będzie się czym pochwalić przed Pełnomocnikiem do Spraw Zbiórki Złomu i Surowców 
Wtórnych. Dyskretacja taka sama, ruch z pismem na prawą stronę i cap za następne. Czytając je, skrzywił 
się. Idioci z miejskiej centrali gestapo przesyłają mu pocztą listę powieszonych przedwczoraj Polaków, jak 
zaproszenie na wieczorek dobroczynny... Trzeba mieć porządnego szmergla, żeby zdobyć się na taki fason. 
Czy przypadkiem panowie ci nie przesadzają?
Przeleciał wzrokiem nazwiska. Nic interesującego nie znalazł, zestawienie umieścił w bocznej szufladzie i 
zamknął ją na klucz; porządek musi być! Gestapo może jak chce, policja nigdy. Zabrał się do kolejnego listu. 
Ale najpierw przyjrzał mu się badawczo: biała urzędowa koperta, charakter pisma pierwszoklasisty albo dla 
zmylenia napisany lewą ręką — nie dla Gustawa takie kawały. I rzeczywiście! List okazał się anonimowym 
donosem na niejakich Kwiatkowskich, Polaków, o hodowaniu nie zarejestrowanej świni. Gwizdnął 
przeciągle: Świni!... Nie zarejestrowanej!...— Rozporządzenie Ministra Aprowizacji Rzeszy poddawało 
ścisłej reglamentacji i rejestracji bydło, trzodę chlewną, drób, wszelkie produkty rolno-spożywcze i 
spożywcze pochodzenia przemysłowego, jak również zabraniało pod karą ciężkiego więzienia posiadania 
bez specjalnego zezwolenia urządzeń domowych do przetwarzania produktów rolnych i zwierzęcych, takich 
jak centryfugi, kierzanki, bębny do toczenia miodu i tym podobne. Ale za chowanie i bicie nie 
rejestrowanych świń groziło karą śmierci. ,,Ci cholerni Polacy — pomyślał — muszą mieć poprzestawiane w 
głowie. Rzesza krwawi na wszystkich frontach, broni Europy przed bolszewizmem, a oni chowają nie 
rejestrowane świnie... W mojej dzielnicy!”
Rozłożył na biurku mapę miasta. Z doświadczenia wiedział, że tego rodzaju donosy przychodzą zwykle na 
pięć minut przed świniobiciem albo zaraz po — jako konsekwencja niezaspokojenia apetytu donosiciela; tak 
czy inaczej wymagają szybkiej akcji. Jeszcze raz przeczytał adres: Rewir IV — jego dzielnica. Już zamierzał 
dla omówienia planu działań wezwać swego zastępcę, gdy uzmysłowił sobie pewną rzecz: Dom stał na 
skraju lasu, znał go. Obdrapanym frantem wychodził na pustkowie, podwórzem tkwił w lesie. Spojrzał 
ostrożniej: Polacy, nielegalna świnia i las w pobliżu... Znajomość tego narodu podsunęła mu taki obrazek: 
Pod wskazany pismem dom zajeżdża samochód z Bogu ducha winnymi policjantami... Dom stoi pod lasem, 
wokół cisza, sielanka; policjanci wysiadają z wozu i z ufnością, jak na cywilizowanych ludzi przystało, 
wchodzą do środka... — Głupcy, dokąd się pchacie! krzyknął ostrzegawczo sam do siebie. — I chociaż żal 
mu się zrobiło łupu i murowanego sukcesu, zdecydował się gratkę podrzucić Prezydium Policji. Niech oni 
dobierają się do nie rejestrowanej świni chowanej przez Polaków, niejakich Kwiatkowskich, w samotnym 
domu na skraju lasu...”
Przy dwóch następnych pismach myślami buszował na czele Kompanii do Zadań Specjalnych brawurowo 
atakującej samotne zabudowanie na skraju lasu, które jak nic okazało się siedliskiem partyzantów zawrócił 
stamtąd energicznie do przeczytania ostatniego pisana.
Pełnomocnik Ministra Spraw Wewnętrznych Rzeszy do Spraw Germanizacji Pomorza Zachodniego wzywał 
komendantów samodzielnych jednostek policji ochronnej i porządkowej do maksymalnej współpracy z 
rejonowymi organami werbunku ludności polskiej na Tymczasową Listę Narodowości Niemieckiej. Pełno-
mocnik wysoko ocenia ich dotychczasowy wkład w to dzieło. W obliczu jednak wzrostu potrzeb frontowych 
Pełnomocnik żąda podjęcia odpowiednich kroków w celu zmuszenia rodzin polskich zamieszkujących te 
tereny, a posiadających w swym składzie osobników męskich w wieku poborowym, do ostatecznego 
uregulowania swego statusu narodowościowego. Pełnomocnik oczekuje rezultatów. Heil Hitler!
Słowa: „podjęcie odpowiednich kroków” wybito dużymi literami i — jak gdyby z obawy, że czytający może 
niedowidzieć — podkreślono je tuszem. Emmerich miał dobry wzrok. A gdyby nawet nie, to potknąłby się 
na zamaszystej uwadze przełożonego. Szef prezydium policji dopisywał: „Ja też oczekuje rezultatów i 
ponownego zaangażowania w akcję pańskiej pomysłowości, drogi polizeimeistrze. Coś długo już o niej nie 
słyszałem!”
Emmerich splunął parabolicznie do stojącej w kącie spluwaczki.
Wzorowy i zdyscyplinowany funkcjonariusz policji, Emmerdch, szanował swego przełożonego.
— Pomysłowości... — fuknął. — W prezydium długo nie słyszano o mojej pomysłowości... Coś podobnego!
Pod względem zwięzłości myślenia Emmerich plasował się wysoko wśród Niemców. Jego podwładni, od 
których wymagał pełnego oddania się sprawie ostatecznego zwycięstwa, rzetelności w wykonywaniu 
obowiązków służbowych, higieny osobistej (czysty mundur, bielizna, paznokcie itd.) oraz systematyczności 
w meldunkach, twierdzili, że gdyby los zrobił z niego cesarza Niemiec, historia obdarzyłaby go 
przydomkiem Gustawa Zwięzłego.
Wezwał do siebie Starszego Referenta do Spraw Ruchu Ludności. Z przyzwyczajenia zlustrował jego 
mundur, fryzurę, połysk butów i postawę. Dzisiejsza zabawa wiatru z kurzem ulicznym powinna dostarczyć 
mu powodów do uwag. Starszy Referent do Spraw Ruchu Ludności był również Starszym Znawcą 
Humorów Jego Cesarskiej Mości Gustwa Zwięzłego i skutki zabawy wiatru z kurzem skrupulatnie usunąi 
natychmiast po przyjściu do rewiru.
Emmerich stwierdził to odpowiednim chrząknięciem, po czym przystąpił do rzeczy.
— Księga ruchu ludności! — zażądał.
Rozległo się jedno trzaśniecie obcasami, drugie i rzecz znalazła się na biurku otwarta na właściwej stronie. 
Bilansujące się dane nie pozostawiły wiele miejsca dla jego pomysłowości. Nie podobały mu się.
Odszedł pod okno wychodzące na zakłady zbrojeniowe i stamtąd przeprowadził jedną ze swoich słynnych 
rozmów służbowych z podwładnym.
— Tylko ludność polska — zaznaczył. — Kobiety?
— Sześć tysięcy sto czterdzieści pięć! — odpowiedział z pamięci urzędnik.
— Mężczyzn?
— Dwa tysiące sto piętnaście!
— W wieku poborowym?
— Czterysta dziesięć!
— Ile? — podważył liczbę Emmerich.
Starszy referent trzasnął obcasami po raz trzeci. Pan Bóg, papież, führera i jego księga mówią prawdę, 
prawdę i tylko prawdę. Przyklepał to czwartym trzaśnięciem obcasami.
— A ostatnie ubytki?
— Odjęte, Hera1 Poiizeimeister — stwierdził dokładny kierownik jednoosobowego referatu ruchu ludności i 
wyłożył: — Stan mężczyzn na ostatni dzień ubiegłego miesiąca wynosił dwa tysiące sto osiemdziesiąt dwa; 
w pierwszym tygodniu listopada aresztowano trzydziestu dwóch, przedwczoraj gestapo powiesiło 
dwudziestu pięciu, dzisiejszej nocy aresztowano dziesięciu. Ogólny ubytek mężczyzn za dziesięć dni 
bieżącego miesiąca wynosi sześćdziesięciu siedmiu, w tym w wieku poborowym dwudziestu pięciu. Dane te 
nie obejmują ubytków naturalnych.
Odwrócony do starszego referenta plecami, Emmerich pokiwał w milczeniu głową. Mogło to oznaczać 
dobrze i źle. Starszy referent znał humory swego wymagającego przełożonego, ale Duchem Świętym nie był. 
Dla porządku dane liczbowe uzupełnił: — Prawie wszyscy z tej grupy pracują w zakładach zbrojeniowych, 
Herr Polizeimeister.
— Wiem — warknął Emmerich, który nie był tutaj nowicjuszem i wiedział wszystko o wszystkich, o czym z 
kolei powinni wiedzieć jego podwładni. — Prosić natychmiast hauptwachtmeistra Gilsego.
Odzyskał dobre samopoczucie. Nawet więcej: wszystkie jego poprzednie troski uleciały gdzieś bez śladu i 
oczom ukazał się całkiem nie najgorszy świat. Podkręcił zaczepnie wąsa. Miał znowu cel w życiu. Władza 
zwierzchnia wyposażyła go w środki działania i prawo, reszta zależała wyłącznie od niego. Lubił taki układ.
Postawione sobie zadanie brzmiało: „Wyekspediować pozostałych Polaków w wieku poborowym na front.” 
W mundurach niemieckich, naturalnie. Zadanie było jasne, technika działania, która powstała w jego głowie 
podczas rozmowy ze starszym referentem, prosta, do przemyślenia pozostały szczegóły. Wspaniale. Przybrał 
postawę dowódcy na placu boju i wydał sobie rozkaz: „Baczność! Emmerich do dzieła!”
Przyjął swego zastępcę z miną cesarza Gustawa Dobrotliwego. Bez zbędnych ceregieli poczęstował go 
cygarem, a kiedy napykali się dymu, podsunął mu pismo.
— A więc, mój drogi Gilse — powiedział, zanim ten zdążył przeczytać nagłówek — co pan na to?
Hauptwachmeister zaoszczędził sobie dalszego czytania.
— W porządku — odpowiedział gotowy do wykonania każdego rozkazu. — Czego od nas chcą?
— Ludzi.
— W porządku. Skąd ich wziąć?
Emmerich skinął głową ku oknom wychodzącym na zakłady zbrojeniowe.
— W porządku — odrzekł mechanicznie Gilse. — Zaraz wysyłam wachtmanów w teren.
Emmerich położył rękę na ramieniu podnoszącego się z krzesła hauptwachtmeistra. — Samo wezwanie do 
stawienia się w punkcie werbunkowym nie wystarczy, mój drogi Gilse. Te resztki są uparte.
— Uparte?
— Jak psy.
— To może pozamykać ich dla postrachu albo niektórym wygarbować skórę.
— Nie wystarczy.
— Podpuścić gestapo na najupartszych? — szukał sposobu hatuptwachtmeister.
— Nie ten etap, nie wystarczy.
— Nie wystarczy?
Emmerich targnął mocno siwym wąsem. — W stosunku do tych upartych psów, nie!
— Więc co zrobimy?
— Zrobimy.
— Co?
Emmerich przybrał minę cesarza Gustawa Zagadkowego. Kiedy w jego mózgu otwierała się szufladka z 
pomysłami, automatycznie przyoblekał się w ten wyraz. — Jaki dzień dziś mamy? — rzucił w stronę już 
wyczerpanego myśleniem Gilsego.
— Czwartek.
— Czwartek... — powtórzył jak echo Emmerich. — Hm, czwartek... — Zaczął chodzić z kąta w kąt. — A 
niedziela będzie za trzy dni, tak? — rzucił w okno wychodzące na zakłady zbrojeniowe.
Hauptwachtmeister zgadzał się z zwięzłością swego przełożonego nawet wówczas, kiedy go nie rozumiał. 
Jak świat światem u niego po czwartku następował piątek, po piątku sobota, a po niej niedziela. Nie zgłosił 
sprzeciwu.
— I ci stamtąd — Emmerich wciąż spoglądał na zakłady — w niedzielę pójdą do kościoła, tak?
— Ci, wykluczone! — zaprzeczył hauptwachtmeister. — Ci pójdą na normalną szychtę. Ich kobiety może 
tak, ale nie oni.
Emmerich uśmiechnął się do czegoś, co tylko on jeden widział. To coś przybierało coraz wyraźniejszy 
kształt. Mały sukces Emmerich kwitował małym uśmiechem, sukces większy — odpowiednio większym, 
gradację sukcesu określał sam. Również pole działania, gdzie go odnosił. Wykrycia na przykład sprawy 
kryminalnej nie zaliczał do sukcesu — te sprawy mało „płaciły” w Prezydium Policji, co innego polityka. 
Jeden z większych sukcesów, którym zasłynął u władz miejskich, a nawet dystryktu, wiązał się właśnie z 
otwarciem Niemieckiej Listy Narodowościowej dla Polaków, dwa lata temu, kiedy to szefowi gestapo pod-
sunął pomysł likwidacji dla zastraszenia wytypowanych przez niego głów rodzin. Ale wówczas był to detal, 
robota drobnosklepikarska, wręcz handel domokrążny; zlikwidowano paru starszych dudków, w tym ojca 
Bora, i na tym poprzestano. Pomysł, jaki mu teraz wpadł do głowy, był sprawą wielką, wprowadzał go — 
operując jego miarą porównań — w szeregi hurtowników. Wielkich hurtowników. W tej chwili widział to 
już jak na dłoni.
Zesztywniał w posąg.
— Stało się, Gilse!
Tymi słowami oznajmił swemu zastępcy przeistoczenie się pomysłu w plan. Fantastyczny plan. Nie będzie 
się prosić Polaków o przyjęcie listy, sami będą przychodzić i błagać. Błagać będą na kolanach. Czterysta 
dziesięć parszywych kundli zasuwa w cywilu, żre niemiecki chleb i wyobraża sobie, że będzie się tak obijać 
do skończenia świata, podczas gdy Niemcy giną na frontach. Czterysta dziesięć. Dwie pełne kompanie wraz 
ze służbami liniowymi.
— Mój drogi Gilse — przemówił majestatycznie — działamy! Zadanie pańskie jest następujące: zajmie się 
pan przygotowaniem na niedzielę samochodów ciężarowych na około tysiąc ludzi; wspólnie ze starszym 
referentem Bauerem sporządzi pan dokładny wykaz matek, żon, narzeczonych i sióstr osobników w wieku 
poborowym; ogłosi i dopilnuje pełnego pogotowia bojowego naszego plutonu; zadba o zachowanie akcji w 
tajemnicy, ale — potrząsnął groźnie palcem — tak, aby nawet mysz się o tym nie dowiedziała! To należy do 
pana.
Sobie zarezerwował przedstawienie pomysłu szefowi Prezydium Policji i uzgodnienie planu wspólnego 
działania z dowódcą Kompanii do Zadań Specjalnych. Chętnie by osobiście pochwalił się przed 
sturmbannführerem Leidingiiem. Ale to, wiedział z praktyki, zdmuchnie mu sprzed nosa sam szef. Nie 
martwił się jednak tym specjalnie. Tak czy inaczej usłyszą, że stara gwardia umie działać.
Zadowolenie z siebie uslkrzydliło go i oderwało od ziemi. Widziana z wyżyn ranga miejskich instancji 
policji, służby bezpieczeństwa, partyjnych i administracyjnych wydała mu się śmiesznie niska, a ich 
szefowie i kierownicy zwykłymi patałachami. Taki pomysł — i oni... Pomysł, którego rozciągnięcie na cały 
ten parszywy kraj da tysiące, dziesiątki tysięcy, setki tysięcy ludzi zdolnych do noszenia broni... Uformuje 
się z nich nowe pułki, dywizje, korpusy, całe armie — i pucołowaty major Schnaber albo przy lizana świnia, 
sturmbahnführer Leiding... Przemknął myślami ponad jednym i drugim, bez trudności wziął szczebel woje-
wództwa i poszybował dalej. Tłumy na ulicach Berlina już gotowały się na jego przyjęcie... Wszystkie 
wiatry pchały go wprost na Kancelarię Rzeszy... Nieomal przed wylądowaniem taktownie zawrócił na 
własne podwórko. Pomysł był na miarę czasów i mógł dosięgnąć ucha Najwyższego Czynnika w państwie. 
Bez dwóch zdań powinien obrócić się w sukces. Wielki sukces.
Roześmiał się całą gębą. Ale major Schnaber zrobi oczy!



III

...Ze zgliszcz chat wynoszą poskręcane zwłoki kobiet i dzieci i układają je w sadzie obok ciał rozstrzelanych 
mężczyzn... Hauptmamn Darmmen żąda umundurowanego oficera, nie będzie się spowiadał przed cywilem. 
„To jest pogwałcenie zasad Konwencji Genewskiej! — wyje w twarz śmierdzącemu machorką Rosjaninowi. 
— Mieszkańcy chutoru współpracowali z bandami; zastosowana represja, z punktu widzenia prawa 
wojennego, jest usprawiedliwiona”. 
„Ech, wasze prawo!...” — pluje mu w gębę zarośnięty Rosjanin. Nakazuje ustawić się pod drzewem. Jeden 
obok drugiego. Całą wziętą do niewoli trójkę. Dammen zapiera się nogami. Krüger... dzielny Krüger, który 
wpakował w dziewczynę cały magazynek, przypomina sobie o swojej żonie i dzieciach... Błaganie o życie 
uderza w ścianę lasu, przewala się przez zgliszcza i tonie w nurcie bystrej Iwanowki. „Agoń!!!” — daje 
komendę brodaty Rosjanin.
Bor zbudził się zlany potem. Długo potrząsał głową, obmacywał pierś. Z łóżek rozlegało się posapywanie 
sióstr i nerwowe pochrapywanie matki. Palące pragnienie wysuszyło usta, przenikliwe zimno od pasa w dół 
sparaliżowało mu nogi; wciąż jeszcze nie mógł otrząsnąć się z makabrycznego snu. Bał się wstać, żeby me 
zbudzić matki lub nie nadepnąć na śpiącego na podłodze brata, spragniony i zziębnięty przeleżał na 
przykrótkiej kanapie do rana.


Między oczodołami pustych okien wystawowych snuły się przeważnie kobiety w wytartych płaszczach, 
gdzieniegdzie widać było żołnierski szynel, wszędzie nie znane twarze — jego rodzinne miasto. Na froncie 
wyobrażał sobie, jak idzie ulicami i woła: Moje kochane, wróciłem! Zewsząd uśmiechają się do niego 
znajome twarze, podbiegają koledzy... Marzenia, frontowe marzenia. Pod pomnikiem Kopernika, gdzie jako 
chłopak sprzedawał gazety, wylegitymował go pierwszy patrol żandarmerii, chwilę potem natknął się na 
drugi. Sprawdzający papiery żandarm zapytał, czy przypadkiem nie ma reumatyzmu. — Tak, reumatyzmu, 
— powiedziałem! Salutujecie, jakby wam łapy w stawach zamarzły!
Profesor doktor von Kluge zalecił Borowi unikać wysiłku fizycznego działającego rozrywająco na klatkę 
piersiową. Wysiłek fizyczny działający rozrywająco na klatkę piersiową... — profesor opisał te wysiłki 
swemu cudem przywróconemu do życia pacjentowi. „Konstrukcję kostną macie elastyczną — powiedział — 
i szybko regenerującą ubytki. Jak długo jednak mostek będzie was pobolewał, nie dajcie się wciągnąć w 
żadne koszarowe wygłupy”.
Kamienne bulwary nad Wisłą, gdzie przed wojną wysiadywali wędkarze, były przytulniejsze od ulic. Z 
przeciwległego brzegu, ze ściany drzew i krzewów przyglądało się miastu samotne zabudowanie Jachtklubu. 
Płyńcie po rzekach, morzach i oceanach! Osmagani wichrem, ogorzali słońcem, wolni ludzie... Między jed-
nym brzegiem a drugim przelewała się szeroka rzeka. Nieczuła na los wędkarzy, którzy się gdzieś 
pozapadali, obojętna na wydarzenia w Jachtklubie, oddzielonym obecnie od świata drutem kolczastym, 
płynąca swoim nurtem niezależnym od życia ludzi. Tylko wiatr niecnota, nie pytający nikogo o drogę, 
wpadał podmuchami w koryto rzeki, pędził po lustrze wody i rozhuśtany bił w twarz. Dobry, rodzinny wiatr. 
Bor ustawił się pod niego jak pod słońce. Ale ten jednym uderzeniem wystudził w nim ciepło, drugim 
przeniknął go do szpiku kości i jak gdyby nigdy nic poleciał dalej.
Nie mając co robić Bor udał się tramwajem do fabryki.
— Mój ty, Jezu, chłopaku! — rozpoznał go z budki pod bramą stary stróż, Witalewski. — Toć żeś to ty, Jul? 
— Przyczłapał się do żelaznego ogrodzenia.
— Pan, jak zwykle, na posterunku — ucieszył się Bor. — Dzień dobry, panie Witalewski!
Stróż przytrzymał jego rękę.
— Jaki tam znowu dobry. Wieje nam, biedakom, ze wszystkich stron, a ty mówisz, że dobry. — Stróż 
pamiętał go od dziecka, kiedy jako chłopiec przynosił ojcu jedzenie i kiedy później wraz z jego wnukami 
zaczął pracować. Przyglądał mu się zafrasowany. — Jak ty wyglądasz!
Bor zbył to uśmiechem. Wszyscy patrzyli na niego jak na widmo, choć nie czuł się wcale tak źle. 
Przypomniał sobie o papierosach. Wyciągnął paczkę.
— Proszę, niech pan zapali. — Podsunął mu ją pod nos. — Niech pan ją sobie zatrzyma. Całą.
Witalewski wyciągnął nieśmiało rękę.
— Zawsześ taki sam — powiedział tkliwym głosem. — Poznałbym cię na końcu świata. Ciebie i twojego 
biednego ojca. — Zerknął na dźwigary nad rampą placową. — Oj, porobiło się z nami, porobiło... A czy ty 
wiesz, co oni z nami powyczyniali?
Z szyny dźwigam zwisało dwadzieścia pięć końcówek linki. Trzy dni temu, za wsypanie piasku do form na 
odlewy granatów powieszono dwudziestu pięciu robotników. Gestapowcy przyjechali z samego rana, 
wyprowadzili ich na plac i powiesili. Z rozkazu sturmbannführeraa Leidinga wolno było ich odciąć dopiero 
następnego dnia; końcówki lin miały pozostać jeszcze tydzień.
— Na postrach — objaśnił stróż. — Tylko się nie gap na nie, bo ktoś może nas podglądać.
— Tak, wiem — Bor skierował wzrok w głąb zakładów na stary, od dziecka znany mu widok.
Z hal produkcyjnych dochodziły uderzenia młotów hydraulicznych, zgrzyty pras; na rampach magazynów 
spieszono się z załadunkiem pocisków do artylerii ciężkiej. Dwa tysiące stalowych, srebrzystych cygar — 
dzienny produkt fabryki — wystarczy na niedługą salwę dla kilkunastu baterii dział. Potem na pobojowisko 
wyruszą czołgi, które zniszczone zostaną pociskami wyprodukowanymi w takiej samej fabryce przeciwnika, 
i wszystko wróci do stanu wyjściowego. Wojna. Pod Stalingradem wystrzeliwano dziennie sto tysięcy 
pocisków artyleryjskich wszystkich kalibrów. Pół roku później, pod Kurskiem, na dywizje niemieckie 
gotujące się do ataku spadło w ciągu godziny dwa razy więcej żelaza niżeli w całej rozprawie Niemiec z 
Francją i Anglią. Wojna nabrała rozpędu. Już przeszła moce produkcyjne fabryk. Już wymknęła się spod 
kontroli człowieka. Co przeciw niej znaczy dwadzieścia pięć końcówek lin?
Podmuch zimnego wiatru przeniknął Bora.
— Już muszę iść — powiedział. — Mam jeszcze dużo spraw do załatwienia, jak to na urlopie. A co z 
pańskimi wnukami? Z Matosem, Józkiem? Capnęli nas do wojska razem, pamięta pan?
Stróż rozdziawił usta.
— Z Józkiem, mówisz? A to nie wiesz, że Józek od wiosny gryzie piach. W Afryce. A Maks siedzi gdzieś w 
Belgii.
— Józek... To Maks żyje! — zawołał Bor. — Rozstaliśmy się w Hameln. Mnie posłali do Rosji, a on jakiś 
czas jeszcze tam został. W Belgii, mówi pan. Hm, udało mu się.
— A udało, udało — przytaknął obojętnie stróż. — Dopóki człowiek żyje, wszystko może się udać. Dopóki 
żyje...
Poczekalnia gabinetu Komisji Lekarskiej cuchnęła gnijącym mięsem i karbolem. Tętniła życiem jak 
szybkoobrotowa karuzela. Co chwila ktoś przybywał, ubywał, kogoś wywoływano i kazano przyjść w innym 
terminie. A na dodatek wymyślano od najgorszych. Wszyscy odpowiadali posłusznie „tak jest” i albo wcho-
dzili do środka, albo kierowali się do drzwi wyjściowych, gdzie stał sanitariusz i zbyt opieszałym pomagał 
szybciej znaleźć się na ulicy. Środkiem poczekalni podążały siostry szpitalne. Nie rozglądały się po 
czekających, tylko dumnie sunęły do gabinetu. Siedzący na ławkach nie byli dla nich mężczyznami. Oni też 
nie widzieli w nich kobiet. Za ścianą zapadały decyzje o ich losie. Patrzyli tępo w wyświecone kafelki 
posadzki i myśleli. Każdy o sobie.
Wszystkie frontowe wyobrażenia Bora o mieście rodzinnym rozpadły się jak domek z kart.
Nie myślał o końcówkach lin; po przeżyciach w Rosji dwadzieścia pięć zwisających kawałków sznura nie 
mogło go przerazić. Nie mógł się skoncentrować. Myśli jego krążyły wokół faktów. Odbijały się od jednego 
i — jak skoczek po kamieniach wystających z wody — spadały na drugi. I tak po kolei. Matka poszła na 
pierwszą zmianę do szwalni, po pracy pobiegnie do Emmerichów dokończyć prania; siostry pracują przy 
maszynach od siódmej rano do siódmej wieczorem, tak samo brat; Józek Witalewski poległ w Afryce. W 
Hameln Józek zapowiadał, że jeśli poślą go do Rosji, to już w drodze na front przygotuje się do grobu, jeśli 
natomiast dostanie przydział do feldmarszałka Rommla — będzie wygrany. Niedobrze jest myśleć naprzód. 
Trzy dni temu pożegnalną noc w szpitalu spędził z asystentką doktora von Kluge; cztery dni temu, patrząc na 
panią doktor Sontag, nie przeszło mu przez głowę, że już następną noc przeleży z nią w łóżku; wczoraj nie 
myślał o Katarzynie ani o Irmgard. O Katarzynie nie będzie myślał nigdy więcej. Podczas pierwszego 
pobytu w jej domu pani Baraczewska wypytywała go o różne rzeczy. Chciała wiedzieć wszystko o jego 
rodzinie, z kim chodził do szkoły i do jakiej. Jak dobra matka, widząc rzeczy dalej niż jej dzieci, zain-
teresowała się również jego ojcem. Wynik tych dociekań nie musiał być dla niego korzystny, bo na 
zakończenie zapytała: ..Wierzy pan w Boga?” Zamyślił się nad odpowiedzią, ale ta chwila milczenia 
wystarczyła. ,.Kto nie wierzy w Boga — oświadczyła z troską w głosie szlachetna pani Baraczewska — nie 
zasługuje na łaskę ocalenia. Wojny są biczem bożym na ludzi bez wiary, niech pan o tym pamięta, młody 
człowieku!” Tak powiedziała małżonka dostojnika państwowego sprzed wojny, matka Katarzyny i czterech 
synów, z których żaden nie został jeszcze rozstrzelany ani powieszony. „Jak pański biedny ojciec...” — 
dodała boleśnie. Pani Baraczewska ma głębokie serce, pełne niezachwianej wiary w Boga. Dzieci takiej 
matki muszą mieć też głębokie serca. Zwłaszcza kiedy mają tak zniewalające spojrzenie jak Katarzyna.
— Gefreiter Bor! — zawołano od drzwi gabinetu komisji lekarskiej.
Za długim stołem nakrytym czystym prześcieradłem siedziało czterech lekarzy oraz niemłoda kobieta w 
białym kitlu. Na wszystkich twarzach, z wyjątkiem kobiety, malowała się przeraźliwa nuda; spędzili przy 
tym stole bądź co bądź już cztery godziny.
Wygląd żołnierza zirytował przewodniczącego komisji. Człowiek ten, poświęcający się bez reszty niesieniu 
ulgi cierpiącym, zakipiał oburzeniem.
— Bezczelność! Stawać przed nami w pełnym umundurowaniu... Pozostała trójka lekarzy solidarnie 
podzieliła jego zdanie. —
Rozebrać się! — rozkazał jeden.
Sanitariusz pchnął Bora za parawan. Pomagając mu ściągnąć buty, zdzielił go szturchańcem. — Ja ci pokażę 
przyłazić do panów lekarzy jak do chlewu. Świnio cholerna!
Parawanem zatrzęsło. Nim ktokolwiek zorientował się, co było tego przyczyną, sanitariusz potrząsał głową 
jak ciężko trafiony bokser na ringu.
— Co wy tam?
Julian w biegu zrzucił skarpetki i stanął przed stołem.
— Gefreiter Bor melduje się do przeglądu lekarskiego!
— Na co wy sobie pozwalacie! Z łapami na członka służby sanitarnej! To jest...
— Przeszkadzano mi wykonać pański rozkaz.
— Przeszkadzano... — Obecność kobiety powstrzymała przewodniczącego komisji od użycia bardziej 
męskich słów. — Coś podobnego... A to! — wymierzył w kalesony Bora. — Myślicie, że pani doktor wam 
je zdejmie?

Bombardowania bombardowaniami, a niemiecka poczta pracuje jak za najlepszych czasów: pakiet zdjęć 
rentgenowskich, wysłany ze szpitala w Hameln, leżał już na stole i czekał na konfrontację z oryginałem. 
Czarne płachty błony filmowej zaczęły wędrować z ręki do ręki.
— Proszę, proszę, kto by to pomyślał! — zdumiał się lekarz siedzący po prawej ręce przewodniczącego 
komisji.
Podał zdjęcie koledze, a sam zabrał się do czytania historii choroby. Nie zajęło mu to dużo czasu.
— Autentyczny przypadek powrotu z tamtego świata. Zdumiewające! — wykrzyknął. A potem ciszej do 
kolegi: — Proszę sobie wyobrazić coś podobnego: Resztka pewnej kompania w składzie dwóch grenadierów 
pancernych plus ich dowódca wpada w łapy partyzantów rosyjskich... Zostaje przez nich rozstrzelana... 
Normalnie, po prostu, bez przenośni rozstrzelana. I oto przed nami staje jeden z trójki rozstrzelanych... 
Żywy... Słowo daję, scena jak z filmu.
„Kretyn!” — wzdrygnęła się lekarka. Blizna pooperacyjna, biegnąca od szczytu mostka do kości łonowej 
wyglądała jak krwawa glista wmazana palcem w skórę. Spojrzała karcąco na swego egzaltowanego kolegę.
Przewodniczący komisji, który był krótkowidzem, nakazał Borowi podejść bliżej.
— Ależ jeszcze bliżej! Nikt was tu nie zje...
To, co zobaczył, zdumiało go bardziej niż łomotanina za parawanem.
— Interesujący przypadek — mruknął. — Rzeczywiście. Trzy przestrzały klatki piersiowej, cztery nóg i 
miednicy... — Z niedowierzaniem pokiwał głową. — I kto w świecie, moi państwo, może mierzyć się z 
niemiecką medycyną!
Zaciekawił go kąt przelotu pocisków. Zdjęcie profilowe (profesor doktor von Kluge przesłał komplet zdjęć), 
wykonane przed otwarciem klatki piersiowej pacjenta, uwidaczniało to jak na dłoni.
Stanął obok Bora i niczym na wykładzie w akademii, zademonstrował siedzącym:
— Proszę — dotknął ołówkiem wlotu jędrnego z pocisków i linijką wylotu na plecach. — To się odbyło w 
ten sposób: wejście między trzecim i czwartym żebrem, gładki pasaż przez płuco i wyjście tuż przed 
obojczykiem; a proszę tu — to samo, tylko ze z lewej strony. Proszę zwrócić uwagę na drogę pocisków wo-
kół worka osierdziowego i przepony. Zdumiewająca rzecz! — Przesunął ołówek na środkową bliznę. — A tu 
casus czegoś, co w języku wojskowym nazywa się „mieć świnię”. Klasyczny przypadek 
nieprawdopodobnego szczęścia: pocisk muska śledzionę, rwie płat płuca, ociera się o kręgi piersiowe i — do 
widzenia! Musieli strzelać do was, kiedy już leżeliście. Nie pamiętacie?
Bor nie pamiętał.
— Nie szkodzi. Chętnie bym was zaprezentował szerszemu audytorium. Bardzo chętne. A teraz kilka 
przysiadów. Tylko głębiej, człowieku, nie jesteście w cywilu.
Przysiady nie były najwyższej klasy, ale przewodniczący komisji nie był bezdusznym konowałem. Przyłożył 
stetoskop do piersi badanego, do pleców i posłuchał. Pozostali członkowie komisji przyglądali się z 
uznaniem poczynaniom swego wybitnego kolegi. Na koniec zmierzył mu tętno i ciśnienie krwi.
— No, tak — upewnił się ostatecznie — typowa robota profesora doktora von Kluge. Miałem przyjemność 
asystowania mu przy niejednym interesującym przypadku. Było to... — przymrużył oczy — z piętnaście, a 
może i więcej lat temu. W szpitalu Henriettenhoff w Hanowerze, proszę koleżeństwa. W Hanowerze i 
Heidelbergu.
Przypomniał sobie o jeszcze jednym.
— A jak z tymi sprawami? Z tymi tam... — skinął na krocze.
Odpowiedź już go właściwie nie interesowała. Rdzeń pacierzowy pozostał nie tknięty, system nerwowy — 
na oko biorąc — facet ma w porządku, powinien być zdolny do tych rzeczy.
Były asystent chluby niemieckiej chirurgii uśmiechnął się zadowolony. Z ręką na sercu mógłby powiedzieć, 
że w warunkach tamtejszego nieustannego bombardowania sam by tego lepiej nie wykonał.
Przepisał aspirynę na nerwobóle, zalecił dużo ruchu dla przywrócenia mięśniom sprawności i wyznaczył 
termin następnego badania. — Formalność — stwierdził później. — Chłop będzie latać jak w cuglach.
Przy kawie wieńczącej godziny wytężonej pracy, do rewelacji dnia, jaką był przywrócony do życia 
rozstrzelany żołnierz, przewodniczący komisji lekarskiej dorzucił:
— Ale to nie koniec niedorzeczności; z prywatnego źródła, od mego kolegi anestezjologa profesora doktora 
von Kluge dowiedziałem się nieprawdopodobnych detali dotyczących naszego gefreitra, zakrawających już 
na czarną magię. Otóż wojak ten, podczas walk o Stalingrad, uratował życie pewnemu ciężko rannemu 
oberleutnantowi. Uratowany nie znał swego wybawiciela, wszystko, co zapamiętał, to głos żołnierza 
wyczołgującego się z nim na plecach ze strefy ognia. Rzeczy takie na froncie się zdarzają. moglibyśmy je 
sobie darować, gdyby nie to, że nieomal rok później ten sam oberleutnat na czele swojej kompanii odbił 
rozstrzelanych przez rosyjskich partyzantów, wśród których znajdował się nasz jeszcze rzężący bohater, i 
rozpoznał w nim... Tak, tak, moi drodzy, swego wybawiciela! Po głosie.. Nieprawdopodobne, ale tak — 
jedynie po rzężącym głosie... Czy to nie graniczy z czarną magią?
Bor wrócił do domu wewnętrznie rozbity. Głowa mu ciążyła, czuł się niedobrze. W izbie panował wilgotny 
ziąb. Czarna Matka Eoska z obrazu na ścianie przywitała go obojętnymi oczami. Na stole czekało jedzenie 
przygotowane przez matkę: kawałek margaryny, chleb, pół śledzia w mętnym sosie i resztki wczorajszego 
salcesonu.
Żołądek podszedł mu pod gardło. Pobiegł do zlewu i zwymiotował, potem obolały rzucił się na łóżko.
Obudził się następnego dnia po południu.
Doim był pusty. Matka już poszła do pracy. Dzisiaj przypadała jej druga zmiana, wróci dopiero o jedenastej 
wieczorem. Przed wyjściem napaliła w piecu, posprzątała izbę i przygotowała dla niego jedzenie. Obok 
talerza, nakrytego serwetką, zostawiła kartkę. ,,Tylko najedz się do syta, a później odpocznij sobie. I nie 
przemęczaj się” — pisała ołówkiem.
Zebrał jedzenie ze stołu i wniósł do kuchni, nie odczuwał głodu. Potem wymył się i ogolił. Na półce, między 
fotografiami
i sztucznymi kwiatami w wazoniku, stał flakonik wody kolońskiej. Wytoczył kilka kropli na dłoń i natarł 
sobie skronie. Zapach wody przypomniał mu Dorę Sontag. Asystentka wybitnego chirurga, profesora 
doktora von Kluge, była niewysokiego wzrostu, twarz miała usianą piegami, które z daleka przydawały jej 
naturalnej południowcom śniadości. Dora promieniała wewnętrzną pogodą. Gdy wchodziła na salę, nie 
wnosiła ze sobą autorytetu lekarza wojskowego i rygorów szpitalnych, a pogodę wyczuwalną przez każdego. 
Pozostawiała po sobie dyskretny zapach dobrego mydła, zmieszany z czymś trudnym do określenia a ciep-
łym, co wywoływało nie kończące się rozmowy o kobietach. Kleine Frau Doktor... „Pan sobie nie wyobraża, 
jak się cieszę. Nadanie przyszło kilka tygodni temu, ale Herr Stabsarzt nie zgodził się na dekorację, zanim 
pan nie wróci całkowicie do zdrowia”.
Promieniowała niekłamanym szczęściem. Trzymając jego bluzę za naramienniki spozierała dumnie na 
wstążeczkę Żelaznego Krzyża. „Sama przyszyłam. Mój prezent na pańskie dwudzieste drugie urodziny. A na 
dodatek...” Schyliła się i ucałowała go w policzek.
Za oknem było mokro. Musiało padać całą noc, bo we wgłębieniach podwórza potworzyły się kałuże wody. 
Bor znał każdy jego skrawek. Kilkadziesiąt metrów kwadratowych udeptanej ziemi, pompa ręczna, pralnia, 
wycementowane, zawsze cuchnące zlewisko brudów, dwa drewniane ustępy z wyciętymi w drzwiach 
serduszkami — cały świat jego dzieciństwa.
Z piętra doszło ciche kobiece zawodzenie:

Es geht alles vorüber, 
Es geht alles vorbei. 
Nach jedełn Dezember, 
Kommt wieder ein...

Czyjaś sylwetka z głową nakrytą peleryną szybko przemknęła pod oknem. W sieni rozległy się kroki.
— Jestem cała mokra, nie widzisz?
W drzwiach stała Irmgard. Z zaczerwienioną twarzą, zdyszana, z ociekającą wodą peleryną na głowie. Nie 
czekając na zaproszenie weszła do środka.
Rozglądnęła się ciekawie po izbie. Nie sprawdzała, czy są sami. Znajdowała się na obcym terenie. Jeszcze 
nie wiadomo, czy gościnnym.
— Nie pomożesz mi się rozebrać?
Wziął od niej pelerynę i powiesił na drzwiach. Zachowywał się jak odrętwiały. Jak gdyby krew za chwilę 
miała rozsadzić mu głowę. Machinalnie rozejrzał się za miejscem dla niespodziewanego gościa. 
Niepotrzebnie się trudził, Irmgard wybrała je sobie sama.
Siadając na kanapie czekała na żywszy odruch z jego strony, gotowa pozornie ukontentować się byle czym. 
Ale jej oczy skrzyły się z góry obmyślonym planem. Zerknęła na swoje mokre kolana.
Nie tylko one ociekały wodą. Dół spódnicy, którego peleryna nie osłaniała, całe nogi wyglądały jak po 
wyjściu z kąpieli. Wydobyła z torebki chusteczkę i zaczęła się wycierać. Bor sięgnął cio szafy po ręcznik. 
Irmgard miała na sobie gabardynową spódniczkę z kontrafałdami i jasnobeżową bluzkę, cienko się ubrała jak 
na listopad... Rozpięła guziki bluzki i chropowatym ręcznikiem zabrała się do wycierania szyi.
Bor odwrócił się do okna niezdarnie jak manekin. Zdawało się, że nie wie, co ze sobą zrobić. Zaśmiała się 
ubawiona.
— Jesteś głuptasek — nie przerywała wycierania. — Co ty sobie myślisz o mnie?
Bawiło ją zażenowanie tego rosłego, w swej nieporadności pociągającego mężczyzny. Zupełnie to do niego 
nie pasowało. Czyżby on jeszcze... Podejrzenie przyprawiło ją o przyjemny dreszcz; tym ochoczej szła do 
celu.
Podciągnęła spódniczkę i przystąpiła do zdejmowania przemoczonych pończoch. Robiła to jak na pokazie 
mody. Z wdziękiem modelki pewnej wysokiej jakości prezentowanego towaru. Bor sprawiał wrażenie 
wyraźnie nieszczęśliwego.
— Ależ dlaczego? — zawołała. — Chyba nie wyobrażasz sobie, że będę siedziała w mokrych. Mam się 
przeziębić?
Nie pozwoliła jego oczom oderwać się od niej; trzymała je sprzężone ze swymi oczami, już pewna swego. 
Silny mężczyzna, który — chciał czy nie — musiał się naoglądać tam różnych rzeczy, w naturalnej sytuacji 
z kobietą zachowuje się jak harcerzyk. Podniecające. Zabijać, gwałcić jest dla nich widocznie czymś 
prostszym. Nadała akcji tempa, choć Julian i tak już za nią nie nadążał.

Wszystko w życiu przemija, 
Wszystko trwa kratki czas...

Spłoszona spojrzała na sufit. Ale zaraz roześmiała się. Kobieta z piętra tęsknym altem nuciła dalej:

Do maja, do grudnia, 
Może nie być nas...

— Ona ma przyjemny głos — zauważyła. — Bardzo przyjemny. Młoda?
Oczy jej zmatowiały. Obiekt oddziaływania, zdawały się spostrzegać, okazuje się mało wrażliwy. Ale nie 
straciły swej zaczepności. Zbiegły z sufitu na Bora, spenetrowały go błyskawicznie, jak tylko oczy kobiety to 
potrafią, gdy stracą pewność siebie, i zaiskrzyły się znowu ogniem.
— Do maja, do grudnia... — podchwyciła słowa piosenki. Lepszego akompaniamentu nie mogła sobie 
wymarzyć. Grudzień Juliana może się zacząć bardzo prędko. Może już za kilka dni. Na co, głupi, czeka?
Pokazała w uśmiechu zęby i sięgnęła po swój tyle razy sprawdzony sposób na niezdecydowanych:
Targnęła podwiązką, żeby uwolnić pończochę; ruch ten opanowała do perfekcji. Jego skutkiem miał być 
brak skutku. Podwiązka nie miała puścić i tym samym należało zabrać się do niej inaczej. Zadarła 
spódniczkę na uda, targnęła podwiązką raz i drugi i pończochę zsunęła z nogi — tak. Z drugą postąpiła 
inaczej. Nie zdjęła jej jak pierwszej, tylko zrolowała do połowy Łydki, potem przełożyła nogę przez nogę i 
na tym poprzestała. Z całkowitym obnażaniem najbardziej ofensywnej broni kobieta nie powinna się nigdy 
spieszyć. Akt pierwszy sposobu skończony. Przed przystąpieniem do następnego krótka przerwa na jedno 
niewinne spojrzenie, jeden ciepły uśmiech, nic więcej, to powinno wystarczyć.
Obiekt porażenia bladł jak we wstępnym stadium hipnozy. Należało przystępować do drugiego aktu. Każda 
sekunda niezdecydowania groziła przeciągnięciem struny.
Siadła głębiej na kanapie, nogi podciągnęła pod siebie i odsłonięte biodra zaczęła trzeć ręcznikiem. 
Spojrzenie Bora zmętniało. Wezbrany żywioł brał go w posiadanie, niszczył resztki samoobrony. Do 
całkowitego triumfu Irmgard było już niedaleko. Ruchem mdlejącego łabędzia położyła rękę na zrolowanej 
pończosze. — Chodź, zdejmij sam — przywołała go.
Schylił się jak pijany ku jej rozchylonym udom. Ich gorąco zamroczyło go. Irmgard wcale nie była mu 
wroga. Sama odciągnęła na bok koronkową zasłonę, oplotła go nogami i zachłannie wessała w siebie...



IV

Polizmeister Emmerich krążył nerwowo z kąta w kąt swego gabinetu. Nastroszony, z pochyloną do przodu 
głową przypominał byka szykującego się do szarży na toreadora. Była niedziela, godzina jedenasta przed 
południem. Zgodnie z ustaleniami za piętnaście minut ma wyruszyć do akcji. Na czele wachtmanów swego 
rewiru, a nie całości operacji, jak wedle sprawiedliwości być powinno; uważał się za potwornie 
wykołowanego.
Obok telefonu leżały jego hełm, pistolet maszynowy i czarne skórzane rękawice. Z otwartych garaży na 
placu dochodził rytmiczny warkot rozgrzanych silników. Drażniła go praca stojącego w miejscu samochodu. 
Nie miał z tym nic wspólnego fakt ograbienia go z ojcostwa wielkiego pomysłu. Człowiek tak dynamiczny i 
pełen inwencji jak on nie mógł być obojętny na widok czegoś przeznaczonego do ruchu, a stojącego w 
miejscu. Przed chwilą skończył odprawę ze swoimi ludźmi, osadził ich na wozach i teraz czekał na rozkaz 
Prezydium. Czekanie drażniło go.
— Wszystko zapięte na ostatni guzik — rzekł do siebie. Przemówił nie po to, aby się upewnić, czy tak jest 
rzeczywiście. Przygotowania plutonu do akcji przeprowadzono zgodnie z JEGO zarządzeniami, nic więc 
nawalić nie mogło! Drażniła go cisza, dlatego przerwał milczenie.
Siedzący w kącie hauptwachtmeister Gilse skinął głową. Nawet w hełmie na głowie wyglądał jak. pękata 
kukła, a nie wyższy podoficer policji wyczekujący na rozpoczęcie poważnej akcji. Hauptwachtmeister Gilse 
grał mu na nerwach swoim wyglądem, małomównością, bezmyślnością, wszystkim. Jak coś takiego mogło 
dojść do stopnia hauptwachtmeistra, tego Emmerich nie mógł nigdy zrozumieć.
— Trochę mało ciężarówek — sapnął przystając przy planie kościoła przypiętym szpilkami do mapy rewiru. 
— To może ograniczyć nasze możliwości, nie myśli pan?
Gilse przytaknął ze swego stołka. Po chwili posapywania padło z jego ust jedno, uniwersalne w języku 
niemieckim słowo: — Ostatecznie... Oznaczało ono tym razem, że ciężarówki nie były na jego głowie i go 
nic nie obchodzą. On przygotował wachtmanów i wykaz nazwisk. W dzielnicy mieszka dwa tysiące trzysta 
pięćdziesiąt matek, sióstr i narzeczonych Polaków, którzy nie zgodzili się dotąd na przyjęcie Niemieckiej 
Listy Narodowościowej. O to postarał się dowodzący całością akcji, którym mianował się sam szef 
miejscowego gestapo, sturmbannführera Reinhardt Leiding.
— Wiem! — warknął Emmerich, który właśnie myślał o tej samej osobie.
Z niesmakiem myślał. Pomysł przedstawił swemu przełożonemu, szefowi Prezydium Policji. Ten — jak 
było do przewidzenia — pobiegł z nim do gestapo. Jako ze swoim! Poczęte przez niego wielkie dzieło 
wróciło stamtąd w postaci rozkazu przygotowania się do przeprowadzenia akcji pod kryptonimem „K” — 
jak kobieta.
Z rozkazami Emmerich nie dyskutował. Mógł o nich mieć własne, głęboko w duszy ukryte zdanie, ale nie 
dyskutował.
— Nie nasza rzecz. Do nas należy obsadzić wyjścia, odcedzić to bydło i zapakować na wozy. Jeśli zajdzie 
potrzeba, kierowcy będą zawracać. Kropka!
Hauptwachmeister Glise nie miał co do tego żadnych wątpliwości.
Wskazówka zegara przesunęła się zaledwie o pięć minut. Z dołu dalej dochodził odgłos pracujących 
silników. Hełm, pistolet maszynowy i czarne rękawice leżały na biurku. Słuchawka spoczywała na 
widełkach. Telefon milczał. Przeklęty telefon!
— I jeszcze raz przypominam o ostrożności — powiedział Emmerich. — Kościół mieści pięć tysięcy ludzi. 
W tak wielkim stawie może się trafić niejeden szczupak.
Niepotrzebnie to powiedział. Rozgadał się jak stara baba, zamiast czekać i milczeć — mógłby się za to 
kapnąć w tyłek. Głupi Gilse gotów posądzić go o nerwy. Zawrócił energicznie od okna wychodzącego na 
część mieszkaniową dzielnicy.
Po raz setny przeleciał w myślach szczegóły akcji. Uroczysta suma z wystawieniem Przenajświętszego 
Sakrameintu skończy się o jedenastej czterdzieści pięć. Punktualnie dziesięć minut przed zakończeniem 
zjadą się wytypowane do akcji oddziały policji i SS, zaryglują pierścieniem świątynię i obsadzą wyjścia. 
Cywilni funkcjonariusze policji i gestapo, znajdujący się w tłumie, dopilnują porządku wewnątrz świątyni; 
sekretne przejścia podziemne zbudowane jeszcze przez Krzyżaków zostały w nocy zablokowane. Bazylika 
pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii ma dla wiernych dwa wyjścia na przyległe ulice i dwa na rynek, 
oprócz tego jedno dla służby kościelnej i jedno połączone z plebanią dla księży. Jego pluton obsadza wyjście 
główne i na plebanię. Główne bierze wachmeister Kemwasser, plebanijne — Gilse, on czuwa nad 
obydwoma. W porządku. Teraz tylko zaczynać.
Pogoda dopisała jak na zamówienie. Wczoraj w południe przestało padać. Niebo szybko się przetarło i nawet 
zajaśniało przed zapadnięciem zmroku. Wieczór i noc były zimne, ale nie mroźne — pewna zapowiedź 
pogodnego dnia. I taki od samego rana nastał. Piękny i dość ciepły, jak na tę porę roku, powinien wypędzić 
ludzi z domów.
Rozmyślania jego przerwał dzwonek telefonu.
Jednym susem doskoczył do aparatu.
— Polizeimeister Emmerich! — zameldował się.
Słuchając pierwszych słów zbladł jak kreda. Zamiast szefa Prezydium Policji, który bardzo nie lubił, gdy 
dawano miu czekać przy telefonie, w słuchawce rozległ się głos jego żony. Coś nieprawdopodobnego! On 
chodzi jak na igłach, medytuje, szuka przysłowiowej dziury w całym, aby broń Boże niczego nie przegapić, 
a to bydlę pyta, na którą godzinę ma przygotować obiad!
— Wsadź sobie w dupę twoje zasrane żarcie! — krzyknął doprowadzony do ostateczności i wyrżnął 
słuchawką w widełki aparatu.
Mógłby z nerwów eksplodować. Głupia, cholerna, śmierdząca, rozlazła, obrzydliwa, przeklęta krowa! Tu 
sprawy państwowe, a ta o żarciu... Jezu, co za ptasi umysł! Czy te piekielnice nigdy nie nabiorą rozumu?
Telefon zadzwonił ponownie — typowe dla Emmy. Gdy nie otrzymywała jednoznacznej odpowiedzi, 
potrafiła dzwonić do zmęczenia, głucha jak pień na jego krzyki. Przeklęta!
Telefon nie ustępował. Żona najwyraźniej uwzięła się na niego. Kpiła sobie z jego poważnego stanowiska i 
jeszcze poważniejszego zadania. I z jego nerwów.
Doskoczył do biurka.
— Do najjaśniejszej cholery, czego jeszcze?
Ledwie jego ryk przebrzmiał, wyprężył się jak struna.
— Przepraszam. — Głos z cierpiącego przemodulował na służbowo oddany. — Polizmeister Emmerich 
melduje się przy aparacie! Tak jest, Herr Major! — Trzasnął obcasami. — Rozkaz, Herr Major!
Rzucił słuchawkę na widełki.
— Hauptwachtmeister Gilse — zakomenderował — do wozów!


Pani Emma wybiegła do przedpokoju. Jeszcze w jadalni zawołała niecierpliwie:
— Czy to ty, Gustaw?
To był jej Gustaw. Naburmuszony jak góra złości, ale jej. Odepchnął ją od drzwi.
— Czy to ja? — przedrzeźniał żonę. — Dwadzieścia pięć lat przychodzę w ten sam sposób, a ta zawsze 
jednakowo. Co jest na obiad?
Atak męża pani Emma przyjęła w pokornym milczeniu. Ciemno, dochodzi szósta, sama w mieszkaniu jak 
ten palec, a czy to dzisiaj wiadomo — rozgrzeszyła się z troski o niego. — Podobno nie poszło tak gładko — 
powiedziała zafrasowana. — Czy to prawda, że była strzelanina? Powiedz, Gustaw, była?
Nie liczyła na odpowiedź. Kiedy mąż wracał zdenerwowany, lepiej było zostawić go samego. Podreptała do 
kuchni.
Emmerich długo stał przed wieszakami i ważył coś w myślach, zanim zdjął płaszcz i udał się do łazienki. 
Oblał głowę zimną wodą, wytarł się dobrze ręcznikiem, podczesał włosy i wąsa, potem zrobił długie siusiu i 
przetrzymywaną przez nieoczekiwany rozwój wydarzeń popołudniową kupkę. Pani Emma tymczasem 
podkręciła gaz w piekarniku, zmieniła cbruS na stole, zastawiła podwójne talerze, dużą łyżkę, małą, nóż i 
widelec, zdążyła jeszcze zamieszać w garnku i teraz warowała na męża w otwartych drzwiach. — Czy to 
prawda? — dowiadywała się swoim zwyczajem.
— Gówno cię to obchodzi! — odburknął lodowato Emmerich i władował się do kuchni. Pociągnął nosem. 
— Co upitrasiłaś?
— Zaraz będzie rosół z makaronem, a jak zjesz, to podam ci drugie. Nałożę ci dużo makaronu i dobrze 
przyprawię pietruszką. Dostałam od ogrodnika trzy duże pęczki. Całe trzy, Gustawku. Ogrodnik wie, że 
lubisz pietruszkę, i powiedział...
— Mam w dupie twego ogrodnika i to, co powiedział. Co jest na drugie?
— Najpierw zjesz talerz gorącego rosołu z pietruszką i makaronem właslnej roboty; wbiłam w niego cztery 
jajka... Gorący rosół z takim makaronem dobrze ci zrobi. Potem dostaniesz pieczonego królika. Zrobiłam go 
na krucho. Tak jak lubisz, Gustawku.
Pierwszy głód Emmerich zaspokoił czubatym talerzem rosołu, potem zabrał się do pieczystego. Czuł się 
przeraźliwie głodny, mógłby jeść i jeść bez końca. Spałaszował z apetytem udka, grzbiet i przednie łapki 
królika, dołożył sobie dwa razy kartofli i buraczków z chrzanem, polał to dobrze sosem. Pani Emma 
przyglądała się temu z nabożeństwem zadowolonej ze swej pracy gospodyni Gdy mąż siadał do stołu,, 
stawała z boku i czuwała, aby mu nic nie brakowało. Przyzwyczajenia tego nabrała od pierwszych dni ich 
wspólnego pożycia. Jej matka, gdy ojciec jadł, też tak stawała, matka matki również i chyba tak było od 
stworzenia świata. Zresztą nigdy się nad tym nie zastanawiała. Żona z mężem stanowią jedność — tak 
powiedziano im podczas ślubu i tak ma być. A czy jedność ta oznacza równość praw i obowiązków, nie 
odważyłaby się o tym nawet pomyśleć. Jeśli małżeństwo swoje — jeszcze w czasach pogodnego ćwierkania 
— przyrównywała niekiedy do pary koni ciągnących ten sam wóz, to w parze: Gustaw—Emma, ona 
spełniała rolę konia, a on woźnicy. Z tęgim batem w garści, którego, gdy wóz stawał, nie żałował jej. Ale nie 
skarżyła się na swój los. Mąż jest przez Boga przeznaczony. Wybór małżonka, chociaż brały w tym udział 
jej własne, bardzo prozaiczne pociągnięcia, przypisywała również Najwyższemu i godziła się z wolą swego 
doczesnego pana bez reszty. Wszak przysięgała nie opuścić go w złem czy dobrem i stać przy jego boku aż 
do śmierci. Stać posłusznie,
Obserwując, jak je, starała się odgadnąć jego nastrój. Znała męża. Kiedy wracał do domu naburmuszony i 
oblewał głowę zimną wodą, nie oznaczało to nic dobrego. Głośne siorbanie rosołu, połykanie całych kęsów 
mięsa, jedzenie kartofli nożem, łamanie w rękach kości i łapczywe ssanie szpiku były złymi oznakami. Coś 
grubo musiało rozminąć się z planem. Bardzo grubo. Nastroszony do tego wąs i nieprzystępna mina 
potwierdzały to jeszcze.
Usunęła cicho opróżnione naczynia i podała pudding waniliowy polany sokiem wiśniowym. Na zakończenie 
obiadu postawiła rarytas — filiżankę prawdziwej kawy, a na otwarcie ust — butelkę wódki.
Sama nalała stugramowy kielich i podsunęła go mężowi pod brodę.
— Mój Boże — zaczęła współczująco — że też tyle skupia się na twojej biednej głowie. I co teraz, Gustaw?
Emmerich właśnie nad tym rozmyślał i sam stawiał sobie to pytanie. — Nic — wzruszył ramionami. — Nic.
Pani Emma chwyciła się tego jak nici prowadzącej do kłębka. — Ależ, Gustaw, tak mówisz...
— Mówię, bo wiem, co mówię: rzecz się przynajmniej wyklarowała i odtąd nie będziemy mieli złudzeń, 
gdzie jesteśmy. Siedzimy na dynamicie — stwierdził Emmerich posępnie. — Jesteśmy otoczeni zgrają 
dzikich bestii, gotowych rzucić się nam do gardła przy pierwszej lepszej okazji — ot co. Przyszliśmy tutaj z 
najlepszymi zamiarami. Przyszliśmy z sercem na dłoni i mieliśmy prawo oczekiwać takiego samego 
stosunku do nas ze strony tego motłochu. I doczekaliśmy się. Gilse zabity.
Pani Emma wzniosła ręce ku niemu.
— Jezu, Gilse!
— Tak jest, Gilse. Porządny, z kośćmi porządny człowiek, szanowany obywatel i wzorowy funkcjonariusz 
policji Gilse nie żyje!
Pani Emmie zakręciło się w głowie. Gilse nie żyje... Zabity... Jeszcze wczoraj widziała go. Przyszedł, 
zapukał do drzwi, jak to zawsze on, i zanim wszedł do środka, długo wycierał buty; taki porządny człowiek. 
I teraz nie żyje. — Jezu, Jezu, jak mogłeś! — ubolewała.
Emmerich uderzył pięścią w stół.
— Przestań mamrotać! Mogłeś, nie mogłeś, stało się! Był na służbie i stało się. Teraz trzeba myśleć, co 
dalej. Kernwasser i dwóch aspirantów z mojego plutonu oberwało porządnie. Zraniono również trzech SS-
manów i poturbowano funkcjonariusza gestapo. Tego Leiding nie przepuści płazem. Poleje się krew. 
Szeroko się poleje, zobaczysz.
— Ale jak do tego doszło? — chciała wiedzieć pani Emma. — Przecież to było przed kościołem...
— Dla tych dzikusów nie ma świętych miejsc. Nasza akcja nie miała na celu nic złego. Zamierzaliśmy 
przytrzymać na jakiś czas kobiety i po podpisaniu przez ich mężczyzn listy, puścilibyśmy wszystkie — 
zwykła taktyczna zagrywka. Ale ci bandyci odpowiedzieli ogniem. Teraz pójdzie ząb za ząb, Leiding wziął 
to w swoje ręce. A kiedy on się do czegoś zabiera...
— Leiding — wymamrotała przerażona pani Emma. Tyle się o nim nasłuchała, że chociaż nie zagrażał jej 
osobiście, na sam dźwięk jego nazwiska mdliło ją w dołku.
— Tak jest, Leiding. Zapowiedział powieszenie stu osób. Jutro.
— Boże! — jęknęła. Powieszenie dwudziestu pięciu wydało się jej surową karą za kilka garści piasku 
wrzuconych do jakichś tam form odlewniczych. A tu aż sto...
Parni Emma nie znała się na miarkach stosowanych przez wojnę. Gdyby sama wymierzała sprawiedliwość, 
nigdy by nie położyła życia ludzkiego nawet za górę piasku. Ale dzisiaj wszystko stało się tak pogmatwane. 
Całe swoje życie strawiła na doglądaniu garnków, mieszkania, męża i córki. Wszystko poza jej domem, 
książeczką do nabożeństwa, podręcznikiem kucharskim księdza Kneippa i sennikiem egipskim pozostawało 
dla miej dalekie i groźne; me orientowała się w rozgardiaszu, w którym ginęli ludzie. Biedny Gilse był takim 
porządnym człowiekiem. Zawsze salutował jej z daleka, uśmiechał się i kiwał przyjaźnie głową. Nigdy nie 
wniósł do mieszkania ani odrobiny błota, ździebełka słomy, niczego. Zabicie takiego człowieka nie może 
ujść bezkarnie — oburzyła się, to byłoby niesprawiedliwe. Ale żeby aż tylu...
— Dużo — zmartwiła się szczerze. — Czy aby nie za dużo, Gustaw?
— Nie! — zaprzeczył surowo Emmerich. — Uderzenie musi być brutalne. Musi przerażać, inaczej nic z tego 
nie będzie. Nie możemy pozwolić na strzelanie do nas po kościołach, do czego by doszło?
Na twarzy pani Emmy malowało się dalej zmartwienie. Sto osób — próbowała wyobrazić sobie na 
przykładzie kolejek przed sklepami — to długa kolejka. I taki wąż ludzi przy samym wejściu do sklepu 
odciąć, odprowadzić gdzieś na bok i zacząć wieszać... Słuszność decyzji i odnoszenie jej do Polaków nie 
zmniejszyła wrażenia; ostatecznie to też ludzie, przyznawała w duchu. — Mój Boże! — zaciągnęła 
bezradnie. — Co też oni z nami, biednymi, tu wyrabiają!
Naraz przyszła jej do głowy okropna wizja: zamiast nieszczęsnemu Gilsego, ujrzała na marach swego 
Gustawa...
— Nie! — zaprotestowała. Dotknęła szerokich pleców męża. — Nie można pozwolić, masz rację. W końcu 
doszłoby do tego, że człowiek nie czułby się bezpiecznie nawet w domu. W żadnym wypadku nie można.
Postawiła drugi kieliszek, napełniła oba i solidarnie z mężem wypiła. Pani Emana była cichym wrogiem 
alkoholu, przez życie i męża przymuszanym do tolerancji, chociaż w pewnych sytuacjach sama uciekała się 
do naparstka tego ognistego płynu. Liczba przeraziła ją. Sto... Obraz uciążliwych kolejek przed sklepami 
działał nadal na jej wyobraźnię. Kiedy stawała w ogonku, a było przed nią dwadzieścia osób — ogarniał ją 
smutek; przy trzydziestce traciła chęć na jedzenie i gdyby od niej zależało, najchętniej zawróciłaby do domu. 
Gdy zaś kolejka była jeszcze dłuższa, odczuwała nerwowo, jak krew zmienia się w płynny ołów i wali 
wodospadem w napęczniałe żylaki. A co dopiero tyle.
Okropna liczba. Przeokropna. Ale jeżeli rzeczywiście potrzebna...
— Mój ty Panie, nic się ostatecznie nie dzieje bez twojej woli — pogodziła się z nią. Potem jednym tchem 
opróżniła kieliszek.
Poczuła się lepiej i bliżej męża. Świństwo straszne ta wódka, ale pomaga. Małżonek pawi Emmy spojrzał 
agresywnie na butelkę. Jeszcze nie wiedział, jak skutki jego pomysłu zostaną ocenione i czy obecnie 
Prezydium Policji nie zechce przypisać nieudanej akcji jej pomysłodawcy. Wątpliwości przechyliły się na 
niekorzyść butelki. Nagle przypomniał sobie o córce.
— A gdzcie włóczy się Irmgard? — zapytał wojowniczo i rozejrzał się po kuchni, jak gdyby ta ukryła się 
przed nim w szufladzie albo w jakimś garnku.
Pani Emma nigdy tego nie wiedziała. Gdzie się włóczy? A skąd ona ma wiedzieć, skoro w tym domu nikt się 
z nią nie liczy. Na szczęście dla siebie usłyszała chrobot otwieranych drzwi wejściowych. — A właśnie! — 
wykrzyknęła i zadowolona pobiegła do przedpokoju. — O wilku mowa, a wilk...
Irangad wpadła do mieszkania jak burza, już od progu zapytała o ojca.
Papa Emmerich wytarł zmoczonego wódką wąsa. Przywitał córkę ciepłymi uśmiechem. — A czego to moja 
Inm sobie życzy od swojego ojczulka? — Poczuł się lepiej, nie tak osamotniony w swojej rozterce. A jednak 
jest ktoś, komu jego los nie jest obojętny.
Jego dorodna Irm, w rozpiętym służbowym płaszczu, z beretem, w dłoni, zatrzymała się w wejściu do 
kuchni. Oddychała ciężko. Jej błyszczące oczy przeszyły go. — A więc jesteś — wydobyła z siebie 
zdyszana.
Przyjemnie go tym zaskoczyła. Irmgard nigdy nie okazywała mi nadmiaru czułości, nie oczekiwał, aby aż 
tak drżała o jego życie. 
— Jestem — przyznał skromnie. — To nie mnie dostali, moja córuś. Nie dorośli do tego, rozumiesz. Gilsego 
dostali.
— Ach, Gilsego... I kogo jeszcze?
— Nikogo. Poza nim mamy czterech rannych i jednego poturbowanego. Ale wyliżą się i będą w porządku. 
Nasi ludzie nie są z cukru, nie rozpuszczają się tak łatwo.
— Toście się spisali nie najgorzej. A tamci? 
Emmerich podkręcił wąsa.
— Mimo oporu zapakowaliśmy coś z osiemset bab. Nie udało się im rozerwać pierścienia. Próbowali, 
sukinsyny. Niezgorzej próbowali, ale z czym do gości...
— Dużo ich to kosztowało? — dowiadywała się Irmgard matowym głosem.
— Około trzydziestki zabitych na miejscu. Ale to nie wszystko, Leiding zapowiedział represje. Jutro w 
odwecie powiesi się sto osób. Siedemdziesięciu pięciu mężczyzn i dwadzieścia pięć kobiet. Wybierze się z 
tej listy.
Udał się do przedpokoju i przyniósł spisany na maszynie, alfabetyczny wykaz schwytanych w łapance osób, 
umieszczonych do dyspozycji gestapo w starych fortach za miastem. Irmgard wzięła papier do ręki. 
Czterostronicowy wykaz ujmował osobno mężczyzn i osobno kobiety. Podawał daty ich urodzenia, imiona 
rodziców, stan cywilny, miejsce zamieszkania i zawód. Przy większości nazwisk o pochodzeniu 
inteligenckim widniał atramentem zrobiony krzyżyk.
— To właśnie ci — pokazał palcem Emmerich. — Mogą już szykować gardła...
Irmgard odepchnęła jego rękę i wzrokiem zatrzymała się na literze „B”. Kolumna nazwisk zaczynających się 
od tej litery obejmowała dwadzieścia trzy kobiety i jedenastu mężczyzn. Na drugim miejscu od góry 
zauważyła: „Katarzyna Baraczewska”. I krzyżyk. To samo nazwisko z krzyżykiem otwierało kolumnę 
mężczyzn.
Przeczytała obie kolumny od góry do dołu. Jej czoło zrosiło się drobniutkimi kropelkami potu.
— Czy ty wiesz — spytała drętwo trzymając palec przy nazwisku Baraczewskiej — kto to jest?
— A co mnie to obchodzi! — szarpnął się Emmerich i wcale nie obojętnie spojrzał na córkę. Nie podobał 
mu się głos, jakim stawiała pytanie. Bardzo mu się nie podobał.
— Masz mi odpowiedzieć, czy wiesz, do kogo należy to nazwisko?
— Jak ty się zachowujesz! — fuknął Emmerich. — Pewnie jakiś gach cię wykiwał i dlatego tak 
podskakujesz, wypraszam to sobie!
Pani Emma też nie rozumiała zachowania córki. Wpada jak burza, patrzy na ojca dzikim wzrokiem i pozwala 
sobie na pomiatanie jego ręką. Tego już za dużo! Stanęła po stronie małżonka. — Jak ojciec ma nie 
wiedzieć, kiedy sam zestawił listę.
Irmgard ominęła ją jak zarazę. Podeszła do stołu i prosto z butelki pociągnęła duży haust. Zakrztusiła się. — 
Ach to tak! Sam ją zestawił... A czy ty wiesz, kim są Baraczewscy?
Emmerich miał tego dość.
— Co mnie obchodzi jakieś nazwisko, głupia! Służba jest służbą, rozumiesz!
— To wobec tego ja ci powiem. — Irmgard podskoczyła do niego z oczami furiatki. — Piękna Fraulein 
Katharine, do której podlizywałeś się u Borów, nazywa się Baraczewska... Człowiek, pierwszy na liście 
mężczyzn, jest jej bratem... Czy to również ty namalowałeś te krzyże?
Nagle wrzasnęła histerycznie: — Ty świnio parszywa! Tchórzu! Wstrętny, ohydny! Nie będzie 
powieszonych sto osób! Zawiśnie sto jedna, a tym dodatkowym będziesz ty! Przysięgam ci to. Albo 
Baraczewscy zostaną niezwłocznie zwolnieni, albo Leiding jeszcze dziś dowie się o przywłaszczeniu przez 
ciebie futer ze zbiórki dla frontu wschodniego... Zawiśniesz na haku rzeźnickim jak świnia. Wybieraj!
Pani Emma struchlała. Zamknęła drzwi do kuchni.
— Boże drogi, dziecko, co ty wygadujesz! Jeszcze kto usłyszy.
— Rzuciła się przed oszalałego męża. — Gustaw, nie bij jej, ona nie ma nic złego na myśli! — Zasłoniła 
sobą córkę. — Irma, powiedz, że nic nie myślałaś. Przeproś ojca.
Była gotowa zrobić to sama; Gustaw w złości był taki nieobliczalny. Ale w Irmgard wstąpił dziś diabeł. 
Odepchnęła matkę i podstawiła twarz pod podniesioną pięść rozdygotanego ojca.
— Bij, tchórzu! — syknęła nieprzytomnie. — Albo Baraczewscy jeszcze dzisiaj znajdą się w domu, albo 
zabij, bo inaczej zadyndasz. Przysięgam ci, zadyndasz, ty wstrętny zbrodniarzu!


V

Przez matowe oszklone drzwi nie dochodziło od wewnątrz żadne światło. Gdyby nie świeża czystość szyb, 
można by przypuszczać, że nikt tu nie mieszka. Przed wojną zdobiła je okazała palma oraz mosiężna, zawsze 
wypolerowana tabliczka z nazwiskiem właściciela mieszkania, jego stopniem naukowym i tytułem 
służbowym. Palmy obecnie nie było, a miejsce tabliczki zakrywał skrawek bristolu z odręcznie napisanym 
imieniem i nazwiskiem pana Baraczewskiego.
Bor pamiętał te drzwi. Pierwszy raz stanął przed nimi jako uliczny gazeciarz; drugi — trzy lata temu jako 
gość najmłodszego z braci Katarzyny. Obawiał się wówczas, że pani Baraczewska, która zawsze dbała o 
dobór towarzystwa dla swoich dzieci, rozpozna go i zapyta, czy to on był tu przed laty z gazetami. Pani 
Baraczewiska go nie rozpoznała. Przyglądała mu się uważnie, wypytywała dyskretnie o różne sprawy, ale z 
jej słów i zachowania nie wynikało, aby go .rozpoznała. A może rozpoznała, tylko nie dała tego po sobie 
poznać?
Obciągnął płaszcz i zakręcił energicznie dzwonkiem.
W przedpokoju rozległy się kroki, potem ostrożne pytanie: — Kto tam?
Drzwi otworzyła Katarzyna.. W pierwszym odruchu przestraszyła się munduru. Gdy rozpoznała Juliana, 
otworzyła drzwi na oścież i poprosiła go do środka.
Przyjęła go w milczeniu. Zmęczonymi oczami patrzyła, jak zdejmuje płaszcz, jak przez roztargnienie chciał 
włożyć na mundur pas z pistoletem. Uśmiechnął się zakłopotany. Katarzyna spróbowała odpowiedzieć 
uśmiechem, ale jej blade usta ledwie się do tego złożyły. Czarna suknia, takie same pończochy i buciki przy-
dawały jej wyrazu tragicznego smutku. Julian nie mógł się obronić przed uczuciem współwiny za jej stan.
Gotowy do wejścia do pokoju czekał na zaproszenie. Katarzyna się ożywiła.
— Mamy gościa — powiedziała szybko. — Dlaczego przychodzisz tak późno?
Chciała powiedzieć coś jeszcze, ale w drzwiach do pokoju ukazała się matka. Spłakanymi oczami musnęła 
Bora i podała mu rejkę do ucałowania.
— Jest oni bardzo przykro...
Jej nieprzystępna godność zmroziła Bora. Prostując się zwarł niechcący podkute obcasy butów. W martwej 
ciszy przedpokoju wydały odgłos podobny do salwy plutonu egzekucyjnego.
Weszli do środka. Pan domu, cierpiący na schorzenie stawów, z pomocą laski podniósł się z fotela.
— Nie trzeba — uprzedził Bora. — Co się stało, to się nie odstanie, dosyć tego. Witam pana, panie Julianie, 
witam serdecznie. Pozwoli pan sobie przedstawić: pan redaktor Malicki.
Wysoki brunet obrzucił gościa przenikliwym spojrzeniem. Wymienili ukłony. Bor, stojąc u boku pana domu, 
z jego ręką na ramieniu, brunet — ze swego miejsca przy zasłoniętym oknie. Na tym poprzestali.
— Pan Julian, pomimo swego munduru... jest dobrym i godnym zaufania Polakiem. Ręczę za niego — dodał 
pan Baraczewski.
Brunet szarpnął głową. Spod czarnych krzaczastych brwi patrzyły zwierzęco czujne oczy. „Nieprzyjemny 
typ — pomyślał Bor. — Co on tu robi?”
Pani domu zaoferowała napoje: kawę zbożową, herbatę ziołową, wodę. Bor najchętniej zostawiłby ich 
wszystkich i poszedł sobie. Pokój tonął w kwiatach. Kredowo blade twarze gospodarzy, wiązanki 
czerwonych goździków i białych chryzantem przypominały kostnicę cmentarną w chwilę po eksportacji 
zwłok. Na prowizorycznym ołtarzyku stał portret straconego syna Baraczęwskich, przepasany czarną wstęgą. 
Poczuł suchość w ustach. Podziękował jeszcze raz i sztywny siadł na kanapie.
Ciszę przerwało wejście Katarzyny z napojami. Spojrzenia wszystkich skupiły się na niej. Przed redaktorem 
postawiła filiżankę kawy, z herbatą podeszła do Bora. Bezwiednie odmówił ruchem ręki.
— Katarzyna ma rację — odezwała się jej matka. — Tu rzeczywiście nie jest ciepło, proszę wypić.
— Tak, talk — poparł żonę pan domu. — Szklanka czegoś gorącego, nawet tak wstrętnego jak to świństwo, 
które nam przydzielają, dobrze panu zrobi. — Oparł na rękojeści laski swoje szczupłe dłonie obciągnięte 
przejrzystą sikorą i czekał, dopóki Bor nie osłodzi herbaty. — Mieliśmy nadzieję, że pan odwiedzi nas 
znacznie wcześniej. Czy wolno zapytać, jak długo pozostanie pan jeszcze w kraju?
— Już niedługo, proszę pana. Jutro kończy mi się urlop i wracam do jednostki.
— Już jutro! — zawołała Katarzyna.
— Pan Julian powinien i tak dziękować Bogu, że spędził w domu aż dwa tygodnie — wtrąciła sucho jej 
matka.
Nim znowu zamknęła się w swoim bolesnym zasklepieniu, spojrzała przez moment na odznaczenia bojowe 
Bora. Szybko przeniosła z nich oczy na tacę pozostawioną na stole. Katarzyna drgnęła niezdecydowana.
— Zostaw to, dziecko — powstrzymał ją ojciec. — A więc już jutro — powrócił do Bora. — Już jutro. A 
wie pan — ożywił się naraz — to nawet dobrze, że przyszedł pan akurat dziś. Tak, tak — upewnił się — to 
bardzo dobrze, nie sądzi pan, panie redaktorze?
Nie biorący udziału w rozmowie brunet spojrzał z zainteresowaniem.
— A tak — ciągnął pan Baraczew6ki — bo mamy sprawę, w której, być może, znajdziemy dla pana rolę. 
Ale poczekajmy na syna, powinien wrócić lada moment. Chyba poczekamy, nie sądzi pan? — zwrócił się 
znowu do bruneta, który patrzył na Bora z coraz większym zainteresowaniem.
„Jaką rolę szykują dla mnie — zastanawiał się Bor — skoro przyszedłem nie zapowiedziany. I co z tym 
wspólnego może mieć ten czarny, niesympatyczny typ stojący przy oknie jak na warcie. Wypatruje 
zaćmienia księżyca, nadejścia plag egipskich, końca świata7 Ponury typ. Straceńczy”. Bramę domu oblepiało 
obwieszczenie o przeprowadzonej egzekucji. Nazwisko syna Baraczewskich, Jakuba, otwierało długą 
kolumnę powieszonych mężczyzn — dom musi być z pewnością pod obserwacją gestapo.
Pan Baraczewski jakby odgadł jego myśli. Uśmiechnął się przyjaźnie. „Spokojnie, młody człowieku — 
zdawał się mówić — tylko spokojnie. Jeśli pan jest prawdziwym przyjacielem naszego nieszczęśliwego 
syna, jest pan mu winien dozgonną solidarność. Reszta jest bez znaczenia”.
Bor przestał dla niego właściwie istnieć. Wojna nie zabiła w nim nawyku rządzenia. Zawęziła wprawdzie 
obszar jego władzy do grona najbliższej rodziny, ale nie odebrała mu uprawnień patriarchy. Jego małżonka 
rozumiała go bez słów. Wystarczyło jedno spojrzenie, aby wstała i skierowała się do wyjścia. Wychodząc 
skinęła na Katarzynę.


Wszystko kładło się na Bora jak ciężki, nierealny sen. Otaczało go morze kleistej mazi. Wylewającej się z 
dostojnego pana Baraczewskiego i jego małżonki, ze świec i lampek oświetlających bojaźliwie podobiznę 
straconego Jakuba, nawet z Katarzyny. Ale teraz cały ten ocean zawirował.
— Ponieważ jutro wraca pan do jednostki, przystąpię ad razu do rzeczy — oświadczył najstarszy syn 
państwa Baraczewskich, Michał, ze stanowczością dowódcy wojskowego, który podjął jedynie słuszną 
decyzję! — Mamy dla pana zaszczytną propozycję...
— Dotyczącą czego? — spytał ostrożnie Bor.
— Udziału w pewnej akcji.
— W jakiej akcji?
— Patriotycznej.
Bor zerknął na posępnego bruneta czatującego przy uchylonych zasłonach, na wyprostowanego w fotelu jak 
na moment przed rozstrzelaniem pana domu.
— Co to za akcja? — usłyszał swój cichy, ledwie dosłyszalny głos.
Pan Michał rozumiał jego obawy.
— Dalszą rozmowę uzależniam od pańskiej odpowiedzi na pytanie co prawda drażliwe, lecz w tym 
przypadku nieodzowne. Słyszelśmy o pańskim dzielnym ojcu, nie wątpimy w pana, odpowiedź jest jednak 
konieczna. Gzy pan czuje się Polakiem?
— Michał! — zaprotestowała Katarzyna, która nie usłuchała matki i stojąc przy drzwiach przysłuchiwała się 
rozmowie.
Bor chwycił ją za rękę.
— Najpierw panowie proponują mi udział w jakiejś akcji, a dopiero potem zadają takie pytanie... O jaką 
akcję chodzi i na czym mój udział ma polegać? Jak panom wiadomo, jutro wyjeżdżam.
— To właśnie decyduje o pańskiej wyjątkowej przydatności dla naszego przedsięwzięcia — oświadczył z 
ulgą Michał.
Jego napięta twarz rozpogodziła się, oczekiwał większych trudności. Ale ojciec okazał się tym razem 
lepszym psychologiem. Przystąpił do części najtrudniejszej.
— Morderstwo dokonane na niewinnej ludności miasta wymaga kontrakcji. Tutejsza organizacja podziemna 
podjęła decyzję wzięcia odwetu. W tym celu wyśledzono inicjatorów i głównych wykonawców akcji 
osaczenia kościoła. Wywiad organizacji ustalił, że inicjatorem był szef Prezydium Policji major Schnaber, jej 
wykonaniem kierował szef gestapo sturmbannführera Leiding, który również wydał rozkaz egzekucji 
Polaków. Na podstawie niezbitych dowodów ich winy sąd organizacji skazał obydwu na karę śmierci. O 
warunkach i czasie wykonania wyroku decydują szef Sekcji Wywiadu organizacji wspólnie z szefem Sekcji 
Likwidacyjnej. Sturmbannführer Leiding znajduje się chwilowo w Berlinie, w związku z czym wyrok na nim 
zostanie wykonany w terminie późniejszym. Natomiast major Scbnaber dzisiaj wieczorem ma dokonać 
inspekcji rewiru IV, a następnie będzie przyjęty w mieszkaniu prywatnym komendanta rewiru, 
polizeimeistra Emmericha. Na podstawie przedstawionych panu danych szef Sekcji Likwidacyjnej 
organizacji, obecny tutaj pan kapitan Malicki, podjął decyzję wykonania wyroku na majorze Schnaberze 
dziś. W związku z tym nasza propozycja: wyrok wykona pan.
— Składają się na to dwie przyczyny — przejął głos szef Sekcji Likwidacyjnej ze swego stanowiska 
obserwacyjnego przy oknie. — Po pierwsze: jest pan żołnierzem niemieckim i posiada nieograniczoną 
swobodę poruszania się po godzinach policyjnych; drugie — już jutro opuszcza pan miasto. Poza tym pańska 
ewentualnie stwierdzona obecność w pobliżu miejsca zamachu nie wzbudzi niczyich podejrzeń.
— Organizacja zapewni panu niezbędną osłonę — dodał pan Michał, który przewidział i tę potrzebę.
— A mojej rodzinie? — spytał Bor. Nie przepraszając gospodarzy zgasił światło, odsunął zasłonę z okna i 
wpatrzył się w ciemną ulicę. — Czy panowie są pewni, że dom nie znajduje się pod obserwacją?
Szef Sekcji Likwidacyjnej nie próbował ukryć swego zaskoczenia.
— A kto z Polaków ma dzisiaj tę pewność?
„To prawda” — pomyślał Bor stwierdzając z zażenowaniem, jak bardzo oddalił się od rzeczywistości 
panującej w jego własnym kraju. Ale każde słowo, jakie mu się cisnęło na usta, godziło jednakowo ostro w 
napięte twarze państwa Baraczewskich i szefa Sekcji Likwidacyjnej organizacji, która walczyła — to nie 
podlegało kwestii — choć w tym konkretnym przypadku nie zgadzał się z motywami walki. Na końcu 
języka miał pytanie-bezczelność: Czy, gdyby nie śmierć Jakuba, państwo Baraczewscy zajęliby taką samą 
postawę?, i drugie, kierowane do pana Michała, z pewnością wyższego oficera tej organizacji: czy wolno 
uderzać w przeciwnika narażając wszystkich na stracenie? Jakuba już nic nie wskrzesi, ale co stanie się z 
domownikami? Z tysiącem kobiet przetrzymywanych w fortach? Czy talki łotrzyk, Schnaber, wart jest tej 
ceny?
— Pewności tej nie ma dziś nikt — przyznał. — Przepraszam za pytanie. Ale nauczono mnie pewnych zasad 
walki. Obowiązujących każdego walczącego na froncie czy na tyłach, obojętnie. Jeżeli dom ten jest lub może 
być pod obserwacją przeciwnika tak. bezwzględnego jak gestapo, to jak możina uraądzać tu takie spotkanie. 
Przecież tu są kobiety!
Kapitan Malicki zmarszczył krzaczaste brwi.
— Coraz mniej pana rozumiem — powiedział z namysłem. — A właściwie... — zaciągnął zasłonę i zapalił 
światło — tak, rozumiem. Aż nadto dobrze. Jest pań spostrzegawczy: tu rzeczywiście są kobiety...
— Dosyć tego! — odezwała się sucho pani Baraczewska. — Proszę się nami nie zasłaniać! — Pełna 
godności matki wyzwolonej z przyziemnych obaw, stanęła solidarnie u boku swego najstarszego syna.
Ona jedna poznała się na tym człowieku. Uliczny gazeciarz! Rozpoznała go od razu, ale zachowała to dla 
siebie. Jeżeli człowiek ten nie został przez ulicę spaczony — tak dyktowały rozsądek i chrześcijańska zasada 
miłości bliźniego — nie należało, tylko ze względu na różnice społeczne, odcinać go od uszlachetniającego 
towarzystwa jej dzieci. Miałoby być inaczej — czas niechybnie to wykaże, a Bóg podsunie rozwiązanie. 
Jednak w głębi ducha nie ufała mu od pierwszej rozmowy. Człowiek, który dogmaty wiary katolickiej 
poddaje namysłowi, jest człowiekiem słabym. A człowiek słaby to tchórz.
Z uczuciem narastającego wstrętu wysłuchiwała jego wykrętów. „Kobiety...” „Nie przemyślana walka...” 
Taki prostak!
Spojrzała dumnie na drzwi, gdzie stała zrozpaczona Katarzyna.
— Moje dziecko — zawołała — przepuść tego pana!





KATHLEEN

Już dwie godziny przewracała się z boku na bok, nie mogła zasnąć. Cisza nocna wydawała się żyć tysiącem 
ludzkich głosów rozlegających się z każdego zakamarka sypialni. Wszystkie ją strofowały, wymyślały od 
najgorszych i krzyczały: „Jak mogłaś to uczynić?!”
Do domu wróciła o jedenastej. Zamierzała przemknąć do siebie nie zauważona; nie miała ochoty do 
rozmowy z kimkolwiek. Stary kamerdyner, Sandy, przywitał ją skłonem głowy. On nie odzywał się nigdy 
pierwszy. Zwykle stawał w hallu w postawie byłego ułana brygady lekkiej kawalerii, która czterdzieści lat 
temu roznosiła na lancach walecznych Burów w Afryce Południowej, i stał tak, dopóki wchodząca osoba nie 
zdecydowała się uraczyć go słowem. A jeżeli słowo nie padało — odbierał płaszcz czy parasol i milcząc, 
dostojnie się oddalał. Sandy jest wyjątkowo powściągliwym człowiekiem. Jego słownik — ten, który 
Kathleen zna — składa się z ,,thank you, miss Kathleen”, „yes, miss Kathleen” oraz ,.no, miss Kathleen”. Jak 
długo go pamięta, nigdy nie słyszała z jego ust nic innego i gotowa była uwierzyć, że Sandy nie zna więcej 
słów. Dopiero ataki lotnicze na Londyn wyprowadziły ją z błędu. Kiedy bomba zburzyła skrzydło domu, w 
którym mieścił się jego pokój, wydobyty spod gruzów powiększył swój słownik o dwa nowe wyrazy: 
„niesłychane barbarzyństwo!” Rzuciła mu „hello” i pomknęła na górę, gdy tuż u wejścia do swojej sypialni 
natknęła się na matkę. Była w takim nastroju, że nie zniosłaby żadnego osobistego pytania. Nie miała nic 
przeciwko prześwidrowującym ją spojrzeniom matki i podstawianiu policzka do ucałowania na dobranoc, 
ale nie znosiła jej wyrozumiałego uśmiechu. Wszystkie nieszczęścia Kathleen zbiegły się z wojną. Wojna 
zabrała jej partnerów do tenisa, zamieniła korty w stanowiska artylerii przeciwlotniczej i osadziła ją w 
Londynie. Pośród sympatycznych zamężnych przyjaciółek, pełnych życzliwych i wyrozumiałych spojrzeń.
Całe jej życie przewijało się przed nią jak w pstrym kalejdoskopie. Wszystko było wyrzutem, oskarżeniem, 
nie dawało zasnąć. Leżała tylko w nocnej koszuli. Lekkiej jak mgiełka, a jednak uwierającej. Obracała się z 
boku na bok, czekała na upragniony sen, ale ten nie nadchodził. Jedna myśl ustępowała miejsca drugiej, ta 
następnej i tak w nieskończoność. Czuła się coraz bardziej bezradna.
Dzień zszedł jej na zwykłej pracy. Składającej się z wysłuchiwania ludzkich skarg spowodowanych wojną i 
kojenia ich takim czy innym datkiem. Praga w organizacjach charytatywnych wymaga subtelności, 
cierpliwości oraz olbrzymiego samozaparcia. Subtelność w stosunku do zwracających się o pomoc jest 
nieodzowna. Nieszczęście dotyka na ogół ludzi słabych, skromnych, jak gdyby wiedziało, gdzie może hulać 
bezkarnie. Dawcy pomocy są zwykle brutalni i silni. Są to typy, które darem swoim chcą się niejako wkupić 
w ludzkość. Rozdzielcami zaś tacy jak ona. Gdyby miała wynaleźć dla nich nazwę, znalazłaby się w 
kłopocie, bo odnosiłaby się ona także i do niej samej. A przecież nie poczuwa się do potwornej obojętności 
wobec bliźnich, jaką wśród tych ludzi znajduje. To przede wszystkim im potrzebna jest owa olbrzymia doza 
samozaparcia.
W ubiegłym tygodniu, jak było do przewidzenia, rozpętała się sensacja wokół jej daru na rzecz 
zbombardowanych w Hounslow West. Gdyby wiedziała, jakie skutki może wywołać nie przemyślane w 
formie ofiarowanie w Wielkiej Brytanii tysiąca gwinei, nigdy by tego nie zrobiła. „Evening Star” — 
wieczorówka sir Crowdona, ubolewała nad spadkiem etyki society londyńskiego, wyrażającym się rzekomo 
w wykorzystywaniu przez kramarzy nieszczęścia ludzkiego dla własnych egoistycznych celów... „Evening” 
nie objaśniła, co czytelnik ma rozumieć przez „kramarze” i „własne egoistyczne cele”. Zamiast tego nad 
relacją z wieczorku zamieściła zdjęcie Liii Lipton, trzydziestotrzyletniej atletycznie zbudowanej 
Amerykanki, która nie mogąc znaleźć dość odważnego kandydata na męża, kupiła za cztery tysiące dwieście 
pięćdziesiąt dolarów (równowartość tysiąca gwinei) tresowanego psa-bernardyna, z którym podobno sypia...
Sympatyczna lady Mason pospieszyła niezwłocznie z wytłumaczeniem. Zdjęcie Liii obok relacji z 
wieczorku znalazło się przypadkowo. Informowała się osobiście u sir Crowdona. „Jest to — wyszczebiotała 
— tak oczywiste, że nie ma co zaprzątać sobie tym głowy, droga miss Kathleen”.
Kathleen nie zaprzątała sobie tym głowy. Życie towarzyskie jest życiem publicznym, trzeba brać je takim, 
jakie jest. A w Londynie jest właśnie takie. Po telefonie lady posypały się inne telefony i wszystkie 
zapewniały ją o tym samym. Nawet sir Crowdon zadał sobie trud wykręcenia jej numeru. Dlaczegóż więc 
miałaby się zamartwiać? Miała inne kłopoty. Jeden urósł do rozmiarów problemu. Jeszcze do niedawna nie 
brała sobie tego do serca: jest przecież tyle samotnych kobiet w jej wieku. I utopiłaby wszystko w pracy, 
gdyby nie jedno przechwycone spojrzenie mężczyzny, którego widziała tylko raz, kapitana Jamesa Gerkina.
Dzisiaj wybrała się do kina. Rzadko się tam wybierała. Od wybuchu wojny wyświetlano przeważnie filmy 
amerykańskie. Życie w tych filmach składa się z pogoni cnotliwych kobiet za rosłymi mężczyznami, 
ckliwych łez i happy endu. Mężczyźni biją się, grają w pokera, zaś w przerwach między jednym a drugim 
pozwalają się obcałowywać kokotom z music hallów, nie wierzyła w takie życie. Koleżanki, mówiąc o 
mężczyznach, zaczynały:
.... jest wysoki i bardzo przystojny”. Nigdy nie chwaliły się ich mądrością czy prawym charakterem. To 
samo w amerykańskich filmach. Dzisiaj, nie mając co ze sobą zrobić, poszła na coś takiego. „Unresistible 
Sex Thrill!” — ogłaszała „Daily Mail”. Niedzielne wydanie „The People” przedzieliło zdjęcia z frontu 
rosyjskiego i zbombardowanego Hanoweru fotografią Rity Hayworth z tego filmu. Rita „boska” — jak 
gazeta pisała — stała pośród wyciągniętych ku niej dziesiątków męskich rąk, celujących w krocze i 
wygolone pachy. W krocze i pachy. Przypatrzyła się zdjęciu uważnie. Piersi prężyły się do przodu. Dołki 
pach tonęły w zagadkowym cieniu. Krocze i piersi darowała sobie, uwagę skupiła na pachach. Chciała się 
dowiedzieć, co dla mężczyzny znaczą i czy pachy Rity mogłyby przyciągnąć spojrzenie Jima. Stanęła przed 
lustrem bez bluzki i porównywała. Zasłonięte cieniem wygolone dołki Rity i zarośnięte swoje.
Nie mogła oderwać się od lustra. Podczas seansu zastanawiała się, czym kobieta, taka jak Rita, działa na 
wyobraźnię mężczyzn. Kobieta wysoka, szczupła, o ładnie zaokrąglonych biodrach i dużych piersiach. Duże 
piersi u wysokich kobiet rzucają się w oczy. Dodać do nich kształtne biodra i wysmukłe nogi...
Przyjrzała się sobie. Nie miała pończoch-kabaretek, a gdyby nawet miała, nigdy by ich nie włożyła. Stała w 
halce. Boże! — spostrzegła — kupując bieliznę nigdy nie zastanawiała się nad jej ubocznym, a wcale nie 
bagatelnym dla kobiety znaczeniem. Spod halki przebijał fiszbinowy pas i taki sam stanik. Cały ten komplet 
ani ją zdobił, ani szpecił. Odrzuciła krytyczne myśli o swojej bieliźnie i zdobyła się na odwagę, jak na nią 
szaloną: stanęła w rozkroku, podniosła ręce nad głowę i wypięła brzuch. Tak jak Rita na zdjęciu w gazecie. 
W lustrze ujrzała kobietę znacznie pełniejszą od Rity, o większych piersiach, szerszych biodrach i mocnych 
udach z wyraźnie odkładającą się na brzuchu fałdą tłuszczu. Energicznym ruchem zrzuciła przez głowę 
halkę, rozerwała stanik i zafascynowana własną odwagą, spojrzała na siebie. Oblała się rumieńcem wstydu, 
nigdy w życiu nie patrzyła na siebie jak na towar. Uwolnione od stanika piersi były teraz dwa razy większe 
od piersi Rity; nie wypinały się do przodu dumnymi wzgórzami. Początek brały gdzieś pod pachami i 
leniwym łukiem łączyły się na mostku jedna z drugą; fałda tłuszczu leżała poduchą na brzuchu, dwiema 
mniejszymi oblepiała biodra i już widocznie wlewała się w uda. Wcale nie podobne do ud Rity. Trysnęła 
łzami. Płacząc, wciągała brzuch, targała fałdę, mogłaby porozrywać ją paznokciami, aż w końcu zmęczona 
rzuciła się w spazmach na łóżko. Nie była podobna do Rity. Nigdy w życiu żaden mężczyzna nie wyciągnie 
do niej rąk tak jak do Rity.
Później, już uspokojona i z pustką w sobie, powróciła przed lustro. „Życie jest takie proste — myślała 
pogodzona ze swoim dramatem. — Proste, nieskomplikowane, dopóki nie stanie się przed lustrem...” Nigdy 
nie rozumiała desperatów. Czytając o nich próbowała zrozumieć motywy ich czynu. Życie jest jedno. Jeżeli 
jest jedno i tylko to — na ziemi, jak zatem można je tak łatwo przeciąć, przekreślić raz na zawsze? Nie 
wyobrażała sobie większego nieszczęścia, jak wiedząc, że ma się jedno życie, w pełni świadomości 
zniszczyć je. Odruchem nie do odwrócenia.
Spoglądała w lustro spłakana, niezdolna już do łez. Piękno wywołuje ludzki podziw, taka jest wymowa 
piękna. To, co widziała w lustrze, było pospolite, szare. Jakaś baba z podbitymi oczami, rozmazana, tłusta. 
Wstrętna! Niewarta życia! Sięgnęła po małe pudełeczko, całą jego zawartość wysypała na dłoń i bez 
namysłu połknęła. Zaraz potem przyszła refleksja: połknęła śmierć! Chwyciła się za gardło, ale pastylki już 
spłynęły w dół. Biegnąc półprzytomna z przerażenia do łazienki wciskała sobie palce w usta, dopóki nie 
zwymiotowała.
A teraz chciała usnąć. Za wszelką cenę. Nawet gdyby miała się więcej nie obudzić. Ostatecznie i to jedno 
życie trzeba też kiedyś skończyć.


Kapitan James Gerkin nie mógł znaleźć sobie miejsca, choć mu nic nie dokuczało. Przebudził się po dobrze 
przespanej nocy, eskadra wypoczywała, żadnych specjalnych kłopotów nie miał. A mimo to wszystko 
wydawało się mu jakieś nie takie.
Chodził po lotnisku kwaśny. Przedwczoraj nie powróciła z misji maszyna porucznika Gibneya. Dowódca 
grupy, podpułkownik Breakingridge, którego samolot został również uszkodzony, widział, jak Gibney 
wydostał się nad Kanał i dopiero tam zaczął tracić wysokość. Breakingridge przekazał go przybrzeżnym 
stacjom ratowniczym. Cała grupa słyszała, jak mówił: „»Blue Bird Six« podchodzi do wodowania na 
wyłączonych silnikach. Morze jest spokojne, nie powinien mieć kłopotów. Lećcie po nich!”
Ale stało się inaczej. Załogi następnych grup widziały, jak maszyna Gibneya siadła na gładkiej wodzie, a 
potem ni stąd, ni zowąd dała nura w głębiny. Biedny Gibney. Trzeba mieć porządnego pecha, żeby utopić się 
tuż przed domem.
Wczoraj eskadra otrzymała uzupełnienie: jedną kompletną, doświadczoną załogę z Pacyfiku i dwie 
nowicjuszy na doszkolenie. Ci z Pacyfiku latali już nad Japonią. Niezwykła załoga: wszyscy, co do jednego, 
ulegli poparzeniom, wyleczyli się w tym samym szpitalu, w tym samym mieście i w tym samym domu 
spędzili okres rekonwalescencji, a następnie poprosili solidarnie o przydział do Europy. Nazywają się 
Sunderland. Bracia Sunderland. Siedmiu braci Sunderland. Gerkin przydzielił im wspólny barak i na 
początek posłał ich nad morze na oblatywanie nowej maszyny. Dwudziestosześcioletni porucznik Stanley 
Sunderland, najstarszy z nich, dowódca załogi, zapowiedział, że będą latać w eskadrze tylko do pierwszej 
kraksy. „Gdybym miał złapać choćby panę przy lądowaniu, wysiadamy z Europy i przenosimy się do Afryki. 
Takie jest nasze, Sunderlandów, słowo, kapitanie!” — oświadczył tonem głowy rodziny.
Gerkin wolałby pozbyć się ich jeszcze dziś. Na jednym z okrętów wojennych 3 Floty operującej na Pacyfiku 
pływało pięciu braci O’Sullivan. Okręt został storpedowany i poszedł na dno. Z całą załogą. W Stanach 
zrobiła się wrzawa. Prasa nazwała to zbrodnią. Zażądała postawienia w stan oskarżenia dowódcy floty. 
Trzeba być idiotą, człowiekiem bez serca, żeby całą piątkę mustrować na jeden okręt — pisała rozgoryczona. 
A teraz znowu siódemka. Gerkin nie zastanawiał się długo. Kiedy objaśnili, kim są, schwycił za telefon. 
Wtedy Stanley Sunderland przycisnął widełki. — Tylko bez nerwów, kapitanie — powstrzymał go. A potem 
położył przed nim potwierdzony odpis ich — siedmiu braci — pisma zdeponowanego u sekretarza 
prasowego prezydenta. Bracia Sunderland oświadczali w nim, że latanie razem traktują jako swoją prywatną 
sprawę, i nikomu nic do tego!
Teraz oblatywali maszynę gdzieś nad morzem, Gerkin zaś czuł, jak gdyby krążyli mu pod czaszką. Zresztą 
nie tylko oni, Clem Coval również tam buszował. Od kilku dni wałęsa się po lotnisku jak chmura gradowa, 
zrzędzi na byle co i wyraźnie unika ludzi, rzekomo źle znosi angielską jesień... W Wiscounsin, stanie 
Covala, pory roku dzielą się na lato i zimę. Jesień tam jest czymś krótkotrwałym, więcej kalendarzowa niż 
rzeczywista. Nadchodzi suchym, porywistym wiatrem wiejącym z Kanady, w ciągu tygodnia obedrze 
drzewa z liści i przygna śnieg. Bardzo dużo śniegu. Potem mróz skuwa to pancerzem lodu, który trzyma do 
wiosny. „Anglia, biorąc pod uwagę klimat, zasługuje na przegranie wojny” — powtarza Ciem, kiedy wraca 
do baraku mokry i zziębnięty. Dzisiaj posunął się w swym sarkaniu jeszcze dalej i zapowiedział, że da się 
przenieść gdzie indziej; ma dość oglądania wiecznie tych samych gęb. Gerkin spróbował go rozchmurzyć, 
ale niewiele wskórał. W Wiscounsin musiało pewnie nawalić coś innego niż pogoda...
Było to godzinę temu. W tym czasie Gerkin odwiedził meteorologa, dowódcę dywizjonu, głównego 
mechanika, operation room i dyżurnego oficera lotniska, którego zastał w kuchni. Facet nazywa się Ed 
Orlowski. Porucznik Ed Orlowski ma dwa metry wzrostu, oczy sępa, barki miotacza młotem i ruchy wilka. 
Stał zapatrzony w pomocnika kucharza, który wyjmował ze skrzyni dwunastofuntowe puszki z plastrami 
ananasa, rozłupywał je tasakiem, sok wlewał do kotła, a puszkę z owocem wyrzucał przez otwarte okno na 
śmietnik.
— Byłem u ciebie, Ed — zagadnął go nie mając na myśli nic złego.
— Jak mam to rozumieć? — odezwał się Orlowski zadziornie. — Kontrolujesz mnie?
Gerkin wcale o tym nie myślał. Kręcił się w pobliżu baraku oficera dyżurnego lotniska, więc zajrzał do 
niego. Ed latał w eskadrze Billa Chestertona. Nie był jego podwładnym. A gdyby był, to i tak nigdy by sobie 
nie pozwolił na kontrolowanie kolegi. Zresztą co na tym pustkowiu, kiedy załogi tłuką się po barakach, jest 
do roboty?
— Akurat przechodziłem tamtędy, więc wpadłem, Tak sobie, rozumiesz?
Ale Ed nie słuchał. — Cholerny świat! — zaklął Gerkin. — Wszyscy chodzą, jak gdyby nie wiadomo co, 
nikt się nie kwapi do otwarcia gęby. W domu, w Nowym Orleanie, ludzie też powariowali. Marion nic 
wyraźnie nie pisze, ale to wyziera z każdego jej słowa: głównym tematem są dzieci, tęsknota za nim — coraz 
niecierpliwsza, o ojcu ani słowa. Milczenie na jego temat jest gorsze od złorzeczenia. Zaciągać nad nim 
zasłonę nieistnienia to tak, jakby siąść na beczce z dynamitem zawieszonej nad ogniem... Ta dwójka nigdy 
się nie zrozumie.
Pogapił się jeszcze na kuchcika miotającego przez okno dwunastofuntowe puszki, wypił kubek soku i 
poszedł. Nad lotniskiem wisiały płachty niskich chmur. Meteorolog oświadczył, że kiedy masy wilgotnego 
powietrza islandzkiego odbijają się o Półwysep Skandynawski i wracają na zachód, mogą przytrzymać 
niżem co najmniej z tydzień. Oznaczało to dla eskadry kilka dni odpoczynku. Uzupełnienia będą mogły 
wlatać się w sprzęt i w europejskie warunki. Sunderlandowie mają doświadczenie bojowe. Ale Pacyfik to nie 
Europa, i w ogóle tam lata się inaczej. Wszystkie główne cele ataków leżą nad morzem. Japonia budowała 
swoją cywilizację w bieżącym wieku i od razu wyeliminowała wielkie przewozy śródlądowe stawiając 
wszystko nad wodą. Gdyby wiedziała, jak bardzo ułatwi tym robotę bombowcom... Do takich lotów 
Sunderlandowie są przyzwyczajeni. Lecieć cały czas bezpiecznie nad morzem, zrzucić bomby i uciekać nad 
morze; tutaj przyjdzie im się zdziwić. A poza tym Niemcy to nie Japończycy.
Do obiadu brakowała tylko godzina, a Gerkin wcale nie odczuwał głodu. Od powrotu z Londynu stracił swój 
zdrowy apetyt. Z jakiego powodu? — nie umiał sobie tego wytłumaczyć. Nat Bedford na przykład mógł iść 
o każdej porze dnia i nocy bez względu na przeżycia. Mógł jeść nawet podczas misji. Ilekroć formacja 
wchodziła w strefę operacyjną lotnictwa niemieckiego, wpychał w usta po kilka kostek gumy do żucia albo 
połykał całe tabliczki czekolady. Lekarz orzekł, że to nerwica. Niezła choroba. Pewien facet z dywizjonu, 
kiedy się o tym dowiedział, pobiegł do lekarza. „Mam nerwicę — powiedział — która uniemożliwia mi 
latarnie.” „Uniemożliwia panu latanie?” „A tak, uniemożliwia, doktorze, bo kiedy korzystam z maski 
tlenowej, już przy pierwszym łyku tlenu przełyk zaciska mi się tak mocno, że nie mogę sobie poradzić ze 
śliną”. „Jest pan zatem kandydatem do uduszenia się własną śliną, okropna śmierć” — zażartował lekarz. I 
przez tę głupią uwagę przegrał. Facet opanował technikę duszenia się własną śliną tak dokładnie, że komisja 
złożona z wybitnych neurologów zaleciła wysłanie go na leczenie do Stanów. Miesiąc temu dowódca 
dywizjonu otrzymał pozdrowienia od „nerwicowca” wraz ze zdjęciem zrobionym w cywilu na tle jego wła-
snego sportowego samolotu...
Grobową ciszę w baraku Gerkina przerywał szelest tasowanych kart i krótkie jak litery kodu słowa. Na duży 
portret prezydenta Roosevelta, który służył grającym w pokera ea stół, padały karty.
— Czekam w ciemno.
— Otwieram za trzy.
— Jestem.
— Przebijam, dziewięć.
— Dziewięć i... osiemnaście!
— Sprawdzam.
— Skurwysyn!
Pulę wygrał znowu strzelec pokładowy Covala, Sonny Diamond. Wygrał od Dona Drenlnana i Ricka Mc 
Crooklina. Niedobrze. Rosły Don umie spokojnie wygrywać, równie w spokoju potrafi przegrywać, gorzej z 
Rickiem. Jeżeli karta się nie odwróci, barak będzie trzeszczał w posadach.
Gerkin wyniósł się taktycznie do kantyny dywizjonu.
— Dlaczego nie odbierasz swoich racji7 — przywitała go zza lady Scarlett. — Już drugi tydzień cię tu nie 
było.
Stojący w kolejce wybuchnęli zaraźliwym śmiechem.
— Coś niedobrze z tobą, Jim. Ona chce na gwałt ci dać, a ty nie bierzesz... Nie bądź taki uparty, bo Scar ma 
z sobą kłopoty.
— Tak ciężkie, że nie może spać.
— Sama... — dorzucił mawigator Billa Chestertona. Zza lady poszybowała w niego kostka mydła.
— Przyślę ci zaświadczenie lekarskie, że mogę. Kto jak kto, ale ty nie powinieneś mieć wątpliwości, ze 
dobrze sypiam.
Kantyna zatrzęsła się od śmiechu. Mała, czarna Scarlett była maskotką dywizjonu. Kiedy sięgała ,po coś na 
górne półki, chętnych do przytrzymywania drabiny była cała kantyna. Scar w czasie pracy nosi majtki z 
długimi nogawkami na gumie. „Towar należy obejrzeć! — śmieje się z zadartych w górę głów — ale 
opakowanie wolno zedrzeć dopiero po kupnde. Kto ma na to ochotę?”
— Nie wybierasz się przypadkiem do Norwich, Jimmy? — spytała układając na ladzie kartony z racjami. — 
Gdybyś miał zamiar, pomyśl o mnie, mam tam coś do załatwienia.
Nawigator Billa Chestertona gwizdnął przez zejby.
— Słyszeliście, chłopcy?
— Żałuję, Scar, dzisiaj jestem uwiązany, ale Nat wspominał o wyjeździe do miasta. Powiem mu, to chętnie 
zboczy po ciebie.
— Nata możesz nie fatygować, dziękuję. Wolę autobusem.
— Ależ Nat chętnie wpadnie.
— Niech najpierw przyfcróci swoje palce... Ale co z tobą, Jimmy? — obrzuciła go zaalarmowanym 
spojrzeniem. — Chodzisz po otnisku jakiś markotny i nie chcesz nawet przejechać się do miasta. Niedobrze 
z tobą.
— Bo taka pogoda, Scar. Przeklęta pogoda w tej Anglii, prawda, chłopcy?
Nie brzmiało to zbyt przekonująco. Po powrocie z Londynu był wyjątkowo zamyślony. Najpierw spostrzegła 
to jego własna załoga, później eskadra, teraz Scarlett. Od niej rzecz rozejdzie się na całe lotnisko. Scarlett 
jest mała, ale język ma więcej niż wymiarowy, niejeden się o tym przekonał. Jak choćby Nat Bedford albo 
nawigator Billa Chestertona.



II

Eksplozja bombowca rozerwała szyk eskadry. Samoloty odskoczyły od nieszczęśliwca, ale już po chwili 
zwarły szyk i ciągnęły dalej zostawiając w tyle towarzysza. „Blue Bird Six” Thoma Souvorova zajął pozycję 
Covala, który zszedł poniżej Gerkina, a lukę po „Blue Bird Two” braci Sunderland wypełnił Nat Bedford. 
Manewr został wykonany samorzutnie, jak gdyby był zaprogramowany. Szczątki bombowca siedmiu braci 
Sunderland spadały w dół. Tragiczne wydarzenie rozegrało się w mgnieniu oka, po przeleceniu strefy ognia 
zaporowego artylerii między Cuxhaven a Bremerhaven. Samolot wydostał się z niej szczęśliwie, zajął swoją 
.pozycję w szyku eskadry i leciał dalej, gdy nagle jego prawe skrzydło błysnęło ogniem i nim się kto 
spostrzegł, eksplodował. Ani Gerkin zdążył zapytać, co się stało, ani dowódca maszyny, Stanley Sunderland, 
zgłosić, co jest przyczyną zapalenia się płatu.
Wyrwane ze skrzydeł silniki szybowały ku morzu jak płonące komety. Eskadry nadlatujące z głębi łamały 
szyk, aby nie nadziać się na resztki kadłuba zaśmiecającego trasę lotu. Eskadra „Blue Birds” leciała 
półtoraramiennym klinem z resztką eskadry Billa Chestertona. Dowódca grupy nakazał im sformować 
wspólny szyk-klin i trzymać się razem aż do wydostania się poza Wyspy Fryzyjskie.
Armada powietrzna wydostała się nad morze. Stała linia lądu znacząca się sięgającym do nieba gejzerem 
płonącego Hamburga pozostawała w tyle. Ostatnie eskadry zgrupowania przedzierały się przez ścianę ognia 
zaporowego zenitówek. Zadanie zostało wykonane. Jeszcze tylko wydostać się poza strefę operacyjną my-
śliwców startujących z Wysp Fryzyjskich i wtedy już prosto do domu.
W intercomie maszyny Gerkina panowała martwa cisza. W całym polu widzenia — jak okiem sięgnąć — 
setki bombowców ciągnęły na pełnym gazie do baz zostawiając za sobą mleczne smugi skondensowanego 
powietrza, szczątki stu trzydziestu zestrzelonych samolotów oraz ponad tysiąc lotników. Jutro wszystkie ga-
zety Anglii i Ameryki będą współczuły 8 Armii ciężkich strat, a pojutrze zacznie się wrzawa: „Czarny dzień 
amerykańskiego lotnictwa bombowego” — napiszą. „Dziesięć procent załóg biorących udział w rajdzie 
powietrznym na Hamburg nie wróciło do baz”. „Najpotężniejsza flota lotnicza Stanów Zjednoczonych 
dowodzona przez patałachów” — wykpiwać będą. „Siedmiu braci Sunderland...”
Tuż przed startem doręczono Gerkinowi list polecony od Kathleen. List od kobiety przed startem — zły 
omen. Nie wiedział, co z nim zrobić: nie odebrać, kazać zostawić u poczmistrza lotniska, odebrać i podrzeć? 
Ale chłopakom oczy wychodziły z orbit, nie mógł zdradzić swoich myśli. Wcisnął go więc nie otwarty pod 
kurtkę i jak gdyby nigdy nic, włączył silniki.


Do baraku weszli dwaj mężczyźni w jasnych trenczach, z podniesionymi do góry kołnierzami. Dyndające na 
piersiach aparaty fotograficzne i filmowe zdradzały ich profesję.
Rzucili krótkie „Cześć, chłopcy!” i skierowali się między dwoma rzędami nie zasłanych łóżek wprost do 
Gerkina.
— Leżcie, chłopcy, i nie przeszkadzajcie sobie — powiedział towarzyszący im dowódca dywizjonu, chociaż 
nikt nie zrywał się na nogi. — Ci panowie są z prasy. Chcieliby porozmawiać. To jest kapitain James Gerkin, 
dowódca 567 Eskadry, a to major Toppling i jego kolega — przedstawiciele prasy. Panowie mają kilka 
pytań, Jim, więc pomyślałem, że najlepiej byłoby, gdybyście sobie porozmawiali.
— O co panom chodzi? — rzucił Gerkin.
— Bardzo nam przyjemnie — zaczął Toppling ogarniając spojrzeniem jego wysoką postać i mroczne 
wnętrze baraku. — Jestem przedstawicielem „Washington Reader” akredytowanym przy dowództwie 8 
Armii, a to mój kolega, pan Norman Dillintgham, który przybył specjalnie z Oklahoma City, rodzinnego 
miasta braci Sunderland... Pan Dillingham, jak i ja chcielibyśmy zapoznać się z paroma szczegółami. Gdyby 
pan zechciał być tak uprzejmy...
— Z jakimi szczegółami?
— Zaraz panu to wyjaśnię. — przejął rozmowę pan Dillingham, przepychając się do przodu. — Jestem z 
„Oklahoma Star”, największego dziennika w Oklahoma City — dynamicznie rozwijającego się miasta i 
stolicy stanu Oklahoma znanego w świecie z wielkich złóż ropy naftowej i gazu ziemnego; wydobywcy 
węgla, rud ołowiu, cynku, licznych i ważnych dla gospodarki narodowej minerałów; drugiego — po stanie 
Kansas — producenta zbóż ozimych; stanu hodowcy bydła rogatego i trzody chlewnej, jednym słowem 
stanu, który się liczy w Izbie Reprezentantów, Senacie i u każdego prezydenta, jeżeli ten, naturalnie, nie ma 
źle w głowie. Skoro pan już wie, kogo reprezentuję, pozwolę sobie przystąpić do rzeczy. Przybyłem tu na 
specjalne żądanie naszych czytelników, od których otrzymaliśmy dziesiątki tysięcy telegramów. To, co się 
stało, jest tak przerażające, że nie wolno przejść nad tym do porządku dziennego. Należy uczynić wszystko, 
co jest w ludzkiej mocy, aby nie dopuścić do powtórzenia się podobnej tragedii. Ale do rzeczy, kapitanie: 
bracia Sunderland latali w pańskiej eskadrze. Rozumiem wasze uczucie, proszę mi jednak powiedzieć, 
możliwie jak najmniej emocjonalnie, jak do tego doszło?
— Najmniej emocjonalnie! — żachnął się Gerkin. — Czy dobrze pana zrozumiałem?
— Dokładnie — odrzekł Dillingham przykładając czubek wiecznego pióra do notesu. Człowiek, którego 
przedstawiono mu jako dowódcę eskadry, me wywarł na nim dobrego wrażenia. Jakiś pewny siebie arogant. 
Gerkin — się nazywa. Gerkin... Nie dałby głowy, czy nie słyszał tego nazwiska. — A więc słucham, kapi-
tanie.
— Wszystko, co miałem do powiedzenia, napisałem w raporcie. Nie mam nic do dodania.
„Dowódca 567 Eskadry Borribowców — ręka Dillinghama wywijała na papierze ze sprawnością zawodowej 
stenografistki — kapitan James W. Gerkin z Nowego Orleanu, Louisiana, wzrost — na oko — sześć stóp 
trzy cale, na pytanie o okoliczności tragedii braci Sunderlaindów odpowiada (z rękami w kieszeniach): «Nie 
mam nic do dodania». Wywiad przeprowadzam w baraku mieszkalnym załogi jego samolotu zaśmieconym 
po kostki gazetami, opakowaniami po papierosach, czekoladzie, gumie do żucia, cygarach, a nawet kartonem 
po damskich dessous... Ponurej atmosfery baraku nie rozjaśnia żaden weselszy akcent. W takich warunkach 
jeszcze do przedwczoraj żyli nasi drodzy, wspaniali, dzielni, nieodżałowani bracia Sunderland.
Zdając sobie sprawę z wagi mandatu nałożonego na mnie przez szanownych obywateli naszego stanu i 
miasta, nie zrażam się zdawkowością odpowiedzi.”
— Pan, kapitanie, zdaje się, widzi we mnie natręta, a nie człowieka uprawnionego do otrzymania rzetelnej 
informacji. Raporty ujmują rzecz pod kątem potrzeb bezdusznych biurokratów. Ja natomiast chciałbym 
usłyszeć to, czego w nich nie ma, a co pan jako bezpośredni przełożony braci Sunderlandów widział 
osobiście.
— Dowódca dywizjonu, z którym pan już rozmawiał, też widział. Cała nasza grupa widziała. Nie mam nic 
do dodania.
„Stosunek dowódcy eskadry, w której latali dzielni synowie naszego stanu, do przedstawiciela opinii 
publicznej narzuca szereg pytań, które jednak zachowuję dla siebie” — zastenografował w swoim notesie 
Dillingham. Tymczasem jego bardziej doświadczony w tych sprawach kolega z „Washington Reader”, akre-
dytowany przy dowództwie 8 Armii, przesiadał się od jednego lotnika do drugiego i jak równy z równym 
wymieniał z każdym parę słów. Człowiek ten odbył kilka lotów bojowych nad Europą i wie, jak rozmawiać 
z tymi chłopcami. Od czasu do czasu zerkał na Dillinghama, ale do jego „warsztatu” dziennikarskiego się nie 
wtrącał. Ci chłopcy — zdają się mówić jego uśmiechnięte oczy — poradzą z nim sobie...
— Przeciwnie — oświadcza Dillingham — pan ma i to bardzo dużo! To, co się stało, nie może być 
skwitowane lakonicznie świstkiem papieru. Czy nie zechciałby pan opowiedzieć, jak potoczyły się wypadki? 
W porządku chronologicznym.
Gerkin przeczesał palcami swoją zmierzwioną czuprynę. Czynił tak zawsze, ilekroć stawał przed sprawą, 
która nie była problemem, lecz mogła nim się stać. — Normalnie — sapnął. — Jak najzupełniej normalnie.
Korespondent „Oklahoma Star” poczynił kolejne spostrzeżenia: „Dowódca braci Sunderland przyjął mnie 
nie ogolony (wywiad przeprowadzałem o jedenastej przed południem...), nie uczesany i w 
zdekompletowanym umundurowaniu. Na moje pytania reaguje z opóźnieniem, jak gdyby noc po tak 
tragicznych przeżyciach spędził na grze w karty suto zaprawianej alkoholem.” Dillingham już widział ruch, 
jaki się zrobi w Oklahoma City, kiedy tam dotrze jego interview z człowiekiem, któremu powierzono dumę i 
chlubę stanu.
— A więc normalnie — zanotował odpowiedź tak, jak padła. — Ozy nie mógłby pan przełożyć tego słowa 
na język zrozumiały również dla ludzi nie odróżniających konia od samolotu?
W oczach Gerkina malowało się zniecierpliwienie. — Leciał i eksplodował, nie rozumie pan?
— W końcu wszystko dzieje się normalnie — zaripostował korespondent. — Mnie i moich czytelników 
interesuje, w jakich okolicznościach ta „normalna” dla pana rzecz się stała. Tragedia wydarzyła się już nad 
morzem, to wiem, ale co dalej? Wylecieliście nad morze i co — tak ni stąd, ni zowąd eksplodował?
Ostatni chłop w eskadrze do wtrącania się w nie swoje sprawy, Don Drennan, zwlókł się ze swego łóżka. 
Don ruszał się ze swojego kąta zwykle w trzech przypadkach: na rozkaz, kiedy w baraku działo się coś nie 
do zniesienia, i do pokera. Potężny, szeroki w barach, wlepił swoje poczciwe oczy w przedstawiciela prasy z 
Oklahoma City.
Dowódca dywizjonu nie spuszczał z niego oka.
— Widzisz, Don — klepnął go w ramię — to będzie sprawa jeszcze poważniejsza niż z O’Sullivanami. A 
poza tym — dodał ciszej — pan Dillingham jest pierwszy raz na lotnisku bojowym...
„Atmosfera w baraku gęstniała z każdą minutą mego pobytu — notował spostrzegawczy wysłannik prasy 
oklahomskiej — wyczuwałem narastającą wrogość do mojej osoby. Kapitan Gerkin zdawał się nie odróżniać 
tragedii osobistej od tragedii narodowej, jaką dla Stamów Zjednoczonych jest strata Boba, Bena, Charliego, 
Johna, Kevina, Huigha i Stanleya Sunderlandów. Taktowne napomknięcie o tym ze strony dowódcy 
dywizjonu, sympatycznego majora Walkera, wywołuje skutek najmniej oczekiwany: dowódca eskadry 
nonszalancko wspiera się ramieniem na jednym podobnie jak on nie ogolonym członku swojej załogi i 
ultymatywnie oświadcza:
— Powiadam panu jeszcze raz: maszyna eksplodowała już po wydostaniu się ze strefy artylerii 
przeciwlotniczej. Przyczyna nie znana. Uważam naszą rozmowę za zakończoną!”
Don Drennaln przytaknął z uznaniem. Gdyby był silniejszy w gębie, sam by mu to wyrżnął. Ale Don 
przegrywał pojedynki słowne i wolał siedzieć cicho. Podobno milczenie jest też mową. Jego ojciec, w 
którego się wrodził, bardziej gnębił matkę milczeniem niżeli ona jego swoim nieprzerwanym gadaniem. W 
tej chwili czuł się tak, jak gdyby wypił na czczo szklankę rycyny. Po wylądowaniu legł w swoim kącie i pił, 
cała eskadra się tak czuła. Nikt z kolegów nie słyszał jego opinii o lotach nad Niemcami i wielu uważało, że 
spływa to po nim jak woda z psa. On i takie coś... Drwal z Grand Fork w stanie Minnesota, któremu 
pewnego dnia zapachniało wielką przygodą i zgłosił się na ochotnika do lotnictwa, przeprowadził ze sobą 
mały obrachunek: do odrobienia pozostało mu osiem kolejek lotów. Przedwczoraj nie powróciło do baz 
dziesięć procent maszyn. Dziesięć razy osiem jest osiemdziesiąt. Odejmując osiemdziesiąt od stu pozostaje...
Tyle szans ma Don Drenman na powrót do żywicznych lasów ciągnących się przez połowę Minnesoty aż do 
Kanady.
Agresywność dziennikarza działała mu na nerwy. Don nie był w Oklahoma City ani w żadnym innym 
miejscu stanu Oklahoma. Nie żałował tego. Przy swoim usposobieniu nie czułby się dobrze wśród 
gadatliwych oklahomiarzy. Na szczęście Dillingham nie słyszał jego myśli.
„Interview z eskadrą, w której latali nasi bohaterscy bracia Sunderland, rzuca wiele niekorzystnego światła 
na stosunki panujące w naszej 8 Armii Lotnictwa Bombowego — podsumowywał na gorąco swoje wrażenia 
— i chyba warto zwrócić na to uwagę opinii publicznej. Nie powinniśmy dopuścić, aby opłacana z 
publicznych pieniędzy armia odcinała się od społeczeństwa, uważała siebie za czynnik nadrzędny, nie 
podlegający kontroli publicznej. Tolerowanie tego na dłuższą metę może okazać się groźne w skutkach. 
Przedwczoraj zginęło siedmiu szlachetnych synów naszego stanu. Czy śmierć ich jest wyłącznie rezultatem 
nieuniknionego splotu wojennych wydarzeń — tego nie dowiemy się nigdy, ponieważ nikt z 8 Armii nie 
poczuwa się do obowiązku udzielenia rzetelnej informacji Waszemu Konstytucją uprawnionemu do tego 
sprawozdawcy, Normanowi D. Dillinghamowi”.





NOWA RUNDA

Z plecakiem zawieszonym przez ramię, torbami pełnymi nowo wyfasowanych sortów mundurowych 
unteroffizier, pogwizdując „marsz korpusu afrykańskiego”, nacisnął klamkę do izby podoficerskiej.
— Czego wy tu szukacie? — zdumiał się obecnością w pustej izbie gefreitra objuczonego tak samo jak on.
Intruz stanął na baczność.
— Gefreiter Bor melduje się na nowej kwaterze.
— Czy nie widzicie, że to izba podoficerska? Tylko dla dowódców drużyn...
— Zostałem mianowany drużynowym, Herr Unteroffizier — meldował służbowo gefreiter.
— Gefreiter drużynowym? — Średniego wzrostu, z resztkami opalenizny na twarzy unteroffizier zakołysał 
się na nogach. W jego ciemnych oczach zaskoczenie ustąpiło miejsca uznaniu. Zjechał Wzrokiem na 
Żelazny Krzyż drugiej klasy, odznaczenia za rany, srebrne okucia za walkę wręcz i dwie makietki czołgów 
przyszyte nad pojedynczym trójkątem na rękawie.
Wyciągnął otwartą dłoń.
— Nazywam się Hememamn... Unteroffizier Rudolf Heinemann. Pewnie rozglądacie się za łóżkiem, co?
— Ale na wszystkich są nazwiska. Unteroffizier machnął niedbale ręką.
— Ich właściciele już zasuwają na front. Przedwczoraj odbyło się uroczyste adieu! i — do Iwana! Wczoraj 
przybył nowy zaciąg. Sama gówniateria. — Skinął na łóżko pod oknem. — Moje — oświadczył 
bezdyskusyjnie. — Przepadam za świeżym .powietrzem...
— A pozostałe?
Suchy ton pytania nie podobał się unteroffizierowi.
— Na razie wszystkie do waszej dyspozycji — odparł chłodniej. Gefreiter, zdawało się, nie doceniał jego 
bezpośredniości.
Zostawił go i zainteresował się wróblami baraszkującymi na rozłożystej lipie. Ptaszki przepędzały się z 
gałęzi na gałąź robiąc przy tym dużo hałasu. Samiczki siedziały zgodnie jedna obok drugiej i kręcąc łebkami 
przyglądały się ciekawie naskakującym na siebie samczykom. I nic je nie obchodziło, który przepędzi które-
go — spostrzegł unteroffizier przenosząc spojrzenie z wróbli na odbicie izby w szybie okiennej.
Furażerka i bluza gefreitera leżały na łóżku przy drzwiach, ich właściciel porządkował półki na rzeczy. Z 
rękawami koszuli zakasanymi powyżej łokci to przysiadał, to prostował się, wyjmował je po kolei, wycierał 
szmatką, a kiedy się z tym uporał, zabrał się do odkurzania listew. Był tym tak pochłonięty jak wróble 
uganianiem się za sobą i obojętny1 na to, co on, unteroffizier Rudolf Heinemann, sobie myśli; nie raczył 
nawet rzucić okiem na jego Żelazne Krzyże pierwszej i drugiej klasy, ma okucia za walkę wręcz, 
oksydowaną odznakę za rany, otokę „Afrika Korps” na rękawie, nie mówiąc o jego opaleniźnie.
„Jakiś zadufany w sobie typ — pomyślał Heinemann. — Niepotrzebnie potraktowałem go jak równego.”
— Robimy porządeczek? — zdobył się na jeszcze jeden dowód wspaniałomyślności.
Gefreiter nie zareagował. Obiektem jego zabiegów stał się teraz front szafki. To, co robił, wprawiło 
Heinemanna w zdumienie: wymontowane drzwi leżały na taboretach, a gefreiter, sznurkiem skręconym z 
pakuł, wycierał czopy i nakładki, oliwił je i na koniec osadził drzwi znowu na swoim miejscu.
Heinemann przyglądał się temu spod okna z dezaprobatą. Myśl o męce dzielenia kwatery z tym arogantem 
przerwało pojawienie się dwóch unteroffizierów. Pierwszy przysadzisty, z twarzą pocętkowaną czyrakami i 
w bluzie o kilka numerów dla niego za dużej, salutując teatralnie przedstawił się:
— Unteroffizier Werner Doering, lat dwadzieścia sześć, ostatnio ranny pod Riełogrodem, a to mój syjamski 
brat — wskazał wychudzonego bruneta o delikatnej, kobiecej twarzy — unteroffizier Gerry Wolff, meldują 
się do następnej rundy — Roześmiał się rubasznie. — Mówcie mi Werner — potrząsnął wylewnie ręką 
Hememainna. — Jestem Werner. Dla wszystkich, jak tu stoimy. A to Gerry.
Nie wyprasowane, świeżo pobrane mundury tej dwójki śmierdziały naftaliną, ich właściciele — szpitalem. 
Hememann wytarł dyskretnie dłoń o spodnie. „Czyrakowaty” nie dopuszczał do głosu swego kolegi. Razem 
zaczęli wojaczkę, razem przerobili bitwy pod Kijowem, Charkowem, Rostowem, Stalingradem, Rurskiem... 
Jak gdyby go o to pytano!
Heinemann wycofał się pod swoje okno. Ta hołota z frontu wschodniego — stwierdził z niesmakiem — nie 
ma w sobie nic z wyborowych żołnierzy Korpusu Afrykańskiego!


Do lazaretu wojennego szło się około pięciu minut. Po wyjściu z bramy głównej należało przeciąć miejski 
park i zostawiając z lewej kościół Sw. Augustyna, z prawej słymny Dom Szczurołapa — wystarczyło 
wcisnąć się w Wilhelmstirasse; idąc tą drogą nie sposób było nie trafić. Tak się szło z koszar 3 Batalionu 
Zapasowego Grenadierów Pancernych do byłego szpitala powiatowego zamienionego niedawno na lazaret 
wojenny, kiedy Hameln żyło sobie jeszcze cicho, fabryczki miasta wyrabiały to, co wyrabiały, lazaret 
kurował rannych, a koszary szkoliły rekrutów i wysyłały ich na front.
Dzisiaj Hameln nie przypominało tego idyllicznego obrazka. Zniknęły renesansowe kamieniczki na 
Ostarstrasse — historycznej metryce miasta, w gruzach legły zabudowania Końskiego Rynku, ulice 
poszarpane lejami od bomb wiodły donikąd. Zginęło piękne miasteczko. Jednej nocy, kiedy spało, 
zamordowano je. Za to, że takie spokojne było. Z płachty martwych ruin oświetlonych mdławo księżycem, 
tam gdzie znajdowało się centrum starego miasta, wystawała podziurawiona wieża kościelna, kilometr na 
wschód od niej wołał o pomstę rozkopany minami powietrznymi cmentarz, a niemalże u jego progu stały 
zabudowania koszar. Nietknięte. Nad rumowiskiem unosił się smród spalenizny.
Z bloków szpitalnych pozostały osmalone kikuty. Ciemność odbierała konturom ostrość. Jeszcze wtedy, 
kiedy bloki były całe, każdy — chociaż wszystkie podobne były do siebie jak dwie kropie wody — miał 
swoją twarz. Teraz stanowiły bezkształtną masę. Dwa rzędy budynków mieszkalnych przy Betting Strasse 
wyglądały jak przejechane ogromnym walcem stalowym. Z domu Dory Sontag pozostał tylko komin. 
Borowi zdawało się, że na wysokości pierwszego piętra dostrzega seledynową tapetę w kwiatki z sypialnego 
pokoju Dory.
Zawrócił do koszar. Zobaczył już wszystko. Był koło szpitala, gdzie profesor doktor von Kluge ze swoją 
asystentką Dorą Sontag przywrócili go do życia, był także pod jej domem. Nic więcej go tu nie czekało. 
Słysząc prośbę o przepustkę do miasta, szef kompanii spojrzał na niego jak na pomylonego. Do miasta? Wy-
darł z bloczku kartę, podpisał nie wyznaczając godziny powrotu i kazał mu zmykać z kancelarii.
Przed skrzyżowaniem ulic zatrzymała go drobna kobieca postać.
— Pan jest Julianem Borem, prawda? — upewniała się lękliwie. — Niech pan powie, to pan? — I nagle — 
ciemno dokoła, pusto — przejmującym głosem: — Jezu drogi, nie poznaje mnie pan? To ja, Anni! Anni...
— Frau Zollmeister! Tak, Frau Zollmeister! Tylko ciszej. Jasne włosy wychodzące niesfornie spod 
pielęgniarskiego szala, ten sam głos niewyrośniętej dziewczyny. Kiedy kompania ładowała się na front... To 
było dawno, półtora roku temu, ale głos pozostał ten sam. — Frau Zollmeister, jakże miałbym pani nie 
poznać!
Połykała łzy.
— Boże miłosierny. Nie miałam pewności, czy to pan. Co za szczęście. Musi pan przyjść do mnie, 
mieszkam niedadeko, trzy ulice stąd. — Kurczowo przylgnęła do jego ręki. — Panie Julianie, błagam, proszę 
mi nie odmawiać. Jest pan jedynym z kompanii, który wrócił. Nie będę płakać, przysięgam.
Po drabinie, która zastępowała zrujnowane schody, poprowadziła go na poddasze zawalone rupieciami. 
Wychudzona, w luźnej sukni, wyglądała jak nikomu niepotrzebna lalka wyrzucona na strych. Tylko pukle 
miodowych włosów i szybkie ruchy zdradzały jej młodość. Najpierw długo szukała świeczki. Kiedy zapaliła 
ogarek, zamyśliła się, jak gdyby zapomniała, po co tu przyszła. Bor przyglądał się temu z wyrwy po 
drzwiach wejściowych zasłoniętej kocem. Wolałby, żeby się nie odzywała. Nie miał jej nic do powiedzenia. 
Jej mąż był dobrym człowiekiem. Wszyscy w kompanii
— gdylby z martwych powstali — mogliby to potwierdzić; profesor doktor von Kluge był znakomitym 
chirurgiem. Wszyscy, i ci pod gruzami szpitala — gdyby z martwych powstali — mogliby to potwierdzić; 
Dora Sontag tak niewiele chciała od życia.
Tymczasem Anni o tych sprawach wcale nie myślała. Mąż? — przecież zginął! W zawiniątku nosiła 
urzędowe potwierdzenie. Unteroffizier Zollmeister służył führeraowi i sprawie Wielkich Niemiec do 
ostatniego tchu. Anni była człowiekiem tak samo wiernym jak jej mąż: ślubowała nie rozstawać się z nim do 
końca życia, więc pismo wszyła w kawałek czarnego jedwabiu podszewkowego i nosi je na tasiemce jak 
medalion. Ale nie o tym chciała mówić.
Przez pęknięcia w murze ciągnęło zimno. Mogłaby zaparzyć herbaty, tylko gdzie ją zapodziała? — Ale 
mam! Patrzy pan na mnie, jak gdyby nie wierzył. Prawdziwą. A skąd?
Zaśmiała się tajemniczo. Anni jest niska i bardzo drobna. Gdyby była wysoka, każdy by jej uwierzył, a tak...
— ...Powiem panu — nie przerywała szperania w rupieciach.
— Kilkanaście dni przed nalotem — pan jeszcze u nas leżał — przywieziono do szpitala zestrzelonego 
Anglika. Profesor amputował mu obydwie nogi, ale żandarmeria mimo to postawiła przy jego łóżku 
wartownika. Pan profesor bardzo się zdenerwował. Zagroził, że jeśli żandarm nie zostanie usunięty, będzie 
interweniować u samego Generalnego Inspektora Sanitarnego. Wyznaczone do obsługi lotnika pielęgniarki 
poddawano rewizji. Przed wejściem do separatki ograniczano się do obmacywania nas, robiła to starsza 
oddziałowa. Lecz ona pracowała tylko w dzień. Niekiedy przybywała siostra ze szpitala policyjnego. 
Podczas pierwszej obmacywanki ta policyjna kazała mi się rozebrać i położyć na stole. Ta świnia! Grzebała 
mi w tyłku, a łapy miała jak kowal. Ale mimo to wyniosłam. Tylko gdzie ja ją zapodziałam... O tu! — 
ucieszyła się.
Z porozrzucanych na podłodze szmat podniosła strzępek spalonego smoczka.
— Tamtego dnia — ciągnęła to obojętnym, to podnieconym głosem — zabrałam go przez zapomnienie do 
pracy. Powiedziałam pani doktor, że mała źle sypia bez smoczka, i poprosiłam o zwolnienie na pół godziny. 
Byłam już blisko domu, kiedy samoloty nadlatywały. Nie zwracałam na nie uwagi, bo one codziennie tak, 
gdy naraz spadły bomby...
Po bladych policzkach Anni potoczyły się łzy. Ale nie płakała. Siedziała skulona na koszu od bielizny i 
ściskając w ręku strzępek gumy spoglądała na dopalający się ogarek. Siedziała tak, dopóki Bor nie zostawił 
jej samej, a może jeszcze dłużej, bo Anni Zollmeister obecnie nie ze wszystkiego zdawała sobie sprawę.


Dowódca batalionu zapasowego, hauptmainn Schwergut, od pewnego czasu cierpiał na permanentnego kaca. 
Stan ten nie przyprawiałby go o ponure myśli, gdyby wywodził się z jakiejś niedyspozycji fizycznej. 
Medycyna poczyniła w ostatnich latach znaczne postępy. Człowiek w jego wieku, jeżeli nie toczy go rak 
albo inna nieuleczalna choroba, może obecnie długo korzystać z przyjemności świata doczesnego. Życie 
staje się coraz dłuższe. Ojciec hauptmanna Schwerguta, będąc w jego latach, większość swego czasu spędzał 
w bamboszach; dziadek zdążył już spróchnieć w grobie, a przy tym wcale nie mówiono, jakoby zmarł 
przedwcześnie, on natomiast, pod względem kondycji fizycznej, czuł się znakomicie. Ale psychicznie 
fatalnie. Coś nienamacalnego rozrastało się w nim, coraz bardziej go męczyło, a do lekarza iść z tym nie 
mógł. Coraz więcej myślących Niemców zapada na tę dolegliwość i znosić ją musi w milczeniu. Straszna to 
świadomość: cierpieć, wiedzieć na co i nie móc zwrócić się do nikogo o pomoc.
Odprawa przeciągała się niemiłosiernie. Oprócz niego brali w niej udział dowódcy kompanii, wojskowy 
komendant miasta, kilku oficerów oraz specjalny wysłannik Okręgu Wojskowego, którego przybycie 
spowodowało zwołanie odprawy. Był tam również przedstawiciel Służby Bezpieczeństwa. Ale ten ust nie 
otwierał. Hauptmann Schwergut też nie. Nie dlatego, że mu się nie chciało. Przeciwnie: chciał mówić. Chciał 
krzyczeć. Bić pięściami w stół, drzeć szaty i krzyczeć, ale wolał milczeć. Od pewnego czasu Schwergut 
najwyżej cenił milczenie.
Specjalny wysłannik Okręgu mówił, on patrzył na jego usta, na jego rozbiegane oczy i milczał. Wysłannik 
zaczął przemówienie od scharakteryzowania sytuacji gospodarczej Rzeszy. Globalna produkcja zbrojeniowa 
nieustannie rosła. Wrogowie — stwierdził wysłannik — przystępując do masowych bombardowań miast 
niemieckich popełnili błąd, który w przyszłości będzie ich drogo kosztować. Naród niemiecki nie uląkł się 
angielsko-amerykańskich bandytów powietrznych i nie dał się rzucić na kolana. Naród jeszcze bardziej zwarł 
szeregi wokół führera i zwiększył wysiłek wojenny. Zamiast osłabić, wróg wzmocnił naród. Wróg tego 
pożałuje.
Wargi wysłannika poruszały się jak dwie dobrze naoliwione klapki. Schwergut patrzył na nie, milczał i 
myślał.
Przed powołaniem do służby Schwergut wykładał historię. Wykłady tego przedmiotu w gimnazjum 
powiatowego miasteczka traktował jako zło konieczne, interesowała go historiozofia. Poznawanie istoty, 
struktury, praw określających byt społeczeństw — to go pociągało. Grzebać się w gąszczu dziejów, stwarzać 
własne założenia i na ich podstawie budować hipotezy rozwoju wydarzeń. Przyczynków do przemyśleń 
dostarczały mu dzieje plemion germańskich. Etyka naukowca narzucała obowiązek obiektywnego widzenia 
rzeczy. Historia tych plemion, przepuszczona przez bezemocjonalne sito, okazała się niemiłosiernie sucha: w 
trzecim wieku ery nowożytnej plemiona te dotarły do Morza Czarnego, w piątym zdobyły Rzym, w 
dziesiątym utworzyły Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a potem pustka, setki lat pustka, 
polityczne zero aż do czasu „Die deutsche Einheit ist gemacht und der Kaiser auch!” Stało się to zaledwie 
siedemdziesiąt lat temu. Nieprawdopodobne, a jednak prawdziwe: dynamiczne narody germańskie zaledwie 
siedemdziesiąt lat temu uformowały własną nowożytną państwowość. Jako historyk Schwergut chylił kornie 
głowę przed faktami, jako Niemiec buntował się. Jego duma narodowa łaknęła blasku. Żyć będziesz 
wiecznie w... pokorze — nie! Nad takie życie Schwergut przedłożyłby krótkie, ale chwalebne. Jasne jak 
błysk magnezji. Oślepiające innych. Liczebność, dynamizm, mądrość narodów germańskich upoważniała je 
do przewodzenia innym. Dziad Schwerguta gromił armię Napoleona III. Chwałę pruskiego oręża przekazał 
swemu synowi, ten — dalej. Chwała sama obrastała chwałę. W tysiąc dziewięćset czternastym roku Niemcy 
wyruszyli w pole. Młodego Schwerguta o gorącym sercu, wnuka rittmeistra bawarskich kirasjerów spod 
Sedanu. nie
mogło wśród nich zabraknąć. Wrócił z wyprawy po czterech latach z zaszczytnymi epoletami leutnanta, 
postrzałem w brzuch i wychłodzonym sercem. Ale obniżenie temperatury nie oznaczało jeszcze zimna. 
Kolejne dwadzieścia lat Schwergut wykładał historię i analizował przyczyny klęski Niemiec. Myśląc 
uparcie, odkrył jej źródło: Niemcy nie powinni byli wplątywać się w wojnę na kilku frontach jednocześnie.
Odkrycie stało się podstawą do dalszych poszukiwań. Jego wartość poznawcza dla Niemiec była 
niewątpliwa. Odnosiła się jednak wyłącznie do wydarzenia przeszłego i jego przyczyny. Nadanie temu 
wartości motorycznych, utylitarnych dla narodu wymagało uzupełnienia badaniami filozoficzno-
socjologicznymi i uformowania wyników w tezę.
Historyk Schwergut nie żywił specjalnych uprzedzeń do narodów niegermańskich. Gatunki powielają się w 
milionach, w miliardach osobników, a mimo to nie wydają dwóch jednakowych, to samo z narodami. 
Porodziły się różne, niech sobie istnieją, skoro Bóg tak chciał. Ale zgoda z decyzją Najwyższego en gros nie 
oznaczała jej akceptacji in particularis. Bóg stworzył świat i człowieka. Prawda, stworzył. Bóg dał 
człowiekowi wolną wolę i rozum... Na to Schwergut dałby też swoją zgodę, gdyby kontentował się 
ogólnikami. Powrócił więc do ostatniego twierdzenia i zaczął je skrupulatnie podglądać. Łatwo mu to nie 
przyszło. W domu rodzinnym wychowano go w atmosferze nieomylności Boga. Kościół głosił boski ład 
świata doczesnego i w zamian za uszanowanie doktryny obiecywał Królestwo Wieczne. Dla pozbycia się 
wątpliwości Schwergut musiał zdobyć się na odwagę dotknięcia spraw nietykalnych. Ale zdobył się na to i 
dotykał, dotykał tak długo, aż wymacał to, czego szukał: Stwórca, wyposażając człowieka w wolną wolę i 
rozum, świadomie odciął się od podejmowanych przez niego decyzji.
Odkrycie swoje Schwergut usystematyzował następująco: Dając człowiekowi rozum i wolną wolę Stwórca 
dał narodom prawo do rządzenia się wedle własnego uznania, akceptując niejako z góry akty woli ludzkiej 
jako wypadkowe stworzonego przez siebie modelu człowieka. Obrócenie tego na język polityczny oznaczało 
wielką rzecz: boskie prawo narodów do wojny, jeśli taka ich wola.
Prawidło to przydało Schwergutowi rangę filozofa. Ledwie się teraz mieścił w swoim gimnazjum. Niemcy 
— wnioskował z płaszczyzny odkrycia — mają prawo do wojny, jeżeli tylko rozumowo uznają jej potrzebę. 
Polityczna i gospodarcza sytuacja kraju o potrzebie tej świadczyła aż nadto wymownie. Rozumu i siły na-
rodowi niemieckiemu nigdy nie brakowało. Brakowało wodza, który umiaŁby nim pokierować i 
zaprowadzić na wyżyny, na jakie zasługuje. Wodza takiego, kiedy się wreszcie znalazł, Schwergut powitał 
radosnym Alleluja.
W ostatnich dwóch latach Schwergut poświęcił dużo czasu na rewizję swego międzywojennego odkrycia. 
Sprawy brały przedziwny obrót i zdawały się je podważać. Schwergut bronił się przed wymową faktów, lecz 
im bardziej się bronił, tym łapczywiej nadstawiał ucha pod rzeczy go podbudowujące. Coś takiego właśnie 
słyszał:
— ...Tak więc, moi panowie — podsumowywał przemowę specjalny wysłannik Dowództwa Okręgu 
Wojskowego — rozwój sytuacji na frontach, wbrew pozorom, przebiega zgodnie z założeniami führera 
Kampania Afrykańska zakończyła się naszym pełnym sukcesem. Już dzisiaj widać, że wycofując się do 
Europy pokrzyżowaliśmy plany aliantów zachodnich uwiązania naszych sił w Tunisie. Zastosowana na 
froncie wschodnim taktyka obrony i elastycznego ataku doprowadziła do wykrwawienia armii bolsze-
wickich. Nadchodząca zima będzie miała decydujące znaczenie dla zwycięskiego zakończenia wojny. Do 
tego jednak potrzeba nam nowych dywizji. Od was, panowie, zależy, aby ludzie, których dostajecie, znaleźli 
się jak najprędzej na froncie.





BATTERY CAMP

Przelot sztunmowców zagłuszył słowa generała. Zgrupowani wokół niego oficerowie zadarli do góry głowy. 
Kilkadziesiąt kluczy mosquitów przemknęło na południowy wschód.
— ...Natomiast drugi i trzeci — podjął generał przerwaną odprawę — Pułk Ułanów Pancernych szybkim 
zagonem obejdzie wzniesienie trzysta siedem i bezpośrednio z marszu uderzy od tyłu na okopane stanowiska 
przeciwpancerne. Pomimo znacznego wsparcia lotnictwa taktycznego należy liczyć się z zaciętym oporem 
przeciwnika, którego siły — na odcinku naszej dywizji — w przeważającej mierze składają się z 
wyborowych oddziałów; czynnik zaskoczenia w tych warunkach odpada. Wasze zadanie, panowie — 
zniszczyć stanowiska ppanc, przełamać linie transzei obronnych i nawiązać styczność z przegrupowującymi 
się jednostkami przeciwnika. Macie związać je ze sobą na dwie godziny. W tym czasie wydzielone pułki 
pierwszej i szóstej kanadyjskich dywizji pancernych rozbiją umocnienia przeciwnika, strzegące dostępu do 
Verier i Boison, i od północy wedrą się na tyły jego oddziałów walczących z wami. Proszę o bezwzględne 
zachowanie ciszy radiowej do momentu wejścia w bezpośredni kontakt ogniowy z wrogiem.
Dowódcy Polskiej Dywizji Pancernej, generałowi Kwiatkowi, do zakończenia odprawy pozostało jedno 
pytanie:
— Czy panowie mnie zrozumieli?


Wydłużona kolumna shermanów sunęła w kierunku podstawy wyjściowej do natarcia. Po dziesięciu 
minutach jazdy na szosie minęła grupy czołgów kanadyjskich dywizji „Zielone Dęby” i wyszła na otwartą 
przestrzeń operacyjną. Do linii nieprzyjaciela pozostawało siedem mil pofałdowanego terenu; nie 
zmniejszając prędkości kolumna roztasowała się wszerz. Na prawym skrzydle ugrupowania Polaków szły 
pułki kanadyjskie, na lewym angielskie. Taran z ciężkich pojazdów pancernych przewalał się przez gliniaste 
pola. Nad zgrupowaniem przemknęły klucze mosquitów, wysoko w górze przestrzeń powietrzną 
kontrolowały eskadry myśliwców — do perfekcji zrealizowany model współpracy operacyjnej lądowych 
jednostek pancernych z lotniczymi siłami wsparcia i osłony. Niemiecki generał Heinz Guderian, autor dzieła 
„Achtung Panzer!”, widząc to, byłby z siebie dumny. „...Atak winien być przeprowadzony przy użyciu 
zmasowanych na niewielkim odcinku silnych formacji pancernych, uderzających jednocześnie z lotnictwem 
szturmowym. Tak zgrupowanemu taranowi nie oprze się żadna obrona”. Generał Guderian ma rację. 
Praktyka na wszystkich frontach potwierdza słuszność jego teorii. Tylko czy opracowując ją generał 
przewidział taki obrót rzeczy?
Formacja otrzymała zadanie osiągnięcia linii nieprzyjaciela zwartą masą, a nie pojedynczymi czołgami. Tak 
życzy sobie dowodzący całością operacji generał Cummings, wykonania tego żąda bezwzględnie od swoich 
pułków generał Kwiatek, za najmniejsze odchylenie od niego zapowiedział surowe konsekwencje prze-
łożony Lubicza, major Haber. Brytyjski dowódca brał naukę nowoczesnego wojowania u samego Guderiana 
w tysiąc dziewięćset czterdziestym roku w Belgii, później w Afryce u jego ucznia — feldmarszałka 
Rommla, a teraz najprawdopodobniej zechce zdać egzamin mistrzowski. Pułki uformowane w głęboką 
szachownicę ciągnęły do przodu jak na paradzie, roznosiły zasieki z drutu kolczastego, umocnienia piechoty 
i wkopane działa ppanc. Wyglądało to imponująco. Wysokie shermany ochlapane błotem przypominały 
przedpotopowe gady. Gdyby generał Cumimings zobaczył je z lotu ptaka, cmoknąłby z zachwytu. Im bliżej 
celu, tym więcej na drodze rozbitych przez lotnictwo szturmowe wozów i dział, śladów cofającego się 
nieprzyjaciela. Za Lubiczem posuwał się czołg majora Habera. — Cholerny Haber — klął porucznik 
uważając, aby w tym mrowiu stali utrzymać wozy swojej kompanii w pozycji — gotów mnie obwinie za 
najmniejsze potknięcie batalionu.
Musiał jednak przestać rozmyślać o przełożonym. Nad formację wystrzeliły jasnopomarańczowe rakiety 
świetlne — koniec ciszy radiowej. — All stop! — rozległo się w hełmofonie. — AH stop!
Nakazał kierowcy zatrzymać pojazd i otworzył właz wieży. Mniej więcej milę dalej leżało rozłożyste 
wzgórze trzysta siedem. Z nietkniętymi zabudowaniami gospodarskimi u podnóża i stadem owiec 
wyskubujących resztki skąpej jesiennej zieleni.
Maszyny zaczęły zwalniać i rozformowywać ugrupowanie. Oficerowie, od dowódcy batalionu wzwyż, udali 
się na odprawę do punktu dowodzenia operacją. Załogi czołgów mogły wykorzystać ten czas na przegląd 
swoich pojazdów i odpoczynek.


Generał Cummings stał przy wielkiej mapie operacyjnej zawieszonej na brezencie swego wozu dowodzenia. 
W narzuconej na sweter kurtce futrzanej z podniesionym kołnierzem wyglądał bardziej na kierowcę 
ciężarówki, który wyszedł z wozu zrobić siusiu, niż na generała dowodzącego korpusem pancernym. 
Siedzący na składanych krzesełkach angielscy kanadyjscy i polscy oficerowie słuchali, popijając z kubków 
herbatę. Na ich skupionych twarzach nie było cienia znudzenia.
Uderzając co parę słów trzcinką o nogawkę spodni, generał mówił:
— Akcja została przeprowadzona zgodnie z planem i w przewidzianym czasie, pod tym względem nie mam 
zastrzeżeń. Niemniej poczyniłem kilka drobnych uwag. Są to rzeczy istotnie drobne, lecz niepokojące. Otóż 
brytyjskie jednostki wciąż jeszcze zbyt dużo czasu tracą na rozpoznawanie już rozpoznanych sił nieprzy-
jaciela — co zwalnia tempo marszu, jednostki polskie natomiast postępują, jak gdyby wzięły sobie za punkt 
honoru znalezienia się w Berlinie już za pierwszym uderzeniem... Te drobiazgi oraz inne, które omówimy po 
przeanalizowaniu obserwacji oficerów mojego sztabu, musimy wyeliminować. Dlatego też ćwiczenia dzi-
siejsze w tym samym składzie powtórzymy w przyszłym tygodniu. Czy panowie mają jakieś pytania?
Pytań nie było. A więc powtórka we środę — brytyjscy dowódcy porozumiewali się spojrzeniami. W 
porządku, we środę. Jeden z generałów, trzymający się nieco na uboczu, na rozstawionych po kawaleryjsku 
nogach kiwał się zamyślony.
Cummings podniósł trzcinkę do beretu.
— Gentlemen, dzięku... O przepraszam — spostrzegł kiwającego się generała — czy pan, generale Kwiatek, 
ma jakieś pytania?
— Nie... dziękuję — odparł wyrwany z zamyślenia Polak. — Mam ich coraz mniej. Tak... istotnie... 
Wszystko staje się dla mnie coraz jaśniejsze.
Oficerowie wstali z krzeseł i zaczęli wymieniać spostrzeżenia. Generał w tym czasie odebrał od adiutanta 
swoją Scottie — suczkę rasy terier, która w czasie odprawy pałętała się przymilnie między nogami 
siedzących, i z nią na ręku odjechał do kwatery korpusu w Poormond.
Ten psiak jest naprawdę rozkoszny. Nikogo nie dziwi, że generał ma dla niego tyle serca.


Dźwignął się na łóżku i ręce podłożył pod głowę. Opanowywało go poczucie własnej wartości. Powoli 
oddawał się nastrojowi radosnej kontemplacji.
Patrząc z tej pozycji na „pobojowisko” — jak nazywał łóżko, i myśląc o tym, co w nim wyrabiał, widział 
same powody do dumy. Mógł się poszczycić tężyzną, jaka u większości mężczyzn w jego wieku pojawia się 
akurat wtedy, kiedy jest na gwałt potrzebna. Miał stanowisko, kochankę, słowem wszystko, co można sobie 
wymarzyć. Tyle George Kendall osiągnął w ciągu dwudziestu lat uporczywego wspinania się w górę. Było 
to dużo czy mało? Gdy przypomniał sobie manchesterskie slumsy, skąd pochodził — dużo. Patrząc w 
przyszłość z tego, co już miał w kieszeni — też niemało, ale... Słówko to w Anglii oznacza, że jeśli ktoś nie 
usamodzielnił się do trzydziestego roku życia, ten już do końca swoich dni chodzić będzie pod czyimś 
batem. Z tym szlabanem na drodze swego życia Kendall się pogodził. Lecz wczoraj ni stąd, ni zowąd 
przegroda podniosła się i odsłoniła przed nim horyzonty prawie niezmierzone. Osiągnięcie ich, stwierdzał z 
całą pewnością, nie przekraczało jego możliwości. I chociaż pisane było jeszcze palcem na wodzie, już 
wpłynęło dobrze na jego samopoczucie.
Wciągnął nagrzane powietrze w płuca. Mieszkanie nie było klimatyzowane. Fatalna rzecz: mieszkanie, w 
którym on kocha kobietę, nie reprezentowało minimum komfortu! Potrzebę tę odkrył wczoraj, gdy Peggy 
zaprosiła go do swych apartamentów. Gdyby dwadzieścia cztery godziny temu zapytano go, co przez pojęcie 
„minimum” rozumie, nie byłby w stanie odpowiedzieć. Dziś wątpliwości tych nie miał. Mieszkanko Raquel, 
które jeszcze do przedwczoraj nazywał „bombonierką”, „gniazdkiem rozkoszy”, „słodką dziurką”, dzisiaj 
straciło swój blask.
Z łazienki dochodziło pluskanie wody i wesoły śpiew kobiety zadowolonej z życia. Kendall uśmiechnął się 
półgębkiem.
Wyżej podciągnął poduszkę pod plecy i w pozycji półsiedzącej pogrążył się w myślach. Raquel spędzała 
dużo czasu w łazience. W wannie urządzała coś w rodzaju obrzędu, który przerywała dopiero na jego 
żądanie; mógł w spokoju przemyśleć żądanie, jakie otrzymał od prezesa. Nie miało ono nic wspólnego z jego 
obowiązkami zawodowymi i tym bardziej schlebiało jego próżności. Prezes go ceni. Dopuszcza do spraw 
rodzinnych. Czy przychylność prezesa, przy odpowiednim pokierowaniu sprawą, dałoby się jeszcze bardziej 
pogłębić? Odpowiedź na pytanie Kemdall pozostawił swojej dyplomacji. Małym cierniem trawił go warunek 
prezesa, aby sprawę zachować w ścisłej tajemnicy. W ścisłej tajemnicy przed kim?
Krytycznym okiem rzucił na swój dwuletni, skrzętnie ukrywany romans z Raquel Palmer.
Przełożony, który z podwładnej robi sobie materac, szybko dla niej przestaje być przełożonym. Jak to się 
stało, że odstąpił od tej zasady wzorowego dyrektora?
Raquel liczyła trzydzieści lat. Świadczyło tym rok urodzenia, jaki wstawiła sobie do polisy 
ubezpieczeniowej na życie. Ile miała naprawdę? Stojące piersi, sprężyste ciało i żywe usposobienie 
wskazywały, że jeszcze mniej. Z pierwszym mężem rozwiodła się parę lat przed wojną, drugi poległ w 
Etiopii, miała czternastoletniego syna ewakuowanego do Kanady... Bezbłędny w arytmetyce Kendall 
kapitulował przed tym rachunkiem. Raquel umiała omijać ten temat jak wytrawny żeglarz rafę. Ile ich miała? 
Kiedy pytanie to pojawiało się w jego oczach, przesłaniała je piramidami swoich piersi. O ile nie zachodziły 
mgłą, wprowadzała do akcji inne części swego dorodnego ciała. A dlaczego romans ich trwa tak długo?
.Odpowiedzieć na to było mu jeszcze trudniej. Rozstrzygał o tym ich związek, który był wszystkim, tylko nie 
związkiem, i typ Raquel jako kobiety. Kendall nieraz przyrównywał ją do kota żyjącego własnymi, 
niedostępnym dla człowieka życiem. Kiedy wyciągał rękę, jak kotka podstawiała się do pogłaskania. Gdy 
pieszczoty się kończyły, zamykała się w łazience i pluskała w wodzie, jak gdyby w mieszkaniu nikogo poza 
nią nie było. Co myślała, tego nigdy nie wiedział, nieswojo czuł się z tą świadomością. Ale jeszcze 
dotkliwiej odczuwał jej zdolność przenikania jego myśli. Obiecywał sobie wziąć na niej odwet. Pomóc w 
tym mogła kobieta piękna, bogata, która by jej zaimponowała. Szansa ta pojawiła się w miejscu najmniej 
spodziewanym.
Wcisnął się wygodnie w poduszkę, przymknął oczy. „Ja, George Kendall, biorę sobie ciebie, Peggy, za żonę 
i ślubuję ci...”
— Czujesz się niedobrze, George? — usłyszał nad sobą spokojny głos Raquel.
Ocknął się natychmiast.
— Skąd ci to przyszło? Roześmiała się.
— A chciałabyś wiedzieć? — W płaszczu kąpielowym i ręczniku na głowie zawiązanym w turban wyglądała 
jak matka, która schwyciła synka na naiwnym kłamstwie. Dotknęła jego ciemnych, krótko przystrzyżonych 
włosów. — Ach, chłopcze, chłopcze, gdzie ty się wybierasz!
Prześliznęła się po nim oczami, jak gdyby wszystkie jego knowania znaczyły dla niej tyle, co zeszłoroczny 
śnieg.
W ubraniu George wyglądał na mężczyznę prawie chudego, rozebrany prezentował ciało wysportowanego 
etończyka. Przy braku widocznego defektu i jego czterdziestu latach Raquel nie mogła zrozumieć, dlaczego 
nie powołano go pod broń. „Strzelać potrafi byle patałach, kierować podczas wojny gospodarką to inna spra-
wa” — odpowiadał z nutą zakonspirowanego geniusza nauk ekonomicznych. Czyżby więc reklamacja? Od 
tematu tego Kendall stronił tak jak ona od swoich lat. Ale jej przenikliwe oczy radziły sobie z nim nie 
najgorzej. Krótki oddech w zmęczeniu mówił więcej niż słowa. Ukryta pod owłosieniem wklęsłość klatki 
piersiowej — znamię nędzy w dzieciństwie — tłumaczyła jego ślepe uwielbienie dla ludzi „ze sfer”. Tym 
większe wyrozumienie miała dla jego słabostek.
Nie zraziła się jego oburzoną miną. — Mam rację? — pytała bawiąc się jego włosami.
— Znowu mnie podchodzisz! — wybuchnął. — Te twoje zgadywanki rozdzielą nas kiedyś na dobre, 
ostrzegam cię!
— Zgadywanki? — Raquel spoważniała. — Wobec tego powiem inaczej. To niedorozwinięte bydlę, jeżeli 
twoje plany miałyby się spełnić, pożre cię w jedną noc. Dokładnie w jedną, pamiętaj!
Zostawiła go w łóżku i poszła do kuchni, wiedziała, jak sobie z nim radzić. Słysząc znowu jej 
przyśpiewywania przy akompaniamencie bicia świeżych, nie sproszkowanych, jaj i czując rozchodzący się 
aromat przyprawianej rumem kawy Kendall utwierdzał się w przekonaniu, że dłużej nie może tolerować 
takiego pomiatania sobą. Ale chwilowo postanowił o tym nie myśleć.
Zapalił papierosa i sięgnął po książkę, którą przyniósł ze sobą. Historia Polski...
— Też zainteresowanie! — dziwiła się Raquel, kiedy zobaczyła ją w jego rękach. — Co cię nawiedziło? 
Przecież nigdy nie czytałeś takich bzdur!


Jane Bancroft włączyła stacyjkę i zaczęła manipulować starterem. Jej przyjaciółka, Mary Stanford, stała 
jeszcze koło samochodu.
— Ona zamierza noc spędzić u rodziców — szeptała w ucho Henrykowi Kowalczykowi — będziesz mógł 
zostać u mnie na lotnisku. Ale, na Boga, zrób coś, aby Len okazał trochę inicjatywy.
Po kilku próbach ze starterem Jane wrzuciła bieg i ostrożnie ruszyła. Przyciemnione reflektory jej małego 
austina ślizgały się po ściskających się po kątach parach, na tylnym siedzeniu Mary nuciła tęskne „Down in 
the valley”.
Dla Mairy Stanford zabawa jest zawsze udana, gdy wraca z my darling Henry nie pokłócona z powodu 
innych kobiet. „Angielki — wygłosiła po hauście wina — są najbardziej upośledzonymi kobietami świata. 
Podczas pokoju ich mężczyźni rozjeżdżają się po całym Imperium, tam znajdują sobie partnerki i nie 
troszczą się o kobiety pozostawione na Wyspie. Wojna nic nie zmieniła. Owszem, przybyło chłopców z 
różnych stron świata, ale co z tego, kiedy za nimi przywlokły się ich rodzime pomocnicze służby kobiet. 
Wstrętne służby!” Dla dopełnienia konkurencji sprowadzono z Bliskiego Wschodu kompanię Polek. Co 
mogłaby o nich powiedzieć? Nic dobrego: rzadko która mówi po angielsku, nie malują się, nie wykazują 
przedsiębiorczości. Gdyby Angielki przyjęły taką postawę, Wyspa wymarłaby w ciągu paru lat. Polacy też 
przestali być wyrywni. Lubicz przesiedział wieczór jak mumia. Bili Teplicki sprawiał wrażenie, jak gdyby 
pomylił adresy, tylko Henry był active jak zawsze. Kochany Henry. Wdzięcznie ścisnęła udami jego rękę.
— Ladies and genteknen jako gospodarz zabawy mam zaszczyt powitać nasze polskie przyjaciółki z armii 
Bliskiego Wschodu.
W świetle jupiterów pułkownik David Amery wyglądał jak Rudolf Valentino. Zaborcze, pewne siebie 
spojrzenie obezwładniało każdą, która go nie znała. Gdyby jeszcze z tyłu spodni odpruł białą metkę 
producenta, mógłby ubiegać się o tytuł arbitra elegantiarum zabawy. Ale ten drobiazg mu nie przeszkadzał. 
Awans do przedproża generała upoważniał go do nowego podboju. Jeden z kolegów, który cierpiał na to 
samo, co on, zdradził mu niezawodne lekarstwo: egzotyczne, całkowicie uległe kobiety. Kochanka Davida, 
Margaret, wyjechała na trzy dni do swojej kuzynki w York. A zatem do dzieła!
— Nauczę cię angielskiego — mówił do partnerki Teplickiego— tylko dobrze mnie słuchaj. Zaczynamy 
lekcję pierwszą: Nazywaj mnie Dave. D — jak Donald; A — jak Anna;  — jak Violetta; A — znowu jak 
Anna. DAVE. To skórt od David, rozumiesz? Jak ten, który pokonał Goliata. Tego starotestamentowego...
Goliat... David... Donald... Anna... Violetta... — Dziewczyna nic z tego nie. rozumiała. Na Bliskim 
Wschodzie porozumiewała się tylko po polsku, tu przebywała zaledwie dwa tygodnie; zupełnie inaczej 
wyobrażała sobie rodzimy angielski. Uśmiechnęła się.
„Wspaniale się składa — myślał Dave Amery. — Bili Teplicki wspomniał coś o służbowym wyjeździe do 
Szkocji, więc Halina będzie sama. Margaret spędzi najbliższe trzy dni u kuzynki w York. U kuzynki, nie u 
żadnego gacha. Wymarzona sytuacja”.
Wtem przypomniał sobie, że rodzina Margaret pochodzi z Londynu...
— Bardzo lubię York — mówił potem do Jane. — Bristol, gdzie się urodziłem, uchodzi za jedno z 
najpiękniejszych miast Anglii. Gdybym jednak miał wybierać, oddałbym głos na York. A może
kiedyś zrobilibyśmy sobie mały wyskok? Wraz z Margaret, naturalnie. Podobno macie rodzinę w York...
— W York?
„Ta przewrotna żmija mi za to .zapłaci!” — odgrażał się kochance, którą kilka godzin wcześniej odwiózł na 
pociąg idący przez York do... Leeds, gdzie stacjonował nowy znajomy Margaret.
— Halina robi fantastyczne postępy w angielskim — powiedział do Teplickiego. — Pozwolisz, że poproszę 
ją do tańca?
Niechętnie odchodzącą dziewczynę Teplicki upomniał po polsku:
— Uśmiechnij się do licha! Przecież to tylko zabawa. „Klasyczne feudałki! — zżymał się posyłając jej nikły 
uśmiech. —
Jedyne Europejki traktujące mężczyznę jak pies swego pana”. Strzelił oko do tańczącej Mary. Pięć miesięcy 
temu dziewczyna nie wyobrażała sobie życia bez pewnego Australijczyka. Jednego ranka chłopak 
wystartował do lotu rozpoznawczego, z którego już nigdy nie wrócił. Mary przepłakała trzy dni, a czwartego 
zjawiła się na zabawie. „Muszę się z tym pogodzić — wytłumaczyła rezolutnie. — Przecież jest wojna”.


W słabej poświacie księżyca rysowały się rzędy unieruchomionych bombowców. Wiatr zacinał mżawką. 
Mary odciągnęła Henryka od samochodu. — A ty się wreszcie otwórz! — rzuciła na pożegnanie Lubiczowi.
Na rozwidleniu dróg Jane przystanęła, zredukowała bieg i wzięła kurs na Poormond. Całą swoją uwagę 
skoncentrowała na prowadzeniu wozu. Jak gdyby poza snopkiem słabego światła ślizgającego się po pustej 
drodze, przekładnią biegów i pedałami pod stopami nic dla niej nie istniało. Przed sobą miała pasmo mokrej 
jezdni, lusterko kontrolne, w rękach kierownicę.
W połowie szerokiej alei na przedmieściu zatrzymała wóz. — Tu — westchnęła jak po przebyciu ciężkiej 
drogi — mieszkają moi rodzice.
Z czarnej plamy nocy wystawały kontury okazałej willi. Jadąc do Darlingtonu Lubicz nieraz widział tę 
budowlę.
— Nie wiedziałem — mruknął osowiale.
— Może wstąpisz na filiżankę kawy? — zaproponowała nieśmiało Jane. — Jeżeli masz ochotę?
— Już późno — odrzekł niezdecydowanie. — Muszę cię przeprosić za zepsuty wieczór — dodał żywiej. — 
Czuję się jakiś... bez nastroju, nie powinienem był przychodzić na zabawę.
— Znam takie nastroje — podchwyciła wyrozumiale Jane. — Znam bardzo dobrze. Wobec tego kawę 
wypijesz u mnie innym razem, a teraz odwiodą cię do Battery.
Drogę do obozu przebyła w parę minut. I chociaż nie rozmawiali, na twarzy jej błąkał się uśmiech 
zadowolenia.



II

To był wielki dzień. Ludzie czekali na niego tak długo. Modlili się o ten dzień z żarliwą wiarą, że w końcu 
Pan ich wysłucha. Pracowali sumiennie, aby ich armiom niczego nie zabrakło, walczyli na frontach, jak 
nigdy w swej historii. Wojen w przeszłości Anglia prowadziła co niemiara, lecz ta była tak straszna, że kiedy 
się wreszcie skończyła, w sercach ludzkich zapanował istny obłęd radości. I nie tylko w sercach. Upłynęły 
zaledwie minuty od ogłoszenia zawieszenia broni, jak place i ulice londyńskie zamieniły się w estrady dla 
setek tysięcy oszalałych ze szczęścia ludzi. „Nigdy więcej! — rozbrzmiewały okrzyki. — Przeżyliśmy! 
Boże, pobłogosław króla!”
Pani Bancroft, małżonka kapitana w 6 Batalionie Szkockich Fizylierów Jego Królewskiej Mości, 
stacjonującego w tym czasie jeszcze nad Sommą, we Francji, obchodziła ten dzień jak wszyscy inni. „A więc 
wróci mój ukochany mąż! Zdrów i cały!” — cieszyła się jak mała dziewczynka biegając po pokojach 
pełnych domowników i gości. Ze szczęścia nawet tańczyła. Namówił ją do tego pewien major czy porucznik 
amerykański — do stopni wojskowych nigdy wie miała pamięci. Czy w talk wielkim dniu mogła odmówić? 
Tańcząc, uśmiała się z partnera. Tak zgrabnej kobiety jak ona nie widział w życiu.. Sympatyczni są ci 
Amerykanie!
Było to 11 listopada 1918 roku.
W cztery tygodnie później urodziła się dziewczynka. Druga. Jej dzielny małżonek, kapitan Randolph 
Bancroft, nie miał nic przeciwko pierwszej córce; nie okazał niezadowolenia z drugiej, chociaż w skrytości 
ducha myślał inaczej. Dał nam Bóg znowu dziewczynkę. Wspaniale, niech się święci wola Pana. Jakie imię 
jej damy?
Szczęśliwa matka długo zwlekała z odpowiedzią. Kochała Rama, niejedną modlitwę posłała pod tron 
niebieski za jego szczęśliwy powrót. Kiedy odczuła pierwszy ruch płodu, przyrzekła sobie, że jeżeli Ran 
(Stwórca wiedział, o kogo chodzi) wróci z wojny cały, da dziecku na imię... Peace.
Zdemobilizowany kapitan, który cztery lata przesiedział w ogniu, błocie i ludzkim gnoju, te szlachetne 
zamiary sromotnie pokrzyżował.
— Pokój? Moje dziecko ma nosić tak idiotyczne imię? Nigdy! Jak długo ludzkość istnieje, wojny były i 
zawsze będą. Wszystkie gatunki walczą między sobą — taka ich natura. Zakazać człowiekowi wojować to 
tak, jak zabraniać mu się kochać. Wojny zabijają, zgadzam się z tobą, ale czyż Bóg w swej niepojętej 
mądrości kiwnął choćby palcem, aby zmienić to w człowieku?
Zarejestrował niemowlę pod zwyczajnym od stuleci w Anglii nadawanym dziewczynkom imieniem: Jean.
— A dlaczego, tatusiu, wołacie mnie z amerykańskiego: Jane?
— O, to dłuższa historia, moje dziecko — odpowiedział córce, kiedy go o to spytała.
Jane miała wówczas niewiele lateks i nie zrozumiałaby zrządzeń losu, które potrafią wstrząsnąć zasadami 
moralnymi nawet twardego mężczyzny. Była również za młoda, alby rzeczy ukrywane w sercu odczytywać z 
głosu czy z rozmarzenia, pojawiającego się w oczach ojca, kiedy gładząc pieszczotliwie jej włosy wymawiał 
to imię.
Starsza od niej o cztery lata siostra, Margaret, tajemnicę tę w tym czasie już wyszperała z ojcowskiego 
schowka w bibliotece. Ale Margaret wcześniej wzięła się za barki z życiem. Siostry różniły się urodą, 
charakterami, upodobaniami. Margaret duchem wrodziła się w ojca, ciałem w matkę. Od najwcześniejszych 
lat była samodzielna, despotyczna i wybuchowa. Samodzielność pierworodnej córki pani Bancroft 
tłumaczyła sobie brakiem ojca w pierwszych latach żyda dziecka. Ta zacna niewiasta była zresztą z jej samo-
dzielności zadowolona. Od kiedy przenieśli się z Londynu do Poormond, jej nie kwestionowany pan i 
władca oddał się polityce i imało miał czasu dla domu. Dziewczynki rosły, obowiązków domowych 
przybywało, a wszystko spoczywało na głowie matki, bo Mr. Baincroft — najpierw jako wiceburmistrz 
miasta — cały wolny czas poświęcał wymazaniu ze swego tytułu przedrostka „wice”, kiedy zaś wszedł do 
dłużej polityki, w domu bywał już w ogóle gościem.
Okręg wyborczy Poormond nie należy do wielkich. Przemysłu tutaj żadnego, do morza daleko — ot 
niewielki skrawek hrabstwa York zamieszkany przez drobnofarmerską społeczność. Ludziom tym do 
szczęścia nie potrzeba wiele. Od czasu rozwiązania przez Elżbietę I sporów granicznych z bitnymi Szkotami 
do największych wydarzeń należały śluby miejscowej arystokracji, odbywające się uroczyście w tysiącletniej 
katedrze poormondzkiej, i pogrzeby, chociaż jedne i drugie oglądano przeważnie zza płotu. Poormond, choć 
stare, nie błyszczało w Koronie znaczeniem. Krótko po wojnie do tej cichej przystani zawitał absolwent 
wydziału prawa w Cambridge, dobrze zapowiadający się dandys londyński, eks-podwładny z czasu wojny 
pierwszego lorda admiralicji, ministra spraw wewnętrznych, kanclerza skarbu Winstona Churchilla. Mr. 
Randolf Bancroft wdał się w swego wojennego dowódcę całą gębą. Wysoki, palący grube cygara, z 
wyobraźnią i skłonnościami do zagrywek va banque, a przede wszystkim politycznie elastyczny. Niewielkie 
miasteczko przywitało w nim członka Partii Liberalnej i obdarzyło mandatem wiceburmistrza. Chwała 
liberałów w Parlamencie już odchodziła w przeszłość, ale gdzie Londyn, a gdzie Poormond — tu nigdy nie 
obawiano się krzykaczy z Partii Pracy ani wojowniczych torysów. I najprawdopodobniej władzom miejskim 
przewodniczyliby nadal liberałowie, gdyby nie pan Bancroft, który zatrząsł posadami miasteczka, a za jego 
pośrednictwem i okręgu. Było to zagranie godne samego Churchilla.
— Naród angielski słynie w świecie z solidności, skromności, pracowitości, pobożności, sumienności, 
dyscypliny, moralności, zdrowego rozsądku, przedsiębiorczości, a nade wszystko ze stałości przekonań 
politycznych — grzmiał na wiecu przedwyborczym Mr. Timothy Wilkinson z Partii Pracy, najgroźniejszy w 
okręgu przeciwnik polityczny pana Bancrofta.
Mówił prawdę tak oczywistą, że aż nudną — nie na angielskie uszy. Pan Wilkinson żył jej żywym 
uosobieniem. Prowadząc cnotliwy żywot dorobił się największego w Poormond sklepu z artykułami 
spożywczymi i drogeryjnymi. Nigdy nie oszukiwał na wadze, nie pobierał wyższych cen, co niedzielę 
uczęszczał do kościoła parafialnego na nabożeństwo, nie zdradzał żony, płacił podatki, chwalił króla. 
Szukając wzorca uczciwości obywatelskiej, każdy mieszkaniec miasta bez zmrużenia oka wskazałby na 
niego. Ale własna uczciwa żona jest zawsze mniej ponętna od nieuczciwej... cudzej.
— Prawda, prawda! zaśmiewał się z jego tyrad pan Bancroft, kandydat ,na posła tym razem z ramienia Partii 
Konserwatywnej. — Mój wielce szanowny adwersarz powiedział o naszym narodzie samą prawdę, brawo. 
Zapomniał tylko dodać, że jako naród nigdy nie słynęliśmy z głupoty... Lecz do rzeczy, ladies and 
gentelmen. Pan Wilkinson zarzuca mi niestałość przekonań politycznych. Przyznaję, słusznie mi zarzuca. 
Pytam was jednak, czy — jeżeli Partia Liberalna nie chce zastosować lekarstwa na rosnącą nędzę naszego 
społeczeństwa — czy w tej sytuacji mam iść dalej ślepo w jej kieracie tylko dlatego, że kiedyś wyznawałem 
jej program?
Tym zakasował przychylność drobnego rzemiosła i kupców. Do serc zapiekłej konserwy wiejskiej i 
inteligencji prowadziła inna droga:
— ...I po raz trzeci przyznaję rację panu Walkinsonowi, gdy mówi, że naród angielski z wszystkich cnot 
najwyżej ceni dochowanie wiary raz danemu słowu. Z tego słynie każdy z nas. Indywidualnie. Jednostka 
bowiem, pragnąc zdobyć szacunek otoczenia, musi wykazać się prawością. Naród jednak, który chce zdobyć 
i zachować wielkość, musi w określonych sytuacjach być lisem. Ale wracam do siebie. Żyję w tym kraju jak 
każdy z was — w trójpartyjnym układzie. Po jednej ręce mam „zdradzoną” przeze mnie Liberal Party, która 
zjadła swoje wielkie dni i z ciężkim żołądkiem nie może podołać za szybko uciekającym czasem, po drugiej 
Labour Party. Co mogą zaoferować narodowi liberałowie — wiemy z niedawnej przeszłości. Co trzymają w 
zanadrzu labourzyści... pokażą wam dopiero po zdobyciu władzy. Ale dzięki Wszechmogącemu nie musimy 
tak długo czekać i próbkę tego możemy zobaczyć już dziś. Tak jest, ladies and gentelmen, dziś. Wystarczy 
bowiem spojrzeć na to, co się dzieje w biednej, spływającej krwią swych najszlachetniejszych synów, 
bogobojnej Rosji!


Pan Bancroft przybył pociągiem popołudniowym na krótki domowy wypoczynek. W przyszłym tygodniu 
zaczyna się sesja Parlamentu, chciał w spokoju przygotować się.
Po obiedzie nie siadł przy kominku i nie opowiadał o zabawnych potknięciach swoich kolegów z ław 
poselskich, a udał się do swego gabinetu. Przesiedział tam do wczesnych godzin rannych. Przedpołudnie, 
obłożony gazetami, spędził na wynotowywaniu co ostrzejszych ataków na militarną politykę rządu. Układ sił 
na froncie wschodnim, już zdecydowana przemiana na niekorzyść Niemców — te artykuły, zwłaszcza z 
„Daily Herald”, organu Partii Pracy, interesowały go najbardziej. Potem, wyelegantowany jak na posiedzenie 
Izby Gmin, udał się na spacer do miasta. Kilka godzin później w każdym domu wiedziano, że dumny Ran 
był u Tima... Że rozmawiając obłapywał go przyjacielsko ramieniem w sklepie pełnym klientów... Od kiedy 
Winston Churchill utworzył rząd koalicyjny, do którego weszli również labourzyści, gratka taka zdarzyła się 
Wilkinsonowi tylko raz — w czerwcu 1940 roku, w dniu Utworzenia obecnego rządu.
— Ale to wszystko stare dzieje, Jane, stare — ciężej niż zwykle podgumował wspomnienia okresu swego 
pobytu na froncie. I dość ponuro, jak na swój sposób widzenia rzeczy, zauważył:
— Ta numeracja wojen światowych mi się nie podoba. W tamtej wojnie, kiedy walczyłem pod dowództwem 
— co prawda niedługo, ale zawsze — dzisiejszego premiera naszego rządu, w jednej bitwie padło ćwierć 
miliona chłopców. W obecnej wojnie, wpisanej w ,rejestr ludzkich zmagań pod numerem II, ginie w bitwach 
dwakroć tyle, nie che się myśleć, jakie żniwa, dadzą jatki w wojnie światowej, powiedzmy numer... Nie, 
lepiej nie myśleć! Chwała Bogu — odzyskał ogień w oczach — mamy przyjemniejsze sprawy na głowie. W 
sobotę będę miał gości, może zaprosiłabyś kogoś ze swoich? Trochę młodej krwi dobrze by nam, starym 
ramolom, zrobiło.
— W sobotę?
Szybko się opamiętała. Ojciec, jak zwykle, myśli tylko o swoich sprawach i zapomina o wszystkim innym. 
A właśnie w tę sobotę...
— Chętnie, dziękuję. Tylko — oblała się rumieńcem — nikomu nie powiemy, że to dzień moich 
dwudziestych piątych urodzin... Zachowamy to dla siebie, dobrze, ojcze?
Pan Bancroft przygarnął córkę do siebie. Boże, jak ten czas leci. Dwudzieste piąte urodziny... Bezwiednie 
cofnął się pamięcią o dwadzieścia pięć lat i znalazł się nie u łoża rodzącej w Londynie żony, lecz w Paryżu, 
w hoteliku — nieważne, jak to gniazdko się nazywało — u boku nigdy nie zapomnianej Jane Barrymore, z 
San Francisco...
— To już dwadzieścia pięć lat — westchnął. — Ależ oczywiście, oczywiście, moje dziecko. A kogo 
zamierzasz zaprosić? Pewnie jakiegoś skrzydlatego rycerza, bo dzisiaj jak kto nie lata, u was się nie liczy. 
Kogo to, kochanie, jeżeli wolno wiedzieć?


Spotkała go przed dworcem kolejowym w Darlingtonie. W związku z sobotnim przyjęciem zamierzała 
dokonać pewnych zakupów. Przyszło jej do głowy zaprezentować się gościom w cywilu. Kiedy jednak 
przyjrzała się swojej garderobie, stwierdziła w niej duże braki. Ostatecznie nic dziwnego: minęły catery lata, 
jak kolorowe sukienki i kostiumy zamieniła na mundur1.
Nieoceniona w sprawach łaszek Margaret zaoferowała się z pomocą, ale gdzie Krym, gdzie Rzym! A poza 
tym różniły się gustami.
Magazyny w Darlingtonie nie okazały się zasobniejsze niż poormondzkie, ale w końcu coś znalazły. 
Pokazała się nowość: bluzeczki x nylonu — syntetycznego włókna rzekomo lepszego od prawdziwego 
jedwabiu. Przyjemne w dotyku, niebrzydkie, idą jak ciepłe bułki. Margaret nie słuchała kupca: żaden nylon, 
żaden jedwab ani też szyfon. Elegancka dama nosi bluzeczki z popeliny — w odpowiednim oczywiście 
gatunku. Były kłopoty z numeracją i kolorami. Cygańską urodę Margaret podkreśla wszystko, co na siebie 
włoży, wygląda jak modelka z Paryża. Najwięcej czasu zabrał im wybór fasonu, lecz i tu zwyciężyła opinia 
Margaret.
— Kobieta z twoją figurą, figurą nowojorskiej Statuy Wolności, z twoją długą szyją i takimi — nabrała 
powietrza w płuca — piersiami, nosi bluzeczki z odsłoniętym dekoltem, luźno spływające z ramion i 
znikające w spódniczce.
Jane nie była pewna wyborni.
— Tam, do licha! — Margaret przerwała jej rozważania. — Masz się podobać sobie. Sobie w pierwszym 
rzędzie, a wówczas spodobasz się wszystkim. Kto jest tym wybrednym facetem? Pokaż md, a zobaczysz, jak 
nim zakręcę!
— Spójrz, ten...
Aż zamarła z zaskoczenia. W drzwiach budynku dworcowego, po przeciwnej stronie ulicy, odwrócony do 
niej plecami Lubicz rozmawiał z jakimś lotnikiem.
— Ach, tak — przeszyła go wzrokiem Margaret i bez pytania siostry o zgodę przejęła akcję w swoje bardziej 
doświadczone ręce.
W drodze powrotnej do domu bez przerwy wesoło szczebiotała. Gdy od czasu do czasu milkła, alby 
zaciągnąć się papierosem, na smagłej twarzy pojawiał się nikły uśmieszek zamyślenia.



III

Dyrektor George Kendall wpatrywał się w prezesa z miną bezinteresowności. W jego pozie nie było nic 
służalczego. Prezes oceniał człowieka według rynkowej wartości jego pracy; postawy służalcze nie 
znajdowały u niego miru. Kendall wiedział o tym i dbał, aby ocena jego osoby rosła w oczach pryncypała jak 
akcje południowo-afrykańskich kopalń diamentów.
Taki był jego stosunek do pracy przez dwadzieścia lat. Wyrażał go układ: pracownik — pracodawca. Teraz 
dostrzegał szansę zmiany tego układu. Jedną na milion. Z pakietu akcji znajdujących się w czyichś rękach 
mógł przy łucie szczęścia przeistoczyć się z pracownika w akcjonariusza. Niemożliwe mogło się stać 
możliwym. Pod warunkiem, że od tej chwili aż do osiągnięcia celu nie popełni najmniejszego błędu. I 
chociaż żaden okruch z ukrytych za wrotami sezamu skarbów nie siedział jeszcze w jego kieszeni, ich 
odżywcze promieniowanie już mu zasilało komórki mózgowe.
— Polacy — mówił, jak gdyby czytał z otwartej książki — od schyłku osiemnastego stulecia do końca 
ubiegłej wojny znajdowali się pod zaborem Rosjan, a jeszcze wcześniej, przez około dwieście lat, znaczna 
część europejskiej Rosji znajdowała się pod panowaniem Polaków, te narody tak się wymieszały, że dzisiaj 
nie można mówić o istnieniu między nimi jakichś wyraźnych odrębności psychofizycznych...
„Kolosalna wiedza!” — myślał prezes Moore rozparty w swoim gabinecie, gdzie tysiące razy rozmawiał z 
Kendallem nie przypuszczając nigdy, że pod ascetyczną powłoką tego człowieka kryje się taki Tytan wiedzy 
ogólnej.
— ...Natomiast narody te wieloma cechami różnią się od zachodnioeuropejskich grup etnicznych i to, 
powiedziałbym, różnią się na korzyść.
— Nie przesadzasz, George? — burknął Moore, dla którego niedoścignionym wzorem pod każdym, 
absolutnie każdym względem bywał Irlandczyk.
— Bynajmniej, panie prezesie. Jeśli mam być obiektywny, muszę je tak ocenić. Różnią się przede wszystkim 
stosunkiem do życia. Nie traktują go tak serio, tak, powiedziałbym, dramatycznie, tak jest — dramatycznie, 
jak czynią to Germanie lub choćby my Aniglosasi. Życie jest dla nich tym, czym w zasadzie powinno być — 
przygodą. Jest grą, w jakiej — jeżeli bierze się udział — raz się wygrywa, raz przegrywa, bo takie są zasady 
gry. I jest im z tym dobrze. Występowanie tej cechy u Polaków i Rosjan, ale głównie u Polaków, 
obserwujemy w całej ich historii. Narody te, mówiące niemalże identycznym językiem, wywodzą się z tego 
samego pnia etnicznego, biorące życie takim, jakim dzisiaj jest, nigdy nie troszczące się o jutro, potrafiły w 
przeszłości urządzać przeciwko sobie wyprawy, w jakich wycinały się z typową dla Słowian zaciętością, 
aby...
— Patrzcie, patrzcie — wtrącił Moore łobuzersko — tak się wycinały, a jeszcze tyle ich jest. Nieźle to o nich 
świadczy, George... Nieźle, co?
Nigdy nie pozwolił sobie na coś tak prywatnego wobec żadnego ze swoich pięciu dyrektorów. Ale też 
żadnego nie cenił tak wysoko jak Kendalla. W tej chwili chyba więcej, niż tylko cenił.
Dyrektor do spraw handlowych zdawał się tego nie słyszeć. Taktownie przemilczał uwagę prezesa i ciągnął 
dalej:
— ...aby, jak powiedziałem, będąc na stopie pokojowej żyć ze sobą jak najlepsi bracia. Tacy oni są. A kiedy 
się kochali, to hulaj dusza, piekła nie ma — takiej gościnności, nieliczenia się z niczym nie znajdzie się 
nigdzie. Po prostu dadzą z siebie krew wytoczyć dla okazania serca.
— Hę, tylko dlatego, George? Przecież to śmieszne. Drenować z siebie flaki dla zrobienia komuś frajdy? I 
pan ocenia to pozytywnie?
Spojrzeniem pełnym wyrozumiałości Kendall odciął się od potępienia serdeczności ludzkiej, i to nie dlatego, 
że cecha ta nie znalazła uznania w oczach pryncypała. Uczciwość badacza — aż tak daleko posunął się w 
przygotowaniach do rozmowy z potencjalnym dziedzicem fortuny swego szefa — kazała mu przedstawić 
rzecz obiektywnie. Nawet jeśli to godziło w jego osobisty punkt widzenia.
— Mówi o tym ich literatura — ciągnął — potwierdza historia, zresztą całkiem interesująca. Rosjanie i 
Polacy to ludzie o gołębich sercach, chociaż prawdę mówiąc potrafią być diablo brutalni; dzielni jak rzadko 
kto i jak na takich przystało, romantyczni. Pod tym względem nie mają sobie równych. Niech pan weźmie 
ich bałałajki, harmonie, proszę posłuchać muzyki klasycznej — marzyciele. A jacy szczodrobliwi. Pieniądze 
u tych wspaniałych ludzi nic nie znaczą. Hrabia Piotr Bezuchow — jak pisze Tołstoj — kochankom swoim 
darowywał pałace, w jedną noc przegrywał w karty całe wsie; książę Bołkoński, Puszkin... Ale co tam 
Rosjanie, Polacy biją ich w tym na głowę. Książęta Radziwiłłowie, Potoccy... Kiedy krótko przed wojną — 
nie wiem, czy pan prezes to pamięta — podejmowali naszego księcia Kentu, kazali wykarczować kilka mil 
lasu tylko dlatego, aby salonka księcia mogła bez przeszkód podjechać pod pałac myśliwski. W 
wielkopańskich gestach Polacy biją Rosjan na głowę. A niech taki usłyszy Chopina, niech mu, nie daj Boże, 
zaszeleści spódnica Cyganki...
— Dość! — zerwał się z fotela Moore. — Ani słowa więcej o tych utracjuszach, ani jednego. Teraz wiem 
wszystko. Właściwie prawie wszystko. Proszę mi jeszcze wytłumaczyć, dlaczego mówił pan tyle o 
Rosjanach? Przecież ten Lubicz jest Polakiem.
— Porucznik Lubicz, jak przypadkowo zdołałem się dowiedzieć, pochodzi z mieszanego rosyjsko-polskiego 
małżeństwa, panie prezesie.
Prezes Moore złapał się za głowę.
— A to ci dopiero strzał! No, taki poradzi sobie z samym Bankiem Anglii... George, od tej chwili może pan 
uważać mnie za swego dłużnika. Otworzył mi pan oczy na potworne niebezpieczeństwo, dziękuję panu. Ale 
to nie wszystko...
— Jestem do pańskiej dyspozycji, panie prezesie.
Mr. Patrick Moore, już nie kwestionowany monarcha obuwniczy Wielkiej Brytanii, wstał ze swego 
obrotowego tronu.
— Musimy coś zrobić — przemówił konspiracyjnym tonem. — Oczywiście jedzie pan do tego Battery 
Campu, tego nie zmieniamy, gdyż inaczej Peggy urwałaby mi głowę, ale zmieniamy cel misji.
Cel, rozumie paw? A co do taktyki — w tym zdaję się na pańską głowę. Całkowicie i bez reszty, George. 
Pożegnał go spojrzeniem pełnym zaufania.



IV

— Nareszcie! — zawołała pani Bancroft i podreptała po stopniach powitać nowego gościa. — Już się 
martwiliśmy o pana, Sam.
Tymi słowami witała każdego zjawiającego się w amfiteatralnym wejściu do salonu. Głos jej był naturalnie 
radosny, bezosobowy i na dobrą sprawę nie mówił nic o jej prawdziwym stosunku do danej osoby.
Uśmiechając się serdecznie, ujęła gościa pod ramię.
Dom państwa Bancroftów zbudowano jeszcze za czasów miłościwie panującej królowej Wiktorii. Postawił 
go pewien tutejszy kupiec, który na dostawach czosnku i cielęciny dla huzarów jej królewskiej mości, 
rozprawiających się dzielnie z Burami, dorobił się krociowej fortuny. Wystrój wnętrza domu oddawał 
wysokość jego zysków wyniesionych z oszukiwania na tych dostawach. Oszukiwania nie jej królewskiej 
mości, lecz huzarów, którzy miast czosnku i cielęciny — za co skarb płacił — jedli w Afryce cebulę i 
wołowinę. Imperium na tym nic nie straciło, Poormond zaś — kolebka i miejsce wiecznego spoczynku tego 
obrotnego człowieka — zyskało tę przyciężkawą budowlę, której najokazalszym zakątkiem był salon.
— Państwo pozwolą, pułkownik Samuel Rayburn!
Wysokiego wzrostu oficer US Army powiódł spojrzeniem stałego bywalca tego domu po grupach 
rozbawionych gości. W jego oczach, patrzących bystro spod krzaczastych brwi, czaiła się chłopięca 
gotowość do zaczepki.
— A niech mnie koń kopnie! — zaśmiał się. — Tu chyba zanosi się na jakąś uroczystość rodzinną. A może 
wydajemy kogoś za mąż albo — zerknął na Margaret — rozwodzimy?
Gdyby Jane nie była u siebie na górze, dokąd wyniosła się dla poprawienia makijażu, spłonęłaby w tej chwili 
rumieńcem. Jej siostra, Margaret, była mniej wrażliwa na obcesowość Amerykanina.
— Hello, Sammy boy! — zawołała. — Pewnie znowu jakaś siła wyższa zatrzymała cię po drodze... 
Brunetka? Blondynka?
Amery ścisnął jej ramię. Margaret promieniała dziś wyjątkową energią. Jakaś siła zdawała się ją roznosić. 
Jak gdyby chciała zrobić jemu na złość. Amery nie miał nic przeciwko jej zachęcaniu do wiary w siebie 
pułkownika Tawęckiego, był ślepy na prowokowanie młokosów Lindsaya i Hubbarda, nie odczuwał 
zazdrości o zbudowanego jak gladiator Rayburna — wszystko, wiedział bez pudła, było zasłoną dymną. 
Margaret tym razem pracowała na kilku frontach. On znał niestety tylko jeden — swój, któremu 
przeznaczała najmniej sił i wyobraźni. Ale Dave ufał swemu zmysłowi obserwacyjnemu.
— Oho — dostrzegł podkrążone oczy Amerykanina — już zdążyliśmy sobie pociągnąć.
Rayburn nie szukał usprawiedliwienia. Podkrążone oczy? Co zdobi mężczyznę bardziej niż takie oczy? 
Posłał uśmiech sympatycznie niedobranej parze i dał się poprowadzić do kominka.
Tymczasem małżonek pani Bancroft przygotował dla gości whisky z lodem. Czynił to z powolnością ludzi, 
którym nie ucieknie żaden pociąg.
Tim Wilkinson ledwie przetrzymał tę operację. Boże, gdyby on prostym rzeczom przydawał tyle pompy...
W głębi ducha zazdrościł Bancroftowi sztuki robienia z wszystkiego przedstawienia oraz umiejętności 
mówienia o niczym.
— Już mieliśmy dzwonić do pana, pułkowniku — włączył się. — Taka teraz ciasnota na drogach, tyle 
wojska i pojazdów... Opowiem panu coś makabrycznego. Niedawno byłem w hurtowni, w Darlingtonie, i 
proszę sobie wyobrazić, że wracając omal nie wylądowałem w szpitalu. Ci pańscy rodacy... Jeżeli nie 
wypchniemy tych młodych ludzi gdzieś do Europy, można będzie obawiać się najgorszego. Nie wiem, czy 
panu wiadomo, że przedwczoraj, tu — w cichym, tysiącletnim Poormond...
Pan domu poklepał go wyrozumiale po ramieniu. Dobry, stary Tim. Porządek, przede wszystkim ład i 
porządek. „Jeżeli ta zgraja działaczy spod znaku wykastrowanego sierpa i młota — myślał przy tym — 
dorwie się kiedykolwiek do władzy, zlikwidują samochody i wtedy będzie można znowu przejść przez ulicę 
bez obawy o przejechanie. Chwała Bogu, że naród lubi trochę ryzyka!”
Stuknął szklanką o brzeg szklanki Wilkinsona. — Twoje zdrowie, Tim. Twoje, Sam. I pańskie, pułkowniku 
Tawęcki. Obyśmy zdrowi byli. W górę serca, przyjaciele!
Polak zatrzymał swoją szklankę w połowie drogi.
— Pan Wilkinson ma rację — odezwał się głosem winowajcy.
— Przykro mi. Mogę tylko zapewnić, że jeżeli jeszcze raz to zrobią, surowo ukarzę. Daję słowo honoru!
— Niech pana ręka boska broni! — zaprotestował Bancroft. — Przecież to znak Opatrzności, widomy 
dowód łaski dla mieszkańców tego miasta. Wyobraża pan sobie, jaką to po wojnie będzie atrakcją 
turystyczną? „Ciężki sherman, stalowy kolos, naładowany dynamitem, granatami przebił na wylot świątynię 
nie raniąc przy tym żadnego z wiernych...” — taką tablicę damy wmurować w miejscu wywalonym przez 
pański czołg, pułkowniku. Już widzę tłumy turystów. Tak — poklepał się po wydatnym brzuchu — to wcale 
nie głupi pomysł z tą tablicą. Ludzie potrafią przerobić piechotą pół świata dla zobaczenia miejsca, gdzie 
rzekomo tysiąc lat temu Allach postawił stopę, dlaczego nie mieliby nadłożyć drogi dla zrobienia sobie 
zdjęcia na tle tej dziury; w końcu to tylko kwestia reklamy. Ten czołg to łaska boska dla miasta, Tim. Bez 
dwóch zdań, łaska.
Uśmiechnął się zadowolony z siebie. Kombinacja AMacha z dziurą w kościele przypadła mu do gustu. Była 
inteligentna, pieprzna, nadawała się do sprzedania kolegom w Izbie Gmin. Zakarbował ją sobie w pamięci i 
mówił dalej:
— Kiedy się spotkam z wikarym twojej parafii, zaproponuję mu odprawienie mszy dziękczynnej na intencję 
bezbożnych mieszkańców miasta. I namówię go na wyłudzenie od ciebie ofiary. Przecież ci dobrzy chłopcy, 
gdyby zboczyli o parę jardów w lewo, wjechaliby prosto do twego sklepu...
— Do mego sklepu, powiadasz. Dobryś sobie. Jak zawsze ten sam. Pewnie dlatego, przewidując tę wojnę, 
zamieszkałeś z dala od śródmieścia — odciął się przywódca miejscowych socjalistów.
Pułkownik Samuel Rayfbuirn zositawił sitarszych panów oraz zastępcę dowódcy polskiej dywizji pancernej, 
lojalnie śmiejącego się z każdego ich dowcipu. Pułkownik nie stronił od towarzystwa pana domu. Jego 
podprowadzenie Tima Wilkinsona było nawet zabawne.
Ale w końcu obaj byli zbyt udanymi Anglikami, aby z takiego pojedynku wyszło coś więcej niż dym. A on 
potrzebował dzisiaj ognia.
Osoby, dla której przyszedł, nie było w salonie ani w przyległych pokojach. Każda minuta jej nieobecności 
podkopywała przyjemne skojarzenia, jakim się poddawał w drodze do Poormond, i nastrajała go agresywnie. 
W takim nastroju najchętniej zostawał w domu, kiedy zaś udręczenie osiągało szczyt, ukojenia szukał w 
nocnym lokalu. „Czyżby dzisiaj miał również tam wylądować?” — myślał niewesoło.
W najodleglejszym kącie salonu Margaret rozmawiała z jakimś Polakiem. Była bez swego nieodstępnego 
anioła stróża. Rayburn przepchnął się przez rozgadanych i popijających gości.
— Dużo myślałem o tobie — uśmiechnął się zaczepnie.
— Sprawisz mi przyjemność, jeżeli przestaniesz myśleć i wreszcie zabierzesz się do działania — odpaliła 
Margot szczerząc ładne zęby. — Poznajcie się. To jest porucznik Len Lubicz, a to pułkownik Samuel 
Rayburn; rozmawiając z nim nie radzę posuwać się do zwierzeń: Sam jest szefem sekcji kontrwywiadu US 
Army... — Wspięła się na palce do uszu Lubicza i półszeptem dodała: — W jego żyłach płynie pięćdziesiąt 
procent krwi indiańskiej co zadaje kłam plotkom, jakoby moi przodkowie wybili tę rasę do reszty. Cieszy 
mnie, że to się im nie udało.
Mówiła lekko, na wiwat. Margaret robiła wszystko pełną piersią. Gdyiby na przykład mieszkała nie w 
liberalnej Anglii, a w pełnej uprzedzeń rasowych Ameryce, byłaby też — tak twierdziła — ponad głupie 
przesądy. „On ma w sobie pięćdziesiąt procent indiańskiej krwi, a mimo to jest pułkownikiem...” Czy to nie 
wspaniałomyślne ze strony rządu Stanów Zjednoczonych zrobić pół-Indianina pułkownikiem... — szydziła z 
porządków społecznych panujących po drugiej stronie Atlantyku. Co myślał o tym Rayburn? Żeby się tego 
dowiedzieć, musiałaby wniknąć w głębię jego ciemnobrązowych oczu, a na to Margaret nie znalazła jeszcze 
czasu.
— Masz przed sobą niebezpiecznego konkurenta — ciągnęła natarczywie. — Pracującego w tym mieście 
obcymi metodami, dobrze się im przyjrzyj. O, zaraz będziesz miał okazję — wasz obiekt wraca...
Ujęła siostrę za ręce.
— Ładna?
— Czarująca! — zawołał Raylburn, który nie widział nigdy Jane w cywilu, z pomalowanymi ustami. — 
Całkiem inna kobieta. W takiej mógłbym się zakochać do nieprzytomności.
— A w innej? — Margaret zawiesiła na siostrze taksujące spojrzenie.
„Nie doceniam jej albo się starzeję — pomyślała. — Gdybym była na jej miejscu...”
Uśmiechnęła się ironicznie. Gdyby była na jej miejscu, nie stałaby tak nieporadnie jak ona — to pewne. Ale 
wówczas również pewne, że ten piekielnie przystojny Sam przestałby już dawno tu przychodzić i talk samo 
nieporadnie jak Jane patrzeć w jej oczy.
A w ogóle to była zła na Lubicza. Mężczyźni w jego kraju chadzają podobno na niedźwiedzie z toporem... 
Biedna Jane — współczuła siostrze, gotowa zamienić się z nią rolami. Nie dlatego, żeby miała zapłonąć do 
niego uczuciem, po prostu dla sprawdzenia go. A Jane, tak, biedna, bo przy swojej nieznajomości mężczyzn 
wyjdzie z tego spotkania pokancerowana. Ona z takim typem umiałaby sobie poradzić!
„Czyżbym rzeczywiście umiała”? — pytała siebie.
Sam przychodzi tu już pół roku, nie zdeklarował się jeszcze, do której i po co. Ile jednak razy, niby dla 
zabawy, podstawia się do schwytania — ani razu nie wyciągnie po nią ręki. A zdawałoby się, ze tylko na to 
czeka.
„Starzejesz się, dziewczyno, starzejesz — pomyślała cierpko. — Skoro jednak procesu tego nie możesz 
powstrzymać, rób to przynajmniej w ładny sposób”.
Zdobyła się na beztroski uśmiech. Margaret nie byłaby sobą, gdyby nie umiała nadrobić miną.
— Tylko me pobijcie się o nią! — rzuciła obojętnie i zostawiła ich z siostrą.
Czuła się skłócona ze sobą i chętnie zalazłaby komuś za skórę. Miała wyraźnie zły dzień.


W owalnej części salonu — najprzyjemniejszym zakątku całego parteru, oświetlanym słońcem od wschodu 
do zachodu — młody człowiek z odznaką bombardiera na rękawie objawiał dziewczętom z kompanii Jane:
— To absolutna prawda: człowiek został błędnie skonstruowany! Dwa tysiące lat budowano to, co ja 
zniszczyłem za jednym naciśnięciem dźwigni, i w nagrodę dano mi jeszcze odznaczenie. Jestem 
przekonany...
— Nie wypiłeś sobie za dużo? — przerwała mu jedna z dziewcząt. — Błędnie skonstruowany, powiadasz... 
W którym miejscu?
Jej przyjaciółka parsknęła śmiechem. „Błędnie skonstruowany”
— ładnie powiedziane. Tylko — zastanawiała się — co pętak, który z pewnością jeszcze się nie całował, 
może na ten temat powiedzieć. I w ogóle o jaką konstrukcję mu chodzi?
Obrzuciła bombardiera wyzywającym spojrzeniem.
— Więcej mnie tu nie zobaczy, daję ci słowo — podporucznik Lindsay użalał się do przyjaciela. — Zaprosić 
człowieka, a potem cały czas kręcić się dokoła tego pieprzonego Polaka! Ciebie też prosiła, zgoda — 
powstrzymał przyjaciela, który chciał coś wtrącić
— ale ze mną to inna sprawa. Od pewnego czasu najwyraźniej podwalała się do mnie. W ubiegłym tygodniu 
stoję na przystanku autobusowym, gdy naraz jej czarna maszynka ląduje przy mnie i — proszę bardzo, Dick, 
dokąd cię podrzucić?
Kobiety, kobiety. Wiecznie żywy problem wszystkich mężczyzn. Dotychczas nie rozwiązany. Młody 
Lindsay szykował się do przecięcia go raz na zawsze.
Pułkownik Dave Amery już się domyślał, o co tej perfidnej żmii chodzi. Odkrycie tego, przy znajomości 
Margaret, nie zajęło mu dużo czasu. A więc jej nie nasycone, wiecznie głodne dupsko rozgląda się znowu za 
kimś nowym!
Obserwował spod okna kochankę krążącą samotnie wśród gości. Obecność dziewcząt z lotniska nie 
pozwalała mu jej przeszkadzać. Najpierw sądził, że nowym wybrańcem jest Lubicz, potem podejrzewał o to 
Rayburna. Kiedy Amerykanin nie podążył za nią, a wybrał towarzystwo starszych panów, stracił swoją 
niezawodną orientację. Niepewność nagradzał sobie podsłuchiwaniem poruczników. Hę, młokosy.
— Mówię ci, chłopie! — zapewniał Lindsay kolegę. — Z dwudziestki stojących na przystanku palantów 
wybrała mnie i później całą drogę najwyraźniej czekała na mój start. Jak Boga kocham!
Pani Bancroft z tacą szklanek napełnionych ciemnozłotawym płynem torowała sobie drogę do kominka. 
Omijając zręcznie wysepki gości, pewnie podążała do celu. Lindsay wyciągnął rejkę po szklankę, ale taca 
zgrabnie uciekła mu sprzed nosa i przylgnęła do jej piersi.
Pani Bancroft, poza domem, piastowała odpowiedzialną funkcję wiceprzewodniczącej parafialnego Koła 
Ochrony Młodocianych przed Alkoholizmem. Podstawowa teza Koła głosiła, że nie ogień, nie woda, nie 
głód, nie szarańcza, nie trzęsienia ziemi, nie wojna, a alkohol udostępniany młodym stanowi największe 
zagrożenie dla rodzaju ludzkiego. Będąc już w bezpiecznej odległości od porucznika, zaliczyła sobie ten 
unik za małe zwycięstwo jej Koła.
Pod kominkiem — prywatnym forum Mr. Bancrofta — odbywała się interesująca wymiana zdań. Ponad 
gwar rozmów wybił się zaniepokojony głos pułkownika Tawęckiego:
— Mówi pan, panie Bancroft, że narody kontynentalne Europy podchodzą do wojny jak do czegoś 
katastroficznego, podczas gdy w rzeczywistości nie jest ona niczym innym jak jedną z form polityki, jaka 
powinna być uprawiana ze spokojną głową, elastycznością i brutalnym realizmem. Światem, według pana, 
miota wyjątkowy splot rozbieżnych interesów. Powiada pan bez ogródek, że Anglia prowadzi grę o ocalenie 
swego Imperium kosztem Rosjan i Amerykanów; że Ameryka nie przystąpiła do wojny dla ratowania 
cywilizacji, lecz dla pozbycia się raz na zawsze konkurencji Niemiec kosztem was, Francuzów, i dostaw 
broni; że Rosjanie z kolei wypływają na szerokie wody co prawda własnymi siłami, ale nie po to, aby po 
wojnie żeglować pod anglosaskimi banderami, i że już dzisiaj należy o tym pamiętać. Krótko mówiąc cały 
ten kataklizm nie jest dla pana niczym innym jak grą. A jak w tej grze widzi pan przyszłość Polski? Przecież 
jesteśmy waszym najwierniejszym sprzymierzeńcem. Najbardziej oddanym. Nie szczędzącym krwi.
Tim Wilkinson rozumiał niepokój Polaka.
— Kiedy nadejdzie odpowiednia chwila, nie zapomnimy o was — oświadczył. — Wierność przyjaciołom to 
nasza naczelna zasada. Mogę zapewnić pana w swoim własnym i mego szanownego przyjaciela imieniu. 
Chyba zgadzasz się ze mną, Ran?
Mr. Bancroft się zgadzał. Nawet więcej: myślami już się przeniósł do stolicy Związku Radzieckiego i na 
czele delegacji rządowej prowadził pertraktacje w sprawie zabezpieczenia interesów brytyjskich w 
powojennej Polsce. Surowa sala pałacu kremlowskiego. Na stołach obfitość kawioru, koniaków gruzińskich, 
wódki. Naprzeciwko niego Stalin. „Polska — uprzedza taktownie rosyjskiego przywódcę — jest naszym 
wiernym sprzymierzeńcem. Jeszcze przed wybuchem działań wojennych zaciągnęliśmy zobowiązania 
względem tego kraju, które, mam nadzieję, są panu znane. Ach, pan pamięta je co do litery?! Świetnie, 
wobec tego mogę przystąpić od razu do przedstawienia panu, marszałku, punktu widzenia rządu brytyjskiego 
na sprawę przyszłości Polski. Rząd Jego Królewskiej Mości życzy sobie...”
— Mówiłem o zasadach naszej polityki — Wilkinson upomniał się o jego poparcie. — O zasadzie wierności 
naszym przyjaciołom...
Mr. Bancroft spojrzał ciepło na Tawęckiego. Polak zdobył jego sympatię, Polacy w ogóle. „Jeśli oni 
rozumieją politykę tak jak ten — pomyślał trwożnie — to czeka ich jeszcze wiele tragedii narodowych. Przy 
ich usytuowaniu geograficznym...”
Objął go opiekuńczo ramieniem.
— Właśnie mi się przypomniało... to nie ma oczywiście nic wspólnego z naszym tematem, ale tak ogólnie. 
Czy słyszał pan wypowiedź Stalina, że narodów nie łączą przyjaźnie, a wspólne interesy. Ciekawie to 
sformułował, nie sądzi pan?
Osobowość przywódcy radzieckiego fascynowała Bancrofta. Stalin — czytał w „The Dank Side of the Sun”, 
napisanej przez Eliota Roosegardena — jest człowiekiem ponurym, nieprzystępnym. Ludzie o tej konstrukcji 
psychofizycznej — dowodził autor — opanowani są obsesją zagrożenia osobistego. Cechy rozpoznawcze 
tych typów: nieufność do otoczenia, bezwzględność, wyrafinowane okrucieństwo. Bancroft nie dziwił się, że 
przy tych predyspozycjach nie wierzą oni w uczucia ludziom tak naturalne jak przyjaźń. Choć podobno jest 
ona potrzebna tylko osobnikom słabym...
— Istotnie ciekawie — przyznał Wilkinson. — To wielki polityk, Rosjanie w ogóle. Czy pan wie — zwrócił 
się do zasępionego Tawęckiego — że w polityce oni nie uznają sentymentów? Polak zdawał się nie nadążać 
za ich tokiem myślowym.
— Interesy... — bąknął głucho. — W ostatnim czasie słyszę z waszych ust to słowo coraz częściej. A racje 
mniej wymierne?
„Fatalne rozumowanie! — współczuł mu Rayburn. — Ci żonglerzy połkną go jak szprotkę”.
— Czyżby pan nie miał nigdy w ręku historii Anglii? — wtrącił zza pleców Wilkinsona.
Mr. Bancroft wlepił w niego swoje dobroduszne oczy. Całe grono zebrane przy kominku skupiło na nim 
uwagę, również Jane. Patrzyła na niego rozmarzona opierając się plecami o Lubicza i spoglądała na niego, 
jak gdyby naraz ujrzała w Samie Indianina. Z pióropuszem na głowie, wojowniczo umalowanego, prawdzi-
wego Indianina.


„Wy, Polacy, znacie ten piękny kraj przede wszystkim z książek napisanych przeważnie przez Anglików, nic 
więc dziwnego, że tak kolorowo i złudnie piszących o sobie. A że językiem obracać umieją...
Jeżeli pan, pułkowniku Tawęcki, słuchał uważnie Rana i Tima, to musiał pan odczuć najpierw 
zainteresowanie tym, co mówią, później niewiarę w swój sposób widzenia rzeczy, a w końcu rezygnację. W 
miarę ich gadania wszystkie te rzeczy pomieszały się ze sobą, wyłoniła się pustka, która musiała pana 
zmęczyć. Takie jest naturalne działanie ich sposobu mówienia. Będą w kółko powtarzać pańską rację, 
podkreślać rację tej racji, przystawiać do niej swoją rację jako pokrewną pańskiej, mierzyć pańską rację ich 
miarką, dokumentować niedokładność innych miar, przeprowadzać dowód tożsamości miary z racją, 
przedstawiać skutki działania racja w ogóle, dowodzić istnienia superracji będącej racją wszystkich racji. 
Wykołowany w ten sposób przyjmie pan ich rację jako swoją i nigdy panu do głowy nie przyjdzie, że kiedyś 
pan myślał inaczej. Tak będzie, niech pan to sobie zapamięta!
W ciągu trzystu lat w najdziwniejszy na świecie sposób najpierw podbili, a następnie utrzymali przy życiu 
arcyimperium stworzone za pomocą najabsurdalniejszej broni z arsenału narzędzi podbijania. Jest nią język 
ludzki ożeniony z ascetyzjnem i żarłocznością, obłudą i świętością, i utrzymują je nadal będąc garstką piasku 
w otaczającym ich morzu wrogich sił. I niech pan mi powie, co im w tym pomaga?
W waszej obecnej sytuacji niełatwo panu to przyjdzie, wyręczę pana. Odpowiem na to ja, Samuel Rayburn, 
którego przodek jeszcze sto lat temu nazywał się Płonącym Promieniem... W wodzeniu narodów za nos, w 
podbijaniu ich pomaga im — obok dobrej głowy — czarodziej i szarlatan, najdoskonalszy z ludzkich 
języków i do perfekcji opanowana sztuka posługiwania się nim. Biada tym, co wpadną w zasięg jego 
działania. Jest “bo jedyny na świecie język ujarzmionych, którzy walcząc przeciwko ciemięzcy giną z 
ostatnimi słowami wypowiedzianymi w języku ciemięzcy. Osobliwy język. Język — Mekka podbijających i 
podbitych. Brzmi to paradoksalnie, wiem, ale taka jest prawda. Jeżeli pan w to nie wierzy, proszę 
przypomnieć sobie historię narodów kiedyś podbitych: wszystkie, niezwłocznie po wyzwoleniu, zrywały 
więzy z językiem ciemięzcy. A co się dzieje z narodami kiedyś podbitymi przez Anglików? Przejęły ich 
kulturę, język, małpują ich na wszystkich szerokościach geograficznych i co dziwne — wcale się tego nie 
wstydzą. Do tych ostatnich należy mój wielki kraj. Proszę mi wierzyć, że nie ma na świecie ludzi, którzy by 
nienawidzili ich goręcej jak Irlandczycy, którzy za cenę ich skalpów daliby się poćwiartować chętniej niż 
Indianie, a niech pan spojrzy, co robią jedni i drudzy, mając taką wymarzoną okazję do wzięcia odwetu ze 
wszystkich stron ich rozległego Imperium podążają milionami i własnymi rękami wyciągają z ognia ich 
tłustą skórę. «Oby ich szlag trafił!» — klną na pewno wszyscy, wiedząc zarazem, że nie trafi, bo w swej 
piekielnej sztuce wykorzystywania innych umieli powiązać interes własnego życia z życiem owych 
narodów.
Czy teraz, pułkowniku Tawęcki, widzi pan niedorzeczność pytania o jakieś tam romantyczne racje 
niewymierne?”


Architekt hotelu The King’s Head, zanim przybył do Darlingtonu, znaczną część swego życia zostawił w 
małych miastach hrabstwa York, a również w Poormond. Budowle jego z tego okresu wiernie oddawały 
ducha epoki wiktoriańskiej, w której się urodził i osiągnął pełnię męskich lat. Bez mała siedemdziesięcio-
letnie panowanie tłustej i pobożnej królowej wywarło silne piętno na sztuce, literaturze angielskiej, odcisnęło 
się również na myśli architektonicznej. W latach owych ludzie dużo patrzyli w głąb swoich dusz. 
Architektura była bogata, bo takie było Imperium, ale pozbawiana ciepła i lekkości. Poważna była jak ich 
oblicza, nieprzejrzysta jak ich myśli, ciężka, przyziemna jak ich troski o zbawienie wieczne. Dla każdego 
mieszkańca Wielkiej Brytanii ziemia była okrągła — nikt za długiego panowania królowej w to już nie 
powątpiewał, ale również wierzył, że okrągłą ziemię otula okrągłe niebo, z którego wysokości The God 
Almighty śledzi bacznie poczynania wszelkiego stworzenia na Ziemi.
Połączenie purytanizmu z przepychem wydaje się paradoksem. Jedno przeciwstawia się drugiemu. 
Zapatrzenie w duszę, logicznie biorąc, wyklucza podziw i szacunek dla bogactwa, przepychu. Ale w Anglii 
dla każdego paradoksu znajdzie się miejsce. Im większy, głośniejszy, tym szybciej zdobywa obywatelstwo, 
ochronę majestatu prawa i chętnych naśladowców. Oryginalność tu ścigała się zawsze z pospolitością; banał 
nie potrzebował nigdy usprawiedliwiać swego istnienia. Więc nie brakowało tu miejsca i dla zapatrzenia w 
duszę, i dla bałwochwalczego uwielbienia bogactwa. Gdyby nie ta zgodność współżycia przeciwności, 
Anglia nie zostałaby Wielką Brytanią. Skromność oznacza porządek wewnętrzny, z tym zaś idą pracowitość, 
żądza posiadania rzeczy; ich głód jest siłą motoryczną działania. Społeczeństwo złożone z takich jednostek 
jest zwarte jak wojsko i prężne jak narowisty ogier. A że Anglicy do tego mają żyłkę awanturniczą...
Europa na początku panowania królowej Wiktorii była jak dojrzałe jabłko na drzewie. Wystarczyło 
podstawić pod nie fartuch i potrząsnąć... Wyżyłowana z mężczyzn, zrujnowana wojnami napoleońskimi, 
poszatkowana Kongresem Wiedeńskim stanowiła potulny ogródek, jaki Anglia mogła uprawiać wedle 
swojej woli. I w pojedynkę spożywać dary jego. Bez obawy, że czyjaś głodna łapa coś z niego ściągnie. Bez 
potrzeby strzeżenia własnego ogona. Bez strachu, że ktoś odważy się stawić jej czoło. Absolutnie nie-
podzielna władczyni Siedmiu Oceanów. Bezkonkurencyjna, jedyna kuźnia wszelkich dóbr. I 
najżarłoczniejszy, bezdenny kałdun świata!
Architektura wiernie oddawała rzeczywistość. Surowym, kamieniem i zimnym marmurem oddawała cześć 
purytanizmowi. Mając to z głowy, resztę swej myśli poświęciła wyrażeniu potęgi kraju i bogactwa burżuazji. 
Najzamożniejszej w świecie. Najpyszniejszej. Najobrotniejszej.
Architekt Weldon umiał wpisać to w kształt swoich dzieł. Wnętrza projektowanych przez niego domów 
miały dosyć przestrzeni dla kunsztownych chippendali; nieodzownych kandelabrów, zwisających ze ścian 
kryształowych pająków; na podobieństwo wieży westminsterskiej podrobionych stojących zegarów; 
inkrustowanych stolików; ciężkich zasłon powiązanych jak na obrazach malarzy baroku grubo kręconymi 
kordami. Cała ta mnogość rzeczy tchnęła jednak szarością, brakiem słońca, któremu mało pozostawiała 
miejsca. Dom obrotnego kupca poormondzkiego, w ćwierć wieku później odkupiony przez pana Bancrofta, 
niczym od tego ogólnego wzorca nie odstępował.
Taką Anglię zastała pierwsza wojna światowa. Gdy po czterech latach się skończyła, kiedy ludzie wreszcie 
mogli zająć się sobą, spostrzegli, że epoka zdobnych karet, gentelmenów z tube-różami w butonierce, 
białych kamelii zdobiących zakryte pod szyję piersi — uciekła. Świat już nie był ten.
Weldon również się zmienił. Przybyło mu lat, których już za panowania syna Wiktorii, Edwarda VII, miał 
sporo, siwych włosów zaczesywanych na okrągło — po cezarejsku — wokół wysokiego czoła, i ubyło sił. 
Ale nie tyle, aby osadzić go w bujanym fotelu z nieodstępnym kotem na kolanach. Wielcy marzyciele są jak 
komety świecące na granatowym nieboskłonie, marzyciele niepewni swych mocy, a uparci są mniej 
widowiskowi, lecz nie odchodzą w przeszłość, dopóki myśli swoich nie obleką w ciało. Każda budowla 
Weldona podporządkowywała się gustowi klienta — wiktoriańskiej sztampie; jego ostatnie dzieło — 
przebudowa siedemnastowiecznego zajazdu w najbardziej reprezentacyjny w Darlingtonie hotel The King’s 
Head — wychodziła czasowi naprzód. Było projektowane z wizją świata jasnego, dla ludzi beztroskich, nie 
muszących wstawać do pracy wcześnie rano.
Z głosu Rayburna przebijało rozżalenie do siebie.
— Nie powinienem był wygłaszać tej tyrady o Anglii, nie wiem, co mnie do tego skłoniło. Bancroft aż się 
trząsł ze śmiechu, a Wilkinson... Widziałeś zadowoloną minę tego sklepikarza?
Myślał o oczach Jane wpatrzonych w niego i jakby zaskoczonych. Jeszcze nigdy nie słyszała go mówiącego 
z taką pasją. Wzięła to za niechęć do Anglików? A co myślała, kiedy zabierał ze sobą Lubicza?
Na parkiecie panowali niepodzielnie Amerykanie. Nie zmęczeni późną porą nocy ani pamiętający o jutrze. O 
tej samej godzinie w tysiącach nocnych lokali na Wyspie bawili się wraz z nimi ludzie ściągnięci z całego 
olbrzymiego Imperium brytyjskiego; na starym kontynencie — tuż za miedzą — wyrzynały się w pień 
miliony Europejczyków; kobiety w każdym kraju pierwszą i ostatnią myśl kierowały ku swoim 
mężczyznom, oddawały się swoim i cudzym; mężczyźni nad honor, mgliste a wzniosłe pojęcie, dla których 
jeszcze niedawno daliby się pokrajać w talarki, przedkładali myśl o pełnym brzuchu, czystym łóżku i 
kobiecych ramionach. Epikurejski świat! — Weldon się nie mylił, przewidując, że po obłudnej 
wiktoriańskiej epoce nastąpi era nieskrępowanej swobody.
— Hello, Sam!
Ognista brunetka przecisnęła się do stolika. Biło z niej rozgrzanie tańcem. — Długo cię tu nie było — 
mówiła szybko. — Daisy się o ciebie niepokoiła. Zaraz tu będzie.
— Daisy? — Rayburn zwlókł się z krzesła. — Cudownie, że przyszłaś, Judy, poznajcie się: to mój 
przyjaciel, Len.
Dziewczyna zaczęła wspólną zabawę od szkockiej z wodą sodową i lodem. Dużo szkockiej, mało lodu — 
przepadała za tą kombinacją. Oczy jej błyszczały szczęściem. Przysiadła się do nich i dzieliła uśmiechy. 
Judy miała duże piersi, ładne biodra i świetnie czuła się w towarzystwie mężczyzn. Jako kontystka w zakła-
dach budowy lokomotyw Stephensona i Hawthorna zarabia trzy funty tygodniowo. Za sześć dni nudnej 
pracy otrzymuje połowę tygodniowego żołdu szeregowca US Army, dziesięć razy mniej od pułkownika 
Rayburna. Ona za swoje grosze musi się wyżywić, ubrać i w ogóle, podczas gdy armia rzeczy te dodaje do 
żołdu gratis. Jeszcze parę lat ślęczenia nad kartotekami, a jej pośladki,
za którymi wszyscy się oglądają, przyklapną i — good bye szczęście! Prędzej czy później wojna się skończy. 
Wtedy w Anglii juz nie będzie chłopców, którzy za jeden wieczór w The King’s płacą dużym banknotem i 
nie biorą reszty. Judy uwielbia US Army.
Tańczyła jak wszystkie Angielki — świetnie.
— Nie patrz na nią! — szarpnęła Lubicza i tak się ustawiła, aby piosenkarkę miał za sobą. — To Laura, 
razem chodziłyśmy do szkoły. Od kiedy dostała się do tej budy, zadziera nosa. Nic w niej naturalnego. 
Gdybyś ją zobaczył nie umalowaną...
Już w szkole Judy nie znosiła tej wstrętnej flirciary; wykonała gwałtowny obrót i rozgrzanym brzuchem 
przylgnęła do niego. Tango nadaje się do wysondowania mężczyzny... Chodziła posłusznie krok w krok jak 
zrośnięta z nim. Przez cienką sukienkę Lubicz czuł każde drgnienie jej gotowego na wszystko ciała.
Wokół podkowy baru zaciekle ćwiczono „rozmiękczenie przeciwnika”. Głosy donośne, salwy śmiechu 
zostały na sali dancingowej; tu padały słowa pojedyncze, kierowane na wyraźny cel. Zadarte w górę kolana 
kobiet, siedzących na wysokich taboretach, zagarniały spojrzenia mężczyzn. Słodki owoc grzechu 
podstawiał się do zerwania.
W kącie baru Daisy tuliła się do Rayburna. Miała dosyć tańczenia i alkoholu, zabrała go do siebie. W 
drzwiach mieszkania zastąpiła mu drogę i dała się zanieść do łóżka. Nie przeszkadzała mu w ściąganiu 
sukni, pozwalała temu ucywilizowanemu Indianinowi zedrzeć z siebie bieliznę; straty te Sam pokrywał 
zawsze z nadwyżką. Zresztą nie tylko pieniędzy mu dla niej starczało...
Wyciągnęła rękę do kontaktu i zgasiła światło.





LA COQUETTE

Z bocznicy skręcili w główną ulicę. Słońce przeświecało zza jasnych chmur, suche powietrze — pomimo 
schyłku jesieni i bliskości morza — zapraszało do pospacerowania. Ale ulice świeciły pustkami. Miasteczko 
sprawiało wrażenie przydeptanego do ziemi. Nie było wymarłe — żyło, lecz życiem jemu obcym, ponurym. 
Gruba warstwa kurzu pokrywała okna hoteli, pensjonatów. Tu i ówdzie zachowały się napisy. BED AND 
BREAKFAST; APPARTAMENTS MEUBLES; TO LET; VOUS ETES BIENVENUE ICI. Armia 
niemiecka zwaliła się na miasteczko tak szybko, że uciekający mieszkańcy nie zdążyli niczego zabrać ze 
sobą. Nawet rozłożyste palmy w wejściach do niektórych hoteli — już skarłowaciałe kikuty w popękanych 
donicach — pozostały. Gdzieniegdzie zza nie domkniętych drzwi wyglądały marmurowe schody, boazerie 
hallów, kontury mebli — tylko wejść i rozgościć się. Ale dostępu strzegły zwoje drutu kolczastego i 
ostrzegawcze tablice: ACHTUNG MINEN GEFAHR! DANGER — LE MINES!
Witalewski ciągnął długim krokiem i opowiadał. Przebywał tutaj dwa lata. Jako technik służby łączności 
sprawował nadzór nad urządzeniami telekomunikacyjnymi umocnień na odcinku Ostenda — La Coquette. 
— Trzynaście kilometrów Wału Atlantyckiego w moich rękach! — Drapieżnie zaciskał pięść. — Mam 
dostęp do wszystkiego. Wyobrażasz sobie, co z taką przepustką można zrobić?
Niedopowiedzenia uzupełniał gestami. Entuzjazm, niezachwiana wiara w siebie — nic się nie zmienił od 
szkolnych lat. La Coquette — jeden z kręgów stosu pacierzowego Wału Atlantyckiego, i Maks przy tablicy 
rozdzielczej łączności...
Z niedożywionego chłopaka wyrósł w żylastego mężczyznę.
Wciąż szczupłego, ale silnego, o szeroko wyklepanych barkach i niespokojnych oczach wypatrujących tylko 
jemu znane cele. Lokomotywa Maksa gnała jak zwykle pełną parą; daleką drogę musiała mieć jeszcze do 
pokonania, a czasu widocznie mało. Jak zawsze. Przeszkody na torze się nie liczyły. Im większe, tym gorzej 
dla przeszkód. Maks — wiecznie ten sam. Motor wszystkich poczynań. Niebezpieczny dla siebie i dla 
otoczenia. Lepszego terenu do wyżycia się jak Wał Atlantycki nie mógł sobie wymarzyć. Jego oczy podbite 
były od zmęczenia.
— Los nie mógł zrządzić lepiej, zsyłając mi ciebie — wyrwał przyjaciela z zamyślenia. — Potrzebuję kogoś 
zaufanego. Potrzebuję pilnie.
Bor przystanął.
— Do czego potrzebujesz? — spytał z rezerwą.
Popatrzyli na siebie. Oczy Maksa nie wytrzymały długo spojrzenia Bora i uciekły w kierunku wejścia do 
niedużego bazaru, przed którym stali.
— Ogranicz się do słuchania i patrzenia — pociągnął przyjaciela za sobą.
Wnętrze niepokaźnego z zewnątrz bazaru zaskakiwało estetycznym wystrojem. Szklane gabloty przyciągały 
wzrok drogimi perfumami, mnóstwem damskich drobiazgów, dawno zapomnianymi na wschodzie Europy 
kosmetykami. Lustrzane ściany przydawały temu bogactwu kuszącego blasku. Gdy zza kotary, zasłaniającej 
wejście na zaplecze, wyszła właścicielka bazaru, Bor oniemiał z wrażenia.
— Czym mogę służyć?
Tubalny głos Witalewskiego wyrwał go z zapatrzenia
— Najpierw bardziej ludzkim uśmiechem, moja droga. Przyprowadziłem ci mego przyjaciela z rodzinnych 
stron. Razem chodziliśmy do szkoły, jednocześnie Wsadzili nas w te parszywe mundury. — Popchnął go do 
przodu. — Nie bądź taki sztywny!
Z twarzy kobiety znikła czujna uprzejmość.
— Van Nijmegen... — Wyszła zza lady. — Tak się nazywam dla obcych, dla przyjaciół Maksa jestem 
Solange, mam nadzieję, że się zaprzyjaźnimy. — Zrobiła zapraszający ruch w stronę zaplecza.
— Mamy gości — powstrzymał ją Maks. — Spójrz...
Przed bazar zajechała bryczka. Z kozła zeskoczył woźnica i zdjął pled z nóg pasażerów. Byli nimi 
oberleutnant von Koehler i jakiś obersturmführer Waffen SS. Oficerowie skierowali się do bazaru.
Madame van Nijmegen położyła szybko na ladzie kilka tub z kremem do golenia. Z zalotnej kobiety 
przemieniła się w gotową do usług sprzedawczynię. Przywitała oficerów.
Żołnierze wyprężyli się.
— Na miłość boską! — zawołał von Koehler. — Proszę zostawić ten koszarowy nonsens. Wobec uroczych 
kobiet wszyscy jesteśmy równi. Prawda, szanowna pani?
Madame van Nijmegen oblała się. powściągliwym rumieńcem.
— Kobiety naprawdę piękne — nie dawał za wygraną von Koehler — przyjmują komplementy jak coś 
naturalnie im należnego. Kobiety piękne, które pod wpływem komplementu spuszczają oczy, zniewalają — 
wyczytałem to z pewnej francuskiej książki. Zgadzam się z autorem. A ty, Rolf? — zwrócił się do swego to-
warzysza.
Oficer z otoką dywizji pancernej „Leibstandarten Adolf Hitler” na rękawie skrzywił usta.
— Wygląda na to, że nie czytamy tych samych autorów — odparł chłodno. — A poza tym stanowczo mniej 
wierzę w równość. Ale to ostatecznie kwestia punktu widzenia. — Spojrzał z ukosa na wyprężonych 
żołnierzy. — Lubię takie postawy. W służbie i w ogóle. Prawdę mówiąc tylko takie.
Von Koehler zaśmiał się rozbrajająco.
— Są różne upodobania, mój drogi, i to nawet nieźle, że są. Ale zostawmy to na kiedy indziej. — Przeniósł 
spojrzenie na Bora. — Jak się wam podoba La Coquette? Piękne, prawda?
— Niewiele zdążyłem poznać, Herr Oberleutnant.
— Wobec tego proszę sobie nie przeszkadzać.
Uderzając rękawiczkami o dłoń von Koehler odszedł do gabloty z perfurnami. — Pozwól, Rolf! — 
przywołał do siebie obersturmführeraa przyglądającego się podejrzliwie Witalewskiemu.
Madame van Nijmegen zrobiła dwie paczuszki z kremem do golenia, odebrała należność i uwagę skupiła na 
oficerach.
Godzinę później siedzieli w kawiarence w Ostendzie.
— Jak ci się tutaj podoba? — spytał Witalewski.
Już zdążył zapoznać przyjaciela z barmanką, z właścicielem zakładu fotograficznego znajdującego się 
naprzeciwko kawiarni i dwoma innymi Belgami; nie ukrywał swoich szerokich znajomości w tym mieście. 
Bor przyjrzał się gościom.
— No, obróćże językiem! — naparł niecierpliwie Witalewski.
— Prayjemna — odrzekł Bor bez przekonania. — Po wszystkim, co zobaczyłem, Belgia wydaje mi się 
światem z bajki. Jak to się dzieje, że Niemcy nie splądrowali tego małego kraju?
— O tym dowiesz się później — zamknął temat Witalewski. Dzisiejszy dzień przeznaczył na zapoznanie 
przyjaciela z ważniejszymi sprawami.
— Niemcy mają styl, nie można im tego odmówić — nawiązywał do sceny sprzed bazaru Solange. — 
Rzesza trzeszczy w posadach, na fronty posyła się coraz młodsze roczniki, a pan porucznik, wyobraź sobie 
— zwykły porucznik ima do swojej dyspozycji bryczkę, parę koni i woźnicę... To nie jest wcale takie głupie. 
Ale do rzeczy. Dowódca twojej kompanii, von Koehler, przybył tu pod koniec września ze szpitala. 
Odznaczony Krzyżem Rycerskim, Żelaznymi Krzyżami I i II klasy, ranny pod Stalingradem i Kurakiem; 
facet dużego formatu, arystokrata i dziwak. Jego stosunek do podwładnych niejednego tu razi. 
Obersturmführer, który był z nim, jest tutaj dopiero kilka dni. Nazywa się Rolf Hitzinger. Żałosne resztki 
jego dywizji przywędrowały tu z Rosji na podlizanie ran. Po uzupełnieniu chyba już tam nie wrócą, bo grupa 
Armii „B”, w skład której wchodzimy, ma mało czołgów. Niemcy — Witalewski sypał danymi jak z rękawa 
— mają na Wschodzie około trzystu dywizji, tu tylko sześćdziesiąt, w tym kilka pancernych. Najsilniejsza 
jest 1 Dywizja SS „Leibstandarten Adolf Hitler” stacjonująca w Baverloo, niedaleko stąd; w najbliższym 
sąsiedztwie nas — w rejonie Amiens, Abbeville stacjonuje 2 Dywizja Pancerna; 116 Dywizja Pancerna stoi 
na wschód od Rouen; 21 koło Caen, a 12 Dywizja Pancerna SS „Hitlerjugend” — pod Lisieux. Oznacza to, 
że oczekują inwazji na odcinku Belgia — Sekwana. Jeżeli tak, to znajdujemy się w sercu przyszłych działań 
wojennych na Zachodzie
Bor przechwycił jego żywo gestykulującą rękę.
— Skąd ty to wszystko wiesz? Przecież to są rzeczy... Witalewski roześmiał się tajemniczo.
— Bo tu nic nie może ominąć moich uszu. Jestem pierwszą osobą po generale majorze van Werden, która się 
o wszystkim dowiaduje. O ruchach wojsk na odcinku naszej dywizji wiem też wszystko. — Szturchnął 
przyjaciela w bok, — Nie martw się. Jul. Jeżeli tylko przyjdzie rozkaz wyekspediowania was na Wschód, 
pomyślimy.
— Dużo transportów tam wysyłają? — spytał Bor po namyśle.
— Sporo.
— To znaczy, że oddziały przychodzą tu tylko na doszkolenie, a potem...
— W drogę — dokończył za niego Witalewski.
— Jak myślisz — dopytywał się Bor, chociaż właściwie już niepotrzebnie — dokąd nas wyślą?
— Odpowiedz sobie sam: osiem transportów na dziesięć idzie na Wschód. Poprzedni rzut zabrali po 
trzytygodniowym doszkoleniu.
— Na Wschód?
Wszystko wiedzący Maks Witalewski bez wahania to potwierdził.
Bor dokonał posępnego odkrycia: Świat przestał się dzielić na cztery strony. Dla wszystkich ludzi w 
niemieckich mundurach w ośmiu dziesiątych składa się ze Wschodu. Poczuł się bardzo zmęczony.
Wychodząc z lokalu odetchnął z ulgą. Zaciemnione miasto było ciche, niczym nie przypominało słynnej 
stolicy „Riwiery Północy”, o której tak dużo słyszał z ust żołnierzy stacjonujących tu w pierwszych latach 
wojny. W powietrzu wisiała nadmorska wilgoć, niepodobna do mroźnych, suchych wieczorów w Rosji. W 
milczeniu doszli do przystanku przy katedrze Św. Piotra i Pawła i tam wsiedli do kolejki. Witalewski też 
milczał, chociaż miał jeszcze sporo spraw w zanadrzu. Przed pożegnaniem się spytał Bora o nazwisko jego 
drużynowego.
— Kalkstein... Unteroffizier Hugon Kalkstein. Taki...
— Wiem! — zawołał Witalewski. — Byłoby dobrze, gdybyś wziął sobie tego Goliata na oko.
Powiedziawszy to wyskoczył z biegnącego jeszcze wagonu i zniknął w ciemnościach. Objuczony torbą z 
narzędziami, zwojem drutu telefonicznego, z przytroczonymi do pasa hełmem i maską przeciwgazową oraz 
pistoletem automatycznym w garści. Maks Witalewski — niezastąpiony technik służby łączności, 
nadzorujący pracę systemu telekomunikacyjnego na sporym odcniku potężnych umocnień niemieckich w 
Belgii.
W drodze do koszar Bor dokonywał obrachunku ze swej pierwszej przepustki. Kolejka pruła ciemność 
jesiennego wieczoru. Zgrzyt dawno nie smarowanych kół, przeplatany podmuchami wiatru od morza, 
składał się na symfonię dźwięków harmonizującą z jego myślami. Podziw dla Maksa ustępował obawom; 
przecież Niemcy nie są ślepcami! Jedyną jasną myślą było wspomnienie Solange. Tak pięknej kobiety Julian 
jeszcze nie widział.


Rozległy teren golfowy, rozciągający się pomiędzy torami kolejki a wydmami, tętnił tupotem żołnierzy i 
komendami podoficerów. Trzecia Rzesza przygotowywała się do odparcia ataku zachodnich aliantów. Nie 
szczędziła dla tego celu najpotężniejszych fortyfikacji i najlepszych ludzi. Mamucie bunkry z 
dalekosiężnymi działami czekały gotowe, żołnierzy doszkalano. Do miana „najlepszych” dużo już im nie 
brakowało.
Z żołnierzy buchała para. W poskręcanych, przepoconych mundurach nie przypominali groźnych 
zdobywców świata, na których widok wróg powinien narobić w spodnie.
Aura sprzyjała podoficerom. Nocna mżawka zgnoiła nie pielęgnowaną od łat ziemię. Nastał mroźny ranek, a 
po nim surowy dzień, typowy dla drugiej połowy grudnia we Flandrii. Niebo było czyste. Takiego nieba 
unteroffizier Doering nie lubił. Ziemia może być błotnista i gliniasta — było mu to całkowicie obojętne, ale 
niebo nad sobą wolał mieć zakryte chmurami. Po doświadczeniach w Rosji, które zbierał przeważnie z 
ziemi, nie mógł się tutaj przyzwyczaić do samolotów alianckich, latających jak nad swoim podwórkiem. 
Popędzając drużynę dzielił uwagę na nią i na niebo.
Sto metrów dalej unteroffizier Gerry Wolff poganiał swoją drużynę; w tyle za nim podskakiwali podwładni 
unteroffiziera Danne, wydzielona część plutonu pełniła pogotowie przeciwlotnicze przy karabinach 
maszynowych. Najmniej składnie ćwiczyli ludzie unteroffiziera Kalksteina.
Głos tego najwyższego w całym batalionie mężczyzny rozchodził się po wydmach łoskotem spadającej 
lawiny.
Z dala od drużyn krążył dowódca plutonu i zastępca oberleutnanta do spraw szkoleniowych, feldwebel 
Heinemann. Wezwał Bora do siebie.
— Przyglądając się waszej obsadzie — silił się na ton przyjazny — doszedłem do wniosku, że unteroffkier 
Kalkstein, choć nie ma doświadczenia frontowego, w swoich pretensjach do was ma trochę racji. Błąd wasz 
polega na kładzeniu zbytniego nacisku na wykorzystywanie warunków terenowych kosztem szybkości — to 
było dobre na Wschodzie, gdzie miało się do czynienia z mało inteligentnym przeciwnikiem. U nas, w 
Korpusie Afrykańskim, o sukcesie decydowała szybkość manewru, a ponieważ tutaj będziemy mieli do 
czynienia z tym samym przeciwnikiem, muszę żądać od plutonu szybkości. To chyba jasne. Pomyślcie o 
tych potężnych umocnieniach i zastanówcie sięr po jakiego czorta zostały zbudowane. Wszystko rozegra się 
tutaj na plażach, a wówczas potrzebne będzie tempo i jeszcze raz tempo. Rozważcie sobie to i pogońcie tych 
leniwych sukinsynów.
Zdawało się, że w oczach Bora czai się szyderczy uśmieszek. — No, idźcie — odesłał go — nie żałujcie im 
pary.
„Niedobrze — pomyślał. — Wszyscy instruktorzy kompanii zdobywali szlify podoficerskie na froncie 
wschodnim. Tylko ja jeden znam zachodnie metody wojowania”.
Nie bez obawy patrzył w przyszłość kompanii, przesłoniętą unteroffizierami z frontu wschodniego, uczących 
ludzi azjatyckich sztuczek polowania na przeciwnika dobrych tam, lecz nie tu, z Anglikami. Oberleutnant 
von Koehler przybył również stamtąd. Arystokrata... Wychuchany panicz... Heinemann nie miał zaufania do 
ludzi tego pokroju; za co taki dostał Krzyż Rycerski? Właśnie zobaczył, jak wyłaniał się na koniu zza 
masywu budynku prewentorium morskiego; w odstępie paru metrów za nim podążał jego luzak.
Rynsztokowe przekleństwa na poligonie przeszły w język regulaminowych rozkazów. Henemann włączył się 
w rytm komend. Jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej z zadumanego Napoleona przedzierzgnął się w 
troskliwego ojca plutonu. Przysposobił się do złożenia meldunku.
Oberleutnant dał mu na to czas. Poklepał konia po karku, podsunął mu pod pysk kostkę cukru, dopiero 
potem stanął do odbioru raportu.
Ostatnie słowa Heinemanna zagłuszył jęk syren alarmowych. Zewsząd rozległy się ostrzeżenia 
przeciwlotnicze. Drużyny poukrywały się w rowach i przygotowywały cekaemy do otwarcia ognia. Lufy 
skierowały się na północny wschód, skąd dochodził pomruk samolotu i harmider broni maszynowej. 
Kanonada zbliżała się szybko.
Oberleutnant jednym rzutem oka ocenił sytuację. Nerwowo rżące konie nie mogły wejść do stromościennych 
rowów. Nigdzie w pobliżu nie było dla nich osłony. Wystawały z płaskiej rzeźby placu ćwiczeń jak 
wielbłądy zagubione na pustyni. Niechybnie skazane na zgubę. Luzak zerkał błagalnie to na niego, to na 
rowy.
Lawa ognia zbliżała się. Von Koehler nakazał mu się schronić, a sam przejął na otwartej przestrzeni konie. 
Spłoszone, rwące do galopu zwierzęta schwycił krótko przy uzdach i przyciągnął do siebie.
— Szaleniec! — wyrwało się Heinemannowi. — Herr Oberleutnant, to pewna śmierć! Herr Oberleutnant!...
Krzyk jego utonął w szczekocie karabinów maszynowych i czterolufowych oerlikonów. W ogłuszającym 
jazgocie silnika samotny myśliwiec angielski ślizgał się tuż nad ziemią i nie bacząc na ogień obrony, siekł z 
broni pokładowej po stanowiskach. Oberleutnant Dietrich Maria von Koehler, wychuchany laluś, trzymał 
niespokojne zwierzęta przy sobie. Ława pocisków fosforowych sunęła wprost na niego — jedynego nie 
osłoniętego na otwartej przestrzeni celu. Kiedy miała go sięgnąć, dokładnie w chwili, gdy miała roznieść go 
wraz z końmi — najnieprawdopodobniej w świecie urwała się. Widać było, wszystkie kompanie batalionu 
widziały, jak lotnik obrócił się w kabinie i pomachał ręką w stronę koni. Potem, wciąż ostrzeliwany, położył 
maszynę na skrzydło i zniknął za wydmami.
Nad poligonem zaległa cisza. Łącznik batalionu, który na rowerze przejeżdżał odcinek kompanii i schronił 
się w rowie drużyny Doeringa, nie mógł z wrażenia przyjść do siebie. Oglądał nieprawdopodobne 
widowisko. Nieprzyjacielski lotnik wstrzymał ogień, żeby nie zabić koni... Miał wroga jak na patelni, już go-
towego, i zdjął palec ze spustu... A więc to prawda, że Anglicy są zdegenerowani!
Otrzaskanego w boju Hememanna, który na froncie afrykańskim natłukł niemało ludzi, ze zdenerwowania aż 
szczęki rozbolały. Wariat! I Anglik, i oberleutnant! Kalkstein również nie wytrzymał napięcia. Pogroził z 
rowu już niewidocznemu lotnikowi. — Bandyto! Skurwysyński bandyto!
Von Koehler drgnął jak smagnięty batem. Zmęczonym ruchem oddał luzakowi konia. Dłoń w szarej 
rękawiczce skórzanej położył na kaburze pistoletu. — Unteroffizier Kalkstein, do mnie! — rozkazał.
Czekał blady, jak wezwany gramoli się niezdarnie z rowu.
— Unteroffizier Kalkstein — przemówił lodowatym głosem — proszę mi powiedzieć, dlaczego podczas 
nalotu ogniem drużyny kierował gefreiter Bor, a pan — dowódca drużyny — siedział skulony w rowie?
Kalkstein zatrzepotał nieszczęśliwie rękami.
— To wszystko poszło tak szybko... Tak błyskawicznie, że się nie połapałem. Byłem pochłonięty całkowicie 
panem oberleutnantem.
Von Koehler przygryzł wargi.
— Jeszcze jedno takie „pochłonięcie” — syknął przez zęby — a zastrzelę pana. Ma pan na to moje słowo 
honoru!


Heinemann się golił, gdy wpadł kancelista z telefonogramem wzywającym go do stawienia się w oddziale 
ogólnym sztabu dywizji. Trzy wiersze kaligrafowanych liter zamykało nazwisko nadawcy telefonogramu, 
niejakiego hauiptananna Stullpnagila. Ogarnęło go dziwne uczucie. Nie strach, ale i nie spokój. Wytarł z 
twarzy mydło i pobiegł do kancelarii.
Szef kompanii stalbsfeldwebel Himmel, który przebywał w Belgii od dnia zawładnięcia tym krajem, nie znał 
osobiście żadnego hauptmanna Stuillpnagla ani mógł powiedzieć, czym ten oficer się zajmuje. Wiedział 
natomiast, że skoro wzywa się kogoś do dowództwa dywizji z terminem „niezwłocznie” — wzywany 
powinien bez namysłu pakować się i jechać.
W drodze Heinemann przewertował na wszelki wypadek swoją przeszłość. Nic niepraworządnego w niej nie 
znalazł, ale to go nie uspokoiło. Oddział ogólny — rozumował logicznie — zajmuje się z pewnością 
ogólnymi sprawami dywizji, lecz co, u licha, może chcieć od zwykłego feldwebla?
Dowództwo mieściło się w imponującym zamku ogrodzonym żelaznym płotem. Jeszcze nie tak dawno 
mieszkał tu wielki pan flandryjski, którego przodkowie, w burzliwej historii tych pięknych ziem, musieli 
dobrze pracować głową, aby jej nie stracić od hiszpańskiego, angielskiego lub francuskiego topora. 
Wówczas — kiedy zagrażało im niebezpieczeństwo — schronienia szukali w nadreńskich księstwach 
niemieckich i tam gościnnie je znajdowali. Ale igła magnetyczna na europejskim kompasie przyjaciół i 
wrogów nigdy nie trzymała się stałej pozycji. Dziś pan tego zamku znalazł azyl na Wyspach Brytyjskich, a 
wejścia do jego posiadłości strzegły dwa w kamieniu wykute lwy i para żywych niemieckich wartowników.
Dowódca warty zgłosił przybycie Heimemanna oddziałowi ogólnemu.
— Udacie się, kolego na pierwsze piętro i tam zapytacie dyżurnego o pana hauptmanna Stulpnagla — 
poinformowano go.
Rozmowa telefoniczna ograniczyła się, do dwóch słów. Osoba z drugiej strony linii powiedziała: 
„Niezwłocznie wpuścić!” i odwiesiła słuchawkę. Heinemann odczuł to nieprzyjemnym skurczem serca. 
Jeszcze bardziej pogmatwał jego samopoczucie sam hauptmann Stulpnagel.
— Zgadza się, drogi panie feldweblu. Istotnie — kiwnął przyjaźnie głową — wzywałem pana i zaraz się 
panem zajmę. Proszę postępować za mną.
Heinemann nic z tych grzeczności nie rozumiał. Hauptaiann powiedział „drogi panie feldweblu” i podał mu 
rękę... Zrezygnowany szedł posłusznie za oficerem. Tymczasem hauptmann Stuillpnagel wprowadził go do 
obszernego pomieszczenia.
— Proszę się rozgościć i poczekać chwileczkę. — Postawił przed nim pudło z cygarami. — Proszę się 
częstować, drogi panie kolego.
Podał jeszcze przycinacz do cygar i wyszedł z pokoju, urządzonego jak salon dla dyplomatów. Wprowadził 
go tym w stan bliski paniki. Podejrzane wydawało mu się teraz wszystko. I gruby dywan, do którego nie 
pasowały jego polowe buty z cholewami; obite skórą fotele, ogromne dębowe biurko w głębi pomieszczenia 
z idealnie pustym blatem i jego samotność. Sen czy rzeczywistość? — rozmyślał, gotów bardziej zgodzić się 
z pierwszym niż z drugim. Ze ściany patrzyły na niego liczne płótna starych flamandzkich malarzy i jakby 
pytały, co on, szarak, tu robi. Siedział na krawędzi fotela nie mając odwagi się poruszyć.
Odgłos otwieranych drzwi postawił go na nogi. Osoba, która się w nich pojawiła i z wyciągniętymi rękami 
ruszyła ku niemu, dopełniła jego wytrzymałości nerwowej. — Herr Major!... — wybełkotał.
Dostojny oficer osadził ,go na powirót w fotelu. Na jego rumianej twarzy odbijało się głębokie wzruszenie.
— Ależ, Rudi! — zawołał!. Zostawmy te ceregiele, mój drogi, zostawmy. Nie darowałbym sobie do końca 
życia, gdybym, słysząc przypadkowo twoje nazwisko, nie doprowadził do spotkania. Chyba nie zapomniałeś 
starego Caula?
Spotkanie dawnego współpracownika... współpracownika — zaznaczył major Gard Rettmeyer, w czasie 
pokoju dyrektor firmy importowej nasion i zbóż w Hamburgu, przed którym wszyscy pracownicy trzęśli 
spodniami, a nie szeregowego, nic nie znaczącego popychadła, jakim Heimemann był w owych latach — 
wprawiło go w podniosły nastrój. Poprosił drogiego gościa do kasyna na obiad. Smakowite dania a la carte, 
przystawki, kawa parzona w ekspresie i koniak rozbrajały Heinemanna. Jak okiem sięgał, otaczali go pa-
nowie oficerowie palący dobre papierosy albo wonne cygara. Kelnerzy w białych kitlach przesuwali się 
między stolikami dźwigając tace pękatych kielichów. W uszach dźwięczał mu nie słyszany w bunkrach 
poprawiny język. U jego boku siedział oddany mu przyjaciel.
— Życie wymaga od Niemców zespolenia się. Zespolenia sił całego narodu w jeden potężny nurt. Wymaga 
tego od nas świadomość trudności, jakie przed nami stoją, żąda tego führer, któremu jesteśmy winni 
wszystko — oświadczył przyjaciel Carl po powrocie do gabinetu.
Z jego oczu biła powaga. Pomimo kończenia drugiej butelki courvoisera człowiek ten jasno dostrzegał 
potrzebę zespolenia ze
sobą cudem odnalezionego kolegi. Zespolenia i wtajemniczenia go w ważne sprawy.
— Zresztą całkiem proste. Tak, tak, mój drogi! — zapewnił go. — Jeżeli tylko oddasz swoje siły do mojej 
dyspozycji, jak na dobrego Niemca i przyjaciela przystało.
Heinemann stanął na równe nogi. Spocone dłonie przycisnął z oddaniem do szwów spodni, oczy wbił w 
przyjaciela.
— Co tylko zechcesz, Carl! Choćby w ogień! Rozkazuj!
Major Rettmeyer był pewien takiej postawy. Jako człowiek posiadający receptę na wykorzystanie gotowości 
Heinemanna do współdziałania, przyjął to w sposób godny swojej rangi. Jako życzliwy mu przyjaciel, 
zafrasował się. Recepta była prosta, ale czy najprostsza?
Z rozwagą napełnił opróżnione szklanki. Minę miał bardzo skupioną.
— Widzisz, mój drogi... — cykał wolno słowa — sprawa wykorzystania ciebie jest rzeczywiście prosta, 
wymaga jednak nie tylko entuzjazmu, ale i... — stuknął się palcem w .głowę — tego. Bardzo dużo tego oraz 
swego rodzaju przebiegłości, jeżeli mnie dobrze rozumiesz?
— Coś migocze mi w głowie — odrzekł Heinemann stojąc w pełnej gotowości do działania.
Major wolał, aby migotanie to zamieniło się w silny strumień światła. Zafrasowane spojrzenie przeniósł na 
trzy portrety wiszące na frontowej ścianie. Nie były to dzieła starych mistrzów flamandzkich. Wszystkie 
wyszły spod prasy litograficznej, i biorąc od środkowego, przedstawiały: führera wpatrzonego w daleką 
przyszłość; kierownika Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, Himmlera, oraz szefa Wywiadu i 
Kontrwywiadu Rzeszy, admirała Cannarisa. Na tym zatrzymał się najdłużej.
— Są to sprawy proste i zarazem złożone — mówił z namaszczeniem. — Jasne i ciemne jak noc, brutalne, a 
jednocześnie najbardziej ludzkie z ludzkich. Wymagają niepospolitego rozumu, roztropności, silnych 
nerwów i odwagi. Znam cię, Rudi. Warunki te spełniasz z naddatkiem, nie miałem jednak okazji poznania 
cię od strony, że tak powiem... dyplomacji życiowej. Mam na myśli — dodał — sztukę radzenia sobie z 
ludźmi, jeżeli mnie dobrze rozumiesz?
— Radzić sobie z ludźmi?! Ja? — Heinemann bił się w pierś.
— Potrafię wykołować własnego ojca. Major rozpogodził się.
— Nigdy nie wątpiłem w ciebie, mój drogi, i proszę, jak pięknie moja wiara zostaje wynagrodzona. — 
Wręczył koledze szklankę.
— Zatem za naszą współpracę!
— Za naszą! — podjął uroczyście Heinemann.
Przepełniała go podniosłość. Dla udowodnienia swego oddania się sprawie gotów był wyskoczyć przez 
okno. Ale to nie było potrzebne. Szef dywizyjnej sekcji kontrwywiadu, major Carl Rettmayer, wiedział, że 
może na niego liczyć i bez tak żarliwego zapewnienia.
Stuknęli się szklankami. Gładki major i zalatujący stęchlizną bunkrową feldwebel. Przymierze zostało 
zawarte. Świadkami tego były dawno zmarłe modele starych mistrzów flamandzkich i oleodruki 
współczesnych władców Europy. Gdyby Rettmeyer przewidział, co ono mu przyniesie, a Heinemann, dokąd 
go zaprowadzi — na pewno spojrzeliby na siebie inaczej. Ale jako ludzie tego nie wiedzieli i dlatego czuli 
się znakomicie.


Bor ubrał się ze szczególną starannością. W kieszeni miał dwa ostatnie żołdy wypłacone w belgijskich 
firankach, w głowie rozterkę. Świat pozafrontowy nie okazywał się ogrodem róż. Na wysokim niebie 
przelewały się codziennie klucze alianckich bombowców, na ziemi krzątali się ludzie otępiali i na 
bombowce, i na jego rozterkę. Potrzebne mu było jakieś inne przeżycie. Coś innego niż ciągłe regularne 
wstawanie, wiecznie te same ćwiczenia i wachty. Bilansując swoje ostatnie lata, nie znajdował nic, do czego 
chciałby powrócić. Składające się z frontu, szpitali, urlopu w domu rodzinnym, po którym sobie tyle 
obiecywał. Same niepowodzenia, bo czyż wykaraskanie się z ran po to, aby wylądować znowu na froncie, 
było sukcesem? Jedynym jaśniejszym punktem była chwila spędzona w bazarze madame Solange. Trwała 
krótko, ale ile myśli w nim obudziła.
Obciągnął na sobie bluzę. Dzwonek u drzwi już ucichł, a madame wciąż nie wychodziła zza kotary. Jej długa 
nieobecność wydawała mu się dziwna. Wreszcie kotara (rozchyliła się.
— Czy widział cię ktoś wchodzącego tutaj? — spytała piękna Belgijka. — Czy jakiś Niemiec widział jak 
wchodziłeś?
Piersi jej drżały jak po wielkim wysiłku. Chwyciła go za rękaw i pociągnęła za kotarę.
— Naprawdę nikt? — Oddychając nierówno, mówiła podnieconym głosem: — Dzisiaj jest Wigilia Bożego 
Narodzenia, mój przyjacielu... Za kilka godzin ukaże się na niebie pierwsza gwiazda... Wszyscy ludzie 
udręczeni tą upiorną wojną spotkają się wtedy myślami... To będą ostatnie święta narodów w niewoli... 
Ostatnie, pod warunkiem, że każdy z nas zrobi, co do niego należy...
Brzmiało to jak zakodowane, nie dla niego przeznaczone hasło. Bor nic z tego nie rozumiał. Salonik 
przesycony był mieszaniną zapachów. Podstawiła policzek.
— Pocałuj.
Jej gorący oddech oblał mu twarz.
— Pocałuj! — rozkazała piękna kobieta.
Oszołomił go smak jej ust. Solange cofnęła głowę. Próbowała wyrwać się z jego ramion, odepchnąć go od 
siebie, ale trzymał ją jak w kleszczach, dopóki zrezygnowana nie poddała się. Scenę przerwało uderzenie 
dzwonka w sklepie. Odskoczyli od siebie.
Za kotarą rozległ się odgłos męskich kroków. Przemierzały wolno przestrzeń od wejścia do lady i tam się 
zatrzymały.
Solange podmalowała wargi, poprawiła włosy, bluzkę wcisnęła w spódnicę. Zrobiła to z wprawą zawodowej 
aktorki, przyzwyczajonej do zmiany ról w mgnieniu oka.
Jednym spojrzeniem ogarnęła pokój i przed wyjściem nakazała Borowi milczenie.
„Urody kobiet są jak kwiaty: polne i hodowane w oranżeriach. Wieloma cechami przypominają łudzi. Są 
urody ciche, podobne do drobnego kwiecia wiosennego porastającego pobocza łąk i traktów, dostrzegalne 
dla oczu patrzących głęboko; są inne, wyrastające nad otoczenie, już z daleka porażające barwą i zapachem. 
Uroda pani bierze się z kwiatów pierwszych i drugich. Z drugich wzięła gamę kolorów zachodzącego słońca, 
z pierwszych zapach” — myślał oberleutnant Dietrich Maria von Koehler, ilekroć Solange stawała przed nim 
po przeciwnej stroni^ lady. Często przychodził do bazaru tylko po to, aby ją zobaczyć. Wówczas długo 
oglądał eksponaty, wypytywał o artykuły, których w sklepie od dawna nie było, na koniec, kupował jakiś 
drobiazg i wychodził. Dzisiaj skierowało go tutaj coś innego.
— Wygląda pani, jakby czymś zdenerwowana — powiedział z troską w głosie. — Czy się coś stało?
Odczuł nagle, że nie zaczął tak, jak zamierzał. Piękna właścicielka bazaru — obiekt wzdychań korpusu 
oficerskiego pułku — miała wygląd spłoszonej sarny. Nie dawał wiary: czyżby dokonał zaskakującego 
odkrycia?
— Jestem po prostu zmęczona — odrzekła Solange. — Jak każda kobieta przed świętami. — Rozejrzała się 
po oszklonych gablotach.
,.Niezwykłe opanowanie” — podziwiał ją von Koehler, spostrzegając jej świeżo podmalowane usta i mniej 
starannie niż zwykle ułożone włosy.
Przyglądał się, jak Solange odsuwa szybę i stawia flakoniki na ladzie. Jak wspinając się na palcach do 
górnych półek pręży swoje kszltaitne ciało. Jak bujne piersi nie opięte stanikiem drżą pod bluzką przy 
każdym ruchu; nie wyobrażał sobie ich podziurawionych kulami.
— No więc, Herr Oberleuitnant?
Niczym bardziej nie odgradzała go od siebie niż zwracaniem się do niego stopniem wojskowym. Operowała 
tym jak żądłem, nie do każdego się tak odnosiła. Jego kolegę z dywizji SS, obersturmführera Rolf a 
Hitzingera, wcale nie tytułowała; innych oficerów też obsługiwała bez wymieniania stopnia. „Wznosi barierę 
— myślał. — Po jednej stronie nieosiągalna ona, po drugiej — Herr Oberieutnant”.
— Szukam czegoś dla pięknej, niedostępnej kobiety — powiedział. — Byłbym zobowiązany, gdyby pani mi 
w tym pomogła.
— Czy dla pana takie w ogóle istnieją, Herr Oberleuitnant?
— Tak — odpowiedział krótko, patrząc na nią badawczo.
— Dzięki nim przynajmniej o niektórych z nas myśli pan z szacunkiem — odparła Solange wytrzymując 
jego spojrzenie. — Jestem im za to wdzięczna. Ta niedostępna pani jest z pewnością Niemką, prawda Herr 
Oberleutnant?
— A jeżeli nie?
Zatoczyła oczyma wysoki łuk i pogratulowała mu wyboru.
Z dolnej szuflady Solange wydobyła ozdobny kartonik i ostrożnie, jak skarb z kruchego tworzywa, postawiła 
go przed nim.
— To najlepsza rzecz, jaką pan znajdzie w całej okupowanej przez was Belgii. Godna niedostępnej kobiety 
i... odważnego mężczyzny. Życzę panu sukcesu, Herr Qberteutnant.
Cofnęła się od lady i ręce założyła za siebie. Obsługa klienta skończona. „Herr Oberleutnant kupuje?” — 
wyczytał z jej chłodnych oczu.
W milczeniu wsunął kartonik do kieszeni, zapłacił i wyszedł.
Oberleutnant Dietrich Maria von Koehler miał zwierzęcy węch. Dar ten pozwolił mu na wyczucie woni 
obcej bazarowi i jego pięknej właścicielce. Dochodziła ona zza kotary. Postanowił dowiedzieć się, skąd się 
tam wzięła. Wierzył, że to nie będzie dla niego trudne.


Solange wypiła duszkiem kieliszek koniaku. Dopiero potem nalała drugi i podała go Borowi.
— Nie powinieneś się niepokoić. Jestem przekonana, że to sprawa przypadku. Tak, na pewno. Ale — objęła 
go za szyję — nie możesz teraz wychodzić; wiesz: żołnierzom niemieckim nie wolno nawiązywać 
kontaktów z Belgami. Musisz poczekać, aż się ściemni.
Bor przytaknął mechanicznie. Myślami widział siebie w najlepszym wypadku stojącego przed von 
Koehlerem. Jednak bardziej niż osotoa oberleutnanta pochłaniały go niedopałki w kryształowej popielniczce 
na stole. Jedne po drogich papierosach belgijskich, poplamione pomadką do ust, drugie, świeżo wygaszone, 
po mocnych gauloilsach. Papierosy te palił Maks Witalewski, a także żołnierz jego drużyny i z jego 
rodzinnego miasta, Józef Ślimak.
Solange mówiła dalej:
— Jestem coraz bardziej przekonana, że to sprawa przypadku. On cię nie widział, na pewno. Gdyby było 
inaczej, rozmowa miałaby inny przebieg. Ale widział czy nie, możesz być spokojny, zajmę się nim.
— Ty? Jak?
— Zostaw to mnie — odrzekła Solange pewnie. — Kobiety mają swoje sposoby, możesz na mnie liczyć. — 
Spojrzała mu w oczy. — Wszak jesteśmy teraz przyjaciółmi! musimy sobie pomagać, prawda?
Na dowód, że pakt traktuje poważnie, pocałowała go w usta.



II

Pomimo zacinania wiatru burkliwy głos żołnierza słyszalny był w promieniu kilkunastu metrów.
— Wieprz, który nas wygnał w ten ziąb, wysiaduje teraz przy pełnym stole i opycha kałdun frykasami. Oby 
go koń kopnął!
— Jezu, bądź cicho, Hradec! — ktoś starał się mitygować. — Jeszcze kto usłyszy, a wtedy zobaczysz. 
Rozkaz alarmu wydał podobno dowódca pułku czy nawet sarn generał.
— Gówno mnie to obchodzi, kto wydał — burczy żołnierz o czeskim nazwisku Hradec.
W ciemnościach rozlega się plasknięcie błota i tłumione przekleństwo.
— U ciebie tez mokro, Hradec?
— Mokro? Ten cholerny rów jest pełen wody.
— To przesuń skrzynki wyżej. Rusz się, bo do rana zardzewieją, a wtedy unteroffizier Kalkstein nie da nam 
spokoju.
— Unteroffizier Kalkstein może pocałować mnie w dupę! Dbanie o skrzynki amunicyjne nie należy do 
obowiązków celowniczego. Jak chcesz, przesuń je sam.
— Chryste, przestań, on się tu gdzieś kręci. I, na Boga, schowaj te zapałki!
Nowo Narodzone Dzieciątko Jezus uśmiecha się z niebios miłościwie do podkomendnych feldwebla 
Heinemanna. Dzieciątko dziękuje im za sprawne obsadzenie stanowisk bojowych, za należyte, zgodne z 
regulaminem służby polowej wykonywanie obowiązków żołnierskich.
Ale feldwebel Heinemann nie widzi zadowolenia Dzieciątka Jezus z zachowania jego żołnierzy. Kroczy od 
stanowiska do stanowiska i miota przekleństwami.
— Do dupy z takim zasranym wojakiem! Dzieciątko Jezus grozi feldweblowi paluszkiem.
— Ej, sukinkatku! — mówi — żołnierze wykonali zadanie w tempie odpowiadającym poziomowi ich 
wyszkolenia. Wykazali przy tym dużo dobrych chęci. To nieładnie złościć się na ludzi, którzy wychodzą z 
siebie dla przypodobania się innym ludziom.
Drużyna unteroffiziera Danne lży Belgię i jej zgniły grudzień. Nie pozostawia na tym kraju suchej nitki. 
Domaga się wykreślenia
go z map sztabów generalnych jako obszaru nadającego się do prowadzenia wojen. Grenadier pancerny 
Schmidt przekrzykuje żołnierzy Dannego:
— Fritz, słyszałeś?
Fritz Falkenstand nie odpowiada. Z głową wciśniętą w kołnierz płaszcza żuje ukradkiem wigilijną porcję 
kiełbasy swego kolegi. Jest w tym dobrze wyszkolony. Alleluja. Narodził się Bóg. Połyka ostatni kęs, z 
wargi zlizuje tłuszcz.
— Mówiłeś co, Willy?
Pokój ludziom dobrej woli. Unteroffizier Werner Doering jest pełen dobrej woli. W brzuchu ma kolację i 
butelkę wina. Wino płynie z krwią do głowy i napełnia go miłością bliźniego.
— Widziałem jak Bor wchodził do tej perfumiary — mówi do unteroffiziera Gerry Wolffa.
Unteroffizier Wolff patrzy w ciemność i myśli o pewnej rzeczy. O tej samej, która dusi grdykę feldwebla 
Heinemanna, obarcza odpowiedzialnością oberleutnanta von Koehlera, podkopuje dobre imię kompanii. Ale 
Gerry Wolff widzi ją po swojemu. Jak widzi, tego nikomu nie powie.
— ...Bor zniknął w drzwiach perfumiary, a po nim wszedł tam oberleutnant. Widziałem jednego i drugiego. 
Najpierw wchodził Bor, minutę później oberleutnant...
Unteroffizier Gerry Wolff wpatruje się w świecące fosforem grzywy fal. Myślami nurkuje w otchłań ludzkiej 
złożoności, ale uszy trzyma na powierzchni.
— ...Po pewnym czasie wyszedł oberleutnant. Sam... Później wchodzili inni i wychodzili, a Bor nie. 
Widziałem to z przystanku kolejki.
Unteroffizier Gerry Wolff, który rzadko otwiera usta, rzuca w ciemność:
— Niejaki unteroffizier Werner Doering wchodził do prywatnego burdelu w Ostendzie. Tego zakazanego 
rozkazem dowódcy pułku... Widziałem, jak wchodził i długo nie wychodził... To był unteroffizier Werner 
Doring, ten z naszej kompani. Widziałem go przez okno z kawiarni „Nana”.
Unteroffizier Doering z trudem połyka ślinę. Wigilia Bożego Narodzenia, pokój ludziom dobrej woli. Klepie 
w ramię swego frontowego kolegę, Wolffa.
— Przecież ja tylko tak... Wiem, z kim mówię, Gerry.
Feldwebel Heinemann jest nieszczęśliwy. Coś go przygniata, trzyma za gardło jak kurę przed zarżnięciem i 
nie daje cieszyć się Wigilią.
— Jak z pańską drużyną, Unteroffizier Kalkstein? — woła pod wiatr. — Czy ludzie znają zakres swoich 
funkcji i w razie czego wiedzieliby, co do nich należy?
— Jak najbardziej, Henr Feldwebel! Stanowisko kaemu na załamaniu rowu obsadzają grenadierzy Schmidt z 
Falkenstandem oraz amunicyjnym Platzkiem; to pod czapą betonową trzyma Bor z Hradecem i 
amunicyjnym Eggertem; reszta drużyny, stosownie do planu, leży w odwodzie. Moi ludzie są przygotowani 
na każdą ewentualność bojową, Herr Feldwelbel.
Silny podmuch wiatru uderza w wydtny rozbryzgami fal. Miliardy rozsrebrzonych fosforem kropel toną w 
mroku nocy. Heinemann odwraca się plecami do morza. Tak jest lepiej. Feldwebel nie jest nastrojony 
romantycznie, a poza tym wiatr w tym ustawieniu nie zatyka mu gęby.
— Czy przypadkiem pańscy ludzie nie wykorzystują ciemności do kiwania palcem w bucie? — pyta.
Olbrzymia sylwetka unteroffiziera Kałksteina sztywnieje.
— W mojej drużynie taka samowola jest nie do pomyślenia, Herr Feldwebel. Tu jest front. Za 90s takiego 
postawiłbym przed sądem wojennym!
Czarna płachta chmur rzednieje na moment, na ziemię pada odblask gwiazdy. Heinemann dostrzega kontury 
beczkowatych policzków, tępy rys podbródka, zaciśniętą krechę warg Kałksteina. Nie widzi węszących 
chrapów jego nosa ani rozbieganych oczu, ale czuje je na sobie. Głowę tego człowieka przykrywa stalowy 
hełm. Największy numer odlany przez zakłady Kruppa. Gdyby Heinemann był ministrem skarbu, 
zaoszczędziłby państwu tego wydatku. Ale nim nie jest. Pluje przed siebie flegmą. — Stawiałby pan przed 
sądem wojennym za samo kiwanie palcem w bucie?
Nie ma ochoty przyciskać igo do muru. W myślach widzi sposób podstawienia nogi temu tchórzliwemu 
bydlakowi, ale się hamuje. Kalkstein mu nie ucieknie. Uciekną wszyscy. Cała armia niemiecka da nogę, a ta 
góra mięsa zostanie, bo będzie się bała uciekać. Na takich opiera się porządek świata. Na takich ludzie mali 
budują swoją wielkość. Odkłada go sobie na później, dzisiaj jest pochłonięty czymś innym.
Wydarzyło się coś strasznego. Wydarzyło się nie na księżycu, nie w kwaterze głównej führera, nie w sztabie 
generalnym, nie w dowództwie dywizji, nie w pułku, batalionie, kompanii. Wydarzyło się w jego własnym 
plutonie.
Armia posiada jeden kręgosłup, wspólny dla wszystkich szczebli dowodzenia. Każdy szczebel odpowiada za 
swój odcinek przed całym kręgosłupem. Jak taki szczebel trzaśnie, cały kręgosłup jest wart łopaty. Precz sny 
o szlifach oficerskich! Precz marzenia! Jedno parszywe bydlę zepsuło wszystko. Heinemanna boli serce. 
Kłąb czerwonych mięśni, pulsujących pod mostkiem krwią, płacze z powodu dyshonoru armii. Najlepszej 
armii świata.
Po klęskach w Rosji i w Afryce führera powiedział:
„Najlepsza armia świata to taka armia, która umie ponosić porażki po to, aby w końcu zadać wrogowi 
druzgocący cios. Zwyciężać w bitwach potrafi każda armia. Przelatywać Europę wzdłuż i wszerz może 
dzisiaj byle jaka armia, nie w tym rzecz. Dobra armia umie iść do przodu, kiedy tego potrzeba, umie cofać 
się na z góry upatrzone pozycje, jeżeli takie są wyższe założenia strategiczne”.
— No tak... tak... — wzdycha Heinemann.
Kalkstein umie czytać w myślach swojego wymagającego przełożonego. Pochyla głowę z wyżyn swoich 
dwóch metrów.
— Czy już się znalazł?
Heinemann pluje w piach. Gdyby nie był przełożonym tego bydlaka, plunąłby mu w gębę.
Na wszelki wypadek ręce wciska w kieszenie płaszcza i tonem beznamiętnego przełożonego, którego nic nie 
jest w stanie wyprowadzić z równowagi, mówi:
— Chodźmy. Trzeba przygotować raport dla sądu wojennego. Tego dezertera i tak nic już nie uratuje. Gdyby 
się nawet teraz znalazł.


Komendant szkoły oficerskiej w stopniu generała porównał w przededniu wojny armię niemiecką do dobrze 
naoliwionej maszyny zbudowanej z nierdzewnej, nie sprasowującej się stali, która raz puszczona w ruch ręką 
führera nie stanie dopóty, dopóki ta sama ręka jej nie zatrzyma. Generał ten, jeżeli jeszcze żyje, ma wiele 
powodów do przemyśleń. Tak w chwilach przygnębienia uważa absolwent szkoły, oberleutnant Dietrich 
Maria von Koehler.
Od czasu opuszczenia jej murów niejednokrotnie przypominał sobie słowa generała. Ale inaczej słyszał je w 
Polsce, jeszcze inaczej, kiedy paradowym krokiem przemierzał Pola Elizejskie, a już całkowicie innego 
brzmienia nabrały po Stalingradzie. Tam dokonało się z nim coś w rodzaju przestrojenia. Na siłę biorąc, 
grały w uszach starą nutą. Gdy jednak był w bunkrze sam, rwały się w puste słowa. Po bitwie w łuku 
Kursk—Orzeł uderzyły w nie jeszcze tragiczniejsze wydarzenia.
,,Gdzie stopa niemieckiego żołnierza stanie, nie usunie jej stamtąd żadna ludzka ani szatańska moc!”
Von Koehler nie śmiał się ze słów führera. Nie było w nich już nic śmiesznego. Historia narodów 
niemieckich jest pełna wielkich słów. ,,Jaka będzie szkoła — takie będą Niemcy”. Współcześni 
Bismarckowi nie wiedzieli, o jakich Niemczech myśli Żelazny Kanclerz. Nie przewidywali, że 
wychowankowie szkół Bismarcka będą ojcami przywódców Trzeciej Rzeszy.
Arystokrata von Koehler nie poddawał państwa krytyce. Arystokracja niemiecka żyła zawsze w zgodzie z 
państwem, gdyż państwem była arystokracja. Oberleutnant Dietrich Maria von Koehler nie poprawiał 
obyczajów swojej kasty. Oberleutnant był żołnierzem, zbrojnym ramieniem społeczeństwa zrzeszonego w 
państwo, kierowanego przez rząd. Żył w strukturze: społeczeństwo — podstawa i jej nadbudowa — 
państwo. Struktura ta zwalniała go od myślenia politycznego; mundur, jaki nosił, tego zakazywał. Od myś-
lenia jest Nadbudowa i jej władza wykonawcza — Rząd. Władza ustanowiona przez Boga, tradycje i 
germańskiego ducha porządku społecznego. Obowiązki oberleutnant miał wbite w pamięć, posłuszeństwo w 
krew, prawa wpisane w książeczkę wojskową; resztą zajmowała się Władza.


Zmęczenie. Bezsenność. Obojętność. Skąd się to wzięło u młodego, dwudziestosześcioletniego mężczyzny?
Kolega von Koehlera, lekarz psychiatrii, który wypisywał go z lazaretu wojennego, powiedział mu na 
pożegnanie:
— Znajdujesz się w stanie obniżenia .nastroju, zwanym pospolicie depresją. Jest to choroba jak każda inna, 
dokuczająca niemal wszystkim, którzy w swojej książeczce wojskowej zapisali sobie takie nazwy, jak 
Polska, Rosja. Nie rozczulaj się więc nad sobą, nie jesteś osamotniony w cierpieniu. Twój obecny stan 
zaliczyłbym do fazy depersonalizacji. Pytasz, co oznacza faza depersonalizacji? Dokładnie to, co się dzieje z 
tobą. Wydajesz się sobie inny, obcy, wszystko, co przedtem miało dla ciebie wartość, straciło ją. Twoje 
czynności, wszystko, co odczuwasz, wydaje się czymś całkowicie innym niż dawniej. Ekstreimum tej fazy 
graniczy z fazą derealizacji. Ale tobie to jeszcze nie grozi. Opuszczasz lazaret i według tego, co wiem, 
zostaniesz skierowany do Francji lub Belgii. A tam lekarstwa na te cierpienia w bród... Tylko nie złap syfa, 
bo wedle ustaw nadzwyczajnych o wojnie totalnej mogą ci go zaliczyć jako świadome samookaleczenie w 
celu wymigania się od frontu. Cześć, Dietrich. Życzę ci połamania nóg.
Godzina dziewiętnasta zero zero — czas przepustki upłynął. Godzina dziewiętnasta dwadzieścia. Szef 
kompanii, stabsfeldwebel Hrmmel, składa raport:
— Herr Oberleutnant, kompania gotowa do rozpoczęcia kolacji wigilijnej. Stan kompanii sto 
dziewięćdziesiąt, obecnych sto osiemdziesiąt dziewięć. Jeden człowiek z pierwszego plutonu feldwebla 
Heinemanna nie powrócił z przepustki.
Dowódca kompanii, oberleutnant von Koehler, odpowiada:
— Dziękuję, proszę zaczynać kolację wigilijną.
Kompania zaczyna uroczystą kolację wigilijną. Na stołach porcje: chleb razowy, bułka pszenna, ósemka 
margaryny, dwa jabłka, paczka pierników miodowych, dwieście gramów suchej kiełbasy, pół butelki wina. 
Intendent kompanii intonuje kolędę. — Głośniej śpiewać! — popędza ludzi. — Do jasnej gwiazdki, głośniej!
Siada do stołu i wraz z innymi zaczyna kolację.
Nad porządkiem przy stołach czuwa szef kompanii. Ludzie jak ludzie: mielą żuchwami, pomlaskują, myślą 
tylko o żarciu, ale on, szef kompanii, musi pamiętać o wszystkim. Szef kompanii — matką kompanii. 
Pasterzem tej trzódki nie nażartych, wrednych, śmierdzących skurwysynów! Pół godziny później szef 
kompanii przypomina:
— W dalszym ciągu brakuje człowieka z plutonu feldwebla Heinemanna. Co w tej sytuacji Herr 
Oberleutnaint rozkazuje?
Herr Oberleutnant rozkazuje:
— Spożywać kolację wigilijną!
Kompania je, śpiewa, popija wino. Czas szybko mija. Czas dla kompanii liczy się .podwójnie. Szef zdaje 
sobie z tego sprawę. Powtarza meldunek i pyta o rozkazy.
— Kontynuować kolację! — mówi cicho oberleutnant.
O godzinie dwudziestej pierwszej zero zero szef staje na baczność i głośno, ponad głosy stu osiemdziesięciu 
dziewięciu biesiadujących żołnierzy i podoficerów melduje to samo. Upłynęły dwie godziny od popełnienia 
zdrady niemieckich sił zbrojnych. O sprawie winno się niezwłocznie zameldować w batalionie. Stamtąd 
pójdzie ona do pułku, z pułku do dywizyjnego sądu wojennego. Taka jest marszruta takich spraw. Co Herr 
Oberleutnant rozkazuje?
Obojętność?... Automatyzm myślenia?...
Wydarzenie z końmi dowódca batalionu, który szczegółów dowiedział się od swego łącznika (tego, co 
schował się w rowie drużyny Doeringa), nazwał niezrozumiałym dla niego teatrem. Karygodnym. Postarał 
się, aby słowa jego dosięgły ucha dowódcy pułku. Narażać życie dla koni... Na oczach setek żołnierzy... 
Rzecz absolutnie karygodna!
,,A może to już faza derealizacji?” — myśli von Koehler.
Kompania liczy stu dziewięćdziesięciu ludzi. Do następnej Wigilii zasiądzie z nich pięciu, dziesięciu, a może 
nikt. Wigilia jest raz w roku. Podczas wojny może być raz w życiu. Oberleuntnant odpowiada:
— Jeżeli jeszcze raz pozwoli pan sobie na przypominanie mi moich obowiązków, wystąpię o skierowanie 
pana na front wschodni. Jeść dalej!


Stabsfeldwebel Himimel zwraca uwagę drugi raz: — Tędy, Herr Oberleutnant! Do trzeciego plutonu, proszę 
tędy. To odgałęzienie prowadzi z powrotem do pierwszego.
Na wszelki wypadek zablokował swoim wielkim brzuchem drogę, która niechybnie prowadziła tam, skąd 
przyszli. „Skaranie boskie mieć na głowie takiego dowódcę” — denerwował się. Przez półtorej godziny 
trwania kolacji oberleutnant reagował, jak gdyby duchem znajdował się w zaświatach, teraz nie rozpoznawał 
własnego terenu. Himmel nie miał zrozumienia dla takiego braku opanowania. Ale dzisiaj Wigilia. W 
Wigilię serce Himmela jest wyrozumialsze dla ludzkich słabości. — Do trzeciego, tędy! — krzyknął pod 
wiatr.
Oberleutnant wyprosił sobie odnoszenie się jak do głuchego i po skarpie nasypu zniknął mu z pola widzenia.
Himmel został w rowie sam z ramionami rozłożonymi niczym nikomu niepotrzebny drogowskaz. „Ten 
człowiek nie ma poszanowania dla starej gwardii podoficerskiej” — biadał niepocieszony. Na szczęście nikt 
z kompanii nieposzanowania jego osoby nie widział.
Dla formalności pokazał się w trzecim plutonie, a potem okrężną drogą wrócił do kancelarii. Czekała tam na 
niego moc odpowiedzialnej roboty. Jutro z samego rana zacznie się w kompanii rozgardiasz. Pierwszy 
wpadnie na pewno dowódca batalionu. Po nim będą się zjeżdżać panowie oficerowie z sądu wojennego, ze 
służby bezpieczeństwa, wywiadu, kontrwywiadu, żandarmerii polowej, gestapo — liczne są instancje 
strzegące całości państwa niemieckiego. Himmel nie miał ,nic przeciwko żadnej z nich, ale wolał nie mieć z 
nimi do czynienia.
Myślał o jutrze z zadowoleniem. Jako szef kompanii będzie referował sprawę tym ciekawskim panom. 
Podawał suche fakty. Tłumaczyć się będzie von Koehler. „Dobrze mu tak!” — ucieszył się.
Odzyskany humor mąciła mu jedna niewiadoma: po co oberleutnant zawrócił do pierwszego plutonu, skoro 
dowódcę plutonu i zainteresowanego sprawą drużynowego nakazał uprzednio odwołać do kancelarii?
Dzisiejsza noc chowała w zanadrzu więcej niewiadomych.


— Z tego betonowego punktu ogniowego do przeciwległego punktu w Anglii, jest w prostej linii nie więcej 
niż sto kilometrów.
Gdyby nie woda między naszym a tamtym brzegiem i pewne inne rzeczy, siedzielibyśmy dzisiaj tam, a może 
już dawno mielibyśmy tę wojnę z głowy. A że woda była i jest, sterczymy tu nadal. Oto, widzicie, znaczenie 
wody we współczesnym świecie. Proszę nie przerywać, to tylko głośne myśli — zastrzegł się von Koehler, 
który zaskoczył Bora swoim nagłym powrotem. — To tylko myśli. Nocą są one ratunkiem przed 
zmęczeniem. Nie jest najgorzej, gdy człowiek umie sobie z nimi radzić. Ale w wigilijne noce nie każdy to 
umie. A wy, Bor, umiecie?
W czoło bunkra uderzył poryw wiatru. Gwiżdżąc owinął się dookoła betonowych ścian, zaszeleścił za 
bunkrem czyjąś namiotową płachtą, ucichł. Oberleuntnant von Koehler odczekał chwilę.
— To, naturalnie, wciąż tylko myśli — ciągnął swój monolog. — To, co powiem, będzie też myślami, 
słuchajcie: Homo sapiens oznacza człowieka rozumnego; Homo ludens — lubiącego gry, zabawy. Kiedyś 
toczono zacięte spory o nazwę dla ssaka naszego gatunku. Nazwano go w końcu istotą rozumną — sapiens, a 
ponieważ wtedy człowiek jeszcze nie znał swoich możliwości, nazwę skwapliwie przyjęto. Uzasadniano, że 
cechą główną, wyróżniającą go ze świata zwierząt, jest rozum, umiejętność myślenia — więc sapiens. Ja się 
z tym nie zgadzam. Człowiek istotnie posiada rozum, ale jest on tylko elementem składowym jak ręka, noga 
czy cechą charakterystyczną jak kształt. Czy zatem ważniejszy nie jest cel, któremu rozum służy, i czy nie z 
niego gatunek ludzki winien brać nazwę? Przecież cały proces myślenia nakierowany jest na wykołowanie 
innego człowieka. Wykołowanie w drodze z góry obmyślonej gry. Walka o byt zmusza człowieka do stałego 
podejmowania ryzyka. Uda się — wygrał; nie — to wsiąkł. I biedny człowiek gra. W gry sportowe, 
towarzyskie, wojenne, o kobietę, o wszystko. Każde spotkanie dwóch osobników ludzkiego gatunku jest grą. 
Każde. Nawet takie pozornie naturalne jak w tej chwili moje z wami...
W ciemnościach bunkra szczęknęła otwierana papierośnica.
— Stój, kto idzie?! Hasło?! — rozległ się gromki głos grenadiera Hradca leżącego na skarpie mokrego rowu. 
Głos był zaczepny, wrogi.
Von Koehler nasłuchiwał chwalę.
— To chyba wiatr i ta płachta wprowadziły go w błąd — powiedział. — Tu nie może być nikt obcy. Ten 
mały Hradec ma głos!
Ustnikiem papierosa stuknął o wieko papierośnicy. „Ognia! Podać mi ognia!” — nawoływał nadaremnie 
stukaniem.
— Tam — głos von Koehlera wyleciał przez szczelinę bunkra na miotane wichrem morze — jest Anglia. 
Miejsce narodzin współczesnej cywilizacji technicznej. Wielka kultura. Kolebka Szekspira, Cromwella, 
Byrona, Nelsona, demokracji parlamentarnej, emancypacji kobiet, wolności jednostki. Mózg najbardziej 
perfidnego pod słońcem systemu ciemiężenia narodów, nie mający równych w świecie. Tysiąc lat 
zaborczości. Tysiąc lat wspaniałej historii. Byliśmy o krok od postawienia na tej Wyspie naszych stóp. Jak 
nikt poza cezarem Hadrianem. Nie staniemy tam już nigdy. W każdym bądź razie nie z bronią w ręku. Co wy 
na to Bor?
Zamarł w oczekiwaniu na odpowiedź. Nie na deklarację, ta go nie interesowała. — Pytałem, co wy na to? 
Zdawało się, że upłynęły wieki, nim usłyszał:
— Nie znam historii Anglii tak dobrze jak pan. Historię Rzeszy Niemieckiej — tak. Jest krótsza.
Von Koehler zmiął przekleństwo. Sam to sprowokował. Ale tego nie oczekiwał! — Macie ogień? — rzucił.
Zapaloną zapałkę przytrzymał na wysokości oczu Bora. Wpatrzonych nieruchomo w wylot lufy karabinu 
maszynowego. W przedłużenie linii prostej tego kawałka stali. Ileś kilometrów od wylotu lufy, za morzem, 
stoi człowiek. Naciśnięcie spustu tu, człowiek tam pada. Naciśnięcie spustu tam, człowiek tu pada. Homo 
sapiens... „A więc to tylko zmęczenie, madame Solange? Porządkami świątecznymi? Tylko zmęczenie, tak?”
I znienacka:
„Byliście za kotarą. W mieszkaniu tej Belgijki. Nie zaprzeczajcie, wiem!”
Ale tak nie mógł. Wszystko, tylko nie tak.
Gasnący już płomyk wessał chciwie w papierosa. — Przepraszam, to ostatni — wytłumaczył się. — Jeśli 
macie papierosy, nie krępujcie się. Jakie palicie?
— Schwarzweissy.
— To świństwo? — zawołał. — Wolałbym już belgijskiego gauloisa, są niewiele droższe.
— Jak dla kogo. Schwarzweissy przydzielają dopiero od obergefreitra wzwyż.
— To wobec tego trzeba będzie was awansować — zażartował von Koehler.
Oparł się o betonowy występ, na którym stały skrzynki z amunicją, i zapatrzył się w szczelinę ogniową. Noc 
była wciąż granatowociemna, lecz nie tylko noc. Wszystko wokół niego stawało się ciemne, nieprzejrzyste. 
„Papierosy — myślał osowiale — takie nic, a jakiego zamieszania mogą narobić”. Skierowały go tu dwie 
sprawy. Z pierwszą — wonią gauloisów, którą wyczuł w bazarze madame Solange,. nie posunął się naprzód 
ani o krok. Ale pozostawała druga. Żeby rozwikłać ją do końca, musiał zdobyć zaufanie tego człowieka.
— Pogoda tutaj, jak dla mnie, do niczego, lecz noc wigilijna nie do zapomnienia — przerwał milczenie. — 
Wasza ostatnia Wigilia nie była taka spokojna, prawda? — Nie czekał na odpowiedź. — Wiem — podjął 
spokojnym tonem. — byliście wówczas okrążeni. Cała dywizja, i nie tylko wasza znalazła się w kotle. W 
potwornym rosyjskim mrozie... Bez ciepłego odzienia, strawy... Ale było, minęło, od tego jest wojna. 
Mieliście i tak szczęście, że udało się wam przebić do swoich. Mieliście, co? — Nie zamierzał ustępować. — 
No co, mieliście?
— Według tego, co napisano w mojej książeczce wojskowej, tak.
Von Koehler przytaknął z rezerwą. Na tym powinien był przerwać rozmowę. Powinien powiedzieć: ,,W 
porządku, czyńcie dalej swoją powinność” i odejść. Tak powinien postąpić jako przełożony oficer Bora, 
gdyby nie był to człowiek, który zawładnął jego myślami od znacznie dłuższego czasu niż od spotkania w La 
Coquette. Jeszcze nie miał pewności, czy ten zwierzęco czujny żołnierz, jego żołnierz, jest tym człowiekiem. 
Jeżeli chciał pozbyć się ostatnich wątpliwości, musiał postępować ostrożnie.
Do pełnego obrazu brakowały mu właściwie drobiazgi. Nie mógł ustalić ich z wpisów w książeczce 
wojskowej. Przebieg służby w polu nie podawał, skąd batalion Bona ruszył do ataku na Ponyri pamiętnego 
poranka w dniu siódmego lipca; gdzie Bor przebywał tego dnia po południu? Czy o piętnastej trzydzieści 
szedł w grupie atakującej Wzgórze 257 — wzgórze Kaszara, a po załamaniu się ataku przebijał się przez 
zaporowy ogień rosyjskiej artylerii?
I jeszcze jedno, najważniejsze: Następnego dnia o ósmej rano trzy grupy niemieckich czołgów, wsparte 
oddziałami grenadierów pancernych, uderzyły na Olchowatkę. W której grupie był Bor?
— W bitwie pod Kurskiem — mówił — byliście w 148 Pułku Grenadierów Pancernych, naszym obecnym 
pułku. Pamiętacie jeszcze nazwisko ostatniego dowódcy drugiego batalionu?
— Ostatni, z którym weszliśmy do akcji, zginął w ataku na Ponyri.
— A jego zastępca, hauptmann...
— Ulrich Gehrmaran. Ten padł tego samego dnia po południu w walkach o wzgórze Kaszara.
Von Koehler zaciągnął się papierosem. Pozostawał jeszcze jeden drobiazg do omówienia. Już rzeczywiście 
drobiazg i bez znaczenia dla sprawy, która go interesowała. Ale ciekawość wzięła górę. Ciekawość i jego 
własna próżność. Grupa, w której znajdował się Bor, została pod Olchowatką najpierw odcięta od głównych 
sił, a potem wzięta przez Rosjan w klasyczne kleszcze pancerne. Tylko cud mógł ją z tego potrzasku 
uratować. Ta nieprawdopodobna rzecz się stała. Von Koehler znał każdy szczegół, nie potrzebował pytać.
— A pamiętacie, jak to się stało, że resztki waszego batalionu wydostały się z tego rygla?
Tego Bor nie pamiętał. Tyle rzeczy dzieje się na froncie całkowicie poza ludzką kontrolą. Po bitwie wszyscy 
są w stanie głębokiego szoku. Ci, którzy wyszli spod Olchowatki cało, długo nie nadawali się do życia. 
Owego popołudnia nikt z ocalałych nie umiałby tego opowiedzieć. Później, znacznie później, mówi się różne 
rzeczy. Uratowanie niedobitków przypisywano adiutantowi dowódcy pułku, jakiemuś oberleutnantowi, który 
miał zniszczyć granatami siedem rosyjskich czołgów. Różnie mówiono, chociaż najwięcej o tym 
oberleutnancie.
Von Koehler miał jeszcze jedno pytanie, nie związane z walkami pod Kurskiem. Na wschód od rzeki 
Iwanowka znajdował się nieduży biały chutor. Półtora miesiąca po przegranej bitwie wydzielona jednostka z 
batalionu Bora przeprowadziła tam pewną okropną akcję... Z tym pytaniem zdecydował się jeszcze 
poczekać.
Siedząc później w kancelarii nad raportem, dotyczącym dezertera, grenadiera pancernego Józefa Ślimaka, 
przypomniał sobie, że opuszczając Bora nie podał mu ręki. Przyrzekał sobie zrobić to przy pierwszej okazji. 
Zrobić jak najbardziej oficjalnie. Bez względu na to, co podoficerowie sobie pomyślą.


— ...Wina grenadiera (pancernego, Józefa Ślimaka, została dowiedziona.
Po gruntownym i wszechstronnym zbadaniu przestępstwa, okoliczności przestępstwa, motywów 
przestępstwa Sąd Wojenny uznaje grenadiera pancernego Józefa Ślimaka winnym zbrodni dezercji z 
niemieckich sił zbrojnych. W imieniu führera i narodu niemieckiego, na podstawie niezbicie stwierdzonych 
dowodów winy, Sąd Wojenny skazuje dezertera na karę śmierci przez rozstrzelanie. Skazanemu me 
przysługuje prawo łaski. Wyrok ma zostać wykonany na miejscu.
Postanowienie specjalne: Wyrok wykona pluton egzekucyjny wydzielony z kompanii macierzystej dezertera.
Członkowie sądu powstali i wyciągnęli prawą rękę w górę.
— Heil Hitler!


Miejsce wykonania wyroku: wydmy nadmorskie, trzy kilometry na zachód od La Coquette, w Belgii.
Czas wykonania wyroku: drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, godzina ósma zero zero.
Inne okoliczności: nie pada, nie wieje, zaczyna się dzień. Pochmurny.
Kompania ustawiona w szyk podkowy. Stabsfeldwebel Himmel spogląda na lewe ramię podkowy, na prawe, 
rzuca okiem na całość. Szyk jest w porządku. Szeregi wyrównane, piersi wyprężone, głowy nakierowane na 
dowódcę kompanii. Jeszcze zerknięcie na pasy, ładownice, buty. Pasy są w porządku, ładownice też, buty... 
Obcasy, czuby są zapiaszczone. Świnie! Będą po wszystkim orać wydmy, aż im się w dupach zagotuje!
Stabsfeldwebel zbiera się do złożenia meldunku. Zbiera się fizycznie i psychicznie. Fizycznie, bo zamierza 
pokazać tym urzędasom z dywizji, co stary Himmel potrafi, psychicznie, bo gratka nieczęsta. Ale najpierw 
psychicznie. Nadszedł szczytowy moment jego dwudniowego wkładu w dzieło sprawiedliwości. Koronacja 
zwycięstwa prawdy nad złem. Prawda ogłasza swoje zwycięstwo fanfarami, on — szykiem. Szykiem nad 
szyki.
— Kompania, baczność!
Wszyscy będą podziwiać jego szyk. Pochmurny oberleutnant von Koehler, wygalowani panowie oficerowie 
z Sądu Wojennego, Abwehry, służby bezpieczeństwa, gestapo, żandarmerii .polowej, cała kompania. Stary 
wiarus cesarza Wilhelma im pokaże. Szef kompanii, stabsfeldwebel Himmel, zademonstruje Paradeschribt 
na mokrym piasku. Uwaga!
Flaki z brzucha wciąga w pierś — raz! Tłusty zad wypina do tyłu — dwa! Zadziera głowę w górę — trzy! I 
przed siebie: Raz dwa, raz, dwa, po piachu, jak lokomotywa — brawo! Sapie, dudni, pochrapuje — herrlich! 
Podnosi nogi na wysokość jaj - wunderbar! Nogi jak słupy... Wyprostowane... Wydostaje się powyżej jaj... 
Jeszcze dwa kroki.. Jeszcze jeden... Staje.
— Herr Oberleutnant, kompania gotowa do wykonania egzekucji!
Trzęsie się z wysiłku. Część dzieła, przypadającą na niego, wykonał. Odstawił robotę według najlepszych 
wzorów pruskiej szkoły, teraz kolej na innych.
Sztafetę przejmuje dowódca kompanii. Kamienna twarz, podkrążone oczy wbite w stabsfeldwebla. Robi w 
tył zwrot, wali dwadzieścia kroków przed siebie i z dłonią przy daszku hełmu przekazuje meldunek dowódcy 
batalionu. Można zaczynać.
Przedstawienie zastraszenia wyliczone co do sekundy. Z perfekcją nad perfekcje.
Godzina ósma zero trzy:
W pole podkowy wjeżdża zakratowany samochód więzienny. Panowie oficerowie z sądu wojennego 
obserwują manewr. „Dobry kierowca. Duży fachman” — myśli szef sekcji Abwehry, major Rettmeyer, 
właściwy reżyser przedstawienia. Wóz zatacza wolno półkole i staje tyłem do wydm. Klawisze 
wyprowadzają z wozu człowieka. Jest nim były członek niemieckich sił zbrojnych, były grenadier pancerny 
Joseph Ślimak.
— Przysięgam ci, Józku, wziąć na tych bydlakach srogi odwet! — szepce w szeregu przyjaciel Ślimaka, 
Emil Hradec.
— Ten skurwysyn! — warczy grenadier pancerny Fritz Falkenstand, były kolega Ślimaka.
Falkenstand nie widział zabijania człowieka. Magnetyczne słowo: zabić. Falkenstand widział ludzi już 
nieżywych. Kiedy zbombardowano jego miasto, widział gotowe fakty, techniki uśmiercania na żywo jeszcze 
nie widział. Jest podniecony. Jak reaguje człowiek, który za chwilę zamieni się w trupa? Technika 
uśmiercania a technika umierania? Obie techniki oglądać będzie naraz.
Niebo się przejaśnia, morze pracuje spokojniej, zaczyna się dzień. „Dziś jest wasz wielki dzień — oznajmił 
szef kompanii grupie wybrańców. — Stajecie oko w oko z wrogiem, pamiętajcie!”
Falkenatand pamięta. Stoi w pierwszym szeregu plutonu egzekucyjnego. Prawą dłonią przyciska do nogi 
karabin. Unteroffizier Kalkstein stoi obok niego. Falkenstand czuje jego ramię.. Ale co to? — potężne ramię 
unteroffiziera Kalksteina, który ochotniczo zgłosił się do plutonu egzekucyjnego, drży... Willy Schmidt, 
który stoi po jego lewej stronie, też drży. Falkenstand nie drży, dzieje się z nim coś innego. W tyle czaszki 
zaczyna się coś poruszać. Jakieś mrowienie, odczuwa to wyraźnie. Falkenstand mruży oczy, zaciska szczęki 
— nie może poszkapić sprawy przez takie coś, ale mrowienie nie ustępuje. Mózg obsiadły mu mrówki 
błyskawicznie się rozmnażające. Już włażą na oczy. Przegniłe krzaki wydmuchrzycy wymazują się w szare 
tło. Drewniany pal, wbity w ziemię naprzeciwko plutonu, rozpływa się w plamie wydm. Falkenstand nie 
widzi krzaków ani pala. Jeszcze przed wjazdem samochodu pal stał dwadzieścia metrów przed nim, teraz 
jest tam mgła. To przez to mrowienie. Już spłynęło kręgosłupem do odbytnicy i obsiadło krocze. Jezu drogi! 
Falkenstand pośladkami zaciska krocze, chce zmiażdżyć mrowienie, ale nic z tego. Mrowienie nie ustępuje.
Falkenstand ratuje się, jak może.
Ten skurwysyn, Ślimak! Pierdolony! Cholerny Ślimak! Ten parszywy Ślimak!
Prowadzony do pala człowiek jest na pewno Ślimakiem, Falkenstand wierzy władzom na słowo. Dobrze 
spreparowanym na trupa, ale Ślimakiem. Odbytnica, jądra, członek swędzą mocniej. Falkenstand myśli o 
czymś innym. „Kolacja wigilijna była pierwszej klasy. Sledź z beczki, wino, dwie porcje kiełbasy, pół kostki 
margaryny...” Margaryny też zjadł dwie porcje. Założył się z kolegą o ćwiartkę margaryny, że zje śledzia z 
ośćmi, łbem — tak jak idzie do pospołu z piernikami miodowymi i margaryną. Teraz katastrofa.
Nie może myśleć o kolacji, bo katastrofa. Przeskakuje myślami w inny świat. Truda, córka sąsiadów, była 
niczego sobie. Głupia jak but była. Gdyby nie matka wtedy, kiedy już dostał ją na strych, i te cholerne weki, 
na których Truda legła swoją tłustą dupą... Matka całe lato, od wiosny do jesieni siedziała w wekach, żeby 
zimą było co do żarcia... Jezu nie! Falkenstand nie może myśleć o żarciu, nie może o dupie, bo tragedia. 
Stara się myśleć o czymś innym. Na gwałt, o czymś innym.
Klawisze podprowadzają Ślimaka do przewodniczącego Sądu Wojennego. Przeklęte klawisze, prędzej! 
Oficer odstawia swoją rolę z protokolarnymi szykanami. Oficer w robocie jest dokładny. Falkenstand się 
modli: — Boże, prędzej! — Oficer jest bardzo dokładny. Falkenstand błagalnie: — Boże, kopnij go w dupę! 
— Bóg nie słyszy błagań, jest zajęty przedstawieniem, mrówki tną odbytnicę w najlepsze. Radzą sobie lepiej 
niż on z kiełbasą Schmidta. Falkenstand decyduje się na kompromis: pod gaciami ma obcisłe spodenki 
gimnastyczne z długimi nogawkami... Ale jeszcze się nie poddaje. Jest twardym żołnierzem. Do kresu 
wytrzymałości ślubuje sobie być twardym.
Klawisze podprowadzają Ślimaka do pala — okropne przedstawienie. Ślimak płacze. Nie może ustać na 
nogach. Jeden klawisz przypiera go do pala jak worek plew, drugi przywiązuje; Falkenstand jest na ostatnich 
milimetrach... Jeszcze ceregiele z papierosem i przewiązywaniem oczu, dopiero potem oficer oddala się na 
stronę.
— Cel, pal!
Grenadier pancerny Fritz Falkenstand strzela ze wszystkich rur naraz.



Za oknem rozpościerał się wiecznie ten sam widok: dziedziniec z prostokątną rabatą w środku dostosowaną 
do symetrii zabudowań, wysoki żelazny płot okalający całość i dwa w kamieniu wykute lwy u bramy 
wjazdowej — wszystko, co z martwej natury widziało się z okna gabinetu dywizyjnej sekcji Abwehry. 
Natura żywa, ta poruszająca się po dziedzińcu, była dla majora Rettmeyera jeszcze mniej ciekawa. O 
każdym stałym mieszkańcu dowództwa dywizji w stopniu oficera major wiedział wszystko lub prawie 
wszystko.
Życiorysy tych panów były na ogół bliźniaczo podobne. Studiując je odnosił wrażenie, że zostały napisane 
pod dyktando tego samego wykładowcy, stawiającego piszącym jednakowe wymagania w zakresie 
konstrukcji i merytorycznej zawartości, pozostawiającego im nieco swobody jedynie w stylistyce.
Panowie oficerowie poruszający się po dziedzińcu i korytarzach tych zabudowań rzadko przyprawiali go o 
żywsze uderzenia serca. Wyjątków w tej regule było akurat tyle, aby wystarczyło na potwierdzenie jej 
istnienia. Te jednak nie zagrzewały tu długo miejsca. Prawa rządzące ludźmi działały z naturalną im 
bezwzględnością w tym zbiorowisku umundurowanych urzędników i skutecznie odsiewały w paszczę frontu 
wschodniego wszystkich, którzy wystawali ponad przeciętność. A ponieważ obecne leże dywizji znajdowały 
się w dostatniej Belgii, co silniejsze indywidualności, zwłaszcza doświadczone na froncie wschodnim, 
wolały raczej dostosować się do ogólnego tła. Tak zatem w stylowych zabudowaniach dowództwa nuda szła 
w zawody z pozerstwem urzędniczego zapracowania, przerywanego jakimś niecodziennym wydarzeniem. 
Wydarzeń radosnych, kończących się tęgą popijawą bywało coraz mniej. Za to częstsze były inne, mające 
charakter stypy, po których mina pozostawała rzadka, a humor wisielczy.
Przed bramę z kamiennymi lwami zajechał samochód dowódcy dywizji generała majora von Werdena ibez 
zwykłej eskorty na motocyklach. Rozkaz dowódcy wojsk ,,Zachód”, feldmarszałka Runstedta, „prosi 
oficerów w stopniu generała o nieporuszanie się poza obrębem jednostki bez eskorty”. Dla generała von 
Werdena obrębem jednostki są zabudowania dowództwa dywizji, jest nim również obszar rozmieszczenia 
podległych jemu pułków obejmujący połowę Flandrii. Jeżdżąc bez eskorty generał stosuje się do rozkazów 
feldmarszałka, ponieważ ten nie rozkazuje, a prosi. Jest także w porządku wobec dowódcy grupy armii „B”, 
feldmarszałka Rommda, swojego najwyższego przełożonego na terenie Belgi, który żadnego rozkazu 
regulującego sposób poruszania się generała poza terenem dowództwa dywizji nie wydał. Jeden z ostatnich 
rozkazów Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych nakazuje wszystkim członkom tych wojsk stałe 
noszenie maski przeciwgazowej. Wartownicy otworzyli bramę. Samochód wjechał na dziedziniec. Wszyscy 
oddają generałowi honory. W wejściu do pomieszczeń prywatnych generała czeka jego adiutant. Generał nie 
patrzy na nikogo, wita się tylko z nim, po czym obydwaj znikają w gmachu. Jeden i drugi są bez maski 
przeciwgazowej. Parę dni temu pewien gefreiter nie oddał oficerowi honoru na ulicy. Ponieważ gefreiter — 
jak oświadczył znieważony oficer — działał złośliwie i był bez maski, został skazany na odkomenderowanie 
do kompanii karnej na Wschodzie. Wyjdzie z niej prosto do nieba.
Samochód generała odjechał, na dziedzińcu zapanował normalny ruch.
Major skupił swoją uwagę na baraku wartowni. O godzinie dziewiątej przychodzi pociąg z Ostendy. O 
dziewiątej. Nie później; pociągi w nie bombardowanej Belgii nie mają prawa się spóźniać. Pociągiem tym 
ma przybyć pewien gefreiter z La Coquette, w którego sprawie interweniował u niego oberleutnant von 
Koehler. Było dwadzieścia po jedenastej, a z wartowni wciąż nie dawano znać o przybyciu gefreitra.
Major ziewnął. Czuł się przepity, zmęczony, najchętniej poszedłby eto łóżka. Wczoraj odbyło się małe 
przyjęcie wydane przez oberleutnanta Ratzeburga. Wszystkie przyjęcia w dowództwie kończą się potężnym 
bólem głowy; przyjęcia „małe” — najpotężniejszym. Takim było przyjęcie wczorajsze. Wzięło w nim udział 
nieliczne grono osób powiązanych ze sobą służbowo i funkcyjnie. Oberleutnant Ratzeburg jest zastępcą 
majora — tak brzmi jego funkcja oficjalne, nieoficjalnie zaś, o czym wiedzą wszyscy, jest łącznikiem cen-
trali gestapo w Brukseli. Łącznikiem, wedle nomenklatury, „do spraw członków Wehrmachtu”. 
Nomenklatura wszystkich służb bezpieczeństwa Rzeszy jest bardzo eufemistyczna. Kiedy oberleutnant 
zameldował się ze skierowaniem, major nie od razu zorientował się, co przedstawiciel cywilnej służby 
bezpieczeństwa, jaką jest gestapo, ma właściwie robić w Abwehrze — wojskowej organizacji kontrwywiadu. 
Ale to zostało mu wytłumaczone. Koncepcja bezpośredniej współpracy obydwu organizacji, przyznawał 
później, nie była najgłupsza. Praca Abwehry wymaga stałego współdziałania z gestapo Formalnie rzecz 
biorąc, żołnierz podlega wyłącznie jurysdykcji wojskowej, praktycznie — tylko do czasu zainteresowania 
swoją osobą gestapo. Major był dość przezorny, aby nie roztrząsać zgodności tego układu z oficjalnym 
podziałem kompetencji. Ale najszczęśliwszy z posiadania „zastępcy” nie był.
— Tylko dalej w ten sposób, drogi panie kolego, a widzę pana z jedną gwiazdką więcej — przepowiadał 
wczoraj Ratzeburgowi gruby facet z żandarmerii polowej, który wlazłby jeżowi w tyłek, zęby uchować się 
od wyczesywania partyzantów z rosyjskich lasów.
— Pięknie, pięknie, gratuluję koledze sukcesu. Dokonał pan wielkiej rzeczy. Nie przesadzam, wielkiej, 
proszę mi wierzyć.
— Strzał nad strzały! — mówił z teatralną emfazą przewodniczący sądu. — Wywąchać Ślimaka z tego 
belgijskiego gnoju i odstawić nam do rączki — absolutna dziesiątka! Zgadzam się z kolegą z żandarmerii. 
Bez zastrzeżeń!
I tak do samej północy. Wazelina, ukłonik, uśmieszek, „ależ naturalnie, drogi panie kolego”, „święta racja”. 
Intelektualna elita dywizji... Śmietanka narodu... Panowie doktorzy prawa i innych chwalebnych fakultetów 
— wyrocznie sprawiedliwości, eks-radcy, nadradcy mizdrzą się do smarkatego przybłędy. I niech kto powie, 
że Hitler nie dokonał rewolucji!
— Zadzwońcie na wartownię — odezwał się do protokolanta siedzącego cicho przy maszynie do pisania. — 
Albo nie — zmienił zdanie. „Zamiast babrać się we własnym kacu, lepiej wpierw wywąchać z Ratzeburga 
jego punkt widzenia na sprawę” — pomyślał. Chętnie stanąłby temu bydlakowi okoniem. — Najpierw 
połączcie mnie z panem oberleutnantem.


Oberleutnant wyglądał świeżo. Jego chłopska, gładko wygolona twarz promieniała niewyczerpaną energią. 
Wszedł do gabinetu pewnym krokiem i od razu zabrał się do rozkładania przyniesionych ze sobą papierów.
„Musi mieć coś w zanadrzu. Coś, o czym nic nie wiem — pomyślał major. — Pewnie znowu coś z własnego 
podwórka...”
Ratzeburg w krótkim czasie zmontował własną dobrze pracującą siatkę kontaktów, której strzegł przed nim 
zazdrośnie. W sprawie Ślimaka wykazał się znajomością kompanii von Koehlera. Musi tam kogoś mieć — 
wywnioskował z tego major. Kogoś nielicho obeznanego z terenem i ludźmi. Tym kimś nie mógł być nikt z 
nowego zaciągu, to oczywiste. Ale i on miał tam już swego człowieka.
— I co pan o tym sądzi? — spytał łagodnie Ratzeburga segregującego akta sprawy.
Ta jego ignorancja! On, szef tej placówki, odzywa się jak do równego sobie, a ten łeb w papierach, jak 
gdyby nigdy nic. Paskudny bękart! Ale jago energiczne ruchy częściowo odpowiadały na pytanie.
— Doszedł pan do czegoś konkretnego! — pytał nie zrażany milczeniem major. — Przed godziną 
telefonował dowódca podejrzanego, oberleutnant von Koehler. To znakomity oficer i zarazem niepoślednie 
nazwisko. Obartleutnant von Koehler, który jest kawalerem Krzyża Rycerskiego, podał dokładniejszą 
charakterystykę tego gefreitra. Czy pana to interesuje?
— Dokładniejszą wyrobimy sobie sami — burknął Ratzeiburg nie odrywając się od papierów.
— W pewnym sensie — zgodził się niechętnie major — tak. Chociaż w tym wypadku nie jest to zupełnie 
bez znaczenia. Oberleutnant von Koehler określił go jako żołnierza, za którego byłby skłonny poręczyć 
słowem honoru. W tym samym pułku walczyli pod Stalingradem, a ostatnio pod Kurskiem. Mieli tam moc 
wspólnych przeżyć, a jak pan wie, dla ludzi z pola sprawy te nie są bez znaczenia.
— Dziewiętnastowieczne sentymenty! — odpalił podwładny majora, oberleutnant Ratzeburg. — Żołnierz a 
obywatel, w mojej opinii, to nie to samo. A tu chodzi o to drugie, w zakresie nas interesującym ważniejsze 
od pierwszego. Chyba pod tym względem jest pan ze mną zgodny?
— Oczywiście, oczywiście! — przytaknął skwapliwie major. — W zakresie nas interesującym, 
niewątpliwie. Działalność polityczna człowieka rzadko ma związek z jego walecznością. Świadoma — 
zaznaczył z naciskiem. — Ale, ilu to ludzi ociera się na każdym kroku o potencjalne przestępstwo, nie biorąc 
w nim świadomego udziału. Nie sądzi pan, że i tym razem — przynajmniej dopóki tego nie ustalimy — 
należałoby założyć, że mamy do czynienia z przypadkowym kontaktem z przestępstwem i czy nie byłoby 
bardziej wskazane przybranie taktyki wyczekiwania i obserwacji?
Oberleutnant Ratzeburg zaczął beznamiętnie wyczytywać z jednej z kartek:
— Joseph Ślimak pochodził z tego samego miasta, mieszkał na tej samej ulicy, co i nasz gefreiter, a jeden i 
drugi udawali, w plutonie, że się nie znają. Czy to ma dla pana jakieś znaczenie?
— To nie ma nic wspólnego ze sprawą! — zaprotestował major. Zadzwonił telefon, protokolant, który 
podniósł słuchawkę, zameldował, że gefreiter Bor jest już na górze.
Ratzeburg dał znak, aby go jeszcze nie wzywać. Wczoraj, przy kieliszku, uzyskał od majora wolną rękę w 
prowadzeniu sprawy; przygotował się do tego.
— Ze sprawą, nie — odrzekł — ale rzuca światło na tego człowieka, a to nie jest bez znaczenia. Zresztą 
możemy sobie to darować, otrzymałem z Centrali bardziej konkretne historie. — Nie dopuszczając majora 
do głosu zaczął je wypunktowywać: — Rodzina Baraczewskich współpracowała z podziemnym ruchem 
oporu kierowanym przez emisariuszy z Londynu... Podczas pobytu naszego gefreitra u Baraczewskich 
przebywał tam jeden z nich... Pan ten, wespół z najstarszym synem Baraczewskich, zorganizował napad na 
szefa tamtejszego gestapo, sturmbannführeraa Leidinga... Narzeczona Bora, Katarzyna Baraczewska, 
dotychczas się ukrywa, ale i ją dostaniemy... — Oderwał oczy od kartki. — Są to dowody wykluczające 
możliwość, aby Bor, traktowany jako członek rodziny Baraczewskich, nic nie wiedział o ich działalności. A 
jeżeli wiedział — nie współpracował, a tylko wiedział i nie zgłosił tego władzom — jest winny na równi z 
tamtymi.
Stanął za plecami protokolanta gotowy do działania.
— Pozwoli pan zacząć?
Major przyzwalająco skinął głową.
Dzień dzisiejszy zaliczył stanowczo do swoich słabszych dni. Czuł się rozdrażniany. Rozmowa z topornym 
Ratzeburgiem miała dla niego zawsze coś z wspinania się pod górę. Były to na ogół górki łatwe do 
pokonania, ta wydawała się szczytem Mount Everest. A nie miał jej jeszcze za sobą.
Z rękami w kieszeniach spodni myślał, jak z tego pojedynku wyjść z ostatnim słowem.
Dwugodzinne przesłuchanie zmęczyło go, jak gdyby to nie Bor, a on był podejrzanym. Okropne metody. A 
było to tylko przesłuchanie „wstępne”. Tylko pytanie — odpowiedź, pytanie — odpowiedź, żadnych 
rękoczynów. Brrr! — wstrząsał się major na myśl o metodach „gruntownego” przesłuchania przez gestapo.
— Chciałbym go zabrać do Centrali — oświadczył Ratzeburg czerwony z bezowocnego wysiłku. — Jeszcze 
dziś, takie mam instrukcje. Chciałbym więc...
— Ależ naturalnie, drogi panie kolego, nie mam nic przeciwko przekazaniu wam aresztowanego. Jak tylko... 
— major zawiesił głos — prześwietlimy nasze, po naszej linii wątpliwości. To kwestia najwyżej... dwóch 
tygodni.
— Dwóch tygodni?! — zapiał Ratzeburg.
— Może wcześniej, zobaczymy — odrzekł zmęczony major i zostawił swego energicznego 
współpracownika z papierami w ręku.
Potrzebował samotności, aby przemyśleć sprawę. Siedząc w kasynie przy lampce wina znajdował ją 
„delikatną”. Chyba zbyt pochopnie dał von Koehlerowi słowo, że się nią zajmie.



III

Już na peronie zaczął jej opowiadać o sukcesie sturmbaninführera Leidinga.
Irmgard wróciła z dwutygodniowego przeszkolenia w Berlinie. Emmerich nie mógł się jej doczekać. Cały 
otaczający go świat przewracał się do góry nogami. Wydarzenia goniły wydarzenia w tempie 
przekraczającym jego zdolność pojmowania. Sprawy dalekie stawały się z dnia na dzień bliższe. Wczoraj 
jeszcze pewne, w jedną noc odwracały się w niepewne, groźne. Tyle ich przewinęło się dookoła niego w 
ciągu jej nieobecności. Nie mogąc usiedzieć w domu, wybrał się po nią. Jeszcze wczoraj dworzec stał cały, 
dzisiaj leżał w gruzach; w biały dzień bandyci wysadzili go w powietrze. Na dworze szalała zamieć śnieżna, 
mróz trzymał powyżei trzydziestu stopni, ubrał się w gruby wartowniczy kożuch i pojechał. Samochód wlókł 
się przez miasto kompletnie zaciemnione, kierowca przystawał co chwila, żeby przetrzeć zamarzającą szybę; 
Emmerich klął wtedy na całego. Potworny, potworny kraj! Cała droga przez miasto i most na Wiśle 
wydawały się podszyte minami; odetchnął z ulgą, gdy znaleźli się na stałym gruncie. W ruinach zabudowań 
dworcowych wyszukał kwaterę policji kolejowej i tam poczekał na pociąg. Prowizoryczny barak pełen był 
żołnierzy wszystkich broni jadących do szpitali lub wracających na front. Opowiadających rzeczy tak 
przerażające, że Emmerich łapał się za głowę. — Boże, jak oni się nie boją, przecież to defetyzm! Czysty 
defetyzm! — pojękiwał. I radował się, że w kożuchu brali go za jednego ze swoich.
Irmgard przyjechała wojskowym pociągiem zatłoczonym do niemożliwości. Z pomocą pasażerów wydostała 
się przez okno i wpadła wprost w jego ramiona. — Ach, dziecko moje! — uradował się. Przytulił ją mocno. 
Kiedy znaleźli się w samochodzie, natychmiast zaczął opowiadać. Sprawa była zbyt ważna, aby zwlekać. 
Każda uciekająca sekunda przybliżała niebezpieczeństwo. Potem wtulił się w kąt wozu. „Co ma być, i tak 
będzie” — myślał zrezygnowany, ale już z lżejszym sercem. Wszak nie był sam. Całe swoje życie poświęcił 
Irmgard. Zrobił dla niej wszystko. Gdyby nie wojna, zrobiłby jeszcze więcej. Teraz nadeszła jej kolej.
— Napawasz mnie coraz większym wstrętem! — wybuchnęła w domu. — Wstrętem, oburzeniem! Gdybyś 
widział Berlin... Gdybyś widział tych biednych chłopaków wracających na front, musiałbyś spalić się ze 
wstydu! Tyle lat śmierdzisz na tyłach i zgrywasz się przed cywilami na bohatera, a gdy tylko co, to 
Irmgard...
Było to nie do uniknięcia. Ona krzyczała, miotała wyzwiskami, on stał z głową potulnie spuszczoną i 
milczał. Jeżeli Irmgard się nie zmieniła, jest wciąż tą samą buntowniczą Irm, nie mogło być inaczej. Z nią 
trzeba łagodnie. Poskacze, pokrzyczy, a potem do rany przykładać.
Sprawdził zaciemnienie okien i nie przerywając potoku słów córki zabrał się do gotowania wody. Jechała nie 
opalanym pociągiem — kombinował — w brzuchu jej pewnie też nie najgorzej burczy... Emmerich znał 
drogę do serca swojej córki. Na początek postawił przed nią szklankę mocnego grogu. Niech pociąga sobie 
łyczkami, niech pociąga, a jak się rozgrzeje, dostanie smakołyk: jajka na wędzonym boczku. Nie za tłustym, 
nie za chudym — takim w sam raz, dobrze uwędzonym. Pokrajanym w duże plastry, wysmażonym na 
wolnym ogniu i zalanym jajkami. Boczek przygotował jeszcze przed wyjazdem na dworzec. Teraz postawił 
patelnie na płycie, a kiedy plastry zaczęły skwierczeć — wbił na nie jajka. Zapach z patelni wypełnił 
kuchnie.
Irmgard wciąż lżyła go od ostatnich.
— Mam się podłożyć pod tę świnię, bo inaczej będzie z tobą źle, tak? — Przybrała pozę ulicznicy. — 
Proszę, proszę, Herr Polizeimeister Emmerich zmienił zawód...
Ale zapach smażących się jaj już robił swoje. Myśli Emmericha biegły od patelni do córki, z niej do 
chrapiącej na całe mieszkanie żony i wracały do kuchni. „Jak dobrze — cieszył się — że ta krowa tego nie 
słyszy”. „Krowa” — nie „Żonka”, „Emcia”, „Pipcia”, „Cipcia”, „Dupcia” — jak w młodości ją nazywał. 
Przezwisko przyniosło mu ulgę. Przekładając jajka wyzywał ją w duchu od ,,krów cholernych”, „zdechłych”, 
„w mordę kopanych”, „świńskich”, „osranych”, najgorszych. „To wszystko przez to śmierdzące bydlę! Przez 
tę kupę gówien! To ta krowa wprowadziła tę babę w mój dom” — brał na żonie odwet za obelgi, jakie na 
niego spadały, i czekał sposobnej chwili do przejęcia inicjatywy w swoje ręce.
Irmgard siedziała z tacą na kolanach i jadła. Łamała widelcem zesmażony boczek, nagarniała chlebem jajka i 
z zachłannością głodnego człowieka jadła. Emmerich lubił ją obserwować. Kiedy on siadał do stołu, żona 
stawała za jego plecami w nabożnej gotowości do obsługiwania go. On robił z Irmgard to samo, lecz dla 
samego podglądania, jak je. Żona nie wypowiadała się nigdy na temat sztuki jedzenia. Jedzenie dla niej było 
jedzeniem — czynnością spożywania darów bożych, niczym więcej; dla Irmgard było ono pasjonującym 
zajęciem. Emmerich lubił stawać z boku i przyglądać się. On też nie odgarniał talerza na bok. Lubił zasiąść 
do pełnego stołu i napchać się po sam czub. Ale jego sposób jedzenia był tylko zaspokajaniem głodu. 
Irmgard mawiała, że zachowuje się przy stole jak kajzerowski żołdak w okopie. Kajzerowski żołdak... 
Kiedyś siadł z zupą naprzeciwko lustra. Podnosił łyżkę do ust i szukał „kajzerowskiego żołdaka”. Skończyło 
się na grzmotnięciu talerzem o podłogę. W swoim sposobie jedzenia nie znajdował nic złego, ale też nic 
ciekawego; w sposobie córki — tak. Irmgard jadła jak dama. Lewa miłość Goebbelsa, bóstwo milionów 
kinomanów, dystyngowana Olga Czechowa, jadła tak jak Irmgard. Emmerich widział to na jej ostatnim 
filmie.
Lecz teraz nie myślał o Czechowej, nie zachwycał się sztuką jedzenia. Każdy jego ruch był częścią 
szczegółowo obmyślonego planu. Na deser postawi butelkę koniaku. Gdy Irmgard dowie się o jego 
koncepcji, obrzuci go na pewno stekiem najgorszych wyzwisk. Ale koniaku nie odstawi na bok.
Pół godziny później wyłuszczał swój plan. Prosty jak drut. Zresztą słowo „plan” wcale do tego nie pasowało. 
Wszystko, co córka miała zrobić, to zatelefonować do sturmbannführeraa Leidinga i następnie zaczekać, jak 
ten zareaguje.
— A później? — głos jej był pogodny, jak gdyby w letni słoneczny dzień mówili o kwiatach
— Też pytanie! — fuknął Emmerich — Resztę umie zrobić i najgłupsza!
Irmgard długo się nie odzywała. Lizała koniak. Półleżąc na kanapie z nogami wyrzuconymi na fotel. Leniwie 
delektowała się wybornym płynem — ona mogła tak godzinami. Wędrowała wzrokiem po meblach, po 
rysunku dywanu, obrazach; ojca omijała.
— Czy ty przypadkiem nie przesadzasz? — odezwała się wreszcie. — Nigdy nie uwierzę, aby Borowa miała 
z tym coś wspólnego. Co innego Julian, ale — wzruszyła obojętnie ramionami — co mnie do tego. Zresztą 
po co latał do tej dziwki
Emmerich pospieszył z wyjaśnieniem
— Nie o to chodzi, Irm, posłuchaj mnie dobrze. Ta stara już się pochwaliła naszym nazwiskiem. Juz 
wydostali z niej, żeśmy wtedy byli u nich. A nie daj Boże mocniej ją przycisną, nie wiadomo, co jeszcze 
wypaple.
— Na przykład, co? — spytała Irmgard cicho.
— Czy myślisz, że Leiding, gdyby mu się zachciało, nie wykorzystałby przeciwko nam tego... — Patrzyła na 
niego tak chłodno, tak przeszywająco, że stracił pewność siebie. — No, tego coś robiła z Borem. Tego... — 
Żołdackim gestem pokazał, co ma na myśli.
Oczy Irmgard zmatowiały obrzydzeniem.
— Tfu! — plunęła mu w twarz. — Ale mam ojca...


Uderzenie spadło jak grom z jasnego nieba.
Irmgard leżała na łóżku i ciężko oddychała. Była wyczerpana i przejęta przeżyciem. Skotłowane myśli nie 
dawały się uporządkować. Obracały się nieustannie wokół skończonych zapasów miłosnych. „Zaznałam 
szczęścia” — szeptała nieskładnie w pościel skopanego łóżka i po każdym słowie szukała innego, bo 
poprzednie wydawało się nie oddawać cudu, jaki przeżyła. Tyle słów cisnęło się jej do głowy. Mogłaby 
wstać i tak jak była — naga — wybiec na ulicę i krzyczeć: „Jestem szczęśliwa! Jestem królową szczęścia!” 
Mogłaby wykrzyczeć wszystko, co by tylko zechciał. Z rozmarzenia potrząsnęła czupryną. „Jutro powiem 
wszystkim obłudnicom, jaki Reinhard jest naprawdę”. Uśmiechnęła się czule. Co mogłaby powiedzieć? Co 
może powiedzieć głupim dziwkom, które opowiadając o Rednhardzie zataczały na czole koło i mówiły: „On 
jest... rozumiesz? Trzymaj się od niego z daleka”. Już nie miała wątpliwości, że mówiły tak tylko po to, aby 
Reinharda, najwspanialszego na świecie ogiera mieć wyłącznie dla siebie.
Wierzgnęła radośnie nogami: Ogiera!... Z wszystkich słów uznania to wydawało się najlepsze. Pogryzionymi 
wargami powtarzała je we wszystkich konfiguracjach przymiotnikowych, jakie przychodziły jej do głowy. 
Ale to nie przynosiło ulgi, a przeciwnie: podniecało, działo się z nią coś dotychczas nie znanego. Jeszcze 
przed chwilą mdlała syta rozkoszy, zdolna do bezwładnego leżenia — tak opowiedziałaby swoje 
samopoczucie, gdyby błogostan pomiłosny dawał się opisać słowami. A oto znowu czuła się 
naelektryzowana pożądaniem, gotowa do nowego zwarcia. Poszukała rękami pościeli. Mogłaby modlić się 
do niego. Dziękować jak najhojniejszemu panu i mówić najczulsze słowa, wszystkie zaczynające się na 
mój... — Ogierze! — zaskowyczała w poduszkę.
I wtedy spadło uderzenie.
Sekundę przed ciosem w myślach jej wrócili poprzedni kochankowie. Nastroszyła się na nich: jacy tam 
kochankowie! Później, już po wszystkim, zastanawiała się nad mechaniką pracy mózgu, który w tak 
nieprawdopodobnym upojeniu, w całkowitym oddaniu temu jedynemu, jakie zna tylko kobieta, wywołał 
tamtych. Po co? Jak to się dzieje — pytała siebie — że w chwili doskonałego wypełnienia mężczyzną, 
kompletnego z nim zespolenia, w stanie absolutnej niemożliwości świadomego oderwania się od niego, nie-
dopuszczenia do siebie najmniejszej myśli o kimś innym, jak na szyderstwo przeprowadza zimny 
rozrachunek. Pamiętała każdą sekundę. To była ostatnia, najostatniejsza myśl całkowitego oddania 
Reinhardowi, po której zalał ją ogień bólu. Cios trafił ją nie przygotowaną, leżącą na brzuchu z 
rozrzuconymi nogami; w tej pozycji po stosunku zawsze rozmyślała. Jeszcze nie uprzytomniła sobie, co się 
stało, gdy spadły następne razy. Oszalała z bólu zerwała się z łóżka i w zdenerwowaniu uderzyła głową w 
ścianę. Poczuła się jak osaczone zwierzę. Reinhard z bykowcem z ręku barykadował pokój, za sobą miała 
tylko kąt ściany.
Trzask bicza wyzwolił w niej furię dzikiego konia. Nie bacząc na razy rzuciła się szczupakiem w jego 
podbrzusze, a kiedy skulił się omdlały z bólu, sięgnęła po bykowiec. Sturmbannführer Leiding przepadał za 
rosłymi kobietami. Irmgard wzrostem mogła iść w zawody z tancerkami z paryskiego Lido; zwinnością i siłą 
— z samym diabłem. Piękny Sturmbannführer der SS Reinhard Leiding lubił zadawać ból. Dała mu go 
poznać. Tnąc nagiego jego własnym pejczem, siekając na oślep, gdzie popadło, oddała za siebie, za 
wszystkie jego przeszłe i przyszłe ofiary.
Kilka następnych dni czekała przygotowana na najgorsze. W końcu zmęczenie zmogło strach i kiedy 
wreszcie Leiding się odezwał, przyjęła telefon z wyzywającą determinacją. — Czego chcesz? — warknęła.
Tylko obwieszczenie o końcu świata mogło przyprawić ją o większe zaskoczenie. Leiding błagał ją — nie 
wierzyła własnym uszom — o... nowe baty.

Ale to było półtora roku temu — rozmyślała Irmgard, głowiąc się nad rozegraniem sprawy. Półtora roku 
temu Leiding za jedno spotkanie z nią obiecywał złote góry. Plunęłaby mu w twarz, gdyby wtedy odważył 
się stanąć na jej drodze. Ale to było półtora roku temu — stwierdziła niepewna, co robić.
Podnosiła słuchawkę telefonu i kładła z powrotem na widełki, nie mogła się zdecydować. Czuła niesmak do 
wszystkiego, co niemieckie, a najwięcej obrzydzenia miała do własnych rodziców. Jękliwe zawodzenia 
matki miast przyspieszyć decyzję, wywołały bunt. Kim jest dla mnie ta gruba, czosnkiem śmierdząca baba? 
— pytała siebie nie pierwszy raz, ale pierwszy z takim zajadłym wstrętem. Nigdy nie widziała swoich 
rodziców w tak jaskrawych, niekorzystnych dla nich barwach. Kiedy przed czterema laty przywieziono ich 
do tego sześciopokojowego, kompletnie wyposażonego mieszkania, nie zadawała sobie nawet trudu, aby 
pomyśleć, do kogo ono należało i co z tymi ludźmi się stało. Właściciele mieszkania patrzyli na nią z 
fotografii, z olejnych portretów, jak przewracała w szufladach pełnych kobiecych fatałaszków. Śmiała się 
wówczas z oficera w paradnym mundurze polskiego kawalerzysty, siedzącego na koniu jak dumny huzar w 
latach napoleońskich. Ojciec śmiał się również. Pękał ze śmiechu. — Chcieli, gówniarze, wygrać z nami! — 
porykiwał rubasznie, stając dla porównania obok portretu. — Na koniach i z lancami przeciwko naszym 
czołgom... — Wówczas to było śmieszne. Wyobrażając sobie tego oficera szarżującego na koniu niemieckie 
czołgi — nie mogła powstrzymać uśmiechu. Matka aż chwytała się za brzuch. Wszystko wówczas w tym 
kraju było śmieszne. Wstydziła się za siebie z tamtych dni. Matka żyła swoim kuchennym światkiem wciąż 
nic nie rozumiejąc. Ale prawdziwy świat okazywał się większy od jej kuchni i tego mieszkania, które coraz 
natarczywiej przypominało, że zostało komuś zrabowane.
Ale refleksje refleksjami, a życie życiem; wpadła na pewien pomysł. Pozornie niedorzeczny, ale to jej nie 
dziwiło; w końcu wszystko, co ją otaczało, było jedną wielką niedorzecznością.
Aby nie działać na gorąco, przeczekała trzy dni. Telefon przyjął zastępca Leidinga.
— Fraiilein Emmerich? Fraulein Irmgard, cćrka Polizeimeistra der Polizei, Emmericha? — upewniał się 
podejrzliwie długo, jak na znajomość jej głosu.
Po chwili ciszy — mikrofon słuchawki zatkał dłonią — dodał:
— Sturmbannführeraa Leidinga nie ma i nie będzie do końca dnia. Ale jeżeli to sprawa ważna, będzie 
osiągalny wieczorem. U siebie w domu...
Odwiesiła słuchawkę już spokojna o najbliższe losy swoich rodziców. I nie tylko o nich.


Po odłożeniu podsłuchu Leidinga ogarnęła panika. Irmgard się odezwała. Nareszcie. Ale co dalej? Irmgard 
miała skomleć o łaskę dla rodziców, błagać miała o posłuchanie. Zażądał szczegółowego odtworzenia 
rozmowy. Irmgard telefonowała ze swojej Nachrichtenzentrale czy z domu? — kazał to natychmiast 
sprawdzić. Irmgard, okazało się, nie telefonowała ze swojego miejsca pracy, w domu jej również już nie 
było. Kazał jeszcze raz nakręcić numer mieszkania Emmerichów. Po długim wyczekiwaniu, które wydało 
mu się wiecznością, telefon przyjęła matka.
Zaklął siarczyście. Irmgard nic sobie z niego nie robi. Nic sobie nie robi z pana życia i śmierci stu tysięcy 
mieszkańców miasta. Zaczął nerwowo przemierzać gabinet. Za oknami trzymał trzaskający mróz, w 
gabinecie temperatura nie przekraczała dwudziestu stopni, a on zaczynał spływać potem. — Kurwo 
przeklęta! — wściekał się. — Kurwo! — krzyczał raz za razem aż do zmęczenia.
Rozdygotany siadł w fotelu. W stanie wyczerpania nerwowego odzywało się w czaszce głuche potęgujące 
napięcie; ratunkiem bywały zwykle cele z kobietami. Ale dzisiaj pomóc mu mogła tylko Irmgard. Zaufany 
kolega z wojewódzkiej centrali gestapo, napomykając o jego praktykach z więźniarkami, poklepał go po ple-
cach. — Centrala wysoko ceni twoje oddanie się pracy. — Wierzymy w pana — mówił jego przełożony. — 
Wierzymy, że pan potrafi utrzymać w mieście porządek.
„Porządek” leżał na biurku ułożony w stos pism czekających na podpis. „Więźniarki do Oświęcimia, 
zakładników na stryczek, opustoszałe cele zapełnić nowymi aresztowanymi. A w wypadku reakcji ludności 
— całą partię nowo aresztowanych publicznie rozstrzelać”. Tak widzi problem utrzymania porządku w 
mieście jego bardzo wymagający przełożony, który przed tygodniem objął tę placówkę. Jeszcze osiem dni 
temu pan ten urzędował w Monachium i zapewne — po godziwie spędzonym dniu pracy — szedł do swojej 
Bierstube na parę kufli piwa. „Ciekawe — myślał Leiding — jak długo pan ten będzie tutaj wydawał 
rozkazy bez oglądania się na swoje plecy?”
Decyzje jego leżały na biurku. Pozostawało je tylko podpisać. Potem mógł jechać spokojnie do domu i 
czekać na Irmgard. Spokojnie?... Za ostatnią jatkę urządzoną mieszkańcom miasta dokonano na niego 
zamachu. Za rozstrzelanie w odwecie grupy Polaków wysadzono w powietrze dworzec kolejowy, dwa 
transporty broni, spalono kino wojskowe podczas wyświetlania filmu. Przeklęty kraj — Polska! Leiding 
spoglądał na kartki z nadrukiem „Geheime Staatspolizei” jak na czerwone, ociekające krwią upiory. Tylko 
podpisać — dumał posępnie nie mogąc pogodzić się z myślą, że tak prosta czynność jak położenie podpisu 
na dokumencie urzędowym zmusza go do głębokiego namysłu.
Siedział w fotelu przygnębiony, nieszczęśliwy. Z przepychem
urządzony gabinet wydał mu się zaułkiem, z którego wszystkie wyjścia prowadziły na wrogą ulicę lub do 
piwnic. Ale nie sięgnął po pejcz, jak zwykle robił w takim nastroju. Dzisiaj czeka na niego silniejsze 
przeżycie. O zmroku, w asyście wzmocnionej eskorty, udał się do domu.





POORMOND

Mr. Bancroft zajrzał znowu do zbioru prac publicystycznych Heinricha Heinego. Czytając marszczył swoje 
krzaczaste brwi. Słowa go przytłaczały. Były ciężkie, złowieszcze, a przy tym fascynowały 
nieprawdopodobną trafnością wizji. Od kiedy zabrał się do napisania przemówienia, jakie z okazji pewnego 
wydarzenia zamierzał wygłosić w Izbie Gmin, nie mógł się od nich uwolnić.
Tę niegrubą książkę, oprawną w cienką skórę, znalazł wśród dzieł Rudyarda Kiplinga. Nie przypomniał 
sobie, skąd się ona tam wzięła. Przerzucając pobieżnie kartki, uwagę jego przykuł pewien artykuł. Mr. 
Bancroft nie wiedział, że Heine, wielki niemiecki poeta, rewolucyjny demokrata parał się również 
publicystyką. Krąg czytelników jego artykułów nie mógł być liczny; słowo pisane w owych latach nie 
rozchodziło się w milionowych nakładach jak obecnie. Mr. Bancroft żałował tego. „Historia — ważył w 
myślach — może potoczyłaby się inaczej”.
Ale ponure widzenie rzeczy było przeciwne jego naturze. Zamknął z trzaskiem książkę i aby po nią więcej 
nie sięgać, schował w szufladzie bibliotecznej szafy. Była to imponująca konstrukcja z dębowego drzewa i 
szkła, wylansowana w latach trzydziestych przez londyński dom meblowy Barnetta, przyjemnie kłująca w 
oczy pozłacanymi grzbietami książek. Wiele z nich otwartych leżało na biurku, na niskim stole między 
klubowymi fotelami, na samych fotelach i dywanie. Obiektem najbardziej przykuwającym wzrok tej 
mnogości zapisanego papieru było pękate tomisko „Encyklopedia Britanmica”, otwarte na 432 stronie. 
Przynosiło interesujące wiadomości na temat nadawania tytułu szlacheckiego. Jeszcze do przedwczoraj Mr. 
Bancroft niewiele wiedział o detalach z tym związanych, o istniejących w Wielkiej Brytanii zakonach 
szlacheckich, o ewolucji samej ceremonii nadawania tytułu, ani nawet — o święta angielska ignorancjo! — o 
formułce wymawianej przy tej okazji przez króla. „...Współcześnie rycerz, odbierający tytuł osobiście, klęka 
przed władcą, który obnażonym mieczem dotyka jednego z jego barków i mówi: «wstań», wołając go jego 
imieniem, z dodaniem «Sir». Władca nie wygłasza przy tym żadnego przemówienia, jak bywało między XI a 
XVI wiekiem, nie mówi «Soys Chevalier Saint George», jak za czasów królowej Elżbiety I, żadnego 
«Avancez». Cała ceremonia ogranicza się do klęknięcia przed królem i...”
„Rise, Sir Randolph!”
Cudowna magia słów. Klęka się jako zwykły obywatel, a wstaje jako szlachcic Jego Królewskiej Mości 
Jerzego VI, głowy Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej; Brytyjskiej Wspólnoty 
Narodów składającej się z dominiów: Barbadosu, Ceylonu, Gambii, Gujany, Jamajki, Kanady, Malty, 
Mauritiusa, Nowej Zelandii, Sierra Leone, Trynidadu i Tobago, Związku Australijskiego; republik: 
Bostwana, Cypru, Ghany, Indii, Kenii, Malawii, Nauru, Nigerii, Pakistanu, Singapuru, Tanzanii, Ugandy, 
Zambii; niezależnych monarchii: Lestoto, Malajzji, Samoy Zachodniej, Suazi; państw stowarzyszonych: 
Antiguy, Dominiki, Grenady, St. Christopher-Nevis-Antiguilly, St. Lucii, St. Vincent; protektora Arabii 
Saudyjskiej, Egiptu, Iraku, Jemenu, Sudanu, tuzina szejkanatów nad Zatoką Perską, setek wysp i wysepek 
Oceanii, Morza Karaibskiego, oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego, Indyjskiego... Uf, ale się tego 
nazbierało!
„Wstań, szlachcicu, wierny rycerzu Władcy Połowy Świata”.
Tak dramatycznie Mr. Bancroft tego nie brał. Wniosek Winstona Churchilla o nadanie mu szlachectwa i 
tytułu Rycerza i Komandora Orderu Imperium Brytyjskiego pięknie wieńczył jego karierę polityczną. 
Zamierzał uczcić to przemówieniem w Izbie.
„Współczesny angielski gentelman to produkt natury, żyletki do golenia, łazienki, dobrego kindergartenu i 
jeszcze lepszego krawca. No i szkoły. Cambridge, Oxford — ujdą, ale katapultą do ministerialnego stolca 
jest dopiero Eton. Dzisiaj ludziom stawia się wymagania; rozwój przemysłu tego dokonał i podniesienie 
stanów niższych — proletariatu, jak Marks nazwał hołotę. Jeszcze osiemdziesiąt lat temu Anglia była kuźnią 
świata. Przypadały na nią
cztery piąte światowej produkcji przemysłowej. Francja wówczas zabawiała się w powtórkę napoleonizmu, 
Ameryka zajęta była odstrzałem Indian, Rosja tkwiła głęboko w absolutyzmie, a Niemcy przystępowały 
dopiero do industrializacji. Żeby zasiąść w tej czcigodnej Izbie, wystarczyło wtedy być dobrze urodzonym 
nierobem” — tak, jeszcze w gabinecie premiera Baldwina, zaczął swe przemówienie wybrany w wyborach 
uzupełniających przedstawiciel okręgu Upperhill, Jennis Highate, piąty wnuk księcia Weighmore of White 
Swan Castle, znany w kołach złotej młodzieży londyńskie] dandys pozujący na Oskara Wilde’a, nie tylko 
ubiorem... Posłowie przyjęli przemówienie rzęsistymi oklaskami. Swoim ciętym językiem i wyrafinowanym 
cynizmem Highate niezwykle szybko, jak na nowicjusza i swój młody (dwadzieścia pięć lat) wiek, zdobywał 
przychylność i z pewnością piastowałby dzisiaj tekę w rządzie koalicyjnym, gdyby ekstrawagancja jego nie 
podszepnęła mu dość udanego naśladownictwa ówczesnego księcia Windsoru i późniejszego króla Edwarda 
VIII również w zafascynowaniu panem Adolfem Hitlerem. Cynizm, przemyślnie zawoalowana obłuda, 
skromność i brawura witane były przez posłów zawsze z uznaniem.
Wszystkie te cechy razem wzięte kłócą się ze sobą. Ekstrawagancja i skromność; ekscentryzm i 
powściągliwość; mądrość i zarozumiałość; bogobojność i zuchwałość; cynizm jako cnota... Z wyjątkiem 
retoryki, która przydaje blasku każdej skórze, same przeciwieństwa. Ale te dodają ludziom barw. Im 
oryginalniejszy sposób bycia, tym większe zbiegowisko. Im ostrzejsza z większej świętości kpina, tym 
głośniejsze brawa. Kpina z wielkości — bronią rządzonych przeciwko rządzącym. Kpina — najdoskonalsza 
z broni i ataku, i obrony. Nie poparta inteligencją i poczuciem humoru — uśmierca. Jak długo w senacie 
rzymskim pojedynkowano się na słowa — Imperium Romanum rozkwitało. I słabość ludzka, i wilcze 
pazury, jeżeli we właściwej okazywane chwili, zyskiwały sobie zawsze poklask. I serce. Anglicy je mają. 
Zawistni utrzymują, że serca ich są jednakowe dla koni, psów, kotów, ptaków i ludzi. Gdyby się zastanowili, 
zawarte w tym szyderstwo podnieśliby do godności cnoty. Serce — motorem życia. Jedynym. Chronić je 
trzeba jak skarb najdroższy. Jak świętość największą. Jak Boga, którego się nie widzi, lecz wierzy w jego 
istnienie. Noszone na dłoni, sczeźnie. Użyczane do woli, szybko się wyczerpie. Wyważać je trzeba rozumem 
i nie rozdawać, a okazywać. W sposób przemyślany. Podnoszący dusze silne, chwilowo osłabłe. Inne, chcące 
na nim żerować, pożrą je i prędzej czy później i tak zdechną. Tak z sercem wobec ludzi. Co innego wobec 
zwierząt zdanych całkowicie na człowieka.
Tymi słowami Mr. Bancroft zwykł rozgrzeszać ułomności innych i swoje, wady rzeczy, braki panującego 
porządku społecznego. Wyjątkiem były tylko natura i...
Stara, odwieczna Anglia. Wystająca z toni morskiej wyspa niewiele większa na mapie świata od paznokcia. I 
świata korona!
Wśród wzniosłych przymiotników, jakie Mr. Bancroft miał dla swego kraju, były i mniej szlachetne, jak na 
przykład: „władcza”, „chytra”, „podstępna”. Ale te nie umniejszały jego dumy z kraju ojczystego. Za 
megalomana ani rasistę Mr. Bancroft się nie uważał. Świadomość ta uwalniała go od posądzeń o 
małostkowość i pozwalała na wyrozumiałe spojrzenie na wszystkich urodzonych na południe, zachód i 
wschód od Wysp Brytyjskich. Anglicy, przyznawał, różnią się z pewnością od Latynoeuropejczyków, 
Germanów, Skandynawów, chociaż mają wiele wspólnych cech. Plemiona te przewalały się przez tę Wyspę 
i zostawiały po sobie ślady; kobiety wszędzie padały łupem zdobywców... Ale czym się różnią? Nie chcąc 
popełnić grzechu pychy albo palnąć prostackiego głupstwa, niełatwo przyszłoby mu na to odpowiedzieć. 
Tłumaczenie twórczych predyspozycji narodu w zależności od miejsca urodzenia na Ziemi jest tak samo 
niebezpieczne jak ocena jego prawa do życia według wyznawanej wiary czy doktryny politycznej — 
wszystkie te rzeczy są subiektywne i niechybnie prowadzą na manowce, za których skutki płaci się zawsze 
krwią. A więc różnią się czy nie?
Europejczycy kontynentalni lubują się w wikłaniu spraw oczywistych, stawianiu pytań, na które historia 
odpowiedziała juz dawno.
Od tysięcy lat panuje ziemska hierarchia narodów. Ma ona konstrukcję piramidalną. U jej podstawy znajdują 
się narody stojące na najniższym poziomie rozwoju społecznego. Piętra wyższe zajmują narody wyżej 
rozwinięte, i tak dalej, i tak dalej aż do samego szczytu, gdzie jest miejsce tylko dla jednego narodu. Tak 
było zawsze, kiedy o pozycji narodu decydował poziom sił wytwórczych, a nie potęga militarna, która — 
choć wywodzi się ze stanu sił wytwórczych — na pewnych etapach rozwoju ogólnego ludzkości stanowiła 
czynnik równie decydujący. Poza tymi przypadkami od zarania cywilizacji ludzkości przewodził naród 
najwyżej rozwinięty. Wśród narodów europejskich pozycję tę zajmowali Grecy, po nich Rzymianie.. 
Historia ostrzega przed straszliwym skutkiem braku takiego narodu-przewodnika, kiedy po zburzeniu Rzymu 
nastąpił regres kultury, a ludzkość pogrążyła się w mrokach średniowiecza. Renesans wytworzył 
zapotrzebowanie na siłę motoryczną, która byłaby w stanie wyrwać ludzkość z letargu. Portugalii, a potem 
Hiszpanii nie stać było na przeciwstawianie się obskurantyzmowi Kościoła rzymskiego, dokonała tego 
Anglia.
„...Był to już koniec przeglądu i wojsko wśród deszczu poczęło wracać na kwatery. Orkiestra piechoty rżnęła 
marsza:

Zwierzęta szły dwójkami wraz — 
Raz-dwa! Raz-dwa! 
Zwierzęta szły dwójkami wraz, 
zwieszając smutnie karki; 
szedł koń i słoń, i wół, i muł, 
i wielbłąd się za nimi snuł — 
by przed ulewą umknąć w czas, 
dwójkami szły do arki! Hurra!

W tej chwili posłyszałem, jak stary, szpakowaty i długowłosy Azjata, szejk plemienny, przybyły w orszaku 
emira, zasypywał pytaniami oficera-krajowca z naszej armii:
— Powiedz no mi, w jaki sposób wykonujecie te wszystkie cuda?
— Wydaje się rozkazy, a oni słuchają — odpowiedział oficer.
— Czyżby i zwierzęta były równie mądre jak ludzie? — zapytał szejk.
— Znają posłuch równie, jak i ludzie. Muł, koń, słoń i wół słuchają swych poganiaczy, poganiacze słuchają 
podoficera, podoficer porucznika, porucznik majora, major pułkownika, pułkownik brygadiera, który 
podlega wicekrólowi pełniącemu służbę w imieniu cesarzowej. Tak to się wszystko odbywa.
— Gdybyż tak było w Afganistanie! — odezwał się szejk. — Tam każdy słucha tylko własnego widzimisię!
— I z tej przyczyny — odpowiedział oficer-krajowiec, podkręcając wąsa — wasz emir, którego nie 
słuchacie, musi tu przyjeżdżać i czekać na rozkazy naszego wicekróla”. 
Mr. Bancroft uśmiechnął się. Swoje duże dłonie z pokrzywionymi artretyzmem palcami, którego nabawił się 
w okopach Flandrii, wsparł o kamizelkę, kciuki wetknął w kieszenie i uśmiechnął się. Wspaniały Kipling! 
Największy piewca imperialnej potęgi Anglii! Ciekawe — czy pisząc „Księgę dżungli” znał wizję Heinricha 
Heinego? Europa w owym czasie nie stanowiła tak zacisznego zakątka, aby tak światły mąż stanu jak on nie 
myślał o przyszłości. Czołowa pozycja Wielkiej Brytanii w świecie opierała się na solidnych podstawach. 
Zapewniały ją potęga przemysłowa, niezmierzone zasoby ludzkie i surowcowe Wspólnoty oraz Home Fleet, 
ta od stuleci nie pokonana Władczyni Mórz i Oceanów, broniąca dostępu do Wyspy każdemu śmiałkowi — 
z tej strony Anglii nic nie zagrażało. Ale kontynent europejski nie spał. Lata po wojnie prusko-francuskiej 
przyniosły powstanie Cesarstwa Niemieckiego rządzonego przez kanclerza Bismarcka, który nie ukrywał, że 
podstawowe zagadnienie państwa rozstrzyga się żelazem i krwią; Francja, po sromotnej klęsce nad Sedanem, 
nabierała oddechu do wzięcia odwetu; zawsze spokojna powierzchnia imperium cara Wszechrosji zaczynała 
się burzyć — jakże niepodobny był to obraz do Europy z lat Heinego. Na niebie widoczne były oznaki 
zbliżającej się burzy światowej; powstawaniu „Księgi dżungli” towarzyszyły już pierwsze błyskawice. 
Kipling nie mógł ich nie dostrzegać. Jak natomiast Heine — w ciszy legitymizmu i ładu politycznego 
Świętego Przymierza — wywąchał nadciąganie na Europę odoru rosyjskiego potu, tego Mr. Bancroft nie 
rozumiał.
W pewnej chwili wydało mu się, że czuje go w swoim gabinecie. Rozejrzał się niespokojnie dokoła. „Odór 
rosyjskiego potu” unosił się z dywanu, na którym dopalało się jego cygaro. Podniósł je i tlące się włosie 
przydeptał butem. „To zmęczenie — pomyślał. — W tym stanie umysłu nic rozsądnego do głowy mi nie 
wpadnie. Trzeba się przejść”.
A poza tym zaczynała na nim ciążyć złowieszcza wizja niemieckiego poety z pierwszej połowy ubiegłego 
wieku.
— Jest dość chłodno, przeziębisz się! — usłyszał za sobą głos żony, zawsze pełen troski o domowników.
— Tak, tak, kochanie — mruknął i nie oglądając się ruszył przed siebie. W powietrzu wisiał przyjemny 
chłód. W suche grudniowe dni, takie jak dzisiejszy, chłód ten kładł się na twarz orzeźwiającym plackiem, 
wyostrzał spojrzenie i — jeśli widoczność była dobra — odsłaniał piękno krainy poormondzkiej aż po 
kraniec Battery — na południowym wschodzie i wzniesienia Kirby Hill — na północy.
Kiedy był już na ulicy, rzucił machinalnie okiem na dom. Był to szesnastopokojowy budynek, wolno stojący, 
o elewacji prostej, w parterze licowany cegłą klinkierową, wyżej nakrapiany tynkiem szlachetnym. 
Umieszczenie na stoku wzgórza dodawało mu wysokości, której brakowało jego poprzedniemu 
właścicielowi, i okazałości godnej jego fortuny. Architekt Weldon, projektując go, jakby przeczuwał smak 
jego obecnego użytkownika i wyperswadował kupcowi ozdobienie kaskadowo spadającego ku ulicy stoku 
gipsowymi figurami dziewic w zwiewnych tunikach uciekających przed koźlonogim Panem, 
pompatycznymi popiersiami cezarów rzymskich i całym antycznym kramem, w którym tak bardzo gustowali 
nowobogaccy ery wiktoriańskiej, na rzecz niskopiennych kwietników z obrzeżami z piaskowca i płyt z tego 
samego kamienia wyścielających rozległy taras. Całość zamykał rząd młodych klonów, zasadzonych kilka 
lat przed wojną, a jeszcze przed nimi — jak na straży prywaty posesji — stał żołniersko przycięty żywopłot. 
Frontowe wejście do budynku owijał bluszcz kalifornijski, pnący się na drugą kondygnację. Kolorowo 
oszklona weranda w stylu Tudora i trójdzialne okna dopełniały całości, która, choć przestrzennością 
dominowała nad innymi domami w tej części miasta i przyciężkawa, nie porażała bezdusznością ani też 
zbytnią pretensjonalnością. Jak architekturę tę udało się Weldonowi wmówić próżnemu kupcowi, pozostało 
jego tajemnicą. Faktem jest, że właśnie ona zadecydowała o wyborze pana Bancrofta, który zamierzał nabyć 
„coś nie rzucającego się specjalnie w oczy, a przy tym, pan rozumie, odpowiedniego dla moich przyszłych 
gości. A będą to gentelmeni o nie byle jakim znaczeniu politycznym...”
Z szerokich okien gabinetu, mieszczącego się na piętrze, rozpościerał się widok na krainę poormondzką. 
Przebywając w nim Mr.
Bancroft często przerywał pracę, żeby odżywić duszę pięknem rodzinnej ziemi. Nie wyrażało się ono 
nieprzebytymi lasami, które przetrzebiono w Anglii nieliche dziesiątki lat przed jego urodzinami, ani 
bezkresem gruntów ornych — tych tutaj nie było nigdy w nadmiarze; nie opływały tej ziemi również 
grzywacze Morza Północnego, do którego w linii prostej było sporo mil, ani zdobiła imponująca architektura 
— nie z tego świata pochodziło piękno Poormond. Odbierane obcym okiem wyrażało się w ciekawym 
usytuowaniu na wzgórzach nad bystrą Swale w masywie ruin prawie tysiącletniego zamczyska i chyba w 
mnogości skał, z których je zbudowano. Tych nigdzie tu nie brakowało. Oblepione zgniłozielonymi 
porostami wystawały z dna rzeczki nieforemnymi bryłami, stanowiły jej podłoże i urwiste brzegi, były 
budulcem dla domów i krętych uliczek zbiegających się na placu Rynkowym. Typowe angielskie miasteczko 
powiatowe — powiedziałby obcy przybysz. Może dodałby: „Lovely, well, quite lovely” i pojechał dalej na 
północ podziwiać szczątki wału przecinającego Wyspę, postawionego jeszcze przez cezara Hadriana.
Ale nie skałami Swale, architekturą budowli ani rzeźbą terenu zachwycał się Mr. Bancroft. Piękno, które 
znajdował w tej krainie, żyło w jego sercu syna tej ziemi. W krwi i boleściach matki zrodzony zostałeś. Żyć 
będziesz w znoju i krwi własnej! Historia hrabstwa York zaczyna się wraz z podbojami Normanów i przez 
długie wieki pisana była krwią; surowym ojcem był twórca. Dla ludzi tu urodzonych serce miał twarde jak te 
skały, z których kazał im stawiać domostwa swoje. Lecz zamysły jego są niezbadane. Po dniach pracy 
przyszły dni płacy. W pokorze składał naród daninę ze znoju, z godnością przyjął chwałę. Chwałę nad 
chwały. Grecy kulturą swoją ożywili garść ziemi; Rzymianie płaszcz swoich praw rozciągnęli na szmat 
Europy i brzegi Mare Mediterraneum — daleko dopłynęli na swoich łupinach; mężowie tu urodzeni, na 
fregatach niewiele większych od rzymskich galer napędzanych tym samym paliwem, opłynęli wszystkie 
kontynenty.

Ten, co po drogach dżungli w przód 
Rozumną Żabkę czule wiódł, 
Zaklina cię: praw ludzi strzeż! 
A jak po świeżym tropie zwierz,
Tak ty po szlaku prawa wciąż
I dniem, i nocą śmiało dąż;
Nie cofaj się, nie skręcaj w bok,
Lecz wprost przed siebie stawiaj krok... 

Kiedy pisano te słowa, oni przemierzyli już cały świat. Ci, co kroku dotrzymać im nie mogli, mówią dziś: 
„podbijali”, „niewolili”, „mordowali”, „bezwzględni, nielitościwi, nienasyceni byli”, „to oni wynaleźli obozy 
koncentracyjne!” Szakale wyją zawsze, gdy karawana idzie, prawda jest inna. Nie podbijali, a światłem swo-
jej kultury ciemności rozpraszali Nie mordowali, a plewy od ziarna odcedzali. Nie niewolili, a prawo 
wdrażali. Nie bezwzględni, nielitościwi, a surowi jako ojciec sprawiedliwy byli; już wtedy myśleli o 
przyszłości.
Mr. Bancroft nie cierpiał na negro- czy azjatofobię. Wychowany w cichym Poormond leżącym na uboczu od 
centrów przemysłowych i handlowych południa, zachodu i środkowej Anglii nie stykał się w młodości z tak 
liczebnymi grupami kolorowych ludów Imperium, aby się do nich ustawić. Nastąpiło to później, po ukoń-
czeniu Royal Military College w Sundhurst, kiedy z gwiazdką podporucznika 1 North Riding of York Pułku 
Piechoty desygnowany został najpierw do Ugandy — w brytyjskiej Afryce wschodniej, a następnie do 
Bengalu. Tam zastał go wybuch pierwszej wojny światowej.
Jego kontakty osobiste z Murzynami należały w zasadzie do wzrokowych. W służbie wydawał rozkazy 
wyłącznie za pośrednictwem białego podoficera, poza służbą — w klubie czy przy stole wystarczyło 
wskazać kelnerowi wybrane pozycje z karty dań. Do obsługi dobierano najinteligentniejszych żołnierzy 
pochodzących z rosłych pasterzy plemienia Bantu. Były to dość rozwinięte typy. Nie przypominał sobie, aby 
choć raz musiał uzupełniać życzenie słowami, to samo ze służbą osobistą Do Bengalu przybył już w randze 
porucznika. W tym piekle nędzy na ziemi (po umiarkowanej klimatycznie i zasobnej jak na afrykańskie 
stosunki Ugandzie) każdy Brytyjczyk jest dla krajowca panem nietykalnym — sahibem. Istotą wyższą od 
sahiba jest tylko Allach. Tym w Bengalu wschodnim był oficer brytyjski. A co Allach wie o swoich wier-
nych? Widziani z jego wyżyn mnożą się, składają mu hołd i żebrzą. Każdy o coś. Żadnemu nie wystarcza to, 
co ma. Masa przyziemnych płazów — myśli pewnie Stwórca Świata i wcale ich już nie wysłuchuje. Allach-
Bancroft nie mógłby powiedzieć o nich nawet tyle. Przyziemne płazy? Na pewno nie — ludzie! Tacy sami 
jak wszyscy, tyle że...
W sprawach dotyczących człowieka Mr. Bancroft unikał drastycznych określeń. Nawet, kiedy nosił mundur. 
W swej karierze oficera brytyjskiej armii imperialnej widział w Bengalu, do czego zdolne są masy 
wygłodniałych ludzi.
Świat nie jest tak wielki i zasobny, jak jeszcze do niedawna się wydawało. Żyje na nim garść białych 
otoczona morzem ludów kolorowych. Europa jest maleńkim półwyspem. Nie oddzielona od bezkresów Azji 
nieprzebytymi górami ani głębiami mórz, bogata i syta kusi obcych zdobywców. Dopóki siłą pociągową 
ludzkości był koń, a środkami transportu galera i wóz na drewnianych kołach, w granice jej wdzierały się 
tylko resztki szarańczy ze wschodu, już wycieńczone drogą; łatwo było się z nimi rozprawić. Ale moc 
Euiropy, jej kultura i cywilizacja, przekazane innym, stała się jej słabością. Siła rodzi zawiść — taki jest 
ludzki porządek rzeczy. Chcąc ją zachować, źródła jej należy strzec jak źrenicy oka. Gdyby Samson nie 
zdradził Dalili swej tajemnicy, nie ległby pod gruzami świątyni Dagona. Mocarna wczoraj Europa, 
zostawiona sobie, trzeszczy dzisiaj pod ciosami Moskwy. Jak straszny byłby jej los, gdyby nie odwaga i 
mądrość mężów tej Wyspy, którzy synami swymi zasiedlili całe kontynenty. W orbitę kultury europejskiej 
włączyli najżyźniejsze obszary świata. Stworzyli całkowicie nową cywilizację. I dzięki temu ją obronią. Na 
przekór wszelkim przepowiedniom!
„Ten Heine zbyt przesadnie utkwił mi w głowie — skarcił się Mr. Bancroft. — Wszystkie moje myśli 
skażone są jego przeklętą wizją, wprost obsesja. A przecież to produkt gorącej głowy. Facet musiał być 
porządnie egzaltowany i politycznie niewyrobiony, żeby w okresie słabnięcia mocarstwowej pozycji Rosji, 
potwierdzanego klęską w wojnie krymskiej, zakładać jej ekspansję na całą Europę”.
Czuł mętlik w głowie. Rześkie powietrze, po londyńskich smogach, zacinajkach deszczowych i ziąbie aż 
korciło do przymknięcia oczu i popuszczenia wodzy marzeniom. Izba, jak rzadko kiedy w komplecie... Na 
ławach rządowych plejada tuzów z wciśniętym w fotel Churchillem, patrzącym spode łba wzrokiem 
dumnego księcia wśród płazów, i lwa szykującego się do rozmiesienia ujadających psów... Obok niego łysy, 
w czarnym ubranku z haka i sztywnym kołnierzu Attlee, wyglądający bardziej na woźnego szkoły niż na 
przywódcę labourzystów; gruby, wiecznie spocony Ernie Bevin szepce coś do ucha wytwornemu Edenowi 
— jakie przeciwieństwo! Churchill, Eden i ta dwójka deputowanych świata pracy (strach pomyśleć, dokąd 
zaprowadziliby kraj, gdyby kiedyś przejęli władzę). Speaker wycisza rozgadane ławy poselskie. „Głos ma 
przedstawiciel okręgu Poormond, wielce szanowny sir Randolph!” Sir... Pięknie, pięknie, ale co im powie? 
Sześćset mózgownic uczulonych na patos, wrażliwych tylko na ból swej własnej głowy, bez cienia szacunku 
dla czyichś zasług, nieufnych, gotowych dla znalezienia dziury w całym, do przenicowania samego Pana 
Boga. Z czym do takich? Z pięknem ziemi poonmondzkiej albo wkładem jej synów w chwałę i wielkość 
Brytanii? Wzniosłe myśli, jakim poddawał się bezwiednie, uleciały i zostawiły po sobie zwątpienie, czy 
zrobi? dobrze wybierając się do Tima Wilkinsona. Ten filut wyczuje jak nic jego nastrój i nieźle sobie na 
nim użyje.
Przecinając ulicę spostrzegł obelisk wzniesiony ku czci poległych w wojnie krymskiej. Zatrzymał się i 
popatrzył. Niewysoki słup czworoboczny wciśnięty we wnękę wąskiej uliczki, ledwie rzucał się w oczy. 
„Wojna krymska... — Mr. Bancroft cofnął się w historię. — Brygada lekkiej kawalerii dowodzona przez 
lorda Lucana przeprowadziła tam legendarną szarżę na pozycje artylerii rosyjskiej, zdaje się pod Bałakławą. 
Potem rozegrano dwie czy trzy bitwy, pooblegano Sewastopol i Rosja, wielka Rosja, która czterdzieści lat 
wcześniej rozgromiła armie Napoleona, padła na kolana. Nierówny kraj. A Heine w tym czasie...”
Uczulenie na wizję poety przybladło. Jego śmierć zbiegła się z klęską Rosji. Wcale się temu nie dziwił.
— Polegli... Eupatoria... Krym... Ośmiu szlachetnych synów Poormond — z trudem odcyfrowywał 
porośniętą mchem, słabo widoczną inskrypcję.
Wyciosany ze zwykłego kamienia obelisk miał ze dwa jardy wysokości („fundatorzy — pomyślał 
sarkastycznie — piekielnie liczyli się z groszem!”), niewiele różnił się od słupa ogrodzeniowego. — Hm... 
— mruknął. — Rozpamiętywanie wojny, kiedy groźba już za plecami, nie jest w tym kraju popularne. 
Dobrze to wiedzieć.



II

Major Żeńskiej Służby Pomocniczej w Lotnictwie Królewskim, Jane Bancroft, wysiadła ze swego małego 
austina i pojechała do budynku dowództwa lotniska. Kroki Jane nie znamionowały pośpiechu. Przed 
zniknięciem w hallu rozejrzała się po pustym niebie.
Dzień był piękny. Pogoda taka panowała już piąty dzień z rzędu — doskonała do latania. Ale na lotnisku nic 
specjalnego się nie działo. Bombowce, otoczone mechanikami i służbami technicznymi, stały nieruchomo na 
swoich stanowiskach na skraju lotniska. Widziane z daleka wyglądały jak wielkie cygarzyska z 
przylepionymi skrzydłami, zbyt słabymi, aby je mogły udźwignąć w powietrzu, zanieść nad Europę i 
sprowadzić bezpiecznie z powrotem tu — do Scorton.
Dzisiejszej nocy niektóre skrzydła okazały się do takiego wyczynu rzeczywiście za słabe.
Mijając salę odpraw Jane spostrzegła oficera operacyjnego. Cofnęła się o dwa kroki i niezauważona 
obserwowała, jak na dużej czarnej tablicy z nazwiskami personelu latającego wypisuje coś kredą. Hali i sala 
świeciły pustkami. Z kantyny ani z pokoju dowódcy dywizjonu, majora Hundswella, nie słychać było 
zwykłego o tej porze gwaru. Nad całym lotniskiem, w barakach mieszkalnych załóg, w budynku dowództwa 
panowała cisza. Tylko na składowiskach bomb, oddalonych od zabudowań, rozładowywano wagony. Ale 
stamtąd również nie dochodził zgiełk pracy. Nie spieszono się. Wczesnym rankiem dywizjon wrócił z akcji. 
Do następnej mechanicy muszą dokonać niezbędnego przeglądu i konserwacji maszyn, ekipy techniczne 
zakwalifikować uszkodzone do naprawy albo na złom, a to jest czasochłonne. Ludzie muszą dostać sprzęt 
bezwzględnie pełnosprawny, w powietrzu nie ma żartów.
Zza oszklonych drzwi Jane śledziła ruchy oficera operacyjnego. Dzisiaj służbę tę pełnił łan — kapitan łan 
Fraser, prawie dwumetrowy, flegmatyczny Szkot rodem z Nowej Zelandii, który bez wysiłku dosięgał 
szczytu tablicy. W zwolnionym tempie, jak wszystko u niego, odczytywał z kartki nazwiska, szukał ich na 
tablicy i dopisywał z boku jedno słowo: missing. Capitan Bronisław Klosin — missing; Leutnant John Guide 
— missing; Major Archibald Hundswell — missing. Przy dwudziestu ośmiu nazwiskach oficer naniósł to 
słowo. Słowo-zagadka. Czytane w lewo czy w prawo nie zabija nadziei. Zaginiony. Nie zabity, ranny, po 
prostu nie powrócił do bazy. Może znajduje się jeszcze wśród żywych. Nie w powietrzu — na tak długo 
maszynie nie starczy paliwa. Ekipy ratownicze z Coastal Command wciąż jeszcze przeszukują morze. Jeżeli 
znajdą zaginionych, zawiadomią lotnisko.
Jutro tablica zostanie przepisana. W miejsce nazwisk z dopiskiem „missing” wpisze się nowe i znów będą na 
niej przez dwadzieścia cztery godziny po powrocie dywizjonu z kolejnej akcji. I tak wkoło, aż do 
iskończenia wojny. Miliony par młodych ludzi w Ameryce, Wielkiej Brytanii, w Krajach Wspólnoty i 
innych krajach, z błogosławieństwem rodziców lub bez, na swoją radość albo zmartwienie spłodzą dziś 
człowieka. Za dwadzieścia lat — jeżeli świat się nie opamięta — człowiek ten wciągnie mundur lotnika, 
inny człowiek wpisze go na czarną tablicę personelu latającego, a jeszcze inny przy jego nazwisku dopisze: 
missing. Słowo to prześladuje wszystkie lotniska w Wielkiej Brytanii. Jest utrapieniem kraju. Dość 
niezrozumiałym. Na pierwszy cel zmasowanych nalotów na Niemcy poszły zakłady lotnicze. 
Przeprowadzono dziesiątki ataków na główne ośrodki przemysłu lotniczego. Zdjęcia wykonane przez 
samoloty rozpoznania pokazują je w gruzach. A przeciwko bombowcom wylatują wciąż nowe formacje 
myśliwców. Skąd Luftwaffe je bierze?
Niemcy już nie są w stanie napadać z powietrza na Wyspę, ale skóry swojej nie dają bezkarnie. Alianccy 
lotnicy przyznają zgodnie, że myśliwce wroga nie rejterują. Biją się z pogardą śmierci. Są dobrze 
wyszkoleni. Wczoraj w ciągu dnia zestrzelili sto sześćdziesiąt pięć amerykańskich latających fortec, ubiegłej 
nocy prawie sto lancasterów Royal Air Force nie wróciło do baz. W przeciągu jednej doby przy dwóch 
tysiącach nazwisk Amerykanów, Brytyjczyków i Polaków dopisano „missing”. Szczyt sukcesów niemieckiej 
obrony czy zapowiedź jeszcze większych strat? Lotnicy na ten
temat się nie wypowiadają. Robią swoje i milczą. Co myślą, tego nie mówią.
Ale ludzi nie zabraknie. Szkoły Załóg Bombowych pracują bez zahamowań. Co sześć miesięcy wypuszczają 
zastępy nowych lotników. Fabryki samolotów pracują coraz wydajniej. Po katastrofie Francji Wielka 
Brytania miała tyle samolotów, ile obecnie produkuje w tygodniu. Hitlerowska propaganda nazwała Wyspę 
„pływającym lotniskiem”. Stacjonuje na niej kilkadziesiąt tysięcy samolotów. Drugie tyle, z bratku miejsca, 
leży zdemontowane na drogach dojazdowych. Tej masy bombowców nie da się praktycznie zestrzelić. 
Gdyby bitni myśliwcy niemieccy wypruli z siebie wszystkie siły, nic nie uchroni ich miast przed atakami 
coraz większych armad powietrznych.
Po ostatnim „missing” oficer odłożył kredę. Koniec. Do następnej akcji. Jane nie mogła się doczekać jego 
wyjścia. Od powrotu dywizjonu minęło dziesięć godzin. Nie potrzebowała objaśnienia, co te godziny 
przełożone na język załóg lancasterów znaczą. Myśliwcy nielitościwie z nich sobie pokpiwają. Nazywają ich 
„kierowcami autobusów”. Nie pamiętają tylko, że wielkie dni lotnictwa myśliwskiego trwały niedługo, 
„autobusiarzom” zaś przyjdzie latać — bez osłony myśliwców — do końca wojny. Chłopcy wracają z akcji 
nerwowo wykończeni. Nadrabiają minami jak mogą, ale tak po prawdzie to nadają się tylko do łóżka. 
Majora Hundswella, dowódcę dywizjonu, Jane znała równie dobrze jak wszystkich innych. Wysoki, silnie 
zbudowany i jak na Kanadyjczyka bardzo małomówny. Widywała go na dispersalu, na odprawach, w 
hangarach. Nie było dnia, aby gdzieś jego zamyślonej twarzy nie widziała. Rzadko kiedy słyszała go 
mówiącego. Hundswell przejął dywizjon przed czterema miesiącami. Odbył w tym czasie dwanaście lotów 
bojowych, misja wczorajsza była trzynasta. Brenda Eaton, którą poślubił przedwczoraj, namawiała go do 
wzięcia urlopu. W Scarborough o tej porze jest dużo wolnych miejsc. W okresie od świąt Bożego 
Narodzenia do Nowego Roku trudno wcisnąć tam palec, a teraz mogliby w spokoju spędzić miodowe dwa 
tygodnie. Ale Hundswell chciał skumulować urlopy za rok bieżący oraz przyszły i młodą żonę przedstawić 
rodzicom w Toronto.
Ciekawe — zastanawiała się Jane — jak emocjonalna Brenda poradziła sobie z tak mało komunikatywnym 
człowiekiem. Wiele spraw między ludźmi można załatwić bez słów. Pewne jednak — między kobietą a 
mężczyzną — muszą być powiedziane. Bezwzględnie muszą. Margaret myśli inaczej. Słowa? Wszystko 
zaczyna się słowami, a kończy milczeniem. Do licha z gadaniem, kiedy potrzebne są czyny... Można i tak. 
Chyba można, skoro Margaret tak mówi. Czy ona jednak wie, jak bardzo się tym zuboża? Gatunek ludzki, 
jej zdaniem, trapiony jest przez dwa głody: fizjologiczny i seksualny. Jeden i drugi żądają zaspokojenia. 
Kiedy przemawia pierwszy głód, drugi milczy kamieniem. Ale tylko na czas przemowy pierwszego. Zaś 
człowiek w tak wysoko cywilizowanym kraju jak Anglia nie cierpi na głód fizjologiczny... A poza tym 
natura okropnie sobie pokpiła z kobiety. Wyposażyła ją w wyrozumiałość dla innych, wytrzymałość na 
cierpienia, krowią mleczność i w rzecz najokropniejszą: potrzebę przenoszenia swych uczuć na innych. Na 
osłodę dała jej piękne ciało, mężczyźnie zaś wrażliwość na piękno. Wstrętna natura! Jak długo ciało kobiety 
jest piękne? A te bydlaki, całe swoje życie uganiają się za pięknem. I co, mają kobiety te kilka młodych lat 
przegapić?
Wulgarne, ale Margaret taka jest. Samolubna, despotyczna, wyniosła. I chyba piękna. Mężczyźni się o nią 
ubiegają. Jest ich wokół niej zawsze rój. Dają jej to, co od niej biorą — wymiana doskonała, lecz czy 
całkowita? A marzenia, nawet te nie spełnione? A pragnienia wdarcia się w myśli ukochanego człowieka? 
To, czego w mężczyźnie szuka Margaret — tyle nasłuchała się od Brendy o wspaniałości tego aktu — też, 
lecz jako składnika bogatej całości. Nie inaczej.
Drzwi do pokoju majora Hundswella były nie domknięte. Sala odpraw i hali ciągle świeciły pustką. Pchnęła 
je lekko. Pokój nie różnił się od innych kwater. Żelazne łóżka, szafki na rzeczy, nieduże stoliki; major 
zajmował go wspólnie ze swoim drugim pilotem, Australijczykiem. Spartańsko mieszkała ta dwójka 
przedstawicieli bogatych Krajów Wspólnoty. Z oszkolnej szafki wyglądał .spory zapas whisky, koniaku. 
Butelki tworzyły przyjemną mozaikę kształtów i kolorów. Z półek nad łóżkiem Kanadyjczyka przeciw-
stawiały im się trzy szeregi książek. Wśród nich Whitman, Byron, Wergiliusz, Tacyt, Goethe... „Ciężkie 
rzeczy!” — pomyślała Jane. Te nazwiska i Brenda... Któż by go o to posądzał? Uwagę jej przyciągnął 
otwarty zeszyt nakryty wielką popielniczką. Bezwiednie ją odsunęła.
Później czuła się jak złodziej; nigdy nie popełniła czegoś tak niestosownego. Szukając zakwalifikowania 
swego czynu, pogrążała się w winie coraz bardziej. Wdarła się na obcy teren, więcej — przywłaszczyła 
sobie czyjąś tajemnicę. Prawdopodobnie skrzętnie ukrywaną przed ciekawskimi oczami, skoro nawet Brenda 
nic o tym nie wiedziała. A jednocześnie odkryła prawdziwe oblicze małomównego majora Hundswella, 
który przed startem do swego ostatniego lotu zanotował: „...Biorę udział w największym szaleństwie białych 
ludzi. Jestem już zmęczony. Ale jeżeli przyczynię się w jakiejś cząstce do opamiętania ludzkości, nie szkoda 
mi siebie”.



III

— Boże drogi, Ran, sprawiasz mi niespodziankę! Gdybym cię nie znał, gotów bym pomyśleć nie wiadomo 
co. Mam nadzieję, że tym razem przysiądziesz fałdów. Tak rzadko przebywasz w Poormond, że ludzie 
gotowi jeszcze zapomnieć, jak wyglądasz. A to w polityce — Wilkinson pogroził gościowi palcem — może 
się zemścić.
Do tego przydługawego wstępu dorzucił pytanie o pogodę w Londynie i zdrowie rodziny.
„Co go tutaj nakierowało? — próbował wyczytać z uśmiechniętych oczu Bancrofta. — Odstrzelony jak na 
przyjęcie dyplomatyczne, musi mieć coś w zanadrzu”.
Zazdrościł mu postawy starego dowódcy wojsk w polu, nonszalanckiej elegancji tak bardzo działającej na 
wyobraźnię małomiasteczkowej klienteli wyborczej. Byle jak zarzucony płaszcz, na żyletkę wyprasowane 
spodnie, wyświecone kuty, nieodłączna purpurowa muszka, na głowie cylinder albo, w zależności od okazji, 
melonik, w butonierce kwiat — Bancroft. Jak długo go zna, zawsze taki sam. Jak gdyby czas się go nie imał. 
Wyniosły torys! Chętnie by się zamienił z nim przeszłościami. Dałby mu swoją — kątem wynoszonego 
bękarta, poganiacza oślepłych koni w durhamskich kopalniach węgla, popychadła sklepowego, objazdowego 
kramarza — za jego przeszłość od szczeniaka hołubionego wytwornisia. Urodzenie i szkoła. Kosztująca 
krocie pieniędzy plus apanaże, stroje, kluby... Jego córki, Ann, nikt nie traktował wyżej od zwykłej eks-
pedientki, choć kantem w banku ,na pewno górował nad rezerwami Bancrofta. Gdy Margaret Bancroft 
pokaże się w mieście, mężczyźni pieją zgodnym chórem: „Zgrabna, powabna... A jakie ma rączki!” 
Ponieważ jest córką członka Parlamentu, nikt nie powie, co ona w te piękne rączki najchętniej bierze... 
Dziwka! Podobno w dłoni kobiety zawarte są proporcje jej ciała. Smukłe dłonie — smukłe ciało. Piękne 
dłonie — piękne ciało. „Dłonie takie rosną setki lat...” — rzuciło bezczelnie to wycieradło w twarz jego 
pracowitej Ann. Całe pokolenia kiwające palcem w bucie płodzą bachory o pięknych dłoniach. Równość, 
wolność. Britania vivat, crescat, floreat! Ich Brytania, Brytania delikatnych rąk.
„Takiej Brytanii nie chcemy! — grzmiał z trybuny wyborczej kandydat do Parlamentu z ramienia Partii 
Pracy na okręg Poormond, Wilkinson. — Szczyt wielkości osiągnęła Anglia, kiedy uchodziła za kraj małych 
sklepikarzy, kiedy kapitan statku był równocześnie i żeglarzem, i kupcem. Większe zyski osiągał zawsze 
najlepszy, to naturalne. Ale kiedy ten zabiera się do rugowania z rynku słabszych, aby ich potem kupić jako 
najemną siłę roboczą — na taką Brytanię się nie zgadzamy. Kumulacja kapitału handlowego i eliminowanie 
drobnego kupiectwa jest zabijaniem inicjatywy prywatnej, tej specyficznie angielskiej siły rozwoju społecz-
nego. Wielkokapitalistyczna, na wzór amerykański, komasacja handlu jest niczym innym jak 
ubezwłasnowolnieniem kupiectwa, tyle że nie firmowanym przez państwo, a bezosobowe korporacje. Jest to 
milowy krok na drodze do pełnego zniewolenia społeczeństwa. Cal dalej zaczyna się komunizm!”
Był to wtedy głos wołającego na puszczy. Ludzie chętniej nadstawiali uszu na tromtadrackie przywoływanie 
przez Bancrofta przeszłości. Poormond było stuprocentową twierdzą konserwatystów. Tysiąc lat historii, 
zamek, rzesze turystów, hotelarze, drobni farmerzy; wystarczył najmniejszy podmuch z lewa, a portki za-
latywały strachem. Wszystkim, co stali o milimetr na lewo od liberalnego centrum, zatykał gęby ten 
pompatyczny wiktoriańczyk upiorem likwidacji wszelkiej własności prywatnej, aż do upaństwowienia żon 
włącznie, jako rzekomo jest w Rosji, i niemieckimi obozami koncentracyjnymi. Takiej klienteli wyborczej 
dałby radę każdy, byle z etykietką prawicy w klapie. ancroft idealnie się do tego nadaje. Ze swoją figurą 
zwycięskiego lorda Kitchnera pod Omdurmaoem, cytatami z Kiplinga, — zresztą pod tym względem nie 
ustępuje on niczym Churchillowi. Ciekawe — chwytał się na tym Wilkinson — że sam jego widok podcina 
mi jeżyk. Czyżby tacy wynosili władzę już z łona rodzicielki?
— A jak Clement się sprawuje? — zasypywał go pytaniami. — A nasz teoretyk, Laski? Czy aby nie za 
bardzo pozwalają Winstonowi na bujanie w obłokach?
Mr. Bancroft uprzejmie go słuchał. Lepszego audytorium nie mógł sobie wymarzyć. Frytkarka spod zamku, 
pani Norton, szykowała się do wtrącenia swoich trzech groszy; gruba pani Rosemary Lane, której gracko 
ustąpił miejsca w przejściu, zawróciła do środka. Takich trąb jerychońskich było w sklepie więcej. Nie minie 
godzina, jak po miasteczku gruchnie wieść: Randolph osobiście interesuje się życiem mieszkańców! 
Sprawdza zaopatrzenie sklepów!
Ostatnio był tu chyba z trzy lata temu, po upadku Francji. Małżonka namówiła go — po dziś dzień nie może 
tego sobie darować — do zrobienia zapasów żywnościowych. On — wzorzec solidności obywatelskiej, i 
zapasy, kiedy naród w zagrożeniu. Ale jak to z kobietami... „Ran, proszę, nie upieraj się! Ci wygłodniali 
Niemcy, jak tu wpadną, gotowi wykupić wszystko: sam mówiłeś, że oni nie mają masła, tylko same 
armaty!” Okazało się, że nie był jedynym, który uległ; zresztą rząd, zajęty zmianą gabinetu po ustąpieniu 
Chamiberlaina, nie wydał zakazu, nie działał więc aspołecznie. Ale kac pozostał. Żeby się go pozbyć, złożył 
sobie solenne przyrzeczenie, że choćby sami Marsjanie szykowali się do inwazji na Wyspę, stopa jego nie 
stanie w żadnym sklepie. W tej wzniosłej chwili zapomniał o alkoholu. Przeszedł wówczas ciężką próbę. Ale 
ją wygrał. Pokonał swoją słabość i z przyrzeczenia nie wyłączał sklepów z napojami wysokoprocentowymi. 
Zadowolenie było tym większe, kiedy okazało się, że zapas butelek w piwnicy wystarczy na pół nowej 
wojny światowej... Częścią uwagi penetrował półki z towarami i przyrównywał je do sklepów londyńskich, 
tych z ciasnych uliczek przyległych do Chester Square, Piccadilly Circus. Całkiem nieźle prezentowała się 
własność Tima Wilkinsona, największego kupca artykułami delikatesowymi w Poormond. Pod względem 
zaopatrzenia, na ile się orientował, różnic nie spostrzegł.
Z Atlantyku, basenu Oceanu Indyjskiego wymieciono nieprzyjacielskie łodzie podwodne, flota w jedną 
stronę wozi wojsko, w drugą żywność i surowce. Do tego obrotni jankesi wykorzystują hossę i pozbywają 
się bubli. Podatnik płaci, niech ci przeklęci kolonizatorzy żrą, póki lease-lend działa — zdają się myśleć i 
czyszczą swoje magazyny na całego. Niedawno przysłali kilka statków z osprzętem dla koni i białą bronią 
pamiętającą czasy generała Granta. Wystarczy tego do sformowania kilkudziesięciu szwadronów kawalerii. 
„Bierzcie, przyda się. Końca wojny nie widać, a nie wiadomo, gdzie przyjdzie wam jeszcze wojować...” To 
samo z żywnością. Nie brakowało na ladach wysuszonych na drewno kiełbas kanadyjskich grubości 
ramienia, na których zęby trzaskają jak na żelaznych prętach, połci łykowatej wołowiny teksaskiej, owoców 
cytrusowych ani cudu dwudziestego wieku — sproszkowanych jaj made in USA. Cwaniacy amerykańscy 
zarzucili rynek również swoją whisky, a nawet podrobionymi koniakami francuskimi. Chce rząd rzeczy 
dobre, musi brać i to. Soczystym bekonem duńskim, polskim, pysznym masłem holenderskim, francuskimi 
serami zażerają się Niemcy. Do czasu. Brytyjczycy potrafią zacisnąć pasa. Ludzi takich nie można rzucić na 
kolana.
Wzruszyło go okazywane mu zaufanie klientek jako przedstawicielowi w Parlamencie. Pani Higgins, której 
syn poszedł na dno Pacyfiku wraz z zatopionym przez Japończyków pancernikiem „Repulse”, spytała o 
zdrowie rodziny królewskiej... Prosiła o zapewnienie monarchy, że poormondczycy, gdyby Niemcy albo 
Japończycy wylądowali na Wyspie, staną do walki jak jeden mąż. Kobiecina, na którą trzeba spojrzeć trzy 
razy, żeby raz ją zobaczyć, a serce lwa. Pani Quarrelsome, przeciwniczka labourzystów, torysów i liberałów, 
wystawiająca od lat swoją kandydaturę jako niezależna (piekielnie agresywna i politycznie wyrobiona 
osóbka) zaatakowała go za odstąpienie Amerykanom wysepek na Morzu Karaibskim w zamian za 
pięćdziesiąt kontrtorpedowców. — Haniebna wyprzedaż Imperium! — nazwała transakcję. — Rząd nie miał 
prawa tego czynić bez uprzedniego uzyskania zgody Parlamentu. Ponieważ tak nie postąpił, już teraz 
informuję pana, że sprawę podniosę podczas przyszłej kampanii wyborczej! — Wspaniała lekcja postawy 
obywatelskiej i świadomości praw. Jawne wyrażenie opinii, a potem ludzkie: — Chwała Bogu, że 
bombardowania Londynu się skończyły. To musiało być potworne, nie zazdrościłam panu.
Rozczuliła tym Bancrofta. Takiej solidarności nie znajdzie się nigdzie na świecie, dałby za to głowę. Nie 
żałował drogi ani fatygi.
Pyszny ten Wilkinson z wygrywaniem jego obecności w sklepie. Bancroft pamiętał go jeszcze ze 
szczenięcych lat. Było to w tysiąc dziewięćset ósmym roku, jak zajechał do miasta jednokonną budą pewien 
zabawny typ. Welwetowe spodnie z wypchanymi kolanami wciśnięte w cholewy zdartych butów, wytarta 
kamizelka ze świecącymi guzikami zapinana na boku, zmierzwione kędziory z baczkami do szczęk, oczy... 
To nie były oczy. Do końca życia nie zapomni tych gorejących ogników bezdomnego kundla. Dodać do tego 
jarmarczne breloki, fantazyjny bat, którym strzelał jak z colta, i głos, tak samo nie do zapomnienia jak oczy. 
Odbijający się o kamieniczki rynku, błagalny i nieustępliwy: „Śli-imaki!... Go-o-rą-ce!... Na hiszpańskim 
winie gotowa-a-a-ne!... Śli- ...” Obraz nędzy i niepoddawania się losowi. Pstry napis na budzie z płótna 
żaglowego informował:

TIMOTHY WILKINSON and Co.
PRZEDSIĘBIORSTWO PRZETWÓRCZE
DARÓW PANA MÓRZ, NEPTUNA
(bez praw wyszynku)

— Hej, kudłaty, dlaczego ogłaszasz się z dodatkiem „and Co.”? 
— Bo wspólnikiem przedsiębiorstwa jest mój koń, Glorius. A poza tym upraszam się o więcej szacunku. 
Jestem przedsiębiorcą, nie błaznem.
— Hardyś. Nadajesz się do armii kolonialnej, tam będziesz panem.
— Czyim kosztem, łaskawco?
Mr. Bancroft z zaciekawieniem śledził manewry tego dickenscwskiego typa. Jego pierwszym stanowiskiem 
handlowym był narożnik osiemnastowiecznego ,,Teatru Królów Anglii”. Ale przepędził go stamtąd świętej 
pamięci ojciec pani Norton. Ślimaki gotowane na winie, smakowite, nie woniejące rybim tłuszczem okazały 
się groźną konkurencją dla frytek. Nie mając innych podstaw, zaskarżył go o zanieczyszczanie przybytku 
kultury przez wspólnika przedsiębiorstwa, Gloriusa. Wilkinson przeniósł interes do wnęki Starej Bramy na 
wyboistym Cornforth Hill, potem widziano go w kilku innych punktach miasta, aż jednego dnia 
wywędrował poza jego obręb — przed główny wjazd do Battery Canupu. Frytkarze z pobliskiego Catterick 
podnieśli alarm:
— Brudny przybłęda! Zasmrodzi całą okolicę!
— Ale jest w prawie, uczciwie płaci podatki. Sprawdzaliśmy to w magistracie — odrzekł komendant obozu, 
generał lord Baden-Powell.
— Jego szkapa jest chora! Zarazi konie armii i zwierzęta domowe!
Założyciel światowego skautingu, generał lord Baden-Powell, zawisł swoimi szarymi oczami na tłustych 
gębach kupczyków.
— Dla mnie koń, mości panowie, to nie mniej jak człowiek — powiedział. — Że zwalczacie konkurenta, 
rozumiem. Ale atakować biedne i do tego chore zwierzę...
Następnego ranka Glorius nie wstał więcej do zaprzęgu. Żołnierze z Battery, którzy tę scenę widzieli, nie 
mogli tego zapomnieć. Oglądali Hioba żegnającego najdroższą istotę. Potężna burza z piorunami, jaka się 
zerwała, przytrzymała ich w kwaterach. Z nieba lało ogniem i wodą jak na skończenie świata. Łagodny jar 
między obozem a Catterick w godzinę zamienił się w rwącą rzekę nie do przebycia. Kiedy się tam 
przedostali, zastali już tylko pagórek świeżo skopanej ziemi i opuszczony wóz. Wystawili przy nim wartę i 
czekali powrotu „Kudłatego”. Upłynęło sześć pustych dni. Wrócił siódmego. Wynędzniały, z oczami zbója 
zdecydowanego ma walkę do ostatniego, zaprzągł się do wozu i z ich pomocą wciągnął go na środek placu 
Rynkowego w Poormond, I tam już został.


W ciszy kantorka na zapleczu sklepu, przerywanej tykaniem starego zegara, Mr. Bancroft, wciąż pełen 
dobrego samopoczucia, zwierzał się:
— Gdy przypomnę sobie ciebie z tamtych lat, jestem dumny z naszego kraju. Przybyłeś do Poormond — co 
tu owijać w bawełnę — na kolanach, a dzisiaj jesteś prima persona kupiectwa miasta, człowiekiem 
zamożnym i szanowanym. Ktoś płytko biorący sprawy widziałby w tym rezultat twojej zaradności życiowej 
i niczego więcej. A tak nie jest. Zaradność, owszem, gdyby jednak nie warunki społeczne panujące w 
naszym kraju, kito wie, jak by to było. Osiągnąłeś dużo, a sięgasz jeszcze wyżej, brawo! My, Anglicy, bez 
względu na pochodzenie, rodzimy się z inicjatywą. Droga, jaką pokonałeś, przynosi ci zaszczyt. Gratuluję. 
Zmieniłeś się nie do poznania. Gdy pomyślę o twoim wozie... Pamiętasz jeszcze Gloriusa?
— Dajmy pokój wspomnieniom — uciął Wilkinson. — Mówisz, ze się zmieniłem... Jeżeli mam być szczery, 
to nie mogę powiedzieć tego o tobie. Ty, Ran, nic się nie zmieniłeś! — ciągnął zdziwiony stanowczością 
swego głosu. — Upłynęło prawie czterdzieści lat, jak spotkaliśmy się na rynku, a ty wciąż jeszcze tam stoisz 
i z pozycji pana oglądasz błazna produkującego się na arenie. Minę miałeś rozbawioną, pamiętam ją dobrze. 
I wcale zamyśloną, jak być powinno. Przyglądałeś się nędzarzowi. Wtedy jednemu z licznych i wcale się nie 
zastanawiałeś nad paradoksalnością widowiska. Przecież ono rozgrywało się w najbogatszym kraju świata. 
Ze wszystkich kontynentów napływały skarby, za które można by wyżywić mieszkańców wielu talkich wysp 
jak nasza, a złotem wyplastrować ich domy. I gdzie te bogactwa się podziały? Czy potonęły w drodze? Albo 
za przyczynkiem złych czarowników przemieniły się w zwykły piasek? W Indiach żyje pół miliarda ludzi, z 
których corocznie kilka milionów pada z głodu, gdyż najlepsze kąski z ich stołu ładowane są na nasze statki; 
to samo dzieje się z wieloma innymi narodami Azji, Afryki, z mieszkańcami — żaden Brytyjczyk z 
wyższym wykształceniem nie powie ci od ręki, ile setek całych archipelagów Pacyfiku, Atlantyku, Oceanii, 
diabeł wie, czego jeszcze! Sama Australia, którą skolonizowaliśmy przy pomocy najtańszej siły roboczej — 
więźniami, może stworzyć raj na ziemi dla połowy Europy; tylko terytorium Kanady jest czterdzieści razy 
większe od Zjednoczonego Królestwa... Zbudowaliśmy Imperium-Kolos. Gdy patrzę na mapę świata, dostaję 
oczopląsu od purpury — koloru naszych posiadłości. Odruchowo ponosi mnie duma: nasze! Że wydarte 
innym? Nie jesteśmy zbyt sentymentalni, a przy tym tak przywykliśmy do panowania, że nie wyobrażam 
sobie inaczej. Ale zawsze jątrzyło mnie jedno: gdzie te niezmierne bogactwa się podziewają? Kto je sobie 
przywłaszcza, że wśród nas, wybrańców świata, znajdują się nędzarze? Pytanie żarło mnie od pętaka. Im 
więcej myślałem, tym mniejszy się czułem. Paradoksalność zjawiska obezwładniała mnie. Największe, 
najbogatsze imperium świata, i jego obywatel... Pan życia i śmierci dla setek milionów kolorowych ludów, i 
wierny poddany Jego Królewskiej Mości na rodzinnej ziemi... Kpina z logiki czy skutek istniejącego 
porządku społecznego? Nędzarzom w Rzymie rozdawano chleb i urządzano circenses, tutaj — Śli-i-maki!... 
Buntowałem się. Przecież niczym się nie różnię od innych obywateli Korony! — myślałem. A jednak się 
różniłem. Rozwikłanie zagadki zajęło mi sporo czasu. Błądziłem. Odpowiedzi szukałem najpierw u Boga, 
później w ludzkich sercach, gdy tymczasem ta leżała w książkach. Dopiero one objawiły mi mechanizm 
podziału dóbr doczesnych.
Uspokoję cię: nie jestem rewolucjonistą. O mojej porze życia na to już za późno. Ale istniejący ład mi nie 
odpowiada. Chciałbym dokonać korekty. Dawniej, kiedy jedynym źródłem zysku była ziemia, panowie 
zagarniali jej owoce, zostawiając ludowi uprawę. Dzisiaj to samo jest z fabrykami, jutro zabiorą się do 
drobnego handlu Nie dopuścimy do tego. Ty, Ran, tkwisz wciąż w epoce wiktoriańskiej, choć to już 
przeszłość, i słowa moje dźwięczą ci w uszach pewnie „Międzynarodówką”. Twoimi kategoriami myśli w 
tym kraju jeszcze wielu. Wydaje im się, że po wojnie wystarczy ludzi postraszyć babokami i wszystko wróci 
do starego porządku. Waszego porządku. Sromotnie się mylą! Do nich niestety należy sam Churchill. Jednak 
jemu się nie dziwię, ten przecież nigdy nie rozumiał człowieka z ulicy.
Wyobrażam sobie, jak w duchu musisz się śmiać. Wędrowny błazen, pospolitak, który dzięki 
wspaniałomyślności możnych dorwał się do pełnego stołu — bo z pewnością takie jest twoje widzenie 
przyczyn przemian społecznych w tym kraju, tupie nogą i woła „nie damy się!” Śmiej się. Na zakończenie 
powiem ci coś, to dopełni ci obraz mojego rozumowania i będzie zaskoczeniem chyba większym od 
wszystkiego, co usłyszałeś. Byłoby dobrze, gdybyś ty — „jedna pięćsettrzydziesta część ciała 
ustawodawczego Wielkiej Brytanii”, jak kiedyś zgrabnie wymierzyłeś wagę członka Parlamentu — tym i 
owym facetom z Izby to podsunął: Obecna wojna rozgrywa się na morzach, lądach i w powietrzu. My i 
Amerykanie, nieważne dlaczego, wojujemy w powietrzu i na wodzie, zostawiając Rosjanom ląd. Jeżeli z 
dotychczasową uporczywością będziemy trzymać się tego podziału, pewnego pięknego dnia ujrzymy 
czerwone flagi z tamtej strony cieśniny Dover... A wtedy krecha z wami, panowie, z Imperium i z nami, 
sklepikarzami. Pomyśl o tym, nudząc się w Londynie.
Odprowadzając gościa przed sklep Wilkinson zatoczył ręką krąg wokół placu Rynkowego.
— Oto moja Anglia — powiedział. — Przyjrzyj się jej dobrze. Poza kościołem Świętej Trójcy i Krzyżem 
żadnych tu wielkich budowli ani stodół towarowych na modłę amerykańską. Gdzie spojrzysz, hoteliki, 
knajpki, sklepiki, a wszystko Wie same jak pięćdziesiąt czy sto lat temu. Tam, na lewo, stary Dinsdale wy-
ładowuje połcie baraniny i wcale się nie boczy na podglądającego go zza okna konkurenta, Coburna, ci dwaj 
natomiast nie mają nic przeciwko przedzielającej ich kooperatywie farmerów sprzedających własne mięso 
we własnym sklepie; w bliskim sąsiedztwie, prawie okno w okno, wystawia tekstylia i galanterię pięciu kup-
ców; to samo z piekarzami, knajpiarzamd i innymi, nie mówiąc o właścicielach sklepów z artykułami 
spożywczymi, których tylko na placu Rynkowym usadowiło się sześciu. Wszyscy współżyją ze sobą zgodnie 
i, jak długo tu jestem, nie pamiętam, aby jeden nie uchylił kapelusza przed drugim. Wojują pomiędzy sobą o 
klienta, to naturalne, ale spróbuj zaatakować któregoś, a wszyscy jak jeden mąż staną w obronie 
zagrożonego. Tak było za dziada pradziada i tak jest dzisiaj. Ta Anglia małych, samodzielnych kupców 
zdobyła świat. Jej śmierć byłaby końcem Wielkiej Brytanii, takiej, jaką kochamy. Pamiętaj!
Popatrzył z czułością na jedno- i dwupiętrowe kamieniczki otaczające rynek. W każdej biło czyjeś kupieckie 
serce. Oknami wystaw wabiące przechodnia, rzadko uzewnętrzniające swoje radości i bóle, angielskie. On 
— przybłęda z durhamskich kopalń — jest ich ostoją. TIMOTHY WILKINSON and Co. 
PRZEDSIĘBIORSTWO PRZETWÓRCZE DARÓW PANA MÓRZ, NEPTUNA...
„Jakąż drogę pokonałem! — myślał z dumą. — Zdobyłem majątek i szacunek. Uczciwą pracą zdobyłem. 
Pracą od rana do późnej nocy, w świątki i piątki, pełną samozaparcia, liczenia tylko na własne siły. A ten 
elegancki pan patrzy na mnie ciągle jak na byle wyrobnika. Dzisiaj przekonał się, co w starym Timie siedzi.
Bariera pękła, mój dobrodzieju. Coś, co zawsze wiązało mi przy tobie język, zniknęło! Byłoby nieźle 
pokazać ci to w szerszym gronie...”
— Cech Kupców Kolonialnych i Galanteryjnych zbiera się na dorocznym posiedzeniu — odezwał się na 
pożegnanie. — Jednym z punktów programu będzie wybór nowego prezesa Cechu. Lipton jest już stary, 
mało ruchliwy, szczególnie tu — stuknął się w czoło — musimy wybrać kogoś obrotniejszego. Dosyć mam 
uganiania się za towarem. Personel sklepu wymaga też oka, a i o przyszłości trzeba pomyśleć. Ty jesteś tu 
coraz rzadszym gościem, nie wiesz, co w trawie piszczy, a piszczy niezgorzej. Wojna powoli zbliża się do 
mqty. Obecne racjonowanie podstawowych artykułów, które sprowadza handel do zwykłej dystrybucji, 
skończy się i wówczas wrócą stare lansady przed klientem — nie dla mnie te honory. Ale być tam trzeba. 
Chcąc się liczyć, trzeba przerobić ten doroczny cyrk i na koniec zjeść wspólnie obiad. Kuchnią podjęła się 
zająć pani McGuinness. Boże, miej w opiece mój żołądek, już mnie raz pokarało być jej gościem... A może 
zechciałbyś nas zaszczycić swoją obecnością? Mnie osobiście, jako wiceprezesowi Cechu, sprawiłbyś wielką 
przyjemność.



IV

Perony dworca kolejowego były tak zatłoczone wojskiem, że ledwie się wydostał na ulicę. Całą drogę z 
Londynu jechał na stojąco. Z biletem pierwszej klasy w kieszeni... W Petertorough i York, jedynych stacjach 
podróżnych, do pełnego ekspresu władowało się tylu Amerykanów, że palcem nie mógł ruszyć. Ale to nie 
było najgorsze. Na wysokości Lincoln pewnej korpulentnej pasażerce w środku wagonu zachciało się siusiu. 
Ludzka sprawa, Kendall to rozumiał i szczerze dopingował jej wysiłki przedostania się do ubikacji. Po 
półgodzinnym przepychaniu dzielna kobieta dotarła do niego i tam, przy gromkim aplauzie umundurowanej 
tłuszczy, skapitulowała...
Szokujące warunki podróżowania. Gdyby nie obecne przeżycie, nie dałby wiary, że wojna może 
doprowadzić do takiego nieposzanowania umowy o przewóz pasażera, jaką jest wykupiony bilet.
Wszędzie coraz tłoczniej, a prasa podaje, że zza Oceanu przybywają ciągle nowe oddziały. Właściwie 
powinien był się tym cieszyć. Jak by ta podróż wyglądała, gdyby w drogę wybrał się na przykład za rok.
Spojrzał w dół ulicy, po Obu stronach zabudowanej szarymi, przycupniętymi jeden do drugiego domkami 
robotniczymi. Słynny Darlington. Miasto, które wprowadziło świat w erę kolei żelaznej. Po tych 
bezbarwnych ulicach chadzał budowniczy pierwszej lokomotywy, George Stephenson.
— Okropna dziura! — ulżył sobie na głos. — Czy świat przynajmniej wie, ile ma jej do zawdzięczenia? — 
Hej, hej! — skinął na taksówkarza. — Daleko stąd do Battery Campu?
— To zależy, szanowny panie.
— Od czego?
— Środka lokomocji, szanowny panie. Pieszo zabierze to panu... — taksówkarz zlustrował tykowatą figurę 
Kendalla — powiedzmy cztery godziny, pociągiem — godzinę, a moją poczciwą Starą — dwadzieścia 
minut.
Kendall powstrzymał się od przekleństwa. „Nie tylko kolej sobie pozwala” — pomyślał. Sięgnął do klamki. 
— Jedziemy.
— Wolnego, szanowny panie ! — zatrzymał go taksówkarz. — Pan pytał o odległość, odpowiedziałem. A do 
Battery nie pojadę. Tam na drogach pełno Amerykanów i Polaków. Ani moja Stara, ani ja nie zamierzamy 
nawiązywać z ich czołgami kontaktów.
Kendall przełknął nerwowo ślinę. Polacy... Tylko trzynaście mil stąd... Obleciał go chłód jak przed 
spotkaniem z wrogiem. Żałował, że nie skorzystał z okazji, alby tego słowiańskiego amanta Peggy zobaczyć 
wcześniej.
Obszedł miasto pieszo. Gdzieś tu albo w Poormond ma zamieszkać kwiat rodziny i przedsiębiorstwa Patrick 
Moore and Co. Zatłoczone ulice nie zapowiadały powodzenia jego misji. Znaleźć w tym tłoku domek 
przyzwoity, stojący na uboczu, nie aa duży, nie za mały, taki w sam raz dla mojej... — Hm — posapywał 
niewesoło — trudne zadanie.
Miasto wywarło na nim fatalne wrażenie. „Tyle o nim huku w książkach, a dziura. Na dobrą sprawę 
przeleciałbym je tam i z powrotem w godzinę — myślał Kendall popijając poobiednią kawę w restauracji 
hotelu King’s Head.
Swoim zwyczajem przed wyjazdem sprawdził foldery informacyjne o mieście. „Darlington, słynne we 
współczesnym świecie centrum przemysłowe — szczególnie w królestwie gigantycznych odlewów — 
legitymuje się stałym rozwojem od czasu, kiedy to Edward Pease wraz z George Stephensonem zaplanowali 
pierwszą w świecie publiczną kolej żelazną, łączącą Darlington ze Stockton. Edward Pease, pionier 
publicznej kolei żelazne], miał podobno rzec Stephensonowi...”
— W królestwie gigantycznych... — żachnął się kwaśno Kendall. — Drętwica! Wszystkie miasta Anglii, 
Wielkiej Brytanii, całej Wspólnoty mówiącej po angielsku ogłaszają się tym samym napuszonym stylem. A 
przecież to już dwudziesty wiek, panowie!
Rzucił folder na wolny fotel. Najchętniej udałby się do swego apartamentu na piętrze i uciął sobie 
pokrzepiającą drzemkę. Męcząca podróż i rozpoznawczy spacer po mieście dawały o sobie znać; powinien 
był iść do łóżka od razu po zjedzeniu obiadu. A jeżeli już zdecydował się na kawę, to należało przenieść się 
do zacisznego salonu. King’s Head, choć przy wytwornych hotelach londyńskich to pestka, nadrabiał braki 
miasta, postanowił go dobrze wieczorem poznać. Od podniesienia się z miejsca powstrzymywał go szczebiot 
niebrzydkiej podfruwajki wdzięczącej się przy sąsiednim stoliku do dryblastego Amerykanina. Ze swego 
miejsca Kendall widział dziewczęcy jeszcze, ale bardzo seksy profil i szerokie, zgięte plecy jej towarzysza. 
Mówiła tylko ona, Amerykanin wymachiwał zawzięcie widelcem i nożem, ona eskortowała jego ruchy 
oczami i mówiła. Jerseyowa sukienka nie najlepszego gatunku i buciki na przydartym półsłupku (zwykły, 
niedostatecznie wygarbowany cielak argentyński, piętnaście, najwyżej siedemnaście szylingów para — 
szacował je fachowo Kendall) wskazywały, że powinno być odwrotnie. ,,Że też one nie umieją od razu przy-
stąpić do rzeczy — myślał. — Ale nie zrobi tego, bo musi wpierw odbębnić rytuał »ulegania«.”
Bierność Amerykanina pobudzała aktywność dziewczyny. Z oczu jej wyzierała akceptacja jego osoby. Ale 
kobieca natura jeszcze grała. W przerwach między kęsami chichotała zalotnie. Miała długą szyję i ładnie 
sklepione ramiona. Stół zasłaniał jej nogi. „Zgrabne, brzydkie? — zastanawiał się Kendall. Zazdrościł jej 
młodemu towarzyszowi. Co taki potrafi? A w ogóle, co on — lotnik — tu robi? Powinien siedzieć w 
samolocie, chyba po to go tu przysłali!” Dziewczyna przypominała mu robotnice w zakładach. Nieraz wy-
bierał się na hale produkcyjne. Ich młode karki pochylone nad maszynami, smukłe uda ładowały go jak 
akumulator. Ale musiał się trzymać. Rozładowywała go Raquel. Piękna, lecz stale ta sama. Od ponad dwóch 
lat. Znał na pamięć każdy szczegół jej ciała. Dorodnego. Kiedy pierwszy raz ujrzał ją nagą, ledwie 
powstrzymał zachwyt. Trzydzieści i ileś tam lat, prawie dorosły syn, dwóch mężów (kochanków? — z tych 
się przed nim nie wyliczała), a ciało Wenus z Milo. Przy tylu wspaniałościach Raquel miała również wady: 
występowała zawsze w tym samym ciele. Tę mógł jej jeszcze darować, i drugą — ona się rzeczywiście 
oddawała. W pełnym znaczeniu tego absurdalnego słowa. Oddawała swoje ciało do obróbki. Wedle jego 
woli i umiejętności. Jak chciał, tak ją miał. Żeby ją sobie „odebrać”, musiał wydawać polecenia, reżyserować 
przedsięwzięcie, obracać nią. Próbował ją zmusić do aktywności. Odpowiadał milczeniem na milczenie, 
biernością na bierność — wszystko, co tym osiągał, to zepsucie sobie humoru i w końcu siłowy — żeby się 
tylko rozładować — stosunek, po którym unikał jej długie dni. Gdyby ona wiedziała, ile razy wymieniał ją w 
wyobraźni na dziewczyny z hal produkcyjnych. Gdyby usłyszała słowa uwielbienia, jakimi w duchu je 
obsypywał. Gdyby wreszcie się domyśliła, jak bardzo, jak cholernie, piekielnie, nie do zniesienia ma jej do-
syć, jak chętnie by wymienił ją na inną. Choćby taką...
Raquel ma dwie młodsze asystentki: Sophie oraz Deanne. Sophie ma spojrzenie przestraszonego psa i takie 
same ruchy. Gdyby nie wstawiennictwo Raq, zwolniłby ją po pierwszym dniu ipracy, sam jej widok już go 
drażni. Deanne jest też nieletnia jak jej niemrawa koleżanka, ale to już teraz ziółko. Szalenie zadziorne i nie-
przyzwoicie pewne siebie. Kiedy Raquel wyjeżdża, przychodzi do jego gabinetu po... książkę. Biblioteka 
stoi frontem do jego biurka. (Nieraz myślał o wyrzuceniu tego grata. Szafa ma dwanaście stóp szerokości, 
zastawia prawie całą ścianę i tak mało wystawnego pomieszczenia. A przy tym nadaje się tylko na książki — 
mebel zupełnie nie przystosowany do gabinetu dyrektora handlowego branży obuwniczej). Był zdecydowany 
już to zrobić, gdy zaczęła go nawiedzać. Za pierwszym razem spojrzał na nią jak na pomyloną: goniec 
prawie i osobiście do niego. Ale złość trwała krótko.
Deanne dygnęła jak dziewczynka i schyliła się do dolnej półki. Zrazu nie wiedział, jak zareagować. Zostawił 
ją samą i udał się do kolegi, dyrektora kadr, spytać o jej dane personalne. „Siedemnaście latek... Córka 
striptizerki... No, no...” — mruknął. „Masz coś przeciwko, George?” „Bynajmniej, bynajmniej” — odparł 
personalnemu taksującemu go spode łba tym jego wszystko wiedzącym, na jedną rzecz nakierowanym 
spojrzeniem. Gdy wrócił do gabinetu, zastał Deanne wciąż przykucniętą przy szafie, półgłosem sczytującą 
tytuły książek i prezentującą swój zgrabny tyłek w całej jego krasie. Powinien był to przerwać. Dziewczyna 
pozwalała sobie. Ale zbyt długo się zastanawiał, więc nie pozostawało mu nic innego, jak udawać, że jej nie 
dostrzega. Deanne jest piekielnie wyrafinowana. Ilekroć ją wzywa, bez zezwolenia siada w fotelu i tak 
operuje swoimi dlugasami, że choćby był ślepy, musi dowiedzieć się, w jakim kolorze jest jej bielizna. 
Często myślał o niej. Chwytał się na tym nawet podczas narad. Ni stąd, ni zowąd przychodziła mu na myśl, 
jak siedzi z wyrzuconymi nogami i się uśmiecha. Nic nie mówi, tylko się uśmiecha. Bezczelnie sprzęga go 
tymi swoimi świderkami ze sobą, potem leniwie spuszcza je na wypięty podołek. I tak wkoło: z niego na 
podołek, z niego na ten cholerny, nie dający mu spokoju padół, jak gdyby miała nie wszystko po kolei. 
Gdyby nie tyle Raquel, ile purytański do tych spraw stosunek Moore’a, zrobiłby sobie z tej wariatki 
kochankę. Przeniósłby ją do zakładów w Luton — to zaledwie trzydzieści mil od Londynu — pół godziny 
jazdy, i byłoby.
W swoim zachowaniu Deanne ma coś z Peggy. Na dobrą sprawę mogłaby być jej siostrą. Typem urody: 
mieszanka z nad wiek wyrośniętej dziewczyny, patologicznie zmysłowej kobiety i lalki-robota, 
nieprzytomnym spojrzeniem pustych, zagubionych oczu i wieloma innymi cechami łudząco ją przypomina. 
Tak samo jak ona potrafi zasklepiać się w swoich myślach i nie reagować na otoczenie. Czy to może być 
normalne? Czy zdrowa na umyśle kobieta tak postępuje? Po ciężkim wypadku samochodowym, jakiemu 
Peggy uległa w czternastym roku życia, wróciła do rodzinnego domu dopiero cztery lata później. Spędziła je 
podobno u krewnych w Irlandii, gdzie miała ukończyć średnią szkołę d przygotowywać się do wyższych 
studiów. Cztery lata uczęszczała do gimnazjum, a czyta jak przedszkolak... Za to za facetami ugania się z 
wprawą absolwentki Akademii Sztuk Miłosnych. Z tego, co wiedział, pretendentów do ręki (ręki?...) od 
czasu powrotu do Londynu miała pięciu. Piątka w pięciu latach daje średnią jeden na rok — nic specjalnie 
alarmującego dla pannicy o jej wyglądzie i fortunie, ciekawe tylko, że każdy bardzo szybko rejterował. 
Również ciekawe, że każdemu starzy gotowi byli wlepić ją od pierwszego uderzenia. Bez oglądania się na 
konfigurację majątkowo-pochodzeniową, niebagatelną przy ich milionach. Szczegóły te Kendall wyciągnął 
od sklerociałego kamerdynera nie odróżniającego kota od psa. Te i inne, niezbyt chwalebne dla całej 
rodzinki. Podobno geniusze to typy z pogranicza świata o drzwiach bez klamek i Olimpu. Stary na takiego 
wygląda. Jego zagrania handlowe i na giełdzie, w które nieraz wstawiał cały swój majątek, graniczyły z 
szaleństwem albo z posiadaniem szóstego zmysłu. Udział w tym sił nadprzyrodzonych Kendall odrzucał, 
pozostawało to pierwsze. Zresztą nikt o nim nie myśli inaczej. Jego szanowna małżonka (eks-dziwka z 
dublińskiego portu — głoszą usłużne duszki) tworzy z nim dobraną parę. Jedyny jasny kolor w tej palecie to 
Kathleen. Ale dziwnie gasnący. Gdyby nie jej błądzenie po łączce ludzkiego cierpienia, stanowiłaby 
wymarzoną partnerkę. Natura jest kapryśna. Z tego samego pnia wydaje i balsam na rany, i słodką truciznę.
I dla takiej on ma znaleźć gniazdo „przyzwoite, stojące na uboczu, nie za duże, nie za małe, takie w sam raz, 
odpowiednie do...”
„Ciekawe — myślał Kendall — jak ona to robi? Co w niej siedzi, że faceci dają nogę. Ano, spróbujmy 
posmakować, może się uda. Trzeba tylko tego...”
Bardzo mało wiedział o tym Polaku. Trzynaście mil — dosięgnąć można z procy, ale co dalej?
Kazał sobie przynieść podwójną — nie, zmienił zamówienie: całą butelkę whisky i hawańskie cygara.


V

Darlington miało dwa oblicza: jedno, obskurne, czekające na przybysza u wyjścia ze stacji kolejowej, i 
drugie - inne, dla przyjezdnego mającego dla tego miasta więcej czasu.
W miarę poznawania miasta Kendall odkrywał coraz to nowe ciekawostki. Poza niskim, architektonicznie 
wcale nudnym śródmieściem, znalazł aż trzy wypielęgnowane korty tenisowe: dwa w obrębie miasta i trzeci 
pięć mil dalej — w Dinsdale Spa, kluby golfowe, krykietowe, bajkowo zaprojektowany stuakrowy park Po-
łudniowy urzekający oczy kwiatami, spośród których o pierwsze miejsce walczyły dywany wysokopiennych 
dalii z pastelowymi różami obramowane zielonymi krzewami, zasadzonymi specjalnie dla zwabienia motyli, 
liczne kryte baseny kąpielowe i dużo, jak na miasto tej wielkości, innych atrakcji wypoczynkowych. 
Wszystko to razem wzięte nie miało niestety szans na służenie sobą pięknej Peggy. Jej potrzeby były innego 
rodzaju. Tych Darlington mógł w zasadzie zaoferować dwa: dancingi Bath Hall i Masonie Hali. Uzupełniała 
je luksusowa sala taneczna hotelu King’s Head, to wszystko. Na szczęście do York i Newcastle upon Tyne, 
miast znacznie większych od Darlingtonu, było niewiiele ponad pół godziny szybkiej jazdy samochodem. To 
rozwiązywało problem życia kulturalnego Peggy. Nie przewidywane trudności napotkał natomiast szukając 
„przyzwoitego, stojącego na uboczu...”
Sprawę lokalizacji tego czegoś pomogła przesądzić Kendallowi znajomość kobiet: rozdzielenie, choćby 
dwunastomilowe, nie służy miłości; ten delikatny kwiat potrzebuje stałego doglądania. A poza tym w 
Battery stacjonowało ponad sto tysięcy żołnierzy... Poormond tym samym odpadał jako rezydencja. 
Pozostawały małe okoliczne dziury lub Darlington. Jego pięć hoteli przekreślił za jednym zamachem: hotele 
całego świata, jak wszystkie publiczne domy noclegowe, mają swoją obyczajowość, często „publiczną”. Tak 
samo postąpił z pensjonatami. Ich właścicielki, słynne z czystości zasad — kiedy rezydent nie zalatuje 
groszem — dźwięk złota łatwo przedzierzga w obrotne rajfurzyce. Jedna z nich, pani Gataway z Victoria 
Road, gdzie wpadł dla zasięgnięcia języka, obiegła oczami jego dobrze skrojony garnitur. — Dla kobiety? 
Młodej i samotnej? — Nie pozwolił pokazać sobie rozkładu pokoi, stworzonego rzekomo dla takiej damy. 
Pensjonat pani Gataway prezentował standard typowy dla pensjonatów całej Anglii; Kendall doświadczył go 
na własnej skórze w ciągu kilkunastu lat obijania się po obcych kątach. Mając to na uwadze, udał się do 
pośrednika sprzedaży i wynajmu nieruchomości.
— I koniecznie stojący na uboczu? Hm, nie będzie to łatwe.
W Darlingtonie i okolicy stacjonuje kilka armii amerykańskich. Ich kwatermistrze biorą w ciemno każde 
wolne pomieszczenie dla żon oficerów. Bez względu na cenę. Dla Miss Moore, pan mówi? Córki pana 
Patricka Moore, tego potentata Obuwniczego? Ma pan szczęście! W Blackwell, nie opodal cichej Tees mam 
wolną posesję. Jej właściciele wyjechali przed wojną do Australii, szybko zapewne nie wrócą. Pokoje są 
gustownie umeblowane; wystarczy odkurzyć nieco i można się wprowadzać. Chętnie je panu pokażę, proszę 
za mną.
Dom miał siedem pokoi, podwójny garaż i ogródek. Malowniczo położony w pobliżu rzeki i zdała od 
centrum miasta powinien przypaść Peggy do gustu. W najbliższym sąsiedztwie stało coś w rodzaju letniego 
bungalowu i adaptowany na mieszkanie budynek z grubo ciosanego kamienia. Dalej — w stronę miasta, w 
widłach Blackwell Lane i Grand Road, rozpościerało się pole golfowe. „The Spiney” — Zarośla się 
nazywało. Wspaniała lokalizacja. W porównaniu z zatłoczonym Londynem, gdzie zieleni jak na lekarstwo 
— marzenie. Wiosną, kiedy pole golfowe pokryje się trawą, a z drzew znad Tees dochodzić będzie 
tokowanie ptaków... Kendall nie potrzebował wysilać się specjalnie, aby wyobrazić sobie radość Peggy.
Zastrzegł sobie dzień — dwa do namysłu. Posesja spełniała wszystkie warunki, ale nie zamierzał już wracać 
do Londynu. Darlington, choć takie małe, miało swoje uroki.


— Ten stolik mi nie odpowiada — głos Kendalla nie znosił sprzeciwu. — Proszę o inny.
— Będzie kłopot, szanowny panie. Dokonując rezerwacji nie zaznaczył pan miejsca na sali. O tej porze 
wszystko jest zajęte. Ale ma pan szczęście, właśnie zwalnia się stolik na antresoli. Jeśli panu odpowiada?
— Trochę daleko od orkiestry — włączyła się dziewczyna —ale może być. Zgadza się...” — „Pan” już nie 
pasowało, a na odezwanie się po imieniu zabrakło jej odwagi. — Weźmiemy?
Grymas niezdecydowania na jego twarzy pozbawił ją resztki pewności siebie. „Dziwny typ — stwierdziła. 
— Co go tak zmieniło?”
Kiedy spytał o postój taksówek, zaofiarowała się go zaprowadzić. Na pierwszy rzut oka, poza ubraniem, nie 
zrobił wrażenia: wysoki, ale nic więcej. Zastanawiała się, czego na tym odludziu szukał; The Spiney to już 
zupełnie koniec świata. Z wdzięczności za fatygę fundnął jej obiad w The King’s, a odwożąc przed fabrykę 
na drugą zmianę zaprosił na kolację. Zapłaci! pięć funtów — więcej niż jej tygodniowy zarobek! — 
Milioner? — spytała koleżanka. — A może szpieg? — ostrzegła druga. — Uważaj!
— Jeśli się... nie podoba, możemy przenieść się do Imperialu albo...
Nigdy nie była w pokoju gościnnym w The King’s. Nelly — przyjaciółka jej koleżanki, Hellen — była. 
Apartament składa się z sypialni, gabinetu, bawialni, ma łóżka pod baldachimem, marmurową łazienkę, 
osobny WC — absolutny strzał. Chętnie by to zaliczyła.
Był jedynym mężczyzną w cywilu. Ciemnobrązowy, na jeden guzik zapinany garnitur, krawat przeszyty 
szpilą z brylantem, na paku sygnet, w mankietach koszuli takie same spinki — jak wyjęty z amerykańskiego 
filmu. Podczas obiadu nic o sobie nie mówił. Trzy razy podsunęła mu swoje imię: — Peggy. Jak Peggy 
Page, ta z Hollywood. Tylko że ona ma forsę, a ja nie. — Śmiała się. — Peggy? — podchwycił i krzywiąc 
swoje cienkie wargi, dodał: — Pieniądze... Czy to aż tak ważne?
Żachnęła się.
— Czy ważne? Czy forsa może nie być ważna? Ten pierścionek — pokazała kręconkę z polerowanego drutu 
— dostałam od faceta starszego od pana. Chodził ze mną miesiąc i nic nie wychodził, dopiero ten 
pierścionek... Swdnia! Mówił, że prawdziwe złoto. Ale jeszcze będę miała. Nie wiem, jak panu na imię. 
Mnie jest Peggy. Peggy Bacal... Pracuję w zakładach Torringtoma przy Yarm Road.
— A mnie George.
— A dalej?
— Po prostu George. Jesteś miła, Peggy, masz piękne imię. Podoba mi się.
Popołudnie miał zajęte z kimś z Battery Campu. Mówiąc o tym, zamyślił się. Ale poza tym był w porządku. 
Nie nadskakiwał jej ani nie zabierał się do podskubywania pod stołem, jak szczeniateria to robi. Nie siadł też 
przy niej, a naprzeciwko, i wpatrując się w oczy, tylko słuchał. Plotła trzy po trzy. Najwięcej o Hellen i o 
swoim użeraniu się z rodzicami. Na nic nie chcą pozwolić. Gdyby miała trochę grosza, wynajęłaby sobie kąt. 
Sama go poprosiła, żeby usiadł bliżej. Czuła się jak myszka. Jak mała myszka przy dużym, dobrym kocie. 
Mogłaby się przytulić do niego bez strachu, że ją pożre. — George — wyznała pod koniec obiadu — na po-
czątku wzięłam cię za nadmuchanego bubka. Co to poluje na takie siuśki jak ja. Przepraszam cię za to, jesteś 
fajny.
Pociągnęła łyk szampana. Już drugą butelkę piła. Życie może być piękne. Ogłupiające ślęczenie nad 
tysiącami kuleczek, wkładanych w stalowe pierścienie łożysk tocznych wyparowało jej z krzyża. Rodzice... 
do diabła z nimi, nie jest już dzieckiem! Jutro powie im to w oczy. Skończyłam osiemnaście lat i będę robić, 
co zechcę!
— Znam tu wszystkich — chwyciła go pod rękę. — Ten wysoki, co siedzi w tamtym kącie, ten podobny do 
Indianina, jest faktycznie Indianinem. Jak Boga kocham! Jego pradziad nazywał się Płonącym Promieniem, 
a on już po angielsku. Rayburn się nazywa. Pułkownik Samuel T. — od Thursday, bo urodził się w czwartek 
— Rayburn. A ten z nim, ten z dwiema srebrnymi gwiazdkami, to generał. Ten pradziad...
Głos dziewczyny mieszał się z pokrzykiwaniami na parkiecie. Zmęczony alt piosenkarki ledwie docierał do 
antresoli. Wszystko to omijało uszy Kendalla. Myślami przebywał dwanaście mul od tej dziewczyny, 
dwieście trzydzieści od Raquel. Raq... O tej porze pewnie pluska się jeszcze w wannie albo siedzi nad listem 
do swego pętaka w Kanadzie, albo już śpi. To było najprawdopodobniejsze. Całe życie obsługiwała innych. 
Nigdy nie zatroszczy się, aby mu naprawdę zaimponować. Bezmyślnie dyskontuje szczodrobliwą dla niej 
naturę. Do licha z nią!
„Jestem plenipotentem Mr. Patricka Moore’a, ojca Miss Peggy Moore...
— Plenipotentem?
— Wyjaśnię to panu bliżej, poruczniku. Pan i Miss Peggy mają się... powiedzmy... pan rozumie. Mr. Moore 
nie jest temu przeciwny. Pragnąc ułatwić wam wzajemne ,poznanie, zgodził się na okresowe zamieszkanie 
córki w pobliżu miejsca stacjonowania pańskiej jednostki. Trudności lokalowe są ogromne, ale udało md się 
je pokonać. Przy okazji — taka była prośba Mr. Patricka — chętnie poznałbym pańskie zamiary na 
przyszłość. Tę najbliższą...”
— ...był jednym z tych — ciągnęła dziewczyna — którzy pod wodzą tego szczawnego... zapomniałam jego 
przezwisko, urządzili jankesom cholerną jatkę. Taką, że ich generałowi nie pozostało nic innego, jak strzelić 
sobie...
„Przyszłość, pyta pan? Tę najbliższą? O czyją przyszłość panom chodzi?”
— Mam, George! — zawołała dziewczyna. — Siedzący Byk nazywał się ten Indianin. Ale co z tobą? O 
jakiej przyszłości mówisz?



VI

Sprawdziła porządek w swoim niewielkim mieszkaniu, do którego przed trzema laty przeniosła się z ładnego 
domu w Chelsea. Dom ten nie został bynajmniej zbombardowany ani zarekwirowany dla celów 
wojskowych. Stał nadal w sąsiedztwie domów średniozamożnych londyńczyków, których stan majątkowy 
pozwalał na płacenie dość wysokich tygodniowych czynszów. Na decyzję sprzedania domu nie wpłynęły 
wysokość alimentów od Johna, wdowia renta po Spencerze i jej własne uposażenie jako sekretarki, które w 
sumie aż nadto wystarczały na jego utrzymanie. Zadecydowały o tym inne względy.
Szczęśliwą matkę syna, małżonkę i panią ładnego domu wojna przeistoczyła w samotną kobietę — powód 
wystarczający do psychicznego załamania się. Ale nie dla Raquel. W naturze jej nie leżało rwanie włosów o 
sprawy niezależne od niej. Wojna zabiła Spencera — trudno. Oddzieliła ją od syna — więcej niż smutne. 
Lecz nie zabrała jej realistycznego spojrzenia na życie. Przebywać w tym domu, to na każdym kroku ocierać 
się o przeszłość. Wcale ciekawą. Na to czuła się stanowczo za młoda. Rząd ewakuował młodych 
Brytyjczyków za Ocean w celu zachowania tego wspaniałego gatunku na wypadek, gdyby Niemcom — jak 
zapowiedział Hitler — udało się zetrzeć Wyspę w proch i pył. Pozostała więc samotna, ale nie sama. Wokół 
niej toczyło się życie. Wartkim .potokiem. Nie będąc w stanie przeciwstawić się nurtowi, postanowiła 
zachować niezależność. Możliwie najdłużej. Mężczyźni — przekonała się dwukrotnie — inaczej patrzą na 
kobiety od nich uzależnione i inaczej na niezależne.
Interesującymi stworami jest ta silniejsza połowa ludzkości. Czy naprawdę silniejsza? Gdyby przyparto ją do 
muru, miałaby kłopot z odpowiedzią. Bo czym jest siła? Czy w erze maszyn, która czynnik siły fizycznej 
przekreśliła jako argument, można go nadal wygrywać w wywalczaniu sobie uprzywilejowanej pozycji w 
stosunkach międzypłciowych? Kwestię: czy można, zastąpiłaby chętnie przez: czy się powinno, i dopiero by 
odpowiedziała. A miałaby sporo do mówienia. Przemyślenie tego pożarło kilka jej najpiękniejszych lat, 
zniszczyło dziewczęce, już niezastąpione marzenia, dokonało ewolucji na opak: z motyla w ludzką larwę. 
Tak zapisał się na niej ojciec jej syna, John, posiadacz muskularnego ciała, który jednym uderzeniem ręki 
rozstrzygał z nią spory o prymat płci.
Doświadczenie nie zabiło w niej zapotrzebowania na męską siłę. Oczywiście — stwierdziła z pozycji 
kobiety już stawiającej partnerowi wymogi — inteligencja, subtelność, kultura osobista — te rzeczy 
absolutnie na pierwszym miejscu. Gdyby jednak podsunięto je w ciele na przykład Toulouse-Lautreca...
Kompromisem był Spencer. Nauka nazywa takie typy „mózgowcami”. Ich cechą wspólną jest średni wzrost, 
delikatna budowa ciała, trójkątna twarz, nieproporcjonalnie duża czaszka. Ponadto odznaczają się 
inteligencją, predyspozycjami naukowymi i artystycznymi.
— A co ty sobie wyobrażasz? Głupi kogut wiedzie za sobą trzydzieści kur, a taki — naprężył mięśnie — 
facet jak ja?...
To był John. Już jako nie kwestionowany władca domu. Nie Spencer. Mózgowcy, jeśli rzeczy te są im w 
ogóle potrzebne, tak nie postępują.
Poznała go na „Queen Mary”. Największy i najbardziej luksusowy statek pasażerski świata pokonywał w 
swej dziewiczej podróży Atlantyk. „Odbierzcie z powrotem Niemcom Błękitną Wstęgę Atlantyku!” — 
domagały się tłumy żegnające go z nabrzeża portu. W salach tanecznych wszystkich klas dodawano statkowi 
szampanem otuchy: „God bless you, Mary!” Królową Piękności spośród tysiąca pasażerek wybrano Eunice 
Pumpschlager z Chicago, córkę amerykańskiego króla smalcu. Prawdziwą królową piękności spośród 
wszystkich kobiet na statku — pasażerek i stewardes — obrana została jednogłośnie przez znającą się na 
tych sprawach załogę liniowca, Mrs. Raquel. Armator statku, Cunard Line, zadbał, aby podróż była 
wspaniałym przeżyciem. Stewardesa Raquel, podając pasażerowi na pokładzie słonecznym popołudniowy 
gin with Martini, nadziała się na spojrzenie jego głębokich oczu. Czym oczy głębokie różnią się od płytkich, 
dowiedziała się później. Podróż trwała cztery i pół doby. Dokładnie: sto osiem godzin i dwadzieścia cztery 
minuty. W tym krótkim czasie największy pasażerski statek świata przebył Atlantyk. Niemiecki „Bremen” 
potrzebował na to dwie godziny i trzy minuty więcej. Majestatyczna „Mary” go wzięła. Hurra!
Jedząc z właścicielem głębokich oczu kolację w ekskluzywnej Le Perigord oblała winem swoją kreację 
wieczorową — na szczęście! Tańcząc w The Rainbow Grill dowiedziała się, że Spencer pracuje „dla 
pewnego... ehm, kolekcjonera, ehm... sztuki. Takiego, ehm, wiesz...” Zamiast stuknąć się w czoło, czarująco 
przymrużył oko. Później wylądowała w jego sypialni w hotelu Essex House, a jeszcze później w urzędzie 
stanu cywilnego. W Nowym Jorku miała mało czasu na wniknięcie w Spencera. Był głęboki — to spostrze-
gła już podając mu gin. Poza tym dobrze się ubierał, znał wszystkie liczące się w świecie galerie sztuki i 
mówił po włosku. Bliżej poznała go w Rzymie, gdzie spędzili miodowe dziesięć dni. Więcej czasu na 
wylegiwanie się w łóżku Spencer przeznaczyć nie mógł.
— Świat jest, ehm... interesujący, moja droga. Lata uciekają, nawet się nie spostrzeżesz, jak będą poza tobą. 
Więc żyjmy. Wy, kobiety, macie na to inne spojrzenie, nie dziwię się temu. Kobieta, ehm... Natura 
przygotowała was do, ehm... innych zadań. Konstytucja psychiczna... mam na myśli zespół predyspozycji 
niezależnych od woli, wreszcie stwierdzam to z całym obiektywizmem — możliwości twórcze wyznaczyły 
wam, ehm... granice, jeśli mnie dobrze rozumiesz. Tak więc, ehm...
Naukowa klasyfikacja ludzi według budowy ciała jest trafna: mózgowcy mają predyspozycje artystyczne i 
naukowe, są inteligentni. Raquel dodałaby jedno: są piekielnie egoistyczni. Na statku Spencer poznał ją jako 
stewardesę, to jest kogoś, kto obsługuje pasażera. Po ślubie do roli tej dorzucił jej obowiązki psa domowego 
przywiązanego łańcuchem do budy. I słuchacza. Stroną mówiącą w domu — gdy nie przebywał gdzieś na 
zachodniej .półkuli, w Azji, Afryce czy w swoim klubie, do którego ona jako kobieta nie miała wstępu — 
był tylko on. Obracał językiem non stop. Mózg podsuwał mu niezliczone tematy. Wątłe ciało zasilało się 
energią czerpaną chyba z promieni podczerwonych. Mówił przy stole, czytając książkę, słuchając radia, w 
łaziku. Mówił przed, w trakcie, po... O sztuce, wykopaliskach egipskich, ewolucji gatunków, astronomii, 
astrologii, religiach, reinkarnacji dusz, mitologiach, filozofii, militariach, o wszystkim. Tylko jednego tematu 
nie poruszał. Nie poruszał go ani przed, ani w trakcie, ani po. Ten temat dla niego nie istniał.
Znajomość włoskiego zadecydowała o jego losie. Porucznik Spencer Palmer, szukając czegoś pod Addis 
Abebą, dokopał się włoskiej miny... Pozostawił po sobie skromne konto w banku, dom w Chelsea i jedno 
doświadczenie więcej.
Zdezorientowana przez muskuły i naukę Raquel nie poddała się. Mężczyźni — wierzyła — muszą istnieć. 
Silni czy cherlawi, brutalni czy subtelni, piękni czy brzydcy — obojętnie. W końcu muszą gdzieś być!
Nagroda za upór spadła na nią jak z nieba, nie zadawała pytań i na każde nie odpowiadała. Miała żylaste 
wytrenowane ciało, łobuzerski uśmiech i grymas piekielnego zdecydowania w kącikach ust. A poza tym była 
jednym z tysięcy żołnierzy w mundurze komandosa, nie wyróżniającym się niczym szczególnym. Gdyby 
nie. przypadek, nigdy by nie zwróciła na Geralda uwagi.
Nie wypuszczała go z ramion ani na chwilę. Będąc z nim czuła w sobie ciszę, jaka następuje po napięciu nie 
do zniesienia. Stan ten mogłaby nazwać spokojem po burzy, doskonałą pełnią, tysiącem innych pięknych 
słów albo zwyczajnie szczęściem. Jutro głowa pękać jej będzie z niewyspania, ale to dopiero jutro. Zaparzyła 
mocną kawę, żeby nie usnąć. Chciała się go nakochać na zapas — tak rzadko się pojawiał. Przytuliła się do 
niego całym ciałem i szczęśliwa przymknęła oczy. Gdy je otworzyła, miejsce po nim było puste.
Nie płakała. Łzy przerażenia wycisnął z niej John; Spencer przyprawiał ją tylko o uśmiech pobłażliwości. 
Nie należy płakać ze szczęścia. Musi ono być radosne, lekkie, inaczej szybko zamieni się w cierpienie.
Z ulicy dochodził zgiełk rozpoczynającego się dnia. Miała przed sobą osiem godzin ślęczenia nad 
papierzyskami, stukania na maszynie i potakiwania panu Moore’owi. A wieczorem wróci z Darlingtonu jej 
„codzienne szczęście”.
— Oby go szlag trafił! — westchnęła serdecznie.



VII

Mr. Bancroft wracał do domu w kontemplacyjnym nastroju. Pogoda była piękniejsza niż przed dwiema 
godzinami, a chodniki tłoczniejsze. Wśród masy mundurów przewijali się cywile powracający z pracy. Starał 
się nie przeoczyć żadnego stałego mieszkańca miasta. Oddawał pozdrowienia, co znaczniejszych próbował 
uprzedzić w uchyleniu kapelusza, znajdował czas na pogłaskanie dziecka (tej darmowej galanterii na pokaz 
nigdy nie zaniedbywał). Ale dzisiaj robił to jakoś mechanicznie.
Głowę jego toczyły ciężkie myśli. Dokonał dwóch odkryć godzących w jego zdolność oceny ludzi i zdarzeń. 
Pierwsze dotyczyło osoby Wilkinsona. Zawsze widział w nim chłopka-roztropka, w polityce amatora, 
którego horyzonty myślowe ukrywały się na progu sklepu. Jako przeciwnika w rozgrywkach o mandat nie 
brał nigdy poważnie. Już groźniejsza — ze względu na możliwość odciągnięcia głosów niezdecydowanych 
— była wyszczekana pani Quarrelsome, ciesząca się poparciem mayora Darlingtonu, również outsidera 
koalicyjnego tercetu partyjnego. Odkrycie drugie rzucało krytyczne światło na wojenne cele Churchilla.
„Czyżby ten opatrznościowy mąż stanu myślał rzeczywiście tylko o wygraniu wojny? — pytał siebie 
Bancroft ślizgając się wzrokiem po znajomych, darzących go zaufaniem jako człowieka i przedstawiciela 
partii, która tak pomyślnie prowadziła ich przez rafy tej ciężkiej wojny. — Czyżby wszystkie swoje 
niespożyte siły skupił wyłącznie na zniszczeniu Niemiec, zostawiając odłogiem troskę o jutro, chyba 
groźniejsze dla Wspólnoty od dnia dzisiejszego? Jak krótkowzroczne, wprost niepodobne do tego człowieka 
byłaby zapatrzenie się tylko w Hitlera! „...Obecna wojna rozgrywa się na morzach, lądach i w powietrzu. My 
i Amerykanie, nieważne dlaczego, wojujemy w powietrzu i na wodzie, zostawiając Rosjanom ląd. Jeżeli 
będziemy z dotychczasową uporczywością nadal trzymać się tego podziału, pewnego pięknego dnia ujrzymy 
czerwone flagi z tamtej strony cieśniny Dover...” Ten kramarz ma rację! My na oceanach i w przestworzach, 
Rosjanie na lądzie — niezły podział, dopóki miliony umundurowanych Niemców hulało bezczynnie po 
brukach Europy, a my byliśmy w stanie przeciwstawić im jedynie krew, znój i łzy. Naczelnym zadaniem 
militarnym wówczas było skuteczne zabarykadowanie przejścia przez Kanał, politycznym — szukanie dla 
nich godnego przeciwnika. Tę partię Winston rozegrał z wirtuozerią geniusza. Byliśmy sami. Wojennej 
machinie Niemiec, wzmocnionej potencjałem przemysłowym i uzbrojeniem pokonanej Europy mogliśmy 
przeciwstawić Home Fleet, paru lotników i naszego wspaniałego ducha. Garstka Spartan pod Termopilami 
ciałami swoimi zagrodziła przejście barbarzyńskim Persom. W ciągu dwóch tysięcy czterystu lat, jakie od 
owego wydarzenia minęło, w niezliczonych wojnach zginęły miliony ludzi, ale nie o nich, lecz o Leonidasie 
i jego walecznych pamięta świat. Do nowożytnej historii wnieśliśmy nowe Termopile. „W dziejach ludz-
kości nigdy tak wielu nie zawdzięczało tyle tak nielicznym” — powtarzać będą po wieczność i dziękować 
Anglii za ocalenie świata. Garstka bohaterskich lotników odcięła skrzydła smokowi i przydusiła go do ziemi. 
Geniusz Churchilla splótł go w śmiertelnym zwarciu z Rosjanami. Dywizje Wehrmachtu, co tak butnie 
defilowały pod Łukiem Triumfalnym, legły w Stalingradzie. Z dziesięciu milionów rozpasanych 
zwycięstwami Niemców sześć już gnije na polach Rosji. Kręgosłup tyrana został zgruchotany. Ostateczne 
zniszczenie jego armii jest nieuchronne. Pochodu Rosjan już nic nie jest w stanie zatrzymać. Dobrze to czy 
źle? „O Panie, tchnij w niego prawdę, aby wiedział, iż po dniu przychodzi noc... Przywróć mu twarz, o 
Panie, aby nie zapomniał, kim jest!”
— Czy stając po stronie Związku Sowieckiego w wojnie z Niemcami nie zdradza pan swoich poglądów na 
komunizm?
— Ani trochę! Mam tylko jeden cel i jedno pragnienie: zniszczyć Hitlera. Gdyby wtargnął do piekła, 
potrafiłbym zdobyć się w Izbie Gmin na życzliwe słowa nawet o Szatanie.
Mr. Bancroft przypadkowo usłyszał te słowa. Pytanie postawił jeden z sekretarzy premiera w jego rezydencji 
letniej w Chequers. Było to nazajutrz po zaatakowaniu Rosji przez Hitlera. Anglia
była zmęczona. Ponad rok samotnie stawiała czoło największej potędze militarnej świata. Jak Dawid 
oddawała Goliatowi cios za ciosem. Nie ustępowała pola ani o krok. Odpowiadała atakiem na atak. Zębem 
za ząb. Opuszczona przez wszystkich. Skazana na nieuchronną zagładę. Wtedy liczyła się każda pomocna 
dłoń. Choćby wyciągnięta z piekieł. Ale kiedy piekielny sprzymierzeniec...
„Decydująca rola Rosji bolszewickiej w pokonaniu Niemiec — myślał perspektywicznie Mr. Bancroft w 
poczuciu cząstki odpowiedzialności, jaka na nim jako członku Parlamentu spoczywa — nie tylko zniweczy 
istniejącą od czasów Napoleona równowagę sił w Europie — kamień węgielny naszej polityki, lecz 
doprowadzi do powstania całkowicie nowego układu, bardzo niekorzystnego dla Wielkiej Brytanii, gdyż cała 
reszta i tak zawsze skłóconej Europy nie zgrupowana wokół silnych Niemiec lub Francji nie będzie stanowić 
wystarczającej przeciwwagi dla rosyjskiego kolosa. Wymagać to będzie jeszcze większego wzrostu potęgi 
gospodarczej i militarnej kraju, to przede wszystkim. Sojusz ze Stanami Zjednoczonymi nie zabezpieczy 
powojennego status quo w Europie. Zresztą sojusze — rzecz względna. Spełniają swoją rolę, jak długo służą 
również drugiej stronie. A ze Stanami Zjednoczonymi nic nigdy nie wiadomo. Ich angaż przeciwko 
Niemcom kosztował Churchilla wiele wysiłku, być może czekaliby z przystąpieniem do wojny do czasu 
wykrwawienia się mocarstw europejskich, jak uczynili w poprzedniej wojnie, aby potem dyktować warunki. 
Kto wie, jak sprawa by się potoczyła, gdyby nie agresja Japonii i idiotyczne, całkowicie niezrozumiałe 
wypowiedzenie im wojny przez Hitlera. I to w czasie, kiedy armie jego, nadszarpnięte nieustępliwym opo-
rem przeciwnika, wymęczone wielomiesięcznymi działaniami zaczepnymi, rozproszone na gigantycznym 
froncie i nie przygotowane do rosyjskiej zimy, utknęły pod Moskwą... Po wojnie Ameryka wycofa się 
zapewne za Atlantyk. Jaką postawę przyjmie wobec Europy? — tylko Kasandra mogłaby dziś to 
przewidzieć. Polityka wewnętrzna, złożony i dla Europejczyka trudno zrozumiały splot interesów kapitału, 
przemysłu, splot interesów narodowościowych, rasowych, personalnych, partyjnych, rozgrywanych w 
amerykańskiej płaszczyźnie — tej swoistej materii wygotowanej z tworzywa wziętego ze starego 
kontynentu, ale zaprawionego neoficką pasją udoskonalania, ortodoksją i reformatarstwem religijnym, 
antagonizmami etnicznymi, nowobogactwem i potęgą militarną, jaką tylko taki moloch przemysłowy mógł 
stworzyć, wreszcie problemy ekonomiczne tego olbrzymiego kraju stawiane były tam zawsze na pierwszym 
miejscu. Do tego dochodzi prasa. Ta żądna sensacji jadowita hydra rządząca się swoimi, przez żaden akt 
ustawodawczy nie ograniczonymi prawami absolutnej, zwyrodniałej wolności słowa. No i bynajmniej nie 
tylko iluzoryczne wpływy lobby w Kongresie i w Izbie Reprezentantów na politykę rządu federalnego. 
Uwzględnienie istnienia takiej Ameryki jako ważnego czynnika w globalnej polityce zagranicznej Korony 
jest zrozumiałe. Liczenie w sytuacjach zagrożenia jako na naturalnego sojusznika byłoby ryzykiem. Ale 
opieranie na jej potędze integralności Wspólnoty graniczyłoby z niefrasobliwością.
Świat się zmienia. Stare odchodzi do historii. Good bye polityka równowagi sił w Europie. Żegnaj, Europo 
— pęipku świata. Z wojennego tygla, w który zapaśnicy wrzucili wszystkie swoje moce, wyleją się nowe 
układy gospodarczo-polityczno-militarne. Jakiekolwiek formy by przybrały, Brytyjska Wspólnota Narodów 
będzie musiała zadbać sama o swe istnienie. Wystąpi konieczność przejęcia po zdekadenciałych Francuzach 
ich Afryki Zachodniej i Indochin, po niezdolnych do samodzielnego panowania kolonialnego Holendrach 
Indonezji, skończenia z fikcją samodzielności państwowej bramy do Indii — Tailandii, podporządkowania 
Koranie (w postaci protektoratu, mandatu powierniczego przyszłej organizacji światowej — nowej Ligi 
Narodów czy czegoś w tym rodzaju) opanowanej przez Japończyków Korei. Amerykanie powinni zająć się 
Ameryką Południową i Chinami. Już dzisiaj specjalnie wydzielony zespół sztabowców powinien dyskretnie 
przygotowywać operację wykończenia band komunistycznych zgrupowanych w północnych prowincjach 
Chin, którą — podczas oczyszczania tych terenów z Japończyków — winno się konsekwentnie i bez 
względu na ewentualne larum światowej opinii publicznej przeprowadzić. Dopiero wówczas można będzie 
stworzyć nie żaden „kordon sanitarny”, jak podczas nieudanej interwencji aliantów w Rosji po pierwszej 
wojnie światowej, lecz realną zaporę, barierę nie do przebycia dla ideologii komunistycznej — tej lepkiej 
fatamorgany dla głodnych mas Azji i Afryki. Ale problemem numer jeden pozostanie Europa. Militarnie 
rozbita, gospodarczo wykończona, polityczny bankrut, ustrojowy wulkan. Na tę ziemię bezbronną Rosji 
wpuścić nie wolno. Za żadną cenę. Należy działać, póki czas. Połączone sztaby brytyjsko-amerykańskie 
planują inwazję na Francję. Wysadzenie armii na zachodnim krańcu kontynentu europejskiego. Żeby potem 
pokonywać opór Niemców, łamać sobie zęby i wykruszać siły na dojście do Berlina. Odległego od plaż 
Normandii czy Pirenejów o dwa tysiące kilometrów zamiast... Uderzenie w Bałkany — nie osłonięte 
podbrzusze Europy, ta w ostatniej wojnie wyszydzana przez krótkowzrocznych polityków obsesja wojskowa 
Churchilla, która na półwyspie Galipoli pogrzebała ćwierć miliona Brytyjczyków — wstaje z grobu i 
upomina się o przywołanie do życia. Tam — od Dardaneli po Zatokę Fińską, a z południa na północ, na 
przestrzał przez wschodnią rubież Polski postawić trzeba mur ze stali i armat. A jak to zrobić? Hm...”
Mr. Bancroft miał koncepcję. Swoją własną. Powstałą w długich przemyśliwaniach. Jej prawowitymi, przez 
historię potwierdzonymi rodzicami, były nazwy dwóch miast Rosji Sowieckiej: Stalingrad i Kursk.
Koncepcja była gotowa, sposób realizacji absolutnie jedyny, do rozwiązania pozostawał właściwie jeden 
problem: jak podrzucić ją premierowi. Raz zasiany w jego głowie nie wyjdzie z niej, dopóki nie przeistoczy 
się w ciało.
Formalnych dróg dostępu do premiera istniało wiele. Wszystkie jednak obstawione były jego licznymi 
sekretarzami, tymi cerberami-sitami kierującymi się często własnym widzimisię i decydującymi faktycznie o 
tym, kto dopuszczony zostanie przed Oblicze Pana. Ten sposób odpadał. Churchill nie znosił tłoku. 
Prowadził tak zwariowany porządek dnia, że chcąc się do niego dostać, niejedną noc wypadałoby spisać na 
straty. A przy tym selekcjonował swoje najbliższe otoczenie według własnych, jak wszystko u niego, 
kapryśnych kryteriów. Mr. Bancroft miał nieprzyjemność doświadczyć tego na sobie. Przyjemność, kiedy 
Churchill jeszcze jako Pierwszy Lord Admiralicji w 1916 roku, wizytując jednostki brytyjskie we Flandrii, 
wieczór pożegnalny, zamiast z generałami, spędził w okopach obsadzonych przez kompanię zwykłego 
kapitana Randolpha Bancrofta, i obecnie — z okazji poparcia jego osoby; o jego cechach nieprzyjemnych 
wolał nie myśleć. Winston miewał humory. Pod tym względem przypominał chimeryczne dziecko godnie 
kontynuujące sławę swego postrzelonego ojca, matki-Amerykanki i babki — słynnej z urody i innych rzeczy 
księżny Maryborough. Jego przeciwnicy polityczni (gdyby tylko polityczni, bo czym ten się nie parał!), 
których produkował z łatwością czarodzieja, przypisywali mu w dziedzinie strategii wojskowej sztywne 
poglądy młodszego oficera z Indii, nazywali „niepoprawnym emocjonalistą”, „utopijnym marzycielem”, 
„karierowiczem”, „dyletantem” i „pijakiem” (tu chyba nie przesadzali; eks-premier Lloyd George opinię o 
nim wyraził po swojemu: „Przypomina on absolutnie zdrowego na umyśle szofera, który przez całe miesiące 
będzie bezpiecznie prowadził wasz samochód, aby nagle zwalić was w przepaść”; poplecznicy — tych przed 
wojną złośliwi naliczyli mu aż dwóch — mówili o nim oczywiście coś innego, choć i oni w sądach swych 
nie byli stali; nieskorzy natomiast do wydawania zaokrąglonych orzeczeń, mówiąc o nim, przymykali 
filuternie oko ograniczając się do przyznawania mu „wierności sobie”. Dostęp do takiego człowieka nie 
mógł siłą rzeczy być prosty, a podsunięcie jakiejś idei i zapalenie go do niej — dokonać tego mógł tylko 
ekwilibrysta najwyższej klasy albo...
Pan Bóg, tworząc Ewę, wiedział, co robi!
Winston darzy wyjątkową sympatią lorda Stale. Stosunkowo młodego członka partii, właściciela 
malowniczej posiadłości w Ditchley, gdzie w okresie bombardowań Londynu uradził sobie tajemną kwaterę. 
Stale, a jeszcze bardziej jego znana z ciętego dowcipu małżonka, Nancy, przyjaźnią się z córką Churchilla, 
Mary. Dla tej nieodrodnej córki Winston gotów by niejedno zrobić!
Uśmiech zadowolenia ożywił zamyśloną twarz Mr. Bancrofta. Błękitne żyłki — świadectwo szacunku dla 
wybornych trunków — zbiegły się na czutoku jego nosa i ubarwiły go na czerwono Był to nieomylny znak 
znalezienia rozwiązania trudnego zadania.
Mr. Bancroft poczuł się jak balon uwolniony od balastu. Mógłby śpiewać. Gdyby nie szedł tłoczną ulicą, a 
gdzieś poboczami, gdyby — zamiast ludzi o oczach zmęczonych a widzących wszystko, o uszach 
zasłuchanych w rytm swoich trosk a chwytających lot motyla — mijał drzewa, zrzuciłby z siebie szatę 
dostojnej powagi i zaczął śpiewać. Głośno. Jak w młodzieńczych latach, gdy wracając ze szkoły nadrabiał 
drogi, alby pohasać na łąkach, w nagłych zrywach pod górki wypróbować mięśnie nóg i śpiewać. Z twarzą 
zadartą pod deszcz i wiatr, głośniej od grzmotu błyskawic. Aby usłyszały go niebo i piekło. Rule Britania! 
Britania rules the waves! — to najchętniej. Śpiewał, co popadło: pieśni religijne, szkolne, sprośności Bobby 
Burnsa ubierał w melodie wiejskich przyśpiewek; szkockie, lecz jakże oddające awanturniczego ducha 
Anglików „My bonny goes over the ocean” przeplatał „God save the Queen” — tylko w szybszym, 
marszowym tempie. Bezkarna samotność czyniła z niego olbrzyma pośród karłów. Napełniała szlachetnością 
i nadprzyrodzonymi mocami. Panuj, Brytanio! Panuj nad... „morzami” go nie syciło. Tylko nad morzami? 
To panowanie — wtedy nie istniały jeszcze czołgi ani samoloty — było faktem. Któż na morzu mógłby 
stawić jej czoło? Floty całego świata razem wzięte nie ustałyby się flocie angielskiej ani dnia. Słowa raziły 
oczywistością, dlatego „morza” zamieniał na „świat”. Rule Bratania! — śpiewał — Britania rules the world!
„Młodość nie zna granic — myślał wyrozumiałe o sobie z owych lat. Iść naprzód! — pogania. Dalej, wyżej! 
Łamać opór! Zdobywać! Ujarzmiać! — do tego potrzeba siły, tylko siły. Utrzymać stan posiadania jest 
znacznie trudniej”.
Przyspieszył kroku. Grudniowe słońce skryło się już za wzgórkami i oddawało powoli Poormond 
wieczorowi. Mroźne powietrze wyostrzało myśli. Mijając obelisk doznał olśnienia.
„Miałem kłopot — myślał radośnie — co w Izbie powiedzieć. Posłowie, ci wstrętni złośliwcy, z góry założą 
plewy i miast posłuchać, pójdą na drinka. A ja będę przemawiał do pustych ław. Poormond, nie mając 
przemysłu, nie ma problemów, jakie przed politykiem stawia zorganizowana klasa robotnicza. James Flower 
z Darlingtonu będzie czekał tylko na okazję do wsadzenia mi szpilki. Już teraz zapowiada pokątnie, ile to 
ciekawych rzeczy Izba usłyszy o jednym rozgarniętym księciu, który z rąk króla Edwarda III odebrał nadanie 
pieczęci miejskich dla pewnej malowniczej dziury... Okrutnie się pomyli!”
Po powrocie do domu przystąpił niezwłocznie do pisania zakończenia swego rewelacyjnego przemówienia.
Lordzie Speakerze, Szanowna Izbo!
Przez dziewiętnaście i pół wieku ludzkość żyła przykazaniami Żyda-Jezusa; podwaliny filozoficzne pod 
następną erę stworzył również Żyd-Marks. Tak twierdzą bolszewicy. Większość możnych współczesnego 
świata, wśród których nie brakuje najświatlejszych polityków Wielkiej Brytanii wraz z obecnym premierem 
rządu Jego Królewskiej Mości, przeczy im. Będąc z natury optymistą, popieram ich punkt widzenia. Ale 
jako człowiek przechodzę również okresowe załamania, kiedy lekkie widzenie rzeczy ucieka, a miejsce po 
nim zajmuje brutalny realizm. I wtedy skłonny jestem krzyczeć: Biada tym, którzy obecną wojnę biorą za 
kolejną sprzeczkę między narodami, po której wszystko wróci znowu do starego porządku!
Widzę poruszenie wśród zacnych kolegów z ław poselskich. Niektórzy pomyślą zapewne niezbyt 
chwalebnie o mojej głowie albo, co gorsza, posądzą mnie o zabawianie się na stare lata w jasnowidza. 
Poormond — powiedzą — znane dotąd z tysiącletniego zamku, łykowatej baraniny i najliczebniejszego w 
hrabstwie klubu starych panien zasłynie z posiadania proroka. Pozwolę sobie jednak przypomnieć Izbie, że 
już sto lat temu, dokładnie — w tysiąc osiemset czterdziestym drugim roku, a więc na sześć lat przed 
ukazaniem się Manifestu Komunistycznego... na trzy czwarte wieku przed leninowską rewolucją w Rosji... 
niejaki Heinrich Heine, znany lepiej potomnym ze swoich poezji niźli z wróżenia przyszłości, napisał te 
dziwne, wówczas tylko dla nielicznych zrozumiałe słowa: „Komunizm jest ukrytą nazwą strasznego 
przeciwnika... Nadchodzą dzikie, mroczne czasy. Tak posępne, że prorok pragnący je ludziom uzmysłowić, 
musiałby straszyć ich potworami, o jakich nie mają wyobrażenia... Przyszłość zalatuje odorem rosyjskiego 
potu, krwią, bezbożnictwem i nahajką!”



VIII

Atmosfera w sali Cechu Kupców Kolonialnych, Galanteryjnych i Szmuklerzy stawała się coraz gorętsza. 
Zacięta wrzawa wokół kandydatur do nowych władz Cechu ustała. Burmistrz miasta oznajmił zakończenie 
głosowania zgodnie z protokołem ustanowionym w 1580 roku, jeszcze za panowania Jej Królewskiej Mości 
Elżbiety I. Trzyosobowa Komisja Skrutacyjna wycofała się do kancelarii obliczyć głosy. Napięcie wśród 
zebranych rosło. Udzielało się członkom Cechu i gościom. Opanowywało również Mr. Bancrofta. Rad był, 
że skorzystał z zaproszenia.
Wilkinson pociągnął łyczek ginu. Głos miał ciepły, rozrzewniony.
— Jesteś przyzwyczajony do większych rzeczy, dlatego rytuał nasz wyda ci się pewnie groteskowy: garstka 
kupczyków, powiesz, a tyle cudaczenia. — Machnął ręką na protest Bancrofta i ciągnął dalej: — To bardzo 
chwalebna tradycja. U schyłku średniowiecza Poormond miało trzynaście cechów, a ostał się tylko nasz... 
Zwróć uwagę, że nie rycerstwo, nie szlachta, a kupcy weneccy zapoczątkowali odkrycia Europy na 
wschodzie, że podwaliny pod wielkość Anglii zbudowali nasi dzielni bracia po fachu. Arystokracja rządziła 
krajem, lecz nie ona, a kupcy wytyczali kierunki ekspansji na obszary zamorskie. Święto naszego Cechu 
przez setki lat było największym wydarzeniem w hrabstwie. Zjeżdżało się na nie pospólstwo, uświetniali je 
swą obecnością możni panowie. Rytuał Cechu, przestrzegany do dzisiaj co do joty, przypomina o społecznej 
randze kupiectwa.
Podniósł kielich, ale tylko dla zwilżenia języka. Najbliższe minuty wymagały od niego trzeźwości umysłu. 
Uśmiechając się pogodnie wchłaniał gwar rozgadanej sali. Czego tu nie poruszano. O czym nie mówiono. 
Jakie zamiary, ukrywane przez okrągły rok, nie znajdowały tutaj upustu!
— Wychodząc z domu — mówił szczupły jak szparag mężczyzna do grubasa z niebiesko-czerwono-białą 
kokardą w klapie — powiedziałem do żony: tym razem, moja droga, chodzi o coś więcej niż tylko o 
prezesurę Cechu. Jeżeli Herb Lipton nie da rady się przyczłapać, Tim podsunie swoją kandydaturę, a wtedy 
pójdzie pełną parą. On ma dalekosiężne ambicje polityczne. Mam nadzieję, że ten nastroszony paw, 
Bancroft, to widzi — tak powiedziałem żonie, możesz mi wierzyć.
Grubas przyłożył rękę do ucha.
— Komu to powiedziałeś?
— Żonie!
— Żonie?
— Żonie!
— A co ona na to?
Szparag przełknął nerwowo ślinę.
— Jak to kobieta... Całą noc strzykało ją w boku, na zimę zawsze tak. A wówczas jest zła jak osa: zgromiła 
mnie, że niby wsadzam nos w nie swoje sprawy.
Grubas uśmiechnął się drwiąco.
— Dobrze ci tak. Z babą o polityce... No, tymczasem. — Stuknął szparaga kuflem w brzuch i podszedł do 
stojącego samotnie Otis Bella. — Masz znowu atak wątroby? — rzucił zaczepnie.
Jedyny pasamonik w mieście i wieczny oponent bloku kupców artykułami spożywczymi w Cechu podniósł 
swoje zapuchnięte oczy.
— Rozmyślam — odrzekł ponuro.
— Co robisz?
— Rozmyślam!
— O czym, Otis?
— Tematu dostarczyłeś mi ty sam; przez swoją głuchotę stajesz się coraz głośniejszy!
Przy stole prezydialnym skarbnik Cechu skracał sobie wyczekiwanie rozmową z burmistrzem miasta. — 
Cały handel — dowodził za główną tezą memoriału Cechu skierowanego przed miesiącem do władz 
miejskich a zredagowanego przez Wilkinsona — sprowadza się do dystrybucji podstawowych artykułów 
spożywczych i tekstylnych. Ogólne racjonowanie, brak artykułów luksusowych przynoszących najwyższe 
dochody, niskie kwalifikacje personelu, wreszcie piekielne podatki pozwalają ledwie na związanie końca z 
końcem. Doroczna impreza Cechu, dodająca miastu splendoru, jest kosztowna. Dopóki kupiectwo mogło, 
finansowało ją z własnej kieszeni. Ale obecnie władze miejskie powinny dorzucić grosza. Skąd? — to już 
sprawa burmistrza. Jeżeli zależy mu na poparciu kupiectwa, bez którego nikt jeszcze nie utrzymał się długo 
na fotelu głowy miasta.
— ...Również i ty powinieneś ruszyć łepetyną — podjął Bell przezywany w Cechu „filozofem”. — 
Szesnastu kupców spożywczych i sześciu masaży daje im przewagę jednego głosu nad pozostałymi 
branżami. Dodaj do tego dwóch handlarzy mrożonek i jednego rybami, którzy dmuchają w ten sam żagiel, 
oznacza to dwadzieścia pięć głosów przeciwko siedemnastu z branży galanteryjno-tekstylnej. Pozbawia to 
nas szans przeforsowania naszego kandydata, rozumiesz?
Grubas podrapał się w łysinę. Oprócz głuchoty cierpiał na bardzo zaawansowaną sklerozę. A poza tym 
myślenie nie było jego silną bronią. — Spożywczych było zawsze więcej — spostrzegł trafnie.
— I co z tego, że było?
— Nie rozumiem cię, Otis.
— Tim zamyka wszystkim gęby liczebnością nie tylko grupy kupców spożywczych. Myśli, że jest ona 
wynikiem istniejącej przewagi spożywczych potrzeb ludności nad innymi potrzebami, czyli skutkiem 
struktury spożycia, jeśli mnie dobrze rozumiesz. Ale ta się zmienia. Jeszcze trzydzieści lat temu nie było w 
mieście żadnego sklepu z artykułami elektrycznymi, radiami; pięćdziesiąt lat temu nie sprzedawano 
samochodów, i tak dalej, i tak dalej. A dzisiaj samych elektrycznych mamy w mieście osiem. Złożył się na to 
częściowo rozwój techniki, częściowo rosnąca zasobność społeczeństwa: im więcej człowiek ma w kieszeni, 
tym więcej wyda. Nie na żywność, bo nikt normalny nie zjada dwóch obiadów dziennie, a na inne artykuły. 
Dlatego w miarę wzrostu zasobności społeczeństwa liczba sklepów spożywczych będzie utrzymywać się na 
tym samym mniej więcej poziomie, a innych wzrastać, co oznacza, że przewaga branży spożywczej w Cechu 
nie będzie wieczna. Ale to jeszcze potrwa. Moim zdaniem sporo lat. Dlatego póki co powinniśmy 
przeforsować dokooptowanie do Cechu wszystkich kupców. Dopiero wtedy wydostaniemy się spod dyktatu 
spożywczych, kapujesz?
— Dokąd się dostaniemy, Otis?
— Ach! — zdenerwował się Bell, że wdał się w rozmowę z głuchawym złośliwcem. Zostawił go i rozejrzał 
się za kimś innym. Pod filarem spostrzegł sąsiada, frytkarza Nortona. — Hej, Norton! — zawołał. — 
Norton!
— Hello, Otis! Hello! — odkrzyknął frytkarz i dalej opowiadał przyjacielowi z Middlesbrough o obchodzie 
święta Cechu przed pierwszą wojną światową:
— Wtedy bywało inaczej, rozumiesz? To nie sprawa ilości piwa czy jadła, po prostu było inaczej. Więcej 
młodych bywało, weselej, a kobiety nie pałętały się między mężczyznami jak teraz i nie świeciły tym — 
łypnął zgorszony na dekolt pani Quarrelsome — tylko siedziały pod ścianą i sobie opowiadały. Na jednej 
takiej zabawie mój brat, Jess, poznał Rosie. Zaraz potem pobrali się i wyjechali do Australii.
— Jess... — staruch podrapał się po łysinie. — Tak, pamiętam
go. Chodziliśmy razem do szkoły parafialnej. Jess był w porządku. Żyje jeszcze?
— Ho, ho! A powodzi mu się! Mieszka w Queensland. Ma tyle ziemi co całe nasze hrabstwo. Nawet samolot 
ma własny. Jak to świństwo się skończy, pojadę do niego. — Frytkarz potrząsnął zadziornie siwym 
czerepem. — Sił mi jeszcze zostało, też się dorobię. Zaraz po wojnie, postanowione.
Z lubością spojrzał na panie w długich sukniach wzorowanych na XVII-wiecznej modzie, krzątające się przy 
stołach z jedzeniem. Stały tam przystawki z wołowiny, baraniny, ryb i jarzyn. Karafy czerwonego wina 
wyczekiwały w pogotowiu pospieszenia z pomocą w trawieniu smakowitości przyrządzonych według 
receptur pani McGuinness. Niebrzydkie dziewczęta poormondzkie przebrane za pachołków roznosiły piwo. 
Na barowych ladach oddawały się chętnym baterie whisky, ginu, z wiader wyłożonych lodem wyglądały 
pękate flaszki szampana. Dla głów słabszych były wina deserowe, a na tańce — po ogłoszeniu wyników 
głosowania — gotowała się orkiestra miejskiej straży ogniowej. Wśród kolorowych girland zwisał z 
balustrady wielki napis: CECH KUPCÓW KOLONIALNYCH, GALANTERYJNYCH I SZMUKLERZY 
DLA ARMII — ARMIA DLA CECHU!
— Dlaczego nie zwerbowano orkiestry wojskowej? — obruszył się Mr. Mansell, właściciel sklepu z 
instrumentami muzycznymi. — Od lat przygrywał nam Królewski Korpus Łączności z Bartery.
— W zeszłym roku schlani orkiestranci pobili się z czołgistami z Texas Riders Division, nie pamiętasz? 
Dowódca korpusu odmówił. Za karę.
— Takie dostali rżnięcie?
— To by im przepuścił. Ale później poprzestawiali drogowskazy i Ridersi — zamiast na poligon — 
władowali się czołgami w śródmieście Darlingtonu. Ale spójrz, kto przyszedł.
W sali pojawił się „Czarny Kot” Poormondu, Jack Deephole. Rozglądając się po obecnych spostrzegł 
Bancrofta. Kiwnął mu z uszanowaniem.
Jack jest przedsiębiorcą pogrzebowym. Wciąż dobrze prosperującym, choć wojna wyłączyła z obrotu 
roczniki młodsze. Jack oferuje usługi kompleksowe. Dostać się po śmierci w jego ręce to jak u szczytu 
sezonu turystycznego wsiąść do wolnego przedziału pierwszej klasy ekspresu na Lazurowe Wybrzeże, 
wszystkie zmartwienia o drogę nieboszczyka Jack bierze na siebie. Od łoża śmierci do grobu. Z myciem 
twarzy (kąpiel całego ciała kosztuje u niego tylko trzy funty więcej), makijażem, ułożeniem zwłok w trum-
nie, dostawą na cmentarz, pogrzebaniem, wieńcami i postawieniem nagrobka — obsługa od a do set. 
STOLARKA SPECJALISTYCZNA— BUDOWNICTWO — POGRZEBY ogłasza się Jack. A z okazji 
Nowego Roku przesyła co znamienitszym obywatelom karty „Z najlepszymi życzeniami od Jacka 
Deephole”.
Powiadają, że w kogo Jack wwierci się swymi sowimi oczami, tego dni są policzone.
Bancroft powściągliwie oddał mu ukłon. — Czarny Kot tutaj? — zdziwił się. — Co on tu robi?
— Jest też członkiem naszego Cechu.
— Przedsiębiorca pogrzebowy członkiem Cechu Kupców Kolonialnych i Galanteryjnych?
— Należy do sekcji galanteryjnej. Zużywa moc jedwabiu na wyłożenie tych swoich pudeł, tasiemek do 
kwiatów, różnych tekstyliów dekoracyjnych...
— Rozumiem — mruknął Bancroft. — Zrób tak, abym nie musiał się z nim witać. Proszę cię.
— Czyżbyś był tak przesądny? — zaśmiał się Wilkinson.
— To nie to.
— A poza tym głosuje na was i chyba ma prawo do twojej przychylności.
— Niby tak — odrzekł Bancroft bez przekonania i niezbyt zręcznie przeskoczył na inny temat. — A co z 
Ann? Wciąż żadnej wiadomości?
— Żadnej — westchnął boleśnie Wilkinson. — Sam wiesz, że poruszyłem niebo i ziemię.
— Wiem, wiem — zapewnił go szybko Bancroft. — Japończycy nie respektują konwencji haskiej. O całym 
naszym garnizonie z Singapuru nic nie wiadomo. Ale nie wszyscy przecież zginęli i nie wszystkich 
wymordują.
— Liczę na to.
— A reszta w rękach Najwyższego. Oby się ulitował nad twoją biedną dziewczyną.
Objął go serdecznie ramieniem. Mieć jedyne dziecko, i jak kamień w wodę, nieszczęście — współczuł mu. 
Że też musieli ją wysłać akurat tam!
— Przejdę się trochę — powiedział.
Odstawiając kieliszek szukał sobie towarzystwa. Burmistrz pochłonięty był rozmową ze skarbnikiem Cechu. 
Nie opodal proboszcz Kościoła kongregacjonalistów, najmłodszego Kościoła w Poormond, rozprawiał z 
jegomościem, który z równym powodzeniem mógł być kucharzem, jak i duchownym. Historia jego świętego 
przybytku, wywieszona w kruchcie, rzuca się w oczy każdemu wchodzącemu: około 1830 roku sekta 
zbierała się dla czczenia Pana w jednej z poormondzkich karczm, trzy lata później przewielebny William 
Willits, założyciel sekty, powołał Kościół; pół wieku później ukończono budowę świątyni — tempo, 
dynamikę, prężność kongregacjonalistów wychwala tablica.
— Istnieją niewielkie różnice doktrynalne pomiędzy nami, kongregacjonalistami, a wami — klarował 
proboszcz jegomościowi, który był wikarym miejscowego kościoła preabiteriańskiego. — Gdyby udało się 
je przezwyciężyć, obie sekty można by połączyć i utworzyć Zjednoczony Kościół Refonmistów Wcale nie 
głupia idea. Kościół stanowiłby silną konkurencję...
Bancroft kiwnął przelotnie obu duchownym. Przyjemne wrażenie sprawiał kustosz Muzeum The Red Socks 
— historycznego regimentu powstałego jeszcze za panowania Wilhelma III Orańskiego, pułkownik 
L’Anson. W mundurze pamiętającym czasy entente cordiale, chwalebnie ją sobą przypominał. „Znajdujemy 
się w śmiertelnym zagrożeniu, pułkowniku — wyznał mu Bancroft po katastrofie Francji. — Hitler ma 
realne szansę podboju Anglii”. ,,Podboju Anglii? — oburzył się L’Anson. — Dopóki mnie i moich chłopców 
stać na udźwignięcie szabli, nigdy! Osiemnastu zuchów z naszego sławetnego regimentu dochrapało się w 
ubiegłej wojnie Krzyża Wiktorii. Osiemnastu... Zobaczyłby pan, ile więcej krzyży zapisano by w 
sztambuchu regimentu!”
L’Anson słynął w młodości z powodzenia u dam. Zdobywał je przygotowaniem baletowym odpowiednim 
dla oficera słynnego pułku i niezłym głosem. Taniec odłożył do lamusa — reumatyzm, pić — pije nadal. A 
kiedy wypije, to śpiewa. — Ohrrr... Chrrr... — stroił sobie głos do oedoby sali, wielkiego herbu Poormondu 
zawieszonego w centralnym punikcie frontowej ściany.
Obiekt ten skupiał na sobie uwagę również dwóch mocno zabarwionych piwem typów.
— …złoty orzeł na tarczy — objaśniał jeden drugiemu — mówi o związku miasta z romańską Brytanią, z 
romańską, rozumiesz... Skrzyżowane miecze, które ten dumny ptak dzierży w pazurach, to naturalnie nasza 
armia, zaś falista linia oddzielająca purpurowy dół tarczy od żółtej góry oddaje naszą poczciwą Swale. 
Każdy szczegół ornamentacji tarczy świadczy o bogatej przeszłości tej ziemi. Ho, ho, zamierzchłe są dzieje 
naszego grodu!
Uporawszy się z kompozycją herbu, odczytał motto: VI DEI TERRAQUE. Vi Dei, rozumiesz?
— Niewiele — przyznał się tamten szczerze. — Dei, to jeszcze pamiętam, ale resztę... Toż to już 
pięćdziesiąt lat, jak opuściliśmy szkołę. Pięćdziesiąt!
„Wspaniały, wspaniały Poormond — myślał Bancroft. — Niby tylko mieścina, ale jaka! Historyczny klejnot 
Yorkshire. Hrabstwa niewielkiego w porównaniu...” Darował sobie uściślenia. Yorkshire to Yorkshire, a 
Anglia Anglią — coś na podobieństwo tego mieszało się w jego głowie z czymś, co niedługo trzaśnie w ten 
okręg wyborczy piorunem chwały, i napełniało go wspaniałomyślnością. Był w niemałym kłopocie, kogo 
sobą obdarzyć. Na sali kręcił się reporter „Darlington and Stockton Times” i pstrykał zdjęcia. Gazeta nie 
była mu przychylna. Siedziała w kieszeni Mayora Darlingtonu Anthona Beesa, niezależnego, i kąsała go, 
czołowego torysa w okręgu, gdzie tylko mogła. Chwilowo darował go sobie i szukał dalej. Wybór padł na 
panią Quarrelsome.
— Przyjemna atmosfera — zagadał ją w najlepszej intencji. — Powiedziałbym wspaniała. Jak w rodzinie.
— Z piekła rodem! — odpaliła tuba Sił Niezależnych Poormondu, posiadająca we wszystkim odmienne od 
konserwatystów, socjalistów i liberałów zdanie. — Jestem pełna podziwu dla pana — przystąpiła z miejsca 
do ataku. — Nie potrzebuje pan udawać skromnisia — podziwu. Za umiejętność dostosowania się do każdej 
sytuacji, jaką tylko da się zdyskontować. Przyglądałam się panu i Wilkinsonowi. Bardzo cenię Tima jako 
człowieka, jako politykiem — pogardzam. Socjalista! — parsknęła szyderczym śmiechem — obejmujący się 
czule z kapitałem, prywatną własnością ziemską i reakcją. Gdyby Marks was ujrzał, przewróciłby się w 
grobie. Atmosfera, braterstwo, miłość. Jednym słowem rodzina. A jaka gościna! Proszę się przyjrzeć stołom. 
Tim Wilkinson, Tim-łajnozjad, który dałby sobie p.rędizej palec uciąć, niż nie przymuszony wydać szylinga, 
zastawia stoły jak najhojniejszy pan. Wszyscy pamiętamy jego Ann, jedynaczkę i oczko w głowie, która jako 
dziecko chadzała w bucikach talk długo, dopóki nie przedarła ich na wylot. Ten sam Tim stawia najdroższe 
wina, szampany francuskie, dziesiątki butelek tych wspaniałości zalegają stoły na jego koszt. Co to znaczy? 
Nie potępiam oszczędności jako zasady życia, Bóg mi świadkiem. Gdy jednak zasadę tę nagle się łamie, 
zadaję sobie pytanie: w imię czego? Panu, drogi panie Randolphie Bancroft, odpowiem. Ma ono na celu 
osadzenie się mocno w siodle najpierw w sercu naszego okręgu wyborczego, a następnie wysadzenie pana z 
ławy poselskiej. Gotowam się założyć, czy w najbliższych wyborach nie wykopci pana z Izby.
— Uf! — sapnął z ulgą Bancroft, kiedy się od niej uwolnił. Zrobiło się mu gorąco. Najchętniej poszedłby już 
do domu. Przytulne Poormond wcale nie było tak przytulne. Uczucie niedoceniania go przez ludzi, których 
piękne święto pragnął swoją obecnością uświetnić, napełniło go rozczarowaniem. „Za długo tu przebywam 
— pomyślał. — Opatrzyłem się im”. Zatęsknił do wielkiego Londynu, gdzie tak łatwo utonąć w 
anonimowym tłumie.
Decydując się na zniknięcie w ubikacji nieomal nadział się na rozgadanego Deephole’a.
— Wybieram się do Manchesteru na kurs mumifikacji — wyłuszczał ten przyłapanemu Bellowi. — 
Zamierzam objąć specjalnością zakładu również te usługi. Ludzie zgłaszają zapotrzebowanie, a najbliższy 
punkt znajduje się w Manchesterze. Byłbym jedynym fachowcem na północy kraju. Patrzysz na mnie takimi 
oczami... Ludzie istotnie są tym zainteresowani! Niedawno zgłosiła się do mnie pewna wytworna lady — 
nazwisko rzecz jasna nieważne — która oświadczyła, że nie zamierza stawać na Sąd Ostateczny 
zdeformowana. Jestem gotowa złożyć awansem zamówienie. Nie pozwolę, powiedziała ta oddana naszemu 
hrabstwu osóbka, dotykać się tym rzeźnikom z Manchesteru. Jeśli pan się tylko zdecyduje, rozejrzę się 
wśród przyjaciółek za klientami.
— Interesujące — włączył się reporter z „Darlington and Stockton Times”. — A więc Poormond, jeśli 
dobrze słyszałem, wzbogaci się o ośrodek tak pożytecznej działalności. Może kilka szczegółów, Mr. 
Deephole? Chętnie zamieścimy w naszym poczytnym piśmie.
Bell wykorzystał to i „strzelił nura” w tłum. Szukając na gwałt ustronia widział siebie w jedynym na północy 
kraju zakładzie mumifikacji. Otaczały go baseny z formaliną, cuchnące roztwory, noże... Żylaste łapy 
Czarnego Kota dobierały się do jego wnętrzności...
Żołądek podszedł mu pod gardło. Czmychnął w kąt i tam sobie ulżył.
— Otis! — krzyknęła zgorszona pani McGuiness. — Jeszcze się dobrze nie zaczęło, a tyś już gotowy! — 
Biegnąc po ścierkę lamentowała: — Filozof... Mądrala... Wszystkich poucza, a taki pijak. Jak on to godzi?
Tymczasem powróciła komisja skrutacyjna. Dźwigając swoją tajemnicę, uroczystym krokiem przemierzyła 
salę. Burmistrz podniósł się ze swego honorowego fotela. — Ladies and Gentlemen! — Walnął drewnianym 
młotkiem w stół. — Proszę o spokój!
— Stawiam trzy do jednego na Tima! — szybko dobijano zakładu. — Trzy do jednego!
— Hę, hę, to pewniak. Szukaj głupich.
— Ladies and Gentlemen! — grzmiał burmistrz. — Za chwilę przewodniczący komisji skrutacyjnej, którym 
z. waszego wyboru jest mój szanowny kolega z Miejskiej Rady, przedstawi wyniki głosowania na nowe 
władze najstarszego i jedynego w naszym historycznym mieście Cechu Kupców Kolonialnych, Galanteryj-
nych i..
— Cztery do jednego!
— Cicho tam! ...i Szmuklerzy. — Odczekał, półki nie przerwano rozmów. — Oddaję głos mojemu koledze.
— Mam zaszczyt... Mam zaszczyt... Mam... — przewodniczący komisji Skrutacyjnej nie mógł sobie 
poradzić z honorem, jaki mu przypadł. — Mam...
— Jazda! — popędzano go. — Kogo to?
— Tim!
Salę zaległa martwa cisza. Przerwał ją pijany ze szczęścia krzyk starszego subiekta Wilkinsona, który w lot 
stopił się we wstrząsające salą trzykrotnym: — Hu-r-r-ra! Hu-r-r-ara! Hu-r-r-ra!
Poproszony do stołu prezydialnego nawy prezes Cechu Kupców Kolonialnych, Galanteryjnych i Szmuklerzy 
jąkał się wzruszony: — Nie jestem mówcą... Nie jestem mówcą, przyjaciele, lecz dobrze... dobrze wiecie, co 
czuję. — Pani McGuiness postawiłaby dwa do jednego, że w oczach Tima błysnęła łza, którą pesymista-
Szparag wziął za ognik bezbożnej pychy, a przyszły, jedyny na północy kraju mumifikator, za coś jeszcze 
innego.
— Tandetne sentymenty — skwitowała to krótko pani Quarrelsome. — W sam raz dla tej gawiedzi.
Z politowaniem przyglądała się spieszącym z gratulacjami konkurentem z branży spożywczej i przegranym 
kontrkandydatom. Najgłośniejszy był Jack Deephole. Życzył nowemu przewodniczącemu Cechu dużo 
zdrowia. W słownictwie jego „zdrowie” znajduje się na pierwszym miejscu. — Bandizo dużo, Tim. 
Naprawdę. — Długo nie wypuszczał ręki szczęśliwca.
Pani Quarrelsome wpuściłaby chętnie na salę żołnierzy próbujących forteli, aby dorwać się do środka. Ale 
wejścia strzegli czeladnicy z rzeźni miejskiej. Kręcił się między nimi również eks-mistrz okręgu w 
wolnoamerykance. Wokół Krzyża na placu Rynkowym parkowały jeepy żandarmerii. Pojedyncze próby 
kończyły się na hallu. Niedługo wysypią się z barów bardziej zdecydowane typy, pocieszała się. Tymczasem 
pospieszyła spełnić swój obowiązek.
— Wiedziałam, Tim — zapewniła szczerze wybrańca. — Zasłużyłeś się tej dziurze, jak rzadko kto. Mam ci 
dużo do przypięcia jako politykowi, jako człowiekowi jednak...
Stanęła twarzą do balkonu i zaintonowała:

For he is a jolly good fellow! 
For he is a jolly good fellow...

— Jazda, chłopcy — podniosła zagapionych strażaków.
Jak dyrygent zgranego chóru wyrzuciła ręce w górę, oczy wszystkich zagarnęła na siebie, przytrzymała 
chwilę, a kiedy napięli gardła, dała znak. Trzysta głosów zlanych w jeden potężny głos zatrzęsło salą:

For he is a jolly good fe-e-llo-ow, 
For he is the jolly good one!

Reporter „Darlington and Stockton Times” uwieczniał na kliszy co pikantniejsze sceny. W pakiecie 
ustrzelonych zdjęć miał Otisa Bella wymiotującego w kącie, burmistrza poklepującego w tyłek barmankę, 
gestykulującą żywo panią Quarrelsome — zdjęcie to wykonał specjalnie z balkonu dla wpuszczenia oka 
kamery w jej głęboki dekolt; przy okazji uchwycił tam kapelmistrza dłubiącego sobie zapamiętale w nosie i 
subiekcików ściskających się po kątach z koleżankami po fachu. Wśród znamienitych osobistości nie 
brakowało wikarego Kościoła kongregacjonalistów pociągającego drinka z przewielebnym kolegą z 
Kościoła prezbiteriańskiego, Czarnego Kota przeszywającego swoim niesamowitym wzrokiem frytkarza 
Nortona, ani tuza Poormondu, Randolpha Bancrofta gratulującego serdecznie nowo obranemu prezesowi 
Cechu.
Bawiono się do późnych godzin.
Księżycowa noc spowijała piękne Poormond. W noc tę Królewskie Lotnictwo Bombowe przeprowadziło 
zmasowane ataki na miasta Niemiec, US Navy rozprawiała się z potężną flotą Japonii topiąc największy 
lotniskowiec świata „Shinano”, a na rozległym froncie wschodnim Rosjanie rozpoczynali gigantyczną 
ofensywę zimową.





ODNALEZIENIE

Złamano samowolnie rozkaz. Heinemann zdecydował się zameldować o tym dowódcy kompanii. Ale nagle 
odezwał się telefonicznie major Rettmeyer i doradził mu więcej dyplomacji w postępowaniu. „Jakiej znowu 
dyplomacji — zastanawiał się. I skąd on o tym już wie?”
— A Bor jeszcze nie wrócił? — rzucił w czeluść izby dla zyskania na czasie. Roznosiła go złość na siebie, że 
wdał się w ciemne sprawy.
— Bor? — Kalkstein poderwał się z zydla. — Jeszcze nie, ale powinien dzisiaj wrócić. Pociąg z Diksmude 
odchodzi o trzeciej, więc mniej więcej o szóstej...
W mrocznej izbie zrobiło się jaśniej — tak się Heinemannowi wydało. — Słucham pana, słucham. Więc co o 
szóstej?
— To tylko moje przypuszczenie — powiedział Kalkstein. — Badania lekarskie w dywizji nie trwają dłużej 
niż trzy dni, więc powinien. A poza tym dziś sylwester... — Odzyskał swój mocny głos. — Zeszłego roku 
dawali po dwie butelki na głowę!
Heinemann pyknął jowialnie z cygarellosa.
— Nie przesadza pan?
— Naprawdę! A zabawa była...
Nad głową Heinemanna pojawiła się kula jasnowidza i ukazała jemu, Wielkiemu Wtajemniczonemu, sprawy 
niedostrzegalne dla zwykłych śmiertelników. Z każdym obrotem objawiała mu o nich coraz więcej.
— A więc zeszłego sylwestra... — dmuchnął w kulę dymem — spędził pan tu, tak? A ja — ciągnął lekko — 
jeśli pana to interesuje, dokładnie rok temu, szukając w Libii mojej rozpieprzonej w drobny mak kompanii 
natknąłem się na jakiś kluczący w zawiei pustynnej samochód z. trzema gagatkami. Wiało piachem jak 
cholera, widoczność prawie żadna, podturlali się ku mnie. Jeden z tych na wozie pytał o coś, ale nie 
rozumiałem, bo hulało w ich stronę; podszedłem bliżej...
Zawiesił wzrok na Kalksteinie. Ob, mężczyzna średniego wzrostu z resztkami opalenizny poafrykańskdej na 
twarzy i wcale nie ułomek wydawał się przy tym olbrzymie mały. Dawid i Goliat. Sprężysty kot przy 
ciężkim słoniu bezczelnie (pewny swej przewagi. — I nie zgadnie pan, co usłyszałem — powiedział.
Pustynia... Zamieć piaskowa... Zagubiony samochód z trzema ludźmi... Kalkstein poddał się bez walki.
— Faceci pytali mnie o drogę do Bengazi.
— Do Bengazi? Cha, dobrzy sobie. Pewnie zgubili się w tej zamieci albo dezerterzy. Ja bym ich...
— Po angielsku pytali...
— Jezus, Maria! — przeraził się Kalkstein. — I co? Heinemann puścił kunsztowną serię kółek z 
cygarelloisa, którą zakończył smugą podobną do wykrzyknika.
— To, Herr Utateroffizier Kalkstein. A co mogło być? Sylwester nie sylwester, to był front!
— Tak sobie myślałem — przyznał skwapliwie Kalkstein. — Na żadne takie rzeczy nie wolno brać 
poprawki. Ja, na pańskim miejscu, bym ich też kropnął. Kto strzela pierwszy, ten wygrywa, inaczej klops. A 
swoją drogą — uradował się z finału — mogło już pana nie być między nami.
— A mogło — zgodził się Heinemann. — Tysiąc razy dziennie mogło mnie nie być, i takiego Wolffa, i 
Doeringa, i każdego z nas, prawda, koledzy?
Na tym zakończył odprawę, która niezamierzenie przemieniła się w koleżeńską pogaduszkę. Wznowił ją 
godzinę później.
— Dzisiaj po południu, — zaczął od razu służbowo — ogłoszone zostanie nowe miejsce postoju naszej 
kompanii. W związku z tym pan oberleutnamt von Koehler zwolnił ludzi od wszelkich czynności, aby mogli 
przyjść do siebie po wczorajszych forsownych ćwiczeniach. Porcja była dobrze wymierzona jak na ich 
przygotowanie, potrzebowali wypoczynku. Proszę o raporty o stanie drużyn. Unteroffizier Wolff, słucham.
— Po opatrzeniu nóg i bioder u trzech ludzi i zjedzeniu kolacji drużyna spała nieprzerwanie do rana. Stan 
oparzeń nie wymaga pomocy lekarskiej. Obecnie drużyna zajęta jest czyszczeniem broni i sortów 
mundurowych. Żadnych zdarzeń godnych uwagi nie ma.
Podobne raporty złożyli Doerkig i Danne. Drużyny ich też odczuły forsowny marsz; zgłosili oparzenia stóp, 
bioder i barków od ciężkiej broni piechoty.
— A ja — zaczął Kalkstein koleżeńskim tonem — muszę się pochwalić. Otóż oparzeń u mnie nie ma 
żadnych. Lubię osobiście dopatrzyć ludzi przed wymarszem, a to, że tak powiem...
Heinemann podniósł rękę.
— To jest raport, unteroffrzier Kalkstein, a nie żadne,„że tak powiem”. Proszę o szczegóły.
Kalksteam stuknął obcasami.
— Tak jest, Herr Feldwebel. Ludzie czują się doskonale, czyszczą obecnie broń i sorty mundurowe. Poza 
nieobecnością gefreitra Bora, który jeszcze nie wrócił, nie mam nic do dodania.
— Jeżeli pan nie ma... — Heinemann kiwnął się na rozstawionych nogach — to dziękuję.
Nie podobała się mu forma raportu, ale nie zamierzał robić przedstawienia. Giną armie, miasta całe i nikt 
piekła z tego powodu nie urządza; polecił unteroffizerom wracać do drużyn.


Kalkstein ledwie rozpiął bluzę, a już wezwano go do feldwebla Heinemanna. Poczuł nieprzyjemne kołatanie 
serca. Dzień był zgniły, nie pierwszy raz w taką pogodę kołatanie go nawiedzało. Ale tym razem było inne. 
Drużyna po forsownym marszu spała — zameldował Heinemannowi. Niepełną prawdę zameldował. Jego 
drużyna nie przespała nieprzerwanie nocy. Kiedy inne drużyny plutonu wypoczywały po wyczerpującym 
dniu, on swoich ludzi wypędził na dwór, aby na rozkaz oberleutnanta Ratzeburga przeszukać skrycie siennik 
i szafkę Bora.
Przez uchylone okno dostrzegł Wolffa czyszczącego swego schmeissera. Nie odkładającego broni, nie 
znikającego z okna... Czyżby tylko jego wzywano? Posłał Fritza Falikenstanda, żeby wywąchał, czy 
Doeiring lub Danne mają się również stawić. Kiedy dowiedział się, że nie, ogarnął go strach. Właściwie 
dlaczego? — pocieszał się. Przeszkadzali mu w tym ludzie, którzy jak nie Herr Unteroffizier to, to Herr 
Unteroffizier tamto — skaranie boskie z tymi gówniarzami! W ostatniej chwili zobaczył Tekę Schmidta na 
klamce od drzwi. — Schmidt, jak mi jeszcze raz odważycie się wyjść z obandażowanymi kopytami poza 
kwaterę... — Eggert skarżył się na ból w barku. Bank sobie, wyplutek, przetrącił... — Jeśli piśniecie słówko 
poza drużyną — pogroził pięścią najmniejszemu żołnierzowi w kompanii — postawię was przed Sądem 
Wojennym za symulowanie! — A przy tym okradają jeden drugiego. Hradcowi zginął krążek kiełbasy, który 
dostał rad matki. Jakiś mięsożerny rabuś grasuje w drużynie. Nie gardzi również ciastem, margaryną, 
smalcem, powidłami, nawet chlebem. Hradec zażądał przeprowadzenia rewizji w szafkach i osobistej. W 
szafkach przeprowadził, osobistej nie — nie Hradec tu rządzi. Wobec tego Hradec upomina się, aby dopóki 
to nie nastąpi, nikt nie opuszczał kwatery. Ten Czech sobie pozwala. Gdyby zginęła Zundholzowi, 
Platizkowi, Balkowi, Englerowi, Sohmidtowi, nie byłoby tak źle. Przyjrzał się spode łba Falkenstandowi. 
Fritz Falkenstand umie każdemu zaleźć za skórę i jeszcze się tym pochwalić; wigilijna kiełbasa Schmidta to 
z pewnością jego sprawka. Szczwany lis ten Fritz. Zapinając bluzę, spojrzał na jego lisią gębę, miał 
względem niego pewne zamiary. Gdyby kompania została tu nadal, Falkenstand by się do tego nadawał.
Posłał go jeszcze raz na zwiad do Doeringa. Do Dannego nie kazał chodzić. Heinemann unikał Dannego. 
Wolffa wzywa do wszystkiego, czasem Doeringa, ale głównie Wolffa. Wolff jednak wciąż tkwił w oknie z 
arsenałem przyrządów do czyszczenia broni i zaciekle pracował. A minuty lecą. W izbie nad kancelarią 
kompanii czeka na niego Heinemann. Swoim kocim chodem odmierza krok po kroku i czeka. Kołatanie 
serca spotęgowało się jak podczas rozstrzeliwania Ślimaka. Falkanstand nie wraca, pewnie wykorzystał 
sprawę, żeby urwać się od roboty przy broni Łotr! On jak na żużlu, gdy ten się gdzieś (Zadekował. A .może 
poleciał się odlać? — Falkenstand! — zawołał w komin schodów
A czas ucieka.
Barak narożny przecięty klatką schodową na pół. W lewym skrzydle piętra baraku Danne i on, dwadzieścia 
.trzeszczących schodów niżej drużyny WoMfa i Doeriniga, przy magazynie mundurowym — wychodek. Ile 
czasu potrzeba na odlanie się? Dwadzieścia schodów, czterdzieści kroków, przez dziedziniec, zrobić swoje, 
ta sama droga z powrotem — trzy, najwyżej trzy i pół minuty. Dla ostatniego guzika zabrakło dziurki. 
Kalkstein szybko rozpiął bluzę, przed ponownym zapięciem zgrał dolny guzik z dolną dziurką, i palcami po 
okrągłych blaszkach jeszcze raz w górę. Pracując w pocie czoła ujrzał w lustrze okna siedem wycelowanych 
w niego luf... Kalkstein pręży pierś — chwileczkę, jeszcze tylko ten guzik, panowie... Granda! Zesrać się w 
takiej chwili... Największa granda w życiu! — Kito się tu zesrał? Hradec, migiem odszukajcie mi 
Falkenstanda!
— Tego srajdę, Herr Unteroffizier!
— Przestańcie się z niego naigrawać, bo was, jasna cholera... Tysiąc rozkojarzonych myśli roznosi mu 
głowę. Tysiąc obrazów przewija ,się przez mózg. Unteroffizier Kalkstein, nie wierzcie mózgowi, nie czas na 
to... Czego Heinemann chce od niego? Nikt oparzeniami nie wychodził do innych drużyn ani na dziedziniec, 
więc nie mógł być widziany. Noc pluton przespał twardo — podsłuchał to pod drzwiami kwater, czego 
zatem chce? Nie martwcie się, Kalkstein, nie czas na to... Skąd ten niepokój? Zapomnijcie o niepokoju, nie 
czas na to... W lustrze okna odbija się nie zajęte łóżko Ślimaka. Cel, pal!... Granda! Falkenstand nasrał w 
spodnie... W lustrze okna ukazują się spodnie przywiązane do pala, Falkenstand na czele plutonu 
egzekucyjnego. Falkenstand, tylko w gaciach, podnosi szablę. Cel... Panie generale, protestuję. Dowódca 
kompanii nie powinien plamić się krwią własnego żołnierza. W określonych warunkach polowych dowódca 
może, zgadzam się, lecz nie powinien być przymuszany rozkazem sądu. To jest szykana. Uprzejmie proszę 
pana generała o przedstawienie mego projektu sądowi wojennemu... Jaka jest .różnica między może a musi? 
Po stronie „może”, Herr Unteroffizier, stoi etyka, honor, kodeks oficerski; po stronie „musi” — rozkaz. 
Jeden może, drugi musi — taki jest porządek świata. Untertoffizier Kalkstein, posiada pan wykształcenie 
średnie, nie musi pan zapieprzać z drużyną może pan zgłosić się na skrócony kurs oficerski... Hugo, nie bądź 
głupi! Ze szkoły oficerskiej pójdziesz wprost na front wschodni... Na ekranie okna ukazuje się kancelaria 
kompanii z stabsfeldweblem
Himmelem przy biurku. Kroki Heinemanna stukają w głowę szefa kompanii. Stary wyga kajzerowski 
wsłuchuje się w kroki. Stuk obcasem, stuk, stuk obcasem, stuk — kroki są jedne, tego hamburgera! Ale są 
niecierpliwe. Centrala plot kompanijnych, Himmel, odkłada papierzyska i wygląda przez okno: odgłos tych 
kroków musi nadejść z dziedzińca. Jutro cała kompania będzie wiedziała, z czyimi krokami zderzyły się 
niecierpliwe kroki tego wojaka afrykańskiego.
On tu, Heinemann — tam. Nic go nie obchodzi kołatanie serca. Falkenstand, którego posłał na zwiady, 
Hradec, którego posłał po Falkenstanda, zmarła siostra, która dzisiejszej nocy nieprzyjemnie mu się śniła — 
może dawała w ten sposób znać, że powinien wreszcie napisać do matki. W porządku, siostro, jeśli sprawa 
skończy się dobrze, napiszę. Napiszę, że wszystko jest dobrze, i do listu zapakuję kawałek mydła 
toaletowego... Siostra kręci głową na „niedobrze, Hugo, niedobrze” i nie schodzi z ekranu okna. Kalkstein 
wytęża wzrok i rozpoznaje nad nią... Tak, lotnika opadającego na spadochronie... Skąd ten? Lotnik spada i 
woła, do niego woła: Proszę nie strzelać, jestem bezbronny! Kalkstein — podpowiada mu mózg — nie 
słuchaj tej pomylonej dupy, to jest ten, co strzelał do ciebie. Ognia! — rozkazuje mózg. Kalkstein daje ognia, 
ale siostra wciąż kręci głową. Fatalny błąd, twój największy w życiu — woła i znika z szyby. W miejsce po 
niej i po lotniku ładują się von Koehler i Himmel. — Herr Oberleutnamt — melduje szef kompanii — 
unteroffizier Kalkstein ukradł kurę. — Kurę? — Tak, Herr Oberleutnant, koguta. — Koguta? — Tak, Herr 
Oberleutnant, i podmienił sienniki: swój na Bora. — To klęska! — krzyczy von Koehler. Proszę meldunek 
przekazać niezwłocznie cesarzowi! Wolff, Doering, Danne, zmarła siostra z żyjącą matką, von Koehler, 
Himmel, dzieci z jego czteroklasowej szkoły, głupawe dzieci robotników leśnych — wszyscy przyglądają się 
z ekranu okna jego mękom z guzikami, z haftką od kołnierza, z pasem, z butami i śmieją się, że jest już 
gotowy i mógłby iść, lecz nie może, bo Hradec przyłapał w sraczu Falkenstanda na wtrajaniu jego kiełbasy i 
tłucze go za to w mordę, jemu wali w głowie jak młotem, spod pach, z pleców spływa mu pot, bo do tego 
Napoleona nie można w drelichu ani tak jak człowiek stoi, tylko paradowo. W lustrze okna ukazał się 
feldwebel Heinemann...
— Powiedzcie tym cholernikom, jak wrócą, że się z nimi porachuję! Biorąc po kilka schodów na raz, z 
duchem na ramieniu wdąwignął się nad kancelarię, gdzie zetknął się oko w oko z tygrysem.
— Unteroffizier Kalkstein, proszę powtórzyć raport z czynności pańskiej drużyny od powrotu z ćwiczeń do 
dzisiaj rana — zażądał tygrys. — To jest rozkaz!
Pod Kalksteinem ugięły się nogi. Oddałby cały świat za cofnięcie zegara o dwanaście godzin. Ale lawina już 
toczyła się w dół.
— Drużyna... — szukał po omacku ratunku — wypoczywała... spała... a teraz czyści broń.
— To wszystko?
— Aha, zapomniałem powiedzieć, że mi się nie podobały porządki na kwaterze, dlatego zabrałem się do 
nich. Ale zaraz przypomniałem sobie o rozkazie pana oberleutmamta.
— Daję panu dziesięć sekund na dopowiedzenie tego, co pan zataił — syknął tygrys.
Przez masę walących się głazów Kalkstein ujrzał karną kompanię. Jak rozrywana ogniem artyleryjskim 
oczyszcza z min drogę dla nacierających oddziałów. Jeśli Heinemann zrobi użytek ze sfałszowania raportu, 
nikt go od tego nie wybroni.
— Herr Feldwebel — gotów był klęknąć przed nim — nigdy tego już nie popełnię, przysięgam. A poza tym 
— rozkleił się do reszty — zrobiłem to w najlepszej wierze. Bor na pewno kombinuje z tą Belgijką z bazaru. 
I nie tylko to. Nie darmo gestapo zabrało się do niego.
— Gestapo? — Heinemann potrząsnął głową. Ale to nie było przesłyszenie. Było to wyraźne uderzenie 
dzwonu.
Zamiast radości z tego powodu, poczuł się zmęczony. Jak wędrowiec, co zostawił za sobą już Szmat drogi i 
stwierdza, że cel, do którego dążył, rozpłynął się nagle za horyzontem. Na szafce wisiała jego stara bluza z 
Korpusu Afrykańskiego. Przerobił w niej szmat żołnierskiej drogi po to, aby wpaść w taki wychodek.
Najchętniej wyrzuciłby tę padlinę z izby, ale nie mógł tak postąpić. W świetle, które obudził dzwon, ujrzał 
nowy świat, nowych ludzi o ślepiach cmentarnych hien. Szukając wyjścia dla siebie dostrzegł wśród nich 
Carla Rettmeyera.
— Zastanowię się nad tym — oświadczył. — A teraz wracać do drużyny. Natychmiast — dodał ze wstrętem.



II

Było dość wcześnie, ale piwiarnia nie świeciła pustkami. Przy masywnych stołach siedziało paru mężczyzn, 
już poza wiekiem poborowym, przy innych kuliły się kobiety z dziećmi i z tobołkami zawiązanymi w 
prześcieradła. I on. Wyglądający wśród tej nędzy ludzkiej jak okaz zdrowia i dostatku. Stanowiący w swym 
płaszczu oficerskim z futrzanym kołnierzem rażący kontrast z tymi przy stołach. Na początku wojny, tej 
pierwszej, przechodząc przeszkolenie w Hanowerskim Pułku Piechoty, Schwergut przychodził tutaj na 
pośpiewanie przy kufelku. Również później, jako rekonwalescent po ranach czekający na skierowanie na 
front, spędził tutaj niejedną godzinę. Ale to były inne czasy, inna wojna, inni ludzie. Hameln było też inne, to 
znaczy takie jak dwieście, sto albo pięć lat temu: piękne i całe. W ciężkich chwilach w okopach nieraz 
wspominał spędzone tu godziny i ludzi, takich samych jak wszędzie w swej rodzinnej Dolnej Saksonii: 
pracowitych i serdecznych.
Jednego popołudnia wpadła tutaj Ona. Przyniósł ją ze sobą tłum podążający w barwnym korowodzie za 
Szczurołapem grającym na flecie i umęczoną skwarem zostawił jemu ku fascynacji. Siadła w miejscu 
ocienionym przysadzistym filarem, gdzie teraz wystają skrzydła bomby-niewypału. Ze swego miejsca 
widział pukle jej jasnych włosów i duże, jak krew czerwone usta. Zdawało mu się, że na Ziemię zstąpiło 
Piękno. Oślepiające blaskiem spojrzenia, rozbrajające dobrocią, zagarniające wszystkie jego myśli. Na 
zawsze. Tam, gdzie salę oświetlały jej promienne oczy, siedział teraz starzec w czarnej uwalanej tynkiem 
marynarce, trzy metry od niego wystawała rozbrojona bomba, za ladą piwiarz płukał w lodowatej wodzie 
kufle, za posklejanymi gazetą oknami snuli się wśród zburzonych domów starzy ludzie — obraz jak z 
nierealnego świata niesamowitości. Schwergut odrzucił myśl, że wszystko, co go otacza, co wraz z nim 
tworzy nierozerwalną całość, jest nienormalne, choćby się temu wcale nie dziwił. Hauptmanna Schwerguta, 
dowódcy batalionu zapasowego w Hameln, obecnie nic nie dziwiło.
Zapiął kołnierz płaszcza i wyszedł.
Udając się do koszar zupełnie bezwiednie zatrzymał się przed wnęką ze Szczurołapem. Szczurołap... — 
zamyślił się. W 1284 roku nawiedziła miasto inwazja szczurów i myszy. Ludziom groziła zagłada. Kiedy 
bezbronni gotowi byli opuścić miasto, pojawił się cudaczny flecista, który za uzgodnioną zapłatę podjął się 
je uratować. I tak się stało. Swoją grą na flecie człowiek ten zwabił wszystkie gryzonie i zasłuchane w jego 
zaczarowane tony, wyprowadził do rzeki, gdzie potonęły. Ale to dopiero początek sprawy, bo uwolnieni od 
plagi mieszkańcy odmówili zapłaty. I oto spotkała ich kara. Jednej niedzieli, podczas nabożeństwa 
dziękczynnego, Szczurołap pojawił się znowu, swoją muzyką zwabił do siebie nie gryzonie, których w 
mieście już nie było, a dzieci modlących się w kościele mieszkańców, wyprowadził je w góry i tam na wieki 
wieków przepadł wraz z nimi. Tak głosi legenda.
 Bolesną cenę zapłaciło miasto za uratowanie od gryzoni, lecz dzięki temu weszło na stałe do historii. Kto 
mógłby je obecnie uratować? Jeszcze kilka nalotów, a zostanie zamienione w popiół. Zginie, przepadnie jak 
Atlantyda. Po tysiącach lat jakiś pług, ryjąc ziemię, zahaczy, lemieszem o blok betonu, o płytę marmuru, 
bryłę stali; wyrzuci z trzewiów ziemi czaszkę, drobiazgi użytkowe. Archeolodzy przeprowadzą swoje 
badania, antropolodzy, paleobiolodzy swoje. Pierwsi poddadzą wykopaliska próbom i ustalą ich pochodzenie 
na schyłek epoki broni palnej. Drudzy stwierdzą, że znaleziona czaszka, nieco wydłużona, należała do 
osobnika typu nordycznego — antropologicznie białej odmiany człowieka smukłej budowy o jasnych oczach 
i takich samych włosach zamieszkującego północną część płaskowyżu europejskiego nad basenami wod-
nymi; zwanymi w owej epoce morzami Północnym i Bałtyckim. Napiszą niejedną książkę o tych 
wykopaliskach. Obwozić je będą, pokazywać i zastanawiać się nad geniuszem tej rasy i powodami jej 
wyginięcia. Wysoki poziom cywilizacji technicznej, powiedzą, dowodzi mądrości tych ludzi, a zatem 
wyklucza zagładę poprzez świadome działanie, zwane historycznie wojną. Nie znajdując odpowiedzi w 
sferze nadbudowy, szukać jej będą w bazie. Badanie struktury kostnej uzębienia, przeprowadzone przez 
specjalistów, wykaże przewagę w pożywieniu związków olejów roślinnych zemulgowanych z lecytyną nad 
związkami tłuszczów organicznych i proteiny, jakich w owej epoce winno być pod dostatkiem. Nasunie to 
wniosek, że przyczyną wyginięcia była ograniczoność żywności, który jednak nie ostoi się długo wobec 
niskiego zaludnienia przypadającego na jednostkę areału użytkowego i rozwiniętą kulturę agrarną. Tym 
samym — wyczerpując sferę nadbudowy i bazy, pamiętając o mądrości tych ludzi wykluczającej 
samozagładę, odrzucając inwazję z Kosmosu albo katastrofę sejsmiczną — pogodzą się z istnieniem jeszcze 
jednej niewiadomej w rodowodzie człowieka, podczas gdy rozwiązanie zagadki było tak prozaiczne...
Gdyby hauptmann Schwergut mógł w tej chwili wyjść z siebie i z drugiej strony ulicy spojrzeć na człowieka 
w oficerskim płaszczu z futrzanym kołnierzem zapatrzonego tępo w zburzoną wnękę Szczurołapa, nie 
rozpoznałby w nim pysznego jeszcze niedawno dowódcy batalionu zapasowego w Hameln. Pochłonięty 
swoimi myślami nie dostrzegł ludzi zdejmujących przed nim czapkę, rozpoznających go tylko przez paradny 
kołnierz przydający mu arystokratycznego blasku starego oficera gwardii Wielkiego Fryca. Skóry na 
kołnierz dostał w prezencie gwiazdkowym od najstarszego syna. On otrzymał srebrne sobole, których 
starczyło na kołnierz i na podpinkę do płaszcza, matka gronostaje — autentyczne królewskie gronostaje. 
Kochany chłopak. Nie zapominający o rodzicach nawet w boju. „Proszę, najdrożsi, nie robić mi wymówek 
za zawracanie sobie głowy — pisał — ale tutaj to nic nadzwyczajnego, każdy muzyk chodzi okutamy w te 
rzeczy”. Gronostaje, dobrze zamotane, poszły do walizy — nie czas na takie wytworności, powiedziała Ona, 
ale do kołnierza futrzanego pana hauptmanna nikt przyczepić się nie powinien. To było dwa lata temu. 
Synowie szturmowali bramy Moskwy, w dowództwie okręgu wojskowego zastanawiano się, czy powoli nie 
rozwiązywać pewnych jednostek — Rosja padała już na kolana, poważnie myślano o wstrzymaniu naboru 
nowych roczników. Spędzając Boże Narodzenie w domu, w ciepłej rodzinnej atmosferze, hauptmanna 
Schwerguta rozpierała ojcowska duma z posiadania dwóch synów wypalających ogniem karty nowej historii 
świata, przepełniało szczęście mężczyzny ukoronowanego przez los piękną kobietą. Śpiewając przy choince 
„Stille Nacht, Heilige Nacht” w pewnej chwili spostrzegł, ?e musi wyjść z salonu, przerwać to rozkładające 
go misterium, aby po prostu się nie rozpłakać.
Kiedy była u niego w koszarach z okazji awansu na dowódcę batalionu i patrzyła przez okno gabinetu na 
plac, jakby w przypływie nagłego natchnienia, nakazu jakiejś siły niezależnej od jej woli, powiedziała: „Ten 
plac przypomina mi podejście do rzeźni...” Spoglądając dalej w okno, nie zwracając uwagi na jego 
gwałtowny zryw, ciągnęła: „Jestem coraz bardziej pewna, że to, co robimy, jest właściwie — użyła tego 
słowa! — zbrodnią. Ale ty jesteś bez winy”. Tak powiedziała ta delikatna kobieta, kochająca matka, oddana 
żona, która w całym swoim małżeńskim życiu nie zabrała głosu w sprawach męskich. I ze swoją pogodą, z tą 
rozbrajającą jasnością, z jaką stawiała sprawy małe i wielkie — jednakową, patrząc z pozorną obojętnością 
na rekrutów, dodała: „Myślę tak od dawna, mój drogi, chyba od pierwszego dnia wojny. Jesteś tym 
zaskoczony, prawda?” Dopiero potem zwróciła ku niemu swoją śliczną twarz okoloną mgłą srebrnych 
włosów.
Nigdy się nie dowiedziała, czego tymi słowami w nim dokonała.
Dzień po dniu przekładał je potem na swój męski język: Ja, historyk z zawodu, uczę fachu zabijania. Biorę 
chłopca z domu, ze szkoły, z kościoła, gdzie wpajano w niego szlachetność, dobro, piękno, chłopca tego, 
ośmiuset chłopców miesięcznie biorę na ten plac musztry, zamieniam w robotów, które z zimną krwią będą 
zabijać, o zabijaniu myśleć będą i w kościele, i w łóżku z kobietą, bo w ich młode umysły wlałem obowiązek 
zabijania. Ale jestem bez winy. Ty jesteś bez winy. My jesteśmy bez winy. Zastanawiająca sekwencja: wina 
jest, winnych brak. Kryzys myślenia czy szkoła myślenia? Nie zdołał tego z nią ustalić.
Miesiąc temu pojechał do Hanoweru. Pognała go tam nie chęć omówienia z nią tej wątpliwości, nie jej 
prośba, żaden rtakaz. Jadać zatłoczonym wagonem, modlił się żarliwie: Ojcze nasz, któryś jest w Niebie, 
święć się imię twoje, przyjdź królestwo twoje, bądź wola twoja. Lecz o jedno błagam cię, Ojcze — nie 
zabieraj mi jej!
— Jestem hauptmann Schwergut, dowódca batalionu zapasowego w Hameln — przedstawił się 
urzędującemu pod namiotem zastępcy nadburmistrza miasta zabitego w nalocie. — Moja małżonka wraz z 
synową i wnuczką mieszkały przy Padeborn Strasse 18 Proszę mi powiedzieć, gdzie podziewają się rodziny 
ocalałe z tej dzielnicy?
— Padeborn Strasse... — szukał w pamięci zastępca nadburmistrza miasta nie zaglądając do stert papierów i 
ksiąg leżących na gołej ziemi. — Padeborn Strasse 18, powiada pan...
— Tak jest, Herr Oberbürgermeister, osiemnaście.
— Jeśli tam — twarz nadburmistrza wyglądała jak jego miasto — to nie ma pan się co martwić. Zostali 
ewakuowani.
— Dokąd, Herr Oberbürgermeister?
— Ewakuację przeprowadzała wojskowa komendantura miasta pod nadzorem kierownika NSDAP i gestapo. 
Ale proszę się tam lepiej nie fatygować.
— Dlaczego?
— Ach... mogą mieć inne sprawy na głowie.
Po raz pierwszy w swoim życiu Schwergut nie usłuchał przedstawiciela urzędu.
— Jestem hauptmann Schwergut, dowódca batalionu zapasowego w Hameln — przedstawił się 
kierownikowi NSDAP na miasto, salutując. — Jeśli pan pozwoli...
— Jeśli panu na cokolwiek pozwolę — przerwał mu człowiek w mundurze NSDAP — to proszę zacząć od 
właściwego dla wszystkich Niemców narodowosocjalistycznego pozdrowienia.
Schwergut czapkę przycisnął do boku i rękę wyrzucił w górę.
— Heil Hitler! Jestem hauptmann Schwergut, dowódca 3 Batalionu Zapasowego w Hameln. Chciałem 
zapytać, jeśli pan pozwoli, gdzie zostali ewakuowani mieszkańcy z Padeborn Strasse 18? Mieszkała tam 
moja małżonka z synową, żoną oberleutnanta Schwerguta walczącego na froncie wschodnim, wraz z 
dwuletnią wnuczką.
— Niech pan nie będzie babą i nie zawraca mi dupy swoją żoną wraz z przyległościami. Jak się wszystko 
ułoży, to się pan dowie. Heil Hitler!
Schwergut po raz drugi w życiu nie zastosował się do nakazu najwyższego w mieście przedstawiciela 
władzy.
Nazajutrz odszukał przewodniczącego bloku, gdzie mieszkała jego żona, swego kolegę ze studiów, który 
prawą rękę wraz z barkiem utracił pod Verdun. Rozpoznał go bez trudu, choć dzieliło ich ćwierć wieku. 
Rozpoznał nie po braku ręki, bo ludzi bez rąk widywał tysiące. Rozpoznał po charakterystycznej twarzy, z 
której, jak długo żywa, może paść każda odpowiedź. Odpowiedź dobra, zła, nijaka, nic nie mówiąca, bardzo 
dokładna, każda, ale odpowiedź. — Dokąd ewakuowano moją żonę, moją synową, moją wnuczkę? — spytał. 
Kolega nie odpowiadał. Przyglądał się jego gładko wygolonej brodzie, jego wyświeconym butom z dobrej 
skóry na trzy czwarte długości wychodzącym spod płaszcza z futrzanym kołnierzem. Po chwili zapatrzenia, 
nie wypowiadając ani słowa, odwrócił się od niego i ruszył przed siebie poprzez koleiny gruzów. Schwergut 
nie ustąpił. Udał się za nim do piwnicy zburzonego domu i tam, przy migoczącej świeczce, na skrzyni, co za-
stępowała stół, postawił butelkę wódki.
Gwiazdy jeszcze niezupełnie poukrywały swoje oczy za wschodzącym dniem, kiedy pojechali rowerami za 
miasto. Nie pedałowali daleko. Za ostatnimi domami przedmieścia Seelhorst, o których niedawnym istnieniu 
świadczyły dymiące jeszcze zgliszcza, ciągnęły się rzędy długich świeżo zasypanych rowów. Tam stanęli.
W tydzień później hauptmann Schwergut, historyk z zawodu, prywatnie zaś teoretyk i apologeta boskiego 
prawa Niemiec do podboju innych narodów przystąpił do pisania swego dzieła, które na roboczo 
zatytułował: „Przyczynki do katastrofy Rzeszy Niemieckiej”.
Na wstępie pokusił się o zdefiniowanie pojęcia nowoczesnej wojny:
Czym jest wojna? — postawił pytanie i odpowiadał:
Jest ona makrozmaganiem ludzi i ich twórczości od zwykłego bagnetu, poprzez karabiny, czołgi, armaty, 
samoloty, okręty, słowo pisane, ich myśli i czyny, marzenia, wyobrażenia, uczucia najdroższe i najniższe aż 
do samej śmierci tragicznej i smutnej, nagłej i w ciężkich cierpieniach poczętej, zbiorowej i samotnej, nie-
odwracalnej, a jednocześnie najpiękniejszej włącznie. Jest ona próbą generalną ludzi i ich warsztatów pracy. 
Fabryki wysyłają swoje bronie w pole na starcie z bronią wyprodukowaną przez fabryki przeciwnika. Broń 
prostsza w użyciu, lepiej przystosowana do warunków walki, odporna na mróz i spiekotę, na darcie, 
skręcanie, rozrywanie — wygrywa próbę. Obsługiwana przez ludzi sercem i ciałem oddanych celowi próby 
— zwycięża. Materia, człowiek i idea. Stopione w jedność stanowią siłę nie do pokonania.
Czyżby naprawdę? — zapytywał siebie po postawieniu kropki. Czyżby materia, człowiek, idea zespolone w 
jedność stanowiły siłę rzeczywiście nie do pokonania?
„Sei für dich der Mittelpunkt der Welt. Ideen sind unerreichbar. Nach ihnen strebt man, doch erfullt werden 
się nie!”
Hauptmann Schwergut nie przypominał sobie nazwiska autora tych słów, choć coraz natarczywiej 
upominały się o zaprzeczenie. Zetknął się z nimi w okresie ideowej pustki, jaka opanowała umysły ludzi, 
którzy przelewali krew za Deutschland, DeutscHland iiber alles. Potwierdzał je wówczas cesarz z 
sumiastymi wąsami, co berło zamienił na siekierę do rąbania drewna, szarzyzna codziennego życia, śmierć 
marzeń o wielkości. Ale długo tak być nie mogło. Jeżeli naród nie miał sczeznąć, musiało się to skończyć. 
Umarł król, niech żyje król! Na gnoju starego wyrosło nowe. Wychodzące naprzeciw marzeniom narodu. 
Jeszcze do niedawna Schwergut starłby w proch każdego, kto w jego obecności odważyłby się twierdzić, że 
idee są nieziszczalne. Idee są ziszczalne! A czymże innym jak nie ideą jest wiara w Boga? Oddanie 
kobiecie? Umiłowanie ziemi ojczystej? Świat jest jeden. Oceany, morza, góry i lądy wszelkie postacie życia 
roślinnego i zwierzęcego powstały z tej samej materii. A jednak kocha się swoją ziemię. Przydaje się jej 
piękna, wywyższa nad inne ziemie, jest się gotowym oddać za nią życie. Dlaczego się tak postępuje? Jak 
nazwać moc ukrytą w człowieku, nieuchwytną a wiecznie żywą, zdolną i złożyć go własnowolnie w ofierze 
całopalenia na ołtarzach Miłości, Uwielbienia, Piękna, i równocześnie wdeptać w otchłań bezgranicznego 
zezwierzęcenia. Czym jest ta siła? Skąd się w człowieku bierze? Jest ona zemstą Natury za odstępstwo od 
niej? Za Judaszowe wyparcie się pokrewieństwa z innymi gatunkami? Jest to choroba starcza ludzkości? 
Jedyna wywyższająca człowieka ponad inne formy życia biologicznego? A może kara za grzech 
upodobnienia się do samego Boga?
Odpowiedzi na te pytania udzielić mogła tylko prawda. Dlatego jako założenie nadrzędne dla całej pracy 
Schwergut przyjął obiektywizm, obiektywizm, po tysiąckroć obiektywizm.
Przyjęcie założenia w pierwszej chwili olśniło go. Obiektywne widzenie rzeczy... — zastanawiał się. Czy 
coś takiego w ogóle istnieje? Czy zdając sobie sprawę z wpływu wychowania, środowiska, wykształcenia, 
kultury narodowej na świadomość, na światopogląd jednostki można zakładać możliwość stosowania 
czystego obiektywizmu wobec spraw tak osobistych? Niełatwe zadanie, lecz tym bardziej zachęcające. A i 
metoda była nowa. Otwierała bowiem obszary dziewicze, nieomal nie tknięte przez historyków Rzeszy 
Niemieckiej. Wyrzucenie z warsztatu badawczego legend i mitów, którymi jego głośni koledzy po fachu 
operowali z godną uwagi maestrią, odcięcie się od prawd a priori dostosowanych do wyniku badań, 
unaoczniło mu ogrom przedsięwzięcia. Ale Schwerguta obdartego z iluzji przez siły właśnie obiektywnie 
istniejące, nic od tego powstrzymać już nie mogło. Obecny Schwergut — poza dystynkcjami hauptmamna, 
które wraz z awansem na dowódcę batalionu zapasowego zapomniano mu wymienić na dystynkcje majora, 
sukiennym płaszczem na podpince z soboli brązowych i kołnierzem ze srebrnych, mąż bez żony, ojciec bez 
dzieci i wnuków — niczym nie przypominał gładko przyczesanego profesora gimnazjum i jeszcze niedawno 
marzyciela o poprowadzeniu w pole ostatniego batalionu, jaki wyjdzie spod jego ręki. Tęsknota za 
wielkością, pozwalająca mu z zadowoleniem podliczać wysyłane na front kompanie, nie martwić się losem 
tysięcy chłopców ustąpiła miejsca innej skrajności. Przerażającej jego samego. Bo kiedy spojrzał na Rzeszę 
Niemiecką obdartą z mesjanizmów, wielkogermańskich spuścizn i posłannictw, oczyszczoną z cesarskiego 
blichtru i bismarckowskiej stali, gdy z historii rozwoju swego narodu jako materialistycznego procesu 
odcedził Boga, religie, legendy, których praktyczny w tym udział nie dawał się empirycznie sprawdzić, 
ujrzał nie wspaniałego orła, lecz sępa spoglądającego żarłocznie ze szczytu Alp na narody Europy.
Obraz wstrząsnął nim? — za mocno powiedziane. Schwergut przeżył zbyt wiele podczas szturmów na fort 
Douamont i naoglądał się scen po nalotach, aby cokolwiek mogło nim wstrząsnąć w sensie dosłownym; stało 
się coś innego: cały gmach jego wyobrażeń, cegła po cegle budowany przez dom, szkołę, środowisko, zach-
wiał się. Imponująca fasada pękła i ukazała wnętrze. Z potoku słów protestu, w naturalnym odruchu 
samoobrony, jaki siał spustoszenie w jego pojęciach, wyłowił syntezę tego odkrycia wyrażoną w słowach 
wulgarnych, godzących pośrednio w jego największe piękno — w Nią. Gdy uzmysłowił sobie ich wymowę, 
wzdrygał się. że mogły powstać w jego głowie. Ale przecież były prawdziwe. Nikt rozsądny, posiadający 
choćby elementarną wiedzę, nie mógł zaprzeczyć ich zasadności. Esteta lub obłudnik, obojętnie, mógł 
kwestionować ich odniesienie. Człowiek wstydliwy lub przesadnie bogobojny na ich dźwięk mógł zatykać 
sobie uszy. Dziecko nie zrozumiałoby ich trywialności i ukrytego sensu. Wulgarne były do dna, a przez swą 
lapidarność złote. Bo przecież prawdą jest, że nawet najpiękniejsze, najpowabniejsze, najdroższe, najbardziej
pożądane, ubóstwiane, wzniosłymi hymnami wychwalane łono mieści w sobie gówno. I znowu esteta może 
się wykłócać o użyte słowo, świętoszek na jego dźwięk wzniesie oczy w górę, a jeszcze inny zawoła, o 
zgrozo! ale one i tak pozostaną prawdą, bo prawdą jest, że wszystko z gówna powstało, żyjąc — wszystko, 
co pożre — w gówno obraca i na koniec samo w gówno się zamieni. Blichtr, wzniosłość, patos, wielkość, 
duma, pięknosłowie, buta, siła, rytm kroku żołnierskiego, bohaterstwo, zwycięstwo, fanfary, chwała, 
wieczna pamięć, ołtarze — wszystkie noszą w swoim łonie gówno!


Na niezmierzonych równinach Rosji rozkładają się ciała milionów poległych żołnierzy niemieckich; dla 
kolejnych milionów żołnierzy jeszcze żywych generałowie i feldmarszałkowie sztabu generalnego 
gnieżdżący się w bunkrach Kwatery Głównej Führera, z dala od frontów, opracowują do najdrobniejszego 
szczegółu taktycznego i operacyjnego plan nowej ofensywy przeciwko Rosjanom, która, jak poprzednie, 
skończy się jedną klęską więcej; na lotniskach, w Wielkiej Brytanii, w Afryce północnej, w południowych 
Włoszech ładują w tej chwili bomby na tysiące ciężkich bombowców, które za kilka godzin nadlecą nad 
miasta niemieckie i bez oporu ze strony Luftwaffe obrócą w gruzy pracę całych pokoleń, w bezpardonowych 
bitwach na morzach i oceanach rozstrzeliwują się floty okrętów, które ustawione jeden za drugim opasałyby 
połowę kuli ziemskiej; gdzieś w Belgii pewien feldwebel szuka w kuli jasnowidza zawieszonej w jego 
baraku, co znaczy „wzięto Nic z Próżnego i uczyniono je Słowem”, a jeszcze gdzieś indziej, w niewielkiej 
odległości od wielkiego miasta w Dolnej Saksonii czernią się rzędy świeżo zasypanych rowów — z wszyst-
kich tych miejsc biegły ku Schwergutowi niewidzialne promienie, nakładały się w jego głowie jedne na 
drugie i ciężarem swoim domagały się od niego wyprowadzenia ściśle obiektywnych wniosków.
Korzenie zła — pisał hauptmann we wstępie do charakterystyki głównych przyczynków do katastrofy 
Rzeszy Niemieckiej — nie sięgają tak głęboko w czas, jak się emocjonalnie przyjmuje. Rzesza Niemiecka 
liczy sobie niewiele ponad siedemdziesiąt lat, co w europejskich kategoriach historycznych jest okresem 
znikomym. Dowodzenie, jakoby czas w tym przypadku nie pokrywał się z ogólnie odczuwanymi związkami 
wspólnoty, z odwiecznymi tendencjami państwowotwórczymi narodów niemieckich, głoszone z po-
wodzeniem przez piewców wielkogermańszczyzny od czasów Żelaznego Kanclerza, jest zwykłym 
fałszerstwem dokonywanym z premedytacją w imię ich własnych sentymentów. Zręcznie w tym celu 
wykorzystano ducha naszego narodu. Matką marzeń jest baśń. Każde miasto, każda rzeka, góra, dolina mają 
swoją legendę, swój mit, w którym Dobro walczy ze Złem. Umysłowość dziecka modelowana jest od 
kolebki przez Pieśń Nibelungów. Jasnowłosy Zygfryd walczy ze smokiem. Zwycięzca kąpie się w krwi 
gada. Zygfryd w przebraniu Güntera, wygrywa z niepokonaną Brunhildą. Ta, kiedy to odkrywa, morduje 
swego zwycięzcę, ze szlachetnych przecież pobudek. Ale krew za krew, oko za oko — zło nie może 
zwyciężyć! Szlachetny, rycerski, dzielny, prężny, dobry, silny, zwycięski. A wszystko, co zwycięża, jest 
piękne. A wszystko, co piękne, jest szlachetne. A wszystko, co szlachetne, jest dobre. Każde dziecko pragnie 
być dobre. Żądza dobra — żądzą czynu. Rodzi ona marzenia i wydłuża horyzonty. A na ich szczycie stawia 
dla zwycięzcy nagrodę.
Dążenie do wyforowania się, do władania, do zagarnięcia dla siebie jak najwięcej ziemi nie jest wyłącznie 
cechą charakteru Niemców — ciągnął Schwergut bez obawy o pomówienie go ponownie o apologetyzm, 
zdecydowany nie cofnąć się przed dotknięciem największej świętości w imię dojścia do prawdy. — Jest to 
cecha charakteru wspólna ludziom, bez względu na narodowość. Rodowód w prostej linii od barbarzyńskich 
Wandali i Gotów, którzy pustoszyli Rzym, jest dla nas takim samym wstydem jak dla Francuzów 
wywodzenie się z Franków, a dla Anglików z dzikich Celtów; barbarzyńcami, poza Rzymem, były 
ówcześnie wszystkie plemiona zamieszkujące Europę, oskarżenia te nie są więc argumentem obciążającym. 
Co innego okrucieństwo. Geneza naszego okrucieństwa jest prosta: okrucieństwo rodzi okrucieństwo. Naród 
okrutny dla swoich jest po stokroć okrutniejszy dla obcych. Ludzkość poznała okrucieństwo społeczeństw 
jako metodę walki i podboju, i okrucieństwo jednostek jako narzędzie władzy; nie należy mylić 
okrucieństwa z uśmiercaniem, które w naturze jest dla wielu gatunków warunkiem życia. Istotne są metody, 
cele i zasięg okrucieństwa. Twierdzi się, że okrucieństwo, jakiemu narody Europy są obecnie poddane, jest 
trwałą cechą naszego charakteru. Nazywa się nas narodem zbrodniarzy. Przyrównuje się nas do Hunów. 
Twierdzenia te nie ostoją się krytyce. Naród niemiecki nie jest narodem zbrodniarzy. Naród niemiecki jest 
takim samym narodem jak wszystkie inne. Nie ma narodów „dobrych” i narodów „złych” — podział ten jest 
tak samo tendencyjny jak krzywdzący. Prawdą jest natomiast, że w każdym narodzie istnieją jednostki 
aspołeczne, bez względu na kierunek działania, będące w sumie jednak tylko marginesem społecznym. Jest 
źle, gdy społeczeństwo nie daje sobie z nimi rady. Jest tragicznie, kiedy margines ten weźmie górę nad 
społeczeństwem. Nieszczęściem dla narodów jest, gdy wystąpi to w społeczeństwie silnym, wysoko 
zorganizowanym. Ten rzadki przypadek ma miejsce z narodem niemieckim.
Co innego rasizm. Ale ten nie ma nic wspólnego z krwią niemiecką, której struktura chemiczna nie różni się 
niczym od krwi ludzi innych ras. Jest on zwykle — w swym politycznie obojętnym stadium, niegroźnym dla 
innych narodów i ras — pochodną trybu życia warunkującego przetrwanie, niekiedy skutkiem wyobcowania 
z innych społeczności. Wszystkie rasy świata tworzą jedną całość. Różnice barw w tej mozaice kolorów są 
rezultatem działania szeregu warunków obiektywnych, są więc naturalne. Gorzej, gdy stanowią one 
podstawę do eksterminacji innych ras i narodów. To najwyższe stadium rasizmu jest zbrodnicze.
Rozwój ludzkości odbywa się w stałej walce. Można dyskutować, czy wynika to z charakteru człowieka, czy 
też stanowi wypadkową wciąż zmieniających się warunków życia, wpływu środowiska naturalnego i innych. 
Faktem historycznym jest, że w rezultacie działania różnych sił zniknęły z karty świata lub rozpadły się 
państwa nawet bardzo silne i o wysokiej kulturze, a miejsce ich zajęły nowe. Oznacza to, że formacje 
społeczne, ustroje, formy organizacyjne społeczeństw ulegają zmianom, natomiast substancja żywa 
pozostaje. W życiu społeczeństw występują okresy świetności i upadku. Koleje te stały się udziałem 
wszystkich narodów Europy, nie ominęły również narodów niemieckich. Wielkie plutokracje zachodnie 
przypisują Niemcom zaborczość, zachłanność okrucieństwo, rasizm jako trwale cechy charakteru. O grzechy 
te oskarżają nas państwa, które imperia swoje zbudowały na stosowaniu tych właśnie cech w przeszłości i 
obecnie.
Państwowość niemiecka jest młoda. Od XII do XVIII wieku, kiedy wykształcał się polityczny podział 
Europy, Niemiec jako jednolitego państwa nie było, a ksiąstewka i królestwa niemieckie były przedmiotem 
rozgrywek pomiędzy silnymi monarchiami ościennymi. Przez ziemie niemieckie przewalały się obce armie z 
zachodu na wschód, ze wschodu na zachód, z północy na południe i nikt „poetów, myślicieli i pasterzy”, jak 
wówczas nazywano narody zamieszkałe między Renem a Łabą, nie pytał o prawo przemarszu. Nikt ludziom 
tym nie przypisywał wtedy zaborczości, okrucieństwa jako trwałych cech charakteru. Zaczęło się to dopiero 
od Fryderyka Wielkiego, a właściwie od powstania Rzeszy Niemieckiej, która swoją imperialistyczną 
polityką zagroziła stanowi posiadania możnych Europy. Gdyby skutkiem tej polityki nie była obecna 
tragedia narodu niemieckiego, można by zaryzykować twierdzenie, że wina Niemców polega na tym, iż 
przystąpili do podziału świata już podzielonego.
Ten krótki przegląd nowożytnej historii Niemiec na tle rozwoju innych państw europejskich nakazuje 
odrzucić twierdzenie, jakoby zaborczość, okrucieństwo, rasizm były trwałymi cechami charakteru Niemców. 
Wniosek ten posiada podstawową wartość dla wyodrębnienia rzeczywistych przyczynków do katastrofy 
Trzeciej Rzeszy.
Tkwią one w psychice Niemców, lecz w dodatnim — z punktu widzenia współżycia społecznego — 
znaczeniu, a mianowicie w myślowym nawyku posłuszeństwa, poddania się władzy, bezkrytycznego 
przyjmowania nakazów, uznawania decyzji narzuconej jako swojej i skrupulatnego jej wykonywania. 
Nawyk ten, ogólnie biorąc, wywodzi się z absolutystycznych tradycji rządzenia wyzwalających jednostkę od 
myślenia, zmuszających ją do skupienia całej energii na wykonywanej pracy. Ufność do tej formy rządzenia, 
wynikająca częściowo z głębokiej wiary w pochodzenie władzy od Boga, wspólnota języka, tradycji, 
mentalności zostały na pewnym etapie historycznym wykorzystane dla zjednoczenia rozczłonkowanego 
narodu — działanie całkowicie uzasadnione nowymi warunkami politycznymi Europy, leżące w interesie 
rozwoju i niezawisłości narodu. Pora ku temu była najwyższa. Era rękodzielnictwa, lancy i ogarka odeszła w 
przeszłość; mięśnie ludzkie zaczynały ustępować maszynie; lokomotywa parowa wyparła konia; Afryka, 
Azja zostały podzielone; na karcie świata pozostało już tylko miejsce dla silnych.
Wszelka działalność ludzka ma swoje dobre i złe strony — stwierdzenie wcale tutaj od rzeczy. Zjednoczenie 
uchroniło Niemców przed obcym panowaniem — było więc dobre. Ale dokonane zostało orężem 
militarystycznych i absolutystycznych Prus, wierzących, że podstawowe zagadnienia państwowe rozstrzyga 
się wyłącznie żelazem i krwią. Władza skłania do zepsucia, władza absolutna absolutnie psuje — miał pan 
rację, lordzie Acton. Władza absolutna absolutnie psuje. Nie wiedział pan jednak, jaką potworność zrodzić 
może absolutna władza, absolutne posłuszeństwo i siła!
Król jest, głosi doktryna Kościoła rzymskiego, pomazańcem bożym i zdaje sprawę tylko przed Bogiem — 
pierwszy warunek władzy absolutnej. Zjednoczenie Niemiec dokonane zostało nie przez myślicieli i poetów, 
a przez miecz. Żołnierze chcą rozkazów, nie dyskusji. Rozkazów im potrzeba, wodza i wiary. Reszty dokona 
siła. Trzy pokolenia siły. Trzy pokolenia absolutnego tronu, dogmatu władzy, Gott mit uns, pychy. Trzy 
pokolenia panowania pruskich cesarzy. A Prusy to militaryzm, skrajny konserwatyzm, nacjonalizm, buta, 
ortodoksja myślenia, biurokratyzm, bezduszne metody rządzenia, armia, mundur ucieleśnieniem tradycji 
narodowych, krzyżowi rycerze, Drang nach Osten, Deutschland über alles, niemiecki sztab generalny, 
Clausewitz, Bismarck, Moltke, Luddendorf, Hiwdenburg, pierwsza katastrofa, ignorancja faktów, obłędna 
demagogia, odwet, odwet, odwet! I stało się. Naród, który wydał Gutenberga, przestał czytać. Naród 
myślicieli przestał myśleć. A stąd do komendy: ładuj broń i przez granice marsz! — już blisko.
Paradoksem jest, że do pruskiego porządku, pruskiego drylu, pruskiego junkierstwa, pruskiej zaborczości, 
pruskiej bezwzględności poszukano sobie wodza w Austrii. Ale takie wyjątki tylko potwierdzają regułę. A w 
ogóle Prusy tylko w połowie składały się z Niemców i siłę swą zawdzięczały przede wszystkim nieudolności 
królów polskich, gdyż gdyby nie ta, Prus jako państwa dawno by już nie było.
Oby nigdy w przyszłości — Schwergut grubo podkreślał każde słowo — nie oddano władzy bez ograniczeń i 
warunków w ręce jednego człowieka, który sam dla siebie byłby źródłem prawa, nie mając obowiązku 
zdawania sprawy ze swych czynów przed narodem.
Oby nigdy w przyszłości nie dano wiary, że narody silne powołane są, by panować nad słabszymi.
Oby nigdy w przyszłości nie zgodzono się, że sprawiedliwość może być przedmiotem sporu, a 
rozpoznawalna jest tylko siła.





WIELCY FACECI

Zmęczona sceną Marion wiedziała, co teraz usłyszy. Od trzech lat ten człowiek kieruje wszystkie swoje żale 
do niej. Jedynej w Nowym Orleanie. W całym stanie Louisiana.
— To ty przyczyniłaś się do jego wyprawy na tę parszywą wojnę! Książki, muzyka, nowoczesne formy 
życia — to nie mogło skończyć się dobrze. Kiedy miałem jego lata, inaczej myślałem o życiu. Nikt 
odpowiedzialny nie urządza takich eskapad mając ma głowie żonę i dwoje dzieci. Nie musiał tam iść!
— Ależ Walt! — zaprotestowała. — Przecież nie miałam prawa wpływać na jego przekonania. Kocham go, 
lecz czy to wystarczający powód?
— Całkowicie zwariowane rozumienie małżeństwa! — obstawał przy swoim Walton Gerkin i uparcie 
powracał do swego w koło powtarzanego argumentu: — Mam masę pieniędzy. Przeogromną. Mając 
szesnaście lat zrobiłem swój pierwszy tysiąc dolarów; w dwudziestym roku życia podbiłem go do stu 
tysięcy; dopisanie do tego trzech zer zabrało mi już tylko parę lat. Teraz...
Następowało wyliczanie przedsiębiorstw, których był właścicielem lub współudziałowcem, pomysłów do 
zrealizowania, setnych możliwości pomnożenia fortuny, aby wybuch kończyć pasywem — swoim jedynym 
synem, któremu zachciało się maczać palce w śmierdzących sprawach Europy. Jim już jako chłopiec mu 
podpadł — wiersze pisał... Miast naparzać się z rówieśnikami, za motylami się uganiał... I lubił kwiaty.
— Za mało dostawał w skórę! Gdybym mniej przymykał na to oczy, byłby dzisiaj moją prawą ręką, 
przykładnym mężem i ojcem rodziny. Tu, w domu. Ale ty, Marion, nie umiałaś mim pokierować.
Tymi słowami kończyły się każde jego odwiedziny.
Zostawił ją z bólem głowy i pojechał, nie martwiąc się o nią. Jak zwykle. Czy zdawał sobie sprawę z jej 
cierpienia? Świat uczuciowy innych ludzi chyba dla niego nie istniał — do tego Marion przywykła. Nie 
mogła jednak pogodzić się z jego stosunkiem do dziewczynek: patrzył na nie, jak gdyby to one były winne, 
że nie urodziły się chłopcami.


Myśli Airi biegły dwoma niezależnymi torami. Jedne wyprzedzały czas i utwierdzały ją w przekonaniu o 
słuszności podjętej decyzji. Za dwie godziny zdobędzie się na to. Punktualnie o piątej zamknie swoje biurko 
i nie unikając jego topornych oczu, powie: „Oto klucze, Walt. Zawdzięczam ci dużo, pamiętam. Z prostej 
dziewczyny zrobiłeś wysoko kwalifikowaną siłę i — co tu dużo mówić — dobrze sytuowaną damę. Ale 
obecnie nie nadążam za tobą. Po prostu nie nadążam, wykończyłeś mnie swoim morderczym tempem”. I bez 
względu na jego reakcję pójdzie sobie.
Tymczasem jednak pilnie wsłuchiwała się w przebieg posiedzenia.
Na tapecie sprawa silosów zbożowych. Rano zabrał ją nad rzekę. Imponująca budowla, większa od 
Continental Grain Elevator Za dwa miesiące ma napełnić się pszenicą z Kansas i Oklahomy, żytem z 
Nebraski i Indiany. Milionami buszli ziarna. Ale do położenia dachu jeszcze daleko. Nadzorcy technicznemu 
budowli, Royowi, wymknęło się słowo „trudności”. Zdarzyło się to człowiekowi, który pokazał, co potrafi 
zrobić i w najgorętszych, i w najzimniejszych miejscach obu Ameryk. Tornado nadmuchało do rzeki masy 
wody, rozniosło konstrukcję — Roy nie przesadzał. Ale znając go, powinien był się liczyć ze słowami. 
Szkoda Roya. Stamtąd zaniosło go do browarów, cukrowni, magazynów owoców cytrusowych, zakładów 
tytoniowych, na nabrzeża portowe. Airi ciężko to znosiła. Każde takie „popędzanie kota tym sukinsynom 
nierobom” kosztowało ją bezsenną noc. Nikt jej za to nie obwiniał Była przecież tylko jego pracownicą, żyła 
z jego pieniędzy, winna mu była osiem godzin życia dziennie. Osiem godzin, w porządku. Ale potem do 
diabła z nim! Przysięgała to sobie tysiąc razy. Świat nie składa się tylko z niego. Jeden rok z nim, drugi, 
piąty — okay, przyjemność kosztuje. Taki Duży Facet i dziewczyna. Siedzi sobie niebożę i podziwia, czego 
to facet nie zdziałał, czym nie jest, do czego się nie przyczynił. Wielkość Nowego Orleanu — Duży Facet! 
Wpływy w Nowym Orleanie — Duży Facet! Pszenica, żyto, ryż, cukier, banany, ananasy, pomarańcze, 
tytoń, bawełna — Duży Facet! Nowy Orlean, rajski ogród Południa Stanów i ona — piękny ptak. A stała się 
nim... lepiej nie myśleć.
Wciąż nie mogę oderwać się od tego przeklętego zboża. Boże, jak on się w tym nie pogubi! Przybył na te 
ziemie na zdychającej szkapie, ledwie umiał się podpisać. „Cały mój skarb, dziewczyno, to moja głowa. 
Głowa i mocne ręce, nic więcej!” Niech będzie głowa. A więc umowy na czas, na podróż, przewóz lądem, 
morzem, klauzule dostawy, odbioru, przeładunku, magazynowania, asekuracja, reasekuracja, dumping cen, 
sezonowość, hossa, bessa, transakcje kredytowe, gotówkowe, agenci, pośrednicy, bankierzy, reklama, milion 
dolarów tu, dziesięć milionów tam, labirynt ustawodawstwa stanowego, federalnego, podatkowego, kruczki 
prawne, konkurenci, sidła cwaniaków, giełda, akcje, pasywa, aktywa, procenty, polityka — wszystko w 
głowie. Ile miliardów komórek, naczyń krwionośnych pulsuje tymi rzeczami w jego czaszce. Gdyby tak 
pewnego razu — nie daj Boże — ale gdyby tak jedna z tych żyłek, jedno z tych mikroskopijnych naczyń 
zatkało się, zastrajkowało, przestało pełnić funkcję nieprzerwanie pracującej drogi przepustowej; gdyby tak 
pompa — ta pod żebrami — powiedziała: „Walt, mam dosyć tej harówy!”
On w ten sposób nie wysiądzie. Prędzej szlag trafi nowo narodzone dziecię, Empire State Building, tamę na 
Colorado River. Jak długo w zasięgu jego ręki znajdzie się okazja pomnożenia dolara, prostować będzie 
plecy i ciągnąć do przodu jak dieslowska lokomotywa. Duży Facet pozostanie nieśmiertelny. Odwaga, dobry 
nos, bravado, celne oko — żyć w tym kraju będą wiecznie. — „Tacy jak ja wydźwignęli Stany na pierwsze 
miejsce w świecie. Byli prawdziwymi mężczyznami. Weź takiego Rockefellera, Hunta, Murchinsona — 
chłopcy ci zaczynali z niczego. Weź przykład nad przykłady — »Tatę« Joinera. Tata, moja droga, był już 
dobrze dziadkiem, kiedy węszenie za naftą wycyckało z niego ostatniego dolca. Siedemdziesiąt lat roboty i 
klapa. Każdy normalny typ by skapitulował. Zrobiłby obrachunek ze sobą i zaczął przygotowywać się do 
przeprowadzki. Dzionek takiego typa składałby się z modlitwy porannej, talerza nalewki, modlitwy 
przedobiedniej, kolacji i wieczornej modlitwy dziękczynnej do Boga za odpalenie mu jeszcze jednego dnia. 
Ale Tata był facetem z Południa, a tacy wiercą, dopóki się nie dowiercą. Weź takiego Szymona 
»Twardogłowę«, Everetta »Spluwę«, Billa »Kuirdupla«, Clinta »Tyłka«; weź...”
I weź, i weź, i weź, i weź, i weź!
Duży Facet zwietrzył interes-rakietę. Stany Zjednoczone mają za dużo ziemi uprawnej. Tylko środkowy pas 
kraju produkuje więcej, niż naród może zjeść. Niedobrze? Jak dla kogo. Dla farmerów źle: albo będą 
zjeżdżać z ceną w dół, albo pola zostawią ugorem. Nie obsiewać — erozja pożre ziemię, obsiewać — co 
zrobić z nadwyżkami? Farmerzy stanów Wisconsin, Ohio, Ilinois, Missouri, Iowa, Nebraska, obu Dakot, 
Kansas, Minnesota, Montana mają pełne stodoły, w tym roku zapowiada się klęska urodzaju. W porządku. 
Po pierwszej wojnie światowej zboże amerykańskie uratowało Europę od kartoflanych brzuchów, po tej 
spełni misję jeszcze ważniejszą. Głód — czynnikiem rozwoju człowieka. Głód spędził go z drzewa na 
ziemię. Na czele potrzeb człowieka maszeruje chleb. Rytm pochodu ludzkości wybija brzuch. Rżnięcie 
flaków wytycza kierunek pochodu. Kupować zboże! Kupować i czekać! Europa, Japonia, Chiny ruszą po 
wojnie po chleb albo po łby. Ameryka jeszcze raz uratuje świat od rewolucji. Duży Facet rzuca miastu nowe 
wyzwanie. Nie będą to banany z Ameryki Środkowej, półdarmowy cukier z Kuby, Haiti, Barbadosu, 
Dominikany, Jamajki; bawełna sudańska. turecki tytoń, kopra z wysp Oceanii ani argentyńskie skóry. Zboże! 
Ojciec rzek, Missisipi, spływać będzie górami ziarna. Stawiać spichlerze na dziesięć, na dwadzieścia 
milionów buszli. Zmusić Waszyngton do kopania kanałów, pogłębiania rzek, rozbudowy śródlądowej 
magistrali wodnej. Była epoka kamienia, brązu, żelaza, pary, zacznie się era zboża. Kiedy zamilkną armaty, 
w bój pójdzie chleb!
Jak ten Walt urósł. Jak potwornie się zagubił. Walt, obudź się! Ile lat, miesięcy, tygodni jeszcze ci zostało? 
Kiedy ona była dziewczyną, Stany Zjednoczone były zwykłym państwem. Nowy Orlean był jednym z wielu 
miast Południa, ujście Missisipi ściekało tylko wodami połowy kontynentu amerykańskiego, Walt był już 
Dużym Facetem, choć daleko mniejszym od obecnego. Mózg i serce, z którego dyrygował swoimi 
interesami, był drewnianym barakiem wciśniętym między magazyny portowe. Mieściło się tam parę stołów, 
dwa tuziny na śmierć i życie zaprzedanych mu psów gończych i ona — maszynistka, stenografistka, 
sekretarka, szafa pancerna jego tajemnic, powiernica, kwiat ozdobny tego drapieżnego 200 i dupa. Jego 
multimilionowskiej mości, Dużego Faceta z Nowego Orleanu, lalka, zabawka, dziewczątko, dama, przynęta 
dla głupich, robot bez prawa do życia osobistego, spluwaczka złych humorów i dupa. ALL RIGHTS 
RESERVED — BIG GUY! Biada śmiałkowi! Biada również Dupie, gdyby spróbowała sobą zadysponować.
Ale dosyć złotej klatki! Jest jeszcze dość młoda, żeby zacząć od nowa żyć. Jeżeli dzisiaj się nie zdecyduje, 
ocknie się dopiero nad jego grobem. A więc za godzinę. Choćby te kolumny marmurowe, ten złocony sufit 
miały się zawalić.
„Dosyć tego! Mam dosyć twoich interesów, milionów, twojej dyktatury, brutalności, pospolitego chamstwa 
»silnego faceta z Południa«. Dwadzieścia lat służyłam ci wiernie jak pies, ale teraz dosyć To okropne, co do 
ciebie czuję. Żeby po tylu latach nie zostało w człowieku nic serdecznego. Ale to twoje dzieło. Zamieniłeś 
mnie w automat bez serca. Wyrżnąłeś ze mnie wszystkie cieplejsze odruchy. Żeby żyć dalej, muszę uwolnić 
się od ciebie”.
A na koniec — to wszytko jest i tak bez sensu, ale wypali mu:
„To twoja wina, że Jim poszedł na wojnę! Zawsze widziałeś w nim lekkoducha, gdyż interesowały go 
rzeczy, o których istnieniu nie miałeś pojęcia. Dla ciebie wartość ma tylko to, co się uda wyliczyć — Jim nie 
miał do ciebie o to pretensji. A dlaczego zasklepił się w sobie? Bo istnieje coś więcej niż twoje pieniądze, 
władza nad innymi; czego nie można kupić, posiąść jak kobiety; co nie jest materią, a jednak może być 
droższe niż życie. Ja tego nie posiadam, ty tego nie posiadasz, ale on — tak. Czy to jest dobre? Wiem tylko, 
że jest siłą. Wynoszącą go ponad groszorobów takich jak ty. I zarazem współczuję mu posiadania tego, bo w 
swej kobiecej naturze wyczuwam, że siła ta może go zniszczyć. Oby Bóg do tego nie dopuścił”.
Łatwiej to sobie przyobiecać, nóż zrobić. Sama myśl o tym przyprawiła ją o zdenerwowanie. Wydawało się 
jej, że od tygodnia się nie kąpała: pot między piersiami, pod pachami. Podobno nerwica. Cóż innego mogła 
się dowiedzieć? Jedna z postaci nerwic. Może być szczęśliwa, bo są gorsze odmiany, jak wszelkiej maści 
fobie, zespoły hipochondryczne, do zaburzeń afektywnych włącznie. Zaburzenia afektywne? Na przykład 
nagła chęć złapania za sztylet... Chluśnięcia wrzątkiem w twarz... W zaawansowanych przypadkach 
pociągają za sobą dość istotne zmiany w życiu psychicznym człowieka; mogą uwidocznić się w sile i 
trwałości wszystkich psychizmów. Fobie, zespoły hipochondryczne, psychizmy. Jeszcze przed wizytą u 
lekarza wydawało się, że to tylko zmęczenie. Ładne zmęczenie! Zaniosła się wtedy histerycznym śmiechem. 
Czy człowiek pracujący z dokładnością automatu, niezawodny, co do milimetra kontrolujący swoje kroki 
może być psychicznie chorym? Dwudziesty wiek. Im wyżej, tym gorzej. Ludzi normalnych w sensie: nie 
wypaczonych, nie odstających od wzorca zdrowia psychicznego — nie ma. Protestowanie, potrząsanie 
głową nic tu nie pomoże: po prostu nie ma. Współczesny Amerykanin żyjący w wielkiej aglomeracji 
miejskiej, poddawany ciągłym stresom, zmuszony do stałej walki o byt — jeśli jest to jednostka wrażliwa — 
mało ma szans na utrzymanie się w normie zdrowia psychicznego. Chyba racja. W książce telefonicznej z 
każdym rokiem przybywa psychiatrów. I wenerologów. „Słusznie pani to spostrzegła. Istnieje ścisła relacja 
pomiędzy naszymi specjalnościami. Tempo życia w Ameryce tak wyobcowało człowieka z jego naturalnego 
środowiska, że lęka się on odsłonić swe prawdziwe oblicze nawet przed najbliższymi. Stąd pani rozumie... A 
poza tym — cymbał zrobił oko jak najzwyklejszy podrywacz — nauka potwierdza dobroczynne działanie 
zmiany obiektu”.
Był to jej pierwszy kontakt z psychiatrą. Interesująca specjalność. Nie przypuszczała, że stan nerwów 
pacjenta sprawdza się łaskotaniem piersi, brzucha, stóp, wnikaniem w jego życie seksualne. Bardzo 
interesująca specjalność.
Nie miała ochoty wracać do swego młyna. Walt przebywał w Baton Rouge, u gubernatora („Trzeba 
sukinsyna wysadzić z siodła! Tę całą bandę demokratów! Zanim nie wymażą z Union Jacka kolorów białego 
i niebieskiego...”). Nic właściwie ważnego bez niego się nie działo, mogła odetchnąć. Najchętniej 
pojechałaby nad rzekę i przemyślała swoje sprawy. Ale parne powietrze aż zatykało, zdecydowała się na 
zjedzenie lunchu w Dunbar. Lubiła domową atmosferę tego lokalu. Wyczekując na skrzyżowaniach na 
zielone światło, dokonała nieprzyjemnego odkrycia: Za kierownicą każdego wozu siedział typ odstający od 
wzorca zdrowia psychicznego. Im lepsza marka wozu, tym gorzej. Jedzie do dziwki gdzieś w French Quarter 
czy już do wenerologa? Zaczeka na wolny przejazd czy ruszy z kopyta w strumień rozpędzonych pojazdów? 
Wyciągnie rewolwer... A może tylko zrobi do niej minę idioty i pokaże język? Muszę być porządnie 
wyczerpana — stwierdziła. Przecież Stany są podobno krajem najzdrowszych ludzi.
Zamówiła ostrygi a la Rockefeller (pieczone, ze szpinakiem), zupę piżmianową, na deser — cafe brulot z 
podwójną porcją likieru. Ciekawe — dokonała kolejnego odkrycia — jak marnie się odżywiała. Zupełnie 
przesiąkła Waltem. Rano grzanka, jajko na miękko, szklanka — raz grejpfrutu, raz mleka; o drugiej chudy 
lunch, kawa; na kolację plaster szynki, kawa — koniec. Dobrze to robi figurze. Prezentuje się rzeczywiście 
nie najgorzej: obwód w biodrach jak dwadzieścia lat temu, piersi niewiele się zmieniły. Tylko co z tego? Co 
z piersi, kiedy nikt się do nich nie bierze. Po cafe poprosiła o „Rdzawego Gwoździa” — jak szaleństwo to na 
całego! W torebce miała orzeczenie psychiatry. Gdyby przekroczyła dozwoloną prędkość, najechała na 
kogoś, uderzyła w inny wóz, wpakowała się w okno wystawowe na Royal Street... „Nie może pan mnie 
aresztować, szeryfie: jestem osobą o ograniczonej odpowiedzialności. Niepełnej, rozumie pan? Mogę na 
dobitkę trzasnąć cię w gębę, ty nadęta pało, i gówno mi zrobisz. Masz tu zaświadczenie!”
Żachnęła się. Ledwie co uszczknęła ze szklanki, a już gotowa rozrabiać. „Miss Airi Lafayette, lat 40, 
najbliższa współpracownica Mr. Walta (Dużego Faceta) Gerkina aresztowana za napad na policjanta” — 
użyłaby sobie prasa. Pat Dillard, ten, co kupił w Hiszpanii fontannę, na której rzekomo zwykł przesiadywać 
w wolnym czasie prawdziwy Cristoforo Colombo przed swą wyprawą do Indii Zachodnich, i podarował ją 
miastu, zapłacił za taki kawał jednym rokiem. Pat jest królem kawy. Pat podarował miastu zabytek 
historyczny za pół miliona dolarów. Pat sypnął sto milionów dolarów na Fundację imienia Pata Dillarda. Pat 
— dowodzili jego adwokaci po wyczerpaniu argumentów obronnych — był na cyku. Ale Pat był frajerem, 
bo przed kopnięciem szeryfa w tyłek nie postarał się o papierek od psychiatry. Prawo w Stanach jest pra-
wem. Można się procesować w nieskończoność. Można uciekać się do kruczków dozwolonych i 
niedozwolonych. Można raz mówić „zielone”, raz „białe”, ale gdy ława przysięgłych orzeknie „guilty” — 
klapa zapada. Prawo rodziło się cztery tysiące lat. Tyle czasu zajęło ludzkości obmyślenie norm prawnych 
ucisku jednostki na rzecz bezpieczeństwa ogółu. A psychiatria — ciach, ciach i po prawie!
Zaświadczenie spoczywało w torebce. Kartka papieru z wydrukowanym nazwiskiem, specjalnością lekarza, 
kilka ledwie czytelnych słów. Cymbał musi mieć wzięcie: na przyjęcie czekała tydzień. Był całkiem do 
rzeczy i niegłupi. A może zwykły cwaniak, co to naukowo wie, jak urabiać sobie klientelę. — Proszę się 
rozebrać. Całkowicie! — grzecznie, lecz żadna prośba. I wychodzi. Zostawia ją samą. Żadnej asystentki, nic. 
Pomieszczenie ni to gabinet lekarski, ni haremowa sypialnia: otomana (coś w tym rodzaju) na przynajmniej 
cztery osoby, pufy, fotele, figury azjatyckich bóstw ze zwulgaryzowanymi genitaliami, wyrafinowane 
światła, kolory, ciche — gdzieś z nieba czy piekła dźwięki. I żadnego biurka. Żadnych połyskujących niklem 
narzędzi lekarskich, stetoskopu, instrumentów; żadnych fiołek, tabletek, gazy — całe wyposażenie w głowie. 
Fantastyczna specjalność. Cala wiedza w czułych palcach, oczach, w głowie. Tylko w gablocie z 
przydymionego szkła, pod ścianą — szkielet ludzki. Można kręćka dostać. Zawrotu głowy. Stracić grunt pod 
nogami i legnąć plackiem. Gotowa na wszystko.
— Nogi zgiąć w (kolanach i rozchylić. Śmielej! Cudownie pani to robi. Tylko nie napinać się — relax, 
completely relax, please. To samo z rękami. Doskonale. Doskonale. Dosko... Jest pani sama. Całkowicie. 
Nikogo przy tobie nie ma. Otula cię natura, śpiew ptaków... A więc w młodości masturbowałaś się — tak? 
nie?... Zaczęłaś mając lat?... Czynniki motoryczne: jakie myśli pchnęły twoją rękę na brzuch...
Zerwała się na nogi jak głupia. Uciekła z dna. Znajdowała się o krok od kapnięcia go.
— Jest z panią gorzej, niż myślałem. Niestety. Gdyby pani miała zastrzeżenia co do metody, proszę 
zasięgnąć opinii innego psychiatry, służę rekomendacją. Gdyby i tego było mało, może pani odwołać się do 
American Medical Association.
Wyniosły ton, kamienne spojrzenie — rozłupał ją tym do reszty. Wycisnął ze skorupy jak ślimaka. Mogłaby 
rozwalić nogi i, chamie, masz! Skończ z tą cholerną grą!
Ciche dźwięki znikąd wygładziły wzburzone wody. Unosiła się łagodnie na rozkołysanych falach. Nie 
przerażała jej otchłań głębi. Dawno temu wyszła z domu na Przystań Życia. Zaibrała ze sobą młodość i 
wzniosłe sny. Biorąc Dobro nie spostrzegła się, jak zabrała Zło. Zamierzała wsiąść na statek tak piękny jak 
ona sama, ale ze statku takiego nie było, wsiadła na pierwszy lepszy. Co jeszcze pamięta z tamtych lat? Tych 
rzeczy nie. Odgradzała ją od nich Biblia, surowa matka, która wymagała spania z rękami na kołdrze, pastor 
nazywający je „nieczystością”. Pamięta ślicznie ubrane kobiety spacerujące z eleganckimi panami w parku 
Miejskim; statuę Andrew Jacksona przy katedrze Świętego Ludwika, a najbardziej sukienki noszone po 
starszej siostrze i dzień otwarcia Kanału Przemysłowego. Odbyła wtedy pierwszą w życiu przejażdżkę 
statkiem morskim należącym do pewnego bogatego pana. Pokłady parowca zatłoczone były mrowiem 
kobiet, ale pan ten, podobny do Andrew Jacksona na koniu, zaprosił do swego salonu smarkulę w 
perkalikowej sukience. Dużo innych rzeczy pamięta, wolałaby jednak leżeć i nic nie mówić. Wolałaby czuć, 
jak skrzydła tego wyrafinowanego motyla w białym kitlu muskają szyję, zataczają kunsztowne pętle wokół 
piersi, wracają z nich na szyję, na zasłony na oczach i znowu zaciskają pętlę wokół sutek, aby odbić się od 
brzucha i lądować na udach, które rozchyliły się na ich przyjęcie... Czekała na nie, aż zrobiło się jej chłodno. 
Otworzyła oczy.
Była zupełnie sama.
Ociężałymi ruchami ubrała się i wypłynęła. Kierunek wskazywał błysk latarni morskiej. Zdecyduj się — 
kusiło światło latarni — zbawczy brzeg blisko. Teraz albo nigdy. Już przepłynęłaś młodość, czeka na ciebie 
nieskończony ocean litości.
Gorycz porażki paliła policzki. Przymknęła oczy i jednym szarpnięciem rzuciła się w otchłań.
Pisk gwałtownie hamowanych opon samochodowych wyrwał ją z transu. Szybko pozbierała się z ziemi i 
unikając spojrzeń przerażonych ludzi, pobiegła do swego wozu.
Wychyliła jeszcze jednego „gwoździa” i dla odzyskania równowagi wybrała się na przejażdżkę poza miasto. 
Jadąc bocznymi drogami myślała o marszrucie motylich skrzydeł. Lądowania tam nie zakładają metody 
psychiatrii stosowanej? Wzbraniają przepisy American Medical Association? A może one są już wyssane z 
sił przez młode histeryczki, co stadami poddają się ich wędrówkom?
Był to ciężki dzień w jej życiu. Nie chodziło o Motyla. Dziwny typ: pierś lwa, chłopięce biodra, a przy tym 
nie wyglądał na swoje lata. „Rozebrać się!” Aksamitny głos, przenikliwe oczy pod krzakami brwi, podobny 
był do... Rasputina. Tego rozpustnego mnicha na dworze cara Wszechrosji. Z całością budowy lekkoatlety 
nie harmonizowały kobiece dłonie. Błąd konstrukcji czy jej najbardziej udana część? Dłonie Walta są 
wielkie jak łopaty, jak zresztą on cały; zupełne przeciwieństwo Motyla.
„Każda kobieta jest potencjalną prostytutką i jak prostytutka — nielojalna wobec swego partnera. Jak długo 
nie miała pani zapewnionego bytu, nie opuszczała go. A przecież nie stosował siły”.
Hipnotyzuje swoje ofiary, aby potem... prawić im morały. Psychiatra czy kaznodzieja?
Wróciła do miasta już po godzinach pracy. Będąc na Canal Street spostrzegła światło w połowie 
trzydziestopiętrowego Imperium Dużego Faceta. Ogarnęło ją uczucie klęski, jak u Motyla. I strachu, choć 
nie potrzebowała się tłumaczyć ze swych poczynań. Jadąc na górę poczuła wilgoć między piersiami. 
Czyrakowaty windziarz — widziała go pierwszy raz — wpatrywał się w nią wyłupiastymi oczami. 
Przyglądał się jak dziwce. Obmierzał łakomie jej nogi i biodra. Oblizywał lubieżnie swoje grube wargi. 
Bezczelny! Miała ochotę trzasnąć go w tę głupawą gębę. Nacisnąć na guzik i wysiąść. Wezwać policję. 
Zawiezie ją na pusty szczyt gmachu albo zatrzyma windę między piętrami i na jej oczach, przy niej, 
podniecając się wonią jej potu rozepnie spodnie i zacznie się onanizować, masturbować, samogwałcie. 
Natrętne słowa. Kupiła je u Motyla. Od jego wulgarnych bogiń azjatyckich. Wyciągnęły je spod swoich 
brzuszysk i dały. Napięły opasłe dupska i — chlup, twoje! „Ten pryszczel jest kolorowy — zauważyła. — 
Może mnie zgwałcić!”
— Zatrzymać, bo wezwę policję!
— To dopiero dziesiąte — uśmiechnął się chłopak i jechał dalej.
— Zatrzymać, bo wezwę policję!
Wyskoczyła z kabiny z duszą na ramieniu. Tak była wyczerpana, że musiała się oprzeć o ścianę. Kiedy 
upewniła się, że windziarz odjechał, skierowała się do umywalni. Było tam idealnie czysto — sprzątaczki 
poszły już do domu. Była sama. W całym hallu nikogo nie było. Nikt nie przyjdzie i na jej widok na obcym 
piętrze nie zrobi zdziwionej miny, mogła się spokojnie uporządkować.
Umyła ręce i najpierw skorzystała z ubikacji — w nerwach zawsze tak. Ku swemu zaskoczeniu stwierdziła, 
że pod spódnicą jest naga. Tyle godzin, jak wyszła od Motyla, i nie spostrzegła tego. Siedząc w Durnbar, 
wlokąc się spory kawał brzegiem rzeki, jadąc otwartym wozem... Z tą częścią bielizny wiązała jakby 
poczucie swego skompletowania, bezpieczeństwa. Wychodząc z domu, wsiadając do samochodu nieraz 
dyskretnym ruchem sprawdzała czy ma je na sobie — naiwne, lecz tak było. Niekiedy śniła, że idzie ulicą 
naga, nic o tym nie wiedząc. A więc zostawiła je u Motyla. Leżą teraz przed nim — wyznanie jej grzechów 
ukrytych i mówią: Nieprawda o tych rękach na kołdrze! Kłamstwo o czystej dziewicy na Przystani Życia! 
Bajka dla dzieci o Andrew Jacksonie, co zwabił Kopciuszka do swojej jaskini! Uncja delikatnej tkaniny — 
niby nic, a jakie zmartwienie.
Myjąc ponownie ręce rozważała, co moi powie. Naturalnie, miała bezsenną noc, a ponieważ nikt ważny nie 
był umówiony — wykorzystała okazję. W Dunbar były wolne stoliki, lokal świecił pustkami, naprawdę! 
Machnęła ręką na linię i po ostrygach spałaszowała piżmianową. Na deser była oczywiście brulot, a potem 
sam Pan Bóg nie zgadnie: dwa Rusty Nailes, jeden po drugim! — aż jej się w głowie zakręciło. Żeby to 
rozpędzić, pojechała nad rzekę. Okropny tam ruch. Statki, setki barek, tysiące. A te miasta namiotów 
wojskowych na równinach... Chłopcy oglądali się za nią jak za jakąś seksbombą. Fantastyczni ci chłopcy!
Czuła się jak wierutny kłamca, choć nic nie koloryzowała. Motyl? — zwykła wizyta u lekarza. Czy on 
przyznaje się przed nią do swoich zmartwień? Poprawiając makijaż, przypomniała sobie windziarza. 
Przecież zaalarmowany jej zachowaniem, mógł do niego zadzwonić!
Rzuciła jeszcze okiem w lustro i, piętro po piętrze, nie spiesząc się, stanęła w szeroko otwartych drzwiach 
jego olbrzymiego gabinetu.
Nic nie zapowiadało dramatu.
Był sam. Jak zwykle nos w stosie papierzysk, nogi na biurku. Na jej widok uśmiechnął się radośnie. 
Przepędził tym jej strachy. W końcu czego się, głupia, bała? Walt był żyłą względem każdego pracownika, 
lecz nigdy wobec niej. „Chcesz sobie odpocząć, A — krótko ją nazywał — proszę bardzo: całe miasto i 
połowa Ameryki do twojej dyspozycji!” Dawno nie widziała go w takim nastroju.
— Założę się, że wyszło ci tam, w Baton — zaczęła rozluźniona. — Rozmawiałeś z gubernatorem?
— Żebyś wiedziała — uderzył pięścią w biurko. — Sprowadzimy Jima do domu, choćbym nie wiem co! 
Potrzebują mojego poparcia w prawyborach, rozumiesz? Trzęsą portkami, więc przypomnieli sobie Walta. 
Spotkałem tam parę ciekawych twarzy, między innymi tego wszawego gazeciarza z Oklahoma City.
— Tego, co tak podle obsmarował biednego Jima?
— Zgadłaś! Okazuje się, że to podatek gubernatora. Wygląda mi to na grubą robotę. Cholernie cwanie 
utkaną.
— Gubernatora naszego stanu ? — Airi nie mogła się jeszcze połapać.
— Oklahomy. Podciąłem tego sukinsyna w pewnym interesie, stare dzieje. Ale facet ma dobrą pamięć, więc 
wykorzystał okazję i napuścił na mego chłopaka swego gazeciarza z „Oklahoma Star”. Odszczekają, 
wszystko odszczekają. Podjął się tego sam naczelny redaktor tej szmaty, Norman Dillingham. Mało tego — 
przyobiecał ruszyć głową, żeby pod jakimś pretekstem sprowadzić tu Jima, a potem, powiedział, twoja 
kolejka, Walt. Kości zostały rzucone. — Poprowadził ją do fotela. — Siadaj.
„Motyl!” — usłyszała w sobie.
— Tyle się nasiedziałam. Ale co dalej, Walt, co dalej! — dopytywała się. — Nie wyobrażasz sobie, jak się 
cieszę.
Przyjrzał się jej bacznie.
— Czujesz się dobrze, A? Wyglądasz jakaś...
— Ależ, Walt!
— ...inna. Nie jesteś przypadkiem chora?
— Skąd! — zdobyła się na swobodny głos. — Czuję się wyśmienicie.
— To wobec tego siadaj i słuchaj.
Te jego piekielne maniery zdobywcy Południa! Powinna była się pilnować! Będąc z nim sam na sam o 
tysiącu rzeczach powinna pamiętać, obchodzić się z nim jak z drapieżnym zwierzakiem, który łasząc się, 
może nagle zaatakować. Patrząc na to z perspektywy tygodnia wie, dlaczego się nie upilnowała. Dała się po 
prostu zwieść jego nastrojowi. Nie oczekiwała, że ni stąd, ni zowąd, jak to on, pchnie ją nie przygotowaną na 
fotel.
Padła z taką siłą, że aż nogi zadarła w górę. Błyskawicznie rzuciła ręce do spódniczki, lecz jego sępie oczy 
już tam były.
Świat w tej chwili się dla niej skończył.
Boże, Walt! — Chciała odwołać się do jego wyrozumiałości. Zapewnić najsolenniej, że wszystkie jego 
podejrzenia są absolutnie bez pokrycia, że to, co spostrzegł, a właściwie czego brak zauważył, to zwykły 
zbieg okoliczności, na który człowiek nie ma wpływu. Wszystko to byłoby bezcelowe. Gdyby klęknęła 
przed nim, gdyby przyłożyła sobie nóż do serca i powiedziała: uwierz albo pchnij — zginęłaby, bo do niego 
nic już nie dochodziło.
Bez łzy protestu wysłuchała obelg — z Waltem inaczej nie można. Ale nie daruje mu uderzenia w twarz.


Życie jest ruchem. Ciągłą pogonią za czymś lub ucieczką przed czymś. W czym tkwi różnica pomiędzy mną 
a nim? — pytała siebie Airi, choć odpowiedź na to pytanie już jej nie interesowała.
Poszli sobie. Został po nich smród cygar, nie dopite szklanki i tasiemiec dyspozycji. Jutro z samego rana 
zacznie się młyn. Pójdą w ruch dalekopisy, telegramy, telefony trzaskać będą w szwach od poleceń 
najważniejszych w świecie. Gdzieś daleko od Stanów ginąć będą tysiące ludzi; na oceanach pójdą na dno 
floty statków z ładunkiem i załogami; gdzieś indziej urodzą się może nowe pięcioraczki; jakiś pomylony 
naukowiec wymyśli broń, która pojutrze upodobni Ziemię do Księżyca — wszystko to razem wzięte będzie 
fają, pyłkiem kosmicznym, plewami wobec tego, co dziś postanowiono u Dużego Faceta.
Regenerując siły u Antoine, podglądając striptizerki u Ala Hirta, ludzie jego myślami będą o osiem godzin 
do przodu. Jutro start. Kto się spóźni, odpadnie z konkurencji. Kto zawiedzie — mech Bóg ma go w swej 
opiece, z Dużym Facetem nie ma żartów. H.L. Hunt, Nina Cullinam, Michel Holbouty, John de Menil 
porobili na nafcie miliardy; Henry Kaiser zakasował przemysł okrętowy i co osiem godzin wypluwa nowy 
statek; Wielki Howard, ten od Hughes Tool Company, powiększa swój majątek w tempie sto milionów 
dolarów rocznie na wiertłach, filmach, samolotach, w kasynach gry i burdelach Las Vegas; kapitał zaciska 
pięść. Kto dziś nie nazbiera, jutro stanie na rogu ulicy. Era Eldorado i colta skończyła się. Bogactwa świata 
mają swoich właścicieli. Nie ma dziś bezpańskiej nafty, miedzi, stali; przemysły samochodowy, okrętowy, 
lotniczy, zbrojeniowy należą do koncernów; ziemie uprawne zostały poszatkowane i okolone płotami. Nie 
można wynaleźć już żarówki, radia, silnika wysokoprężnego, łodzi podwodnej, nawet głupiej maszyny do 
szycia. Nie ma w świecie już miejsca na silne łokcie. Pozostało tylko na głowę. Duży Facet ogłasza Konkurs 
na Głowę. Kto ma głowę? Miejsce zostało tylko dla głów.
Ustami Nowego Orleanu wylewają się wody bogatej Ameryki. Natura dobrze ukierunkowała ich spływ. Dla 
Dużego Faceta bardzo dobrze.
Airi połknęła dwie tabletki uspokajające. Jutro zacznie się sądny dzień. Ale już bez niej.
— Walt — zaczęła z miejsca, nie patrząc na niego — odchodzę. Wiem, co mam ci do zawdzięczenia, ile w 
ciągu tych dwudziestu lat dla mnie zrobiłeś, do końca życia nie zapomnę twojej dobroci. Ale dłużej nie 
mogę. Nie chodzi mi o ten drobiazg, musiałabym cię nie znać, żeby rozdzierać o to szaty. Gdyby żale 
pomiędzy sobą ludzie wyładowywali tylko w ten sposób, może świat byłby lepszy. Chodzi o sprawy 
ważniejsze. Jestem jeszcze, powiedzmy, stosunkowo młoda. Może uda mi się ułożyć sobie życie. Uczyłeś 
mnie niepoddawania się losowi. Zdecydowałam się: chcę spróbować. O własnych siłach. Ostatecznie...
Cisza za biurkiem trwała zbyt długo. Podniosła oczy.
— Walt! — krzyknęła przerażona. — O Boże, zmiłuj się! — Jednym skokiem znalazła się przy nim.
Siedział boleśnie wykrzywiony, z paznokciami wbitymi w poręcze fotela Na biurku walały się rozsypane 
tabletki nitrogliceryny. Szybko rozpięła mu krawat i koszulę.
— Wezwę lekarza!
Odpowiedź znała aż nadto dobrze: Prawdziwi mężczyźni nie potrzebują pomocy. Faceci, którzy to miasto 
uczynili rajskim ogrodem Stanów, nie takie rzeczy przechodzili.
— Pewnie, pewnie — głos miała ciepły. — Tylko siedź spokojnie i nie poruszaj się. To z pewnością 
chwilowe osłabienie. Powinieneś jednak odpocząć. Zwolnić to piekielne tempo. W końcu masz 
siedemdziesiąt lat.
Z lękiem wyglądała żywszego ognika w jego zapadniętych oczach. Siedemdziesiąt lat w kieracie. Ani dnia 
wytchnienia. Siedemdziesiąt razy trzysta sześćdziesiąt pięć dni na nieustannym chodzie. Sześćset tysięcy 
godzin — czas ludzkiego życia — pod górę. Ku czemu? Zrozumienie dla niego pomieszało się z żalem do 
własnego życia. Gdyby mogła zostawić go na chwilę samego, trysnęłaby deszczem łez.



II

Pojedyncze oklaski z ław konserwatywnych utonęły w gwizdach i tumulcie labourzystów. W Izbie wrzało 
jak podczas wysadzania z siodła premiera Chamberlaina. — Głupota! Zawracanie ozorem biegu historii! 
Filut! — zerwały się okrzyki. Liberałowie wsparli solidarnie labourzystów, po nich ocknęli się niezależni; 
Speaker nie mógł długo uciszyć Izby.
Żywszej reakcji sir Randolph nie mógł sobie wymarzyć, był zachwycony. Chyląc głowę przed kolegami z 
ław konserwatywnych, bacznie notował reakcję innych. Po labourzystach niczego innego nie oczekiwał; 
regułą liberałów jest ustawienie się bykiem do wszelkich inicjatyw z lewa i prawa; postawy niezależnych 
szukał w zachowaniu posła Anthona Beesa z Darlingtonu. Beesa wołającego „nie!”, kiedy on kiwał głową na 
„tak”; widzącego śnieg czarnym, gdy posłaniec do Parlamentu z poormondzkiego okręgu wyborczego mówił 
„biały”. „Wielce szanowny kolego Bees... Otwórz gębę, Anthony — prowokował go nabożną miną. — Ha, 
ha, zatkało cię, tak?”
Z oficjalnym uznaniem ze strony kolegów nie było najlepiej, dopóki premier, wycofując się z posiedzenia, 
nie nadrobił drogi, aby pogratulować „zasłużonego wyróżnienia staremu druhowi z okopów flandryjskich”. 
Uśmiechając się, jak to on, dorzucił: — Nie najgorzej powiedziane. Nie najgorzej, choć przyszłość widzę 
mniej czarno. Heine myślał o barbarzyńskiej Rosji carskiej, a ta przecież nie istnieje. Gratuluję retoryki w 
dużym stylu. — Idący w ogonie Churchilla Kanclerz Skarbu, Kingsley Wood, i „maszyna napędowa 
brytyjskiego wysiłku zbrojeniowego”, lord Beaverbrook, udali zamyślenie; nienaganny w manierach 
przywódca labourzystów, Clement Attlee, opasły Ernie Bevin, posłali mu ironiczne spojrzenie. „Ernie-
Buldożer”, ,,Ernie-Rozpruwacz” zaszczycił go osobistym uczuciem.
Sir Randolphowi spieszno było za kulisy Izby, dopiero tam dowie się prawdy. Wychodząc do foyer zderzył 
się z Ministrem Pracy i Planowania, Reithem. Minister zmierzył go lodowatym wzrokiem i poszedł dalej. 
Wyniosły lord John Charles Walsham Reith... Londyński Punch obrał go za cel swoich kąśliwych ataków. W 
ostatniej edycji karykaturzysta tygodnika utożsamił członków rządu z figurami szachowymi. Białymi gra 
Churchill, czarnymi — Stalin. Churchill ma zafrasowaną minę. Zafrasowaną nie nad posunięciem na 
szachownicy, lecz brakiem w swoim komplecie figur wieży... drwiąco przyglądającej się z ubocza karnym 
szeregom figur i graczowi białych. Korona wieży ma twarz Reitha... Chodzą słuchy, jakoby ten pyszny 
minister w swoim bardzo prywatnym środowisku nazywał premiera „pieprzonym zbirem”, „największym 
zagrożeniem dla kraju”; zapytany o powód częstej obstrukcji posiedzeń Gabinetu, miał podobno oświadczyć, 
że nie może znieść wysłuchiwania „tego hochsztaplera, przyglądania się beznadziejnym potakiwaniom jego 
głupawych kolegów” — tak mówią plotki.
— Plotki w tym kraju — odgadł jego myśli sąsiad z ławy, pociągający herbatę z rumem — mają swoją rację 
bytu. Plotka opowiadana przez ludzi jest tylko plotką. Plotka podawana przez prasę jest interpelacją narodu, 
Winston musi się do niej ustosunkować.
Sir Randolph przywiózł ze sobą plik gazet. „The Times” o jego przemówieniu nie zamieścił ani słowa. 
„Times” jest „Timesem”. Jest jedynym pismem, które potrafi mówić milczeniem. Ale język „Timesa” trzeba 
umieć czytać. Co mówi „Times” tym razem? Mniej zagadkowo zareagował „Poormondshire Daily”. 
Odpierając ataki prasy labourzystowskiej na swego przedstawiciela w Parlamencie, stwierdził:
„Alianse między państwami, tak jak umowy prawne pomiędzy ludźmi, zawierane są na konkretne dzieło, w 
płaszczyźnie wspólnego interesu. Dziełem, które obecny alians z Rosją obejmuje, jest zniszczenie Niemiec 
hitlerowskich, i nikt, podchodząc do sprawy uczciwie, nie może zarzucić rządowi jego królewskiej mości, że 
z zadania tego się nie wywiązuje. Czy alians ten utrzyma się w mocy również po wojnie, zobaczymy. 
Zależeć to będzie od dobrej woli obu narodów, lecz jeszcze w większej mierze od wspólnego interesu. Nie 
uprzedzając faktów, pamiętajmy, że żaden alians między państwami nie był wieczny”.
Komunistyczna „Middlesbrough Star” zgryźliwie nazwała go Mr. Bancrupt..., a następnego dnia spieszyła 
przeprosić czytelników za błąd drukarski: „Autorem nieodpowiedzialnego przemówienia w Izbie nie był 
żaden Mr. Bankrut, jak wczoraj zamieściliśmy, a poseł do Parlamentu z ramienia Partii Konserwatywnej, 
znany dwulicowiec i zaprzaniec ideowy, sir Bancroft”.
— Nieźli są ci pismacy, nieźli — bąknął sir Randolph. Król uwieńczył go szlachectwem, oni koroną: 
„Złowieszczy Kruk z Poormond”. Człowiek, który ma odwagę wyjść rzeczywistości naprzeciw, chwycić 
czerwonego byka za rogi — dwulicowcem i zaprzańcem ideowym. Wspaniale. Europa zmywa krwią 
brunatną zarazę — drogo płaci za grzech ślepoty, będąc nadal ślepa. Nikt przed nim nie powstał, by 
pośrodku idyllicznej drogi zawołać: Anglio, zbudź się!
Z gratulacji londyńskich bardzo cenił sobie adres najstarszego wiekiem członka Izby Lordów, księcia Bath 
of Cornwall: „Polityka brytyjska w Europie, wobec oszałamiających sukcesów Rosjan na froncie 
wschodnim, stawała się dla mnie coraz większą zagadką. Ufam w rozum i dalekowzroczność naszych 
mężów stanu. Pan, drogi sir Randolphie, wiarę moją podbudował”.
Wśród sporej, ciągle jeszcze napływającej miejscowej poczty nie zabrakło dowodu pamięci od hrabiego 
Edvina Saxon-Mercia’y, od lorda Alana Rufusa wywodzącego się w prostej linii z księcia Eudo of Brittany 
oraz od pani na Zamku Normańskim w Barnard Castle, sędziwej księżnej Montalbo. „Dziękuję za 
przemówienie w Izbie. Absolutnie odważne i na czasie. Postawił pan siebie, Sir, w pierwszym szeregu 
obrońców cywilizacji zachodniej!”
Przypomniały go sobie również ważne osobistości ze świata przemysłu i businessu. Jedną po drugiej 
otwierał koperty, nie spiesząc się rozkładał papier i czytał. Gratulacje formalne pakował z powrotem do 
koperty i odkładał na bok, na te zawczasu przygotował druk: „Sir Randolph wraz z rodziną dziękują 
serdecznie za łaskawą pamięć i życzenia”. Bombą dużego kalibru uderzyła w niego pamięć Czarnego Kota. 
Nie kartka sztywnego papieru z wybitą wklęsłodrukiem marką fabryczną jego zakładu, ani „najlepsze 
życzenia pomyślności, zdrowia i długiego życia dla Sir Randolpha oraz rodziny”, ile data wysłania: 
trzydziestego grudnia! Na dzień przed oficjalnym ogłoszeniem listy przez Buckingham Palace. Skąd to 
wywąchał? Nikt w Poormond, nawet domownicy, choć korciło go, żeby ich uprzedzić, nic o tym nie 
wiedział. On zaś wiedział i przy swojej gadatliwości pary z gęby nie puścił — chwalebna dyskrecja, gdyby 
nie dotyczyła człowieka o tak oryginalnej sławie. Trzymał kopertę w palcach jak coś wstrętnego, jak 
niebezpieczną zarazę, co może obleźć człowieka przeznaczeniem nieodwracalnym, jednakowym dla ludzi 
silnych i słabych. Życzenia są życzeniami. Są dowodem czyjejś pamięci, szacunku i jako takie zasługują na 
to samo. Uchylić przed kimś kapelusza to grzeczność. Odkłonić się jest już obowiązkiem. Wiedział o tym, a 
mimo to nie mógł powstrzymać rozwierających się palców, puszczających pismo wprost do kosza. Żeby nie 
przeoczyć podziękowania, od razu podpisał druk i własnoręcznie zaadresował kopertę. Jack Deephole, Esq., 
Poormond. Bez ulicy i numeru. Gdyby list wysłał z Darlingtonu, Stocktonu, Middlesbrough, a nawet z 
Newcastle upon Tyne i nazwiska nie zaopatrzył w miejsce zamieszkania — też by doszedł; sława Czarnego 
Kota Poormondu dawno już przekroczyła granice Yorkshire. Szanowny pan Jack Deephole — przeczytał — 
D-e-e-p-h-o-l-e... Samo nazwisko już wyznaczyło mu zawód.
Wyjątkową przyjemność sprawiły mu życzenia od pani Quarrelsome. Czerpany miękki papier tchnął 
zapachem perfum. Kobieta — rozgrzeszył ją z tego. Jeszcze kobieta, czego przed świętem Cechu nie 
dostrzegł. Z wyrzuconymi w stronę orkiestry rękami, osadzona na mocnych nogach, sprawiała wrażenie 
nieposkromionej tygrysicy. Powracał do tego myślami, jakie go od dawna już nie nawiedzały. Interesująca ta 
Dora Quarrelsome. Podporządkowała sobie trzysta rozgadanych, podochoconych hultajów, poormondzkich 
hultajów — niepospolita osobowość. Agresywność u kobiet znamionuje niewyżycie. Kobiety są z natury 
zaborcze. Subtelność, zapach kwiatów, delikatność aniołów — to prezent dawany im przez mężczyzn nie 
znających kobiet albo nimi zawiedzionych. Szukających ucieczki od codzienności, wytchnienia w 
marzeniach o tej jednej jedynej, jaka się trafia raz w życiu, trwa jak mgnienie spadającej gwiazdy, a 
najczęściej o kobiecie abstrakcyjnej. Dora Quarrelsome abstrakcyjna nie jest. Jest żywa, w pełni lata życia 
(dobrze wydłużonego zapewne, lecz jak intensywnego), lata i słońca, i burz gwałtownych, przed którymi nie 
sposób się uchronić, lata ze wszechmiar udanego. Dlaczego taka kobieta nie wyszła za mąż? Czyżby w swej 
niezależności była aż tak niezależna? A jak oryginalnie się nosi!
Miała na sobie najzwyklejszą tweedową spódnicę, raczej dłuższą niż przykrótką, jakie obecnie są modne; 
bluzkę zapinaną na guziki, z których górne były niefrasobliwie odpięte; czarne buciki na półsiupku 
podkreślające linię jej mocnych długich nóg. Rozmawiając wpatrywała się w niego, jak gdyby chciała 
przeniknąć go na wylot. Dziwne uczucie obłazi człowieka pod spojrzeniem jej oczu.
Jak było do przewidzenia, przemówienia nie pochwaliła. „Nigdy nie miałam zaufania do wszystkiego co 
stare, bo sił temu brak, aby dotrzymać czasowi kroku. Tacy jesteście wy, torysi: światopoglądowo starzy i 
jak starcy nieufni. Wyobrażam sobie, na jaki strzał zdobędziecie się w waszej polityce powojennej” — 
dopisała kobiecym maczkiem.
„Niezależna pani Quarrelsome — westchnął sir Randolph i pamięcią cofnął się ćwierć wieku. — No cóż, 
takie są te niezależne!”
Przyjemność innego rodzaju sprawił mu Prezes Rady Nadzorczej koncernu Timpton Spanning Ltd., Harold 
Mills z Darlingtonu, sławny na świecie budowniczy konstrukcji nośnych. „Mosty spełniają misję 
cywilizacyjną o nie mniejszym znaczeniu niż nauka alfabetu, stalowy lemiesz, lokomotywa parowa. Mosty 
zasklepiają przepaści między ludźmi. Twoja misja cywilizacyjna, Ran, polega na karczowaniu ciemności, 
moja na spinaniu przepaści. Dlatego buduję mosty. Gdziekolwiek wy, żołnierze jego królewskiej mości, 
zapalacie światło naszej kultury!” Dawne, dawne czasy... Do gratulacji Mills dołączył zaproszenie „na 
lampkę koniaku i pogaduszkę o wspólnych przeżyciach w Sudanie i Indiach. Zaprosiłem parę ciekawych 
twarzy z miasta i okolicy, w tym majora Beesa... w Wielkiej Sali Bankietowej The King’s Head. Zaszczycisz 
nas?”
Kochany Harold. Mądry, solidny, można na mego zawsze liczyć. I jak rzadko kto zna się na usuwaniu 
przepaści między ludźmi. Sir Randolph nakręcił jego numer, ale go nie zastał — Prezes przebywa w 
Londynie na posiedzeniu Komitetu Zbrojeniowego, wraca w nocy. Sir Randolph obiecywał sobie dać się 
poznać tym wpływowym ludziom. Jako torys, zdecydowany torys, ale dotrzymujący czasowi kroku. I w 
ogóle jako swój człowiek.



III

— Rzecz jest niezwykle delikatna i może, w przypadku nieostrożnego postępowania, odbić się na reputacji 
naszego zakładu.
Dyrektor Kliniki kardiologicznej przy Uniwersytecie Stanu Louisiana, doktor Jack Bienville, stojąc przed 
zdjęciem klatki piersiowej pacjenta kliniki, Walta Geikina, wodził słuchawką fonendoskopu po polu zdjęcia, 
za którą wędrowały oczy otaczających go mężczyzn w białych kitlach.
— Na dobrą sprawę pacjent powinien był już dawno wylądować po tamtej stronie wody... Komory 
wysączone do ostatniej nitki, zastawki... Jednym słowem śmietnik. Gdy do tego dodamy nerwowy tryb 
życia, pudło cygar dziennie, nie rozumiem, jak ten flak — zatoczył krąg wokół serca — jest w stanie to 
uciągnąć.
Tego samego zdania był neurolog kliniki. Zwapnienie tętnic powinno doprowadzić jak nie do zawału serca, 
to udaru mózgu. Kardiochirurg ograniczył się do rozłożenia rąk. Dyrektor podzielał jego stanowisko, tak 
samo pozostali członkowie konsylium. Medycyna była tu już bezsilna. Jako terapię przyjęto zgodnie 
ograniczenie wysiłku chorego, administrowanie środków uspokajających dla zwolnienia aktywności oraz 
ochronę przed stresami. Obowiązek poinformowania pacjenta o stanie zdrowia wziął na siebie sam dyrektor 
kliniki.
Doktor Jack Bienville po raz drugi w dniu dzisiejszym nie dowierzał własnym oczom.
Śmiertelnie chorego pacjenta otaczało mrowie rozgadanych mężczyzn Jeden z nich, z kapeluszem na głowie, 
rzucił na łóżko plik gazet.
— Masz, Walt, czytaj! — rechotał zwycięsko.
— Tak, tak — przytaknęli pozostali. — Chłopcy dwoją się i troją. Robią rwetes na całe Stany. Czytaj!
Doktor Bienville instynktownie powstrzymał się od interwencji. Z najlepszej w świecie kliniki 
kardiologicznej robiono sobie zwyczajne biuro, kantor maklerski, giełdę, punkt prasowy — brakowało mu 
nazwy dla tego, co rozgrywało się na jego oczach przy współudziale pacjenta, który na dobrą sprawę mógł 
przejechać się na tamten świat przy pierwszym kichnięciu. — Panowie! — zaapelował nie za głośno, 
pamiętając o możliwych skutkach przestrachu — Panowie!
„A gdzie, u licha, podziały się siostry, lekarz dyżurny?” — pomyślał.
— „Oklahoman Star” — zaczął dryblas w kapeluszu — rozdziera szaty nad brakiem rozwagi w Pentagonie. 
Ale nie tylko! Norman Dilliingham, ten, który wyskoczył do Europy, żeby później otosmarować twego 
chłopaka, odezwał się znowu. „Choć czas upływa — pisze ten szmaciarz — nie sposób pogodzić się ze stratą 
dzielnych synów naszego stanu, bez uczynienia czegoś, co zapobiegnie powtórzeniu się takiej tragedii. 
Poczucie niejako współwiny — ponieważ juz wcześniej powinniśmy byli to przewidzieć — upomina się o 
energiczne działanie. Wspaniali bracia Ben, Bob, Charlie, Garry, Hughes, John i Stanley Sunderlandowie nie 
żyją. Przyczyn tego nie doszukuję się w niedopatrzeniu obowiązków służbowych dowódcy ich eskadry, 
kapitana Jamesa Gerkina (syna Mr. Walta, Dużego Faceta, Gerkina, znanego biznesmena z Nowego 
Orleanu). Wykluczam działanie szowinizmu stanowego w rodzaju: Louisiana contra Oklahoma, który 
powstrzymał go od interwencji w dowództwie grupy bombowców i wyżej celem niedopuszczenia do lotu na 
jednej maszynie całej siódemki. Z całą stanowczością stwierdzam brak uchybień formalnych na wszystkich 
szczeblach dowodzenia...”
— Formalnych — zachłysnęli się z oburzeniem goście. — Już my temu gazeciarzowi...
— Dajcie mu dokończyć! — zawołał chory. Trzymał ręce pod głową, kopcił potężne cygaro, zdawał się być 
pełen uznania dla tego szmatławca, Dillinghama.
„Z taką samą stanowczością — podjął czytanie atleta w kapeluszu — stwierdzam brak w siłach zbrojnych 
Stanów Zjednoczonych przepisów uniemożliwiających powtórzenie się podobnej tragedii. Walka pod flagą 
gwiazd i pasów nie może być prowadzona na warunkach prywatnego przedsięwzięcia, jak często ma to u nas 
miejsce; nie może być tolerowana jako romantyczna przygoda jednostki w ramach walki całego narodu. Aby 
temu zapobiec, potrzebna jest nowelizacja Aktu Powoływania pod Broń. W szybkim jej przeprowadzeniu 
dopomóc może poznanie szczegółów tragedii tak piątki braci O’Sullivan na Pacyfiku, jak i siódemki naszych 
chłopców. Dlatego domagamy się sprowadzenia do kraju ich bezpośrednich przełożonych celem udzielenia 
społeczeństwu niezbędnych wyjaśnień”.
Dryblas w kapeluszu sięgnął po egzemplarz nowoorleańskiej „Times Picayune”, podczas gdy inni z gości 
rozpościerał płachty popołudniówki, „States-Item”. Pisma nie przyglądały się biernie atakom prasy z 
Oklahoma City.
Na oczach kardiologa przewijał się obraz wyjęty z groteskowego filmu, surrealistyczny sen — doktorowi 
znowu brakowało nazwy dla tego, co oglądał. Obłożnie chory pacjent i goście uzgadniali taktykę 
postępowania, odbywali naradę wojenną — doktor przyznawał się do całkowitej ignorancji w tych sprawach 
— na której przewidywano posunięcia przeciwnika i przygotowywano przeciwdziałania. Celem tego 
rozgardiaszu było podjudzanie przeciwko sobie dwóch prowincji stanowiących integralne części Stanów 
Zjednoczonych Ameryki Północnej. Interes jednostki podstawą interesu ogółu — doktor nie negował 
słuszności zasady. Ale tu chodziło o coś całkowicie innego. Oklahomiarze — insynuowały gazety — 
okrężną drogą atakowali ustrój kraju. Emocje brały już górę „Dobrze — myślał rozbawiony tym doktor — 
że Arkansas przedziela nasze stany...”
— Smród ciągnie od głowy — wyrokował pacjent. — Gdyby w Waszyngtonie władzę sprawiali 
republikanie, nigdy by do tego nie doszło. Roosevelta i jego zgraję gołodupców trzeba przepędzić z Białego 
Domu!
— Przydałoby się go jak Hueya... — Jeden z gości złożył palce jak do pociągnięcia za spust.
— W żadnym wypadku — włączył się bezwiednie doktor. — Huey Long był niezłym gubernatorem. Te jego 
„dzielić bogactwa”, „każdy sobie królem” nie miały nic wspólnego z komunizmem, znałem go dobrze. Ja 
bym proponował... Ech! — uprzytomnił sobie absurdalność sytuacji. — Panowie, proszę opuścić salę. 
Definitywnie!
Nie uległ prośbom pacjenta. — Jestem odpowiedzialny za ciebie, a ty, Walt, jak długo tu przebywasz musisz 
podporządkować się regulaminowi kliniki.
— Muszę? — spytał pacjent zza obłoków dymu cygarowego. Stwierdzenie doktora ożywiło go. — Powtórz 
to jeszcze raz.
Doktor prosto z mostu opisał jego stan. Mówił stojąc plecami do niego. Z okna rozpościerał się widok na 
miasto. Najpiękniejsze w świecie. Szeroką Tulane Avenue toczyło się wartko życie w kierunku rzeki wijącej 
się wężem przez miasto, stanowiącej o jego sile i pięknie. Umrzeć, gdy droga przed człowiekiem pusta — 
myślał filozoficznie doktor — przychodzi chyba bez żalu. Umrzeć wiosną, kiedy wszystko budzi się do 
życia... Przestać istnieć w miłości... Równie bolesna musi być świadomość nieuchronnego rozpływania się w 
nicość, mając taikie krocie jak Walt. Często zastanawiał się, czy amerykański zwyczaj informowania 
pacjenta o stanie jego zdrowia nie jest okrucieństwem. Koniec rodzi się wraz z początkiem, wiadomo Ale co 
innego świadomość tę mieć zawieszoną w obłokach, a co innego stanąć z nią oko w oko.
Rola zwiastuna śmierci nie należy do przyjemnych. Z lękiem wyczekiwał reakcji Gerkina.
— Może się to stać w każdej chwili, powiedziałeś, może dopiero za pól roku... W porządku. Wobec tego 
wyświadcz mi jeszcze tę przysługę i wezwij mego adwokata. Tylko pośpiesz się, Jack. I zadbaj, aby nikt 
nam nie przeszkadzał, dobrze?
Spokojny głos skazańca zaskoczył go. Wspaniała postawa! Doktor zmierzył mu ciśnienie krwi i zbadał puls. 
— Wcale nie tak źle — uśmiechnął się pocieszająco. — Zaraz go wezwę.
Jak dobrotliwy złodziej zabrał mu z pudła połowę cygar i wyszedł. Jedną przeszkodę więcej na cierniowej 
drodze swego zawodu miał znowu za sobą.
Adwokat przepadał za Waltem jako kompanem do drinka i pokera, ciężko znosił go jako klienta. Mając go 
przed sobą w tym wcieleniu, przygotowany był na każdy wyskok. „Ciekawe — myślał — co mu teraz 
strzeliło do łba?”
— Przeczytaj mi część dotyczącą Airi.
— Tej Lafayette?
— Nie zadawaj głupich pytań!
Adwokat przebiegł wzrokiem punkty testamentu, choć znał je na pamięć. Wiele razy go przepisywał, 
poprawki obwarowywał klauzulami warunkowymi, które raz komuś coś dodawały, innym razem ujmowały 
lub praktycznie wykreślały z grona spadkobierców — dokument wiernie oddawał charakter spadkodawcy. 
Osoby mające z nim najwięcej do czynienia były najbardziej zagrożone. Najbliższa współpracownica, cichy 
współudziałowiec, prawa ręka i... wszystkie szpaki Nowego Orleanu wiedziały, co w miejsce kropek 
wstawić, stanowiła punkt wyjątkowo mocny. — Airi... — mruczał adwokat pod nosem zastanawiając się, 
czy cytadela ta nie wyleci w powietrze. Znając pewne wydarzenia sprzed dziesięciu dni, wcale by go to nie 
dziwiło. — Airi Lafayette. Aha!
— Zapisałeś jej dożywotnio po pięćdziesiąt tysięcy rocznie i jednorazowo milion. Zgadza się — podniósł 
głowę znad papieru — po pięćdziesiątaku rocznie i milion jednorazowo.
— Przepisz ten milion na... trzy — powiedział Gerkin zapatrzony w dym z cygara. — Pies ją drapał!
Prawnik spróbował przejrzeć jego myśli, lecz widział tylko kłęby dymu i pogodniejącą twarz swego klienta.
— Ten pieprzony Pat Dillard — usłyszał — postawił sobie pomnik za sto milionów i chodzi po mieście jak 
paw. Przyszło mi do głowy, że warto by wykitować o dzień przed nim, żeby jeszcze za jego życia wstawić 
mu fugę w bok. Wykombinuj jakąś mądrą fundację dla psów, koni, ludzi — obojętnie — co rozniesie się po 
Stanach i trwać będzie wiecznie. Poza kwotami zarezerwowanymi dla Jima i jego rodziny zapiszemy na to 
całą resztę. Całą końcówkę, rozumiesz?
Adwokat spoważniał.
— Nie patrz tak na mnie! Jim, jestem tego już pewien, nigdy nie będzie biznesmenem. Dla tego marzyciela 
pieniądze nie są pieniędzmi. Są środkiem, powiedział. Środkiem, rozumiesz? Środkiem do czego? — 
spytałem raz, a on spojrzał na mnie jak na wariata. To mnie ostatecznie przekonało. Zapis dla niego, choćby 
chciał zamarzyć się na śmierć, wystarczy na sto lat życia, jego berbecie są też zabezpieczone. Na wszelki 
wypadek wstawimy klauzulę warunkową. Damy mu, powiedzmy, okres próbny. Jeżeli w ciągu... pięciu lat 
nie sprawdzi się w interesach, cała końcówka przypadnie tej fundacji.
— Ładna końcówka — westchnął adwokat. — Tego będzie z dwieście do dwustu trzydziestu milionów. 
Zastanowiłeś się, Walt?
— Zawsze za dużo gadałeś, Mike. Skocz do siebie, przepisz to gówno i jeszcze dzisiaj stawisz się z tym do 
podpisu.
— Ależ Walt! — adwokat zerwał się z miejsca. — Do zamknięcia biura pozostały tylko trzy godziny.
— O dwie za dużo. Zasuwaj!
Dyrektor kliniki szykował się do wieczornego obchodu pacjentów, gdy zadzwonił telefon.
— Tak, tu doktor Bienville, słucham — odezwał się pogodnie, jak zwyke w klinice. — Ach, to ty, Walt. — 
Przełożył słuchawkę do lewej ręki, prawą przygotował do notowania. Głos pacjenta wydał się dziwnie 
odległy. — Skąd dzwonisz? — zażartował.
Odpowiedź przyprawiła go o skurcz serca. Jego śmiertelnie Chory pacjent dziękował mu za opiekę nad nim 
ze swego „Imperium”, położonego w centrum miasta. Przy okazji powiadamiał go, że właśnie wybiera się do 
Oklahoma City.



IV

Z mikrofonem w ręku pułkownik Breakingridge wodził nerwowo wzrokiem za samotnie krążącym 
liberatorem. Bombowiec zaczynał szóste koło nad lotniskiem. W dole buldożery krzątały się z uprzątnięciem 
pasa startowego. Niegroźny wiaterek, jaki podczas startu eskadry służba meteorologiczna nazwała 
„przelotnymi podmuchami”, szalał nad południową połową Anglii z siłą huraganu. Maszyna Clema Covala, 
podcięta przy lądowaniu gwałtownym porywem wiatru, wywinęła cyrkowe salto na płycie betonowej i 
rozdzieliła się na części. Na szczęście dla załogi nie miała już paliwa.
Wreszcie wieża kontrolna wydała zezwolenie na lądowanie.
Breakingridge przyglądał się, jak liberator, pracując ciężko w porywach huraganu, szuka 
najodpowiedniejszego kąta do lądowania. Wozy przeciwpożarowe i karetki ratunkowe, z uruchomionymi 
silnikami, wyczekiwały w pogotowiu. W słuchawkach rozbrzmiewał głos z wieży kontrolnej: „Blue Bird 
One, dmucha w twoją lewą burtę z siłą trzynastu stopni. Ustaw maszynę do wiatru i podchodząc skośnie do 
runwayu w ostatniej chwili wyprostuj kurs. Wszystko będzie dobrze, good luck. Over!”
Całą siłę woli Breakingridge skupił na kabinie pilota. Gdyby mógł zająć fotel obok człowieka siedzącego w 
niej, czułby się lepiej, niż wyczekując na ziemi na kaprys losu. Eskadry jego grupy wracały z akcji. On, 
zamiast być z nimi, wypatruje bezpiecznie, jak chłopcy roztrzaskują się na przedprożu domu. Przeklinał 
dowództwo airmii, któremu akurat wczoraj zachciało się wezwać go do Londynu. Z równą pasją lżył 
pewnych facetów zza Oceanu. Porządki w jego rodzinnym kraju, którymi szczycił się jako najlepszymi - i 
najlepszych, wydawały się stać na głowie. „Są one rzeczywiście najlepsze — myślał — skoro od jednych 
wymagają najwyższego poświęcenia, gdy innym pozwalają na tym żerować”. W kieszeni kurtki miał kopertę 
dla pilota krążącego liberatora, w której znajdował się papierek podpisany przez dowódcę armii, generała 
Doolittle. Wspaniały papierek. Wielu ludzi w mundurze US Air Force Army poszłoby za niego w pakt z 
samym diabłem.
Przerwał rozmyślania. Pilot już wziął poprawkę na znoszenie. Jak pies myśliwski, nie puszczający tropu, 
wywąchał stały napór wiatru i rzucił w niego maszynę. Z silnikami na pełnych obrotach, bombowiec 
tonował sobie drogę do ziemi niczym torpeda, alby jardy od niechybnej zguby podstawić płaty pod wiatr i 
jak na poduszce powietrznej — potoczyć się łagodnie po betonowej płycie.
W zasadzie nie stało się nic nadzwyczajnego. W górze wisiał samolot, nad ziemią szalał huragan — jedno z 
drugim mogło się spotkać w każdym zakątku świata. Technika lądowania podyktowana została przez żywioł. 
Efekt końcowy to rezultat opanowania aeronautyki, nawigacji, balistyki i łutu szczęścia sprzyjającego 
zwykle zuchwałym. Tak więc nie stało się nic nadzwyczajnego. W każdym razie nic takiego, co mogłoby 
wprawić w zdumienie wytrawnego pilota, jakim jest Breakingridge. Stało się to szybko, błyskawicznie. Jego 
oczom nie uszedł ani okruch drogi samolotu. Praca sił natury, ich działanie na spadającą maszynę, bolesne 
wycie mocarza przeszywanego na wskroś przez śmiały pyłek — wszystkie te szczegóły odebrane zostały 
oczyma i wiernie przekazane mózgowi pułkownika do rozczytania i chłodnej oceny. Ale miało taki ładunek 
napięcia, ze liberator już podkołowywał na stanowisko, kiedy pułkownik ocknął się z wrażenia.
— Do diabła! — zaklął. Porywy wiatru zagłuszyły dalsze słowa. Była w nich mowa o cholernych 
szczeniakach, którzy jeszcze rok temu nie odróżniali dirążka sterowego od rakiety tenisowej; dźwięczała 
duma z przynależenia do lotnictwa bombowego. Skoczył na stopień radiowozu i pognał na przełaj do 
samolotu.
— Co z Clemem i załogą? — spytał Gerkin, gdy tylko stanął na ziemi.
— W porządku — krzyknął pułkownik .pod wiatr. — Mieliśmy pełne portki o ciebie, Ale .pokazałeś! — 
Policzył, czy któregoś z załogi nie brakuje. — Taki majstersztyk w huraganie... Popatrzył na postrzelane 
płaty nośne, kadłub, gondole strzelców.
— Mieliście cholerne szczęście, Jim!
Zmęczonych lotników zaprosił na kolację w najlepszym lokalu Norwich. Zasłużyli na to. Na poharatanej 
maszynie wykonać taki skok — zasłużyli.
— Mam dla ciebie dobrą nowinę — oznajmił Gerikinowi w radiowozie. — Lecisz do Waszyngtonu i 
Oklahoma City. Piekielnie nas tam obrabiają. Obsmarowują ciebie osobiście, naszą grupę, całe lotnictwo 
bombowe. Za braci Sunderlandów. Nie możemy na to pozwolić.
Puścił mimo uszu wiązkę Gerkina pod tytułem „zgraja krzykaczy” itp. — podzielał jego stanowisko. 
Lotnictwo bombowe to nie przedszkole. Z chwilą, gdy maszyna zamknie klapy podwozia, przechodzi pod 
opiekę Najwyższego. — Ale to szczególny przypadek, Jim. Chodzi o naszą armię. Z Oklahoma City — 
klepnął go w kolano — masz do domu dwa kroki... Stary odstawił ci siedem dni. Niech chłopak ma — 
powiedział. — Te koniokrady wycisną z niego ostatnie poty, parę dni odpoczynku dobrze mu zrobi. Ale — 
dodał generał — niech się nie da, bo wtedy ja się do niego zabiorę. Fantastyczny jest nasz stary prawda?
Gerkin uśmiechnął się cierpko.
— To wszystko ma związek ze zbliżającymi się wyborami. Teraz zacznie się (troska o wyborców. Jesteśmy 
armią, powinniśmy trzymać się od tego z daleka.
— Oczywiście, oczywiście — przytakiwał Breakingridge. — Zapewniłem starego, że może na tobie polegać. 
Za... — zerknął na zegarek — pięć godzin twój samolot odlatuje z Londynu. W tej kopercie znajdziesz 
wszystko potrzebne.
Pomógł Gerikinowi spakować się i zawiózł go na dworzec w Norwich. Wracając na lotnisko, zastanawiał się 
nad nim. Mieć szansę spędzenia w kraju dwóch tygodni, w tym siedmiu dni z uroczą żoną... I ociągać się...
Facet musi być porządnie nadszarpnięty — doszedł do wniosku. Nazywają go „Wielki Jim” bo wzrostem 
najwyższy w grupie, ale w środku mimoza — fatalny materiał na zabijakę. Ciekawe, co powoduje, że młody 
mężczyzna, tak obdarowany przez naturę i życie nie skacze z radości, kiedy może urwać się tej piekielnej 
wojnie?


V

„Czy pan, kapitanie, przedsięwziął jakieś kroki w celu zapobieżenia tragedii? Mam na myśli zwrócenie 
uwagi dowódców dywizjonu, grupy na możliwość, jaka w wypadku, pan rozumie...
Protestuję! Proszę Przewodniczącego Senackiej Komisji do Sprawy Braci Sunderland o uznanie pytania za 
nieważne. Akcja taka nie należy do obowiązków dowódcy eskadry. Pytanie przedstawiciela stanu Oklahoma 
jest podchwytliwe. Odpowiedź negatywna, a takiej należy oczekiwać od oficera przestrzegającego 
regulaminu armii, czyni go moralnie współwinnym za tragedię.
Nic takiego nie miałem na myśli, Panie Przewodniczący, i proszę o podtrzymanie mego pytania. Rzecznik 
Legislatury Wojskowej broni litery regulaminu armii, a więc suchych prerogatyw stopnia wojskowego. 
Czyniąc tak, zawęża sprawę do ram wyłącznie prawnych. A przecież istnieje jeszcze aspekt ludzki. 
Powtarzam: ludzki. Nie wyobrażam sobie, aby ktokolwiek z przełożonych poczytał kapitanowi Gerkinowi za 
złe, gdyby...
Protestuję i jeszcze raz stanowczo proszę Pana Przewodniczącego o uznanie pytania za nieważne.
Przychylam się do wniosku Rzecznika Legislatury Wojskowej: pytanie jest nieważne. Wobec tego pragnę 
zwrócić uwagę Komisji na inny...
Panie Przewodniczący, proszę o głos!
Proszę przedstawiciela stanu Louisiana o zachowanie porządku. Głos ma Oklahoma.
Pragnę, powiedziałem, zwrócić uwagę Komisji na niebezpieczeństwo, że wyłączenie ze sprawy aspektu 
moralnego, jak przeforsował to Rzecznik Legislatury Wojskowej, naraża na szwank etykę przełożonego w 
armii Stanów Zjednoczonych. Czyniąc tak Komisja sankcjonuje priorytet martwej litery regulaminu nad 
prawem przełożonego do kierowania się w danej sytuacji, nazwałbym...” zdrowym rozsądkiem. Komisja tym 
samym stwarza groźny precedens prawny. Jeśli dzisiaj nie potępimy jednoznacznie stanowiska zajętego 
przez przełożonych braci Sunderland, pomożemy w przekształceniu członków naszych sił zbrojnych w 
bezmyślnych robotów, jak to ma miejsce w armii Hitlera. Dlatego...
Hah, common sens jako zasada postępowania przełożonego... Podczas wojny... Już wyobrażam sobie naszą 
armię... Ależ to czysty absurd!
Upominam Rzecznika Legislatury Wojskowej o obowiązku przestrzegania porządku.
...dlatego postuluję nowelizację odpowiednich ustępów regulaminu, powtarzam, przewidującą nawet kary za 
stawianie na pierwszym miejscu litery regulaminu wszędzie tam, gdzie kierowanie się zdrowym rozsądkiem 
byłoby bardziej humanitarne. Taki jest postulat stanu Oklahoma. Dziękuję.
Udzielam głosu przedstawicielowi stanu Louisiana.
Nie wiem, Panie Przewodniczący, do czego ustosunkować się wpierw: do zaprezentowanego tu ping-ponga 
regulaminowo-etycznego, jaki winien być rozegrany na całkowicie innym forum, czy też do meritum 
sprawy, której, o dziwo, nikt do tej pory nie poruszył. Jest jeszcze jedna sprawa, znacznie ważniejsza od 
wszystkiego, co tu omawiano, ale o tym za chwilę. Na początek pozwalam sobie zakwestionować zasadność 
skargi stanu Oklahoma na bezpośrednich przełożonych braci Sunderland. Prasa Oklahoma City, szczególnie 
zaś artykuły obecnego tutaj redaktora Dillinghama z »Oklahoman Star«, obrały sobie za cel ataków dowódcę 
eskadry, w której latali nieszczęśliwi bracia, kapitana Jamesa Gerkina. Jest to - niezależnie od kwestii 
zasadności pretensji stanu Oklahoma, krzywdzące tego dzielnego oficera. Opinia publiczna w obu stanach 
uczulona została z jednej strony na prawa w naszej armii, z drugiej — na osoby bezpośrednio za braci 
Sunderland odpowiedzialne. Mamy zatem do rozstrzygnięcia problem kompleksowy, który w zasadzie 
powinien być rozstrzygnięty już wcześniej, to jest po tragedii piątki braci O’Sullivan na Pacyfiku. Problem 
ten ma dwa aspekty: prawny — bo kwestionuje się obowiązujące w armii prawa, i moralny — gdyż za 
skutek ich niedopracowania obarcza się człowieka najmniej za to odpowiedzialnego.
Protestuję! Interpretacja przedstawiciela stanu Louisiana jest niewłaściwa: nikt nie obarcza kapitana Gerkina 
odpowiedzialnością za śmierć braci Sunderland. Pragniemy jedynie stwierdzić, czy w istniejących 
warunkach wyczerpano wszystkie możliwości celem zapobieżenia tragedii. Obstaję przy słowie „obarcza”. 
Słowo to można z równym powodzeniem zastąpić innym, lecz żadne nie zdejmie z kapitana Gerkina złej 
sławy zadanej mu przez sam fakt wezwania właśnie jego przed tę komisję. Sława ta podważy zaufanie do 
niego każdego żołnierza. Będzie mu towarzyszyć do ostatniego dnia noszenia munduru. Leenie brzemieniem 
na dalszej karierze wojskowej tego wspaniałego żołnierza. Śmiem twierdzić, że poda w wątpliwość honor 
należenia do sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych.
Protestuję! Nikt, broń Boże, tego nie insynuuje. To są przesadne stwierdzenia.
Być może, Panie Przewodniczący. Proszę mnie jednak przekonać, że wywołany przez prasę hałas dokoła 
osoby kapitana Gerkina nie podsycił szowinizmów stanowych, nie dał impulsu do napaści na naszych 
obywateli przebywających w Oklahoma, do polewania wozów z rejestracją louisiańską czerwoną farbą 
dziurawienia opon itp.; że tendencyjny artykuł redaktora Dillinghama z „Oklahoman Star” przydał 
kapitanowi w stanie Oklahoma choćby jednego sympatyka. Cała sprawa, moim zdaniem, została sztucznie 
rozdmuchana i pozostaje dla mnie zagadką, jak doprowadzono do powołania Senackiej Komisji Badawczej. 
Gotów jestem założyć się o zjedzenie mojego własnego kapelusza, że brały w tym udział prozaiczne siły...
Protestuję! Przedstawiciel stanu Louisiana insynuuje...
Zaraz dowiodę, czy „insynuuję”, proszę tylko Doradcę Prawnego Komisji o chwilę cierpliwości. Otóż, 
Sekretarz Prasowy Prezydenta posiada zdeponowane u niego pismo braci Sunderland. Oświadczają cni w 
nim, że latanie całą siódemką traktują jako osobistą sprawę, że w wypadku nieszczęścia całą 
odpowiedzialność biorą na siebie. Fotokopia tego pisma zostanie doręczona Komisji przez mego asystenta. 
Chiv, proszę, rozdaj po egzemplarzu. Przedstawicielom prasy również. Czy wszyscy już otrzymali? Tak? 
Dziękuję. Czy już zapoznali się z zawartością? Tak? Dziękuję.
Proszę o baczną uwagę. Pismo to, proszę Komisji, jest oskarżeniem Prezydenta Stanów Zjednoczonych 
osobiście, gdyż nie wyobrażam sobie, aby Sekretarz Prasowy nie zaznajomił go ze sprawą, co dla mnie 
równa się z uzyskaniem jego aprobaty. Aprobaty
Prezydenta na udział siedmiu jego obywateli w wojnie prowadzonej przez Stany Zjednoczone Ameryki jako 
państwo na warunkach romantycznej eskapady... Proszę Szanowną Komisję, przedstawicieli prasy, 
wszystkich tu obecnych. Gdyby przedmiotem naszego posiedzenia nie była tragedia, można by się z tego 
uśmiać: Prezydent największego w świecie państwa demokratycznego, rządzącego się prawami 
uchwalanymi wolą większości narodu w dwuizbowych ciałach przedstawicielskich, akceptuje warunki 
spełnienia obowiązku obywatelskiego podyktowane przez pojedynczych obywateli... Odpowiedzialność tym 
samym za śmierć braci Sunderland ponosi prezydent. Ale nie tylko! Bracia Sunderland, przed skierowaniem 
do Europy, zostali ranni w walkach na Pacyfiku. Mam przed sobą fotokopię — Chiv, proszę, doręcz po 
egzemplarzu członkom Komisji i przedstawicielom prasy. Dziękuję, Chiv. A więc mamy przed sobą 
fotokopię wypisania naszej siódemki ze szpitala wojskowego w Fort Benning, Georgia. Komisja lekarska 
szpitala, w rubryce „stan zdrowia psychicznego”, stwierdza, że żaden z braci Sunderland nie wykazuje 
odchyleń od normy. Przekazuję to orzeczenie Wojskowej Radzie Zdrowia Psychicznego. Moim zdaniem, 
jeśli u żadnego z braci, po tak ciężkich przeżyciach, nie stwierdzono tego rodzaju odchyleń, to powinno się 
je znaleźć u panów zasiadających w Komisji lekarskiej szpitala. Trzeba bowiem być mało inteligentnym lub 
po prostu nieludzko nieczułym, aby mając szansę zerwania tego obłędnego układu, z szansy tej nie 
skorzystać. Tyle ad meritum.
A teraz sprawa, którą zarezerwowałem sobie na zakończenie mego wystąpienia.
Stawiam wniosek rozwiązania Komisji. Wniosek mój motywuję następująco: Zastosowana procedura ma 
charakter posiedzenia sądu wojskowego ze wszystkimi jego składnikami osobowymi, jak Komisja i jej skład, 
świadkami oskarżenia i obrony, doradcami prawnymi oskarżenia i obrony, rzecznikami agend 
ustawodawczych, przedstawicielami stron itede. Do kompletu brakuje tylko ławy przysięgłych. Zgadza się? 
Przysięgłych, których orzeczenie zadecydowałoby ostatecznie o sławie lub niesławie szeregu wybitnych 
dowódców jednostek operacyjnych 8 US Air Force Army w tym odznaczonego czterema Srebrnymi 
Gwiazdami, czterema Brązowymi Gwiazdami i mnóstwem innych bojowych rzeczy, wspaniałego syna stanu 
Louisiana, kapitana Jamesa Gerkina!”

— Spałeś, kochany? 
Gerkin otworzył oczy.
— Nie — potrząsnął głową. — Tak sobie... leniuchuję, z zamkniętymi oczami.
— I myślisz! Nie możesz oderwać się od tych niedorzeczności, czuję to.
Siadła na łóżku. Już wykąpana, pachnąca. Rozwiązała szlafrok i nagim ciałem przylgnęła do niego. — 
Wyrwę cię z tego piekła i więcej tani nie puszczę. Jesteś moim, moim! — szeptała nieustępliwie. — Nie 
oddam cię niczemu, daj mi tylko szansę.
Szorstkość jego policzka przypomniała ich dawne — Boże! — uzmysławiała sobie, że nie ma chwili, żeby 
będąc z nim, nie przyrównywała obecnego Jima do tego, który rok temu ją opuścił. Rok temu. Jedną piątą 
swego małżeństwa spędziła bez niego. Tyle kobiet ma swoich mężczyzn, cieszy się nimi, kocha, sprzecza — 
nieważne, ale dzień po dniu przeżywa razem, podczas gdy ona i jej maleństwa kołaczą się same.
Świat Marion Gerkin przeszedł w tym roku ogromną ewolucję. TEN JEDEN ROK BEZ NIEGO — 
nazywała wycinek czasu, który upłynął od pożegnania go na lotnisku Moisant Field do powitania — na 
lotnisku National w Waszyngtonie. W roku tym — inaczej: przed tym rokiem widziała wszystkie sprawy, ze 
swoim małżeństwem włącznie, jako naturalny ciąg zdarzeń dawno, dawno temu postanowionych przez 
Kogoś, kogo on z kolei określał „czymś”, lecą co ani na jotę nie zmieniło ich jednakowego stosunku do rze-
czy najbardziej podstawowej — ich małżeństwa. Różnice w rozumowaniu spraw pomiędzy dwojgiem ludzi 
wpływają korzystnie na harmonię pożycia — tak rozumowała w latach studenckich, jeszcze rok temu i co 
dziwne — szczyciła się tym. Dzisiaj nie dałaby za to złamanego centa. Wyleczyła ją z tej filozofii 
samotność, ta już obdarta z herezji wspaniałomyślności, sprawdzona w czterystu dniach i notach kobiety 
zamężnej, a samej. Pomocny okazał się również Walt. W sposób z pewnością nie zamierzony, ale dopiekł 
jej, jak gdyby to ona wymusiła na Jimie zgłoszenie się pod broń — albo — i to bolało najmocniej — mąż 
miał jej dość. Zarzut pierwszy był do zniesienia. To drugie, gdyby miało być prawdą...
Wykapała kołdrę na podłogę.
— Podobam ci się?
Tym razem nie wystarczył potwierdzający uśmiech. Odsunęła się z zasięgu jego rąk — chciała poznać 
prawdę. Jak ćma, co dostrzegła w ciemności okruch światła i nie wie, że ono może spalić. Ale nagle 
przeraziła się własnej odwagi. — Nie odpowiadaj! — zatkała mu usta pocałunkiem. Potem czujnie 
wsłuchiwała się w rytm jego serca, jak robiła to dawniej, gdy w weekendowe poranki powracała na palcach 
od dzieci, cicho się ,przy nim kładła i nasłuchiwała, dopóki nie przekonał jej, że jest tylko jej Jimem.
Co oni tam z nim zrobili? — zastanawiała się, gdy złożył dowód należenia do niej i również jak dawniej 
odpoczywał, oddychając miarowo z jej głową na piersi, bawiąc się jej włosami. Wszystko było dokładnie 
takie samo, a jednak... Nie dopuszczała myśli o innej kobiecie. Jest zmęczony tym całym korowodem — 
usprawiedliwiała go. Przesłuchanie w Waszyngtonie — obserwując go z ławki dla publiczności była bliska 
załamania. Całkiem machina taka Komisja. Nie wyobrażała sobie, że główny świadek przesłuchania 
wychodzi z jej trybów tak pokancerowany.
— Ubóstwiam cię! Całe miasto żyje tobą. Wiem, że nie jesteś z tego zadowolony, ale wszyscy są dumni z 
ciebie. A krzykacze? Nie powinieneś brać sobie tego do serca — po prostu pojmują sprawy na swój sposób, 
do czego zresztą mają prawo. Musisz przestawić się z powrotem na nasze realia, inaczej nie znajdziesz sobie 
miejsca. Jestem dobrej myśli. Daj mi tylko czas, a wszystko znowu będzie dobrze. Ojciec pragnie również 
twego dobra. Zaufaj mu. On już będzie wiedział, co zrobić.
— Nie rozumiem? — Gerkin usiadł na łóżku. — Ojciec... Zaufaj... Co wy knujecie? Mam wszystkiego 
jeszcze trzy dni. Za trzy dni wracam do eskadry.
— I mówisz to z taką obojętnością?
— Z jaką obojętnością?
Wróciły najgorsze podejrzenia. Prawie półtora roku Jim przebywał w Europie. Co oni tam robią, sam Pan 
Bóg raczy wiedzieć. — Jim — podniosła głos — jestem zaniepokojona — Marion — chciał przyciągnąć ją 
do siebie — proszę, bądź rozsądna.
Wyrwała się z jego rąk.
— Jestem zaniepokojona, Jim. To wszystko wydaje mi się po prostu... podejrzane.
— Podejrzane? — Gerkin podniósł się z łóżka. — Nie masę najmniejszego powodu do niepokoju. W 
każdym razie nie do tego rodzaju niepokoju.
— Więc dlaczego nie chcesz skorzystać z szansy? Walt poruszył niebo i ziemię, żeby cię tu zatrzymać. Chce 
wystawić twoją kandydaturą do Izby Reprezentantów. Pod pretekstem choroby czy czegoś tam zostałbyś na 
razie w domu, a potem... już on by coś załatwił! Pomyśl, życie znowu byłoby piękne. Codziennie, każdej 
nocy razem, czy nie cudowne? Szybko zapomniałbyś o tych potwornościach i — och, nie wyobrażasz sobie, 
jaki byłbyś szczęśliwy!
— Nie mógłbym być — odrzekł Jim powoli, z namysłem. — Jak długo ta rzecz nie jest skończona, nie 
mógłbym. Nie można cieszyć się życiem, znając tę okropną prawdę. Tam toczą się zmagania o wielką 
sprawę. Spełniam swój obowiązek i proszę cię...
Była głucha na jego słowa. Wojna? — nic ją nie obchodziła. Wielka sprawa? Wszystkie „wielkie sprawy” 
bledną wobec sprawy największej: miłości. Jeśli ta, oczywiście, jest prawdziwa.
— A poza tym — Jim szukał przekonujących argumentów — tam są moi koledzy. Oni czekają na mój 
powrót.
— Koledzy! — Marion zapiała nie swoim głosem. — Nie możesz zostawić kolegów?... Czy ja dobrze 
słyszałam? — Nagle straciła panowanie nad sobą. — Kłamiesz! — krzyknęła. — Twoje miejsce jest przy 
nas! Jeśli z szansy pozostania z nami nie chcesz skorzystać, oznacza to dla mnie, że masz tam kogoś! 
Przekonać mnie, że tak nie jest, możesz tylko w jeden sposób! Och, Jim — wczepiła się w niego szlochając 
— przecież żadna kobieta nie będzie cię kochać tak jak ja!
Airi była wszędzie tam, gdzie kręcił się Walt. Robiąc dobrą minę do złej gry trzymała się jego boku jak anioł 
stróż, starając się być tak samo niewidoczna jak ten z Niebios, żeby nie być sądzona o pilnowanie go. 
Ostatnie tygodnie znać było na nim, Wigor — ten jego zaraźliwy niepokój, jakim oddziaływał na otoczenie, 
nie opuszczał go nadal, ale to już nie jest ten sam Walt. Fakt, że jeszcze żyje, jest dla doktora Bienville tak 
samo niezrozumiały, jak teoria względności Einsteina, której założenia zasadnicze były dla niego tak długo 
proste, jak długo nie próbował połapać się w logice ich współzależności. Nie będąc w stanie opiekować się 
swoim eks-pacjentem osobiście, doktor wyręczył się Airi: zaopatrzył ją w tabletki nitrogliceryny i 
oddelegował incognito na dzisiejszy bankiet jednego ze swoich kardiologów.
Kręcąc się po salach i tarasach Antoine’s Airi zastanawiała się nad kilkoma sprawami naraz. Wystawność 
przyjęcia i mrowie gości mało ją interesowały, wybór lokalu — nie przyłożyła się do tego ani słowem. Walt 
zawsze chorował na francuskość. Staroświeckie wnętrze, gazowe żyrandole zamiast elektryczności, atmo-
sfera Paryża z fin de siecle’u i język, choć poprawnie nie wymówił po francusku ani zdania, jak gdyby 
przyprawiały mu skrzydła szlachetności. Tutaj stek nie nazywał się stekiem, a ryba rybą. Chcąc zjeść ostrygę 
zamawiało się „huitres en coquille a la Rockefeller avec pompano en papillote”; mając apetyt na kurczaka 
marynowanego przed gotowaniem w czerwonym winie składało się usta w ciup i prosiło o „poulet 
chanteclair”, a pragnąc spłukać go zupą rakową pokazywało się palcem na „bisque d’ecrevisses a la 
cardinal”. Kultura! Anglicy — tłumaczył jej jeszcze jako gąsce — sto lat tarmosili się z Francuzami tylko dla 
ich kuchni, nie wiedziałaś tego? — Ale tak naprawdę, to nie kuchnia zadecydowała o wyborze lokalu. 
Restauracje Arnaud’s, Broussard’s, tak samo jak Pontchartrain Hotel nie ustępowały mu ani francuską 
kuchnią, ani atmosferą. Antoine’s był tym lokalem. W swojej stuletniej historii gościł najznamienitszych 
obywateli Stanów, Walt nie byłby sobą, gdy wybrał coś innego. Informując o bankiecie, Francis Asbury 
Lumsden z „Times Picayune” nazwał go „świętem miasta i koronacją tegorocznego karnawału”. Tysiąc 
gości — tylu nie sproszono podejmując prezydentów Coolidge’a i Tafta razem wziętych — czciło dziś 
bohatera Nowego Orleanu i Louisiany, kapitana Jamesa Gerkina.
Parweniusz! — oburzała się Airi. — Jak on mógł, znając Jima, tak się wypiąć? Jak mógł, nie uprzedzając go, 
organizować przjazd przez miasto — powitanie, jakiego nie zaznał Lindberg po zdobyciu Atlantyku. Parada 
karnawałowa Mardi Gras nie zgromadziła nigdy takich tłumów. Na lotnisku powitał Jima gubernator stanu. 
Nie przeczuwającego nic chłopaka załadowano wraz z Marion — i oczywiście z nim — do otwartego 
packarda, i zaczęło się. Wygalowani policjanci na motocyklach, półmilowa kawalkada notabli miejskich i 
stanowych, flagi, odświętne dekoracje. Przed wejściem do City Hall — mayor miasta. „Serdecznie, 
najserdeczniej witamy bohatera Nowego Orleanu. Jest pan, kapitanie, synem naszego pięknego miasta. 
Miasto jest dumne z takiego obywatela!” Niech żyje pogromca koniokradów z Oklahomy!” (to z tłumu). 
Orkiestra, strzelanie na wiwat, zimne ognie, tańce, rakiety w górę, oklaski, konfettti z balkonów, uściski 
dłoni, szał. „We love you, Jim! Daj guzik na pamiątkę!” Brakowało tylko arlekinów, Króla Zulu i karocy 
Rexa Złorządlcy, a wypisz wymalutj Mardi. Okaizji do popisu nie przespały organizacje polityczne pro i 
contra wojnie. Od dawna zapomniane Stowarzyszenie Powrotu Ameryki do Izolacji zmartwychwstało. 
EUROPA NASZĄ ZGUBĄ! AMERICA, COME BACK TO AMERICA BEFORE IT’S TOO LATE! — 
śmiechu wanty poziom Salvation Army. Za to Legion Louisiański rąbnął z najcięższego kalibru: CHŁOPCY 
Z ÓSMEJ, BOMBARDUJĄC NIEMCY ZASTANÓWCIE SIĘ, CZY BOMBARDUJECIE WŁAŚCIWY 
CEL... ÓSMACY, TO DOPIERO POCZĄTEK! Do kompletnego pognębienia Jima przyczynił się Carl 
Hupke, wydawca „Deutsche Neuheiten”, który witając się z nim, powiedział: — Tę czwartą Srebrną 
Gwiazdę zdobyłeś są zbombardowanie Hamburga — mojego rodzinnego miasta.
Kraj prowadzi legalną wojnę, a oni czepiają się, że Jim rzuca bomby na niemieckie miasta. Ich przodkowie 
urodzili się w Niemczech — zrozumiały sentyment. Co któryś nowoorleańczyk włoskiego pochodzenia woła 
„O, mamma mia!”, gdy armia Jima zbombarduje miasta, gdzie zamieszkują ich krewni. Walt ma dla nich 
zrozumienie. Nieprzyjemna to świadomość, że bomba Jima może zniszczyć bazylikę Świętego Piotra, 
Galerię degli Uffizi albo Ostatnią Wieczerzę Leonarda da Vinci. Wielu właścicieli browarów, młynów, 
fabryk, hoteli w mieście jest niemieckiego pochodzenia. Walt im współczuje. Cholernie przykra to myśl, że 
bomba Jima rozwala dom wujka Gotfryda, grzebie pod gruzami ciotkę Hildę albo rozszarpuje dobrego 
dziadka Arnolda. Fred Krause z Centralnej Agencji Żeglugowej, Ed Schafer ze Zjednoczonych Łuszczarni 
Ryżu, George Westfeld, prezes Westfeld Bros. Inc., Richard Klein z Brooklyn Avenue, Ettore Turci, 
właściciel Italian Kitchen, Luigi Francillo z Boland Mashine and Co. i wielu innych przyjaciół Walta są 
niemieckiego lub włoskiego pochodzenia. Wszyscy oni są prawymi obywatelami Stanów. — Twój syn jest 
przyjemnym chłopakiem — powiedział Kurt Mueller, Prezes Main Bank of Luisiana. — Bardzo 
przyjemnym, chodził przecież do szkoły razem z moją Inge. Ale ten puc z triumfalnym przejazdem przez 
miasto nie podoba mi się. Nie sądzisz, że to podsyca wrogość przeciw nowoorleańczykom niemieckiego 
pochodzenia? A poza tym, tak między nami: Czy pochwalasz bombardowanie otwartych miast? Przecież tam 
są kobiety i dzieci!
A więc bohater w złą stronę?
Walt twierdzi, że to polityka tak porozstawiała ludzi. Kiedy południe Stanów on robił Południem, sprawy 
były proste, bo nie było polityki. Nigdzie w świecie. Stany Zjednoczone były wolnymi Stanami, Europa — 
choć tam nigdy nie było normalnie — była Europą. Dzisiaj w Stanach szarogęszą się demokraci i związki 
zawodowe, w Europie faszyści i komuniści, Lewe pomyliło drogę z Prawym, na tym żerują darmozjady, 
rezultat: wojna. A będzie jeszcze gorzej, jeśli w Ameryce nie odsunie się od rządu administracji Roosevelta. 
Szlag by trafił politykę. Ile razy on o tym zaczyna, ona czuje się jak na oszalałej karuzeli. Polityka. Od rana 
do nocy. Wszystko u niego stało się polityką. Jeszcze do niedawna sprawy były naprawdę proste. Praca 
nazywała się pracą, pieniądze pieniędzmi, kopanie pod kimś dołków — wiadomo czym, łóżko łóżkiem. Nie 
inaczej. Dzisiaj pieniądze nazywają się „środkami”, chody u władz „koneksjami”, żądania robotników 
„wichrzeniem komunistów”, danie w łapę, komu trzeba „komisyjnym”, nie sprzedać dziś a jutro 
„perspektywicznym myśleniem”, wsadzić komuś szpilę w d... czymś jeszcze innym, a jedno, piąte i dziesiąte 
razem wzięte — polityką. Zwariowany świat. Niedługo wynajdzie się nową sophisticated nazwę i dla tego, 
co robi się w klozecie. A wszystko z winy demokratów, którzy od a do zet zawiedli. Roosevelt wplątał 
Amerykę w wojnę, i jak na takiego omamiacza ludzi, militarnie nieźle ją prowadzi. Ale politycznie rzecz 
rozgrywa fatalnie. Ludzie to widzą. Pięknosłowie, miraże, szlachetne idee — towar w tym kraju zwykle 
chodliwy, nie będzie długo już brał. Wielki Facet zgrabnie to uzasadnił: „Fakty zdradzają istnienie ciekawej 
analogii pomiędzy Rooseveltem a Churchillem. Brytyjski premier jest niezrównanym przywódcą podczas 
wojny i niebezpiecznym utopistą w czasie pokoju, dlatego Anglicy nie chcieli go u władzy w czasie pokoju; 
z Franklinem jest to samo”.
Przysłuchując się temu (spotkanie odbyło się w jego rezydencji, krótko przed przyjazdem Jima, w tajemnicy 
przed prasą) mayor miasta, gubernator stanu i senator mogli pomyśleć, że Walt na stare lata chce próbować 
sił w polityce. Forsę na kampanię wyborczą ma, poparcie znajdzie; odetchnęli, gdy posłuchali dalej.
— Nie zamierzam sięgać po fotel miejski, stanowy ani wystawiać mojej kandydatury do Kongresu, choć 
przyznacie, że republikanie mają tym razem szansę jak nigdy. Chodzi mi o Jima. Szukam sposobu 
zatrzymania go w domu. Ponieważ nie mam wpływu na tę gorącą głowę, odwołuję się do waszej pomocy. 
Chłopak już teraz jest na ustach całego stanu. Ciesząc się taką popularnością, mógłby sięgnąć po każdy z 
waszych stołków. Ale jego obecna popularność to jeszcze nic, zobaczycie, co się będzie działo po jego 
przybyciu do miasta. Urządzę mu takie powitanie... — podniósł swoją kościstą pięść i pogroził nią 
nieobecnym na tym spotkaniu niedowiarkom — jakiego Ameryka jeszcze nie widziała. Chłopak na to 
zasłużył. Niech mi kto powie — rozejrzał się po milczących gościach — że nie.
Na zakończenie swego wystąpienia dodał coś, co dla tych, którzy znali jego wieczną rywalizację z tym 
człowiekiem, było zaćmieniem słońca w biały dzień.
— Mam za sobą Pata Dillarda, Nicka Butlera i samego Howarda Hughesa... A jak Howard stoi za lotnikami, 
tego, mam nadzieję, nikomu nie potrzebuję klarować!
Sprawa tym samym została — na szczeblu miejskim i stanowym — przyklepana i pobłogosławiona. 
Pozostawała tylko jedna przeszkoda do wzięcia: Jim.
U wejścia do głównej sali Walt witał gości. Smoking ze słonecznej panamy — symbol pełni sił męskich i 
dostatku — zdradzał wszystkie jego słabości. Tytan pracy i wyschnięty starzec. Pan życia tysięcy ludzi i 
topielec chwytający się ostatniej deski ratunku.
Multimilioner i biedny człowiek. Potrząsając rękami gości, wykrzykując swoje rubaszne: — Przywlokłeś się, 
stary koniu! Hę, hę, trzymamy się. co? — przypominał manekina podkręcanego do każdego powitania na 
nowo. Marion pomagała mu pełnić honory pana domu. W jasnej, prostej sukni wieczorowej, tylko z perłami 
na szyi wyglądała prześlicznie. Gdyby nie był to bankiet pożegnalny jej męża, a noworoczny bal, 
wywołałaby sensację. Przepiękne Alice Hays, Jeanne di Bendotte, Wanda Kaminsky, które podczas 
zeszłorocznego karnawału narobiły kłopotu wyborcom Miss Mardi Gras, niknęły przy niej. Absolutna 
królowa wieczoru. Jeszcze jako uczennica gimnazjum Louise S. McGehee niczym nie wyróżniała się wśród 
wychuchanych pannie tej ekskluzywnej szkoły; w latach studenckich z roku na rok rozkwitała, ale dopiero 
po urodzeniu drugiej córeczki zajaśniała pełną krasą. Uroda jej potrzebowała dużo czasu na osiągnięcie 
pełni, lecz za to jak olśniewającej. U jej boku — Jim. Patrząc na niego, czuła, jak coś chwyta ją za gardło. 
Tłumaczyła to zmęczeniem. Tygodniami jego — Walta — kombinacji, paktowania z mocnymi, 
szantażowania słabszych, kluczenia pewnego swych sił wilka, który naraz nadziewa się na zaporę. Zapora? 
Na jego drodze? Dwa kroki do tyłu, rozbieg i hop — łbem w mur aż w uszach zadzwoniło. Niemożliwe! 
Skąd ta rzecz się tam wzięła? Przecież trafiały się, lecz wystarczało słowo, a znikały. Jaka niespodzianka!
To zmęczenie tygodniami kołowania wokół tej sprawy ściska ją za gardło, gdy patrzy na Jima. Co oni w tej 
Europie, o której nie słyszała nigdy nic dobrego, z tym chłopakiem zrobili? Gdy ukazał się na płycie 
lotniska, rozpoznała go bez trudu wśród mrowia mundurów. To był Jim. Bez wątpienia on, lecz już nie ten 
sam. Młody mężczyzna, którego półtora roku temu pożegnała, wrócił dojrzałym, odmienionym człowiekiem. 
Promienie słońca, padającego przez oszklone sklepienie hallu, uwydatniały nie istniejącą wówczas twardość 
rysów twarzy; gdy w odruchu uniesienia zdjął czapkę z głowy, zobaczyła szron na jego skroniach. „Boże, 
jak ten chłopak wyprzystojniał! Przecież te zepsute Europejki nie dadzą mu spokoju!” Skarciła się za 
frywolność myśli, zupełnie niestosownej w takiej chwili. Gdzieś w podświadomości jego siwizna skojarzyła 
się jej ze srebrem skroni Motyla. Ale trwało to ułamek sekundy. W ciągu dwudziestu lat nie widziała Walta 
tak rozpromienionego. Ten człowiek, który dla domu nigdy nie miał czasu, dla którego pieniądze, jakieś 
przedsięwzięcie, budowa czegoś nowego, a w chwilach wolnych od interesów — poker stały zawsze przed 
schorowaną żoną, jedynym dzieckiem i kochanką, ściskał go jak najdroższy skarb. Drżała wtedy o jego 
serce. Doktor Bienville obawiał się, że emocje przy powitaniu syna mogą tragicznie się skończyć. Śledziła 
jego ruchy, gotowa z lekarzem wmieszanym w tłum pospieszyć mu z pomocą. Ale symptomy zbliżania się 
katastrofy nie występowały, wprost przeciwnie — Walt sprawował się jak w swoich najlepszych dniach: 
kręcił się wokół Jima, poklepywał go jak zwycięskiego konia w Grand National i przygadywał, że niby 
zmizerniał w tej Europie; odpędzał ciekawskich i robił miejsce dla reporterów kronik filmowych. Niech 
Ameryka podziwia: ON i jego syn. Dla postronnego widza kolejność ta nie ulegała wątpliwości. Ten młody 
człowiek w mundurze lotnika to chyba syn tego dziarskiego Południowca. Wzrost, gęba... zupełnie ojciec. 
Nie odziedziczył tylko uderzenia swego starego. — Ludzie, zróbcie miejsce dla kamer! — A więc pętak w 
mundurze z lewej, ON z prawej, kamery, jazda! WALTON GERKIN, ZNANY PRZEMYSŁOWIEC ZE 
SWOIM CHŁOPCEM NA LOTNISKU W WASZYNGTONIE. Nowe ustawienie: ON podaje rękę Jimowi, 
Jim z należytym uszanowaniem przyjmuje dłoń ojca. Kamery!... SYN WALTA GERKINA Z NOWEGO 
ORLEANU ŚCISKA RĘKĘ SWEGO WIELKIEGO RODZICA. A teraz na pierwszy plan Jim, ON 
wpatrzony w rzędy pstrych wstążeczek na jego piersi. Kamery!... OJCIEC DOWÓDCY ESKADRY Z 8 US 
AIR FORCE ARMY, KTÓRA TAK DZIELNIE OKŁADA BOMBAMI EUROPĘ, PODZIWIA 
ODZNACZENIA BOJOWE SWEGO SYNA. Dziesiątki ujęć Walta takiego, owakiego, siakiego, od 
pierwszego do ostatniego pstryknięcia, Dużego Faceta. Ze swoim synem, oczywiście. Potem kolej na prasę. 
Cóż, trzeba było zabrać się do robienia porządku w tej Europie. Więc kiedy przyszła pora, ON wypożyczył 
armii Stanów Zjednoczonych swego chłopaka i... łobuzerski — jego najwspanialsza rzecz — uśmiech. Ma-
rion, ona, inni, których ściągnął z miasta i stanu, nie istnieli. Żadna dla niej nowość. Trzeba go brać takim, 
jakim jest. Brać albo zostawić.
Znając Jima od małego, Ari nie wyobrażała sobie iminej jego postawy. Pragnęła tego samego, co oni. Ale 
śledząc Marion nie była tego wcale pewna. Jaka ona jest? — pytała siebie. Kocha go i jest mu wierna — to 
pewne. Czy jednak nie jest jedną z tych kur, które dając mężczyźnie dzieci i siebie uważają, że dają mu 
absolutnie wszystko? Bogowie wybrańców swoich obdarzają pięknymi kobietami. Skronie ich wieńczą 
liśćmi laurowymi, drogi ścielą kwieciem pachnącym, miękkim, aby stóp sobie nie pokaleczyli, a na matki 
ich synów wydzielają ze swojej stajni najrasowsze dziewice. Lecz czy rozumem im równe? Czy oddane, 
wytrwałe w potrzebie? Tajemnica. Tajemnica. Nieprzenikniona nawet w czterech ścianach sypialni 
małżeńskiej. I do końca nie zdradzona przez Jima.
Był tam Pat ze swoim nieodłącznym bratem od szklanki, Nickiem, Ed ze Zjednoczonych Łuszczarni Ryżu, 
George z Westfeld Bros. Inc.; był mayor miasta, wicegubernator i senator Bern Dinis; był przewodniczący 
Krajowego Komitetu do Spraw Przemysłowego Rozwoju Południa z dwoma typami; był jeszcze jeden, 
trzymający się nieco za ich plecami, jak gdyby wylądował tam przymusowo i nie chciał przeszkadzać. Był 
naturalnie i On. Do jego boku, jak wyrzut sumienia, przylepiona była Marion. On pośrodku tego 
zgromadzenia, tak mizerny, że ledwie widoczny. Był również i Jim. Ani pomiędzy nimi, ani z boku, a 
naprzeciwko. Jak oskarżony w sądzie. To było chyba pierwszym błędem reżyserskim tego nieszczęsnego 
spektaklu, a drugim, że wszyscy czuli się w obowiązku dorzucenia swoich trzech centów. Mówili o tym 
samym, to znaczy o możliwości służenia krajowi również w kraju. Airi przyznawała im rację. Szlag nie trafi 
armii Stanów Zjednoczonych ani nie uziemi lotnictwa, jeśli tak oblatany z bombami Jim przysiadzie fałdów 
w kraju jako, powiedzmy, instruktor czy doradca techniczny w zakładach lotniczych. Faceci zdrowi jak 
konie migają się od noszenia munduru, kiwają komisje poborowe i obrabiają dziewczyny chłopaków 
uganiających się za Hitlerami... — podsuwał każdy w tej czy innej formie. Ale najbardziej ujął ją Bern Denis 
swoją orać ją biskupa katolickiego. „Wojnę robi się w bezpośrednim starciu z przeciwnikiem, to prawda. 
Lecz jaki byłby rezultat starcia, gdyby armia mózgów, nie fizycznych wykonawców, a mądrych, 
doświadczonych ludzi na zapleczu, sprawy od początku do końca nie przygotowała” — podsumował 
wypowiedzi. Proste, a Airi nigdy o tym nie pomyślała. Waszyngton, zanim został prezydentem, był 
żołnierzem. Andrew Jackson, którego imponująca postać na koniu tak zaważyła w jej życiu, przeszedłby w 
zapomnienie, gdyby nie był żołnierzem. La Fayette, Pułaski, Pershing... Jednym słowem historia Stanów 
Zjednoczonych sprzed i po zjednoczeniu, od pierwszej do ostatniej strony tworzona przez żołnierzy, była 
opowiastką dla... żołnierzy. Wodząc oczami po ścianach „Tajemniczego Gabinetu” obwieszonych 
fotografiami prezydentów, pisarzy, malarzy i innych wielkich ludzi, którzy tu gościli, zastanawiała się nad 
rozumowaniem Walta. Cała ta luksusowa uczta wydawała się niepotrzebna. Rzucenie Jima na pożarcie 
swoim myślom — okrucieństwem. Zabawa Marion w przynętę — głupota. Atmosfera gabinetu — oaza 
spokoju na oceanie gwaru i wygłupów — utwierdzała ją w przekonaniu o istnieniu w tym szaleństwie 
misternie tkanej nici wiążącej wszystko w rozumną całość, tyle że nie podchodzącą pod gust Jima. Ale mimo 
to była pełna uznania. Uznania dla tego człowieczego szakala, pod którego sierścią biło jednak ojcowskie 
serce. I litości — tej, niestety, najwięcej. Dla tego Hioba żebrzącego o łaskę, nie mającego odwagi podnieść 
oczu na syna, innego uczucia wykrzesać z siebie nie mogła. A i ono było zasługą złotoustego Berna, który 
mówiąc, kładł błagalnie głowę to na jedno, to na drugie ramię, rozkładał ręce jak włoscy misjonarze na ka-
zaniach rekolekcyjnych i z cierpiętniczo skrzywioną twarzą prawił o godzeniu obowiązku z miłością, ambicji 
ze skromnością, o długu wdzięczności wobec rodzica, o Bogu w Niebiesiech, którego na padole tym 
zastępuje pomazaniec jego a ojciec każdego z żyjących. Jemu — objawiał ten światły człowiek — winien 
Jim posłuszeństwo. Gdy na chwilę przymknęła oczy, oprócz duszy ujrzała Pana zstępującego na Ziemię i 
ogłaszającego zgodę, miłość, wieczny pokój wszystkim ludziom dobrej woli. Nareszcie pokój. Och, Jim, je-
steś uratowany!
Mogłaby się rozpłakać.
Nagle w tę niebiańską przesłonę na jej oczach uderzył grom.
— Spójrzmy na to z szacunkiem dla tego młodego człowieka i z należną sprawie uczciwością.
Na scenie pojawił się facet, którego tu wcale nie było. Z wrażenia Airi aż potrząsnęła głową: skąd on się tu 
wziął? Pat z Nickiem byli tu od początku. Byli również George z Westfeld Bros Inc., mayor miasta, 
wicegubernator i Bern, przewodniczący Krajowego Komitetu do Spraw Uprzemysłowienia Południa z 
dwoma typami, z których jeden, chyba najważniejszy z nich, gdyż Bern, George, mayor miasta, 
wicegubernator, a nawet facet od uprzemysławiania Południa, zawsze kiwanego w tych sprawach przez 
Wschodnie i Północne Stany, zabierając głos, szukali aprobaty bardziej w jego oczach niż Walta, i był... 
właśnie! — człowiek siedzący cicho za plecami tego ważniaka z Waszyngtonu.
Z przyjemnością patrzyła na Jego skronie podobne do Motylowych i myślącą twarz, jak gdyby znudzoną 
słodkościami Berna, które — jeszcze słowo czy dwa — a przyprawiłyby ją o łzy. Wstydziła się swojej 
kobiecej naiwności, ale czuła się nerwowo wykończona i to ją tłumaczyło. Przyglądając się, jak Motyl numer 
dwa staje oko w oko z Nim, podpisywała się pod każdym Jego słowem. A więc, że Go rozumie, gdyż mając 
takiego syna, nie wie, czy nie postąpiłby podobnie, a do Jima, że każdy ma prawo do swojej przygody — nic 
ująć, nic dodać, sama zaczęłaby w ten sposób. Nastawiła się na ciąg dalszy, na strzał, salwę artyleryjską, 
bombę, po której uderzeniu nie pozostanie Jimowi nic innego, jak rąbnąć na kolana i — macie rację, zostaję. 
Ale co to? Po tym pięknym początku nastąpił uścisk dłoni Jima, klepnięcie w bark sflaczałego Walta i 
koniec. Ani słowa o powinnościach, o sercu. Żadnego przeproszenia za to, że on inaczej niż inni, tylko tyle i 
— good bye. Całkowite zaskoczenie. Dla wszystkich. Światłość biła z niego tak wielka. Zapowiadała 
wybuch słońca, powstanie nowej gwiazdy. Na świadków sproszono połowę Ameryki, wydano sto tysięcy, 
dwieście tysięcy, milion dolarów, a tu „podzielam dumę z posiadania takiego syna” i — do widzenia. 
Oszustwo!
Błyskawicznie przefiltrowała Jego doradców. Który podsunął mu tego farbowanego lisa? Ale czy to ważne? 
Gotowa była skończyć z przyglądaniem się temu dramatowi i zabrać głos. Tylko po czyjej stronie? Jeśli to 
prawda o tej skale, co pęka pod drążeniem kropel wody; jeśli nie jest kłamstwem, że najtwardsze materie w 
pewnych wypadkach gną się pod naporem sił od nich słabszych, to dlaczego Jim pod wpływem jej słów nie 
miałby odstąpić od swego zamiaru. Może najszlachetniejszego, lecz jedynie zamiaru. Podejmowanego w 
imię jakiejś idei, która prędzej czy później rozpłynie się we mgle miliardów nie spełnionych zamysłów 
ludzkich. Może przechyliłaby tym szalę. Ale wtedy... gdyby się tak stało... dopełniłaby się wola Jego i do 
końca swoich dni nie zaznałby goryczy porażki.
Przez zamazane szkło łez zobaczyła Jego śmiertelną bladość. Torebka! Gdzie zostawiła torebkę z 
nitrogliceryną? Gdzie się podział ten przeklęty medyk? Dlaczego, do cholery jasnej, inni się o Niego nie 
martwią! Przecież jest jeszcze Marion. Ta nierychliwa wieża słoniowa. Matka jego wnuczek. Święta 
dziewica. Drewniana lala, która w tej krytycznej chwili nie włączyła się do walki o swego męża. Bezduszna 
krowa!
Zresztą sprawa była już nie do odwrócenia. Jim, ten kochany chłopak, skłonił się przed Nim z synowskim 
uszanowaniem i powiedział, że rozumie Jego intencje. Paradoks sprawiedliwości. Kilkoma prostymi 
słowami Jim rozgrzeszył Go z dwudziestu lat swojej samotności, z myślenia tylko o sobie, z wpędzenia 
matki w alkoholizm i wczesną śmierć; uwolnił Go od odpowiedzialności za żerowanie na ludziach, swoim 
czystym kontem podżyrował wszystko, co ten wilkołak zrobił.
Tak na zakończenie tej batalii oświadczył bohater Ameryki, i patrząc w zapadnięte oczy ojca, dobitnie, aby 
wszyscy słyszeli, powiedział:
— Jestem z ciebie dumny, ojcze.
Następnego dnia odleciał do Europy.


















CZĘŚĆ II





ROZTERKA

Kontrola naziemna śledziła obie latające fortece od momentu, kiedy przeleciały linię brzegu między 
Scarborough a Scalby. Wracały z bombardowania Hamburga z kopcącymi silnikami, uszkodzonymi 
statecznikami i radiostacjami czynnymi tylko w jedną stronę — nadawanie. Miały zabitych i rannych na 
pokładzie. Mało zrozumiały bełkot pilota wskazywał, że traci siły. Od Kirbymoorside maszyny zaczęły 
gwałtownie tracić wysokość i miast lecieć w prostej linii na niedaleko położone swoje lotnisko, wzięły kurs 
na północny zachód. W minutę później przeleciały nisko nad wieżą kościoła parafialnego Św. Marii w 
Poormond i chwilę potem pojawiły się nad tutejszym lotniskiem. Jedna za drugą. Obie na wysokości 
kilkudziesięciu jardów. Leciały wprost na baraki Służby Kobiet. Z półotwartego luku bombowego drugiej 
maszyny wystawały trzpienie zakleszczonych bomb...
Mary dostrzegła je pierwsza. Widok nadlatującej śmierci sparaliżował ją. Dziewczęta pochłonięte pracą nic 
nie przeczuwały. Jane stojąc plecami do okna rozmawiała przez telefon. W ostatniej chwili Mary nadludzkim 
wysiłkiem przydusiła ją do ziemi. Rozległy się dwie potworne eksplozje.
Pierwsza maszyna zmiotła skrzydłem połowę baraku i roztrzaskała się o betonowy schron; druga 
przeskoczyła nad gejzerem pierwszej i uderzyła w stosy bomb czekających załadowania na samoloty. 
Lotnisko zadrżało w posadach. Półtora tysiąca ton trotylu, mogące przenieść górę, na raz... Siła podmuchu 
wyrwała z fundamentami okoliczne baraki służby zaopatrzenia, prychnęła w powietrze stojącymi 
ciężarówkami, porozrzucała bombowce przygotowywane przez mechaników do lotu, podcięła podwozia 
innych maszyn, które klapnęły na brzuchy niczym kaczki pod walnięciem olbrzymiej pięści i rozniosła 
strzępy ludzkie na wszystkie strony. W lotnisko uderzył apokaliptyczny grom.
Brygada ratownicza lotniska nie była w stanie zdobyć się na skoordynowaną akcję. Ludzie stracili zdolność 
oceny rzeczywistości. Dopiero przybyłe po kilkunastu minutach ekipy z pobliskiego Catterick i z East 
Hauxwell przystąpiły do ratowania rannych.
Dawne składowisko bomb ziało ogromnym kraterem. Otaczał go pierścień pustej, spalonej ziemi; nie było tu 
śladu życia. Szukano go dalej od krateru, wśród zwalonych ścian, podartych blach po zmiażdżonych 
barakach, pod przewróconymi ciężarówkami i kadłubami zniszczonych bombowców. Ludzi znajdujących się 
w szoku ładowano do ambulansów. Osobne ekipy zajęły się zabitymi. Ciała całe układano na trawie; 
zniekształcone — tych było najwięcej — przykrywano papierem; znalezione strzępy ludzkie znoszono na 
płachtach w jedno miejsce i pakowano do brezentowych worków. Po godzinnej akcji ratowniczej 
odwieziono do szpitali rannych i znajdujących się w stanie głębokiego szoku nerwowego. Wśród zabitych 
ułożonych w pięciu rzędach doliczono się trzydziestu dziewięciu kobiet


Pani Bancroft otrzymała przed godziną niecodzienny telefon. Dzwonił komendant lotniska, pułkownik David 
T. Amery, bliski przyjaciel domu i zaraz w pierwszych słowach wypytał ją o zdrowie. Porządek pytań 
zdumiał ją.
Sympatyczny pułkownik zaczynał zwykle rozmowę od złożenia jej swego zachwytu dla pogody. Obojętnie, 
jaka by nie była.
Pani Bancroft czuła się dobrze, a nawet doskonale, jak na kwietniową wilgoć intensywnie działającą na jej 
stawy. Pułkownik Amery ucieszył się z jej dobrego samopoczucia i oświadczył, że ma do niej prośbę. 
Niewielką. Chciał, aby zapewniła go, że nie odbierze żadnego telefonu, dopóki on sam się u niej nie zjawi.
Już cztery godziny pani Bancroft zastanawiała się nad jego prośbą. Telefon, zwykle rzadko odzywający się, 
kiedy męża i córek w domu nie było, nagle oszalał. Ledwie odłożyła słuchawkę po rozmowie z 
pułkownikiem, a już zaczął wydzwaniać. Jakby się na nią uwziął. Miała nawet ochotę podejść i zapytać, kto 
sobie tak pozwala, ale nie mogła: pułkownik prosił ją o nieprzyjmowanie telefonu, a ona mu to obiecała.
Spoglądała bezradnie na aparat, który nagle przybrał kształt żywego, złośliwego potworka. Wobec niej 
złośliwego.
Była w domu sama. Jane wróciła z dancingu około północy i już o szóstej rano pojechała na lotnisko, nie 
wymieniły z sobą słowa. Jane zatelefonowała za to o dziesiątej i oznajmiła jej o zaproszeniu gości na 
dzisiejszy wieczór. Oznacza to zwykle prośbę o sprawdzenie zawartości lodówki i baru... Ach, ta wojna! 
Pani Bancroft nigdy się tym nie zajmowała. Miała do tych spraw kucharkę, dziewczynę, lokaja i ogrodnika. 
Teraz kucharka toczy w fabryce pociski artyleryjskie, dziewczyna paraduje po ulicach w mundurze Land 
Army, lokaj włóczy się gdzieś po Italii, a ogrodnik poległ sobie pod El Alamain. Bezlitosna ta wojna. 
Kilkanaście pokoi, duży wymagający troskliwej pielęgnacji taras trawiasty wokół domu, dwa psy, kot, 
papuga, akwarium pełne złotych rybek, zawsze zajęta służbowo Jane, rzadko obecna w domu w ciągu dnia 
Maargaret, i ciągle ona sama. A teraz ten złośliwy telefon...
Pani Bancroft postanowiła nie poddać się tej martwej rzeczy. Uporczywe dzwonienie początkowo 
zastanawiało ją, później, gdyby miała wyznać prawdę, irytowało, a po godzinie zamiast zmusić do uległości 
— wywołało w niej brytyjskiego ducha oporu: nie podda się! Pułkownik prosił, aby nie odbierała telefonów. 
Prośba jego musiała mieć jakiś cel. Może wojskowy. A jeżeli istotnie taki. to miała obowiązek.
O czwartej po południu z zielonego humbera ze znakami czerwonego krzyża, jaki zajechał przed dom, 
wysiadła Jane w towarzystwie siostry szpitalnej. Pani Bancroft zdziwiła się po raz wtóry: Jane nigdy nie szła 
tak wolno. Nigdy nie pozwoliłaby się nikomu prowadzić pod rękę... Nigdy nie wracała do domu wozem 
szpitalnym i w towarzystwie pielęgniarki...
Pośpieszyła do drzwi.
— Stało się coś, kochanie? — zawisła bacznym spojrzeniem na córce
— Nic specjalnego, mamo. Jestem trochę niedysponowana — odrzekła ciszej niż zwykle Jane.
— Czyżby coś więcej niż migrena? — zaniepokoiła się pani Bancroft, która znała skłonności córki do 
skomplikowanego odczuwania tej przykrości.
— Ach, wiesz... — odparła Jane wymijająco i zwróciła się do siostry. — Dziękuję za pomoc. Czuję się już 
dobrze, dziękuję.
Siostra zawahała się. Otrzymała polecenie odwiezienia panny major Bancroft do domu i doprowadzenia jej 
do łóżka. Pacjentka niezwykle szybko wyszła z szoku nerwowego, lecz dalej znajdowała się w stanie 
odurzenia, w którym traci się krytyczną ocenę przestrzeni. Lekarz nakazał jej, aby — jeśli panna Bancraft 
wyrazi życzenie — pozostała do jej dyspozycji. Obawiał się nie stwierdzonego, ale możliwego wstrząśnięcia 
mózgu. Objawy wstrząśnięcia — ból głowy, torsje — mogły być opacznie zrozumiane przez domowników.
Spojrzała niepewnie na pacjentkę. Nie była (przekonana, czy po tak potwornym przeżyciu może pozostawić 
ją samą. Ale lekarz pozostawił decyzję pacjentce.
— Jak miss major sobie życzy — powiedziała.
Po wyjściu na ulicę natknęła się na wysokiego pułkownika lotnictwa. Przystojny facet — stwierdziła i 
skromnym dygiem odpowiedziała na jego szarmancki salut. Wsiadając do samochodu kobieco przekornie 
ucieszyła się. Miss major nie będzie miała dziś z niego wielkiej pociechy...


Pani Bancroft przyjęła pułkownika Amery dumnym spojrzeniem. Choć telefon już nie dzwonił, prawo do 
takiego spojrzenia miała. Przybierając zagadkowy wyraz twarzy, oświadczyła:
— Przykro mi, że muszę pana zasmucić, pułkowniku. Bardzo zasmucić.
Osadziła go tym w miejscu.
— A tak, niestety — ciągnęła robiąc poważną minę. — Stało się.
— Nieprawdopodobne! — jęknął pułkownik.
Jeszcze przed godziną rozmawiał z doktorem Huckleburym. Lekarz zapewnił go, że (pacjentka; żeby nie 
było wątpliwości o kim mówi, zaznaczył: — Panna major Bancroft, jedna z dwóch ocalałych z baraku 
łączności pań, doznała wyłącznie szoku nerwowego. Wyprowadziłem ją z tego, stwierdziłem nieobecność 
urazów fizycznych i w ciągu dwudziestu minut odeślę ją do domu. — Doktor
Hucklebury dodał przy tym, że jego zdaniem, jeżeli w najbliższych godzinach nie wystąpią jakieś sensacje 
— myślał o ewentualności pojawienia się symptomów wstrząśnieniowych mózgu — pacjentka powinna 
przyjść szybko dla siebie. Tak powiedział godzinę temu doktor Hucklebury, cieszący się opinią doskonałego 
diagnosty.
Pogrzebowy wyraz oczu pułkownika napełnił panią Bancroft żywą satysfakcją. Podwójną satysfakcją, 
ponieważ mąż — udało się jej wyprowadzić go w pole, wyprowadzić w połę sympatycznego pułkownika 
Amery, którego Margaret uważa za bystrego człowieka, i dwa — dotrzymała trudnego przyrzeczenia.
Uśmiechnęła się. Podeszła do niego bliżej i konfidencjonalnie wyznała:
— To nasze wspólne zwycięstwo, pułkowniku. Niech pan się nie smuci, wszystko jest w najlepszym 
porządku; nie odebrałam telefonu. Naprawdę. A nie wyobraża pan sobie, jak dzwonił. — Chwyciła go za 
ramię. — Jak oszalały, drogi pułkowniku. Bez przerwy. Ale nie podniosłam słuchawki.
Wypięła swoje wątłe, okutane swetrami piersi jak do odznaczenia krzyżem bojowym.
— Naprawdę! — wykrzyknął radośnie pułkownik. — Jakże się cieszę, szanowna pani! Tyle 
nieprawdopodobnego szczęścia! — Pełen ulgi opowiedział starszej pani, zadowolonej z fortelu, o tragedii, 
jaka dotknęła jego lotnisko.
Nieomal zemdlała. Potrzeba jej było czasu dla uzmysłowienia sobie monstrualnego obrazu dwóch 
olbrzymich bombowców lecących z nieba w baraki operatorek telefonicznych, kobiecych służb radiowych, 
radarowych, niczego nie spodziewających się ludzi, wykonujących swoje obowiązki i w ogóle wszystkich, 
których dotknęło to okropne nieszczęście. A wśród nich Jane...
Załamała ręce.
— Jak ci Amerykanie mogli być tak nieostrożni — wyszeptała. — W czyjeś lotnisko... Przecież tak nie 
wolno!
Jej cienkie usta ściągnęły się boleśnie. Nie mogła pojąć nie tyle ogromu nieszczęścia, ile amerykańskiej 
niefrasobliwości. Niewybaczalnej. Bo czyż można patrzeć obojętnie na latanie z bombami wystającymi z 
luków i roztrzaskiwanie się na czyimś lotnisku? Nieobliczalni ludzie. Poznała ich już podczas pierwszej 
wojny światowej. Kilku oficerów z najbliższego otoczenia generała Pershinga wynajmowało pokoje w jej 
rodzinnym domu w Londynie. Nieraz spędzała w ich towarzystwie czas przy filiżance herbaty, wywarli na 
niej miłe wrażenie. Bardzo miłe, czym zdobywali jej wyrozumiałość dla... nieco oryginalnego sposobu 
bycia. Ale to były inne czasy. Nie było tej masy samochodów, gumy do żucia i tych strasznych samolotów, 
które w rękach tak nieobliczalnych chłopców...
Nic nie było w stanie wyrazić jej smutku. Szczęśliwa z cudownego ocalenia córki i bolejąca z powodu 
dziesiątków zabitych. Prawie wszystkie dziewczęta Jane zginęły.
Zacisnęła palce na ramieniu pułkownika.
— Jest mi bardzo przykro. Jest mi przykro. Za całe pańskie biedne lotnisko. Za... Nic więcej nie umiem 
powiedzieć. Sorry.
Wzrok pułkownika ześliznął się z jej obolałej twarzy i przeniósł na stopnie wiodące do pokojów na piętrze. 
Nie miał wątpliwości, że była tam Jane i w jej obecnym stanie powinno się ją zostawić samą. Nie wiedział 
natomiast, czy jest tam .również Margaret. Ostatnio widział ją kilka dni temu. Nie miał pojęcia, jak, gdzie i z 
kim je spędziła. Pomimo dramatu, jaki w tej chwili przeżywał, znajdował w sobie miejsce na myśli o niej. 
Niespokojne myśli.


Nałożyła warstwę wiśniowej szminki, opuszkiem palca rozprowadziła po wargach i zwilżyła je językiem. 
Pochyliła się do lustra. Uśmiechnęła się zadowolona z siebie.
Nad górną wargą rysowało się ciemniejsze pasemko meszku. W rozchylonych ustach błyskały ładne zęby i 
dodawały twarzy wyrazu pewności siebie i sytości. Prawdą było jednak tylko to pierwsze, syta nie była. 
Pomimo zmęczenia odbijającego się w podbitych oczach, zaostrzonych chrapkach nosa i rozczochranych pu-
klach rudych włosów. Nigdy dotąd nie była syta.
W piętnastym roku życia podejrzała ojca, kiedy chował czytaną przez siebie książkę do szuflady biurka, do 
którego nikt nie miał dostępu. Przez kilka następnych wieczorów robił to samo. Pewnej nocy dobrała się do 
biurka i przeczytała książkę. Czytała szybko, połykała strony, aby zdążyć do rana i zrozumienie jej 
pozostawiła swojej wyobraźni. Książka była o miłości. Napisał ją Francuz, niejaki Emil Zola, i zatytułował 
„Nana”.
Donalda poznała w siedemnastym roku życia. Donald miał cztery lata więcej, był wysoki, wysportowany, 
przystojny, podobał się koleżankom, męskość podkreślał edenowskim wąsikiem, który był za rzadki jak na 
edenowski i za gęsty, aby nie był widoczny. Donald na prawo i lewo uśmiechał się wąsikiem, czarował 
wąsikiem, chlubił się wąsikiem, irytował i obiecywał to, czego pod wąsikiem nie miał. Donald był do 
niczego. Studiował w „Engineering College” w Leedls i traktował ją jak mechanik urządzenie, które 
powinno samo zaskakiwać i na jego widok samo się zaspokajać. Na sam widok tylko... Trzy miesiące 
później zastała jego żoną. Dopóki spotykali się w zagajniczkach, gdzie bywało więcej ludzi niż drzew; w 
kinie — gdzie można było się całować, ocierać nogami i cichcem podgrzebywać palcem w majtkach — 
Donald był wspaniały. Rozczarowanie przyszło w noc poślubną, na którą obiecujący Donald spóźnił się o 
dwie doby przegrane z kolegami w pokera.
Ale to był dopiero początek rozczarowania. Na dopełnienie Donald nie dał długo czekać. Napoczął ją z 
opóźnieniem, a dopełnił takim przerażeniem, że nie mogła się pozbierać. Oczekiwała miłości. Jakiej? Miało 
to być coś, co nęci, niecierpliwi, rozmarza, korci, rozjusza, pochłania, zamienia całą w miliardy 
wkręcających się w ciało słodyczy, a te w rozdzwonioną ukojeniem nicość. Tak czytała. A dostała... Donald 
przywlókł się do łóżka zgrany i tak spity, że przespał kamieniem dwie następne noce, aby trzecią znowu 
przegrać w karty. Kochanek — Donald obudził się dziesiątego dnia po ślubie. Obudził się, poszukał tego, co 
na wierzchu leżało i czekało, dosiadł jak głupi kobyły i w dziesięć sekund później chrapał u jej boku 
znokautowany na następne czternaście dni. Ale zdradzać mimo to umiał. Nie dała się. Wzięła odwet na nim 
w miesiąc po ślubie z pastorem, który przed miesiącem połączył ich w dozgonne stadło.
Pastor okazał się lepszy od Donalda o pięćdziesiąt sekund. Za mało. Po pastorze był syn pastora, po synu — 
kolega, po koledze — koledzy, po nich dziesiątki innych. Wszystkich było za mało, dopóki Opatrzność, 
premier Churchill and Co. nie sprowadzili na wyspę Amerykanów. Dopiero wtedy dla Mangaret otworzył się 
worek bez dna.
Wyszczerzyła zęby do lustra i przyjrzała się sobie.
Miała dopiero dwadzieścia dziewięć lat, a już były. Jeszcze drobniutkie, niewyraźne jak pajęczyna, lecz już 
widoczne. Rozmasowała je kremem i przypudrowała. 
W lustrze odbijał się pokój. Na poręczy fotela leżała bluza amerykańska z dystynkcjami kapitana lotnictwa, 
koszula, byle jak rzucone spodnie koloru piaskowego, na drugim fotelu jej suknia, halka, na podłodze 
biustonosz, a z żyrandola wysoko pod sufitem zwisały majtki. Zza jej pleców wystawał kawałek 
rozwalonego na łóżku, silnie zbudowanego mężczyzny. Zerknęła na swoje piersi.
Pień Bancroftów wydawał kobiety rosłe, kształtne. Po ojcu. Matka była szczupła, niepakaźna, nijaka i 
głupia; wzrost i figury miały po nim. I jurność. Ale ta tkwiła w środku, na zewnątrz zaś...
Pociągnęła rękami po udach, pogłaskała kształtny brzuch i dojechała do piersi. Znacznie mniejszych od 
piersi Jane, ale mimo to dużych, wyrastających z klatki piersiowej dwiema zbiegającymi się na sutkach 
łagodnymi liniami. Dotknęła ich palcami. Drgnęły. Pojątrzyła je trochę i pomasowała dłońmi. Urosły. Były 
teraz ładniejsze od piersi Jane. Jane jest głupia. Dwadzieścia sześć lat cnoty. Dwadzieścia sześć! I będzie 
jeszcze dwadzieścia sześć, bo mężczyźni boją się cnoty. Mężczyźni są głupi. Wszyscy, a ta idiotka nie 
dowiedziała się tego przez dwadzieścia sześć lat.
Ścisnęła piersi do bólu. Jane wydaje dzisiaj wieczorek, na który przywlecze się Dawid. Donaldowaty Dawid 
T. Amery. Elegancki, wysportowany, z edenowskim wąsikiem i resztą dokładnie taką samą. Głupi Dawid! 
Odwróciła się do łóżka.
— Leslie! — syknęła podniecona.
Nagi mężczyzna ani drgnął. Rozwalony na całą szerokość łóżka, z rozrzuconymi nogami i rękami, spał. 
Przeszła przez pokój i siadła przy nim. — Leslie! — szarpnęła go za potężne ramię.
Wymamrotał coś niezrozumiałego i zamilkł. Zwały muskułów plecowych zafalowały znowu rytmicznie. 
Przylgnęła do niego. — Leslie... Leslie... — szeptała mu w ucho. — Otwórz oczy, dosyć tego.
— Czego? — wymamrotał mężczyzna nieprzytomnie. Przylgnęła pieszczotliwie do jego pleców.
— Spałeś całą godzinę. Dosyć tego kochany.
— Czego? — wymamrotał znowu.
Dotknęła ręką masywnego karku, przejechała wzdłuż torsu do kosmatych ud i przytuliła się mocniej.
— Leslie — chuchnęła gorącym oddechem — odwróć się do mnie, kochany. Pozostało niewiele czasu.
Mężczyzna leniwie poruszył głowę. Leżał na brzuchu i nie chciał się odwracać. Nie chciał. Miał dosyć tego, 
czego ona znowu chciała, dosyć! Mięśnie miał obolałe, wyżyłowane do cna, omdlałe. Nie chciało mu się 
nawet odwracać.
Margaret nie ustąpiła. Już nie mogła ustąpić. Piekły ją piersi. W podbrzuszu odezwało się ćmienie. 
Rozchodziło się na brzuch, między nogi, wślizgiwało się w środek i zaczynało palić. Musiałaby się roz-
drapać do krwi, aby przestało, ale nie własnymi rękami... — Leslie — wyszeptała błagalnie — już późno. 
Chodź jeszcze trochę. Pokochaj mnie, Leslie.
Niczego nie wybłagała. Mężczyzna skulił się i nakrył głowę ramieniem; chciał spać.
Błysnęła złymi ognikami.
— Leslie!
Nie zareagował. Popołudniowe słońce, wpadające do pokoju przez cytrynowe zasłony, stonowało go w 
przystań leniwego wypoczynku. Odpoczywał. Krew uderzyła Margaret do głowy. Przymknęła oazy, ale 
ognia w sobie nie ugasiła. Wibiła się w niego zębami.
Szarpnął się z bólu, że omal nie wyleciała z łóżka.
— Czego! — warknął groźnie. — Opamiętaj się! Jeszcze ci mało?
— Po co mnie tu przy wlokłeś! — krzyknęła histerycznie. — Do spania? Masz mnie kochać! Kochać, 
kochać, rozumiesz! Jesteś takim samym impotentem jak wszyscy inni. Ty... — Nieprzytomna z wściekłości 
trzasnęła go w twarz.
Złapał ją ręką za włosy, drugą przycisnął do łóżka i siadł na niej okrakiem. Wierzgała. Chciała gryźć, kopać, 
ale nie mogła się ruszyć. Sapnęła bezsilnie. Ogromny Leslie siedział na niej całym ciężarem swego ciała i 
wgniatał ją w łóżko. Miażdżył brzuch i rozkrzyżowaną trzymał ipod sobą. Jak Goliat olbrzymi i nagi... Jak 
Goliat piękny... Boże, jaki piękny... Z rozkoszy przymknęła oczy. — Mocniej — zaskowyczała. — Leslie, 
mocniej... Zmiażdż mnie, kochany...
Wyskoczył z łóżka jak ze wstrętnego bagna. Jakby się wyrwał z oplotu ośmiornicy.
Poznał ją tydzień temu w Darlimgtome. Zaczepiła go na ulicy i zapytała o drogę do hotelu King’s Head. 
Pytała jeigo, obcego w mieście Amerykanina... Spotkał ją nazajutrz znowu i przyprowadził do tego pokoju. 
Spędzili tu dwa dni i jedną noc; licząc dokładnie — dwa razy po sześć godzin dziennych i jedną pełną noc, 
co w przeliczeniu na miłość... Stracił rachulbę. Potworna, nienażarta suka!
Bez dna. Gorsza od lotów nad Niemcami. Przepuściłaby przez dupę całą 8 Armię Lotniczą Stanów 
Zjednoczonych i jeszcze oglądałaby się za rezerwami!
Przyjrzał się sobie w lustrze i aż oniemiał z przerażenia. Jutro rano, jeśli pogoda dopisze, wejdzie w kolejkę 
lotów. W bogobojnym Corpus Chiristi, skąd, pochodzi, marzyły mu się francuskie kobiety.
O Angielkach jako o kobietach nic interesującego nigdy nie czytał; wszyscy piszą o Francuzkach. Kobiecość 
to Francuzki! Miłość to tylko z Francuzką! Zabawa bez Francuzek to nie zabawa. Stąd do Francji jest parę 
kroków. Obrzydła mu Francja, chociaż tam jeszcze nie dotarł. Jeżeli już Angielki są takie...
Margaret się opamiętała. Leslie wyglądał jak Atlas wymoczony w solance. I wystraszony. Przed nią. Góra 
muskułów bojąca się myszki.
— Nie bój się, Leslie — parsknęła śmiechem. — Nie bój się, chłopczyku. — Mogłaby fikać nogami z 
rozbawienia, odtańczyć ma stole ..Śmierć łabędzia” przed tym zatrwożonym olbrzymem. I takie coś zabiera 
się do kobiety...
Wyskoczyła z łóżka. Lekka jak baletnica. Wolna. Boso wykonała radosny piruet i kilkoma płynnymi pas 
znalazła się przy telefonie. Dziś wieczorem Jane przyjmuje gości. Przyjdzie na pewno pan taki i owaki, zjawi 
się wzdychający Saim Rayburn; rozwścieczony po ostatnich suchych dniach — Dawid i... Zaśmiała się. 
Odbije go. Głupia Jane i tak nic z niego nie ma i nie będzie miała.
Nakręciła centralę d poprosiła o połączenie z Poormond. Pilne.
Odezwała się matka. Był to prawdopodobnie pierwszy telefon, jaki przyjęła od chwili zwolnienia ze słowa 
przez sympatycznego pułkownika Amery. Nie od razu się odezwała. Żywy głos córki oprzytomnił ją.
— Daj mi natychmiast Jane! — zażądała.
— Jane?
— Przecież, jeśli rozmawiam z tobą, a chcę kogoś z twego domu, to chyba nie kota, psa, rybki ani papugi...
Pani Bancroft odzyskała oddech.
— Tak, wiem, kochanie, że nie życzysz sobie kota, rybki, psa ani papugi, ale Jane jest w swojej sypialni. I 
nie czuje się najlepiej — dodała na usprawiedliwienie, znając temperament pierworodnej córki.
— A kto się w tych czasach czuje dobrze? Przełącz telefon na górę, bo chcę porozmawiać w sprawie 
dzisiejszego wieczorku.
— Wieczorku? — podchwyciła cienko pani Bancroft. — Chyba żadnego nie będzie, bo... bo... — Szukała 
odpowiednio krótkiego słowa na opisanie przyczyny. — Bo Amerykanie zbombardowali lotnisko Jane i 
zabili prawie wszystkie dziewczęta — dopowiedziała jednym tchem.
— Ale, mam nadzieję, Jane nie uszkodzili... Jest w domu? Pani Bancroft nie lubiła rozmawiać przez telefon 
ze swoją starszą córką. Rozmowy z nią w ogóle, odkąd ta wyszła za mąż, nabrały cech gwałtownych ataków 
na jedną bramkę, bronioną przez bardzo słabego bramkarza — taki drobiazg, a kiedy stawała przed nią, tra-
ciła język w ustach. Margaret miała znowu rację: Jane jest rzeczywiście cała. Przeprosiła ją i przełączyła 
telefon.
Atak Amerykanów na lotnisko spodobał się Margaret. Bombardowano już Warszawę, Londyn, Moskwę, 
Berlin, całą Europę, a nad marnym Yorkshire nie pokazał się ani jeden Niemiec. Choćby dla zabawy. — 
Miałaś fantastyczny dzień — przywitała siostrę. — Nie smuć się, dziewczyno, wszystko będzie w porządku. 
Szczegóły opowiesz mi wieczorem, tylko zorganizuj dobre towarzystwo.
Głos Jane był zachrypnięty i jak zwykle niewyraźny. Margaret się wydawało, że siostra wysłuchała ją bez 
entuzjazmu.
— Chyba nie zamierzasz psuć nam wieczoru przez coś tak naturalnego? — upewniła się. — Przecież robimy 
wojnę...
Odniosła wrażenie, że odpowiedź z Poormond do Darlingtonu — głupie trzynaście mil — idzie via 
Antypody. Po dość długiej ciszy w słuchawce usłyszała:
— Ależ nie, oczywiście. Postaraj się być gdzieś na siódmą, proszę. — I chociaż było to mocno stłamszone, 
Margaret odkrzyknęła żywo:
— Cudownie, siostro! Masz mój nerw w takich sytuacjach, jestem dumna z ciebie.
Jane zadzwoniła krótko przed ósmą i poprosiła Lubicza o chwilę rozmowy. Nie telefonicznej.
Przyjechała dwadzieścia minut później. Przywitał ją przed budynkiem dowództwa. Bezchmurny dzień 
ustąpił miejsca pogodnemu wieczorowi. Jasnemu, chociaż jeszcze bez gwiazd, bez tchnienia wiatru, 
ciepłemu. Skierowali się w dół głównej alei, prowadzącej obok kwater oficerskich na zaplecze placu broni. 
Tam było najspokojniej. Szli w milczeniu. Krok po kroku, w ciszy i napięciu. Jane zestawiła gości i 
przyjechała. Po co? W domu wiedziała, tu — ani wiedziała, ani mogłaby to opowiedzieć. A przecież proste 
było.
Sam Rayburn musiał podsłuchać rozmowę. Stała przy telefonie, kiedy przybył, nie spostrzegła go. Aby jej 
nie przerywać, zaczekał chwilę w hallu. Później chrząknął — charakterystyczny sposób dawania znać o 
swojej obecności — po czym dopiero z niewyraźną miną wszedł. Wyciągnął rękę, spojrzał na nią poważnie i 
wyraził się ze współczuciem o tragedii na lotnisku. Olbrzymi Sam nie umiał składać wyrazów ubolewania. 
Za olbrzymi na papierowy uścisk dłoni, bez smutku w sobie na zamówienie. Dłoń Jan skurczyła się w jego 
dłoni, jakby chciała uciec. Powiedział, że żałuje, że przykro mu, całym sercem przykro i nie znajdując 
innych słów, zostawił ją w hallu samą. Wyszło to poważnie i podcięło ją jeszcze bardziej. Długo nie 
wytrzymałaby z gośćmi.
Tu było cicho. Młode drzewa cieszyły się życiem, trawa pachniała wiosną, w górze rozpostarło się 
wieczorne niebo jednakowe dla szczęśliwych i obolałych. Mogłaby iść w nieskończoność. We dwoje. 
Mogłaby zamknąć oczy i przestać istnieć w zamian za świadomość, że tak będzie wiecznie. Ale ni stąd, ni 
zowąd, zupełnie nagle oczy same się zaszkliły, zamazało spojrzenie, zrobiło się źle. Podniosła głowę. Na 
niebie zajaśniała pierwsza gwiazda. Musiała przemówić.
Henry oświadczył, że kiedy się ma dwadzieścia jeden lat, jest się dostatecznie starym do wszystkiego. To 
było wstępem do tego, co zamierzał powiedzieć.
Z wszystkich dziewcząt w baraku dowodzenia ocalały ona i Mary. Ona dlatego, że Mary rzuciła się na nią i 
wcisnęła ją pod betonowy występ fundamentu, a po eksplozji nieprzytomną wywlokła ze strefy ognia. Mary 
doznała tylko szoku. Opuściła szpital godzinę przed nią i udała się do Henry’ego. O siódmej przybyli w 
dwójkę. Szczęśliwi.
Mary oznajmiła, że Henry już skończył dwadzieścia jeden lat; Henry poprawił ją, że jest już w dwudziestym 
drugim roku życia! Dwudziesty drugi rok życia. Czy to nie dosyć do odpowiedzialnego kochania kobiety? 
Nikt jemu nie zaprzeczył, nikt nie przerwał, mógł mówić dalej. — Jeżeli od siedemnastego roku życia — 
Henry poprzedził oświadczyny — jestem dość stary do zabijania ludzi i nikt na świecie nie poddał tego w 
wątpliwość, to będąc w dwudziestym drugim mam chyba prawo klęknąć przed tobą i prosić cię o 
pobłogosławienie, abym od dnia dzisiejszego mógł być twoim sługą i panem. Do końca moich dni! Tak 
powiedział mały Henry i spojrzał przy tym na nią tak, jak gdyby to od niej zależała zgoda Mary.
Inni też spojrzeli. Uroczyste oświadczyny Henry’ego podziałały na wszystkich. Spojrzał na nią pułkownik 
Amery, porucznik Singleton, wpatrzyła się matka, Ann Wilkinson, która przyjechała z Indii i namówiła ją na 
zaproszenie kapitana Teplickiego; jedynie Margaret zareagowała inaczej.
Po prostu parsknęła śmiechem. Zeszła na dół ubrana w turkusową bluzkę zapinaną na guziki i jasnobeżową, 
w klosz ciętą spódniczkę; była jedyną kobietą w cywilu. Guziki u bluzek Margaret są po to, aby były, a nie 
żeby zapinać je pod szyję. To samo ze spódnicami. Margaret uwielbia naturę i siebie. Ale nie jest egoistką. 
Ludzie, według niej, wymyślali ubiory dla dwóch celów: dla ochrony przed zimnem i dla ukrywania 
defektów ciała. Jej nigdy nie jest zimno i ukrywać nie ma co. A że szaty nosić trzeba... Więc nosi, ale tak, jak 
gdyby nie nosiła. Margaret umie nosić spódniczkę nie kryjąc nią tego, co spódnice kryją. To samo z 
bluzkami, które są na niej więcej słowem honoru niż nakryciem. Bielizna jej jest oszczędna w kroju i 
wymyślna w funkcjonalności. Spełnia ją zgodnie ze swym przeznaczeniem, najchętniej jednak na oczach 
mężczyzn.
Margaret umie sobie z nimi radzić. Dzisiaj dowiodła tego pułkownikowi Amery, posługując się nieobecnym 
Lenem. Biedny Dawid spąsowiał. Zrobiła to tak, żeby jego nieobecność na wczorajszej zabawie skojarzył 
sobie z jej nieobecnością w Poormond. Dobiła go kapitanem Teplickim. Odbierając od niego kwiaty, które 
przyniósł nie dla niej, oświadczyła, że Polacy są najprzystojniejszymi i najbardziej szarmanckimi 
mężczyznami na świecie. Teplicki podziękował za komplement i zwekslował go na Anglików. Margaret 
znowu parsknęła śmiechem. Anglicy przystojnymi i szarmanckimi mężczyznami? Czy mógłby zdradzić, 
gdzie takich spotkał?
Pułkownik spąsowiał po raz wtóry, ale tym razem jakoś to pokrył. Margaret niedawno nazwała go 
najsympatyczniejszym mężczyzną na świecie. Gdyby wówczas wziął to mniej poważnie, śmiałby się z tego 
wówczas i stać by go było na śmiech dzisiaj, a tak? Biedny Dawid. Z pomocą przyszła mu Ann Wilkinson. 
Wczoraj na zabawie mizdrzyła się do Teplickiego, wzdychała rozanielona, a dzisiaj pojawiła się w 
towarzystwie. Czyżby zamierzała zadziałać Teplickim na Singletona?
Ann ma duże doświadczenie życiowe i wojenne. Tego ostatniego, stosownie do jej przekonania, najwięcej. 
Doświadczenie życiowe zdobywała przez całe swoje, wbrew zamożności ojca nielekkie życie, wojenne — w 
południowo-wschodniej Azji. Mając igo tyle nie mogła nie dostrzec gafy Margaret. Wczoraj była na zabawie 
u Polaków. Było ich sporo, lecz tak postawnych jak kapitan Teplicki niewielu. Ilu? — nie mogłaby 
powiedzieć, w każdym razie z pewnością mniej, proporcjonalnie biorąc, niżeli Brytyjczyków. I tak też 
powiedziała.
Porucznik Singleton okrył się rumieńcem dumy, rozumiał Ann. Porucznik był Brytyjczykiem. Cherlawym co 
prawda, o twarzy dorsza wyciągniętego z głębokiej toni, ale Brytyjczykiem. Miafki wartości narodów są 
różne. Co z tego, że pułkownik Sam Rayburn ma ponad sześć stóp wzrostu, postawę Tarzana i spojrzenie 
pioruna, a kapitan Teplicki prezencję amanta filmowego, kiedy synami Albionu nie są. Ann zyskała tym w 
jego oczach kilka dodatkowych punktów.
Ann jest mądra i dzielna. Zastrzeżeń do jej cnoty porucznik od kilku godzin już nie miał, próbkę solidarności 
właśnie zademonstrowała. Ann całe życie była na pewno taka; ludzie skromni ciałem są często wielcy 
duchem. W Singapurze Ann wpadła w ręce Japończyków, dzięki własnej przedsiębiorczości wydostała się z 
nich i sobie wiadomymi ścieżkami — poprzez Półwysep Malajski i Birmę — przedarła się do Indii. 
Większego dowodu brytyjskiego hartu ducha tak słaba istota złożyć nie mogła. Ann, jako wolna istota płci 
żeńskiej, była o dwa lata starsza od porucznika Singletona. Wysokość fortuny jej ojca zbitej na handlu 
artykułami spożywczymi powinna odjąć Ann parę lat i dodać urody. Wyłupiastooki Singleton, dopóki chodzi 
w mundurze, nie powinien tego przegapić. Mundur dodaje męskości. Krojczowie oficerskich mundurów 
armii imperialnej wzięli to z powodzeniem pod uwagę. Kiedy go zdejmie i powróci do kitla starszego 
subiekta, może być gorzej.
Porucznik jest człowiekiem roztropnym. Do rumieńca wdzięczności dodał spojrzenie. Co było w nim dla 
Ann, odczytać mogła tylko Ann; spojrzenie na pułkownika Amery’ego — wszyscy w salonie.
Spojrzeniem można powiedzieć więcej niż językiem. Można nawet zadręczyć, jeżeli się tylko wie, jak to 
robić. Singleton wie. Jest on, podobnie jak Ann, na urlopie, z tą różnicą, że przyjechał z innego krańca 
świata.
Porucznik Horacy Singleton piastuje funkcję zastępcy komendanta obozu rekreacyjnego (złośliwi nazywają 
tę placówkę najpiekielniejszym więzieniem wojskowym na ziemi) w stolicy Gujany Brytyjskiej, 
Georgetown. Jest to miejscowość urocza, jak tylko urocza może być miejscowość nosząca imię władców 
korony. Sama natura przydała jej tyle cech więzienia, że żadnego budowanego przez ludzi nie potrzebuje. 
Ale ma. Tam też sympatyczny podwładny Jego Królewskiej Mości, Singleton, mając odpowiednie 
uprawnienia, dopala w pensjonariuszach to, co słońce przeoczy. Horacy nie jest sadystą. Spojrzeć — spojrzy, 
lecz - wzrokiem nie zabija. Słynny w Georgetown ze swoich oczu Singleton musnął nimi biednego 
Amery’ego.
Wątpliwości pułkownika zamieniły się w pewność: przegrał Margaret! Jedyną kobietę, dla której był gotów 
popełnić każdą niedorzeczność. Nie chodziło o zdradę. Margaret i zdrada chodziły w parze. Spółkowanie 
nazywała zabiegiem higienicznym potrzebnym do życia na równi z powietrzem. Kochał ją. Chcąc utrzymać 
żywą, musiał pozwolić jej oddychać. Miłość to cierpienie. Kto myśli inaczej, nie kocha. Rząd popełnił błąd 
sprowadzając armię polską do Wielkiej Brytanii. Polacy są notorycznymi babiarzami. Jego żona, pogodna i 
solidna Brenda, puściła się z Polakiem; jego młodsza siostra zostawiła męża dla Polaka; teraz Margaret... Z 
którym? — szukał szczęśliwego konkurenta wśród gości. Teplicki wydawał się zaskoczony względami 
Margaret, tak samo jak on myślą, ze już je stracił. Z rozterki spąsowiał po raz trzeci.
Jane nie mogła tego znieść. Spoglądali na nią Henry i Mary, Ann i Horacy, Margaret i Teplicki, matka, 
David, Sam. Musiała uciec przez nich. Nie mając gdzie, uciekła tu.
Doszli do kresu alei. Dalej rozciągała się łąka przecięta strumykiem wpadającym w pobliżu dworca w 
Poormond do Swale. Ciszę przerwał przeraźliwy grzmot.
— To z lotniska — odgadła. — Tego pod Gilling West. Rozgrzewają silniki...
— Tak, stamtąd — powiedział Luibicz. — Zapowiada się piękna noc, będą startować.
Były to właściwie jego pierwsze słowa i chyba nie te, które cisnęły się mu na usta. Tak odczuła to Jane i 
zaszklonymi oczami spojrzała w górę.
Na dalekim krańcu nieba ukazała się druga gwiazda. Gdy na moment zamknęła oczy i otworzyła je znowu, 
gwiazda jakby drgnęła i ruszyła w stronę tej, którą spostrzegła chwilę temu. Poszukała jej. Gwiazda była, 
świeciła jaśniej i zdawała się iść na spotkanie nowej. Tak się Jane wydawało.



II

Każdy krok Marion na tej desperackiej ścieżce stawiany był z pełną świadomością motywu działania. Nie 
były nim żadne babskie fanaberie ani żądza odwetu, jak Airi jej przypisywała. Odwetu? Ze strony matki 
wnuczek Dużego Faceta? Fatalna sprawa, jak Jim się o tym dowie — dodała Airi, co było cichym 
rozgrzeszeniem, wyrozumiałością kobiety dla kobiety jednakowo skazanej przez mężczyzn na krążenie na 
marginesie ich życia, danym pod warunkiem, ze rzecz odbędzie się bez rozgłosu. Marian w narzeczeństwie 
urzekała pogodą i skromnością; jako pani James Walton Gerkin zachowywała się wciąż jak panna O’Rourke, 
córka podupadłego plantatora bawełny, który z cech charakteru kobiety najwyżej cenił pogodę ducha, 
skromność i godność osobistą. Walt rzadko się mylił.
Włóczyła się pół dnia po antykwariatach, po sklepach z chińską porcelaną, jubilerskich, których na Royal 
Street pełno, właściwie bez celu. Zaraziła ją tym Airi, wielbicielka wszystkiego, co stare i urodzone nad 
Sekwaną. Ona odkryła przed nią piękno Dzielnicy Francuskiej, tak jak piętnaście lat wcześniej pokazał je 
Walt; objaśniła, czym różni się lilia Ludwika XIV od lilii jego następcy, zapoznała z historią osadników, 
którzy założyli to miasto. Dzielnica Francuska — Veeyuh Carray — w ustach Walta brzmiało to jak 
popędzanie koni na filmach kowbojskich, w jej, choć też z amerykańska, słyszało się perlisty śmiech 
dziewcząt zamiatających biodrami, zawodzenie harmonii pod gazową latarnią, czuło się lekkość, obietnicę, 
kiynoliny, peruki, lansady — osiemnastowieczny Paryż przeniesiony żywcem nad Missisipi. Ale dzisiaj 
Marion była ślepa na jego urok. Myśli jej opanowane były jedną sprawą. Już nie do odwołania. Pozostawało 
tylko czekać na skutek.
Zlecenie przygotowania domu wziętemu architektowi wnętrz, kuchni i obsługi — Antoine’s nadało przyjęciu 
rozgłos. Nowy Orlean liczy milion mieszkańców. Gdyby chodziło tylko o miasto, wystarczyłoby pisnąć o 
tym słówko Patowi Diliardowi; nie miasto, nie Louisiana, nie Stany były ważne! Błyskotliwy Ray Chieftain 
z Times Picayune nie od razu się połapał. Zamieścić wzmiankę? Policzył w duchu miesiące, jakie upłynęły 
od wyjazdlu Jdma, dyskretnie, jak tylko on to potrafi, obleciał jej figurę... Zdecydowanie odrzucił rubrykę 
„Radosne oczekiwania”. Ody znalazła się za drzwiami, nakręcił numer Walta. Raya nazywają kotem, co 
spada zawsze na cztery łapy. On sam opowiada o sobie, że nie ma roboty dziennikarskiej, z której by nie 
wyszedł obronną ręką. Po odłożeniu słuchawki ogarnęło go uczucie, jakby znalazł się na strzelnicy z tarczą 
przyklejoną do jego własnych pleców...
Coś takiego oblatuje każdego, kto staje przed Waltem; co czuje ten, co ma z nim stale do czynienia, lepiej 
nie mówić. Ale to jeszcze nie dno nieszczęścia. Na to trzeba się stać pompą przetłaczającą jego krew w 
przyszłość.
— Spartanie — to było dawno temu — nieudane dzieci strącali w przepaść; z kobietami, które nie rodziły 
chłopców, nie obchodzili się też lepiej. Europa, powiadam, była zawsze nieludzka. Dziewczynki, śliczne jak 
Eulalia i Mimi...
— Przestań nazywać je jak te stare kukły, mają swoje imiona!
Schyłek lata w Orleanie jest najpiękniejszą porą roku, piękniejszą niż wiosna. Miasto tonie w kwiatach, 
powodzi kolorów, oszałamiającym bogactwie zapachów, tysięcznych, niepowtarzalnych wyrazach życia 
roślinnego, szale natury rozrzutnej, nabrzmiałej przed snem zimowym sokami wypitymi z ziemi. A 
najwspanialsze są dęby zielone, majestatyczne, wiecznie żywe. W cieniu których można oddać się myślom, 
przeczekać samotność, wypłakać oazy do ostatniej łzy, można z tęsknoty zadręczyć się albo umrzeć.
To piękno natury, może widziane ostatni raz, spowodowało, że chciał załagodzić cios zadany z rozpędu, z tej 
jego nienasyconej żądzy układania według swojej woli nawet spraw nie do ułożenia. Nie wytrzymywał łez. 
Te krople przesolonej wody albo (budziły w nim kojota, albo kładły mu na język rzeczy najgłupsze z naj-
głupszych.
— Twój kolega ze studiów, ten podrywacz Jeff Sykes, wrócił z Anglii. Był tylko w Hull — okropna dziura, 
powiedział, ale za to kobiety...
— Błagam, uszanuj moją godność osobistą!
Co to jest godność osobista? Czy taka rzecz istnieje? Czy kobieta może ją mieć? Jaka jest jej wartość 
wymienna? Gdzie kończy się godność, a zaczyna ambicja? Rodzina jest nagrodą czy karą? Godność 
osobista, ambicja, rodzima, źródło życia, szmata... Oszaleć można!
Airi ma na to lekarstwo: psychoanalityka. Trochę kopniętego i ekstrawaganta, ale niezwykle mądrego. Kiedy 
sam nie widzisz wyjścia, idź na psychoanalizę! Otóż z mężczyznami trzeba tak jak z dziećmi. Jak? — o tym 
za chwilę, najpierw łyk teorii. A więc sfera życia psychicznego nie uświadomionego jest najbardziej istotną 
sferą w życiu psychicznym człowieka, motorem zaś wszystkich przejawów życiowych jest popęd seksualny. 
Nie chodzi o ten aktualnie realizowany, lecz o dziecięce konflikty seksualne mogące ujawnić się z utajenia 
— to podstawa. Można sobie chwilowo darować takie nazwy jak jaźń, tłumienie, nadjaźń, sublimacja, 
projekcja, identyfikacja, racjonalizacja, konwersja, symbolizm, przemieszczanie, izolacja; im mniej się o tym 
wie na początku, tym lepiej. Ale podstawy należy znać. Otóż seks, seks i jeszcze raz seks. Lecz nie ten w 
postaci coitus, a nie uświadomiony, wyrażany w rozkoszy ssania piersi matki, potrzebie pieszczoty dziecka 
— tych rzeczy. Ludzie nie zdają sobie sprawy ze znaczenia zjawisk rozgrywających się już na progu 
kształtowania się psychiki. Umysłowość przeciętnego człowieka, nawet inteligentnego, a raczej szczególnie 
tego, zmuszona do stałego przewartościowywania zjawisk, będąc z nimi sprzężona zwrotnie — zwrotnie: 
odbiór zjawiska w postaci postrzeżonej, przewartościowanie, selekcja postawy — przywiązują wagę tylko do 
teraźniejszości. Ale mózg ludzki rejestruje przez cały czas. Człowiek, zmuszony w życiu społecznym do 
zajmowania postawy stale czynnej wobec otoczenia — obronnej lub agresywnej, do nieustannego 
przewartościowywania tej postawy, nie bierze pod uwagę znaczenia w tym procesie zdarzeń z okresu 
dzieciństwa, mających charakter konfliktowych przeżyć seksualnych. Przeżycia te sprowadzają się do 
zachwiania równowagi psychicznej, przez co dawniejsze, dziecięce konflikty mogą ujawnić się działając z 
utajenia. Proste. — ...Sprawę pana X należy rozpatrywać w tym związku przyczynowym. Wychowany bez 
matki, pozbawiany ciepła, wrażeń seksualnych.... Bo dziecko już bardzo wcześnie podlega działaniu 
tendencji...
I wtedy, u schyłku lata w Orleanie, gidzie indziej w świecie natura budzi się ze snu, tryska kwieciem, 
zapachami, ludzie podnoszą twarze ku słońcu, krew pulsuje żywiej, serce szuka...
Nie serce, a przejawy, konflikty, popędy, bodźce, sfery, fazy, sprzężenie, oralny, falliczny, 
nieuświadomiony, utajony, aktualny, seksualny, wir, karuzela, fakty, konwersja, dach „Imperium Dużego 
Faceta”...
Nie skacz! Na dole czekają, na ciebie Bulalia i Mimi!


Spotkanie było czymś w rodzaju zderzenia się dwóch ciał niebieskich krążących na całkowicie różnych 
trajektoriach. Nawet podczas studiów, choć wszędzie było go pełno, nie wymieniła z nim jednego całego 
zdania. Nastąpiło to za sprawą Adri, która bawiąc w Baton, prosiła, aby dała oko na Walta. Ciekawa z nią 
rzecz: tutaj klnie na niego jak ranchero, a ledwie wyjedzie na krok, zamienia się w zdalnie kierowaną stację 
opiekuńczą. Nierówna kdbieta. Chyba tylko ona, swoim zarażającym niepokojem i wieczną młodością pod-
syca w nim ten słabiutki płomyk, bo według Jacka Bienville medycyna już umyła ręce. Widocznie medycyna 
z takimi jak Walt jeszcze nie miała do czynienia...
Walt, Walt, gdzie się nie obrócić — on. Jak to się dzieje, że człowiek tak straszliwie schorowany, jest tak 
wszechobecny? Na dobre innym i na złe. Czy naprawdę jest dobrze, że Jim nie ma nic z niego? Próbowała 
przebić myślami tę swoją tajemnicę. Jak wytrawny treser, któremu zwierzę nagle odmawia posłuszeństwa, 
szukała błędu. Gdzie tkwił? Do małżeństwa swego wniosła Biblię i skromność — taka była jej wczesna 
młodość. Potem przyszło pierwsze dziecko, drugie, świat luksusu, który ledwie liznęła, i jego ucieczka od 
niej. Dlaczego? Czy istnieje wytłumaczenie dla mężczyzny, który zostawia żonę z dziećmi dla swoich 
zachcianek? „Mężczyzna nie może żyć czyimś życiem, nie może oddychać w próżni ideowej...” Bzdura! 
Największą sprawą dla mężczyzny jest kobieta, a ideą — dzieci. Czy ona musi, bez protestu, wyrzec się 
swojej miłości dla spraw rozgrywających się daleko od kraju? Czy musi bez walki poświęcić swoje własne 
szczęście? Po miesiącach wyczerpujących rozmyślań doszła do kompromisowego wniosku: Może to i 
prawda, że mężczyzna musi mieć idee i sprawy. Ale bezwzględnie, naukowo dowiedzioną prawdą jest, że 
nie może on żyć bez miłości seksualnej.
Za kierownicą tysięcy wozów, które ją mijały, siedział mężczyzna. Każdy miał kobietę, która drży o jego 
życie. W ogromnych Stanach — od wschodniego do zachodniego wybrzeża, od Meksyku do Kanady jest 
dosyć miejsca na idee i sprawy dla wszystkich mężczyzn. Cały ten konglomerat ruchu, składający się 
głównie z mężczyzn, stanowił jeszcze jeden dowód klęski, podobno najpiękniejszej kobiety miasta. Natura 
ma swoją filozofię. Według własnego widzimisię rozdziela dary i razy. Komu w jednym miejscu da, w 
innym ujmie. Okrutna.
Stawać z nim oko w oko było dla niej zawsze ciężką próbą, ale nie mogła nie stawać. Dopóki straszył sobą, 
na tym świecie, jak długo dyrygował jej życiem ze swego marmurem i alabastrem wykładanego grobowca na 
dwudziestym piętrze, decydował o wszystkim, co po tej stronie Atlantyku nosiło jego nazwisko — teraz, 
kiedy poruszał się już tylko na wózku — musiała go odwiedzać.
Starała się jak najrzadziej. Było to jednak wszystko, na co w tym rozdziale swego życia mogła się zdobyć; 
zresztą nie dałaby głowy, czy wyjazd Airi i ten telefon nie były przez nią ukartowane, aby się tam znowu 
pokazała, aby zamknąć gęby opowiadające, że Jim i ona — jako związek małżeński, ona i Walt jak rodzina 
— to tyle, co nic.
Odetchnęła z ulgą znajdując go nie samego. W pierwszej chwili nie poznała tego człowieka. Mundur 
zmienia mężczyznę. Robi to z reguły na jego korzyść. Pięć lat temu Jeff był najbardziej pstrogłowym 
lekkoduchem uniwersytetu, dziś, w randze komandora US Navy, eskortuje konwoje; nigdy go sobie w tej 
roli nie wyobrażała. Ale fakt, eskortuje. Ojciec Jeffa jest właścicielem floty frachtowców, syn osłania je na 
oceanach przed U-bootami — niezła kombinacja interesu rządowego z prywatnym. Sykesowie byli w tym 
zawsze dobrzy. Poprzednią wojnę stary Sykes zaczął małym kabotażowcem, kręcącym się po portach 
Kairaibu, ukończył jako jeden z większych armatorów Południa. Morze żywi, morze bogaci. Jeżeli ta wojna 
potrwa jeszcze kilka lat, Jeff zostanie dziedzicem największej prywatnej floty świata... bez wyciągnięcia na 
to jednego dolara z kieszeni jego ojca. Rząd chce prowadzić wojnę za morzami? Proszę bardzo, mówi jego 
ojciec, niech rząd da pieniądze, ja postaram się o statki i zawiozę wszystko, co rząd zechce i dokąd zechce. 
Niegłupi są ci Sykesowie.
Sądząc po wyglądzie Jeffa, to eskortowanie musi być interesującym zajęciem. On sam nic na ten temat nie 
powiedział; bardzo mu do twarzy z tą powściągliwością. Układając kwiaty w wazonie czuła na sobie ich 
spojrzenia: pełne oczekiwania na jakąś radosną niespodziankę — Walta, i zaskoczenia — jego. Przyjemnego 
zaskoczenia. Jedno i drugie podniosło ją na duchu. Walta — że może wreszcie stał się dla niej bardziej 
ludziki, jego — jako kobietę. Z zaciekawieniem ptrzysłuohiwała się ich rozmowie. Atlantyk — zawsze dla 
niej pojęcie geograficzne, w ustach Jeffa zamienił się w urzekający żywioł. Jak ten niespokojny duch się 
zmienił. Nie widziała go od ukończenia studiów. Często o nim czytała. Ale już nie o wygłupach i skandalach 
z tancerkami kabaretowymi; u niego nic nie trwało wiecznie. Południe stało się dla niego po studiach za 
ciasne, wylądował w Afryce, w dżunglach Nowej Gwinei, gdzie nieomal pożarły go krokodyle, drapał się w 
górę Amazonki, gdzie nie postała jeszcze stopa białego człowieka. Dużo rozpisywano się o jego wyprawie 
do Europy, kiedy Niemcy rozpoczęli wojnę. Po tej imiprezie zniknął ze szpalt gazet i pojawił się dopiero tu. 
Całkowicie odmienionym człowiekiem. To jego muskularne ciało pasowało do walki z drapieżnikami, do 
tych egzotycznych wypraw; fascynujący jest ten Jeff.
Wyjazd Airi i to wszystko mogło być ukartowane, Walt wyglądał jakiś pojednawczy. Nie przywitał jej jak 
zwykle, to jest jak kogoś, komu w swej ufności powierzył największy skarb, kto go sromotnie zawiódł, ale 
komu nie może tego powiedzieć wprost. A więc odwiedziny, tak, Jeff — nie. Jego okręt czekał u ujścia rzeki 
na statki znajdujące się pod załadunkiem, i po prostu wpadł złożyć Waltowi swoje uszanowanie, bardzo 
ładny gest. A jak skończą załadunek uformują konwój, to pójdą znowu do Anglii?
Mężczyźni umieją odpowiadać nie odpowiadając. Umieją wznieść kobietę na wyżyny i jednym 
niedopowiedzeniem sprowadzić ją na ziemię. Ameryka jest krajem największego zrównania płci. Kobiecie w 
ramach tego paktu przydzielili dom, dzieci, Pana Boga, klub tenisowy, salony piękności, cocktail parties z 
przyjaciółkami, sobie zabrali resztę. Bardzo równy podział. Pani Franklin Delano Roosevelt... Pani Dwight 
David Eisenhower... Pani James Walton Gerkin... — obrabowali je nawet z własnego imienia. Cudowni są ci 
nadludzie. I zawsze mają swoje męskie sprawy. Kobieta dla nich ma być otwarta na oścież, otwairta dzień i 
noc jak brama przejazdowa, jak garaż, ma być rupieciarnią ich żalów, chusteczką na to, co im skapnie z 
nosa. Władcy życia. „I nie pożądaj żony, ani sługi, ani służebnicy, ani osła, ani wołu, ani żadnej rzeczy, która 
jego jest”. Osioł, wół, sługa, służebnica, każda rzecz, żona — wszystko na jednej półce i jego jest! Panowie 
ci ponadto mają idee, politykę, gdy im coś nie wyjdzie, urządzają sobie wojny. Ale, broń Boże, o nic nie 
pytaj, bo tajemnica. Jeff robi to przynajmniej czarująco. Nauczył się tego w Anglii?


Trochę zwykłej serdeczności, a świat zajaśniał słońcem. Kładło się ono przyjaźnie na rojne miasto, na rzekę 
przecinającą je szerokim wężem na dwie nierówne, ale należące do siebie części, przenikało na wskroś ciało 
Marion i jak dbała gospodyni po wyjściu gości-bałaganiarzy doprowadziło je do ładu. Ten człowieczy 
domek nie może być długo osamotniony. Nie może stać pusty wśród zamieszkanych domków, nie 
wypełniany głosami radości albo bólu, obojętnie, ale dzielonymi wspólnie. Minęła jedna godzina. Tyle co 
nic, a ptaki śpiewały radośniej, ludzie na ulicach patrzyli ufniej, serce biło żywiej, szło na spotkanie godzin 
jeszcze nie zapisanych, lecz już z pewnością nie godzin udręki. Piękny domek Marion, tak łakomym 
wzrokiem pożerany przez tylu chętnych do wdarcia się do środka, promieniał siłą dobroczynną, nie do 
wysłowienia piękną. A przecież nic dokoła niej się nie zmieniło. Miasto było wciąż takie samo jak przed 
godziną, nic mu nie ubyło aini przybyło, słońce, tak naprawdę, nie świeciło ani o odlcień jaśniej, ludzie tak 
samo gonili za swoimi sprawami, rzeka nie zmarszczyła swej twarzy, nie przyspieszyła biegu, nie zmieniła 
koryta, ptaki — tych nie było na rozgrzanym asfalcie, kwiaty w tej pustyni z żelaza i betonu błagały o 
uwolnienie z obroży wazonów, o wyniesienie na powietrze, ono samo — powietrze przesiąknięte było 
spalinami, mdłym smrodem kopry przeładowywanej na nabrzeżach portu. A jednak wszystko stało się inne. 
Wzięło się to z oczu Jeffa tchnących tak piekielnym opanowaniem, że aż kuszącym do zaglądnięcia pod jego 
skórę ©smaganą oceanicznymi wiatrami?
Niektórzy ludzie są tak przyzwyczajeni do brania innych ludzi za zabawki pozbawione własnej woli, tak 
przekonani o swoim wyłącznym prawie do oddychania, że robią strasznie zdziwioną minę, gdy naraz 
usłyszą: „No, tak, było cudownie, dziękuję. Ale teraz nie pójdę do łóżeczka, jak mi, panie, rozkazujesz”. 
Śmieszni są w tym swoim zadufaniu. Walt oprócz tego uważał siebie i swoje zabawki za nie podlegające 
zmianom, wpływowi czasu. Umieszczone w chwili kupna w którymś z jego schowków miały tam przebywać 
zawsze gotowe do służenia sobą. A to nie było prawdą stuprocentową, powinien był to dostrzec swoimi 
sępimi oczami. Ale ślepota ta była częścią składową jego psychiki i pójdzie z nim do grobu. Nim to lednak 
nastąpi — jutro, za miesiąc, dwa; w końcu on nie jest nieśmiertelny! — powinien się dowiedzieć, że Marion 
przestała być zastraszonym pisklakiem. Jakie wspaniałe uczucie takie odrodzenie: Spójrz, kajdany 
rozerwane, Duży Facecie. Już się ciebie nie boję!
Patrząc na ten szkielet obciągnięty ziemistą skórą, kurczowo trzymający się fotela, na fiolki nitrogliceryny 
porozstawiane w zasięgu jego ręki nie odczuwała współczucia ani wyrzutów sumienia. Dzban nosi wodę, 
dopóki ucho się nie urwie... Jej ucho, to dźwigające w samotności dzban goryczy, wytrzymywało szyderstwo 
z jej irlandzko-czeskiego pochodzenia, z ojca, którego jedynym sukcesem życiowym był jej dyplom 
uniwersytecki; długo nie ulegało ciężarowi oskarżenia, że nie zdołała utrzymać przy sobie męża, oskarżenia 
dla kobiety najcięższego. Ale w końcu urwało się. Wraz z uchem mogło się urwać całe jej życie. Jakie życie? 
Czy nie posiadając godności osobistej można zachować miłość dumnego mężczyzny? Czy mając choćby 
odrobinę dumy można żyć w świadomości, że jest się tylko rzeczą? Interesujące jest takie przebudzenie. A 
jacy mali stają się naraz ci wielcy.
— Nie szkodzi, że okręt twój naprawiają. Jeszcze nigdy nie byłam na takiej wojennej rzeczy, chętnie go 
zobaczę.
Taka ta Marion jest. Nie czeka potulnie na męską decyzję, sama ją narzuca. Całkowicie inna forma bycia.
Oczy Walta podniosły się znad samopalącego cygara i wtopiły w tę nową Marion jak w strumyk. Jeszcze 
wczoraj tylko strumyk, co nagle przemienił się w zdradliwą rzekę. Również ten odmieniony Jeff zdawał się 
nie dowierzać własnym uszom.
Tajemniczy są ci samczykowie. I dobrze wiedzą, jak tym działają na wyobraźnię kur. Potężna broń ta ich 
tajemniczość. I taktyka. Zadrapią wyobraźnię kobiety i chytrze czekają na rezultat, z góry wiadomo jaki.
Musiała użyć podstępu, aby zabrał ją na pokład, a potem sama wkręciła się do jego kabiny. Stoczniowcy 
rzeczywiście coś jeszcze wycinali palnikami, coś nowego w to miejsce przyspawali — gdzie tak 
poturbowano tę łupinę? — ale tym nie można odstraszyć zdecydowanej kobiety. Wszędzie blachy, smród 
zjełczałych wodorostów — na surowe życie skazał się Jeff. Niezrozumiała jest psychika mężczyzny. Z 
jednej strony egoizm, z drugiej zdolność do poświęcenia; rozpasanie i ascetyzm; obsesja seksualna i celibat 
— same skrajności. A już całkowicie zaskakuje skromność tych zarozumiałych typów. Słuchając Jima, jego 
dzień w Anglii składa się z jedzenia, służby administracyjnej, stałych utarczek z ludźmi, którzy nie chcą 
tego, co wszyscy, ale wszyscy nie mogą zrobić tego. co chcą, bo ci, od których zależą, mają to w nosie — 
całkiem przekładaniec, jak na zdrowy rozum. Czasem oczywiście polatają, ale tak ogólnie nuda. O kobietach 
ani słowa. I jeszcze jedno: tam stale pada. Jeff operuje tym samym kodem, ale do tej ich skromności na 
wynos dodał ostrożność. Zaskakujące jak na niego: wóz dał prowadzić jej i całą drogę zachowywał się 
niczym autostopowicz podwożony łaskawie przez wytworną damę — bardzo przezorne. Całe miasto, sam 
Ray Chieftain, ten spec od robienia wideł z igły, z którym się minęli przy wjeździe na nabrzeże remontowe, 
Pat Dillard, który w okresie swego raczkowania w biznesie dostał w kość od ojca Jeffa i pamiętał to po dziś 
dzień, wszyscy zawistnicy nie mogliby dopisać mu jednego podboju więcej. Ale jej zależało na czymś in-
nym. Skończyła się Marion-kura domowa. Rewolucja dokonała się w pałacu, ale nie tam ma zdechnąć. Padły 
mury Bastylii. Niech wieść o tym rozejdzie się na całe imperium Dużego Faceta. Niech przeleje się na drugą 
stronę Atlantyku!
W czterech płatach świeżo wstawionej, jeszcze nie pomalowanej blachy, mieściło się biurko, obrotowy 
fotelik, trzy stołki i koja, również nowa, przymocowana na wieczność do podłogi. Ustrzegła się od 
postawienia głupiego pytania, gdzie był, kiedy w to pomieszczenie gruchnęło. Bo gdzie, podczas tych 
rzeczy, mógł przebywać dowódca tej stalowej wysepki? Na mostku. A Atlantyk podobno został już 
oczyszczony z U-bootów...
Powietrze w kabinie można było ciąć nożem. Jeff pootwierał na przestrzał bulaje, ona tymczasem poszła do 
łazienki odświeżyć się. Straszna ciasnota, jak na pomieszczenia komandorskie, i spartańsko wyposażona: 
ręczniki, mydło, przybory do golenia, flakon wody kolońskiej — wszystko. I kamizelki ratunkowe, o które 
potykała się na każdym kroku, jak gdyby przeznaczeniem tego okręcika było pływanie wśród raf. Było tam 
jeszcze lustro nad umywalką i — jakże by inaczej! — plejada pin-up girls. Ci mężczyźni rzeczywiście 
cierpią na obsesję seksualną!
Nieco z boku od tego hollywoodzkiego mięsa, samotnie, spozierała zmęczona twarz ładnej kobiety, 
dziewczyny jeszcze, stojącej na tle stosu skrzyń i pojazdów wojskowych. Ubranej potwornie: męskie buciory 
do kolan, watówka, w jakich widuje się kanadyjskich drwali, ordynarna chusta na głowie — makabryczny 
strój. Nieprawdopodobne, żeby Jeff z takim czymś... — przemknęło jej przez głowę. Tylko dlaczego trzyma 
jej zdjęcie na tak honorowym miejscu? Podczas golenia ma ją zawsze na oczach. — Kto to jest? — rzuciła 
przez szeroko otwarte drzwi.
Mogłaby przysiąc, że wśród łoskotu młotów i nawoływań (robotników na zewnątrz kabiny słyszy 
przyspieszone bicie jego serca. Swego też.
— Kto? — usłyszała niewinne z głębi kabiny.
— Ta w tych okropnych rzeczach.
— To Rosjanka.
— Ach! — jęknęła.
Nie pytała o nic więcej. Mężczyźni są płytkimi zwierzakami! Wstrętnymi! Uczucia, wyższe potrzeby 
duchowe, o których tak górnolotnie opowiadają, sprowadzają się u nich do jednego: opakowania, wnętrze 
nieważne. Jakie smutne. I po co natura, tworząc kobietę, zmarnowała tyle materiału!
— Czy one przynajmniej się kąpią? — usłyszała swój wyzywający, okropnie agresywny głos.
Nie dziwiła się jego długiemu milczeniu, trochę przeholowała. — Przepraszam. Bardzo przepraszam — 
wydusiła z siebie.
Ale to było za mało, aby go rozchmurzyć. Podeszła do niego, nie podeszła, a coś zaniosło ją, i ucałowała go 
w policzek. Zdjęcie było wykonane w jakimś porcie, chyba z pokładu okrętu, i nic złego właściwie nie 
oznaczało. Może ubiór tej kobiety zaskoczył go tak samo jak ją, i pstryknął — amerykańskie hobby.
Wszystko, co patem nastąpiło, było tak nieprawdopodobne, nie miało żadnego podkładu w myślach, 
uczuciach, zamiarach; tak oderwane od jej zwykłego zachowania, obce jej typowi jako kobiety, że nie do 
uwierzenia, aby mogło się wydarzyć. Ale wydarzyło się. W całkowitej nieświadomości wagi czynu, w 
zaciemnieniu umysłu, w jakim ludzie popełniają zbrodnie, największe niedorzeczności, rzucają się w 
przepaść ze szczytów drapaczy chmur; w stanie podobnym do oszołomienia narkotycznego, patologicznego 
poczucia winy; nie z głodu, bodźców, popędu — nic z tych rzeczy, nie puszczając jego ręki, siadła na 
krawędzi koi i pociągnęła go na siebie...



III

— Pogoda jutro murowana — oznajmił na odprawie zwołanej już wieczorem dowódca grupy, pułkownik 
Breakingridge. — W związku z jutrzejszym dniem urodzin Hitlera dowództwo armii przygotowało 
uderzenie potężnych związków lotnictwa bombowego jednocześnie na Berlin i inne ośrodki przemysłowe 
wroga. Nad północną częścią Niemiec utrzymywał się od kilku dni rozległy niż baryczny, który 
uniemożliwiał ataki na leżące tam cele. Niż ten przemieszcza się od wczoraj na zachód. Jeżeli wiatry nie 
zmienią kierunku, powinien jutro odsłonić niebo do ataku. Musimy godnie uczcić urodziny tego 
skurczybyka! — powiedział Breakingridge na zakończenie swojej części odprawy.
Żaden z lotników, ściągniętych na salę tak jak wrócili z miasta, nie otwierał ust. Porucznik Natan Bedford z 
eskadry Jima Gerkina wyglądał na chorego. „Wszystko w porządku Nat?” — chciał spytać Breakingridge. 
Ale u Nata jest wszystko zawsze w porządku.
Jego gryzienie warg na odprawach, tak samo jak kamienne oczy Cierna Covala albo nonszalanckie 
poprawianie swego manicure przez Bena Hagerty’ego, niczego nie oznacza. Chyba niepotrzebnie wywalili 
nad mapą operacyjną wielkimi literami: BERLIN.
Po nim, jak zwykle, zabierał głos meteorolog, choć Breakingridge właściwie już zdmuchnął mu wiatr spod 
żagli, no i oczywiście prima persona odpraw — oficer intelligence. Kiedy ten stawał przed mapą, na sali 
zapadała cisza. Tym razem wyjątkowa. Wielu ludziom z dowództwa armii i wyżej zależało, aby jutrzejsza 
impreza wypadła okazale. Stolica Rzeszy Niemieckiej. Szklana góra nie do zdobycia za dnia. Odczarowana 
przez 8 Armię po raz pierwszy w marcu.
— Główne siły niemieckiego lotnictwa myśliwskiego — mówił oficer wywiadu — skoncentrowane są w 
południowym pasie Holandii, Belgii oraz północnej Francji. Zadaniem ich jest niedopuszczenie formacji 
bombowych nad obszar Zagłębia Ruhry, przechwycenie ich na przedpolu i rozproszenie; siły te zostaną 
związane przez grupy naszej armii, które zaatakują leżące tam cele. Taka jest stała dyslokacja obrony 
nieprzyjaciela. Ale jutro 20 kwietnia, dzień urodzin Hitlera. Niemcy z pewnością liczą się z jakimś 
spektakularnym przedsięwzięciem z naszej strony, wymierzonym przeciwko ich stolicy. Jak rozłożą swe 
siły, dowiecie się dopiero na miejscu... Na interesującym was kursie będzie możliwa konfrontacja z 
lokalnymi siłami wspartymi jednostkami nie zaangażowanymi w osłonie własnego obszaru powietrznego 
oraz z wydzielonymi siłami osłony Berlina... Ale z równym powodzeniem możecie osiągnąć cel bez 
przeszkód, jutro wszystko będzie możliwe. Otrzymaliśmy informacje o wzmocnieniu lotnictwa 
myśliwskiego przeciwnika w pasie Wysp Fryzyjskich. Jednostki te zostaną związane jeszcze przed naszym 
przelotem przez eskadry YB-40. Ale powolność tych maszyn zmusiłaby formację do zwolnienia prędkości, 
więc rozumiecie... Tyle ode mnie. Thank you and good luck!


Start jutro rano godzina dziewiąta zero zero.
Samoloty zapalały silniki w sekundowych odstępach. Pierwsze zawirowały śmigła Liberatora dowódcy 
eskadry „Blue Bird” Jima Gerkina, natępnie Clema Covala, Natana Bedforda, Eda Orlovsky’ego, Peta 
Suvorova, Mela Dunbara, Jean Lautreca, na końcu zadrżał jedyny Boeing w eskadrze — Bena Hagerty’ego. 
Małą lukę w tym porządku zrobił Nat i oczywiście Ben. Ten zapala zawsze ostatni, i to nie dlatego, że 
maszyna jego stoi na krańcu dispersalu. Dowożenie załóg zaczyna się od drugiego końca, bo Bem musi naj-
pierw pooglądać swój statek jak dżokej konia przed gonitwą, pokopać w pneumatyki, czy wytrzymają 
lądowanie — lądowanie, on nigdy nie wątpi w swój szczęśliwy powrót; pobębnić po brzuchu swego 
pękatego B-17G, to ptaszydło o czterech zaprzęgach gwiazdowych Wrighta Cyclone po tysiąc dwieście 
kobył każdy i pokazać mu, kto tu jest panem; podobną zabawę odstawia w kabinie i dopiero potem włącza 
silniki — taki jest Ben. Gerkio rzucił okiem na gondolę Nata. Niepotrzebnie to robił, bo wszystko było w 
porządku. Całkowicie w porządku! — wymachał ręką Nat i dosunął silnikom gazu.
Chłopcy z obsługi naziemnej podnieśli kciuki do góry: good luck! Jednemu pęd powietrza zdmuchnął czapkę 
z głowy i zaniósł ją pod kołującą po perimetrze eskadrę Franka Denisona. Czapka wprasowała się w bieżniki 
koła samolotu Franka i obracając się wraz z kołem wywijała śmiesznie wystającym daszkiem. Dobry znak 
czy zły? Frank ma dużo szczęścia. W ostatnich miesiącach stracił tylko dwie załogi — dokładnie tyle co 
zębów w pewnej głupiej sprawie z Edem Orlowskym. Sprawa była rzeczywiście głupia i niewarta funta 
kłaków: poszło o Betsy, tę fryzjerską piękność z Norwich. .Normalnie w Stanach nikt by za tego pudla nie 
dał więcej, jak kolację w drugorzędnej restauracji. Ale tu nie Stany i w ogóle nic w tej cholernej Anglii nie 
jest normalne. Więc kiedy pokazali się z rozkwaszonymi nosami, rozstanie, przy ich temperamentach, stało 
się nieuniknione. Ciekawa rzecz z tą dwójką: na lotnisku, w messie nie znają się. Jadąc do miasta, wracając, 
nie wsiądą do tego samego autobusu. Ale kiedy maszyna Eda nie wróciła pewnego razu na czas, Frank nie 
wyszedł z operation, dopóki Coastal Command nie zameldowała o wyłowieniu jego załogi zdrowej i całej. A 
potem znowu przestał dla niego istnieć.
Kobiety wywierają wpływ na mężczyzn, często destrukcyjny. Sprawa humorów Clema z okresu przełomu 
roku wyklarowała się podczas jego urlopu w domu, choć wcale nie na korzyć: wrócił z obrączką na palcu i 
od tego czasu liczy misje, jakie mu zostały do przejścia do jakiejś służby na lądzie. Liczy po cichu, lecz roz-
terka wyłazi z niego jak szydło z worka. Nie jest to dobre dla Cierna. Mężczyźni w mundurach powinni być 
wolni. Kobieta to śmierć ich niefrasobliwości, tak niezbędnej w walce. Dwadzieścia pięć misji bojowych. 
Dwadzieścia pięć zagrywek va banque całym sobą. Dwadzieścia pięć zawieszeń na znaku zapytania. Tylko 
dwadzieścia pięć, a potem... darlimg, cały świat twój! Ciem naturalnie jest Clemem. „Mówisz, że to już moja 
dziewiętnasta kolejka? Popatrz, popatrz, jak to zleciało; będzie nam tego cholernie brak, nie sądzisz?”
Nikogo na ten ton nie nabierze, bo widać z daleka, że zamieszkała w nim baba. Bo się zatracił i nie widzi, że 
kiedy to omamienie, ta fascynacja, jaką one zaczarowują człowieka, ślepota, jaką mu zadają, opadnie, ujrzy 
w niej tylko dupę, a on sam obudzi się piecuchem. Ciem, jak się z tego nie wygrzebie, będzie przegrany. 
Przegrany jest każdy, kto zaczyna liczyć. Dwadzieścia pięć to duża liczba dla rachmistrzów opętanych babą 
— powiedział mu w oczy Ben i chyba źle zrobił, bo Ciem odciął się od wszystkich jeszcze bardziej. Jest to 
skutek poważnego brania kobiety. Chcesz zachować lekkość w sobie, gwizdać na świat, kochaj, lecz nie 
zakochuj się. Bierz rozkosz, dawaj rozkosz. Sto za sto — doskonała wymiana, i kwita. „Rozkosz jako 
filozofia życia została wyklęta przez Kościół, ponieważ okazała się niebezpieczną konkurentką. Epikureizm, 
hedonizm, arystypizm, lukrecjonizm — Ben jest cholernie oczytany — uznające rozkosz za najwyższe dobro 
zrodzone zostały z Diabła, powiedział Kościół, i dlatego zepchnął ją w ciemność. Ale Amerykanie są 
wolnymi ludźmi i nie muszą słuchać tych bredni”. Tak twierdzi Ben i tak postępuje. Przyjemnie jest patrzeć 
na tego przystojniaka z Beverly Hills, który latanie z bombami przełożył nad pulchne sikoreczki z Twentieth 
Century Fox. Bardzo przyjemnie. To samo, co z Clemem, dzieje się z Natem, tyle że w inną stronę. Chłopak 
nie rozumie, że pewnych rzeczy nie da się odłożyć na później, bez szkody dla zdrowia. Nat powinien to 
zrobić. Dwadzieścia lat to najwyższa pora. Zrobić, dopóki chodzi po ziemi. Bo chodzić po ziemi to naprawdę 
cudowna rzecz!
Liberator Gerkina nabierał prędkości na runwayu, jego miejsce na linii startu zajął Clem Coval, w tyle za 
nim kołowały pozostałe maszyny eskadry. Była dziewiąta zero cztery, jak Coval usłyszał z wieży kontrolnej:
— Bungay do Blue Bird Two, możesz startować, out!
Mechanik siedzący między pilotami skinął głową: wszystko w porządku, Ciem. Tym samym ruchem 
potwierdził to strzelec pokładowy Sonny Diamond, przycupnięty za ich plecami. Sonny podczas startu nigdy 
nie usiedział w swoim gnieździe na górze; najlepszy pokerzysta eskadry nie może w tak ważnej chwili być 
biernym kibicem. Dziesiątki zegarków nie zegarków na tablicy rozdzielczej, strzałek drgających raz w tę, raz 
w tamtą stronę, pnących się po słupku, to opadających, wymagało jego oka. Maszyna nie mogła wystartować 
bez jego sakramentalnego: „Off we go, Ciem!” Bez tego ta ciężka krowa, miast rozgalopować się jak 
szalona, zagłuszyć rykiem całe Bungay, przerazić swą mocą tę wyspę i strzelić świecą w niebo, może 
wywinęłaby kozła poza progiem runwayu, jak zrobiły to już inne maszyny. Nie, Sonny musiał dopilnować 
tańca tych nerwowych instrumencików, wsłuchać się w rytm cylindrów, czy aby grają jak należy, odliczyć 
jardy ubywającego betonu pod pneumatykami i wpatrywać się w szybko, coraz szybciej zbliżającą się 
zieloność, tę śmierć dla zbyt ociężałych sztuk, i kiedy wszystkim na świecie zdawałoby się, że fajerwerk jest 
nieuchronny, syknąć Clemowi w ucho: „I-i-i... hop!”
Okutany w kominiarkę, zaciśnięty na grdyce laryngofonem, zamieniony w czujnik rejestrujący z największą 
uwagą wstrząsy przenoszone przez podwozie na tę rozpędzoną bombę, Ciem i tak tego nie słyszał. Ale to 
nieważne, nie potrzebował słyszeć. Nie z powodu ryku tych pięciu tysięcy koni, jakiego by nie przekrzyczał 
Pan objawiający się Mojżeszowi na górze Synaj: ważny był jego, Sonnyego, pokerowy spokój, pewność 
wygranej jeszcze przed rozdaniem kart przenoszona na ręce i oczy Cierna — to się liczyło.
— Off we go, Ciem!
Sonny przymknął swoje tygrysie oczy i czuł, jak Ciem zwalnia hamulce i naciska na dźwignię gazu; jak 
podcięte smoki katapultują statek z bezruchu i wyciskając z siebie flaki gnają go na łeb, na szyję po 
runwayu; jak tuż przed tą zielonością, na ostatnich calach betonu Ciem bierze wolant na siebie i jednym 
ruchem uspokaja drżenia; jak potem charczy w interphonie: — Podwozie!, jak klapy trzaskają o podbrzusze, 
statek kładzie się na lewy płat i zataczając łagodny krąg nad lotniskiem wzbija się w górę już uwolniony od 
praw Ziemi, nie podlegający jej mocom, nie bojący się więcej jej upiorów; jak rozwija skrzydła w swoim 
żywiole, pnie się wyżej i wyżej, a on czarny Sonny z Alabamy, spogląda w dół i jak niewolnik, co zerwał 
łańcuchy, woła: „Hej ty, ważniacka!” Odtąd jego obecność za plecami Cierna nie była już potrzebna. Dalej 
następowało nastawianie mocy wznoszenia, dopalanie papierosów, zapinanie masek tlenowych, 
sentymentalne, nowicjuszy, zerkanie w dół i — jak już dwadzieścia przeklętych razy, od początku do 
zasranego końca to samo.
Pobiegł na górę do swej wieży strzeleckiej, wyciągnął nogi na bębny z amunicją i robiąc znak krzyża 
amuletem szczęścia na enkaemie, na czole, ustach, piersi, brzuchu za każdym razem powtarzał: God bless 
me! God bless me! God bless me!


Blue Bird One Gerkina, zataczając kręgi nad lotniskiem, nabierał wysokości. W tyle za nim wzbijały się po 
tym samym torze liberatory Cierna Covala, Eda Orlowsky’ego, Peta Suvorova, Mela Dunbara, Jean 
Lautreca; z rozbiegu urywał się Boeing Bena Hagerty’ego. Cała eskadra znalazła się w powietrzu. Runway, 
baraki mieszkalne, kwadratowa buda z operation z przylegającą messą, wieża kontrolna i kręte pasmo bystrej 
Wavney — podobno przed postawieniem lotniska bardzo rybnej, tak mówią miejscowi farmerzy — stawały 
się coraz mniejsze. Ten płaski prostokąt nieco na wschód od lustrzanych szyb wieży kontrolnej to kantyna, a 
strzelisty ostrobok, już za perimetrem lotniska, to kościółek siedem razy starszy od historii Stanów.
Na dole pozostawało Bungay. Ze swoimi bielonymi domami krytymi trzciną jak za dawnych czasów albo 
klinkierową dachówką z idealnie płaskimi polami pomalowanymi młodą lawendą, koniczyną i trawą. Pola te 
w tym roku ani chyba w przyszłym jeszcze nie wydadzą owoców, nie będą karmić ludzi, bo płaskość 
brzucha tej ziemi, ciągnąca się nieprzerwanie do walijskich i szkockich gór, poszatkowana została 
betonowymi pasami startowy mi, drogami dojazdowymi, zasiedlona blaszanymi barakami, składowiskami 
bomb, paliwa, tysiącami bombowców. Malejące figury zastygłe w bezruchu na podwórzach i polach z 
zadartymi w górę głowami to mieszkańcy tej ziemi. Złamana figura na stopniach kościółka to wikary 
modlący się o szczęśliwy powrót załóg, o zbawienie wieczne dla tych, co nie wrócą, o rozgrzeszenie za 
śmierć, którą dzisiaj zrzucą na tysiące domostw wroga, jednakowo miłych Bogu jak cały rodzaj ludzki. Ten 
placek pacnięty na progu jednego z biało-czerwonych klocków mieniących się w słońcu, nie figura a placek, 
to stary Bullock, już półgłuchy i ślepawy, który podczas startu eskadry gotuje się na śmierć. Siedemdziesiąt 
lat temu pokazała się niedaleko Bungay pierwsza lokomotywa parowa. „To jest znak — orzekł wtedy 
proroczo Bullock. — Dany przez Pana o zbliżaniu się Sądu Ostatecznego. Zaś teraz te smoki latające...” Ho, 
ho, Bullock woli siedzieć jak trusia i nie podnosić głowy. Nie brak tam również figurek klnących tę masę 
latającego dynamitu, zakłócającego ich poranną cup of tea i popołudniową drzemkę, jak i serc gotowych 
przestać bić, jeśliby tym mogły uchronić od złego chłopców w samolotach.
Kropeczka przed prostokątem, wyróżniającym się spośród mundurowej jednakowości baraków, to czarna 
kantyniarka Scarlet. Jest to jej stały punkt obserwacyjny podczas startu eskadry, niezmienny jak bieguny 
Ziemi. Kiedy nadejdzie czas powrotu, Scarlet przeniesie się do sali operation i będzie siedzieć na wprost 
tablicy z nazwiskami załóg, dopóki oficer dyżurny nie powie: — Sorry, Scar, to już wszystko. — Potem 
zacznie kolędować po barakach z butelką czegoś mocnego. Wołając od drzwi: — Cześć, wymoczki! Nie 
było was ledwie parę godzin, a wyglądacie jak nie wiadomo co! — wymyślać będzie chłopakom. Ale w 
sercu ma coś innego. Jadąc z nim kiedyś do miasta, monologowała: — Rozumiem facetów, którzy dali się w 
to wciągnąć, chociaż nie musieli, bo rozumiem marzycieli. Oglądając to w kinie — rzecz jest cholernie 
fotogeniczna — może omamić. Ale po tej stronie wody, kiedy się ją tyle razy już przepłynęło...” Kobiety 
mają przeczucie. Wy drwicie sobie z tego, nie wiedząc, jak rzadko się mylimy. Jim — wczepiła się w niego 
— twoja eskadra ma strasznego pecha, a ty... Na ciebie czatuje coś złego, ja to czuję i błagam, usłuchaj 
twego starego!
Wtedy on, człowiek z rasistowskiego establishmentu Środkowego Południa, przygarnął ją do siebie jak 
najdroższą kobietę, ręka sama, bez uzgodnienia tego z myślami przywarła do jej piersi, z niej — kierowana 
mocą niezależną od jego woli — zsunęła się po uległym brzuchu do ukrytej w głębinie włosów gorącej 
wilgoci. Najwyższym wysiłkiem woli cofnął rękę i w szamotaninie skłóconych myśli powrócili na lotnisko. 
Ona, że przegrała, bo wzgardzona przez kolor skóry; on, że zrobił dwa kroki za dużo i jeden za mało, bo 
stamtąd, gdzie był, nie ma już odwrotu z żadną kobietą, a z nią szczególnie.
Następnego wieczoru odczekał na wracającą samotnie do baraku i wręczył jej — zaskoczył ją tym jeszcze 
bardziej niż w samochodzie — bukiet najpiękniejszych róż świata. Nie mówiąc nic specjalnego, nie 
tłumacząc się z niczego odprowadził ją pod drzwi i na pożegnanie ucałował jej ręce.
A jeszcze przedtem wpisał do swego osobistego pamiętnika:
„Kiedy ta upiorna rzecz się skończy, jest moją wolą, aby wypłacono anonimowo sto tysięcy dolarów Miss 
Scarlett O’Hara, kantyniarce z mojej eskadry.


Do zobaczenia za osiem godzin, Bungay!”
Po osiągnięciu nakazanej wysokości Coval wyregulował prędkość i nastawił dźwignię gazu na moc 
przelotową. Wielkie silniki bombowca pracowały równomiernie pozostawiając za sobą błękitne smugi 
spalin. W całym polu widzenia, jak okiem sięgnąć, na lewo i prawo płynęły na różnych wysokościach setki 
czteromotorowych Liberatorów i Boeingów. Dziesięć tysięcy stóp niżej uciekały do tyłu przycupnięte na 
nierównym brzegu wyspy siatki Great Yarmouth i Lawestoft; eskadra wyleciała nad morze.
W intercomie zgłosiły się wieże strzeleckie. — Kapitanie, możemy? — Przestrzeń pod samolotem była 
wolna. Na błękitnozielonkawej gładkiej płachcie morza nie rysował się ślad żadnego statku. Coval pozwolił 
na przestrzelanie broni pokładowej, próba taka dobrze działa na nerwy.
— Blue Bird leader do eskadry! — odezwał się w minutę później Gerkin. — Zbliżamy się do punktu 
koncentracji, uwaga!
— Kończyć zabawę — rozkazał Coval i zameldował się w swojej kolejności.
Postrzępiony brzeg wyspy pozostał w tyle wraz z ostatnimi cumulusami, wiszącymi na niższych 
wysokościach, przed formacją rozsypała się czystość wypełniona oślepiającą kulą słońca. Z zachodu, 
północy i południa, z setek lotnisk zlatywały się na koncentrację związki bombowców. Eskadrami tworzyły 
kliny, skrzydłami szachownice, grupami — nieprzejrzane stada konstrukcji podobnych do przedpotopowych 
gadów płynących w powietrzu. O godzinie dziesiątej dowódca formacji, generał Cummings, podał ostatni 
rozkaz przed ciszą radiową. Dwa tysiące dwieście czteromotorowych olbrzymów zasnuwało niebo 
mlecznymi smugami skondensowanego powietrza — obraz, jakiego świat jeszcze nie widział. Nieprawdopo-
dobne, aby stworzony rękami człowieka. Poruszający się na bezkresnym płótnie przestworzy, wstrząsający 
Niebem i Ziemią. Żywy obraz nieograniczoności geniuszu ludzkiego. Chwała człowieczego rozumu, 
wielkości, odwagi. I szaleństwa. Pół godziny później czołówkę formacji minęły związki szybkich 
myśliwców, chwilę po nich zamigotała odblaskami słońca chmara dwukadłubowych Lightningów lecących 
przeciwko lotniskom na Wyspach Fryzyjskich; za nimi pognała część osłony myśliwskiej.
Rick McCrocklin wrócił z przeglądu komory bombowej — swego miejsca działania nad celem. Rzędy bomb 
burzących przekładane bombami zapalającymi czekały na naciśnięcie zwalniacza. Do chwili nawiązania 
kontaktu z myśliwcami wroga będzie siedział przy swoim pulpicie, kołatał po strzelcach pokładowych, 
nudzących się tak samo jak on, i myśleć będzie. O różnych sprawach.
Nawigator jest figurą w załodze dopiero, gdy maszyna dostanie w nos i zdana na własne siły, musi szukać 
drogi do domu. Podczas lotu w formacji może notować w logu rozkazy, wpisywać swoje obserwacje, może 
kiwać palcem w bucie, myśleć o dziewczynie, o rozróbie z kolegami; lecąc za jasnego dnia w takiej masie 
nic innego nie pozostaje mu do roboty. Linia przeciągnięta na mapie biegła dwanaście minut na północ od 
Helgolandu. Oznacza to, że formacja wejdzie w ląd pomiędzy Bremą a Hamburgiem. Rick znał to 
hanzeatyckie miasteczko. Poznał je w najgorętszym dniu swego życia. Włączył mały odbiornik radiowy.
Hamburg ostrzegał:
„Achtung, Achtung! Achtung, Achtung!” — wołał matowy głos speakera. Rick przekręcił gałką na Kolonię: 
„Wielkie formacje amerykańskich bandytów powietrznych, nadlatujące z kierunku Brukseli...” Luksemburg, 
Hanower, Kolonia, Diisseldorf, Frankfurt nad Menem, Monachium wywoływały to samo, co Hamburg; 
Norymberga popędzała mieszkańców do szukania ratunku w schronach przeciwlotniczych, jakiej stacji nie 
dotknął, zewsząd wołano „Achtung!” — 8 Armia godnie obchodzi urodziny tego skurwysyna! Przejechał 
gałką na Paryż. „Parle moi d’amour...” — popłynęło z głośnika. Ach, Paryż! — uśmiechnął się Rick — cała 
przeklęta Europa „Achtung!”, a Paryż o miłości. Jakie to wszystko nie w tę stronę: Hitler chce władać 
światem. Japończycy pragną władać światem. Amerykanie, Anglicy, Rosjanie chcą władać światem. A 
gówno im. Światem powinni władać paryżanie!


Tak roztańczonego ciała nie widziano jeszcze w Mobile: szyja długa jak u żyrafy owinięta wieńcem 
kruczych wyprostowanych włosów, piersi — widząc ją, tylko z tyłu, Soniny wyobrażał sobie te szpikulce 
dziurawiące na wylot mosiężną blachę lady, biodra — tych wyobrażać sobie nie potrzebował: dwie półkule 
wyklepane z czarnego marmuru, posadzone na stołku barowym, wypinały się prowokacyjnie spod sukna 
spódnicy w ślepia tej całej zafascynowanej hołoty. Zerwać z nich tę zasłonkę, położyć między nie rękę i 
jechać po tym torze niżej i niżej...
— Wypijemy, miodziku? Stawiam ja, Sonny!
A ciało wzgardliwie, nie zaszczycając go spojrzeniem:
— Spieprzaj, szczylu! Po prostu spieprzaj — powiedziano! I szczylu...
Normalnie Sonny pokazałby właścicielce ciała, z kim ma przyjemność. Ale z nią nic nie było normalne od 
samego początku. Nienormalna była jej obecność w spelunie Długiego Dyla, gdzie drobne rachunki 
regulowano nożem, jej zapatrzenie w pół tuzina opróżnionych dwuuncjówek, jej nieobecność w tym 
królewskim ciele; całkowicie zwariowany był dalszy ciąg tej nocy: rzuciła na ladę duży papierek i nie biorąc 
reszty wykołysała się na ulicę mając w swej — Chryste, jakiej! — dupci ćmy skradające się za nią, nie 
bacząc na śmierdzieli węszących za jej torebką. Idąc w ten sposób dotarła do portu i tam najnormalniej w 
świecie dała nura w ciemną toń. Taki był początek z Haną.
Są kobiety warte wszystkiego za jedną noc. Ale kiedy się ją przeżyje, uciekać od nich trzeba na kraj świata. 
Są kobiety, przed którymi nie ma schronienia. Te są warte więcej niż życie. 
She is the hot, hot Hana 
From Alabama,
She is the sweetest thing in town. 
She’s done it last night 
And the night before, Because... 

— Hej, Sonny, przestań wyć! — włączył się w interphone głos Covala.
Clem ma dzisiaj swój słaby dzień, Sonny dałby za to głowę. Gdy się z kimś przerobi dwadzieścia kolejek, 
zna się go jak siebie. Nat jest również nie w formie; ten intelligence niepotrzebnie miał dzisiaj taką uroczystą 
minę, niektórzy słabo to znoszą. Tego przyjemniaczka warto by raz zabrać na taką rundkę i pokazać mu na 
żywo, jak wygląda jego: „...na interesującym was kursie możecie spotkać się z..” i to jego wypolerowane na 
glanc: „thank you and good luck!” — facet ma nerw! Dwadzieścia razy to samo do tyłu siedział w tej 
blaszance Ciem i Don Drennan; Rick i pozostali z załogi doszli później. Ciem siedział w fotelu co-pilota, 
Don żył tym samym, co dziś: kompresją, zasilaniem, smarowaniem — tymi rzeczami. Z chłopców, którzy 
zaczynali wówczas w eskadrze, pozostał Jim i... właściwie nikt więcej: Een, Pet, Mel i Jean przybyli później, 
Ed wskoczył w miejsce po Sunderlandach, ostatni dołączył Nat Dużo się w tym czasie zmieniło. Jedni ubyli, 
inni przybyli, normalna rzecz na wojnie.
Ale to wszystko nic. Wczoraj Don Drennan swoją niedźwiedzią łapą pacnął w mieście konstabla. Anglicy, 
jak ten pacnięty przyjdzie do siebie, nie mogą go nie odnaleźć, bo drugiego takiego jak Don nie ma na 
lotniskach wokół Norwich. Będzie zabawa!
Osłonie myśliwskiej pozostało paliwa tylko na drogę powrotną; „good luck” wykołysała skrzydłami i 
zawróciła do baz. Odtąd bombowce będą zdane na własne siły. Na południowy wschód od czoła formacji 
walczyły YB-40 — te zbrojownie latające, które ze względu na mniejszą prędkość wystartowały wcześniej. 
Z widocznej już linii lądu, baterie zenitówek otworzyły ogień zaporowy. Prawe skrzydło formacji zbliżało 
się do szerokiego ujścia Wezery z płonącą Bremą, lewe — do zasnutego płomieniami Hamburga, obydwa 
miasta atakowane były ubiegłej nocy przez Lotnictwo Królewskie. Był to dwunasty masowy — po więcej 
niż tysiąc bombowców na raz — atak na te miasta. Wyglądały z tej wysokości jak gigantyczne, ziejące 
ogniem i lawą wulkany. Eskadry wydusiły z silników najwyższy pułap. Jeszcze minuta i... ląd. Pięćset mil 
— cała wieczność lądu, artylerii i messów. Z czoła formacji doszła plątanina angielskich i niemieckich 
komend. Rozpoczęło się!


Gerkin sprawdził stan maszyn. Blue Bird Two Covala, Three — Nata Bedforda, Four — Eda Orlowsky’ego, 
Five — Peta Suvorova, Six — Mela Dunbara, Seven — Jean Lautreca wzięły strefę ognia zaporowego 
artylerii bez uszkodzeń; Blue Bird Eight, Hagerty’ego, który musiał pokluczyć między pękającymi granatami 
i został trochę w tyle, zgłosił „drobne kłopoty z tlenem” — nic poważnego, uspokoił go Ben astmatycznym 
głosem, jak podczas tych kłopotów bywa, i dociągnął do eskadry. Cała grupa nie miała tyle szczęścia: jedna 
z maszyn 562 eskadry lecącej w zbyt ścisłym klinie, trafiona w zbiorniki paliwa, eksplodowała i pociągnęła 
za sobą dwie inne. Nie zostawili sobie miejsca na manewr, i stało się. Ogień poza zaporą zmalał, grupy 
przetasowały się w szyk obronny i uformowały romby.
Odstępy między samolotami zmalały. Blue Bird Two Covala zajął pozycję za Gerkinem, w tyle za, sobą miał 
Suvorova, poniżej Lautreca; pozostałe maszyny eskadry ryglowały dostęp do środka szyku. Somny, siedzący 
w wieży strzeleckiej nad kabiną pilota, ponad grzbietem samolotu, miał niczym nie ograniczone pole 
obserwacyjne. Gdyby to była wycieczka krajoznawcza, mógłby zabawiać się w cicerone i mówić:
Jak okiem sięgnąć, proszę państwa, widzimy samoloty, samoloty, samoloty, samoloty, samoloty, samoloty, 
samoloty, samoloty, samoloty nad nami, pod nami, ze wszystkich stron samoloty. Te obłoczki prychające 
czerwienią to kwiaty rzucane nam pod stopy przez niegościnnych gospodarzy tej ziemi, a otchłań jasności 
wysoko nad naszymi głowami, ten otwarty piec martenowski, wlewający się nam w oczy, to jaskinia, 
siedlisko bandytów. Ale proszę się nie obawiać i zachować spokój, bo to w tej chwili najważniejsze. Słyszę 
pytania, co się stanie z pasażerami, którzy pośród tego kwiecia muszą wysiadać? Trzy palce na serce, że 
nikomu nie grozi pozostanie w powietrzu na zawsze... Są jeszcze pytania?... Nie ma?... Wobec tego 
przechodzę do szczegółów technicznych naszej karawany. Otóż każdy pojazd uzbrojony jest w trzynaście 
półcalowych enkaemów plujących po tysiąc dwieście pocisków na minutę. Jeśli kto wątpi w siłę naszej 
obrony, niech sobie pomnoży trzynaście razy tysiąc dwieście razy pięćdziesiąt, bo tyle pojazdów liczy nasza 
część karawany, a poczuje się pewniej. Idę dalej: Od tej chwili aż do celu podróży, i całą drogę powrotną, 
poruszać się będziemy zwartą pięścią, jeżem — fachowcy nazywają ten szyk rombem. Żeby się dostać do 
jego wnętrza, trzeba przesmyknąć się przez system wielowarstwowego ognia zaporowego z ponad pięciuset 
enkaemów, w jakie nasz romb jest uzbrojony, a to niełatwa sztuka. Niech więc pasażerowie odbywający 
swój dziewiczy rejs nabiorą ufności do siebie i w swoich doświadczonych kolegów. Co proszę? Co dzieje się 
z dolnopłatem B-17G? Tym nie nadążającym za karawaną?
Jest to pojazd porucznika Bena Hagerty, początkującego artysty filmowego, absolwenta Main University, 
syna Beniamina Hagerty z Austin, Texas, tego potentata naftowego. Dlaczego nie nadąża? Hm...
— Ben, jak państwo słyszeli, zgłosił kłopoty z dopływem tlenu, stąd ten astmatyczny głos. Kłopoty te 
powinien szybko usunąć, bo pojazdy nasze wyposażone są — oprócz systemu centralnego — w butle 
zapasowe. Ale on również nie nadąża za nami, a oznacza to, jak się na tym znam, nawalankę jego 
zaprzęgów; wyobrażam sobie, jak jego mechanik teraz dwoi się i troi. Gdybym był na miejscu Bena, 
wziąłbym ogon pod siebie i pruł do stajni, dopóki z otchłani jasności nad nami nie wyskoczą bandyci. Ale on 
tego nie zrobi. Zrobiłby to każdy inny, on jednak będzie ciągnął dalej, bo na zwinięcie żagli nie pozwoli mu 
jego teksaski fason. Kurewski fason! Stawiam wniosek do dowództwa armii. Upraszam się o ucho prezy-
denta Stanów Zjednoczonych. Odwołuję się do gubernatora mego stanu, tego sukinsyna-rasisty, o poparcie 
mego wniosku odnoszącego się głównie do białych, a więc jego wyborców, zabraniającego kierowania się w 
powietrzu fasonem. Nie bądź głupi, Ben! Zostaw to kombinatorom, co tę rzecz namotali, a teraz załatwiają ją 
naszymi rękami; tu nie ma miejsca na twój fason. Zawracaj! Zaczynasz odstawać od szyku. Niedługo 
pozostaniesz jak ten palec, a wtedy...
— Zostawmy czarnowidztwo, bo oto kończą obrzucać nas kwiatkami, trasa staje się czysta — za czysta, aby 
była prawdziwa, trzydzieści tysięcy stóp pod nami rozpościera się... Gwiżdżmy na koloryt tej pieprzonej 
ziemi i uwagę skupmy na rozżarzonej kuli nad naszymi głowami, skąd lada sekunda...
— Już są! Te dwa messerschmitty BS 109 G pikujące na prawe skrzydło szyku możemy sobie darować, to 
dywersja. Markują atak, żeby oczy nasze ściągnąć na siebie — stary kawał. Ich taktyka jest wciąż taka sama: 
dywersanci z odsłonecznej, atak trójkami z jądra słońca, i tak wkoło; jest to mniej straszne niż wygląda, bo 
jak długo trzymamy się kupy, tworzymy zamknięty ze wszystkich stron warowny fort, latającą karuzelę, do 
wnętrza której niełatwo się dorwać. Mówię to w związku z Benem, który nie usłuchał rady Jima i nie 
zawrócił jak Nat. Powinien był zawracać. Zmontować z innymi uszkodzonymi maszynami obronę i kursem 
zachodnim — przez Holandię, Belgię byłby w dwie godziny w Bungay. Mógłby również tą samą drogą — 
na północ i morzem, ale przy niesprawnym silnikach grozi mu wodowanie, a tego nie życzę najgorszemu 
wrogowi. Tak więc pozostaje nam straszna rzecz: zostawić go swemu losowi. Patrzeć, jak dobywa resztek 
sił. Jak wiedząc, co go czeka, nie zawraca, bo może kiedyś w przyszłości tata, mama, znajomi, jakaś dupa, na 
którą akurat nie zaskoczył, spojrzeliby na niego krzywo, plunęli mu w oczy, że kiedy inni... Świadomość 
potwór. Najgorszy z punktów odniesienia. Noszący w zarodku śmierć jedynego, co niezastąpione. Ja, Sonny 
Diamond z Mobile, Alabama, najczarniejszego ze stanów Ameryki, stanu — macochy dla swoich czarnych 
dzieci protestuję przeciwko samopoświęceniu w imię fasonu. Potępiam je jako formę żerowania cwaniaków 
na szlachetnych, niegodną takiego faceta jak ty. Zawracaj! Czekają na ciebie piękne kobiety, epikureizm, 
hedonizm, artystypizm, o których nam prawiłeś. A kiedy wystawisz swoją kandydaturę na prezydenta, 
zmobilizuję wszystkich czarnych, aby głosowali na ciebie.
— Może mnie ktoś spytać, co wobec tego robię w tym autobusie? Odpowiadam: Siedzę sobie przy tej 
maszynce i pukam, bo dobrze mi za to płacą. Może mnie ktoś spyta o moje racje, te wyższe. Odpowiem: My, 
czarni, z bogobojnej i moralizatorskiej Ameryki, ludzie traktowani w rodzinnym kraju jak podludzie, 
obywatele bez praw obywatelskich mamy w dupie tę wojnę, która nie jest wojną o nasze prawa. Jeśli padnie 
pytanie, dlaczego w tym układzie nie dam nogi, odpowiem: Bo po raz pierwszy w życiu czuję się równym 
człowiekiem. Bo biali, wyrwani z domowych warunków, okazują się fantastycznymi chłopakami, traktują 
mnie jak jednego ze swoich, polegają na mnie, są moimi kumplami. A my, czarni, nie zostawiamy kumpli w 
potrzebie. Dlatego jeszcze raz błagam cię, Ben, zawracaj. Ben!... — Boże drogi, patrz na tego wariata! 
Uciekaj, Ben! W prawo!!!


Jak to się stało?
Jeden z silników wysiadł Benowi na zaporze artyleryjskiej przy wchodzeniu w ląd. Ale B-17G może z 
powodzeniem utrzymać prędkość przelotową formacji na trzech silnikach, nawet na dwóch doleci do celu i 
wróci, przy zwolnionej prędkości naturalnie. Ben panował nad sytuacją — tak mówił: „Paliwo odcięte od 
uszkodzonego, ciśnienie okay, smarowanie... Nie martwcie się nami! Tyle bardziej kulawych krów wlecze 
się do celu, a poza tym — śmiał się — inteligentniak spisał Jagdluftwaffe już na straty...” I naraz stało się. 
Jakiś Focke-Wulff sunący w płomieniach — tylko przyglądać się, jak wali pochodnią ku ziemi — naraz 
poderwał maszynę i samobójczym rzutem staranował go.
W przekładańcu samolotów nadlatujących nad cel, zawracających, lecących na różnych wysokościach 
szybowały w krater Berlina szczątki obydwu maszyn. Żołądek podszedł Covalovi do gardła. Mógłby 
krzyczeć, plunąć w twarz Boga, który się na to zgadza, strzelić sobie w łeb. Odwrócił głowę, aby jego drugi i 
Drennan tego nie zauważyli. Jeszcze w uszach miał głuchy jęk Jima i rozkaz rozluźnienia szyku — 
konieczne w tym piekielnym ogniu artyleryjskim, gdy nagle dwie eksplozje, jedna po drugiej, wstrząsnęły 
jego samolotem.
Kabinę wypełniało lodowate powietrze i smród prochu, w uszach dzwonił huk wybuchu; twarz, ręce, 
kombinezon oblepiła błyskawicznie marznąca packa... Półprzytomny wydźwignął się z powrotem na fotel, 
przycisnął zerwaną maskę tlenową, zaciski laryngofonu.
— Jeszcze nie wiem, Leader... Oberwaliśmy... Cholernie mocno... — odpowiedział oszołomiony na pytania 
o stan załogi i maszyny.
A więc kropnęło między lewe silniki, w kabinę i chyba w wieżę Sonny’ego — uprzytomnił sobie, co się 
stało. — Mnie wyrwało z pasów, cholernie kropnęło. Czy jestem cały?
Spojrzał machinalnie w prawo, gdzie siedzi jego drugi — gdzie siedział... A za plecami w chwili eksplozji 
stał Drennan... Zacisnął szczęki, żeby nie zwymiotować w bezgłową kukłę czerwonego mięsa wciśniętą w 
żelastwo fotela... — Wyrzucaj bomby, Rick — krzyknął histerycznie w interphone. — Bomby i zobacz, co z 
Sonnym! Drennan!... Don!...
Z rozerwanego kołnierza skrajnego lewego silnika wyzierały strzaskane cylindry, drugi z bliźniaków dusił 
się czarnym dymem. Koniec! Jeszcze sekunda, dwie... Od tablicy rozdzielczej z wyłącznikiem dopływu 
paliwa dzieliło go piętnaście cali — tylko podniesienie dłoni, ale nie był w stanie oderwać rąk od wolanta: w 
system łączności między mózgiem a rękami wdarł się klin. Nie do wyrwania. Sekunda, dwie... Może tylko 
pół... — goniły porażone myśli.
— Odcinaj paliwo! — usłyszał za sobą. — Paliwo, iskrowniki, kładź statek na prawe skrzydło!
To nie był głos Drennana, to był on sam. To jego wielkie łapy wyszarpywały z fotela zastygły wór mięsa, 
odcinały dopływ paliwa, wyłączały iskrowniki, pchały wolant w prawo. To flegmatyczny Don, Don — 
popychadło zaprowadzał porządek w jego sparaliżowanym mózgu. A więc Don żyje! Maszyna drgnęła do 
góry — bomby poszły. A więc interphone działa! Wieża z Sonnym... W Wiscounsin jest teraz wiosna... To 
później. Jeśli układ zasilania nie został uszkodzony... Jeśli ogień nie przedostanie się do zbiorników... Jeśli...
Tu — Drennan stukał paluchem w opadający słupek ciśnienia — mieści się serce maszyny. Co-pilot, Sonny, 
Mounthill — tym nic już nie pomoże; tylko tu — pukał w szkło. Nie ma w tej chwili na śmiecie nic 
ważniejszego od tej dźwigienki, co ma zablokować iskrze drogę z zacierającego się silnika do zbiorników 
paliwa, ruchu opadającej strzałki wysokościomierza, skoku pracujących śmigieł, smarowania, od tego 
kurewskiego dymu. Jeżeli z tego czarnego świństwa nie strzeli iskra... Boże, miej w swej ppiece te dwa 
cygara. Jeżeli... To morze płomieni, ten kipiący wulkan pod nami... Tak, Panie, to nasza robota, ale przecież 
Ty wiesz najlepiej. A za pięć miesięcy żona Cierna... — O Boże Miłosierny! — Drennan zagryzł wargi do 
krwi, jak drugi silnik, po sekundzie bezdymnego zastanowienia, rozbłysnął czystym ogniem i wraz z płatem 
oderwał się od kadłuba. Śmiertelnie okaleczony bombowiec położył się gwałtownie dziobem w dół. Drennan 
objął Cierna swym potężnym ramieniem, i tak spleceni ze sobą, z wytrzeszczonymi z przerażenia oczami, 
poszybowali piką w paszczę płonącego miasta.


W Kwaterze Głównej 8 US Air Force Army obliczano na gorąco wyniki ataku na Berlin. Według 
dotychczasowych meldunków z grup, sto maszyn należy uznać za stracone na pewno, około dwudziestu 
uszkodzonych znajduje się jeszcze w powietrzu. Zakładając powrót do baz połowy z nich, oznacza to stratę 
mniej więcej stu dziesięciu maszyn.
Szef Sztabu Operacyjnego generał Holt pogratulował sukcesu dowódcy, generałowi Doolittle. Z 
wojskowego punktu widzenia sukces niewątpliwy. Posiadający głęboką wymowę polityczną: nie ma celów 
nieosiągalnych dla sił powietrznych Stanów Zjednoczonych! Prasa potraktuje to oczywiście z innego punktu 
widzenia. Nie będzie to strategia, polityka, sto dziesięć samolotów, ale strata tysiąca osób personelu 
latającego. Szef Oddziału Propagandy Armii przygotowuje ripostę. Najpotężniejszy nalot w historii wojny 
lotniczej. Na centrum administracyjne i przemysłowe wroga rzucono za dnia pół miliona bomb burzących i 
milion bomb zapalających za cenę niespełna pięciu procent załóg, podczas gdy straty oddziałów lądowych w 
ataku wynoszą średnio dwadzieścia pięć procent stanu osobowego jednostek. Tak więc atak z powietrza jest 
najefektywniejszą formą walki w nowoczesnej wojnie.
Komentator wojskowy „Washington Daily Mail”, znany ze swej zaciekłej opozycji wobec polityki aliansów 
prezydenta Roosvelta, skwituje to wydarzenie inaczej.
Istotnie — napisze on — była to największa jednorazowa operacja lotnicza w historii tej wojny. Jej 
praktyczne znaczenie jest jednak znikome — zbombardowaliśmy ruiny, polityczne — żadne. Nie jest 
bowiem tajemnicą, że myśliwskie lotnictwo wroga, zaangażowane w swej masie na froncie wschodnim, nie 
jest w stanie obronić swego kraju przed takimi atakami, dla nas zaś to, że jakkolwiek byśmy jeszcze nie 
spotęgowali naszych operacji powietrznych, nie rzucimy Niemców na kolana. Osiągnąć to można jedynie 
poprzez zniszczenie ich potężnych armii lądowych, pozostawione beztrosko przez dowództwo alianckich sił 
zbrojnych Rosjanom. Skutkiem finalnym tego będzie wytworzenie się w świecie całkowicie nowej sytuacji.
Chełpimy się potęgą naszego przemysłu lotniczego. W bieżącym roku zakładamy wyprodukowanie ponad 
stu tysięcy samolotów bojowych, w przyszłym roku jeszcze więcej. Fatalniejszej polityki zbrojeniowej w 
czasie, gdy wojna wchodzi w swoją końcową fazę, nie można sobie wyobrazić. Wszystkie typy 
produkowanych obecnie samolotów dobre są na dziś. Na dziś są dobre, jutro to będzie szmelc!
Jeżeli nie chcemy popaść w tarapaty, jutro będą nam potrzebne wielkie bombowce transkontynentalne o 
globalnym zasięgu lotu i dużym udźwigu bomb. Techniczne możliwości wyprodukowania takiego samolotu 
amerykański przemysł lotniczy już ma. Prezydentowi naszemu, temu niepoprawnemu ewangeliście świata 
bezkonfliktowego, brakuje jednak politycznej wizji przyszłości. Drogo może zapłacić za to cały nasz naród”.

Oficer wywiadu grupy Breakingridge’a miał już wieści z pozostałych dywizjonów. Będąc bliżej ludzi, którzy 
tę spektakularną operację przeprowadzili, rozumiał ich jak kolega. W eskadrę Gerkina uderzył cios, już drugi 
z rzędu.
— Współczuję ci, Jim — mówił. — Grupa straciła siedem maszyn na pewno, dwie dalsze, według operation, 
znajdują się jeszcze w powietrzu. Ale nie jest najgorzej: twój Na tan Bedford, ten niezguła, miał przed 
chwilą minąć Brugię. To niedaleko od morza, nie wolno ci spisywać go jeszcze na straty.
Wśród poczty czekała na Jima koperta z załączonym wycinkiem z „Times Picayune” — z samym 
wycinkiem tylko — o party wyslanej przez panią James Walton Gerkin. Towarzysko udanej, głośnej w 
mieście. Artykuł poświęcił dużo miejsca obecności wśród gości eks-playboya, komandora Jeffa Sykesa, 
wsławionego w ochronie konwojów alianckich do Murmańska.
Przesyłka była anonimowa. Nie wysłał jej z pewnością Walt ani Airi, ani Jeff, ami sama Marion, ani nikt z 
rozsądnych ludzi. Ale ktoś ją wysłał, skoro przyszła.





WĘZEŁ

Domek był parterowy, sklecany z belek i pojedynczej cegły, bez światła, wody bieżącej, ubikacji — zwykła 
biedniacka chałupa na skraju przemysłowego miasta. Otaczało go parę metrów kwadratowych ziemi ze 
zwyrodniałymi drzewami owocowymi (ona nazywała to „sadem”), krzaki agrestu i grządki zieleniny. Stary 
był, po dziadku, ledwie trzymał się kupy — wielki tam dom! Ale ona pisała: das Haus, jak gdyby chodziło o 
coś rzeczywiście okazałego; że jeszcze w zeszły wtorek — nie w poniedziałek, niedzielę albo środę, lecz 
dokładnie wtorek, dowodziła — stał Jia swoim miejscu...
— Trzysta sześćdziesiąt... Trzysta osiemdziesiąt... Trzysta dziewięćdziesiąt pięć... — liczył wpatrzony w 
niebo celowniczy karabinu maszynowego, grenadier Fritz Falkenstand.
Obok niego siedział w rowie Emil Hradec. Obojętny na bombowce i szrapnele, zabawiający się piaskiem.
— Czterysta siedemdziesiąt... Czterysta dziewięćdziesiąt... — liczył niezmordowanie Falkenstand, rad, że 
tyle godzin siedzą w rowie i nic nie robią. — Już trzecia pięćsetka! Jeszcze nigdy ich tyle nie przeleciało! 
Herr Unteroffizier, Hradec sypie mi w cholewy piasek... Niech pam mu powie, bo nie wiem co!
„...Matki również nie ma. Stało się to w czwartą rocznicę śmierci Gerdy — pisała na pakowym papierze 
pozostała przy życiu siostra Kalksteina — tej,.którą tak haniebnie przepędziłeś ze swojej szkoły, jak gdyby ci 
tam przeszkadzała. Bo to nieprawda, co jej zarzucałeś. Przysięgała na wszystkie świętości, że z woźnym nic 
ją nie łączyło. Z woźnym na pewno nie!... Ale byłeś dla wszystkich bez serca. Dla matki też. Jeszcze z 
niedzieli na poniedziałek — na zaświadczeniu zgonu władze napisały: środa; bomby spadły godzinę przed 
północą, więc wtorek, ale z gruzów wyciągnięto ją za dnia i tak napisano — prosiła matkę we śnie o 
modlitwę za ciebie, choc byłeś dla niej takim niedobrym bratem... I synem też! Od czasu, jak opuściłeś dom, 
nie napisałeś do matki ani» jednego listu, nawet do kostki mydła toaletowego — twego jedynego prezentu, 
dołączyłeś tylko pozdrowienia. Teraz pisać do niej możesz na adres: Cmentarz Miejski, Działka Ofiar 
Nalotów Bombowych, Sektor IVc, grób zbiorowy nr 127.
Jak tak dalej pójdzie, zabiją nas wszystkich. Nie boję się śmierci — pisała drobiazgowa i nie oszczędzająca 
go siostra. — Życie zbrzydło mi, nie widzę już celu ani zresztą ratunku dla nas, więc im prędzej, tym lepiej, 
byłem tylko nie cierpiała. Ale przedtem chcę, abyś się dowiedział, że odejdę z tego świata z obrzydzeniem 
do ciebie, ty wyrodny synu i bracie!”
— Herr Unteroffizier, niech pan mu zakaże... Przestań! Hradec, bo zobaczysz!
„Jestem wyrodnym synem — Kalkstein odpowiadał w myślach siostrze — bo miałem dość matczynego 
terroru, tarzania się przed Bogiem za każdy kęs chleba, spowiedzi, chodzenia na mszę pod jej nadzorem; bo 
miałem odwagę plunąć na waszą z piekła rodem trójcę i ułożyć sobie życie według własnego widzimisię; bo 
winą za twój złamainy kręgosłup obciążasz mnie, nie matkę, która mnie, dziecko jeszcze, przymuszała do 
dźwigania ciebie, niemowlęcia. Nasłaliście na mnie świątobliwą siostrzyczkę, którą odesłałem wam z 
powrotem z brzuchem nadmuchanym przez... powtarzam jeszcze raz: zidiociałego woźnego szkoły, i za jej 
śmierć spowodowaną skrobanką obwiniacie mnie. A ja wam wszystkim — zmarłym i żywym — powiadam:
Przyjdzie chwila mego przebudzenia. Otrząsnę się ze strachu, jaki paraliżuje mnie w niebezpieczeństwie, 
strachu przed Bogiem, piekłem, ludźmi, w jakim mnie wychowałyście, wy przeklęte baby. Wierzę, że 
przyjdzie ta chwila, kiedy wyprostuję swój krzyż i wszystkim karłom, co mnie otaczają...”
— Herr Unteroffizier — szarpnął go za rękaw Falkenstand — niech mu pan...
— Hradec! — zdenerwował się Kalkstein.
Podarł papier na drobne strzępy i wkopał je obcasem w piasek. Ogień artyleryjski więził ludzi w rowach 
przeciwlotniczych nieomal do rana. Dzisiaj urodziny führera. Drużyny, w prezencie wodzowi narodu, miały 
uzbroić teren w tyki przeciwdesantowe — po dziesięć na chłopa, führer stawiał obiad z mięsem i po 
kwaterce wódki na głowę. Po wykonaniu zadania... Dochodziła czwarta, większość tyk leżała tak jak je 
przywieziono...
Kalkstein zadarł głowę na niebo zasnute mlecznobiałymi sznurami skondensowanego powietrza, na ledwie 
dostrzegalne gołym okiem watahy bombowców. Czuł się przygnębiony. Nie z powodu siostry — ta jadowita 
żmija nigdy nie miała dla niego dobrego słowa, ani z powodu śmierci matki: była — nie ma jej, trudno. 
Nieszczęściem jego byli inni. Należeli do nich oberfeldwebel Heinemann, drepczący mu stale po piętach; 
Doring z Wolffem, dla których nie istniał jako człowiek, do grona ich mógłby zaliczyć całą kompanię. Być 
wśród ludzi, a sam — okropne uczucie. Ale trudniejsza do zniesienia była atmosfera wokół niego. Od czasu 
„teatru z końmi” w oczach wszystkich czytał jedno słowo: tchórz! Oberleutnant Ratzenburg powinien był mu 
pomóc. „Przenieść pana mogę na... front wschodni! Ma pan siedzieć tu i patrzeć, godzina nasza jest bliska”. 
— powiedział mu na prośbę o spowodowanie przeniesienia. Siedzieć i patrzeć...
A tymczasem wszyscy opluwają go poza plecami, żywa siostra oskarża, zmarła śni się matce i jemu; matkę 
wzywa do modłów za niego, jego ostrzega przed jakimś lotnikiem — zwariowana sekwencja. Jaki lotnik? W 
całym pasie obsadzonym przez pułk nie ma nikogo z Luftwaffe...


Falkenstand głaskał lufę karabinu maszynowego. Jego marzenie żołnierskie spełniło się: od dzisiaj pełnił 
funkcję celowniczego. Już nie dźwigał zwykłej flinty, a to cacko. Kosa Hitlera. Tnie jak kosa. Niedługo 
skończą się zwarte formacje, a wtedy...
Nad stanowiska nadlatuje samotny myśliwiec... Ślizga się nad ziemią jak wówczas z końmi, rżnie po 
ludziach ma lewo i prawo, nic mie może go dosięgnąć, gdy naraz... Tak jest, Herr General Feldmarschal, to 
ja grenadier pancerny Fritz Falkenstand... Co sobie przy tym myślałem? Zrobiłem to dla führera i Wielkich 
Niemiec! Orkiestra... Krzyż Rycerski... urlop w domu... szlify unteroffiziera...
Nie mógł się tego doczekać.
Ławy bombowców uchodziły nad morze, ze wschodu i południa nadlatywały pojedyncze grupy, 
rozluźniające szyk przed wzięciem ostatniej zapory. Artyleria przeciwlotnicza koncentrowała ogień. Już nie 
biła wprost, nie grodziła drogi na ślepo, na los szczęścia, skupiała się na wybranych celach. Ale te statki 
powietrzne były nieczułe na jego broń. Na bombowce uszkodzone, nie dotrzymujące szybkości zwartej 
formacji ani bezpiecznej wysokości czyhały czterolufowe oerlikony; żeby sobie postrzelać, cel musiałby 
przejść przez sito ich ognia na wysokość nie większą niż kilkaset metrów — gratka nieczęsta.
— Herr Unteroffizier, smugi rzednieją, niech pan spojrzy... Mogę już zmontować karabin?
— Są! — dostrzegł dwie kreseczki wyłaniające się z kierunku Brugii. — Tam, Herr Unteroffizier! Ten drugi 
puszcza farbę...
Były. Jeszcze ledwie dostrzegalne, zawieszone znacznie niżej od eskadr ciągnących szykiem obronnym, 
powoli przybierały kształt samolotów. Pierwszy, lecący na czterech pracujących silnikach, jak gdyby 
holował drugiego. Czuło się w oczach, że mógłby śmignąć ma bezpieczną wysokość i wyskoczyć nad morze. 
Ale za nim wlókł się ten drugi. Malujący niebo dwiema krechami czarnego dymu...
Falkenstand ledwie ustał. Kosa paliła mu dłonie. Drugi strzelec obsady, Platzek, drzemał w najlepsze. Jego 
amunicyjny, Hradec, co nasypał mu piachu do butów, siedział skulony na skrzynkach ze staśmowanymi 
nabojami. Szczęknął niecierpliwie zamkiem. Karabin powinien być już zmontowany, załadowany, 
nastawiany na ogień ciągły. Herr Unteroffizier — gorączkował się — ten w tyle traci wysokość...
Zerwał z kolan Kalksteina lornetkę.
— Ten w tyle to chyba... — wypatrywał. — Ma dwa stateczniki, więc liberator. Jest... wygląda na... 
cholernie pogruchotanego.
— I co z tego! — Kalkstein mrużył swoje małe oczy. — Tym gównem i tak nic im nie zrobimy.
— Są opancerzeni! — Rozespany Platzek wychylił głowę z rowu. — Ale widowisko będzie swoją drogą. 
Ten drugi najwyraźniej sadzi ku ziemi, zaraz wejdzie w zasięg oerlikonów...
Prowadzący samolot musiał uchodzić. Pokołysał na pożegnanie skrzydłami swemu uszkodzonemu koledze i 
zaczął nabierać wysokości. Koncentryczny ogień artylerii wyszedł mu na spotkanie. Nie mogąc go jeszcze 
dosięgnąć, zagradzał drogę, obłoczkami wybuchów ścigał niczym psy wielkiego zwierza. Klucząc między 
nimi, wywijając akrobatyczne, nie na tak ciężką maszynę, figury, uparcie piął się w górę, aż znalazł się poza 
zagrożeniem. Ostatnie eskadry wydostawały się nad morze, na widnokręgu pozostał samotny liberator.
Artyleria przeniosła ogień na nowe cele, nieosiągalne dla lżejszych broni. Samotny bombowiec, lecący na 
dwóch kopcących silnikach, zbliżał się do strefy umocnień. Z betonowych gniazd naprowadzały się na niego 
lufy oerlikonów.
— Karabin maszynowy na stanowisko! — zakomenderował Kalkstein.
Przyglądał się osowiale zstępowaniu samolotu ku swemu przeznaczeniu: jeszcze sekundy, a zejdzie w zasięg 
oerlikonów. Te żarłoczne psy podrą go na sztuki, nie zostawią dla piechoty ani ochłapu. Tyle tych maszyn 
przelatywało mu nad głową. Artylerzyści zdobią lufy zestrzeleniami, oerlikoniarze biorą odznaczenia i 
urlopy, grenadierzy pancerni — pancerni, co nie widzieli jeszcze czołgu... dobywają z wraków 
zmasakrowane szczątki tych bandytów. Grabarze... „Herr Oberleutnant, z tego a tego wraku wyciągnęliśmy 
trzech zabitych całych, czterech zwęglonych i jakieś resztki — oto ich znaki rozpoznawcze”. ,,A zegarki 
lotników?” „Miał tylko jeden, roztrzaskany..., przekazaliśmy go żandarmerii”. „A drobiazgi osobiste, 
papierosy?” „Uległy zniszczeniu, doszczętnemu!” „Uległy zniszczeniu, mówi pan... Hm, to tak jak w Rosji: 
żadnych osobistych drobiazgów wartościowych, zegarków, papierosów... Biedni są ci Amerykanie, nie sądzi 
pan, Herr Unteroffizier?”
I patrzy człowiekowi w oczy, patrzy, bezczelnie patrzy. Nacisnąć spust, i między te ślepia!... Nacisnąć — i 
jeszcze raz!
„Gdyby tak dostać w swe ręce jednego żywego — marzył Kalkstein. — Wzięcie lotnika do niewoli jest 
również wyczynem bojowym”.
— Tylko spokojnie — mitygował Falkenstanda osadzającego karabin na podstawie zupełnie inaczej niż 
uczono na ćwiczeniach. Drugi celowniczy, Platzek, już się szykował z jego lewej strony, amunicyjny Hradec 
z taśmą w ręku — z prawej. Przepisowo, ale oo z tego!
— Nie otwierać ognia bez mego wyraźnego rozkazu! Tylko na mój rozkaz. Do tego i tak nie dojdzie, ale na 
wszelki wypadek.
— A my? Rozkaz będzie dotyczył całej drużyny, czy tylko maszynówki?
„Cholerna gówniateria, gotowi mnie jeszcze ośmieszyć!” Kalkstein opanowywał własne podniecenie. 
Mięśnie szczęk i tył karku — tam siedziało, jak podczas rozstrzeliwania Ślimaka. I te przeklęte poty.
— Reszta drużyny to samo. I żeby mi, broń Boże, nikt nie puknął wcześniej. Cała drużyna razem.
Z pozostałych rowów wyjrzały również celowniki przeciwlotnicze — nikt nie zarzuci mu słabych nerwów. 
Drużyna zajmowała skrajne stanowisko: za plecami ciągnął się pas wydm i morze — żadnych szans na 
wykazanie się w razie czego. Ale za to widok pierwsza klasa: patelnie złotego piasku przetykane zielenią 
trawy i kępkami wydmuchrzycy, łagodne siodła nadbrzeżnych wydm wtopionych podnóżami w szafirowe 
morze, a nad wszystkim podczerwieniona kula kładącego się ku zachodowi słońca — aż przejmujący. 
Usunąć te mamucie bunkry, lufy dział najcięższej artylerii, ludzi w mundurach feldgrau zapatrzonych w 
zniżającego się ze swej wysokości anioła śmierci...
Siostry — ta wyskrobana, co śni mu się po nocach, i ta garbata żmija — jeszcze jako smarkule rozpłakałyby 
się z uniesienia. Zwykle w wiosenne wieczory, kiedy czerwień zachodzącego dnia zalała niebo — a jeszcze 
wtedy niedaleko das Haus było bajoro z żabami — z gębami w wypiekach wróżyły sobie. Wyskrobana 
zawsze do garbatej:
„Nie wyjdziesz za mąż, nie wyjdziesz, bee! — pokazywała język. — Nie wyjdziesz, bo Bogu przeznaczona 
jesteś.
— Niby pójdę do klasztoru? Ja do klasztoru? Garbatych nie biorą”. Jemu też wróżyły. Żonę, siedemnaścioro 
dzieci, wielką przyszłość.
Zostanie urzędnikiem magistrackim, a może nawet księdzem...
„Księdzem?
Wszystkie mówić ci będą swoje grzechy. Jak (oszukują, kłamią, jedzą mięso w zakazane dni. Te najcięższe 
też, co do joty. Jezu Nazareński, jak ja bym chciała być księdzem! Dawałabym rozgrzeszenia, śluby... A na 
święta sprzedawałabym karty. Z Barankiem Bożym, Grobem Świętym, różne. Widokówki też, od księdza by 
kupowali. Po dwadzieścia... nie — po pięćdziesiąt fenigów sztuka. I bym opowiadała...
Ha, ha, ha! Garbata księdzem... A czemu nie, ksiądz może być garbaty!
Przy twoim wzroście nie byłalbyś z ambony widoczna, chyba ze stołka. A gdybyś się tak zwaliła?
Nie pchałabym się wcale na ambonę, tylko tak.
Jak?
Tak jak stoję. Z wiankiem na głowie z chabrów, w białej koszuli...
I może jeszcze ze skrzydłami...
Wcale nie, bez.
No, dobrze, dobrze. A skąd byś mówiła, jeśli .nie z ambony?
A stamtąd?
Z bajora?
Głupiaś! Tam dalej.
Tam jest łąka.
Z tej górki piasku, z tej najwyższej.
Przecież tam nie ma nigdzie piasku! Za naszym podwórkiem jest łąka, bajoro z żabami..
Podwórko... bajoro z żabami... — pęknę ze śmiechu. A te góry piasku nad morzeni... fale...
Znowu pleciesz trzy po trzy, ale niech ci. I co byś ludziom mówiła?
A to:
Te kolorowe domki na lewo ode mnie to La Coquette; te na prawo to Breedene; te wielgachne bloki nad 
morzem już zarośnięte chwastami to dawne wieże artylerii najcięższej, co miała strzelać aż do Ameryki...; 
ten punkt w siodle wydm, maciupki — ten tu, ledwie widoczny, to grób zbiorowy numer 127, w którym leży 
mój brat Hugo, a ten drugi, jeszcze wysoko w górze, ten coraz wyraźniejszy to samolot, który zniszczył das 
Haus. Jezu, jaki on wielki! Patrzcie, zapalił się! W luku ukazuje się człowiek... Hop! — wyskoczył, ale nie 
spada; zawisł pod ogonem, bo zaplątał się o coś linkami... Drugi chce go wyplątać. Widać, jak się mocuje, 
jak pociski oerliikonów drą na strzępy samolot i tego uwieszonego, ale przedstawienie! Ten drugi rzuca się 
głową w dół i leci kamieniem... Jezulku, Hugo, masz szczęście: leci prosto na twoje stanowisko...
Nie daj mu uciec, Hugo, on twój! — woła wyskrobana.
Jest ranny! — woła dokładna garbata. Szybciej, Hugo, bo dostaną go inni! — popędza wyskrobana.
Garbata:
Nie nadążę za wami... Ja chcę też, zwolnijcie! Wyskrobana:
W dupie z nią. Prędzej, Hugo, prędzej! Garbata:
Zwolnijcie, bo powiem mamie, że łaziliście razem w krzaki... Zobaczycie! Wyskrobana: Nie słuchaj tej 
głupiej! Garbata: O jeny! Leżę... Wyskrobana: Strzelaj!”
— Przerwać ogień! Przerwać! — krzyknął Hradec. — Ludzie, co wyrabiacie!
Wszystkie stanowiska wstrzymały ogień. Zestrzelony bombowiec z uwieszonym na linkach lotnikiem 
roztrzaskał się na wydmach, walka skończona.
Uratowany miotał się pod czaszą spadochronu. Daremnie próbował stanąć na nogi. Hradec pomógł mu 
wydostać się z kłębowiska sznurów i płótna. — To przecież jeniec! — zastawił go sobą. Roztrzęsionego 
Kalksteina zalewał pot.
— Kurewski bandyto! — Załadował nowy magazynek. — Hradec, rozkazuję zejść mi z linii ognia, bo nie 
odpowiadam... Hradec!
Lotnik podżwignął się na nogi. Ręce podniósł nad zakrwawioną głowę.
— I am an American flyer! I surrender! — bełkotał. Zatoczył się iak ślepiec. — Please, don’t... 
Strzał Kalksteina targnął jego lewym ramieniem. Drugi pojedynczy strzał podciął prawe ramię. Z bezwiednie 
zwisającymi rękami lotnik padł okrakiem na kolana.
— Please... — zadarł zalaną krwią głowę.
Kalkstein strzelił w otwarte usta. Poprawił między oczy i całą resztę magazynka władował w drgające ciało.


— Po jednej stronie kurtki miał naszywkę „8 US Air Force Army”, a po drugiej nazwisko — opowiadał 
Hradec. — Zapamiętałem: „NATHAN BEDFORD”, porucznik...
Przerwał i zamienił się w słuch.
— Tam chyba ktoś jest.
Bor spenetrował korytarz. Dla upewnienia się wyszedł na zewnątrz bunkra. Poza rojem much zygzakujących 
nad wiadrem z kawą zbożową i pająkiem tarmoszącym się z osą, niczego nie zauważył.
— Zdawało ci się, drużyna jest przy prysznicach — uspokoił Czecha. — I co dalej?
Hradec tchnął jeszcze walką. Pokrwawiony drelich wisiał na nim jak worek.
— Właśnie — podjął. — Nasz oberleutnant przybiegł dopiero po chwili, bo przebywał na skraju kompanii, i 
jak się zorientował w czym rzecz, nakazał żandarmom odstawić Kalksteina do dyspozycji sądu wojennego. 
To, co się później rozegrało, musiałeś widzieć z bunkra: ich szturmowce nadleciały jak zwykle znad morza. 
Gdyby von Koehler nie rzucił się na czaszę spadochronu, byłoby po nim. Nasz pluton miał znowu szczęście, 
ale z innych natłukli co niemiara. Jednym słowem odkuli się. Takiej siekaniny jeszcze nie widziałem, to było 
okropne.
Bor przymrużył oko.
— Nic tak wielkiego się jeszcze nie stało. Ale nieważne. A ten Amerykanin...
— Kiedy wyciągałem go spod spadochronu, był jeszcze na nogach. To był mord, Kalkstein powinien iść za 
to pod ścianę.
— Ech — skrzywił się Bor — gdyby każdego Niemca mieli za takie coś... — A diaczego mówisz to właśnie 
mnie? — spytał Czecha, który celowo zapomniał zabrać ręcznika, żeby mieć pretekst powrotu do bunkra.
— Bo mam do ciebie zaufanie.
— Zaufanie... — Głos Bora rozpłynął się w zaduchu bunkra. — Z zaufaniem bywa różnie, teraz nie pora na 
te rzeczy. Słuchaj mnie uważnie Emil: nie obdarzaj zaufaniem nikogo. Absolutnie nikogo, mnie też nie 
powinieneś.
Czech wpatrywał się w Polaka wyższego od niego prawie o głowę
— Nie jestem tak naiwny, jak się komuś wydaje — powiedział. —
Mówię o tym z tobą, bo wiem, z kim mówię. Tę rzecz należałoby gdzieś podrzucić. Gdzie — twoja sprawa.
Odwinął z chusteczki kawałek spłaszczonego metalu. — Został mi w garści, jak kładłem tego Bedforda na 
mary. Z Kalksteinowego schmeissera... Pamiątka i dowód zbrodni... I mój dług u niego, przysięgam!


Jakby na pożegnanie pięknego dnia zerwał się ostry zachodni wiatr. Wiejący w oczy piaskiem i pyłem słonej 
wody morskiej.
Wracając do bunkra Bor dostrzegł władcę tej garści piachu i betonowych blokhauzów, stojącego na Skraju 
odcinka kompanii, zapatrzonego w niebieskość świata jak samotny recytator albo nierzeczywista zjawa 
wzywająca puste audytorium na poświadczenie, że nie jest zjawą, a człowiekiem z krwi i ciała, który ma 
prawo do stania tu, gdzie stoi, bo taka jest wola jego — oberleutnanta Dietricha Marii von Koehlera.
Pomimo zmierzchu Bor nie mógł pomylić go z nikim innym. Opasłego Himmela mógł wziąć za sprężystego 
Heinemanna, Kaina za Abla, krowę za konia, tylko on — jeżeli żywy — pasował wyłącznie do siebie — 
choć coraz mniej przypominał takiego, jakim był do niedawna. Zmiana następowała w nim szybciej niż u 
innych. Życie w betonowych ścianach toczyło go tak samo jak każdego z jego ludzi skazanego na wdychanie 
ziemistej wilgoci cementu, wpatrywanie się w linię horyzontu, oddzielającą wodę od powietrza, skąd miało 
wypłynąć Nieuchronne. Ale oprócz tego toczył go jeszcze pewien robak. Drążący bruzdy na jego wysokim 
czole, gnący mu plecy ku ziemi.
Ostatnie tygodnie nadały tej zmianie galopujące tempo. Von Koehler odciął się od wszystkiego, co 
absolutnie niekonieczne, z batalionem kontaktował się tylko w sprawach służbowych, nie przyjmował 
kolegów, nie składał wizyt, z podwładnymi rozmawiał spojrzeniem, salutowaniem, rzadko kiedy słowem. 
Od czasu do czasu udawał się do Colette. Ale spotkania ich były krótkie i chyba nieudane, bo wracał jeszcze 
bardziej pochmurny, niż wyjeżdżał. Również rzadko jeździł do La Coquette. Cztery kilometry dzielące kom-
panię od miasteczka wydłużyły się dla niego w nieskończoność, a ono samo — miasteczko — straciło swój 
urok.
Jeżeli się tam wybrał, nie omieszkał wstąpić do Solange. Dla pretekstu kupował jakiś niepotrzebny drobiazg, 
tak niepotrzebny, że nieraz zapominał go zabrać. Kupując zastanawiał się długo, wciągał ją do rozmowy, aby 
wychodzić z postanowieniem skończenia z tym raz na zawsze: przez pół roku pożerania jej oczami, 
wyczekiwania na coś bardziej osobistego nie zdołał pokonać bariery lady sklepowej, wydostać z niej słowa 
skierowanego  do niego jako do mężczyzny; nie przekroczył kotary dzielącej sklep od mieszkania, chociaż 
dałby za to dużo. Dostępu tam strzegły jej spokojne oczy. Oddzielające go od niej murem nie do przebycia, 
przykuwające jego stopy do kamiennej posadzki, paraliżujące odwagę. Każda upływająca sekunda 
napełniała go goryczą. On, dumny pan, mężczyzna pożądany przez tyle kobiet stoi przed nią jak sztubak 
gotowy wytoczyć z siebie krew za jedno jej słowo. Dalej nie popuszczał myślom wodzy. Drogę grodził im 
czujny uśmiech Pięknej — jak ją nazywał — Enigmy, radzący sobie z każdym jego nastrojem. Gdy przy-
chodził zbuntowany i chłodny, zagadkowość zamieniała w dyskretną kobiecość; gdy się rozchmurzał, ale 
wciąż pozostawał nieobłaskawiony, kobiecość przeistaczała w obietnicę, a kiedy miękł — w mgnieniu oka 
wytrącała obietnicę i przyoblekała się znowu w zagadkowość. I tak w koło. Jego przyjaciel, obersturmführer 
Rolf Hitzinger z dywizji pancernej SS, powiedział, że gdyby palił się do niej tak jak on, miałby ją tu — 
pokazał zaciśniętą pięść. A poza tym doradził, aby trzymał się od niej z daleka. Von Koehler rady nie 
jusłuchał. Poza nie spełnianym afektem cierpiała również jego próżność. Wiedział bowiem, że Bor 
przekroczył barierę kotary w tydzień po przybyciu do La Coquette i przekraczał ją, kiedy chciał, podczas gdy 
on...
Bogowie wszechmocni, powiedzcie, czym się kierowaliście, dokonując tego wyboru?
Dostrzegł go posuwającego sdę ścieżką wytyczoną tasiemkami pośród zaminowanych wydm. Podniósł rękę 
na znak, że go widzi i wzywa do siebie. Gestem proszącym, nie rozkazującym, z twarzą obracającą się za 
jego krokami, z oczodołami zalepionymi czernią zamyślenia. Jak człowiek spętany ponurymi myślami, który 
nie ma sił albo tylko z sobie wiadomych powodów nie chce się od nich wyzwolić. Często w godzinach 
wieczornych wzywał Bora do siebie, jego jedynego z kompanii, na wspomnienia z frontu wschodniego — 
temat przytłaczający wszystko inne, sprzęgnięty z nim na wieczność. Kiedy alkohol przesłaniał surowość 
bunkra i przywodził na myśl dni stare, deklamował wyjątki z pieśni Schillera, Goethego, liryki miłosne 
Verlaine’a. Każdy taki seans kończył się posępnym milczeniem. Von Koehler cierpiał na osamotnienie. Jaik 
każdy mężczyzna, który oprócz pracy, kobiety, przyjaciół i wrogów, do pełni życia potrzebuje kogoś, kogo 
pragnie, a nie może przekonać o wyłącznej racji swoich racji.
Ręka jego nie opadała. Słońce utonęło w morzu, opuszczony przez jasność świat przysiadł przed 
nadchodzącą nocą, wiatr zmarszczył w harmonię gładkie lustro wody, z dalekości powróciły mewy. 
Ujrzawszy samotnego człowieka, zaczęły nad nim krążyć i skrzeczeć jak sępy nad padliną. Jeszcze żywą. 
Zapartą nogami w piachu, ale samotną na tym pustkowiu, więc już im przeznaczoną. Podniesiony kołnierz 
narzuconego płaszcza upodabniał go do wodza stojącego na pobojowisku, wodza bez armii, rozgromionego 
albo — poprzez charakterystyczną dla niego pozę: twarz zadarta w niebo, oierpiętniczo przymknięte oczy — 
do Jezusa odzianego na urągowisko w szynel feldgrau, modlącego się na tych wzgórkach nieoliwkowych o 
darowanie mu ludzkiej słabości. Mewy, hartując nad nim, markowały śmiałe ataki, straszyły go 
zardzewiałym piskiem, aż nagle jedna chwyciła smród spalonego mięsa ludzkiego. Złamała tor lotu i 
skrzykując inne poszybowała w kierunku rozbitego bombowca; w ślad za ndą unioło się stado.
Ale dla niego nie istniało zachodzące słońce, mrok malujący granatem nastroszone morze, bunkry 
wkomponowane oszukańczo w naturalną nierówność wydm ani siedzący w nich ludzie. Tutaj stał nie on, a 
jego ciało. Nie obawiające się jutra, myślami już nieobecne. Nie jestem człowiekiem — mówiła jego 
znieruchomiała postać — stało się. Z woli mojej wyssanej z piersi matki się stało, więc prędzej czy później 
stać się tak musiało. I nie żałuję tego, bo musiałbym wyprzeć się siebie. A więc nie człowiekiem, a duchem 
jestem. Który powracać tu będzie dniem i nocą, po wieczność, by całować złote ziarenka piasku, zlizywać 
rosę z szorstkich listków wydmuchrzycy, wtulać się w rudą zieloność plaż i spowiadać ze swego prze-
winienia duchom takim jak ja. Brałem słowo za słowo — powiem im — a słońce za słońce, choć 
wiedziałem, że słowo rozchodzi się słowem, słońce nie jest słońcem; przyjmijcie mnie do siebie. I nikt z 
żywych mnie już nie usłyszy.
Wyciągnięta ręka nie opadała. W mroku nie wyglądała na ludzką rękę, lecz na znak drogowy przekręcony na 
ironię w niebo. Bor nie chciał się przyglądać, jak nerwowymi gestami ręka ta wtórować będzie obolałym 
słowom; dzisiejszy konflikt między własnym sumieniem a swoją ojczyzną Dietrich musiał przetrawić sam.
Udając, że go nie dostrzega, skierował się ku bunkrowi Heinemanna.


Poza wielkim fotelem klubowym obitym czarną skórą, osiemnastowieczną sekreterą i drobiazgami 
pasującymi bardziej do salonu damskiego niż do surowości bunkra, von Koehler, przeprowadzając się, zabrał 
z willi dwumetrowej wysokości lustro w złoconej ramie. Ustawione po przekątnej do wejścia „meldowało” 
mu każdego wchodzącego, zanim ten go ujrzał, obojętnie, czy siedział przy sekreterze tyłem do wejścia, czy 
leżał na pryczy. Stabsfeldwebel Himmel, któremu zlecił zajęcie się przeprowadzką, udał, że rozkazu nie 
zrozumiał. Nie w odruchu złośliwości: książki, obrazy, skrzypce, przybory toaletowe (i perfumy...) — to 
jeszcze mieściło się w jego wyobraźni, lustro — nie!
Powiedział, że nie wejdzie. Bunkry mieszkalne piechoty mają wąskie wejście, przeciw szrapnelom wąskie, 
trzeba by je rozsadzać dynamitem. Von Koehler podumał i zgodził się na dynamit. Na przeprowadzkę, 
wstawienie tych gratów, poszerzenie wejścia — jeśli zajdzie potrzeba — dał mu godzinę. Wraz z 
ustawieniem lustra tak, jak stało w willi. Nawet gdyby miał użyć dynamitu, również do podwyższenie sufitu.
„On jest naprawdę rąbnięty — upewnił się wtedy Himmel. — Jak wszyscy z frontu wschodniego. Czy on nie 
zdaje sobie sprawy, że ludzie o nim już gadają?”
Z tą godziną na przeprowadzkę to mała przesada: z La Coquette do bunkrów, samochodem, parę minut, ale 
konikiem... Przeprowadzka dobytku kancelarii zajęła dwa dni. Człowiek jak kamień, mchem obrasta. 
Himmel przybył do Belgii jak go z koszar wysłano — w pełnym rynsztunku, ale i z niczym więcej: cała 
kancelaria, książki ewidencyjne, formularze, pieczątki, regulaminy mieściły się w dwóch skrzyneczkach. 
Dwie na zielono pomalowane blaszanki zamykane na kłódkę — wszystko, mógłby je, na upartego, przenieść 
na plecach. Dzisiaj na przeprowadzkę szpargałów kancelaryjnych potrzeba było paru wozów. Za to 
wyposażenie techniczne kompanii stopniało: cztery ciężarówki intendenta, które wraz z uzupełnieniami 
poszły parać się z Rosjanami, zastąpiono zaprzęgiem konnym, motocykle łączników wymieniono na rowery. 
Jak za dawnych czasów: człowiek i koń. Jeszcze parę lat wojny, a wypadnie sięgnąć po łuki... Ale 
dowództwo wie, co robi. Przy przestworzach opanowanych przez przeciwnika i zniszczonych drogach tylko 
koń ma szansę, więc nie pora na krakanie.
Przy okazji przenosin uprzątnięto sporo starych papierzysk. Dużo ludzi przedefilowało w ciągu czterech lat 
przez tę kancelarię. Pozostały po nich zapisy. Dzisiaj nikomu niepotrzebne. Tyle mozołu, większość ręcznie 
wymuskana, żeby przełożony, czytając, nie kręcił nosem, aż żal wyrzucać. Ale takie prawo wojny. Zniszczyć 
wszelką ewidencję nie dotyczącą obecnego stanu kompanii — nakazywał rozkaz. Zniszczyć gruntownie 
(„gruntownie” — słowo to przewija się w każdym służbowym poleceniu, jak gdyby język niemiecki nie znał 
innego wyrazu dla skrupulatnego postępowania) i na końcu sakramentalne: dopilnować osobiście 
wykonania. A jest tego... Samych oficerskich teczek ewidencyjnych nazbierało się ćwierć setki. Tylu 
oficerów, możaia powiedzieć, przeszło przez ręce Himmela. Co jeden to mądrzejszy. Każdy na swój sposób 
pokpiwał z jego kajzerowskich nawyków (nowa armia, nowe Niemcy! Tak, tak: nowe, nowe...) i tak jak 
przychodził, tak samo odchodził i więcej nie przychodził — wcale śmieszna gra słów. Ćwierć setki panów 
nawybrzydzało na jego porządki, naodgrażało się, czego to oni nie dokonają, a on im: „Tak jest! Tak jest!” i 
— na półkę. Mrówcza praca. Nie do ocenienia.
Teczka numer jeden — jako numer ewidencyjny i w ogóle jako „numer”: hauptmann rezerwy Walter 
Hübenthal, doktor nauk ekonomicznych, wysoki, z włosami przystrzyżonymi na zapałkę, służbista, na oko 
biorąc typowy Prusak, choć rodem z Bremy — ludność bała się go jak ognia. Ten pies dla podwładnych, 
który by stawiał pod ścianą za najmniejsze nieposłuszeństwo, jako żołnierz, okazał się całkowitym 
zaskoczeniem. Negatywnym. Było to największe wydarzenie w dywizji, w całej armii. Nie do wyobrażenia, 
że się stało: hauptmann Hübenthal odmówił rozstrzelania cywilów. Powołał się na prawo oficera do 
niewykonania rozkazu niezgodnego z etyką żołnierską i rozkazu nie wykonał. Nie wykonał, i tyle. Wypiął 
się na rozkazodawcę i odmaszerował. Zrobił po prostu w tył zwrot, jak przy towarzyskim nieporozumieniu w 
kasynie, i auf wiedersehen! Hańba. Nie chodzi o cywilów, o zasadę chodzi. Obowiązkiem żołnierza jest 
rozkaz wykonać. Najpierw wykonar potem — jeżeli wątpi w jego zasadność, ma od tego drogę służbową. 
Ale rozkaz musi być wykonany! Człowiek ten oczywiście nie żyje. Żywy byłby kpiną z armii, musiał zginąć. 
Najciekawsze jednak, że zginął zwykłą śmiercią w polu. Ale to były inne czasy. Dzisiaj życie człowieka 
przedstawia wartość kuli; życie wroga czy swojego człowieka — obojętnie. Kto myśli inaczej, myśli źle. Kto 
myślenie takie wyraża czynem, niech pomyśli lepiej o sobie. Kto uważa, że wróg jest człowiekiem, niech 
zabiera się do zrobienia obrachunku własnego sumienia. Jeśli tym kimś jest oficer i wyraża to na oczach 
podwładnych, Panie, miej go w swojej opiece. Gdyby ktoś pytał o jego, Himmelowe, zdanie na ten temat, 
odpowiedziałby, że nie jest dobrze być szefem kompanii, której dowódcą jest taki oficer. A Himmel może 
jest już zramolały, lecz swoje doświadczenie życiowe ma.
Od czasu obsadzenia La Coquette, dwadzieścia pełnych składów kompanijnych wyjechało na front wschodni 
— nie można powiedzieć, żeby ludzie zapuszczali tu korzenie. Z jednego wróciło po długiej nieobecności 
czterech żołnierzy i jeden feldwebel, niejaki Schilling, który wydostał się ze Stalingradu już po kapitulacji 6 
Armii. Niejasna sprawa z tym Schillingiem, różne instancje się nim interesują. Wydostać się z miasta 
zajętego przez bolszewików... przebrnąć w pojedynkę czterysta kilometrów rosyjskiej głuszy... w trzaskający 
mróz... Sprawa cuchnie na odległość, Heinemann zrobiłby lepiej trzymając się od niego z daleka.
Himmeł jest wrogiem wszelkich niejasności. Przeprowadzając oberleutnanta z willi do bunkra, zajął się sam 
pakowaniem dobytku. Skrzypce w futerale (oficer i skrzypce...) wcisnął ordynansowi pod pachę i — wio; tak 
samo wyekspediował dwa obrazy pastelowe pod szkłem (na wozie mogłyby trzasnąć), pozostałe rzeczy 
poszły furą. Książki popakowało się do skrzyń po amunicji i w porządku, urobił się po rękawy przy 
sekreterze i lustrze. Przy tych cholernych gratach! Sekretera, damska, pamiętająca czasy hiszpańskich 
Habsburgów, cała w rzeźbie, źle dotknąć, a w kawałkach, i to lustro, które później nijak nie chciało wleźć do 
bunkra. Niektórzy oficerowie w swoich fanaberiach posuwają się za daleko: lustra, dziwadła, perfumy, 
skrzynie koniaków — trochę umiaru, panowie. Umiaru, tego wam potrzeba! W czternastym roku szliście do 
ataku z szablą w ręku, w białych rękawiczkach, z pióropuszami, orkiestrami, ze srebrem i złotem dystynkcji 
błyszczących na kilometry. Karabin maszynowy przetrzepał tę pompę. Wehrmacht rozsadził wasze święte 
kasty, ale ciągle nie sprowadził was z obłoków na ziemię.
Dobrze to czy źle? — Himmel nie był w stande tego rozstrzygnąć, nawet nie próbował, sama myśl o tym 
równała się buntowi. Ale w głębi ducha... tej najgłębszej... gdy stawał przed rentgenem oczu von Koehlera i 
słyszał jego władczy głos, oblewały go siódme poty — przeciwko temu się buntował. Żaden z jego 
dotychczasowych przełożonych nie działał na niego tak paraliżująco.
Kartkując przy pakowaniu książkę, natknął się na taki fragment: „Ciemności są dla ducha tak samo 
nieprzyjemne jak i dla oka; - żeby je rozproszyć, oprócz wysiłku, jakiego to wymaga, potrzeba jeszcze 
powietrza” — niezrozumiałe jak i tytuł książki: „Rozważania nad ludzkim rozumem”. Idiotyzm! Rzucił 
książkę na dno, zakutał gazetą i przyłożył innymi książkami. Osobiście dopilnował transportu. Pedałował za 
furą na rowerze jak wiejski policjant — śmieszne, żeby szef kompanii w takiej roli. Ale ciemności 
nieprzyjemne dla ducha i oka, wymagające do rozproszenia jeszcze powietrza, nie mogły być zwykłymi 
ciemnościami. Ciemności takie są podwójnie ciemne. Są ciemniejsze od najczarniejszej nocy, są 
niebezpieczne. O jakich ciemnościach mogła tam być mowa? W Niemczech nie ma ciemności. Wszystko 
jest jasne jak słońce, rozpraszać niczego nie potrzeba. Jasne było za dziada pradziada, jest jasne i na wieki 
wieków jasne pozostanie. Dla ludzi szanujących ład i porządek. Czy przypadkiem panowie, rozczytujący się 
o ciemnościach, nie szukają dziury w całym?
Wciśnięty w fotel, z nogami wyrzuconymi przed siebie, z głową na piersi i zamkniętymi oczami von Koehler 
wyglądał jak porażony niemocą.
— Myślisz, że się znowu spiłem — przywitał go z hamowaną złością. — Nie sil się na przeczenie, 
widziałem to po twojej minie. Mój cerber — skinął głową za siebie — jest nieomylny. Każdy myśli, że to 
tylko lustro, nie wiedząc, jaką rolę ono tu spełnia. Przychodzą do mnie, ale pierwsze, z czym się stykają, nie 
zakryci jeszcze maską obłudy, to ono. Na zewnątrz możecie mnie oszukać, tutaj — dzięki jego argusowym 
oczom — stajecie przede mną już rozszyfrowani. Mój niezawodny przyjaciel. Gdybyś wiedział, jak on się w 
was przegląda, byłbyś częstokroć przerażony ogromem ludzkiej obłudy. A zdawałoby się, że się znamy tak 
dobrze... Niektórych, kiedy stają przede mną, ogarnia strach. W tej klatce betonowej mieszka zły pies! — 
wyziera z ich oczu. — Ludzka postać, oficerski mundur, to tylko pozory. I zachowują się, jak gdyby stali 
rzeczywiście przed wilkołakiem. Inni znowu, a i tacy się trafiają, drwią sobie z jego kłów... Oby nie 
przeholowali w swej pewności siebie!
— Nie próbuj mi przerywać! — zamknął Borowi usta — dzisiaj jest moja noc. Pragnąłem inaczej, ale ty 
zadecydowałeś, że jest wciąż moja; wszak nie będziesz obstawał, że mnie nie widziałeś na wydmach...
Dopił ze szklanki i mówił dalej. Co miał do powiedzenia, napisane było na chropowatej ścianie, nad wnęką 
wejściową. Wystarczyło spojrzeć w punkt pomiędzy sufitem a głową tego żołnierza — jedynego w 
kompanii, w pułku, w całej armii, z którym potomek margrabiego Joachima Mani von Koehler zu 
Arnimsheim jest po imieniu, jedynego człowieka, przed którym otworzył na oścież swoje serce — i czytać. 
Mrok panujący w bunkrze, ledwie rozpędzany kaprawą żarówką, wcale mu w tym nie przeszkadzał. Pół 
butelki, cała, półtora, dwie — któż by to mierzył! — już wypitego koniaku wyostrzały przekrwione oczy. 
Tekst, widoczny tylko jemu, był czytelny. Wypisało go jedno doświadczenie życiowe więcej. Doświadczenie 
gorzkie, choć wcale nie tak nieoczekiwane, jak się w pierwszej chwili wydawało. Bo jakże w obecnej 
sytuacji mogło nie stać się jego udziałem. Niezbadane są wyroki Losu. W ciągu wieków ród von Koehlerów 
nie splamił się kroplą cudzej krwi przelanej mieczem. Nad władanie orężem przedkładał umiłowanie natury, 
nad wyprawy zaborcze wyżej stawiał cnotę pracowitości na własnej ziemi, rodom chlubiącym się zbrojnymi 
rycerzami przeciwstawiał biskupów, bajkopisarzy, poetów. Żadna odnoga drzewa genealogicznego, 
poczętego mariażem margrabiego z kasztelanką z Koehlersiberg, nie nosiła zbroi ani z urzędu, ani z po-
wołania. Starszy brat Joachima, Rudiger, na czele zastępów rycerzy krzyżowych wycinał niewiernych w 
Ziemi Świętej, jego synowie chrzcili mieczem barbarzyńskich Jadźwingów prusko-litewskich, aby usnąć na 
wieki pod Grunwaldem, podczas gdy potomkowie Joachima, aż do schyłku epoki Oświecenia zabawiali się 
piórem — całkowite przeciwieństwo dwóch linii wywodzących się z tego samego pnia. Ale Los, ten 
zdradliwy kot nie chadzający utartymi ścieżkami, zamieszał w tyglu ustanej krwi: w rozgromieniu 
Napoleona pod Vaterloo brał udział generał graf Ulryk Maria von Koehler zu Armmsheim, Sedan forsował 
jego wnuk, generał graf Kurt Maria, ofensywę Rosjan na Prusy w 1916 roku zatrzymał u boku Luddendorfa i 
Hindertburga wnuk Kurta Marii, Hanno Maria von Koehler, wreszcie bitwy pod Stalingradem i Kurskiem 
przegrał syn Hanno, oberleutnant... Tylko oberleutnant Koniec wielkości rodu? Naturalny bieg rzeczy? 
Dekadencja? A może zew komtura Rudigera do przejęcia po wiekach jego posłannictwa? I reguła: upadek 
politycznego i militarnego znaczenia zakonu krzyżowego pociągnął za sobą wygaśnięcie wojowniczej linii 
Rudigera; odrodzenie się potęgi Niemiec zbudziło we krwi uśpioną awanturniczość, ich upadek — jeśli to 
reguła — wciągnie do grobu ostatniego potomka margrabiego Joachima. Fatum i memento: Kto mieczem 
wojuje, od miecza ginie. Fatum? Niemiec żyjący w Rzeszy Hitlera wojującej z całym światem nie wierzy w 
fatum. Memento? Gdy siedem milionów żołnierzy leży w grobach, a kraj w gruzach, ostrzegać nie ma przed 
czym. Ale coś w tym jest. I z fatum, i z memento. Tak czy inaczej z wielkiego i starego rodu pozostał na 
placu Dietrich Maria. Rudigerze, czyń mu miejsce!
Obydwie linie łączyła jedna wspólna rzecz: imię Maria nadawane chłopcom po praszczurze rodu, jednym z 
założycieli Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.
„Dlaczego masz żeńskie imię, Maria? — spytała go kiedyś Colette. — Ono nie licuje z twoją niemiecką 
zasadniczością. Maria — to matczyna miłość, tkliwość, oddanie, a poza tym jest żydowskie...”
Słodka Colette.
Poznał ją w Brukseli, w teatrze. Podeszła do niego w foyer jak do dobrego znajomego i poprosiła o ogień do 
papierosa. Tak, nie pali się — pstryknęła z rozbrajającym uśmiechem martwą zapalniczkę. Podał ogień i 
pozwolił jej odejść. Nie zrobił nic, aby ją zatrzymać. Po spektaklu podeszła znowu i bezceremonialnie za-
prosiła go na herbatę. Do swego domu. Oddała mu się zaraz po przekroczeniu progu mieszkania i odtąd była 
pewna, że poszłaby za nim na koniec świata.
Przy niej zapomniał o koszmarze frontu wschodniego. Nie dała mu powodu do ostrożności: nie zadawała 
pytań wychodzących poza uczucia, sama zasłaniała mu usta, gdy zbaczał na sprawy wojskowe; kochała go i 
nie chciała utracić. Czy z wzajemnością? Ależ tak! Kochał ją jako kobietę, jej bezinteresowność — jeżeli coś 
takiego między kochankami w ogóle istnieje, psie oddanie, błyskotliwą inteligencję, poczucie humoru, 
francuską niefrasobliwość na sprawy śmiertelnie poważne, kobiecą zdolność do niewidzenia rzeczy jej 
niewygodnych. Kochał każde z osobna i chyba w komplecie też do... wigilijnej rozmowy z Solange. Biorąc 
Colette następnego dnia, wiedział, że na pewno nie kocha Solange, ale myśli o niej. Oszustwo? Kochał nadal 
Colette, tylko że sama mu już nie wystarczała. Różnicę wyrównać mogła Solange albo... koniak.
Pił przez dwa lata spędzone w Rosji codziennie lub prawie codziennie. Początkowo podniośle, bo od sukcesu 
do sukcesu, potem w nadziei, że się znowu odmieni, na koniec z musu: bez picia nie było życia. Pił przed 
rozpoczęciem ataku, po, pił w samotności, z kolegami, z przełożonymi, w lazaretach, w szpitalach, w kasy-
nach na głejbokich tyłach z tymi złodziejami — intendentami batalionowymi i z wyższego szczebla, żeby 
wytargować kęs czegoś dla wyczerpanych ludzi; pił z felczerami o lepsze traktowanie rannych, pił, żeby 
spiłować temu piekłu rogi, oślepnąć, zobojętnieć, zautomacieć, zapomnieć o bożym świecie, zamienić się w 
bezmyślnego bydlaka, nie odróżniającego kobiety od uzbrojonego wroga; aby mćc jeść pośród ludzkich 
flaków, żeby wreszcie nie odwrócić lufy do swoich. Najpierw wódkę czystą, dobrze destylowaną, później co 
popadło. Kiedy zaczął się odwrót, jednostkom liniowym dostarczano tyfus z naklejką „Ostdeutsche”, którą 
wyparł szybko samogon. Stało się to z dwóch względów: z zapachu samogon przypominał wszystko, co się 
chciało — to po pierwsze, i po drugie — był osiągalny w każdej wsi i ilości. Ciekawy trunek. Samogon 
przyzwyczaja człowieka do siebie, nie można mu się urwać jak pierwszemu lepszemu. Samogon to nie tylko 
picie, gorąco w piersi, lekko w głowie i coś tam jeszcze. Samogon utożsamia człowieka z ziemią, brata ludzi, 
daje wszystko zaraz, już, gwiżdżąc na cały świat. A poza tym pobudza wyobraźnię, pędzi do czynu tylko w 
jednym kierunku — naprzód. Ej, Rosjanie, Rosjanie...
Koniak działa inaczej. Niedobrze, bo ustawia spojrzenie pijącego na siebie, wydziela go z masy, rozczula 
nad sobą. Koniak powinien być wyparty poza nawias wojska, wyklęty jako jad, niebezpieczny dla żołnierza. 
Ten złotawy płyn, wyważony przez zepsutych Francuzów, cierpki w smaku i palący niewtajemniczone 
podniebienie, niesie z sobą szum latorośli winnej, woń kadzideł, śpiew dziewic. Koniak przemawia językiem 
boginek: „Jestem dla ciebie, mój Panie, pij mnie. Pij, bo tylko ty pić mnie umiesz!” Koniak jest uroczysty 
jak orkiestra symfoniczna, którą słyszy każdy, a rozumie wybrany, koi rany duszy, jest balsamem, wiertłem 
w nieskończoność, subtelnością, niebem na ziemi; koniak otwiera głębie, roztacza nieograniczone 
perspektywy, a kiedy przeniknie do krwi — wchłania. Von Koehler do niego już należał.
— Wyobraź sobie taką rzecz — przemówiła własność koniaku alegorycznym językiem swego pana. — 
Jesteś królestwem i jego niepodzielnym władcą w jednej osobie, o wszystkim decydujesz sam. Pragniesz 
szczęścia dla swego królestwa — nikt nie uczyni go nieszczęśliwym, gdyż oprócz ciebie nikogo obcego w 
nim nie ma. Chcesz inaczej, będzie inaczej, bo rozumiesz... — stan do absurdu nierzeczywisty, jak wszystko, 
w czym dzisiaj żyjemy. Tak jest z tobą, dopóki do królestwa swego nie wpuścisz innej osoby. Takie 
wyizolowanie na stałe jest jednak niemożliwe: człowiek jest zwierzęciem stadnym. Samotność staje się w 
pewnych warunkach zabójcza. Żeby nie palnąć sobie w łeb, jedynym ratunkiem jest bliskość innego 
człowieka. Nie zawsze wybieramy go sobie sami...
Patrząc wciąż w ten sam punkt na ścianie, z oczami już mniej gniewnymi, von Koehler mówił dalej:
— Niedługo nastąpią wydarzenia, które być może nas rozdzielą. Ponieważ nie będę mógł zabrać cię ze sobą, 
zdecydowałem się odkomenderować ciebie do innej jednostki. Gdzie i dlaczego, proszę, nie pytaj, to już 
postanowione. Daję ci jutro wolny dzień na pozałatwianie swoich spraw, i bądź gotów. To kwestia dni.
Napięcie z twarzy zniknęło. Napełnił dwie szklanki koniakiem i jedną podał Borowi. Dopiero wtedy spotkali 
się oczami.



II

Rekapitulując pierwszą część swego dzieła, hauptmann Schwergut pisał:
Margines społeczny stworzył zbrodniczy system. System ten został zaakceptowany nieprzymuszoną wolą 
narodu niemieckiego. System ten zginie. Ale wraz z nim i milionami ludzi pójdzie do grobu połowa 
kulturalnego dorobku Europy. Pozostanie na długo zagadką, jak systemowi temu, opartemu na obłędnej i 
zbrodniczej ideologii, dał się zwieść naród tak wysoko cywilizowany. Zagadka ta zostanie kiedyś 
rozwikłana. Do ustalenia pozostanie określenie winy.
Schwergut powinien był teraz położyć rękę na papier i jednym pociągnięciem pióra dopisać:
„Za zbrodnie tego systemu odpowiedzialność ponosi nie tylko margines społeczny, który go stworzył, lecz 
cały naród”.
Powinien, ilekroć jednak tak myślał, ręka odskakiwała od papieru jak rażona prądem. Do tego punktu 
wszystko szło dobrze. Przegląd historyczny rozwoju Rzeszy, charakterystyka głównych przyczynków i tak 
dalej, i tak dalej, słowa ściekały mu z pióra, gdy zaś na warsztat brał problem odpowiedzialności, literacki 
polot uciekał, ręka odmawiała posłuszeństwa. I nie na wiele zdawało się podsycanie wyobraźni gruzami 
miasta, przywoływanie grobów masowych oddalonych o pół godziny jazdy rowerem od Hanoweru — coś 
silniejszego od żalu za pustkę w życiu kładło się na nim i wyciszało myśl.
Wyprostował pod biurkiem nogi i odłożył pióro. Przeciągnął się.
Do pokoju wpadły resztki kwietniowego dnia; na dziedzińcu odbywał się codzienny kontredans z rekrutami; 
za godzinę stabsfeldwebel Bremse przyniesie mu do podpisu stos papierów. Będą to zarządzenia batalionu, 
komendantury miasta, wnioski urlopowe, porządek służby na jutro — czego tam nie będzie! A propos 
dowódców kompanii: cztery kompanie, czterech dowódców, wszyscy w randze leutnanta. Najstarszy liczy 
sobie dwadzieścia lat, z czego dwa przerobił na froncie wschodnim, jeden w lazaretach polowych i 
szpitalach. Jest drobnej budowy — chyba blondynek, Schwergut nie przyjrzał mu się dobrze, bo widział go 
— a właściwie to, co z głowy tego człowieka jeszcze zostało — albo w hełmie, albo w czapce, spod której 
wyglądała połowa twarzy przewiązana czarną opaską. Z dziesięciu palców straszyły cztery pozszywane 
kikuty, na szczęście trzy u prawej ręki. Podobno kwatermistrz, gdy zobaczył go przy stole, zrzygał się w 
talerz. Erich Laufer się nazywa. Leutnant Erich Laufer. Gówniarzowi bluza aż się obrywa pod ciężarem 
odznaczeń. Ludzie krzywią się, trzeba z nim coś zrobić. A poza tym twarz taka działa destruktywnie na 
rekrutów.
Przywołał Bremsego wraz z dossier tego Laufera. Zaciąg rozpoczął dopiero szkolenie. Jeśli nic szczególnego 
się nie zdarzy — uwzględniając wszystko za i przeciw ewentualnemu skróceniu cyklu szkoleniowego — 
kompanie nie wyjdą w pole wcześniej niż za trzy tygodnie. Trzy tygodnie... Dwadzieścia jeden śniadań w 
kasynie, obiadów, kolacji vis-a-vis takiego...
Stabsfeldwebel Bremse nie ma w sobie nic z żołnierza: dossier leutnanta Laufera przyniósł, lecz wpierw 
podsunął mu pod nos meldunki z Komendantury Miasta. Mógłby się sam tym zająć: nieprzepisowe 
oddawanie honoru, zaniedbania w umundurowaniu, pokątny handel chlebem z piekarni wojskowej — 
żandarmom się jeszcze wydaje! Gdyby on miał się zabawiać w starą dyscyplinę, jedną połowę batalionu 
musiałby zamknąć za uchybienia regulaminu garnizonowego, drugą postawić przed sądem za machlojki. 
Tylko kto będzie wtedy wojować?
To Bremsowe zabawianie się z nim w kotka i myszkę mogło postawić Schwerguta na rzęsach: zawsze chowa 
coś „na deser”, robi przy tym miny, jak gdyby miał w zanadrzu Bóg wie co. Stanowczo scywilniał ten 
człowiek! — Co pan tam jeszcze chowa za plecami? — zdobył się na nijaki głos.
— Przyszedł telex z Belgii. Żądają oficera na dowódcę kompanii.
Leutnanta, oberleutnanta — obojętnie, byle szybko. Sprawa bardzo pilna. Już jutro ma się stawić w miejscu 
postoju jednostki.
— Jutro! — fuknął z dezaprobatą Schwergut, na którego głowie spoczywało odpowiedzialne zadanie 
uzupełnienia pułków walczących na froncie wschodnim i pułków obsadzających Flandrię. — Jesteśmy 
piekarnią czy co! Nasi oficerkowie śmierdzą jeszcze szpitalem. A w ogóle o co ten rwetes? O zwykłego 
dowódcę kompanii?
— Telex podpisany jest przez szefa etatów dywizji... — dorzucił nabożnie Bremse. — „Bardzo pilne” — 
wybite jest dwa razy.
Schwergut obmiótł wzrokiem swój popękany od bomb pokój. W oknie pierwszego piętra przeciwległego 
budynku administracyjnego spostrzegł oficera Służby Bezpieczeństwa. Oficera... Splunąć na cyś takiego; 
niewyrośnięty kundel z zapadłą klatką piersiową i brzuchem jak w ostatnim miesiącu ciąży — coś takiego 
oficerem! Posłał mu salonowy ukłon. Często go tam widuje. Większość czasu człowiek ten spędza w oknie 
na jałowym wyglądaniu, pewnie ma mało roboty. — Hm... — westchnął nad, pokręconością układów 
ludzkich.
— Podpisał szef etatów — przypomniał o sprawie Bremse.
— Szef etatów... — zadumał się Schwergut.
Ostatni awans otrzymał cztery lata temu, po rozgromieniu Francji. Dzień był piękny, czerwcowy, führer 
odbierał defiladę pod Łukiem Triumfalnym, wspaniały dzień. Z okazji zwycięstwa dwunastu generałów 
dostało buławy feldmarszałkowskie, on — hauptmanna. Z rąk szefa etatów dywizji osobiście. Było to prawie 
cztery lata temu...
— Trzeba będzie kogoś posłać — zdecydował się. — Tylko kogo? Co jeden, których w tej chwili mamy, to 
kulawszy, a ten Laufer — cmoknął z niesmakiem — właśnie te jego resztki powinno się w ogóle skreślić ze 
stanu. Ma pan jakieś propozycje?
Próżne pytanie. Z równym powodzeniem mógł był je postawić Panu Bogu. Bremse i propozycja... Ten 
Prusak z dziada pradziada i samodzielne ruszenie głową... Typowy przedstawiciel wybranego narodu 
świętych krów. Wiecznie mlekodajnych, wiecznie niewinnych. We wszystkim oglądających się na pasterza. 
Jak z takim narodem można było wybierać się na podbój świata?
— Tak na dobrą sprawę wojna niczego Niemców nie nauczyła — stwierdzał Schwergut nie bez cierpkości. 
Zmienić krój mundurów i pewne drobiazgi techniczne, a wypisz, wymaluj Kaiserreich. I w sposobie bycia, i 
w myśleniu. Ze starych niemieckich cnót: dyscypliny, przedsiębiorczości, pewności siebie i dumy, przed-
siębiorczość obecnie rzadko wychodzi poza własny ogródek, pewność siebie i duma dają znać o sobie wobec 
słabszych, na placu pozostała dyscyplina. W dobrym i złym. I ślepa wiara w „jakoś tam będzie”. Wojna, 
ideologia, naród — nie mówiąc o takich sprawach, jak racjonalizm myślenia politycznego, humanitaryzm w 
sensie makroświata, pojmowanie historii jako dyscypliny krytycznej — są dla dzisiejszego Niemca tak samo 
znakami na wodzie pisanymi jak za cesarza; rozeznanie jego ogranicza się do hasła. Gromkie hasło — dobre 
hasło, treść obojętna, oby tylko koryto nie świeciło pustkami. Potwierdzeniem tego kołomyjka wyborcza 
przed dojściem Hitlera do władzy: jak kto chciał, tak ich miał. Kto obiecywał więcej, na tego głosowano — z 
tym jeszcze pół biedy, masy myślą zawsze brzuchem. Ale takiego przeskakiwania z konia na konia, takiego 
niewyrobienia politycznego, stabilności przekonań — poza komunistami — nie zanotowała żadna 
demokracja parlamentarna. A działo się to w największym, najnowocześniejszym państwie Europy 
zamieszkałym bynajmniej nie przez dobrotliwych dudków! Nikt nigdy nie zrozumie, jak państwo to, 
dysponujące całym arsenałem środków stojących na straży wybranego przez większość porządku 
społecznego, mogło pozwolić na jawnie zorganizowaną konspirację przeciwko sobie i innym narodom, jak 
mogło ją tolerować aż do swej tragicznej zguby. Nikt rozsądny nie uwierzy w przyszłości, że typ spod 
ciemnej gwiazdy — geniusz oracji, zgoda, ale niedouk, włóczykij, lokator wiedeńskich przytułków dla 
bezdomnych, krzykacz knajpiany doszedł do władzy podstępem. Najwyższą władzę w państwie zdobyć 
można siłą lub za zgodą narodu, czyli w wyborach. Hitler nie jest uzurpatorem. Nie zagarnął władzy 
przemocą. Nie obalił Republiki w drodze rewolucji. Otrzymał ją w majestacie prawa z rąk urzędującego 
prezydenta, wysunięty na stanowisko kanclerza przez polityków, którzy znali program jego ruchu. 
Tłumaczenie tego wrodzonym Niemcom umiłowaniem autorytatywnej władzy będzie czczym nonsensem. 
Prawda jest inna: Akceptowano zbrodnię w imię własnego interesu. Akceptowano nie zbrodnię dokonaną — 
to w polityce już praktykowano, ale jasno, do szczegółów sprecyzowany program zbrodni. Tego w 
cywilizowanym świecie jeszcze nie było.
Wszystkie myśli Schwerguta nakierowywały się na ten sam punkt: odpowiedzialności za oddanie władzy 
Hitlerowi. Omijany przez niego jak weksel bez pokrycia i jak taki weksel wciąż powracający. Czego by nie 
tknął, jakiej myśli nie zaczynał rozwijać, zawsze lądował w tym samym miejscu. Problem — szkopuł. Prze-
skoczyć ani rusz, a ugryźć to jak wbić zęby we własne ciało .Znacznie łatwiej szło mu z określeniem 
odpowiedzialności cząstkowej.
Ten podział całości na kawałki to żadna kazuistyka. Działanie ludzkie, którego skutkiem jest szkoda, 
wymaga ustalenia winy i motywów działania. Już ta podstawowa wykładnia prawa cywilnego, znajdująca 
zastosowanie także w prawie międzynarodowym, zakłada występowanie dwóch czynników: podmiotu i 
przesłanek, które działanie wywołały. Brzmienie jej odnosi się w jednakowej mierze do osób fizycznych i 
organizacji społecznych, a waga przesłanek może niekiedy znosić winę. Fakt ten nakładał na niego 
obowiązek skrupulatnego rozpatrzenia przyczyn, które doprowadziły Niemców do katastrofy. Problemowi 
odpowiedzialności — jeżeli wysiłek jego nie miał być upustem osobistej goryczy pisanym do szuflady — się 
nie ucieknie, z tego Schwergut zdawał sobie sprawę. Praca pisana była dla potomnych. Ku pamięci i 
przestrodze. A to wymagało przewentylowania przyczynków. Przewentylowania gruntownego, po tysiąckroć 
obiektywnego. Mając to na uwadze Schwergut powrócił do swoich wcześniejszych stwierdzeń, jeszcze z 
młodych zbuntowanych latv których wymowa zaprowadziła go — dobrze zapowiadającego się abiturienta 
— na rzeź z Francuzami; nie było to całkowicie pozbawione racji.
Schwergut pisał:
Pojęcie szczęścia powszechnego, uniwersalnego, jest utopią. Gdyby coś takiego udało się zrealizować, 
gdyby to odwieczne pragnienie zostało osiągnięte, ludzkość poczułaby się nieszczęśliwa, gdyż nie miałaby o 
czym marzyć. Nikt nie dąży do uszczęśliwiania wszystkich ludzi. Niech nikt nie wierzy, że jakiś naród 
przelewa bezinteresownie krew za innych. Myślą przewodnią wszystkich jest własny interes. Kiedy 
starożytna Grecja spostrzegła, że przewyższa inne narody, że mogłaby się stać dla nich wzorcem rozwoju,
wyruszyła na ich podbój. Tą samą drogą poszły Rzym, Anglia, Francja, Rosja, na ten sam trakt wyruszył 
Kościół rzymskokatolicki. Nie ma szczęścia darowanego jednym przez drugich. Na przeszkodzie ku temu 
stoi wieczny niedosyt człowieka wyznaczający mu coraz to nowe cele. Tworząc człowieka Bóg dał mu nogi, 
aby mógł się poruszać, ręce, aby mógł pracować, oczy, aby widział. Ale żeby przypadkiem nie zgnuśniał, 
wyposażył go w kałdun. Bez dna. Jest on machiną poganiającą go do coraz to nowych zdobyczy. Kałdun, 
małpia ciekawość, potrzeba nowych wrażeń, awanturniczość tkwiąca w każdej co dynamiczniejszej 
jednostce.
Powie ktoś, że to w niczym nie podważa instynktu stadnego człowieka, konieczności przystosowania się 
jednostki do nakazów obowiązujących stado, zapewniających przetrwanie; że gatunek ludzki pracował 
tysiące lat, aby prawo selekcji naturalnej zastąpić prawem do życia silnych i słabych — jednakowym dla 
wszystkich; że wykształcił w tym czasie formy i normy współżycia społecznego, obowiązujące zbiorowości 
duże i małe. To wszystko prawda, ale ogólna i bardzo filozoficzna. Bo choć istotnie tak jest, wojny zaborcze, 
wyprawy zbrojne jednych narodów przeciwko drugim były zjawiskiem stałym, występującym w całym 
historycznie znanym okresie rozwoju ludzkości i, co ciekawsze, nie zostały one nigdy potępione lub 
zakazane, mało: zwycięstwa jednego narodu nad drugim stanowią po dziś dzień jego największą chlubę. 
Dowodzi to albo o niedoskonałości zasad, na jakich opierają się konstrukcje współżycia narodów, albo o ich 
dwulicowości: zasada swoje, życie swoje...
Przyjmując pierwsze lub drugie, obojętnie, gdyż oba podkreślają płynność norm etycznych, moralnych i 
prawnych odnoszących się do narodów, wypada przyjąć wojnę zaborczą jako jeden z czynników 
regulujących interesy narodów, czynników niezależnych od stopnia rozwoju danego społeczeństwa, nie 
podlegających ściganiu. Gdyby miało być inaczej, miejsce na ławie oskarżonych musiałyby zająć wszystkie 
państwa wojujące z Niemcami, z Wielką Brytanią, Rosją, Francją na czele, a nawet Polską, nit wykluczając 
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Oficer Służby Bezpieczeństwa o zapadniętej klatce piersiowej i wzdętym brzuchu wycelował lornetką 
polową piechoty w okno parterowe przeciwległego budynku. Pochylony wyregulował ostrość widzenia. 
Westchnął zadowolony.
Przed tym cacuszkiem produkcji Carl Zeiss Jena nic się me ukryje: niewidoczne staje się widocznym jak na 
dłoni. Posługując się tym urządzeniem i swoją domyślnością dokonał pewnych obserwacji.
Obserwacja pierwsza: Hauptmann Schwergut palił zawsze grube cygara z egipskiego tytoniu, których na 
rynku od dawna już nie było, i przepłukiwał gardziołko butelkowym fullem. Cygara i fuli pochodziły z 
zapasów tęgiego Willy’ego — właściciela okazałej „Gasthaus zur Glocke”, którego restauracja była zawsze 
dobrze zaopatrzona. Tęgi Willy i hauptmann są kumplami frontowymi z pierwszej wojny światowej, nic 
więc dziwnego, że kumpel pamięta o kumplu. Ale od pewnego czasu Schwergut pali zwykłe cygarellosy 
przydziałowe i już nie popija fullem, jak również zaprzestał odwiedzać Willy’ego. Ciekawe dlaczego?
Obserwacja druga: W głębi pokoju majaczy się w tej chwili sylwetka stabsfeldwebla Bremsego. Blok 
papieru listowego formatu A-4, nad którym od grudnia hauptmann się poci, zniknął pod gazetą. Kiedy ktoś 
go odwiedza, blok znika pod gazetą albo wędruje do szuflady biurka. Ciekawe, co też on pisze i dlaczego się 
z tym kryje?
Obserwacja trzecia: Hauptmann mieszka na prywatnej kwaterze w śródmieściu, na Osterstrasse. Ale od 
pewnego czasu, wracając do domu, zmienił swoją marszrutę i nadrabia drogi. O jakieś dwa kilometry. 
Znając jego lenistwo, ciekawe dlaczego to robi?


Przystępując do pisania swego dzieła, Schwergut nie wyznaczał mu ram objętościowych ani ostatecznej 
formy literackiej. Miało to zrazu być chronologicznym ujęciem rozwoju wydarzeń w Niemczech w latach do 
objęcia władzy przez Hitlera i późniejszych — jego parcia do wojny; wyłuskanie przesłanek historycznych i 
społecznych, cech tkwiących w psychice narodu, sił politycznych, które razem wzięte złożyły się na tak 
bezprzykładną tragedię, okazało się konieczne dopiero później. Bez tego można by z powodzeniem złożyć 
pracę między bajki o biednym niemieckim narodzie, któremu wiatr zawsze w oczy wieje.
Z mnogości wniosków, jako przyczynków do katastrofy militarnej, nasuwał się nieodparcie jeden:
Negacja obiektywnych warunków, nieliczenie się z rzeczywistością kończy się zawsze klęską. 
Przeciwstawianie niezmierzonym zasobom surowcowym imperiów francuskiego i brytyjskiego, ich 
połączonemu potencjałowi przemysłowemu i ludzkiemu abstrakcyjnej, nigdy przecież niestałej woli narodu i 
Woli Wodza musiało skończyć się źle. A poza tym poczynania te oparte były na całkowitej nieznajomości 
praw ekonomicznych. Różnice w uzbrojeniu państw o zbliżonym stanie rozwoju gospodarczego nie mogą 
być traktowane jako constans; są one rezultatem tylko wcześniejszego lub późniejszego przystąpienia do 
zbrojeń. Wykładnikami potęgi militarnej państwa, całkowicie negowanymi przez Hitlera, są potencjał 
przemysłowy i czas. Wyprzedzenie, jakim dysponowały Niemcy, było okresowe, a czas potrzebny Wielkiej 
Brytanii zapewniał jej kanał La Manche — bariera nie do przebycia dla którejkolwiek armii kontynentalnej 
Europy, kontrolowana w pełni przez Home Fleet, najsilniejszą flotę wojenną świata. Lądowe i powietrzne 
siły Niemiec istotnie przeważały nad przeciwnikami, była to jednak przewaga chwilowa. Krytyczną ocenę 
rzeczy przemogło zadufanie widokiem nagromadzonego żelastwa wojennego i buta. Towarzyszyło temu 
charakterystyczne zjawisko: inteligentny naród, jedno jego pokolenie potwornie doświadczone w poprzed-
niej wojnie, poszło ślepo na łeb, na szyję na kolejną rzeź. Wzięło tak jak leci obietnicę zbierania gruszek na 
wierzbie. Rzuciło wyzwanie całemu światu. Kolejna charakterystyczna rzecz: Pokolenie to, świadome, że 
kierownictwo polityczne państwa składa się z dyletantów, ludzi niewykształconych, nieobytych — poza 
nielicznymi wyjątkami pospolitych mętów społecznych, oddało się jemu z nie znanym fanatyzmem nie 
zdobywając się na żaden zorganizowany opór — przypadek bez precedensu w historii liczących się narodów 
europeiskich, niemożliwy do wytłumaczenia w kategoriach racjonalnych, nadający się niestety jedynie pod 
lupę psychiatry. Tak można by to podsumować, gdyby chodziło o pojedynczego człowieka. Ale tu pacjentem 
jest cały naród!
Nie chcąc być powierzchownym w swych dociekaniach Schwergut zagłębił się w inne dyscypliny naukowe, 
jak filozofia, nauki społeczno-polityczne i w „naukę nad naukami”, jak to nazywał — ekonomię i geografię 
gospodarczą. Dopiero wtedy włosy stanęły mu dęba.
Pracując w ten sposób objętość dzieła rosła, a z nią problem: gdzie przechować manuskrypt?
Pomieszczenia służbowe z oczywistych względów odpadały. Pierwsza skrytka — spłuczka w 
zbombardowanym klozecie dla oficerów szybko się skończyła: lotnicy RAF-u, jak gdyby się uwzięli na 
niego i znowu obłożyli bombami tę część koszar. Z wszystkich możliwych rozwiązań pozostały mu dwa: 
jego prywatna kwatera w mieście (niezbyt bezpieczna) albo...
Willy był członkiem NSDAP. Lipnym, ale dzięki swoim chodom w hurtowniach żywnościowych i 
rozlewniach cieszył się zaufaniem mieiscowych bonzów partyjnych. Willy był ganz in ordnung za kajzera, 
nie zepsuła go brunatna koszula noszona dla pucu. — Miałbym odmówić druhowi okopowemu 
przechowania paru głupich papierków? — Kiedy przypadkiem jedna z kartek wpadła mu w ręce, struchlał. 
Można podnieść rękę na ojca, można na matkę — bił się w pierś — ale na państwo?
Poprzysiągł pary z gęby nie puścić, i na tym stara frontowa przyjaźń się skończyła.
„Miłości, przyjaźnie, kwiaty. Przydają myślom skrzydeł, oczom blasku, życiu piękna. Ale wszystkie są 
jednakowo kruche, tylko śmierć jest wieczna”. Schwergut nie mćgł sobie przypomnieć, kto to powiedział.


Schwergut odsalutował wartownikowi przy bramie. Niebo było szare, ale czyste, w sam raz na spacerek.
Zaciągnął się powietrzem i nie skręcił w prawo — do śródmieścia, a w lewo — ku szpalerom wysokich 
topoli ogarniających cmentarz przy Diesterstrasse. Wolnym krokiem mijał czynszowe kamieniczki, kłaniał 
się łaskawie pozdrawiającym go samotnym kobietom w oknach. Na cmentarzu kręciły się tez tylko kobiety. 
Było mu głupio wśród nich. Czuł na sobie ich wzrok. Jak rzucają krótkie, przeszywające go spojrzenia nic i 
wszystko mówiące; jak taksują go zza wzgórków świeżej ziemi, jego — paradnego oficera i jeszcze całkiem 
do rzeczy mężczyznę. 
Za pompą, w starej części cmentarza, panowały niepodzielnie ptaki. „Milutkie — myślał z rozrzewnieniem 
Schwergut — zawsze o tej porze jednakowo rozśpiewane”. Idąc wolno nagradzał je kruszynami chleba, 
których sporą torbę przyniósł ze sobą. Był tu sam. On, nie pielęgnowane, zapomniane groby i ptaki. W 
pewnej chwili doskoczył do rozłożystego dębu i wpakował torbę w dziuplę.
Wracał do domu skłócony ze sobą. Całe jego przedsięwzięcie wydawało mu się chybionym, ba — dziecięco 
głupim! Osiemdziesiąt milionów Niemców i — on jeden... Motyka przeciwko słońcu... I właściwie dla 
kogo? Żona, starszy syn, synowa, dwie wnuczki juz nigdy się o jego odważnym czynie nie dowiedzą; 
młodszy syn, oddany Hitlerowi sercem i duszą, jeśli wróci z Rosji żywy, może uznać go za zdrajcę. A 
przysięga żołnierska? Przecież konspiracja w tym narodzie nigdy nie cieszyła się szacunkiem! Ale czy miał 
drogę odwrotu?
Niemalże podobnie myślał człowiek o zapadniętej klatce piersiowej i wzdętym brzuchu, który, w 
kombinezonie robotnika cmentarnego, ukryty w zaroślach, przyglądał się miłośnikowi ptaków, dowódcy 3 
Batalionu Zapasowego Hameln, hauptmannowi Schwergutowi.



III

„Cleopatra” — oaza przyjemnych zapachów i delikatnych kobiet. Duma rozpierała pierś Doeringa. Każdy w 
kompanii bierze go za kundla, co te rzeczy załatwia pod latarnią. Byłaby heca, gdyby zobaczyli go w tym 
drogim przybytku miłości.
Bor wcisnął się w kanapę. Ogarnęło go zmęczenie i senność. Przepustka wypadła w nieodpowiednim czasie: 
przedostatnią noc spędził na dyżurze, ostatnią przepił, przekłócił z Dietrichem, nie nadawał się do niczego. 
Drążyło go uczucie żegnania się ze światem, osiągania kresu drogi. Rozmowa z Witalewskim tkwiła kolcem 
w sercu za niepotrzebną surowość. Maks po polsku szarżuje, az dziw, że jeszcze nie wpadł. Ale powinien był 
okazać mu trochę zrozumienia. Dzisiaj każdy potrzebuje zrozumienia. Każdy ciągnie resztkami sił i 
wypatruje pomocy. Maks... Solange... Dietrich..,
Jeszcze wczoraj nic nie zwiastowało kryzysu. Dzisiejszej nocy pękła w nim tama. Przywitał go w swym 
ogromnym fotelu, posępnie zapatrzony w opróżnione butelki, z rewolwerem na kolanach. Oddychał jak 
gracz spłukany do cna w ruletkę, robiący ze sobą ostatni rachunek. Trwało to długo. Za długo, żeby się na 
coś zdobyć, gdy nagle — zdając się go nie dostrzegać — zaczął wyrzucać z siebie:

Śmiesznie jest mówić o życiu
i zamyślać śmierć...
Śmiesznie jest żyć
i bać się życia...
Śmiesznie jest drżeć przed śmiercią,
jaką jest życie bez celu.
Jak moje!

Zakończył dramatycznym, tylko do niego pasującym: — Ojczyzno moja, najdroższa, posiadł cię czerwony 
upiór krwi. Już nigdy nie odzyskasz swego piękna!
Przy jego chorobliwej egzaltacji w alkoholu powinien po tych słowach paść strzał. Nagi beton bunkra, 
półciemność i potężna porcja koniaku sprzyjały temu. Ale nic takiego nie nastąpiło. Stał nad przepaścią, sam 
nad nią stał i — nie skoczył... Bor nie chciał dłużej przyglądać się jego klęsce. Wychodząc usłyszał za sobą 
tłumione łkanie.
Z oberleutnantem Dietrichem Marią von Koehlerem musi być naprawdę źle. Tej przegranej on sobie nie 
daruje.


— Co się stało, Julien? Jesteś chory? Bor otworzył oczy.
— Ach, Zaza! — Przeciągnął się. — Nie, ja tylko...
— Zdrzemnąłem się, tak? — dopowiedziała dziewczyna. Zatkała mu usta dłonią. Ogrzało go ciepło jej ciała. 
Ogarnął ją ramieniem i ucałował we włosy.
Zaza — miękka, przytulna koteczka... Cudowna zabawka do pieszczot i kochania. Dostępna dla każdego, kto 
mógł ją sobie kupić. Zaza kosztowała dużo. Była pokarmem dla ciała i duszy — mieszanki takie są rzadkie i 
drogie. Kto ma duszę i chce ją nakarmić, musi płacić. „Cleopatra” nie miała cennika jak burdele wojskowe. 
Cleo oferowała rozkosze trudne do skalkulowania, zakazane dla podoficerów i żołnierzy. Zakaz poparty ceną 
jest przeszkodą groźniejszą od drutów kolczastych. Dowódca pułku pewnie rezerwuje cały najlepszy burdel 
w Ostendzie dla siebie... Ten spasiony wieprz wde, co robi: kto raz poliże raju, stracony jest.
— Gdzie się podział mój kolega? — Bor rozglądnął się po kanapach.
Zaza uniosła paluszek do góry.
— Już?
— O Werner jest szybki! — odparła dziewczyna filuternie. — Powiedział Michele, że nawet po wojnie 
będzie do niej. przyjeżdżał. Przysiągł wierność, rozumiesz? — pisnęła śmiechem. — Chcesz coś wypić czy 
też pójdziemy od razu? Niedługo piąta...
Maman podała jej klucz do pokoju i palcem przesłała Borowi całusa. Zaza poprowadziła go na piętro. Lekko 
stawiała nogi, przerzucała ciężar ciała z jednej na drugą i kołysząc biodrmi dręcząco wolno pięła się w górę. 
Zamknęła drzwi na klucz i oparła się o nie plecami.
— Nie pocałujesz mnie?
Musnął jej szyję. Ostrożnie, jak dotyka się kielicha tajemniczego kwiatu, który nagle może się rozchylić i 
wchłonąć śmiałka w siebie. — Niebezpieczna jesteś — powiedział.
— Jeszcze tu... — położyła palec na ustach. — Zasłużyłam, nie? Zasłoniła szczelnie okna. Bor przyglądał się 
jej ruchom. Jak
wspinając się na rozstawionych nogach, prężąc biodra zaciągała zasłonę: jak robi to niby od niechcenia, z 
wyrafinowaniem. „Jaka ona piękna! — pomyślał z żalem. — Niejeden wziąłby ją sobie za żonę, po co ona to 
uprawia?”
— Rozbierz się. — Dotknęła kabury jego pistoletu. — Zdejm to sam, boję się tego.
— Tak, oczywiście.
Rozpięła guziki ukryte w fałdzie sukni i strząsnęła ją z ramion. W przejrzystych majteczkach i bez stanika 
wyglądała jak figurka
wytoczona przez lubieżnika kształtu i symetrii. Żywa lalka. Zaza znała siebie. Łakome spojrzenia 
codziennych kochanków ożywiały jej próżność. Wracali do niej za każdym razem mniej pewni siebie. Zaza 
oszczędnie operowała sobą: najpierw dawała im patrzeć na siebie, nie dotykać, nie obmacywać łapami, tylko 
patrzeć — im dłużej ich tak trzymała, tym szybciej wychodzili...
— Wpatrujesz się we mnie jak oni — odezwała się cicho.
Stała w zasięgu ręki Bora. Piękna jak azjatycka kapłanka, odurzająca zapachem ciała. Zapalił papierosa i nie 
bez męki czekał, aż wyszła drzwiami zastawionymi szafą.
Niedługo po niej tymi samymi drzwiami przyszła Solange. Cała w wypiekach, nerwowo oddychała.
— Nie byłam przygotowana na spotkanie z tobą — nadstawiła policzek do ucałowania. — Maks zawiadomił 
Everaerta o pierwszej, kiedy właśnie byłam w Blankenberghe. Jestem tu już pół godziny. Widziałam, jak 
wchodziliście, musiałam się jednak zatrzymać: Liebich, ten pomagier Maksa, kręcił się w pobliżu...
— Liebich! Znasz go osobiście?
— Maks dostarczył mi jego zdjęcie. Rozpoznałam go bez trudu.
— Liebich... To mi się nie podoba — zachmurzył się Bor. — To mi się bardzo nie podoba. Czy przychodzi 
tutaj? — spytał rozbierającą się Solange.
— Maman go jeszcze nie widziała, ale wie, że to wtyka Służby Bezpieczeństwa. Ma odbitkę jego zdjęcia. 
Do „Nany” nie przychodzi również.
— Maman nie powinna nosić przy sobie jego zdjęcia — zauważył Bor. — Gdyby tak...
Zamknęła mu usta pocałunkiem i zgasiła światło.
Leżał na wznak z zamkniętymi oczami i oddychał nierównomiernie. Ślady po ranach i długa krecha cięcia 
chirurgicznego wznosiły się i zapadały wraz z klatką piersiową. Wyglądały jak dopiero co zasklepione, 
mogące przy najmniejszym napięciu pęknąć i odsłonić wnętrze. Gdy zobaczyła je pierwszy raz, aż drgnęła z 
wrażenia. Później zobojętniała na nie, dopóki nie spostrzegła, że widok ich ją podnieca. Fetysz? — pytała 
siebie zaalarmowana. Nie, po prostu działają, i tyle. Wytłumaczona w ten sposób przed sobą myślała o nich 
również, kiedy była sama, i z kolei ze wstrętem o ciele mężczyzny bez blizn. Patrząc, jak drą na pół pierś i 
dysk brzucha, doznawała nie znanych przeżyć. Dłoń jej, kiedy leżeli nasyceni sobą, nie schodziła z jego 
ciała: wodziła palcami wzdłuż cięcia i zrostów popostrzałowych, nie spostrzegając wcale, że pieszczota ją 
pochłania i podnieca.
— Nie jesteś przypadkiem chory? — spytała. Żałowała, że już wspomniała o Liebichu, powinna była się z 
tym wstrzymać do końca spotkania. — Wyglądasz żle — dodała.
— To zmęczenie, nic więcej.
— Zeszczuplałeś. Czy ty przynajmniej jesz do syta? Przecież ja mam pieniądze, masz prawo z nich 
korzystać.
— Nie mówmy o tym, Soi. — Bor był ciągle zamyślony. — Jestem całkowicie w porządku.
— Ależ dlaczego nie mamy o tym mówić? — zareagowała żywo. — Pozwól mi martwić się o ciebie, 
potrzebuję tego. Poza tym, co robię, jestem przede wszystkim kobietą. Z jej wadami i zaletami, ale 
najnormalniejszą w świecie.
Nie otwierając oczu, uśmiechnął się.
— Ależ jestem! — uparła się Solange. — Jeżeli ktokolwiek mógłby mieć wątpliwości co do tego, to nie ty...
Znowu uśmiechnął się tylko.
Przypatrzyła mu się uważnie. Nie zamierzała wymuszać słów, ale nie chciała też pozostawać bez 
odpowiedzi. Położyła się na niego brzuchem. — Jestem... Najnormalniejszą... Czujesz?...
Podciągnął się w górę tapczana. Leżała na nim kobieta, za której jedno przychylne spojrzenie tysiące 
mężczyzn zdobyłoby się na zmierzenie z diabłem. O dziesięć lat starsza od niego, już zmęczona życiem, 
coraz słabiej panująca nad swoimi nerwami, w swej dojrzałości przeurocza. Spojrzał na nią z czułością.
Położyła się na wznak i poddała jego oczom. Rozbrajająca niemoc wzbierała w niej na nowo. Na szczycie 
drgnęła skała. Zachybotała się raz, drugi — Solange napięła mięśnie, aby opóźnić, zwolnić jej toczenie się 
ku przepaści. Czuła na sobie jego pożądliwe spojrzenie. Jak wraz z dotykiem dłoni ześlizguje się z szyi na 
piersi, jak pieszczotliwie, jak dręcząco słodko kładzie je z jednej na drugą i stacza niżej, coraz niżej. 
Pragnęła, aby nie łamały linii. Aby ciągnęły już wprost do celu. Aby się stało. Aby za żadną cenę, za 
wszystkie skarby świata już nie przerywały swego marszu. Rozchyliła nogi. Ale palce się nie spieszyły: 
ugrzęzły w gęstwinie futerka, szukały jak ślepiec drogi w złych kierunkach, jątrzyły błądzeniem i gdy 
wreszcie znalazły trakt do miłosnego toru, zamiast utonąć w nim — drapieżnie wpiły się paznokciami w 
łono. Przyciągnęła go gwałtownie do siebie. Prawe kolano wepchnęła pod jego biodro, jak dźwignią 
podważyła go nad siebie i spadającego ogarnęła chciwie udami...


Nie mogła się oprzeć wrażeniu, że po stosunku Julian patrzy na nią jak na obcego człowieka. Bała się go 
dotknąć.
Ostrożnie zmieniła pozycję. Najchętniej wyśliznęłaby się z tapczana, ukryła w fotelu pod oknem i czekała, 
dopóki on pierwszy nie przemówi. Zastanawiała się, o czym on teraz myśli. O swojej rodzinie w Polsce? O 
von Koehlerze? O czym mężczyzna w takiej chwili może myśleć? A może o innej kobiecie?
Dotknęła go mimo woli.
Przygarnął ją do siebie i ucałował. Gdy jeszcze nie wiedziała, czy robi to z siebie, uchwycił jej dłonie iv jak 
gdyby zgadywał jej obawy, ucałował obie. — O czym myślisz? — zapytał.
Zapomniała o swoich wątpliwościach i o tym, ze zadała takie pytanie. — O czym? — powtórzyła 
zaskoczona. — O niczym. A ty?
— Ach — wyostrzył spojrzenie — o różnych rzeczach.
— Ale o czym najwięcej? — chciała wiedzieć.
— Tyle tych myśli, że trudno wybrać.
— Ale powiedz! Zrób mi tę przyjemność. Znowu stałeś się taki skąpy.
— O Maksie.
— Odwróciła się twarzą do ściany.
— O Maksie! — syknęła zła. — Wszyscy jesteście jednakowi!
Julian spróbował przyciągnąć ją do siebie i ułagodzić, ale chwyciła się kurczowo wezgłowia. — Co się 
stało? — zdziwił się. — Przecież pytałaś.
— Pytałaś... Pytałaś... Zostaw mnie! Nie dotykaj! — Nie mogła mu darować myśli o Maksie w chwili, kiedy 
ona raz jeszcze przetrawia każdy odruch miłosny i oddaje się słodkiemu lenistwu. Jeszcze bardziej 
przylgnęła do ściany.
Maks Witalewski urósł do problemu. Słowa perswazji nie dochodziły do niego, a na inne środki nie mogła 
się zdecydować. Najbardziej skuteczny sposób ujęcia go — sobą, nie wchodził w rachubę. Jego 
lekceważenie niebezpieczeństwa, obawiała się, mogło poważnie zagrozić nie tylko jemu, fotograf Everaert 
był tego samego zdania.
Oparła się plecami o ścianę i nogi nakryła pledem.
— Chyba masz rację — powiedziała już bardziej uspokojona. — Maks zaczyna ciążyć nawet w łóżku... To 
niedobrze, niepokoi mnie.
— Rozstaliśmy się z sobą skłóceni jak nigdy dotychczas — mówił Bor. — Bez pożegnania. Moją ostrożność 
bierze za tchórzostwo, nie wiem, jak go przekonać.
— Też nie wiem, choć go trochę rozumiem. Czy ty przypadkiem I nie jesteś zbyt ostrożny. Każda przesada 
jest przesadą. Ostrożność
w tej pracy jest nieodzowna, lecz ty kontrolujesz swoje kroki do tego stopnia, że moje uznanie przechodzi 
niekiedy w zdumienie. Z jednej strony zazdroszczę ci tego, z drugiej — współczuję. Musi cię to drogo 
kosztować.
— Wolę tę cenę od innej — rzekł stanowczo Julian.
— Po części masz rację. Co wobec tego proponujesz?
— Byłoby najlepiej, gdyby przeniesiono go gdzie indziej. Ale j w obecnej sytuacji to odpada: Niemcy 
wstrzymali przerzuty wojsk, a poza tym jego oberleutnant musiałby bez niego sam zakasać I rękawy.
Tym gorzej dla Maksa. Jeżeli się nie zmieni... — dodała szybko Solange.
Bor spojrzał na nią pytająco.
— Co to ma oznaczać?
— To przecież oczywiste — odparła z rzeczowym ożywieniem. — jeżeli nie ukarbuje swojej brawury, może 
narobić kłopotu nie tylko sobie, czy nie tak? A na to nie można pozwolić.
— Brzmi to aż nadto jasno... — spostrzegł posępnie Bor. — Do tego nie może dojść, pamiętaj!
— Przestańmy martwić się na zapas — Solange zmieniła ton. — To już nie potrwa długo, na pewno nie. 
Alianci zabrali się do odizolowywania bombardowaniami pasa umocnień nadbrzeżnych. Północna Belgia i 
Francja znajdują się codziennie pod bombami, na-wet pojedyncze pojazdy na drogach są atakowane.
— Rok temu nie było inaczej i nic z tego nie wyszło — zauważył sceptycznie Bor. Heinemann wspomniał o 
rzekomym nieoficjalnym odwołaniu pogotowia bojowego. W nocy nie dawał temu wiary. Kiedy jednak 
dostał przepustkę, a następnie spotkał przed kinem Doeringa... Zaprzeczył ruchem głowy. — Nic nie 
wskazuje na to, aby mieli wreszcie zacząć. W kompaniach też nie ma gorętszej atmosfery, te rzeczy 
wyczuwa się naprzód.
— Ale tym razem zaczną! — wybuchnęła podniecona. — Na pewno, zobaczysz! Teraz już muszą, nie 
rozumiesz tego? Jeżeli teraz się na to nie zdobędą, Europa będzie dla Zachodu stracona. Muszą. W swoim 
własnym interesie. To obecnie już tylko kwestia czasu, może dni.
Błysnęła ognikami nerwowego zmęczenia. Jak gdyby się w niej coś załamało. „Tak musi się stać! Musi! Czy 
nie rozumiesz!” — krzyczały jej oczy zaszklone wiarą. Potrzebowała potwierdzenia, że się nie myli. Bor 
przytaknął mechanicznie. Ale to jej nie wystarczało. Potrzebowała czegoś więcej, czegoś z przekonania. 
Naraz Bor przypomniał sobie słowa zdesperowanego von Koehlera. Ponieważ ona wciąż wyczekiwała, 
poddał się im jak nawiedzony:

Niech się nie spóźnia,
co dla mnie przeznaczone.
Niech spadnie nagle
jak cios Boga, już!

Wypadło to patetycznie i śmiesznie. Oparty na łokciach o wezgłowie, z głową odchyloną do tyłu, z 
przymkniętymi oczami... Rosły mężczyzna z oczami rozmodlonymi jak rozhisteryzowana kobieta... 
Okropne, niewybaczalne przedstawienie! — zgromił się w duchu.
Słowa nieznanej wyroczni pasowały do psychicznie rozregulowanego Dietricha, ciemnego bunkra, trzasku 
rozbijanych butelek, a nie do tapczana, wymiętego spółkowaniem prześcieradła i nagiej Solange patrzącej na 
niego, jak gdyby nagle ujrzała w nim nie tego człowieka, z którym tu przyszła. Atmosfera miłosnego 
przeciągania się, przekomarzania, sporów i wyrozumiałości opadła jak mgła i ukazała rzeczywistość: 
burdelową kabinę, akcesoria, nagą nerwowo wyczerpaną kobietę, która nie jest zwykłą kurwą, gdyż robi to z 
wzniosłych pobudek, ale jednak płaci sobą. o
Zerwał się z tapczana i zaczął się ubierać. Wśliznął się w spodnie, skarpetki, buty — wszystko alarmowo; 
koszulę wcisnął w spodnie bez odpinania paska, podrolował rękawy, ubrał bluzę, założył pas z pistoletem — 
koniec. Rzucił wzrokiem na budzik.
Przyglądała się temu zaskoczona. Przykucnięta pod ścianą, z nogami podkurczonymi pod siebie, z pledem 
przytrzymywanym rękami na piersiach. Trochę jak kobieta wzięta wbrew swej woli, wewnętrznie pogodzona 
— bo skoro już się stało — na zewnątrz jeszcze grająca. Nie powiedziała ani słowa. Przewędrowała spoj-
rzeniem na budzik, stamtąd na niego.
Na środku pokoju stał niemiecki żołdak. Sięgnął jeszcze po hełm wiszący na klamce i obciągnął poły bluzy.
— A teraz do rzeczy — odezwał się zimno jak do drugiego żołdaka. — Zapamiętałaś wszystko?
Na mgnienie oka Solange straciła pewność, czy to jest ten sam czuły Julian sprzed chwili. Niezdecydowanie 
kiwnęła głową.
— Wobec tego słuchaj! Maks na pewno będzie chciał przekazać ci historię tego pocisku... Pamiętaj, że w 
żadnym, ale to w żadnym wypadku nie wolno ci się zgodzić na przerzucenie szczegółów na tamtą stronę. 
Nawet gdyby przydybał Hradca i przywlókł go do ciebie, rozumiesz? To skończyłoby się tragicznie nie tylko 
dla tego chłopaka, który już i tak zwrócił na siebie ich uwagę. Wystarczy, jeżeli Amerykanie dowiedzą się, w 
jaki sposób zginął ich lotnik.
Pochylił się ponad tapczan i ucałował jej ręce.
— Uśmiechnij się. Na mnie już czas.


Heinemann wysłuchał meldunku. Zapięty na ostatni guzik, z pistoletem u boku i w hełmie obciągniętym 
brezentem, kompletnie gotowy do boju. Doering zakończył meldunek zrobieniem oka do jego hełmu. — 
Głowa cię boli czy zabawa w alarm?
— Wypraszam sobie głupie uwagi! — uciął Heinemann. — Włazić do bunkra!
Zatrzasnął stalowe drzwi.
— Gdzieście spędzili przepustkę? Meldować.
— Jak to gdzie? — obruszył się Doering. — Pytasz, jakbyś nie wiedział.
— W Ostendzie, Herr Hauptfeldwebel — zameldował Bor.
Heinemann przeniósł wzirok na niego.
— W Ostendzie, mówicie... No, dobrze. A gdzie?
— W kinie, kawiarni, w bistro i w burdelu, Herr Hauptfelwebel.
— Dokładnie — wtrącił Doering. — Nadzialiśmy się na siebie przed kinem i już do końca ciągnęliśmy 
razem. Ale dlaczego ta spowiadainka?
— Milcz! — wrzasnął Heinemann. — Będziesz odpowiadał, kiedy przyjdzie twoja kolejka, teraz słucham 
obergefreitra Bora.
— Chwilowo mi to wystarcza — pokiwał się na rozstawionych nogach. — Pytam na wszelki wypadek... 
Rozumiem, że gdyby co, to będziecie w stanie podać tytuł filmu, adres burdelu, imię kurwy i tak dalej. Czy 
doibrze rozumiem?
Bar trzasnął obcasami.
Heinemann rozluźnił marsowo ściągnięte brwi.
— A jak wam poszło? Zadowoleni?
— Nie rozumiem, po co ten cyrk? — odezwał się Doering.
— Najpierw do nas tak, a teraz inaczej. Jakbyśmy nie wiadomo co...
— Moje pytania są uzasadnione — z głosu Heinemanna przebijało poczucie odpowiedzialności. — Muszę 
wiedzieć, gdzieście byli i w ogóle, gdyż będę o to pytany, wy z pewnością również. Sytuacja jest tego 
rodzaju, że jak długo nie ustali się sprawcy albo przyczyny, podejrzana jest cała kompania. Przed dwiema 
godzinami znaleziono feldwebla Schillinga. Zastrzelonego... W jego bunkrze...
— Jezusie! — jęknął Doering. — Przeszedł takie piekło... Ze Stalingradu w pojedynkę po to, żeby...
— Przestań się wygłupiać, do cholery, tu nie ma miejsca na żarty. Jeżeli zaczniesz w ten sposób przy 
prokuratorze, nie chciałbym siedzieć w twojej skórze. Radzę dobrze przemyśleć wasze przepustki, bo nigdy 
nie wiadomo. Według mnie na pewno nie maczaliście w tym palców, ale... — Heinemann zawiesił głos — z 
całej kompanii tylko was nie było na miejscu, więc rozumiecie...
Wyprostował się znowu służbiście i zakończył:
— A teraz walcie do siebie i przygotujcie się do zbiórki. Za pół godziny meldujemy się przed bunkrem 
oberleutnanta: apel specjalny. O godzinie dziesiątej zero-zero kompanię przejmie nowy dowódca. No, jazda 
do drużyny, nie róbcie takich głupich min.
— Aha! — rzucił jeszcze do Bora. — Wrócił unteroffizier Kalkstein i, naturalnie, objął z powrotem 
dowództwo nad drużyną. Zameldujcie mu swój powrót.
Wieczór był księżycowy, widoczność prawie doskonała. Kilka minut po zbiórce plutonów stabsfeldwebel 
Himmel postawił kompanię na baczność.
Pierwszy wyszedł z bunkra dowódca batalionu, za nim jakiś óberleutnant z okropnie zniekształconą twarzą, 
ostatni — von Koehler. Major załatwił swoją część błyskawicznie: odczytał rozkaz o odkomenderowaniu 
oberleutnanta von Koehlera do dyspozycji dowódcy dywizji, pana generała von Werdena, podziękował mu 
za służbę dla führera i Wielkich Niemiec i przedstawi jego następcę. Na tym występ swój zakończył i 
niezwłocznie oddalił się do oczekującego nie opodal samochodu.
Nowy dowódca kompanii wyglądał przy wysokim von Koehlerze jak chłopaczek wciśnięty w za duży 
mundur. Spod czarnej opaski przesłaniającej połowę twarzy wyzierała zabliźniona wyrwa sięgająca do 
zniekształconych warg.
Kiedy samochód majora zniknął, von Koehler obrócił się twarzą do kompanii. W martwej ciszy rozległ się 
jego donośny głos:
— Meine Kameraden! Czułem się zaszczycony, iż dane mi było dowodzić tak wspaniałymi żołnierzami. 
Zasługujecie na najszczersze życzenia sukcesów w oczekującej was walce i szczęścia osobistego w życiu 
prywatnym. Z dumą przekazuję was pod rozkazy nowemu dowódcy, panu oberleutnantowi Erichowi 
Lauferowi. Dziękuję wam i żegnam!





PO DRUGIEJ STRONIE KANAŁU

Na twarzy Tawęckiego błąkał się nerwowy tik.
— Nic ponad to, co tu napisano — potrząsnął płachtą papieru przed oficerami w sali odpraw — nie wiem. Z 
dalszymi dyspozycjami poczekamy na generała, powinien wrócić do rana. Fakt faktem, że weszliśmy w 
kolejkę, a zatem... — Uroczyście spoważniał. — Jest szesnasta pięćdziesiąt. Ogłaszam alarm dla dywizji. 
Kto choe, może uprzedzić ludzi, chociaż tu nie ma już co uprzedzać. To wszystko, panowie. Dziękuję.
W drodze na kwaterę Kowalczyk wyliczał na palcach:
— Dzisiaj mamy środę... Green Oaki skończą jutro, to znaczy w czwartek.,. My zaczniemy po nich i 
skończymy pojutrze... Załadunek w porcie nie potrwa dłużej niż dwa dni, czyli w niedzielę... Słyszysz, Len, 
w niedzielę! Len, w niedzielę, powiedziałem. Dlaczego milczysz?
— Tam do licha z twoim gadaniem! — obruszył się Lufoioz zajęty swoimi myślami.
Nie pozwolił Jane odwieźć się do obozu. Zamknął jej usta pocałunkiem i pobiegł do wozu. Nie miał dla niej 
więcej słów. Słowa już niepoitrzebne. Odjazd jest potrzebny. Jak najszybszy. Jutro opuszczą obóz ostatnie 
oddziały Kanadyjczyków, po nich ruszy dywizja — na manewrach obowiązywała ta sama kolejność.
Kopnął walające się blaszane pudełko po papierosach. Pudełko odbiło się o krawędź jezdni i wróciło 
dokładnie mu pod nogę. Kopnął je jeszcze raz.
— Co cię tak rąbie? — rzucił się Kowalczyk.
W ostatniej chwili uskoczyli przed rozpędzonym carriersem z rozśpiewanymi żołnierzami. Kowalczyk 
pogroził im pięścią.
— Powariowali, Sukinsyny. Widzisz ich, już powariowali.
Plac broni wyglądał jak wielkie rumowisko czołgów, pojazdów opancerzonych, samochodów zawalonych 
rupieciami wojennymi, motocykli. Wśród tego żelastwa kręciło się mrowie żołnierzy. Ładowanie dobytku 
wchodziło w końcową fazę. Troczono do pancerzy skrzynie, paki owinięte brezentem, zwoje lin stalowych, 
deski, belki; do otwartych włazów podawano worki. Spieszono się przy tym, jak gdyby roboty było więcej 
niż czasu.



II

Nie jest to bajka dla dzieci. Jest to poważna rzecz o chłopcach, co nigdy nie dadzą za wygraną, dopóki nie 
wypróbują wszystkich możliwości.
Gdzieś w Belgii pewien niemiecki unteroffizier zastrzelił amerykańskiego lotnika, mniejsza o nazwisko. A 
więc zastrzelił, kropka. Nie pierwszego, nie ostatniego w tej głupiej wojnie. Ale oto rzecz dochodzi do uszu 
kogoś współpracującego tam z British Intelligence Service. Osoba ta przerzuca ją na drugą stronę Kanału i o 
wszystkim dowiadują się koledzy zamordowanego. Ciąg dalszy sprawy łatwy do wyobrażenia.
Chłopcy z eskadry nie są patałachami. Zdarzają się różni chłopcy. Niektórych można kopnąć w tyłek, innym, 
napluć w gębę — wszystko dla takich woda. Ale są również tacy, z którymi nie można nic pod wiatr. Tacy 
są chłopcy z 8 Armii Lotniczej Stanów Zjednoczonych. Krótka narada i zapada decyzja: roznieść w odwecie 
w drzazgi jednostkę, w skład której wchodzi ten Kalkstein czy jak mu tam. Eskadra wciąga do sitwy 
chłopaków z grupy, dostaje placet — rzecz rozgrywa się w wojsku amerykańskim! — od dowódcy armii i 
kiedy ma wystartować, na sprawie kładą łapy Brytyjczycy. Tak ciężko, że dowództwo armii kapituluje.
Co robią chłopcy z eskadry zamordowanego: rezygnują? Chłopcy z eskadry Jima Gerkina mieliby się 
poddać?
— Pański znajomek z Parlamentu u tych sukinsynów musi mieć chody — perorował sierżant Larry Bellini. 
— Podobno jest kumplem samego Churchilla. Prosimy pana tylko o podwiezienie mnie do niego, ja — idę z 
panem o zakład — już sobie z nim poradzę. Rzecz zrobi mu prasę, może okazać się dla niego warta zachodu.
Robi pan ciężką minę. Sprawa nie jest łatwa, ale popróbować można, czy nie? Niech pan nie odmawia nam 
pomocy — zaapelował. — Proszę pana w imieniu Jima i całej naszej eskadry.
Materiał na amerykański kicz filmowy, Lubicz nie wierzył własnym uszom. Niemożliwe, żeby Jim maczał w 
tym palce. Podobnie myślał Teplicki, do którego zwrócił się o przepustkę. Śmieszne, głupie, 
nieprawdopoddbne! — nie chciał go wcale słuchać.


Sir Randolph pykał fajkę. Ukryty za płynnymi figurami niebieskawego dymu zerkał na zamyśloną Jane. 
Zapachy kwiatów, ciągnące przez otwarte okna zapraszały do ogrodu na ławkę. Kiedy był sam, często tam 
przesiadywał.
Od wyjazdu gości upłynęły cztery godziny. Pierwsze trzy Jane spędziła samotnie w swoim pokoju. Żona 
doprowadzała dom do porządku, nie bardzo jej to wychodziło. Dostrzegał jej szczere chęci uporania się z 
tym dyskretnie (już dwa lata, obliczył, dom spoczywa na jej wątłych barkach — niewątpliwie dzielna 
niewiasta!), ale im usilniej się o to starała, tym bardziej stawała się wszechobecna. Wysłuchując jej 
troskliwych upomnień, aby nie zaprzątał sobie nią uwagi, naszła go odkrywcza myśl, że gdyby Izba Gmin 
była rzeczywistym zgromadzeniem przedstawicielskim narodu, to jest reprezentowanym w połowie przez 
mężczyzn, w połowie przez kobiety, on nie usiedziałby tam dłużej niż jedną kadencję...
Margaret wpadła do domu już po wszystkim. Wniosła ze sobą zwykły ładunek nowości ze świata, pretensji 
do świata i tak jak przybyła, tak niedługo potem wybyła — całkowite przeciwieństwo swojej młodszej 
siostry. Dwie krople wody. Z tego samego źródła, lecz jakże do siebie niepodobne. W samochodzie z 
proporczykiem sztabu jakiejś amerykańskiej dywizji, którym odjechała, było jeszcze miejsce. Ale nie prosiła 
Jane. Zajęta przebieraniem się w swoim pokoju zwymyślała ją od istot pierwotnych, nie przystosowanych do 
życia w dzisiejszym błyskawicznie biegnącym świecie. Szczęściem nie trwało to długo. Panom, czekającym 
na nią w wozie, życie uciekało również szybko. Marg nie jest zła. Po prostu bierze sprintem bieg 
długodystansowy, daleko w tym tempie nie pobiegnie... Gdy odjechali, w domu zapanowała cisza jak po 
gwałtownej burzy, chociaż hali wciąż jeszcze elektroluksowano. Zawierucha, jaką wniosła, miała jednak 
swoją dobrą stronę: wypędziła Jane ze swego zamknięcia na górze.
Zdecydował się na przerwanie jej milczenia.
— Mieliśmy całkiem przyjemny dzień — zagadnął ją — kto by to pomyślał. Jeszcze wczoraj nic nie 
zapowiadało tak ładnej pogody, przynajmniej w Londynie. Była tam mgła, gęsta, a dzisiaj tak pięknie. 
Bardzo pięknie, prawda?
Z cichej odpowiedzi wyłowił tylko „sorry”, resztę stłumił ruch wstawania. Przytrzymał ją ręką na fotelu.
— Nie odchodź jeszcze. — Szukał dostępu do jej smutnych oczu. — Jutro wyjeżdżam. Nie wiem, na jak 
długo. Chętnie z tobą porozmawiam, mam też problemy...
— Ty? — zrobiła zdziwioną minę. Widziała ojca zawsze piszącego coś na maszynie albo drzemiącego. 
Ponieważ to pierwsze w Izbie odpadło, pozostawało...
— Każdy je ma, moje dziecko. Czyżbym wyglądał na człowieka bez problemów?
Zamiast ożywiać się, znowu spoważniała. Nie pozwolił jej zamknąć się w sobie.
— Moje problemy — ciągnął nie zrażony — są innego rodzaju. Siedzenie w tych dniach w Izbie wymaga 
niekiedy dużej cierpliwości. Sprawy dzisiaj są bardziej skomplikowane i załaltwia się je inaczej niż zwykle 
— to naturalne, wojna. Kluczowe sprawy załatwia się w ścisłym kręgu Gabinetu, w różnych 
specjalMycznycih komisjach, komitetach; decyzje Winston podejmuje od ręki prawie jednoosobowo, a nam, 
biednym posłom, pozostawia się akceptację faktów en bloc. Pogodtzenie tego z uprawnieniami i 
obowiązkami przedstawiciela wyborców nie jest proste. Odsunięcie nas...
Wypatrywał jej reakcji. Gdyby w tej chwili spyta.no go, która z córek praktycznie ustawia się do życia, 
znalazłby się w kłopocie
— ...odsunięcie nas od wpływu na decyzje rządu — szedł okrężną drogą naprzeciwko jej problemowi — 
może być na dłuższą metę dla posła brzemienne w skutki. Przeciwnicy polityczni, choćby taki groszorób jak 
Tim, już teraz oskarżają nas...
Łoskot gąsienic z ulicy wdarł się przez otwarte okna. Jakaś kolumna pancerna, któraś już z rzędu, brała na 
ryczących silnikach stromy wyjazd z miasta. Na twarzy Jane malowało się napięcie. Oparła głowę na fotelu. 
„Jutro, może jeszcze dziś w nocy dywizja zniknie z Battery... Za dwa, trzy dni znajdzie się na statkach, za 
cztery...” — wyliczała bezlitosny roklad czasu.
Rozbolała ją głowa. Tyle słów pozostało w niej nie wypowiedzianych.
— Musisz być zmęczony — zdobyła się na naturalny głos. — Jutro już wyjeżdżasz. Chyba pójdę sobie.
Nie pozwolił jej odejść.
— Sa ludzie, z którymi można mówić jak z samym sobą — powiedział ciepło. — Często są blisko nas... — 
Była w niej taka pustka, że przeniósł oczy na wyłączony aparat radiowy.
Jane podchwyciła ten ruch. Zbliżała się pora dziennika wieczornego. Odgarnęła włosy z czoła.
— Czy to... wiesz, co mam na myśli... zacznie się...Absurdalne pytanie — spostrzegła. — Na jej lotnisku 
zjawiły się przed tygodniem trzy tuziny olbrzymich szybowców do transportu ciężkiej broni piechoty, wraz z 
nimi przyleciał bezpośrednio ze Stanów pułk desantowo-powietrzny; na sąsiednich lotniskach też 
wylądowała masa desantowego sprzętu i jednostek spadochronowych. Pod zadziornymi minami tych 
chłopców tętni napięcie bliskie wybuchu. To musi się zacząć!”
— ...dzisiaj ...jutro .. za tydzień? — pytała.
— Każdego dnia, dziewczyno — odrzekł poważnie. — Czekamy na to jak na burzę. Atmosfera jest tak 
naładowana, że cokolwiek nastąpi, przyniesie ulgę. A że nastąpić musi...
Stanął przed nią w całej swej okazałości człowieka odpowiedzialnego za swoje słowa.
— Skończyły się tajemnice i zabawa w chowanego — powiedział. — Kraj pęka w szwach od wojsk i broni. 
Od południa aż po Szkocję jest tak ciasno, ze igły nie upchniesz; gdyby Luftwaffe miała dzisiaj dostęp do 
nas, sprawiłaby nam Dunkierkę nie gorszą niż w czterdziestym roku, z tą różnicą, że na naszej ziemi. Tak 
więc spekulacje mogą obecnie dotyczyć jedynie miejsca i czasu lądowania. Może to nastąpić każdej godziny, 
w każdym punkcie Francji, Belgii, wszędzie. Wiedzą o tym Niemcy, wie każdy człowiek po naszej stronie 
wody. O tym jednak, gdzie i dokładnie kiedy nastąpi lądowanie, wie bardzo mało ludzi. Może — 
rozcapierzył palce lewej ręki — mniej niż tylu po obu stronach Atlantyku. Będzie to przedsięwzięcie w 
dziejach wojny nie mające sobie równych. Niech Bóg ma w opiece tych chłopców, którym przyjdzie je 
wykonać.
Spostrzegł swoją małżonkę. Już bez fartucha, z włosami jeszcze w małym nieładzie. Miała coś bardzo 
ważnego do powiedzenia.
— Coś do mnie? — spytał.
— Przybył Len — poprawiła uczesanie. — Z jakimś gościem. W pewnej ważnej i dziwnej sprawie, tak 
powiedział.
— W ważnej i dziwnej sprawie?... — Sir Randolph spojrzał na ożywioną nagle twarz córki. — Ależ proś 
ich, proś. Jestem dzisiaj w doskonałej formie dla ważnych i dziwnych spraw!


Sir Randolph przyglądał się chłodno Amerykaninowi.
— I w misji tej wysłano pana, sierżancie? — rzucił znad szklanki.
— Tak jest, proszę szanownego pana.
— Sierżanta?...
Amerykanin kiwnął zamaszyście głową.
— Ale na wszelki wypadek zaopatrzono mnie w bluzę pułkownika... — Podniósł torbę. — Mam ją tu, chce 
pan zobaczyć?
— Eskadra dokonała właściwego wyboru — stwierdził ostatecznie sir Randolph.
Pozostawała jeszcze sama misja. Nie do załatwienia od samego początku. Biada ci, Brytanio, gdyby decyzje 
podejmowane przez Intelligence Service dawało się odwoływać na czyjąś prywatną prośbę. Zaaranżować 
można wszystko. Można uknuć zamach stanu, wymienić jednego generała na drugiego, przedzierzgnąć 
Anglika w rodowitego szejka arabskiego, przyspieszyć śmierć maturalną jakiegoś polityka — drogi wywiadu 
brytyjskiego pozostaną na zawsze tajemnicą, a jego posunięcia były, są i będą podporządkowane jednemu: 
panowaniu Anglii. Są to drogi z pewnością nie zawsze proste, ale w końcu cel uświęca środki. Imperium 
Brytyjskie powstało nie w drodze podboju orężem, jak inne. Stworzyła je potrzeba. Historycznie nazwana 
„wolnością handlu”. Handlować Anglia chciała. Nieskrępowanie. Żeby żyć, musiała handlować. Handlując 
dorobiła się Imperium. Dorobek byłby skromniejszy, gdyby przed kupcami nie wysłała w świat swoich 
„oczu i uszu” — nie każdy to właściwie rozumie. Dużo fałszywych wyobrażeń o metodach pracy 
Intelligence znajduje się w obiegu, często złośliwych. Ale to uzasadnione: z British Intelligence Service nikt 
jeszcze nie wygrał.
Stanowisko Intelligence w sprawie tego lotnika jest słuszne. Akcja odwetowa Amerykanów, wymierzona 
precyzyjnie w jednostkę wojskową mordercy, zdradziłaby Niemcom istnienie wśród nich źródła wrogiej 
informacji. Abwehra i gestapo są okrutne, ale nie głupie, doszliby po nitce do kłębka. Nitką byłaby ta akcja.
Podobna historia — sir Randolph przypomniał swoim gościom — o znacznie większym ciężarze 
gatunkowym dla wywiadu brytyjskiego rozegrała się podczas poprzedniej wojny. Rzuciła ona światło na 
metody pracy wywiadów. Historia, której kulisy opowiedział mu jeden z jego nieżyjących już przyjaciół, 
nabrała w pierwszych latach po wojnie niebywałego rozgłosu, stała się nawet przedmiotem interpelacji w 
Izbie. Hałas zainicjowało opublikowanie przez opozycyjne pismo dokumentu, z którego wynikało, że 
Intelligence, kierując się swoim własnym interesem, dopuściło świadomie do śmierci kilkuset żołnierzy 
brytyjskich na skutek pewnej akcji niemieckiej we Francji. Akcji, o której zostało wcześniej uprzedzone: 
Zamiar uderzenia Niemców przekazano odpowiedniemu dowódcy wojsk brytyjskich, lecz kiedy ten 
przystąpił do przygotowania przeciwśrodków..., przygotowania odwołano wraz z owym dowódcą. Niemcy, 
jak się można domyślić, przeprowadzili swoją akcję z sukcesem. Wrzawę publiczną dokoła sprawy uciął w 
końcu minister wojny oświadczeniem, że postępowanie miało na celu zachowanie najpoważniejszego źródła 
informacji Intelligence w Niemczech, którym był wysoki oficer niemieckiego sztabu generalnego... Minister 
poparł oświadczenie szczegółami. Wynikało z nich, że kontrwywiad niemiecki wykrył, iż źródło przecieku 
musi się znajdować w nielicznym gronie osób ze sztabu generalnego. Zastawiono ograną pułapkę: 
zaplanowano szereg indywidualnych akcji zaczepnych na skalę dywizji i o każdej poinformowano jedną z 
podejrzanych osób. Każdą o jednej. Intelligence dowiedziało się o pułapce już po przygotowaniu brytyjskich 
oddziałów do kontrakcji. Gdyby uderzenie niemieckie się nie udało, kontrwywiad wiedziałby, komu ma to 
do zawdzięczenia... Ale najciekawsze, że wywleczenie tej sprawy, jak się później okazało, było kolejną 
zagrywką Intelligence i miało na celu skompromitowanie odżegnującego się od niepowodzeń wojennych 
kajzerowskiego sztabu generalnego oraz podcięcie — za jednym zamachem — odradzających się w 
Niemczech mitów militarystycznych... Pomysł, w innej konfiguracji, został kilkanaście lat później, zdaje się 
w trzydziestym szóstym roku, powielony z powodzeniem przez Abwehrę przeciwko kierownictwu Armii 
Czerwonej. Rozstrzelano wówczas setkami wybitnych dowódców z marszałkami Tuchaczewskim i 
Blucherem na czele.
Sir Randolph sypnął kolejnymi przykładami metod pracy wywiadów, nie żałował czasu. Słuchając go Lubicz 
uzmysłowił sobie beznadziejność położenia narodów zmuszonych do załatwiania czegoś z Anglikami. To 
musi być okropne! Myślał z sympatią o wszystkich, którym udało się w jakiś sposób zalać im sadła za skórę.
Amerykanin przedstawiał obraz kompletnego przygnębienia. W drodze do Poormond nie zamykały mu się 
usta. „Jeszcze nie było rzeczy w eskadrze czy grupie, której bym nie załatwił — zapewniał go. — Jakiem 
Lany! Z tą sprawą dobrnąłem do samego dowódcy armii i prawie przeciągnąłem go na naszą stronę. Ale w 
ostatniej chwili wpieprzył się między nas jakiś patałach z wywiadu, i Mops. Z cywilem zagram z innej 
beczki, nie oprze się. Możemy iść o zakład...”
Godzinę później gospodarz wzniósł toast:
— Podoba mi się duch w waszej eskadrze. W istocie rzeczy angielski: upór i jeszcze raz upór. Wietrzę, że 
pomścicie kolegę. Całym sercem jestem z wami.
— A już broń Boże — zwrócił się do Lubicza — nie poddawać się okolicznościom. W żadnym wypadku!
Lubicz nie wiedział, jak to rozumieć. Jane słuchała ojca z wypiekami na twarzy.
— Jest mi tak przykro — powiedziała, gdy znaleźli się na tarasie. — Za ojca...
Zerknęła przez jego ramię na samochód przy chodniku. Zrezygnowany Bellini już nacisnął starter.
— Mam ci tyle do powiedzenia...
Łoskot nadjeżdżającej kolumny pancernej zagłuszył jej słowa. Przylgnęła do niego całym ciałem. Nic ją nie 
obchodziło drżenie ziemi, wirujące gwiazdy na niebie. Smród benzyny zawrócił jej w głowie. Lubicz 
przytrzymał ją w ramionach.
— Zadzwonię za godzinę — powiedział. — Na pewno. A teraz wracaj do domu!
Ulicę tarasował łańcuch czołgów. Niewielkie odstępy między pojazdami uniemożliwiały przemknięcie się na 
drugą stronę. Rozglądając się za wolnym miejscem Lubicz przeżuwał ze złością słowa ojca Jane: „Nie 
poddawać się okolicznościom... Me poddawać się...”
Z ciemności wyłonili się kanadyjscy regulatorzy ruchu na motorach. Zalali samochód snopami światła. — 
Zjeżdżać na chodnik z tym pudełkiem! Pilotujemy kolumnę pancerną! Chcecie dać się sprasować?!
Lubicz włączył wsteczny bieg, zatoczył ostre półkole i zmienił kierunek jazdy.
— Larry — przekrzyknął łoskot gąsienic — jedziemy do Darlingtonu!





„CYKLOP”

Z bunkra dowódcy kompanii wyszedł stabsfeldwebel Himmel Minę miał złą. Przekazywanie spraw 
„Cyklopowi” — tak przezwał nowego dowódcę — przeciągało się w nieskończoność. Ten człowiek nie ma 
pojęcia o stylu dowodzenia ludźmi stacjonującymi na Zachodzie. Staż frontowy podoficerów go interesuje, 
rozkład ćwiczeń, wyposażenie bojowe, wszystko sztuka po sztuce — powinni go do buchalterii!
Łypnął w wysoko stojące słońce. Nie certując się z żołnierzami wysikał się na krzak wydmuchrzycy i 
zawrócił do bunkra.
Unteroffizier Kalkstein skracał sobie czas przeglądem drużyny. Sunąc za plecami podwładnych, notował w 
pamięci:
Troki pasa głównego nie wyświecone, z ładownicy wyziera zapiaszczona piętka naboju, na saperce, przy 
uchwycie, trzy cętki świeżej rdzy — to pupil Bora, Hradec; Eggert staje do przeglądu w wygniecionej bluzie, 
Platzek z postrzępionymi rękawami. Ziindholz ma oberwane guziki, Balk... — pociągnął nosem — zdejmuje 
buty tylko do spania...
Tak wygląda drużyna po jego zaledwie dwudziestoczterogodzinnej nieobecności. Ominął Bora i zajął swoje 
miejsce w szeregu.
„Pod nowym dowódcą nowi ludzie powinni dojść do słowa i wasza w tym głowa, aby między nimi was nie 
zabrakło. To, co się działo pod oberleuitnamtem von Koehlerem, likwidowało kompanię jako 
pełnowartościową jednostkę bojową. Gdyby nie wasze spostrzeżenia...”
Już dawno Kalkstein nie czuł się tak szczęśliwy.
Dzięki jego mrówczej pracy Sonderdienst i gestapo poznały wielkopański styl von Koehlera. Krzyż Rycerski 
upoważnia posiadacza do pewnej taryfy ulgowej, ale w granicach. Kto tego nie przestrzega, musi zapłacdć. 
Prowokacyjne obwieszanie się Belgijkami, konszachty z Borem — cichym przywódcą mętów kampanijnych 
— musiało doprowadzić do takiego finału. Opierając się na jego informacjach Ratzeburg miał pełne 
podstawy do oświadczenia majorowi Rettmeyerowi: „...Rozkaz aresztowania unteroffiziera Kalksteina za 
żołnierską postawę w walce z amerykańskimi lotnikami jest niewybaczalną zbrodnią na moralności żołnierza 
niemieckiego, któremu aktem tym zabroniono zabijania wrogów. Kompania jest jak chory człowiek. Żądam 
odkomenderowania oberleutnanta von Koehlera do naszej dyspozycji i obsadzenia jego stanowiska 
bezwzględnie pewnym oficerem. Równocześnie żądam przywrócenia godności żołnierskiej unteroffizierowi 
Kalksteinowi!”
Tym razem nie pomogły Rettmeyerowi sztuczki, którymi się posługiwał dla wybicia oponenta z uderzenia. 
Oberleutnant Ratzeburg występował w imieniu centrali gestapo i postarał się, aby Bruksela zaawizowała 
jego specjalne zainteresowanie sprawą. Na upartego mógł przerzucić decyzję wyżej. Aby jednak utrudnić mu 
swobodę manewrowania, sprawę lotnika połączono ze śmiercią feldwebla Schillinga. Gra na zwłokę 
postawiłaby go teraz w ryzykownej pozycji przeciwnika dobrej współpracy z gestapo. Zresztą chodziło tylko 
o przesłuchanie von Koehlera. W tym układzie major nie widział powodów do upierania się. Aby jednak 
ustępstwo nie wyglądało na kapitulację, decyzję — zamiast oddziałowi Abwehry przy dowództwie korpusu 
— przedstawił do zatwierdzenia generał-majorowi Freiherr von Werdenowi. Generał słynie z wielkiego 
wyobrażenia o nietykalności munduru oficera niemieckiego. Będzie mógł je wypróbować.
Na tym skończyła się troska Rettmeyera o los oberleutnanta von Koehlera, a zaczęła o swój.
Trzynastokilometrowy odcinek La Coquette — Ostenda przysparzał mu coraz więcej kłopotów. Przyczyną 
ich nie były w zasadzie wydarzenia, które by różniły się ciężarem gatunkowym od wydarzeń na innych 
odcinkach obsadzanych przez dywizję, ile nieznośny fakt dowiadywania się o nich od... Ratzeburga. Ta 
droga zdobywania informacji groziła konsekwencjami. Już zwrócono mu uwagę na dobrze pracującą na 
obszarze podległym dywizji siatkę agentów alianckich. Przeciek informacji obciążał bezpośrednio jego 
służbę — służbę Abwehry, która przegrywała z ludźmi Raitzeburga, to jest z Sonderdienst i gestapo, Jeżeli 
centrala gestapo w Brukseli, napuszczona przez Ratzetmrga, zadałaby sobie trud podważenia jego pozycji, 
łatwo by to osiągnęła opierając się choćby tylko na różnicy wyników pracy obu służb.
Wniosek ten wpadł Rettmeyerowi do głowy po jego powrocie od generała. Nieco późno. Przegapił przy tym, 
że von Werden może potraktować rzecz precedensowo i pchnąć ją w górę— aż do samego feldmarszałka 
Rornmla, o kitórego rzekomo niedwuznacznym stosunku do „trupich czaszek” donosiła niedawno BBC. Tej 
bariery gestapo nie zechce przeskoczyć dla jednego oberleutnanta, ale porażkę może sobie odbić na nim. 
Major żałował, że feldmarszałek siedzi w odległym Fontainebleau, on zaś z tym przeklętym Ratzeburgiem 
— tu.
Zdecydował się na akcję. Konfidentów jego służby mógł zrehabilitować tylko znaczniejszy sukces.
Patrząc na nich poprzez pryzmat sprawy von Koehlera, spostrzegł, że wielu z nich poświęca dużo troski 
zabezpieczeniu własnych pleców. Heinemann nic się od nich nie różnił. Jak mógł nie widzieć, co się dzieje 
na jego własnym podwórku? Obergefreiter Liebich z punktu łączności, obsługujący ten odcinek, przebąkiwał 
już coś na ten temat. Ale wziął to wówczas za zwykłą rywalizację; Heinemann łatwo zdobywał sobie 
wrogów u niższych stapmem, Liebich zaś — przy jego chorobliwej podejrzliwości — w każdym dopatrywał 
się szpiega. I tak źle, i tak niedobrze. Polecił wezwać obu konfidentów. Albo staną na głowie i postarają się o 
wyniki, albo zostaną odkomenderowani na front wschodni!
Mały skrawek piaszczystych wydm flandryjskich, obsadzony przez kompanię von Koehlera, urósł w jego 
oczach do rozmiarów kluczowego punktu dywizji. Przy nie sprzyjających okolicznościach punkt ten mógł 
fatalnie uderzyć w niego samego. Jaki jest nowy oberleiutnant? Poza chlubnym przebiegiem służby polowej 
nic o nim nie wiedział. Leutnant Erich Laufer przybył do dywizji przedwczoraj, wczoraj został awansowany 
do stopnia oberleutnanta Szybko Dwadzieścia lat życia, w tym trzy na froncie; Krzyż Żelazny drugiej klasy, 
Krzyż Żelazny pierwszej klasy, Złota Odznaka za Walkę Wręcz; udział w bitwach pod Stalingradem, 
Woronezem, Kirowogradem, w Łuku Kurskim; pięć ran i zamiast głowy, normalnej głowy, potworny kikut 
na karku — oto życiorys szczeniaka z pierwszego dziesiątka lat tysiącletniej Rzeszy. Ze zniekształconej 
twarzy nic nie zdołał wysondować. Jedno wydawało się być niewątpliwe: nieodwracalne, widoczne 
oszpecenia robią z młodych ludzi bohaterów lub szaleńców. Pod jego dowództwem kompania powinna mieć 
zapewnioną drogę do chwały...
Niekorzystny dla von Koehlera rozwój wypadków przesłonił majorowi sprawę samobójstwa feldwebla 
Schillinga. Samobójstwa? Człowiek, który na froncie setki razy zaglądał śmierci w oczy, nie kończy ze sobą 
w ten sposób tylko dlatego, że przy kieliszku wymknęło mu się o słowo za dużo. Gdyby tak postępowano, 
Wehrmacht już dawno nie miałby kim wojować. Kito go więc rąbnął i w jakim celu? Jeżeli komuś chodziło 
o skompromitowanie von Koehlera, nie musiał posuwać się tak daleko. Porachunki osobiste jako motyw 
zbrodni? Schilling nikomu nie wadził. Więc co?
Na labiryntach kryminalistyki major znał się na tyle, ile wyczytał w powieściach, głównie ze „Zbrodni i 
kary” Dostojewskiego. Ale w kompanii von Koehlera nie doszukiwał się istnienia sobowtóra Raskolnikowa 
ani angielskich warunków sprzyjających obmyślaniu misternej zbrodni. Jej motywy musiały być także 
przyziemne.
Ten trakt myślowy prowadził go zawsze do punktu wyjściowego rozumowania. Jak w zamkniętym kole. 
Człowiek żywy składa się z myśli i ciała. Śledząc poczynania ciała łatwo jest podpatrzyć jego myśli. Kiedy 
jednak ciało jak Schillingowe, już się nie porusza... Dylemat! — dumał posępnie major znajdując sprawę 
coraz bardziej pogmatwaną. Bo co w końcu mogło być przyczyną wysłania feldwebla na tamten świat? 
„Feldwebel Richard Schilling — głosił zapis w jego książeczce wojskowej — walczył w ramach swego 
pułku w Stalingradzie, skąd wydostał się o własnych siłach i po sześciu tygodniach przedzierania się przez 
tereny zajęte przez nieprzyjaciela dobrnął do 4 Armii”. Potem wzmianka o kurowaniu odmrożeń i wrzodów 
żołądka w szpitalu wojennym w Geyer i na zakończenie lakoniczne: „Czerwiec 1943 — luty 1944 pobyt w 
XII Zakładzie Rehabilitacyjnym”. Jakiej specjalności? Rehabilitującym utracone w Rosji małżowiny uszne? 
Wycięte w Geyer wrzody żołądka?
Major stukał ołówkiem w blat biurka, jak gdyby chciał wypukać spod forniru coś więcej niż specjalizację 
tego .zakładu. „Dwunasty — myślał szyderczo. — A dlaczego nie napisano, gdzie mieści się zakład, w 
którym podczas wojny można dziewięć miesięcy spokojnie sobie pobyć”?
Męcząca mnogość znaków zapytania. Im głębiej w las, tym więcej drzew. Cóż znaczy w tym człowiek? A 
wszystko zaczęło się od jednego zwykłego Amerykanina. Nie ma dnia, aby gdzieś nie zabijano jakiegoś 
zestrzelonego lotnika. I nikt z tego powodu nie drze szat. Oceniając postawę von Koehlera wobec zabójcy 
lotnika z pozycji możliwych skutków, major ujrzał ją inaczej niż przedwczoraj Aż zdziwił się, ze o takim 
obrocie sprawy nie pomyślał wcześniej.
Natura zrodziła drzewa, kwiaty, wszelką zieleń i wszystko to tworzy zgraną ze sobą całość. A człowieka 
stworzył Bóg... No, tak Nie byle kto musiał być ojcem człowieka!
Gdy on medytował, do sekcji wpłynął meldunek od jednego z jego konfidentów:
„W rejonie Breedene—La Coquette—Wenduine kręci się szczelnie obudowany wóz ciężarowy marki 
bussing. Moim zdaniem jest to zamaskowany radiopelengator. Należący do Brukseli...”


Pozdrowienie nowego dowódcy ledwie dotarło do ostatnich szeregów — żołnierze byli przyzwyczajeni do 
czegoś innego. Oberleutnant von Koehler robił z apelu przedstawienie, w którym każdy czuł się aktorem. 
Jego sylwetka przyciągała oczy jak magnes. Władcze „Heil Soldaten!” wyciskało z nich odzew przewalający 
się po wydmach niczym .grzmot; Lauferowy pisk nie mógł się z tym równać. A że zagapili się na jego twarz, 
więc odkrzyknęli jak zgraja cywilów.
Zły omen — ocenił rzecz Himmel i pospieszył do czoła pierwszego plutonu. Lustracja kompanii zaczyna się 
od tego miejsca! — wskazał ręką.
Kalkstein wyprężył się. „Nowy człowiek, nowi ludzie...” — pamiętał o tym. Całe swoje oddanie zaklął w 
kamienny posąg bez mała dwumetrowej wysokości, nie mógł ujść nie dostrzeżony. Ale jedyne oko 
oberleutnanta liznęło go tylko i nagle znieruchomiało na Borze. Jak porażone piorunem.
„Patrzy jak na widmo — pomyślał Heinemann. — Ale dlaczego?” Przyjrzał się Borowi. Ten stał wpatrzony 
w dowódcę spojrzeniem
bezosobowym, tak jak powinien: bez zmrużenia oczu. „Ki diabeł! A może poczuł się słabo w tym upale?” 
Delikatnie ujął go za łokieć.
— To jest zastępca drużynowego, Obergefreiter Juiiain Bar — przedstawił żołnierza.
Laufer zmierzył go jak ipomylonego.
— Co to ma znaczyć?! — syknął zimno. — Nie zna pan regulaminu, Herr Hauptfeldwebel?
Pod siatką maskującą zrobiło się duszno. Szeregi zafalowały zaciekawieniem.
Oberleutrant machnął ręką, jakby strząsnął natrętnego owada, poprawił sobie pasek hełmu i przystąpił do 
lustracji plutonów. Gwałtowne wrażenie, jakie zrobił na nim Bor, już opanował. Kroczył od żołnierza do 
żołnierza, bacznie się każdemu przyglądał i purpurowiał, gdy któryś odwzajemniał się spojrzeniem w jego 
oko Blady Heinemann postępował u jego boku.
W przygnębieniu swoim nie usłyszał nadlatujących myśliwców angielskich. Żołnierze bez komendy rzucili 
Się w piasek, zrobili to również podoficerowie Z wciśniętych w ziemię mundurów, z odbezpieczonym 
rewolwerem w ręku, wystawali jedynie oberleutnant i — z własnego zagapienia się — on. „Ten gówniarz 
(pierwszy raz w życiu Heinemann nazwał oficera tym słowem) gotów jeszcze sprowadzić na kompanię 
nieszczęście. Z rewolwerem na samoloty...” Klucz myśliwców śmignął nad wydmami i nie otwierając ognia 
pomknął w kierunku Weniduine. Codzienny zwiad. Ruityna. Sprawdzają, czy na „ich terenie” nie zaszły w 
ostatnich godzinach jakieś zmiany.
Oberleutnant wiódł za nimi wzrokiem. Spod czarnej opaski wyzierała pergaminowo zabliźniona wyrwa 
dzieląca twarz na dwie niepodobne do siebie połowy.
Gdzieś pod Wendiuine odezwał się pojedynczy oerlikon, ale natychmiast zamilkł. Samoloty zniknęły nad ich 
zwykłą kryjówką — morzem. Nowy oberleutnant nie znał niepisanych zwyczajów respektowanych przez 
strony wojujące nad Wałem Atlantyckim. Rozkaz dowódcy 15 Armii zabraniał otwierania ognia do 
spokojnie przelatujących patrolowców alianckich. Rozkaz zakazywał surowo prowokowania ataku. Ten, 
który otworzył ogień, będzie się gęsto tłumaczyć. Nie trzeba było długo czekać, jak samoloty wróciły i w 
rewanżu zasypały ogniem odcinek pułku zabijając i raniąc wielu żołnierzy. Po chwili wszystko ucichło.
Z ręką przy daszku hełmu Laufer wciąż wpatrywał się w niebo, chociaż samolotów już nie było. 
Wydarzenie, którego był świadkiem, nie pasowało do jego wyobrażeń o Wale Atlantyckim. On sam również 
tu nie pasował. W polowym mundurze z wełny drzewnej noszonym bez poprawki, w zwykłych żołnierskich 
sztiflach z grubej, byle jak wyprawionej skóry wyglądał przy dobrze odzianych podoficerach jak 
zmaltretowany okopami wojak z pierwszej wojny światowej, nie rozumiejący zmian, jakie tu tymczasem 
zaszły.



II

— Punkt łączności-4! — zameldował się obergefreiter Liebich pełniący dyżur przy pułkowej centrali 
telefonicznej.
Mocniej przycisnął słuchawkę do ucha. Głos był słaby, zakłócony trzaskami. Wysłuchał w skąpieniu, o którą 
jednostkę chodzi, wcisinął wtyczkę w odipowiedni kanał i odłożył słuchawkę na pulpit. Gotowe. Tak będzie 
postępował przez następne cztery godiziiny, dopóki nie zastąpi go zmiennik. Dzisiaj godziny te zaczęły się 
nie najlepiej.
Odwrócił się w stronę gefreitra Maksa Witalewskiego. Nie w celu rozmcwy z nim. Liebich należy do ludzi 
wyjątkowo małomównych. On i Maks współpracują ze sobą już ponad rok, ale gdyby policzono jego słowa, 
byłaby tego niewiele. Zwykle ogranicza się do patrzenia i słuchania tego, co mówi jego kolega. Wwierca się 
wtedy w niego swoimi wodnistymi oczami i patrzy niemo, dopóki nowy sygnał nie przywoła go do aparatu. 
Taki Liebich jest.
Łącznica nie milkła od samego rana. Kiedy siedzi przy niej Witalewski, po każdym sygnale rozlegają się 
pretensje do całego świata o to, że wszyscy naraz umawiają się na rozmawianie przez to pudło. A Liebich 
przepada za takim ruchem. W sygnałach aparatu, ich metalicznym pobrzękiwaniu czuje się jak królowa-
matka pszczół, wydających ultrakrótkie dźwięki, rozpoznawalne tylko przez nią. Praca stała, równomiernie 
rozłożona w czasie ładuje go energią. Dopiero wtedy może wykonywać swoje czynności bezbłędnie oraz — 
ale to nie ma już nic wspólnego z obowiązkami służbowymi — obserwować wszystko, co się wokół niego 
dzieje. Jedno i drugie równocześnie. Funkcja technika łączności na sporym odcinku umocnień Wału 
Atlantyckiego stwarza duże możliwości wyżycia się.
Pół godziny terma, szukając zapałek znalazł w kieszeni drelicha płytkę kwarcową. Co to jest płytka 
kwarcowa i do czego w łączności służy, każdy wie. Znalazł ją więc, położył na pulpicie i dalej wykonywał 
spokojnie swoje obowiązki, gdy nagle przypomniał sobie, skąd ten drobiazg się wziął w jego kieszeni. 
Dzisiejszej nocy wezwano go do naprawy radiopelengatora. Zgodnie z rozkazem pomógł załodze usunąć 
awarię i najprawdopodobniej — jak to przy takiej grzebaninie — wsunął ją do kieszeni.
Dałby się w kawałki pokrajać, że płytkę położył na pulpicie łącznicy dokładnie między popielniczką a 
krążkiem taśmy izolacyjnej. Jeszcze przed wyjściem za potrzebą, kiedy przy aparacie zastąpił go Maks, 
płytka tam leżała. Teraz miejsce to świeciło pustką.
Odkrycie nie było błahe. Było tak poważne, że nie wiedział, co zrobić. Jego ponure rozmyślania przerwał 
dowódca punktu, oberleutnant Wunsch.
— Stało się coś, Liebich? — rozległ się od drzwi jego zawsze beztroski głos.
Miny dwóch najlepszych na punkcie techników wystarczały za słowa: pewnie znowu się posprzeczali.
— Nie martwcie się Franzein — pocieszył podnieconego Witalewskiego. — On zawsze taki, kiedy 
zmęczony, prawda Liebich?
Nie zraził się brakiem odpowiedzi. Wunsch znał swoich podkomendnych. Jeden impulsywny, żywy jak rtęć, 
drugi zamknięty. Ale w gruncie rzeczy dobry chłop. Jak się prześpi po przepracowanej nocy, będzie znowu 
w porządku.
— Mocno się namęczyliście przy tym pelengu? Dają patałachom taką rzecz, a jak co, to pomóżcie. O co tam 
chodziło, Liebich?
Obergefreiter uciszył go ruchem ręki i przylgnął do słuchawki. ,,Niepoprawny — uśmiechnął się 
wyrozumiale Wunsch. — Inny oficer na moim miejscu...”
Zostawił rozważania o stopniach wojskowych i o dyscyplinie. Prawdę mówiąc, niewiele dbał o jedno i 
drugie. Łącznościowiec jeszcze nigdy nie został feldmarszałkiem ani dowódcą armii, machał na to ręką. Do 
utrzymania swego punktu w należytym stanie potrzebował fachowców, a nie trzaskania obcasami. Z rękami 
w kieszeniach spodni ruszył na swój poranny spacer po bunkrze. Miękko stawiane kroki i rozpięta bluza 
zapowiadały, że rychło się stąd nie wyniesie.
— Co tak długo, Liebich? List miłosny wam dyktują czy co? — Pochylił się nad zgarbionym obergefreitrem 
i wziął nasłuch.
Z dowództwa dywizji przekazywano telefonogram wzywający oberleutnanta Ericha Laufera z drugiej 
kompanii, trzeciego batalionu, 157 Pułku Grenadierów Pancernych do niezwłocznego stawienia się u 
adiutanta generała von Werdena.
— Wielkie mi rzeczy — żachnął się Wunsch. — Przez jednego bęcwała tyle zawracania głowy, — 
Znudzonym gestem odłożył nasłuch.
Ale to był tylko gest na pokaz.
Człowiek, który zrządzeniem swojej specjalności zawodowej ma nieograniczony dostęp do wydarzeń 
rozgrywających się na terenie kontrolowanym przez dywizję, nie interesuje się byle czym. Telefonogram nie 
był zwykłym telefonogramem, jakich dziesiątki przewija się codziennie przez punkt. Nie odnosił się do 
pierwszego lepszego oberleutnanta — nowicjusza w pułku, ale do oficera o głośnym w Niemczech 
nazwisku, kawalera Krzyża Rycerskiego. A więc sprawa, jak przewidywał, nie stała w miejscu. Rozwijała 
się. Wünach musiałby nie być Austriakiem rodem z Wiednia, żeby na gratkę nie nastawić uszu. 
Oberleutnanta Dietricha Marię von Koehlera znał osobiście. „Szaleństwo! — współczuł mu, gdy 
przekazywał dalej jego decyzję oddania w ręce żandarmerii unteroffiziera Kalksteina. — Tego się nie robi z 
powodu zastrzelenia stu jeńców, a co dopiero jednego W hitlerowskim Wehrmachcie...”
Od owej chwili zaczął śledzić rozwój wydarzeń. Oficer, który śmiał podważyć podniesioną do rangi 
posłannictwa rasy germańskiej zasadę fizycznego unicestwienia całych narodów, podpisał na siebie wyrok 
śmierci nie podlegający apelacji; sprawą otwartą pozostawał tylko czas i sposób egzekucji. Jak go 
wykończą? — zastanawiał się Wunsch i w napięciu podpatrywał bieg sprawy. A ta z miejsca nabrała tempa. 
Już kilkanaście godzin później padł Schilling. „Popełnił samobójstwo”, „został zamordowany” — to dla 
Wünscha zbyt zdefiniowane określenia, wolał użyć słowa: „padł” W przypadku feldwebla Schillinga było 
ono bardziej odpowiednie, zwłaszcza że...
Tego nie dopowiedziałby na głos nigdy w życiu. Myślenie w dzisiejszych czasach, że cokolwiek może ujść 
uszom gestapo byłoby wielką nieroztropnością. A poza tym nie miał absolutnej pewności, czy feldwebel 
Schilling z trzeciego batalionu jest tym feldweblem Schillingiem, który...
Włączając się parę dni temu w sieć podsłuchał rozmowę oberleutnanta Ratzeburga z sekcji Abwehry z kimś 
z centrali gestapo w Brukseli. Osoba mówiąca z drugiego końca linii musiała być w dobrej komitywie z 
Ratzeburgiem i radziła mu, aby zainteresował się niejakim... feldweblem Schillingiem. Powiedziawszy to 
osoba ta wyłączyła się. Nie zainteresowała się nawet, czy została należycie zrozumiana. .
Wtinsch nie walczył pod Stalingradem tylko dlatego, że w pierwszym dniu ofensywy 6 Armii wpadł swoim 
wozem łączności na minę i z rozdartym brzuchem wylądował w szpitalu. Rana była ciężka, długo mocował 
się ze śmiercią, zanim ostatecznie nie przechylił szali losu na stronę życia. Ale miny rosyjskiej nie 
przeklinał. Gdy w ciepłym łóżku czytał o „bezprzykładnych zmaganiach żołnierzy, oficerów i generałów 
okrążonych w Stalingradzie...”; kiedy z lakonicznych komunikatów OKW próbował odtworzyć sobie los 
dziesiątkowanej przez Rosjan, mróz i umierającej z głodu armii — wznosił oczy w niebo i dziękował Bogu 
za minę. Słuchając w przeddzień opuszczenia szpitala przemówienia Goebbelsa o „bohaterskiej, nie mającej 
równych w historii ludzkości walce i zagładzie — do ostatniego żołnierza-oficera i generała całej 6 Armii” 
— spłakał się pod kołdrą jak dzieciak za wszystkich kolegów, którzy — według słów ministra propagandy 
— mieli tam polec. I tym ostatecznie by ich pożegnał, gdyby kilka miesięcy później nie natknął się na swego 
przyjaciela, leutnanta Gerda z 9 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej, która — stosownie do słów ministra — 
miała zginąć w kotle stalingradzkim co do jednego żołnierza.
Relacja nerwowo roztrzęsionego Gerda zmroziła go: Hitler, minister Goebbels, cała zgraja wodzów Trzeciej 
Rzeszy — kłamali! 6 Armia, złożona przeważnie z Saksończyków, nie zginęła do ostatniego żołnierza. 
Feldmarszałek Paulus, człowiek, który swoimi rozkazami kontynuowania walki skazał na śmierć ćwierć 
miliona żołnierzy, poddał się Rosjanom wraz z szefem swego sztabu oraz kupą innych generałów. Poddał się 
haniebnie. Poddał się sam, nie wydając rozkazu przerwania ognia dziesiątkom tysięcy jeszcze walczących 
żołnierzy. Tę straszliwą prawdę znało w Niemczech tylko kilku ludzi, którzy pod dowództwem dzielnego 
pułkownika Elchleppa wydostali się z zajętego już przez Rosjan miasta i po nieprawdopodobnych 
przeżyciach przebili się do swoich. Aby później — podobnie jak Gerd — ginąć w tajemniczych 
okolicznościach.
Jednym z nich, oprócz leutnanta artylerzysty, był jedyny pozostały przy życiu człowiek z 261 Pułku 
Grenadierów Pancernych, niejaki feldwebel Schilling...
Bogu ducha winny feldwebel przetarł von Koehlerowi trakt do nieba. Co dalej? — zastanawiał się Wünsch i 
z celi łącznicy swego punktu śledził ruchy niewidzialnego reżysera. Czuł się jak kilbic gry w ruletę. Niczego 
nie stawiał, nie groziła mu żadna strata, a wszystko widział. Gra stawała się pasjonująca. Przesiadywał w 
celi, niby to z nudów podnosił słuchawkę i podpytywał dyżurnych fi ważniejsze nasłuchy. Na arenę zmagań 
wchodzili coraz to potężniejsi ludzie. Kto będzie następny? — interesowało Wünscha.
Odpowiedż przyszła w postaci odwołania oberleutnanta do dyspozycji dowódcy dywizji. Potwierdziła ona 
stan zagrożenia, w jakim się von Koeher znalazł, i zdradziła rangę protektora. Wysoką w stosunku do 
protegowanego. Czy jednak wystarczająco wysoką wobec przeciwników? Telefonogram świadczył, że 
sprawa weszła w stadium przetargu. „Teraz tylko czekać — zacierał ręce Austriak Wünsch. — Ten etap, u 
Prusaków, nie trwa długo.
Cela śmierdziała stęchlizną. Nie znany projektant bunkra uważał widocznie, że łącznościowcom wystarczy 
kontakt ze świeżym powietrzem za pomocą drutów...
Wünsch uśmiechnął się życzliwie do Witalewskiego siedzącego przy swoim warsztacie, jak gdyby coś 
spętało mu nogi. Zerknął na pochylonego nad pulpitem Liebicha. Dwóch najlepszych techników punktu.
— Aha — przypomniał sobie — jak tam z tym pelengiem? Czy rzeczywiście nie mogli dać rady własnymi 
siłami?
— To była rzecz techniczna. — Ton Liebicha wykluczył taką możliwość.
— Gadacie! Takie złożone to znowu nie jest. Obsługa powinna być samowystarczalna w każdym wypadku. 
Nie rozumiem, jak można powierzać taki sprzęt ludziom, których kwalifikacje fachowe kończą się na 
obracaniu korbką i anteną, a kiedy jakiś opornik trzaśnie, to koniec świata. Coraz gorzej z naszym wojskiem!
— Tak pan myśli? — burknął małomówny Liebich z pewnym ożywieniem.
„Ten cholernik gotów wziąć to za krytykę armii!” — zmitygował się Wünsch.
— No tak, macie rację: trafiają się modele, przy których i najmądrzejszy nic nie potrafi. Postawią cię, 
człowieku, przed jakimś nowym rozwiązaniem, i koniec. Nasza technika nie stoi w miejscu, trzeba to 
sprawiedliwie przyznać...
Wświdrował się spojrzeniem w pochylone plecy dyżurnego, którego myśli nigdy właściwie nie przejrzał.
Wünsch ukończył wydział łączności rok przed wojną i nim się rozejrzał za praktyką — wylądował w 
mundurze. Z radiopelengacją zetknął się na ostatnich semestrach w ramach uczelnianego przygotowania 
wojskowego. Przypominając ją sobie z tamtych czasów, widział dużą budę na gumowych kołach, podobną 
do wozu meblowego, z której dachu wystawała rura. Zwykła, niby piecowa rura. Na takim urządzeniu 
wykładał radiopelengację sprowadzony z Niemiec młody adiunkt, który na uczelnię przychodził w jasnych 
sportowych garniturach, a poza nią widywano go w mundurze oficera łączności Wehrmachtu. Technika 
namiarów wówczas była dość skomplikowana, a stopień dokładności uzależniony od łuta szczęścia. Takim 
wozem, który nadawał się do szukania wiatru w polu, Wünsch w czterdziestym pierwszym roku namierzał 
na Ukrainie, i tyle mniej więcej pozostało mu w pamięci z radiopelengacji.
— ...Rozumiem te rzeczy bardzo dobrze — perorował — miałem z tym dużo do czynienia. W Rosji. Ale w 
ostatnich latach wiele się zmieniło. Namierzanie wczoraj a dziś — posłał głos pod sklepienie celi — to 
ogarek do żarówki elektrycznej. Wojna rozpętała prawdziwy potop pomysłów. Weźmy na przykład radar... 
W naszym zawodzie to przewrót najczystszej wody. Zgadzacie się ze mną, Liebich?
Stanął za plecami Obergefreitra. „Ten nur nic sobie ze mnie nie robi — spostrzegł zirytowany. — Ma mnie 
po prostu w dupie. Ano zobaczymy...”
Podniósł z pulpitu zeszyt służbowy i jął przerzucać kartki. Na ostatniej brakowało zapisu o nocnej naprawie 
radiopelengatora. Dla pewności coinął kartkę wstecz, przejechał o dwie do przodu — zapisu nie było.
Pogroził żartobliwie palcem, ale już palcem przełożonego.
— Ej, człowieku... Nie wiecie, że z tymi rzeczami nie wolno na bakier?...
— Przepraszam, musiałem przegapić — przemówił Laebich. Usunął z pulpitu popielniczkę, krążek taśmy 
izolacyjnej i napoczęty kawałek chleba. Rękę wyciągnął po zeszyt.
— Zaraz wpiszę, Herr Oberleutnant.
Takiego ugrzecznionego Liebicha Wünsch nie znał.
— Ostatecznie nic wielkiego się nie stało — powiedział. — W nocy byliście zmęczeni, teraz jesteście zajęci. 
Mówcie, wpiszę sam. Oparł zeszyt na kolanie i odkręcił pióro. — No, jazda, decydujcie się! — popędził 
Liebicha stojącego z wyciągniętą ręką.
— Zrobię to sam — odparł uparcie zawsze zdyscyplinowany podwładny.
Wünsch zerwał się z pulpitu.
— Zabraliście się do cienkiej struny! — wrzasnął. — Jak słoń! Funkobergefreiter Liebich, to jest rozkaz!
Wpisom Liebicha w książce służbowej, poza błędami ortograficznymi, nigdy nie udawało się dobrnąć do. 
końca drugiego wiersza. Wpis dokonany ręką Wünscha mógł posłużyć za wzór jasności:
22 kwietnia, godz. 01 00:
Na telefoniczny rozkaz pana oberleutnanta Ratzeburga z dowództwa dywizji udałem się do Oddziału 
Zaopatrzenia Technicznego w Wenduine celem dopomożenia w usunięciu awarii znajdującego się tam 
radiopelengatora typu HK-III Loewe-Opta-Radio należącego do Oddziału Pelengacyjnego w Brukseli. Praca 
przy usunięciu awarii trwała do godziny 05 00. Potwierdzenie wykonanych czynności oraz pokwitowanie 
zużytych materiałów dostarczy na żądanie pan oberleutnant Ratzeburg.


Zanim Wünsch postawił swoją słynną w pułku kropkę, przyjrzał się słowom: „potwierdzenie wykonanych 
czynności dostarczy na żądanie...”
— Co znaczy „na żądanie”? — fuknął. — Te rzeczy załatwia się od ręki, aby później nie było niejasności. 
Stopień służbowy zlecającego ani jego funkcja nie mają tu żadnego znaczenia, zapamiętajcie to sobie!
Rzucił zeszyt na pulpit.
— Podpisać!
Martwą ciszę przerwał sygnał aparatu. Pochylony nad zeszytem Liebich nie mógł się zdecydować, co zrobić 
najpierw. Wyręczył go Wünsch.
— Punkt łączności, oberleutnant Wünsch przy telefonie! — Ramieniem przyparł słuchawkę do ucha. — 
Tak!... Kogo?... Chwilowo jest zajęty, przyjmę sam. Proszę nadawać!
Wyrwał Liebichowi z ręki ołówek i zaczał pisać dużymi literami.

HAUPTFELDWEBEL RUDOLF HEINEMANN Z TRZECIEGO BATALIONU DRUGIEJ KOMPANII 
NATYCHMIAST ZGŁOSI SIĘ DO PRZEGLĄDU LEKARSKIEGO.MIEJSCE PRZEGLĄDU: SZPITAL 
DYWIZYJNY CZWARTY ODDZIAŁ WEWNĘTRZNY. 
PODPISANO

LEKARZ SZTABOWY DR PINKHEIMER

Położył kartkę z telefonogramem na zeszyt służbowy.
— Przekazać to bezpośrednio do kompanii! — rozkazał.
Na tym wyczerpała się jego wiedeńska złość. Zajście wydało mu się niewarte funta kłaków. O co właściwie 
zabrał się do poczciwiny? I to teraz, kiedy cały hitlerowski burdel wali się, rzyga wszystkim, co pożarł. Jak 
gdyby nie miał innych zmartwień.
Zrobiło mu się żal biednego Liebicha i trochę wstyd za siebie. To nerwy! — znalazł wytłumaczenie. Nerwy i 
ta niepewność.
— Dlaczego jeszcze nie podpisaliście? — zapytał udając groźną minę.
— Zabrał mi pan ołówek...
„Niesmaczna zabawa” — skarcił się. Był gotowy przekreślić zajście prostym wyciągnięciem ręki. 
Powstrzymał go wyraz wrogości w postawie podwładnego.
Położył ołówek na zeszycie i przybrał pozę wyczekiwania.
Liebich nie raczył spojrzeć na ołówek.
— Człowieku! — rzucił się gniewnie Wünsch. — Posuwacie swoją głupotę do granic niesubordynacji! 
Zwariowaliście na stare lata?
— Nie mogę tego podpisać — odrzekł głucho Liebich.
— Nie rozumiem was...
— Bo w zapisie brakuje pewnej ważnej rzeczy. Wünsch przebiegł w myślach cały zapis.
— Coście zataili? Gadajcie!
— Niczego nie zataiłem, tylko...
— Co tylko? Nie mówcie ze mną zagadkami!
— Zapomniałem dodać, że z naprawionego pelenga zabrałem przez przeoczenie kwarc.
Wünsch złapał się za głowę.
— Kwarc! Przecież peleng bez tego jest dla częstotliwości rezonansu, na której namierza, kupą żelaza i 
drutów. Toście im wobec tego tak pomogli, że jeśli nie mają zapasowego, prosto z Wenduine mogą jechać na 
plac złomu.
— To nie byłoby najgorsze. — Liebich odczekał chwilę i dokończył: — Ujawnienie częstotliwości 
rezonansowej kwarcu, gdyby tak wpadł w fachowe ręce, równa się ostrzeżeniu poszukiwanej stacji 
nadawczej...
Czoło oberleutnanta zrosiło się potem.
— Chryste ukrzyżowany, przecież to może być wzięte za sabotaż! Musicie zaraz... — Zerknął na zegarek. — 
Już ich tam nie będzie! Niech was najjaśniejsza... Gdzie go macie?
— Pół godziny temu płytkę położyłem tu — palec Liebicha wymierzył w pulpit.
— Poszukajcie jeszcze raz, to przecież nie kamfora. Położyliście i nie ma, nie rozumiem takiego gadania. A 
może ktoś przez omyłkę... Kręcił się tu kto poza wami?
— Oprócz mnie i — wodniste oczy obergefreitra spoczęły na Maksie Witalewskim — nikt. Ani przez 
moment.



III

Generał-major von Werden ograniczył odprawę z oficerami sztabu dywizji do odczytania rozkazu 
feldmarszałka Rommla. Następnie postawił retoryczne pytanie, padające na takich odprawach we wszystkich 
armiach świata: — Są jakie pytania, moi panowie?... — i nie czekając na nie dodał, że gdyby jakie były, na 
wszystkie odpowie szef sztabu. Sam pospieszył do dowódcy korpusu.
Wychodząc skinął na swego adiutanta, oberleutnanta Klausa Seilera.
W milczeniu przeszli długim korytarzem gmachu dowództwa do prywatnej kwatery generała. Tam Seiler 
zabrał się do pakowania jego teczki. Włożył do niej pakiet map, notatnik służbowy, komplet do pisania, 
fotografię niedawno poległego pod Smoleńskiem syna jedynaka, z którą generał nigdy się nie rozstawał, i 
uzupełnił podłużną, wykonaną z cienkiej złotej blachy i pięćdziesięciopapierosowe etui; generał w tym 
czasie zmieniał mundur.
— Myślę, że wystarczy, panie generale — powiedział Seiler kładąc napełnione etui na krawędzi biurka.
Generał palił specjalną mieszankę tytoniową nabijaną w gilzy przez ordynansa. Składała się ona w stu 
procentach ze zwykłej machorki rosyjskiej, a jej specjalność polegała na zakrapianiu właściwego machorce 
smrodu perfumami. Generał nazywał to „mieszanką”. Skład jej był znany — poza nim — ordynansowi i 
Seilerowi. Palił ją ze względów zdrowotnych (jego zdaniem machorka jest mniej szkodliwa dla serca od 
gatunkowo dobrych tytoniów) i z przyzwyczajenia nabytego podczas kilkumiesięcznego okrążenia jego dy-
wizji pod Wjazmą podczas pamiętnej pierwszej rosyjskiej zimy. Z tych to względów upoważnił adiutanta do 
ograniczania swego palenia do pięćdziesięciu papierosów dziennie, jeżeli... „dzień nie zacznie się jakimiś 
szczególnym wydarzeniami”. Tak to — z powodu szkód na ciele i przyzwyczajeń nabytych w Rosji — 
niemiecki generał obwarował prawa adiutanta do kontrolowania swego palenia.
Dzień dzisiejszy zaczął się dla generała raczej anormalnie.
Podczas wczorajszej rozmowy telefonicznej ustalono, że stawi się on dzisiaj w korpusie. Pół godziny temu 
głównodowodzący grupy Armii „B”, feldmarszałek Rommel, ogłosił oczekiwane ostre pogotowie bojowe 
dla wszystkich jednostek rozlokowanych w strefie od Holandii po Brest. Rozkaz feldmarszałka 
automatycznie unieważniał cały poprzedni tryb życia armii. Seiler sprawdził na wszelki wypadek, czy tak 
istotnie jest, i dowiedział się, że dowódca korpusu nie tylko podtrzymuje swoje wezwanie, ale nawet wysyła 
po von Wardena Storcha. „Tak bardzo pilne to znowu nie jest” — zauważył nie bez słuszności generał, 
myśląc o opanowaniu przestworzy przez lotnictwo alianckie. Samolot na szczęście nie doleciał do jego 
kwatery, niedługo bowiem po starcie zastał zestrzelony przez angielskie myśliwce. Generał przyjął 
wiadomość nic nie mówiącym: „Hm, szkoda” i teraz szykował się do jazdy samochodem.
Seiler pomógł mu zapiąć pas na wydatnym brzuchu i podał papierośnicę. Przed włożeniem jej do kieszeni 
generał sprawdził zawartość.
— Powinno wystarczyć — mruknął dobrodusznie dodając w myślach papierosy cichcem już wypalone.
Zegar na wieży kościelnej wybił dwunastą. Generał porównał czas ze swoim zegarkiem. Z tej zwykłej rzeczy 
robił ceremonię, niedmodną jak na obecne czasy: odchylenie płaszcza, odpięcie guzika kieszeni, ruch ręki do 
monokla i dopiero namaszczone: „A tak, co do sekundy...”
Obserwując jego stoicki przy tym spokój — obojętnie, czy robił to w trzaskających mrozach Rosji, pod 
ostrzałem artylerii, przed rozpoczęciem natarcia, czy też w warunkach dworskiej sielanki, takiej jak tu, Seiler 
utwierdzał się w jednym: stylu tego nie można się nauczyć tak od ręki, trzeba go mieć we krwi. Przetaczanej 
z pokolenia na pokolenie, żyła w żyłę.
Generał schował zegarek, jeszcze raz obciągnął przed lustrem płaszcz i spojrzał pytająco na adiutanta.
Oberleutnant uśmiechnął się optymistycznie.
— Też tak myślę — ważył słowa generał. — Sądzę, że spotkam się ze zrozumieniem. Chyba tak... Na 
pewno... Generał-pułkownik hrabia von Achtenburg, tak jak go znam, nie dopuści do czegoś podobnego. 
Wykluczone. Ci panowie pozwalają sobie ponad miarę. No, zobaczymy. — Wyciągnął do adiutanta rękę. — 
Trzymaj się, chłopcze. Powinienem wrócić około piątej.
Schodząc na dół myślał o formie pożegnania Seilera. Wojna wyrobiła w tym przystojnym młodym 
człowieku najlepsze cechy wzorowego oficera, a jednocześnie nie zabiła potrzeby myślenia. Lubił go za jego 
takt, uważał go za kogoś bliskiego; od śmierci swego syna — bardzo bliskiego. „Staję się sentymentalny” — 
spostrzegł niezadowolony z siebie i postanowił więcej tego nie robić.
Na dziedzińcu czekał na niego mercedes pomalowany na ochronne kolory i eskorta na motocyklach z 
przyczepami.
Generał spojrzał w niebo nie zasnute żadną chmurką i mrugnął porozumiewawczo do Seilera. Oznaczało to 
pozostawienie mu pełni swobody w załatwianiu wiadomej sprawy. Dotyczyła ona osoby oberleutnanta von 
Koehlera zaplątanego w wyjątkowo nieprzyjemną sprawę.
Major Rettmeyer doniósł generałowi o wydarzeniach z lotnikiem amerykańskim jeszcze tego samego 
popołudnia. Szybkość i szczegółowość relacji majora, nie pozbawianej przychylności dla von Koehlera, 
nasunęły generałowi podejrzenie, iż szefowi dywizyjnej sekcji Abwehry chodzi bardziej o własną skórę niż o 
von Koehlera. Perypetie personalne i kompetencyjne majora z oberleutnantem Ratzeburgiem, obcesowość 
tego ostatniego wobec starszego stopniem przedstawiciela Abwehry posunięta do granic bezczelności, jak 
również bezowocne próby Rettmeyera pozbycia się quasi-współpracownika, znane były generałowi od 
dawna. Przyznał mu jednak, że jeżeli tylko można, należy nie dopuścić do jawnego rządzenia się gestapo 
korpusem oficerskim dywizji. Ustępstwo tutaj oznaczałoby podział świętych dla generała praw, w obronie 
których gotów był stanąć przed samym... Hitlerem, oczywiście, nie, ale przynajmniej postawić się, mając 
pewność poparcia wszystkich przełożonych po kolei do samego feldmarszałka Rommla włącznie.
Pojęcie „niemiecki korpus oficerski” było dla generała tak samo nietykalne jak honor oficerski i zawierało 
niezmienny obowiązek solidarności bez względu na stopień zagrożonego oficera. Von Werden chował 
głęboko słabostkę do... arystokratycznego nazwiska towarzyszącego stopniowi i rozgrzeszał się z niej swoim 
zewnętrznym taktem wobec każdego oficera bez względu na jego pochodzenie. Wyjątek w tej normie 
stanowili ludzie, których stopnie oficerskie wywodziły się z — delikatnie mówiąc — „uzewnętrzniania prze-
konań politycznych”. Panów tych odczuwał jak nieprzyjemny wiatr, który wdarł się przez nie domknięte 
okna i hula po salonach kloacznym fetorem. Genera} wierzył coraz mocniej, że prędzej czy później wiatr ten 
hulać przestanie.
Relację Rettmeyera przyjął obojętnym wzruszeniem ramion.
— I co? Czyżby pan przeoczył, że jest to sprawa, która nie powinna przekroczyć kompetencji najwyżej 
dowódcy pułku?
Zginając się nieznacznie w krzyżu, major odrzekł:
— Najdokładniej tak, panie generale.
— A więc...
— Najdokładniej tak, painie generale — przyznał ponownie Rettmeyer — jeżeli chcemy dopuścić do 
zaistnienia precedensu w dywizji. Precedensu, którego konsekwencje będziemy odczuwać na karkach do 
końca naszych dni w mundurze.
Tutaj rację miał major Rettmeyer.
Generałowi niełatwo było sięgać tak głęboko w dół. Decydując się na interwencję musiał wziąć pod uwagę, 
że wkracza tym w zakres uprawnień niższych dowódców, nadaje wydarzeniu dodatkowy rozgłos oraz 
angażuje się bądź co bądź przeciwko wielkim mocom. Wątpliwości jego przełamała brutalność poczynań — 
właściwie nie wiadomo czyich, gdyż śledztwo się dopiero zaczęło — oraz koligacja von Koehlerów z rodami 
arystokracji niemieckiej, które, poza najbliższą rodziną oberleutnanta, opowiedziały się bardzo wcześnie za 
Hitlerem. Oficerów, kawalerów Krzyża Rycerskiego, generał posiadał w dywizji — nie licząc siebie — 
czterech i siłą rzeczy nie zapomniał żadnego. Oberleutnanta von Koehlera dekorował osobiście pod 
Stalingradem Krzyżem Żelaznym drugiej i pierwszej klasy, pod Kurskiem Krzyżem Rycerskim. A więc znał 
go dobrze, nie biorąc pod uwagę zażyłej przyjaźni z jego stryjem, generałem grafem Hanno Maria von 
Koehlerem. Te powiązania zobowiązywały.
Po odejściu Rettmeyera wezwał adiutanta i polecił mu odwołać niezwłocznie do swojej osobistej dyspozycji 
oberleutnanta von Koehlera. Równocześnie, wychodząc z praktycznej oceny prawa nietykalności munduru 
oficerskiego przez czynniki spoza Wehrmachtu, połączył się ze swoim przełożonym, generał-pułkownikiem 
hrabią von Achtenburgiem. Tę część sprawy wziął stary generał na siebie wiedziony wyłącznie 
przekonaniami, tradycją i oficersko-arystokratyczną solidarnością. Część pozakulisową zostawił swemu 
niezawodnemu adiutantowi.
Podczas spożywania obiadu zawiadomiono Seilera o przybyciu oberleutnanta Laufera. „Błyskawiczny 
chłop!” — pomyślał adiutant mierząc odległość z jednostki do czasu, jaki upłynął od wysłania rozkazu.
— Jestem Seiler... Oberleutnant Seiler, adiutant pana generał-majora von Werdena — przedstawił się u 
wejścia do budynku dowództwa.
Prowadząc długim krokiem wyczuwał nerwowe dociąganie niższego od siebie o głowę Laufera. Dla 
wyrównania kroku zwolnił właśnie w momencie przyspieszenia Laufera. Zgubił przy tym rytm, i tak 
płatającymi się uderzeniami nóg doszli do celu. „Nie najlepszy początek” — pomyślał.
Starał się nie zatrzymywać wzroku na jego twarzy. Jej wygląd ściskał mu gardło. „Nieszczęśliwy chłopak — 
współczuł mu. — To już katastrofa. Okropnie biedny!”
Zapraszając gościa do zajęcia miejsca w gabinecie generała, powiedział:
— Cieszę się z osobistego poznania pana. Dużo słyszałem o panu. Nie wiem, czy panu wiadomo, że jest pan 
aktualnie najmłodszym dowódcą kompanii w dywizji. Gratuluję.
Laufer przyciągnął obcasy swoich polowych, porządnie sfatygowanych butów. Wymowniejszy od 
podziękowania był krótki ruch głowy, podobny do: „wiem o tym. Czego pan adiutant sobie życzy?” Tylko z 
zaskoczenia Seiler nie zmienił swego planu postępowania.
— Pan generał-major upoważnił mnie do wypicia z panem lampki courvoisiera — powiedział cieplej, 
rozsiadając się wygodnie w fotelu. — Belgia to nie dzika Rosja, mamy tu dobrze zaopatrzoną piwnicę i to 
wielce szanowanymi rocznikami... Z największą przyjemnością spełnię życzenie pana generała.
— Dziękuję, nie będę pił — padła stanowcza odpowiedź. Na twarzy gospodarza zakwitł nieśmiały uśmiech.
— Abstynent?
— Nikt, kto Ł Rosji wrócił żywy, nie jest abstynentem. Jestem tu służbowo.
Seiler ledwie ukrył zmieszanie. „Wybrałem najgorszy ze sposobów” — pomyślał niewesoło. Gość siedział w 
półwyprostowanej pozycji, jak gdyby miał przed sobą samego generała. „Nie przyzwyczajony do tak 
wysokich progów, trzeba z nim zasadniczo”.
Wstał z fotela.
— Pan generał zainteresował się wydarzeniami w pańskiej kompanii. Zainteresowanie jego wywodzi się z 
rozbieżnych informacji, jakie w tej sprawie otrzymaliśmy. Wypływające z nich wnioski nie są 
najkorzystniejsze dla... kompanii. Pan generał pragnie poznać fakty nie zabarwione subiektywizmem, 
dlatego zdecydował się poprosić pana tutaj. Już w tekście wysłanego rozkazu zostałem wyznaczony do 
przeprowadzenia z panem rozmowy. Będzie
pan uprzejmy zrelacjonować przebieg wydarzeń i postawić wnioski. Swoje osobiste.
Laufer wydobył ze służbówki złożoną w czworo kartkę papieru i położył ją na stole.
— Oczekiwałem tego pytania — powiedział. — Oto fakty w chronologicznym porządku.
Seiler ledwie ukrył swoje zdziwienie.
— Skąd pan wiedział, co będzie przedmiotem naszej rozmowy?
— A co innego mogło interesować pana generała?
„Byłoby nieźle szerzej otworzyć okno...” — przemknęło Seilerowi przez głowę. Potrzebował wysiłku dla 
zachowania miny człowieka spragnionego uhonorowania gościa.
— Nie mogę nie przyznać panu racji. Częściowej — zastrzegł się. — Pan generał uważa przyjazną atmosferę 
między dowódcami niższego szczebla za jeden z zasadniczych czynników kierowania ludźmi. Osobiście 
jestem przekonany, że świadomość posiadania szczerej przyjaźni otoczenia wzmacnia dobre samopoczucie 
oficera, które niejako promieniuje w dół. To bardzo ważne dla wzajemnego zrozumienia i stworzenia 
odpowiedniej atmosfery, nie sądzi pan?
Laufer przygryzł pokiereszowane wargi.
— Proszę mi pozwolić przejść do celu wezwania. — Podsunął pismo bliżej do Seilera. — Pytał pan o 
wydarzenia w kompanii...
Pismo wystawało poza krawędź stołu. Wystarczył przeciąg, lekkie dmuchnięcie, aby spadło na dywan.
Niefortunny przebieg rozmowy zasępił Seilera. To on podsunął generałowi myśl, że poprzez nowego 
dowódcę kompanii będzie można wpłynąć korzystnie na tok śledztwa. To on, znając stosunek generała do 
von Koehlera, podjął się załatwienia „tego drobiazgu” — jak nazwał zręczną redakcję raportu o 
wydarzeniach w kompanii — w bezpośredniej rozmowie z młockiutkim obereutnaintem. Generał nie 
kwestionował jego dobrych chęci. Ostrzegł tylko, że załatwianie takich spraw w bezpośrednich rozmowach 
wymaga w Niemczech Adolfa Hitlera gruntownej znajomości osoby i pewności, że jeżeli strony nawet nie 
dojdą do porozumienia, przedmiot rozmowy i fakt jej przeprowadzenia pozostanie ich ściśle prywatną 
tajemnicą. Gdyż inaczej...
Zdania tego nie dokończył. Von Werden awansował do stopnia generał-majora dwa lata przed wybuchem 
wojny. Od tego czasu, ci z jego kolegów, którzy pozostali przy życiu, dochrapali się szlifów generał-
pułkowników i feldmarszałków. On nie dotrzymał im kroku tylko dlatego, że raz — wypowiadając się na 
temat praworządności w Trzeciej Rzeszy — zdanie takie dokończył.
„Uczyć się można, mój chłopcze, tylko na własnych guzach. Czyjeś nas nie bolą... Pamiętaj o tym!” Generał 
lubił filozofować. „Cały niemiecki naród to lubi. Ze współczesnych cywilizowanych narodów tylko Niemcy 
i Rosjanie uprawiają tę dyscyplinę poważnie. Filozofia jest nauką poznawania istoty, najogólniejszych praw 
rządzących człowiekiem. Nauką dla wybranych — ironizował generał. — Naród niemiecki ją pojął i 
stworzył prawa... Zmierzamy ku zagładzie, mój chłopcze. Margines społeczny dorwał się do władzy, 
obezwładnił inteligencję, kierownictwo armii i gwałci święte prawa narodu niemieckiego. Kiedyś naród się o 
nie upomni. Będzie to straszny dzień, nie wiem, czy chciałbym go dożyć”
W bitwie pod Białogrodem oberleutnant Klaus Seiler przyczaił się z tuzinem pięści pancernych i rozbił atak 
czołgów rosyjskich. Zrobił to w oszołomieniu bitewnym, bez myśli o sobie. W rozkazie pułku nazwano go 
„wzorem przytomności umysłu, bohaterstwa, bezprzykładnego oddania fiihrerowi i ojczyźnie”. Tak opisano 
jego postawę wobec śmiertelnego zagrożenia w polu. Monolog generała nasunął mu pytanie, ale strach tu — 
w bezpiecznych murach — paraliżował język. Raz zdobył się na odwagę.
— Nie bardzo umiem sobie ten dzień wyobrazić, panie generale — powiedział. W pewnym punkcie 
czasowym, już nie wiem kiedy, moja wyobraźnia zatrzymała się. Z tego, co pan mówi, wynika, że pan, panie 
generale, dowódca korpusu generał-pułkownik hrabia Achtenburg, głównodowodzący grupy Armii ,,B” 
feldmarszałek Rommel i inni wysocy oficerowie widzą, iż prowadzą swoje armie w złym kierunku. Jeżeli to 
widzą, dlaczego nie krzykną: Stop! Zawracamy!
Generał długo milczał.
— Jesteśmy związani przysięgą — wysapał potem. — Składaliśmy ją świadomie. A poza tym byłoby to 
piekielnie ryzykowne!
Słońce Seilera samo plunęło sobie w twarz. Jego oddanie generałowi po tych słowach dostało na zawsze 
kopniaka.
„Wziąłem na siebie piekielnie ryzykowną rzecz — pomyślał Seiler z żalem do siebie. — Ten chłopak nie jest 
wcale takim chłopaczkiem, na jakiego wygląda”.
— Naturalnie — przeszedł na ton adiutanta dowódcy dywizji rozmawiającego służbowo z szeregowym 
oficerem z jednostki liniowej — to jest przyczyną wezwania pana tutaj. Pan pozwoli, że się zapoznam...
Przeczytał pismo od początku do końca, chociaż mógłby poprzestać już po pierwszych wierszach. Von 
Koehler przegrał — stwierdził krótko. Laufer nie przywiózł rewelacji. Przywiózł znane fakty. Ale 
podyktowane mu przez obcych, nastawionych do nieszczęsnego oberleutnanta wrogo i wiedzących, jak je 
podrzucić. Ich redakcja nie pozostawiała miejsca na manewry.
Zamyślił się nad wybrnięciem z sytuacji. Najłatwiej byłoby przyjąć pismo i na tym zakończyć rozmowę. 
„Wobec niezrozumiałej nieprzystępności nowego dowódcy kompanii, podyktowanej zapewne 
nieznajomością środowiska i własną ostrożnością, niewiele mogłem zrobić” — słyszał siebie referującego 
sprawę generałowi. Słyszał także reakcję von Werdena: „A nie mówiłem!... Trudno zapomnijmy o tym” — 
jego metoda. Gdy sprawa natrafia na silniejszy opór, zostawić. Przecież nigdy nie wiadomo, co się za tym 
kryje... Seiler był dużo młodszy od swego doświadczonego dowódcy i nie godził się tak łatwo z przegraną. A 
poza tym miał przyjemność osobistego poznania von Koehlera.
— Przeszedł pan w Rosji ciężką drogę — zaczął nie wiedząc, co chce powiedzieć. — Tak się złożyło — 
brnął po omacku w swoich rozbieganych myślach — ze z Rosji do Belgii szedł pan śladami swego 
poprzednika. Odtąd wasza droga się rozwidla. Pan pójdzie do kompanii, on — skierował kciuk w dół — tam. 
Pański raport...
Usłyszał głośne nawoływania na dziedzińcu. Rzucił pismo na biurko i podszedł do otwartego okna. W 
kierunku kwatery generała biegł oficer dyżurny. Towarzyszył mu jeden z żołnierzy ochrony generała. Jego 
motocykl z postrzelaną przyczepą stał przy dyżurce. Seiler wybiegł mu na spotkanie.
Wrócił parę minut później w stanie silnego przygnębienia. Laufera, stojącego przy oknie z podartym 
raportem w ręku, widział przez mgłę.
— Dopiero teraz się domyśliłem, o co tu chodzi... Jestem w kompanii zaledwie...
Strzępy raportu Leufer zgniótł w dwie kulki. Jedną położył przed nim na biurku, drugą wrzucił do kosza.
— To już nie ma żadnego znaczenia — rzekł Seiler. — Rozumiem pana i dziękuję. Serdecznie dziękuję, lecz 
obecnie to juz jest bez znaczenia. Otrzymałem smutną wiadomość. Pół godziny temu samochód pana 
generała został zaatakowany przez amerykańskie myśliwce bombowe... Pan generał von Werden nie żyje.





PUŁKOWNIK SAMUEL T. RAYBURN

Ostatnie dwa dni pułkownik Samuel T. Rayburn spędził w „Mansor Grange”, posiadłości ziemskiej 
położonej w połowie drogi między York i Leeds, na zachód od autostrady łączącej te duże miasta.
Posiadłość wyróżniała się okazałymi zabudowaniami ukrytymi w dwudziestoakrowym parku zadrzewionym 
strzelistymi topolami. Ich wysoki mur uniemożliwiał wgląd do środka z któregokolwiek miejsca z zewnątrz.
Okoliczni farmerzy mało wiedzieli o urokach „Mansor Grange”. W rozmowach pomiędzy sobą nazywali ją 
„The Island” — Wyspą, ponieważ opływała ją bystra rzeczka Mine, stanowiąca jej naturalną granicę. Starsi 
ludzie opowiadali, że od ostatniego dziesięciolecia panowania królowej Wiktorii „The Island” dwukrotnie 
zmieniała właścicieli, że jedni i drudzy byli dziwakami, o których niewiele mogliby powiedzieć. Widywano 
ich późną wiosną i wczesną jesienią prawie każdego dnia brodzących w rzece za pstrągami i lipieniami. 
Mine miała wodę zimną, dobrze strzeżoną tabliczkami z napisem „Private”. Były więc w niej pstrągi i lipie-
nie, sztuki okazałe jak rzadko gdzie. W połowie lat trzydziestych „The Island” zmieniała właścicieli po raz 
trzeci: nabył ją pewien Amerykanin, emigrant z Yorkshire, dziwak i ponurak jak jego poprzednicy. 
Przyjeżdżał do swej posiadłości każdego roku z końcem kwietnia i przebywał w niej do czerwca, po czym 
wracał do Stanów, aby zjawić się znowu dokładnie pierwszego dnia września na okres około dwóch 
miesięcy. Na psitrągi i lipienie.
Tyle wiedziano o obecnym właścicielu „The Island” do mniej więcej dnia ataku Japończyków na Pearl 
Harbor. Niedługo potem „Wyspa” ożyła. Początkowo licznymi samochodami cywilnymi i zielonymi 
wojskowymi humberami. Kilka miesięcy później angielskie humbery, przydzielane z reguły wyższym 
oficerom sztabowym, ustąpiły miejsca amerykańskim dodge’om osobowym, aby w końcu oddać im dojazd 
w całkowite władanie. W drugiej połowie czterdziestego drugiego roku yorkshirski z pochodzenia właściciel 
wydzierżawił „Mansor Grange” amerykańskim władzom wojskowym, które ulokowały tam „Ośrodek 
Szkoleniowy Służb Pomocniczych”. Pod szyldem tym ukrywał się Oddział Kontrwywiadu US Army na 
Anglię Północną.
Bardzo ucierpiały na tym pstrągi i lipienie, ale ryb nie pytano o zgodę.
Gorączka przedinwazyjna nie ominęła również tego przybytku spokoju. Odcięty od wioski tabliczkami z 
napisem „Private” oraz posterunkiem Military Police na jednym mostku łączącym „Wyspę” z okolicą, nie 
żył zmartwieniami o rybostan Mine. Miał inne kłopoty. Jeden z nich zadecydował o zwołaniu specjalnej 
odprawy dla kierowników terenowych sekcji Counter Intelligence Center. Chodziło o sprawę niecodzienną, 
jak na stosunki amerykańskie.
Generał Elmerson, kierownik oddziału, przedstawił przedmiot odprawy następująco:
— Będę mówił o ogólnej roli prasy i radia, a szczególnej korespondentów wojennych tych organów 
informacji cywilnej w okresie poprzedzającym nasz atak na kontynent europejski oraz później — w trakcie 
rozwijania inwazji. Przedmiotem naszego zainteresowania nie będą ich konstytucyjne prawa w tym 
względzie, lecz dezyderaty wojny. Wymagają one od tych panów powściągliwości zawodowej, a do tego, 
niestety, nie są oni skorzy. Temat odprawy jest ściśle poufny. Przystępuję do rzeczy.
W miarę rozwoju sytuacji militarnej na niekorzyść Niemiec członkowie naszych sił zbrojnych wszystkich 
rodzajów broni przywiązują coraz mniejszą wagę do tajemnicy wojskowej, mniemając prawdopodobnie, że 
wrogowi nic już nie pomoże, a nam nie zaszkodzi. To z gruntu fałszywe założenie wymaga 
przeciwdziałania. Jakiego i przeciw komu? Informacje dostępne dla szeregowych żołnierzy i młodszych 
oficerów nie przekraczają z reguły danych o jednostkach do wielkości batalionu. Wartość ich nie leży w sfe-
rze zainteresowania obcego wywiadu i, chociaż obwarowane są tajemnicą wojskową, nie są — poza 
przypadkami świadomie złośliwego działania — ścigane. Gadulstwo naszych obywateli jest znane. Ich 
świadomość praw niestety również, konsekwentne więc tępienie tych przestępstw postawiłoby przed 
jurysdykcją wojskową zadanie nie do wykonania i zaniepokoiłoby opinię publiczną w kraju. Inaczej 
patrzymy na tę samą niefrasobliwość u starszych oficerów, chociaż i tu mamy do czynienia z tym samym 
motywem. Okolicznością łagodzącą charakter czynu jest fakt notorycznego popełniania go w środowisku 
rodzinnym, które w pewnym stopniu niweluje jego niebezpieczeństwo. Tak więc całe to gadulstwo, choć 
niepożądane, stanowi zło, z którym trzeba się pogodzić. Jego cechy, zasięg i szkodliwość przybierają inne 
wymiary z chwilą dosięgnięcia ucha prasy. I o tym będziemy mówić.
Działalność naszych organów transmisji informacji nie podlega w zasadzie restrykcjom w czasie pokoju i 
wojny. Z drugiej jednak strony stan wojny wymaga czasowego ukrywania przed wrogiem i własną 
społecznością decyzji o charakterze militarnym. W tym celu ustawodawstwo federalne powołało do życia 
aparat cenzury. Aparat ten już samym swym istnieniem gwałci konstytucyjne prawo obywatela do 
otrzymania wiarygodnej informaci — sprzeczność nie do pogodzenia, gdyby nie nakazy wojny wymagające 
stosowania gwałtu również na własnej społeczności, rzecz w tym, aby się o tym nie dowiedziało. Niestety. 
W arsenale aktów ustawodawczych na rzecz ochrony tajemnicy wojskowej nie przedsięwzięto nic 
skutecznego dla ograniczenia swobody prasy, która — gdzie tylko może — zasłania się konstytucyjnym 
prawem do ujawniania wszystkiego, na co zdoła położyć rękę. Rozwój wypadków militarnych wymaga 
radykalnej zmiany tego stanu rzeczy. Jak to rozumiem? Ponieważ w świetle przytoczonych faktów prawnych 
przedstawicielom prasy nie można zabronić kontaktów z armią, a armii z nimi, należy wobec tego 
maksymalnie je utrudniać. Jak — pozostawiam to wyobraźni panów. Kierownicy terenowych CIC będą od 
dziś osobiście odpowiedzialni za przecieki informacyjne; ramowe zalecenia w tym względzie otrzymają 
kierownicy samodzielnych sekcji. Gdyby któryś z panów miał trudności w zrozumieniu moich intencji, niech 
sobie wyobrazi korespondentów wojennych radia i prasy jako... agentów obcego wywiadu.
Pierwszy dzień pobytu w „Mansor Grange” przebiegł Rayburnowi na odprawie i kontaktach z ekspertami 
Oddziału. Rayburn nie znosił wszelkiej „indoktrynacji” — jak to nazywał, dzień zaliczył więc do nudnej 
służby. Następny był ciekawszy: zaprodukowano nowości techniczne, metody pracy oraz skonfrontowano 
osiągnięcia wywiadów alianckich i niemieckiego. Na tle pozostałych wywiad i kontrwywiad amerykański 
poczyniły olbrzymie postępy. W efektywności jednak, metodach pracy i pomysłach brytyjski wydaje się być 
niedościgniony.
Każde takie spotkanie generał Elmerson wykorzystywał dla zaprezentowania przykładów pracy brytyjskiego 
Secret Service. W celach dydaktycznych. Były przebiegłe, o chytrze nakreślonej linii działania, często 
zdumiewające naiwnością pomysłu oraz prostotą realizacji. Naiwnością tak oczywistą, że w amerykańskich 
warunkach wykluczały możliwość podjęcia pomysłu, a cóż dopiero reakcji. Wykonawców cechowała 
żelazna dyscyplina oraz nieprawdopodobna umiejętność przeprowadzania wielkich operacji małymi siłami. 
Słuchając relacji wyobraźnia przydawała tym ludziom wymiarów olbrzymów. Pokazywane później zdjęcia 
poległych agentów wywoływały sprzeczne uczucia: przedstawiały mężczyzn o przeciętnych twarzach, 
których nigdy by nie zauważono na ulicy. Cechą wspólną na ogól wszystkich była bezpretensjonalna poza i 
niby zwykłe, a głęboko patrzące oczy. Tacy sobie pierwsi lepsi, a kręcili kontrwywiadami świata. Kończąc 
relację Elmerson ostrzegał: — Proszę dobrze patrzeć i myśleć, panowie. Nie skakać za szybko do konkluzji 
ani, broń Boże, przenosić żywcem obejrzane wzory na nasz teren. Nie pasują do nas. Amerykańska mental-
ność ubrana w angielską skórę mogłaby dać w naszej pracy tragiczne efekty!
Rayburn był namiętnym wędkarzem. Wyjeżdżając do ,,Mansor Grange” zabrał ze sobą sprzęt rybacki oraz 
muszki własnej roboty. Precyzyjnie wykonana muszka przy łowieniu pstrągów i lipieni to rzecz bardzo 
ważna. Pstrągi mniej, ale lipienie reagują na najmniejsze różnice kolorów i kształtu muszki. Są ostrożne i 
lubią sprawdzić przynętę. Muszki w Yorkshire z przełomu kwietnia — maja mają żółtawe skrzydełka i 
złociste odwłoki; takich nie dostanie się obecnie w sklepach.
Drugiego dnia pobytu wstał o brzasku.
Mine broniła dostępu do siebie podmokłymi łąkami. Koryto miała twarde, z grubym żwirem,, ale” 
przebrnięcie przybrzeżnych stu jardów wymagało uwagi: grunt zapadał się w niektórych miejscach pod 
ciężarem ciała po kolana. Poranna mgła leżała cienką warstwą na całej przestrzeni. Gęsta trawa srebrzyła się 
rosą, powietrze zalewało płuca rześkim strumieniem, zapowiadał się piękny dzień. Po minutach ostrożnego 
forsowania mokradeł, dobrnął do Mine. Woda zachlupała mu na cholewach gumowych butów do pasa. 
Sięgała nieznacznie powyżej kolan. Przed ruszeniem z prądem rozejrzał się w dół i górę rzeki. Był sam.
Trwało to długo, trzydzieści pięć lat, nim spostrzegł swoją samotność i doszedł do wniosku, że powinien 
skończyć z rolą biernego obserwatora Jane. Skończyć, zdobyć się wreszcie na jakąś postawę. I ją ujawnić.
Nic prostszego niż dojście do takiego wniosku. Na szczęście zwaliło się na niego dużo spraw, tak że nawet 
przejeżdżając przez Poormond nie miał czasu na wpadnięcie do Bancroftów czy na lotnisko. Ale wniosek nie 
stracił przez to na ważności, przeciwnie: rozrósł się i nabrał wagi. Postanowił powojować o Jane. Lubiczowi 
była ona obojętna. Prędzej czy później sama się o tym przekona i przestanie wzdychać. Zamiary Lubicza nie 
były poważne. Skoro Jane to dostrzeże, na placu boju pozostanie tylko on. Jane skończyła dwadzieścia sześć 
lat. Ruch jednostek na południe nie ominie Polaków, nie wrócą z Europy wcześniej niż za rok. Oznacza to, 
że Jane wówczas będzie miała... Wszystkie kobiety świata po dwudziestce liczą swoje lata podwójnie; 
Angielki patrzą na nie przez silnie powiększające szkło. Wiek Jane był dla niego bez znaczenia, wolałby 
nawet, aby była starsza. Jednak jako element kalkulacyjny zaliczył go na swoją korzyść.
Odchodząc od kobiet Rayburn nigdy nie przeżywał niepokojów czy tęsknoty. Jane pierwsza przyprawiła go 
o zawrót głowy. Tak widocznie jest w miłości — utwierdził się. Jeżeli więc ją kocha, powinien wyjść z tym 
na zewnątrz.
„Wieczorem będę w Darlingtonie — obmyślał swój rozkład czasu. — Jutro porozmawiam z dowódcami 
jednostek... W drodze powrotnej wpadnę do Lubicza... Na pojutrze zamówię facetów z prasy... Po nich!”
Wieczór był bezwietrzny, ciepły jak wszystkie wiosenne wieczory w tej części Anglii, kiedy deszcz nie pada. 
Na parkingu przed budynkiem sekcji Rayburn zastał samochód z proporczykami prasy.
Przyhamował ostro wóz i długimi krokami — biorąc po dwa. trzy stopnie naraz — pobiegł do siebie na 
piętro. Tam oniemiał: w jego gabinecie, gabinecie pełnym spraw, o których przez dwa dni generał Elmerson 
tak poważnie mówił, rozwalała się trójka gości.
Przyjemny nastrój, przeplatany kontemplacjami o Jane, w jednej chwili uleciał.
— Kto was tu wpuścił? — zawołał od drzwi.
Harry Connors, wcale się nie spiesząc, zdjął nogi z biurka. Jego dwaj towarzysze z naszywkami „War 
Correspondent” podnieśli się z miejsc.
— Od kiedy to pułkownik Samuel Rayburn wita w ten sposób przedstawicieli opinii publicznej? — odrzekł 
Connors przymilnie. Prawą ręką wyciągnął leniwie do Rayburna, lewą przedstawił swoich kolegów:
— To jest Joe Franklin, a to Andy Bowden: obaj również ze „Stars and Stripes”, nowy nabytek. Gwarantuję 
ci dobrą prasę do końca życia, jeżeli tylko będziesz milszy.
Gabinet tonął w dymie. Popielniczki pękały od niedopałków. Na stole, wokół foteli walały się próżne butelki 
po piwie i Coca-Coli. Rayburn spojrzał spode łba na Connorsa.
— Mam nadzieję, że nie posłałeś Rogersa po papierosy... Długo męczycie się tu bez opieki?
— Dość długo, żeby porobić sobie parę ciekawych odbitek z twojej kolekcji klejnotów ukrywanych przed 
porządnymi ludźmi — zakpił Connors. — O, widzisz go?
W drzwiach ukazał się major Rogers z nie zapiętymi jeszcze spodniami. Korespondenci zanieśli się 
śmiechem.
— Daliście mu coś na rozwolnienie? — Rayburn sondował swego zastępcę. Harry’ego, jeśli się na coś 
uprze, stać na każdą sztuczkę.
— A nie mówiłem wam! — major dopinał spodnie. — Od wczoraj drzwi się nie zamykają ani na chwilę. 
Wszystko ruszyło na całego, chłopcy wpadają się pożegnać, nawet z .portkami trzeba w biegu... W południe 
był tu Bili.
— Wilcox?
— Tak. Chwalił się, że wylosował dobry punkt startowy. Uważa, że z portu, gdzie ładują jego dywizję, ma 
murowany udział w pierwszym uderzeniu. Nie zgadniesz, gdzie się okrętuje.
— Hah, Sam miałby nie zgadnąć? — rzucił podchwytliwie Connors. — Dobry punkt załadunkowy, 
powiadasz. Gdzie?
— Już zgadłem — Raybum zamknął usta swemu zastępcy. — A ty, Harry, dowiesz się o tym z gazet.
Takiego powściągliwego Rayburna Connors nie znał. Spojrzał na niego jak na obcego. „Ciepło, ciepło — 
myślał — ale jeszcze nie gorąco. Ano poczekamy...”
Raybum wydobył z lodówki nową porcję Coca-Cali, zerwał kapsle i porozlewał perlący się napój do 
szklanek.
— Byłem na fantastycznych rybach — mówi! przy tym. — Nie interesują cię ryby?
— To znaczy, że byłeś na nich naprawdę — zainteresował się Connors. — Czy to przypadkiem nie Elm cię 
tak zablokował?
— Zostaw Elma w spokoju. Aha, byłbym zapomniał, Elm wspominał o tobie. Bardzo przyjemnie 
wspominał. A co do ryb, dostałem taką! — Rozłożył ręce na półtora jarda. — Ale sztuka Elma była o cały 
funt cięższa.
Connors przypatrywał się badawczo Raybuirnowi.
— Coś niedobrze z tobą, mówisz jak zakochany. Byliśmy u Ri-dersów dzisiaj rano. Billa już nie zastaliśmy, 
dlatego pytam. Ale chcesz, proszę bardzo — możemy o rybach. Co nowego w „The Island?” Moi koledzy 
jeszcze tam nie byli, chętnie posłuchają.
— To wielka szkoda — odparł ironicznie Raybum — bo sezon akurat się zaczyna. Panowie interesują się 
rybami? Nie? A ty — zwrócił się do Connorsa — czego szukałeś u Billa? On, jak mi wiadomo, nie przepada 
za gazeciarzami.
— Zależy, za jakimi... — odciął się Connors z dobrodusznym uśmiechem na swej okrągłej twarzy. — Czy 
opowiadałem wara o spotkaniu Billa już w Afryce?
— Już tam? — ironizował Raybum. — Słyszałeś co o tym, Rog?
— Tylko bez zgrywania się! — zawołał Connors. — Jeżeli wy o tym nie wiecie, to kto? A może powiesz, że 
nie znacie mnie od podszewki... Nasi chłopcy, jak pamiętacie, wylądowali tam w październiku, a Bili był 
pierwszym amerykańskim generałem, który stanął w Afryce francuskiej. Znalazłem się tam razem z nim i 
miałem szczęście przesłać do Stanów jego zdjęcie na tle pierwszego zdobytego przez nas niemieckiego 
czołgu. Od tego czasu żyjemy jak bracia. Bili przyrzekł mi wyłączne prawo do takiego samego zdjęcia z 
Europy. Wiecie o tym?
— Bili jest znany ze słowa — mruknął Rayburn. — Jeśli to prawda, będziesz miał co pisać. A dzisiejszy 
materiał pewnie przerzuciłeś już do domu, co?
— Brakuje mi kropki.
— Tylko? — zapiał niewinnie Rayburn i wyciągnął nogi na biurko.
Znowu ogarniał go dobry nastrój. „Jutro, może pojutrze — myślał — wpadnę do Poormond... Ruch wojsk z 
pewnością niepokoi Jane; przyzwyczaiła się do wielu twarzy, tragedia dziewcząt też ją porządnie 
nadszarpnęła, czyjaś serdecznie życzliwa twarz dobrzp jej zrobi w tej pustce. Więc jutro, najpóźniej pojutrze. 
A tymczasem pogadamy sobie z Harrym”. Connorsa znał od lat, mógłby napisać w ciemno jego życiorys. 
Byłaby to rzecz niezwykle interesująca.
Już przed wybuchem wojny, jako pracownik koncernu Hearsta, Harry Connors był drukowany w 
kilkudziesięciu czasopismach na wschodzie i zachodzie Stanów. W grudniu czterdziestego pierwszego roku 
Connors znalazł się na Filipinach i tam przerobił pod Mc Arthurem gehennę oddziałów osaczonych w 
Corregidor. Generał zasłynął wówczas obroną przesmyku i zapowiedzeniem fatalnego dla Japończyków 
„We will get back here!”, Connors zaś — w rozdmuchaniu tych słów na cały świat. Po zajęciu wszystkich 
baz na Pacyfiku Connors powrócił na krótko do Stanów i opublikował prawdę o przyczynach klęsk 
Ameryki. Nie oszczędzał polityków, generalicji i admirałów do ostatniej chwili nie wierzących w atak 
Japończyków, choć mieli na to aż nadto dowodów; rozpętał kampanię przeciwko głównodowodzącemu flotą 
Pacyfiku, admirałowi Kimmelowi; zażądał publicznego śledztwa w sprawie nieodpowiedzialnej koncentracji 
armady pancerników w Pearl Harbor; udowodnił weekendowy poziom pracy amerykańskiego wywiadu; 
przedstawił niepospolite bohaterstwo żołnierzy i oficerów liniowych, którzy w warunkach całkowitego 
zaskoczenia, niedoświadczenia bojowego i pozbawieni jakichkolwiek szans, nie oddawali gwiaździstego 
sztandaru bez walki. Reportaże jego wstrząsnęły opinią publiczną. Unaoczniły społeczeństwu grozę i potęgę 
przeciwnika. Connors zdobył sobie ogromny autorytet. Stał się dla szerokiej opinii publicznej sejsmografem 
wskazującym punkty każdorazowego epicentrum wojny, w których dziwnym zrządzeniem losu znajdował 
się zawsze pierwszy.
Latem czterdziestego drugiego roku, u szczytu żniw niemieckich łodzi podwodnych, odbył dwie przejażdżki 
przez Atlantyk na starym sześciowęzłowym pudle angielskim, tylko w celu opisania samopoczucia 
marynarzy płynących w ogonie dziesiątkowanego konwoju oraz dla przekonania się na własnej skórze o 
wytrzymałości ludzkich systemów nerwowych. Jesienią tego samego roku wylądował z Wilcoxem w Afryce, 
po czym zdążył jeszcze spędzić pod Stalingradem słynne „Dziesięć dni z chłopcami generała Czujkowa”. 
Wszędzie dotykał spraw gołą ręką — jedyny sposób na obrzydzenie ludziom romantyki wojny. Żeby nie 
oddawać się złudnej często wyobraźni, przećwiczył na sobie wszystkie rodzaje wojowania, przyjrzał się z 
bliska skutkom działania każdej broni, a dla kompletu wziął niedawno udział w ataku lotniczym na Berlin.
— Brakuje ci tylko kropeczki — mruczał dobrodusznie Rayburn. — Tylko tego, a jutro cały świat się dowie, 
gdzie w Europie Eisenhower wysadzi swoje armie. Czego chcesz od Billa? Przecież tam byłeś.
— I co z tego? — Connors zrobił niewinną minę. — Rozpoczęła się era kryptonimów, nieprzytomnych 
języków. Nie znam się na tym.
Rayburn przeniósł spojrzenie na młodych korespondentów. Uśmiechnął się do nich życzliwie. „Przyjemny 
facet — pomyśleli sobie. — Cholernie równy!”
Connors inaczej odczytywał te grzeczności.
Wkrótce potem obaj jechali do redakcji „Darlington Evening”, skąd mieli przekazać telexem pewien materiał 
do Stanów, a Connors mógł zatopić się w słuchaniu swego przyjaciela.
— Miałem trzy przyjemne godziny na Mine, z których ostatnią spędziłem sam na sam z Elmem — mówił 
cicho Rayburn patrząc na błyszczące czubki swoich butów skrzyżowanych na biurku. —
Brodziliśmy wzdłuż brzegów rzeczki i opowiadaliśmy sobie to i owo. Elm podłapał interesujący przypadek. 
Kosztował on życie kilkudziesięciu ludzi pracujących dla nas we Francji. I to tylko z powodu puszczenia 
pary przez kogoś tutaj pewnemu sukinsynowi. Z prasy, ma się rozumieć... Zgadzam się z Elmem, że nasi ko-
respondenci patrzą na te sprawy w sposób za bardzo, powiedzmy, nasz. A tutaj jednak Europa i jak byśmy 
nie myśleli, musimy się przestawić na tutejsze drogi. I postępować stosownie, nie sądzisz?
— Mów dalej — odrzekł Connors. W pokoju panował półmrok. Miarowe tykanie zegara ściennego 
wygładzało drogę słowom. W ręku obracał szklankę rozcieńczonej whisky, przed sobą miał Sama — 
przyjemniejszego towarzystwa sobie nie wyobrażał. — Mów dalej, chłopaku.
— Kręcisz się między ludźmi i obserwujesz. Ja również, chociaż w innym celu. Ciekawe, że po dwuletnim 
pobycie tutaj dostrzegam rzeczy, które przedtem nigdy dla mnie nie istniały. W pewnych przypadkach 
wydaje mi się, że przybyliśmy z innej planety w dosłownym sensie. Często łapię się na pytaniu, czy świat, w 
jakim się znaleźliśmy, ma z nami w ogóle coś wspólnego? Spostrzegam, że nie zgadzam się z nim w 
najbardziej podstawowych założeniach, a mimo to zdążył mnie już tak nadgryźć, że mój uciekł mi o dalsze 
cztery tysiące mil. Nie dręczą mnie drobne wątpliwości. Patrzę na tutejszych ludzi i z przerażeniem 
spostrzegam, że przytakują nam jak manekiny, chociaż widzą wszystko inaczej. Nie sądzisz, że daje to dużo 
do myślenia? Będąc u Elma czytałem wyjątki z listów żołnierzy, pisanych do domu. Nie wyobrażasz sobie 
nastrojów chłopaków z jednostek uderzeniowych. Moim zdaniem, wbrew temu, co oficjalnie się mówi, są 
one fatalne. Za fasadą smarkatej fanfaronady kryje się strach, że stoją nad grobem. Przebija to z każdego 
listu, którego autor nie powąchał jeszcze prochu, a przecież w dziewięćdziesięciu procentach armia 
Eisenhowera składa się właśnie z takich. Od kilku tygodni rozpisujecie się o zasilaniu Wału Atlantyckiego 
wyborowymi jednostkami, ściąganymi z Rosji. Czy wyobrażasz sobie samopoczucie żółtodzioba na myśl o 
spotkaniu się oko w oko z wygami z tamtego piekła? Doskonale rozumiem tych chłopaków, sam nie 
czułbym się lepiej. Tyle o fakcie jako takim, a przyczyna? Jest nią, między innymi, wasze rozpisywanie się o 
potwornej potędze Wału. Rozumiem, miało to na celu upewnienie Niemców o wystarczalności umocnień, że 
zysk z tego zdyskontuje się później. To prawda, lecz prawdą jest również to, że ci, którzy jutro tam pójdą, 
dzisiaj chodzą przez te wiadomości na gumowych nogach. Powiedz mi, Harry — Rayburn oderwał wzrok od 
swoich butów — czy tobie jako specjaliście od robienia szumu, nigdy nie przyszło do głowy, że niezbyt 
fortunnie rozegraliśmy psychologiczną część przygotowania naszych ludzi do inwazji na Europę?
Connors był nastawiony dzisiaj na słuchanie Sama. Na słuchanie i wyciąganie z tego własnych wniosków. 
Sam nigdy nie zajmował się głupstwami. Ale też nigdy nie był taki sentymentalny jak dziś. Coś w tym musi 
być — szukał w jego ciemnych oczach.
Pół godziny później Rayburn odprowadzał go do samochodu. Wieczór był księżycowy, prawie letni. Główną 
ulicą miasta sunęły kanadyjskie czołgi, carriersy rozpoznania, działa przeciwpancerne, wielkie transportery z 
amunicją i obsługami dział. Nastroje żołnierzy były wycieczkowe. Przesyłali dziewczynom całusy, obrzucali 
je czekoladami, papierosami. — Do zobaczenia, słodkie! Migiem zrobimy porządek w Europie i wrócimy! 
Trzymajcie się! — Dziewczęta były mniej beztroskie, ale i nie smutne. — Wracajcie szybko! — 
odpowiadały. — Good luck! — Kolumna zamiast jechać prosto — na Middlesbrough, skręciła w Priestgate, 
z niej w prawo, aby mijając koronę miasta — dwunastowieczny kościół Sw. Cutberta — niknąć w czeluści 
obwodnicy; urządzano sobie pożegnalną paradę. Przyglądały się temu życzliwie tłumy cywilów.
Nastrój ulicy udzielił się Rayburnowi. Na moment zapomniał o wszystkim.
— Często się człowiekowi wydaje, że jest cholernie nieszczęśliwy — usłyszał filozoficzny ton przyjaciela. 
— Nie sądzisz, Sam?
— Tak ci się wydaje? Tobie? Skrzyżowali się spojrzeniami.
— Postanowiłem się ożenić — rzekł Connors nie spuszczając Rayburna z oczu. — Na ciebie chyba też pora.
„Powiedzieć mu?” — pomyślał Rayburn. Ale nagle opuściła go pewność siebie.
— Sensacja na pierwszą stronę — odrzekł. — W twoim wieku nie zwlekałbym ani dnia. Nasza dziewczyna?
— Angielka.
Twarz Rayburna oblała się uśmiechem.
— Gratuluję. Kiedy mi ją przedstawisz?
— Kiedy zechcesz. Umówmy się. W czwórkę...
— W czwórkę? — zmieszał się Rayburn. — Skąd ci to przyszło do głowy?
— A przyszło, przyszło. Są rzeczy, które nie każdy umie ukrywać. Nawet taki spec od matactwa jak ty. — 
Connors klepnął go życzliwie po ramieniu. — No czołem, Sammy!
Postanowienie rozmówienia się z Jane znowu przybrało na sile. Tak dalej nie można — Rayburn walczył z 
powracającą obawą przed ośmieszeniem, jeśli nie zostanie przyjęty. Len nie ma względem niej poważnych 
zamiarów, i ona to wie. Wobec tego droga wolna.
Przeczesując szczotką włosy po prysznicu przypatrywał się swemu odbiciu w lustrze. Stojąc mieścił się w 
nim tylko do ramion, musiał się pochylić. Kobiety wmawiały mu przeróżne rzeczy; czego to one w pewnych 
sytuacjach nie mówią. W drodze do celu rzadko zwracał uwagę na ich szczebiotanie, później też niewiele 
więcej pochłonięty wyszukiwaniem pretekstu do jak najszybszego pozbycia się partnerki. Problem własnej 
urody ograniczał się u niego do nosa. Indiańskiego. To był poważny problem pułkownika Samuela T. 
Rayburna, którego prababka porzuciła swój szczep dla pewnego irlandzkiego zdobywcy Zachodu.
— Jutro! — zdecydował. — Nieodwołalnie oświadczam się!
Nacierając muskularną klatkę piersiową wodą kolońską znowu napadły go wątpliwości, a kiedy spojrzał 
ponownie w lustro, przestraszył się własnej decyzji.
W tym momencie major Rogers zawiadomił go o przybyciu dwóch gości z Poormond.
Reakcja Rayburna na misję Belliniego była taka sama jak sir Bancrofta, różniła się jedynie słowami:
— Hollywood!... Jak Boga kocham. Hollywood!... Wam musiało się we łbach poprzewracać! Was, z 
eskadry, jeszcze rozumiem, ale tych facetów z dowództwa armii...
Posłał pod ich adresem kilka soczystych słów. Ale przedstawienie! Do dowództwa armii lotniczej, tego 
skupiska generalskiego złota, przybywa sierżant, zwykły sierżant-mechanik, wchodzi sobie do środka jak do 
kina i dyskutuje z generałami o czymś podobnym. A oni, zamiast umieścić go w zakładzie dla obłąkanych, 
poważnie z nim rozmawiają. Ameryko, strzeż się!
Sierżant-mechanik Larry Bellini nie siedział tak pokornie jak w Poormond. Rzecz rozgrywała się teraz 
między swoimi.
— Bo całe nasze dowództwo — uderzył pięścią w stół — cały zasrany rząd Stanów Zjednoczonych składa 
się z palantów! Anglicy siedli na sprawie, więc rączki do góry. Panie prezydencie, niech pan trzyma dziób na 
kłódkę, bo od decydowania jest Churchill Panie generale Doolittle, zamordowano pańskiego lotnika. 
Zamordowano. Nie poległ w walce, lecz został zamordowany, co pan na to? A on — facet odpowiedzialny 
za życie pół miliona chłopaków — cap za słuchawkę i do Anglików... Palanty!
— Do jasnej cholery, zamknijcie się! — krzyczał amerykański pułkownik do amerykańskiego sierżanta. — 
Zamknijcie się, bo was...
— Gówno, nie zamknę się! — krzyczał amerykański sierżant do amerykańskiego pułkownika. — Kierują 
nami palanty! I pan nie jest od nich lepszy! Tamci kołowali mnie poklepywaniem po plecach, pan mydli mi 
oczy „rozważaniami taktycznej natury”... Rzecz utknęła, powiada pan, w jednym z dwóch możliwych 
miejsc: jeśli w Kwaterze Głównej Sił Sprzymierzonych, to może dlatego że jednostka mordercy Bedforda 
znajduje się na terenie przewidzianym pod lądowanie i że odwet w tym przypadku byłby uprzedzeniem. 
Drugą przyczyną, mówi pan, może być zagrożenie źródła informacji brytyjskiej Secret Service, a to dla nich 
wystarczający powód, słyszałem już tę gadkę. Może dla nich — Bellini wrzał oburzeniem — ale nie dla nas! 
Ten. numer nie przejdzie! W żadnym wypadku! Jakim prawem oni cenią siebie wyżej od nas? — nie po-
winniśmy się zgodzić na takie pomiatanie. Życie Bedforda nie jest nic tańsze od życia jakiegoś ich 
informatora. Anglicy mogą kiwać nasz rząd, nie mam nic przeciwko temu. Ale inaczej ma się rzecz, kiedy 
Churchill ustawia sobie Roosevelta, a inaczej, gdy jakiś pomyleniec z ich Intelligence zabiera się do naszej 
eskadry. Jak prezydent patrzy na swoje rozrachunki z tym cygarnikiem — jego sprawa, z mordercami 
Nathana powinniśmy rozprawić się sami, to nasz obowiązek! A wasz — uczynić wszystko, aby chłopcy z es-
kadr mieli pewność, że są żołnierzami, a nie baranami lecącymi na rzeź. Za to wam płacą!
Rayburn wierzył w zdrowy rozsądek i wymowę faktów — tym kierował się we wszystkich swoich 
poczynaniach. Rozbolała go głowa. Z jednego kąta atakował go non stop Bellini — z drugiego przyglądał się 
temu osobliwemu spektaklowi Lubicz. Ubrany jak do wymarszu w pole. Boże, ile śmiesznej powagi 
przydają człowiekowi wojskowe szmaty opasane naładowanym coltem.
„Zdrowy rozsądek... Wymowa faktów... Serce...” — huczało mu  w głowie.
Nagle krzyknął jak szczęśliwy poszukiwacz złota w Klondyke:
— Mam! Nieprawdopodobny pomysł! Nie wiem, czy chwyci, muszę się zastanowić, ale gdyby...
Sierżant Bellind zareagował jak drugi poszukiwacz złota:
— Wiedziałem, że nie jest pan bez serca, pułkowniku! Co wobec tego robimy?
Tego Rayburm jeszcze dokładnie nie wiedział. Ale już zarysy pomysłu wskazywały, że dowiedzieć się o nim 
może tylko jego wykonawca i że wszystko, co w tej chwili wykrzykiwał, musi umiejętnie odwołać.
Zawiedzionych gości odprowadził do samochodu. Skoro zniknęli za rogiem ulicy, pobiegł do siebie.
Zadzwonił do „Darlington Evening”. Redaktor nie mógł powiedzieć, dokąd Mr. Harry Connors, 
korespondent „US Stars and Stripes”, się udał. Nie znalazł go również w hotelu ani w restauracji. Ale 
kierownik sali dancingowej w The King’s miał dla niego zarezerwowany stolik. Na dwie osoby.


Rayburn rozglądał się po sali. The King’s Head kipiało życiem. Obrotowy parkiet, pełen tańczących par, 
przesuwał się wolno wśród pierścienia zastawionych stolików.
Czekając na Connorsa, rozmyślał nad swoim planem. Wykonać go mógł tylko człowiek o specyficznej 
osobowości. Miała się ona składać z nieprzeciętnej inteligencji, refleksu, bezczelności, powściągliwości i 
jednocześnie chorobliwego braku szacunku dla wszelkich tajemnic. Oraz z nazwiska. „Krótki Harry” urodził 
się z tymi atrybutami. Jego nazwisko miało dostęp do Eisenhowera, Kongresu, do samego prezydenta. 
Szczęśliwa realizacja pomysłu nie dawała Rayburnowi nagrody ani sławy do końca wojny, a może w ogóle 
nigdy. Gdyby zastanowił się nad motywami swojej decyzji, może doszedłby do Jane. Ale wybrał prostsze 
wytłumaczenie: chłopcy z eskadry mają rację.
W ciżbie tańczących dostrzegł rudą Daisy z jakimś lotnikiem francuskim. Ona go też zoczyła. Przesłał jej 
uśmiechem życzenia przyjemnej zabawy. Na więcej nie miał czasu: Connors prześlizgiwał się już między 
stolikami z piękną, gustownie ubraną kobietą.
Z rozpiętym jak zwykle kołnierzem, zatoczył dworski ruch ręką.
— Pozwól sobie przedstawić: oto królowa mego serca, Miss Katjenke Cynthia Dawson.
— To wcale nie angielskie imię, to pierwsze — zauważył Rayburn. — Ładne i oryginalne, ale nie angielskie. 
Jest pani Angielką?
— Z krwi. Urodzona w Pradze, wychowana w Warszawie, w Wiedniu; moi rodzice mieli sentyment do 
Słowian, stąd moje imię. W uśmiechu odsłoniła dwa rzędy nieprawdopodobnie pięknych zębów.
Rayburn patrzył z niedowierzaniem na „królową mego serca”. To wiotkie stworzenie i — mówiąc oględnie 
— „Krótki Harry”... Porównanie wpadło mu do głowy jak błyskawica, odbiło się rykoszetem o Jane i 
uleciało. Zostawiło po sobie żal, że od Poormond dzieli go w tej chwili aż trzynaście mil.
„Prześliczna — myślał — będzie przyjemną towarzyszką przyszłego spotkania w czwórkę. Kiedyś”. Teraz 
potrzebował tylko Harry’ego.
— Przykro mi — powiedział — psuć wam wieczór, ale mam do ciebie pewną sprawę. Musimy jechać do 
mnie. Natychmiast. I będzie najlepiej, jeśli Katjenkę odwieziesz do hotelu.
Rozumiem — odrzekł Connors, który nic jeszcze nie rozumiał, ale domyślał się, że Sam musi mieć w 
zanadrzu rzecz dużej wagi.
Po drodze do sekcji odwieźli Katjenkę do hotelu. Przyjechała z Carlisle tylko na jeden dzień. Connors 
próbował się wytłumaczyć, ale ona pomogła mu jednym zdaniem:
— Przecież rozumiem cię, darling.
Udali się do sypialni Rayburna. Od pożegnania Katjenki Connors nie odezwał się ani słowem. Nie przerwał 
milczenia również, kiedy przyjaciel napełnił szklankę ginem. Tylko jedną. Dla siebie.
— Jest dla mnie jasne — zaczął wolno Rayburn — że wszystko, co usłyszysz, pozostaje między nami...
Wydobył z pudła cygaro i bez pośpiechu przygotował je do zapalenia. W tym samym tempie złożył 
przycinacz i sięgnął po zapałki.
— Mów dalej, Sam — popędził go Connors. — W milczeniu zasypiam.
— ...I że jeśli podejmiesz się sprawy, będziesz działał dokładnie według moich wskazówek. Zastrzegam to 
sobie ze względu na nowe uczulenie Elma.
— Wszystko to masz w kieszeni. Pomacaj...
— Zawsze potrzebuję trochę czasu na zgubienie języka z Mansor. Otóż godzinę temu dowiedziałem się o 
następującej sprawie: Kilka dni temu nie powróciła z rajdu na Niemcy pewna latająca forteca, nie jedyna 
zresztą. Odczekano w eskadrze przepisowe godziny, następnie spenetrowano — jak w takich wypadkach 
bywa — Kanał, po czym spisano ją na straty. I byłoby wszystko w porządku, gdyby nie informacja 
brytyjskiego SIS, mówiąca, że dowódca tej maszyny, porucznik Nathan Bedford, po wylądowaniu na 
spadochronie, został zamordowany przez Niemców. Agent podał komplet detali wraz z nazwiskiem zabójcy, 
niejakiego plutonowego Kalksteina, miejscem postoju jego jednostki, a nawet usytuowaniem bunkra jego 
drużyny. Jak dotychczas nie powiedziałem nic, co usprawiedliwiałoby naszą rozmowę, prawda?
— Mów dalej, Sam.
— Dalej zaczęło się komplikować. Kiedy brytyjski Intelligence już pogadał sobie z naszym, ten z 
dowództwem 8 Armii, ono z kolei przekazało to niżej; kiedy grupa bombowców, w skład której wchodziła 
maszyna Bedforda, postanowiła wziąć odwet — odezwali się znowu Brytyjczycy i położyli na tym rękę. Tak 
ciężko, że dowództwo Armii nie daje rady jej podważyć.
— A byłoby skłonne?
— Według tego, co wiem, tak. Jak natomiast jest rzeczywiście, trzeba by sprawdzić na miejscu.
— Jak to rozumiesz?
— O tym za chwilę. Najpierw kilka słów o interpretacji faktów i skutków...
— Wyobraźnia podpowiada mi — przerwał mu Connors, który zawsze wszystko po swojemu interpretował 
— że chodzi ci pewnie o to, iż dowództwo 8 Armii Lotniczej nie wykorzystuje tego faktu jako elementu o 
olbrzymim znaczeniu psychologicznym dla naszych sił zbrojnych nie tylko w Europie. Dobra interpretacja?
— No... częściowo.
— I że sami otwieramy Niemcom i Japońcom furtkę do bezkarnego mordowania naszych ludzi. Dodam 
jeszcze, że gdyby rzecz na przykład rozeszła się między wojskiem, poderwałaby zaufanie do dowództwa, nie 
mówiąc o kompleksie niepewności o własne plecy u walczących żołnierzy. I dalej: rozrachunek powinien 
nastąpić niezwłocznie i zrozumiale dla Niemców. Ponieważ represja w postaci rozstrzelania iluś tam ich 
lotników-jeńców u nas odpada, pozostaje wzięcie odwetu na jednostce mordercy. Dobrze pracuje moja 
wyobraźnia?
Rayburn przytaknął ociężale głową. Interpretacja Connorsa, chociaż daleko idąca, nie ogarniała wszystkiego. 
Należało ją poszerzyć.
— Wiem, o co ci chodzi — wyręczył go Connors. — Łączysz to naturalnie z wymową prestiżową i 
polityczną. Masz na myśli również piekło, jakie by się rozpętało w domu, gdyby sprawa stała się znana 
opinii publicznej. Czy tak?
— Prawie komplet — uśmiechnął się Rayburn.
— Prawie?
— No niech ci będzie! — zgodził się łaskawie Rayburn. — Dowiedziałem się o tym z pierwszej ręki. Teraz 
chodzi o mądre rozpracowanie sprawy. Widzę w tym dużą kartę. Ogromną, Zastanawiając się, jak ją 
rozpracować, wpadłem na pewną koncepcję. — Zaciągnął się cygarem raz i drugi. — Wiesz, robiłem sobie 
wyrzuty, że może niepotrzebnie was rozdzieliłem.
— O Katjenkę mogłeś się martwić godzinę temu. Teraz mów, na czym pomysł twój polega.
— Na działaniu przeciwko tobie... Connors przyjął to bez zmrużenia oka.
— Nieźle. Jak sobie to wyobrażasz?
— Prosto. Jako szef Sekcji CIC na Anglię północną przypadkowo dowiedziałem się, że korespondent 
wojenny „US STARS and STRIPES”, Harry Connors, wywąchal skądś sprawę, która, jestem pewien, nie 
powinna ujrzeć światła dziennego. Wykorzystując naszą przyjaźń i twoje zaufanie do mnie wydobyłem z 
ciebie szczegóły sprawy i to, że j u z przesłałeś ją do Stanów. Do publikacji. Tę część przekażę Elmowi jutro 
rano osobiście. Również rano wydam rozkaz deptania ci po piętach, który jednak nie będzie mógł być 
wykonany z powodu... twego ulotnienia się w nie znanym kierunku. Na tym kończy się moja rola. Twoja 
będzie dłuższa. Pojedziesz do eskadry Bedforda, która stacjonuje na lotnisku w Bungay, osiemnaście mil na 
wschód od Norwich. Pokręcisz się tam dokoła dowódcy eskadry r jego ludzi. Zrobisz to szybko i w taki 
sposób, aby jeszcze szybciej rozeszło się, że „Krótki Harry” przygotowuje kolejną bombę. Musisz 
zakrzątnąć się błyskawicznie, gdyż Elm tymczasem napuści na ciebie wszystkie placówki CIC-u. Z Bungay 
udasz się do Kwatery Głównej Dowództwa Sił Sprzymierzonych, najlepiej nie swoim wozem. Twoja głowa, 
do kogo się tam zabierzesz, moja — czym. Uważam, że powinieneś nadać sprawie cechy: a — 
skandalicznego kompleksu niższości dowództwa US Army w stosunku do brytyjskiego alianta; b — 
bezkrytycznego przyjmowania i wykonywania obcych rozkazów; c — ignorancji psychologicznej w 
sprawach podstawowych oraz d — bezmyślnego uczestnictwa Dowództwa 8 Armii Lotniczej Stanów 
Zjednoczonych w tworzeniu psychozy strachu wśród załóg latających. Pozostawiam twemu uznaniu 
kolejność i technikę rozpracowania poszczególnych punktów oraz rzecz zasadniczą — rodzaj szantażu. 
Jedno jest pewne. Jeżeli miejsce postoju jednostki tego Kalksteina nie znajduje się na terenie przewidzianym 
pod inwazję — wszystkie inne względy powinny dostać w łeb. Nabrał głębszego oddechu.
— Mogę jeszcze dodać, że odwet, przerażająco potężny, uważam osobiście za konieczny. Przyszło mi do 
głowy, że sprzątnięcie Bedforda i przerzucenie detali na naszą stronę może być jednym z niemieckich 
sposobów zastraszenia nas w obliczu inwazji. Wcale niegłupia myśl, co?
— Dokończ wszystkie.
— Nie chce mi się tylko wierzyć, aby Anglicy dali się tak podejść.
— Fama o wywiadzie brytyjskim nie ma nic wspólnego ze sprawą — odparł sucho Connors. — Uważam ją 
za wewnętrzny problem amerykańskich sił zbrojnych. Anglicy znają się na grach, to prawda. Jest również 
prawdą, że lubią uprawiać je obcymi kręglami... A tu chodzi o życie tysięcy przyszłych Bedfordów, o 
których my sami musimy się troszczyć. Widzę w tym swój obowiązek.
— Wobec tego mamy wspólny punkt widzenia — rzekł Rayburn. — Cieszę się z tego.
Energicznym ruchem wstał z miejsca. Zbliżała się północ. Patrząc na skupionego Connorsa, spostrzegł, że 
dzień był całkiem urozmaicony. Słynący z beztroski do szat, Connors miał na sobie battledress. Mundur jest 
uniwersalnym ubiorem, pod warunkiem, że nosi się kompletny. A jego mundurowi do kompletu zawsze bra-
kowało krawatu. W hotelu Excelsior, w Londynie, oceniono niedawno ten brak wyżej niż jego nazwisko i 
nie wpuszczono go na kolację. — Pięknie! — odpowiedział Connors i następnego dnia zamówił stolik dla... 
swego krawata. Zamówienie przyjęto. Hotelarze w Anglii znają się dobrze na pieniądzach i gorzej na 
ludziach w mundurach; kobiety są bezsprzecznymi ekspertami dla jednych i drugich. Podobno są nawet 
takie, dla których istnieje tylko człowiek. Na pewno są, skoro piękna Katjenke kocha niezadbanego 
„Krótkiego Harry’ego”
Skojarzenie tej pary przywołało mu na myśl Jane.
— Masz jakieś wątpliwości? — powrócił do sprawy. Dziennikarz już miał swój plan działania i oczyma 
wyobraźni widział jego skutki. Był z nich zadowolony.
— Mam je zawsze — uśmiechnął się przymilnie — i może dlatego nie brakuje mi zajęcia. Ludzie powinni 
mieć wątpliwości.
Rayburn machinalnie przytaknął. Nie miał już nic do dodania. A poza tym jego służbowym zadaniem było 
jak najszybsze zamienienie wątpliwości w pewnik.
— I czas na ich przewietrzenie, świat wtedy nie przechodziłby takich torsji — dokończył Connors. Zerknął 
na zegarek. — Już północ. Pośpię trochę i o czwartej powiem Katjence adieu!
— Dobrze — przytaknął Rayburn. — Pośpisz w drodze, a to drugie zrobisz z Londynu. Za godzinę 
powinieneś być kawał drogi stąd...





INTERLUDIUM

Szyfrowanie kosztowało Everaerta sporo nerwów. Otwierał zakład o dziesiątej. Zwykle rzadko zjawiał się do 
południa jakiś klient, dzisiaj miał ich kilku pod rząd. Sami Niemcy, chociaż ulice prawie puste. Wpadali jak 
po ciepłe bułki do piekarni. Już w drzwiach zdejmowali hełm i wycierając spoconą głowę siadali przed 
kamerą. „Tylko prędko, Herr Fotograf” — popędzali. Everaert dzisiaj nie wciągał ich w rozmowy. Osadzał 
naprzeciwko obiektywu, oświetlał zziajane twarze i kliks — gotowe. Spieszył się. W pokoju przyległym do 
gabinetu fotograficznego czekała podenerwowana Solange.
Przebiegła wzrokiem kartkę papieru zapisaną szyfrem.
— Musisz natychmiast to przerzucić. Jak najszybciej, Mart! Tak mawiała po zaszyfrowaniu każdego 
meldunku i nie odstępowała od niego, dopóki nie wystukał ostatniej literki.
Spojrzał na nią niezdecydowany. Nie zgadzał się z jej poprawką. Wolałby z tym odczekać do jutra. W ciągu 
jednego dnia można dużo zrobić, a jeszcze więcej przemyśleć.
— Zastanów się — zaapelował. — Mamy obowiązek informować ich o naszych obserwacjach. Obiektywnie. 
Tak zrobiliśmy i teraz nie wolno nam tego zmieniać. To może tylko skomplikować sprawę. Jesteś po prostu 
przemęczona.
— Nic podobnego! — zaprzeczyła energicznym ruchem głowy. — Już wczoraj zrozumiałam, że postąpiłam 
źle przesyłając niepotrzebne szczegóły. Nie usłuchałam ciebie, a teraz widzę, że to był błąd. Odwołać się 
tego nie da, musimy ich jednak przestrzec przed nieprzemyślanym wykorzystaniem tych danych. To 
mogłoby...
— Naprowadzić Niemców na źródło informacji — dokończył za nią Everaert. — Biorę taką możliwość pod 
uwagę, lecz nie uznaję za powód do stawiania warunków. Nasze zadanie skończone. Martwienie się 
konsekwencjami pozostawmy innym. A że rykoszetem mogą trafić...
Wzruszył bezradnie ramionami.
Tym samym gestem odpowiedział przy werbowaniu go do pracy konspiracyjnej na pytanie, czy zdaje sobie 
sprawę z ryzyka. „Jestem kawalerem...” — oświadczył wówczas pogodnie, jak gdyby stan ten zabezpieczał 
go przed wszelkimi niebezpieczeństwami.
Tak samo ufnie mówił teraz, choć nie liczył na odciągnięcie Solange od powziętego postanowienia. Chciał ją 
uspokoić, potrzebowała tego. Aresztowania ludzi z siatki gandawskiej osiągnęły Brugge. Wczoraj Niemcy 
wykryli w Blankenberghe punkt przerzutu zestrzelonych lotników alianckich i przy okazji dostali w swe ręce 
żołnierza z Wehrmachtu kontakta Solange. Na dobitkę Witalewski tak zatracił umiar w szarżowaniu, że dla 
dobra organizacji winno się go wyeliminować. „Nieszkodliwie — zastrzegł się, gdy skoczyła mu do oczu— 
ale zniknąć z naszego terenu powinien!”
Onegdaj przyszła do zakładu bezpośrednio z „Cleopatry”. Przywiał ją z rezerwą. W konspiracji, kiedy tyle 
rzeczy zaczyna się naraz palić, tak nie wolno. Zapewniła go, że nikt jej .nie widział, a przyszła, bo ma 
informację, która musi być przerzucona niezwłocznie na tamtą stronę. Alianci winni otrzymać ją jak najprę-
dzej i wykorzystać jeszcze przed lądowaniem.
Zalatywała jeszcze łóżkiem z Julianem, Everaert dałby za to głowę. Teraz, kiedy emocje opadły, przyszło 
otrzeźwienie. Jak zwykle u niej — za późno.
Solange spojrzała na niego, jak gdyby odczytała jego myśli.
— Mart — rzekła poważnie — przyprawiłbyś mnie o potworne samopoczucie, gdybyś pomyślał, że robię to 
ze względu...
Nie potrzebowała kończyć. Gdy kobieta patrzy tak chłodno, na pewno nie broni uczucia. Aż zatrzepotał 
rękami przed takim posądzeniem. Ona i uczucie... Musiałby jej nie znać. Everaert wiedział dużo o jej 
kochankach, po męsku upraszczał przyczyny, dla których im się oddawała, i wbrew logice człowieka tak 
skrupulatnie jak on klasyfikującego wszystko, nie zastanawiał się, dlaczego w tylu sprzyjających 
okolicznościach nie znalazła się w jego łóżku, choć bardzo tego pragnął.
Jej reakcja zaskoczyła go.
— Nie bądź śmieszna — wyparł się swych myśli. — Mówiąc tak ograniczasz mnie wyłącznie do roli 
radiooperatora. Wypowiedziałem swoją opinię, do czego mam prawo. A jeżeli rzeczywiście uważasz, że 
powinniśmy upomnieć ich o potrzebie rozwagi — proszę bardzo.
Z prawego kąta wystawy przestawił portret niemieckiego oficera w lewy, po czym wyszedł przed drzwi 
zakładu. Do właściciela ,,Nany”, której okna wychodziły na jego zakład, należał obowiązek ubezpieczenia 
go podczas nadawania. Kiedy portret zmieniał pozycję, pan van Groot stawał w wejściu do kawiarni i stał 
tam, dopóki ,,bosz” nie wracał na swoje miejsce.
Ulica była prawie pusta. Popołudniowe słońce padało prostopadle do ścian domów. Nigdzie żadnego cienia, 
spokój jak w upalne przedwojenne lato, kiedy wszystko, co żyje, wyleguje się na plaży. Zza rogu Mariakerk 
Straat wyłonił się patrol żandarmerii i pociągnął w górę ulicy.
Zaciągnięte firanki w oknach „Nany” nie przypadły do gustu dowódcy patrolu. Przesłonił ręką oczy i 
zapuścił żurawia do środka. Nie mogąc nic dojrzeć, wszedł tam zabierając ze sobą dwóch żandarmów. 
Pozostałych czterech, z automatami gotowymi do strzału, rozstawiło się na ulicy.
Solange zamknęła się w pokoju.
Pole widzenia przez dziurkę od klucza obejmowało wąski skrawek gabinetu fotograficznego, zewnętrzną 
stronę lady i prawą część wejścia, o które opierał się Everaert, spoglądający obojętnie w dół ulicy. Kiedy 
spojrzała znowu, w miejscu po nim ujrzała plecy żandarma, a w przedłużeniu jego ramienia dwóch innych. 
W piersi odczuła nieprzyjemne kołatanie.
Ciszę w gabinecie przerwały czyjeś kroki. Wstrzymała oddech. Kroki należały do osoby niecierpliwej i 
pewnej siebie — Solange skądś je znała. Tylko skąd? — szperała gorączkowo w pamięci.
Pochyliła się do dziurki.
O ladę opierał się rosły oficer Waffen SS. Wystarczyło jedno spojrzenie, aby go rozpoznać. Tego człowieka 
rozpoznałaby na końcu świata. Przychodził do jej bazaru w towarzystwie von Koehlera. Był to do 
brutalności bezczelny obersturmführer Rolf Hitzinger.
Żołądek podszedł jej pod gardło. Odruchowo zmięła zaszyfrowany meldunek. Mała kartka papieru urosła 
nagle w jej dłoni do rozmiarów olbrzymiej bryły. Nie mieszczącej się w żadnym schowku. Nie miała siły jej 
podrzeć, nie umiałaby połknąć. Pod stanikiem poczuła wilgoć. Wszystkie przedmioty w ciasnym pokoiku 
zafalowały w kierunku stojącego pod ścianą aparatu fotograficznego, w którego wnętrzu mieściła się stacja 
nadawcza. W przedniej części aparatu, za okiem obiektywu znajdował się silny ładunek wybuchowy. Jak 
lunatyczka wkręciła wyzwalacz w gniazdko zapalnika i jęła nasłuchiwać.
Z ulicy doszedł warkot wolno przejeżdżającej ciężarówki, wlokącej się jak wieczność. Ciągnącej na 
najniższym biegu. Jak gdyby ślimaczenie to sprawiało kierowcy przyjemność. Ze swego zamknięcia słyszała 
jej głuchnący warkot i oddalające się w górę ulicy kroki żandarmów.
Ciszę w gabinecie przerwał opanowany głos Everaerta:
— Czym mogę służyć, Herr Obersturmführer?
— Zrobi mi pan zdjęcia. Jedno w ujęciu en face, drugie troisquatre. W rembrandtowskich światłach. Tylko 
szybko! — zażądał szorstko klient.
Everaert dygnął w uszanowaniu.
— W rembrandtowskich światłach? — Nie znam czegoś takiego, Herr Obersturmführer.
— Nie słyszał pan o rembrandtowskich światłach? Każde dziecko w Niemczech wie, że w malarstwie 
portretowym i fotografice artystycznej oznaczają one kontrast, kontrast i jeszcze raz kontrast, podczas gdy 
pan, mein lieber Herr Fotograf...
Klient hamował oburzenie. Okropny poziom. Nie wiedzieć, co w fotografice portretowej znaczą 
„rembrandtowskie światła”. W studiu, które reklamuje się jako najlepsze na wybrzeżu Flandrii...
Objaśnił praktycznie fotografa, czym takie efekty świetlne się osiąga.
Wszystkie reflektory zgromadził z jednej strony. Ustawił je w znacznym oddaleniu od taboretu, tak aby tylko 
uczytelniały oświetloną część twarzy, po czym zażądał dodatkowego jupitera dla stworzenia refleksu na 
ceęści nie oświetlonej. — Proszę mnie dobrze słuchać: Refleksu. Ostrego, jak słońce, rzuconego w wybrany 
punkt tematu.
Wszystkie jupitery, jakimi dysponował gabinet, okazały się do tego za słabe. Klient stwierdził to chodząc od 
lampy do lampy, sprawdzając siłę światła, stopień koncentracji, kąt padania, pogardliwie bijąc w nie 
rękawiczkami z popielatej zamszowej skóry.
— Stanowczo za słabe, mein lieber Herr. Stanowczo. Ja to panu mówię. Wszystkie, jak tu stoją. I ten 
również — orzekł stając w rozkroku przed obiektywem.
Ze znajomością rzeczy obejrzał aparat. Pokręcił blendą w lewo, w prawo, dużo uwagi poświęcił sprawdzeniu 
czystości obiektywu.
— Nie ma pan czegoś lepszego? — skrzywił usta. — Przy tej ogniskowej obiektywu mundur będzie czarną 
plamą bez światłocienia, a całe zdjęcie niewyobrażalnym świństwem.
Nie wierzył, że Everaert pracuje tylko tym aparatem. Najlepszy zakład fotograficzny od Zeebrugge do 
Dunkierki pracuje tylko jednym aparatem? I on ma w to uwierzyć?
Eksponaty w oknie wystawowym były robione kamerami o różnej długości ogniskowej obiektywu. Klient 
rozpoznał to po stopniu koncentracji i rozproszenia światła, miękkości i czystości plamy. Wnikliwą analizą 
dużego portretu damy otulonej lisem przekonał Everaerta, że nie popisuje się przed nim dyletant. Udowodnił 
to operując językiem krytyka sztuki fotograficznej i drobiazgowego wykładowcy, nie liczącego się ze 
słuchaczem. Mówił z emfazą artysty w zawodzie. Monolog zakończył wyrażeniem przekonania, że chyba 
teraz Herr Fotograf nie będzie dłużej obstawał, iż posiada w zakładzie tylko jeden aparat.
Herr Fotograf rozłożył przed nim ręce.
— A wiec w dalszym ciągu zamierza pan wmawiać we mnie, że nie ma tu nic innego. A może — klient 
zniżył głos — pan ma, tylko przechowuje dla tych świń z tamtej strony Kanału?
Przemierzył obszerny gabinet. Zamyślony, nie zwracając uwagi na stojącego bez ruchu Everaerta. Jak oficer 
na placu ćwiczeń, zastanawiający się nad ukaraniem niesfornego żołnierza. Na ścianie zawieszonej zdjęciami 
Niemców, w której znajdowało się wejście do prywatnego pomieszczenia, coś przykuło nagle jego uwagę.
— Nie oczekiwałem, że spotkam tu znajomą osobę — powiedział. — Patrzcie, patrzcie...
Na konsoli z kwiatami leżał sztylet do cięcia papieru. Długi, wąski, z zębatym ostrzem. Konsola znajdowała 
się o cztery kroki od Everaerta. Nie więcej jak dwa metry od pokoju, gdzie przebywała Solange.
Klient stał odwrócony plecami do fotografa. Zapatrzony w duże zdjęcie von Koehlera wiszące pośrodku 
ściany, mówił z uznaniem.
— Całkiem, całkiem! Jeżeli zrobił je pan tym aparatem...
— Wszystkie w tym zakładzie, Herr Obersturmführer — wtrącił zza jego pleców Everaert.
— Nie mam wątpliwości co do pozostałych — oświadczył klient arbitralnie. — Zarobkowy kicz, nie 
potrzebuje pan przyznawać, znam się na tym. — Zbliżył się do zdjęcia. — Ależ on wyszedł jak młody bóg. 
Fantastycznie!
Z niekłamaną fascynacją w oczach wpatrywał się w zdjęcie. Wyglądało jak lekko poruszone w momencie 
odkrycia obiektywu, sam zaś temat niczym nieziemska zjawa uchwycona w przebłysku wizji. Na jasną 
plamę tła nakłada się o tonację ciemniejsza mgła kremowego munduru przecięta pod szyją krzywo 
zawieszonym Krzyżem Rycerskim. Z otwartej tarczy twarzy patrzyły smutne oczy.
Obersturmführer smagał w nie swoimi zamszowymi rękawiczkami.
— Absolutnie doskonałe! — zawołał. — Jeżeli pan potrafi coś podobnego...
Obrócił się do lustra. Jego czarny mundur stanowił mniej wdzięczne tło dla odznaczeń bojowych. Głębsza w 
kolorach wstążeczka Krzyża Żelaznego drugiej klasy wtapiała się w całość; inne jaśniejsze były za słabe dla 
przebicia się z ciemnej masy tła. Metalowy Krzyż Żelazny pierwszej klasy, Odznaki za Walkę Wręcz, za 
rany niknęły również, poza trupią czaszką, wyraźnie srebrzącą się na czapce.
Naciągnął ją bardziej na oczy, naprężył kark, kaburę pistoletu przesunął na brzuch i oparł na niej rękę.
— Doskonale. Będzie pan dokładnie wykonywał moje wskazówki, rozumie pan? Nic z siebie.
Siadł na taborecie prawym bokiem do kamery, głowę przechylił na ramię, oczy wbił w obiektyw. Oczy duże, 
ciemnoniebieskie, władcze. Za jakim wzdychają romantyczki i tęsknią w przedsennych marzeniach 
rozhisteryzowane dziewice, którym czas ucieka, a nie mogą się pozbyć swego skarbu. Oczy nieustraszone, 
groźne.
Gotowy do ustawienia ostrości obiektywu Everaert zbyt szybko skinął głową.
— Nic pan nie rozumie! — szarpnął się na taborecie klient. — To dotyczyło tylko pozy, a rzecz w portrecie 
najważniejsza to głębia planów i światło. Zdjęcie oberleutnanta von Koehlera jest doskonałe pod względem 
technicznym i równocześnie mdłe jako kompozycja. Mdłe, słodkie, wstrętne, rozumie pan! A teraz proszę 
mnie dobrze słuchać. Otóż plany: zdjęcie ma być głębokie. Patrzący na nie ma odnieść wrażenie, że widzi 
trójwymiarową kompozycję stworzoną ze światła prawdziwego jak piekło, oddającą moją osobowość. 
Osobowość, a nie podobieństwo! Osiągnie pan to kątem ustawienia jupiterów do płaszczyzn ekranów i 
zadba, aby prawa strona mojej twarzy znalazła się w zasięgu światła, ale uwaga: światła rozproszonego, 
peryferyjnego, lewa natomiast pozostała w głębi. W głębi dowolnie czytelnej. Co znaczy „głębia dowolnie 
czytelna”? Jest to głębia uruchamiająca wyobraźnię spektatora. Oświetlona prawa strona twarzy odda w tym 
ujęciu moje anatomiczne podobieństwo głębia lewej tchnie w jego wyobraźnię potrzebę odnalezienia mojej 
osobowości. I tutaj pójdzie on po omacku jak ślepiec na bezbrzeżnej pustyni. Jak człowiek o porażonym 
wzroku, dla którego jedynym drogowskazem będzie to, co wyobraźni jego podsunie promień słońca 
padający na fragment oczodołu obejmujący dolną krawędź źrenicy. Co podsunie jego wyobraźni, 
powiedziałem, a nie powie! Pan mnie rozumie? Obawiam się jednak — ciągnął klient swój fachowy wywód 
— że pański najmocniejszy jupiter nie da tej koncentracji światła. Trzeba go zasilić, koniecznie. Czy pan 
naprawdę nie ma tu czegoś więcej?
Cała skromna postać Everaerta zamieniła się w wyraz żalu. Obersturmführer przygryzł sceptycznie wargi.
— Nie wierzę, aby zrobił pan przy tych świeczkach... Badawczo zapatrzył się w zdjęcie von Koehlera. W 
zastygłych na papierze fotograficznym światłocieniach, ich głębi, koncentracji, rozproszeniu szukał prawdy. 
Nie wierzył słowom. Słowa kłamią. Wszyscy ludzie, jak Europa długa i szeroka, rozmawiając z Niemcem, 
kłamią. Obejrzał je z bliska i z daleka. Wymierzył z różnych punktów gabinetu, chociaż już nie potrzebował 
tego robić. Na zakończenie rzucił okiem spod drzwi wiodących na zaplecze.
— Nie wierzę — głos miał zmęczony. — Jestem absolutnie przekonany, że odmawia mi pan dobrego zdjęcia 
tylko dlatego, że nienawidzi SS. To jasne! Udowodnię panu, że za tymi drzwiami stoi lampa mocna jak 
słońce.
Raptowny ruch Everaerta do tyłu zatrzymał jego rękę. Na ułamek sekundy zawisła nad klamką. W drugim 
ułamku błyskawicznie spadła na kaburę.
Wydobycie pistoletu powstrzymało przybycie dwóch rosłych cywilów. Jeden wszedł od razu do gabinetu, 
drugi zajął miejsce przy wejściu. Ręce trzymali w kieszeniach swych letnich płaszczy. Znajdujący się w 
środku gabinetu wymienił z fotografem po flamandzku kilka zdań.
— Co to ma znaczyć?! — krzyknął skomfudowany obersturmführer, wciąż z ręką na zamkniętej kaburze.
— Nie rozumiem, o co panu chodzi? — spytał spokojnie Everaert.
— Proszę się nie zgrywać! Co oznacza pański podskok w stronę tej konsoli? Co pan tam ukrywa?
— Naprawdę nie rozumiem pana. Obaj mówimy po niemiecku, Herr Obersturmführer... Jeżeli dobrze 
zrozumiałem — tłumaczył fotograf — wbrew moim zapewnieniom zamierzał pan sprawdzić, czy nie 
przechowuję jakiejś lampy, której nie chcę użyć do wykonania zdjęcia. Normalnie nie przyjmuję klientów w 
moim prywatnym pomieszczeniu, ale pańska znajomość sztuki fotograficznej daje panu specjalne prawa. Pan 
pozwoli...
Obersturmführer przyglądał się nieufnie cywilom. Odpowiedzieli rozbrajającym uśmiechem. Jak ludzie, 
którzy żałują, że z przypadkowo spotkanym człowiekiem nie mogą się porozumieć przy pomocy wspólnego 
języka. Jeden i drugi, z rękami w przepastnych kieszeniach płaszczy, uśmiechali się dobrodusznie.
— To porządni ludzie, ostendzcy rybacy — wyjaśnił fotograf. — Przyszli do zdjęcia. Obecne przepisy 
porządkowe wymagają tylu dokumentów, a na każdym, pan rozumie... Ale im się nie spieszy.
— Robię panu oficerowi artystyczne zdjęcie — zwrócił się po flamandzku do cywilów. — Może w tym 
czasie załatwicie sobie coś w mieście?
Czoło Niemca rozchmurzyło się. Wychodzących cywilów poczęstował papierosami. Wyciągnęli po jednym i 
wsunęli.za ucho. Zapalą później, powiedzieli. Na jego szczęście!
— Ach, ci rybacy! — Obersturmführer poklepał jednego i drugiego po ramieniu. — Na całym świecie 
jednakowi. W Niemczech też tacy sami.
I aby szczęście było większe, resztkę paczki wcisnął w kieszeń płaszcza roślejszego Belga. Później 
rozluźniony w sobie i niepodobny do groźnego przed minutami SS-mana siadł przed kamerą zupełnie 
inaczej, niż się przymierzał, zdając się we wszystkim na dobrą wolę i talent fotografa. Musi go mieć, skoro 
tak fantastycznie zrobił zdjęcie jego najbliższego przyjaciela, oberleutnanta von Koehlera.


Solange długo nie mogła się pozbierać.
— Musimy niezwłocznie wynieść stąd radiostację! — powiedziała roztrzęsiona.
— Dokąd? — zapytał spokojnie Everaert. — Wszystkie wyjścia z miasta są zaryglowane bunkrami, 
żandarmeria patroluje ulice, cywilom nawet kieszenie przewracają. Sama mi to mówiłaś.
— Ale musimy, nie rozumiesz? Teraz już tak! Nie wierzę, aby ten łotr nie wrócił tu w liczniejszym gronie. 
Znam go. Był u mnie kilka razy z von Koehlerem. Nawet przy nim pozwalał sobie na różne sztuczki. To 
przebiegły, sadystyczny typ, boję się, Mart.
Everaert podał jej lampkę koniaku. Wychyliła ją jednym haustem i poprosiła o więcej. Dostała połowę 
poprzedniej porcji. Everaert wiedział, co robi. Na roztrzęsione nerwy wystarcza jedna lampka wypita 
duszkiem. Każda następna niebezpiecznie upiększa świat.
— Tym bardziej nie wróci tak zaraz — odrzekł, pijąc swój koniak małymi łyczkami. — Znam się na takich, 
to by nie zadowoliło jego zadraśniętej pychy. Jeżeli poczuje się przegrany, wróci i zrobi to w inny sposób. 
Jaki? — nie wiem, nie nastąpi to jednak wcześniej niż jutro przy odbiorze zdjęć. A do tego czasu...
— Nie wierzę, Mart. Nie zgadzam się z tobą. To nie jest osoba przypadkowa, zobaczysz.
— Uspokój się, Soi. Gdyby gestapo lub Abwehra były na naszym tropie, nie posługiwaliby się SS-manem. I 
nie w ten sposób. To przypadkowy człowiek z jednostki liniowej. Gdzie masz meldunek?
— A więc jednak?
— Myślę, że masz rację. Właśnie przyszło mi do głowy, że od dłuższego czasu nie informowaliśmy ich o 
naszej sytuacji, a obecnie jest taka, że trzeba, żeby ją znali.
Potarł czoło dłonią. Zachowywał się wciąż, jak gdyby nic się nie stało, lecą Solange rozumiała jego napięcie 
nerwowe. Gdyby, w swoim obecnym stanie, przyszło jej zamienić się z nim rolami... Wzruszenie ścisnęło ją 
za gardło. Mogłaby go... ucałować. Wyglądał tak zmęczony. W tych paru minutach znacznie się postarzał.
Wpatrzyła się w jego przymknięte oczy, w bardzo w ostatnich miesiącach posrebrzone skronie.
— Nad czym tak myślisz?
— Nad wieloma sprawami — odparł po chwili.
— Ale nad czym konkretnie?
— Nad znaczeniem małych rzeczy w życiu ludzi i narodów. Przekazaliśmy sprawę pozornie małą, w 
stosunku do wielkości wydarzeń wojennych — bardzo małą. Biorąc jednakże pod uwagę oczekiwaną 
inwazję, odpowiednie wykorzystanie jej przez dowództwo alianckie powinno podbudować morale ich wojsk 
i równocześnie przekonać Niemców, że ich zbrodnie nie ujdą im darmo. Zastanawia mnie, kto nasz materiał 
rozpracuje? SS-man obudził we mnie wątpliwości, czy przypadnie to osobie, która rozważy tę rzecz właśnie 
z tego punktu widzenia i czy zostanie dobrze rozegrana. Uważam, że tam, gdzie działanie wymaga precyzji i 
rozwagi, powierzyłbym je Anglikom. Amerykanie... — zawahał się — nie wiem, oni nie mają wyobraźni dla 
małych spraw. Spójrz na ich lotnictwo: zmiatać miasta, obracać w perzynę całe kraje — tak. Ale tam, gdzie 
w jednym małym, a ważnym celu trzeba umieścić jedną bombę — robią to Anglicy. I tak we wszystkim. 
Sprawa Bedforda będzie na pewno ich sprawą. Gdy jednak widzę ich przy tej robocie, coś nieprzyjemnego 
zaczyna mi chodzić po plecach...
Wyciągnął rękę.
— Daj meldunek.
Rozłożył go na stole i zaczął wygładzać zgniecenia. Czynił to skrupulatnie, jakby siedział na bezludnej 
wyspie i nie miał nic innego do roboty.
Lata wielkiego kryzysu Everaert spędził w Indiach. Przywiózł stamtąd kilkanaście posążków różnych bóstw, 
parę niegrubych tomików mówiących o impotentnej filozofii hinduskiej, a w sobie upodobanie do 
mistycyzmu i praktyk. Zatapiał się w nich, gdy szukał oderwania od rzeczywistości albo podporządkowania 
siebie, czyli Materii — Przyczynie i Skutkowi, czyli zdarzeniom, będącym — według autorów tych dzieł — 
również Materią, w danej chwili nie żyjących z sobą w zgodzie. Solange nie rozumiała subtelnych nauk Shri 
Kriszny opiewanych w pieśniach Bhagawata Gity. Były dla niej przelewaniem próżnego w puste, 
przestawianiem tych samych słów, naiwnym szalbierstwem przeznaczonym dla ujarzmiania jeszcze bardziej 
naiwnych odbiorców, a w ogóle czyimś doskonale absurdalnym i nie do przyjęcia przez praktycznie 
materialną umysłowość białego człowieka. Everaert był apostołem tych nauk wyłącznie dla siebie. Od czasu 
do czasu opowiadał jej o nich, subtelnie podtykał myśl potwierdzającą się w jakimś konkretnym zdarzeniu i 
milczał, gdy brała ją pod światło swej żywej umysłowości. Za to on przechodził łatwiej od niej przez wąskie 
przesmyki trudnych sytuacji życiowych. Gdy ona zdobywała się wtedy tylko na zewnętrzny spokój, z niego 
biły opanowanie i wewnętrzny porządek, do którego dochodził tak, jak teraz: przymykając oczy, kładąc ręce 
na stole i martwo trzymając palce promieniujące Światłem Ducha, żyjącego w symbiozie z Materią, czyli 
Przyczyną i Skutkiem... Ocknął się z zamyślenia.
— Najpierw przekażę meldunek, a potem przeniesiemy nadajnik. Nadam podczas powrotu Amerykanów. 
Ogień artylerii oczyści ulice, będziemy mieli większy spokój.
Uśmiechnęli się do siebie. On, bo odzyskał równowagę, ona — na wspomnienie o „rybakach”. Zachowali się 
jak zawodowi aktorzy. I na początku, kiedy każdy ruch mógł doprowadzić do strzelaniny, i później — 
podczas prób Niemca wymacania, co mają w kieszeniach.
— Byłam strasznie przejęta — mówiła. — Oni mieli takie miny, że na moment zapomniałam o świecie, a 
on... — Zaśmiała się histerycznie. — Groźny Obersturmführer der Waffen SS... Widziałeś jego minę, Mart? 
Tego śmierdzącego tchórza! Tego wstrętnego zbrodniarza! Ohydnego! Tego... przeklętego, przeklętego, 
przeklętego — tupała nogą — tchórza! Tchórza jak oni wszyscy, prawda, Mart?
Rozsadzała ją lekkość, potrzeba obdarzenia nią innych. Zaróżowiona błysnęła kobiecymi ognikami. Dobry, 
wspaniały, dzielny Mart Everaert! Tak bliski sercu, że mogłaby...
Nigdy nie umiałaby powiedzieć, jak do tego doszło. Jak to się stało, że ręka jej znalazła się na jego karku, a 
jego na jej szyi i stamtąd — tego w ogóle nie umiałaby wytłumaczyć — poczuła ją między udami... Jak 
zaczął całować jej piersi, a ona sama lgnąć do niego brzuchem... Jak zrzuciła z siebie suknię, rozdarła na nim 
koszulę... Jak splecionego z nią cięła zębami jego owłosione ramiona, dopóki cały pokój nie zawirował jak 
oszalała karuzela...


Szybko włożyła sukienkę. Nie chciała dłużej stać naga i być posądzona, że czeka na więcej, kiedy on siedzi 
nad szyfrem i nadaje.
Na podłodze leżały jej bielizna, jego fartuch fotografa, rozdarta koszula. Amerykańskie bombowce, formacja 
za formacją, przewalały się nad miastem. Artyleria przeciwlotnicza biła ze wszystkich dział. Ulice, domy, 
portrety na ścianach, ich rzeczy na podłodze drżały od grzmotu jak żywe. Stała pośród nich bosa i nie śmiała 
schylić się, aby nie ściągnąć na siebie jego uwagi.
— Mart — wydobyła wreszcie z krtani. — Wstrzymaj się jeszcze. To dopiero pierwsza fala, zaczekaj. 
Zaczekaj, aż wszystko rozjazgocze się do zenitu. A ja tymczasem zaparzę kawy.
Przyciągnął ją za suknię i podał słuchawkę.
— Posłuchaj — rzekł czujnie. — Posłuchaj uważnie...
W pasmo częstotliwości wdarł się gwizd. Krótki jak snop reflektora szukającego na ciemnym niebie 
wrogiego samolotu. Przeciął je raz, drugi, na moment umilkł i znowu zabrzęczał równomiernymi impulsami.
Everaert wyłączył nadajnik.
— Jesteśmy namierzani. Mart?
— Jesteśmy.
— I co teraz?
— Nic.
— Tak myślisz, Mart?
— Mniej więcej. Wczoraj, w ostatnich sekundach nadawania, wpadłem im w skalę. Nie mówiłem ci tego, bo 
sam nie byłem pewien; przecięli się na mnie przy przeczesywaniu sektora. Ale na pewno nie namierzyli. Nie 
dałem im przylgnąć do siebie.
— Na pewno nie dałeś?
— Możesz być spokojna, Soi. Teraz też nie zdążyli. Najwyżej co mogli zrobić, to z grubsza ustalić kwadrat.
— Dużo to czy mało? Taki kwadrat, Mart?
— Zależy, gdzie w tej chwili są. Może być całe miasto, połowa albo... parę ulic.
— To znaczy?
— Bądź spokojna. Nawet parę ulic to przynajmniej kilkaset domów. Parę ulic w Ostendzie to bardzo dużo 
domów, Sol.
— Rozumiem. Ile pozostało ci do nadania?
— Ostatnie dwa wiersze. Nie więcej, jak trzydzieści sekund nadawania.
— Aż trzydzieści?
— Tylko trzydzieści, Soi. Otarła czoło.
— Nadaj — powiedziała szeptem. — Nie możemy przerywać tylko dlatego, że jakiś przeklęty zbrodniarz 
chce nas podsłuchać. Nadaj szybko, Mart. Nadaj, a później przeniesiemy stację do mnie. Już wiem, kto dla 
nas to zrobi... Marcel. Ten sklepikarz.
— Marcel odpada. Przecież rewidują każdego Belga, sama mówiłaś.
— To wobec tego Maks. Tak, Maks! Jeszcze dzisiaj spróbuję go złapać. To będzie jego ostatnie dla nas 
zadanie.



II

W drodze powrotnej z Darlingtonu Lubicz podjechał na wyłączonym biegu przed dom Bancroftów. Zbliżała 
się północ. Miasto tonęło w ciemnościach, nie miał odwagi dzwonić o tak późnej porze. Ale Jane 
wyczekiwała na chodniku. Zziębnięta pomimo ciepłej nocy, rozdygotana od napięcia. Nie odzywając się 
wsiadła do samochodu. Wcisnęła w siedzenie, z nogami podkurczonymi pod siebie i głową owiniętą 
kołnierzem płaszcza wyglądała jak uprowadzana. Czuł się jak zbójca wiodący brankę do jaskini. Gdyby do 
obozu było więcej niż dwie mile — zawróciłby i odstawił ją do domu. Wszystko było takie nierealne. Kiedy 
oświetlona blaskiem księżyca położyła się na łóżku, bał się, że ją zostawi. Robiła to w całkowitym 
oderwaniu od rzeczywistości, ruchami kapłanki idącej na stos. Całą siłą woli zmusił się do podejścia do niej, 
i nie wiedział, co nastąpiłoby dalej, gdyby tak samo lunatycznie jak wszystko, co robiła, nie oplotła go 
ramionami.
Pozostawiła po sobie zapach rozkochanego ciała kobiecego, a w nim rozterkę. Była to ich pierwsza noc. Na 
długo jedyna. Rozstali się rano. Jane zachowała się przy pożegnaniu dzielnie. Zapewniła go, że do końca 
swoich dni należeć będzie tylko do niego.
Odczekał przy bramie, dopóki nie zniknęła za zakrętem. Wracając do siebie zboczył do kanadyjskiej sekcji 
obozu. Na pustych placach broni walały się zmiażdżone gąsienicami kartony, różne śmiecie. Z otwartych 
okien baraków mieszkalnych nie dochodził żaden głos. W messie obsługa nie przygotowywała stołów do 
śniadania. Tylko wróble, które zawsze pierwsze zaczynały dzień, dokazywały głośniej niż zwykle, zdziwione 
pewnie nagłym zniknięciem czołgów i ludzi. A więc poszli! Na manewrach Dywizja Green Oak wchodziła 
do akcji pierwsza, po niej — polska; ta sama kolejność obowiązuje teraz.
Dokończył pakowania dobytku, przerwanego wczoraj przez Belliniego. Zbędne w polu drobiazgi powkładał 
do worków brezentowych, przeznaczonych na ten cel. Wśród osobistych rzeczy znajdował się list do matki. 
Zabrał się do napisania jeszcze jednego listu. Szło mu to opornie. Jane spadła na niego w chwili najmniej 
oczekiwanej. Słowa, jakie spływały z pióra, przerażały go i gorącem, i zwykłością, zdawały się być 
zakotwiczone w nim o coś, co niechętnie puszczało je na wolność. W każdym worku Ł osobistymi rzeczami 
tkwi z pewnością taki list, zawierający te same myśli — ubogi jest język uczuć. I niebezpiecznie zdradliwy. 
Słowo „kocham”, wypowiedziane pierwszy raz, działa jak narkotyk. Wypowiedziane po raz setny może 
przejść nie usłyszane. Należy szafować nim rozważnie. Ale na to potrzeba czasu, aby z tysiąca miłosnych 
zaklęć wybrać najwłaściwsze.
Niosąc dobytek do swego Kołgu, opędzał się od myśli o swojej najbliższej przyszłości. „Eksodus dywizji 
zacznie się w południe — obliczał. — Punktualnie o dwunastej wyruszy mój pułk, po nim następne, do 
wieczora pozostanie tu po nas to samo, co po Kanadyjczykach — śmiecie i wróble.”
Podczas śniadania Teplicki, w niepodobnym do niego zdenerwowaniu wręczył generałowi. Kwiatkowi 
pismo Kwatery Głównej Sił Sprzymierzonych. Generał, czytając je, zatrzepotał rękami jak rażony 
apopleksją. Pismo donosiło o bezterminowym odwołaniu rozkazu wymarszu dla całej dywizji.


Pozostał po nich kwaśny odór potu i śmierdzące niedopałki. Słaba żarówka ledwie sięgała ścian surowego 
betonu, wiecznie zimnych, zgniłych, choć na zewnątrz panował upał. Po objęciu bunkra Laufer stwierdził, że 
otwór strzelniczy, jedyny otwór na świat, jest stanowczo za duży jak na karabin maszynowy. „Idioci, którzy 
to budowali, znali pewnie wojnę z naszych kronik filmowych... Przez takie coś można podłapać wiązkę 
granatów ręcznych, i gatow! — dodał po rosyjsku. — Obłożyć to workami z piaskiem!” Zatkać jedyne 
źródło dopływu świeżego powietrza? — zrozumiał go ordynans byłego mieszkańca tego bunkra, 
oberleutnanta von Koehlera, dla którego i ten otwór był za mały jako dopływ powietrza. Za tę uszczypliwą 
uwagę został przeniesiony do drużyny Kalksteina. Pierwszym zadaniem jego następny, grenadiera pan-
cernego Radkego, było załatwienie się z otworem, drugie — postaranie się o portret führera. Radke nigdy nie 
zastanawiał się nad rozkazami. Dokładnie godzinę później ze ściany obłożonej workami z piaskiem 
wyzierała szczelina, w której ledwie mieściła się lufa karabinu maszynowego, a zachodnią ścianę bunkra 
zdobiło urodziwe zdjęcie führera wycięte z „Voelkischer Beobachter”. Tego samego dnia Laufer dokleił nad 
nim fotografię dowódcy jedynej w Belgii Dywizji Pancernej SS „Leibstandarten Adolf Hitler”, generała 
Seppa Dietricha. Grzyb na ścianie rozpuszczał spoidło. Po kilkurazowym przyklejaniu brudnobrązowe 
plamy kleju tak przeżarły papier, że podobizny führera i generała rozpoznawało się tylko z bliska. Wreszcie 
Radke miał dość wiecznego latania z klejem: wykuł w betonie dziurę, wcementował kołek i zdjęcie 
przygwoździł. Radke miał zachwiany zmysł kierunku. Idąc w kolumnie łamał szereg, nie trzymał linii 
prostej, różne cudactwa wyprawiał przez ten zmysł. Wbity przez niego czterocalowy gwóźdź dziurawił lewe 
ucho führera, prostokąt portretu przechylał się pod swoim ciężarem w prawo i nakładał rogiem na marsowe 
oblicze generała.
— Radke! — rozległo się w komorze przeraźliwe wołanie oberleutnanta.
Ordynans zastał go targającego guziki pod szyją, łykającego powietrze jak topielec. Obok czapki na stole 
leżała .czarna opaska. Widok wstrząsnął nim. Radke nigdy nie przypuszczałby, że z takim strzępem twarzy 
można jeszcze żyć.
— Moje tabletki! Szybko! Gdzieście je zawieruszyli?!
Laufer tyle miał tego. Połowa jego raportówki wypchana była fiolkami. Radke, nie mógł się otrząsnąć, 
poruszał się jak sparaliżowany. Laufer połknął tabletki i oddychając ciężko, oparł głowę o ścianę. Wyglądało 
to jak scena z upiornego filmu, Radke nie mógł oderwać od niego wzroku. Był jedynym w kompanii, który 
widział dowódcę zupełnie odsłoniętego. Robota partaczy — domyślał się. Szrapnel uderzył w łuk brwiowy, 
wyrwał oko z kością policzkową. Biedak musiał być bez hełmu.
Nagle obleciał go strach, że jak oberleutnant spostrzeże, iż jest podglądany, wyrzuci go do drużyny. Po 
każdym takim ataku kładł się i leżał bez ruchu, aby potem zrywać się i sprawdzać, czy podczas słabości nikt 
go nie widział.
Oberleutnant von Koehler zabrał ze sobą tylko najpotrzebniejsze drobiazgi osobiste. Urządzenie bunkra 
wyglądało tak, jak gdyby za chwilę miał wrócić i swoim zwyczajem nastawić jakąś płytę. Ogromny wazon 
kryształowy, stojak na garderobę z wieszakami, gramofon walizkowy, książki, lustro w rogu komory, z któ-
rym gruby Himmel miał tyle roboty, fotel wypolstrowany czarną skórą — wszystko jak gdyby czekało na 
niego. Laufer nie pasował do pozostałości po von Koehlerze. Cały majątek, jaki ze sobą przywiózł, to 
śmierdzący naftaliną mundur sukienny i buty z cholewami. Jego rzeczy osobiste mieściły się w tornistrze. 
Oprócz bielizny znajdowały się tam dwie szklanki, zwykłe szklanki po musztardzie Ł rosyjskim tłoczonym 
napisem i zdobyczny nagan — taki sam, jaki miał von Koehler. Nic więcej. Po tylu latach wojaczki dorobił 
się tylko tego, nie licząc kilku zdjęć. Na jednym z nich, pstrykniętym w koszarach w Hameln, stał 
niewyrośnięty rekrut Laufer z wyższym od niego o głowę drugim rekrutem. Ten wyższy był bardzo podobny 
do Bora.
Nasłuchiwał oberleutnanta zza drzwi. Nierównomierne posapywanie ustało, w komorze zapadła cisza. 
Niedługo potem usłyszał bulgot z butelki.
— Radke, do mnie!
Oberleutnant stał ze szklanką spirytusu w ręku. Przyglądał się jej jak wrogowi, którego nie wie, jak podejść. 
Podniósł ją i opróżnił do dna. Radke wolał nie patrzeć, jak oberleutnant znowu ją napełnia. Przypomniał o 
sobie trzaśnięciem obcasami.
— Wiem! — burknął Laufer znad szklanki. Wpatrując się w rozchybotany płyn, rzucił zagadkowo:
— Mieliście kiedy przyjaciela? — Nie dając mu czasu na zastanowienie się, dodał: — Co byście zrobili, 
gdyby ten przyjaciel na przykład...
Zawisł na nim zmęczonym spojrzeniem. W bunkrze panował nieznośny zaduch. Radkemu się zdawało, że 
oberleutnantowi robi się znowu źle.
„Trzeba dawać nogę — pomyślał roztropnie. — Być przyjacielem takiego narwańca.
— Herr Oberleutnant — szurnął obcasami — lada chwila zjawi się tu obergefreiter Bor.


— Miałem się tu zgłosić — oświadczył Bor bez żadnych ceregieli regulaminowych.
Laufer poczuł się śmiertelnie znużony. Dziewięć dni przygotowywał się do tego spotkania. Cały przebieg 
rozmowy wykuł na pamięć. Ale zaczęła się zupełnie inaczej.
„Przeszliśmy długą drogę od naszego rozstania” — tak zamierzał zacząć rozmowę, przed którą nie miał 
ucieczki. Od pierwszego dnia w mundurze stanowili parę przyjaciół dobraną chyba na zasadzie skrajnych 
przeciwności: on wątły, impulsywny — i silny, opanowany Julian. Po przeszkoleniu wysłano ich pod 
Stalingrad, stamtąd — krzywiznami frontu wschodniego — doszli wspólnie do bitwy w Łuku Kurskim. 
Rozstanie nad Iwanowką zalatywało stypą. On odjeżdżał na kurs oficerski, Jul — z niedobitkami armii — 
zostawał na pozycji nie do utrzymania. Godzinę później stało się. Osaczone przez partyzantów resztki 
kompanii Juliana, biorące udział w pacyfikacji chutoru za rzeką, zostały wzięte do niewoli i rozstrzelane; 
niewiele kilometrów dalej, odkomenderowani do szkoły wpadli w zasadzkę.
Wyjeżdżał pełen obaw o niego. Nie związanych z walką — o tych się nie myśli, obawiał się czegoś innego. 
Każdy kolejny dowódca kompanii wypytywał go o Juliana i — wiążąc go tajemnicą służbową — 
rozkazywał... zastrzelić go przy pierwszym jego podejrzanym ruchu. Żaden nie tłumaczył, dlaczego ma tak 
postąpić. Przy pierwszym kroku nie w tę stronę — strzelać! Podobną rozmowę przeprowadził z nim 
oberleutnant Ratzeburg z dywizyjnej sekcji Abwehry. Charakteryzując kompanię, którą miał objąć, 
wspomniał o Borze. O nim jedynym z żołnierzy. Strzelać nie kazał. Śledzić jego ruchy kazał i spostrzeżenia 
swoje donosić jemu. „W pańskim własnym interesie. Najlepiej byłoby się z nim skumać; zważywszy waszą 
dawną1 przyjaźń nie powinno to być trudne”.
„Nie rozumiem pana, Julian Bor był zawsze w porządku. Dziesiątki razy mógł był podnieść ręce i — ma 
drugą stronę. Ręczę za niego moim słowem honoru!”
„Mówi pan jak dziecko. Wówczas bał się o życie matki i rodzeństwa”.
„A teraz?...”
Niskie czoło oberleutnanta Ratzeburga przysiadło o połowę.
„Mniej pytań, kolego Laufer. Tu się nie zadaje pytań!”
Mniej pytań, żadnych kwestii. Tak mało obecnie tłumaczy się ludziom Walczącym o Niemcy. Zagadkę tę 
Laufer postanowił rozwikłać sam.
Spojrzenie Juliana było pełne rezerwy.
— Miałeś — Laufer podjął z wysiłkiem — bo pierwszy nie zrobiłbyś tego kroku. Początkowo myślałem, że 
mnie nie rozpoznałeś. Przez to — dotknął pustego oczodołu. — Nic się nie zmieniłeś od Iwanowki.
— Zostawmy sentymenty — odparł oschle Bor. — Czy wzywałeś mnie tylko po to?
— Ależ nie, dlaczego? Cieszę się, że żyjesz i w ogóle... Poza tym są pewne sprawy do omówienia między 
nami. Nie zrozum mnie opacznie.
— Nic nie biorę opacznie. — Bor łypnął oczami na listy leżące między dwiema napełnionymi wódką 
musztardówkami. Już z daleka rozpoznał znane mu pismo. — Czy to moja poczta?
— Ach, to!... Zupełnie o nich zapomniałem. Chciałem doręczyć ci sam.
Bor sięgnął po listy. Nosiły ślady otwierania.
— Wobec tego już je odebrałem — powiedział. — Otwarte... Czy jest coś jeszcze, co chciałbyś 
zakomunikować mi sam?
Laufer zbladł.
— One przyszły takie i zabrałem je właśnie dlatego. Żeby nikt z kompanii w nich nie grzebał. A ty mnie 
jeszcze obrażasz. Oczekuję przeproszenia.
Bor zwarł obcasy.
— Odmeldowuję się.
— Zostań! — zawołał Laufer. — Proszę cię! — Wcale nie tak wyobrażał sobie to spotkanie.
Bezwiednie spojrzał w lustro. Polowe dystynkcje oficerskie ledwie się rysowały na włochatej bluzie i gdyby 
nie bryczesy wyłogami skórzanymi, niczym by się nie różnił od zwykłego żołnierza. Obciągnął zbyt luźną 
bluzę i przybrał poważny wyraz twarzy. Ale to nic nie dawało: pozostawał przy Julianie mały, nędzny. 
Wytworne meble podkreślały jego niedopasowanie do spuścizny po dumnym poprzedniku. Wszystko 
sprzysięgło się przeciwko niemu.
Uśmiechnął się pojednawczo.
Bor cofnął się pod ścianę.
— Obawiasz się awansów z mojej strony i nie wiesz, jak z tego wyjść — powiedział sucho. — Pomogę ci. 
Erich, z którym rozstałem się nad Iwanowką, nie istnieje. Istnieje dla mnie oberleutnant Laufer. Czy to ciebie 
zadawala?
— Ależ Jul! — zaprotestował Laufer. — Byliśmy przyjaciółmi i przyjaciółmi pozostaniemy, co mi tam 
czyjeś gadanie. Pewną poprawkę będziemy musieli wziąć, to jasne, ale... Jul — zaapelował jak dawny, 
oddany mu towarzysz frontowy — przypierasz mnie do muru. Przecież sam rozumiesz...
— Aż nadto dobrze — powiedział Bor. — Nic nie zmieni faktu, że nie będzie nam ze sobą łatwo. Nie 
potrzebujesz się silić, wiem po co mnie wzywałeś. Jeśli o mnie chodzi, możesz być spokojny: nikt nie wie, 
że kiedyś nas coś łączyło, i nie dowie się. Jesteś moim dowódcą i proszę, traktuj mnie jak każdego innego 
żołnierza. Na mnie już czas — dodał i wybiegł z bunkra.
Nie usłuchał nawoływań. Z listami pod pachą biegł przez wydmy w kierunku bunkra amunicyjnego, za 
którym śmigały w słońcu nagie plecy żołnierzy i ostrza łopat. Pracowano zawzięcie. Dowódca Kompanijnej 
Akcji Kopania Rowów wyciskał z podwładnych ostatnie poty. Jego krzyki przewalały się po wydmach ni-
czym walec drogowy po wystających kamieniach. Plecy nie dość przygięte przyciskały do ziemi, omdlałym 
rękom pomagały szybciej wywijać łopatą. Kalkstein nie zamierzał pokpić swojej szansy. Nie zwracał uwagi 
na niezwykłą dzisiaj aktywność zwiadowców amerykańskich, pracowano bez wytchnienia.
Bor przystanął dopiero pod ścianą bunkra przeciwpożarowego. List od von Koehlera rozpoznał po 
jasnokremowej kopercie, pismo Katarzyny wyczuł intuicją. Na kartce z zeszytu widniało jedno zdanie: 
„Żyję, pamiętam, uważaj na siebie — K.” Serce podeszło mu pod gardło. — Żyjesz! — zawył ze szczęścia w 
jazgot przelatującej dwójki amerykańskich myśliwców. — Patrzcie — zamachał lotnikom papierem — ona 
żyje!
Obejrzał papier z obu stron. Czyjaś usłużna ręka zamazała pieczątkę miejsca nadania. Otwierając 
jasnokremową kopertę, zwrócił uwagę na ślady niestarannego klajstrowania rozdarć. Von Koehler pisał:

Mój Drogi Przyjacielu!

Za godzinę wyruszam na front. Jestem z tego tak szczęśliwy, że nie wiem, co powiedzieć, i zarazem 
nieszczęśliwy, ponieważ mówić museę. Od dhiższego czasu prześladowała mnie bolesna dolegliwość, lecz 
dopiero w ostatnich miesiącach spostrzegłem, że w cierpieniu swym, jako Niemiec, nie jestem jedyny. 
Świadomość ta przynosi mi ulgę, choć nie jest rozgrzeszeniem. Ale już się z tym pogodziłem. Ludzkość 
ogarnął upiór szaleństwa, żądzy krwi. Widziałem go w tysięcznych postaciach bliskich mi ludzi. Streeż się 
przed nim.
Moja matka wie o tobie wszystko. Jeśli mu ujdziesz — zgłoś się do niej, to moja prośba. Żegnaj, przyjacielu. 
Zazdroszczę ci, że nie zaznałeś mego cierpienia.

Twój Dietrich Maria von Koehler

Bor pomyślał o swojej matce, od której od dwóch miesięcy nie miał znaku życia. Myśl ta przesłoniła na 
moment inne myśli i gdy ustępowała miejsca wizerunkowi złotowłosej Katarzyny — rozpłynęła się w 
oślepiającym wybuchu światła.
Źródła jego umysł Juliana już nie zdołał ustalić. Urywkiem świadomości krótkim jak błysk magnezji 
zanotował tylko, jak ziemia rozstępuje się pod nim, zamienia w gejzer żywego ognia i wyrzuca go w słońce. 
Było to ostatnie spostrzeżenie Juliana. Potem wszystko — Erich biegnący za nim, wywijające w zagłębie-
niach wydm łopaty, bunkier przeciwpożarowy, pokrzykiwania Kalksteina, stukot nadjeżdżającej z Ostendy 
kolejki elektrycznej niknący w warkocie klucza amerykańskich zwiadowców — rozpłynęło się w nicość.
Tak samo lub podobnie przeżyło swoje ostatnie sekundy wielu innych żołnierzy z kompanii oberleutnanta 
Laufera. To, co nastąpiło, było dla wszystkich jednakowo wielkim zaskoczeniem. Zapoczątkowały je klucze 
dwukadłubowych szturmowców amerykańskich. Nadlatując znad morza, eskadra za eskadrą, jedne bombami 
i rakietami zaatakowały obronę przeciwlotniczą, inne — ogniem broni pokładowej zasypały rozbieganych 
ludzi. I tak na zmianę. Kiedy obrona umilkła, pojawiły się bombowce. Takiego ataku w tej wojnie jeszcze 
nie widziano. Nakierowując się na świetlistą flarę, zawieszoną nad celem ataku, zasypywały go swoim 
strasznym ładunkiem. Kilka minut później, już nad bezbronną ziemię, nadleciał samotny myśliwiec. 
Zataczając nad pobojowiskiem zwycięską pętlę, nie ostrzelany umknął tam, skąd przybył — nad spokojne 
dzisiaj morze. Przelatując nad spalonym odcinkiem kopania rowów, od kadłuba jego oderwały się dwa 
niewielkie spadochrony.
— To był zaplanowany mord, Herr Oberat! I zdrada! Proszę spojrzeć...
Na czaszach spadochronów spoczywały dwa wieńce. Na szarfie jednego, utkanego z czerwonych róż, 
widniał napis:

„897 GRUPA BOMBOWCÓW 8 ARMII LOTNICZEJ STANÓW ZJEDNOCZONYCH — SWEMU 
NIEZAPOMNIANEMU TOWARZYSZOWI BRONI, PORUCZNIKOWI NATHANOWI BEDFORDOWI”

Do drugiego wieńca, uplecionego z czarnych papierowych kwiatów związanych drutem, przyczepiony był 
kwadrat blachy z napisem:

„PRZYSIĘGAMY ŚMIERC MORDERCY PORUCZNIKA NATHANA BEDFORDA, 
UNTEROFFIZIEROWI HUGONOWI KALKSTEINOWI — 897 GRUPA BOMBOWCÓW 8 ARMII 
LOTNICZEJ STANÓW ZJEDNOCZONYCH”

Dowódca pułku skrzywił wargi. „Rzeź...” „Mord...” — mimo całej spektakularności przedsięwzięcia wroga, 
nie widział powodu do dramatyzowania. Co innego sztuka.
Amerykanie wykonali kawałek popisowej roboty. Z amerykańskim rozmachem zaplanowanej, z angielską 
precyzją przeprowadzonej — dużo się w tej wojnie nauczyli. Atak wziął zrazu za początek inwazji. Na 
szczęście w porę zasięgnął języka na flankach, inaczej byłby uruchomił całą zachodnią machinę 
Wehrmachtu. Miał możność oglądania go od początku do końca. Majstersztyk. Szturmowce drogę do plaż 
musiały pokonać ślizgając się nad lustrem wody, lecąc wyżej zostałyby wykryte przez stacje radarowe. 
Majstersztyk ze strony pilotów niewątpliwy, choć przy zwrotności tych maszyn nie aż tak nadzwyczajny, co 
innego ciężkie bombowce. Tu już czapki z głowy, panowie. Za robotę i brawurę załóg. Szaleńczą. Zastoso-
wana przez nie taktyka — całkowite novum dla tego typu samolotów — eliminuje praktycznie artylerię 
przeciwlotniczą; dowództwo naczelne powinno wyciągnąć z tego wnioski. Wieńce wyjaśniały charakter 
akcji.
— Zestrzelono pięć szturmowców i dwa bombowce — mówił jego młody adiutant. — Czteromotorowe... To 
wielki sukces. Kolosalny!
Zaangażowanie przeciwko właściwie jednej kompanii — rozważał dalej pułkownik — ponad sto pięćdziesiąt 
samolotów ma swoją wymowę: jeden samolot na jednego żołnierza — niezła proporcja, muszą mieć ich bez 
liku. Że też im się chciało zaprzęgnąć taką siłę tylko dla zadośćuczynienia romantycznej fanaberii. Hitler ma 
rację: zdekadencieli ci Amerykanie!
— Dostali porządną nauczkę, nieprędko się z tego wyliżą — perorował za jego plecami adiutant. — Siedem 
samolotów bojowych... Nie do wiary!
A że zdrada... — ciągnął swe rozważania pułkownik. — Zajmą się tym odpowiedni ludzie. Czy jednak 
rzeczywiście odpowiedni, skoro dochodzi do czegoś takiego?
Leje po bombach, rozniesione gniazda oerlikonów, po których nie pozostało śladu, poskręcane jak z wosku 
lufy zenitówek - rozbite bunkry (jedynie mamucie blokhauzy dalekosiężnych dział morskich oparły się 
bombom), wszędzie smród spalenizny i — zerknął na prażące słońce — już trupi fetor. Nieźle. I to się 
nazywa Atlantic Wall! Najpotężniejsze umocnienia wszechczasów! Zapięty na ostatni guzik system obrony 
twierdzy Europa nie wytrzymał próby na tym odcinku. Nie jest to z pewnością winą planistów ze Sztabu 
Generalnego. Planowanie było bezbłędne, tyle że na miarę... ach, nieważne czego. Po prostu wróg uderzył 
nie tam, gdzie miał. No i stosunek sił. Nikt rozsądny nie mógł przewidzieć takiej kowbojskiej zagrywki. A 
tak na marginesie sprawy: ciekawe są te anse wroga do dywizji. Najpierw generał von Werden, teraz to... In-
teresujące.
— Jakimi względami kierował się pan wysyłając ponad dwie trzecie stanu osobowego kompanii na 
całkowicie odkryty teren pod dowództwem tylko unteoffiziera? — spytał.
 — Względami... względami... względami... — mamrotał popalony, niepodobny do człowieka Laufer.


Lekarz batalionu, oberarzt Bórsoh, uwijał się jak w ukropie. Upał, unoszące się w powietrzu gazy 
poeksplozyjne ponaglały do pośpiechu. Na zaimprowizowanym z kozłów i desek stole operacyjnym 
podwiązywał tętnice, zabezpieczał oberwane kończyny, na krwawiące rany kładł opatrunki uciskowe, czyścił 
z piasku i zgorzeliny rozdarte brzuchy, wojował z zanikającym ciepłem ciała, krążeniem krwi — wszystko 
szybko, błyskawicznie, bo umierali. Z przygotowanymi do transportu gnano przez pobojowisko do am-
bulansów. Pod ścianą bunkra przeciwpożarowego czekali na niego lżej ranni i zszokowani. Bunkier ten też 
oberwał, ale dzięki samoczynnemu uruchomieniu się agregatów pianowych, nie spłonął jak inne. Z rozlanej 
dookoła piany utworzyła się jedyna na tej patelni oaza chłodu. Ciężko ranni znajdowali się już w drodze do 
szpitali w Ostendzie; zasypani, dotąd nie odnalezieni, już nie będą potrzebować jego pomocy, mógł się 
wreszcie zająć innymi. Jeden z nich, w zwęglonych strzępach i osmalony jak kominiarz, doprowadzony do 
życia sztucznym oddychaniem, zerwał się na jego widok na nogi i kolebiąc się nieprzytomnie, ruszył przed 
siebie. Jedno zawodowe spojrzenie wystarczyło Borschowi do postawienia diagnozy.
— Udało się tym razem, co?
Ranny nie zareagował. Odsunął go od siebie i chwiejnym krokiem ruszył w obchód bunkra. Prawie nagi, w 
jednym rozerwanym bucie przedstawiał sobą obraz i tragiczny, i śmieszny. Na tym dymiącym cmentarzysku 
betonu, żelastwa i szczątków ludzkich wprost nierealny. Borsch stanął mu na drodze do drugiego okrążenia. 
— Proszę spojrzeć mi w oczy! — krzyknął.
Zatrzymany dźwignął rękę do zakrwawionego czoła.
— Herr Feldmarschall, El Alamein zdobyte! — zameldował. — Hauptfeldwebel Heinemann zgłasza swoją 
gotowość do nowej akcji!
— Dziękuję. Stanowisko do ataku zajmijcie pod tym bunkrem.
— Rozkaz, Herr Feldmarschall!
— Tego, jako pierwszego — nakazał lekarz noszowym zabrać, jak tylko ambulanse powrócą.
Czuł się wyczerpany jak podczas kulminacyjnego punktu bitwy pod Biełgorodem, kiedy dniem i nocą 
znoszono mu rannych, których by wystarczyło dla zespołu chirurgów dysponujących dobrze wyposażonym 
szpitalem. Ale nie histeryzował z tego powodu. Generalny Inspektor Służby Zdrowia nie odstał wizją wojny 
Anno Domini 1944 od swoich kolegów z innych branż Wehrmachtu. Zabrakło więc wszystkiego, choć rzecz 
objęła tylko piędź ziemi i nie więcej niż batalion ludzi. Inspektor znajdzie z pewnością wytłumaczenie. Nic 
w tym dziwnego: wojna wygląda zawsze inaczej zza biurka i inaczej w polu, różnice te chyba nigdy nie 
zanikną.
Roboty dla siebie tutaj już nie widział. Na koniec swego pracowitego dnia oberarzt Manfred Borsch rodem z 
Hameln udał się do wraku wielkiego bombowca, który spadając uderzył w „Salę”. Siła uderzenia wyrwała 
bunkier z posad i niczym klocek drewniany postawiła go grzybiastą czapą fundamentu do góry. Ci, co 
szukali w nim schronienia, podusili się jak szczury. Ale w kadłubie bombowca, ogolonym z silników i 
płatów, mogli być ludzie potrzebujący jego pomocy.


Dzień zaczął się dla Airi źle od samego rana. Nie chodzi o pogodę. Przełom kwietnia—maja jest tu 
początkiem zimy, która choć się tak nazywa, jest przedłużeniem lata, tyle że mniej upalnego. Praktycznie 
biorąc wszystko pozostaje po staremu. Ale kalendarzowo nie, więc ludzie stają się bardziej wrażliwi, robią 
więcej szumu dokoła zwykłych spraw i w ogóle są inni, a skutek tego wiadomy, ból głowy i nie przespana 
noc.
Noce takie zdarzały się Airi coraz częściej. Już sama myśl o tym przyprawiała ją wieczorem o panikę. Myśl 
monstrum. Oto skończył się dzień. Słońce dało nura w ciemność i nie pokaże się do jutra rana. Cały świat 
uśnie, aby ludzie mogli wyłączyć się ze swoich spraw, odciąć mózgowi dopływ prądu i zatonąć w niebycie. 
W niezbędne skołatanej głowie zapomnienie o ostatnich iluś tam godzinach pchania pod górę kuli swego 
czasu po drodze pełnej zasadzek; w zapomnienie i odpoczynek, bez których następnego dnia można zwalić 
się na nos już przy spotkaniu z pierwszym człowiekiem. Jakże zazdrościła szczęśliwcom nie znającym mąk 
nie przespanej nocy.
Nie chcąc ulec podszeptom umęczonego umysłu, przywoływała na pomoc przeżycia przyjemne i 
odgradzając je siłą woli od innych, oddawała się im we władanie. Sztuka ta rzadko się jej udawała. Żeby do 
nich dobrnąć, musiała wpierw wyrzucić z myśli Walta z jego kombinacjami, wymazać z pamięci karuzelę 
twarzy upominających się o więcej uwagi, twarzy natrętnych jak domokrążni komiwojażerowie; musiała 
wyciszyć głosy przypominające jej o sprawach ważnych, nie cierpiących zwłoki; musiała również odsunąć 
na bok myśli o sprawach zwykłych, zdarzających się codziennie, które jednak w oczach pewnych ludzi, 
poprzez ich zakłamanie i złośliwość, wybrzydzane bywają jako obraza majestatu bożego. Niejeden chętnie 
popełniłby je sam, gdyby nie brak odwagi. Typy te, w potępianiu tych spraw, są szczególnie wytrwałe. Ale 
tak już na tym świecie jest i chyba na zawsze pozostanie.
Są kobiety, które nie nadają się do cudzołożenia. Jeżeli w Stanach istnieją takie, a że istnieją to fakt, to 
Marion stanowi dla nich wzorzec niedoścignięty. Bo to nieprawda z tym nienadawaniem się do tych rzeczy, 
nadaje się każda. Prędzej czy później, z tych czy innych powodów, każda przymknie oko i — niech się 
dzieje wola Niebios; w końcu kobieta to też człowiek! Obłudników oczywiście nigdy nie brak. Ponieważ 
jednak ci istnieją i w kraju tym mają wiele do powiedzenia, nie wolno dawać im pożywki. Grzech Marion 
nie jest właściwie grzechem. Puściła się z Jeffem. Straciła dla niego głowę. Przy nim zapomniała o całym 
świecie. W porządku. Nie ona pierwsza ani ostatnia, co dla chłopa gotowa diabłu zaprzedać swą duszę. Ale 
po co zirobiła to w biały dzień, na oczach całego miasta? Po co prostej rzeczy przydała cechy demonstracji? 
Demonstracji przeciwko czemu? Potępiać ją za to czy czcić?
Kochać umie tylko kobieta. Męskie zaklęcia o miłości można spokojnie między bajki włożyć; nie miłością, 
tym najpiękniejszym uczuciem oni się kierują, a żądzą. To ona zmusza ich do żyłowania siebie, pędzi na 
szczyty gór dla zaimponowania kobiecie, lecz po to tylko, aby ją posiąść, aby potem — good bye, darling, ja 
do innej muszę... Kocha, naprawdę kocha — niech cały świat to słyszy — tylko kobieta! Miłość jest jej 
ziemskim posłannictwem. Jest jedynym usprawiedliwieniem jej bytu. Jest substancją odżywczą, treścią i 
celem życia. Napisano o tym tysiące książek, wypowiedziano miliardy słów — wszystkie piękne, 
chwalebne, wynoszące ją na ołtarze tak długo, dopóki ona nie pozwoli sobie spełnić owego „posłannictwa” 
wedle własnego wyboru albo, co prawdziwsze, nie ulegnie swej chuci. Wtedy z miejsca toporem w nią i — 
zgiń, przepadnij, bo splamiłaś godność... nie swoją, a JEGO. O, mężczyźni, o tym, jak mało znaczymy w 
waszym życiu, wiemy tylko my! Te doświadczone...


Trzydzieści tysięcy dolarów rocznie plus koszty utrzymania domu i służby (tyle Walt zobowiązał się płacić 
jej do czasu załatwienia formalności ze zmianą stanu cywilnego), dużo to czy mało za akt głupoty, odwagi, 
protestu, szaleństwa, zresztą diabli wiedzą czego! — to po stronie pasywów materialnych, po drugiej zaś — 
utrata męża, kawalera Medalu Honoru za „wyróżnienie się w akcji wyjątkowym bohaterstwem”. Blaszka ta, 
którą nosi tylko dwudziestu paru lotników z Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych, może ciężko zaważyć 
na całej sprawie. Po wojnie wszyscy o niej z pewnością szybko zapomną. Ale dziś, mówiąc o Jimie, każdy 
wypina pierś, jakby był członkiem jego dzielnej eskadry albo duchem opiekuńczym podczas jej 
niebezpiecznych wypraw; niebagatelna rzecz taki krążek metalu. A podobno Amerykanie nie przywiązują 
znaczenia do militarnych świecidełek... W sprawie stanu cywilnego Marion, to jest jego zmiany, Jim się 
jeszcze nie wypowiedział; w sprawach delikatnych, mogących kogoś skrzywdzić, rzadko zabierał głos, a 
jeśli w ogóle, to potrzebował na to dużo czasu: Jeff też nie odezwał się od dnia opuszczenia stoczni i już się 
nie odezwie. Marion zdecydowała się na swój romans w fatalnym, pełnym niespodzianek okresie, los 
skwapliwie wykorzystał to przeciwko niej. Czy zachowa męża? — pokaże przyszłość, kochanka już nie 
ujrzy.  Miejsce, które ten wybrał na osadzenie swego okrętu na dnie morskim, jest bardzo odległe od Stanów, 
głębokie i zimne, nawet kwiatów nie mogła mu tam posłać... Dziewczyna ma pecha: pani największej 
fortuny miasta, żona najmilszego chłopaka stanu, matka prześlicznych córeczek — łącznie skarb bez ceny, i 
tak nieszczęśliwie przegrać. Na koncie aktywów pozostały jej Eulalia i Mimi, pod warunkiem, że nie da 
sobie ich wyrwać przez tego drapieżcę; prawa Louisiany nie są łaskawe dla wiarołomnych małżonek, będzie 
musiała stoczyć o nie zaciekłą walkę. Tak w telegraficznym skrócie biegnie scenariusz najciekawszego 
dramatu granego w tym mieście. Fascynującego. Film nakręcony na jego kanwie byłby kasą roku, można bez 
pudła wyobrazić sobie scenę kulminacyjną. Główni bohaterzy: najpiękniejsza kobieta wielkiego miasta, 
mężatka, matka dzieciom, jednym słowem cnota nad cnotami kontra czarnowłosy przystojniak a la Rudolf 
Valentino w mundurze komandora US Navy. Miejsce sceny: cztery ściany kajuty na okręcie wojennym. 
Akcesoria napięcia (do wygrania przez kamerę via oko bulaju z pokładu, komina, jak operator chce): armaty, 
torpedy, miny głębinowe, gdzie obiektyw nie spocznie — dynamit; plan dla lepszego zarysowania grozy 
wojny można wzbogacić peryskopem niemieckiego U-boota przyczajonego u ujścia Missisipi, patrolowca 
Lotniczej Ochrony Wód Terytorialnych, przelatującego nad U-bootem, z pilotem w tym momencie akurat 
zajętym flirtowaniem przez radio z seksy operatorką stacji radarowej, lub coś w tym rodzaju, 
podpowiadającego widzowi typowo amerykańską nonszalancję jednych ludzi, która musi skończyć się 
tragicznie dla drugich. Teraz uwaga, klaps! On i ona wchodzą do kajuty. Jedno jej spojrzenie tu, jedno tam i 
na pięknej twarzy niepewność. Kamera zostawia parkę sprzężoną wzrokiem, przenosi się na pokład okrętu 
między spoconych, uwijających się stoczniowców, młoty pneumatyczne, ogień spawarek — okręt jest 
niemożliwie poharatany — na puste już niebo nad IMbootem, na seksy operatorkę stacji radarowej, która 
kończy makijaż i szykuje się na randkę z lotnikiem, po czym wraca do kajuty. Zastaje bohaterkę skłóconą ze 
sobą, rozkojarzoną. Do akcji wkracza podkład muzyczny planu: kogiel-mogiel z „Jeziora łabędziego”, 
uderzeń młotów, sapania maszyn albo — wersja II podkładu: zmysłowe „Put the Blame On Me, Boy” w 
wykonaniu Rity Hayworth, lub wersja III: ograne, lecz ciągle chwytliwe „Tango Milonga” względnie — pod 
specjalność przystojniaka: eskortowanie konwojów do Murmańska — „Oczy czarne”, śpiewane cicho po 
rosyjsku. Na planie wciąż ona i on, on albo ona, ale głównie ona, akcja naibiera tempa, coraz wyraźniej 
maluje się tylko jedno wyjście... Oczy bohaterki, uciekając przed oczami przystojniaka w mundurze 
komandora US Navy, padają bezwiednie na jego spartańskie łoże, spłoszone tym, zderzają się z nim znowu. 
Biedna kobieta blednie, coś jakby zawrót głowy, słania się — upadek bliski, on chwyta ją w ostatniej chwili, 
omdlałą kładzie na spartańskim łożu, masuje czule szyję, skronie, nie powstrzymuje go od ratowania jej 
nieprzytomne lgnięcie do niego, nic nie jest w stanie go powstrzymać... klaps, koniec sceny. Powodzenie 
takiego sentymentalnego kiczu murowane, amerykańska publiczka kupiłaby to bez dwóch zdań. Hollywood, 
można mieć nadzieję, nie przegapi okazji. Miejskie brukowce mają na czym żerować. Prawo do publicznego 
ogłaszania tego, co ślina na język przyniesie, jest w tym kraju zagwarantowane. „Kongres nie uchwali 
żadnego aktu zakazującego lub ograniczającego wolność mowy lub prasy...” Gdyby George Mason, autor 
dziesięciu głównych poprawek do biblii praw obywatelskich Stanów Zjednoczonych, przewidywał, czym to 
się skończy, może by ich nie wnioskował. A może, gardłując za nimi, uważał, że świat zatrzyma się w 
rozwoju na 1776 roku? Niezłą wyobraźnię musiał mieć ten przyjemniaczek! Co światlejsi, oblatani w życiu 
pozagrobowym faceci, powiadają, że piekło wybrukowane jest dobrymi chęciami. Jeśli tak, to niech 
George’owi .ziemia lekką będzie: na gruncie idealistycznych majaków tego wyszczekanego typa z Wirginii 
wyrosła hydra o tysiącu łbach, milionie jadowitych ozorów — współczesna prasa amerykańska. Niestraszne 
nam Święta Inkwizycja, Indianie, morowe powietrze, wojny; wszystko to szczeniak przy tej zarazie, .przed 
którą nie ma schronienia.
Sprawę wywlókł na światło dzienne Ray Chieftain z „Pelican State News”, ten, na którego Marion, udając 
się z Jeffem na jego stalowy kajak, miała nieszczęście natknąć się u wjazdu do stoczni. Ray, jak to Ray: nie 
byłby dziennikarzem, gdyby, widząc tę parkę jadącą rączka w rączkę na taką męską rzecz, nie pokluczył za 
nią. Zakochani nie patrzą za siebie ani do przodu — niedobra sprawa ta ślepota, bo kiedy oczęta im się 
przecierają, znajdą siebie często dość brutalnym świecie. Ale tak już w miłości bywa i nie ma na to rady. 
Więc kiedy przychodzą do siebie, a są osobami z high life’u, zaczyna siię kłopot. Zgłaszać do Raya 
pretensje, to tak jak ganić wilka za darcie jagniąt; z gazetami nie ma żartów. Gorsze, lepsze — różnica 
między nimi polega na tym, że pierwsze zamieszczają plotki na czołowej stronie, drugie na ostatniej. Ale w 
końcu na jedno to wychodzi. W czasach, kiedy „uderzeniami” prasowymi bywało przybycie do miasta 
jakiegoś kaznodziei, nowego lekarza, adwokata, otwarcie zajazdu (usługi świadczone przez damski personel 
takiego lokalu, nazywanego ładnym słówkiem „saloon”, były stare jak pieniądze wynalezione przez 
Fenicjan...), nie interesowano się intymnościami, to przyszło później. Sypialnia była pokojem do spania i 
spełniania obowiązków małżeńskich, nudnych jak wszystko, co robi się z musu. Dopiero epoka kina, 
kabaretu, strip-tease’u pokazała, że nic nie jest tak chodliwe jak goły tyłek i to, jak nim można wywijać. 
Patrząc na Raya w tym kontekście, nie można mu nic zarzucić: opisał, co widział. Co było jasne jak fusy. Co 
każdy mógł dopowiedzieć sobie sam. Uzupełnił to niepotrzebnymi szczegółami, bo jaki związek z tym ma 
pochodzenie Marion? Jej ojciec był biednym farmerem rodem z Irlandii, co ożenił się z córką takiego 
samego mizeroty jak on rodem z Czech. I co w tym dziwnego? Nie każdy obywatel tego kraju ma zaszczyt 
wywodzić się z setki pielgrzymów, którzy przybyli na ten kontynent na pokładzie „Mayflowera”, urodzić się 
pod dachem du Ponta, Morgana czy jakiegoś innego Chryslera. Amerykański Pan Bóg, wynika z tego, 
stworzył najpierw Anglosaskiego Białego Protestanta, w następnej kolejności Skandynawa, Niemca i 
Francuza, przy lepieniu pozostałych białych był już mniej sprawny, a kiedy zmęczenie robotą osiągnęło 
szczyt — dokleił Czarnucha. Jeśli Ray jest tego zdania, to nie powinien przeoczyć, że w przypadku rodziców 
Manion mieszanka ta spłodziła okaz nietuzinkowy, wyjątkowej urody.
Nieodgadnięta jest dusza kobiety. Fatalistycznie to pobrzmiewa, to fakt, ale prawdę mówiąc — myśląc o 
Marion — trudno w tej chwili o optymistyczniejszy ton. Kobiecie nic nie uchodzi darmo, za wszystko płaci 
podwójnie; surowo potraktował ją Stwórca, choć z drugiej strony— aby prawdopodobnie nie skazać jej 
zupełnie na łaskę mężczyzny — wyposażył ją w dar tworzenia nowego życia, niekiedy zbawienny: Marion 
jest w ciąży! Pewnej jak w banku-Stwierdzonej przez, lekarza i rozgłoszonej po mieście przez jego asy-
stentkę, kto wie, czy nie z pomocą Raya. Ojcostwo Jima wykluczone, sprawca może być tylko jeden...
Reakcja Walta znana jest całemu miastu, ale co tam on! Boże, jak niezbadane są zamysły Twoje. Ile musisz 
się nakombinować, aby sprawiedliwości stało się zadość; a jednak go dopadłeś! Zdawało się, że nie ma nad 
niego mocarza. Że ręce Twoje, co tak hojnie podsuwały mu skarby tego świata, już go nie dosięgną. Biada 
zawistnym, płytkiego serca. Niech grom jasny spali radującego się z czyjegoś nieszczęścia, ale czy to nie Ty 
posłużyłeś się Ablem dla ukazania sromu bratobójstwa, Hiobem — cierpienia za życia, Judaszem — zdrady, 
synem swoim własnym na świadectwo umiłowania rodzaju ludzkiego? Niech się wobec tego święci wola 
Twoja. Oto z ofiary uczyniłeś sędziego, a z brzemiennego brzucha — karzący miecz. Na szachownicy życia 
figurom czarnym znowu przeciwstawiłeś białe. Dokonałeś nowego cudu. Niech się teraz dzieje porządek 
ziemski.
Istnieją nieodparte podobieństwa między Waltem a Lloydem Sykesem: są mniej więcej równo bogaci, 
gruboskórni, niesyci zdobyczy, obydwaj późno zdecydowali się na założenie rodzin, mają po jednym synu. 
Mieli... Wypracowanie tych podobieństw zajęło im połowę wieku, na przekreślenie ich wystarczyła jedna 
niemiecka torpeda. Przeklęci Niemcy. Że też musieli trafić akurat w Jeffa.
Pierwsze kroki do wyrównania straty zostały już poczynione. „Jeśli ojcem twego dziecka jest mój chłopak — 
oświadczył Lloyd wciąż jeszcze synowej Walta — uważam je za mego wnuka i dziedzica. A gdyby ktoś — 
wiadomo, kogo miał na myśli — wytrząsał się mad tobą, daj mi znać, a zastrzelę go. Będzie to jedyny dobry 
uczynek w moim życiu!” Lloyd rzadko kiedy żartuje. Gdy skończył, wypuścił przed siebie swego adwokata, 
który położył przed nią papierek potwierdzający pełną sukcesję po nim przyszłego dziecka Marion, bez 
względu na jego płeć. Nie czekając na jej reakcję podpisał go, po czym ucałował niezdarnie jej ręce. Był to 
hołd oddany kobiecie ciężarnej, pierwszy tego rodzaju w jego życiu. Potem ten stary drań i w ogóle 
najgorsze, z czym w interesach można się zderzyć, rozpłakał się jak baba.
Szczęście w nieszczęściu? Melodramat? Amerykański happy end?
Marion się jeszcze nie zdecydowała. I z pewnością nie podejmie oferty, dopóki nie nadejdzie z Europy 
pewien list. A tymczasem miasto ma swoją kolejną bombę. Atmosferka, że nożem ciąć, dziewczyna musi się 
czuć jak w syropie. Na szczęście nie jest sama — nie o pieniądze tu chodzi. Jakim to jednak 
błogosławieństwem dla kobiety są dzieci!
Ciekawe, jak długo on jeszcze pociągnie? Jest już za słaby na dźwiganie swego ciała, choć to tylko skóra i 
kości, ale obstaje przy swoim: Nie będzie się obwozić jak inwalida! Przybył tu na własnych nogach i na 
nogach odejdzie; zabrać stąd to gówno!
Więc zabrano. Przewidując kłopoty, Jack Bienville nie od razu wyszedł z krzesłem na kołach. Prezydent 
Roosevelt, John Rockefeller — największe nazwiska kraju korzystają z tych dobroczynnych urządzeń, 
dlaczego by nie on? — podprowadzał go, i kiedy wyglądało na to, że ryba połknęła haczyk, zaprezentował 
mu model, jakiego nikt by się nie powstydził: najnormalniejszy fotel z wbudowanymi kółkami napędzanymi 
akumulatorami, z przekładnią biegów i innymi historiami ukrytymi w oparciu, zrobiony tak kunsztownie, że 
ona sama się na tym nie połapała, tylko siadać i — jazda. I pojechał... Wraz z butlami z tlenem, całym 
interesem reanimacyjnym przechowywanym za zasłoną w gabinecie; lekarka-kardiolog, zatrudniona 
fikcyjnie jako jej asystentka, również wyleciała. Starczy upór? Niezdawanie sobie sprawy ze stanu zdrowia? 
Świadome działanie mające na celu przyspieszenie końca i sprowadzenie tym samym Jima do domu jako 
jedynego spadkobiercy? Fakty przeczą wszystkim tezom: Wielki Facet z Nowego Orleanu wyruszył na nowy 
podbój świata! Czym to się skońrzy, wiadomo; według Jacka to tylko kwestia czasu. Miesiąca? Tygodnia? 
Godziny?
A tymczasem sensacja goni sensację. Największą dla niej jest pytanie: jak, kiedy on to wszystko 
przygotował?
Głowę miała zabitą Motylem, to prawda, ale dwanaście-czternaście godzin na dobę warowała przy jego 
drzwiach; nikt bez jej zgody nie miał do niego dostępu. Szef biura prawniczego, Mike „Tłusty Lisek” Coyot 
odwiedzał go ostatnio dość często. Przebywali bez świadków, to też fakt, lecz sprawy prawne on zawsze 
załatwiał w cztery oczy. Jedyną anomalią — spostrzegła to dopiero teraz — były częstsze i trwające dość 
długo wizyty Lou „Niewinne Oczy” Chaser, prawej ręki Mike’a.
Jak to nigdy nie wiadomo. Wydawałoby się, że nic się przed nią nie ukryje, aż tu naraz takie rewelacje: 
utworzenie multibranżowego konsorcjum skupiającego wszystkie przedsiębiorstwa działające dotychczas 
pod szyldem odrębnych korporacji; wystawienie swojej kandydatury na przewodniczącego Narodowego 
Komitetu Partii Republikańskiej w Louisianie (daje mu szansę w przyszłych wyborach na gubernatora 
stanu). Smutne? Śmieszne? Ani jedno, ani drugie. Dla wszystkich, co go znają, jest to tylko uparte dążenie 
do celu. Wybory te odbędą się po prezydenckich. Do udziału w nich zamelduje się z nieba, chodzi tu o 
gapiów i o Jima. „He, he, z Wielkim Facetem nie jest jeszcze tak źle!” — o to mu chodzi. Obraz ten zakłóca 
trzecie: mianowanie Mike’a swoim generalnym plenipotentem do czasu powrotu Jima. Kto mu to doradził? 
Przecież to szaleństwo!
Jeśli na świecie jest Zło, to dla przeciwwagi musi istnieć Dobro, a ponieważ układ ten świadczyłby o 
budowie świata ze skrajnych przeciwieństw, które by się nawzajem pozżerały, to ten, co go budował, 
pomyślał o jakiejś izolacji, gdyż budowla jego długo by się nie ostała. I stworzył coś, co me jest ani Dobrem, 
ani Złem, choć powstało z tej samej materii; co we wszystkich sytuacjach zachowuje swoją odrębność, a 
równocześnie — w sprzyjających okolicznościach — umie z pożytkiem dla siebie wykorzystać jedno i 
drugie. I to z jakim wdziękiem...
Z jednej strony świata Walt, z innej Jim, a między nimi Mike w tandemie ze swoją Lou — kombinacja, jaką 
mógł wymyślić tylko szatan albo kobieta.
„Czyżby — rozmyślała Airi ponuro —podczas gdy ona zajęta była amorami, w miejsce jej, wypracowane 
dwudziestoletnim psim staniem u jego boku, wśliznęła się ta żmija? Generalny plenipotent plus główny 
księgowy, plus Niewinne Oczy — lepiej nie myśleć o możliwościach takiej spółki u boku zdziwaczałego 
starca, jeszcze gotowi puścić ją z torbami. Ale z drugiej strony — uspokajała się — pewne rzeczy u Walta od 
dłuższego czasu już nie wchodzą w rachubę. Więc wszystkie te obawy są może tylko wydumane?”
Czego by nie tknąć, wszystko w jej życiu zahacza o niego. Walt, wszędzie on. Czy ta kruszyna na glinianych 
nogach obleczona w zwisającą płachtę ubrania żyje? Czy to jeszcze człowiek? Czy jego pomrukiwania, 
warknięcia, dźwięki nie zawsze zrozumiałe są ludzką mową?
Już półtrup o zapadniętej, obciągniętej pomarszczonym pergaminem twarzy wyglądającej o dziesięć lat 
starzej niż przed Nowym Rokiem, o wyblakłych, podbitych woskowymi torbami oczach i połamanej, 
zaślinionej kresce ust, ledwo trzymający głowę na karku, ale wciąż żywy, wciąż aktywny, wciąż 
wszechobecny. W tej centrali pulsującej w jego wyschniętej czaszce chwiejącej się na żerdzistej szyi 
zapadały jednoosobowe podejmowane decyzje, absolutnie święte dla każdego członka jego 
zreorganizowanego Imperium. Ten niekoronowany władca wszelkiego ziarna, bawełny, trzciny cukrowej, 
tytoniu, bananów, owoców cytrusowych i czego tam jeszcze, choć jak wiórek kruchy, nie poddawał się 
wyrokowi czasu. Nieprawda, że posiadł wszystko i już może odejść. Nieprawda, że nie ma więcej do 
osiągnięcia. Nieprawda, że spełnił sny. Nie spełnił. Pieniądze są celem życia dla pustej kieszeni; dla wielkich 
pieniędzy, dla knoci pieniędzy, dla setek milionów ściśniętych w jednej garści celem jest władza. Jej godło w 
tej części globu — pasiasto-gwiaździsty sztandar, co wymiarami nadawał się do nowojorskiej Statui 
Wolności, zwisał od sufitu do przeraźliwie, jak nie dla żywych ludzi, wypolerowanej posadzki tego 
marmurowego grobowca i świadczył o bardzo zdecydowanych planach jego właściciela. Tylko kto go 
podniesie? Kto w imię spraw ucieleśnianych przez slogan DEWEY NA PREZYDENTA, przypięty do tej 
płachty, ma ruszyć w bój i zetrzeć w proch tych „przeklętych pasożytów, złodziei żerujących na ludzkiej 
krwawicy”, to jest demokratów, i osadzić w Białym Domu człowieka z jego Grand Old Party — partii 
dumnego Południa? Do tej ziemskiej fortecy, tej jaskini wiecznego obmyślania, jak, gdzie, kogo i na czym 
wykołować, doszła teraz kampania wyborcza. W ciągu ostatnich trzydziestu lat republikanie nie wygrali w 
Louisianie ani jednych wyborów. Kandydaci ich ulegali demokratom przez ciężki knock-out w pierwszej 
rundzie. Histerycznie fetowany w ubiegłych wyścigach do najwyższego stolca władzy w kraju, Wendell 
Wiłkie, nazywany przez nich „Nadzieją Ameryki”, zdobył w tym stanie zaledwie szesnaście procent głosów 
— klapa, której nie wytrzymało jego serduszko. Louisiana nie ma szczęścia w tej konkurencji. Prezydentami 
unii nie byli nigdy ludzie ze stanów znad Zatoki Meksykańskiej. Rezultat przewagi liczebnej elektoratu 
Północy? — jak niektórzy to tłumaczą. Wpływy przemysłowo-finansowe establishmentu Wschodniego 
Wybrzeża? Gówno prawda! — dowodzi Walt. Są to stare animozje Jankesów wobec nas, dumnych 
konfederatów. Pycha zwycięzców wobec zwyciężonych, trzeba skończyć z tym spiskiem.


Tysiąc razy zadawała sobie to pytanie i tyleż razy otrzymywała tę samą odpowiedź: To mu nic już nie 
pomoże, nic nie da, nic nowego nie dopisze do jego nazwiska, bo księga jego życia — tak mówi Jack 
Bienville, a jego wszyscy liczący się w zawodzie koledzy to potwierdzają — skończyła się; nie ma w niej już 
kart wolnych do zapisania, te zaś, na których gryzmoli dalej historię swego życia, to karty skądś wydarte. 
Skąd? — ani Jack, ani nikt z jego ekipy nie wiedzą. Ile tych kart może on jeszcze mieć, tego również nikt nie 
wie i nie dowie się, bo on nikomu nie da zajrzeć w tę księgę; bo obwozi ją po mieście na urągowisko Jacka i 
innych autorytetów z kardiologii, drwi sobie z nich, prycha im w oczy jak śmiertelnie rażone zwierzę, które 
powinno paść, zaryć się kopytami w ziemię i znieruchomieć, gdyż tak pogruchotane w środku może być już 
tylko padliną. Przynajmniej według tego, co medycyna zna.
Są konstrukcje i konstrukcje. Są takie, co nie wytrzymują chuchnięcia, i są inne: bo według obliczeń 
znawców winny o tym a o tym czasie, w tym a tym miejscu puścić w szwach, a nie puszczają. Są to 
konstrukcje zagadki. Szczególnie groźne dla najbliższych, gdyż stojąc wśród nich, mogą każdej chwili runąć 
i przywalić ich sobą. Co najbliżsi takiej konstrukcji powinni uczynić? Czy mają chyłkiem odcinać swe 
powiązania i pozostawić ją swemu losowi? Czy widząc ją chwiejną, mają dać nogę? A może dopiero tym 
złożyliby dowód swej ludzkości? Przecież załoga, gdy statek tonie, nie idzie solidarnie z kapitanem na dno.
Jak gdyby za mało było młyna z fuzją przedsiębiorstw, wziął sobie na głowę organizację prawyborów. 
Widocznie Stwórca wyznaczył mu jakiś szczególny cel. Może przeznaczeniem jego jest wznieść się na 
szczyty przez nikogo nie osiągnięte? A może ma zejść z tego świata w sposób pokazowo katastroficzny? 
Widocznie nie wybiła jeszcze jego godzina.
Wczoraj ledwie dyszał, dziś jak gdyby szykował się na podbój świata, zupełnie nie ten sam człowiek. 
Wymieniła porozumiewawcze spojrzenia ze smętnym Jackiem: wszystkie jego obliczenia wzięły w łeb, ma 
powody ku temu. Ona też nie ma powodów do radości, Walt unika jej. Jak tylko spostrzega ją na swej 
drodze, kluczy to w tę, to w tamtą stronę, aby się z nią nie zetknąć, wyraźnie jej unika. Jak gdyby miał coś na 
sumieniu. Zwykle rezerwował dla niej miejsce obok siebie jak dla żony, którą faktycznie przez te lata była. I 
nagle taka zmiana temperatury. Czyżby wywąchał jej aferę z Motylem? Miejsce przy jego stole oczywiście 
miała, ale na szarym końcu, znacznie dalej od niego niż Lou. Niewinne Oczy... Czy ona z tym swoim 
Tłustym Liskiem czegoś przeciwko niej nie knują? Nie dałaby za to głowy. Mężczyznę Lou wywiedzie w 
pole, ale kobietę? Która na takich farbowanych pudlach się zna?
Jak to w życiu nigdy nie wiadomo. Popełniła typowy dla kobiet błąd: traktowała go jak męża. Jak własną 
rzecz. Już nie mężczyznę, o którego powinna się starać. Bokserzy nazywają to opuszczeniem gardy. I złapała 
cios. Przecież męskość to ich najczulszy punkt. Nawet kiedy o niej już dawno zapomnieli.
Wałęsała się ze szklanką w ręku nie mogąc znaleźć soibie miejsca. Najchętniej zostawiłaby tę wyfraczoną, 
wypindrzoną hałastrę i pojechała do domu. Ale prawdziwa zabawa dopiero się rozkręcała. Spiritus movens 
wszystkiego był Noah. Noah tu, Noah tam, gdzie nie spojrzeć — Noah. On zajdzie z pewnością wysoko. Bez 
względu na to, po czyjej będzie szedł stronie. Obecnie wcielił się w licytatora.
Na podium zjawił się kolejny fant. Osobiście. Taneczny krok i szampański uśmiech: Diana! Sala zagrzmiała 
od oklasków i gwizdów.
— Najsłodsze usta Nowego Orleanu! — ogłasza Noah. — Do całowania przez ciebie — strzela palcem w 
dobrze trzymającego się Cbrista LeRoux — przez ciebie — kiwa na tłustego Doda z First National Bank — 
przez ciebie — robi oko do Kima Bucka — przez każdego. Okazja! Jedyna w życiu! Autentyczny pocałunek 
boskiej Diany. Do zainkasowania na miejscu! Tysiąc dolarów po raz pierwszy...
— Dziesięć tysięcy! — rzuca Ed Simonds z Cuban Tobacco, słynny Ed, który w młodych latach szukał 
szczęścia w Klondyke — za złotem, w Australii — za szafirami, w dżungli boliwijskiej — za diamentami, aż 
znalazł ją tam, gdzie wcale nie kopał — w kręceniu cygar hawańskich w Charlestonie. — Dziesięć! — 
pokazał na palcach.
— Dziesięć tysięcy po raz pierwszy! — wali młotkiem Noah i rozgląda się po twarzach. Komitet potrzebuj 
pieniędzy, dużych pieniędzy ofiarowanych dobrowolnie. — Dziesięć tysięcy po raz drugi...
— Dwadzieścia! — pada z ostatniego rzędu stołów.
— Dwadzieścia tysięcy po raz pierwszy...
— Dla mnie jest ona warta czterdzieści! — włączył się właściciel „Antoine’s”. — Daję czterdzieści!
„Oho, włączył się Tony Alcatore — myśli Noah. Aukcja nabierze tempa.” — Czterdzieści tysięcy po raz 
pierwszy — wali młotkiem. — Czterdzieści...
— Pięćdziesiąt!
— Pięćdziesiąt tysięcy po raz pierwszy...
— Dwieście tysięcy! pyka z cygara Dod i dźwiga od stołu swoje trzy centnary żywej wagi.
— Dwieście pięćdziesiąt! — powstrzymuje go dryblas w teksaskim stetsonie na głowie. — Niech mnie koń 
kopnie — drze się na całą salę — jeśli ona nie jest tyle warta! — I śmieje się dryblasisko Dodowi w nos.
Doda stać na podwojenie stawki, tyle jego bank wyasygnował na primaries republikanów i tyle wyasygnuje 
na demokratów. Dod jest dużym facetem. Jest prezesem oddziału First National w tym mieście. Ale jest 
tylko urzędnikiem; wyżej bez zgody centrali ten obleśnik nie podskoczy.
Jego uśmiech zwycięzcy zgasił stary, ledwie trzymający się na nogach, chylący się już do trumny Nick 
Butler.
Podniósł rękę.
— Milion! — Rozejrzał się za chętnym do zmierzenia się z nim Nie ma takiego?... — Diana, zejdź tutaj, 
dziecko. W nogach jestem znacznie słabszy.
Milion dolarów dał Nick za całusa. Milion dolarów wpłynie na akcję wyborczą republikanów zamiast, w 
postaci podatku, do skarbu państwa. Nie zostanie przetrwonione przez niedobrą administrację Roosevelta. 
„Milion dolarów za całusa, wartość pięciu czteromotorowych latających fortec — napisze jutro prasa — 
wydano na akcję przedwyborczą, akcję, która nie ma prawa być finansowana z pieniędzy podatnika”. I 
podniesie się znowu larum na konstytucję, bez dwóch zdań najlepszą z najlepszych, która „ma przetrwać 
stulecia, być dziełem nieśmiertelnym, o tyle oczywiście, o ile jakikolwiek twór człowieka może zbliżyć się 
do nieśmiertelności.”
— Brawo dla pana Nicka Butlera, prezesa Nick Butler and Son, Inc.! — nawołuje Noah, ten artysta od 
nakręcania koniunktury i nastrojów.
Zwycięzca musnął dziewczynę po ojcowsku w policzek.
— Miasto jest dumne z ciebie, dzieciaku, bardzo dumne — powiedział. — Nie daj się nigdy zbrukać 
żadnemu obleśnikowi.
Wówczas zaszkliła się łzami. Ta stara gwardia! Nicponie, to prawda, ale jakie serca kryją się pod tymi 
naburmuszonymi minami. Ten... — miała Walta na myśli, ale nie mogła przedostać jego imienia — też nie 
jest najgorszy. Albo Pat Dillard. On chyba powoli już przygotowuje się do swojej ostatniej podróży. Robi to 
po swojemu, Jak gdyby miał do załatwienia coś nieprzyjemnego, lecz nieuniknionego, a „czego nie możesz 
pokonać, przeciągnąć na swoją, stronę, przekupić — powiada on — pogódź się z tym.” Praktyczne, wymaga 
jednak jego lekkości w sprawach poważnych i wielkiej kultury. Marsylski kundel — mówią o takich po obu 
stronach Atlantyku dobrze urodzeni, dobrze wychowani, dobrze wykształceni. A jak ten kraj by wyglądał 
bez tych kundli? Z jakiego kąta by nie patrzeć, to właśnie oni stworzyli go tym, czym dzisiaj jest: krajem 
twardych, pracowitych ludzi. Wspaniałym krajem. Niech tacy Pat, Lloyd, Nick, Walt i im podobni, choć 
nicponie, będą za to błogosławieni. Wykonali wielką robotę. Niektórzy powiedzą, że brudną, i - co 
najgorsze, nie będą się mylić. Czy jednak istnieje wielkość stworzona przez człowieka, co nie byłaby skalana 
jego niedoskonałością? Oni zrobili swoje i odejdą, takie prawo natury. Ustąpią miejsca innym. Lepszym, 
gorszym od nich? W każdym razie innym, taki porządek rzeczy. Imieniem jednego nazwą ulicę, drugiego — 
skwer, trzeciego — most, innemu postawią pomnik, jeszcze innego uwiecznią w pieśniach, a jeszcze inny, 
jak Pat, postawi sobie mauzoleum w postaci „Fundacji Patricka Dillarda”, lecz odejść muszą wszyscy. I 
dobrze tak, wszak żyć to jak stale iść pod górę.
I znowu to rozmamłanie. Musi być z nią nie lepiej niż z nami, na wszystko reaguje łzami. Histeria. Są 
przecież rzeczy, które należy brać jak lecą: nie wolno zaraz w łzy. Na szczęście nikt tego nie widzi. Założyła 
przyćmione okulary. Drobiazg, bo drobiazg takie okulary, ale jak wygładzają kanty. Przypudrowując nos, 
spostrzegła generalnego plenipotenta sfuzjowanego imperium pod nowym szyldem: Walton J. Gerkin, Inc. 
Nie: Walton J. Gerkin and Son, Inc., a tak. Jak gdyby nie miał syna. Przeciąga strunę. Prowokuje los. Oby 
nie sprowokował! Czy to nie Tłusty Lisek ze swoją piekielną Lou wikłają go w te polityczne bzdury, aby 
mieć wolniejszą rękę?
Generalny plenipotent otworzył swoją lisią gębę.
— Przepraszam, nie dosłyszałem cię, Mike. — Na scenie popisywali się Danny Kaye z Bobem Hope, 
wspaniały duet. Bob swoim ciętym dowcipem, Danny głosem, tańcem, komicznymi gagami; zapatrzyła się. 
— Co Walt powiedział?
— Żebyś jutro odstrzeliła swoją zastępczynię Miejsce po niej zajmie...
— Ależ to chyba nieporozumienie! — zaoponowała. — Przecież Martha jest w porządku. Zawsze była. 
Gdzie znajdę taką drugą?
— ...miejsce po niej zajmie Lou. Tak zadecydował Walt.
Jak potoczyła się zabawa dalej, Airi nie przypominała sobie. Wałęsała się z miejsca na miejsce z głową 
pękającą od najczarniejszych myśli, skacząc z wnioskami z jednej krańcowości w drugą. Cios spadł nagle, 
nie była w stanie stawić moi spokojnie czoła. Jeżeli istnieje Przeznaczenie — powtarzała sobie niejeden raz 
— jeżeli człowiek rodzi się z nakreśloną z góry drogą życia, to przeznaczeniem Pata było znaleźć się za jej 
plecami, kiedy stała nad rzeką... Drogi, najdroższy przyjacielu! Całuję twoje pomarszczone dłonie Całuję 
ciężkie worki pod twoimi zmęczonymi oczami. Całuję ciebie starczo brzydkiego, w brzydocie swojej 
najpiękniejszego z ludzi.
To było wczoraj. Dziś zaczął się nowy dzień. Jedną z pierwszych zacznie go z pewnością Lou. Nie 
wytrzyma, aby nie zdyskontować swego zysku na gorąco: nie da jej czasu na ochłonięcie. Ma władzę. Od jej 
łaskawości zależy, czy sięgnie po nią jeszcze dziś, czy zaczeka z osadzeniem jej na nowym tronie przez 
swego króla. Ale na to Lou jest zbyt kobieca. Mężczyźni umieją czekać. Umieją w odosobnieniu pracować 
nad czymś całe lata, bez myśli o nagrodzie. Ale to są mężczyźni, kobietę na taką głupotę nie stać.
Nie piciem, a końcem świata nazwała wczorajszą zabawę Phee jeszcze przed zrzyganiem się na stół 
bilardowy. Dziś przeprosi. Zadzwoni po południu i uruchomi swoją płytę. „Fantastycznie było. Jak Boga 
kocham, fantastycznie, nie gniewaj się, że dopiero teraz — powie — ale wiesz: kąpiel, masaż, kosmetyczka, 
służbę trzeba też dopilnować, bo się wałkoni; strasznie dużo rzeczy mam na głowie”.” Phee gnije w betach 
do południa, podczas gdy ona — chce czy nie — musi wstać jak codzień, zapudrować, zamalować kaca i od 
dziewiątej do szóstej, z przyklajstrowanym uśmiechem „Tak jest, Walt”. „Co mówiłeś Ach to! Ależ tak, 
naturalnie, Walt.” ,- Nie, nie wiem, ale z pewnością masz rację, Walt. Do szóstej. Nogi łamią się, łeb pęka, w 
oczach karuzela, nieważne: od dziewiątej do szóstej zasuwaj jak automat. Z godzinną przerwą na lunch. 
Formalną, bo kiedy inni młócą żuchwami, akurat wtedy jemu przychodzą do głowy idee. Dwadzieścia lat 
sterczała przy nim. Była jego prawą ręką, lewą kasą, powiernicą tajemnic, okiem i uchem, psem warownym, 
suką... Pośród największej roboty wzywał ją i — „jazda, nie udawaj głupiej!”. Na biurku, na fotelu, na 
dywanie, jak mu się akurat zachciało, a dziesięć minut później: „Uciekaj! Ale wpierw uczesz się, do cholery! 
Chcesz wynieść to koniecznie między ludzi?”.
Nie, mój Panie i Władco, nic nie pójdzie między ludzi. Długo przed związaniem mnie z sobą ludzie uznali w 
tobie Wielkiego Faceta. Największego w tym mieście. Już wówczas słowa ludzkie się ciebie nie imały. 
Wielcy faceci są ponad osądem. Są poza zasięgiem prawa, bo prawem są oni. Są wolni od norm etycznych. 
Są amoralni, gdyż ludzie moralni nie osiągają wielkości. Są jak posągi wykute w granicie. Są — wszyscy je 
widzą. Bezduszni — wszyscy to wiedzą, wszak z granitu są. Więc co dałoby mówienie o nich? Życie mogło 
być plugawe, rozstanie — jeśli się chce mieć do czego w przyszłości powracać — musi być godne.
Linoskoczkowi pozostał do pokonania jeszcze jeden krok. Potem będzie mógł z gracją zejść po drabinie w 
dół i zebrać oklaski. Ale musi wpierw zrobić spokojnie ten krok.
On przebywał u siebie. Kiedy przyszła do pracy, on już tam był. Po dniu, który konia by wykończył, on — 
jak przez wszystkie lata — już od godziny siedział z nosem w papierzyskach. A Jack Bienville powiada, że 
jego serce nie ma prawa wytrzymać kiwnięcia palcem.
Osuszyła oczy. Nie będzie żadnych babskich scen. „Oto klucze” — powie i, jak mężczyźni to robią, 
wyciągnie rękę do pożegnania.
Jeszcze tylko przyjmie ten telefon.
W słuchawce odezwał się znajomy głos gubernatora stanu. Miał ważną sprawę do niego, lecz najpierw chciał 
porozmawiać z nią. Koniecznie w cztery oczy, i żeby jemu jeszcze ani słowa. Dzwonił nie ze swojej siedziby 
w Baton Rouge, a z dołu. Z dołu?...
Zanim uporządkowała swoje rozbiegane myśli, zjawił się w towarzystwie burmistrza miasta, Lloyda, Nicka i 
zapłakanego Pata — wszyscy na czarno. Świat wokół niej zawirował. To niemożliwe! Jeżeli Bóg jest w 
Niebie i prawdą jest, że ma wyrozumienie; jeżeli miłuje człowieka, jak sam mówi, a Dobro zwycięża Zło — 
niemożliwe, aby to się stało. Boże, spraw cud! Mogłaby paść na kolana, legnąć twarzą na tę marmurową 
posadzkę, dać sobie uciąć rękę, zgodzić się na wieczne potępienie, cierpienie, jakie tylko kobieta znieść 
może; dałaby życie swoje, zgodziłaby się na koniec świata już w tej chwili w zamian za tę jedną cenę. Ale 
żebranie o litość, o cud, n cofnięcie dnia wczorajszego nie mogło już nic odmienić.
Gubernator wręczył jej podłużną kopertę z pieczęcią Prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Jak w lunatycznym transie, niczym bezcielesny duch popłynęła przed siebie. Z miliona, z miliardów myśli 
rozsadzających jej czaszkę jedna przywoływała Jacka Bienville z aparaturą reanimacyjną. Ale jego gorejące 
lampki już się zogniskowały na kopercie.
— Co tam masz? — rzucił nienaturalnym głosem, przeszywając ją na wylot.
Bez słowa Dołożyła kopertę przed nim.
— Jim? — wycharczał spierzchniętymi wargami. Odpowiedź lała się z niej niepowstrzymanym morzem łez.
— O Boże okrutny! — jęknął boleśnie i chwycił się za pierś.
Były to ostatnie słowa w życiu Wielkiego Faceta z Nowego Orleanu.
Psychikę człowieka Everaert poznawał ze zdjęcia. Psychikę Niemców, tę narodową — jeżeli coś takiego w 
ogóle istnieje — rozszyfrował na tysiącach wywoływanych klisz. Jak na mnogości powtarzanych i 
potwierdzających się testach chemicznych tego samego tworzywa. Pokaż mi swoje zdjęcie, a odgadnę, kim 
jesteś — mógłby powiedzieć o każdym z nich, wcale nie żartując. Spostrzeżenia jego sprawdziły się tyle 
razy, że zastanawiał się, iż tak mądry, twórczy i liczebnie wielki naród mógł powstać z tak niewielu 
pierwowzorów. Obersturmführera SS Rolfa Hitzingera poznał tym sposobem. Jego zachowanie podczas 
robienia mu zdjęcia wprowadziło go w błąd. Ale to tylko potwierdzało regułę: przy pierwszym spotkaniu 
każdy stara się przedstawić siebie innym, niżeli jest w rzeczywistości. Jego prawdziwą naturę poznał później 
— w laboratorium. Gdy opłukiwany wywoływaczem mleczny papier zaczął się pokrywać plamami. 
Pierwsze spostrzeżenia, poczynione wówczas, są najważniejsze. Należy je szybko odczytać i nie dać się 
wprowadzić w błąd dalszym. To nie sprawa koncentracji czy rozproszenia światła, struktury plam ani 
kształtu linii. Rzecz w tym, iż kto się nie zna na ludziach, nie ma tego daru w sobie, nie doszuka się prawdy 
o człowieku nigdy w życiu. „To żaden mistycyzm! — Everaetrt bronił przed Solange swej nadnaturalnej 
umiejętności. — O tobie dowiedziałem się wszystkiego również z palety wywoływacza”. I jak zwykle 
dopowiadał sobie: „Tak, piękna Soi, .nie znasz się na ludziach. Jaka szkoda...”
Ale teraz nie myślał o niej. Wiele spraw przewijało się w jego świadomości, lecz nie ona. Nie odczuwał też 
potrzeby rozmawiania z nią, ten etap się skończył. Potrzebował innych więzów, a tych — poza kontaktami 
przy nadajniku — mu nie dawała. Dopóki nie poznał jej jako kobiety, łatwiej znosił swoją mękę. Miłość — 
tak nazywał to szalone z nią przeżycie — otworzyła mu oczy. Ślepcowi ukazała nieskończone piękno barw 
tęczy. Dała poznać zachłanność jej ciała. Drżące chrapki nosa i wyniosła nieprzystępność w obcowaniu z 
mężczyznami przestały być znamionami zniecierpliwienia. Kocio przymrużone oczy, kiedy jej argumenty 
rozbijały się o jego milczenie, nie oznaczały bezradności. Poznał ją. Trwało to minuty.
Nikt się nie dowie, w co te minuty zamieniły życie oszczędnego w słowa introwertyka Marta Everaerta.
Nie mając dostępu do jej ciała, zadowalał się obecnością przy niej. Solange patrzyła na świat oczyma 
kobiety. Chcąc w nim panować niepodzielnie, musiała być nadrzędna również wobec kobiet. Niewysokie o 
nich miała mniemanie. Nie dzieliła ich na „dobre”, „złe”, „inteligentne”, „takie sobie” — ten podział 
wymagał trudu poznawania, a tyle czasu im nie poświęcała, lecz tylko ha „bardzo atrakcyjne”, „mogące się 
podobać”; pozostałym nie przyznawała osobowości. Za to odpowiednio więcej uwagi miała dla mężczyzn. 
Mogła godzinami wystawać w oknie, przesiadywać na tarasie kawiarni i zza parawanu udawanego zmyślenia 
wodzić za nimi wzrokiem, zabawiać się w odgadywanie ich „treści wewnętrznej”. Nie dzieliła ich według 
narodowości, wzrostu, choć jak każda kobieta w wyższych znajdowała zawsze coś więcej. Wszyscy stano-
wili interesujący materiał poznawczy. Każdy na swój sposób był wart odczytywania. Podzielił ich dopiero 
mundur. Mundur niemiecki ubierał złych mężczyzn. „Wszyscy Niemcy są źli, nie są dla mnie mężczyznami” 
— zaklinała się. Everaert potakiwał słowom, a w duchu powątpiewał, ozy mundur niemiecki aż tak sku-
tecznie zabija w jej oczach męskość.
Nieraz podpatrywał ją zza kotary. Kiedy zostawiała go w pokoju przylegającym do bazaru i wychodziła 
obsłużyć klienta. Najpierw zawsze podglądała każdego zza zasłony. Im przystojniejszy był, tym dłużej 
dawała mu czekać. Robiła z tego ceremonię. Widząc pierwszy raz von Koehlera, westchnęła jak przed 
przeszkodą nie do wzięcia. Oczarowanie było wzajemne: oberleutnant na jej widok też zastygł w bezruchu i 
długo nie był w stanie otworzyć ust. Tłumaczyła się później, że bawiła się nim ot tak sobie, niczym kotka 
myszką i tylko dla wybadania, czy ewentualnie mogłaby go wykorzystać. Everaert słuchał tego jak bajki. Z 
kolei on podpatrywał ich dwoje i wyciągał swoje własne wnioski. Prawda była inna. Obmierzała go łakomie 
oczami. Dobierała się do jego myśli o niej, do wrażenia, jakie na nim wywarła jako kobieta, a robiła to tak 
przebiegle, że ilekroć zmieszany spojrzał na nią, trafiał w próżnię. Everaert przejrzał ją wtedy na wylot. Nie 
zdradził się ze swoich odczuć, jak w pieszczocie pozostawionych na ladzie rękawiczek przekazywała von 
Koehlerowi całą moc swoich zmysłów. Jak wręcz onanizowała się nimi, naciągając je na palce, tuląc je do 
policzków i obwąchując jak suka.
Ale dosyć o niej. Solange nie była kobietą, o której myśli przynoszą ukojenie. Traktowała siebie jako 
nagrodę dla wybranych, i tylko wtedy, gdy miała ochotę obdarzać sobą; wówczas wiedziała, jak chłopu 
wejść za skórę. Kiedy jednak ręce zbyt pewnie wyciągały się po nią — już stawała poza ich zasięgiem. 
Przewrotna Sol. Natrętów odpędzała skądś wziętym w języku angielskim:

Be someone!
If you can’t be someone,
Be bad.
If you can’t be bad,
Be good.
If you can’t be good —
Cease to exist!

Brutalna gradacja. Bądź kimś — to na pierwszym miejscu! Jeśli cię na to stać, bądź złym. Jeśli nie możesz 
być złym — pal cię licho; bądź sobie dobrym. A jeśli i to ci nie wychodzi, przestań istnieć! Nieludzkie: 
dobro — wartością negatywną. Ostatnie słowa wymawiała z emfazą pogardy. Potrafiła powtarzać je bez 
związku, jak dla wypełnienia pustki myślowej. „Skąd to masz?” — spytał kiedyś poruszony, że mogą być 
skierowane do niego. „Ach znikąd” — odpowiedziała. „Jak to znikąd? — obruszył się. Przecież słyszę to 
stale. Mówisz to w mojej obecności. Gdzie to wyczytałaś?” Wzruszyła niecierpliwie ramionami i zostawiła 
go na pożarcie udręce. Jak nieprawdopodobne, sprzeczne z rozsądkiem bywają reakcje ludzkie, przekonał się 
o tym na sobie: Zamiast odsunąć się od niej, dać do zrozumienia, że ma dla niej jako do kobiety to samo, co 
ona dla niego jako do mężczyzny — obojętność, odkrył, że gotów był oddać za nią swoje życie.
Pewnego dnia zastał ją wewnętrznie rozbrojoną. Siedziała na krześle wpatrzona w szarzejący za oknem 
dzień, tak pogrążona w myślach, że aż krzyknęła z przestrachu na jego widok. Prawdopodobnie wtedy — tak 
Everaert sądził — zepsuły się ostatecznie zadatki na coś bliższego między nimi. Z niczym się nie zdradził, a 
jednak po owym dniu jeszcze bardziej oddaliła się od niego i jak gdyby wyolbrzymiała w jego oczach. Może 
i dobrze tak — tłumaczył sobie pokornie tę zmianę, a kiedy to nie przyniosło ulgi, o pomoc odwoływał się 
do swojej nadnaturalnej mocy wglądania w ludzkie, a więc i w jej myśli; to jest też formą posiadania. Kiedy 
jednak spostrzegł, że stała się czytelna nie tylko dla niego, również i to szczęście uleciało. Pierwsze oznaki 
tego wystąpiły następnego dnia po wykryciu, że byli namierzani. Po nalocie Amerykanów na kompanię Bora 
straciła resztki panowania nad sobą. Śmierć miała dla niej dotychczas postać artykułów prasowych, 
anonimowych jak wszystko, czego nie przeżywa się na własnej skórze: „Zagładzie uległy dwie armie 
niemieckie...”; „Zbombardowano Berlin...”; „Poległo tyle i tyle milionów Rosjan...” — wieści ponurych, bo 
o śmierci ludzi, lecz tak dalekich, że prawie nierealnych; tutaj ujrzała ją z bliska. Jako swoje dzieło. 
Przypadek zrządził, że wyjechała z La Coquette tuż przed atakiem i przeżyła go w wagonie kolejki od 
początku do końca, później zaś, wraz z rannymi, znalazła się w szpitalu w Ostendzie.
Od tego dnia odcięła się od wszystkich. Niedługo potem dowiedział się od właściciela ,,Nany”, że Solange 
poszukuje cyjankali potasu... Zaniepokojony obiegł wszystkie znane miejsca i znalazł ją wychodzącą z 
katedry Świętego Piotra i Pawła. Gdy przyspieszył za nią kroku, wmieszała się między ludzi na przystanku 
kolejki i odjechała w kierunku Zeebrugge. To już działał nie kontrolowany strach. Ale ten nie chadza sam — 
stała się podejrzliwa również wobec ludzi wypróbowanych. Widok munduru niemieckiego przyprawiał ją o 
panikę. W każdym żołnierzu dopatrywała się teraz funkcjonariusza Abwehry lub Służby Bezpieczeństwa; w 
cywilu, który uważniej na nią spojrzał — szpicla gestapo. Stała się groźna dla siebie i innych. I kiedy 
wyglądało, że kryzys jest poza nią, wybuchnęła histerycznie:
— Ale ja nie mogę dłużej, już dosyć! Zabij mnie, Mart! Jestem niebezpieczna dla was, zabij! Ja się 
skończyłam!


Ściany jego gabinetu fotograficznego wyłożone były zdjęciami. Osób cywilnych, wykonane przed wojną i 
później, zajmowały — patrząc od wejścia do zakładu — prawą ścianę; tych nie było wiele. Przeważały 
wśród nich zdjęcia młodych kobiet, lecz co uderzało oko nawet niezbyt wyostrzonego znawcy tej sztuki — 
zdjęcia nie tylko nie były przeretuszowane, a przeciwnie: retusz, jeśli w ogóle zastosowany, spełniał rolę 
dyskretnej kosmetyki jedynie szpecących błędów twarzy, które każdy przezorny fotograf za jego pomocą by 
usunął. Odważnie. A poza tym ciekawe, jak małomówny Everaert dawał sobie radę z klientkami? Ścianę tę 
przystrajał okazały kwietnik.
Ścianę lewą i prawą — patrząc wciąż od wejścia do zakładu — pokrywały fotografie niemieckich 
wojskowych. Frontowa ściana rzucała się w oczy osobliwym porządkiem zawieszonych eksponatów. Patrząc 
na nie, wyzwalały serię następujących po sobie spostrzeżeń. Spostrzeżenie pierwsze — fotografie o 
wymiarze 6x9 układały się w kształt podobny do trapezu; drugie — identyczna liczba fotografii w każdym 
trapezie (po sześć); trzecie — cztery trapezy zwrócone podstawami do siebie tworzyły swego rodzaju bryłę; 
czwarte — figury te pokrywały całą ścianę, składały się na obraz bezmyślny, bez smaku.
Gdy się jednak spojrzało na nie z daleka i oczom zadało trud czytania...
Von Koehler kochał się w fotografii. W zakładzie był kilka razy sam oraz dwa czy trzy razy z Colette. Kiedy 
by nie przyszedł, wizytę zaczynał od spaceru wzdłuż ścian. Zachowywał się jak na wystawie obrazów. 
Jednym fotografiom przypatrywał się dłużej, innym krócej, szczególnym nabożeństwem darzył portret 
czternastoletniej dziewczyny, przypominającej nieco, choć o całkowicie innym typie urody, Solange. 
Everaert spotkał ją przed wojną podczas jednej ze swoich nocnych wędrówek po ulicach Ostendy. 
Dziewczyna podeszła do niego i poprosiła o ogień do papierosa. Niezwykła sytuacja: późna noc, nieletnia 
dziewczyna z papierosem w ustach zaczepiająca na pustej ulicy starszego, samotnego mężczyznę... W 
świetle zapałki urzekła go pięknem twarzy skrzywdzonego dziecka. Miała na sobie tylko perkalikową 
sukienkę, w zgrabiałych z zimna dłoniach ściskała tandetną torebkę; była brudna. W oświetlonych zapałką 
oczach czaiła się psia uległość. Zabrał ją ze sobą, nie zamierzając jej wykorzystać. Po kąpieli zjawiła się 
przed nim, siedzącym w fotelu, strząsnęła z siebie jego dużo na nią za duży płaszcz kąpielowy i stojąc w 
rozkroku z osadzonym na wysokości jego oczu wzgórkiem łonowym, mruknęła jak rozgrzana kotka: — 
No?... — Zapach jej ciała odurzył go. Zdawał sobie sprawę, że jeśli ją dotknie, utonie w niej bez reszty. Ale 
siły nie były równe: pąki młodych piersi, wypięty brzuszek, złociste, jeszcze meszkowate kędziorki na łonie 
przełamały jego opory. Zniknęła po tygodniu wraz z drobnymi kosztownościami zostawiając mu po sobie 
nie dające spać wspomnienia, serię wspaniałych zdjęć i rzeżączkę. Von Koehler miał ochotę odkupić ten 
portret, ale się z tym nie zdradził. Zamyślonymi oczami wodził po twarzy dziewczyny, nie zdobywając się 
na żadną uwagę, zachowując się niczym w świątyni sztuki.
Pewnego razu, kiedy przebywał w zakładzie, uwagę jego przykuła znajdująca się na frontowej ścianie 
fotografia żołnierza. Długo przyglądał się zdjęciu. W miarę upływania czasu, oczy jego zmatowiały czymś 
dla Colette niepokojącym. Przyczynę tego wyjawił dopiero przed wyjściem.
— Podczas mojego ostatniego pobytu u pana zdjęcie tego żołnierza wisiało tam — wskazał miejsce na lewej 
ścianie wypełnione inną fotografią. — Zastanawia mnie, dlaczego przewędrowało tu?
Everaert zaryzykował odpowiedź:
— On poległ.
— A skąd pan to wie? — spadło na niego proste pytanie.
Zapanowało lodowate milczenie. Słychać w nim było mocowanie się światła dziennego z elektrycznym, 
tikanie zegarków ręcznych, bicie serc głośne jak uderzenia wojennych tam-tamów. Everaert z trudem 
przedzierał się przez własne obawy. — To? — zapytał dla zdobycia czasu.
Von Koehler skinął głową.
— Ach, znikąd. Żołnierze przychodzą do zakładu przed wyjazdem na front. Niektórzy wracają i na widok 
zdjęć kolegów mówią...
Colette zrobiło się słabo. Patrzała błagalnie na pobladłego von Koehlera cofającego się w głąb zakładu, 
uważnie przypatrującego się z odległości ścianie, wracającego na poprzednie miejsce i wyliczającego — 
jedna po drugiej — siedem fotografii innych żołnierzy.
— Ci — powiedział — od czasu mego ostatniego pobytu u pana również przewędrowali z tamtej ściany. 
Proszę nie odpowiadać, jeśli pan sobie nie życzy — uprzedził fotografa.
— Podziwiam pańską spostrzegawczość, Herr Oberleutnant — odrzekł z równą powagą Everaert.
— Czy oni też polegli? 
Everaert spuścił wzrok.
— Rozumiem.
Colette drgnęła. Teraz i ona zauważyła wyłaniające się z kalejdoskopu trapezów warianty niemieckiego 
nagrobkowego krzyża żołnierskiego, oryginalną kompozycję z krzyży małych, większych, uszeregowanych 
jak na cmentarzu, samych krzyży układających się w biało-czarny znak Chrystusa ukrzyżowanego, 
wyrzucającego ramiona na całą ścianę. Gołe tu i ówdzie miejsca dodawały temu wyrazu nie dokończonego 
malowidła, posępności.
Von Koehler policzył w milczeniu krzyżyki, krzyże, trapezy, pomnożył wszystkie przez liczbę pojedynczych 
zdjęć. Gdy skończył, podziękował fotografowi za uprzejmość i przed pożegnaniem się, oświadczył:
— Mam do pana prośbę. Niedużą...
— Jestem do pańskiej dyspozycji — odrzekł Everaert z nieudawanym szacunkiem.
Na kwietniku pod portretem dziewczyny stał wazon z ciętymi tulipanami. Von Koehler przeniósł go pod 
ścianę frontową i postawił na podłodze.
— Śmierć wroga — powiedział — jest również śmiercią człowieka, proszę im tego nie żałować. 
Prawdziwych miejsc spoczynku tych biednych chłopców nie znaczą krzyże, nie zdobi żaden kwiatek. Groby 
niemieckich żołnierzy w tej wojnie to najsmutniejsze groby ludzkości.
Major Rettmeyer nie zgadzał się z planem działania swego współpracownika. Major posiadał swój własny 
plan. Obiecujący zagarnięcie za jednym zamachem całej siatki Belgów wraz z ich kontaktami z 
Wehrmachtu. W przypadku powodzenia — w co nie wątpił — obiecywał sobie podbudować swoją 
nadszarpniętą reputację. Likwidacja siatki byłaby jego zasługą; takiego widowiskowego sukcesu bardzo 
potrzebował.
— Woła pan: zdrada, zdrada! W końcu to nic nowego, zdrada istniała zawsze. Jest ona odwrotnością 
wierności i dopiero w połączeniu z nią składa się na pełny wizerunek człowieka.
500
Uśmiechnął się zadowolony z siebie. „Nieźle powiedziane — pomyślał — choć ten cymbał tego i tak nie 
rozumie”.
— Zgadza się pan ze mną?
— My patrzymy na to mniej filozoficznie — powiedział oberleutnant Ratzeburg. — Mnie wytłumaczy pan 
nawet Pismo Święte, ale Centrali? Oni żądają. Koniec w chowanego. Chyba że chcemy obaj wylądować w 
kompanii karnej.
— To już tylko kwestia dni.
Ratzeburg przygryzł niecierpliwie wargi. „Czy ten idiota zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji? — 
przemknęło mu przez głowę. Oczyma wyobraźni ujrzał siebie znowu na trzecim piętrze secesyjnego gmachu 
nie opodal Gare du Nord. — Niech on wytłumaczy to tamtym!”
— Dobrze — rzucił szorstko. — Pod warunkiem, że to przyniesie pożądany skutek.
Major odetchnął z ulgą. Metody oberleutnanta przypominały kowala, zabierającego się do naprawy 
miniaturowego zegarka za pomocą młotka i obcęgów. Major nazywał to brakiem dalekowzroczności 
charakterystycznym dla wszystkiego, co drapieżne, prymitywne. Trochę racji mu jednak przyznawał. 
Żądając zwinięcia Solange Ratzeburg obawiał się jej zniknięcia przed inwazją aliantów — obawy 
uzasadnione jeszcze kilka dni temu. Ale sytuacja uległa zmianie. Jeżeli długi język amerykańskiego generała 
ze sztabu Naczelnego Dowództwa Sił Sprzymierzonych nie jest ordynarnym kawałem, wszelka akcja 
zaczepna na większą skalę poważnie się opóźni, a Solange będzie potrzebna aliantom nadal tutaj.
Zbliżała się dziesiąta — pora na filiżaneczkę mocnej kawy i łyczek koniaku. Major odsunął na bok teczkę 
sprawy.
— Cieszy mnie nasza zgodność punktów widzenia. Co do rezultatów, nie mam najmniejszych obaw: sukces 
murowany.
— A Witalewski?
— Broń Boże żadnych pochopnych kroków — zastrzegł się major. — Raczej dać więcej swobody. 
Należałoby pomyśleć o zaaranżowaniu jakiegoś podprowadzenia, widzę tu pole do popisu dla pana.
Ratzeburg westchnął jak na mękach. Major cieszył się w brukselskim gestapo opinią stetryczałego osła, u 
generała von Werdena — inteligentnego oficera wywiadu. „Kto ma rację — myślał — Bruksela czy świętej 
pamięci generał? Generał czy Bruksela? Dywizja pęka w szwach od obcych agentów, a ten inteligentny 
oficer wywiadu czeka, czeka...”.
— A... — zawiesił głos — Bor?
— Nie jest tak głupi, jak pan insynuował. Już piąty miesiąc przedeptujemy każdy jego krok i co? List od von 
Koehlera potwierdza tylko serdeczność ich przyjaźni. A te dramatyczne zwroty... — Major zaśmiał się tym 
razem szczerze. — Język rozhisteryzowanego romantyka, nic więcej.
Ratzeburg wyszarpnął z aktówki fotokopię listu von Koehlera i groźnie nią potrząsał.
— To obciąża pana osobiście! — krzyknął. — Na moje facet stanąłby pod murem, ale dzięki pańskim 
okularom osądzono go jedynie za „drobne niedopatrzenia służbowe i oryginalny tryb życia” — tak 
podsumował pan dochodzenie. O nie, Herr Major! — uderzył się w pierś — ja na tym nie poprzestanę! To 
zbyt przejrzyste aluzje. „Czerwone upiory...”, „jeśli im ujdziesz, zgłoś się do mojej matki...” Informuję pana, 
że odbitkę listu z odpowiednim komentarzem przekazałem Centrali, zajmą się nią. Ta stara kurwa 
arystokratyczna nie ujdzie toporowi. I jeszcze jedno: skład osobowy sądu wojennego... Parodia parodii. Sąd 
wojenny, który kieruje się w orzeczeniach opinią lekarza... Tymi panami się też zajmiemy!


Flandria, dla wojaka z frontu wschodniego, okazywała się mniej spokojna, niż to się wydawało. Tutaj był 
front na niby. Kto nie wie, jak przebiega życie na takim froncie, niech przybywa do Flandrii. Jest to teatr 
operacyjny wojskowej machiny administracyjnej, gdzie zamiast huku dział rozlega się zgrzyt piór. Odgłos 
skoncentrowanego ognia zaporowego z tysiąca ciężkich dział przy tym zgrzycie to szczeniak, Laufer rychło 
się o tym przekonał.
Ważne ogniwo tej machiny, major Rettmeyer, zobowiązał go do zachowania ich rozmowy w ścisłej 
tajemnicy Pan major mógł sobie zaoszczędzić słów — tyle to on wie sam. Wojsko jest wojskiem! A w 
końcu, z kim mógłby się tym podzielić? Z jego najbliższej rodziny nie pozostał przy życiu nikt. Ojca, 
kolejarza, rozszarpała mina w Jugosławii, starszy brat, marynarz na okręcie podwodnym, spoczął w 
Atlantyku, matka zginęła od bomby. Pozostał sam. Nie ja jeden — powiedział sobie twardo i starał się o tym 
nie myśleć. Wojna uniwersalnie tłumaczyła wszystkie nieszczęścia. Była stara, wszechobecna, nie wyobrażał 
sobie, aby kiedyś mogło być inaczej. Przewijała się w jego życiu od kolebki. Słyszał o niej z ust dziadka, 
ojca, będzie opowiadać o wojnie on (jeżeli ją przeżyje...). Niemcy — podsumowywał tę ponurą sekwencję 
— są narodem wojny. Pokolenie po pokoleniu idzie do walki jak zaklęte. Jak gdyby posłannictwem 
ziemskim Niemca było spłodzić potomka dla przyszłej wojny i samemu zginąć na swojej. W Rosji, Polsce, 
Francji zakopuje się poległych w jeszcze świeżych grobach ich ojców. Pięćdziesiąt kilometrów od La Co-
quette, pod Ypres, w okolicy cmentarzyska zagazowanych w poprzedniej wojnie wyrósł las nowych grobów 
niemieckich. Zły los wiszący nad narodem? Przeznaczenie?
Myślenie jest dla żołnierza niebezpieczne — twierdził hauptmann Dammen, pod którego komendą Laufer 
wyruszył na podbój Rosji. Po pierwszym ataku na fabrykę traktorów w pewnym wówczas mało w świecie 
znanym mieście nad Wołgą z kompanii pozostał mu pluton — co czwarty żołnierz. Gdyby hauptmann 
Dammen myślał, może by nie rzucił tej resztki do kolejnego ataku, z którego na punkt wyjściowy wróciła 
garstka zaszokowanych ludzi. Hauptmanna by za to rozstrzelano. W porządku, i tak zginął. Gdyby jednak 
wszyscy hauptmannowie tak postąpili...
Dużo walki ze sobą kosztowało Laufera przyznanie swemu pierwszemu dowódcy racji: Myślenie jest 
niebezpieczne. Jest ono jak skała na szczycie góry, co raz ruszona, toerzy się lawiną w dół, już nie do 
zatrzymania.
Myślenie jest także zaraźliwe, doświadczył na sobie Laufer.
Oberleutnant von Koehler pozostawił w bunkrze sporo książek. Wytarte stromy Goethowskich liryk, ballad, 
dramatów — obolałe musiało być serce von Koehlera, i nie tylko serce! Wśród książek znajdowały się także 
pozycje współczesne i za poważne, jak na przygotowanie Laufera. Jedną z nich: „Duch i zły duch wojska” 
Laufer pochłonął w jedną noc. Na stronie sto trzynastej ręka właściciela dzieła podkreśliła: „Na to król 
pruski zrobił pana oficerem dyplomowanym, aby pan wiedział, kiedy ma pan nie usłuchać rozkazu!” Słowa 
te były podkreślone dwukrotnie — czerwonym i czarnym atramentem, z małym prześwitem między liniami 
na białej karcie. Patrząc przymrużonym okiem widziało się trzy kolory: czerwień, biel i czerń — aż nadto 
dobrze znane poddanym cesarza niemieckiego. Ale nie o rozmazywanie się w przeszłości chodziło chyba 
von Koehlerowi. Wśród książek, jak gdyby na wyzwanie tym, co zaciekawią się spuścizną po nim, leżało 
powszechnie znane w Trzeciej Rzeszy dzieło; różnorakie były zainteresowania eks mieszkańca tego bunkra. 
Ono też nosiło ślady studiowania i tak jak inne — szczególnego zainteresowania jego uważnego czytelnika. 
„Niebezpieczne dla siebie samego uważnego” — myślał Laufer czytając zaznaczoną tezę: „Autorytet 
państwa jako cel sam w sobie nie może istnieć, gdyż w tym przypadku wszelka tyrania na tej ziemi byłaby 
nietykalna i uświęcona. Kiedy poczynania władzy rządowej prowadzą naród ku upadkowi, wtedy rebelia 
każdego członka takiego narodu jest nie tylko prawem, lecz obowiązkiem!” Dzieło nosiło tytuł „Mein 
Kampf”, a jego autorem był Adolf Hitler! „Niemożliwe, aby było prawdziwe! — myślał oszołomiony tym 
Laufer. — Przecież to nawoływanie do buntu! Upoważnia do złamania przysięgi żołnierskiej, do wycofania 
się z udziału w zgubnej dla narodu wojnie!”
Zamęt w głowie przerodził się w podziw dla von Koehlera. Wnikliwe dociekanie rzeczy i umiłowanie 
ojczyzny zmuszają do czynu, to już tylko kwestia odwagi cywilnej. Rozwinięcie tej myśli i odniesienie do 
wydarzeń w jego kompanii wprowadziło Laufera w zadumę. Jeżeli nalot był rezultatem zdrady... A co do 
tego nie ma wątpliwości... — Nie! — bronił się przed przyjęciem tego do wiadomości. Ale nazajutrz już 
spokojniejszy zapytał siebie, dlaczego to ma być niemożliwe. Czy dlatego, że mu się nie mieści w głowie? 
Albo że przerasta jego wyobrażenia? A może jego wyobrażenia, wyobrażenia naiwnie myślącego młodzika 
nie dorosły do wielkości zdarzeń? Odpowiedź zaskoczyła go swoją lapidarnością: możliwości tej po prostu 
nie przyjmował do wiadomości.
Na wszelki wypadek wyszukał skrupulatnie kartki z podkreśleniami i spalił je.
Gdy później wyszedł przed bunkier i rozglądał się wokół siebie, doznał dziwnego uczucia. Nic się w jego 
żałosnym królestwie wydm nie zmieniło. Złotawokrwista kula słońca, przesłonięta cienkim welonem chmur, 
wisiała na tym samym miejscu jak co dzień o tej porze dnia, praca na stanowiskach przebiegała według 
planu zajęć — też jak co dzień, żołnierze wałkowali między sobą te same oklepane rzeczy, a jednak 
wszystko wyglądało niepokojąco inaczej. „Jestem wspólnikiem zdrajcy — przemknęło mu przez myśl. — 
Panie przewodniczący — ujrzał palec oskarżyciela sądu wojennego wymierzony w siebie — za zdradę 
führera i Wielkich Niemiec żądam dla tego człowieka kary śmierci”


„Tych dzieciaków zabrano matkom spod fartucha — myślał ponuro Laufer dokonując przeglądu rekrutów, 
których przysłano mu jako uzupełnienie po poległych. — Gdyby jutro nastąpiła inwazja, moja kompania 
narżnęłaby w spodnie!”
Dał rozkaz „spocznij” i zdrową ręką przywołał ich do siebie.
Żołnierze otoczyli go kołem. Szybko wytworzyła się atmosfera jak na biwaku młodzieżowym latem, po dniu 
spędzonym na grach i zabawach.
— Herr Oberleutnant, kiedy się zacznie? — pytali niecierpliwie. — Kiedy?
— To za Stalingrad, tak? A to za Kursk... — pytał jeden dotykając z nabożeństwem jego Żelaznych Krzyży. 
— Pokazaliśmy im, co potrafimy!
— Jeszcze tam wrócimy! — mówił inny. — Na pewno Herr Oberleutnant, wrócimy, prawda?
A on:
— Jasne! Jeszcze zobaczą, gdzie pieprz rośnie! Moje słowo! Wrócił do bunkra w wisielczym nastroju. 
Uczucie mdłości, jakie ogarnęło go przy majorze Rettaneyerze, wróciło ze zdwojoną siłą, nie mógł się 
opędzić od natrętnych pytań. Waleczny hauptmann Dammen nie myślał albo myślał, a nie miał odwagi? 
Miliony Niemców nie myślą albo myślą, a nie mają odwagi? Czy to możliwe, aby cały naród nie myślał? Co 
powoduje, że lęk przed śmiercią w polu jest mniejszy od lęku przed wypowiedzeniem myśli? Napuszeni 
feldmarszałkowie odbierają rozkazy od wodza — wodza, który ani razu nie pokazał się wśród swoich 
żołnierzy w polu... i przekazują je wojskom do bezwzględnego wykonania. Rozkazy posyłające na śmierć 
całe armie. Rozkazy mordowania ludności cywilnej. Robią to bez zastanowienia, bez protestu, wiedząc, że są 
one sprzeczne i ze zdrowym rozsądkiem, i z prawami wojny. A po wykonaniu rozkazu zacierają z 
zadowolenia ręce i „Tylko tak dalej!” — poklepują żołnierzy. O, moralności! Tylko dalej rozlewać krew 
swoją, cudzą — czy to ważne czyją? Oni czytali Clausewitza, Moltkego, Schlieffena, lecz zapamiętali tylko 
to, że powinnością żołnierza jest ślepo słuchać.
Psychicznego kaca wyładował na Bogu ducha winnym ordynansie. — Radke, jeszcze dzisiaj wywalicie mi 
stąd te cholerne graty! — Te meble: lustro, sekreterę, fotel — obnażały go; czuł się wśród nich niczym 
żałosny klown. A jak Radke, nie pierwszy raz, zabierał się do wykonania rozkazu, wypędzał go do czyszcze-
nia obejścia bunkra. Te rzeczy miały duszę. Gdy siadał przed lustrem ze szklanką wódki i mrużył oko, 
widział w nim tańczące kobiety, słyszał niepokojące szepty, czuł zapach ich rozgrzanych ciał, których on ze 
swoją oszpeconą twarzą nigdy nie dotknie. Seanse kończyły się takim bólem głowy, że mógłby się zastrzelić.
Przy wypisywaniu go ze szpitala powiedziano, aby unikał wysiłku nerwowego. Powiedziano dalej, że 
fizycznie jest sprawny, nawet bardzo sprawny, że będzie w porządku, jeżeli się nie da ponieść nerwom. No, a 
gdyby się dał, poradzono brać dwie-trzy tabletki, w które go zaopatrzono, i kłaść się na pół godziny. A gdy 
by i to nie pomagało — lekarza. — Czy jednak po wszystkim, co pan przeżył, może istnieć coś, co by pana 
jeszcze zdenerwowało? — rzucił lekarz zupełnie tego pewny.


Wystarczyła chwila, by odkryć, że ma przed sobą ciężko chorego człowieka.
Jeszcze do wczoraj problemami Laufera były sprawy codzienne, dziś stanął oko w oko z prawdziwym 
problemem; dopiero teraz zrozumiał, z jak bezwzględnymi siłami ma do czynienia. Załatwiono von 
Koehlera. Normalną koleją rzeczy odwet za stawienie się im okoniem winien był skończyć się na jego 
osobie. Lecz siły te nie przepuszczą nikomu, kto był temu człowiekowi bliski. Sprawa właściwie nie 
dotyczyła Laufera osobiście. Ale dotyczyła człowieka z jego kompanii, jego wypróbowanego przyjaciela, a 
więc jego.
Poczuł się jak w matni. Znajdował się w bunkrze zbudowanym z żelaza i betonu. Z solidnego niemieckiego 
żelaza i takiego samego betonu. Z masy betonu pod stopami, a czuł, że gdzie by nie postawił nogi — nie tak 
jak te siły chcą, grunt się pod nim zapadnie.
Wyszarpnął z raportówki pismo, które otrzymał z rozkazem odczytania przed frontem kompanii.
— Jul, słuchaj mnie uważnie — zaapelował do przyjaciela. — Postaraj się skupić. To, co usłyszysz, jest 
bardzo ważne. Dla ciebie ważne.
Rozłożył papier i zaczął czytać.
„Dowództwo Dywizji zawiadamia o śmierci na polu chwały grenadiera pancernego... — na moment zawiesił 
głos — Dietricha Marii von Koehlera. Dietrich Maria von Koehler, były dowódca kompanii w 157 Pułku, 
kawaler Krzyża Rycerskiego do Orderu Krzyża Żelaznego, Krzyży Żelaznych II i I klasy, Złotej Odznaki za 
Walkę Wręcz, posiadacz szeregu innych odznaczeń bojowych poległ śmiercią bohatera dla führera i 
Wielkich Niemiec. W uznaniu waleczności wykazanej w bitwie o Monte Cassino, rozkazem dowódcy frontu 
południowego pana feldmarszałka Kesselringa, został awansowany pośmiertnie na stopień gefreitra”
Zawisł na oczach Bora.
— I co ty na to?
— Nic — odpowiedział ten bezbarwnym głosem.
— Jak to nic? — rzucił się Laufer. — Przecież to o śmierci w niesławie bardzo bliskiego tobie człowieka. 
Przecież... Nie możesz tego nie rozumieć! — krzyknął. — Gefreiter von Koehler... Gefreiter, rozumiesz?
— Rozumiem — odrzekł Bor swoim bezemocjonalnym głosem. — Rozumiem.
— I to wszystko, co masz do powiedzenia na ten temat? — dopytywał się wzburzany Laufer. — Wszystko?
Bor wzruszył ramionami. — Tylu ludzi wciąż ginie — powiedział. — Zginął jeden więcej.
„Przysłali żywą kukłę — pomyślał Laufer. — Przecież to do niego wcale nie dochodzi. Nic do niego nie 
dochodzi. On ma trudności z przypomnieniem sobie najprostszych spraw. Teraz tylko patrzeć, jak go zrobią. 
Zrobią go tak jak von Koehlera. Zrobią z tym samym skutkiem, lecz w inny sposób”. Jak? — nie był w 
stanie ani przewidzieć, ani temu zapobiec.
W tym posępnym świecie przeszłe zasługi się nie liczyły, a ludzka solidarność oznaczała wspólnictwo w 
zbrodni. Gdy jedna z tysięcznych maszyn do typowania na śmierć, rozmieszczonych po całej niemieckiej 
Europie, wyrzucała nazwisko, los jego właściciela bywał ostatecznie przypieczętowany.
— Jul — potrząsnął przyjacielem z całej siły — czy ty naprawdę nic nie pojmujesz? Ocknij się ze swego 
letargu!
W bezsilnej złości rzucił w lustro kryształową popielniczką. Odbijający się w nim mroczny obraz wnętrza 
bunkra drgnął pod ciosem i niczym namalowany na szkle, rozsypał się w kawałki.


Z ciemnoniebieskiej ściany późnego wieczoru, z dala od garbów wydm i tępych konturów bunkrów 
odstawały dwie sylwetki mężczyzn. Wyglądały jak wycinanki z czarnego papieru nałożone na o włos 
jaśniejsze tło albo na duchy spiskujące po ciemku. Wiatr znad morza kładł się na ziemię przyjemnym 
chłodem. Wyższy, nieco zaokrąglony w pasie i po pańsku wyprostowany mówił:
— Jeszcze raz mówię ci, potraktuj to nie jako rozkaz, a koleżeńską prośbę. A więc jutro po południu o 
trzeciej.
— Ale przecież obowiązuje zakaz opuszczania jednostki — bronił się niższy, stojący z głową opuszczoną 
jak u skopanego psa.
— Zrobisz to pod byle jakim pretekstem — ciągnął niewzruszenie okazalszy. — Jako zastępcy dowódcy 
kompanii przysługuje ci to prawo.
— Żebym choć wiedział, co tu jest grane. A w ogóle, dlaczego nie prostszą drogą: za wiedzą oberleutnanta. 
Przecież...
— Można i za jego wiedzą. Ale ten młody człowiek zacznie się zaraz wypytywać i może tylko zepsuć, mnie 
się on... — Głos zastygł w tonie niezadowolenia.
— Jak wróci, urwie mi łeb; on potrafi być nieobliczalny.
— Sam widzisz, że z nim nie można. Dla twojej informacji podaję, że jutro zostanie on wezwany do 
stawienia się w dywizji; zabawi tam przynajmniej do wieczora, będziesz miał wolne ręce. A kiedy wróci i 
zapyta, powiesz... no, co zechcesz.
— Jak Boga kocham, coś mi tu śmierdzi.
— Zrób, o co cię proszę, i nie martw się na zapas. Uważam sprawę za załatwioną, nie zapomnę ci tego.
Z atramentowego nieba odezwał się pomruk bombowców nocnych. Jeszcze chwilę widać było 
przekonywające, później zniecierpliwione gestykulowanie sylwetki mężczyzny okazałego i obronne tego ze 
spuszczoną głową, ale ich głosy rozpłynęły się w warkocie silników. Potem ten okazały oddalił się do 
samochodu osobowego, stojącego w pobliżu torów kolejki.


Heinemann jeszcze raz oszacował położenie zdemolowanego bunkra do kąta nachylenia zbocza wydmy. 
Jego ostatnie wątpliwości prysnęły. Teraz tylko podkopać — kombinował sobie znawca Pustyni Libijskiej 
— a „Sala” pokolebie się w dół. Na piasku trzeba się znać.
— Dynamitem byłoby naturalnie łatwiej — odezwał się do Bora — ale zrobili z tego artykuł 
reglamentowany i trzeba łopatą. Jak za Adama i Ewy...
Naparł nogą na zbocze.
— Widzicie, jak się obsuwa? Niech jeszcze popracują, a zobaczycie. Hej, Hartmann, jazda stamtąd! — 
zawołał na żołnierza cisnącego się w czeluść pod wiszącym bunkrem. — Macie podkopywać, a nie 
wykopywać, już się nawojowaliście? Hartmann, ile razy wam trzeba! Sukinsyn! — zdenerwował się. —, 
Hartmann, do mnie!
— Z czeluści wychylił się szczupły blondynek. — Ja? — wskazał palcem na siebie.
— A kto? Jest tam więcej Hartmannów?...
Żołnierz ruszył w górę wydm. Pomagał sobie w wspinaniu rękami i łopatą, lecz szło mu to opornie. 
Heinemann śledził z dezaprobatą jego wysiłki i czekał cierpliwie, dopóki żołnierz nie trzasnął przed nim 
obcasami.
— Grenadier pancerny Hartmann melduje się na rozkaz! Twarz Heinemanna skrzywiła się w mimowolnym 
uśmiechu.
— Taki z was grenadier pancerny jak ze mnie armata... Już trzeci raz wołam, żebyście się nie pchali w 
podkop, a wy wciąż swoje. Zróbcie za karę dziesięć rundek dokoła „Sali”, może to wzmocni wam słuch... 
No, jazda, zamieńcie się w wiatr!
Śledził, jak żołnierz, powłócząc łopatą, z początkowego sprintu rychło przechodzi w tempo 
długodystansowca, aby już trzecią rundę zacząć wolnym truchtem. — Prędzej, Hartmann, prędzej! — po-
pędził go. — I większe rundy! Przeniósł oczy na błękitne niebo.
— A wydawało się, że przyjdzie ochłodzenie — westchnął zawiedziony. — O patrzcie, znowu one!
Z plaży nadleciało stadko śnieżnobiałych mew. Zawieszone na rozpostartych skrzydłach, zaczęły krążyć nad 
nimi; Heinemann miał dla nich zawsze kawałek chleba. Przypominały mu jego młodość. Kiedy jako 
dorastający chłopak wymykał się z domu nad Łabę i tęsknym okiem wiódł za statkami wypływającymi na 
oceany; mewy zawsze im towarzyszyły. Jak im wtedy zazdrościł. Wszelkiemu życiu, które bez niczyjego 
zezwolenia, o własnych siłach przemierzało nieznane lądy. Nie było dnia, żeby nie podkarmiał mew. 
Niełatwo zdobywał dla nich żer. Gdyby chłopaki widzieli, jak on, postrach kompanii, niby to z urzędu, niby 
dla kontroli wałęsa się po kuchni, marudzi, a gdy kucharz odwróci głowę — cap za pajdę chleba, i za 
pazuchę z nią. Makabra! On, dumny Rudi Heinemann, złodziejem. Ludzie chodzą nie dokarmieni, a on 
okrada ich dla głupich ptaków. Łamał chleb i rzucał po kruszynie w górę. Ptaki chwytały zgrabnie łup w 
locie i skrzecząc dziękczynnie krążyły za więcej. Ale więcej nie było. Heinemann poszperał w kieszeniach i 
nie znalazłszy nic, rozłożył ręce. — Pożarłyby cały nasz przydział — śmiał się życzliwie. — Lećcie do tej 
cholernej Anglii, tam mają wszystkiego więcej.
— O patrzcie! — dostrzegł Laufera wsiadającego do samochodu osobowego. — Wyjeżdża do dywizji. Może 
znaleźli coś przy tym amerykańskim umrzyku. Ach tak — przypomniał sobie — was w kompanii jeszcze nie 
było, więc nie wiecie. Otóż usuwając wrak bombowca, który się o „Salę” rozbił, znaleźliśmy zwłoki lotnika. 
James Gerkin się nazywał. Narobił nam porządnego bigosu. Zjechali się faceci z wywiadu i dawaj — szukać 
jego raportówki. Ale mieliśmy szczęście. Oberleutnant nie wróci wcześniej jak wieczorem. Będą, biedaka, 
maglować, jak gdyby to on był czemuś winien.
Podniósł rękę na znak przejęcia kompanii i stał tak, dopóki wóz nie wydostał się na bitą drogę. Znikającemu 
już w zabudowaniach Bredene kiwnął się z gracją światowego bywalca. Chwacki Rudi... Okryty chwałą 
generał Heinemann, słynny „Lis Pustyni Libijskiej”... Szanowny Pan Rudolf Heinemann z Hamburga, 
miejsce zamieszkania: Hotel „Atlantik an der Alster”... Gdyby mnie nie było w „Atlantiku” w sprawach 
pilnych można szukać mnie w hotelach: „Charlton” — w Londynie, „George ” — w Paryżu, „Rialto” — w 
Rzymie, w „Savoyu” — na Riwierze francuskiej, obojętnie. Oto moja karta...
Takim panem widział siebie Heinemann od dzieciństwa. Zgodził się zapłacić za to należną cenę, Rudi nie 
wyciągał po nic ręki jak dziad. W życiu nie ma nic za darmo. Ohcąc żyć jak pan, po pańsku trzeba płacić. 
Major Rettmeyer był wielkim panem w cywilu, jest panem w wojsku. Kiedy zdejmie mundur i wciągnie 
garnitur szyty u krawca ubierającego bogaczy z Blankenese, będzie znowu czcigodnym panem dyrektorem 
Rettmeyerem, za lata odpękane w spokojnej Belgii wybiorą go z pewnością do władz Senatu miasta, a kiedy 
umrze, odprowadzony zostanie z pompą na miejsce wiecznego spoczynku wydzielone dla zasłużonych 
krajowi. Gazety tłustymi kobyłami napiszą, jak to podczas wojny zmarły obywatel hanzeatyckiego grodu 
nad Łabą nie szczędził krwi, jak zawsze przedkładał interes społeczny nad swój własny. „Odszedł nasz dro-
gi, nieodżałowany brat” — napiszą i zapewnią w imieniu wszystkich swoich czytelników, że nigdy o nim nie 
zapomną. Życie od początku do końca usłane kwiatkami. A jego, jak wyciągnie kopyta, zakopią pod 
pierwszym lepszym płotem, i tyle po nim zostanie. Świat jest podzielony na część dla panów — część 
większą, nigdy, w żadnych warunkach nie zmieniającą się, i na część dla takich popychańców jak on — 
zasraną! Zasraną w dzień i w nocy. Do dupy z takim podziałem świata! — skręcał się w sobie na wspomnie-
nie zadania, jakim go obdarzył „przyjaciel”, major Carl Rettmeyer.
„Zrobić to teraz, później? A w ogóle, jak?” — dumał zły na siebie, że wdał się w jakieś ciemne sprawy. 
Powinien był zdobyć się na odwagę i odmówić. Czego się bał, do jasnej cholery!
Spojrzał na Bora, winowajcę swoich wszystkich kłopotów.
— Gapicie się w „Salę”, jak gdyby nie wiadomo co — rzucił zły. — Co się wam nie podoba?
Obojętność obergefreitra grała mu na nerwach.
Przysiadł w kolanach i popatrzył na wystający .zza linii wydm potężny kikut bunkra. — Wszystko idzie 
dobrze — orzekł pewny siebie. — Spójrzcie, jaka część tkwi w piachu, a jaka wystaje. Dużo potrzeba, aby 
się przeważył, niech jeszcze kopią.
— Ale... — przerwał swoje milczenie Bor.
— Jakie znowu ale? Niech kopią! — obstawał przy swoim Heinemann. Na przekór jemu dałby żołnierzom 
przekopać Ziemię na wylot. — Nie wałkonić się! — krzyknął. — Dalej kopać!
Bor pokręcił sceptycznie głową.
— Co znowu?
— Ludzie nie czują się pewnie. Już się rozglądają.
— Ludzie zawsze się rozglądają za kiwaniem palcem w bucie — warknął Heinemann. — Niech pracują!
Jeszcze raz przyjrzał się położeniu bunkra. Zrobił to uważniej niż poprzednio. Podkop miał wysokość chłopa 
— niewiele w stosunku do masy bunkra; z tej strony nie groziło niebezpieczeństwo. Spojrzał wyżej, na 
wysoko sterczący fundament rzucający groźny cień na schylonych w wgłębieniu ludzi. — Chyba... Nie wiem 
— podrapał się po karku — ale chyba...
Nagle oczy stężały mu w przerażeniu.
— Koniec kopania! — krzyknął. — Uciekać od „Sali”! Szybciej! U-U-CIE-KAC!!!
Ledwie żołnierze uskoczyli, jak bunkier drgnął majestatycznie, na ułamek sekundy zawahał się, jak gdyby 
nie wiedział, co dalej, i osunął się w czeluść. Nie przekolebał się w stronę morza, jak Heinemann zakładał, 
nie zjechał po zboczu wydmy, znieruchomiał. Pracujący na niższym stopniu gapili się z rozdziawionymi 
ustami na tych, co w ostatniej chwili uskoczyli śmierci.
Heinemann otarł pot z czoła. — Piekielna „Sala”!
Nakazał żołnierzom oddalić się na bezpieczną odległość od bunkra, sam zaś cofnął się w głąb lądu. Przysiadł 
tam w kolanach i rzucił wzrokiem przed siebie. Grzybiasto rozbudowana czapa fundamentu bunkra 
przesłaniała widoczność na morze. Przykucnął w kilku innych miejscach i jak artysta malarz, z palcem 
wysuniętym przed siebie, z jednym okiem zamkniętym wymierzał obiekt, który psuł mu całą kompozycję. Z 
każdego punktu wystawał ten sam komin, wystarczająco duży dla wypełnienia sobą wklęsłości między 
garbami wydm, najwrażliwszego miejsca na odcinku kompanii.
Pokręcił niedowierzająco głową. Rozpoczyna się inwazja... Ci szczwani Anglicy wywąchali to słabe miejsce 
bronione przez ich starego znajomka z walk w Afryce Północnej i ładują się na plażę, podczas gdy 
stanowiska ogniowe plutonu milczą, bo „Sala” swoją grzybiastą dupą zasłania im pole ostrzału. Przeklęta! 
Splunął w piasek jak w obrzydłą poczwarę.
— Jakby się cholera uwzięła na nasz pluton. Jeszcze się dobrze nie zaczęło, a ilu już pożarła. Freiling ze 
swoim zmiennikiem to dwa — liczył na palcach ręki — feldwebel Schilling to trzy, piątka tych, co podczas 
ataku szukali w niej schronienia i się podusili to osiem, ten Amerykaniec... Fatum jakieś czy co.
Powrócił do robienia swoich pomiarów, które dopiero co ukończył.
— Weźmiemy ją dynamitem — zadecydował. — Dynamitem, nie będzie nam swoją dupą truć życia.
— Wiecie — tłumił rozdrażnienie — gdyby nie wy, nie wiadomo, jak by się to skończyło. Należy się wam 
nagroda. Pojedziecie sobie do La Coquette.
Bor zamyślił się.
— La Coquette... La Coquette... Wiem, to miasteczko niedaleko stąd. Ale ja nie mam tam co robić.
Heinemann przyoblekł się w służbową minę.
— Macie nie macie, nieważne. Jedźcie. Zaraz po obiedzie. Zróbcie sobie rundę po miasteczku i wracajcie, 
dobrze wam to zrobi. Nikomu o tym ani słowa, zrozumiano?
Zostawił go. Odchodząc przyspieszył kroku, jak gdyby uciekał z miejsca zbrodni.
Gefreiter Emil Hradec, pełniący pogotowie przeciwlotnicze przy karabinie maszynowym, odetchnął z ulgą.
— Co on cię tak maglował? — naparł niecierpliwie na zlanego potem przyjaciela.
Bor zrzucił z siebie bluzę i siadł na skrzynce z amunicją.
— Mam się przejechać do La Coquette. Zażądał, abym nikomu o tym nie mówił.
— Jechać dla samego jechania? — Hradec nie widział w tym sensu. — Nie rozumiem, po co. I do tego w 
tajemnicy. — Rozejrzał się podejrzliwie dokoła.
Pluton odpoczywał po pracy. Żołnierze wylegiwali się na słońcu, podczas gdy Hartmann odrabiał słabe 
tempo przy karnych rundach czyszczeniem terenu. Pogwizdując „Rosamundę”, zniknął za spalonym 
bunkrem Wolffa. Długo zza niego nie wychodził. Stadko mew zdążyło potowarzyszyć spory kawałek 
kolejce jadącej do Ostendy, powrócić i poskrzeczeć nad kuchnią, odlecieć nad plażę, zanim siedemnastolatek 
Hartmann pokazał się z rękami w kieszeniach z drugiej strony bunkra.
— Będzie krążyć wokół nas. — Hradec obmiatał wzrokiem niebo i ziemię. — Uprzykrzony gówniarz!
Spenetrował pozycje innych plutonów, na których krzątali się ludzie, chwilę zatrzymał się na żółtej goliźnie 
cmentarza z poległymi podczas ataku na kompanię. Zestrzelonych Amerykanów tam nie było. Zabrano ich 
do Brukseli. Zabrano zwłoki, każdy skrawek papieru znaleziony w rozbitych maszynach do przewąchania za 
śladem, który by odpowiedział na jedno pytanie: kto? Tam leżą tylko swoi. Werner Doering z całą swoją 
drużyną, Gery Wolff, najbardziej lubiany i szanowany z unteroffizierów, Gerry, który, gdyby nie wojna, 
kończyłby dziś studia muzyczne w klasie pianina lub grał na pierwszym recitalu którąś z rapsodii swego 
ukochanego Liszta; leży bojaźliwy z natury, a jak bohaterski w walce najmniejszy wzrostem żołnierz 
kompani, Eggert; leży spasiony stabsfeldwebel Himmel, który po czterech latach obżerania się w Belgii miał 
nieszczęście stanąć oko w oko z prawdziwą wojną; leży pospołu z intendentem Dankeschoenem, tym 
handlarzem mydłem, kiełbasą, masłem i co lepszymi wiktuałami, z których okradał nie dojedzonych ludzi i 
zyskami dzielił się z pazernym Himmelem. Spoczywają tam na wieki, jeden obok drugiego, jak śledzie w 
beczce, przyklepani kożuchem wapna gaszonego, z nie rozpoznanymi, bez przydziału do konkretnej osoby 
nazwiskiem i stopniem wojskowym resztkami innych, zaliczonych do grupy „zaginionych w polu”. Brakuje 
tam jednego. Może i dobrze, ze go tam brakuje, on do nich nie pasował. Nie pasował do Deoringów, 
Eggertów, Wolffów, Müllerów, jakich miliony w każdym narodzie, w normalnych warunkach nie 
wybijających się ponad przeciętność, ale swoją masą, prostymi a zdrowymi zasadami życiowymi i 
pracowitością stanowią o wartości ogólnej społeczeństwa. Nie pasował także do paskarzy typu 
Dankeschoena, do starych wygów tyłów frontowych pokroju Himmela, nawet tych bezcześciłby swoim 
smrodem. Brakuje unteroffiziera Hugona Kalksteina, za którego zbrodnię przyszło płacić tym skądinąd — 
gdyby nie wojna — może całkiem przyzwoitym ludziom. Temu udało się. Przypaliło go trochę napalmem i 
poturbowało, żeby — odznaczony „za rany odniesione w boju” — mógł się nadal wylegiwać w szpitalnym 
łóżku. Życie... Zwykłe, normalne życie...
Dwieście metrów za cmentarzem coś przykuło uwagę Hradca. Otworzył pokrywę komory kaemu, wydobył z 
niej zamek i podsunął go Borowi przed oczy.
— Popatrz wzdłuż jego lewej ściany — powiedział. — W stronę tego większego krzaka wydmuchrzycy... 
Tego za czwartą drużyną...
Starł szmatką olej z prowadnicy zamka i lśniącą powierzchnią jej ramienia, niczym lusterkiem, zogniskował 
promienie słońca na krzaczku. Po chwili coś się w nim poruszyło.
— Unteroffizier Daninę zabawia się lornetką... Nie lubi podsmażania... O, już się stamtąd wycofuje — 
mówił Hradec z zadowoleniem Napoleona obserwującego ze wzgórza pod Austerlitz szarżę swoich husarów. 
— Coś mi się wydaje, że jeżeli Anglicy chcą oglądać nas zdrowych i całych, inwazję powinni zaczynać już 
dziś. Ba, powinni... Ale oni mają czas. Te fortyfikacje obsadzone są nieostrzelanymi pętakami, nie mogą 
tego nie wiedzieć, a jednak wciąż zwlekają. Oho! — nakierował oś prowadnicy na dawny bunkier Himmela. 
— Kancelista opala się. Oznacza to, że nasz poczciwy Heinemann potrzebuje samotności. Do obiadu jeszcze 
godzina, ludzie byczą się, a on, wzorzec służbistości, w kancelarii. Sam. Ciekawe, w jakim celu. Dziś około 
północy, spuszczając portki, widziałem na wydmach dwóch facetów. Było dość ciemno, ale nie dałbym 
głowy, czy jednym z nich nie był nasz Rudi, a drugim ten major z Abwehry. Nie wiem, po co on wysyła cię 
na ten spacerek.
Spojrzał strapiony na przyjaciela, myślami nieobecnego przy nim. Niestety, nie miał do nich dostępu.
Nic z tego, co się wokół Bora rozgrywało, nie układało się w jego mózgu w pełny obraz; było akcją, 
działaniem bez motywów. Spowijał go welon gęstej mgły. Zdarcie go i wyrwanie się w czystą przestrzeń 
przechodziło jego siły. Eksplozja światła, jaka go pochłonęła, przedzieliła jego życie na dwie ery: przed i po 
eksplozji. Przekształciła jego pamięć z żywej, utrwalającej zjawiska w ruchu w statyczną pamięć kliszy 
fotograficznej. Oto jego kompania.
Zdjęcie obejmuje znane mu bunkry, stanowiska ogniowe; są na nim także ludzie. Człowiek z czarną opaską 
na twarzy to oberleutnant Erich Laufer; stojący obok niego hauptfeldwebel nazywa się Rudolf Heinemann; 
ten niski, krępy to unteroffizier Danne, twarz obok Dannego nazywa się tak a tak, tamta inaczej, a ta 
czupryna jasnych włosów nad zadziornymi oczami to jego przyjaciel, Emil Hradec. Gdzie, kiedy ich poznał? 
Oberleutnanta Laufera zna długo, bardzo długo. Poznali się... o, dawno temu... zdaje się w Rosji... Tak, na 
pewno tam. Oberleutnanta von Koehlera, który poległ w Italii, też pamięta, był jego dowódcą przed 
Lauferem... Hauptfeldwebla Heinemanna poznał w Hameln, jako unteroffiziera z Korpusu Afrykańskiego. A 
co ma teraz zrobić? Ma jechać do La Coquette, to niedaleko stąd... A po co?
Chybione pytania, Hradec już zdawał sobie z tego sprawę. Słońce Juliana znajdowało się w fazie zaćmienia, 
odsłonić je znowu mogły tylko czas i fachowa opieka lekarska; po tym, co Niemcy wyrabiali w jego 
rodzinnej Pradze, na pomoe Boską nie liczył. ,,Wypisanie go ze szpitala w tym stanie musiało mieć jakiś cel 
— myślał, zdając się na własne rozwiązanie zagadki. — Wysyłanie go do La Coquette musi mieć jakiś cel. 
Czyżby tam zbiegały się wszystkie nici?... Co robić?” — szukał na gwałt przyjścia Julianowi z pomocą. 
Heinemann nie robi tego zapewne z siebie. Ale Befehl ist Befehl, Heinemann jest przecież Niemcem.
Minuty uciekały, a on znajdował tylko jedno wyjście: zastrzelić Heinemanna. Jeszcze przed obiadem. Ale co 
potem?
Potem jeden telefon z Diksmuide do Berlina, drugi z Berlina do Pragi i koniec.
Bor siedział na skrzynce z głową zadartą w niebo jak pogrążony w modlitwie. Rzęsisty pot spływał strugami 
z twarzy na oparzeliny na ramionach, na mokrą pierś. Jak gdyby oddawał się słońcu na stopienie. Hradec 
dotknął jego ręki. — Odpoczywaj, Julku, odpoczywaj — mówił cicho. — Potrzeba ci...
Rozległ się suchy trzask wystrzału karabinowego. To unteroffizier Danne kropnął do przelatujących mew. 
Przestraszone stadko rozbiło się na wszystkie strony, a jedna, trzepocząc kulawo skrzydłami, spadła w 
pobliżu bunkra Laufera. Bor ocknął się ze swego pogrążenia.
— O, spójrz, Radke! — zawołał.
„Rozpoznał go! — ucieszył się Hradec. — A wczoraj minął go jak obcego!
— Tak, Julku, Radke. Ale co on... Wyprowadzamy się?
Ordynans wytaszczył fotel von Koehlera. Wyglądał jak krasnoludek pod olbrzymim grzybem. Radke ma 
cienkie, pałąkowate nogi, ale siłę w nich ma. Przed powołaniem do wojska był pomocnikiem parobka w 
dużym majątku ziemskim w Prusach Wschodnich, a tam słabeusz długo by nie wytrzymał. Zadowolony z 
siebie zawołał do przyglądających się kolegów: — Poczekajcie, zobaczycie cyrk! — Podreptał do bunkra i 
wrócił z dwa razy wyższym od siebie lustrem. Uginał się pod jego ciężarem, lecz doniósł je dzielnie do fo-
tela. Stabsfeldwebel Himmel potrzebował do tego czterech ludzi, on uporał się w pojedynkę. Postawił je 
prosto, przytrzymał chwilę i odskoczył. Lustro, o dziwo, nie przewróciło się. Stało pionowo w bezwietrznej 
ciszy i odbitymi promieniami słońca oświetlało bunkier swego dawnego pana, żółtą patelenkę cmentarza, 
wystający zza wydm fundament „Sali”, unteroffiziera Dannego zbliżającego się z karabinem w ręku. Jak 
gdyby podpierane niewidzialną ręką. Radke oniemiał z wrażenia. Lustro stało. Tupnął w piach, a ono wciąż 
stało. W imię Ojca i Syna — przeżegnał się. — Patrzcie, zaczarowane!
Dostrzegł Dannego i zastrzeloną mewę.
— Herr Unteroffizier — zawołał — kto ją skrzywdził? Danne kopnął w ramę lustra.
— Ja wam, skurwysynu, pokażę sygnalizować na tamtą stronę! Postawię was do sądu wojennego! — Kolbą 
karabinu potrzaskał płaty lustra na drobne kawałki. — Wy... — pogroził mu pięścią na odchodne.
„Jezusie, sąd wojenny!” — zląkł się Radke, na którego wszyscy tylko krzyczeli.
Jak tylko Danne odszedł, czmychnął do bunkra. Minęła chwila, zanim pojawił się z sekreterą, następnie z 
naręczem książek i kanistrem benzyny. Polał nią meble, na czubek stosu rzucił zastrzelonego ptaka i stos 
podpalił. Połem siadł obok książek i rzucał po jednej w ogień.
Zewsząd zleciały się mewy. Skrzecząc krążyły nad stosem jak nad uroczyskiem. Rama lustra i sekretera 
zajęły się od razu. Z fotela buchnęły najpierw kłęby ciemnego dymu, a po chwili cały stos stanął w jasnym 
płomieniu.
Od ogniska rozszedł się smród smażącej się padliny. Bor zapatrzył się w ogień, jak gdyby coś w nim 
dostrzegał.
— Pogrzeb Dietricha... — powiedział z głębi siebie. — Palą go... — Oczy jego po raz pierwszy od powrotu 
ze szpitala zajaśniały życiem.
Hradec czuł się też nijako.
— Ano... — przytaknął. Ale zaraz zerwał się na równe nogi. — Nie wiesz, że tak musi być! — krzyknął. — 
Był, nie ma go, koniec. Rozrzewniamy się nad nim jak idioci. My nad Niemcem... Nikt z kompanii, tylko 
my... Czy my mamy dobrze w głowie?
„Wydzieram się, jakbym nie miał wszystkich po kolei — skarcił się. — Dobrze powiedział: palą go. Nie 
zostawią po nim śladu. Tak samo postąpią z Julkiem, jeżeli...”
Puszcza nie do przebrnięcia, która go otaczała, nagle się rozstąpiła i ukazała wyjście.
— No, jasne! — zawołał. Przebiegł w myślach plan działania. — Ależ tak — upewnił się — tak to się 
odbędzie!
Był szczęśliwy ze znalezienia sposobu ocalenia przyjaciela. Najmniej ryzykownego z możliwych. 
Obowiązuje zakaz opuszczania jednostek. Jeżeli Heinemann poza plecami oberleutnanta łamie zakaz, aby 
później — gdyby miało się coś wydarzyć — powiedzieć, że Bor opuścił jednostkę, samowolnie, to wobec 
tego należy zmusić go do złamania zakazu podwójnie... Albo się zgodzi, albo Laufer urwie mu łeb!
— Jadę z tobą — zakomunikował Borowi wciąż zapatrzonemu w ognisko. — Za zgodą Heinemanna czy 
bez, jadę. Postanowione!


Major Rettmeyer zakończył śniadanie w kasynie tradycyjnym kieliszkiem anyżówki i z cygarem w zębach 
udał się do swego gabinetu na kolejny dzień swojej trudnej, odpowiedzialnej pracy. Tam — ku swemu 
zaskoczeniu — zastał dwóch oficerów Służby Bezpieczeństwa, którzy poprosili go o pofatygowanie się z 
nimi do samochodu. Bez broni przybocznej, bez teczki z ważnymi dokumentami, z którą, opuszczając 
służbowo gabinet, nigdy się nie rozstawał, nawet bez płaszcza. Tak jak stoi.
Samochód, czarny mercedes model limousine 1939, odjechał z nim niezwłocznie w nieznanym kierunku.
Jego następca na stanowisku szefa dywizyjnej sekcji Abweihry, oberleutnant Ratzeburg czytał po raz wtóry 
pismo, które już nie doszło do rąk majora: .....baronowa Pamela Frieda Elisabet von Koehler już podczas 
wstępnego przesłuchania przyznała się do nazywania ustroju narodowosocjalistycznego wytworem chorego 
umysłu, a wodza Trzeciej Rzeszy — największym zbrodniarzem wszechczasów”. — No, proszę — bąknął 
— kogo ten gładki Rettmeyer krył! — Na marginesie pisma kolega Ratzeburga z brukselskiej Centrali 
gestapo dopisał, że nominacja dla niego na hauptmanna zależna jest wyłącznie od uwieńczonej sukcesem 
likwidacji siatki określanej kryptonimem „Madame”.
— Wszystko zaaranżowane? — spytał.
— Do najmniejszego szczegółu — odparł jego współpracownik. — Mundury Wehrmachtu leżą na naszych 
ludziach jak ulał; są oni już w drodze do La Coquette. Obersturmführer Hitzinger zjawi się tam w ustalonym 
czasie.
Dzień był jak wymarzony do przeprowadzenia takiej akcji. Ratzeburg czuł się naładowany energią do granic 
wytrzymałości. Wszystko w ogóle — jego osobiste zadania, wygranie wojny wydawało się obecnie małe, 
żadne. Nareszcie stało się. Już od lat wróble na dachu ćwierkały, że führer nie ma zaufania do generalicji 
Wehrmachtu. Fakty to potwierdziły. Wrzód na odcinku służb wywiadu został przecięty. Ratzeburg był 
dobrej myśli. Jeszcze jedno takie cięcie w zgniły Korpus Sztabu Generalnego, a pasmo klęsk odwróci się, 
führer powinien był już dawno obstawić się wyłącznie ludźmi z SS!
Gwałtownymi ruchami zacisnął pas i obciągnął na sobie bluzę. Ostatnie tygodnie kosztowały go sporo 
wysiłku, ale wreszcie dopiął swego. Jeszcze kilka godzin, a waga jego osoby nabierze widocznego 
znaczenia. Herr Hauptmann Ratzeburg...
Załadował pistolet pełnym magazynkiem i wprowadził nabój do lufy. — Samochód gotowy? — rzucił 
tłumiąc nerwowy uśmiech.
Współpracownik skinął głową.
— Zatem do miłego — pożegnał go Ratzeburg i zdecydowanym ruchem szarpnął drzwi.
Z żółtych wagonów kolejki (elektrycznej wysiadło kilkunastu żołnierzy. Zarzucili na siebie broń i w 
zwartym szyku pomaszerowali do bunkrów na skraju La Coquette. Na przystanku pozostało tylko dwóch 
pasażerów: Hradec i Bor. Zamiast do miasta ruszyli przez tory do parczku naprzeciwko głównej ulicy.
Zdjęld hełmy z przepoconych głów i rozsiedli się na ławce. Osłonięci drzewami mogli sobie pozwolić na 
odpoczynek.
Przed nimi rozpościerała się ława pensjonatów, hoteli, sklepów.
— Mówiąc prawdę, nie widzę wciąż powodu do wyekspediowania cię na tę wycieczkę — ciągnął Hradec 
swój monolog zaczęty w kolejce. — Ale cierpliwości: popatrzymy, wypatrzymy. Miasteczko, jak widzisz, 
nic się od twego ostatniego tu pobytu nie zmieniło; usunąć z ulic te zasieki, zapory przeciwczołgowe, a 
wypisz, wymaluj takie samo jak na pocztówkach sprzed wojny. Ładne jest. Cała Flandria to jak nasze 
Karlovy Vary, które — według mojego tatki — są podobno piękniejsze od francuskiej Riwiery. Nie 
widziałem Karlovyoh Varow, nie byłem na Riwierze, więc nie wiem, dla mnie jednak nie ma nic 
piękniejszego nad Pragę. Gdybyś, Julku, zobaczył mosty na Wełtawie albo nasze lipy na Hradczynie, zwykłe 
lipy jesienią... Ale popatrzmy na La Coquette. Miałeś tu przyjechać, zrobić sobie rundkę i wrócić — tak ci 
nakazano. Jest to dla mnie najgłupszy rozkaz, jaki Heinemann wydał, zupełnie do niego niepodobny. Tu nie 
może chodzić o spacerek. Tu musi chodzić o coś innego. O co? — zobaczymy. Przybyliśmy pół godziny 
przed czasem, powinniśmy zobaczyć.
Wcisnął Borowi papierosa w usta i sam się zaciągnął. Poklepał go opiekuńczo po ramieniu. „Przyglądaj się, 
przyglądaj — zdawał się tym mówić. — Dom, w który się tak wpatrujesz, to właśnie ten dom! Tam znajduje 
się ona i gdyby nie ja, tam by cię poniosło”
Ulice świeciły pustkami. Tu i ówdzie pojawiał się jakiś cywil, przemykał chyłkiem koło budynku, najwyżej 
dwóch i niknął w trzecim. Drogi nielicznych mieszkańców, jacy nie ewakuowali się w głąb kraju, znacznie 
się skurczyły. Ich potrzeby również W większości okien wystawowych sklepów zwisały od lat me 
podnoszone żaluzje, wejścia hoteli straszyły przybitymi na krzyż deskami. Stabsfeldwebel Himmel miał na 
jeden z nich apetyt. Przed poprzednią wojną był gońcem w hotelu „Hessischer Hof” we Frankfurcie nad 
Menem. Po trzydziestu latach jedzenia wojskowego chleba odezwała się w nim hotelarska żyłka. Goście z 
całego świata, fraki, liberie — to było marzenie jego życia. Jako zasiedziały „Belg” zdecydował się na 
przejęcie po wojnie „Belle Vue”. Hotel spełniał jego wymogi. Zmieniłby tylko nazwę na „Seeblick” — 
nazwa krótka, niemiecka.
Tak więc był Himmel, nie ma go, ale inni pozostali. Niektórzy zjawią się tu. Ciekawe — zastanawiał się 
Hradec — dokąd się udadzą. Heinemann zaczynał swoją kolędę od „Maison de Madame Pompadour”; lubił 
pogrzebać w belach materiałów, w kolorowej bieliźnie damskiej, w dobrej gatunkowo konfekcji męskiej. Od 
czasu do czasu kupował coś, ale dla kogo, nikt tego nie wywąchał. Paczkę przyklepywał zwykle butelką 
koniaku, papierosami, kawą braną u Marcela czasem na kredyt. Niekiedy kupował u Solange szminkę, 
puder, tusz do rzęs — tandetę kupował, co on mógł za swoje parę franków żołdu. Solange podtykała mu za 
psi grosz coś lepszego, niby z przeceny. Lubi go. Pogada z nim zawsze, połasi się jak do silnego bernardyna, 
który nie ma nerwu na warknięcie na otaczające go kundle. Lubiła także Gerry Wolffa, pryszczatego 
Doeringa, nawet tego złodzieja intendenta — nierówna jest w swoim stosunku do Niemców, tak samo 
zresztą jak Marce czy wielu innych z La Coquette. Trochę piernikowatego w kolorach i bajkowego w 
architekturze, ale pięknego. Tak czy inaczej Hradec nie wątpił, że gdzieś w tym trójkącie — „Maison de 
Madame Pompadour”, sklep Marcela i perfumeria Solange — rozegra się pełne napięcia przedstawienie.
Cierpliwości — uspokajał się. To nade wszystko, bo przedstawienie już się zaczynało. Hradec zamienił się w 
bacznego obserwatora.
Z głębi Driftweg pojawiło się trzech szeregowców Wehrłmachtu. Ubranych w nowe, dopasowane do figury 
drelichy; dwóch uzbrojonych w broń, boczną, jeden w pistolet automatyczny. Przystanęli przed oknem 
wystawowym bazaru Solange i po krótkiej naradzie weszli do środka.
W tym samym czasie od strony kortu tenisowego nadjechał czarny mercedes. Wóz potoczył się 
majestatycznie do wylotu Staationsstraat i tam przystanął. Obok kierowcy siedział oberleutnant. Patrząc 
przed siebie znużonym wzrokiem, ocierał chusteczką czoło.
W tym samym czasie przybyła kolejka z Ostendy. Z wagonu wysiadł tylko jeden pasażer. Był nim kolega 
von Koehlera z frontu wschodniego, obersturmluhrer Waffen SS Hitzinger. Jak każdy wysiadający z kolejki, 
oficer zawadził wzrokiem o okazały. „Maison”, o „Chez Madeleine” Marcela — jedyny w miasteczku czyn-
ny sklep z artykułami delikatesowymi i ruszył w kierunku bazaru Solange. Oberleutmant w mercedesie 
zerknął na zegarek. Naciągnął daszek czapki na czoło i spacerowym krokiem podążył za nim.
„Fatalne koło zamknęło się — pomyślał Hradec. — Piękna Solange, niech Bóg ma cię w swojej opiece”.
Zacisnął palce na ramieniu przyjaciela zapatrzonego tępo w bazar.
— Rozkaz wykonany, Jul. Wracamy. Zbieraj się, szybciej! — popędzał go. — Nic tu po nas!


Pół godziny później wysiadł z kolejki Maks Witalewski. Uzbrojony w nietypowy dla łącznościowca pistolet 
automatyczny i granaty ręczne wciśnięte za pas. Wyglądał, jak gdyby wybierał się na podbój świata. Z 
widocznym napięciem na twarzy wprost z przystanku skierował się do bazaru.
Nikogo wewnątrz nie zastał. O tej porze dnia sklep był zwykle pusty. Solange pojawiała się zza kotary 
dopiero na sygnał dzwonka nad drzwiami wejściowymi. Maks Witalewski odczekał chwilę.
— Solange! — zawołał swoim tubalnym głosem.
Odpowiedziała mu cisza. W bazarze nigdy nie było gwarno. Solange tworzyła taką atmosferę, że klienci 
mówili półszeptem. Witalewski nasłuchiwał chwilę. Nie słysząc żadnego głosu, rozchylił kotarę i zajrzał do 
środka.
Przyległy pokój był też pusty. Witalewski przerzucił schmeissera do ręki. Wyruszał zwykle w teren z bronią 
boczną, była wygodniejsza w pracy. Ale dzisiaj Liebich zabrał jego rewolwer do rusznikarza i gdzieś się 
zawieruszył, wziął więc bez pytania pistolet automatyczny swego oberleutnanta.
Przyjrzał się uważnie pustemu pokojowi. Fotele wokół stolika stały tak, jak gdyby je ktoś dopiero co opuścił, 
a dbała o porządek
Solange nie miała czasu na ustawienie ich po swojemu. Duża popielniczka kryształowa wypełniona była po 
brzegi świeżymi niedopałkami. Przybrudzonymi pomadką do ust i czystymi — po oficerskich „Nilach”. Na 
dywanie perliły się kryształki piasku. Piasek na zawsze czystym dywanie Solange?...
— Solange! — zawołał.
Z sąsiedniego pokoju doszedł tłumiony jęk. Z palcem na spuście Witalewski podszedł ostrożnie do drzwi i 
gwałtownie je pchnął.
Nie zdołał ustalić porządku wydarzeń ostatnich sekund swego życia.
Wydało mu się, że najpierw usłyszał przeraźliwe: „STRZELAJ, MAKS STRZELAJ!”, a dopiero potem 
ujrzał pod ścianą Solange przytrzymywaną za ręce przez czarnowłosego obersturmführera SS i oberleutnanta 
Ratzeburga, i że nie on, a jakiś żołnierz przyczajony za drzwiami, zaczął kanonadę. Wydało mu się również, 
że wraz z krzykiem Solange coś rozpalonego uderzyło go w brzuch i że jego strzał skosił tego 
przyczajonego, a kiedy Solange zalała się krwią, zasypał ogniem wszystkich stojących pod ścianą... A może 
kolejność wydarzeń była inna. Może to obersturmführer strzelił pierwszy, on odpowiedział pojedynczym 
strzałem, kiedy zaś Solange złamała się wpół — rozsiekł szeregowców i Ratzeburga. A może rozegrało się to 
całkiem inaczej. Zresztą porządek tego był nieważny. Nie miał wątpliwości co do esesmana — ten upadł od 
razu na posadzkę; do oberleutnanta Ratzeburga, który z dziurą między oczami zwalił się na leżącego martwo 
już przed strzelaniną Marta Everaetra. A może to było jeszcze inaczej. Ale jak naprawdę było, tego nie 
zdołał już ustalić, gdyż wszystko mu się nagle zamazało w oczach i rozpłynęło w obezwładniającej mgle...





W tym samym czasie hauptmann Schwergut nie pisał już swego traktatu o przyczynkach do katastrofy 
Trzeciej Rzeszy Niemieckiej; hauptmann Schwergut myślał:
.....Na rynku panował zgiełk. Tłum nawoływał Szczurołapa do gry, do nowych popisów, jakże męczących w 
tym upalnym dniu; już miałem zamiar wycofać się z ciżby bocznymi uliczkami do dworca i odjechać, gdy 
naraz — tak, chyba zrządzeniem boskim, znalazłem się w winiarni. Chwilę po mnie przyszłaś tam ty. Z 
wypiekani zmęczenia na twarzy, z rozpuszczonymi puklami włosów wyglądałaś jak boginka zesłana z 
Olimpu na Ziemię, niebiańsko piękna i dziewicza w swojej niewiedzy o pożerających cię oczyma 
brzuchatych satyrach. Ifigenia! — pomyślałem, lecz już w mgnienie oka później, zaprotestowałem: Dlaczego 
Ifigenia? Już u progu życia złożona w ofierze za pomyślność wyruszających na bój, imię splątane z 
przelewem krwi. Widziałem cię zaledwie chwilę, a już czułem moją. Jeśli Ifigenię, to ja musiałbym być 
Orestesem. Nie! — buntowałem się przeciwko imieniu, które w moich myślach przylgnęło do ciebie i nie 
chciało ustąpić. To pokrewieństwo czyniło moją miłość kazirodczą, a ja chciałem być dla ciebie mężczyzną. 
Błagałem Boga, aby w swej dobroci skierował twoje oczy na mnie. W pragnieniu swym stawałem się chyba 
niepoczytalny Ty, już doskonałość, urodą swoją upoważniona do sięgania po najlepsze, co życie kobiecie 
dać mogło, i — dwudziestodwuletni żółtodziób w sztruksowym żakiecie z pocerowanymi rękawami, w 
juchtowych trzewikach, z dyplomem ukończenia studiów w kieszeni. Bogini i parias. Syciłem się z mego 
kąta twoim pięknem jak król Aswerus Teresą, pożądałem cię jak Holofernes Judytę, gotów jak on zapłacić 
głową za dotyk twego ciała, wyobraźnia moja po raz pierwszy wyrwała się spod ascetycznej kontroli. 
Patrząc na ciebie, na twoją szyję wyrastającą i dumnie, i niewinnie zaborczo z łagodnych skrzydeł-ramion, 
na kibić, dziewczęcą jeszcze, szczupłą, o linii ciepło zaokrąglonej w biodrach i — gdy odwróciłaś się do 
mnie bokiem — wyburzonej z przodu dojrzałymi gronami piersi, ogarniało mnie nieznane opętanie. Jak 
zazdrościłem stołowi, na którym opierałaś swoje łokcie, posadzce dotykanej twoimi stopami, dębowemu 
zydlowi pieszczącemu twoje pośladki. Wchłaniając w siebie ich kształt odkrywałem tajemnicę słodyczy 
ukrytej w biodrach kobiety, czułem budzenie się we mnie nie znanego rozpasania; tylko ja wiedziałem, ile 
bym dał za zamienienie się z tym zydlem rolami. Spod stołu oddawałaś na pastwę mej żarłoczności swe 
nogi. Gdyby życie moje zawisło od odpowiedzi na pytanie: jakie one są? jak je trzymasz? w co są odziane? 
— postradałbym je, bo w mroku oczarowania nie widziałem nóg, a drogę wiodącą w nieogarniętą zmysłami 
rozkosz. Ująć cię w ramiona i stopić się z tobą w jedną całość. Objąć czule, jak najczulej, czulej od najczulej, 
zamknąć oczy i — niech świat trwa w tym stanie po wieczność.
Oszalałem. Gdzie się podziały wpajane we mnie dobro, czystość, wiara w Boga Ojca Wszechmogącego, 
czytającego moje myśli w ich bezbrzeżnej nagości? Zmiłuj się nade mną, Panie, jam zgrzeszył. Ukarz mnie, 
Panie, ukarz najsrożej, jeśli uznasz, że mogłem inaczej. I oto miast kary stał się cud. Niepojęty. Siedziałem w 
ciemnawej niszy z grubo ciosanego kamienia przypominającej średniowieczne kazamaty, wchodząc nie 
mogłaś mnie zauważyć, gdy naraz, jak nakierowana niewidzialną ręką odwróciłaś się i spojrzałaś na mnie. 
Boże Wielki, modliłem się żarliwie, jeżeli mi ją dasz, ślubuję ci kochać ją bez granic, nigdy jej nie opuścić, 
kochać — bełkotałem na przemian, gdy wtem uprzytomniłem sobie straszną rzecz: będę cię miłować, kochać 
ubóstwiać... w mieszkaniu na poddaszu szkoły ze wspólną ubikacją i pralnią, o chlebie z margaryną!
To nie Robespierre wstrząsnął posadami świata. Świat wysadziła z posad miłość. Młodość i głód posiadania. 
Absolwent Wydziału Historii roku tysiąc dziewięćset czternastego Johan Wolfgang Amadeusz Schwergut, 
wzór niemieckich cnót: posłuszeństwa, rzetelności, pokory, pracowitości przestał z tą chwilą istnieć. 
Narodził się Robespierre i Danton w jednym ciele. Aby rozwalać mury i zadziwić ciebie. Miłość, 
zrozumiałem, potrzebuje warunków. Warunków i oprawy. Zdobędę je, Klaro, przysięgałem przed ołtarzem, 
przerosnę innych, abyś idąc u mego boku czuła się dumna ze swego mężczyzny.
Widzę twoje oczy, Klaro. Spoglądasz na mnie, uśmiechasz się i nic nie mówisz. Jest w nich błękit porannego 
nieba — dostrzegam go wyraźnie, jest brylantowa czystość źródlanej wody — czuję ją, rozlewa się ożywczo 
w moim ciele, jest bezkres nieskończoności urzekający swoją nieograniczonością, ale bezkres, nie dający 
oparcia moim stopom. Oddaję ci serce moje, duszę, wszystkie myśli, całego siebie; powtarzam: daję ci siebie 
w wieczne władanie, nic więcej dać nie mogę, a ty spoglądasz na mnie, uśmiechasz się i nic nie mówisz. 
Patrzę na twoje wargi pulsujące krwią, na nos nad nimi wypieszczony anielskimi muśnięciami, na 
doskonały, jedyny w świecie owal twarzy, na wieniec złotoherbacianych róż oplatający twoje skronie i 
powtarzam: Przysięgam kochać cię, kochać do ostatniego tchnienia, ślubuję ci... Brak mi słów. Opisuję ci 
moje ukochanie ciebie, gotowość poniesienia największej ofiary, a ty spoglądasz na mnie, uśmiechasz się i 
nic nie mówisz. Powiedz, co mam robić, abyś przemówiła? Odezwij się.
...To nie jest bajka, mój chłopcze, to prawda, całe miasto szukało Szczurołapa i go nie znalazło. Ani 
Szczurołapa, ani dzieci, choć tyle ich było. A dlaczego nie znaleźli, dlaczego? A widzisz! Nie znaleźli, bo 
Szczurołap posiadł moc nadprzyrodzoną. Jak do niej doszedł? Ba, kto by nie chciał tego wiedzieć. Ale tobie 
zdradzę tajemnicę pod warunkiem, że się nie wydasz z nią tatusiowi. Nie, takie przyrzeczenie jest do 
niczego, musisz inaczej. Przeżegnać się musisz trzy razy i za każdym razem splunąć za siebie, tak musisz. 
Tylko pamiętaj: ani słowa tatusiowi, bo poszedłbyś do piekła. A więc jest w czarnym kocie taka kość — nie 
w każdym, dużo kotów potrzeba, aby ją znaleźć — która daje człowiekowi niewidzialność, zwyczajną 
niewidzialność; jesteś, a nikt cię nie widzi, taką. Żeby ją posiąść, kota należy udusić — broń boże inaczej; 
ginąc, kot nie może wydać z siebie ani kropli krwi — udusić własnymi rękami i gotować w wodzie z Wezery 
tak długo, aż nie zostanie z niego nic więcej niż kostki. A potem sprawa prosta: stojąc przed lustrem wziętym 
z komnaty niewiasty, bierzesz po kosteczce w zęby i patrzysz... Gdy siebie naraz nie zobaczysz, znalazłeś! 
Kość ta daje człowiekowi moc nad moce, ten, co ją posiądzie, może robić co mu się żywnie spodoba. Może 
wchodzić do każdego mieszkania, stanąć sobie w kącie i podglądać ludzi; może narobić szkody jak 
Szczurołap, może iść do sklepu z cukierkami i najeść się do syta za darmo, wszystko może, bo sam będzie 
niewidzialny...
Dziadku, a kijem, nie można go kijem? Kot może się bronie i mnie podrapać...
Kijem nie można, mógłby puścić krew, trzeba koniecznie rękami. Co to, wnuczku, czyżby obleciał cię 
strach?
Daj mi kota, Klaro. Czarnego, Weź garniec wody z Wezery, lustro z twojej sypialni i daj. Błagam, nie 
odmawiaj mi. I przysięgnij, że mnie im nie wydasz. Nie, nie tak, inaczej: przeżegnaj się trzy razy i za 
każdym razem spluń za siebie. I nie uśmiechaj się tak wyrozumiale, czyżbyś nie miała dla mnie innego 
uczucia? Przecież nie boję się widoku krwi, wiesz o tym dobrze. Potrzebuję niewidzialności. Abym mógł się 
stąd wymknąć, i czasu, dopóki ten obłęd nie przeminie, a wtedy zobaczysz, jak spisał się twój Johann 
Wolfgang Amadeusz... Nie śmiej się z moich imion, są one tak samo dobre jak wszystkie inne. Dano mi je z 
życzliwości rodzicielskiej jako zadatek i na Johanna Wolfgatnga, i na Wolfganga Amadeusza. Gdyby wraz z 
nimi dano mi trochę talentu pierwszego, pisałbym hymny pochwalne na twoją cześć; gdyby palce moje 
umiały wyczarować składne dźwięki, ludzie, zasypiając wieczorem i budząc się rano mieliby na wargach 
twoje imię. Ale daru tego już nie posiądę.
Jest piękny dzień, na pewno słoneczny — czuję to w powietrzu — a mnie jest zimno; żałośnie wyglądam, 
wiem, ty zaś patrzysz na mnie ze swego miejsca i uśmiechasz się, jak gdybyś czytała w moich myślach. 
Świadomość tego jest dla mnie straszna, nigdy właściwie się spod jej działania nie wyzwoliłem. Jestem dla 
ciebie otwartą książką. Byłem nią zawsze, nawet w naszych rzadkich chwilach porozumienia. Okropne 
uczucie. Staję przed tobą, ukochana, w całej swej męskiej okazałości. Tulę cię do siebie, obcałowuję 
świadom twojej gotowości oddania wszystkiego za moją miłość, i u progu spełnienia spostrzegam w twoich 
oczach uśmiech matczynego wyrozumienia... Albo inaczej: Jestem panem życia i śmierci tysiąca ludzi. 
Wszystkie kompanie batalionu, miasto całe drżą przede mną — taki ważny jestem poza domem, a tobie wy-
starcza jedno spojrzenie, abym czuł się jak dziecko w zabawie w chowanego, które znajduje dobrą kryjówkę, 
i gdy wciska się w nią szczęśliwe z pomysłu, wyczuwa za plecami swoją matkę... I tak we wszystkim. Gdzie 
bym nie postawił kroku, ty już tam byłaś albo jesteś. Czego bym nie dokonał, tobie jest to znane. 
Przemyślam wieczorem dzień i nie znajduję nic, czym mógłbym ci zaimponować. Rozmyślam rano nad 
dniem przed sobą i wiem z góry, że wszystko co zrobię, będzie zwyczajne. — Okazałem się szarym 
człowiekiem. Pracowitym, obowiązkowym... — nie krzycz na mnie, nie byłem nadgorliwcem! — posłuszny 
władzy byłem, w takim duchu mnie wychowano. Wy, kobiety, nie macie zrozumienia dla tych spraw., Całe 
życie obraca się wokół rzeczy małych, na pewno niezbędnych, lecz w swej istocie pyłków wobec wydarzeń 
świata was otaczającego, co innego świat mężczyzny. Tam wieją mroźne wiatry. Do was dochodzi ich 
pomruk, słyszycie go, ale i nic więcej. Dlatego proszę, przestań mnie oskarżać. Nie jestem tępym dostawcą 
ludzkiego mięsa! Nie jestem bezmyślnym wykonawcą rozkazów! Nie jestem mordercą twoich synów! — 
sprawy tak się po prostu potoczyły. Po prostu. Mówiąc obrazowo przywrócono do życia Molocha. 
Obliczono, że siłą nie” ma on sobie równych, że zdruzgocę wrogów, wyniesie nas na szczyt świata, a 
tymczasem krach: nie dość że obliczenia mocy okazały się zawodne, to jeszcze potwór, miast kroczyć przed 
siebie, wykonał zwrot i zaczął pożerać swoje własne dzieci; coś w rodzaju tego bożka z Kanaanu, ro-
zumiesz?
Nie rozumiesz, bo spoglądasz na mnie i milczysz. Widzę to w twoich oczach, Klaro. Są inne, niż były. Nie 
ma w nich błękitu porannego nieba, nie ma przejrzystości źródlanej wody, nawet matczynego wyrozumienia 
nie ma. Widzę twoje wargi, twój nos nad nimi wypieszczony muśnięciami anielskich skrzydeł, twój 
doskonały, jedyny w świecie owal twarzy, widzę wieniec złotoherbacianych róż okalający twoje skronie, 
widzę ciebie całą, ale jak odmienioną. Wargi twoje nie pulsują krwią, nie podwijają się w kącikach jak 
zawsze, kiedy nie zastygały w bezruchu; oczy twoje, twoje gorejące w pogodę słońca i nieprzeniknione 
agaty, gdy niebacznie zasmucałem twoje serce, mogłyby wciąż być twoimi oczami, gdyby nie ten... o Boże, 
szron! Klaro, oczy twoje zlodowaciały! To samo twarz, złotoherbaciane włosy, ręce, ty cała... Błagam, 
jeszcze nie pora! Te uderzenia zza ściany to nie dzwony kościelne; te odgłosy, co tu dochodzą, to me rżenie 
czarnych koni; jeszcze mamy czas, dużo do powiedzenia sobie mamy, tylko spójrz na mnie i posłuchaj. 
Jeszcze tylko ten raz.
To straszne, co się stało, straszniejsze być nie mogło, drogo kazał mi Bóg zapłacić za prawo uczciwego 
spojrzenia ci w oczy. Biję się w pierś: byłem tchórzem, Klaro. Całe moje życie byłem. Byłem zadufaniem w 
swoje znaczenie, byłem pychą, pogardą dla innych; nie ja jeden wśród braci moich, choć świadomość tego 
nie jest rozgrzeszeniem. Ale odzyskałem godność człowieczą. Boże w Niebiesiech, odzyskałem. Posłuchaj 
mnie, Klaro!
Jestem zadowolony z takiego czytelnika jak pan, panie pułkowniku Służby Bezpieczeństwa. To ja, 
hauptmann Schwergut, napisałem te słowa, przyznaję się z dumą do ich autorstwa. Pisałem je w pełni władz 
umysłowych, w głębokim przekonaniu o ich słuszności, w poczuciu cząstki winy ogólnej, jaka obarcza 
każdego, kto aktywnie lub świadomą bezczynnością przyczynił się do przejęcia władzy w Niemczech przez 
tego... — może pan mnie bić. Niech pan uderzy jeszcze raz, proszę się nie krygować, jak długo mam język w 
gębie, nie przestanę nazywać go typem spod ciemnej gwiazdy, a jego biblię — chorobliwie drobiazgowo 
sprecyzowanym programem zbrodni, realizowanym z nieznaną w dziejach pedanterią. Już to dowodzi 
zatrzymania się rozwoju intelektualnego tego typa na etapie politycznego raczkowania. Zapatrywania 
człowieka winny ewoluować wraz z otaczającym go światem — taka jest prawidłowość. Przykrawanie 
żywej substancji świata do wizji z lat młodości zrodzonej w nastroju osobistej klęski, uparte obstawanie przy 
tym w nowych warunkach dowodzi braku wyobraźni. Jest to cecha umysłowości ludzi psychopatycznie 
obciążonych, niezdolnych do obiektywnej oceny rzeczywistości i swojego w niej miejsca. Władza skłania do 
zepsucia, władza absolutna absolutnie psuje — napisałem za lordem Actonem. Nie wiedział on jednak 
odkrywając tę prawdę, ani ja, głupiec, jaką potworność może zrodzić absolutna władza i absolutne 
posłuszeństwo. My, Niemcy, lubimy eksperymentować. Do jednej probówki włożyliśmy świadomie 
najlepsze cechy naszego charakteru, naszą bitność, i szatana, rezultatem mogła być tylko taka eksplozja zła. 
Oby nigdy w przyszłości nigdzie, w żadnym silnym narodzie nie oddano władzy bez ograniczeń i warunków 
w ręce jednego człowieka, który sam dla siebie byłby źródłem prawa, nie mając obowiązku zdawania sprawy 
ze swych czynów przed narodem. Oby nigdy w przyszłości nie dano wiary, że narody silne powołane są do 
panowania nad słabszymi. Oby nigdy w przyszłości nie zgodzono się z tezą, że sprawiedliwość może być 
przedmiotem sporu, a rozpoznawalna jest tylko siła. Rozumiem dyktaturę okresu przejściowego ustanowioną 
dla umocnienia władzy centralnej w stanie zagrożenia z zewnątrz bytu narodu. Ale koncepcja prawa do życia 
tylko jednego narodu i prawa do władzy zarezerwowanej dla wąskiej jego kasty wychowanej w inkubatorach 
średniowiecznych zasad zakonu krzyżackiego nie mogła zrodzić się w zdrowej głowie, naród zaś, który ją 
zaakceptował, musi być dotknięty palcem Bożym. Stworzono świat koszmarnego absurdu, gdzie 
wypracowane w ciągu tysiącleci reguły społeczne są amoralnością, a zło najwyższą cnotą. Jeżeli twórca tego 
świata nie jest nikczemnikiem — a tego nie ukrywał — to co powiedzieć o narodzie, który los swój i innych 
narodów oddał w jego ręce? ...Pokolenie moje, potwornie doświadczone w poprzedniej wojnie, świadome, 
że kierownictwo państwa składa się z dyletantów, poza nielicznymi wyjątkami pospolitych mętów 
społecznych oddało się temu szarlatanowi z niepojętym fanatyzmem, nie zdobywając się na żaden 
zorganizowany opór — przypadek bez precedensu w historii liczących się narodów europejskich, 
niemożliwy do wytłumaczenia w kategoriach racjonalnych. Sformułowaniem tym, powiedział pan, panie 
pułkowniku Służby Bezpieczeństwa, oskarżyłem naród niemiecki o czyny zbrodnicze. Czy mam czelność 
domagać się pociągnięcia narodu do odpowiedzialności?
Narzuca mi pan ciężkie zadanie. Rozumiem, wywodzi się ono z zajętej przeze mnie postawy, nie powinno 
więc nastręczać mi trudności. A jednak zdaje się przechodzić moje siły. Chytry z parna typ, panie 
pułkowniku Służby Bezpieczeństwa. Ubrał się pan w togę Piłata ponckiego i powiada: Oto przed tobą matka 
twoja. Jeśli uznasz ją winną, my wykonamy wyrok. Gdybym składał się tylko z ciała, kości i niczego więcej, 
przymknąłbym oczy i jak Temida — uderzył mieczem. Ale w piersi mojej bije serce. Sprzężone z nią na 
życie i śmierć, uczucie to jest panu zapewne obce. Przeczytał pan mój akt skargi i domaga się orzeczenia 
winy i odpowiedzialności. Powiedziałem a, muszę teraz powiedzieć b, ciężkie to zadanie. A więc sprawa 
odpowiedzialności. Kwestię tę muszę wpierw wyraźnie ukierunkować, bez pozostawienia luki na błędną 
interpretację, muszę naświetlić ją maksymalnie obiektywnie. Rola oskarżyciela zabrania mi tego, muszę w 
tym miejscu przywdziać togę obrońcy. A więc sprawa odpowiedzialności. Odpowiedzialności narodu i jego 
bogów czy tylko bogów? Czy bogowie mogą w ogóle być pociągani do odpowiedzialności? Bogowie są 
istotami nadziemskimi. Czy odpowiada się przed kimś, dla kogo jest się bogiem? Pytania, pytania, pytania. 
Ale zbrodnia została dokonana, na kogo więc ma spaść kara?
Rozważając sprawę z punktu widzenia prawa, jest ona przegrana, wyjściem może okazać się przeniesienie 
jej z płaszczyzny moralności w płaszczyznę filozofii — w tej dyscyplinie byliśmy zawsze mocni. Katastrofa, 
jak nas spotyka, jest karą za odejście od moralności. Płacimy za to hekatombami krwi. Niczemu nie stawia-
liśmy tak wielkich ołtarzy jak niemieckiemu posłannictwu — intencja ze wszech miar szlachetna, tylko źle 
pojęta, może więc cena, jaką płacimy, byłaby wystarczającą karą? Bóg nie ma przecież prawa sprowadzać 
zagłady na naród, skoro ofiarą padli również niewinni. Nie ma zbiorowej odpowiedzialności. Ja odpowiadam 
za swoje grzechy, ty odpowiadasz za swoje. Czy więc naród, choć dał się zwieść i poczynił grzech nad 
grzechy, może odpowiadać za zbrodnie nielicznych? Bóg widział zaczątki grzechu, w swej mądrości 
nieskończonej zna jego finał, ale czynienia grzechu nie przerywa. Czy wobec tego Bóg jest współwinien 
grzechu? Niech odpowiedzą na to skrzywdzeni. Jeżeli w swej srogości sięgną po miecz, na nich i na ich syny 
spadnie również krew niewinnych. Wpadłem w uliczkę bez wyjścia.


Słońce pewnie już przechyliło się ku zachodowi, ja, uwolniony od trosk o jutro, dokonuję obrachunku z 
przeszłością. Pozostało mi trochę czasu, mogę sięgnąć w głąb pamięci.
Czuję się jak gladiator na arenie. Moi przeciwnicy leżą pokotem, do pokonania pozostał mi tylko jeden, a ja 
jestem już wyczerpany. Napięcie we mnie staje się nie do zniesienia. Gdybym miał miecz, pchnąłbym go w 
swoją pierś. Nieraz, zupełnie bez związku, nachodziły mnie myśli o ludziach żegnających się ze światem. Co 
oni odczuwają? — zastanawiałem się. Jest to bólem, męką, stanem bezładnej paniki? A  może szczęściem? 
Szybko wyciszałem te myśli. Czymkolwiek to jest, musi być straszne. Szczur, zwykły szczur, który 
bezczelnie poczynia sobie z moją krwią na posadzce, na mój najmniejszy ruch daje nura w muszlę i długo 
siedzi w niej, zanim znowu wytknie pysk. Ten wstrętny gryzoń nie ma świadomości bytu, ma tylko instynkt 
samozachowawczy. A człowiek? Wiosna za murem, rozbrzmiewa głosami młodego życia — czuję to przez 
skórę po leniwym spokoju, jaki o tej porze roku i o tej porze dnia przenika wszystko co żywe i przygotowuje 
na nadchodzącą ciemność. Chciałbym zamknąć oczy i iść przed siebie z piersią pełną świeżego poranka. Iść 
w świadomości początku dnia, który nie ma kresu, aż wstyd się do tego przyznawać. Często pytałem siebie, 
czym jest szczęście. Od Platona do Schopenhauena dowodzono, że szczęście jest niczym innym jak tylko 
ustaniem nieszczęścia, co by oznaczało, że każdy stan inny niż cierpienie jest szczęściem. Jeżeli filozofia się 
nie myli, czeka mnie szczęście. Ale cierpienie nie jest równe cierpieniu, Bóg dowiódł tego na Hiobie, 
szczęście też nie może być równe szczęściu. Jeśli tak, to dziękuję ci, Panie, za cierpienie mi zadane.
Niezgłębiona jest potęga filozofii.
Śmierć ma swój głęboki sens — mówi ona. Jest przedłużeniem życia w nowej postaci. A więc nie umrę. 
Zmienię tylko królestwo moje na królestwo Twoje. Na powitanie mnie wynijdą zastępy aniołów. Drogę 
moją uścielą płatkami róż, abym idąc nie poranił sobie stóp, ciało moje namaszczą mirrą, nakropią 
wonnościami, i zasiądę u boku Pana. Na wieczność. Hosanna! Wiecznie będę stąpać po płatkach róż. W 
nieskończoność słuchać będę pienia aniołów i dźwięków harf. Namaszczony mirrą, wonnymi olejkami 
wiecznie będę wychwalać Twoją sławę, Panie, i już nigdy nie zaznam nieszczęścia.
Kota, Klaro, prędko! Weźmij garniec wody z Wezery, drewna, drzazgę, zapałki — nie zapomnij o lustrze z 
twojej komnaty — i daj. Spiesz się, błagam. Nie chcę szczęścia doskonałego. Nie chcę, słyszysz?
Nie słyszysz. Widzę to po twoich martwych oczach, po kościstych dłoniach złożonych na piersi jak do 
przyjęcia hostii świętej, po trupiej twarzy. Okropnie się zmieniłaś, a jednak poznaję cię, choć już oddaną 
wiekuistości. Tak długo czekałaś na mnie, a ja ciągle o sobie. Już wkrótce się połączymy Klaro. Jeszcze 
tylko pomodlę się za...
— Johann!
Nie zwracaj na nich uwagi. Jeśli możesz, pomódlmy się razem. Za ciebie, za mnie, lecz wpierw za ojczyznę 
naszą tak straszliwie umęczoną przez swoje dzieci. Powtarzaj za mną, Klaro: Wierzę w miłosierdzie Boże. 
Wierzę w zwycięstwo Dobra nad Złem. A teraz zaśpiewajmy, Klaro: Święty Boże — głośniej, nie bój się 
ich! — Święty Mocny, Święty a Nieśmiertelny, zmiłuj się nad...”
— Johann!!!
W wejściu do celi stało dwóch strażników więziennych. Pierwszy z nich, z rękawami bluzy podwiniętymi do 
łokci, ściskał w ręku pas skórzany.
W oczach Schwerguta malował się paniczny strach. Podciągnął pod siebie ropiejące stopy, wcisnął się w 
mokry kąt celi.
I co teraz? Co ci dwaj z nim zrobią? — pytał wzrokiem osaczonego zwierzęcia. Będą go tym pasem bić? Bili 
pejczem, pałkami, drutem kolczastym; darli skórę zadziorami, przypalali, a teraz mieliby tylko pasem? Może 
jednak nie, uśmiechają się, może nie przyszli bić? Ale po co przyszli?
Jak przebiega akcja wyrywania języka, języka, który śmiał kalać imię wodza narodu niemieckiego, 
Schwergut pamięta: kazali otworzyć usta i pokazać język, a gdy wytknął — cap kleszczami i ciągnęli. Język 
ludzki nie taka prosta sprawa. W średniowieczu musieli robić to inaczej, bo z jego jeżykiem nie od razu 
sobie poradzili. Jak przebiega operacja wyłamywania zębów, zębów, które w napadzie szału wżarły się w 
kark SD-mana? Zwyczajnie przebiega. Wciska się między szczęki trzonek od młotka jak koniowi uzdę i — 
kombinerkami; łamanie palców przy tym jest zabawą. Co jeszcze mogą z nim zrobić?
Schwergut charczał jak dobijany zwierz, gdy pas przywiązywali do kraty okna, podnosili go bezbronnego w 
górę i z pętlą zaciśniętą na szyi oddali swemu ciężarowi.
SD-mani przyglądali się drgającemu ciału.
— Cholernie uparte życie miał ten pisarczyk — mówił ten z podwiniętymi rękawami. — Jak kot. — Splunął 
w wykrzywioną twarz wisielca.
Jego kompan szperał w pamięci.
— Mam! — stuknął się w czoło. — Wiesz, kogo on mi przypomina? Upiora. Jakim w pętackich latach 
babcia mnie straszyła. I takie coś miało tyle odwagi...




SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I
Patrik Moore an Co
Rodzinny dom
Kathleen
Nowa runda
Battery Camp
La Coquette
Poormond
Odnalezienie
Wielcy Faceci

CZĘŚĆ II
Rozterka
Węzeł
 Po drugiej stronie Kanału
„Cyklop”
Pułkownik Samuel T. Rayburn
Interludium





ISBN 83-7003-088-2
Wydanie II
Rzut 	I 20 000 100 egz oprawa kartonowa
I 10 000 150 egz oprawa twarda

Rzut II 70 900 100 egz oprawa kartonowa

Ark wd 319 Ark diuk 34 0
Papier kl III offset 71 g
Oddano do składania w lipcu 1987
Podpisano do diuku w październiku 1987 r
Druk ukończono w grudniu 1987
Prasowe Zakłady Graficzne RSW w Bydgoszczy
Zam nr 4101/87. N-62

  Rudyard Kdpling: Księga dżungli, przekł.: J. Czekalski.
  Rudyard Kipling: Księga dżungli, przekł.: J. Czekalski.
  To jest gorąca Hana Ze stanu Alabama, Najsłodsza z wszystkich dup. Wczoraj całą noc dawała I przedwczoraj 
podstawiała, Bo Hana... (taka jest!)
  Jestem amerykańskim lotnikiem! Poddaję się: Proszę nie...