Ladislav Fuks
Portret Marcina Blaskowitza
Przełożył Edward Madany

Motto
Dawno, dawno temu, kiedy miał dwanaście lat, był Klingsorem dysponującym 
dziesięcioma żywotami. Chłopcy bawili się w rozbójników, każdy rozbójnik miał dziesięć 
żywotów; Klingsor tracił jedno życie, gdy przeciwnik dotknął go ręką lub oszczepem. Ale na 
szczęście, z trzema lub tylko jednym żywotem zdążył jeszcze uciec i uratować się. Dopiero 
kiedy stracił dziesiąty żywot, przepadło wszystko...
Hermann Hesse 
Klingsors letzter Sommer

I

To było dawno, dawno temu, kiedy wysłałem z Pragi list do Daniela Potockiego, który 
lubił dobrze zjeść i napić się wina, żeby zarezerwował sobie czas na sobotę i niedzielę i 
przyjechał do mnie, do willi. List umyślnie napisałem dosyć tajemniczo, ale z przynagleniem, 
i zakończyłem dopiskiem, że jeśli przyjedzie, na pewno nie będzie żałował. Nakreśliłem mu 
na dodatek plan, jak do mnie trafić, kiedy zboczy z głównej szosy przed Beneszovem.
Przewidywałem, że pochwali się tym Janie, która górowała nad nim rozsądkiem, i tak 
się stało. Zadzwoniła do sąsiadów, którzy mieli w willi telefon, bo ja w swojej nie miałem 
nawet elektryczności i świeciłem latarką lub lampą naftową.
- Był zachwycony - powiadomiła mnie Jana. - Pytał, co o tym sądzę. I o co może 
chodzić. Powiedziałam, że prawdopodobnie urządzasz jakieś spotkanie towarzyskie lub party, 
przecież dobrze znasz jego upodobanie do żarcia, i że z jakichś nie wyjaśnionych powodów 
bardzo zależy ci, żeby on tam był.
Jana nigdy nie studiowała psychologii, była chemiczką w Instytucie Medycyny 
Sądowej, ale jej spostrzeżenia na temat psychiki ludzkiej bywały czasami interesujące. To, co 
powiedziała Potockiemu o moim liście, wydało mi się rozsądne.
Ta pamiętna sobota czerwcowa była upalna i duszna jak wszystkie poprzednie dni. 
Ludzie skarżyli się na ciśnienie i ospałość, pływalnia przepełniona i zaczynały się już kłopoty 
z dostawą piwa, wody sodowej i lemoniady. - Gdyby chociaż trochę popadało - wzdychali 
ludzie i co wieczór spoglądali z utęsknieniem w niebo, które zaciągało się mgłą. Ale deszcz 
nie spadł ani razu. W willi nie miałem piwa, wody sodowej ani lemoniady, tylko zwykłą 
wodę ze studni i prócz niej dziesięć butelek wina, dwie koniaku greckiego po trzy czwarte 
litra, flaszkę whisky nie najlepszej marki i wyśmienity bols bananowy. Miałem jeszcze trzy 
butelki wódki, cztery puszki soku pomidorowego i dużo pieprzu. „Jeśli to wymieszam - 
myślałem sobie w tę sobotę, kiedy miał przyjechać - zwali to go z nóg. Zwali go z nóg, zanim 
będzie mi na tym zależało, a właśnie dziś tego nie chcę. Będzie więc pił tylko wino, które 
dobrze znosi”. Przed jego przyjazdem obejrzałem butelki i sprawdziłem wszystko, co 
potrzebne do kolacji. A potem poszedłem na poddasze willi, gdzie miałem coś w rodzaju 
pracowni, stał tam niski okrągły stół i wygodne fotele, i przyszykowałem sobie pistolet. Był 
to pistolet belgijski FN z 1935 roku na naboje kalibru 9 mm parabellum z magazynkiem na 14 
naboi po 7 w rzędzie i z kurkowym mechanizmem spustowym. Pistolet wojskowy, bardzo 
sprawny, a jednak pod pewnym względem śmieszny, ale tego nie było widać, po prostu 
pistolet. Położyłem go na okrągłym stole, i to tak, żeby był widoczny, kiedy to będzie mi 
potrzebne. Przykryłem go paroma arkuszami zapisanego papieru, które można będzie 
odsunąć. Daniel Potocki nie miał nic wspólnego z polskim rodem hrabiów Potockich. Wbrew 
pięknemu i szlachetnemu nazwisku był to łobuz.
Przyjechał o piątej po południu, kiedy jeszcze bawili u mnie sąsiedzi.
Zjawił się bez marynarki, w bawełnianej koszulce, ale o pięknych kolorach - beż z 
białym - jakich u nas wówczas na pewno nie można było kupić, miał na sobie ekstra okulary 
przeciwsłoneczne, noszą takie filmowcy, zaraz jednak je zdjął.
Otworzyłem mu dużą bramę, żeby mógł wjechać samochodem do ogrodu - miał tatrę 
57 - a potem wprowadziłem go do pokoju na parterze, który nazywałem „mieszkalnym” i 
który sąsiadował z kuchenką, małym pokoikiem, korytarzem i werandą.
- Pan Daniel Potocki - powiedziałem w tym pokoju „mieszkalnym” do inżyniera 
Macha, pułkownika Nyklasa i Ewy Jarnej, młodziutkiej i uroczej dziewczyny. - Pan Potocki 
jest, jak państwo z pewnością wiecie, znanym autorem powieści miłosnych. - Wiedziałem, że 
się nie obrazi, kiedy go tak przedstawię. Potocki rzadko się obrażał, a to dlatego, że z braku 
lotności umysłu często po prostu coś do niego nie docierało, lub dlatego, że był nazbyt 
gruboskórny, chociaż tej jego gruboskórności wcale nie byłem taki pewny. Zauważył za to 
natychmiast młodość i urodę Ewy Jarnej i wkrótce - jeszcze nim dopił frappe - zaczął się do 
niej zalecać. Jego zalecanie się polegało na przesyłaniu uśmiechów i rzucaniu tego rodzaju 
zdań: - To i pani ma tutaj willę. Jakże tu pięknie. Pewnie ma pani śliczny ogród. Te drzewa i 
kwiaty są piękne jak pani imię. - Robił dokładnie to, co przewidziałem, i tak samo dokładnie 
udawał jowialność, beztroskę i wesołość. I przygasł od razu, kiedy zrozumiał, że sąsiedzi nie 
posiedzą u mnie dłużej, tylko pójdą sobie do swoich willi. Przy pożegnaniu poinformowałem 
ich - chociaż było to adresowane głównie do pułkownika Nyklasa - że pan Potocki ma 
czterdzieści lat, jest wdowcem, mieszka w Libni przy ulicy Roznovskiej 12, wzrost 170 cm., 
tusza średnia, twarz owalna, włosy - jak widzą - jasne, oczy piwne, brwi ciemne, nos prawie 
prosty. Przyjechał tatrą 57 koloru ochry i zostanie tu do jutra do obiadu. Potem wyjedzie, bo 
po południu około trzeciej musi być w Pradze.
- Chciałbym panu pokazać willę - zwróciłem się do niego zaraz po wyjściu gości - 
zanim się ściemni. Nie mam tutaj elektryczności, używam jedynie latarki i lampy naftowej... 
rzadko tu przyjeżdżam. A nawet bardzo, bardzo rzadko. Kolację - powiedziałem - kolację 
podam za chwilę. Zdaje mi się, że dziś jakoś przedwcześnie się ściemnia.
Wyjrzał przez okno, wiedziałem dlaczego, ten łotr był przezroczysty jak szyba. Ale 
Ewy zobaczyć już nie mógł. Sąsiadów zasłoniła zieleń ogrodów. Zadarł więc głowę udając, 
że ogląda niebo, i powiedział, że dziś wieczorem lub w nocy nareszcie będzie burza.
- Wydaje mi się, że będzie rzeczywiście -  kiwnąłem głową i oprowadziłem go po 
parterze.
Teraz już chyba Jarna przestała zaprzątać jego myśli, wzięła w nim górę ciekawość, 
po co go zaprosiłem. Co się kryje za obietnicą, że nie będzie żałował wyprawy do mnie. 
Zdecydowałem się potrącić o to jak najszybciej. Żeby nie trwał w mylnym wyobrażeniu o 
spotkaniu towarzyskim czy party, jak to sprytnie wmówiła mu Jana, której mąż był 
prokuratorem i w tych czasach zajmował się głównie zbrodniarzami. W pokoju 
„mieszkalnym” i przyległym pokoiku zainteresowały Potockiego obrazy, miałem je 
porozwieszane na ścianach. To również przewidziałem. Pomimo braku lotności umysłu 
Potocki bowiem w jakiś sposób rozumiał malarstwo. Może odziedziczył tę umiejętność po 
ojcu, który utrzymywał się z kolorowania czarno-białych fotografii i wyrabiania papierowych 
składanek. Potocki umiał nawet ocenić, jakie ramy czy passe-partout pasują do obrazu.
- Tutaj mam same reprodukcje - powiedziałem - kilka rysunków i trzy oryginały mało 
znanych malarzy. Niech pan spojrzy... - wskazałem portret nagiej kobiety z trochę za dużym 
biustem.
- Czy nie szkoda tego trzymać tutaj, skoro rzadko tu bywasz - zauważył. - Willę 
można okraść bez trudu.
- Ma pan rację - kiwnąłem głową - nie jestem nawet ubezpieczony. Pewnego dnia 
mogą mnie okraść doszczętnie. Pójdziemy obejrzeć górę.
Zaprowadziłem go po schodkach na poddasze, do swej pracowni.
- Pewnie dziwi się pan, dlaczego pana zaprosiłem - spytałem niemal na progu 
pracowni. - Jest pan tego ciekaw?
- Prawdę mówiąc, tak - przyznał się.
W pracowni wisiały dwa oryginały, tym razem malarzy znanych i sławnych, które na 
tę sobotę i niedzielę przywiozłem z Pragi.
Był to obraz Jana Zrzavego i martwa natura niemieckiego malarza secesyjnego, u nas 
prawie nie znanego, Saschy Schneidera, obrazek niemal unikatowy, bo Schneider nie 
malował martwych natur. Wisiał w secesyjnej, ale dosyć prostej ramie.
Miałem tam jeszcze reprodukcje, na przykład: „Kobieta na sofie”. Była naga i trochę 
podobna do Jarnej.
- To jest piękne - powiedział i przyglądał się uważnie, a ja wyobraziłem sobie, że 
gdyby był krótkowidzem, sięgnąłby do kieszeni i włożył binokle. - Rzeczywiście piękne. 
Wygląda jak nowoczesna Wenus...
- A teraz niech pan tam spojrzy - powiedziałem prowadząc go ku oknu, gdzie stało 
biurko z lampą naftową.
Wisiał tam portret szesnastoletniego chłopca. Bardzo ładny portret.
Piękna, delikatna twarz chłopca była przestraszona, ale nie za bardzo. Za to w 
stalowych oczach mających głębię i wokół uchylonych lekko warg czaił się lęk straszliwy. 
Oczy i usta tworzą w ludzkiej twarzy nieodłączną całość, jedno odbija się w drugim, i dlatego 
mogło się wydawać, że wyraz chłopięcego oblicza jest pełen przerażenia albo wręcz 
przeciwnie, że ów lęk w oczach i ustach nie jest aż tak straszliwy. Wszystko zależało od tego, 
jak się na ten portret patrzyło. Kryły się w tym jego przedziwna dwuznaczność i piękno. Ten 
portret również przywiozłem z Pragi do willi na tę sobotę i niedzielę, żeby później, gdy 
będzie już po wszystkim, zabrać go do domu.
Daniel Potocki spojrzał na portret, jak zerka się na zegarek, i pewnie zaraz by się 
odwrócił... ale nie zrobił tego. Dokładnie wiedziałem dlaczego.
Chyba tylko zupełny tępak nie zauważyłby, na czym polegała niezwykłość tego 
portretu, a Daniel Potocki - pomimo swej głupoty - nie był jednak aż tak tępy, gdy chodziło o 
obrazy.
- Właśnie - kiwnąłem głową. - Poznał pan. To olej na płótnie i o dziwo jest pod 
szkłem. A co ważniejsze, ten portret nie ma tła. Zauważył pan, że tłem jest biały kredowy 
papier, który nie pasuje do farb olejnych. To niemal barbarzyństwo - powiedziałem - ale cóż 
zrobić. Własnoręcznie odciąłem tło i popiersie nakleiłem na ten nieodpowiedni papier.
- Dlaczego? - pokręcił głową i wtedy wyjawiłem temu łotrowi połowę prawdy.
- W tym tkwi tragedia, to z jej powodu zaprosiłem pana. Nie na żadną bibkę, ale z 
powodu tej tragedii, o której jeszcze nikomu nie mówiłem. Portret przywiozłem zeszłego 
tygodnia... z zagranicy. - I jakbym nie dostrzegał jego zdziwienia, czy raczej rozczarowania, 
popatrzyłem na okrągły stół z fotelami, który stał pięć kroków od okna, a na nim pod 
zapisanymi kartkami leżał mój pistolet. Powiedziałem:
- Teraz znowu zejdziemy na dół i przygotuję kolację. Po kolacji wrócimy tutaj i 
wszystko panu opowiem.
Miałem sześć smażonych sznycli. Wystarczyło rzucić je na odrobinę tłuszczu lub 
ogrzać na parze. Nie mogłem przyrządzać ich długo, jeśli chciałem załatwić się z łotrem do 
północy. Do sznycli miałem świeży chleb i salaterkę sałatki. Sałata, kalafior, szatkowana 
kapusta, pomidory, papryka, ogórki i gruszki, szynka pokrajana w kostkę i trochę zimnego 
ryżu. Wszystko osolone, opieprzone, skropione cytryną, posypane tartym serem i zwilżone 
oliwą. Mimo gorąca Potocki był głodny i jadł z apetytem, oczywiście z nadmiernym 
apetytem. Sałatkę pochwalił. - Powinienem dodać jeszcze cebuli i jajko na twardo - 
powiedziałem - ale za to do pieczywa i sznycli będzie sos pikantny... - i w duchu, kiedy tak 
pałaszował, pomyślałem sobie: „Jedz, jedz. Nie wiesz jeszcze, że to twoja ostatnia 
wieczerza...” Teraz właśnie, przy kolacji, zaobserwowałem, jak bardzo jest zaintrygowany. 
Właśnie teraz, kiedy już wiedział, że nie zaprosiłem go na party, choć początkowo był chyba 
zawiedziony. Kiedy odgrzewałem w kuchence sznycle, oparł się niedbale o framugę drzwi i 
próbował się dowiedzieć, o co mi chodzi. O jakiejż to tragedii usłyszy. A potem przy jedzeniu 
znowu usiłował mnie wypytać.
Nie skończyliśmy jeszcze jeść sznycli, a już pojawiła się sytuacja niby bez znaczenia, 
która jednak doskonale go charakteryzowała. Może nie jego, ale jego umiejętności literackie. 
Na dworze powiał wiatr i ochłodziło się, dzięki Bogu, a on spojrzał w okno i powiedział, że 
niebo się chmurzy. A potem powiedział dosłownie:
- Być może nadejdzie burza.
Pisał tak, jak mówił. Jego powieściom miłosnym zawsze brakowało puenty. Oprócz 
tej nieznośnej, że ci dwoje zjednoczyli się walcząc z przeciwnościami i że - jak w 
staroświeckich idyllach - ręka w rękę pokonali je. Raz był to synek fabrykanta a ona 
pomywaczka w przedwojennym barze na Żiżkovie, innym razem syn obywatela ziemskiego z 
południowych Czech i prosta dziewczyna, córka wiejskiego komornika. Kiedy przełamali 
wszelkie trudności, pobierali się i rzecz miała swój finał przed ołtarzem świętej Ludmiły na 
Vinohradach. Podczas wojny wydał dwie takie książki. Trzecią w dwa lata po wojnie i ta 
powojenna była nawet wzruszająca. On robotnik w hucie, stracił rękę, więc nie mógł do niej - 
kierowniczki stołówki zakładowej - pisać miłosnych liścików... i finał był nie przed ołtarzem, 
lecz przed urzędnikiem stanu cywilnego. Nie tak dawno, kiedy wyglądał przez okno za Jarną, 
powiedział, że dziś wieczorem lub w nocy będzie burza. Od tej chwili minęło chyba z pół 
godziny i teraz - chociaż ściemniło się jeszcze bardziej i zerwał się wiatr, którego przedtem 
nie było - powiedział, że być może nadejdzie burza. Gdyby napisał to w książce, wszystko 
byłoby w porządku. Wystarczyłoby napisać coś w rodzaju: „Z pewnością będzie dziś burza”. 
Lub: „Wydaje mi się, że dziś nadciągnie burza”. Tylko że jemu brakowało poczucia logiki. 
Wyczucia konieczności wprowadzenia choćby jednego słowa. Jako tako potrafił stopniować 
przebieg akcji, ale tylko wtedy, gdy opisywał akt miłosny, oczywiście nie dyktowało mu tego 
wyczucie pisarskie, lecz pewnie jego własna praktyka - kiedy płodził w czasie wojny te dwa 
kicze, miał niewiele ponad dwadzieścia pięć lat. Ale już w dialogu partnerów podczas ich 
spotkania nie potrafił stopniować. Pod koniec tych dwoje zawsze mówiło coś takiego, co z 
Bożą pomocą mogłoby sobie wyznać już na początku. Było to głupie i płytkie, wszystko stało 
na głowie tak samo, jak to, co przed chwilą powiedział o burzy.
Zamknąłem okna na parterze i drzwi werandy, klucz schowałem do kieszeni, wziąłem 
dwie butelki wina i kieliszki i kazałem mu iść za sobą na górę do tej mojej pracowni na 
poddaszu, w której nad biurkiem u okna wisiał portret chłopca. Okna w pracowni na razie nie 
zamknąłem. Wiatr, który zerwał się na dworze, nie był jeszcze bardzo silny i delikatnie 
poruszał zasłoną. Zapaliłem lampę naftową na biurku, miała czerwonawy klosz, i wskazałem 
mu fotel przy okrągłym stole. Usadziłem go w ten sposób, że miał przed sobą tę nagą 
„Kobietę na sofie”, podczas gdy Zrzavy i Schneider znajdowali się poza zasięgiem jego 
wzroku podobnie jak portret koło okna, a ponieważ ja usiadłem przy stole dokładnie 
naprzeciwko niego - twarzą do drzwi - miałem tę dosyć kiczowatą i słabą reprodukcję Wenus 
za plecami, co było miłe dla nas obu. Dla mnie, bo jej nie widziałem, dla niego, bo ją widział. 
Rozlałem wino. Było średniej jakości, ale to nie miało znaczenia. Chociaż wino bardzo lubił, 
nigdy nie potrafił ocenić, co pije. Wypiliśmy po kieliszku i zapaliliśmy papierosy. Do północy 
zostało mnóstwo czasu. Zacząłem.
- Być może, że to, co powiem, nie bardzo pana zainteresuje - powiedziałem z 
domieszką udawanej obojętności. - Chciałem panu opowiedzieć o czymś, o czym jeszcze 
nikomu nie mówiłem, a co dotyczy tego oto portretu, jak już wspomniałem. Może to, co 
powiem, wyda się panu banalne. Codzienne, zwyczajne, nieciekawe, trochę faktów z życia, 
bez których ta historia się nie obejdzie, a trochę łzawego romansu... mimo wszystko może pan 
w tym coś znajdzie... Więc pomyślałem sobie... - i na chwilę zamilkłem, obserwowałem go. 
Palił, patrzył wyczekująco i milczał, jakby nie wiedział, o co zapytać.
- No więc pomyślałem sobie - ciągnąłem - że to, co panu opowiem, mógłby pan 
wykorzystać. Wykorzystać literacko. Nadać temu kształt artystyczny. Chciałem po prostu 
podsunąć panu temat.
Uniósł teraz brwi i uśmiechnął się.
Robił czasami taki grymas, kiedy spotkało go coś miłego, okazywał w ten sposób 
zadowolenie, na przykład przy dobrym jedzeniu, i niczego nie udając powiedział:
- Podsunąć mi temat! To miłe z twojej strony. Bardzo miłe.
- Tak - kiwnąłem głową - jeśli pan coś w tym znajdzie, może pan napisać o tym 
nowelę. Na opowiadanie chyba tematu byłoby szkoda. Jest bardzo interesujący i niezwykły, i 
ma ponadto jeszcze jeden plus. Ani słowo nie jest w nim zmyślone. Wszystko, co panu 
opowiem, stało się naprawdę. Może to potwierdzić nawet ten oto portret. Dzisiaj przecież 
żąda się realizmu, pan wie o tym, a najlepsze tematy podsuwa samo życie.
Skwapliwie przytaknął, że tak właśnie jest. Że żąda się realizmu i że najlepsze tematy 
podsuwa życie... a ja pomyślałem sobie: „Jeśli i ty się tym kierowałeś pisząc swoje miłosne 
powieści, to życie musiało być żałosne i głupie”. Powiedział jeszcze, że od 1947 roku niczego 
nie napisał, bo nie miał właściwego tematu... jak gdyby tamte poprzednie były właściwe... aż 
dziwne, że mu ktoś to wydał, pewnie dlatego, że znaleźli się ludzie, którzy to czytali, a potem 
jeszcze zapytał, w jaki sposób zdobyłem ów temat. Może ktoś mi go opowiedział...
- Nikt mi tego nie opowiedział, to jest historia, którą przeżyłem osobiście. Będzie pan 
ją miał z pierwszej ręki.
- No to dlaczego... - wygodniej usadowił się w fotelu, założył nogę na nogę i 
wydmuchnął dym aż pod sufit - dlaczego sam nie napiszesz? Mówisz, że to jest sensacyjne...
- Interesujące i niezwykłe - poprawiłem go.
- Interesujące i niezwykłe - powtórzył. - Więc dlaczego...
- Dlaczego - roześmiałem się, chociaż wcale nie było mi do śmiechu. - Dlaczego! 
Zaraz to wyjaśnię. Są takie zdarzenia, których, jeśli się je osobiście przeżyje, nie można 
przerobić w literaturę. Człowiek jest nimi tak przejęty, że nie znajduje dystansu, a trochę tego 
dystansu trzeba mieć, żeby móc pisać. Przeżycia tkwią w nas tak mocno, że nie znajdujemy 
nie tylko rozwagi, ale nawet odwagi, a równocześnie wiemy, że powinny one być opisane. 
Pozostaje wtedy jedna możliwość. Przekazać to komu innemu.
Przez chwilę rozkoszowałem się wyrazem jego twarzy. Obserwowałem jego 
mimowolne ruchy, kiedy tak siedział wygodnie w fotelu z nogą założoną na nogę i patrzył na 
ścianę za moimi plecami, na żałosną nagą Wenus, i myślałem sobie: „Czy ten łotr wierzy w 
to, co mu powiedziałem? Zresztą to nie ma znaczenia. Uwierzy, bo będzie miał w tym interes. 
Chwyci temat i ucieszy się, że go opracuje”. Pomiędzy nami stał ten okrągły stół, na którym 
pod papierami leżał mój pistolet. Były tam jeszcze dwie popielniczki, wino, kieliszki, zapałki, 
a ponadto rzucony niedbale stary rozkład jazdy i kilka kopert, żeby stół nie był taki pusty, im 
więcej na nim rzeczy, tym trudniej spostrzec to, czego spostrzec się nie powinno. Kiwnął 
głową, sięgnął po kieliszek i napił się. A ja powiedziałem:
- Chcę pana juz teraz uprzedzić, ze nakreślę tylko jakby szkielet tematu. Pan musi sam 
wymyślić resztę szczegółów, oczywiście pasujących do zdarzenia. Musi pan dodać 
odpowiednie dialogi i, co najważniejsze, stworzyć psychologię postaci. Żeby były to postaci 
przekonywające. To już pana sprawa - powiedziałem - żeby nie doszło do nieporozumień. I 
żeby na skutek skrupulatności jakiegoś krytyka nie spotkała pana klęska literacka. Mówię 
wprost, że daję panu tylko schemat, kontur... dlatego może się to wydać szare, bez życia... ale 
jest to coś, co wydarzyło się naprawdę i jest niezwykłe...
Zgodził się. Znowu zgodził się bez zastrzeżeń. Powiedział, że rozumie. Że podsunę 
mu tylko schemat bez życia, szkielet... a ja w duchu pomyślałem sobie: „Od dziś za parę lat, 
łotrze, z ciebie będzie szkielet... dokładnie za ile, nie wiem nie tylko ja, ale nawet chemiczka 
z Instytutu Medycyny Sądowej”, a potem zapewnił mnie, że przemyśli wszystkie szczegóły i 
dialogi, i powiedział: - Żeby było tego więcej. - I stworzy psychologię postaci, której mu nie 
podpowiem... a mnie przez chwilę było mdło.
- Żeby nie mógł dobrać się do pana jakiś krytyk i napisać, że to kicz - dodałem z 
udaną troską i było mi mdło jeszcze bardziej.
Na dworze mrok nieco zgęstniał, wiatr się nasilił, ale jeszcze nie szarpał zasłoną, 
nawet jeszcze nie padało ani nie grzmiało w oddali, zostawiłem więc okno otwarte. Zgasiłem 
papierosa, rozlałem wino do kieliszków, a potem znowu zacząłem:
- A więc - powiedziałem i widziałem, że jest bardzo zaciekawiony - ... muszę zacząć 
od 1938 roku, kiedy miałem piętnaście lat i chodziłem do gimnazjum. Muszę zacząć od 
jesieni tego roku, od aneksji Sudetów przez siły zbrojne Rzeszy. Przez Hitlera.
Nawet okiem nie mrugnął, słuchał.
- Było nas trzech, jak w bajce - ciągnąłem - piętnastoletnich kolegów ze szkolnej 
ławki albo lepiej, było nas pięciu jak w znanej książce Polaćka. Gienek, Prokop i ja, to nasza 
trójka, a ci dwaj pozostali to Marcin i Romuald... - i pomyślałem sobie: „Za chwilę te imiona 
popłacze. Muszę mu to wbić jak łopatę do głowy. Wyłożyć jak w jakimś prymitywnym 
bryku, żeby nie mylił od samego początku...” I ciągnąłem już w tym duchu:
- Mieliśmy po piętnaście lat, jak powiedziałem, i Marcin też miał piętnaście. Jedynym, 
który nie miał piętnastu lat, był Romuald, brat Marcina, dobiegał już dwudziestki i zaczął 
chodzić do Akademii Sztuk Pięknych. Muszę teraz wspomnieć, że bywały chwile, mniej 
więcej na rok przed ową jesienią, kiedy się kłóciliśmy, my trzej, Gienek, Prokop i ja, który z 
tych dwóch jest lepszy. Czy Romuald, czy jego brat Marcin, w równym wieku z nami. Gienek 
twierdził, że Romuald, za chwilę dowie się pan dlaczego, Prokop był neutralny, to wynikało z 
jego rozumowych przesłanek, za chwilę to wyjaśnię, ja bez zastrzeżeń obstawałem za 
Marcinem.
- Skąd się to bierze - przerwałem opowiadanie i zapytałem skąd się to bierze, że kogoś 
lubimy bardziej, kogoś mniej, a ktoś jest nam obojętny? Albo że kogoś kochamy, o kim 
innym nie myślimy, a jeszcze ktoś inny jest nam wstrętny? I że kto inny na naszym miejscu 
odczuwa coś zupełnie innego?
Oczywiście mógł bez trudu odpowiedzieć na to pytanie, sam przed chwilą podsunąłem 
mu odpowiedź, ale on to wyraził inaczej.
- Każdy z nas ma widocznie jakieś powody, żeby mieć do kogoś odmienny stosunek 
niż inni - powiedział z nogą założoną na nogę i uśmiechnął się.
- Ale skąd się to bierze - spytałem znowu - że kogoś musimy aż nienawidzić? - A on 
odparł:
- Widocznie dlatego, że nas skrzywdził. Może to gangster -  wzruszył ramionami i 
znowu się uśmiechnął, a ja w duchu mu przytaknąłem. Dobrze to powiedział, chociaż 
przyczyn nie wyczerpał. Było to jego najmądrzejsze zdanie, jakie do tej pory powiedział u 
mnie. Widząc moją aprobatę, spytał:
- I jak się skończyło? No, ten spór, kto z tych dwóch jest lepszy...
- Nijak. Po prostu wszyscy byliśmy dobrymi kolegami. My trzej i oni dwaj, nasza cała 
piątka. Pochodziliśmy, jak to się mówiło, z dobrych rodzin, Gienek ponadto z rodziny bardzo 
bogatej. Jego ojciec był architektem. Gdybym panu wyliczył, co przed wojną zbudował w 
Pradze, przekonałby się pan, że był to architekt znany. Miał willę z ogrodem, wspaniałym 
ogrodem... a Gienek był utalentowany po ojcu, chociaż wyniki w szkole wcale o tym nie 
świadczyły. Od dawna wiadomo, że oceny w szkole nie są miarodajne. Prawdziwy talent czy 
zdolności ucznia nie muszą odbijać się w jego świadectwach. Ja miałem wyniki trochę lepsze 
od Gienka, ale za to byłem dużo głupszy od Prokopa, on jeden z nas miał same piątki, mówię 
o wynikach w gimnazjum. Prokop, sądząc po stopniach, był z nas najbystrzejszy i w tym 
wypadku świadectwo nie kłamało. Prokop rzeczywiście był nieprzeciętnie inteligentny, 
chociaż na przykład nie miał żadnego autentycznego talentu. Odznaczał się chłodnym 
rozumem, rozsądek brał w nim górę do tego stopnia, że Prokop nigdy nie mógłby zostać 
artystą. Mógł się wybić w nauce, choćby w fizyce, miał do niej smykałkę, ale nigdy na 
przykład w architekturze, w której bez artystycznego smaku nie można się obejść. Można 
więc zrozumieć, że Prokop w ocenie Romualda i Marcina zajmował stanowisko neutralne. 
Chłodny rozsądek w takich sytuacjach zawsze skłania się ku temu, co nazywamy 
obiektywizmem. Pomimo to Prokop nie był pozbawiony uczuć. Powiedziałem, że był dobrym 
kolegą i Romualda, i Marcina, a mówię o tym panu po to, żeby wyrobił pan sobie o nas jakieś 
wyobrażenie, kiedy przy pisaniu noweli będzie się pan zastanawiał nad psychologią postaci. - 
I w duchu pomyślałem: „Żebyś tylko tego nie pomieszał. Żebyś w ogóle zdołał to zapamiętać. 
I najważniejsze, żebyś potrafił, łotrze, dopisać akcję do tych suchych faktów i ożywić je”. I 
mówiłem dalej:
- Na długo przed aneksją Sudetów chodziliśmy na przykład razem, całą piątką, na 
przedstawienia szkolne do Teatru Narodowego, które zawsze odbywały się w sobotę po 
południu. Chodziło nie tylko nas pięciu, chodzili też inni koledzy z klasy i całej szkoły, ale 
my trzymaliśmy się razem. Chociaż... o tym pan jeszcze nie wie, więc niech pan uważa... 
chociaż Marcin nie chodził z nami do tej samej klasy. Jego starszy brat oczywiście też, zaczął 
studiować w Akademii, ale i Marcin z nami nie chodził. Nie tylko do klasy, ale nawet nie do 
tej samej szkoły. Uczył się w innej szkole niż my...
W tym miejscu przerwał mi jakby protekcjonalnie. Napił się wina i chciał o coś 
zapytać. Wszystko wskazywało na to, że spyta, do jakiejż to innej szkoły chodził Marcin, 
skoro nie uczęszczał z nami do gimnazjum, ale zapytał o coś innego.
- Jeśli ci dwaj chodzili do innej szkoły - powiedział z beztroskim spokojem - to skąd 
się znaliście?
- Znaliśmy się z miejsca zamieszkania. Mieszkaliśmy blisko siebie. Gienek w tej willi 
z ogrodem, ja w niedużym jednopiętrowym domku, bardzo ładnym, a Prokop w pobliskiej 
kamienicy czynszowej, jego ojciec był urzędnikiem w stołecznym magistracie, który teraz po 
wojnie nazywa się Prezydium Rady Narodowej. No a ci dwaj, Marcin i Romuald, mieli 
czteropokojowe mieszkanie w domu, który stał niedaleko willi architekta. W tym domu była 
restauracja i kiedy nasza Barcza udawała, że chwyta ją atak i że wszystko, co trzyma w 
rękach, zaraz upuści, ja z dzbankiem na piwo chodziłem pod wieczór do restauracji. Chcę 
powiedzieć, że tam spotykaliśmy się z Marcinem lub Romualdem koło bufetu. Oni też 
wieczorami przychodzili po piwo. Pamiętam, jak zawsze przed restauracją upijaliśmy z 
dzbanków i zatrzymywaliśmy się trochę dłużej. Kiedy chodzili do szkoły średniej jak my, 
kawałek drogi jeździliśmy tym samym tramwajem, spotykaliśmy się więc na przystanku i w 
wozie. Naukę rozpoczynaliśmy o tej samej porze. O ósmej. Jeśli wyruszaliśmy o jednej 
godzinie, powinno z tego wynikać, że nasze szkoły były oddalone od naszych domów mniej 
więcej tyle samo... Ale już wcześniej spotykaliśmy się na boisku, które znajdowało się za 
rogiem. Przychodziły tam dzieci z najbliższej okolicy. Malcy bawili się w piasku. Kiedy 
byliśmy mali, huśtaliśmy się tam na huśtawkach i jeździliśmy na takiej małej drewnianej 
karuzeli. Kiedy trochę wyrośliśmy, graliśmy tam w diabolo i w berka, a ostatnio w piłkę 
nożną. Myliśmy się pod studnią w rogu boiska, jeden z nas pompował, a reszta myła ręce i 
piła. Jak to boisko wyglądało, o czym tam rozmawialiśmy, o czym myśleliśmy, z czego 
śmieliśmy się... wszystko to... - przypomniałem mu ponownie - musi pan sobie sam 
wyobrazić, obmyślić i napisać. Chyba potrafi się pan wżyć w sytuację chłopca - 
powiedziałem - niech pan przypomni sobie własne dzieciństwo... - i na chwilę umilkłem.
Siedział w fotelu ciągle z nogą założoną na nogę, słuchał i palił. Można było 
oczekiwać, że teraz zapyta, ile wówczas mieliśmy lat. Nie mógł tego wiedzieć. To, co mu 
opowiedziałem o chodzeniu po piwo, a potem o grze w piłkę nożną, mogło dotyczyć okresu 
poprzedzającego gimnazjum i nasze spotykanie się w tramwaju, w każdym razie nie mieliśmy 
jeszcze wtedy po piętnaście lat, musiał to zrozumieć; ale nie zapytał, ile mieliśmy wtedy lat. 
Pewnie nie wydało mu się to ważne dla przemyślenia zwyczajów i psychiki postaci. A ja 
mówiłem dalej:
- Niekiedy mnie i Gienka odprowadzali z boiska do domu Romuald i Marcin, częściej 
jednak odprowadzali Gienka, bo ciekawił ich ogród przy willi architekta. Z biegiem czasu to 
się zmieniło. Zwłaszcza gdy zaczęliśmy dorastać. Gienka zaczął odprowadzać Romuald lub 
odwrotnie, a mnie coraz częściej Marcin. Oczywiście były po temu powody. Rzadko coś się 
dzieje bez powodu lub przyczyny, chociaż na pierwszy rzut oka mogłoby się tak wydawać, i 
gdyby pan chciał być ścisły, powinien pan już tutaj oddzielić powód od przyczyny, bo to dwie 
różne rzeczy. Ale dajmy temu spokój. Gienek był zafascynowany Romualdem, a to dlatego, 
że Romuald już wtedy wybijał się w malarstwie. Ja zachwycałem się Marcinem z powodów i 
przyczyn całkiem innych. Wróćmy jednak do Romualda. Miał talent, który dał o sobie znać 
już w szkole średniej. Pewnego razu Gienek zaprosił obu braci do ogrodu, nas oczywiście 
także, ja i Prokop dosyć często chodziliśmy do tego ogrodu, ale Marcin i Romuald znaleźli się 
w nim po raz pierwszy. Było to na początku roku szkolnego. Tego pamiętnego 1938 roku 
przed zajęciem Sudetów...
W tym miejscu powinien był mi przerwać, jeśli byłby bystry, i zapytać, dlaczego 
dopiero teraz - tak późno - dwaj bracia po raz pierwszy znaleźli się w ogrodzie Gienka, skoro 
znaliśmy się wszyscy od dzieciństwa, ale nie przerwał, więc mówiłem dalej:
- Ogród otaczający willę ojca Gienka był oczywiście zupełnie inny niż ten mój 
ogródek - powiedziałem - ten mój jest dziki, zaniedbany, człowiek nie ma czasu, żeby się nim 
zająć, ogród Gienka pielęgnował emerytowany ogrodnik, człowiek doświadczony i świetny 
fachowiec. Pomimo to ten ich ogród wcale nie przypominał jakiegoś wystrzyżonego pod 
sznurek małego parku. Ojciec Gienka miał gust i lubił autentyczną przyrodę, i dlatego w 
ogrodzie był jeden taki zakątek, jakby zapuszczony kawałek łąki z krzakami i dzikimi 
drzewkami owocowymi, a pośrodku tego zakątka w wysokiej trawie stała niewielka rzeźba 
nimfy z piaskowca. Dosyć unikatowe barokowe dziełko... tak, barokowa nimfa... - i 
pomyślałem sobie: „Nie ma znaczenia, że tak było w istocie, przecież on nie ma zielonego 
pojęcia o tematach rzeźby barokowej”, i mówiłem dalej:
- Podczas wizyty w ogrodzie obaj bracia rozglądali się po tym zakątku. Marcin 
również. Marcin był oczarowany i poczuł się tam jak w swoim żywiole. Romuald tymczasem 
spytał Gienka, czy ma w domu jakiś arkusz papieru, ołówek i gumkę, zdaje się, że i o 
temperówkę poprosił. Gienek mu to przyniósł i podczas gdy Marcin stał jak wryty, patrzył na 
te drzewa, trawę i krzaki, pewnie i na nimfę z piaskowca, i nie mógł oczu oderwać, Romuald 
rysował. Nakreślił ten zakątek w kilka minut, ale jak... Nie odrysował prawie ani jednego 
listka na drzewach i krzakach, a mimo to widziało się, jaka ta zieloność jest bujna i jaka 
soczysta jest trawa - był to początek jesieni - gdzie w tej chwili świeci słońce i gdzie pada 
cień, gdzie cień jest silniejszy, a gdzie słabszy, i że na pierwszym planie stoi rzeźba, 
najwyraźniej stara, wykonana w piaskowcu. To był wspaniały rysunek! Wszystko utrzymane 
we właściwych proporcjach, z fragmentem willi w głębi. Potem Romuald rysował różne 
rzeczy. Po prostu miał talent i nic dziwnego, że po maturze poszedł do Akademii. Umiał też 
świetnie fotografować, ale i Marcin dobrze fotografował...
Urwałem i napiłem się wina. On patrzył za moimi plecami na ścianę, na tę Wenus.
„Opowiadam jasno - pomyślałem sobie. - Osób już chyba nie pomyli. Ale nie wie, do 
czego zmierzam. Gdzie właściwie kryje się ten temat. Interesujący i niezwykły, jak mu 
obiecałem. Siedzi i milczy, chwilami patrzy na mnie, chwilami znowu za moje plecy na tę 
nędzną reprodukcję Wenus, ale słucha uważnie. Wie, że coś musi się zdarzyć”. Spojrzałem w 
stronę okna, on też tam popatrzył. Wiatr się nasilił, ale ciągle jeszcze nie padało ani nie 
grzmiało, okno zostawiłem więc otwarte. Potem on też napił się wina, zapalił nowego 
papierosa, a ja mówiłem dalej:
- Już po wizycie w ogrodzie, a było to w kilka tygodni po oderwaniu Sudetów, pewnej 
listopadowej soboty 1938 roku poszliśmy na popołudniowe przedstawienie do Teatru 
Narodowego tylko my trzej, ja, Gienek i Prokop, bez Marcina i Romualda. Dawali „Aidę” 
Verdiego. Śpiewał Richard Kubła. Po przedstawieniu wolno wracaliśmy do domu Aleją 
Narodową, przez plac Wacława i potem Riegera. Na ulicach świeciły się już latarnie i witryny 
sklepów - w listopadzie dzień jest krótki i wcześnie robi się ciemno. Początkowo nie 
mieliśmy nastroju do rozmowy. Opera, jak pan wie, dotyczy historii Egiptu, a jej zakończenie 
- scena w lochu - jest przejmujące. Radames z powodu Aidy zostaje za zdradę państwa 
skazany na zamurowanie żywcem w lochu. Aida po kryjomu idzie tam za nim i dobrowolnie 
razem z nim umiera. Marcin i Romuald oczywiście znali „Aidę”. Znali ją równie dobrze jak 
my, ale tym razem nie poszli z nami. - I w tym miejscu znowu mi przerwał.
- Dlaczego tym razem nie poszli z wami - spytał znowu z beztroskim spokojem. - 
Dlatego, że znali tę „Aidę”?
- Nie dlatego - pokręciłem głową. - Przecież nie chodzimy na jakąś operę tylko 
dlatego, że jej jeszcze nie widzieliśmy, idziemy na nią, chociaż oglądaliśmy ją nawet kilka 
razy. Młodzież uczniowska przed wojną jeszcze nie ulegała tak bardzo presji muzyki 
rozrywkowej i często chodziła na opery. Z pewnością przypomina pan to sobie. Nie poszli z 
nami dlatego, że po prostu coś im przeszkodziło, może przyjechała do nich ciotka Asterowa z 
Liberca. Istotne było to, że w tę listopadową sobotę, parę tygodni po zajęciu Sudetów, nie 
poszli z nami i że my w drodze do domu mówiliśmy o nich. Wspominaliśmy głównie 
Marcina, czy też głównie ja go wspominałem. - I tutaj zrobiłem następną pauzę. Umilkłem na 
dłuższą chwilę.
Zdałem sobie sprawę, że w swoim opowiadaniu coraz bardziej przybliżam się do tego, 
co można by nazwać początkiem właściwego tematu. Że już za chwilę poruszę to, co można 
nazwać pierwszą czułą struną. Że już za chwilę znajdę się w pobliżu istoty sprawy, dla której 
ściągnąłem go tutaj do willi. Wcale nie po to, żeby podarować mu ten wyjątkowy i 
autentyczny temat - dobrze wiedziałem, co on by mógł z niego zrobić, i wcale nie dlatego, że 
ewentualnie jako tako udałoby mu się go opracować, przecież po północy to już nie będzie 
wchodziło w rachubę... ściągnąłem go po to, żeby to usłyszał. Usłyszał i zrozumiał. I przejął 
się chociaż na chwilę, bo potem będzie go to tyle obchodziło, co nieboszczyka wieniec na 
trumnie. Żeby jednak naprawdę tego wysłuchał i zrozumiał, to... to wcale nie była błahostka. 
Zrobiłem dłuższą przerwę, umilkłem rzeczywiście, by jeszcze raz zastanowić się nad dalszym 
postępowaniem...
„Powiedziałem mu - zastanawiałem się w duchu - że podsunę mu schemat, szkielet... 
resztę musi wymyślić i uzupełnić sam, psychologii i życia ja mu w to nie wleję. Zgodził się 
bez zastrzeżeń, że sam to zrobi, bo jest głupi, bo wydaje mu się, że to błahostka, ma przecież 
doświadczenie po tych swoich miłosnych bzdurach. Przy jego braku rozumu i wrażliwości 
nigdy nie można być pewnym, że coś naprawdę zrozumie i pozna, skoro będzie chwytał 
jedynie sam szkielet, schemat...” - i przyszło mi na myśl, że powinienem mu to chyba 
wyłożyć głębiej i dokładniej. Ale wtedy oczywiście musiałbym zmodyfikować opowieść. To 
znaczy jej formę i przynajmniej niektóre partie... - Zbliżam się do rozstajów - powiedziałem.- 
To znaczy do takiego momentu, który można by nazwać początkiem głównego wątku, i 
muszę się zdecydować...
To moje zastanawianie się zabrało widocznie więcej czasu, niż mi się w tej chwili 
wydawało. Zauważyłem, że patrzy na mnie chyba trochę zniecierpliwiony, może trochę 
wyczekująco - oczywiście, tak patrzymy na kogoś, kto nagle zamilkł na niespodziewanie 
długą chwilę. Potem nawet zapytał:
- Co się stało?
Nie potrzebowałem mu odpowiadać.
Spojrzałem na butelkę, ile wina w niej zostało. Już niewiele. Spojrzałem na jego i swój 
kieliszek, i w nich było już niewiele wina.
- Otworzę nową butelkę - powiedziałem - ale tę wpierw wykończymy. - I rozlałem 
resztkę z butelki do kieliszków. Podziękował i skinął głową. Od dłuższego czasu nie siedział 
już z nogą założoną na nogę. Siedział zwyczajnie. Zgasił papierosa, powiódł wzrokiem po 
okrągłym blacie stołu, a ja podjąłem decyzję. Że za chwilę zmienię formę opowiadania i 
trochę żywiej zagram na jego najczulszej strunie.
- Jeśli chodzi o charaktery tych postaci - odezwałem się, ale na razie powiedziałem to 
bezbarwnie - kiedy będzie pan pisał tę nowelę i będzie pan dorabiał psychologię, dobrze by 
było chociaż trochę poznać usposobienia... Zacznijmy więc od Marcina. Marcin był, jak by to 
można określić, chłopcem koleżeńskim, bardzo subtelnym i wrażliwym, i podobnie jak jego 
brat odebrał staranne wychowanie. Z domu oczywiście. Ale nie był to żaden maminsynek. 
Wesoły i ruchliwy, czasami nawet kłótliwy, potrafił się rozbrykać, ale nie w przykry sposób, 
dla zabawy jedynie, bywało, że czasami braliśmy się za łby, i lubił grać w piłkę nożną, już od 
małego, lubił chociaż pobawić się piłką, kopał także kamienie, aż się przed nim kurzyło, i 
zbierał plakietki klubów futbolowych, te, które znajdowały się w pudełkach z czekoladkami, 
chodził na mecze Sparty i Slavii, a także na Bohemians i Viktora Żiżkóv, i kibicował 
Planiczkowi, Zamorze i Combimu, on chyba wówczas stał na bramce w Juventusie lub 
Ambrosianie. Ale podobnie jak jego brat, Marcin w pewnych okolicznościach potrafił się 
również zamyślić, i wtedy nie był już wesoły, ruchliwy, rozbrykany, lecz poważny, smutny i 
milczący. Umiał się wziąć w karby, podporządkować, być posłusznym, to jest istotne, 
powiedziałem, że odebrał staranne wychowanie i był bardzo subtelny i wrażliwy. Ale bywał 
też uparty i potrafił stawać okoniem, nigdy nie był rozkapryszony i strachliwy. To z grubsza 
cały jego charakter. Nie powinien się panu wydać zbyt skomplikowany - powiedziałem 
starając się, żeby nie zabrzmiało to ironicznie. - Charakter człowieka zawsze jest 
wielowarstwowy, nikt nie został utkany z jednej jedynie nici, w jednej płaszczyźnie poruszają 
się tylko ameby. Chłopiec wrażliwy i subtelny nie musi być przewrażliwiony i zniewieściały, 
a wesoły i ruchliwy może być również milczący i poważny. Nawet cecha karności i 
podporządkowania się nie wyklucza uporu i buntu. Tak myślą tylko ci, którzy nie umieją 
zajrzeć głębiej w psychikę ludzką i którym wydaje się, że ludzie mogą być tylko jednobarwni. 
Zastępują wówczas charakter człowieka pogrzebowym albo weselnym ubraniem. A więc 
usposobienie Marcina powinien pan w noweli uchwycić - powiedziałem, znowu pilnując się, 
żeby nie zabrzmiało to jak drwina - uchwycić jego naturę, jeśli ma to być postać żywa, ale nie 
w ten sposób, że opisze go pan tak, jak ja teraz zrobiłem. Musi pan ukazać Marcina w jakimś 
ciekawym zdarzeniu, w jakiejś odpowiedniej sytuacji, w jakiejś akcji, tak żeby jego natura 
stała się wyrazista i żeby jej pan nie opisywał własnymi słowami, na rym polega kunszt 
pisarza - powiedziałem. - Bez tego nie ukaże pan chłopaka prawdziwie, lecz papierowo i 
nienaturalnie. Ale jeszcze coś panu podsunę. - I powiedziałem:
- Niby drobiazg. Może pana zainteresuje. Wydaje mi się, że ma znaczenie.
Zapalił papierosa, kiwnął głową i znowu założył nogę na nogę, i zadowolony z siebie 
rozparł się w fotelu. Siedząc w ten sposób przybierał pozę wyniosłego i dobrodusznie 
nastrojonego księcia udzielnego, czekałem tylko, kiedy ten głupiec dmuchnie dymem pod 
sufit. Skinął głową, a ja powiedziałem:
- Marcin co prawda nigdy nie był rozpieszczony, zniewieściały i strachliwy, najwyżej 
chwilami skupiony, milczący i poważny... ale pod jednym względem był trochę 
przewrażliwiony. Ciężko mu było znieść, czy też w ogóle nie znosił paru... jak by to 
powiedzieć... rzeczy, które w jakiś sposób go ograniczały, krępowały, dusiły. Nie chodzi o 
naukę, regulamin szkolny, rodziców... nie były to dla niego żadne okowy i pęta... jak już 
powiedziałem, chociaż potrafił wziąć się w karby i podporządkować, umiał też upierać się i 
buntować. To, co go ograniczało, krępowało i dusiło, było czymś zupełnie innym. Była to 
przestrzeń.
- Przestrzeń? - uniósł brwi i uśmiechnął się, jak robił to zawsze, gdy był rozbawiony, a 
może i przyjemnie zdziwiony, i ciągle z nogą założoną na nogę powtórzył: - Przestrzeń? - A 
ja musiałem się pohamować, bo znowu zrobiło mi się mdło. Przez tego łotra, ale niczego nie 
dałem po sobie poznać.
- Przestrzeń - powtórzyłem beznamiętnie, patrząc w okno. - Kiedyś to zrozumiałem. 
Zrozumiałem, dlaczego tak nim wstrząsnęła ta końcowa scena z „Aidy”. Nas też poruszyła, 
jakże by nie, głównie od strony muzyki, ale Marcina bardziej i inaczej. Ona nim wstrząsnęła. 
Lubił ruch, powietrze, słońce, przyrodę, kochał lasy, parki, ogrody... ogród Gienka oczarował 
go, tam naprawdę czuł się jak w swoim żywiole, ale nienawidził - i chyba właśnie dlatego - 
ciemnych, zamkniętych przestrzeni. One go osaczały, więziły i dusiły, na tym punkcie był 
przewrażliwiony, i właśnie dlatego tak go poruszyła, czy raczej wstrząsnęła nim końcowa 
scena z „Aidy”. Kto trochę zna się na psychologii - powiedziałem rzeczowym tonem - 
zacząłby szukać źródła tej właściwości. Na pewno jej nie odziedziczył, bo kompleksów się 
nie dziedziczy, najwyżej tylko pewne predyspozycje, więc nie mógł to być kompleks 
wrodzony. W jaki sposób go nabył? Pewnego razu zwierzył mi się z tego. Wierzę, że nikomu 
o tym nie powiedział, tylko mnie. Ani Gienkowi, ani Prokopowi, wierzę, że nawet swemu 
bratu, to dopiero później. Właściwie nie wierzę, lecz wiem - poprawił się. - Mam tego 
potwierdzenie. Z ubiegłego tygodnia... Ale cóż - powiedziałem nagle, tak nagle, jakbym się 
otrząsnął z przygnębienia, i spojrzałem na Daniela Potockiego w fotelu,  patrzącego na mnie 
w napięciu. - Nic. O tym jeszcze nie musi pan wiedzieć. Jeśli, to dopiero później. A więc 
dlaczego wstrząsnęła Marcinem końcowa scena z „Aidy”, dlaczego przerażała go ciemna, 
zamknięta przestrzeń? Wydaje się, że zawiniła głupota, oczywiście dusza ludzka bywa 
nieprzenikniona, a ta głupota miała dalekosiężne skutki. Ale lepiej będzie, gdy wrócę do 
momentu, w którym przerwałem. Więc kiedy tak szliśmy w tę listopadową sobotę w kilka 
tygodni po zajęciu Sudetów z Gienkiem i Prokopem z teatru, kiedy tak szliśmy, 
wspominaliśmy Marcina, głównie ja wspominałem. I wówczas po prostu z nagła odezwał się 
Prokop. Ten, co to zawsze odznaczał się chłodnym rozumowaniem. Zawsze był trzeźwy i 
rzeczowy. Neutralny i obiektywny... odezwał się. Tym, kto odezwał się zaraz po nim, był 
Gienek... - I w tym momencie wstałem z fotela.
Wstałem z fotela, żeby - jak sobie obmyśliłem - zmienić następny odcinek swojej 
opowieści. Zmienić jej formę. Bardziej przybliżyć mu tę opowieść i ożywić, bo teraz właśnie 
zbliżaliśmy się do tego, co można by nazwać początkiem zasadniczej akcji, tą pierwszą czułą 
struną. Wstałem i przeszedłem parę kroków do okna. Na dworze prawie nic się nie zmieniło. 
Było tak samo ciemnawo, taki sam wiatr, nic więcej. Chwilę postałem nad lampą naftową z 
czerwonym kloszem i znowu wróciłem do fotela - ta odległość wynosiła dokładnie pięć 
kroków - i powtarzałem to kilkakrotnie, podczas gdy on siedział i przyglądał mi się w 
napięciu. Czy ciągle jeszcze trzymał nogę założoną na nogę, tego nie widziałem, nie 
patrzyłem na niego nawet kątem oka, czułem jednak, że jest zaintrygowany. Chyba w jakiś 
sposób domyślił się, że zbliżam się do zasadniczego momentu... I przez ten czas, kiedy tak 
chodziłem od fotela do okna i z powrotem, mówiłem, jakbym czytał z książki:
- Wracaliśmy z tego teatru chyba przez plac Wacława, a to, co powiedział Gienek, 
było skierowane do Prokopa. „Co nas obchodzi, co się dzieje - powiedział wtedy Gienek - ja 
wiem, że w gruncie rzeczy to nas obchodzi i to bardzo, jak wszystkich, ale... To nie nasza 
wina. My tego nie zmienimy. I oni również nie są za to odpowiedzialni. Czy to ich wina? 
Takich chłopców?”
„Ja też tak myślę - powiedziałem. - Prokop, nie wygłupiaj się. Czy biedny Marcin 
może odpowiadać za to, że zabrali nam pogranicze? Czy to jego wina? Przecież to chłopak 
taki jak my. Jesteśmy kolegami”.
„I Romuald tak samo - kiwnął głową Gienek. - Co on jest winien, że zabrali nam 
Sudety? Czy wywołuje jakieś spory i burdy? Grozi ci i napada na ciebie?”
Prokop chwilę szedł w milczeniu, wyczuwaliśmy, że wszystko się w nim gotuje. A 
potem powiedział:
„No to popatrz. Popatrz choćby na tych uciekinierów. Ilu ludziom z pogranicza 
odebrali domy? Milionom. Gdyby Błaskowitzowie mieszkali na pograniczu, to dziś by tam 
zostali. Ale gdybyśmy to my tam mieszkali, musielibyśmy uciekać w głąb kraju jak tysiące 
tych uciekinierów, i to z jednym tobołkiem na plecach, a wszystko tam zostawić. Marcin i 
Romuald zostaliby tam, gdzie byli, ale ty, gdybyś mieszkał w ich sąsiedztwie jak oni tutaj w 
Pradze, musiałbyś spakować manatki i zostałbyś nie tylko uciekinierem, bezdomnym, ale na 
dodatek żebrakiem”.
Kiedy skończyłem opowiadać tę scenkę, jakbym ją czytał, przestałem spacerować, 
spojrzałem na Daniela Potockiego, który w fotelu palił spokojnie, i dodałem:
- Blaskowitzowie to była rodzina niemiecka, a Marcin i Romuald chodzili w Pradze 
do niemieckich szkół.
II
Już ponad godzinę siedzieliśmy w pracowni na poddaszu przy zamkniętym oknie, 
zamkniętym dlatego, że wreszcie przyszła burza. Zerwał się wiatr, deszcz i pioruny. Nie była 
to jednak jakaś szalona zawierucha, która tłucze w szyby i wyje nad dachem willi, łamie 
drzewa i ciska piorunami, zalewając ziemię potokami deszczu, była to zwyczajna letnia burza 
i właśnie dlatego po tych wszystkich dniach męczącego upału i duchoty Bóg zapłać za nią. Za 
to prawdziwy cyklon spadł na Daniela w dalszym ciągu mojego opowiadania.
Łotr musiał tego oczekiwać. Jeśli w ogóle potrafił śledzić moją opowieść, musiał 
oczekiwać cyklonu. Musiał się go spodziewać dokładnie od tego momentu, kiedy dowiedział 
się, że akcja rozgrywa się w roku 1938 i nasi sympatyczni bohaterowie Marcin i Romuald są 
Niemcami. Ale nawet okiem nie mrugnął, tak samo jak przedtem, kiedy mu powiedziałem, że 
opowiadanie muszę zacząć od chwili, gdy Hitler odebrał nam Sudety. W obu tych momentach 
obserwowałem jego twarz, czoło i oczy ze szczególną uwagą, chociaż wcale na niego nie 
patrzyłem, był to głupiec i tego nie zauważył, ale dobrze słyszał i nawet okiem nie mrugnął. I 
nawet okiem nie mrugnął, kiedy mu potem jeszcze raz przypomniałem, że w moim 
opowiadaniu wystąpią niestety fakty historyczne, bez których - niestety - ono się nie obejdzie. 
Teraz w moim opowiadaniu pojawił się cyklon, który był faktem historycznym, a on musiał 
go oczekiwać.
- W pół roku po zajęciu naszych Sudetów - powiedziałem siedząc w fotelu naprzeciw 
niego przy okrągłym stole, przy czym on jedynie siedział, palił, pił, patrzył i słuchał - w pół 
roku po Sudetach nadszedł ten najczarniejszy dzień, 15 marca 1939. Niemcy wtargnęli do 
resztki naszej osaczonej republiki i nastał kres niepodległości. - Potem umilkłem, a po chwili 
ciągnąłem:
- Na zamku praskim zawisła swastyka... - i kiedy mówiłem to zdanie, napoczęliśmy 
trzecią już butelkę wina.
Ponieważ zabrałem przedtem na górę tylko dwie butelki, musiałem po trzecią zejść na 
dół do kuchni. Wiedziałem, że będę musiał na chwilę się oddalić i zostawię go samego w 
pracowni. Zanim wyszedłem z latarką w ręce, wcześniej dokonałem na stole czegoś, co miało 
być nieznacznym zabezpieczeniem, które oczywiście dla samej sprawy nie miało większego 
znaczenia. Udałem, że robię na stole więcej miejsca, i ten stary rozkład jazdy i koperty 
rozrzucone na blacie zebrałem i położyłem na kartkach zapisanego papieru przykrywających 
pistolet. Zabezpieczyłem się na wypadek, gdyby w czasie mojej krótkiej nieobecności 
przyszło mu do głowy myszkować tutaj. Jedną kopertę położyłem na rozkładzie jazdy tak, by 
rogiem dotykała dwu tych samych liter na okładce. Pistolet mógł odnaleźć tylko wtedy, gdyby 
poruszył - choćby o milimetr - wszystko, co go przykrywało. Koperta by się przesunęła, a to 
wystarczyłoby, żebym już wiedział o jego myszkowaniu. Musiałem się zresztą liczyć z 
możliwością odkrycia pistoletu w ciągu wieczora, gdybym nawet nie schodził na dół po tę 
trzecią butelkę wina. Na poddaszu nie było WC. Kiedy jednak wróciłem z winem - wziąłem 
znowu dwie butelki na raz - koperta leżała nietknięta, z czego wynikało, że nie wie o 
pistolecie.
- No więc - powtórzyłem po raz drugi, kiedy wypiliśmy z trzeciej butelki - piętnastego 
marca zawisła na zamku praskim swastyka, a co było dalej, wie pan. Po co miałbym panu o 
tym opowiadać - powiedziałem i popatrzyłem potem na lampę naftową, która paliła się na 
biurku pod oknem i której światło było niemal tak czerwone jak światełko ostrzegawcze, a ja 
wiedziałem, że teraz muszę ponadto być już bardzo ostrożny.
„Tak - pomyślałem sobie. - W moim opowiadaniu pojawił się cyklon, którego musiał 
się spodziewać, a to równocześnie oznacza, że ja muszę być ostrożny”. Rozważałem tę chwilę 
jeszcze w Pradze, zanim zaprosiłem go do willi. Ze swego pomysłu, czy lepiej planu, 
zwierzyłem się Janie, chemiczce z Instytutu Medycyny Sądowej, której mąż był prokuratorem 
i specjalistą od morderstw. - Muszę mu przypomnieć kilka faktów z czasów po piętnastym 
marca - powiedziałem wówczas Janie - bez nich nie miałoby to sensu. Muszę przypomnieć 
mu cokolwiek o dalszych okrucieństwach okupacji hitlerowskiej, którą przeżyliśmy na 
własnej skórze, żeby pomimo swego ograniczonego umysłu pojął chociaż trochę tragizm 
tematu, jaki mu niby to podsunę, i żeby nie pomieszał tego z sentymentalnymi perypetiami 
opisywanymi w swoich książkach. Muszę to jednak zrobić w sposób literacki, rzucić tylko tło 
i nic więcej, bo w przeciwnym razie za wcześnie mógłbym go nastraszyć. Wzbudzić w nim 
podejrzenie, że zmierzam w innym zupełnie kierunku niż ów pomysł tematu nowelistycznego. 
- Jana roześmiała się, była dobrym psychologiem i zgodziła się ze mną bez zastrzeżeń. 
Dorzuciła tylko kilka cennych uwag, które dotyczyły mojego zachowania się, kiedy już dojdę 
do okupacji. - Kiedy już do niej dojdziesz - powiedziała ze śmiechem - musisz być całkowicie 
opanowany. Nie wolno ci się ekscytować i podnosić głosu. Wydaje mi się, że mniej będziesz 
musiał się pilnować, kiedy będziesz mu opowiadał swoje własne dzieje i przeżycia waszej 
piątki, niż tło polityczne. Bądź wtedy raczej nonszalancki i obojętny, żebyś nie wzbudził w 
nim podejrzenia, że bawisz się z nim jak kot z myszą. Rzeczywiście mógłby się wystraszyć za 
wcześnie. Ci ludzie, chociaż są głupi, mają instynkt. Dobrze wiesz - roześmiała się - że 
czasami na przykład... przestępcom przypisuje się wysoką inteligencję i że to jest błąd. Nie 
chodzi o wysoką inteligencję, lecz o świetnie funkcjonujący instynkt prymitywny, który 
posiadają zwierzęta drapieżne, kiedyś sam pisałeś na ten temat. Pamiętaj, żebyś go za 
wcześnie nie spłoszył, bo byłby to błąd nie do naprawienia... - Zacząłem więc teraz mówić 
ostrożnie, używając chwilami liczby mnogiej.
- Po co miałbym panu o tym opowiadać - powtórzyłem siedząc w fotelu naprzeciwko 
niego obojętnie i nonszalancko, jakbym mówił o przyrządzaniu sałatki, do której 
zapomniałem dodać jajka. - Przecież obaj pamiętamy te czasy. I pan, i ja... Zaraz po 
piętnastym marca, kiedy do nas wkroczyli, obsadzili wszystkie kluczowe urzędy i 
ministerstwa i aresztowali najbardziej niebezpiecznych ludzi, których w tym czasie udało się 
im chwycić. Zaraz po piętnastym marca, kiedy do nas wkroczyli, wydali wiele nowych praw, 
przepisów, zarządzeń i zakazów. I zaraz po piętnastym marca, kiedy wkroczyli... podczas gdy 
dziennikarze musieli pisać - powiedziałem bardzo, ale to bardzo ostrożnie - jak to Berlin wita 
uroczyście wodza po jego powrocie z zajętej Pragi... w Pradze na placu Wacława odbyła się 
wielka defilada niemiecka. Dziesiątki dział lekkich i ciężkich, plutony motocyklistów, wozy 
opancerzone, czołgi, kolumny samochodów, oddziały szturmowe piechoty, wojska SS i 
policja... wszystko to w smrodzie gumy, benzyny i nafty, przy wrzasku trąb i bębnów, 
defilada żelaznej siły Trzeciej Rzeszy dla zastraszenia narodu, nas wszystkich... przed 
ówczesnym dowódcą naczelnym jednej armii, który stał na trybunie przed hotelem Szroubek 
otoczony swoim sztabem, przed generałem piechoty Blaskowitzem...
- Ówczesny dowódca tej armii generał Blaskowitz - powiedziałem - nie miał nic 
wspólnego z niemiecką rodziną praskich Blaskowitzów. Spytaliśmy o to Marcina i Romualda 
w parę dni po defiladzie, kiedy się trochę otrząsnęliśmy z wrażenia, w jakieś dziesięć dni po 
15 marca. Romuald powiedział wtedy: „Co znowu, chłopaki. Nasza rodzina ma ten zaszczyt, 
że nic jej nie łączy z generałem Blaskowitzem”. A Marcin wrzasnął, pamiętam dobrze, na 
cały głos: „Nic nas nie łączy! To tylko zbieżność nazwisk”. No a dalej - powiedziałem od 
niechcenia - nie musimy sobie przypominać, co było dalej, wiemy to obaj, pan i ja, obaj 
przeżywaliśmy to w ten sam sposób... -’ a w duchu myślałem sobie: „W ten sam, sposób, 
łotrze. Na pewno nie”. Ale niczego nie dałem po sobie poznać, żeby go nie wystraszyć, 
napiłem się wina. A potem znowu powiedziałem obojętnie i nonszalancko, jakbym mówił o 
najzwyklejszej rzeczy:
- Nie musimy sobie przypominać, co wkrótce nastąpiło. W parę miesięcy później 
napadli na Polskę i rozpętali drugą wojnę światową. Zamknęli czeskie wyższe uczelnie i 
rozstrzelali wielu studentów. Stworzyli obozy koncentracyjne, komory gazowe... - i chciałem 
powiedzieć: „naszych wywozili na roboty do Rzeszy”, ale tego właśnie nie powiedziałem, 
musiałem być ostrożny, i ciągnąłem: - Dzień w dzień kogoś zamykali, brali na przesłuchanie, 
tracili. Wymordowali Lidice, Leżaky... Zaprowadzili... - powiedziałem to zachowując 
maksimum ostrożności - kontrolę rasową Czechów. Opracowali skrupulatnie plan 
likwidowania nas, żeby zniszczyć żywioł czeski w Protektoracie i wszelkimi środkami 
wspomóc żywioł niemiecki. Konfiskowali ziemię Czechom i oddawali ją osiedleńcom 
niemieckim. Każdy Czech w Protektoracie miał wiedzieć, że całe bogactwo i siła tego kraju 
znajduje się wyłącznie w rękach Niemców. Naród czeski miał być zniszczony. Czesi z 
Protektoratu wysiedleni na wschód, nad Bałtyk i na Ukrainę. Czesi przeznaczeni do 
zniemczenia - do Rzeszy i tam rozproszeni. No a ta reszta, która nie nadawała się ani do tego, 
ani do tego, po prostu miała być zlikwidowana. To były perspektywy - mówiłem ciągle z 
nonszalancją i lekkością - to były perspektywy dla pana, pisarza i redaktora Daniela 
Potockiego, dla mnie, dla nas wszystkich, wszystkich bez różnicy... - powiedziałem to 
spokojnie, obojętnie i prawie że ze znużeniem, jakbym mówił o wkładaniu butów lub o jego 
samochodzie, który stał przed willą, i badałem jego twarz, co też sobie myśli, co teraz 
przeżywa... czy rzeczywiście mówię ostrożnie, czy nie wzbudziłem podejrzenia, że zmierzam 
w jeszcze innym kierunku, czy nie bawię się z nim jak kot z myszką... Sądząc po tym, jak 
siedział naprzeciwko mnie, popijał wino i znowu zapalił papierosa, nie wydało mi się, żebym 
go zaniepokoił. Popijał wino, palił i patrzył tak, jak gdyby nie słuchał niczego innego, tylko 
schematu najzwyklejszej opowieści, chociaż zaczerpniętej z życia, banalnego tematu, który 
proponuję mu do opracowania, i ani okiem nie mrugnął... ba, chwilami gapił się nawet na tę 
nudną Wenus na ścianie za moimi plecami, wróciłem więc do opowiadania.
- Takie to były perspektywy dla nas - powiedziałem - dla nas Czechów. Oni mieli być 
panami, my mieliśmy zostać niewolnikami. Oni mieli panować nad nami i Europą, a my 
byliśmy przeznaczeni do likwidacji. Oni byli... - i z ostrożności powiedziałem dosyć niejasno, 
raczej nawet pomyślałem, niż powiedziałem - byli rasą nadrzędną, nadludźmi, my podludźmi 
bez znaczenia. A teraz niech pan sobie wyobrazi - powiedziałem z westchnieniem i udaną 
rezygnacją, i tak samo zrezygnowanie spuściłem wzrok na podłogę - teraz niech pan sobie 
wyobrazi, że ma pan dwóch dobrych kolegów, którzy należą do tej rasy. Którzy należą do niej 
poprzez krew, są z nią bezpośrednio spokrewnieni, związani więzami krwi, ciała, duszy, tak 
jak pan, Czech, należy do narodu czeskiego lub orzeł należy do ptactwa, drzewo do roślin, a 
krzemień do minerałów, wie pan, co to znaczy? Jeden ma szesnaście lat jak pan, drugi jest 
cztery lata starszy, znacie się od dzieciństwa, od dzieciństwa przyjaźnicie się, od dzieciństwa 
bardzo się lubicie, my z Marcinem i Romualdem naprawdę się lubiliśmy, zwłaszcza ja i 
Marcin, to była rzeczywiście wielka przyjaźń... to była miłość, którą w tym wieku odczuwa 
się w stu procentach, niech pan tego nie pomyli... - powiedziałem i surowo popatrzyłem na 
łotra, i znowu zrobiło mi się mdło - i raptem... raptem wspólnie znajdujecie się... trudno to 
określić... - przez chwilę szukałem słów - i raptem wspólnie znajdujecie się jakby w innej 
płaszczyźnie, w zupełnie innej sferze, w innym wymiarze, jak orzeł wśród roślin czy człowiek 
wśród kamieni, po prostu gdzieś zupełnie indziej. I wszystko nagle pojawiło się w zupełnie 
innym świetle... Może więc pan przewidzieć - powiedziałem już znowu bardzo spokojnie i 
sięgnąłem po papierosa - jak teraz, po tym wszystkim, potoczyła się przyjaźń nas trzech z 
nimi dwoma, z braćmi Blaskowitzami.
W tym momencie zamyślił się na chwilę. Zamyślił się rzeczywiście, rzeczywiście i 
naprawdę, spostrzegłem to bardzo dobrze. Teraz nie umknąłby mi ani jeden wyraz jego 
łotrowskiej twarzy, ani jeden błysk jego brązowawych oczu, zamyślił się jednak tylko na 
chwilkę i nadal był spokojny.
- Przestaliście się spotykać - powiedział po tym zamyśleniu się, a ponieważ już znowu 
palił, wydmuchnął dym pod sufit. - Rozeszliście się.
- Nie rozeszliśmy się - odpowiedziałem.
- Nie rozeszliśmy się - powiedziałem po raz drugi i zapaliłem papierosa. - Nie rozstał 
się z nimi nawet Prokop, ten chłodny racjonalista, który wypowiedział się przeciwko nim 
zaraz po zajęciu Sudetów, kiedy wracaliśmy z „Aidy”, i potem również występował przeciw 
nim. Kiedy będzie pan o tym pisał - wtrąciłem - musi pan wziąć pod uwagę jeszcze jedną 
kwestię. Że prawdziwe piekło, o którym częściowo już wspomniałem, zaczęło się dopiero na 
jesieni 1939, w czasie wojny z Polską i po niej, a szczególnie za Heydricha, to znaczy dopiero 
po wakacjach. Ja w swoim opowiadaniu jestem jeszcze w roku 1939 przed wakacjami, za von 
Neuratha, a to była jedynie skromna przygrywka, nic więcej. Więc niech się pan nie dziwi, ale 
my z Marcinem i Romualdem nie rozstaliśmy się. Przeciwnie. Pewnie to pana zaskoczy, ale 
spędziliśmy razem z nimi jeden tydzień tych wakacji... - i w tym momencie, chyba po raz 
trzeci tego wieczoru, uniósł brwi i uśmiechnął się, jak to robił zawsze, kiedy dawał wyraz 
swojemu zadowoleniu albo nawet miłemu zaskoczeniu...
Początkowo przyszło mi na myśl, że nie powinien robić tego grymasu zadowolenia, że 
się nie rozstaniemy. W ten sposób zdradził się mimowolnie. Ale moja następna myśl zaraz 
temu zaprzeczyła. Właściwie to dobrze zrobił. Gdyby nie zgadzał się na utrzymywanie przez 
nas przyjaźni z Blaskowitzami i głośno przeciwko temu zaprotestował, mógłbym go 
podejrzewać, że udaje, gra. Tymczasem wykazał naiwność, w swojej głupocie - a byłem o 
tym w pełni przekonany - nie umiał niczego symulować, tym bardziej maskować się, więc i 
jego naiwność musiała być prawdziwa. Podsunął mi w ten sposób dowód, że ciągle jeszcze 
nie wie, dokąd zmierzam, i nie jest zaniepokojony, a zatem ja postępuję ostrożnie. Napił się 
wina jak debil, założył nogę na nogę i powiedział, że chciałby o coś zapytać.
Wszystko wskazywało, że spyta, kiedy i w jaki sposób spędziliśmy z Marcinem i 
Romualdem ten wspólny tydzień wakacji, ale znowu zapytał o coś innego.
- Kim byli rodzice braci - powiedział i strząsnął popiół z papierosa. - Znaliście ich?
- Znaliśmy. Ja, Gienek i Prokop. Ojciec Marcina i Romualda miał na imię Józef i 
pochodził z Lipska. Był więc Niemcem z Rzeszy. Matka była praską Niemką. Poznali się w 
Pradze i tu już zostali. Ojciec był kupcem. Ale nie posiadał sklepu, handlował na papierze. 
Coś w rodzaju samodzielnego referenta. Mieli eleganckie czteropokojowe mieszkanie. Kilka 
razy byłem u Blaskowitzów, podobnie Gienek i Prokop. Marcin i Romuald bywali u nas, 
przecież mieszkaliśmy niemal obok siebie. - Na chwilę znowu umilkłem i czekałem. Miał 
okazję, żeby pytać. Oczywiście o to, jaki był ten pan Blaskowitz. Czy to porządny człowiek, 
czy nie... a matka... ale nie spytał. Siedział z papierosem w ręku i patrzył ponad mój fotel, 
powiedziałem mu więc o tym bez nagabywania.
- Pan Blaskowitz był porządnym człowiekiem, jego żona również. To był taki 
zwyczajny, przyzwoity człowiek, który niczego nie udawał, nie stroił się w cudze piórka, 
pracował normalnie i troszczył się o rodzinę jak inni. Był towarzyski, zachowywał się 
poprawnie i całkowicie naturalnie. Nie słyszałem, żeby wstąpił do partii Henleina, kiedy 
zaczęło się z Sudetami, co Niemcy prascy, o ile jeszcze w niej nie byli, czynili nagminnie, nie 
wiem również, na kogo głosował, gdy przedtem odbywały się wybory, czy na partię sudecko-
niemiecką, narodowych socjalistów... pewnie głosował na drobnych przedsiębiorców. Nie 
mam pojęcia, czy będąc Niemcem wstąpił do NSDAP i został faszystą, faszystą w tym sensie, 
że należał do NSDAP, u Blaskowitzów w naszej obecności nigdy nie mówiło się o polityce. 
Ale być może, że zapisał się do NSDAP. Hitlerowi zależało na Niemcach z Protektoratu. Ci 
Niemcy przecież dobrze znali Czechów, stosunki czeskie i język czeski, byli żywiołem 
niemieckim w narodzie przeznaczonym do likwidacji. Wszędzie mieli pierwszeństwo, 
dostawali intratne posady, wysokie urzędy, stanowiska kierownicze. Pomimo to nie wiem, 
czy pan Blaskowitz wstąpił do NSDAP. Coś na ten temat wiem o Marcinie i Romualdzie - 
powiedziałem i zgasiłem papierosa. - O Marcinie i Romualdzie wiem, ale o tym później, 
kiedy dojdę do tego momentu... - I potem mówiłem dalej:
- Matka była kobietą sympatyczną, serdeczną, miała piękne oczy i ujmujący uśmiech, 
Marcin widocznie po niej to odziedziczył, i miała... siostrę. Chłopcy mieli więc ciotkę. 
Nazywała się Asterowa, ale nie mieszkała w Pradze, lecz w Libercu. Kiedy Marcin kończył 
pięć lat, spędził u niej cały miesiąc, wówczas Liberec nie był jeszcze twierdzą henleinowców, 
było to na długo przed dojściem Hitlera do władzy i na naszym pograniczu panował spokój i 
porządek. My osobiście nie poznaliśmy ciotki Asterowej, ale... musiała to być kobieta 
nierozważna i... dziwna - powiedziałem, a potem na chwilę wstałem z fotela i szybko 
odwróciłem twarz do okna...
Potocki odezwał się:
- Jak to dziwna? - spytał naiwnie. A ja wyczułem, że patrzy na mnie zaciekawiony.
Usiadłem i w przeciwieństwie do niego zapaliłem papierosa, chociaż dopiero co 
zgasiłem poprzedniego.
- Była całkowitym zaprzeczeniem, pani Blaskowitzowej - powiedziałem i napiłem się 
wina. - Mogę trochę wybiec naprzód i zdradzić panu - mówiłem wolno i z wahaniem, czy 
słusznie robię - że ten pobyt u ciotki kosztował Marcina bardzo wiele. Bardzo, bardzo wiele. 
Ale na razie zostawmy to - przeciąłem sprawę. - Pani Blaskowitzowa była troskliwa, zaradna, 
dobrze to pamiętam, świetnie gotowała, znała wiele potraw czeskich, synowie byli jej 
oczkiem w głowie. Zwłaszcza Marcin.
- W ich domu mówiło się po czesku? - zapytał znowu dosyć naiwnie, a ja mu 
odpowiedziałem:
- Oczywiście, że nie. Przecież byli to stuprocentowi Niemcy. Gdyby jedno z rodziców 
było z pochodzenia Czechem, w rodzinie mogłoby się mówić również po czesku. Ale rodzice 
byli stuprocentowymi Niemcami.
- Jednak musieli umieć po czesku - rzucił z takim gestem, jakby odkrył Amerykę, ja 
mu odpowiedziałem:
- Oczywiście, że ‘po czesku umieli. Nie tylko matka, która pochodziła z Pragi i 
mieszkała tu od urodzenia, ale i ojciec, który przybył z Lipska. Gdyby pan mieszkał w 
Niemczech przez ćwierć wieku, jak oni w Pradze, nauczyłby się pan po niemiecku... - i 
pomyślałem sobie: „Ty nigdy nie nauczyłeś się tego języka. Zawsze musiałeś mieć 
tłumacza...” - W mowie rodziców słyszało się akcent niemiecki - ciągnąłem. - Ale u Marcina i 
Romualda, którzy urodzili się w Pradze, obcego akcentu nie słyszało się, czy lepiej w ogóle 
go nie mieli. Nie wiem - powiedziałem i naprawdę tego nie wiedziałem - ale wydaje mi się, że 
tylko ktoś bardzo pedantyczny wychwyciłby w ich czeszczyźnie akcent niemiecki. A przecież 
od urodzenia mówili w domu po niemiecku i od pierwszej klasy chodzili do szkół 
niemieckich.
- To zdumiewające, co? - powiedziałem, teraz mógł zapytać, w jaki sposób osiągnęli 
tak doskonałą wymowę. Czy dlatego, że stykali się z czeskimi kolegami i w ogóle z 
Czechami, ale takie pytanie nie powstało w jego głupiej głowie, o nic nie zapytał i ja 
mówiłem dalej:
- Wakacje, które nadeszły po 15 marca, pierwsze wakacje już w Protektoracie, 
spędziliśmy razem. To znaczy jeden tydzień. My trzej Czesi i oni dwaj Niemcy. Pewnie 
ciekawi pana, jak do tego doszło. Kiedy się nad tym zastanawiam, widzę w tym jakby ironię 
losu. Chociaż spotykaliśmy się bez przerwy przez całe lata, chociaż razem chodziliśmy na 
boisko, do teatru, w odwiedziny, niekiedy na mecze piłki nożnej, głównie w Viktorce Żiżkóv, 
nigdy razem nie byliśmy na wakacjach. Nigdy. Dopiero wtedy, od początku okupacji, po 15 
marca, kiedy w brutalny sposób oddzielono Czechów od Niemców, spędziliśmy wspólnie 
tydzień wakacji. Opowiem, co poprzedziło ten wspólny tydzień wakacji, chociaż nic 
szczególnego w tym nie ma.
Kieliszki mieliśmy puste, sięgnąłem więc po butelkę i rozlałem wino. Potem 
obróciłem się do okna. Nie pierwszy raz. Już kilka razy w ciągu tego wieczora obracałem się 
do okna po to, żeby zobaczyć, jak jest na dworze. Czy ciągle jeszcze hula ten wiatr, deszcz i 
burza. Teraz wiał słabszy wiatr i padał deszcz, ale panowały kompletne ciemności. Niebo 
musiało być bardzo zachmurzone. W willi pułkownika Nyklasa i u Ewy Jarnej świeciło się. 
Na moim zegarku dziesiąta, do północy jeszcze dwie godziny, a w pracowni strasznie 
nadymione.
- Już tak nie leje, jeśli pan pozwoli - powiedziałem udając grzeczność - uchylę okno. - 
Wstałem z fotela i poszedłem uchylić okno. Do izby natychmiast wpadło świeże powietrze, 
jak zwykle w lecie podczas deszczu, i wszystek dym z naszych papierosów zaczął uciekać za 
okno. Potocki zauważył to i powiedział:
- Jakie to dziwne. Kiedy się pali i otworzy okno, dym nie cofa się do pokoju, ale 
wylatuje na zewnątrz. To chyba jakieś prawo fizyki.
- Pewnie że nie metafizyki - kiwnąłem głową - ale nie zawsze tak bywa. Chyba to 
zależy od ciśnienia - przemknęło mi przez myśl, czy ten łotr w ogóle słucha tego, co mu 
opowiadam, wszystko jednak wskazywało na to, że słucha i uważa. Nabrałem też pewności, 
że za wcześnie go nie przestraszyłem, kiedy mówiłem o tych wydarzeniach historycznych. 
Patrzył uważnie, widocznie ciągle jeszcze nie wiedział, co począć z tematem, co z niego 
wybrać, i czekał na puentę. A ja wróciłem na fotel i mówiłem dalej:
- Co poprzedziło tydzień naszych wspólnych wakacji? Nic szczególnego, a jednak! 
Nie był to pierwszy tydzień, lecz ostatni, ostatni tydzień sierpnia 1939. Umówiliśmy się przed 
końcem roku szkolnego. Spędziliśmy pewne popołudnie w ogrodzie u Gienka, my trzej i 
Marcin. Romualda wtedy z nami nie było. W ostatnim czasie bywał często zajęty, ale nie 
chodziło o sprawy polityczne. Ja nie pytałem, dlaczego Romuald jest zajęty, nie pytali ani 
Gienek, ani Prokop, ale Marcin pewnego razu dał mi do zrozumienia, że Romuald ma jakąś 
dziewczynę. No więc wówczas w ogrodzie Gienka nie było Romualda. W zakątku koło nimfy 
jedliśmy poziomki ze śmietaną, wtedy jeszcze można ją było kupić, każdy z nas trzymał 
dosyć dużą miseczkę poziomek i kiedy tak delektowaliśmy się nimi, Gienek powiedział, że 
ojciec mówił, iż najpiękniej wygwieżdżone niebo bywa pod koniec sierpnia. Nie 
wiedzieliśmy, do czego zmierza. „No, chyba wiecie - powiedział Gienek - że w Ondrzejovie 
mamy Koubków..” - a o tym rzeczywiście wiedzieliśmy. Rodzice Gienka mieli w 
Ondrzejovie Koubków. Jan Jakub Koubek był leśniczym, nie mieszkał jednak w leśniczówce 
w lesie, ale w chacie na skraju Ondrzejova i miał tam nieduże gospodarstwo. Dwie krowy, 
prosiaka, gęsi, króliki i kury, trawy wszędzie było pod dostatkiem, a pan Koubek jako 
leśniczy miał karmy dla zwierząt, ile tylko chciał. Kiedy wprowadzono potem kartki na 
żywność, był samowystarczalny. Koubkowie mieli syna i córkę, starszych od nas. Syn był już 
żonaty i pracował jako mechanik w ondrzejovskim obserwatorium, po ojcu nosił imię Jakub, 
córka Różena miała ze dwadzieścia pięć lat, była jeszcze panną i w odróżnieniu od brata 
mieszkała z rodzicami. „Najpiękniej wygwieżdżone niebo bywa pod koniec sierpnia - 
powiedział wtedy w ogrodzie Gienek - a my moglibyśmy je oglądać z ondrzejowskiego 
obserwatorium. Ojciec mówił, że na tydzień możemy pojechać do Koubków. Mają 
przestronną chałupę, na poddaszu jeden całkowicie wolny pokój i w nim moglibyśmy 
mieszkać. Pani Koubkowa będzie nam gotować, przecież jedzenia mają w bród, ojciec 
powiedział, że jeszcze się odkarmimy, póki można, kto wie, co będzie potem, ojciec 
oczywiście zapłaci. Za nas wszystkich. To jego pomysł i koszta bierze na siebie”. Nawet się 
nie namyślaliśmy, w jednej chwili przystaliśmy na to. Mówiąc ściśle - przerwałem i 
spojrzałem na Daniela Potockiego, który zapalał właśnie nowego papierosa - przystaliśmy 
natychmiast my dwaj, Prokop i ja. Marcin milczał. Przypominam sobie dokładnie, jakby to 
było dziś, stał w ogrodzie pod figurą, jadł poziomki i milczał. Oczy miał spuszczone, patrzył 
w swoją łyżeczkę i milczał. Kiedy będzie to pan ujmował literacko, trzeba by ów moment 
zaakcentować - powiedziałem Potockiemu - jest to jeden z momentów nadających się do 
ujawnienia psychiki bohatera. Może pan z niego wywieść psychologiczną charakterystykę. 
Marcin po zaproszeniu rzuconym przez Gienka po prostu stał, patrzył na łyżeczkę i milczał. - 
I spytałem go: - Wie pan, dlaczego?
- Dlaczego? - zapytał, ze wzrokiem utkwionym w sufit wypuścił kłąb dymu i trochę 
się zamyślił, jak to czasami robią ludzie bardzo inteligentni. - Ten Marcin był chyba... pewnie 
czuł się nieswojo.
- Ale dlaczego? - spytałem, tego głupiec już nie pojmował. To dla niego zbyt 
skomplikowane. Może było w tym trochę i mojej winy, że nie dość jasno wyłożyłem mu 
pewne okoliczności. Powiedziałem więc:
- Marcin stał, gapił się na swoją łyżeczkę, bo nie był pewien i wstydził się do tego 
przyznać, i z tego powodu milczał. „Marcin, czemu nic nie mówisz - zapytał Gienek - nie 
chcesz z nami jechać? Może pod koniec sierpnia nie będziesz miał czasu?” - i dopiero wtedy 
Marcin ożywił się. Powiedział, że ma czas i że również by pojechał. - Niech pan zwróci 
uwagę - powiedziałem Potockiemu - Marcin odparł, że również by pojechał. Słyszał pan ten 
coniunctivus? Jeśli napisze pan po tej scenie: „Pojadę”, wszystko na nic. Marcin rozpłynie się 
panu jak mgła i cała scena straci sens. Teraz już pan chyba wie - spytałem Potockiego - o co 
mi chodzi, co chcę przez to powiedzieć? a ponieważ w dalszym ciągu byłem pewien, że nie 
rozumie, sam mu to wyłożyłem. - Kiedy Gienek rzucił pomysł wyjazdu do Ondrzejova i 
zaprosił nas, a ponadto powiedział, że ojciec wszystko ureguluje, Marcin po prostu nie był 
pewien, czy jego to też dotyczy. Rozumie pan? Nasz stary przyjaciel raptem nie jest pewien, 
czy jego to też dotyczy. Lub mówiąc jeszcze dobitniej, nasz Marcin raptem nie ma odwagi - 
to jest właśnie trafne słowo - nie ma odwagi odnieść zaproszenia także do siebie. Pojechać na 
tydzień na wakacje do Koubków do Ondrzejova, kiedy na dodatek koszta ma pokryć ojciec 
Gienka. Już pan to rozumie? - spytałem, a on kiwnął głową.
- Tak - odparł - był Protektorat, wy byliście Czechami a on Niemcem. Dlatego.
- Dlatego - przytaknąłem. - Ale to tylko zewnętrzna strona zagadnienia. Ta 
wewnętrzna, istotna, polega na tym, że Marcin raptem nie ma odwagi i z tego powodu 
odsuwa się od nas i zamyka w sobie. On, który nie był maminsynkiem i nigdy czegoś 
podobnego by wobec nas nie zrobił. Niespodziewanie i podstępnie jak wąż wśliznęła się 
pomiędzy nas jakaś bariera. Wyobraziłem sobie wtedy to bardzo plastycznie. Siedzimy gdzieś 
obok siebie, rozmawiamy, patrzymy, a tymczasem za naszymi plecami wślizguje się między 
nas żmija. Nasze dawne stosunki zostały naruszone. Przez co? - powiedziałem. - Przez jakąś 
nieufność. My Czesi i on Niemiec. Przecież wiedział, jak Czesi nienawidzą okupantów, 
bronią się przed wszystkim, co niemieckie, stawiają opór... mogło więc zrodzić się w nim 
poczucie, że i nasz stosunek do niego jako do Niemca ulega ochłodzeniu, że odsuwamy się od 
niego, przestajemy brać go w rachubę, a nawet ufać mu, a on nie może już na nas polegać, 
stopniowo zaczynamy się nie rozumieć. Kiedy dziś o tym myślę - powiedziałem - wiem, że 
właśnie tam, w ogrodzie, przed końcem roku szkolnego ujawniła się część tej tragedii, o 
której chcę panu opowiedzieć. Dała o sobie znać poprzez drobiazg. Poprzez milczenie, 
patrzenie na łyżeczkę, niepewność. Ludzie zrywają ze sobą, chociaż wcale sobie tego nie 
życzą. To jakiś niebezpieczny, podświadomy lub świadomy mechanizm, którego przyczyną 
jest żmija. Kiedy jednak Marek przekonał się, że zaproszenie do Ondrzejova dotyczy również 
jego i że to jest zrozumiałe samo przez się, zniknęły wszelkie niepewności, ożywił się i był 
znowu dawnym Marcinem. Gienek potem przypomniał, że zaproszenie dotyczy też jego 
brata, i na tym zostało. Nie pamiętam, gdzie Marcin i Romuald spędzili tamte wakacje, 
wydaje mi się, że u ciotki w Libercu na pewno nie, raczej byli parę tygodni w Lipsku, nie ma 
to żadnego znaczenia dla naszej historii. Ale przed ostatnim tygodniem sierpnia obydwaj 
wrócili do Pragi i wszyscy pojechaliśmy do Koubków do Ondrzejova.
- Pociągiem? - spytał ze spojrzeniem utkwionym w reprodukcję Wenus. 
Zaprzeczyłem.
- Nie, pociąg tam nigdy nie jeździł, i nie autobusem, lecz rowerami. Do tej pory 
jeszcze nie wspomniałem, że wszyscy, cała nasza piątka, mieliśmy rowery i lubiliśmy jeździć. 
Wtedy szosy nie były zatłoczone samochodami jak dziś i na rowerach można było swobodnie 
jeździć, pamięta pan. Ówczesna młodzież jeździła na rowerach, był to bardzo popularny 
środek lokomocji. A ja miałem, jak na tamte czasy, niezwykły rower. Francuski siker, już nie 
pamiętam, jak się pisało nazwę tej firmy, babcia mi go kupiła chyba w nagrodę za jakieś 
lepsze świadectwo, miał przekładnię. Gienek i Romuald też mieli z przekładnią, ale Prokop i 
Marcin nie. Ich rowery były turystyczne, Gienka, Romualda i mój półwyścigowe. 
Wystarczyło wymienić kierownicę i według ówczesnych norm były to już wyścigówki. A 
więc zabraliśmy bagaż, to znaczy plecaki na ramiona i tornistry na ramę, Romuald wziął 
aparat, dużo kartek papieru i ołówki, i w drogę. Ondrzejóv leży w kierunku na Rziczany i nie 
jest daleko od Pragi, ale my jechaliśmy wolno, żadnych ścigań się i wyprzedzania, i robiliśmy 
wiele postojów w miejscach, które nam się spodobały. Wyjechaliśmy przed południem, a 
dopiero późnym popołudniem byliśmy na miejscu. Koubkowie ucieszyli się... - 
powiedziałem, a ten łotr się zaśmiał. Odebrał to widocznie jako żart. Zaśmiał się i napił się 
wina.
- Naprawdę się ucieszyli - ciągnąłem - pani Koubkowa od razu przyniosła nam mleka, 
a jej córka, ta dwudziestopięcioletnia Różenka, dała nam chleba grubo posmarowanego 
masłem, to było na przywitanie po podróży, a potem na kolację dali nam zupy, dla każdego 
po kawale wieprzowiny i jajecznicę. Następnego dnia zabili trzy króliki. Kury ani jednej, to 
zrozumiałe, był koniec sierpnia i kury się niosły. Mieliśmy i ryby, i grzyby, których sami 
nazbieraliśmy w lesie, ale pani Koubkowa dostała u rzeźnika mięso, wówczas jeszcze można 
było dostać, zresztą rzeźnik ondrzejowski był ich dobrym znajomym, jakżeby nie, skoro pan 
Koubek był leśniczym, pani Koubkowa albo jej córka piekły placki i babki, robiły racuchy i 
knedle, w ogóle u Koubków dużo się robiło z kartofli, ale często były też pierogi z owocami, 
owoców mieli w bród, koło chałupy rozciągał się duży ogród, same jabłonie i grusze, jedna 
stara grusza rosła w kącie podwórza, czereśni pod koniec sierpnia już nie było, a śliwki 
jeszcze nie dojrzały - ale gotowały nam pierogi z jagodami i poziomkami, Marcin przepadał 
za nimi, a panna Różena słodziła mu je i polewała śmietaną szczególnie obficie, i powiadała, 
że serce jej się rozdziera. „Panie Marcinie, proszę, to jakby za mnie pan jadł - mówiła i śmiała 
się - ja niestety nie mogę sobie pozwolić i dlatego jestem smutna”, ważyła prawie sto kilo i 
biedaczka bała się utyć jeszcze bardziej... jedliśmy winogrona i agrest, i dużo zieleniny: 
sałatę, szpinak, kapustę, pomidory, to panna Różena mogła już jeść, wcinaliśmy też 
kukurydzę, bardzo nam smakowała, krótko mówiąc z jedzeniem nie było kłopotu i wiodło się 
nam wyśmienicie. Koubkowie byli dla nas serdeczni. Pan Koubek i pani Koubkowa, ich syn 
Jakub, który mieszkał z żoną opodal, i Różena... - w tym momencie znowu mi przerwał. 
Pytaniem. Można było spodziewać się dwu pytań. Czy Koubkowie wiedzieli, że Marcin i 
Romuald są Niemcami, lub że zmieni tok myśli i zacznie wypytywać o Różenę. Nic lepszego 
nie mogło mu przyjść do głowy niż pytać właśnie o nią. O dziwo, jednak nie zapytał, może 
dlatego, że była taka gruba. Do tej pory zawsze pytał o coś zupełnie innego, tym razem 
również. Powiedział:
- A co z tym obserwatorium. Byliście tam...?
- Byliśmy - odparłem - zaraz następnego dnia. Zabrał nas syn Koubków, który 
pracował tam jako mechanik. W obserwatorium zajął się nami pewien docent, oprowadził 
nas, wszystko wyjaśnił i oczywiście pozwolił patrzeć przez rozmaite lunety i teleskopy, które 
znajdowały się w Ondrzejovie. To było najpiękniejsze w czasie tygodnia naszych wakacji. 
Ale... - w tym miejscu teraz ja przerwałem. „To cymbał, który nigdy nie opracuje mojego 
tematu - pomyślałem - ale mimo wszystko jeszcze raz pokażę mu, jak powinien autor 
postępować. Żeby wiedział, jak się puentuje prace literackie. To, czego on nigdy nie potrafił 
zrobić w swojej pisaninie”. I dlatego powiedziałem:
- Byliśmy co prawda w obserwatorium już drugiego dnia ale gdybym opracowywał 
ten temat, zostawiłbym obserwatorium na koniec. Dlatego, że tworzyło ono jakby puentę. 
Proszę sobie wyobrazić. Niebo, gwiazdy, wszechświat, wie pan, jak wiele można o tym 
napisać? Ile spraw można wyrazić? W dialogu? Na konto wszechświata może pan wyłożyć 
cały swój program życiowy. Rozmaite poglądy na świat, najistotniejsze problemy życia 
ludzkiego, własne wyobrażenia, pragnienia i cele... i prawdę mówiąc, tego tygodnia w 
Ondrzejovie rzeczywiście doszło do takiego dialogu. Pomiędzy mną i Marcinem. Wiele z 
tego, co każdemu z nas leżało na sercu, powiedzieliśmy sobie. Ja powtórzę panu coś niecoś. 
Jest to jednak jedna z pomniejszych puent i dlatego nie powiem o niej już teraz, lecz dopiero 
pod koniec - i w duchu pomyślałem sobie: „Cośkolwiek z tego mu powiem, ale nie wszystko. 
Takich spraw nie powierza się byle komu”.
Kieliszki znowu były już prawie puste, napełniłem je i ciągnąłem:
- Pan Koubek był leśniczym i zabrał nas na obchód po lesie. Chodził ze strzelbą 
ukośnie przewieszoną przez plecy, później we wspomnieniach zdałem sobie sprawę, że była 
to dwururka na śrut, typu Lefaucheux, kaliber 16 na 16, którą dziś używa się bardzo rzadko, 
ale pan nie musi o tym wiedzieć. Pan Koubek chodził z torbą na naboje i oczywiście z psem. 
Koubkowie trzymali psa. Wabił się Reks. Bardzo się do nas przywiązał, zwłaszcza do 
Romualda. Chyba dlatego, że Romuald rysował go kilka razy... Pan Koubek w lesie 
opowiedział nam trochę o drzewach, roślinach i zwierzętach. W lasach wokół Ondrzejova 
wówczas była jeszcze gruba zwierzyna, nie wiem, czy jest tam do dziś. Było dużo dzikich 
królików, na polach kuropatwy i oczywiście zające, Prokop wypytywał, jak to jest z 
kłusownikami i czy pan Koubek w lesie przyłapał któregoś z nich. W domu pan Koubek 
pokazał nam mechanizm dubeltówki, kiedy rozebrał ją i wziął się do czyszczenia. Objaśniał, 
że Lefaucheux ma specjalny system zapłonu, iglicowy, ładunek zapalny umieszczony jest w 
naboju i w chwili gdy kurek opada, iglica uderza w zapłon i następuje odpalenie... Później 
Prokop spytał mnie i Gienka, czy zauważyliśmy, jak Romuald i Marcin interesowali się 
bronią... ale mam wrażenie, że przesadził w domysłach. Jeśli o Marcina chodzi, w tym lesie 
był on po prostu szczęśliwy. Jak już wspomniałem, lubił lasy w tym samym stopniu co 
ogrody i parki, w ogóle lubił przyrodę i otwarte przestrzenie. Pan Koubek nauczył nas 
rozróżniać takie gatunki flory, o których nigdy w życiu nie słyszeliśmy. Brokolicę, którą się 
zbiera we wrześniu, kozłka polnego, którego się sieje pod koniec sierpnia, korzeń hiszpański, 
który się zbiera na jesieni, a to wszystko jest podobne do sałaty i nadaje się do jedzenia na 
surowo, pokazał nam ponadto, jak się orientować podług słońca i zegarka na polu i w lesie, 
ale o tym już wiedzieliśmy.
Chodziliśmy się kąpać w rzece. Pływać w niej nie bardzo było można, ale odświeżyć 
się - owszem. Ostatni tydzień sierpnia 1939 roku był taki parny jak ten nasz czerwcowy. Dwa 
razy poszliśmy do ondrzejowskiego kina. Pamiętam jak dziś, co dawali. „Dziewczynę z 
dzikiego zachodu” z Mac Donald i Eddy’m oraz „Dziewczyna czy chłopak” z Adi Mandl i 
Wacławem Treglem. Przed tym pierwszym filmem sprzedawano w kinie „ledo”, coś jak 
dzisiejsze bambino, nawet nie zauważyliśmy, kiedy chłopcy nam je kupili. Romuald 
Gienkowi i Prokopowi, a Marcin mnie, widocznie tak chcieli. Przy wyświetlaniu czeskiego 
filmu lodów już nie było, nie byliśmy na tym filmie sami, lecz z kilkoma miejscowymi 
chłopcami, których poznaliśmy. Pamiętam tę chwilę poznania. Szliśmy do lasu obok boiska. 
Ondrzejowskie boisko wówczas było zwyczajną łąką porośniętą niską trawą i chwastami, 
jedynie przed bramkami znajdowały się gołe żwirowate place, udeptane jak to zwykle bywa, i 
kiedy przechodziliśmy obok, kilku miejscowych chłopców grało akurat w piłkę. Marcin 
pierwszy się zatrzymał, zawsze lubił piłkę, kilka razy im podał, gdy przeleciała poza teren 
boiska, a potem wszyscy stanęliśmy przy bramce i po chwili graliśmy już z nimi. Jeden z tych 
chłopców nazywał się Apelt, jego ojciec był nauczycielem. Chyba ze dwa razy w ciągu tego 
tygodnia pojechaliśmy rowerami w okolice Ondrzejova. Józek Apelt z nami. Chodził do 
handlówki w Beneszovie i był w naszym wieku. Pojechaliśmy do Pyszel, Strzibrnej Skalicy, 
gdzie mieli wyśmienite lody a zwłaszcza nad Sazawę i tam wykąpaliśmy się porządnie. 
Pojechaliśmy aż do klasztoru sazawskiego i w przytulnej restauracji z ogrodem zamówiliśmy 
piwo wielkopopowickie. Nikt z nas nie przepadał za piwem - czasy, gdy upijaliśmy piwo 
przed gospodą, dawno minęły - ale w tym upale bardzo nam smakowało. Pamiętam, że w 
sazawskiej restauracji przy stoliku, który znajdował się w cieniu rozłożystej lipy - wydaje mi 
się, że to była lipa - Apelt skarżył się na obowiązkowe godziny niemieckiego w szkole... 
„Jeszcze trochę i będzie więcej godzin niemieckiego niż czeskiego - powiedział - a mnie to 
wcale nie bawi”, jak z tego wynika, nie domyślił się, że Marcin i Romuald są Niemcami, nie 
zdradził ich obcy akcent... Prokop rozgadał się potem na temat historii klasztoru sazawskiego, 
który za czasów księcia Oldrzycha założył pustelnik, święty Prokop, pierwszy jego opat, i jak 
to opat pokonał diabła, zaprzągł go do pługa i orał z nim okoliczne pola. Prokop dobrze znał 
tę legendę, a my z Gienkiem zrozumieliśmy, dokąd zmierza. Klasztor sazawski to kawał 
historii Czech, a od aneksji Sudetów, od naszego pamiętnego powrotu ze szkolnego 
przedstawienia „Aidy”, Prokop nigdy nie przegapił okazji, by czegoś podobnego nie 
powiedzieć w obecności Romualda i Marcina. To samo zrobił przed romańskim kościółkiem 
w Rovnej i przed kościołem w rodzinnej miejscowości malarza Józefa Lady, przed portalem 
romańskim ze świętym Wojciechem i Wacławem. W drodze powrotnej do Ondrzejova 
zatrzymaliśmy się w zagajniku, mech, wrzosy, kamienie i słońce, i na chwilę usiedliśmy na 
ziemi. Przed nami rozciągał się gąszcz krzaków, za sobą mieliśmy wysokie sosny. Raptem w 
pobliżu mnie i Marcina pojawiła się żmija. Marcin pierwszy ją zobaczył, krzykną}, żeby mnie 
ostrzec, chwycił kij i zaczął ją tłuc. Przepędził ją na pół martwą. Potem powiedział mi, skąd 
się w nim wzięło w tym momencie aż tyle siły... - i w duchu przypomniałem sobie jego słowa, 
nie mówiąc oczywiście ich głośno. „Mogłaby cię ugryźć” - powiedział. W drodze powrotnej 
do Ondrzejova również Marcina spotkała drobna nieprzyjemność.
Kiedy brał na wyboistej szosie ostry zakręt, wpadł w poślizg i zleciał z roweru. 
Wszyscy oczywiście nosiliśmy krótkie spodnie i Marcin dosyć głęboko zdarł sobie kolano. W 
torbie pod siodełkiem oprócz kleju, gumy do dętek i klucza miałem watę, jodynę i chyba też 
spirytus, opatrzyłem Marcinowi kolano. Pewnie go piekło, ale Marcin umyślnie darł się w 
niebogłosy, dla zabawy tylko, co szybko pojął również Apelt. Jak już powiedziałem, Marcin 
co prawda był delikatny, ale żaden maminsynek, potrafił się wygłupiać. Ot, po prostu 
wspólny tydzień wakacji w Ondrzęjovie u Koubków, a pan... - powiedziałem Potockiemu - 
kiedy będzie je opisywać, do tych przygód dorzuci jeszcze inne, wymyślone. Takie, które 
pasowałyby do lata i do nas pięciu. Zwróciłem panu na to uwagę już na początku. 
Najważniejsze, żeby ujawniała się w nich psychologia każdego z nas, zwłaszcza Marcina i 
Romualda. Psychologia ukryta w ich postępowaniu. Niech pan nie zapomni - znowu mu 
przypomniałem - że chłopcy mieli aparat fotograficzny i robili zdjęcia, na przykład podczas 
wyprawy nad Sazawę, a Romuald ponadto rysował. Wszędzie zabierał ze sobą kartki papieru, 
ołówki i gumkę. Rysował w lesie, nad rzeczką, nad Sazawą, rysował kościółek romański w 
Rovnej razem z cmentarzem, rysował i w domu u Koubków, szkicował również portrety nas 
wszystkich, Józka Apelta, pani Koubkowej i pana Koubka, Różeny i psa Reksa. Niektóre 
rysunki natychmiast darł i wyrzucał, chociaż zawsze krzyczeliśmy za to na niego. Niektóre 
podarował nam i Koubkom, bardzo sobie je cenili, kilka zatrzymał dla siebie. Wszystkie były 
doskonałe. Kiedy miałem szesnaście lat, nie byłem żadnym znawcą, ale prawdziwy talent 
mogłem rozpoznać. Romuald już wtedy był malarzem. No a teraz to obserwatorium i gwiazdy 
- powiedziałem Potockiemu i zrobiłem pauzę.
Pierwszy raz podczas tego długiego posiedzenia w pracowni na poddaszu przeprosił, 
że musi zejść na chwilę na dół.
Dałem mu więc latarkę, ale i popielniczki, żeby je tam wysypał, i poszedł.
A ja zastanawiałem się.
Przede wszystkim ponownie obliczyłem czas.
Do północy zostało półtorej godziny.
Potem przygotowałem coś do picia.
Kończyliśmy trzecią butelkę wina.
Były to co prawda litrówki, a nie po trzy czwarte, ale i tak przez ten czas, nie 
wypiliśmy zbyt wiele.
Potem sprawdziłem, jak jest na dworze.
Przez wpółotwarte okno widziałem, że nie ma już ani wiatru, ani deszczu, że jest tam 
tylko gęsty mrok. U pułkownika Nyklasa ciągle jeszcze paliło się światło, w jednym oknie, 
sam był w willi i pewnie studiował jakieś ważne materiały. Zawsze to robił, kiedy w willi nie 
było jego rodziny. Świeciło się również u Jarnej, we wszystkich trzech oknach, Jarna była 
mężatką, byli z nią mąż i córka. Willi inżyniera Macha nie mogłem dojrzeć z okna, 
znajdowała się dużo dalej i drzewa ją zasłaniały.
A potem w myślach szybko dokonałem małej rekapitulacji.
„Do północy zostało półtorej godziny - powiedziałem sobie - długo już tutaj z nim 
siedzę i przedstawiam mu temat. To prawda, że słucha uważnie i chyba rozumie, ale na 
pewno zbytnio go to nie interesuje. Przecież to temat nie dla niego. Gdybym mu opowiadał o 
jakichś przygodach miłosnych, w których występowałyby kobietki, choćby takie jak Ewa 
Jarna... ciekawe, czy jeszcze o niej myśli... to co innego. Ale o paczce chłopaków... być może, 
że to go męczy, jest głupcem spragnionym ciekawostek i dlatego czeka, powiada sobie, kto 
wie... czeka, co z tego wyniknie. Jakaż będzie ta tragedia, na którą czatował już przy kolacji. 
Będzie tragedia  - pomyślałem sobie - doczekasz się. Ale oprócz tej będzie jeszcze inna, 
łotrze. I nie tragedia, lecz twój koniec”. I chociaż nie było mi do śmiechu, uśmiechnąłem się 
do sterty papierów, które leżały na moim niezawodnym pistolecie, i dolałem sobie wina z 
trzeciej butelki. Potem podszedłem do drzwi. Był najwyższy czas. Na dole migało światło 
latarki i słychać było kroki, już wracał.
- Halo - zawołałem - skoro pan już tam jest, proszę wziąć jeszcze jedną butelkę. Niech 
pan wejdzie do kuchni i poświeci pod zlewozmywak.
Powiedział, że chętnie to zrobi, i po chwili wrócił na górę z popielniczkami i piątą 
butelką. Czwartą nie napoczętą mieliśmy w pracowni.
- A więc to obserwatorium i te gwiazdy - powtórzyłem i odkorkowałem butelkę, kiedy 
usiadł. - Poszliśmy tam z synem pana Koubka następnego dnia pod wieczór, kiedy zaczęło się 
ściemniać. W obserwatorium, jak już wspomniałem, zajął się nami pewien docent. Niebo było 
jasne, czyściutkie, w miarę jak ciemniało, gwiazdy pojawiały się jedna po drugiej, 
obserwowaliśmy to gołym okiem. A potem, kiedy zaczęliśmy patrzeć przez lunety... Nie 
pamiętam już, od czego docent zaczął swój wykład, nie od księżyca, bo go na niebie akurat 
nie było, wydaje mi się, że zaczął od meteorytów i powiedział, że teraz, pod koniec sierpnia 
jest ich mniej niż między lipcem i sierpniem, w tych miesiącach jest ich najwięcej, ale, 
przypominam sobie, że na początku wspomniał o  tym, iż bieżący rok, to znaczy 1939, jest 
bardzo korzystny dla występowania komet. Fragmenty komety zwanej Liryda było widać w 
tym roku w kwietniu. W ostatnich dniach czerwca pojawiły się mgławice innej komety 
zwanej Pons-Winneck, a sama kometa była widoczna w lipcu. Teraz w sierpniu pojawiają się 
zwykle Persydy lub Łzy Świętego Wawrzyńca... Ktoś z nas przypomniał, chyba Marcin, że 
kiedy się widzi spadającą gwiazdę trzeba pomyśleć sobie jakieś życzenie... a my widzieliśmy 
takich meteorytów dużo. Nie tylko z obserwatorium. Pan docent wskazał nam kilka 
najjaśniejszych gwiazd, Wegę w zenicie, Arktura podczerwienionego jak klosz tej lampy 
naftowej, która świeci na biurku pod oknem, gwiazdę, która w przybliżeniu jest dwadzieścia 
trzy razy większa od Słońca, a następnie Kasjopeję, Gwiazdę Polarną i konstelację Liry, 
Wielki i Mały Wóz i przepiękną Drogę Mleczną, która lśniła na aksamitnie ciemnym niebie 
jak wspaniały pas srebrny, później zaś... co to było?
Dopił wino, które miał w kieliszku jeszcze z trzeciej butelki, i ja nalałem mxi z 
czwartej. Dopiero teraz odniosłem wrażenie, że wino raptownie zaczyna na niego działać. Ale 
dopiero zaczyna. Daniel Potocki dobrze znosił wino, dlatego mu je zaproponowałem. 
Danielowi Potockiemu nie wolno było się upić. Musiał całkowicie trzeźwy wysłuchać mnie 
do końca. Tylko trzeźwy Potocki mógł zostać ukarany odpowiednio. Najmniejsze osłabienie 
jego świadomości alkoholem oznaczało wymknięcie się karze. Oznaczało ułaskawienie. Na 
dole miałem dwie butelki koniaku, flaszkę whisky, bolsa, wódkę, sok pomidorowy, pieprz. 
Mógł się spić, gdybym mu nalał coś z tych zapasów, nie wytrzymywał silnego alkoholu 
jedynie wino. A ja musiałem go mieć trzeźwego. „Na razie wszystko w porządku - 
powiedziałem sobie - na razie tylko nastrój mu się poprawił. Chłonie to, co mu opowiadam, i 
na pewno wytrzyma do końca historii”.
- Później - kiwnął głową - co to było? Ujrzeliście na niebie coś niezwykłego?
- Zobaczyliśmy na niebie to, co ludzkość ogląda od początku swego istnienia - 
powiedziałem - i to jest niezwykłe. Przez setki tysiącleci, jak istnieje ludzkość, niezliczoną 
ilość razy zmieniała się wokół niej przyroda, nowe gatunki zwierząt, nowe gatunki roślin, 
nowe koryta rzek, pojawiały się nowe osady i znikały, padały całe połacie rozmaitych lasów i 
znowu wyrastały, powstawały nowe miasta i nowe kultury, i cywilizacje, i znikały, wszystko, 
gdzie okiem sięgnąć, zmieniało się, ale jedno pozostało takie samo. Takie samo dla całej 
ludzkości przez wszystkie czasy, to rozgwieżdżone niebo w górze. Widzieliśmy niektóre 
planety naszego układu słonecznego i gwiazdy, które zdobią nasze sierpniowe niebo, 
widzieliśmy, jak już powiedziałem, przepiękną Drogę Mleczną, po prostu to wszystko, co 
ludzkość oglądała od dawien dawna, ale oglądała gołym okiem. W odróżnieniu od tej 
pradawnej ludzkości my zobaczyliśmy ponadto to, czego gołym okiem się nie zobaczy. A co 
mogły nam przybliżyć jedynie lunety, które posiadało przed wojną obserwatorium 
ondrzejowskie, ale to wszystko tam w górze było od prapradziejów, chociaż minione 
pokolenia ludzkości aż do wynalazku lunety nie mogły tego obejrzeć. Teraz właśnie przyszło 
mi do głowy... - powiedziałem, chociaż nie musiałem tego mówić Potockiemu - że 
rzeczywistość jest o wiele bardziej złożona, niż my to postrzegamy. Na pewno jest 
niezmierzona ilość rzeczy, których nie zauważamy i o których wcale nie wiemy, właśnie 
dlatego, że ich nie zauważamy. Byty, które istnieją niezależnie od naszej o nich wiedzy czy 
niewiedzy. Nazywamy je obiektywną rzeczywistością, która istnieje niezależnie od naszej 
świadomości, a zresztą, o iluż sprawach nie mamy jeszcze zielonego pojęcia? O rozmaitych 
tajemnicach między niebem i ziemią, jak się to mówi, między życiem i śmiercią, między 
śmiercią i życiem... - powiedziałem i spojrzałem na Potockiego. - Jest całkowicie pewne - 
mówiłem - że za kilka lat, w drugiej połowie naszego wieku... zobaczymy niebo jeszcze 
bogatsze niż dziś, bo powstają coraz większe i silniejsze lunety, które sięgną w głąb 
wszechświata. Ale już wówczas tego lata 1939 zobaczyliśmy przez szkła ondrzejowskich 
lunet dziwne, bardzo dziwne kształty, które nas poruszyły niezwykle. Głównie Marcina i 
mnie. Pozostałych oczywiście też, Gienka, malarza Romualda i Prokopa o trzeźwym umyśle, 
ale Marcina i mnie poruszyły najbardziej i w jednakowy sposób - powiedziałem i strząsnąłem 
popiół z papierosa do czystej popielniczki, i napiłem się wina z czwartej butelki. A potem 
ciągnąłem:
- Przez szkła ondrzejowskich lunet zobaczyliśmy delikatne, ledwo widoczne mgiełki, 
musieliśmy bardzo wytężać wzrok, żeby je ujrzeć, były to zaledwie drobne białe cienie, coś 
jakby gęsi puch, których, gdyby leżały na drodze, wcale by pan nie zauważył, przy każdym 
mrugnięciu oka te drobne pobłyski znikały, jakby siatkówka nie potrafiła zatrzymać ich 
obrazu... były takie mikroskopijne jak mikroby w kropli wody, bardzo wiele ich bez trudu 
mieściło się w centymetrze kwadratowym soczewki. A czym naprawdę były te zwiewne 
mgiełki? To całe olbrzymie wszechświaty z miliardami gwiazd, całe galaktyki, z których 
każda jest tak wielka, że światło z jednego jej krańca na drugi wędruje setki i tysiące lat. 
Docent wskazał nam jedną z tych drobnych mgiełek i powiedział, że jest ona najbliższa 
naszemu układowi słonecznemu. „Ta galaktyka w proporcjach kosmicznych jest od nas 
oddalona tak nieznacznie, jak gdyby na powierzchni całej kuli ziemskiej znajdowały się dwa 
kamyki w odległości centymetra od siebie - powiedział - zaledwie sześć milionów lat 
świetlnych. Zaledwie sześć milionów lat wędruje do nas na Ziemię jej światło - powiedział. - 
Taka, jak ją teraz widzicie, była przed sześcioma milionami lat i dopiero za sześć milionów 
lat będzie można z Ziemi zobaczyć ją taką, jaka jest w tej chwili. Znamy również galaktyki z 
miliardami gwiazd oddalonych od nas o setki milionów lat świetlnych, o całe miliardy...” i 
przypominam sobie, że na nasze pytanie docent odparł, że na razie wszystko wskazuje na to, 
iż wszechświat jest nieskończony i nieustannie się rozprzestrzenia. Wówczas, w latach 
trzydziestych, taki sąd przeważał wśród uczonych, dziś niektórzy są zdania, że wszechświat 
jest raczej skończony, lecz nieograniczony, ale już wówczas ów pan docent wspomniał, że te 
miliony, miliardy galaktyk oddalonych od nas o miliardy lat świetlnych mogą tworzyć tylko 
jeden jedyny wszechświat, ten nasz wszechświat, częściowo tylko dla nas widzialny i jedynie 
przeczuwany, a oprócz niego mogą istnieć w nieskończonych głębinach przestrzeni miliony 
innych wszechświatów, złożonych z miliardów dalszych galaktyk, których światła nigdy nie 
ujrzeliśmy, bo nigdy do nas nie dotarło, i nigdy nie ujrzymy, bo zanim to światło do nas 
dotrze, nasz układ słoneczny od bilionów lat będzie już wygasły i martwy. A potem 
powiedział, ile pośród takiego mnóstwa wszechświatów i galaktyk może być planet takich jak 
nasza, z żywymi istotami. „Uważać, że w nieskończonych przestrzeniach tylko na naszej 
Ziemi istnieje ludzkość - powiedział docent - byłoby tak samo nonsensowne i pełne 
zadufania, jak dawne wierzenie w to, że Ziemia jest centrum wszechświata”. Wszystko, o 
czym mówił, ilustrował tak olbrzymimi liczbami, że - jak stwierdził - przestały one mieć dla 
matematyki praktyczne znaczenie, i na zakończenie dodał: „A teraz wyobraźcie sobie to 
wszystko, chłopcy. Czym wobec tego jest cały nasz układ gwiezdny, nasz układ słoneczny i 
nasza planeta, którą nazywamy Ziemią? A czym jest wobec tego człowiek? Choćby to był 
milioner, cesarz, imperator, władca świata lub Europy... a jeśli wszystko trwa biliony lat, 
czym jest wobec tego, chłopcy, jedno ludzkie życie?” W głowie nam się od tego kręciło jak 
pijanym. Byliśmy pijani czasem, przestrzenią, wiecznością, a kiedy pan docent na koniec 
powiedział jeszcze, że we wszechświecie są gwiazdy tak wielkie, że ich średnica równa się 
odległości Ziemi od Słońca, już to do nas nie dotarło. Tak przebiegła - powiedziałem 
Danielowi Potockiemu - nasza wizyta w obserwatorium. A teraz opowiem panu zakończenie 
naszego tygodnia wakacji w 1939 roku...
Umilkłem i zapalając następnego papierosa, znowu obserwowałem jego twarz. 
Wydała mi się jakoś dziwnie zadowolona. Do tej pory był zupełnie spokojny, chwilami 
jowialny, pewny siebie, zakładał nogę na nogę wygodnie rozparty w fotelu i wydmuchiwał 
dym z papierosa aż pod sufit, ale teraz był również dziwnie zadowolony. Mogłem to sobie 
zinterpretować po swojemu. Łotr jest świadom swoich grzechów, chociaż ich nie wyznał, i 
teraz pod wpływem opowieści o wszechświecie czuje się usprawiedliwiony i uspokojony. 
Powiada sobie: „Skoro wszystko jest takie nieskończone i wieczne, cóż znaczą moje 
grzeszki? Nic. Jak gdyby nigdy ich nie było”. Pokiwał głową, zapalił papierosa i napił się 
wina. Napełniłem kieliszki, ciągle jeszcze się trzymał, chociaż wino stopniowo zaczynało na 
niego działać, i objawił zainteresowanie, jak się te wakacje zakończyły.
- W drodze z obserwatorium do domu - zacząłem - opowiadaliśmy sobie o tym, co 
zobaczyliśmy i usłyszeliśmy. Zrozumieliśmy pana docenta, kiedy mówił o marności 
imperatorów i wszelkich władców świata, zrozumieliśmy, kogo miał na myśli mówiąc o  
władcy Europy, ale o tym nie mówiliśmy w obecności Marcina i Romualda. Z pewnością oni 
też zrozumieli, nie byli naiwni. Ja i Marcin przez pewien czas zostaliśmy w drodze powrotnej 
o parę kroków w tyle. „Mam z tego wszystkiego zawrót głowy - powiedział mi wówczas 
Marcin ze śmiertelną powagą, mówiłem już, że miał takie momenty, kiedy był poważny i 
zamyślony, teraz był właśnie taki moment. - Jestem oszołomiony i w głowie mi się kręci” - 
powiedział do mnie, pozostali tego nie słyszeli, musiałem go trochę podtrzymywać, bo ciągle 
patrzył w górę na niebo i szukał spadającej gwiazdy... W domu pani Koubkowa chciała 
jeszcze dać nam coś do jedzenia, ale zjadł tylko Gienek, my nie, napiliśmy się tylko i potem 
poszliśmy do izby na poddaszu. Muszę teraz wspomnieć o czymś, o czym jeszcze nie 
opowiedziałem. Nas było pięciu, a w izbie tylko trzy miejsca do spania. Początkowo były 
dwa, ale Koubkowie ze względu na nas przynieśli otomanę, chcieli wstawić jeszcze łóżko 
składane, ale my się sprzeciwiliśmy, nie chcieliśmy im sprawiać kłopotu, a ponadto z 
łóżkiem, chociaż izdebka była dosyć przestronna, zrobiłoby się ciasno. Tymczasem obok był 
strych, ogromny strych pełen słomy i siana, na którym świetnie można było sypiać, ja 
marzyłem o tym najbardziej. „Pani Koubkowa, łóżko mam w domu, ale strychu nie - 
zacząłem bardzo grzecznie - siano tak przyjemnie pachnie, gdybym położył tam sobie koc, 
spałbym po królewsku”. I pani Koubkowa po chwili wahania wreszcie zgodziła się, kiwając 
głową z uśmiechem. Ale nie ja jeden chciałem spać na strychu. Również Gienek, 
najzamożniejszy z nas, ze wspaniałej willi w Pradze, i chyba Prokop. Wreszcie tak się stało 
dzięki podstępowi Marcina, ze nie spali tam ani Gienek, ani Prokop, tylko ja i Marcin. 
Chciałbym jeszcze dodać, że kiedy schodziło się ze strychu na dół, słychać to było w 
sąsiedniej izbie. Drewniane schody mocno skrzypiały. Pewnie wyda się to panu nieistotne... - 
spojrzałem na Potockiego, nigdy nie miał wyczucia funkcji realiów, i nie czekając, co mi 
odpowie, ciągnąłem: - Ale ten szczegół w nocy po wizycie w obserwatorium miał znaczenie. 
Gienek, Romuald i Prokop położyli się spać w swojej izdebce, ja i Marcin poszliśmy na 
strych, mieliśmy tam już wymoszczone legowiska z poprzedniej nocy, wysłane kocami, które 
pani Koubkowa troskliwie nam naznosiła, chociaż na strychu wcale nie było zimno, wręcz 
przeciwnie - gorąco, i oczywiście po takich przeżyciach z oglądania wygwieżdżonego nieba 
nie zasnęliśmy od razu. Najpierw kilka razy unosiliśmy się na łokciach, bo coś szeleściło, 
mogła to być mysz albo kot, i coś trzepotało w powietrzu, Marcin twierdził, że to nietoperz, a 
potem zaczęliśmy rozmawiać. O wszechświecie, galaktykach, gwiazdach i o żywych istotach 
na innych planetach, a także o kometach i meteorytach. „Co myślisz, kiedy widzisz spadającą 
gwiazdę?” - spytał Marcin, a ja mu odpowiedziałem żartem, że muszę jeszcze nad tym się 
zastanowić. Trochę przypierał mnie do muru, ale potem ustąpił. W głowie kręciło mu się 
coraz bardziej, był to autentyczny zawrót głowy. Tej nocy na strychu nie powiedział tego w 
sensie przenośnym, nie mówił, że kręci mu się w głowie od gwiazd i wszechświata, zacząłem 
się obawiać, czy nie zachorował. Poprzedniego dnia był upał i kiedy jechaliśmy na rowerach, 
Marcin zdjął koszulkę i przewiązał ją sobie w pasie, przyszło mi do głowy, że mógł dostać 
udaru słonecznego. Jego chłodne czoło o tym jednak nie świadczyło. Jeszcze przez chwilę 
rozmawialiśmy półgłosem, Marcin nagle zerwał się i powiedział, że mu mdło. Zszedłem z 
nim po tych skrzypiących schodach na dół i na dworze rzeczywiście dostał torsji. Trochę mu 
to ulżyło, ale nie wróciliśmy zaraz na strych, zostaliśmy na dworze na wypadek, gdyby znowu 
dostał mdłości. Podwórze Koubków było duże i ładne. Miało swoje osobliwości, które nam, 
chłopcom z miasta, wydawały się romantyczne, na przykład w kącie za psią budą rosła stara 
grusza, a pod nią leżały blisko siebie dwa wielkie kamienie, na których można było siedzieć, 
usiadłem tam z Marcinem. Na dwóch głazach pod gruszą w kącie podwórza siedzieliśmy 
sami. Reks oczywiście natychmiast nas zwęszył, ale nawet nie szczeknął, już nas znał, kilka 
razy przebiegł tylko koło budy dzwoniąc łańcuchem. Wszyscy spali, na dworze cicho i 
bezwietrznie, nigdzie nawet listek nie zaszeleścił, noc była bardzo widna, skąpana w blasku 
gwiazd, i tam Marcin mi się przyznał, co czuje i co przeżywa. On Niemiec po okupacji 
Czech. Trochę z tego panu opowiem - powiedziałem.
- Trochę... - powtórzył Potocki i napił się wina.
- Trochę - powtórzyłem nie patrząc na niego i dobrze wiedziałem, że to, co mam mu 
teraz powiedzieć, będzie skierowane do najmniej odpowiedniego słuchacza. Do kogoś, kto 
nie jest tego godzien. Jeśli jednak chciałem, żeby pojął ten temat i przy swoim niezbyt lotnym 
umyśle zrozumiał chociażby jego najważniejsze momenty, i żebym ja mógł pod koniec - nie 
później niż o północy - z czystym sumieniem postawić kropkę nad i, musiałem opowiedzieć 
mu trochę z naszej rozmowy pod gruszą na podwórzu Koubków. - Trochę - powtórzyłem po 
raz trzeci i w tym momencie popatrzyłem na niego dosyć surowo. - Niech się pan nie 
spodziewa szczegółów. Wszystkiego nie opowiem. Sam będzie pan musiał to wszystko 
przemyśleć i sporo dotworzyć, tak się przecież umówiliśmy. - A potem oderwałem od niego 
wzrok i zacząłem opowiadać dalej:
„Ja wiem, że wy nas nie lubicie - powiedział Marcin wtedy pod gruszą. - W czerwcu 
widziałem to na własne oczy, kiedy drużyna Pragi grała z drużyną Berlina. Byłem na tym 
meczu i widziałem, jak publiczność gwizdała, gdy berlińczycy witali stadion wyciągniętymi 
rękami, nawet butelkami w nich rzucano. To nieprawda, co piszą w gazetach, że wasi ludzie 
przyjaźnie rozmawiają z naszymi żołnierzami, tak samo jak nie było prawdą, że 15 i 16 marca 
stali w kolejkach przed naszymi kuchniami polowymi z menażkami po eintopf. Znaleźliście 
się jakby w niewoli - mówił Marcin - ale jak podają w radiu i piszą w gazetach, to nie jest 
niewola. Macie zachować samodzielność jak dawniej, macie otrzymać wielką autonomię - 
mówił niemal z wyrzutem - na czele państwa macie prezydenta i rząd, istnieją urzędy czeskie 
i szkoły, tylko napisy są dwujęzyczne i niemieckie na pierwszym miejscu, ale to widocznie 
dlatego, że Protektorat należy do Rzeszy... - Marcin zaczął w tym duchu, ale natychmiast 
zorientował się, że właściwie przeczy sobie. - Rozwiązana została tylko armia - powiedział - 
ale podobno ma powstać wojsko rządowe, czy już powstaje, policja jest w dalszym ciągu 
czeska, żandarmeria również. - Znowu zawahał się i jakoś tak szybko, jakby na 
usprawiedliwienie powiedział: - Ja wiem, jest tu i nasza policja, nazywa się gestapo, ale ona 
nie będzie przecież wam szkodzić... - I znowu skorygował się po raz trzeci. Wiedział, że to 
gestapo od swego wkroczenia do końca wakacji aresztowało już wielu Czechów... pewnego 
razu, jeszcze w Pradze, Prokop poruszył ten temat w obecności jego i Romualda... i wreszcie 
zamilkł. Zamilkł jak ktoś, kto podjął grę i przegrał. Siedział milczący i poważny, z łokciami 
opartymi na kolanach, ze zwieszoną głową i patrzył w ziemię, a ja oczywiście wyczułem, że 
chciałby jeszcze o tym mówić, pewnie żeby się usprawiedliwić albo po to jedynie, by 
poprowadzić intymną rozmowę, a równocześnie wolałby o tym nie mówić, żeby nie 
sprowokować mojego sprzeciwu, jakiejś dyskusji - jak się to dziś określa - czy nie daj Boże 
kłótni, muszę dodać, że Marcin, tak samo jak i jego brat, do zajęcia Sudetów nigdy się z nami 
nie sprzeczali, niczego nie próbowali nam wyperswadować, nawet rozmaite uwagi Prokopa 
zostawiali bez odzewu, i na pewno Marcin nigdy nie chciałby spierać się ze mną, zwłaszcza 
teraz, w tę cichą noc, na głazach pod gruszą w kącie podwórza, na wakacjach w Ondrzejovie. 
To było dla mnie jasne i jeśli pan tego nie zrozumie, nigdy nie zrozumie pan Marcina. 
Opisałby go pan wówczas w noweli - powiedziałem Potockiemu - źle i nieprawdziwie. Po 
prostu Marcin był wewnętrznie skłócony. Chcieć czegoś i równocześnie tego nie chcieć, to 
jest ambiwalencja woli. I kiedy znowu powtórzył: „Ja wiem, że nas nie lubicie” - wiedziałem, 
że nadeszła już najwyższa pora, żebym się odezwał.
„Nie lubimy Niemców - powiedziałem cicho - ale jest przecież różnica. Nie lubimy 
okupantów i Hitlera. Faszystów”.
„Nie, Michał - odparł - wy nie lubicie Niemców. Nie tylko okupantów i Hitlera. 
Nienawidzicie całego narodu, bo...” - nie dokończył.
„Bo cały naród jest za Hitlerem i okupantami, tak myślisz - powiedziałem - bo cały 
naród cieszył się z przyłączenia Austrii do Rzeszy, z przyłączenia Sudetów, z zajęcia 
Republiki i jeśli Hitler nadal będzie odnosił sukcesy w swoich podbojach, naród będzie się 
cieszył jeszcze bardziej. To nie tak, Marcin. Nie wierzę, że wszyscy Niemcy są za Hitlerem. 
Tak piszą tylko w gazetach, to się tylko tak wydaje. To propaganda. Są Niemcy, którzy nie 
idą za Hitlerem, o nich się nie pisze. O nich się milczy. Są Niemcy, którzy nawet przeciwko 
niemu walczą. W przeciwnym razie dlaczego Hitler zamykałby ich w więzieniach? Dajmy 
temu spokój, Marcin, najważniejsze, że lubimy poszczególnych ludzi. Że lubimy was dwu, 
ciebie i Romualda, i że ja ciebie lubię. Lubię jak dawniej, przecież wiesz o tym, czy 
zmieniłem do ciebie stosunek, czy robiłem ci jakieś zarzuty, sam wiesz najlepiej, że cię lubię i 
to się nigdy nie zmieni...”
„Marcin, ja wiem, że ty możesz sobie myśleć, że między nami powstaje przegroda, 
która dziś dzieli Czechów od Niemców, że to coś wślizguje się między nas jak żmija... wiesz, 
uświadomiłem sobie to przed wakacjami w ogrodzie Gienka, kiedy zaprosił nas do 
Ondrzejova... ty byłeś wtedy niepewny, czy to dotyczy również ciebie i twego brata... ale tak 
nie jest. Naprawdę, zawsze będziesz moim najlepszym kolegą i przyjacielem. Przecież wiem, 
że to nie twoja wina i nie Romualda, kiedyś rozmawialiśmy o tym z Prokopem i Gienkiem... 
Łączy nas coś silniejszego od tego, co mogłoby nas rozdzielić, od tego, że ty jesteś Niemcem, 
a ja Czechem i że Hitler podbił nas i chce nas zniszczyć. Tak, Marcin, zniszczyć... nie wierz 
w gładkie słowa...” - i wówczas, po tym wszystkim, co powiedziałem, Marcin był wzruszony. 
Nie był rozpieszczony, nie był przesadnie delikatny uczuciowo, bywał jedynie subtelny, 
potrafił zachowywać się jak wisus, ale teraz tak się wzruszył, że miał wilgotne oczy. - I nie 
informując swego gościa w fotelu naprzeciwko, w myślach odtworzyłem sobie, jak tam, za 
psią budą w ciszy nocnej siedzieliśmy obok siebie, nad nami świeciło miliard gwiazd, z 
których gołym okiem nie widzieliśmy nawet tysiąca... migotał nieskończony wszechświat z 
milionami galaktyk, siedzieliśmy pod nim, a ja uprzytomniłem sobie: Czym jest człowiek i 
jedno ludzkie życie w zestawieniu z nieskończonością i wiecznością, czym jestem ja i Marcin, 
który siedzi obok mnie i omal nie płacze, bo jakiś tam Hitler nas okupuje, gestapo więzi, chcą 
nas zniszczyć i zamienić w niewolników... Wówczas, pod koniec wakacji, jeszcze nie 
wiedzieliśmy, co się szykuje, co nam grozi... Ale dlatego my dwaj mamy się poróżnić, czy 
nawet zerwać ze sobą? Mamy się nienawidzić dlatego, że przyszedł jakiś Hitler? Dlatego że 
faszyzm zwyciężył, my mamy przestać być przyjaciółmi? Przecież jesteśmy tutaj razem, w 
tym jednym naszym życiu, jakaż by to była przyjaźń i sprawiedliwość, gdyby władza 
polityczna, która opanowuje Europę, mogła nas rozdzielić w tym naszym jednym ziemskim 
życiu? I pomyślałem sobie, po co właściwie stale mamy patrzeć tylko wokół siebie, spójrzmy 
w górę! A głośno powiedziałem Potockiemu: Siedzieliśmy pod gwiazdami w milczeniu, a 
potem złożyliśmy przysięgę. Wie pan - powiedziałem Potockiemu, którego w tym momencie 
prawie nie zauważałem, ale na pewno siedział bez ruchu, palił i czekał. - Wie pan, tego się nie 
zapomina. To się pamięta całe życie. Mam to przed oczami, jakby to było dziś. „Nigdy nic 
nas nie rozdzieli - powiedział Marcin tej nocy na podwórzu Koubków - nigdy w życiu aż do 
śmierci. Przysięgam. Gdybym cię zdradził, byłby to mój koniec - powiedział z romantyczną 
przesadą, typową dla jego wieku, ale naprawdę tak myślał - przysięgam, Michał, pod tym 
niebem”. Mieliśmy po szesnaście lat, było to w ostatnim tygodniu wakacji 1939 roku. To był 
najpiękniejszy moment w moim życiu. Wiem, że w jego również - powiedziałem Potockiemu 
i znowu miałem uczucie, że robi mi się niedobrze. Człowiek miewa takie uczucie, kiedy 
wywnętrza się przed debilem lub rzuca perły przed wieprze. Patrzył, palił i milczał, a ja 
pomyślałem sobie: „Ty łotrze, ze swoim upodobaniem do głupstw, jakże byś mógł opracować 
ten temat” - i odruchowo położyłem rękę na rozkładzie jazdy i kopercie, pod nimi było kilka 
kartek zapisanego papieru, a na spodzie mój pistolet. I uświadomiłem sobie, że jeszcze jest 
czas, zanim łotr upije się winem, ale ja byłbym szczęśliwy, gdybym mógł już zakończyć 
swoje opowiadanie.
- Potem na podwórzu zjawił się Romuald - powiedziałem oschle - wracamy do realiów 
skrzypiących schodów. Widocznie słyszał, gdy schodziliśmy ze strychu, nie mógł doczekać 
się naszego powrotu i zszedł na dół zobaczyć, co się stało. Odnalazł nas w kącie podwórza na 
kamieniach i udał, że nic nie zaszło. Przysiadł się na chwilę. „Nie możecie zasnąć, wcale się 
nie dziwię - powiedział - chłopcy śpią jak zabici” - miał na myśli Gienka i Prokopa. 
„Rozmawialiśmy o obserwatorium” - powiedział Marcin. „Ołówkiem nie da się uchwycić 
wygwieżdżonego nieba, co, Romualdzie?” - odezwałem się. „Wydaje mi się, że nie” - 
powiedział Marcin. Romuald wahał się. „Chyba że kolorami... Tło jest ciemne, prawie czarne 
- spojrzał w niebo - księżyca nie ma, świecą tylko gwiazdy, a mimo to noc jest widna jak w 
Betlejem w narodziny Pana. To dziwne”. „Może to świeci jakiś reflektor z obserwatorium” - 
bezbarwnie wybąkał Marcin. „Mógłbyś się trochę zastanowić nad tym, co mówisz - 
powiedział Romuald. - Przecież żaden reflektor nie rozświetli nocy. Może zaledwie rzucić w 
przestrzeń pas światła, oświetlić skrawek ziemi. A to jest jasnością padającą z nieba”. „A 
mógłbyś to narysować?” - spytałem. „Każda gwiazda świeci innym kolorem i nie jednakowo 
intensywnie przebija przez pasmo Drogi Mlecznej. Zwykłym ołówkiem tego się nie da zrobić, 
kolorami prędzej. Narysować mrok to nie problem, ale światło... to bardzo trudne. Musiałbym 
spróbować. Że też pan Koubek na noc uwiązuje Reksa na łańcuchu - dlaczego nie pozwala 
mu biegać swobodnie? Reks, do budy - powiedział cicho, a pies podniósł się natychmiast, 
widocznie usłyszał swoje imię, i zadźwięczał łańcuchem. - Pewnie go ta buda przeraża, że jest 
za mała” - stwierdził Romuald i w tym momencie Marcin spojrzał na mnie ukradkiem. 
Wyczułem, o co mu chodzi. Myślał o sobie. Nie cierpiał zamkniętych mrocznych 
przestrzeni... roześmiałem się. „Widzisz, Marcin, nie ty jeden - powiedziałem mu - jesteś jak 
ten pies”. „Nie jestem jak pies - obruszył się Marcin - to on jest taki jak ja”... - już czuł się 
dobrze. Ustąpiły zawroty głowy i mdłości, chyba było mu trochę chłodno, pierwszy więc 
zaproponowałem, żebyśmy wrócili do chaty. Na chwilę zatrzymaliśmy się przy Reksie, żeby 
go pogłaskać. Na chwilę przystanęliśmy na środku podwórza, gdzie była studnia. „Nie wiem, 
co to jest - powiedział Romuald z powagą - ale mam jakieś dziwne uczucie. Kiedy słucham 
wiadomości, czytam gazety, nie wiem... mam przeczucie czegoś niedobrego”. Wzdrygnął się.
Kiedy zacząłem go wypytywać, powiedział, że po prostu ma jakieś przeczucie. Że coś 
się stanie. „Nie - powiedział stanowczo - nic złego u Koubków, ale w tym dzisiejszym 
świecie polityki. Kto wie, co nas jeszcze czeka. Ale to nic. Nie będziemy teraz o tym myśleć. 
Chodźcie spać”. Na strychu przed zaśnięciem Marcin powiedział: „Rzeczywiście to dziwne. 
Znowu on miał rację”. „Masz na myśli te przeczucia? Że coś się szykuje?” - spytałem, ale 
Marcin pokręcił głową. „Chodzi mi o Reksa - powiedział - że go pan Koubek przywiązuje na 
noc”. Obaj parsknęliśmy śmiechem, a potem Marcin dodał: „Na podwórzu w pewnej chwili 
zobaczyłem przez gruszę, jak spadała gwiazda. Wiesz, o czym sobie pomyślałem?” 
Kiwnięciem głowy dałem mu znak, że wiem. „Ja też już przemyślałem, czego mam sobie 
życzyć, kiedy zobaczę spadającą gwiazdę” - powiedziałem Marcinowi - ale Potockiemu tego 
nie wyjawiłem. Powiedziałem Potockiemu, że wkrótce zasnęliśmy. - Następnego dnia 
obudziło nas sierpniowe słońce wpadające na strych przez dwa małe okienka. Otworzyliśmy 
oczy skąpani w niebiańskiej jasności. Było nam błogo i lekko, jakbyśmy unosili się na 
skrzydłach anielskich. Jak po dobrze odbytej spowiedzi, kiedy dusza wolna jest od wszelkich 
niepewności. Kiedy obaj staliśmy już na kocach rozesłanych na słomie, Marcin wskazał w 
kierunku okapu. Na belce głowami w dół wisiało pięć nietoperzy... A teraz niech pan uważa - 
powiedziałem Potockiemu.
- Przedostatniego dnia sierpnia wracaliśmy do Pragi. Dla nas szkoła zaczynała się 
pierwszego września. Dla Romualda trzy tygodnie później. Wyjeżdżaliśmy po obiedzie. 
Koubkowie nie chcieli nas wypuścić bez obiadu. Przed samym wyruszeniem w drogę, kiedy 
na podwórzu jeszcze przytraczaliśmy tornistry i podpompowaliśmy dętki, wpadł Józek Apelt. 
Pożegnaliśmy się z nim poprzedniego dnia, ale on niespodziewanie przyszedł znowu. Był 
blady i wyczerpany, jakby pił całą noc. „Godzinę temu aresztowali ojca - powiedział. - 
Przyjechali po niego z Beneszova. Gestapo”. - I po chwili mówiłem dalej:
- Wróciliśmy do Pragi 30 sierpnia. W dwa dni później, kiedy zaczynała się nauka w 
szkole, Niemcy napadli na Polskę. Zaczęła się druga wojna światowa. - Potem dodałem:
- Były to nasze pierwsze i zarazem ostatnie wspólne wakacje.
To jest puenta. Przed nią niech pan umieści to obserwatorium, chociaż naprawdę 
byliśmy w nim drugiego dnia pobytu u Koubków. Puenta całej historii dopiero nastąpi, zaraz 
będę opowiadał dalej. Proszę się napić.
Napił się wina, które chyba z wolna zaczynało na niego działać, ale tylko z wolna i w 
niewielkim stopniu, dobrze wiedziałem, że otworzę jeszcze następną butelkę. Na razie jednak 
miałem czas. Wstałem i szerzej uchyliłem okno. Na dworze było bezwietrznie i w 
odróżnieniu od tego czasu, kiedy Potocki zszedł na dół z latarką i popielniczkami, ani śladu 
po ciemnościach. Chmury widocznie się rozpłynęły i niebo się przejaśniło, świeciły gwiazdy. 
U pułkownika Nyklasa i u Ewy Jarnej ciągle jeszcze płonęło światło. Te światła widać było 
również od okrągłego stołu, ale ja dobrze je widziałem dopiero, kiedy byłem przy oknie. 
Wracałem do stołu i znowu obserwowałem jego twarz. Ciągle miałem wrażenie, że słucha 
mojej opowieści, chwilami słucha uważnie, pewnie dlatego, że jest ciekaw, do czego 
zmierzam i jak się to zakończy. Mimo wszystko stuprocentowej pewności, że interesuje go to 
autentycznie, ciągle jeszcze nie miałem. Ledwie zdążyłem usiąść, zapytał:
- A ci Niemcy, co powiedzieli, kiedy Apelt na podwórzu zakomunikował wam o 
aresztowaniu ojca...
- Nic - powiedziałem. - Byli zaskoczeni, zwłaszcza Marcin, oczywiście byli 
zaskoczeni... ale nic nie powiedzieli.
- A ten Apelt - zapytał - nawet nie patrzył na nich krzywo?
- Przecież nie wiedział, że Romuald i Marcin są Niemcami.
- Nigdy mu o tym nie powiedzieliście? - zdziwił się. To prawie niemożliwe. Przez 
cały tydzień jeździliście z nim rowerami i w ogóle...? - A ja odparłem:
- Po prostu nie powiedzieliśmy i niech się pan tego trzyma. W przeciwnym razie cały 
epizod wakacyjny skomplikuje pan literacko, a to zbyteczne. Rozsypie się to panu między 
palcami - powiedziałem tak, że nie zabrzmiało to ironicznie.
- Ale tej przysięgi pewnie nie dotrzymaliście - wtrącił jeszcze. - Pomimo wszystko 
rozstaliście się. I na tym polegała tragedia...
- Pomyłka - pokręciłem głową. - Było zupełnie inaczej. Nie do uwierzenia, ale 
zupełnie inaczej. Wróciliśmy do Pragi dosyć przygnębieni aresztowaniem ojca Apelta, po 
wojnie dowiedziałem się, że gestapo na kilka dni przed wojną z Polską i potem pierwszego 
dnia tej wojny aresztowało tysiące Czechów, osiem tysięcy, wśród nich był i pan Apelt. 
Przypominam sobie, że w czasie drogi powrotnej z Ondrzejova co chwila wyprzedzały nas 
niemieckie samochody wojskowe, wszystkie jechały z południa w stronę Pragi, a pod 
Rziczanami pojawiła się cała kolumna, musieliśmy zatrzymać się, zsiąść z rowerów i zejść do 
rowu. Niech pan to sobie wyobrazi - powiedziałem. - Komiczne, co? Trzej Czesi i dwaj 
Niemcy staliśmy z rowerami w rowie i patrzyliśmy na przejeżdżającą kolumnę niemiecką, w 
kłębach spalin benzynowych i naftowych, w kurzu, nad nami dudniły samoloty... i 
przypominam sobie jeszcze coś. Kiedy kolumna wojskowa przetoczyła się i my znowu 
wsiedliśmy na rowery, nie zdążyliśmy jeszcze nabrać rozpędu, gdy znowu musieliśmy zejść z 
rowerów.
- Nawaliła dętka - mruknął i napił się wina.
- Nie dętka - pokręciłem głową i odwróciłem się do okna - oko. - I kiedy po chwili 
spojrzałem na niego, miałem wrażenie, że jest trochę zmieszany.
- Romualdowi coś wpadło w oko - powiedziałem i znowu odwróciłem się do okna.
- Jakaś dziewczyna... - powiedział, w tym momencie spostrzegłem, że Daniel Potocki 
nieoczekiwanie próbuje żartować.
- Jakiś paproch - powiedziałem oschle - narzekał, że go piecze i przeszkadza mu. Ale 
żaden z nas niczego nie znalazł w oku Romualda. Jeden pu drugim z chusteczką w ręku 
usiłowaliśmy coś znaleźć, ale oprócz silnego łzawienia, jak to zwykle przy zaprószonym oku, 
niczego nie znaleźliśmy. Romuald przyłożył sobie potem do oka chusteczkę, zieloną 
chusteczkę, widzę to jeszcze dziś, i stal bez ruchu, podczas gdy my naradzaliśmy się, co 
robić. Prokop patrzył dosyć wrogo, miałem wrażenie, że myśli sobie: „Pan Bóg cię pokarał”... 
chyba jeszcze nie zaznaczyłem wyraźnie - powiedziałem Potockiemu - że Prokop w drodze 
powrotnej rzucił kilka ostrych uwag, był zdenerwowany aresztowaniem ojca Józka i poza 
tymi uwagami właściwie nie odzywał się przez całą drogę. Ale skróćmy tę opowieść - 
powiedziałem - na szczęście wkrótce oko przestało Romualdowi dokuczać. Pewnie był to 
jakiś pyłek, który wpadł mu do oka z kurzu i dymu niemieckiej kolumny wojskowej i 
wypłynął razem z łzami. Przypominam sobie, że po to, by zmienić nastrój i skierować myśli 
nas wszystkich ku innym sprawom, spytałem Romualda, czy malarz może malować jednym 
okiem, a Romuald na to, że nie wie, o co mi chodzi. Czy o to, że mruży jedno oko, malarze 
robią to bardzo często, czy też o  to, że nie ma oka, a potem powiedział z uśmiechem „Malarz 
z jednym okiem może malować. Do widzenia perspektywy dwoje oczu nie są mu potrzebne, 
ma perspektywę w głowie. Być może - powiedział wówczas Romuald - że jednym okiem 
widziałby jaśniej i ostrzej. Zresztą obrazy gotyckie są piękne, a nie mają żadnej perspektwy. 
Ale bez oczu chyba nie mógłby malować, nie wiem, czy byli gdzieś niewidomi malarze, może 
wśród ślepców, na pewno nie można by malować bez obu rąk. Jedną ręką można, ale bez obu 
rąk nic z tego...” Jeśli pan chce - powiedziałem Potockiemu spoglądając w okno - może pan 
zapamiętać sobie tę przygodę. Może się panu później przyda. Wydarzyła się pod Rziczanami 
w drodze powrotne; z Ondrzejova, kiedy przetoczyła się kolumna niemiecka. Wróciliśmy do 
domu - skróciłem gwałtownie opowiadanie, Potocki wyraźnie chciał o coś zapytać - a potem 
chodziliśmy do swoich szkół. Po wakacjach 1939, jak już wspomniałem, rzeczywiście robiło 
się coraz straszniej. Przeczucie Romualda w Ondrzejovie zaczynało się spełniać...
- Mówisz o grozie - przerwał mi i spojrzał na nędzną Wenus za moimi plecami - 
pozwól, że zadam ci jedno pytanie. Rozmawialiście z nimi o tym wszystkim? Czy też 
taktownie milczeliście? - a ja w duchu musiałem przyznać, że pytanie wcale nie jest takie 
głupie. Odpowiedziałem więc:
- Rozmawialiśmy. Jak moglibyśmy nie rozmawiać, skoro wszyscy o tym mówili. 
Wszyscy - i radio, i gazety... ale inaczej. Pamiętam demonstracje, strajki i aresztowania - 
około 28 października. Piętnasty listopada w Pradze, kiedy odbywał się pogrzeb studenta 
Opletala zranionego przez esesmana, demonstracje w związku z pogrzebem, pamiętam 
zajęcie wyższych uczelni czeskich i domów akademickich w Pradze i Brnie, i aresztowanie 
1300 studentów. Następnego dnia rozstrzelali bez sądu wielu działaczy studenckich, 
pozostałych wywieźli do obozu i czeskie wyższe szkoły zamknęli niby to na trzy lata. 
Przecież dobrze to pamiętamy - powiedziałem znowu beznamiętnie i używając liczb)’ 
mnogiej - jak mogliśmy o tym nie mówić! Niech pan weźmie pod uwagę - powiedziałem - że 
i w tym okresie spotykaliśmy się z Marcinem i Romualdem jak dawniej, i że podczas tych 
spotkań nie mogliśmy nie rozmawiać o egzekucjach studentów i o zamknięciu szkół 
wyższych, nie tylko dlatego, że pełno było o tym w prasie, ale sami byliśmy uczniami, 
chodziliśmy co prawda do szkoły średniej, Romuald jednak był w Akademii Sztuki, w 
czeskiej uczelni, proszę o  tym pamiętać - powiedziałem Potockiemu - czeskiej, bo w Pradze 
nie było niemieckiej akademii. Pewnie chce pan spytać, jak Marcin i Romuald reagowali na 
pogrom studentów czeskich... - i urwałem. Spytał, tym razem o nic innego, tylko właśnie o to. 
Jak Marcin i Romuald reagowali na pogrom studentów czeskich, co o tym mówili, i znowu 
napił się wina.
- Jest to jeden z tych momentów - odpowiedziałem - kiedy pan będzie musiał sam 
skomponować tekst i tak poprowadzić dialog między naszą trójką i nimi dwoma, żeby nowela 
była przekonywająca. Naświetliłem panu ich charaktery, zwłaszcza Marcina i Prokopa, a 
Prokop był najbardziej gwałtowny z nas trzech, niech pan pisze podług tego. Ale żeby pan nie 
miał trudności z Romualdem, o którym nie tak wiele powiedziałem, dodam jeszcze coś. 
Nigdy specjalnie nie interesował się polityką. Jeśli nocą na podwórzu w Ondrzejovie miał złe 
przeczucia dotyczące wydarzeń politycznych, jeśli czytał gazety, nie oznaczało to, że żył 
wydarzeniami politycznymi.
- Ale powiedziałeś, że rozmawiał z wami o masakrze studentów - uśmiechnął się po 
dłuższym czasie zrtowu tak, jakby coś odkrył, i słowo „masakrze” specjalnie zaakcentował. 
Udałem, że tego nie zauważyłem, i odpowiedziałem mu:
- Oczywiście że rozmawiał, pan musi sam to sobie przemyśleć. Ale że o tym 
rozmawiał wcale nie znaczy, że pochłaniała go polityka. Prokop miał o Romualdzie inne 
zdanie, ale o tym powiem dopiero za chwilę. Prawdą jest, że tego, co się działo, Sudetów, 15 
marca, Protektoratu Romuald jakby nie dostrzegał... nie dostrzegał to złe określenie, 
oczywiście że dostrzegał, ale przechodziło to jakby obok niego. Nie powiedziałem o jeszcze 
jednej ciekawej rzeczy. Romuald na początku okupacji nakreślił parę karykatur niemieckich 
osobistości.
- Karykatur? - zapytał i zaskoczony pokręcił głową. - Nic o tym nie powiedziałeś. 
Były to karykatury czy satyry?
- Trudno powiedzieć, czy to były satyry. Nie mógłbym tego twierdzić. Najlepiej 
przypominam sobie jeden rysunek, jak Hitler wraca do Berlina ze zdobytej Pragi i jak stolica 
wita go entuzjastycznie. Żeby jednak być ścisłym - powiedziałem - wówczas znałem już 
artykuł o powitaniu Hitlera w Berlinie wydrukowany w gazecie, Romuald zrobił ten rysunek 
podług owego artykułu. Ale o tym artykule Romuald przypomniał mi jeszcze i później, w 
zupełnie innych okolicznościach. Na razie o tym nie mówmy. A więc dla pańskiej informacji 
o tych jego karykaturach... Hitler wraca do Berlina dumnie wyprostowany w samochodzie, 
jedzie w blasku sztucznych ogni i sztandarów, pozdrawiany przez setki tysięcy ludzi. 
Romuald narysował go w tym samochodzie na Unter den Linden, jak drapie się za uchem... 
Ale wrócę jeszcze do Romualda... Motywacja postępowania i czynów człowieka jest tak samo 
skomplikowana jak ludzki charakter. Komuś wydaje, że wie, dlaczego ten czy ów człowiek 
zrobił to lub owo... ale może to być pomyłka lub nonsens. Ktoś rzeźbi posąg Temidy i mówi 
się od razu: dlatego, że jest rzeźbiarzem. Ale gdzie motywacje, powód lub przyczyna tego 
rzeźbienia? To tak jakby się powiedziało, że ktoś nie widzi, bo jest ślepy. Brak 
zainteresowania polityką u Romualda tłumaczyłem sobie tym, że przede wszystkim jest 
zaabsorbowany malowaniem. Że przede wszystkim jest malarzem, chcę przez to powiedzieć, 
że Niemcem jest dopiero w drugiej kolejności. Oczywiście nie jest to ścisłe - dodałem, ścisłe 
to rzeczywiście nie było, ale nie widziałem potrzeby uściślać Potockiemu tej opowieści, 
przecież tematu i tak miał nigdy nie opracować. A mimo to chciałem powiedzieć mu kilka 
słów o usposobieniu Romualda, mówiłem więc dalej:
- Musi pan zwrócić uwagę na pewną subtelną różnicę. Powiedziałem, że Romuald nie 
zajmował się polityką, wydarzenia go nie pasjonowały. Trzeba jednak postawić pytanie, czy 
absorbowały go lub nie skutki polityki nazistowskiej, te bestialstwa, jak to się okrpśla. Na tym 
polega różnica. Może pana nie obchodzić, jaki stosunek ma mąż do swojej żony, ale obchodzi 
pana to, że ta kobieta często jest posiniaczona. Tylko że pan z pewnością miał to na myśli 
pytając, czy Romuald rozmawiał z nami o masakrze... - Potocki z uśmiechem kiwnął głową, a 
ja miałem wrażenie, że mu pochlebiłem. Mówiłem dalej:
- Może pan trzymać się następującej koncepcji: Podczas rozmów o aresztowaniach 
studentów i zamknięciu wyższych uczelni Romuald był bierny. Kiedy Prokop mówił o 
egzekucjach - a temu nie można było zaprzeczyć, bo naziści wykonywali je jawnie - Romuald 
patrzył w bok zamyślony lub przygnębiony. Podobnie jak w Ondrzejovie, kiedy Józek Apelt 
zawiadomił nas, że gestapo z Beneszova aresztowało jego ojca. Zgadza się to z tym, o czym 
wcześniej już mówiłem. Że ani on, ani jego brat nigdy się z nami nie kłócili, niczego nam nie 
narzucali i wiele uwag Prokopa przyjmowali milczeniem. Było jednak jasne, że Romuald z 
barbarzyństwem nazistów nie utożsamia się i że ono go gnębi. Że odczuwa je trochę jako 
własną winę, bo jest Niemcem. I że z tym wszystkim boryka się wewnętrznie. Taką miał 
naturę, tak reagował i pod tym względem był podobny do Marcina. Ponadto my trzej 
zaczynaliśmy się domyślać, że Romuald interesuje się nie tylko malarstwem, ale i jakąś 
dziewczyną, przed wakacjami zaczął z kimś chodzić. Raz wspomniał mi o tym Marcin, a 
potem przed końcem roku powiedział jeszcze raz. „On mi o tym nie mówi, ale ja wiem. W 
domu ma wiele szkiców węglem jej twarzy, widziałem ją też przed domem, kiedy szedłem do 
piwnicy po węgiel. Jest okropna. Wygląda jak ciotka Asterowa. Ty co prawda nigdy jej nie 
widziałeś, ale niech ci wystarczy to, że przypomina głowonoga”. Co jeszcze można by 
powiedzieć o usposobieniu Romualda - powiedziałem. - To chyba wystarczy. W odróżnieniu 
od Marcina nie był tak sympatyczny, starszy od brata o cztery lata i wyższy od niego o pół 
głowy, Marcin od czasu do czasu robił jakieś uwagi na jego temat, płatał mu kawały, od czasu 
do czasu sprzeczał się z nim, ale zawsze chodziło o drobiazgi i sprawy nieistotne. A teraz 
muszę pójść dalej - powiedziałem - czas nie zatrzymał się na 1939 roku! - Umilkłem na 
chwilę, a potem zacząłem opowiadać:
- Polska padła w 1939, w 1940 Niemcy zajęli Danię i Belgię. Bruksela padła 18 maja, 
mniej więcej w tym czasie przełamali Linię Maginota na szerokości 100 kilometrów, 
dokładnie pamiętam tę datę, 10 czerwca kapitulowała Norwegia. W dzień później do Niemiec 
przyłączyły się Włochy podejmując wojnę z Anglią i Francją, 14 czerwca padł Paryż i 
dowództwo naczelne sił zbrojnych z dumą zakomunikowało, że nad Wersalem, w którym w 
1877 roku decydował się los Niemiec, a w 1919 przypieczętowano hańbę Niemiec, powiewa 
sztandar Rzeszy. W dwa dni później Niemcy zdobyli twierdzę Verdun, przełamali Linię 
Maginota w wielu innych miejscach i klęska armii francuskiej stała się nieodwracalna. Co? - 
zapytałem, ponieważ znowu wygodniej rozparł się w fotelu, znowu założył nogę na nogę i 
uśmiechał się.
- Nic - powiedział wydmuchując dym pod sufit. - Musiało to bardzo podniecić 
niemieckich chłopców. Upadek Belgii, Norwegii, Francji... - Kiwnął głową.
- Ciągłe zwycięstwa oczywiście wbijały Niemców w dumę. Jeśli jeszcze przed aneksją 
Austrii i Czechosłowacji wśród wyższych oficerów, zwłaszcza w sztabie generalnym, 
znajdowali się przeciwnicy Hitlera, a o ile wiem, nie było ich mało, to teraz, w 1940 po tych 
wszystkich sukcesach niewielu już nie zgadzało się z Fuhrerem. Podobnie i Niemcy w Pradze. 
Apetyt rośnie w miarę jedzenia, rośnie też zdecydowanie i siła. No, niech pan to sobie 
wyobrazi - znowu zmusiłem Potockiego do zaostrzenia uwagi. - W Pradze ma pan dwóch 
przyjaciół Niemców. Ludzi wyższej rasy. Ich naród święci tryumfy. W radiu i w gazetach 
dzień po dniu głosi się: Niezłomna siła narodu niemieckiego. Żelazna siła armii Rzeszy łamie 
wszelki opór. Swastyka powiewa niemal nad całą Europą... słyszy to pan, czyta to pan, a 
zarazem... i to jest najgorsze, wszystko to prawda. Ma pan dwóch przyjaciół, którzy należą do 
narodu zwycięzców i są przeznaczeni do sprawowania władzy, a pan jako Czech należy do 
narodu pokonanego i jest przeznaczony na niewolnika. Grozi panu zniemczenie, wywiezienie 
lub zagłada. A słyszy pan coraz to nowe wieści: Anglia ponosi ciężkie straty na morzu. 
Anglia została pozbawiona iluzji. Siła militarna Anglii na lądzie złamana. Działa niemieckie 
skierowane na Anglię. Naloty bombowe na Anglię trwają. Angielskie straty w lotnictwie 
rosną z dnia na dzień. Być albo nie być Anglii. Śmiertelnie wystraszona Anglia jeszcze 
przemawia... Później, kiedy ciągle się nie poddawała i kiedy na próżno wygrywano marsza 
Wir fahren gegen England, Hitler powiedział pod jej adresem: „Los pójdzie teraz swoją drogą 
- sąd będzie straszliwy”. I jeszcze to: „Wywalczymy przestrzeń życiową dla narodu na tysiąc 
lat. Ostateczne zwycięstwo jest na wyciągnięcie ręki”... Wszędzie parady wojskowe. 
Przemówienia do dziesięciotysięcznych tłumów. Adolf Hitler przemawia w Sportpalast w 
Berlinie, a gazety podają: „Fiihrer przemówił w imieniu kontynentu europejskiego, który 
walczy przeciw tyranii Anglii. Anglia musi zostać zniszczona. Tak mówi wódz, który wierzy 
w zwycięstwo...” Przemawiają Goebbels, Goering, Joachim von Ribbentrop, ten raczej tylko 
przez radio i przed dyplomatami... do Berlina przyjeżdżają prezydent słowacki Tiso i Tuka, 
Chvalkovski, Karmazin, potem Węgrzy i oczywiście Włosi, Mussolini, jego zięć i minister 
spraw zagranicznych hrabia Galeazzo Ciano, którego później Mussolini kazał zgładzić, 
grzmią niemieckie marsze, niestety i Marsz Radetzkiego, który kiedyś dawno, jeszcze za 
starej Austrii skomponował Johann Strauss, a dziś niezupełnie słusznie u nas się go nie 
grywa, tylko dlatego, że grywali go również naziści... - oczywiście uważnie mu się 
przyjrzałem mówiąc o marszu Straussa, zwłaszcza to „niezupełnie słusznie”, szczerze kiwnął 
głową potakując mi, a ja ciągnąłem:
- To tu, to ówdzie wyczytuje pan na przykład, że prezydent Roosevelt domaga się 
dalszych zbrojeń. Żąda, by Kongres zatwierdził na ten cel miliard 182 miliony dolarów. To 
tu, to ówdzie dowiaduje się pan, że kardynał Faulhaber w katedrze w Kolonii nad Renem 
wygłosił kazanie o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży, które aż zamurowało obecnych 
na nim prowokatorów nazistowskich. Gdzieś znowu dowiaduje się pan o komunistach 
niemieckich. Ale pan żyje w Pradze, w sercu Rzeszy niemieckiej, jak się wówczas mówiło, w 
niemieckim morzu, które wzdyma się z zachwytu i pychy ze zwycięstw odnoszonych na 
wszystkich frontach, spotyka pan samych oficerów niemieckich lub dumnych, wyniosłych, 
twardych esesmanów w wyglansowanych długich butach, samych chłopaków z Hitlerjugend 
w krótkich, czarnych spodenkach z welwetu, w białych podkolanówkach i brązowych 
koszulach, ze sztyletami u pasa, morze zalewa wszystko dokoła, ulice i chodniki, szczekaczki, 
napisy, a pan ma dwóch przyjaciół, Romualda i Marcina, do których to morze właściwie 
należy, podczas gdy pan czuje się bez mała jak rozbitek, wyrzucony ze swego domu, skazany 
na samotność, izolację, zniszczenie... Wie pan, co chcę przez to powiedzieć? Proszę o tym 
pamiętać, kiedy będzie pan o tym pisał - powiedziałem łotrowi, a potem mówiłem dalej:
- W tych czasach tryumfów i buty trochę rzadsze były nasze spotkania z Marcinem, a 
zwłaszcza z Romualdem. Niestety nie ze względu na malowanie czy tę dziewczynę. Nigdy 
nie przejawiał zainteresowania polityką, już o tym wspominałem, ale był Niemcem i teraz 
miał obowiązki, które wynikały właśnie z jego przynależności do narodu niemieckiego. 
Chodził na zebrania jakiejś organizacji. Kiedy zamknięto praską Akademię, zaproponowano 
mu, że może skończyć studia w Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie albo w Monachium. 
Monachijska cieszyła się wielką sławą. Profesorowie, którzy tam uczyli, to głośne nazwiska. 
Romuald musiał też odbywać ćwiczenia wojskowe, miał już dwadzieścia jeden lat, był 
dorosły, w wieku, gdy Niemcy szli do wojska, to był ten najlepszy wiek sudeckich 
bojówkarzy, którzy przed zajęciem pogranicza bili Czechów i strzelali do nich. Romuald nie 
miał już tyle czasu, żeby chodzić z nami, siedemnastolatkami, do kina. Ciągle jeszcze 
mieszkał w Pradze u rodziców. I mniej więcej w tym okresie, chyba po upadku Paryża, doszło 
jednak między nami do pewnego rodzaju konfliktu...
Łotr w fotelu naprzeciwko, ciągle jeszcze wygodnie rozparty i z nogą założoną na 
nogę, uniósł brwi i uśmiechnął się kpiąco, dając wyraz swej radości. Przyszło mi do głowy, że 
to jest maska. Zgodnie z wszelkimi prawidłami logiki powinien sobie życzyć, żeby między 
nami i naszymi niemieckimi kolegami nie doszło do konfliktu. Dawał wyraz swojej 
satysfakcji, żeby pokazać mi się lepszym. Równocześnie jednak przypomniałem sobie, co o 
nim myślałem już dawniej, że jest za głupi, żeby udawać, lub ściślej, udawać w odpowiedniej 
chwili, kiedy to jest potrzebne - udav/ać potrafi nawet tępy, nieokrzesany łobuz, ważne jest 
jednak, kiedy to się robi i w jaki sposób - a zatem znalazłem się w rozterce. Zbyt to drobna 
sprawa, żebym o niej myślał, nalałem mu resztę wina z butelki, spojrzałem na lampę przy 
oknie, która właśnie zaczynała trochę przygasać, i powiedziałem:
- No tak, a jednak pojawił się konflikt. Prokop zerwał z nami. - Potem mówiłem:
- Można było się tego spodziewać. Już wcześniej naszym niemieckim kolegom dawał 
odczuć swój bunt i niechęć, ale zawsze pozostawało to w sferze słów, ulegał naszym, to 
znaczy moim i Gienka perswazjom, że Marcin i Romuald nie są winni. Jak doszło do 
konfliktu... Chyba wspomniałem, że ojciec Prokopa był urzędnikiem praskiego magistratu. 
Magistraty wydawały kartki żywnościowe naszym obywatelom. Nasze przydziały były 
mniejsze od przydziałów dla Niemców. I widocznie na początku czerwca 1940 coś się nie 
zgadzało w kartkach żywnościowych i ojciec Prokopa miał jakiś zatarg ze swoim niemieckim 
przełożonym, który nazywał się Hanisch. Szczegółów sprawy już zapomniałem... - 
powiedziałem Potockiemu naumyślnie, chociaż dobrze je znałem - pamiętam tylko, że Prokop 
skarżył się nam i był wściekły. Zbiegiem okoliczności właśnie w tym czasie... podczas gdy 
Romuald uczęszczał do jakiejś organizacji niemieckiej i odbywał ćwiczenia wojskowe... 
Marcin został członkiem Hitlerjugend.
- Tak - powiedział Potocki w fotelu naprzeciwko i opróżnił kieliszek - tak, tak! Już 
myślałem, że powiesz, że Marcin stał na uboczu. A to przecież było niemożliwe. - I nie 
dopuszczając mnie do słowa powiedział: - Czekałem na to. Przecież byłem tutaj i dobrze 
pamiętam tamte czasy. Chodził w krótkich spodenkach z czarnego welwetu i białych 
skarpetach, w brunatnej koszuli i ze sztyletem u pasa. Miał siedemnaście lat, prawda?
- Marcin z góry uprzedził nas, że wstąpi do Hitlerjugend - powiedziałem udając, że nie 
widzę jego uśmieszku, tryumfował w duchu i wcale tego nie ukrywał - uprzedził nas, mnie, 
Gienka i Prokopa w parku Riegera i nie było to po upadku Paryża, lecz wcześniej, na 
początku czerwca 1940. Powiedział na ławce w parku, że rodzicom polecono, by wstąpił do 
Hitlerjugend. I że on jako syn rodziców niemieckich nie może tego nie zrobić. Wstąpili 
wszyscy jego koledzy szkolni. „W Pradze nie ma już jednego zdrowego chłopca niemieckiego 
- powiedział nam wtedy w ogrodzie - który by nie był w hajot. To konieczność, kto odważy 
się temu przeciwstawić? To jest jak lawina”. Pamiętam, że akurat w tym momencie odezwały 
się szczekaczki uliczne i nadano komunikat o kolejnym zwycięstwie sił zbrojnych Rzeszy, a 
potem rozległy się uroczyste takty „Preludiów” Liszta. My trzej, to znaczy ja, Gienek i 
Prokop powiedzieliśmy sobie potem, że Marcin właściwie nie powinien przy nas tak mówić, 
bo gdyby usłyszał go jakiś niemiecki szpicel, zostałby ukarany... tylko że... nie 
powiedzieliśmy sobie tego my trzej, Gienek, Prokop i ja, lecz tylko ja i Gienek. Prokop 
wówczas pokręcił głową zdecydowanie. Pamiętam, że było to następnego dnia, wracaliśmy ze 
szkoły do domu jedną z bocznych, cichych uliczek na Vinohradach. Pamiętam, że w tej chwili 
- pewnie żeby uniknąć ruchu - jakiś czeladnik prowadził za uzdę konia, a koń ciągnął wózek 
naładowany jakimiś deskami pomalowanymi na czarno. „Ojciec ma tego powyżej uszu - 
powiedział wówczas Prokop. - Niemiec w magistracie szaleje z powodu kartek i chce wzywać 
policję, wiecie, czym to się może skończyć? Naruszenie prawa wojennego. Osłabienie 
gospodarki niemieckiej. Sabotaż. Żołnierze bohatersko walczą na frontach, narażają życie, a 
na zapleczu sabotaż? Dziś za to jest kara śmierci. A ja mam chodzić po ulicach Pragi z 
chłopakiem w mundurze Hitlerjugend? Nie dosyć, że aresztowali ojca Apelta? Chodzić z 
chłopakiem z hajot, którego biblią stało się „Mein Kampf” Hitlera? Który czyta Alfreda 
Rosenberga i w domu na mapie zaznacza chorągiewkami ruchy swojej armii?” Próbowałem 
bronić Marcina. „Skoro Marcin powiedział, skoro mówił o konieczności, której jego rodzice 
nie mogą się przeciwstawić, jest jasne, że się z tym nie zgadza - powiedziałem - a Rosenberga 
to nie on czytał, tylko Romuald...” Rzeczywiście Romuald przyznał się nam kiedyś, że czytał 
coś Rosenberga... „Nic nie wiemy o tym, żeby zaznaczał chorągiewkami na mapie...” Ale 
Prokop nie chciał słuchać. „A nie przyszło ci do głowy, że przed nami tylko udaje... że go 
zmuszają... robi to dlatego, że się wstydzi, dlatego żeby mógł nam spojrzeć w oczy, ale ja, w 
przeciwieństwie do ciebie, nie dam się nabrać”. Potem powiedział jeszcze coś: „Przestań. 
Gdyby twojemu ojcu groziło aresztowanie albo gestapo już go zwinęło, przypuszczam, że tak 
byś nie gadał. Nie wystarczyło ci, że ze szkoły wyrzucono trzech kolegów Żydów?”... Tak 
było.
- Ujął to lapidarnie - przerwał mi Potocki i pokiwał głową z namaszczeniem jak rajca 
na urzędzie w małym miasteczku - muszę się jeszcze napić - i sięgnął po kieliszek... a ja 
zobaczyłem, że pomimo ochoty na wino i namaszczonych gestów, jest poruszony. Potocki 
nagle okazał się teraz poruszony. O ile chyba nie za bardzo interesowały go przeżycia naszej 
piątki, o ile nawet okiem nie mrugnął, gdy używając liczby mnogiej przypominałem mu o 
bolesnych wydarzeniach historycznych, teraz, przy opisywaniu konfliktu, raptem coś się w 
nim poruszyło. Chciałem być jednak ostrożny w sądach. Mogła na to jego poruszenie 
wpłynąć dawka wypitego dotychczas wina. A najmniejsze stępienie świadomości alkoholem 
oznaczało dla niego uniknięcie kary, musiałem więc od tej pory być ostrożny również i przy 
nalewaniu wina. Pomyślałem sobie, że trzeba by zaparzyć kawy i przynieść coś do jedzenia... 
ale co się stało, to się nie odstanie, Potocki był poruszony. Powiedziałem:
- Tak, Prokop podsumował to pospiesznie. Powiedziałem mu, że na pewno ma rację, 
ale nie można tak tego uogólniać. Powiedziałem mu to trochę innymi słowami, miałem 
siedemnaście lat i w przeciwieństwie do niego nie potrafiłem jeszcze tak tego ująć, ale Prokop 
odrzucił nawet to. „Ty uogólniasz - zawołał - ty, a nie ja. Jeśli tak się kochacie z Marcinem, 
nie rób z waszego uczucia powszechnej zasady, którą chcesz usprawiedliwiać niemieckie 
bestialstwa. To ty masz klapki na oczach, kierujesz się instynktem, nie ja. A jego rodzice... - 
powiedział - co dziś o nich wiemy? Byli porządnymi ludźmi, nie zajmowali się polityką, 
niewiele brakowało, a nie wiedzielibyśmy, że są Niemcami, ale jacy są dziś? W dzisiejszych 
czasach? Wiesz na pewno, że Blaskowitz nie jest funkcjonariuszem nazistowskim? Że nie 
krzyczy Heil Hitler na przywitanie? Co z tego, że był handlowcem - powiedział Prokop. - 
Może właśnie teraz jest jakimś kierownikiem, który pilnuje zaopatrzenia, czuwa, by nie 
łamano prawa wojennego, jak to się określa, wydaje naszych, może właśnie z powodu kartek 
żywnościowych, na śmierć? - A potem powiedział stanowczo. - To są Niemcy, nie chcę z 
nimi mieć nic wspólnego.
Mam kolegów Czechów, nie muszę utrzymywać z Niemcami kontaktów tylko 
dlatego, że znamy się od dzieciństwa. To są Niemcy, znajdujemy się pod ich knutem. Ja nie 
będę niemieckim niewolnikiem, bracia Blaskowitzowie przestali dla mnie istnieć”. Tak się 
wówczas zachował Prokop Slavik, którego ojciec był szykanowany przez nazistę w 
magistracie, Prokop o trzeźwym rozsądku, nieprzeciętnie inteligentny, najlepszy uczeń w 
klasie, i co ja miałem mu na to powiedzieć? Co? - Spojrzałem na Potockiego, który siedział i 
słuchał w napięciu. - Co mu miałem powiedzieć? Odpowiedziałem, oczywiście coś 
odpowiedziałem. Że Marcinowi po prostu ufam. Że wierzę Marcinowi i Romualdowi, a 
Marcinowi w stu procentach. Nie wiem, co jeszcze mówiłem Prokopowi, ale jednego jestem 
pewien. Że stanąłem w obronie Marcina. Jak mógłbym tego nie zrobić, skoro w Ondrzejovie 
złożyliśmy sobie przysięgę? Przecież przysięgliśmy. - I potem nie patrząc na Potockiego w 
fotelu naprzeciwko, szybko zapaliłem papierosa i jednym haustem dopiłem wino, które 
miałem w kieliszku. Bo nie mogłem wymazać z pamięci, co mi wówczas powiedział Prokop 
po raz trzeci, twarzą w twarz w tej cichej uliczce, kiedy wracaliśmy ze szkoły, a czeladnik z 
wózkiem naładowanym deskami pomalowanymi na czarno skręcił już za róg w kierunku 
ulicy Focha, w tych czasach Schwerina, co mi powiedział na zakończenie... ale Potockiemu 
tego nie wyjawiłem.
„Jeszcze jedno - powiedział wówczas Prokop. - Ten twój Marcin, ukochany Marcin. 
Został członkiem Hitlerjugend, jak powiadasz, dlatego że musiał. Bo to jest lawina. To ja ci 
powiem jeszcze coś, czego ty nie wiesz, ale ja wiem. Czytałem o tym. Czarno na białym. 
Wiesz, co to jest przysięga? Der Eid? - A kiedy nie odezwałem się, Prokop powiedział: - 
Kiedy przyjmowali go do Hitlerjugend, na pewno musiał złożyć uroczystą przysięgę. Na 
swastykę, na niemiecką krew, na całkowite posłuszeństwo Fuhrerowi... Adolf Hitler jest 
naszym wzorem, chcemy podług niego żyć i walczyć o nasze święte cele, walczyć za naszą 
świętą Rzeszę niemiecką... tak musiał przysięgać Marcin, kiedy włączali go do organizacji... 
nie być z rodzicami, bratem, z tobą, ale z Adolfem Hitlerem... jemu i narodowi niemieckiemu 
służyć wiernie na śmierć i życie, duszą i ciałem. A wiesz - spytał Prokop - co znaczy taka 
przysięga? Co znaczy, kiedy oni przysięgają? Wolą potem pójść na śmierć, fanatycy, niż 
złamać przysięgę. Ten chłopak, co przed chwilą prowadził konia, wiózł deski na trumny... 
Taki jest ten twój ukochany Marcin” - powiedział, a ja poczułem się zdruzgotany. Marcin 
przysięgał... coś się we mnie załamało. Pewnie poznali to po mnie Gienek i Prokop, może 
zbladłem, może łzy stanęły mi w oczach... ale wytłumaczyli to sobie na opak. Pomyśleli, że 
dlatego źle się poczułem, że Prokop przestraszył mnie groźbą śmierci dla Marcina, a to wcale 
nie było prawdą, Gienek wziął mnie w obronę. „Prokop, nie musiałeś tego gadać...” - i Prokop 
zmienił ton. „Nie gniewaj się, Michał - powiedział jakby na usprawiedliwienie - no, nie 
gniewaj się” - ale cóż to było warte? Trzy dni nie mogłem się otrząsnąć. Marcin przysięgał! 
To był cios. Najmocniejszy, jaki spadł na mnie przez siedemnaście lat. Kiedy sobie o tym 
przypomniałem, zabolało mnie jeszcze teraz, po tylu latach... tutaj, w willi... jeszcze, czy też 
już inaczej... - Potocki siedział naprzeciwko mnie i nie miał pojęcia, o  czym myślę, dlaczego 
tak nagle umilkłem, dlaczego posmutniałem. Pewnie mu nie umknęło, że posmutniałem, 
chyba że był większym debilem, niż przypuszczałem. Spojrzałem na zegarek i powiedziałem 
głośno:
- Dodam jeszcze kilka zdań na zakończenie tego rozdziałku, a potem skoczę po wino. 
Wydaje mi się, że będę musiał donieść nafty. Lampa nam tu dogorywa. - I powiedziałem:
- I w ten sposób mieliśmy kolegę, który został członkiem hajot. Tylko my dwaj, 
Giejiek i ja. W kilka dni po odejściu Prokopa z naszej piątki, ciągle jeszcze na początku 
czerwca 1940, Marcin i Romuald powiedzieli nam, to znaczy Gienkowi i mnie, zaskakującą 
nowinę. Ich ojciec został wezwany do Lipska, gdzie od września tego roku obejmie 
stanowisko w jakiejś spółce czy w banku, już nie pamiętam dokładnie... Ojciec Marcina, jak 
mówiłem, pochodził z Lipska, za miesiąc, w lipcu będą się przeprowadzać. Pan Blaskowitz 
opuszczał Pragę z całą rodziną. Z żoną i synami, naszymi kolegami Romualdem i Marcinem, 
A teraz zrobimy przerwę.
III
Tym razem schodziliśmy na dół we dwóch. Ja po to, żeby zaparzyć kawy, usmażyć 
kilka jaj z cebulką na słoninie, co było gotowe w parę minut, nasypałem na jajecznicę 
utartego sera, który został w miseczce po kolacji, przygotowałem naftę i dwie butelki wina. 
Mogłem podać również kotlety, miałem ich sześć, dwa jeszcze zostały, a potem 
przypomniałem sobie, że mam węgierskie salami, ze trzydzieści deka, i puszkę łuskanych 
orzeszków ziemnych, które ostatnio sprzedawano w Pradze, ale zrezygnowałem z tego w 
obawie, że ta obfitość jedzenia odciągnie jego uwagę od mojej opowieści. Na dworze była już 
widna letnia noc, niewielkie ochłodzenie tak wyczekiwane, uchyliłem w kuchni okno, chociaż 
z pewnych powodów nie powinienem tego robić. Potocki stał w tej chwili w drzwiach 
kuchennych i miałem wrażenie, że mnie obserwuje. Miałem wrażenie, że jakoś dziwnie mi się 
przygląda już wtedy, gdy gotowałem wodę na kawę. - O co chodzi? - zapytałem. - Nie, nic - 
odparł i spuścił oczy. Potem powiedział:
- A więc oni wyjeżdżali z Pragi.
- Wyjeżdżali - kiwnąłem głową - ale na razie nie mówmy o tym. Dopiero na górze. 
Muszę się napić wody.
- No dobrze - zgodził się i przez szybę w drzwiach popatrzył na ogród. - Wydaje mi 
się, jakby... tam ktoś stał... - I wskazał krzaki pod płotem.
Podszedłem do okna i wyjrzałem.
- Nie ma nikogo. A któż by tam był? Nic się tam nie rusza.
- O tej porze okradają wille - zauważył - nic dziwnego, gdyby ktoś się czaił.
- Dziś by się nie czaił - roześmiałem się - przecież zauważyłby, że W willi są ludzie. 
Palimy światło. A poza tym zauważyłby pański samochód. Oczywiście kiedy indziej mogą 
mnie okraść, nie jestem, jak powiedziałem, ubezpieczony, ale dzisiaj złodziej nie przyjdzie. 
Okradają wtedy, kiedy nie ma właścicieli. W odróżnieniu od złodziei - roześmiałem się - 
bandyci mordują ofiarę, jeśli zastaną ją w domu. Na tym polega zasadnicza różnica - śmiałem 
się nadal - między napadem bandyckim a okradzeniem. Pan, zdaje mi się, też ma willę, gdzieś 
koło Rzevnic... - ale on pokręcił głową.
- Mam i nie mam - wyjaśniał. - Mam tam tylko działkę. Osiem lat temu willa mi 
spłonęła. Zresztą to nie była willa, taka mała drewniana budka. Ktoś mi ją podpalił.
- Coś podobnego - zdziwiłem się. - Nic o tym nie wiedziałem. A ubezpieczył ją pan? - 
Potocki pokręcił głową.
- Nie, podobnie jak ty. - A potem powiedział:
- Co tam drewniana budka. Gdyby człowiek utracił w życiu tylko tyle... - a ja 
pomyślałem sobie: „Masz rację, łobuzie. Gdyby człowiek utracił tylko tyle, ale coś ty utracił, 
że tak wzdychasz...” - stał koło okna odwrócony do niego tyłem, a mnie zaczynało ogarniać 
zupełnie nowe dziwne uczucie...
- Mógłbym umyć ręce? - spytał, wskazałem mu zlewozmywak, przy którym było 
mydło i ręcznik. Umył łapy i podziękował kiwnięciem głowy, a mnie ogarnęło zupełnie nowe 
dziwne uczucie.
- Idziemy? - powiedziałem.
Nie mogłem niczego wyczytać z jego oczu, bo w kuchence oświetlenie było bardzo 
nikłe. Kiedy do niej weszliśmy, świecąc sobie latarką, zapaliłem tylko świeczkę, a nie lampę 
naftową, która wisiała u sufitu, cały czas spędziliśmy tu przy świeczce. Nie widziałem więc 
dobrze jego oczu, ale miałem jakieś dziwne, zupełnie nowe uczucie.
Dałem mu wino, naftę i latarkę. Talerzyki z jajecznicą, chleb, dzbanek z kawą, 
filiżanki i cukier niosłem sam w obawie, żeby nie potknął się na schodach i nie potłukł mi 
zastawy. Szedł przede mną ciągle jeszcze pewnie stawiając kroki i świecił latarką. Wino z 
pewnością już na niego podziałało, ale świadomości nie miał przytępionej, wierzyłem, że 
wytrzyma i że się nie wykręci. A mimo to miałem dziwne nowe uczucie wynikające z 
wrażenia, że nagle się zmienił. Teraz, w tej ostatniej chwili, gdy byliśmy w kuchni, czy już 
trochę wcześniej. Może wówczas, gdy zauważyłem, że jest poruszony, a stało się to, kiedy mu 
opowiadałem, jak Prokop odszedł z naszej piątki. Wówczas jakby uspokoił się, uciszył i 
pogrążył w sobie. Jak gdyby zetknął się z czymś, co osobiście jego dotyczyło. Ale co to było, 
na razie tego nie odgadłem, chociaż nasuwało się pewne wytłumaczenie. Choćby takie, że 
sam z kimś zerwał albo ktoś z nim zerwał, wytłumaczenie bardzo prawdopodobne, ale na 
razie dłużej o tym nie myślałem. Pomimo wszystko miałem dziwne uczucie.
Na górze w pracowni najpierw dolałem nafty do lampy i poprawiłem knot. 
Natychmiast zrobiło się widniej. Ponieważ stałem przy oknie, sprawdziłem, że w willi 
pułkownika Nyklasa i u Ewy Jarnej ciągle jeszcze się świeci. Z parteru nie było tego widać, 
dopiero z poddasza. Potem podszedłem do stołu i nalałem kawy. Zjedliśmy jajecznicę. 
Potocki powiedział zaledwie kilka słów, raczej milczał. Pochwalił tarty ser, który świetnie 
pasuje do jajecznicy, i to, że danie jest osolone i popieprzone w sam raz. Potem 
odkorkowałem pierwszą z dwóch przyniesionych butelek i poszukałem oczami jeszcze jednej, 
nie napoczętej. Stała na podłodze koło stołu. Potocki wrzucił do filiżanki kawy kostkę cukru. 
A ja ciągle miałem to dziwne uczucie... Potem zaczął, on pierwszy zaczął, zaczął zadawać 
pytania. Dwa z nich wybiegały naprzód, poza to, co opowiedziałem. Spytał, jak wyjaśniliśmy 
Niemcom, że Prokop już z nami nie chodzi, i co zrobiła dziewczyna Romualda, kiedy 
dowiedziała się o przeprowadzce Błaskowitzów do Lipska. Trzecie pytanie było zaskakujące, 
znowu spytał o coś, czego w ogóle bym się nie spodziewał, a czego teraz już nie pamiętam.
- Co Marcin miał na myśli - spytał i napił się kawy, która trochę już wystygła - co miał 
na myśli, mówiąc o tej dziewczynie brata, że jest jak głowonóg... - a ja musiałem się 
roześmiać. Musiałem, chociaż niechętnie, roześmiać się. On skwitował to oczywiście z 
zadowoleniem, ale sam się nie roześmiał...
- Miał na myśli - odparłem - jej dziwny sposób chodzenia. Chodziła pochylona. Z 
głową do przodu, wlokąc za sobą nogi, które zostawały jakby w tyle.
- Ten Marcin chyba jej nie lubił - zauważył, a ja wzruszyłęm ramionami. Potem 
rozlałem wino z nowej butelki i ciągnąłem opowieść, do której końca zaczęliśmy się zbliżać.
- Przeniesienie pana Blaskowitza z Pragi do Lipska w połowie 1940 roku było sprawą 
wyjątkową, niezwykłą, pan pewnie o tym nie wie. Zrozumiałem to dopiero po wojnie. 
Niemcom nie zależało na przenoszeniu swoich obywateli zamieszkałych w Protektoracie do 
Rzeszy, raczej na czymś wręcz przeciwnym. Ich celem była całkowita germanizacja ziem 
czeskich, o którą zabiegał tzw. urząd osiedleńczy w Berlinie. Jeśli chcieli Czechów rasowo 
odpowiednich zniemczyć deportując ich do Niemiec, resztę wysiedlić, a opozycję wystrzelać 
lub zlikwidować w obozach, jeśli chcieli zniszczyć Czechy gospodarczo, finansowo i 
społecznie, pozbawić naród czeskich szkół i dać na to miejsce niemieckie, zlikwidować naukę 
czeską, szczególnie archeologię i historię, jak o tym później czytałem, i administrację 
przekazać całkowicie w niemieckie ręce, potrzebowali do tych celów mieć w Protektoracie 
jak najwięcej Niemców. Dlatego starali się pozyskać jak najwięcej ludzi, przenosili do nas 
Niemców z Rzeszy, a nie odwoływali od nas do Rzeszy. Skoro więc pan Blaskowitz został 
odwołany z Pragi do Lipska, był to raczej przypadek wyjątkowy, a nie reguła. Oczywiście - 
dodałem - nie jest to takie istotne dla noweli. Panu wystarczy wiedzieć, że w lipcu 1940 
Blaskowitzowie przeprowadzali się do Lipska. Na tydzień wcześniej, nim pod ich dom 
podjechał wóz spedycyjny, spotkaliśmy się w ogrodzie Gienka, oni dwaj, ja i Gienek. 
Romuald miał aparat fotograficzny i jakiś duży blok. Usiedliśmy na tej dzikiej polance, w 
zakątku, gdzie stała nimfa, którą Romuald kiedyś rysował, a gdzie Marcinowi szczególnie się 
podobało. Na tej polance z wysoką trawą, krzakami i drzewami stała już od dłuższego czasu 
ławka, której przedtem tam nie było. Oczywiście zdziwili się, że Prokop nie przyszedł. Z góry 
przygotowaliśmy się na to.
- Pewnie powiedzieliście, że jest chory - stwierdził Potocki cicho, ale ja pokręciłem 
głową.
- Nie - powiedziałem - pomyśleliśmy sobie, że to zbyt ryzykowne. Na pewno 
chcieliby go odwiedzić. Powiedzieliśmy, że Prokop musiał nagle wyjechać do Vitkova, 
miasteczka na Morawach, gdzie mieszkała jego babka, bo z babcią jest źle. I ta wymówka 
była naiwna, ale nic lepszego nie przyszło nam do głowy. Powiedzieliśmy, że Prokop wie o 
ich wyjeździe do Lipska i będzie się starał jeszcze przedtem wrócić. Jeśli nie zdąży, napisze 
do nich do Lipska...
- Co oczywiście nie było prawdą - wtrącił i napił się wina. - A czy ten wykręt nie był 
również ryzykowny? Mogli przecież spotkać go na ulicy - powiedział, a ja w duchu musiałem 
przyznać mu rację. Tym razem okazał więcej sprytu, niż miał go naprawdę. No tak, 
pomyślałem sobie, początkowo próbowaliśmy przekonać Prokopa, żeby wyjechał z Pragi, 
zaczynały się przecież wakacje, ale Prokop powiedział, że jego rodzina jeszcze nie wybiera 
się na urlop, a on nie będzie uciekał przed Niemcami. Sytuacja była bardzo trudna. Dał sobie 
wreszcie wyperswadować chociaż jedno, obiecał, że nie będzie niepotrzebnie włóczyć się po 
ulicach i jeśli ich spotka, uda, że nic między nami nie zaszło. Ale to ustępstwo Prokopa 
kosztowało Gienka i mnie wiele wysiłku, i Prokop zrobił to nie dla braci Blaskowitzów, lecz 
dla nas. Żeby nie ranić naszej przyjaźni od dzieciństwa właśnie teraz, pod jej koniec, kiedy 
Blaskowitzowie już wyjeżdżali z Pragi. Był oschły i nieustępliwy, i ciągle miał na myśli ojca i 
kartki żywnościowe. Rok później, kiedy na ziemie czeskie przyszedł nowy wielkorządca 
Heydrich, przekonaliśmy się, co te kartki naprawdę znaczyły. „Śledztwo udowodniło - pisano 
wówczas w gazetach - że organa rozdzielcze Protektoratu nie tylko zawiodły na całej linii, ale 
ponadto w wielu wypadkach sztucznie i celowo wywoływały nieporządek w rozdzielaniu 
kartek żywnościowych. Wywrotowcy przeprowadzali diabelski plan spychając winę na złe 
funkcjonowanie aparatu rozdzielczego na Niemców, żeby w ten sposób wywoływać i 
podniecać zawiści i nienawiść. Plan został jednak zdemaskowany i zastępca Protektora Czech 
i Moraw podjął zdecydowane kroki zmierzające do zaprowadzenia żelaznego porządku w tej 
dziedzinie”. Potem była lista piętnastu osób skazanych za sabotaż gospodarczy na śmierć 
przez rozstrzelanie...
- A więc, żebyśmy nie marnowali czasu - powiedziałem głośno i spojrzałem na 
zegarek. - W ogrodzie Gienka Romuald zrobił nam kilka ostatnich zdjęć. W tym zakątku pod 
nimfą. Nie będę panu opisywał naszego ostatniego spotkania - powiedziałem - dla noweli nie 
ma ono większego znaczenia. To znaczy - skorygowałem siebie - miałoby znaczenie, gdybym 
wcześniej nie umówił się z Marcinem, że my dwaj, on i ja, jeszcze się spotkamy. To 
spotkanie miało nastąpić pojutrze w Stromovce. Marcin ze wszystkich parków praskich 
najbardziej lubił Stromovkę, pewnie dlatego, że były tam największe drzewa, wspaniałe 
krzewy i dużo kolorowych kwiatów. Przy tej okazji chcieliśmy zajrzeć do zoo. Ale opowiem 
panu o jednym zdarzeniu z tego spotkania w ogrodzie Gienka. W pewnej chwili Romuald 
wyjął z bloku arkusz papieru i podał mi go. Było tam coś cudownego.
„Rysunek na pamiątkę” - powiedział przyciszonym głosem, kiwnąłem głową.
- Rysunek na pamiątkę. Gienkowi też podarował, ale inny. Przyniósł i dla Prokopa, 
niepotrzebnie. Na moim rysunku było wygwieżdżone niebo. „Pytałeś wtedy w Ondrzejovie 
nocą na podwórzu - powiedział Romuald - czy można nocne niebo narysować ołówkiem. To 
jest zrobione kredkami pastelowymi. Niebo nocą takie, jakie było wówczas nad podwórzem 
Koubków”. - I przypomniałem sobie, Potockiemu teraz nic o tym nie wspomniałem, że 
zakłuło mnie w sercu. Przypomniałem sobie przysięgę Marcina, którą zdaniem Prokopa miała 
przebić inna przysięga, złożona Hitlerowi. Marcin stał obok mnie, zachowywał się normalnie, 
o niczym nie wiedział. Jakżeby mógł wiedzieć? Uśmiechnął się do mnie dziarsko, a ja chyba 
odwróciłem głowę.
„Jakie to ładne” - powiedziałem do Romualda - i głośno do Potockiego - „pięknie 
samym tylko ołówkiem uchwyciłeś to migotanie i głębię, gwiazdy i Drogę Mleczną, 
znikającą białawą mgiełkę...” - już nawet nie pamiętam, co jeszcze powiedziałem na temat 
rysunku, ale naprawdę był piękny. Migocące światła na ciemnym aksamitnym tle, z prawej 
strony u dołu podpis i data poprzedniego dnia. Romuald powiedział:
„Rysowałem to podług atlasu nieba, gwiazdy rozmieszczone są mniej więcej 
prawidłowo, zachowałem również proporcje wielkości. Barwy oczywiście musiałem 
odtworzyć z pamięci, przypomniawszy sobie prawdziwe nocne niebo. Ale muszę ci jeszcze 
coś powiedzieć - powiedział Romuald - coś, co nie ma związku z niebem, lecz z techniką 
rysunku. Przypominasz sobie artykuł z fotografiami, który pojawił się w gazetach czeskich i 
w «Vólkisch?r Beobachter» 21 marca zeszłego roku, kiedy Hitler wracał z Pragi do Berlina. 
To było chyba o dzień wcześniej...” - a ja oczywiście przypomniałem sobie ten artykuł. Już 
panu o nim mówiłem - powiedziałem Potockiemu. - To ten artykuł, podług którego Romuald 
narysował karykaturę Hitlera. Gazety pisały o tryumfalnym powitaniu Hitlera w stolicy 
Niemiec, o burzliwej manifestacji uczuć wdzięczności i oddania Fiihrerowi wyrażonych przez 
milionowe tłumy berlińczyków. Romuald powiedział: „Gazety pisały o  tym, utrwaliły to 
fotografie i kronika filmowa... wszystkie okna w mieście były oświetlone, z fasad domków 
pozdrawiały wodza girlandy, transparenty i napisy - Dziękujemy naszemu Wodzowi! Wzdłuż 
głównych alei i ulic - przypomniał Romuald - stały wysokie pylony, a z nich w nocne niebo 
strzelały płomienie sztucznych ogni. Reflektory utworzyły nad Unter den Linden olbrzymi 
tunel światła... tryumfalny wjazd do Berlina odbywał się wieczorem... uroczystość otwarła i 
zakończyła kaskada ogni bengalskich i rakiet. Wszędzie na ulicach stały orkiestry wojskowe i 
swymi marszami skracały czas oczekiwania stutysięcznym tłumom. A kiedy potem stojąc 
obok kierowcy w odkrytym mercedesie Hitler przejeżdżał przez to morze świateł, marszów, 
sztandarów i sztucznych ogni, podniecenie tłumów osiągnęło szczyt. Wrzask ludzi zagłuszały 
salwy dział na wiwat, tak opisywały to gazety - powiedział Romuald. - Ja starałem się 
wyobrazić to sobie i zastanawiałem się, jak te światła i sztuczne ognie wystrzeliwane nocą 
ująłby malarz. Oczywiście nie malowałem tego, ale myślałem o tym robiąc ten rysunek. 
Chodziło mi o technikę wykonania. Doszedłem do wniosku, że jeśli ma to być rysunek 
pastelami, muszę wybrać odpowiedni papier”. Tyle mniej więcej powiedział Romuald na 
naszym spotkaniu w ogrodzie Gienka i jeśli pan chce, niech pan sobie to zapamięta - 
powiedziałem Potockiemu. - Pytał pan jeszcze, jak się zachowała dziewczyna Romualda, 
kiedy dowiedziała się, że Blaskowitzowie opuszczą Pragę... No cóż, Romuald mi tego nie 
zdradził, zrobił to znowu Marcin, oczywiście w tajemnicy. „Ta maszkara - powiedział o niej - 
nie chce zrozumieć. Namawia brata, żeby został w Pradze. Ośmieliła się zaproponować, żeby 
ojciec odmówił wyjazdu do Lipska, żeby ona nadal mogła chodzić z bratem, jak gdyby coś 
takiego w ogóle było możliwe, kurzy móżdżek i tyle” - powiedział Marcin. Ale dajmy temu 
spokój - machnąłem ręką, a potem napiłem się wina i spróbowałem krótko nakreślić nasze 
późniejsze ostatnie spotkanie z Marcinem w Stromovce.
- Po prostu na tym spotkaniu obiecaliśmy sobie z Marcinem, że będziemy do siebie 
pisywać. Ich adres lipski oczywiście już miałem. Schlegelstrasse 12, Leipzig, trzeba było 
jeszcze dopisać Deutsches Reich. „Będziemy do siebie często pisać” - powiedział Marcin, a 
potem zapytał, co właściwie mam zamiar robić po skończeniu gimnazjum. „Pójdziesz na 
studia - powiedział - ale na co?”, a ja pomyślałem sobie: „Chyba pójdę, ale dopiero po wojnie. 
Nasze wyższe uczelnie są zamknięte i będą otwarte, kiedy skończy się wojna i Hitler przegra. 
W przeciwnym razie to nie jest możliwe...” ale Marcinowi tego nie powiedziałem. Wolałem 
spytać, co on będzie robił. Czy już się zdecydował. Wiedziałem, że do tej pory ciągle trudno 
mu było coś wybrać. „Michał - powiedział Marcin w Stromovce - ja nie wiem, ciągle nie 
wiem. Co będę robił po skończeniu szkoły lub co powinien bym robić. Brat jest w dużo 
lepszej sytuacji. On wie, że zostanie artystą, malarzem. Wielu moich kolegów już wie, co 
będą robić. Wyobraź sobie, że kilku z nich chce wstąpić do oddziałów SS. Ale ja? Nie mam 
talentu, żeby zostać artystą, a być żołnierzem to mnie nie bawi. Nie widzę się ani jako 
handlowiec, ani jako uczony. Ani jako inżynier, ani jako robotnik. A urzędnikiem to już 
zdecydowanie nie chciałbym być. Może piłkarzem - roześmiał się - ale to za mało. 
Musiałbym być przynajmniej kimś takim jak Planiczka”.
„Wiesz co, Marcin - wpadłem na pomysł - nie myśl o tym, co będziesz robił lub co 
powinieneś robić, ale o tym, co chciałbyś robić. A wtedy znajdziesz zawód dla siebie”. 
Marcin roześmiał się i powiedział: „Masz rację. Ogrodnictwo. Chciałbym być ogrodnikiem - i 
pokazał klomby z kwiatami i ozdobne drzewa w ogrodzie. - Ogrodnikiem. Lub leśniczym jak 
Koubek”. Takie zajęcie odpowiadało zainteresowaniom Marcina. A potem zwierzył mi się z 
czegoś niezwykłego.
W tym momencie umilkłem na krótko, Potocki uniósł głowę i zapytał, cóż to takiego...
- Powiedział o tym z całą powagą - odparłem - ale w dosyć zaskakujących 
okolicznościach, przypominam to sobie dokładnie. Mówił o tym, że właściwie to nie wie, 
czego ma się spodziewać od życia i jak je sobie wyobrazić, chociaż inni w jego wieku już to 
wiedzą. Cytował kogoś, po niemiecku, pamiętam, jakby to było dziś. Gott hat seine Aufgabe 
nich darin gesehen, uns das Leben leicht zu machen... co znaczy - dla pewności 
przetłumaczyłem to Potockiemu - że Pan Bóg swojego zadania nie upatruje w tym, żeby życie 
uczynić lekkim. „Wiesz, Michał - powiedział wówczas - skoro mędrcy, czyli starcy twierdzą, 
że życie jest ciężkie, po co je sobie jeszcze bardziej utrudniać, i skoro Pan Bóg nie chce nam 
w życiu ulżyć, dlaczego sami nie mielibyśmy spróbować? Wiesz, Michał, co bym chciał? - 
powiedział Marcin. - Może zabrzmi to głupio jak z jakiejś czytanki, ale ja chciałbym 
pomagać...” A kiedy nie zrozumiałem, o co mu chodzi, powiedział: „W jakiś sposób pomagać 
ludziom. Dla mnie byłaby to przyjemność i satysfakcja”. Wie pan - powiedziałem 
Potockiemu i popatrzyłem na niego - pamiętam dokładnie, w którym miejscu Stromovki 
Marcin mi to powiedział. W Stromovce jest kilka stawów połączonych kanałami, nad nimi 
mostki, wie pan. O tym, że chciałby pomagać ludziom i że sprawiałoby to mu przyjemność i 
dawało satysfakcję, wyjawił mi Marcin przy jednym z tych stawów, pływały na nim dzikie 
kaczki i łabędź, a niedaleko był mostek. Powinien pan to sobie zapamiętać - powiedziałem 
Potockiemu - przez te lata naszej znajomości rozmawiałem z Marcinem o wszystkim, nawet o 
niemieckich poetach barokowych, Simonie Dachu, Johannie Klaju i Paulu Flemingu, ale 
nigdy nie powiedzieliśmy sobie, jaki mamy stosunek do ludzi, i Marcin przypomniał o tym. 
Odpowiedziałem mu wówczas, że chociaż nigdy o tym nie rozmawialiśmy, dobrze to wiemy, 
bo wzajemnie się poznaliśmy, mimo to Marcin nad stawem rozgadał się dosyć szczegółowo o 
swoim stosunku do ludzi. Wyraził jeszcze jedną ważną myśl... Ale - zwróciłem się do 
Potockiego - dajmy temu spokój.
- Chyba właśnie o tym powinieneś mi powiedzieć - rzucił z lekkim zdziwieniem, a ja 
wiedziałem, że tym razem znowu ma rację. 2e właśnie o tym powinienem mu powiedzieć i że 
mu to powiem, bo liczyłem się z tym, ale trochę później... Napiłem się wina i ciągnąłem:
- Na razie o czym innym. Marcin w Stromovce poruszył sprawy nie tylko życia, ale i 
śmierci. Już kilka razy wspomniałem panu - powiedziałem - że miewał momenty, kiedy 
bywał zamyślony i poważny, na przykład w Ondrzejovie, taki moment przeżył również w 
Stromovce. „Nie potrafię wyobrazić sobie śmierci - powiedział - a ty?” Ponieważ i ja nie 
potrafiłem jej sobie wyobrazić, powiedział: „Trudno wyobrazić sobie życie i to, czego 
człowiek ma się od niego spodziewać, ale jeszcze trudniej wyobrazić sobie śmierć i to, czego 
od niej oczekiwać”. Myśl, którą Marcin wówczas wyraził - powiedziałem Potockiemu - 
wydała mi się bardzo głęboka i niezwykła. Bóg wie skąd mu to przyszło do głowy, ale 
wydawało mi się, że nigdzie jej nie wyczytał. „Marcin - powiedziałem i jestem pewien, że 
wówczas uśmiechnąłem się do niego - czy musimy o tym rozprawiać akurat teraz? Mamy 
przecież jeszcze wiele innych spraw, o których moglibyśmy gadać, nie sądzisz?” I Marcin 
zgodził się. „No tak - powiedział - ale ja wiem, dlaczego mi to przyszło na myśl. Wiem 
dlaczego...” - w tej chwili Potocki w fotelu naprzeciwko upił wina i przerwał mi:
- Dlaczego... - zapytał takim bezbarwnym głosem, jakim ja mówiłem opowiadając o 
bestialstwach nazistów - dlaczego mu to przyszło na myśl. Bo była wojna?
- Nie dlatego - pokręciłem głową. - Wyjaśnił mi to. I szybko napiłem się wina, 
zapaliłem papierosa i dopiero potem powiedziałem mu, o co chodziło.
- W kamienicy, w której mieszkali Blaskowitzowie, w tych dniach umarł jeden z 
lokatorów, niejaki pan Szrobarz. Znałem go tylko z nazwiska, mieszkał na tym samym piętrze 
co oni i chyba dużo dłużej od rodziny Blaskowitzów, był tam od dawien dawna, może ponad 
pół wieku, miał osiemdziesiąt lat. W ostatnich latach chorował ciężko, pewnie leżał w łóżku, 
domem zajmowała się jakaś jego krewna, też dosyć leciwa. Marcin od czasu do czasu 
przynosił mu węgiel z piwnicy, jeśli było trzeba, albo kawałek ciasta, które upiekła pani 
Blaskowitz. A on właśnie umarł. Na bramie wisiała klepsydra. „Przez ostatnie miesiące - 
powiedział mi Marcin w Stromovce - mniej więcej od końca zimy już nawet nie wiedział, co 
się z nim dzieje. Miał bardzo lekką śmierć - powiedział mi Marcin - żadnych wyrzutów 
sumienia, żadnych cierpień, zmarł ze starości, po prostu zasnął, to dobrze, tak mi się wydaje... 
i dlatego pomyślałem o śmierci”. Wie pan - przyjrzałem się Potockiemu uważnie - mam 
wrażenie, że Marcin miał rację. Śmierć może być bardzo lekka, jeśli zostaną spełnione dwa 
warunki. Że człowieka nic nie boli i że nie przeczuwa śmierci. Chyba taką śmierć mają ludzie 
nagle zastrzeleni. Ale bywają wśród nich tacy, którzy nie zasłużyli sobie na taką lekką śmierć, 
powinni przedtem trochę pocierpieć. - Chciał mi znowu przerwać, obserwowałem go 
uważnie... chyba chciał wtrącić coś na temat sadyzmu, ale nie dałem mu na to czasu.
- Kto wie - powiedziałem szybko - czy dla łotra śmierć bolesna nie jest 
dobrodziejstwem większym niż śmierć bezbolesna. Może przez trudną śmierć odkupi grzechy 
i łatwiej uzyska zbawienie. Ale zostawmy to - roześmiałem się, chociaż nie miałem 
najmniejszej ochoty do śmiechu, teraz właśnie najmniej w ciągu całego wieczora chciało mi 
się śmiać, szybko napiłem się wina. - Muszę panu jeszcze coś powiedzieć o tym spotkaniu w 
Stromovce. - A kiedy zobaczyłem, że jest spokojny, był przekonany, że żartuję, ciągnąłem:
- W Stromovce ustalaliśmy z Marcinem, kiedy się znowu zobaczymy. „Chyba będzie 
to zależało od tego - powiedziałem wtedy Marcinowi - kiedy wojna się skończy. Obawiam 
się, że póki będzie trwała, nie zobaczymy się. Ty nie dostaniesz się do Pragi, a ja do Lipska. 
Kiedyś się ta wojna skończy...” To nie było pytanie - powiedziałem Potockiemu - to było 
raczej westchnienie i Marcin to wyczuł. Nasze ostatnie spotkanie odbywało się w okresie 
wielkich zwycięstw Niemiec - powiedziełem Potockiemu. - Nad całą Europą rzeczywiście 
powiewała swastyka i faszyści nie mówili o niczym innym, tylko o ostatecznym zwycięstwie, 
które jest tuż-tuż. W tym czasie szybki koniec wojny oznaczał ostateczne zwycięstwo 
nazistów i odwrotnie, ich ostateczne zwycięstwo oznaczało szybki koniec wojny. Gdyby 
wówczas w Stromovce Marcin powiedział: „Nie martw się, Michał, wkrótce się zobaczymy, 
wojna skończy się lada dzień” - mogłoby to znaczyć, że wierzy w zwycięstwo Niemiec. Nie 
powiedział tak, ale pewnie tak myślał. Powiedział to trochę inaczej i po to, żeby mnie 
pocieszyć, że wkrótce się zobaczymy... w tym znowu jest ta subtelna różnica, którą powinien 
pan w noweli wyrazić - powiedziałem Potockiemu. - Wówczas ten passus będzie wiarygodny 
i psychologicznie trafny. Tę samą subtelną różnicę musi pan uchwycić w partii, kiedy 
rozmawialiśmy z Marcinem o tym, że po skończeniu gimnazjum pójdę na studia. Ja, Czech, 
nie mógłbym pójść, póki wojna by się nie skończyła. To, że nasze wyższe uczelnie zostaną 
otwarte dopiero wtedy, kiedy Hitler będzie pokonany, my, Czesi, doskonale wiedzieliśmy, a 
gdyby Hitler nie przegrał, nigdy nie mógłbym studiować w czeskiej wyższej uczelni. Kto nie 
ma wyczucia dla tego typu niuansów i nie potrafi ich odkryć, nie będzie dobrym pisarzem - 
powiedziałem Potockiemu a on w tej chwili nieoczekiwanie wstał z fotela.
- Coś się stało? - spytałem obserwując go, był to pewnie jakiś jego mimowolny gest.
- Nie, nic - odparł tak samo, jak poprzednio w kuchni, kiedy otwierałem tam okno, i 
znowu usiadł, był to rzeczywiście jego mimowolny gest... a potem utkwił spojrzenie w 
czarnej kawie, której ani on, ani ja nie dopiliśmy, i powiedział:
- Byliście w zoo?
- Nie. Tam już nie poszliśmy. Cały czas spacerowaliśmy po Stromovce.
- On w mundurze hajot?
- Skądże - uśmiechnąłem się. - Przyszedł ubrany tak jak ja. W normalnych 
spodenkach, co prawda welwetowych, ale jasnych, bez białych skarpet, bez sztyletu u pasa, w 
białej koszulce jak ja. I to już w zasadzie wszystko o naszym ostatnim spotkaniu.
- Wszystko - powtórzył w zamyśleniu i tak, jakby nie dowierzał - a ta przysięga z 
Ondrzejova? Ta, którą miała przebić przysięga złożona przy wstępowaniu do hajot? Nie - 
rozmawialiście o niej podczas waszego ostatniego spotkania... - powiedział, a ja znowu 
musiałem mu przyznać rację, w duchu oczywiście. Pomimo wszystko widocznie przejął się 
moim opowiadaniem, skoro nie przegapił tej sprawy, i jeszcze jedno... Przypominając o 
przysiędze w tym końcowym momencie wykazał nagle, że nie jest taki głupi i pozbawiony 
wrażliwości. Że ma jakieś tam wyczucie psychiki ludzkiej, no i umiejętność wyobrażenia 
sobie pewnych skomplikowanych sytuacji. Nie dałem jednak poznać tego po sobie i 
kiwnąłem tylko głową.
- O przysiędze wspomnieliśmy - powiedziałem.
- No i co - spytał - i co...? - czekał.
- Nic - powiedziałem.
- Nic - powtórzył. - Nic... to niemożliwe. To chyba niemożliwe, skoro było to wasze 
ostatnie spotkanie.
- Przysięga została powtórzona. Na śmierć i życie - powiedziałem, a ponieważ 
uśmiechnąłem się spokojnie i zamilkłem, on również zamilkł.
„Chociaż czasy są niespokojne - powiedział Marcin - życie przed nami. To, co mamy 
przed sobą, będzie radosne i piękne, wierzę w to. Ja to po prostu przeczuwam - powiedział 
Marcin. - Mam takie przeczucie”.
- Ładnie to powiedział - łotr kiwnął głową i spytał, czy ofiarowaliśmy sobie 
wzajemnie coś na pamiątkę. A potem, kiedy przytaknąłem, stało się coś 
nieprawdopodobnego.
Stało się coś, co nawet we śnie nie przyszłoby mi do głowy.
Zaczęło się od tego, że przez chwilę patrzył na stół, na te wszystkie rzeczy, które na 
stole były, na kieliszki i butelkę wina, na filiżanki z kawą, na popielniczki, teraz już znowu 
pełne, na talerzyki po jajecznicy wyraźnie zatłuszczone, na chleb, który został, patrzył i na 
kopertę, która leżała na kartkach maszynopisu i dotykała rogiem liter na okładce rozkładu 
jazdy... i nagle był jakiś zaskakująco przygnębiony. Tak się to zaczęło.
Zebrałem talerzyki po jajecznicy, łyżeczki, cukier i chleb i przeniosłem ze stołu gdzie 
indziej, żeby nie przeszkadzały. Na małą komódkę, która stała przy drzwiach. I myślałem 
sobie:
„Dziwne. Dziwne. Mam się nad tym zastanawiać czy nie?” I myślałem sobie:
„Poprzednio, zanim zeszliśmy na dół, był nagle poruszony. No tak, chyba wówczas, 
gdy mu opowiadałem, jak Prokop odszedł od naszej piątki. Na dole w kuchni miałem dziwne 
wrażenie, że mnie obserwuje, a potem zaczęło ogarniać mnie jakieś dziwne nowe uczucie, z 
jego powodu. Jak gdyby nagle uciszył się wewnętrznie, pogrążył w sobie, ale na razie nie 
zastanawiałem się nad tym, chociaż wyjaśnienie tego stanu Potockiego miałem niemalże 
gotowe. Zdawało mi się, że nieoczekiwanie, a przecież jednak wyraźnie zmienił się, tak było 
wówczas. I teraz wszystko to trwa, ten jego nowy stan i moje nowe odczucia, uświadamiam 
sobie, że wszystko to ciągle trwa, chociaż bezpośrednio o tym nie myślę i kieruję uwagę 
raczej na swoją opowieść... wszystko trwa, ale teraz do tego - znowu zupełnie nieoczekiwanie 
- dołączyło się przygnębienie. Daniel Potocki jest obecnie zaskakująco przygnębiony”.
Usiadłem w fotelu i byłem ciekaw, co się dalej wydarzy. Bo coś musiało się 
wydarzyć... czułem to... coś wisiało w powietrzu. Przez chwilę milczałem i mimowolnie 
gapiłem się na tę jego beżową koszulkę ekstra, którą miał na sobie i która z pewnością 
pochodziła z zagranicy, przez chwilę on też milczał, jak gdyby się zastanawiał, szukał słów, 
wahał się... a potem odezwał się.
- Tak. Z pewnością tak to jest - powiedział niejasno i nie można było ściśle określić, 
co miał na myśli, czy to przeczucie Marcina, czy podarek na pamiątkę, bo o tym mówiliśmy 
ostatnio - tak, z pewnością. - A potem znowu się odezwał:
- Jeszcze nie dokończyłeś tej story, ale powiedziałeś już dosyć dużo i wydaje mi się, 
że rozumiem.
Teraz ja zagrałem. Oczywiście przemknęło mi przez głowę, że pomimo wszystko, 
wbrew mojej czujności i ostrożności, wyczuł, dokąd zmierzam, i że w tej sytuacji 
powinienem szybko, bardzo szybko zdecydować się, co dalej. Moim celem było to, żeby 
wysłuchał opowieści w całości. Aż do końca. Na tym etapie mógłby również wiele z niej 
zrozumieć, ale byłoby to poznanie niepełne, jakby w pół drogi.Tragiczna puenta historii 
Marcina była jeszcze daleko. I dlatego powiedziałem udając zdziwienie:
- Nie rozumiem pana. Co pan ma na myśli mówiąc, że z mojej story powiedziałem już 
dosyć dużo i że pan rozumie... - a on szybko napił się wina i odparł:
- To, że tobie wydaje się... że nie śledzę opowieści lub że mnie ona nie interesuje. 
Widocznie nie umiem przybierać odpowiednich min... - odetchnąłem z ulgą. Z tego, co 
powiedział przed chwilą, można było wnioskować, że jednak nie zorientował się, dokąd 
zmierzam, i że mu o to nie chodzi.
- Wcale nie myślę, że pana to nie interesuje - powiedziałem. - Dlaczego pan tak sądzi? 
Wręcz przeciwnie, wydaje mi się, że śledzi pan opowieść i że ona pana zaciekawia. Przecież 
dlatego ją panu opowiadam... - i w tym momencie wpadłem na świetny pomysł. Chwilami 
zdawałem sobie sprawę, że opowiadam mu nawet o tym, czego przedtem nie miałem zamiaru 
opowiadać. Że w swej opowieści aż nazbyt idę w głąb. I chociaż wiele przemilczałem, 
powiedziałem mu o tym i o owym dużo więcej, niż przedtem zamierzałem, widocznie mnie 
samego porwała ta opowieść. I dlatego dodałem jeszcze:
- Przecież opowiadam to panu szczegółowo, daję nawet charakterystykę 
psychologiczną postaci, czy robiłbym to, gdybym przypuszczał, że pana to nie interesuje? 
Gdybym zakładał, że pan nie uważa?
Zauważyłem, że przekonały go te argumenty. Ale to najważniejsze, co chciał 
powiedzieć, miało dopiero nastąpić, wszystko, co było przedtem, stanowiło zaledwie wstęp. 
Daniel Potocki odwrócił wzrok w kierunku okna, mimowolnie potarł dłonią czoło, a kiedy 
potem znowu się odezwał, spostrzegłem, że do jego stanu przygnębienia dołączyła się jeszcze 
nerwowość. Powiedział:
- Muszę się do czegoś przyznać. Pomimo wszystko mam o sobie wyrobione zdanie. 
Pewnie nie jest ono odkrywcze, mam je od wielu lat, ale mam. Komu miałem się z tego 
zwierzyć, z kim o  tym rozmawiać? A wyjść z nim na forum publiczne nie miałem odwagi. Ja 
dobrze wiem, że to, co napisałem podczas wojny, nie jest dobre. Wiem, że to kicze. I teraz 
tutaj, kiedy siedzę u ciebie... czuję się tak, jakbym dostawał nauczkę. Ty nie miałeś takiego 
zamiaru, ale ja tak to odbieram i nauczkę przyjmuję. Wiem również, kiedy pisarz nie jest 
dobry. I że ja jestem kiepskim, bardzo kiepskim pisarzem - westchnął i machnął ręką. - Ale 
proszę cię, nie zważaj na to, co powiedziałem, i mów dalej, opowiadaj.
Kiedy trochę otrząsnąłem się po tym jego zupełnie nieoczekiwanym wyznaniu, 
któremu towarzyszyła zmiana zachowania się i zmiana wyrazu twarzy i barwy głosu, miałem 
uczucie, że teraz już całą resztę powinienem naprawdę, ale to naprawdę bardzo skrócić. To 
było pierwsze uczucie. A drugie - że coś mnie przed tym ostrzega. Żebym nie dawał się 
zwieść powierzchownym sądom, lecz przebadał wszystko głębiej i dokładniej. Trzecie 
uczucie było właściwie jakimś nakazem: żebym był bardzo ostrożny.
Spojrzałem w kierunku uchylonego okna, popatrzyłem na papiery przykrywające 
pistolet, a potem na niego i machnąłem ręką. Jak gdybym jego nieoczekiwanego przyznania 
się nie przyjmował do wiadomości. A równocześnie jakby mnie ono wcale nie zaskoczyło. I 
trochę tak, jakbym się z nim nie zgadzał. Były trzy różne możliwości odczytania tego 
machnięcia ręką i mógł z nich wybrać sobie, co chciał. Po prostu przeszedłem nad tym do 
porządku dziennego i uchwyciłem się jego ostatniego zdania. Żebym opowiadał dalej.
- Pojechali - powiedziałem pozornie całkowicie spokojnie - pojechali do Lipska. Było 
to w roku 1940, wojna skończyła się pięć lat później. Przez ten czas dziesięć razy pisaliśmy 
do siebie z Marcinem. Po roku Marcin przesłał mi książkę, która świeżo wyszła w 
wydawnictwie W. Scheuermanna w Wiedniu i w Lipsku i miała tytuł „Pociecha u Goethego”. 
„Trost bei Goethe”. Muszę wspomnieć, że Marcin z Lipska pisał do mnie po niemiecku, a ja 
do niego z Pragi po czesku. Pisał na przykład: „Rzadko ścieram się ze swym sercem, ale 
jeszcze rzadziej zgadzam się z nim. To znaczy, że uważamy się za dobrych przyjaciół, choć 
zarazem nie jesteśmy o tym przekonani”. Napisał mi to po niemiecku i było to z Goethego - 
powiedziałem. - Albo:,Wir rufen keine Stunde zuriick, lass uns zusammennehmen, was 
geblieben, was geworden ist, und es nutzen und geniessen, eh’ der Abend kommt”. Chodzi w 
zasadzie o to - powiedziałem - że nie przywołamy z powrotem ani jednej godziny. 
Powinniśmy więc pozbierać wszystko, co pozostało, co jest, i wykorzystać to, użyć, zanim 
nadejdzie wieczór... wydało mi się to wyzwaniem rzuconym przez Marcina. I to było z 
Goethego. A potem napisał mi w związku z moimi imieninami w dniu świętego Michała:
„Man sieht die Blumen welken und die Blatter fallen, aber man sieht auch Friichte 
reifen und neue Knospen keimen. Das Leben gehórt den Lebendigen an, und wer lebt, muss 
auf Wechsel gefasst sein”. I podpisał Johann Wolfgang von Goethe.
- Gdyby przełożyć to swobodnie - powiedziałem - brzmiałoby to tak: Widzimy, jak 
więdną kwiaty i opadają liście, ale widzimy również, jak dojrzewają płody i kiełkują nowe 
pączki. Życie należy do żywych i kto żyje, musi być przygotowany na zmiany... Ten cytat - 
powiedziałem - nie był wyzwaniem, raczej wypowiedzią na temat rzeczywistości, piękną 
wypowiedzią i Marcin przysłał mi ją na imieniny. Długo o niej myślałem, zwłaszcza o 
końcowych słowach, które wydały mi się niepokojąco dwuznaczne. Kto żyje, musi być 
przygotowanym na zmiany... - napisał mi Marcin, a sam mieszkał daleko w Lipsku... Wie pan 
- powiedziałem Potockiemu pospiesznie - chyba właśnie te cytaty powinien pan wprowadzić 
do noweli. A wie pan dlaczego... - Potocki kiwnął głową. - Dlatego, żeby pokazać, że Marcin 
lubił poezję - powiedziałem oschle. - Po prostu lubił wiersze. Nie znaczy to, że czytywał je 
bez przerwy i upajał się nimi, ale lubił wiersze i rozumiał je. Poezja odpowiadała jego 
usposobieniu, wcześniej już mówiłem panu o tym. - A potem ciągnąłem:
- Romuald w Niemczech nie skończył akademii, poszedł do wojska. Ale nie wysłano 
go od razu na front, tylko do jakiejś formacji pomocniczej. Przesłał nam - to znaczy 
Gienkowi, Prokopowi i mnie - dwie kartki, jedną z Norwegii, a drugą z Hamburga. 
„Widziałem tutaj coś osobliwego - pisał z Hamburga. - Byłem świadkiem, jak w porcie 
wyładowywano lwy afrykańskie i tygrysy, które w czasie wojny bez najmniejszego 
uszczerbku dotarły aż tutaj. Są przeznaczone do cyrku. Na malowanie czasu mi już nie 
zostaje”. Potem został odkomenderowany na front wschodni i oprócz kartki na samym 
początku pobytu więcej już nie napisał. Marcin chodził do gimnazjum w Lipsku i jak już 
wspomniałem, pisaliśmy do siebie dziesięć razy. Ale odległość między Pragą i Lipskiem 
rzeczywiście nas dzieliła i chyba bardzej, niż początkowo myśleliśmy. Nie wówczas, kiedy 
wszyscy byliśmy w Pradze, ale teraz, dopiero teraz chwilami miewałem uczucie, że 
zaczynamy się oddalać od siebie. Kiedy wojna trwała i naziści ciągle zwyciężali, kiedy w dwa 
lata później zniszczyli Lidice, kiedy Hitler wkroczył do Związku Radzieckiego i później, 
kiedy karta jego tryumfów wojennych zaczęła się odwracać, kiedy nastąpiła inwazja i Niemcy 
na wschodzie i na zachodzie cofali się... miałem uczucie, że i ja, i Marcin stajemy się sobie 
obcy. Raptem nie wiedziałem, o czym właściwie mam mu z tej Pragi pisać. o  tym, co 
porabiam, co robi Gienek i Prokop... co w szkole, w teatrze... Tymczasowym w Karlinie, bo 
Narodowy był zamknięty... i jak on się czuje, co słychać u brata i rodziców... można tak pisać 
dwa, trzy razy, ale pisać to samo po raz ósmy ciągle od nowa... wydawało mi się nieszczere. 
Jednak nie wiedzieć, co napisać do kogoś, z kim dawniej spędzaliśmy lata, miesiące i 
tygodnie, to smutne. Świadczyło to jakby o postępującym wygasaniu uczuć, ale tak naprawdę 
nie było.
- Chciałbym o coś spytać - powiedział Potocki, a ja kiwnąłem głową.
- Rozmawiałeś o tym z Gienkiem? Lub z Prokopem?
I to pytanie nie było głupie, przez chwilę zastanawiałem się. I chociaż pytanie było na 
miejscu i trafne, odpowiedziałem:
- Rozmawiałem i nie rozmawiałem, nie o to chodzi. Dla noweli nie ma to żadnego 
znaczenia. Niech pan o tym nie pisze... - a w duchu znowu przypomniałem sobie, że pisać z 
pewnością nie będzie. Ani o tym, ani o czymkolwiek. Przecież nie miał opracować tego 
tematu.
- Pomimo to - ciągnąłem - myślałem o Marcinie, Gienek również, przeglądałem 
zdjęcia naszej piątki i jego indywidualne, przez wszystkie te lata uzbierało się pięć pełnych 
albumów. Były chwile, kiedy robiło mi się go żal. Jakie to były chwile... - powiedziałem 
Potockiemu - zawsze około Bożego Narodzenia i świętego Marcina. Z tych dwu okazji 
zawsze do niego pisałem. A inne, kiedy było mi go żal... zwłaszcza te, gdy armie niemieckie 
na frontach zaczęły dostawać porządne manto i wycofywały się, choćby podczas ostrej 
rosyjskiej zimy pod Leningradem i Moskwą, pod Stalingradem, na Ukrainie, wyobrażałem 
sobie wówczas, że i on jest tam gdzieś z karabinem w ręku, koło niego świszczą odłamki i 
wybuchają miny, przecież on za to nie odpowiadał, był chłopcem jak ja, Gienek, Prokop... i 
było mi go żal, kiedy przypominałem sobie, że chciał życie uczynić lżejszym i pomagać 
ludziom... kiedy przypominałem sobie o tym jego stosunku do ludzi, z którego zwierzył mi 
się na spotkaniu w Stromovce, a ja przekazałem to panu - powiedziałem Potockiemu - 
zaledwie w zarysie. Takie były te chwile, kiedy robiło mi się Marcina żal, ale idźmy dalej... 
W okresie, gdy naziści zaczęli przegrywać, Blaskowitzowie zmienili adres po raz drugi. 
Ojciec Marcina został przeniesiony z Lipska gdzie indziej. Zepsułbym puentę - powiedziałem 
- gdybym teraz opowiedział panu o szczegółach. Powiem na razie tylko tyle, że wkrótce po 
przeniesieniu z Lipska pana Blaskowitza wcielono do armii i w domu został Marcin sam z 
matką. Pod koniec wojny z Marcinem już nie korespondowaliśmy. Spojrzał na mnie pytająco.
- I to był koniec między wami... - powiedział cicho.
- Nic podobnego - powiedziałem. - Pod koniec wojny łączność była przerwana. 
Okrążenie Niemiec z dnia na dzień coraz bardziej się zaciskało. Niemcy stały w ogniu. 
Bomby, ostrzeliwania artyleryjskie, ruiny...
Dopiliśmy kawy i łyknęliśmy po troszeczku wina. Potocki pił już tylko symbolicznie. 
Już dawno przestał zakładać nogę na nogę rozpierając się w fotelu, nie unosił brwi ani nie 
uśmiechał się ironicznie, już dawno przestał być jowialny i pewny siebie. Potocki 
rzeczywiście się zmienił. Nie miałem czasu zastanawać się nad tym, w tej chwili też nie. Nie 
zastanawiałem się nad tym nawet wtedy, kiedy mu powiedziałem, że pod koniec wojny 
łączność była przerwana, chociaż ta uwaga wyraźnie dotknęła go osobiście. Godzinę 
wcześniej bym jej nie zrobił, żeby nie przestraszyć go za wcześnie, żeby nie wzbudzić 
podejrzenia, że swoim opowiadaniem zmierzam do czegoś jeszcze innego, ale teraz już się o 
to nie troszczyłem i chciałem opowieść jak najbardziej skrócić. Potocki rzeczywiście był 
pogrążony w sobie i przygnębiony. Oczywiście pomyślałem sobie, że może to być wynikiem 
zmęczenia po winie. Przez cały wieczór wypił dosyć sporo. Zwykle człowiek jakiś czas 
trzyma się i jest trzeźwy, a potem nagle przychodzi moment, kiedy spada na niego zmęczenie. 
To jednak nie dotyczyło Potockiego. Świadczyło o tym jego zdumiewające wyznanie, które 
tak niespodziewanie i samokrytycznie złożył przed chwilą, powiedział to przecież wcale nie 
po pijanemu. Potocki na pewno nie był pijany. - A więc pod koniec wojny już z Marcinem do 
siebie nie pisaliście - powtórzył zamyślony, a potem wolno powiedział:
- A po wojnie?
Na jego smutnej twarzy malowała się ciekawość. Po chwili milczenia odparłem:
- Nawet po wojnie. Nawet po wojnie nie otrzymałem od Marcina żadnego listu, żadnej 
karty. Od Romualda też nie... - Potocki pokiwał głową i powiedział:
- Wszystko jest jasne.
- O nie - pokręciłem głową. - Wcale nie było tak, jak pan myśli. Żaden z nich nie 
zginął na froncie. Zaraz to opowiem... - A potem zacząłem mówić:
- Nie tak dawno, zaledwie dwa tygodnie temu... byłem w Niemczech. Teraz, w osiem 
lat po wojnie. Byłem po raz pierwszy. Jechałem pociągiem. Gdybym jechał samochodem, być 
może, że to, co opowiem, by się nie stało. Albo stałoby się, ale inaczej. Jechałem do Berlina, 
a stamtąd do Lipska. Z Lipska do miasta, które nazywa się Riesa. Po co tam jechałem? To 
zupełnie nieważne i dla noweli bez znaczenia. Kiedy będzie pan pisał, niech pan przejdzie 
nad tym do porządku dziennego albo coś wymyśli. W tym punkcie żaden poważny krytyk nie 
przyczepi się do pana. Po prostu pojechałem do Riesy. Stamtąd wracałem do Pragi...
Dolałem sobie wina, on jeszcze miał sporo w kieliszku, i ciągnąłem:
- Z Riesy do Pragi trzeba jechać przez Drezno, panie Potocki. W Dreźnie trzeba się 
przesiadać. Pospieszny do Pragi odchodził za pięć godzin. Miałem więc w Dreźnie czas. 
Zostawiłem walizkę w przechowalni na dworcu i poszedłem obejrzeć to strasznie 
zuombardowane miasto. Pewnie za kilka lat znowu będzie miastem. Ale to będzie wymagało 
nadludzkiego wysiłku. Lipsk w czasie wojny też znacznie ucierpiał, ale... tak mi się wydaje... 
z Dreznem nie da się porównać. Ten ostatni nalot angielsko-amerykański z lutego 1945 
praktycznie zrównał Drezno z ziemią. Ruiny musiały stwarzać widok trudny do wyobrażenia. 
Dziś są już uprzątnięte, co prawda celowo zostawiono tam jeszcze wiele z nich. Oczywiście 
kilka domów ocalało i wiele zbudowano od nowa. W pobliżu Zwingeru stał dom z pasażem i 
nad tym pasażem na białym płótnie widniał napis ułożony z żółtych liter, który nagle, kiedy 
tak przechodziłem obok, wydał mi się promykiem nadziei, zapowiedzią nowego życia, czymś 
podobnym do kiełkującej zieleni, jakby pan znalazł na wypalonej słońcem polanie biało-żółty 
kwiatuszek, i oczywiście od razu przykuł moją uwagę. Napis informował, że odbywa się tu 
wystawa obrazów młodych malarzy i grafików pod hasłem „Nigdy więcej wojny”. Ma się 
rozumieć, że natychmiast pomyślałem o Romualdzie. Co robi, czy żyje, może i on wystawił 
tu jakiś obraz lub grafikę. Wbiegłem do środka i zamarłem.
Znowu musiałem zapalić papierosa. Widziałem, że Potocki w fotelu naprzeciwko 
obserwuje mnie. Nie spuszcza ze mnie oczu. Jest napięty.
„Dziwne - pomyślałem sobie w tym momencie, kiedy pocierałem zapałkę - dziwne, 
jak człowiek tak wyraźnie przygnębiony jak on, może być równocześnie taki napięty. 
Przygnębienie to stan, który wywołuje pogrążenie się w sobie... a z drugiej strony znowu 
pełne napięcia zaciekawienie, które zawsze jest czymś, co kieruje się na zewnątrz i wyklucza 
pogrążenia się w sobie...” - mój gość obserwował także moje ręce. Dobrze to widziałem. 
Musiał jednak zauważyć, że ręce mi nie zadrżały. Nigdy nie zadrżała mi ręka kiedy 
przypalałem sobie papierosa, ale również nigdy nie zadrżała mi ręka, kiedy trzymałem 
pistolet. Pistolet, który leżał teraz blisko, pod papierami i starym rozkładem jazdy. Zapaliłem 
papierosa, napiłem się wina, a potem ciągnąłem:
- Tak. Wszedłem do sali wystawowej i zamarłem. Poznałem natychmiast. Obraz, 
którego nie mógł namalować nikt inny, tylko Romuald. Wisiał na specjalnej płycie na 
honorowym miejscu. Był głównym eksponatem wystawy malarzy i grafików niemieckich. 
Widać go było już od drzwi. - A potem powiedziałem:
- To jest ten portret. Ten koło okna nad biurkiem.
Potocki stał przed portretem, na który padała czerwień z klosza lampy naftowej, i 
wydał mi się człowiekiem zdruzgotanym.
Piękna, delikatna twarz chłopca na portrecie, która patrzyła na niego, była 
przelękniona, ale nie za bardzo. Za to w spojrzeniu stalowych oczu mających głębię i wokół 
uchylonych lekko ust czaił się lęk straszliwy. Ponieważ oczy i usta tworzą w ludzkiej twarzy 
nieodłączną całość i jedno odbija się w drugim, mogło się wydawać, że wyraz chłopięcego 
oblicza jest pełen przerażenia albo wręcz przeciwnie, że lęk ten w oczach i wokół ust nie jest 
aż tak straszliwy. Zależało to od tego, jak człowiek patrzył na ten portret... I chociaż był to 
olej na płótnie, znajdował się pod szkłem i był naklejony na białym papierze - nie miał tła.
- Trzy godziny przed odejściem pociągu do Pragi - powiedziałem Potockiemu przed 
portretem - na trzy godziny przed odejściem pociągu zdążyłem spotkać się z Romualdem. 
Przez telefon powiedział mi, że przyjedzie taksówką pod salę wystawową i żebym cierpliwie 
czekał na niego, przyjedzie jak najszybciej. Czekałem najpierw w kancelarii, a kiedy ciągle 
się nie zjawiał, poszedłem do sali i czekałem przed portretem Marcina. Do sali wszedł młody 
mężczyzna w szykownym letnim garniturze, w żółtym krawacie, z chusteczką w kieszonce i 
uśmiechał się przyjaźnie. Szybko jednak poznałem, że to nie Romuald. Potem wszedł inny, 
starszy, blady, trochę przygarbiony, w ciemnych zielonkawych okularach i z pustym rękawem 
bluzy, ten człowiek nie miał jednej ręki. Ale to również nie był Romuald. Zniknął gdzieś za 
portretem Marcina i nawet mnie nie zauważył. Potem pojawił się jeszcze jeden młody 
mężczyzna, opalony i pewnie zamożny, bardzo dbający o swój zewnętrzny wygląd, przez 
ramię miał przewieszony aparat fotograficzny, obok niego szła piękna, może dwudziestoletnia 
dziewczyna. Obydwoje uśmiechali się już z daleka, jak gdyby szli do ślubu. Oderwałem się 
od portretu i ruszyłem im naprzeciw. Ale to była pomyłka. Jakiś tam pan Dolfi, tak się 
zwróciła do niego urzędniczka, która wyszła akurat z kancelarii. Oczywiście - powiedziałem 
Potockiemu - musi pan pamiętać, że z Romualdem nie widzieliśmy się trzynaście lat. Od lipca 
1940, a przez trzynaście lat człowiek może się zmienić, prawda? Zza płyty z portretem 
Marcina znowu wynurzył się ten starszy, blady, trochę przygarbiony człowiek w ciemnych 
zielonkawych okularach i bez ręki, to był Romuald...
„Już mnie nawet nie poznajesz” - powiedział, ale ja pokręciłem głową i podałem mu 
rękę, cóż to jednak miało za znaczenie, nie poznałem go, a on widocznie to sprawdził. Wojna 
zostawiła na nim wyraźne ślady. Postarzał się, zmizerniał, zgarbił. Marcin jednak - 
powiedziałem Potockiemu przed portretem - Marcin się nie zestarzał. Stale jest tym 
Marcinem z Pragi, z ogrodu Gienka, ze Stromovki... jest to - wskazałem portret - on, zawsze 
niezmienny, młody, wyrazisty, trochę jak portret Doriana Graya. - A potem ciągnąłem:
- Tego tragicznego dnia 14 lutego 1945, kiedy Drezno przeżywało najokrutniejszy 
nalot w czasie tej wojny - oczywiście groźniejsza była bomba atomowa zrzucona na Japonię - 
tego tragicznego dnia Romualda nie było w Dreźnie. Teraz już pan wie - powiedziałem 
Potockiemu przed portretem Marcina - że pana Blaskowitza przeniesiono z Lipska do Drezna 
i że właśnie tam przeprowadziła się rodzina... - Potocki kiwnął głową. Nie odezwał się, był 
zdruzgotany.
„Nie byłem już w formacji pomocniczej - powiedział mi Romuald w sali wystawowej 
- byłem na froncie. Co się działo w Dreźnie, dowiedziałem się nawet tam, nie można było 
tego zataić. Co było z Marcinem, dowiedziałem się później, po powrocie z frontu, od lokatora 
kamienicy, w której mieszkaliśmy. Ojciec poległ pół roku wcześniej pod Lwowem, pod 
koniec sierpnia 1944 w walce z wojskami marszałka Koniewa. Mieszkańcy Drezna w 
ostatnich latach wojny już nawet nie reagowali na naloty. Syreny wyły tak często ostrzegając, 
że nieprzyjacielskie samoloty są nad naszym terytorium, że wiele ludzi nie schodziło nawet 
do piwnic i schronów, zostawali w mieszkaniach. Ostrzeżenia o niebezpieczeństwie nalotu 
powtarzały się wiele razy na dzień i ludzie stali się na nie niewrażliwi. Ale alarmu lotniczego 
14 lutego w Dreźnie chyba nawet nie ogłoszono. Tak twierdził Wiktor Zechner z naszej 
kamienicy. Po prostu nie było czasu na ogłoszenie alarmu. Pierwsze eskadry nadleciały nad 
miasto zbyt nieoczekiwanie i szybko. Zechner twierdzi, że ludzie zaczęli zbiegać do piwnic i 
schronów, kiedy spadły już pierwsze bomby. Marcin miał wówczas niespełna dwadzieścia 
dwa lata. Lada dzień czekało go wstąpienie do oddziałów obrony cywilnej, jeśli nie wyjazd na 
front. Pod tym względem miał szczęście i był wyjątkiem, bo jego rówieśnicy dawno już tam 
byli. Oczywiście był zmobilizowany, pracował w fabryce zbrojeniowej, pracę miał ciężką, 
wyczerpującą, ale na miejscu, i mieszkał stale w domu z matką, która pomagała w 
Czerwonym Krzyżu. Na kilka godzin przed nalotem miał chwilę wolnego czasu i wyobraź 
sobie, Michał - powiedział mi Romuald - na parę godzin przedtem grał w piłkę na ulicy”. - 
Nie chciałem uwierzyć - powiedziałem Potockiemu przed portretem - ale Romuald 
powiedział mi, że powtarza dokładnie to, co mu opowiedział Zechner. - „Ten Zechner - 
ciągnął Romuald - nie był dorosły. To syn sąsiadów, miał wtedy szesnaście lat i dlatego nie 
poszedł na front, był w domu. Powiedział mi, że Marcin tego dnia wyszedł z domu na ulicę, 
żeby wynieść popiół z popielnika, pojemniki na śmiecie w tym czasie stały przed domem, a 
nie na podwórzu, i chociaż był luty, śniegu nie było, chwytał lekki mróz, i właśnie w tej 
chwili przed domem kilku chłopców grało w piłkę. Zechner wymienił ich nazwiska, wszyscy 
z sąsiedztwa, najmłodszy, chyba dwunastoletni, był synem ordynatora szpitala. Przywitali 
Marcina radosnym wrzaskiem i Marcin trochę z nimi pograł. Taki właśnie był...” - Pamięta 
pan - powiedziałem Potockiemu - jak lubił grać w piłkę nożną. Ale ja nie mogłem tego 
zrozumieć, takie niebezpieczne czasy, nalot po nalocie, a ktoś na ulicy gra w piłkę. Romuald 
wyjaśnił mi jednak, że nie było w tym nic niezwykłego, było to zupełnie naturalne i możliwe, 
nawet w najtrudniejszych warunkach życie w drobiazgach toczyło się jak zawsze, przecież 
czynne były nawet kina, przed południem oczywiście, kiedy nie trzeba było przestrzegać 
zaciemnienia, początkowo funkcjonowały cyrki, i Marcin po prostu zagrał sobie w piłkę. - 
„Potem zabrał wiadro i wrócił na górę do matki” - powiedział mi Romuald. W godzinę 
później zadzwonił do Zechnerów, czy nie mają trochę octu. Marcinowi chciało się pić, 
opowiadał Zechner, i nie miał czym zmiękczyć wody. Dolewał sobie odrobinę octu i sypał 
cukier puder. Zechner twierdził, że potem położył się na chwilę i słuchał radia, takiej 
wiązanki muzycznej, grała orkiestra Barnabasa von Geczy, śpiewała Zarah Leander i 
Cepotari. Kiedy zaczęły spadać pierwsze bomby, zbiegł z matką do piwnicy. I tam się to 
zaczęło...
Potocki ciągle stał przed portretem Marcina przy oknie mojej pracowni, słuchał i 
patrzył, i robił wrażenie człowieka zdruzgotanego.
- Marcin w piwnicy nie wytrzymał - powiedziałem - wie pan dlaczego. Pamięta pan, 
jak wstrząsnęła nim końcowa scena
„Aidy”, scena w lochu, gdzie Radames zamurowany żywcem umiera! Marcin nie 
znosił zamknięcia. Ograniczenia w zamkniętej przestrzeni. Nie była to kłaustrofobia w 
medycznym sensie, był zdrów i nie zdradzał objawów dolegliwości typowych dla całego 
kompleksu zwanego kłaustrofobia, ale zamkniętych przestrzeni nie cierpiał, teraz już pan wie, 
dlaczego na początku opowiadania wspomniałem o „Aidzie”. Teraz jest to potrzebne - 
powiedziałem Potockiemu, ale w tym miejscu mi przerwał.
- Obiecałeś, że powiesz mi, w jaki sposób Marcin nabawił się tego urazu.
- Tak - przypomniałem sobie. - Uraz w związku z ciemną, zamkniętą przestrzenią. 
Niby głupstwo, które miało jednak dalekosiężne następstwa i wcale głupstwem nie było. 
Zawiniła jego ciotka Asterowa z Liberca. Kiedy Marcin, mając pięć lat, był u niej przez kilka 
tygodni. Właściwie to ona stała się przyczyną czegoś straszliwego. Wówczas nie zdawała 
sobie sprawy, co z tego wyniknie, w piętnaście lat później, a pan - powiedziałem Potockiemu 
- na razie również nie może przewidzieć skutków... Wspomniałem o tej ciotce, że musiała to 
być osoba bardzo lekkomyślna i dziwna. Marcin, kiedy był mały, w przeciwieństwie do 
późniejszych lat, nie chciał jeść. W domu mieli z nim kłopoty - takie sobie dziecięce 
fanaberie, brak apetytu - wreszcie poszli z nim do lekarza. Marcin chodził potem na powietrze 
i dostawał tran w kapsułkach, chyba pił też żelazo. Tylko że ciotka Asterowa w Libercu 
inaczej poradziła sobie z jego brakiem apetytu. Siłą zmuszała Marcina do jedzenia. Groziła 
mu, że jeśli nie będzie jadł, zamknie go na noc w psiej budzie lub w chlewie ze świniami. Nie 
zrobiła ani jednego, ąni drugiego, tylko coś jeszcze gorszego. Zamknęła go na noc w 
piwnicy...
Potocki był wyraźnie zdenerwowany. Chciał dowiedzieć się czegoś więcej na ten 
temat, ale ja nie miałem ochoty więcej o tym mówić.
- Chyba pan rozumie - powiedziałem - cóż tu jeszcze dodawać. Mały Marcin dostał 
szoku po tej nocy w piwnicy.
Chciał wiedzieć, czy Marcin był w piwnicy przez całą noc, czy też ciotka wróciła po 
chwili i zabrała go stamtąd.
- To jest właśnie straszne - powiedziałem - zostawiła go tam aż do rana. Dlatego 
powiedziałem, że to osoba lekkomyślna i dziwna. Chyba trochę wariatka. Normalny człowiek 
nie zrobiłby czegoś podobnego. Pięcioletnie dziecko zamknąć samotne w piwnicy na całą 
noc. Jedyne, co zrobiła, to to, że dała mu tam koce, żeby miał na czym się położyć i czym się 
przykryć. Obawiała się żeby się nie przeziębił. - A potem powiedziełem:
- Bała się o jego zdrowie fizyczne. Żeby nie zaziębił się i nie dostał zapalenia płuc. 
Tego się obawiała ta wariatka. Ale że może to dużo bardziej zaszkodzić jego zdrowiu 
psychicznemu, o tym już nie pomyślała. - I Potocki powiedział:
- Naprawdę przypuszczała, że to go zmieni... - Kiwnąłem głową.
- Chciała go zastraszyć... żeby jadł... Postraszyć. Wywołać wstrząs. Oczywiście jeśli o 
ten wstrząs chodzi to chyba do głowy jej nie przyszło, nie wiedziała, że coś takiego się 
zdarza. Musiała to być osoba bardzo prymitywna, skoro nie pomyślała, że może spowodować 
szok, chociaż nosiła futra i biżuterię. W swoim głupim móżdżku umyśliła sobie, żeby 
Marcina przestraszyć. Nie wyobrażała sobie skutków, jakie to może wywołać, i pod tym 
względem była głupia jak gęś. Jeśli się weźmie pod uwagę następstwa, jakie spowodowało to 
w piętnaście lat później, była zbrodniarką. Oczywiście - powiedziałem, a Potocki 
wytrzeszczył oczy - nieświadomą i mimowolną. W tym tkwi szkopuł. Nie można by jej 
postawić przed sądem i skazać jeśli nie na szubienicę, to na dożywotnie więzienie. Za chwilę 
to pan zrozumie - powiedziałem i miałem wrażenie, że Potocki zauważył, iż nagle stałem się 
porywczy. - Człowiek - powiedziałem spokojniej - jest istotą złożoną i w gruncie rzeczy 
wrażliwą i delikatną, chociaż na pierwszy rzut oka tego nie widać. Trzeba obchodzić się z nim 
ostrożnie, nawet gdy jest to dorosły, a cóż dopiero pięcioletnie dziecko. Biedak w tej piwnicy 
zsiusiał się i przepłakał całą noc. Rano trząsł się jak w febrze. Teraz już pan wie - 
powiedziałem szybko i oschle. - Marcin nie czuł się dobrze w piwnicach i schronach, nawet 
później podczas nalotów, to w nim tkwiło stale, zawsze chciał uciekać na zewnątrz, na 
powierzę, na wolną przestrzeń, pobiegł i wówczas podczas nalotu na Drezno. Romuald 
opowiadał mi:
„Kiedy bombardowania miast niemieckich coraz bardziej się nasilały, nasi zaczęli się 
zastanawiać - jeśli tak można powiedzieć - czy nie jest bezpieczniej pod otwartym niebem, na 
ulicach i w parkach, niż w piwnicach domów. Tam przynajmniej nie zasypie człowieka 
żywcem, jeśli bomba trafi w dom. Oczywiście na ulicach czyhało inne niebezpieczeństwo, a 
w piwnicy człowiek mógł mieć nadzieję, że przeżyje, jeśli bomba nie trafi w dom. Wszystko 
zawsze zależało od przypadku i rozmiarów nalotu, a tego z góry nie można było przewidzieć. 
W Dreźnie tego 14 lutego, kiedy straszliwy nalot nie ustawał - mówił Romuald - ludzie w 
momentach przerw w bombardowaniu zaczęli opuszczać piwnice i uciekać na dwór. Marcin 
był jednym z pierwszych bo perspektywa, że miałby gdzieś tutaj zostać zasypany żywcem, 
doprowadzała go do szaleństwa. Tego obawiał się najbardziej. Jeszcze i wtedy, gdy miał 
dwadzieścia jeden lat. Matka oczywiście wybiegła z piwnicy za nim, pobiegł również Wiktor 
Zechner, który Marcina podziwiał, jego rodzice też. Uciekali do parku. Jeśli piwnice i ulice 
były mało bezpieczne, parki wydawały się stosunkowo najbezpieczniejsze. Nic tam nie mogło 
się zawalić, żaden strop nie runął na głowę, człowiek nie musiał się bać, że się udusi. Ludzie 
uciekali do parku pod drzewa bez liści i gołe krzaki, na zimną stwardniałą ziemię i właśnie 
tam Marcin czuł się najlepiej. W parku, w ogrodach miejskich. Zawsze lubił ogrody i parki. I 
tam też, w pobliżu ozdobnej rzeźby... z trudem mi to przechodzi przez gardło, podobno była 
to jakaś barokowa nimfa... zginął razem z matką”.
Powiedziałem Potockiemu, żeby odszedł od portretu i zajął miejsce w fotelu przy 
stole. Wrócił do stołu i napił się wina, zanim usiadł, był wyraźnie zdruzgotany. A ja 
otworzyłem biurko, na którym paliła się czerwonawym światłem lampa naftowa, i wyjąłem z 
niego czarną teczkę.
Daniel Potocki palił i znowu zaczął pić więcej. Był u kresu. Oczywiście zadawałem 
sobie pytanie, dlaczego. Dlaczego jest u kresu. Dlaczego jest zdruzgotany. Nie oczekiwałem 
po nim takiego stanu pod koniec swojej opowieści. Zbliżała się północ, nadchodziła jego 
chwila. Na stole ukryty leżał pistolet na wyciągnięcie ręki, która mi nigdy nie zadrżała, gdy 
go trzymałem, a Potocki wytrzymał, nie był pijany, miał świadomość, rozumiał aż za wiele.
Jednak coś się w nim zmieniło. Zmieniło się już dawno, ale teraz też i jakby inaczej, 
zmieniło się coś, czego najmniej się spodziewałem i ja znowu zadawałem sobie pytanie. 
Dlaczego. Dlaczego jest taki zdruzgotany, u kresu. I tym razem nasuwało się wyjaśnienie. Po 
prostu poruszyło go zakończenie opowiadania. Pomimo wszystko nie jest aż taki 
gruboskórny, zresztą już na początku nie byłem tego taki pewien, ale czy to jest wyjaśnienie? 
Było to wyjaśnienie podobne do tego, że ślepy nie widzi, ponieważ jest ślepy. Ta dziewczyna 
nie mówi dlatego, że jest niema, jak powiedział lekarz rodzicom w pewnej starofrancuskiej 
sztuce. Chciałem czy nie chciałem, musiałem dojść do wniosku, że Potockiego dlatego 
poruszyło zakończenie tej historii, że wywołało w nim jakieś jego własne dręczące go 
wspomnienia. Ale dobrnęliśmy do końca i nie było już czasu na rozważania. Pytanie, które 
Potocki zadał, teraz już znowu siedząc przy stole, wymówił niemal szeptem. I ze wzrokiem 
utkwionym w stole. A ja mu odpowiedziałem:
- To, co mi Romuald mówił, opowiedział mu ten młody Zechner. Leżał tam w parku 
obok Marcina i jego matki. Nalot nasilał się. Niebo podobno było usiane samolotami. 
Odrywały się od nich bomby i spadały na miasto jak deszcz. Domy waliły się i całe ulice 
płonęły. Wyglądało podobnie - powiedział Romuald - jak sześć lat temu, kiedy Berlin 
wieczorem witał zwycięskiego wodza po zajęciu Czech i Moraw. Wszystkie okna w mieście 
były oświetlone. Ale nie od elektryczności, lecz od ognia, płonęły wnętrza domów. W niebo 
strzelały płomienie jak wtenczas w Berlinie, ale nie z pylonów i sztucznych ogni, były to 
płomienie niszczonego miasta. Ze wszystkich stron na ulicach olbrzymie tunele światła, ale 
nie z uroczystych iluminacji, lecz od bomb zapalających. To już nie były pokazy ogni 
bengalskich jak w Berlinie przed sześciu laty, to już nie był ogłuszający huk marszów 
wojskowych i salw na wiwat, lecz straszliwe eksplozje i łoskot walących się domów. Nikt juz 
nie wołał Heil Hitler i dziękujemy naszemu Fiihrerowi. Słychać było tylko krzyki przerażenia 
i klątwy. Jakże się wszystko zmieniło w ciągu niecałych sześciu lat - powiedział mi Romuald 
- wszystko, wszyściutko ze szczytów tryumfu i sławy znalazło się w infermie... Nadlatywały 
coraz to nowe eskadry bombowców, jakby się brały nie wiadomo skąd... łuna chwilami była 
tak silna, że nie było ich widać... nie widać było, co się dzieje na niebie, można było tylko się 
domyślać, a ludzie ginęli tysiącami. Nad brzegami rzeki, dokąd wielu uciekło w ostatniej 
chwili licząc na to, że bliskość wody uratuje ich przed ogniem... goła, twarda, zmarznięta 
ziemia parku, gdzie leżał Marcin z matką, twarz przyciskając do ziemi, a obok setki innych 
ludzi, chwilami podobno kołysała się i była gorąca jak rozpalony węgiel. Ale Marcin i jego 
matka, podobnie jak Zechner, przeżyli pierwsze godziny nalotu, chociaż dokoła nich leżała 
niezliczona ilość trupów, rodzice Zechnera również”.
- Marcin miał wtedy dwadzieścia jeden lat? - przerwał mi, a ja kiwnąłem głową. 
Dopiero po chwili opowiadałem dalej:
„Ci ludzie w parku dokoła nich - powiedział mi Romuald - nie zginęli od płomieni, 
uduszenia, ani też przysypani gruzami, od tego rzeczywiście chroniła ich wolna przestrzeń. 
Tych ludzi w parku podobno zastrzelono z działek pokładowych samolotów, które 
przelatywały nisko nad ziemią. Matka i Marcin przeżyli, chociaż dokoła nich leżało już 
mnóstwo trupów. A wśród tego mnóstwa - mówił Romuald - byli jeszcze żywi lub na pół 
żywi ludzie, których kule bezpośrednio nie dosięgły... a potem fale nalotu ustały. Niebo w 
górze ucichło. Piekło było na ziemi, ale w górze był już spokój. I później po tej straszliwej 
nocy nadszedł ranek. Ten ranek można było wyczuć poprzez chmury pyłu i dymu nad 
płonącym miastem, Marcin uniósł się i coś mówił, matka też się odezwała... ranek właściwie 
jeszcze nie zdążył nadejść, kiedy zaczęło się na nowo. Nadlatujące samoloty znowu zaczęły 
pikować nad ziemią, nadlatywały nad parki i otwartą przestrzeń, gdzie leżeli ludzie. Zechner 
przysięgał, że w rozbrzasku dnia widział nad sobą pilota tak wyraźnie, jakby był tylko parę 
metrów nad nim, widział jego hełm, okulary i twarz, z działek pokładowych strzelano do 
żywych i martwych, koszono te kobierce ciał. Kto nie zginął w parkach przy pierwszym 
koszeniu, ginął teraz, tak że między tysiącami trupów z nocy nie znalazł się nad ranem już 
prawie nikt, kto by jeszcze pozostał przy życiu. Dopiero wtedy, nad ranem zginęła matka i 
Marcin. Zechner obok niego ocalał. Ale kiedy wojna się skończyła, postradał zmysły i przez 
dwa lata leczył się psychiatrycznie. Nie wie, jak zginęła matka. Leżała za Marcinem. Ale 
Marcin był obok niego i Zechner widział, jak to było. Kule z nisko przelatującego samolotu 
podobno trafiły go w tył głowy, leżał przez całą tę noc z twarzą na ziemi, ostatnio podobno 
już nawet nie drżał i nie płakał, chyba z wyczerpania, a kiedy go trafiło, był raczej 
nieprzytomny, zemdlał. Chyba dostał też w plecy, ale na pewno w tył głowy i śmierć 
nastąpiła natychmiast, chyba o niej nie wiedział...”
Potocki siedział i milczał.
Siedział i milczał długo.
Potem potrząsnął głową i wbił oczy w stół.
Potem z oczami wbitymi w stół mechanicznie zapalił papierosa, a ja podałem mu 
czarną teczkę z biurka.
Na dworze ciągle jeszcze był mrok jasnej letniej nocy, w willi pułkownika Nyklasa i u 
Ewy Jarnej już się nie świeciło, już spali, dawno już spali, a Daniel Potocki w fotelu z otwartą 
czarną teczką w ręce ciągle jeszcze patrzył na barwy czerwieni, brązu i fioletu zmieszane z 
żółcią reflektorów i ogni, z czernią bomb i cieni, z sepią gejzerów ziemi, cegieł, wież 
kościołów i z szarością drzew, krzaków, rzeźb i bruku ulicznego. Ciągle jeszcze patrzył na 
miniaturowe figurki ludzi miotających się pośród tego wszystkiego, uciekających, 
wzywających pomocy, padających, klęczących, załamujących ręce, ciągle jeszcze patrzył na 
pomniejszone postaci mężczyzn, kobiet, dzieci leżących z rozszarpanymi ciałami, na spalone 
tołuby i na ludzi z głowami roztrzaskanymi, zmiażdżonymi tak, że już nie były to głowy, lecz 
rozlane szarobrunatne plamy z domieszką bieli, widać było szarość kości i zieleń mięśni.
Daniel Potocki ciągle na to patrzył, dawno już sam zrozumiał, chociaż nie spytał mnie 
o to, dlaczego odciąłem z portretu to symboliczno-epickie tło i schowałem je.
- To straszne - powiedział przez ściśnięte gardło - straszne. Przeżył piekło.
- Przeżył piekło i sąd ostateczny.
- Gdyby nie musieli - powiedział przez ściśnięte gardło - przenosić się do Drezna, 
może by przeżył.
- Może przeżyłby i w Dreźnie.
- Może przeżyłby i w Dreźnie - powtórzyłem. A potem powiedziałem:
- A najbardziej wstrząsnęło mną w tej straszliwej tragedii to, o  czym powiedział mi 
Romuald w sali wystawowej... Że mógłby się uratować. Tak - kiwnąłem głową prawie nie 
zauważając Potockiego. - Marcin mógł się uratować. Gdyby został z matką w piwnicy.
Dom, w którym mieszkali, był właśnie jednym z tych w mieście, których nie dosięgła 
bomba i wszyscy lokatorzy, ukryci w piwnicy, przeżyli. Marcin mógłby ocaleć, gdyby mając 
pięć lat nie pojechał do tej wariatki z Liberca. Teraz już pan wszystko rozumie... - 
powiedziałem i Potocki kiwnął głową.
- Wie pan - podjąłem po dłuższej chwili milczenia - chyba nie ma w życiu takich 
rzeczy, które są nieważne. Powiemy o czymś, że to drobiazg, głupstwo, bagatela... i że nie ma 
znaczenia. i nagle, choćby po dziesięciu czy dwudziestu latach, to nas zniszczy. Wie pan - 
powiedziałem po dłuższej chwili milczenia - determinuje nas wszystko, co się z nami w życiu 
stało i co inni nam zrobili. Jestem skłonny twierdzić - powiedziałem - że coś, co wydaje się 
bez znaczenia, może po wielu latach nabrać znaczenia nawet przestępstwa: Jeśli o skutki 
chodzi. Ale w takich przypadkach, kiedy przedtem wydawało się, że sprawa jest bez 
znaczenia, nie uznaje się jej za przestępstwo, nie podlega ona sądzeniu i osądzaniu. - I kiedy 
to mówiłem, myślałem także o nim. Siedział, palił i ciągle jeszcze trzymał na kolanach teczkę 
z odciętym tłem portretu.
- Jeszcze o czymś powiedział mi Romuald - ciągnąłem - w tej sali wystawowej. A 
mianowicie, że ani Marcin, ani matka nie zostali pogrzebani. Byli spaleni jak wszystkie ciała 
w parku, nie można ich było rozpoznać. Stało się to podczas ostatnich rannych nalotów. 
Zechner twierdził, że piloci już do nich nie strzelali, lecz palili ich z miotaczy płomieni. Nie 
ma grobu Marcina, jest tylko wspólny grób tysięcy ofiar gdzieś na terytorium Drezna. „Być 
może - powiedział mi Romuald - że brat leży gdzieś w tym parku...” - i przypomniałem sobie, 
co jeszcze powiedział mi Romuald, ale Potockiemu nawet o tym nie wspomniałem.
„Nie ma grobu Marcina, Michale - powiedział mi Romuald - nie ma grobu, który 
mógłbyś odwiedzić, postać nad nim, położyć wiązankę kwiatów. Ale muszę ci coś 
powiedzieć: Marcin był dobrym chłopcem - bardzo kochał rodziców i mnie, swego brata. Ale 
najbardziej ciebie. Ja wiedziałem o tym od dawna, jeszcze w Pradze, kiedy chodziliśmy całą 
piątką, ale nie byłem zazdrosny. Takie jest życie. Kochał cię jak nikogo na świecie, nawet 
później w Lipsku i w Dreźnie pod koniec swego życia. Wiem o tym. Jestem pewien, że przez 
cały ten czas nie myślał o nikim innym tak często jak o tobie i cieszył się myślą o końcu 
wojny głównie dlatego, że wtedy znowu się spotkacie”. - I głośno opowiadałem Potockiemu:
- A zatem grób Marcina nie istnieje, chyba że ten zbiorowy na terenie Drezna, oby 
Bóg dał, żeby był on przynajmniej w tym parku. Romuald jednak dodał, że grób Marcina 
właściwie znajduje się w całych Niemczech. Zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie, 
zarówno na północy, jak i na południu, w niemieckich miastach, wsiach, w górach, rzekach, 
lasach, na drogach i polach, wszędzie. Marcin jest wszechobecny w ziemi niemieckiej jako 
ofiara, jak miliony innych ofiar i chyba właśnie dlatego nigdy już nie powinno dojść do 
wojny. „Michał - powiedział mi Romuald w sali wystawowej - to było straszne. Nie masz 
pojęcia, jakie to było straszne”. I opowiedział mi, czym on przypłacił wojnę. Stracił niemal 
wszystko. Matkę, ojca i brata. I powiedział: „Michał, nie mam jednej ręki i oka”.
Ciągle siedział, palił i na kolanach trzymał teczkę z odciętym tłem portretu. Był 
bardzo przygnębiony. Wydawało się, że chce o  coś zapytać. Ja jednak nie chciałem, żeby 
właśnie teraz o coś spytał, i udało mi się go ubiec.
- Chciałbym na zakończenie o coś zapytać - powiedziałem i napiłem się wina - jak 
teraz, kiedy wszystko już opowiedziałem, wyobraża pan sobie Marcina. Co pan o nim powie. 
Był dobry czy zły, uczciwy czy nie, winien czy nie winien, chciał pomagać ludziom czy im 
szkodzić - i Daniel Potocki odpowiedział:
- Był dobry, uczciwy i chciał pomagać ludziom. Był niewinny.
- No tak - kiwnąłem głową i znowu napiłem się wina. - Opowiedziałem panu, jak to 
pan sam określił, o piekle niewinnego chłopca. O sądzie ostatecznym chłopca, który był 
dobry, uczciwy, chciał pomagać ludziom i był nie winien. Jaki więc powinien by być sąd 
ostateczny dla tych, którzy są winni, którzy z pomocą innych zadekowali się i przeżyli.
Właśnie w tej chwili, kiedy to powiedziałem, chciał gdzieś położyć teczkę z tłem 
portretu. Na stole nie mógł, był zastawiony kieliszkami i resztkami z kolacji, mógł oczywiście 
położyć na podłodze przy fotelu, tego jednak nie zrobił. Zatrzymał teczkę na kolanach i 
ogromnie zaskoczony spojrzał na mnie. I wtedy wszystko się wypełniło.
I wtedy wypełniło się wszystko, co zamierzałem zrobić do północy, a potem o północy 
z tym skończyć. Naprawdę śledził moją opowieść, o tym od dawna nie miałem wątpliwości. 
O wielu, wielu sprawach mu nie powiedziałem, wiele przemilczałem umyślnie, celowo, wiele 
z tego, co bezpośrednio nie powiedziałem, mógł się domyślić lub o to spytać, o wiele spraw 
nie zapytał. Ale opowiadanie rozumiał i pojął jego sens, o tym również nie miałem 
wątpliwości. I rzeczywiście nie miałem wątpliwości, że wytrzymał zachowując całkowitą 
świadomość i nie upił się, ba, wierzył nawet, że podsuwam mu temat. Wszystko, co 
zaplanowałem, zostało wypełnione, a teraz już tylko zakończenie... Skończyć z Danielem 
Potockim. Jedyne, co mi się nie udało, to wyliczyć czas. Miałem z nim skończyć do północy, 
a tymczasem już świt się zbliżał. Przeciągnęło się to, lecz teraz nie jest to istotne. Teraz 
miałem wyciągnąć pistolet i zacząć...
Na zakończenie trzeba sobie powiedzieć kilka słów, panie Potocki - tak miałem zacząć 
w fotelu naprzeciwko niego, twarzą w twarz i z pistoletem w ręce - aby wreszcie wszystko 
było jasne, panie Potocki. Oczywiście dla pana, bo dla mnie jest jasne. Żeby pan aż do szpiku 
kości uświadomił sobie swoje nieodkupione grzechy. W 1942 roku, kiedy wysyłano pierwsze 
transporty Żydów do obozów, pewien pański znajomy, którego nazwiska teraz celowo nie 
wymienię, otrzymał od rodziny Feldsteinów na przechowanie kilka cennych rzeczy. Były to 
trzy obrazy, pięć dywanów perskich, dwanaście sztuk biżuterii i tuzin złotych monet. O 
reszcie rzeczy, które mieli Feldsteinowie, nie warto mówić. To był cały ich majątek. Po 
wojnie, kiedy z rodziny Feldsteinów wrócił zaledwie jeden jej członek, pański znajomy 
wyparł się. Artur nie miał żadnego dowodu i odwołał się do pańskiego świadectwa, bo pan 
był przy deponowaniu majątku. Pan jednak odmówił złożenia świadectwa i zaprzeczył, że 
Feldsteinowie oddali pańskiemu przyjacielowi cokolwiek na przechowanie. Zrobił pan to za 
cenę obrazu Slaviczka, który do dziś wisi w pana mieszkaniu w Libni, przy ulicy Roznovskiej 
12. Podczas wojny pan jako redaktor napisał pod kryptonimem ABC artykuł do gazety, w 
którym wychwalał pan czystość rasową i pogardzał ludźmi najbardziej zasługującymi wtedy 
na pomoc i współczucie, gdyż byli masowo likwidowani w komorach gazowych, a pański 
znajomy osobiście przechowywał, trzeba by raczej powiedzieć - już sobie przywłaszczył, 
majątek jednej z takich rodzin, bo był święcie przekonany, podobnie jak pan, że nikt z 
Feldsteinów nigdy nie wróci. Podczas wojny napisał pan pod literkami - by - pochwałę 
niemieckiego porządku i świetnej organizacji. W nocy zostaje zbombardowany dworzec, 
zniszczone tory, lokomotywy i wagony, a rano już znowu kursują pociągi. Co za bohaterstwo 
pracy, jakie męstwo i siła niemieckiego ducha! Wojna trwa, pisał pan pod literkami - by - i 
chociaż zaopatrzenie jest niezmiernie trudne, każdy obywatel czeski otrzymuje taki przydział 
żywności, jaki mu przysługuje. Dzięki urzędom niemieckim, które słusznie i zgodnie z 
prawem walczą z sabotowaniem systemu kartkowego. Dzięki żelaznemu porządkowi 
niemieckiemu. Nikt nie głoduje obecnie i nie będzie głodował w przyszłości. Niczego takiego 
nie powinien pan wówczas drukować w prasie czeskiej, bo to służyło wrogom, ale po wojnie 
nikt pana za to nie zaskarżył, bo zasłonił pana pański znajomy, któremu swoim fałszywym 
świadectwem dopomógł pan zyskać majątek, a który wówczas zajmował jeszcze ważne 
stanowisko. Sekretarkę waszego redaktora naczelnego Jirzinę Tondl tak pan urządził, że 
musiała opuścić redakcję, choć mógł pan przewidzieć, że skazuje ją pan na 
niebezpieczeństwo. Będzie musiała pracować w fabryce, a do takiej pracy nie przywykła. 
Zrobił pan to dlatego, że Jirzina Tondl nie podobała się panu i odmówiła podporządkowania 
się pańskim poleceniom. W pana kamienicy przy Roznovskiej na początku wojny mieszkał 
niejaki Kurt Knoor, pochodził z Sudetów, a ściślej z Czeskiej Lipy, później nieco wyszło na 
jaw, że Knoor jest w gestapo. Z nim przesiadywał pan i gwarzył tak często, serdecznie i z 
całkowitym zaufaniem, że pańska druga żona aż się od tego rozchorowała. Nie tylko od tego, 
swoim ostentacyjnym uganianiem się za kobietami zadręczył ją pan i przedwcześnie wpędził 
do grobu. Gdybym nie ufał w zdolności i prawdziwość ówczesnej służby kryminalnej i 
lekarza policyjnego, który przypadkowo był Niemcem, mógłbym się zastanawiać, czy to 
czasami nie było samobójstwo. Po wojnie oskarżał pan gestapowca Kurta Knoora o 
donosicielstwo i znęcanie się nad Żydami. Przyczynił się pan do tego, że redaktora z pewnego 
wydawnictwa, Karola Zemana, wywieziono do Rzeszy, bo nie chciał drukować jakiegoś 
pańskiego opowiadania zatytułowanego „O świcie następnego dnia”, w którym opisał pan 
niebezpieczną politycznie miłość Niemki i Czecha, opowiadanie to było bezpośrednim 
wyrazem propagandy reedukacji naszego społeczeństwa. Wkręcił się pan do rodziny Pawła 
Jerzabka z ówczesnego urzędu ziemskiego, Bodenamtu w Bubenczu, miał on dwie córki, a 
kiedy dostał pan od nich kosza, usiłował pan, na szczęście bez skutku, przyczynić ojcu 
kłopotów w sekretariacie Waltera Bertscha, szefa tego urzędu. Mojemu koledze z gimnazjum, 
J. T. zamieszkałemu w Karlinie, którego wspominam z sympatią, wyrządził pan świństwo, 
kiedy jak wielu z jego klasy na parę dni w tygodniu został skierowany do pracy w Pradze, nie 
wiem do dziś, dlaczego pan to zrobił. Jaromira Czervenkę, Karola Stachovskiego i Kamilę 
Blażkównę chciał pan zastraszyć i dopiąć swego. Z Blażkówną chodziło o łóżko, z tymi 
dwoma o fałszywe zeznania, które miały zasłonić pańskie wyczyny rozpustnika. Niestety, 
wszyscy troje dziś już nie żyją. Pewnego razu w ówczesnej „Polityce Narodowej” wyraził pan 
ubolewanie z powodu zniszczenia dzieł sztuki w niektórych bombardowanych galeriach 
niemieckich, ale nie ronił pan łez nad zniszczeniem dzieł sztuki przez bomby niemieckie w 
Londynie, Leningradzie i Charkowie, i milczał pan o tych wszystkich kradzieżach obrazów, 
rzeźb i klejnotów, które naziści całymi wagonami wywozili z podbitych krajów do Rzeszy. I 
wreszcie jeszcze jedno, panie Potocki, to najokrutniejsze. W styczniu 1943 w magistracie 
miasta Pragi studiował pan z ogromnym zapałem spis obywateli narodowości czeskiej 
zamieszkałych w Pradze podług roczników urodzenia i płci. Szukał pan nie obywateli płci 
żeńskiej, lecz męskiej, i nie z roczników dajmy na to 1921 czy 1922, lecz z roczników 1926 i 
1927, a więc wówczas jeszcze chłopców mających zaledwie po szesnaście i siedemnaście lat. 
Sprawdzał pan, ilu z nich jest czeladnikami, a ilu uczniami szkół średnich przed maturą. 
Wiem, po co pan to robił, panie Potocki, wcale nie dla ich pięknych oczu. Jeśli miał być 
wysłany na roboty do Rzeszy czterdziestoletni redaktor wydawnictwa, który nie chciał 
drukować panu opowiadania, nie musiało to robić na panu wrażenia. Ale to, że chciał się pan 
dowiedzieć, iloma szesnastoletnimi i siedemnastoletnimi chłopcami czeskimi będzie można w 
najkrótszym czasie zasilić bombardowane Niemcy, chłopcami, którzy nigdy nie zrobili panu 
nic złego, a którymi miało się wkrótce wesprzeć siły robocze nazistowskiej bestii, to już 
wołało o pomstę do nieba, nie poruszyło to pańskiego sumienia, robił to pan z zimną krwią, 
jak gdyby na fermie kurzej przeliczał pan, ile kurczaków dorosło już pod nóż. Chciał pan o 
tym porozmawiać z zastępcą ówczesnego szefa prasowego przy urzędzie protektora Rzeszy, 
Heydrich już wtedy nie żył, i rzeczywiście pan z nim rozmawiał. Szukał pan najdogodniejszej 
formy, by podać w gazetach do wiadomości publicznej tę informację o wysyłaniu do Rzeszy 
chłopców czeskich. Być może, że chciał się pan popisać przy okazji swoimi zdolnościami, 
przynajmniej w dziedzinie dziennikarstwa. Ale do tego już nie doszło, zastępca szefa 
prasowego został odwołany z Pragi i pańska usłużna propozycja spoczęła - pan chyba o  tym 
wie - w szufladzie biurka protektora Rzeszy w pałacu Czerninskich. W magistracie w Pradze 
pracował wówczas ojciec Prokopa, którego umyślnie w swoim opowiadaniu nazwałem 
Slavikiem, żeby za wcześnie pana nie przestraszyć. On dokładnie znał pana projekt i mógłby 
złożyć zeznanie, gdyby nie został stracony w grudniu 1944 za sabotaż gospodarczy, podobnie 
jak jego syn, a mój przyjaciel Prokop, wówczas dwudziestodwuletni, stracony w dwa 
miesiące później, w lutym 1945, dokładnie w tym samym dniu, w którym zginął Marcin 
Blaskowitz w Dreźnie. A więc w okresie największego zagrożenia dla narodu, kiedy bardzo 
wielu walczyło w podziemiu, kiedy Prokop został stracony, pan działał tak, jak działał, chciał 
pan poświęcić naszą młodzież i ja teraz właśnie panu o tym przypomniałem. Nadszedł czas 
rozliczenia. Niewinny chłopak, który chciał pomagać ludziom, stanął na sądzie ostatecznym. 
A teraz pan, winowajca, do którego mierzę z pistoletu, pójdzie na ten sąd. Jedyną 
okolicznością łagodzącą dla pana jest to, że chciał pan poświęcić chłopców, a nie dziewczęta, 
ty świntuchu. I co pan ma na swoje usprawiedliwienie...
Byłem oczywiście przygotowany na to, że będzie się bronił.
Że powie - Artur Feldstein po powrocie z obozu koncentracyjnego musiał się leczyć u 
psychiatry - i mógł dodać, jak ten Zechner z Drezna - że cierpiał na manię prześladowczą i że 
wymyślił sobie całe to przekazanie majątku na przechowanie, że podsuwał fałszywych 
świadków. Że sekretarki redaktora naczelnego wcale nie prześladował. Musiała pójść do 
fabryki dlatego, że naczelny dłużej już nie mógł trzymać jej w redakcji, wyszło bowiem na 
jaw jej żydowskie pochodzenie, jeden z przodków nazywał się Schwarz, a na jakimś 
podrzędnym stanowisku w fabryce mogła się ukryć przed dociekliwością administracji 
niemieckiej. Razem z redaktorem naczelnym Vrbą pomógł jej znaleźć takie bezpieczne 
miejsce w fabryce papieru na Żiżkovie, była mu za to wdzięczna i nigdy nic z nią go nie 
łączyło. Oczywiście Jirzina Tondl od pięciu lat mieszkała za granicą i nie można było 
powołać jej na świadka. Redaktor Zeman został wysłany do Rzeszy nie dlatego, że nie chciał 
drukować jego opowiadania, ale dlatego, że popierał wydawanie przekładów klasyków 
angielskich, którzy co prawda nie znajdowali się wyraźnie na indeksie, ale nazistom się nie 
podobali, a ponadto dlatego, że wspomagał tłumaczy, których rodziny w tym czasie ucierpiały 
z powodu rozmaitych prześladowań. Czy nie ucierpiała wówczas rodzina Heleny 
Sztiepanovej - Malej, albo Jamesa Pilarczika? Czervinki, Stachovskiego i Blażkovej wcale nie 
terroryzował. W zakamuflowanej formie zwracał im tylko uwagę na niebezpieczeństwo, które 
im grozi, chciał ich odwieźć od nierozważnych kroków, od niepotrzebnego ryzyka, które nie 
przynosi efektu. To samo może powiedzieć w sprawie rodziny pana Jerzabka z urzędu 
ziemskiego w Pradze, który miał pod swoją opieką południowe Morawy. Kiedy groziło 
ujawnienie, że Jerzabek nielegalnie handluje mąką i rąbanką wykorzystując do tego 
administrację majątku w Czejczi, jako redaktor zwrócił się do urzędu ziemskiego o 
pozwolenie napisania reportażu o zarządzie majątków w Hodoninie, któremu podlegał 
majątek Czejczi, chciał przedstawić urząd ziemski jako wzór dobrej organizacji i zarazem 
pochwalić pracującego w nim Jerzabka. Zresztą zrobił to drukując reportaż i majątek Czejczi 
mu za to podziękował. A jeśli w reportażu nazwisko Jerzabka nie zostało wymienione, to 
dlatego, że korektor skreślił je jako mało ważne czy też niepotrzebne. Mojemu koledze z 
gimnazjum J. T. nie zrobił niczego złego, nawet na tyle co brudu za paznokciem go nie 
skrzywdził, sam zresztą powiedziałem, że nie wiem, po co by miał to robić... no tak, mógł po 
prostu zaprzeć się obłudnie, pokrzywdzonego na szczęście nie było. Artykuł o przestrzeganiu 
czystości rasowej pod kryptonimem ABC napisał podobnie jak artykuł o niemieckim 
porządku w zaopatrzeniu pod literkami - by-, ale zrobił to tylko dlatego, żeby w ten sposób 
pomóc sekretarce żydowskiego pochodzenia i w ogóle ostrzec tych wszystkich, którzy zostali 
tam wymienieni. Potwierdził to zresztą również ówczesny radca ministerialny, którego 
obwiniam o przywłaszczenie majątku żydowskiego. Podobnemu celowi służyły spotkania z 
Kurtem Knoorem, od którego wyciągał informacje. Że po wojnie zeznawał przeciwko niemu, 
to chyba go nie obciąża. Jego żona zmarła na skutek wrzodów żołądka, co prawda na to się 
nie umiera, ale żona miała komplikacje i zawał serca. Czyż nie jest to wypisane czarno na 
białym w akcie zgonu, jakże więc mogę oskarżać go o morderstwo? Ubolewał nad dziełami 
sztuki zniszczonymi podczas bombardowań w galeriach niemieckich i robił to szczerze. Czyż 
człowiek kulturalny może nie protestować, gdy ulegają zniszczeniu bezcenne dzieła sztuki, 
obojętne gdzie się to dzieje, w Niemczech, w Ameryce czy w Rosji? Ubolewał nad tym i tym 
samym dawał dowód swojej nienawiści do wojny. Że nie płakał nad zniszczonymi dziełami w 
Londynie, Leningradzie i Charkowie - przecież wcale nie potrzebował tego robić. Zniszczenia 
nie były zbyt duże, bo Anglicy i Rosjanie zawczasu mądrze ukryli dzieła przed zniszczeniem. 
A ponadto pisać o kradzieżach nazistów w podbitych krajach nie było można, zrozumie to 
każdy rozsądny człowiek. A jeśli chodzi o to studiowanie statystyk w magistracie miasta 
Pragi... mógł się z tego wykręcić na wiele rozmaitych sposobów. Po pierwsze mógł 
utrzymywać, że nie miał najmniejszego zamiaru zwracać uwagi na jakieś rezerwy siły 
roboczej z szeregów młodzieży praskiej, o jakież zwracanie uwagi może chodzić, przecież 
Niemcy sami doskonale je znali i nikt nie potrzebował im czegokolwiek wskazywać... po 
drugie studiował statystyki, ale z przyczyn wręcz odwrotnych, żeby wiedzieć, jak wielkie 
byłoby niebezpieczeństwo, gdyby doszło do wysyłania na roboty czeladników i uczniów, i 
żeby w prasie temu przeciwdziałać, wskazując choćby tylko to, ilu młodych pracowników jest 
niezbędnych w Pradze, właśnie tych z wyuczonym zawodem lub po maturze... i wreszcie że 
był zbyt małym pionkiem, by Niemcom, a cóż dopiero samemu zastępcy szefa prasowego w 
Protektoracie, podsuwać recepty, jak podać do wiadomości publicznej niepopularną 
informację, czyż najlepszym dowodem, że taka myśl nigdy mu w głowie nie powstała, nie jest 
to, że nie napisał ani linijki oportunistycznego tekstu po tragediach studenckich w listopadzie 
1939, po zamachu na Reinharda Heydricha w 1942 i po spaleniu Lidie w tymże roku? Nie 
napisał nawet wspomnienia pośmiertnego o redaktorze Lażnovskim, „zamordowanym 
skrytobójczo”, jak to nazwali Niemcy, z którym jako dziennikarz stykał się osobiście. Było 
przecież wręcz odwrotnie. Czy właśnie nie on był autorem pierwszych artykułów po 9 maja 
1945 sławiących nasze wyzwolenie? A jeśli już o tę młodzież chodzi... Czy to właśnie nie on 
w 1943 i 1944 jako redaktor pomógł dwum byłym słuchaczom prawa utrzymać się w drukarni 
i tym samym uchronił ich przed wywiezieniem do Rzeszy? Czy nie dawał w dostateczny 
sposób wyrazu swojej nienawiści do faszyzmu, Hitlera, Heydricha i Franka w wąskim gronie 
prywatnym? A co, miał może krzyczeć o tym na placu Wacława pod pomnikiem świętego 
Wacława? Gdyby rzeczywiście coś zawinił, czy po wojnie nie pociągnięto by go do 
odpowiedzialności jak tylu kolaborantów? Czy nie wlepiono by mu choćby kary z „małego 
dekretu” jak tylu innym? Czy już nie znajdzie świadków, którzy udowodnią, że jest 
niewinny?
Ta obrona na pierwszy rzut oka wydawała się wiarygodna, przekonująca. W 
rzeczywistości mieszała się w niej prawda z kłamstwem, półkłamstwo z prawdą, a miejscami 
zbudowana była na takiej zasadzie - jeśli sędzia stawia przed złodziejem trzech świadków, 
którzy widzieli, jak kradł, złodziej broni się i powiada, że może postawić pięciu świadków, 
którzy widzieli, że nie kradł.
Panie Potocki, z góry wiedziałem, że będzie pan tak mówił, ale na nic się to panu nie 
przyda. I powiedziałbym mu:
Panie Potocki, teraz nie jest ważne, co pan ma do powiedzenia, ale to, co ja trzymam 
w ręku. Teraz nie odgrywają roli pańskie słowa, lecz mój pistolet, z którego mierzę w pana.
Oczywiście bym go nie zastrzelił. Nie dlatego, żebym nie chciał - nie miałem aż tak 
słabej woli - ale nie zastrzeliłbym go dlatego, że nie chciałem być mordercą. I jeszcze dlatego, 
że Potocki nie był wart przysparzania pracy służbie kryminalnej. Chociaż zdarzenie byłoby 
jasne z punktu widzenia taktyki dochodzeniowej, służba musiałaby podjąć wiele czynności, 
na przykład oględziny miejsca przestępstwa, bo zrezygnowanie z oględzin i z wielu innych 
jeszcze zabiegów, nawet gdy przypadek jest całkowicie jasny, jest w kryminalistyce 
niedopuszczalne. Ułatwiłbym im jednak pracę jak chyba nikt do tej pory. Na pytania, jaki 
czyn przestępczy został popełniony, gdzie i w jaki sposób, przy użyciu jakich narzędzi i na 
kim, odpowiedziałbym wyczerpująco, sam należycie opracowałbym protokół. Dokonałbym 
rekonstrukcji zdarzenia ze wszystkimi szczegółami, a przedtem ułatwiłbym oględziny i opis 
miejsca znalezienia ciała, opis całej okolicy, willi i ogrodu. Przed śledztwem 
zabezpieczyłbym ślady, żeby nie uległy zatarciu, w pracowni niczego bym nie tknął, niczego 
bym z niej nie wyniósł ani nie dotknął, nie dotknąłbym trupa i wszelkich rzeczy na nim i 
wokół niego, dopóki wszystko nie byłoby dokładnie obejrzane, spisane, odrysowane i 
sfotografowane, nie mieliby więc żadnych kłopotów z ofiarą. Nie znaleźliby żadnych śladów 
bójki, żadnego przedśmiertnego skurczu, bo Potockiego zabiłbym nieoczekiwanie i od razu. 
Nie musieliby szukać łuski i pocisku, identyfikować pistoletu podług śladów na pocisku, bo 
ukatrupiłbym go jednym strzałem. Tak jak nie musieliby ustalać ilości zadanych ran 
postrzałowych, nie musieliby również obliczać, z jakiej odległości padł strzał, tor pocisku 
tworzyłby linię prostą, a jego kierunek świadczyłby o tym, że wystrzeliłem siedząc na 
przeciwległym fotelu. Położenie głowy, korpusu, ramion i rąk Potockiego zależałoby od 
momentu, w którym bym wystrzelił. Pewnie strzeliłbym w momencie, kiedy Potocki napiłby 
się wina i jeszcze trzymał kieliszek przy ustach, pozwoliłbym mu przełknąć ten ostatni łyk. 
Żadnej kałuży krwi na podłodze i żadnych krwawych plam na jego beżowej koszulce ekstra. 
Żadne strużki krwi rozbiegaj ące się w różnych kierunkach, a to byłby dowód, że skonał od 
razu, bez agonii, i że nawet po jego śmierci nie tknąłem go. Trafiłbym dokładnie w sam 
środek czoła, gdzie znajduje się tak zwany lobus frontalis, siedziba jego nikczemnego rozumu 
i nikczemnej duszy.
Ale cóż by mi z tego przyszło! Według mojego rozumowania służba śledcza mogłaby 
się ograniczyć jedynie do ustalenia motywu czynu i ewentualnego współuczestnictwa. 
Współuczestnictwa nie było, a motyw - to byłby trudny orzech do zgryzienia. Musieliby w 
związku z tym zwrócić uwagę na to, co Potocki trzymał na kolanach, jakieś odcięte tło obrazu 
z jakimś wyobrażeniem piekła, Sądem Ostatecznym. A jednak który z psychologów 
zrozumiałby głębię głębi i wszelkie powikłane niuanse takiego czynu, byłem pewien, że 
żaden, pomimo to musieliby ustalić motywy i tylko z tym mieliby dużo roboty, prokurator nie 
przyjąłby protokołu bez wskazania motywacji. Z pewnością dla rozstrzygnięcia kwestiii 
współudziału w morderstwie zażądaliby ekspertyzy, pewnie z laboratorium daktyloskopijnego 
doktora Ondruszki, bo to, co śledczym najpierw przyszłoby na myśl, zwłaszcza gdyby 
dochodzenie prowadził kapitan Potużil, byłoby pytanie, czy w pracowni oprócz mnie i ofiary 
był jeszcze ktoś trzeci. Potużil mógłby też podejrzewać, czy ofiara nie została otruta, i 
kazałby zrobić analizę chemiczną resztek kolacji - wina, fusów po kawie, śladów po 
jajecznicy i słoninie na talerzyku, chociaż wiedziałby, że wystarczy przeprowadzić sekcję 
zwłok. I wreszcie okazałoby się, że wszystkie wyniki śledztwa zgadzają się co do joty z 
zeznaniami przestępcy, że zaoszczędzono na psie tropicielu i na... Ale cóż z tego. Pracy 
mieliby wiele i wiele nieprzyjemności mieliby ludzie postronni, świadkowie, którzy byli w 
miejscu przestępstwa przed morderstwem i widzieli przestępcę i jego ofiarę, to znaczy 
inżynier Mach i Ewa Jama, i trzeci świadek - pułkownik Nyklas - pewnie sam wziąłby sprawę 
w swoje ręce i nocą gasił światło w willi naprzeciwko jeszcze później, niż robił to do tej pory. 
Nie, nie zastrzeliłbym Potockiego.
Pistolet belgijski FN z roku 1935, kaliber 9 mm z magazynkiem na 14 naboi w dwu 
rzędach, który zabrałem do willi, miał przewierconą lufę i nie można było z niego strzelić. 
Tego oczywiście widać nie było i Potocki na razie miał się o tym nie dowiedzieć. Zabrałem 
pistolet umyślnie, żebym mógł - gdyby do czegoś doszło - jeszcze bardziej go przygwoździć. 
Liczyłem się z tym, że kiedy wyjawię mu prawdę o pistolecie, dam mu do ręki tę śmieszną 
zabawkę, żeby zostawił na niej swoje odciski palców. Cel zaproszenia go do willi i całej tej 
nocy tkwił w czym innym. Chodziło mi o to, by ukazać Potockiemu jego wątpliwą przeszłość 
wojenną, wytknąć mu wszystkie jego winy, odsłonić mu jego własną nędzę, udowodnić, że 
nie ma zdolności literackich, i obnażyć jego podłe życie. Pokazać mu to rzeczowo i 
namacalnie na przykładzie życia zupełnie innego, szlachetnego, czystego i niewinnego, jak 
człowiek, który opisuje dwie różne jakości, dwa oblicza, dwa modele życia, i przestraszyć go 
do tego stopnia, żeby dostał szoku. Żeby dostał szoku i zapamiętał to sobie na zawsze. 
Wiedziałem, że nigdy i nikomu nie pochwali się tym i sam będzie dźwigał ten ciężar, a jedno 
i drugie było ważne. Jana, chemiczka z Instytutu Medycyny Sądowej, której mąż był 
prokuratorem i która chociaż nigdy nie studiowała psychologii, dobrze znała się na ludziach, 
zrozumiała to doskonale. W Pradze przed wizytą Potockiego powiedziałem jej: „Dla sprawy 
takiej jak ta zawsze trzeba wybrać taki sposób postępowania, żeby jego utajenie było 
całkowicie pewne i żebyś była kryta. Można to osiągnąć tylko w ten sposób, że gwarancją 
utajenia będzie ów człowiek. Pójdzie z tym przez życie jak z ciężkim brzemieniem i będzie 
milczał”. To miała być kara, sąd ostateczny nad Danielem Potockim, a potem jeszcze jeden 
drobiazg. Głupi, nieczuły łotr.
Dlaczego właśnie ja chciałem tego wszystkiego dokonać? Jeśli mnie zastrzelisz - 
Potocki mógł się zdobyć na takie słowa w obliczu wymierzonego w siebie pistoletu, a mnie 
mogłyby się one wydać spóźnionym krzykiem - jeśli mnie kropniesz, z tobą też koniec. 
Pójdziesz pod sąd za morderstwo.
O to nie musi się pan kłopotać - powiedziałbym mu ze śmiechem - dla pana to już 
wszystko jedno. Sprawiedliwości stanie się zadość.
Jednak nie było prawdopodobne, by Potocki w ten sposób odezwał się mając przed 
sobą lufę pistoletu. O wiele bardziej prawdopodobne było to, że powie, żebym nie wariował. 
Tak się mówi w podobnych sytuacjach żeby zagadać niebezpieczeństwo. Żebym odłożył ten 
pistolet. Że nie czuje się winien - tak się zwykle mówi w podobnych sytuacjach, i to nie tylko 
pod groźbą śmierci, ale i przed zwykłymi sądami. Że przecież powiedział mi, jak było 
naprawdę. Proszę cię, przestań i opamiętaj się - mógł błagać i zaklinać mnie, że mówi 
prawdę, mógł przysięgać, że chciał jak najlepiej - tak się mówi najczęściej - a mógł też 
spróbować wzywać pomocy lub ratować się ucieczką, nigdy nie był zbyt odważny, chociaż 
próba ucieczki drzwiami wymagałaby od niego sporo odwagi, mógł przecież myśleć, że kiedy 
się ruszy, zacznę strzelać. Na wypadek, gdyby wzywał pomocy, chociaż obiektywnie byłoby 
to bezsensowne, na parę minut przed rozstrzygającym momentem miałem zamiar znowu 
zamknąć okno w pracowni. W sąsiednich willach nie byłoby słychać jego wołania. Gdyby 
próbował uciekać, dogoniłbym go na schodach albo na parterze. Z willi na zewnątrz by się nie 
wydostał, była zamknięta, a czasu na to, by wyskoczyć oknem - choćby tym, które uchyliłem 
w kuchni - by mu nie starczyło. A gdyby pomimo wszystko wyskoczył, na pewno dopadłbym 
go w ogrodzie, zanim zdążyłby przeleźć przez płot. Chociaż był szczupły, poruszał się 
niezbyt szybko. „Gdyby wzywał pomocy z ogrodu, jeśli udałoby mu się aż tam uciec, i 
pobudził sąsiadów - powiedziała Jana w Pradze jeszcze przed jego wizytą w willi - po prostu 
powiesz im, że pan Potocki widocznie zwariował. A gdyby twierdził że groziłeś mu 
pistoletem... któż by w to uwierzył? Tym bardziej uwierzą, że zwariował, mógłbyś wtedy 
poprosić sąsiadów z telefonem, żeby zadzwonili do Beneszova po karetkę. Wykluczone, żeby 
w tej sytuacji nadal jeszcze cię oskarżał”.
Dlaczego właśnie ja chciałem to wszystko zrealizować?
Potem oczywiście pozwoliłbym Danielowi Potockiemu wyspać się w pokoju 
„mieszkalnym” na dole i rano zaproponowałbym mu śniadanie. Chyba nie mógłby przełknąć 
ani kęsa, chociaż lubił jeść, tym razem raczej nie miałby apetytu. Potem pokazałbym mu 
przewierconą lufę pistoletu, a nawet dał mu pistolet do ręki, żeby mieć te odciski, ale zarazem 
powiedziałbym mu, żeby całej tej nocy nie traktował sobie lekko, bo to nie był złośliwy lub 
niesmaczny żart. Że ani mi się śniło żartować, kiedy go obwiniałem. I że, chociaż może się to 
wydawać dziwne, daję mu jedyną szansę odkupienia grzechów.
Daję panu jedną i jedyną szansę odkupienia grzechów, panie Potocki, chociaż może 
się to panu wydawać bardzo dziwne - chciałem powiedzieć mu rano, już po pokazaniu 
przewierconej lufy w pistolecie i wyjaśnieniu, że wcale nie żartowałem, po podaniu śniadania, 
którego on by nie tknął. - Jedyną. W Pradze jak najszybciej zasiądzie pan, weźmie maszynę 
do pisania i wszystko, co panu opowiedziałem o Marcinie, opracuje pan jako nowelę, zgodnie 
z tym, o czym mówiłem panu od pierwszej chwili. Jako nowelę, panie Potocki. Taki jest mój 
warunek. I żeby nowela miała jedną ideę przewodnią.
I powiedziałbym:
Teraz już mogę panu wyjawić, co mi powiedział Marcin w Stromovce nad stawem w 
dniu naszego ostatniego spotkania, kiedy mówił mi o swoim stosunku do ludzi, o którym na 
górze w pracowni tylko wspomniałem i nie skończyłem opowiadać, a pan chciał wiedzieć 
dokładnie. Marcin powiedział więc nie tylko to, że chciałby pomagać ludziom i że 
sprawiałoby mu to przyjemność i dawało satysfakcję. Wiem, mógłby pan uchwycić się tego i 
powiedzieć, że to nie taka wielka zasługa, gdyby to robił dla własnej przyjemności, ale o co 
innego chodzi, Marcin był szczerym chłopcem, który otwarcie powiedział, co czuł. Marcin w 
Stromovce nad stawem powiedział jeszcze: „Jakby mnie coś dręczyło. Jakby mnie coś 
gniotło. Jakbym się dusił w zamkniętym grobie... Tak się czuję, kiedy widzę, choćby w 
Hitlerjugend, że niewinni obrywają i cierpią, a łotry puszą się, są weseli i dobrze sobie żyją 
nadal. Tak się dzieje i to mnie boli”. Tak, panie Potocki. Teraz wie pan wszystko, co wolno 
panu wiedzieć, i wprowadzi pan to do noweli. Jako jej ideę przewodnią. Że niewinni 
obrywają i cierpią, a łotry puszą się, są weseli i spokojnie sobie żyją nadal. Że to tak pana 
dręczy, jakby pan był żywcem zamknięty w grobie. Wie pan, to będzie taka metafora 
poetycka, żeby nowela nabrała patetyzmu. I jeszcze napisze pan, że łotr nie zawsze musi 
odpowiadać przed sądem, bo na łotrów nie ma odpowiedniego paragrafu. - Wiedziałem 
oczywiście, że nigdy nie potrafi tego napisać, i to miało być dla niego karą. Jego hańbą.
Dlaczego chciałem to wszystko przygotować i wykonać?
Potem pozwoliłbym mu odjechać do Pragi.
Daniel Potocki tło portretu położył jednak na podłodze, bo na stole nie było miejsca, 
słuchał moich słów o tym, jaki powinien by być sąd ostateczny dla tych, którzy są winni i 
przeżyli, i zaskoczony spojrzał na mnie.
Był poruszony. Był wstrząśnięty i przybity. Chyba na jego twarzy pojawił się nawet 
ślad pokory. Chociaż nie powiedziałem mu ani słowa oskarżenia, ani jednego zdania zarzutu.
Potem drżącą z lekka ręką sięgnął po wino i napił się.
Na dworze za oknem cicho i niezauważalnie mijała jasna letnia noc i niedługo miał 
nastać świt.
- Zdaje mi się - powiedziałem - że przerwałem panu. Zdaje mi się - uśmiechnąłem się 
- że chciał pan jeszcze o coś zapytać... - a on pokiwał głową.
To, o co zapytał, mogło być rzeczywiście istotne, przynajmniej dla krytyków 
literackich, jeśli ta smutna story o Marcinie miałaby być napisana. Romuald podarował mi 
portret Marcina na wystawie młodych malarzy i grafików niemieckich, którą zorganizowano 
pod hasłem „Nigdy więcej wojny”. Romuald musiał więc wtedy podejść do płyty w sali 
wystawowej i portret zdjąć, ów portret, który był najważniejszym eksponatem wystawy. 
Czegoś takiego nie robi się na wystawach.
- Pewnie zapomniałem panu powiedzieć - rzekłem w kie runku fotela naprzeciwko - 
że następnego dnia likwidowano wystawę młodych malarzy. Obejrzałem ją w ostatniej chwili, 
a na dodatek jeszcze późnym popołudniem, pociąg z Drezna do Pragi odchodził wieczorem. 
Pewnie dlatego autor mógł zdjąć swój obraz i podarować mi go od razu. W noweli - 
powiedziałem starając się, żeby nie zabrzmiało to ironicznie - niech pan wspomni, że 
Romuald miał w domu kopię tego dzieła.
Drżącą ręką sięgnął po wino i napił się. Teraz już znowu pił więcej i niecierpliwie 
sięgnął po paierosa. I spytał ostatni raz...
- Mogę zrozumieć - mówił poruszony i przybity - że w ostatnim roku wojny lub 
jeszcze trochę wcześniej korespondencja między wami się urwała. Rozumiem, że Romuald 
nie mógł do ciebie pisać, kiedy był na froncie. Ale Marcin częściej mógł pisywać, skoro tak 
bardzo o tobie myślał. Nie potrafię jednak zrozumieć tego, że Romuald nie odezwał się po 
wojnie i że ty nie stałeś się go odnaleźć. Przecież pierwszą czynnością, jaką Romuald 
powinien zrobić po wojnie, to napisać do ciebie, że Marcin zginął. Trudno mi pojąć, że 
milczeliście tak długo, chociaż byliście wielkimi przyjaciółmi, i że dopiero po ośmiu latach 
spotkałeś Romualda, i to zupełnie przypadkowo.
Nawet to ostatnie pytanie Potockiego wcale nie było głupie, miało zresztą głębsze 
znaczenie niż to o zdjęciu portretu w sali wystawowej. I nie ze względu na krytyków 
literackich, jeśli temat miałby być opracowany, ale dla czytelników. Rzeczywiście, Potocki 
nie był taki głupi i w końcowym okresie mojej opowieści kilka razy już dał tego dowód.
- Odpowiedź pozostawiam panu, chociaż jest istotna - powiedziałem i znowu 
postarałem się, żeby nie zabrzmiało to ironicznie - jeśli w noweli nie wyjaśni pan tego, 
czytelnicy potraktują to jako uchybienie. Rzeczywiście wydaje się mało prawdopodobne, że 
przez osiem lat Romuald się nie odezwał. A cóż dopiero ja mam powiedzieć, że nie 
poszukiwałem Marcina. Czy były jakieś poważne przeszkody, żeby obywatel taki jak ja w 
ciągu ośmiu lat nie mógł napisać do przyjaciół w Dreźnie, chociaż znał ich adres, ani oni do 
niego do Pragi? O ile wiem, nie było. To, że umówiliśmy się dopiero po ośmiu latach, jest 
dziwne i wymyka się psychologii czasów.
- No więc dlaczego - powtórzył. - Ja mam się nad tym zastanawiać, ja, który tego nie 
pojmuję i nie znajdę sensownego wyjaśnienia? Nie jestem dobrym pisarzem, a psycholog ze 
mnie jeszcze gorszy. Ja chcę to wiedzieć nie jako autor noweli, ale tak w ogóle... Dlaczego się 
nie odezwaliście... i czy nie można by otworzyć jeszcze tej butelki?
Pierwsza z dwu ostatnich butelek była już opróżniona, a Potocki koniecznie chciał się 
napić. Otworzyłem butelkę i nalałem wina do kieliszków. Nie odrywał ode mnie pytającego 
spojrzenia, znowu był napięty i zaintrygowany, chociaż pozostawał przygnębiony i przejęty.
- Dam panu radę, jak to wyjaśnić czytelnikom - powiedziałem ze spojrzeniem 
zwróconym na otwarte okno, za którym miało już świtać, ale znowu mi przerwał.
- Nie o czytelników chodzi... - powiedział z uporem - ale jak to było naprawdę.
- Może pan napisać... - powiedziałem, umyślnie ignorując jego słowa - że do Drezna 
pisałem po wojnie kilka razy, ale listy widocznie nie doszły, i kiedy nie otrzymałem żadnej 
odpowiedzi, doszedłem do wniosku, że obaj bracia zginęli. Podobnie i Romuald parę listów 
wysłał do Pragi i one również nie doszły, pomyślał sobie, że nie mam już ochoty utrzymywać 
z nim kontaktu, i więcej nie próbował pisać, zwłaszcza że Marcin nie żył. Niech pan nie 
zapomina, że mój związek z Romualdem nie był tak ścisły jak z jego bratem. A ponadto 
wszystko odbywało się według pewnej reguły, kiedy głowa rodziny umrze, dalecy krewni nie 
utrzymują już ze sobą bliższych kontaktów. Tak by to można wyjaśnić i chyba czytelnicy 
przyjęliby to za dobrą monetę. W zasadzie wina spadłaby na pocztę. Ale takie zwalenie winy 
na pocztę... to zbyt banalne. Więc lepiej nie. Może pan napisać, że Romuald Blaskowitz 
dostał list, chociaż adresowałem go do Marcina, nie wiedziałem przecież, że nie żyje, ale 
umyślnie nie odpowiedział. Żeby nie informować mnie o tragedii. Może dlatego, że nie chciał 
mnie martwić. To pierwsze wyjaśnienie było co prawda banalne, ale to drugie jest znowu 
skrajnie nieprawdopodobne pod względem psychologicznym. Po wojnie w ten sposób nie 
rozstrzygano podobnych zawiłości. Romuald nie pozostawiłby mnie bez odpowiedzi, a ja 
domagałbym się konkretnej informacji. W takich przypadkach ludzie po wojnie korzystali z 
pośrednictwa międzynarodowego Czerwonego Kżyża. Może pan podać jeszcze trzecie 
wyjaśnienie. Po wojnie mogłem przypuszczać, że między mną i Marcinem doszło do 
zerwania wszelkich więzi i że obaj myślimy tak samo, on w Dreźnie i ja w Pradze, że co było, 
minęło, rozwiało się jak dym i nie ma sensu tego przywoływać, podobnie jak nie ma sensu 
próbować wskrzeszać zmarłych. Kiedy się wojna zaczynała, mieliśmy po szesnaście, 
siedemnaście lat, a po wojnie po dwadzieścia dwa i każdy następny rok coraz bardziej nas 
zmieniał, każdy z nas ma nowych przyjaciół - tak bym ja myślał i to rozumowanie 
przypisywał również Marcinowi - pewne mamy sympatie, a może nawet rodziny, po co więc 
wywlekać zamierzchłe uczucia z czasów naszego dzieciństwa i dojrzewania, kiedy życie 
biegnie całkiem innym korytem? A wówczas naprawdę wystarczyłoby, żeby list nie doszedł, 
żeby ktoś z nas nie dostał odpowiedzi.
Potocki pił, palił i zastanawiał się. Jakoś go to nie przekonywało. A ja myślałem sobie. 
„Oczywiście że tak nie było. Gdyby Marcin żył, odezwałby się, przecież tak się cieszył, że się 
znowu spotkamy. Ileż mi naopowiadał Romuald w sali wystawowej...” - a potem uniosłem 
głowę i powiedziałem:
- W rzeczywistości było to trochę inaczej. Romuald w sali wystawowej zaskoczył 
mnie pewną informacją. Oczywiście było nie do pomyślenia, żebyśmy spotkawszy się po 
latach, nie opowiedzieli sobie, co się z nami działo po wojnie, i Romuald opowiedział mi o 
sobie, zaskoczyło mnie to i równocześnie jakby poruszyło. Szybko zorientowałem się, że 
kryje się za tym kompleks Romualda. Zaraz po wojnie wyjechał do Afryki.
- Tak - kiwnąłem głową i mimo woli musiałem się uśmiechnąć. - Ja też nie chciałem 
uwierzyć, bardzo mnie to zdziwiło, ale tak było. Po co Romuald mi o tym powiedział, żebym 
go podziwiał, czy po to, żeby mi wyjaśnić, że pisał do mnie z Afryki i list nie doszedł? Po 
prostu Romuald naprawdę pojechał do Afryki. Wojna skończyła się w maju 1945, a on 
wyjechał we wrześniu. Niemcy miały wówczas status kraju okupowanego i nie istniały 
jeszcze ani republika demokratyczna, ani federacyjna. Powstały one dopiero we wrześniu 
1949, a więc w cztery lata później. Nie warto opowiadać, jak się tam dostał, pojechał legalnie, 
nie uciekał przez zieloną granicę, tak mi przynajmniej mówił, ale tak raz-dwa go nie puścili. 
„Musieli najpierw sprawdzić - opowiadał mi Romuald - czy nie byłem w SS i czy nie jestem 
zbrodniarzem wojennym. Wróciłem z frontu bez ręki i bez oka, mogłem być zbrodniarzem 
wojennym - mówił cierpko - musieli to sprawdzić”. Nie ma sensu wdawać się w szczegóły - 
powiedziałem Potockiemu - skierowałby pan nowelę na boczny tor. Nie ma sensu opisywać, 
skąd wziął pieniądze na podróż. Może pan wspomnieć, że wędrował tam jak żebrak, i będzie 
pan bliski prawdy. I nie warto też podawać trasy podróży. Jechał przez Czechosłowacje, przez 
Pragę... nie, nie zatrzymał się - pokręciłem głową, Potocki już chciał mi przerwać - przez 
Pragę i Austrię do Włoch, z sycylijskiej Katanii na Maltę i stamtąd do Trypolisu w Libii. Z 
Libii podróżował przez Tunis, Algier, Maroko, Saharę Hiszpańską, Mauretanię, przez kolonie 
francuskie, gdzie łatwo mógł się porozumieć, francuski dobrze poznał już w Pradze, i dotarł 
aż do Senegalu i Gwinei, gdzie również mówi się po francusku. Ta podróż podobno trwała 
rok.
- Ale po co tam jechał - Potocki przerwał mi i napił się wina - po co tam jechał, do 
licha! - a ja mu odpowiedziałem:
- Z tego, co mi mówił, wynikało, że zaraz po wojnie znalazł się w sytuacji głębokiego 
kryzysu. Mówił o kryzysie, ale pewnie miał na myśli depresje i stresy. Powrócił z frontu, a 
ściślej ze szpitala wojskowego, do spustoszonego kraju i nie znalazł ani matki, ani ojca, ani 
brata. Stracił rodzinę, o tych kilku krewnych, których miał, nic nie wiedział - o ciotkę 
Asterową nie spytałem - a na dodatek stracił rękę i oko. „Kaleka bez oparcia - powiedział w 
kancelarii sali wystawowej, gdzie piliśmy kawę z Hetreidą Kummel z Chociebuża - człowiek 
okrutnie doświadczony”. Wie pan - powiedziałem Potockiemu - próbowałem go pocieszać, 
każdy na moim miejscu zrobiłby to samo, ale on tylko machnął ręką. „Nie ja jeden znalazłem 
się w takiej sytuacji. Setki i tysiące, właściwie to cały naród. Każdy człowiek z osobna i 
wszyscy razem. Ci, którzy wracali z frontu lub lagru, ci, co wracali z jakim takim zdrowiem 
lub z nadzieją na wyzdrowienie i kaleki, ci, co zostali w domu, ale nikt do nich nie wrócił, 
rodzice bez synów, dzieci bez rodziców, ilu takich znam w Dreźnie i najbliższej okolicy, na 
przykład z rodziny Zechnera... ja doszedłem do leutnanta, chociaż byłem młody, ale byłem 
studentem, na froncie stopnie oficerskie zdobywa się szybko, podczas wycofywania się pod 
Łunincami na Białorusi, był tam węzeł kolejowy, tuż obok mnie poległ młody hrabia 
Bentinck, też porucznik i dobry kolega... ludzie zostali bez dachu, bez czterech ścian. Miasta 
niemieckie zniszczone, wypalone, zbombardowane. Niemcy w gruzach. Nie potrzebujesz 
sobie wyobrażać, jaka straszna była ta wojna - mówił mi Romuald - ale jej zakończenie było 
jeszcze straszniejsze. Tego, co działo się w nas, kiedy wracaliśmy z wojny i kiedy już tam 
doszliśmy, nikt nie wyraził, nie opisał. Na tej wystawie jest kilka obrazów - powiedział 
Romuald - które próbują to zrobić”. Wie pan - powiedziałem Potockiemu - Romuald miał 
rację. My ciągle mówimy o groźbie czy też niebezpieczeństwie nowej wojny i o tym, jaka by 
ona była straszna. Ale nie myślimy o tym, że równie straszne byłoby jej zakończenie, ów 
początek pokoju. Romuald powiedział to wprost: „Ludzie na całym śweicie mogli się cieszyć, 
że już jest pokój. My nie mogliśmy się cieszyć, byliśmy na dnie”. - Napiłem się wina i 
ciągnąłem:
- Po prostu Romuald po wojnie ocknął się na dnie. Mówił o  rozczarowaniu, nędzy, 
rozpaczy. Gdzie spojrzał, wszędzie ruiny, bieda, niedożywienie, płacz, choroby, głęboka 
depresja i beznadzieja. Co Hitler zrobił z narodu, w jaką katastrofę go wpędził, i Romuald 
przyrzekł sobie, że już nigdy w życiu nie da się porwać żadnym przywódcom i żadnym 
ideom, nigdy, przenigdy nie da się porwać i poprowadzić nikomu, wszelka polityka dla niego 
przestała istnieć i zrobić może już tylko jedno. Odejść stąd, uciec gdzieś daleko, gdzie nikt go 
nie zna - po prostu oderwać się od wszystkiego i niczego nie dostrzegać, i niczego nie 
słuchać. Urządzić sobie życie, jeśli starczy mu na to sił, po swojemu. „Mam jeszcze jedną 
rękę i jedno oko - powiedział mi na wystawie - a to malarzowi wystarcza. Drugiej ręki 
potrzebuje po to, żeby trzymać paletę, można ją położyć na stole. Drugie oko potrzebne jest, 
żeby lepiej widzieć, ale to się tylko tak mówi. Wiem od dawna, że do uchwycenia 
perspektywy wystarczy jedno oko. Powiedziałem sobie, że pojadę do Afryki i będę malował 
krajobrazy, w których nie ma ruin, grobów, inwalidów wojennych, ludzi zrozpaczonych, 
gdzie nie ma również zbrodniarzy. Będę malował palmy, kaktusy, puszcze, stepy, sawanny i 
pustynie. Rzeki, jeziora, góry, wulkany, a z istot żywych jedynie zwierzęta. Słonie, 
nosorożce, antylopy, żyrafy, zebry i strusie, ale również lwy, lamparty i pantery, żadne z tych 
zwierząt nie wywołało i nie prowadziło wojny, nie miało swojego Hitlera, NSDAP i tym 
podobnych organizacji”. Romuald chciał zostać w którymś z rezerwatów afrykańskich i 
wystawiać swoje obrazy i grafiki, bo tam przyjeżdżają turyści z całego świata. Nie chciał 
sprzedawać obrazów osobiście, chciał je tylko malować. Myślał o tym, że wynajmie sobie 
sprzedawcę, a sam pozostanie w ukryciu. „Za rogoża lub zasłoną z bam-busu - powiedział mi 
- tak to sobie wyobrażałem”.
- No i powiodło mu się? - spytał Potocki, a ja kiwnąłem głową.
- Tak. Z tego, co opowiedział, odniosłem wrażenie, że mu się powiodło. Oczywiście 
trudności miał wiele, ale wreszcie odniósł sukces. Romuald był autentycznym malarzem i nie 
produkował kiczów, co przy malowaniu krajobrazów i zwierząt, zwłaszcza egzotycznych, 
przy malowaniu landszaftów dla turystów narzucało się samo przez się. Wydaje mi się, że 
nawet i tam, w Senegalu i Gwinei, zrobił kilka portretów na zamówienie. Ludzie zorientowali 
się, że jest prawdziwym mistrzem. Z tego, co opowiadał, wywnioskowałem, że wcale nie żył 
tam w oderwaniu od świata i ludzi, jak zamierzał. Czytał gazety, słuchał radia i pewnie poznał 
wielu interesujących cudzoziemców, którzy tam się pojawiali lub pracowali w administracji 
kolonialnej. Powiedział mi, że po pewnym czasie, na szczęście krótkim, kilku miejscowych 
bonzów zaczęło traktować go jak zbrodniarza wojennego, który uciekł i ukrywa się, nic 
dziwnego, takich przypadków było wiele, uciekali przeważnie byli dostojnicy faszystowscy, 
obierając sobie za miejsce pobytu głównie Amerykę Południową... kto potrafił zrozumieć 
przyczyny, dla których Romuald uciekł w tę afrykańską głusz? A jeśli chodzi o 
korespondencję, Romuald powiedział, że pisał do mnie. Raz z Maroka, to znaczy z 
Casablanki, a raz z Senegalu, z miejscowości Kaolack. Wtedy podał już adres zwrotny, adres 
poczty, na znaczku była żółta jaszczurka. Oczywiście tych listów nie otrzymałem. Wie pan, 
co jeszcze trzeba by wyjaśnić... - powiedziałem Potockiemu, który wydawał się już mniej 
przybity, jak gdyby odprężyła go trochę opowieść o Afryce. - Gdyby napisał z Drezna, z 
Austrii, z Włoch, choćby z Sycylii, gdzie wsiadł na okręt, albo nawet z Malty, czy nie byłoby 
bardziej prawdopodobne, że list dojdzie? Albo gdyby go wrzucił do skrzynki na dworcu w 
Pradze, kiedy tędy przejeżdżał, jak mówił, czy nie miałby więcej pewności, że go dostanę? 
Dlaczego więc pisał aż z Afryki... Ma pan na to jakieś wyjaśnienie...? - i Potocki zamyślił się. 
Nie dałem mu czasu na zgadywanie.
- Jakiś powód miał - ciągnąłem - nic nie dzieje się bez powodu. Że nie miał czasu, by 
wcześniej napisać, że był zajęty swoimi kłopotami... to nie wystarczy, chociaż jest to 
możliwe. Bywa tak, że przez cały dzień człowiek siedzi w domu i jakoś nie może się zebrać, 
by sięgnąć po telefon i zadzwonić do kogoś. Nie miał ochoty, nastroju... to już bardziej 
prawdopodobne, ale nastrój i ochota to nie są właściwe słowa. Jestem skłonny twierdzić, że 
nie miał odwagi. Chciał uciec od świata i ukryć się, i dopiero kiedy wydawało mu się, że to 
zrobił, napisał list. Z daleka, zza gór i morza, i jeśli pominie się Maroko, z afrykańskiej 
głuszy. Dopiero wtedy nabrał odwagi, żeby napisać. Ale nawet to - powiedziałem - nie jest 
wyjaśnieniem w pełni...
- Jak długo tam był? - spytał Potocki.
- Właśnie o to chodzi. Był tam prawie pięć lat. Wrócił do Drezna pod koniec stycznia 
1950. Nie wytrzymał w Afryce, ciągnęło go do kraju. Na wypalonej przez słońce ziemi 
afrykańskiej, w pobliżu równika Romuald Blaskowitz, urodzony w Pradze i zamieszkały w 
Dreźnie, nie mógł przecież odnaleźć swojej drugiej ojczyzny. On, który chodził z nami do 
Teatru Narodowego, do Ogrodu Riegera, był z nami w Ondrzejovie! Miał żyć na obczyźnie i 
to nie w Europie, lecz na kontynencie afrykańskim. Przecież nie był Robinsonem. Miał na to 
wpływ także klimat, który znosił ciężko. Był obywatelem niemieckim, nie był emigrantem i z 
wojny wyniósł czystą kartę. Mógł wrócić bez przeszkód. Oczywiście mógł pojechać gdzie 
indziej. Choćby do Hiszpanii, do Grecji lub metropolii malarzy - do Paryża. Ale wrócił do 
kraju. Wtedy już Niemcy nie były pod okupacją i powstały republiki - demokratyczna i 
federacyjna. Romuald przekonał się, że nie można spalić za sobą mostów, schować głowy w 
piasek i uciec od ludzi, że po prostu nie udaje się człowiekowi zamknąć się w sobie i niczego 
nie widzieć i nie słyszeć. Na pewien czas możemy się odizolować i zamknąć w sobie, po to na 
przykład, by skupić się nad jakąś pracą lub leczyć z ran, ale wyłączyć się na zawsze nie 
można. Wewnętrzne więzy istnieją, odzywają się i zdrowy człowiek nigdy ich nie zerwie do 
reszty. Romuald przeżywał kryzys, miał depresję, stracił rękę i oko, ale był zdrów. Wrócił do 
kraju do swoich rodziców i brata, do zniszczonej ojczyzny, bo chyba czuł, że tam jest jego 
miejsce, kierował się myślą, że powinien coś dla ojczyzny zrobić.
Tak mi tego nie wyłożył w sali wystawowej, ale ja tak to odebrałem, zwłaszcza kiedy 
mówił o grobie Marcina, który jest wszędzie, na każdym miejscu ziemi niemieckiej. Gdy 
wrócił do Drezna, pobyt w Afryce potraktowano mu jako pobyt studyjny i skończył 
Akademię. Pytanie - powiedziałem - dlaczego nie napisał potem, gdy wrócił i wydostał się z 
kryzysu, pozostaje otwarte. Właściwie nie chciałem panu opowiadać o epizodzie 
afrykańskim. Romualda - powiedziałem Potockiemu, i rzeczywiście w głowie mi nie postało, 
żeby mu o tym mówić - to margines tematu i z punktu widzenia jednolitości i kompozycji 
opowiadania byłoby wadą, gdyby pan o tym napisał. Nie będzie pan przecież pisał o 
Romualdzie, tylko o Marcinie. O pobycie Romualda w Afryce opowiedziałem panu ze 
względu na kwestię naszych kontaktów po wojnie. I jak pan widzi, niczego to nie 
rozstrzygnęło, może jedynie troszeczkę rozjaśniło problem. Trudna rada, tak było naprawdę. 
Dusza ludzka jest skomplikowana, a to, co się dzieje - wszystkie te akcje i kontrakcje, wzloty 
i upadki, falowania i wstrząsy... któż je pozna i przejrzy dogłębnie w poszczególnych 
momentach? Duszy nie można wetknąć pod mikroskop jak odcisku palca lub prześwietlić 
rentgenem jak płuca. W każdym odruchu człowieka kryje się jakaś tajemnica i wszystko ma 
sens. Pozbawione sensu może być tylko zachowanie się wariata albo jakieś dziwaczne 
działanie podyktowane gwałtownym uczuciem czy niezwykłym poruszeniem myśli. Na 
przykład gdy dom płonie, a ktoś wyrzuca porcelanę przez okno. No tak - powiedziałem 
Potockiemu i miałem wrażenie, że rozgadałem się za bardzo - nasze odpowiedzi w dużym 
stopniu podyktowane są pytaniami, które sobie stawiamy, a pan pytał o nasze kontakty po 
wojnie, dlaczego Romuald nie napisał, nie napisał również do Gienka, to chyba jasne - 
powiedziałem szybko - i dlatego ja ich nie szukałem. Trochę można wyjaśnić. Wszystkiego 
jednak nie możemy wyjaśnić do końca. Możemy wyjaśnić tylko na tyle, żeby to nam 
wystarczyło. Pytanie brzmi, czy to wystarcza. A więc - powiedziałem - dlaczego po wojnie 
nie pisaliśmy do siebie, dlaczego spotkaliśmy się dopiero po ośmiu latach, i to przypadkowo, 
wyjaśniliśmy to sobie tylko częściowo, jeśli w ogóle udało mi się to wyjaśnić. W noweli 
niech się pan trzyma tej trzeciej wersji, którą panu podsunąłem, ale niech pan od razu da 
czytelnikowi do zrozumienia, że to tylko przypuszczenie, a nie prawda, ot taka smutna 
refleksja smutnego człowieka i nic więcej. Czytelnik to zrozumie. - A potem dodałem:
- I to wszystko, co chciałem panu przekazać.
Wstałem i podszedłem do portretu Marcina Blaskowitza.
Potocki naprawdę był już o wiele mniej przygnębiony, dzięki opowieści o Afryce 
oderwał się od śmierci Marcina i otrząsnął z wrażenia, teraz palił i pił. Na dworze zaczynało 
świtać, a on chyba nie był nawet zmęczony. Ale to wyczuwałem raczej, niż widziałem. 
Skończyłem opowiadać, teraz już naprawdę, na dworze zaczynało świtać, a ja znowu 
musiałem stać przed portretem i patrzyć na niego. Dlaczego? Chyba dlatego, że skończyłem i 
zaczynało świtać, a chyba i dlatego, że wiedziałem, że wkrótce, może za kilka minut, zaczną 
śpiewać ptaki. Im bardziej przyglądałem się temu portretowi, ładnej, delikatnej twarzy, która 
jaśniała niewinnością, i stalowym oczom, które były przestraszone, i tym lekko uchylonym 
wargom, w których malował się lęk... i im bardziej próbowałem przekonać siebie, że ten 
strach w oczach i ustach nie jest taki wielki i że zależy jedynie od punktu widzenia... im 
uporczywiej przyglądałem się portretowi i przenikałem go wzrokiem... tym bardziej jakby z 
większej oddali docierał do mnie głos Potockiego.
Słyszałem, że mi dziękuje. Początkowo nie rozumiałem dlaczego. Za oskarżenie, za 
swój sąd ostateczny, za pistolet wymierzony w siebie, na razie niczego jeszcze nie 
zrealizowałem... potem zorientowałem się, że dziękuje mi za temat. Którego nigdy nie miał 
opracować. - Chciałeś mi dać temat... - słyszałem, jak mówi siedząc w fotelu przy okrągłym 
stole - temat... pewnie żebym zaczął wreszcie pisać o poważniejszych sprawach... chciałeś 
mnie na tym przykładzie nauczyć, co to są tajniki pisania literatury, już się przyznałem, że 
zrozumiałem cel tej lekcji... ale ja tego tematu... nigdy nie opracuję. Nie potrafię. Nie mogę. 
Za szkoda go dla mnie. Ale wydaje mi się - słyszałem, jak mówi - że jeśli umiałeś tak dobrze 
go opowiedzieć, to i napisać potrafisz. Pomimo braku odwagi i zbytniego zaangażowania 
uczuciowego, jak mi powiedziałeś na początku, kiedy pytałem, dlaczego sam nie napiszesz... 
na pewno to zrobisz, i tylko ty, nikt inny... - słyszałem, jak mówi z fotela przy okrągłym stole, 
a brzmiało to tak, jakby mówił z drugiego brzegu Łaby. Im bardziej wpijałem się oczami w 
portret Marcina Blaskowitza, przed którym stałem, tym wyraźniej w napływających 
wspomnieniach słyszałem jego głos i widziałem jego spojrzenie, którym na mnie patrzył po 
raz ostatni w Stromovce, i nagle wydało mi się, że przenikam nie jego portret, ale jego 
samego, zaglądam w jego serce, w duszę, w całą jego istotę, którą tak dobrze znałem... nagle 
zrozumiałem, że to już nie wspomnienia, w których słyszę jego głos, ale że to chyba on sam 
mówi...
„Michał. Pamiętasz, kiedy naprawdę zostaliśmy przyjaciółmi? Znaliśmy się od 
dzieciństwa, przywykliśmy do siebie prawie od maleńkości, razem spędzaliśmy czas na 
boisku, chodziliśmy na opery... poznawaliśmy się coraz bardziej, zwierzaliśmy się sobie, 
trochę się przekomarzaliśmy... kiedy naprawdę zostaliśmy przyjaciółmi, to trudno 
powiedzieć, tak samo trudno, jak powiedzieć, w którym miejscu zaczyna się koło. Może 
wtedy, gdy mieliśmy po czternaście lat i ty powiedziałeś do mnie: Marcin, nie rycz. Kiedy 
powiedziałeś to trochę inaczej: nie płacz. A może trochę wcześniej, kiedy ja powiedziałem: 
Głupi jesteś, Michał. Lub powiedziałem to inaczej: Nie bądź osłem, Michał. Może wtedy, a 
może nie wtedy. Nie było początku, nie było impulsu, nie było przerwy w naszej przyjaźni. 
Michał, dlaczego to wszystko mu przygotowałeś. Dlaczego chciałeś go...”
- Nie mogę - słyszałem głos Potockiego jakby z przeciwległego brzegu, siedział, palił i 
pił, ale ja go nie widziałem - nie mogę, nie mogę... za trudno mi się identyfikować, bo ja 
właściwie nie miałem w młodości prawdziwego przyjaciela i kolegi... czytałem 
„Buddenbrooków” Tomasza Manna i opowiadania Nowakowskiego, czytałem też Hermanna 
Hessego... najpierw „Narcyza i Złotoustego”, a potem „Demiana” po niemiecku, po czesku 
wtedy to jeszcze nie wyszło... - i słyszałem Marcina i widziałem, jak patrzy na mnie i mówi:
„...po co chciałeś to zrobić, Michale? Nastraszyć go, przerazić, wywołać szok, po 
którym przez całe życie miałby z tym iść jak z brzemieniem... ale po co? Czy to nie byłoby 
również morderstwem? Są okrutniejsze morderstwa od zabójstwa, Michale. Czy masz prawo 
sądzić go, wyrokować o jego życiu, przekreślać go raz na zawsze, skoro nawet nie wiesz, jak 
to wówczas naprawdę było... przekreślić kogoś raz na zawsze i pogrążyć... czy aż tak długo 
żyjemy na tym świecie, żebyśmy mogli brać taki ciężar na swoje barki? Michał, człowieka 
łatwo zdeptać, ale trudno go podnieść, łatwo zniszczyć, ale trudno wskrzesić... a ponadto nie 
wiesz nawet, z czym i w jaki sposób się borykał. W sobie. Przypomnij sobie mnie, kiedy 
jeszcze byliśmy w Pradze i weszli faszyści. Czy ja się nie borykałem? Czy nowe obowiązki, z 
którymi zetknąłem się jako Niemiec, nie zburzyły całego mojego chłopięcego świata, nie 
wpędziły mnie w tarapaty, rozterki moralne i depresję... czy nie bałem się straszliwie, że mnie 
odtrącicie, czy nie traktowałem, jak osobistej klęski, wstąpienia do Hitlerjugend, a potem ta 
organizacja zagarnęła mnie i spętała jak pajęczyna bezsilną muchę... pogrążałem się w 
rozpaczy nikomu się z tego nie zwierzając... Ty mu tego wszystkiego nie opowiedziałeś, nie 
opisałeś dokładnie, zaznaczyłeś tylko pewne sprawy tak, żeby reszty sam się domyślił, ale ty 
wiesz, co się we mnie działo...” - i słyszałem Potockiego jakby z wielkiej odległości, nie z 
drugiego brzegu Łaby, ale z daleka, jakby zza Zambezi, mówił:
- ... nawet z kolegami z klasy nie znajdowałem wspólnego języka. Zawsze byliśmy od 
siebie z daleka i nie przeżyliśmy niczego... może właśnie dlatego brak mi wrażliwości i nie 
mogę być artystą... moje życie było raczej nędzą z biedą... - a Marcin uśmiechnął się i 
powiedział:
„Michał, co ty sobie wmawiasz? Dlaczego siebie okłamujesz? Przecież nie chodziło ci 
o sprawiedliwość. Chciałeś odczuć ulgę i zemścić się. Wiem - powiedział spokojnie - 
niewinni cierpią, a łotrem wesoło się żyje. Żli zostali, dobrzy musieli odejść. Dobrzy... ja 
dźwigam jego śmierć. Ja osobiście. Bo już nigdy nie zobaczę tego dobrego człowieka, już 
nigdy nie powiem mu kilku miłych słów, nie będę mógł przypomnieć mu przysięgi z 
Ondrzejova i powiedzieć: Ty jej dotrzymałeś. Nigdy nie odnajdę jego grobu i nie będę mógł 
zrobić tego, co robią wszyscy, położyć kwiatów na grobie, nawet tego nie mogę... jego śmierć 
dźwigam w sobie także dlatego, że się z nim nie pożegnałem. Ta niespodziewana śmierć bez 
podania ręki, bez z Bogiem na pożegnanie, ta niespodziewana śmierć w odległym mieście, 
gdy nic o sobie nie wiedzieliśmy... to jest właśnie to brzemię, z którym pójdę przez życie jak 
z przekleństwem, będzie mnie ono gnębić i palić od wewnątrz... to jest moja tragedia... ale nie 
będzie. Bo znalazłem ofiarę. Koniec z moją tragedią i przekleństwem, będzie teraz sąd 
ostateczny i tragedia Daniela Potockiego...” - i podczas gdy Marcin to mówił, miałem 
wrażenie, jakby nie mówił tego znajdując się przede mną, ale we mnie, w mojej duszy.
Na dworze już świtało i pierwsze ptaki zaczęły śpiewać. Potocki w fotelu naprzeciwko 
palił i popijał, i nie miał zielonego pojęcia, o  czym myślę.
- Bieda z nędzą - mówił - no wiesz, ojciec kolorował fotografie. Miał specjalne farby, 
anilinowe, same jaśniutkie kolorki. Różową na buźki kobiet, błękitną na suknie, żółtą na złote 
kolczyki. Kiedy miałem dwadzieścia lat, byłem w paczce klezmerów grywających w barach, 
ja nigdy nie grałem, w tej paczce byli kiepscy szantażyści, zamężne paniusie i fałszywi 
świadkowie, kursowali po barach na Żiżkovie i po uliczkach Starego Miasta, zerwałem z 
nimi, zerwałem, potem chcieli się na mnie zemścić. Pewnie to.pni podpalili mi budę w 
Rzevicach, ale to nic. To były takie chłopackie rozróby, nic groźnego - mówił i chociaż 
słyszałem go jakby z wielkiej odległości, z innego świata, wydało mi się, że trochę już jest 
pijany... - Nieszczęścia, też mnie spotykały - mówił - nieszczęścia również... straciłem dwie 
żony, pierwszą z mojej własnej winy, rozwód, druga mi umarła. Straciłem też pięcioletnie 
dziecko...
Na dworze śpiewały już pierwsze ptaki i Marcin Blaskowitz odezwał się po raz 
ostatni.
„Ja wiem, Michał - powiedział prawie czule, pojednawczo, jak kiedyś mówił w Pradze 
- chciałeś nie tylko ulżyć sobie, chciałeś pomścić mnie i siebie pomścić. Ale nie rób tego. 
Zemsta do nas nie pasuje, ona nigdy nas nie łączyła. Popatrz mi w oczy, i przypomnij sobie, 
jacy my byliśmy. I ty chciałbyś teraz mścić się za nas może na człowieku niewinnym? W ten 
sposób - pokręcił głową - nie wskrzesisz ani siebie, ani mnie, Michał. Mścij się na kamieniu 
albo uschłej gałęzi, mścij się na myślach o wojnie albo na paskudnych rzeźbach, ale nie mścij 
się na żywych istotach. Nas obu wskrzesisz poprzez pamięć o tym, co nas naprawdę łączyło, 
nie poprzez zło i zemstę, ale poprzez to, co jedyne przetrwa ponad śmierć. Pamiętaj o tym i 
strzeż tego. Już nigdy więcej nie przywołamy minionej chwili, Michale. Ale z tego, co było i 
pozostało, korzystajmy, póki nie przyjdzie wieczór, pamiętasz, to Goethe. Potem rozwieje się 
i zniknie jak nic nie znacząca mgła to, że nie powiedzieliśmy sobie z Bogiem na pożegnanie i 
że nie możesz przyjść na mój grób. Bo nie było potrzeby się żegnać, a grobu nie ma... 
Michale - uśmiechnął się niemal współczująco - przypomnij sobie tylko. Widzimy, jak kwiaty 
więdną i opadają liście, ale widzimy też, jak kiełkują i dojrzewają owoce. Życie jest dla 
żywych, a kto żyje, musi liczyć się ze zmianami, to też Goethe...” - i ja zrozumiałem. 
Zrozumiałem, że Marcin Blaskowitz nie umarł, żyje, żyje we mnie i będzie żył, dopóki ja 
będę żył. A kiedy przestanę istnieć jak on, będziemy w tej samej sytuacji - i potem będzie żył 
nadal i wiecznie, nigdy, nigdy nie rozminiemy się w wieczności czasu i nieskończoności 
wszechświata, nigdy nie znikniemy. Spotkamy się, jak spotykają się byłe molekuły i atomy, 
odnajdziemy się, jak odnajdują się byłe myśli i idee, poznamy się, jak rozpoznaje się 
wszystko, co łączyła miłość i co trwa w nieskończoności, nieprzemijalności i 
niezniszczalności życia, Na dworze świtało i śpiewały ptaki, a czerwony blask lampy 
naftowej na biurku pod jego uśmiechającą się twarzą bladł, Daniel Potocki przy stole 
usprawiedliwiał się, że tematu nie opracuje i że niepotrzebnie zabrał mi jedną noc, był jednak 
- już trochę pijany, ale to nie miało żadnego, żadnego znaczenia. Przekonałem się, że 
naprawdę nie trzeba było się żegnać i smucić brakiem grobu, bo on żyje we mnie, a ja w nim 
na zawsze. Odszedłem od portretu swego Doriana Graya i wróciłem do okrągłego stołu.
Potocki w fotelu na pół leżał, palił i patrzył w sufit.
- Pomyślałem sobie - powiedział - jak się urządza ognisko. Ognisko na obozie. Stos. A 
kiedy się go podpali, płonie niczym pagoda chińska. Janie wydawało się, że chcesz urządzić 
zabawę... - a ja pomyślałem sobie, co by ona powiedziała na to zakończenie. Nie była zła. 
Wcale nie była zła. I ona, i jej mąż prokurator to porządni ludzie. Ale prokurator nie miał 
zrozumienia dla takich poczynań, jak to moje z Potockim, Jana natomiast miała. Dlatego była 
mi bliższa od swego męża.
- Zabawę - powtórzyłem po swoim gościu - zabawę. Ciekawe, co powie, kiedy będę 
jej o tym opowiadał... pewnie powie, że powinniśmy pójść wcześniej spać.
Położył się za białego rana w niedzielę, na dole w tym „mieszkalnym” pokoju, gdzie 
przed wieloma godzinami próbował podrywać Ewę Jarną. Po obiedzie musiał być w Pradze.
Kiedy wróciłem na górę do swojej pracowni na poddaszu, zgasiłem najpierw lampę 
naftową i przymknąłem okno. Potem wyjąłem spod papierów pistolet i wrzuciłem go do 
torby, która przez cały czas stała przy komódce koło drzwi. Następnie podniosłem z dywanu 
czarną teczkę z tłem portretu i schowałem ją na powrót do biurka. Daniel Potocki zawinił, 
przecież tylko domyślałem się tego, ale czy naprawdę ja powinienem być jego sędzią? 
Myślałem o tym jeszcze chwilę, kiedy sprzątałem pracownię i w kuchni zmywałem naczynia.
Po południu otworzyłem Potockiemu dużą bramę, żeby mógł wyjechać samochodem, 
zrobił to, ponownie dziękując mi za piękną sobotę i niedzielę. Akurat obok willi przechodził 
inżynier Mach i pułkownik Nyklas, mieli plecaki, pewnie wybierali się do lasu. - Nie chciałeś 
go zabić - powiedział mi pułkownik, kiedy samochód zniknął z pola widzenia, a ja kiwnąłem 
głową.
- Znowu będzie upał jak wczoraj - powiedziałem zadzierając głowę. - W nocy ktoś 
chciał się do pana włamać - roześmiałem się - wie pan o tym? Wytłumaczyłem mu, że pan 
jeszcze nie śpi.
To było dawno, dawno temu, kiedy zdarzyła się taka noc z soboty na niedzielę, i ja 
byłem wtedy jeszcze bardzo młody, ale gdy ją wspominam, mam wrażenie, jakby to było 
wczoraj...