Carnevale

M.R. Lovric
Z angielskiego przełożył:
Arkadiusz Nakoniecznik

Świat Książki

Tytuł oryginału
Carnevale
Projekt okładki
Anna Kłos
Redakcja
Hanna Machlejd-Mościcka
Redakcja techniczna
Lidia Lamparska
Korekta
Jadwiga Piller-Rosenberg
Jolanta Spodar
Copyright © M.R. Lovric 2001
Ali rights reserved
Copyright for the Polish translation by
Arkadiusz Nakoniecznik, 2003
 Świat Książki
Warszawa 2003
Skład i łamanie
„Kolonel"
   Druk i oprawa
GGP Media, Pofineck
ISBN 83-7311-547-1
Nr 3670

PROLOG
  Zanim usłyszycie o tym u „Floriana", opowiem wam, co zdarzyło
się potem.
  Była noc, zupełnie cicha, jeśli nie liczyć szumu fal, brusio komarów
i brulichio wodnych szczurów oraz anonimowych topielców kołyszą-
cych się delikatnie w czarnym szlamie Canal Grandę.
  Czyściłam pędzle z wiewiórczej sierści. Nie słyszałam, kiedy
wszedł. Był tak szczupły, że w zaciemnionym pokoju zauważyłam go
dopiero wtedy, kiedy położył drobne białe dłonie na oparciu mego
krzesła. Chwilę potem owionął mnie podmuch powietrza, on zaś
mocno zacisnął palce na moim karku.
  - Pokaż mi swojego Casanovę - zażądał, jakby nie minęło siedem
lat
- Czy po to przyszedłeś?
Jak także udawałam, że nie zauważyłam upływu czasu.
- Pokaż mi swojego Casanovę, a ja pokażę ci, po co przyszedłem.
- Mam tu setki Casanovów.
- Chcę więc wszystkich zobaczyć.
  Położyłam na stole duże portfolio. Byron szedł za mną krok w krok,
lekko powłócząc nogą. Potem znów poczułam na karku ten nożycowy
uchwyt; tak kot trzyma kotkę, kiedy się z nią parzy.
-	Otwórz.
  Nie zwolnił uchwytu. Lewą ręką przerzucał obrazy i szkice. Wybrał
sześć, resztę zwalił na podłogę. Leżały tam z łagodnymi oczami
i ustami zwróconymi ku sufitowi.
  Kiedy rozkładał na stole te, które najbardziej mu się spodobały,
nadepnął Casanovie na nos. Nieprawdopodobieństwo tej sytuacji
przywołało jedno z moich wspomnień: ujrzałam siebie, malującą
w gondoli przy blasku latarni oraz nazajutrz w sypialni. Zobaczyłam,
jak moja drobna gładka dłoń wysuwa się z rękawa, by zanurzyć
pędzel w naczyniu z wodą. Namalowałam całego Casanovę, podczas
gdy fale obmywały stopnie palazzo, a kot Casanovy leżał tuż obok, nie
zważając ani na zapach olejnych farb, ani na nasz zapach.
5

- Ten. Czy jego oczy naprawdę tak płonęły?
  - Tak. Podniecał mnie nawet wtedy, kiedy go malowałam. Wy-
starczyło, żeby na mnie spojrzał. Potrafił to.
  - Wyobrażam sobie. A jego ręce? Czy naprawdę były takie różowe
i delikatne?
  - Ale silne. Pamiętaj, staczał nimi pojedynki, wspinał się na dach
Pałacu Dożów. Mógł podnieść mnie jedną ręką, był jednak zawsze
bardzo delikatny.
  - Kiedy cię podnosił i kładł na łóżku. A potem zapewne zamieniał
się w potwora, bo o ile wiem, wy, kobiety, uwielbiacie potworności?
Nie odpowiedziałam, Byron zaś mówił dalej:
  - A te usta... Chcesz powiedzieć, że naprawdę były takie pełne?
Nie wydają ci się zanadto kobiece?
- Nie przyszło mi to do głowy. Nie całuję się z kobietami.
  - Powinnaś spróbować. Wiem, że twój Casanovą lubił trójkąty.
Podobno znajdował szczególne upodobanie w siostrach. Zwłaszcza
tych mających się ku sobie.
  - Owszem, ja również wiem o tym. My jednak całkowicie sobie
wystarczaliśmy.
  - Ty i ja też sobie kiedyś wystarczaliśmy. Czy ze mną było ci tak
samo jak z nim?
Nie odpowiedziałam.
  Niespodziewanie uwolnił mnie. Poślizgnęłam się na rozrzuconych
malowidłach, upadłam na wznak. Nagle Byron znalazł się nacTe mną,
poczułam kwaśną woń jego oddechu.
Zadawał mi pytania aż do chwili, kiedy byliśmy oboje nadzy:
  -	Czy tak cię całował? Czy kąsał sutki? Czy połykał w ten sposób
twoją ślinę? Czy wchodził w ciebie tak jak ja teraz, czy czekał, aż
będziesz gotowa?
  Potem leżeliśmy wśród obrazów i szkiców, z podobiznami Casanovy
odciśniętymi i rozmazanymi na naszych ciałach. Kiedy było już po
wszystkim, usta Casanovy znalazły się na udzie Byrona, jego oczy
zaś, jak zawsze, na moich piersiach.
  
    PRZEPIS CASANOVY
NA CIASTO CZEKOLADOWE
Przede wszystkim trzeba ust, żeby móc je zjeść.
Usta jak szkarłatne pąki róży, usta jak dereń, usta jak skórka
pomarańczy unurzana w miodzie.
Niezbędna jest również okazja.
Kiedy kochasz się z nią po raz pierwszy, kiedy kochasz się z nią po
raz ostatni, kiedy kochasz się z nią po raz nie wiadomo który (oby
było ich wiele albo przynajmniej oby długo trwały).
Nie obejdzie się, rzecz jasna, bez słodkiego wina.
Kiedy wchłoniesz ducha zamkniętego w butelce, twój język od razu
zaczyna lepiej widzieć. Może to być falerno, wino ze Scopolo, tokaj,
burgund, różowy szampan albo ta płynna kreda, którą wyrabiają w Or-
vieto. Bez znaczenia. Może być nawet maraschino z Dalmacji, z cukrem
i cynamonem. Albo z mlekiem. Kiedyś w Mediolanie, na kolanach,
wysysałem wino z różanopłatkowego kielicha pewnej młodej matki.
Wtedy miałem jeszcze zęby.
O czym to ja mówiłem? Ach tak, o cieście czekoladowym.
Następnie przyda się łóżko.
Łóżko, żeby w nim leżeć, żeby w nim jeść, żeby w nim spać, żeby
gubić okruszki, a potem zbierać je językiem nazajutrz rano.
             Niespodzianki również są mile widziane.
Tabakiera z ukrytą sprężyną, zaskakujący brak lub nadmiar włosów,
owoc zachowany specjalnie na tę okazję, dziewica kochająca jak
gołębica.
Oraz, ma się rozumieć, ciasto czekoladowe.
Trzeba po nie natychmiast posłać!

*     A
CZĘSC PIERWSZA






1
La famę fa far dei salti,
ma l'amor li far piu alti.
Gdyś głodny - podskoczysz,
ale kiedy kochasz, podskoczysz jeszcze wyżej.
Przysłowie weneckie
  Tym właśnie byłam zajęta, kiedy przybiegł do mnie kot. Zajadałam
w kąpieli ciasto czekoladowe, popijając je fragolino, słodkim ciemnym
winem z czerwonych winogron. Występki pożądania i rozpusty wraz
z grzeszkami pijaństwa i rozkosznej nagości - w tę bezgwiezdną noc
wczesnej wiosny wchłaniałam, ile tylko mogłam. Dzień po dniu gro-
madziłam wszystko, czego potrzebowałam dla osiągnięcia pełni za-
dowolenia.
  Moje ręce rozgarniały wodę tak długo, aż wreszcie znieruchomiały
w identycznym położeniu jak ręce Wenus Botticellego. Zakryłam
dłonią pierwsze włosy, które nieśmiało zaczęły kiełkować na moim
łonie. Zagięty kciuk dotykał przez chwilę owej maleńkiej cielistej
wypustki, którą my Wenecjanie zwiemy mandola, czyli migdałem. Jak
ona, Wenus, zdołała oprzeć się pokusie? Pomyślałam o Casanovie i myśl
ta nie była mi niemiła.
  Zobaczyłam go kiedyś w bramie z dziewczyną. Z okna mej sypialni
przy Miracoli ujrzałam wysokiego mężczyznę poruszającego się tak,
jak to czyni pies, tyle że wolniej i znacznie smutniej. Jeśli chodzi
o dziewczynę, to widziałam tylko jej kształtne stopy, zupełnie jak
stopy lalki, które kolejno zbliżała do jego ust. Tył jego głowy zniknął
w ciemności, która nie mogła być niczym innym jak deltą między jej
nogami. Potem głowa uniosła się nagle, oddzielona w mroku od
reszty ciała, i poszybowała ku górze, w kierunku ust. Dziewczyna
była bardzo niska, musiał zgiąć się niemal wpół. A potem przez długi
czas widziałam tylko jego poruszające się pośladki w obramowaniu
10

białych, obwisłych pantalonów. Kiedy po raz pierwszy usłyszałam
jego głos, wydobył z siebie głębokie westchnienie oraz ekstrawaganc-
kie wyznanie uczuć, które położyło kres tym fascynującym porusze-
niom. Następnie pomógł dziewczynie uporządkować strój, po czym
delikatnie pocałował ją w czoło. Widziałam, jak wręczył jej monetę,
i byłam świadkiem jej rozczarowania.
-	Casanovą... - szepnęła.
W nocnej ciszy słyszałam nawet szmer jej oddechu.
-	Tak, duszyczko?
  Ucałował ją w rękę, potem w jedno oko i w drugie. Zawahała się
i bez słowa wyślizgnęła z bramy. Wciąż nie wiem, co było przy-
czyną jej rozczarowania: wysokość zapłaty czy fakt, że zapłacił jej
za coś, co w gruncie rzeczy ona od niego wzięła, a on dał jakby
z miłości?
-	Kto to jest Casanovą? - zapytałam nazajutrz przy śniadaniu.
Moja matka przygryzła dolną wargę, wpatrując się podejrzliwie
w trzymane w ręce piękne czerwone jabłko, jakby był to właśnie ten
owoc, który stał się przyczyną wszelkiego grzechu. Sofia, moja młod-
sza siostra, wybałuszyła na mnie oczy znad swego talerza z mlekiem,
a surowa twarz ojca pokryła się purpurą.
  -	Nie chcę słyszeć tego nazwiska z ust niewinnej młodej kobiety,
zwłaszcza przy stole!
  Wyglądało więc na to, że będę musiała zasięgnąć informacji u za-
konnic, w cafe „Florian" lub na ulicy. Va bene.
  -	Uspokój się! - szepnęła matka. - Przecież wiesz, jak bardzo jest
przekorna. Pamiętasz, co było z gąsienicami?
  Ta powtarzana bez końca rodzinna historia stanowiła dla nich
niepodważalny dowód mego perwersyjnego charakteru. Któregoś
ranka, wiele lat temu, moja siostra i ja dowiedziałyśmy się przy
śniadaniu, że nasz ogród nawiedziła plaga parzących gąsienic. (Te
niewielkie, dokuczliwe stworzenia pojawiają się od czasu do czasu
w Wenecji). W związku z tym zabroniono nam się tam bawić. Natych-
miast po posiłku zbiegłam do ogrodu, usiadłam wśród róż i pozwoli-
łam, żeby piękne zielone gąsienice wędrowały po moich ramionach
i nogach. Sofia stała obok i płakała z bólu, ja natomiast zachowałam
całkowite milczenie, mimo iż parzące wioski boleśnie drażniły mi
skórę, a gąsienice próbowały ukąsić mnie nadspodziewanie silnymi
szczękami.
11

  -	Co ci przyszło do głowy? - lamentowała matka, spłukując ze
mnie krew podczas kąpieli.
  Nadal milczałam, Sofia natomiast łkała cichutko, patrząc przez
dziurkę od klucza. Jak mogłam wyjaśnić, że po prostu chciałam
sprawdzić, jak to jest? Nie było to nic przyjemnego, nigdy przedtem
jednak czegoś takiego nie zaznałam. Gąsienice były wręcz
obłędnie zielone, doznanie zaś mogło być miłe - choćby
dlatego, że tak usilnie mnie przed nim ostrzegano.
  Ojciec z pewnością doskonale pamiętał tę historię, nie zamierzał
jednak ustąpić.
  -	Nie życzę sobie, by w tym domu ktokolwiek mówił o Casanovie.
I przyznam szczerze, Cecilio, że" bardzo się na tobie zawiodłem. -
Spojrzał na matkę. - Ile ona ma lat? Trzynaście? Czternaście? Czy
tego właśnie uczą ją zakonnice?
  To było celne pytanie. Jak się wkrótce miałam przekonać, siostry
zakonne stanowiły specjalność Casanovy.
  Zanim jednak opowiem wam o Casanovie, musicie dowiedzieć się
paru rzeczy o Wenecji. Muszę przedstawić wam to miasto takim,
jakie było w czasach, w których zaczyna się moja opowieść, teraz
bowiem, w dniach jego żałosnego upadku, z pewnością nie dostrzeg-
libyście najmniejszego śladu gorączkowego szczęścia, którego blask
spływał na mnie, czyli Cecilię Cornaro, na Giacoma Casanovę i na
naszą historię.
  Ach, jakże szczęśliwe było to miasto! Szczęście pochłaniało nas
całkowicie i bez reszty. Upajało nas, byliśmy nafaszerowani nim jak
truflami. Wspominając Wenecję z roku 1782, myślę o stu tysiącach
dusz całkowicie oddanych przyjemnościom. Takie dusze stają się
bezcielesne i lekko rozjaśnione. Znajdowaliśmy się wtedy w lumine-
scencyjnej fazie rozkładu.
  Byliśmy szczęśliwym miastem. Byliśmy nieszkodliwi i trochę znu-
żeni, rozluźnieni i rozleniwieni w naszych igraszkach. Traktowaliśmy
zabawę, tak jak traktują ją dzieci. Zmęczone dzieci. Zawsze coś nas
zajmowało. Nie było w nas złej woli, nieodpowiedzialne wybryki
zdarzały się jedynie w chwilach zapomnienia. Uwielbialiśmy humor
sytuacyjny. Niemal bez przerwy żyliśmy w tej rozciągniętej w nie-
skończoność chwili między kolejnymi atakami śmiechu. Byliśmy tacy
szczęśliwi, że w naszych teatrach zaprzestaliśmy wystawiania trage-
dii. Jedyna smutna sztuka poniosła sromotną klęskę. Kiedy podczas
12

komediowego przedstawienia czarny charakter spotykała zasłużona
kara, żegnaliśmy go okrzykami: Bravi i morti!
Najgłębsza z naszych filozoficznych mądrości brzmiała następująco:
A'a matina 'na meseta,
Al dopo dinar 'na baseta,
A'a sera 'na doneta.
Rankiem krótka msza,
Popołudniem krótka gra,
Wieczorem - kobieta.
  Uprawialiśmy hazard jak szaleńcy. Ludzie zastawiali ubrania i wra-
cali nadzy do domów. Inni zastawiali żony i córki. Im byliśmy bied-
niejsi, tym bardziej rozrzutni się stawaliśmy. Zatraciliśmy poczucie
wartości pieniędzy, ponieważ nie musieliśmy pracować, aby je zarobić.
W Arsenale, gdzie powinniśmy budować okręty, które by nas broniły,
wino lało się strumieniami. Zapomnieliśmy, co to sen - co jakiś czas
zapadaliśmy tylko w odrętwienie. Ożywaliśmy wtedy, kiedy wszystkie
cywilizowane miasta kładły się spać. Nasze msze przypominały ga-
lowe koncerty. Nawet nasi żebracy mówili wierszem.
  Tak, byliśmy szczęśliwym miastem, chociaż może o niezbyt wyso-
kim morale. Nasze stroje można by nazwać nieskromnymi, wynikało
to jednak z tego, że uważaliśmy za swój obowiązek pokazywać światu
wszystkie piękne części naszego ciała. Owszem, doprawialiśmy sobie
rozkosze rozmaitymi barwnymi deprawościami. Prawdę powiedziaw-
szy, byliśmy zepsuci jak nieświeże ryby. Nasze tabakiery i wizytówki
zdobiły ryciny przedstawiające rozmaite wyuzdane akty. Z pewnością
nie przywiązywaliśmy zbyt dużej wagi do słów kapłanów. Pomyślcie
tylko: w mieście żyło dziesięć razy więcej kurtyzan niż szlachetnych
i szanowanych kobiet, takich jak moja matka. Wenecja nie była
jednak burdelem, tylko rajem dla kobiet. Ich cavalieri sewenti-
czyli szarmanccy kochankowie - bezustannie sycili zgrabne uszka
szemrzącą litanią komplementów. Przez cały rok nosiliśmy serca na
dłoni, sezon na romanse bowiem nigdy się nie kończył.
  W tym szczęśliwym mieście wszystko było dekoracją. Luksus
wszedł nam w krew. Nasze odbicia działały na nas z hipnotyczną
siłą: odbicia w zwierciadle wody i w upstrzonych zwierciadłach na-
szych ociekających przepychem sypialni. W Wenecji dziób każdej
13

lodzi otacza! wianuszek białej piany. Świat zagrażał nam coraz bar-
dziej, my zaś wykorzystywaliśmy resztki prochu nie do obrony, lecz
do produkcji fajerwerków. Na szczęście byliśmy tak piękni, że wzbu-
dzaliśmy lęk wśród naszych nieprzyjaciół, którzy uważali się za
niegodnych tego, aby nas podbić. Kiedy się dowiecie, że trzeba było
wydać specjalne prawo zakazujące praczkom noszenia jedwabi, at-
łasów i futer z czarnych lisów, może zrozumiecie, jakim miastem
była wówczas Wenecja.
  Ach, jakże byliśmy szczęśliwi! Staruszka Wenecja przeżywała dru-
gą młodość, śmiejąc się ze wszystkiego i wszystkich. Gadatliwością
dorównywaliśmy papugom. Nasze ręce prowadziły kilka rozmów
równocześnie, elokwentne jak poeci. Hucznie przyjmowaliśmy samo-
zwańczych arystokratów i dziewice, wróżbitów i sprzedawców wężo-
wego sadła. Zamiatacze ulic zawieszali w powietrzu łuki i kolumnady
z pyłu, tańcząc z miotłami - jakby to były smukłe baletnice. Po-
trafiliśmy nawet cieszyć się acqua cdta! Kręciliśmy piruety na pas-
serelle, podczas gdy woda cmoktała pod naszymi stopami niczym
stara guwernantka. Bawiliśmy się w wodzie i śmialiśmy się nawet
wówczas, gdy woda unosiła do laguny nasze fotele i bieliznę.
  Morze zabierało wspomnienia i grzechy. Obdarzało tajemniczym
perłowym blaskiem, zmieniającym się co chwila, umacniającym w nas
zamiłowanie do rzeczy lekkich i urozmaiconych. Muskając nam policz-
ki oddechem, napełniało nas na nowo wigorem po całonocnych hulan-
kach. Zawsze było za nami lub przed nami, mrugało porozumiewaw-
czo, dowodziło bezużyteczności rozwagi, a nawet planowania. Stano-
wiło coś w rodzaju płynnego środka pobudzającego, tak jak kawa lub
gorąca czekolada. I było wszędzie. Najgrubsze kotary nie wystar-
czyły, żeby odgrodzić się od jego wilgotnych lubieżnych westchnień,
nie istniał sposób, żeby uciszyć jego soczyste szepty.
  Przez pół roku mieliśmy carnevale. Dzięki pięknym, tajemniczym
maskom mogliśmy stawać się tym, kim chcieliśmy, i uciekać od
wszelkiej odpowiedzialności za to, co robimy. Korzystaliśmy z tego
w pełni. W tamtych czasach w Wenecji działało ośmiuset pięćdzie-
sięciu wytwórców masek, ponieważ maski służyły nam nie tylko
podczas carnevale. Przydawały się również w bajecznej codzien-
ności, nakładaliśmy je co wieczór.
  Jadaliśmy przedziwne potrawy: meringata oraz stosy najróżniej-
szych słodyczy. Byliśmy do tego stopnia zepsuci, iż myśleliśmy, że
wiśnie spadają z drzew już bez pestek. Piliśmy przywożony z Arabii
14

sorbet z granatów i kwas truskawkowo-ziołowy, ocieraliśmy kąciki
ust jedwabnymi chusteczkami, po czym je wyrzucaliśmy. Pozostałości
pó naszych uciechach rozdeptywaliśmy na bruku, tak że zawsze
n-^aywała go śliska maź ze skórek pomarańczowych, konfetti i pestek
z dyni. W tłumie każdy mógł do woli dotykać kobiet.
  Być może macie już o nas jakie takie pojęcie, nie próbujcie jednak
nawet sobie wyobrażać, jaką radością było urodzić się Wenecjaninem
w czasach, kiedy Wenecja była szczęśliwym miastem. Choćbyście
nie wiadomo jak się starali, nie zdołacie nawet zbliżyć się do prawdy.
Już na długo przed początkiem tej historii wiedziałam wszystko
o moim mieście, chociaż urodziłam się w rodzinie, która usiłowała
trzymać się z dala od powszechnej radości, rodzinie, która bardzo się
starała, żeby zamiast szczęśliwą być dobrą.
  Oto czego ja, Cecilia, dowiedziałam się u sióstr zakonnych, u „Flo-
riana" i na ulicy o najszczęśliwszym synu szczęśliwego miasta-
Casanovie.
  Austriacka cesarzowa Maria Teresa przyjrzała się liście grzechów
głównych, stwierdziła, że jest ich siedem, po czym uznała, iż na sześć
z nich można przymknąć oko. Maria Teresa nienawidziła jednak
nieczystości. Walczyła z nią zaciekle, tropiła ją i tępiła wszędzie,
gdzie mogła jej dosięgnąć. Kiedy w roku 1747 rozniosła się wieść, iż
Casanovą przybył do Wiednia, Maria Teresa powołała Komisję do
spraw Czystości, dziewczęta wychodziły zaś na ulice z różańcami, by
bronić się przed diabelskim wpływem.
  Giacomo Girolamo Casanovą (samo brzmienie tych słów sprawia,
ze język zaczyna tańczyć, a ślina napływa do ust!) - co o nim wła-
ściwie myśleć? Sypialniany satyr, nekromanta, hazardzista, alche-
mik, szpieg, jedyny człowiek, któremu udało się uciec z lochów
w Pałacu Dożów. Nie tyle człowiek, ile symbol wyuzdania. Gdyby -
Boże broń - zamienił się w kamienny posąg, byłby jak nabrzmiały
fallus Canal Grandę. Ludzie wyobrażają go sobie jako uosobienie
wszelkich niegodziwości, w czarnym płaszczu i powiewającym fu-
lardzie. Krążą o nim niepokojące pogłoski: że nie sposób mu się
było oprzeć, że roztaczał magiczną seksualną moc, że wysysał ko-
biety jak dojrzały owoc.
  Jednak zaledwie jedna trzecia pamiętników Casanovy dotyczy
jego życia uczuciowego. Według moich najświeższych obliczeń, do-
konał stu trzydziestu miłosnych podbojów. Był aktywny seksualnie
15

przez trzydzieści pięć lat, co daje mniej niż trzy przygody miłosne
rocznie - zaiste nie jest to powód, by sięgać po różaniec! Najbardziej
aktywną częścią ciała Casanovy było jego serce. Współżycie intymne
stanowiło dla niego zaledwie rozrywkę. Kochał się z miłości. Bez
niej, mawiał, nic nie jest warte.
  Kiedy ujrzałam go w bramie z tą dziewczyną o ciele lalki, miał
pięćdziesiąt siedem lat. Był śniadoskóry, wielkooki, wyższy od naj-
wyższych mężczyzn w Wenecji. Spędziliśmy razem kilka miesięcy,
których wspomnienie pozostanie ze mną do końca moich dni. Później
pojawił się drugi mężczyzna; ci dwaj rozcięli mnie na połowy, jak
asystentkę magika. Liczby. Casanovą zawsze o nich myślał. Był
kabalistą: wierzył w duchowość liczb, w jednorodność alfabetu i al-
gebry. Wybierając zarówno kobiety, jak i miejsca schadzek, posłu-
giwał się naukowymi metodami, z ogromnym zaangażowaniem ślęczał
nad mapami i amuletami, planszami i tabelami. Cieszył się jak dziec-
ko, kiedy u zbiegu czasu i miejsca czekała na niego kolejna miłość.
Jeśli coś nie wychodziło, oznaczało to, że nic z tego nie będzie. W ten
sposób oszczędzał sobie i swym kochankom goryczy rozczarowań
i ukłuć zwątpienia.
  Być pożądaną przez kogoś takiego jak Casanovą to wspaniałe
i niezwykłe doznanie. Jego zaloty były iście arkadyjskiej natury.
Po to, by nas zdobyć, gotów był znosić wszelkie fizyczne i moralne
upokorzenia. Kiedy miał czas, zalecał się subtelnie i niespiesznie;
kiedy mu go brakowało, uciekał się niekiedy do pomocy prezentów
i pieniędzy. Na miłość wydawał zawsze wszystko, co miał, prezen-
tując cały towar na wystawie i nie ukrywając żadnych zapasów
na zapleczu. Jak tylko jednak osiągnął upragniony cel, okazywało
się, że to kobiety są górą, oddawał się bowiem z niemal religijną
żarliwością spełnianiu naszych zachcianek i oczekiwań. Głęboko wie-
rzył w to, iż kobieta odczuwa rozkosz znacznie bardziej intensywnie
niż mężczyzna. I nic dziwnego, mawiał, przecież uczta najbardziej
smakuje we własnym domu.
  Jego wybranki bardzo rzadko go później nienawidziły, a nawet
wobec siebie nawzajem żywiłyśmy niemal siostrzane uczucia. Wie-
działyśmy o sobie. Była to wspólnota przychylnego losu wynikająca
z faktu znajomości z człowiekiem, który potrafił połączyć w jedno
swe serce, duszę i intymne części ciała. Z człowiekiem, który potrafił
powiedzieć: „Jak to się stało, że jesteś taka fascynująca?" - i naprawdę
chciał poznać odpowiedź na to pytanie. Z człowiekiem, który potrafił
16

wszystko o sobie opowiedzieć, niczego nie kryjąc, i który umiał
delikatnie wsunąć palec między najdrobniejsze fałdki twoich myśli.
Z człowiekiem, który potrafił osiągnąć podniecenie, obserwując, jak
i-:,z brzoskwinię, napisać o tym wiersz, podzielić się z tobą wierszem
i brzoskwinią i w drodze do ust zlizać sok z twojej brody. Nazajutrz
przed twoim oknem leżała kolejna dojrzała brzoskwinia, na której
widok rozkoszna miękkość ogarniała nie tylko wypełniony świeżymi
wspomnieniami umysł, lecz i wnętrze twego łona.
  Był przy tym wierny - przynajmniej jeśli chodzi o brzoskwinię.
Żadnej innej kobiecie nie złożył identycznego hołdu, jakiś czas po-
tem zaś unieśmiertelnił i ciebie, i brzoskwinię, opisując was w swoich
pamiętnikach z ujmującą czułością, chwilowo natomiast potrafił
współczuć twojej comiesięcznej, często bolesnej niedyspozycji. Za-
pamiętywał krągłość twego policzka i kształt nogi. Znał przebieg
linii życia na twojej dłoni i wiedział, który z jego pocałunków przy-
prawia cię o szybsze bicie serca. Uwielbiał zapach twego ciała,
zarówno świeży, jak i nieświeży, pot zaś, którym pokrywała się
twoja skóra podczas aktu miłosnego, miał dla Giacoma Casanovy
woń najdroższych perfum.
  Rzecz jasna, kiedy się poznaliśmy, nie byłam jeszcze dojrzałą
kobietą. Chciałabym powiedzieć, że nasze spotkanie stało się dla
niego czymś równie nadzwyczajnym jak dla mnie, uczciwość każe mi
jednak przyznać, iż zalecał się do mnie według wielokrotnie spraw-
dzonego schematu.
  Posłużył się swoim kotem. Kot ów słynął wśród Wenecjanek,
mężczyźni natomiast nic o nim nie wiedzieli. Dawniej Casanovą bez
trudu wspinał się do najwyższych nawet okien, kiedy jednak wczesną
wiosną 1782 roku wybrał mnie na swą kochankę, brakowało mu już
nieco siły fizycznej i sprawności. Przysłał mi więc posłańca.
  Kobieta najpierw widywała kota w snach, a raczej słyszała przez
sen jego pomruki. Kiedy wreszcie budziła się którejś nocy, kot
siedział na poduszce tuż obok jej głowy, głaszcząc ją delikatnie
po szyi. Takie głaskanie stanowiło jeden z sygnałów rozpoznawczych
Casanovy. Będąc miłośnikiem jedzenia i lubiąc obserwować jedzące
kobiety, uwielbiał tę część ciała służącą przełykaniu. Upodobał sobie
szyJCi a szczególnie gardło.
  Kobieta jednak jeszcze o tym nie wiedziała. Spojrzenie kota wy-
trącało ją z równowagi. Nie mogła zostać w łóżku. Ogarniało ją
trudne do zniesienia gorąco i seksualne podniecenie. Gdyby miała
17

kochanka lub męża, natychmiast spróbowałaby się do niego zbliżyć,
on zaś jeszcze pilniej zacząłby udawać, że śpi. Przed przystąpieniem
do działania Casanovą zawsze dokładnie badał teren. Kiedy u „Flo-
riana" rozprawiano o czyjejś nowej przygodzie miłosnej, on tylko
uśmiechał się do siebie. Kolejna zaniedbywana żona lub kochanka
już na niego czekała, choć mogła jeszcze o tym nic nie wiedzieć.
  Zrywała się raptownie z pościeli, biegła do kuchni, żeby napić się
wody lub wina, albo nad kanał, by zaczerpnąć świeżego powietrza,
a tam czekał już na nią Casanovą. Kładł ją na kuchennym stole lub
wciągał do gondoli i oboje, wijąc się w ciemności jak węże, pozbywali
się odzienia. Potem długo rozmawiali, przerywając konwersację chwi-
lami rozkosznego milczenia, aż wreszcie kobieta wracała do łóżka,
znacznie szczęśliwsza niż wtedy, kiedy je opuszczała. Nie wiedziała,
czy go jeszcze ujrzy: sygnałem miało być pojawienie się kota w jej
śnie. Mogła też sama zacząć mruczeć którejś nocy, to zaś oznaczałoby,
że Casanovą jest w pobliżu, gotowy na jej przyjęcie. W letnie noce
Casanovą urządzał niekiedy skrzypcowe koncerty pod jej oknem -
kiedy unosiła powieki, napotykała uważne spojrzenie kocich oczu.
  Czasem kot przynosił listy za atłasową obróżką - urocze karteluszki
zapisane pięknym charakterem pisma, słowa brzmiące jak skrzyp-
cowa muzyka. Zawierały wskazówki dotyczące czasu i miejsca kolej-
nego spotkania, im bardziej skomplikowane i niebezpieczne, tym
lepiej.
  Jak już wspomniałam, najprawdopodobniej wybrał mnie dlatego,
iż wskazała mnie jakaś liczba. Nigdy nie powiedział mi jednak jaka.
Może byłam siódmą uczennicą szkoły zakonnej, którą spotkał siód-
mego dnia siódmego miesiąca? Może linia łącząca dzień i godzinę
moich urodzin z dniem i godziną mego poczęcia wskazywała prosto
na jego łóżko? A może zwrócił na mnie uwagę ze względu na moje
zjadliwe poczucie humoru? (Wyjaśnił mi później, iż jego nieco już
przytępione zmysły potrzebowały mocnego impulsu w postaci kobie-
cej inteligencji, aby się ocknąć i znowu zacząć funkcjonować z dawną
sprawnością. Kiedyś wystarczył do tego widok ładnej twarzyczki lub
zarys krągłego ramienia). A więc być może zawdzięczałam to memu
językowi, wyostrzonemu na łzach mojej siostry Sofii. A może jakiś
fragment mej przyszłości - sen, dziecko, kochanek - uczynił ze mnie
1 maja 1782 roku piatto del giorno dla tego zgłodniałego mężczyzny?
  W świetle tego, co wydarzyło się później, jestem skłonna uznać
prawdziwość ostatniego wytłumaczenia: wybrał mnie ze względu na
18

przyszłość, którą w sobie nosiłam. Znając jednak Casanovę, wcale
bym się nie zdziwiła, iż zaintrygowały go moje oczy albo ręce, albo
strosób, w jaki jadłam torta al cioccolato. A ten występ z dziewczyną
"- bramie - czyżby próbował mnie w ten sposób czegoś nauczyć?
Wówczas sądziłam, że nigdy się tego nie dowiem, i rzeczywiście: tak
naprawdę wiem tylko, co się ze mną wtedy działo, że tego wieczoru
po raz pierwszy w życiu piłam fragolino i że wzięłam kąpiel, która
okazała się jeszcze bardziej grzeszna, niż zamierzałam.
  Przedsięwzięłam środki ostrożności. Niebezpieczeństwo - w postaci
matki lub siostry - mogło jedynie wejść przez drzwi, jak tylko więc
służąca napełniła wannę wodą, starannie zamknęłam je i zaryglowa-
łam. Służąca ostrzegła mnie, wychodząc, że moja imienniczka, święta
Cecylia, za karę za swój upór została wrzucona do wanny wypełnionej
wrzącą wodą. Ile razy już to słyszałam? W blasku świecy, za zasłoną
z pary, służąca wyglądała niemal bezcieleśnie, jak anioł podczas
Zwiastowania. Kiedy jednak ściągnęłam przez głowę koszulę nocną
i rozpuściłam włosy, obdarzyła mnie całkowicie ziemskim uśmiechem,
po czym skinęła głową, jakby wyrażając uznanie dla mego dojrzewa-
jącego ciała. Potem wyszła.
  Zrobiło się bardzo cicho. Weszłam do kąpieli, pociągnęłam łyk
fragolino z kryształowego kieliszka, umaczałam w nim ciastko. Obraz
świętej Cecylii miotającej się we wrzątku jak homar zblakł, a ja
zanurzyłam się głębiej. Obserwowałam wspinający się na ściany migo-
tliwy blask świecy, przypominający nieco odbite od wody świetlne
refleksy, które towarzyszą nam codziennie w Wenecji. Przyjęłam
pozę jak z obrazu Botticellego, zacisnęłam palce na kosmyku kręco-
nych włosów. Pojawienie się kota, który wskoczył przez uchylone
okno, zupełnie mnie zaskoczyło. Zbliżył się, usiadł na krawędzi wanny,
sięgnął do mojej szyi miękką łapą. Uwielbiam koty. Pozwoliłam mu
się pogłaskać. A potem usłyszałam dźwięki skrzypiec.
  Po dziś dzień nie jestem w stanie im się oprzeć. Tamtego wieczoru
fragolino trzepotało mi w żyłach, ogrzane gorącą wodą. Okno było
wystarczająco duże, żebym mogła się w nim zmieścić. Naga, mokra,
z twarzą wymazaną czekoladą i lepką od fragolino, zsunęłam się
z parapetu prosto w jego silne ramiona. Byłam lekko zamroczona
i bezwładna jak kamień, a on otulił mnie płaszczem i bez trudu
zaniósł do czekającej gondoli. Poczułam lekkie szarpnięcie, kiedy
odbijaliśmy od brzegu. W ciemności owiewał mnie jego oddech pach-
19

nący czosnkiem, cynamonem i prosecco. Włosy na jego przedramio-
nach drapały mnie po plecach, porcelanowe guziki wrzynały się
w moje mokre piersi.
  Obecnie prawo nakazuje, żeby wszystkie weneckie gondole były
czarne, wówczas jednak, w ekstrawaganckich dniach świetności,
pyszniły się rozmaitymi barwami, mknąc po Canał Grandę niczym
rajskie ptaki. Zwalczające zbytek dekrety zdarły z nich później tę
radosną powłokę. Jasne barwy iskrzyły się jednak tylko z zewnątrz;
nawet oko najbystrzejszego inkwizytora nie zdołałoby przeniknąć
przytulnej zaciszności/efee, czyli zaskakująco obszernej kajuty umie-
szczonej wysoko w centralnej części łodzi. We wnętrzu gondoli Ca-
sanovy, w przyćmionym blasku księżyca sączącym się przez czarne
zasłonki w oknach, dominowały szkarłatne atłasy i fioletowe jedwabie.
Niską otomanę przykrywała narzuta z wiewiórczych skórek. Ułożył
mnie na niej ostrożnie niczym jajko. Spojrzałam w górę, na jego
twarz. Ucałował moje oczy, potem zaś stopy. Kiedy dotknął ustami
moich ust, te rozwarły się natychmiast. Minęło dużo czasu, zanim się
cofnął i począł się rozbierać, ani na chwilę nie odrywając ode mnie
wzroku. Spod bogatych szat wyłaniały się łokcie i kolana. Patrzyłam,
jak ściąga pończochy, jak zdejmuje płócienną i koronkową bieliznę.
Kiedy skończył, ukląkł obok mnie, ujął mnie za rękę i wsunął ją
między swoje nogi. Otoczyłam go czterema palcami, kciuk zaś poło-
żyłam na koniuszku. Było to dla mnie zupełnie naturalne.
  -	Święta Cecylia, wciąż jeszcze gorąca po kąpieli - powiedział
łagodnym tonem. - Moja prześliczna męczennico, za chwilę dokonasz
innego, znacznie milszego poświęcenia.
  Pochylił głowę, wciąż nie odwracając spojrzenia. Nadal go trzy-
małam, on zaś zlizywał czekoladę z mojej twarzy i krople wody
z ramion. Wstrzymywałam oddech, czując jego gorący język na
skórze. Wcale się nie bałam, a jeśli nawet, to tylko tego, że umrę
z podniecenia, zanim będzie po wszystkim. Całował mój brzuch,
piersi i szyję tam, gdzie zabawił najdłużej, a potem wrócił do ust
i wyszeptał w nie:
-	Tak?
   Tak. Nie mam pojęcia, czy powiedziałam to głośno, czy tylko
w myślach.
  Pierwszy raz wszystko odbyło się w ciszy, jeśli nie liczyć moich
stłumionych okrzyków, na koniec zaś również jego. Potem chłodził
swym oddechem moją rozpaloną twarz i szyję tak długo, aż wreszcie
20

przestałam drżeć i na nowo zaczęłam słyszeć cokolwiek poza biciem
niego serca.
  Za drugim razem dokładnie zapoznał się z moim ciałem. Jak wspa-
-"'ale zachwycał się moją szyją, piersiami i udami! Jak cudownie
brzmiały w mych uszach te nieznane do tej pory słowa: piękna,
niezwykła, urocza! Miałam duże stopy, w dłoniach Casanovy spra-
wiały jednak wrażenie delikatnych jak z porcelany, były jak szeptane
westchnienia białej skóry i koralowej emalii. Zachwycał się nawet
tymi częściami mego ciała, których nienawidziłam, czyli moimi dłu-
gimi ramionami i nogami. „Widzisz? Są stworzone po to, byś oplatała
nimi mężczyznę!". Opowiadał o mej twarzy rzeczy, o których do tej
pory nie miałam pojęcia: mówił o przypominającej muszle krzywiźnie
zamkniętych powiek, o kociej dolnej szczęce, o błyszczących jak
skórka granatu ustach, o Tycjanowych czerwieniach i Tintorettowych
brązach we włosach.
-	A w twoich oczach błyszczą złote płatki, Cecilio.
  Oczami wyobraźni ujrzałam kielichy z domu rodziców, z grubego
ciemnego szkła z okruchami złota. Moje oczy są takie jak one, pomyś-
lałam.
  Zakochałam się w pięknie, od chwili kiedy - bardzo wcześnie -
nauczyłam się rozpoznawać kolory. Pamiętacie soczyście zielone
gąsienice? Teraz zaświtała mi myśl, że piękno mogę także znaleźć
we własnej osobie. Uniosłam rękę, którą tak się zachwycał, i przy-
jrzałam się jej w blasku księżyca. Istotnie, była urocza! Casanovą
chwycił ją natychmiast i od czubków palców po nadgarstek obsypał
delikatnymi pocałunkami, przeplatając je oryginalnymi, subtelnymi
komplementami. Tym razem wychwalał moją nieskrępowaną cieka-
wość oraz instynktowną umiejętność dawania rozkoszy poprzez jej
akceptowanie. Chłonęłam jego słowa jak gąbka.
  Wiele godzin później, gdy dopłynęliśmy do San Vio i leżeliśmy
niczym jaszczurki w świetle księżyca, zapytałam:
-	Dlaczego właśnie ja? Skąd mnie znasz? Dlaczego mnie pożądasz?
Pragnęłam jeszcze więcej pochwał i komplementów. Od tamtej
nocy bezustannie ich pragnę. Casanovą ujął mnie za rękę i odpowie-
dział zupełnie poważnie:
  -	A jakie ma to znaczenie? Czyż miłość nie okazała się czymś
wspaniałym, Cecilio? Koniecznie musisz wiedzieć, skąd się wzięła?
Moja ciekawość była jednak zbyt wielka.
-	Ale dlaczego? Czy dlatego, że byłam dziewicą?
21

  -	To prawda, że dziewice są najsmakowitsze i że lubię pierwszy
zbierać owoce, kochałem już jednak dziewczęta, które niebawem
miały wstąpić na ślubny kobierzec, a nawet kobiety, w których łonach
mieszkali już maleńcy pasażerowie, co oznaczało, że miłość z nimi była
najbezpieczniejsza na świecie. W tym przypadku jednak powiem tyle,
że po prostu cię ujrzałem i że to ty od razu mnie uwiodłaś. Na dodatek
zaś trudno było cię zdobyć. Miłość płonie we mnie tym silniejszym
płomieniem, im więcej wysiłku muszę włożyć w jej spełnienie.
-	Czy zdarza ci się nie osiągnąć celu?
Miałam nadzieję, że powie: tak.
  -	Wolę traktować możliwość porażki jako jedną z wielu niemoż-
liwości - odparł, machnąwszy lekceważąco ręką, zaraz potem jednak
dodał: - Niemniej zdążyłem już zaznać jej smaku, i to nieraz.
  Delikatnie przesunął palcem po mojej powiece i pocałował mnie
w czubek nosa. Myślałam o skrzypcach, kocie, czekającej przy na-
brzeżu gondoli, o tym, że wiedział - bez wątpienia dzięki służącej -
kiedy będę brała kąpiel. Myślałam o spektaklu w bramie. Tyle uwagi
nikt jeszcze mi nigdy nie poświęcił.
  - Cieszę się, że tym razem tak się nie stało. Czułam to bardzo
wyraźnie.
- Wiem, najdroższa.
- To było piękne. Chciałabym znowu to zrobić.
  - Wiem, Cecilio. - Pogłaskał moją szyję, przesunął rękę niżej,
na piersi, musnął palcami sutki. Uśmiechnął się, widząc, jak wiję
się z rozkoszy. - Mój rumak odpoczywa jednak teraz w stajni. -
Wskazał na swój miękki członek spoczywający pod kępą wilgotnych
włosów. Nigdy w życiu nie widziałam czegoś równie fascynującego.
Mogłabym wpatrywać się w niego godzinami. Casanovą jednak de-
likatnie uniósł moją głowę, zmuszając mnie, bym spojrzała mu
w oczy. - Taka przerwa ma jeszcze tę dobrą stronę, że możemy
porozmawiać. Pod wieloma względami rozmowa jest w tym wszyst-
kim najprzyjemniejsza.
  - Ale ja przecież mogę rozmawiać z kimkolwiek! Na przykład
z moją siostrą!
  - Nasza rozmowa jest zupełnie inna. Możemy sobie opowiadać
o zaznanych niedawno rozkoszach. Chyba coś się we mnie budzi,
kiedy o nich myślę. Możemy opowiadać sobie o tym, czego jeszcze
pragniemy, rozpalając w ten sposób na nowo nasze namiętności, by
następnie zająć się ich zaspokajaniem.
22

  Na zewnątrz chłodny blask księżyca spływał na wodę i na perłowe
kopuły Santa Maria delia Salute, w gondoli zaś zajęłam się pielęgna-
cją rumaka. Casanovą przemawiał rozmaitymi językami do każdej
c">ści mego ciała, a potem zapytał o moje marzenia. Kiedy usłyszał,
że zamierzam zostać malarką, ułożył się na wznak i rozłożył ramiona.
_ Namaluj mnie.
- Nie mam pędzla.
  - Posłuż się więc językiem, święta Cecilio, patronko instrumentów
muzycznych i, jeśli się nie mylę, wynalazczym organów!
  Jakąż wiarę pokładał w swoim ciele! Nie wstydził się potu, który
zlizywałam, ani bruzd i zmarszczek, w które początkowo nieśmiało,
a potem z coraz większym zapałem wsuwałam język. Pozwalał mi
badać wszystkie zakamarki swego ciała, delikatne, lekko pożółkłe
paznokcie, otoczone włosami sutki, słone zagłębienia pod pachami.
Nie powstrzymywał mnie. Mogłam robić wszystko, na co miałam
ochotę. Nawet jeżeli kończyła się zwyczajna ciekawość, nie zatrzy-
mywałam się, lecz parłam naprzód, wiedziona nowym, rozgorącz-
kowanym instynktem. Na widok tego ciała, sprawcy i autora przepeł-
niającego mnie szczęścia, ogarniało mnie nieznane do tej pory prag-
nienie zrewanżowania się identyczną rozkoszą. Casanovą dostrzegł
tę przemianę równocześnie ze mną i otworzył szeroko oczy niczym
niemowlę, które z wdzięcznością spogląda na matkę, zanim zacznie
ssać jej pierś.
  -	Wiedziałem! - wyszeptał, a następnie delikatnie ułożył mnie na
wznak.
  Kiedy za trzecim razem wycofał się w ostatniej chwili i dal upust
swej rozkoszy na moje podbrzusze, następnie zaś wypisał palcem
w schnącej szybko lepkości jakieś słowo, uświadomiłam sobie, że tak
samo robił już poprzednio, dopiero teraz jednak wystarczająco nad
sobą panowałam, żeby się tym zainteresować.
- Jakie to słowo? - spytałam, na próżno usiłując je odczytać.
- To, które na tobie rozlałem. Twórcze. Kreacyjne. Moje.
- Nie rozumiem...
  - Stanowi część poezji życia. Boskie Słowo stworzyło świat, Słowo
Mężczyzny zaś, które wytryskuje z niego w chwili radosnego po-
łączenia, stwarza dzieci, które na nowo zaludniają Boski świat. Dla-
tego właśnie rozlałem je na tobie, a nie w tobie, chwilowo bowiem
nie potrzebujemy nowych Cecilii. Ta, którą trzymam w ramionach,
daje mi wystarczająco dużo radości. Dysponujemy jeszcze innymi
23

'
metodami, które pozwolą nam zachować naszą miłość wyłącznie
dla nas.
  Pokazał mi niewielki przezroczysty przedmiot z jakiegoś bardzo
cienkiego różowawego materiału - „angielski płaszczyk", tak go na-
zwał - i wyjaśnił, że używa się go do okiełznania rozbrykanego
rumaka i powstrzymania Słowa, które z niego wytryska.
-	Mamy też coś takiego...
  Ze skórzanej sakiewki wyjął niewielką złocistą kulkę, błyszczącą
jak lustro, w którego wnętrzu ktoś rozpalił ogień. Przez chwilę
ogrzewał ją w dłoniach, potem zaś rozchylił mi nogi i umieścił ją
w moim wnętrzu. Kiedy cofnął rękę, niczego nie czułam.
- Dlaczego... Gdzie ona się podziała?
  - Jest w tobie. Na widok złota Słowo zapomina o swym posłan-
nictwie.
  Chyba w końcu zasnęliśmy. Tak, nawet na pewno, pamiętam
bowiem, jak się obudziłam i od razu przywarłam do niego. Roz-
dzielił nas dopiero dźwięk złotych dzwonów Wenecji. Splecieni
jak dwa węgorze, przyciśnięci do siebie ustami i udami, usły-
szeliśmy jak mattutin wybija godzinę przed wschodem słońca.
Później - wydawało nam się, że minęło zaledwie kilka sekund -
marangona z San Marco obwieścił świt, wzywając do pracy ludzi,
którym poszczęściło się w życiu gorzej niż nam. Casanovą od-
prowadził mnie do domu, kiedy było już prawie jasno. Zatacza-
liśmy się, pijani spółkowaniem, oszołomieni jego mącącym-zmysły
wpływem. Szliśmy uliczkami, mijając ludzi, którzy odmawiali sze-
ptem poranne modlitwy przed umieszczonymi w ściennych wnę-
kach kapliczkami lub wsuwali kwiaty za pręty strzegące obrazów
albo niewielkich posążków Dziewicy. Odruchowo przyklękałam
za każdym razem, a Casanovą całował mnie w czubek głowy
i mówił:
-	Moja mała święta!
  Dotarliśmy wreszcie do Campiello Santa Maria Nova przy Miracoli,
gdzie znajdowało się sekretne wejście do mego domu, i poczęłam się
zastanawiać, co będzie dalej. Jednak Casanovą szczegółowo zaplano-
wał - niebawem miałam się przekonać, iż czynił tak zawsze - każdą
chwilę naszego spotkania, łącznie z tą ostatnią, kiedy spowita jego
płaszczem miałam zakraść się do domu za plecami zaspanych służą-
cych rozpalających ogień. Cieszył się wszystkim, co wydarzyło się
tej nocy, także swoim sprytem i przenikliwością. Naturalnie dosko-
24

nale wiedział, gdzie mieści się mój pokój; ba, znał doskonale rozkład
całego wnętrza naszego palazzo.
? - Czy jeszcze kiedyś będziemy razem? - wyszeptałam w ostatniej
obwili.
  Nie wiedziałam jeszcze wówczas, co to skromność ani kokieteria.
Moje świeżo rozbudzone potrzeby były bardzo proste i łatwe do
wyrażenia. Casanovą doskonale mnie rozumiał. Czuł się odpowiedzial-
ny za rozpalone przez siebie pragnienia, zdawał sobie sprawę, jak
trudno je ugasić.
  - Nie obawiaj się, święta Cecilio. Moje ciało także będzie tęsknić
za twoim. Do chwili naszego następnego spotkania będę się pocieszał
jedynie pięknem Wenecji.
  Wkrótce miałam się przekonać, że to kłamstwo, ale - jak wszyst-
kie kłamstwa Casanovy - piękne, praktyczne i niezbędne.
  Pod tym względem Casanovą był Wenecjaninem w każdym calu.
La Serenissima, jak my Wenecjanie nazywamy nasze miasto, jest
piękna i praktyczna niczym pawi ogon. Jej piękno służy jakiemuś
celowi. Ludzie podziwiają je, szanują - i płacą. Nasze piękne palazzi
są na wskroś pragmatyczne. Palazzo mojej rodziny, przed którym
teraz staliśmy, stanowił miniaturę ogromnych siedzib wznoszących
się na obu brzegach Canal Grandę. W nim także, pod dekadencką,
bezużyteczną urodą fasady kryło się coś w rodzaju manufaktury lub
żywego stworzenia, sprawnego jak okręt wojenny i ekonomicznego
jak zakon.
  Tak więc nasz palazzo składał się z czterech kondygnacji, po-
czynając od magazzino, do którego przywożono łodziami i skąd
zabierano rozmaite towary. Wyżej znajdowało się nisko sklepione
piętro mezzanino, gdzie urzędnicy mozolili się nad księgami rachun-
kowymi oraz składowano najcenniejsze artykuły, by uchronić je
przed wilgotnym niszczącym wpływem acqua alta. Nad nim usytu-
owane było piano nobile z salonami o ścianach ozdobionych freskami
i obszernymi, jasnymi sypialniami członków rodziny. Wreszcie, pod
samym dachem, rozciągało się niskie i duszne królestwo służby.
Palazzi nad Canal Grandę często miały po dwa piani nobili - jedno
na użytek prywatny, drugie publiczny. Chociaż moją rodzinę byłoby
stać na taki pałac, to jednak ze względu na nasze usytuowanie na
jednej z pomniejszych i mniej ważnych gałęzi szlachetnego rodu
Cornaro taki zbytek mógłby nasuwać podejrzenia o ostentacyjne
25

szczycenie się bogactwem, a o czymś takim mój ojciec nie chciał
nawet myśleć.
  Jeszcze przed spotkaniem z Casanovą zasłużyłam sobie wśród
bliskich na miano ekscentryczki. Przeprowadziłam się z wielkiej
sypialni na piano nobile do dużego pokoju na mezzanino, tuż nad
ogrodem. Nie było to łatwe, w końcu jednak rodzice wyrazili zgodę -
nie ukrywam, iż nieco przeze mnie przymuszeni. Oczywiście począt-
kowo nie chcieli nawet o niczym słyszeć, poczęłam więc wędrować
nocami po skrzypiącej drewnianej podłodze piano nobile, a kiedy
rodzice próbowali zagonić mnie do łóżka, powiedziałam im, że nie
mogę spać, że śnią mi się koszmary i mam halucynacje, że widzę
przed sobą stada kłębiących się pantegane, czyli wodnych szczurów.
Niekiedy biegłam co sił w nogach do ich sypialni, wskakiwałam do
ich łoża i kąsałam matkę w palce stóp, aby ją obudzić. Oni jednak
wciąż trwali w uporze.
  Przedsięwzięłam więc bardziej drastyczne środki. Powiedziałam
im, że piano nobile jest ponad wszelką wątpliwość nawiedzone, że
korytarzami przemykają w nocy złe duchy i upiory. Narysowałam
nawet kilka takich koszmarnych zjaw. Zachowałam te szkice do
dzisiaj, dowodzą one bowiem niemałego talentu i wyobraźni. Moje
potwory były obdarzone licznymi zdeformowanymi kończynami, a ich
pokryte łuskami, odrażające ciała mieniły się barwami zapożyczonymi
z palety Tintoretta.
  - Ona może pokazać je nawet w zakonie! - wyszeptała a- przera-
żeniem matka do ojca. - Oby tylko Sofia ich nie zobaczyła!
  Uspokoiłam rodziców, iż tylko ja, jako osoba szczególnie wrażliwa,
mogę dostrzec owe odrażające zjawy i upiory. Zmusili mnie, bym
poddała się egzorcyzmom. Udawałam, że z ufnością i nadzieją wsłu-
chuję się w mamrotane słowa modlitwy i poddaję się dotykowi drżą-
cych dłoni kapłana, lecz już następnej nocy na nowo krzyczałam
w korytarzach. W końcu oświadczyłam rodzicom, że usłyszałam we
śnie głos, który mówił, iż bezpieczna będę jedynie bliżej ziemi, na
mezzanino. Matka zacisnęła rękę na ramieniu ojca, kątem oka do-
strzegłam, jak wymieniają zatroskane spojrzenia. Z trudem powściąg-
nęłam uśmiech. Posłano po służącego. Najlepszy pokój na mezzanino,
z oknami wychodzącymi z jednej strony na ogród, a z drugiej na
kościół Miracoli, został starannie wyszorowany i pobielony, potem
zaś zniesiono tam niewielki kufer z moimi rzeczami. Zwycięstwo
warte było tych wszystkich nieprzespanych nocy. Nareszcie miałam
26

własne małe królestwo, gdzie mogłam rysować i czytać choćby przez
całą noc, jeśli przyszła mi na to ochota. Wiedziałam, że nikt nie
będzie mnie słyszał.
  Dlatego właśnie Casanovą tak łatwo mnie odnalazł i dlatego tak
iatwo trafiłam w jego ramiona. Nikt nie widział, kiedy zsunęłam się
z niskiego parapetu, a kiedy wróciłam, bez problemów dostałam się
do sypialni, nie musiałam bowiem przechodzić obok pokojów siostry
i rodziców.
  W wieku zaledwie trzynastu lat wywalczyłam sobie prawo do
wolności i prywatności. Teraz, podczas nocy spędzonej z Casanovą,
ujrzałam bezmiar rozkoszy, jaką Wenecja ofiarowuje swym praw-
dziwym dzieciom. Zajęłam należne mi miejsce w szczęśliwym mieście.
Nie żałowałam utraconej niewinności, tylko cieszyłam się zdobytą
pewnością siebie i zaznaną rozkoszą. Miało minąć dużo czasu, zanim
uświadomiłam sobie, że ktoś może mi to odebrać.
  Tego jakże ważnego dla mnie poranka stanęłam przed lustrem
w moim pokoju, spojrzałam na swoje odbicie i stwierdziłam, iż nie-
dawne cudowne przeżycia nie odcisnęły żadnego piętna na moim
ciele. Casanovą był nadzwyczaj delikatny. Zastanawiałam się, czy
wciąż mam w sobie jego złotą kulę; w żaden sposób nie mogłam jej
wyczuć, doszłam więc do wniosku, że ją zabrał. Poczułam na palcach
zapach Słowa, uśmiechnęłam się, wtarłam go sobie za uszy. Było już
za późno, żeby kłaść się spać. Ubrałam się, poszłam do zakonnej
szkoły, nauczyłam się żywotów dwóch pomniejszych świętych i od-
miany trzech nieregularnych francuskich czasowników, wróciłam do
domu, spożyłam posiłek - w każdym razie uczyniła to dziewczynka,
w której ciele mieszkałam. Moje świętoszkowate koleżanki wyczuły
chyba coś swymi wrażliwymi dojrzewającymi nosami, ponieważ uni-
kały mnie jeszcze pilniej niż zwykle. Nigdy nie cieszyłam się ich
sympatią, przede wszystkim ze względu na mój ostry język i trudne
do przewidzenia zachowanie, dzisiaj jednak uciekały przede mną jak
przed jakimś Turkiem.
  Zupełnie mi to nie przeszkadzało. Duchem przebywałam gdzie
indziej, w znacznie lepszym miejscu. Spędziłam dzień w towarzystwie
przeżywanych na nowo w pamięci przyjemności, a kolejne wspo-
mnienia docierały gorącymi falami aż do mojej skóry. Przeszkadzały
mi światło i hałas. Odgrodziłam się od świata i bez reszty zanurzyłam
w rozmyślaniach. Tyle tego było do zapamiętania: dotyk, smak,
27

słowa... Niemal wszystko wydarzyło się w ciemności, musiałam więc
zamknąć oczy, by ponownie znaleźć się w gondoli Casanovy.
  Po południu, kiedy ponownie stanęłam przed lustrem w moim
pokoju, dostrzegłam jednak niewielkie zmiany: na udach pojawiły
się lekkie zasinienia, z podbródka zaś zszedł mi naskórek wielkości
paznokcia, odsłaniając zaczerwienioną, podrażnioną skórę. A więc
pocałunki, szorstkie policzki i twarde biodra Casanovy mimo wszystko
pozostawiły na mnie jakieś ślady.
  Tej nocy byłam bardzo niespokojna. Byłam niewyspana. Piekły
mnie oczy. Czyżbym miała tylko ten jedyny raz przekonać się, co to
znaczy być morosa Casanovy? Czy jeszcze kiedyś go zobaczę? Składał
wiele deklaracji, niczego jednak, nie obiecywał i wcale się ze mną nie
umówił... Przypomniałam sobie lalkowatą dziewczynę w bramie: cieka-
we, czy ona się z nim spotkała ponownie? A może byli razem właśnie
teraz, w tej chwili? Powąchałam otwartą butelkę fragolino i od razu
ogarnęło mnie niesłychane pożądanie, a także coś jeszcze, coś zupełnie
nowego, kolorowego i bolesnego: erotyczna zazdrość. Ponownie wzię-
łam kąpiel, naiwnie licząc na to, że wywołam podobne skutki co
poprzednim razem. Służąca wyszła z pokoju, unikając mojego wzroku.
Jak tylko zamknęła za sobą drzwi, wyskoczyłam z wanny i stanęłam
naga przy oknie. Krople wody stygły i wysychały na mojej skórze,
która aż mnie świerzbiła od oczekiwania. On jednak nie przychodził,
położyłam się wreszcie do łóżka, wyczerpana i rozczarowana.
  Jednak o północy, z butelką fragolino między udami, znowu usły-
szałam dźwięki skrzypiec. Nie było to dla niego łatwe, ale przez cały
czas, kiedy byliśmy razem, Casanovą troszczył się o to, bym ani
przez chwilę nie czuła się samotna ani opuszczona. Przekonawszy
się, jak bardzo pragnę jego komplementów i pieszczot, nigdy mi ich
nie skąpił. Nie pozwolił, abym zaczęła się zastanawiać, jakie miejsce
zajmuję w jego sercu.
  Drugiej nocy było tak samo jak pierwszej, może nawet lepiej.
Utraciłam go przecież, choć tylko na jeden dzień, a potem odzys-
kałam, i dlatego bardziej się nim cieszyłam.
  Każdego ranka byliśmy wyczerpani, lecz niezaspokojeni. Każda
noc uczyła nas czegoś nowego, każda spędzona z dala od niego
napełniała mnie niewysłowionym cierpieniem.
I co wieczór, zanim wpadłam w jego ramiona, brałam kąpiel.
Śpiewałam w kąpieli, jak święta Cecylia.

HISTORIA ŚWIĘTEJ CECYLII
Z Żywotów świętych, datowanych na rok 1780 i odnalezionych
w Bibliotece Marciana w Wenecji
  Od wydawcy: Na marginesach tego egzemplarza znajdują się
liczne kolorowe szkice. Przypuszcza się, że postaci te, o zmysłowo
bladych twarzach i lubieżnie błyszczących oczach, wyszły spod ręki
słynnej weneckiej portrecistki Ceciłii Cornaro, brakuje jednak jed-
noznacznych dowodów na potwierdzenie tej teorii.
  Święta Cecylia była rzymską patrycjuszką żyjącą w trzecim wieku
naszej ery za panowania Sewera Aleksandra. Jej rodzice, wyznający
po kryjomu chrześcijaństwo, wychowali ją w swojej wierze. Od dzie-
ciństwa odznaczała się nadzwyczajną pobożnością. Nie ruszała się
z domu bez Pisma Świętego ukrytego w fałdach szaty, choćby miało
jej z tym być nie wiadomo jak niewygodnie.
  Po rozmowie z matką Cecylia w tajemnicy przed wszystkimi
złożyła śluby czystości, rezygnując równocześnie z wszelkich świato-
wych rozkoszy, swój niemały talent muzyczny poświęciła zaś w cało-
ści Bogu. Cudownym głosem wyśpiewywała ułożone przez siebie
hymny, tak że aż aniołowie zlatywali się z raju, aby jej posłuchać
i śpiewać razem z nią. Potrafiła doskonale grać na każdym in-
strumencie, jaki wpadł jej w ręce, lecz mimo poszukiwań nie znalazła
żadnego, który byłby w stanie odtworzyć niebiańskie harmonie
rozbrzmiewające w jej duszy. Dlatego właśnie Cecylia wymyśliła
organy.
  Kiedy miała szesnaście lat, rodzice wydali ją za mąż za Waleriana -
młodego, dzielnego, bogatego patrycjusza. Miał tylko jedną wadę, za
to poważną: był wyznawcą starej pogańskiej wiary.
  Cecylia przyjęła z pokorą decyzję rodziców, jednak idąc do świą-
tyni, miała pod szatą włosiennicę, kąsającą jej ciało niczym tysiąc
29

"
żarłocznych gąsienic. Odnowiła śluby czystości, błagając Boga, aby
pomógł jej ich dochować.
  Podczas nocy poślubnej powiedziała Walerianowi, iż anioł stróż,
który unosi się bezustannie nad nią, zażądał, aby zachowała swe
ciało dla Boga. Jej żarliwa wiara natychmiast nawróciła Waleriana,
który ujrzał anioła i zgodził się uszanować złożoną przez żonę przy-
sięgę. Wkrótce skierował na ścieżkę właściwej wiary także swego
brata Tyburcjusza. Wszyscy troje dokonali wielu dobrych uczynków,
między innymi grzebiąc ciała chrześcijańskich męczenników.
  W tym czasie cesarz przebywał poza Rzymem. Sprawami pań-
stwowymi kierował niegodziwy prefekt Almachiusz. Pewnego dnia
wezwał do siebie troje młodych ludzi i zakazał im dalszego publicz-
nego praktykowania chrześcijańskiego miłosierdzia. Oni jednak
sprzeciwili mu się, za co obu braci wtrącono do więzienia, gdzie
nawrócili strażnika. Kiedy odmówili wzięcia udziału w rytualnym
składaniu ofiar Jowiszowi, zostali straceni.
  Nieszczęsna Cecylia obmyła łzami ich ciała, po czym zawinęła je
we własne szaty i pochowała w katakumbach świętego Kaliksta.
  Wkrótce potem prefekt Almachiusz wezwał ją przed swoje oblicze
i rozkazał, by złożyła ofiarę starym bogom, w razie odmowy grożąc
straszliwymi torturami. Stała przed nim blada, milcząca, bez nadziei.
Wszyscy obecni w sądzie płakali nad jej młodością, urodą i uporem.
Z miejsca nawróciła czterdzieści dusz.
  Almachiusz zawrzał gniewem, widząc, jak jego ludzie ulegają cza-
rowi Cecylii i stają się chrześcijanami. Rozkazał, by odprowadzono
ją do domu i wrzucono do wanny wypełnionej wrzącą wodą, dla niej
jednak wrzątek był jak chłodne źródło. Wobec tego Almachiusz
wysłał kata, żeby odciął jej głowę, lecz na widok dziewczyny katowi
zadrżała ręka. Uderzał trzykrotnie w kark i pierś. Zadał jej ciężkie
rany, ale nie zabił. Cecylia umierała przez trzy dni, modląc się
i rozdając majątek ubogim. Do samej śmierci śpiewała słodkie hymny.
  

2
Bela coa, trista cavala.
Nie odgadniesz zamiarów kobiety o długich włosach.
Przysłowie weneckie
-	Namaluj mnie - powiedział.
  Uczyniłam to więc. Namalowałam go wiele razy, na początek za
pomocą czekolady ifragolino. Potem malowałam go sokiem z brzos-
kwiń, startymi na miazgę płatkami róż, francuskimi śliwkami, białymi
truflami z Piemontu, oliwą i octem, miodem i tłustymi ostrygami
z laguny. Te ostatnie podawaliśmy sobie z ust do ust. Ostrygi naj-
lepiej smakują w sosie ze śliny kochanków, powiadał Casanovą, sam
akt wymiany zaś stawał się jeszcze bardzo rozkoszny przez to, że był
taki zabawny.
  -	Czy to jednak nie jest okrutne? - spytałam, kiedy mnie nimi
karmił. - Przecież one są żywe!
Zlizał z mojej wargi kropelkę słodkiego nektaru.
-	Nie obawiaj się, najdroższa. One niczego nie czują, ponieważ śpią.
Kiedyś ochrzciłam go wodą z kąpieli mojej siostry.
  - Dokąd z tym idziesz? - krzyknęła Sofia, próbując się zasłonić,
kiedy wpadłam do jej pokoju i zanurzyłam fiolkę w wodzie.
  - Do Santa Maria Formosa, do gargulca, żeby jego duch poznał
cię po zapachu, kiedy będzie szukał w mieście świeżej dziewiczej
krwi - zażartowałam, uśmiechając się drapieżnie. - Uniosłam wysoko
ociekającą wodą buteleczkę. - Resztki twej czci uwięzną między jego
splamionymi krwią zębiskami!
  Wybiegłam z palazzo, słysząc jej przeraźliwe krzyki i tupot stóp
matki spieszącej, żeby sprawdzić, co się stało jej ukochanej piesz-
czoszce. Z pewnością od razu się domyśliła, że cokolwiek to było,
miało jakiś związek z moją osobą.
Casanovie spodobała się zarówno moja opowieść, jak i fiolka z wodą.
31

  -	Conversazione - mruknął, głaszcząc mnie po ramieniu. - Cecilio,
nie myl jednak lingua biforcuta z dowcipem. Kolący język to jeszcze
nie wszystko.
  Od wielu godzin leżeliśmy nadzy za zaciągniętymi zasłonami w ka-
jucie gondoli, co jakiś czas staczając „cudowne boje", jak mawiał
Casanovą. Zaiste, słodkie były to bitwy! Rzucaliśmy się na siebie ze
wszystkich sił. Kiedyś sięgnęłam po koszulę, on jednak chwycił mnie
za rękę.
  -	Nie wstydź się swojego ciała, Cecilio. Popatrz tylko na kota, jak
się przeciąga i tarza, jak cieszy się każdym mięśniem. Spójrz na psa
na ulicy: czy nigdy nie zazdrościłaś mu tego, że podczas upałów
w każdej chwili może przywrzeć obnażonymi narządami do chłodnych
płyt chodnikowych? Czy nie sądzisz, że jest mu z tym bardzo dobrze?
Dlaczego mamy sobie odmawiać przyjemności, których zaznają nawet
zwierzęta? Tylko dlatego, że uważamy się za lepszych niż one?
  Casanovą był zdania, że powinniśmy zaakceptować nasze ciała tak
samo, jak czynią to zwierzęta, nie oceniać ich surowo, nie wstydzić
się ich pragnień i nie obawiać się rzekomego wstydu związanego
z ich zaspokajaniem. Ani trochę nie zaskoczyła go erotyczna przemąd-
rzałość trzynastoletniej dziewczynki. Uważał ją za coś całkowicie
naturalnego.
  Miał w gondoli niewielką książeczkę autorstwa Pietra Aretina,
pokazano w niej i opisano trzydzieści cztery sposoby, które nas
uszczęśliwiają, a są nieznane zwierzętom.	—
  -	Trzydziesty piąty sposób jest dokładnie taki, w jaki robią to
zwierzęta - powiedział Casanovą, wskazując odpowiedni obrazek.
  Leżałam na brzuchu i oglądałam ilustracje, podniecona, lecz rów-
nież zaintrygowana. Bohaterowie książki byli pięknie zbudowani,
wspaniale umięśnieni. Powoli przesuwałam palcem po mięsistych
wypukłościach, Casanovą zaś gładził mnie po włosach i opowiadał
o gibkiej młodej Żydówce imieniem Lea, córce właściciela domu,
w którym mieszkał w Ankonie. Kusił ją gęsimi wątróbkami i cypryj-
skim muscatem, w końcu jednak zwabił do łóżka właśnie za pomocą
tej niewielkiej książki. Pod pretekstem, że przynosi mu gorącą cze-
koladę, codziennie spędzała z nim długie godziny w jego pokoju.
Wymagała od niego, by ze szczegółami opowiadał jej o każdym
obrazku, aż prawie nie mógł zapanować nad rozpierającymi go żą-
dzami, później zaś - co stwierdził, podglądając ją ukradkiem - ćwi-
czyła wszystkie pozycje ze swoim przyszłym kochankiem, nie do-
32

prowadzając jednak rzeczy do samego końca. Będąc wciąż dziewicą,
nauczyła się całego dzieła na pamięć.
  Odsunęłam książkę, przeciągnęłam się rozkosznie, zamknęłam
pfzy i pozwoliłam, żeby oglądane przed chwilą obrazy wędrowały
swobodnie po moim umyśle. Z twarzą wtuloną w wiewiórcze futerka
czułam, jak Casanovą kładzie się obok mnie i zaczyna głaskać od
stóp aż po czoło. Następnie odgarnął mi włosy, przywarł ustami do
mego karku niczym małż i ssał tak długo, aż z moich ust wyrwał się
jęk rozkoszy i odwróciłam się twarzą do niego.
  -	Nawet bez pomocy sztuki potrafimy dawać sobie rozkosz, chociaż
książka taka jak ta może nam wiele podpowiedzieć - rzekł z uśmie-
chem. - Potrafimy także sami dawać sobie przyjemność. Być może
już wiesz o tym. Lea wyznała mi, że wszystkie dziewczęta czynią to
po kryjomu, zanim wyjdą za mąż.
  Potem nauczył mnie, jak to robić, a czynił to ze znawstwem tematu
i znajomością rzeczy.
  Kiedy już mało nie omdlewałam z rozkoszy, powstrzymał moją
rękę, szeptem wyrecytował treść siedemnastej stronicy dzieła Are-
tina, przykrył sobą moje rozpalone ciało, a następnie, słodko i delikat-
nie, wniknął we mnie.
  Później przestrzegł, bym za często nie korzystała z nowo zdobytych
umiejętności.
  -	Nawet jeśli w ten sposób na krótko dajesz ulgę spragnionym
lędźwiom, to pamiętaj, że takie postępowanie jest sprzeczne z naturą,
która mści się, zwiększając następnie w dwójnasób intensywność
twych pragnień.
  Noc w noc, kiedy odpoczywaliśmy po miłosnych szaleństwach,
Casanovą karmił mnie wspomnieniami i kąpał we łzach radosnej
nostalgii. Uwielbiał głaskać mnie po włosach; jego palce docierały
przez czarną gęstwinę aż do skóry na głowie, którą przez jakiś czas
masował, by następnie zsunąć rękę aż w okolice mej talii, dokąd
sięgały lśniące, lekko poskręcane pukle. Którejś nocy, hipnotyzując
mnie tymi pieszczotami, opowiedział mi o Adrianie Foscarini, którą
kochał tak bardzo i tak beznadziejnie, że nawet j a d ł jej włosy,
starłszy je najpierw na proszek, z którego następnie, dodawszy
cukru, wanilii i angeliki, lepił nadające się do połknięcia pastylki.
Kiedyś ukłuła się igłą w palec, on zaś wyssał kilka kropli jej krwi.
Zażądała od niego, by je wypluł w chusteczkę, jednak on połknął je
33

niczym kanibal. Działo się to na Korfu w roku 1745, prawie cztery
dekady wcześniej, kiedy miał zaledwie dwadzieścia lat.
  Opowiedział mi o swoim pierwszym miłosnym spełnieniu, i to od
razu podwójnym, z siostrami Martą i Nanettą, w ich sypialni na
poddaszu przy San Samuele. Później tej samej nocy, kiedy nasza
gondola kołysała się w lekkich podmuchach wiatru, delikatnych ni-
czym kichnięcia kota, wyznał, iż przypominam mu małą Marcolinę,
również mieszkankę Wenecji. Był z niej prawdziwy skarb: inteligent-
na, przekorna, z włosami kręconymi jak u syreny. Była też niena-
sycona i wszystkożerna. Obiecała Casanovie, iż nie będzie zazdrosna
0	jego inne kochanki, pod warunkiem, że pozwoli jej również pójść
z nimi do łóżka. Dzięki ogromnemu apetytowi na wdzięki przed-
stawicielek tej samej płci zapewniła mu mnóstwo niewyobrażalnych
rozkoszy związanych zarówno z aktywnym uczestnictwem, jak i bier-
nym obserwowaniem. Podobnie jak on, przepadała za dziewicami.
Gwałciła je w taki sposób, że żywiły do niej dozgonną wdzięczność
za rozkosz, jakiej zaznały podczas inicjacji. Sprawdzała każdą napot-
kaną kobietę: półsłówkami i aluzjami, florenckim pocałunkiem, cha-
rakterystycznym uszczypnięciem w policzek. W wieku siedemnastu
lat, kiedy poznała Casanovę, wprowadziła w arkana sztuki miłosnej
już ponad trzysta niewinnych dziewcząt. Mężczyzn, nawet gdyby
chciała, nie zdołałaby zliczyć.
  - Jak więc mogę ci ją przypominać? - przerwałam jego opowieść. -
Jesteś moim pierwszym i jedynym kochankiem, nigdy też nie-robiłam
tego z kobietą.
- Przypuszczam, że ze względu na twoją inteligencję. I włosy.
1	fakt, że jesteś Wenecjanką. Nie miałem okazji kochać wielu Wene-
cjanek. Tęskniłem za nimi rozpaczliwie podczas mego długoletniego
wygnania.
- Czy Marcolina pragnęła być artystką, tak jak ja?
  - Nie. Ograniczała swoje artystyczne ambicje do sypialni. Tam •
była prawdziwą mistrzynią, podobnie jak ty. Różnica polega jednak
na tym, że ty, Cecilia Cornaro, nosisz w sobie wiele arcydzieł, które
dopiero powstaną w przyszłości.
  Nazajutrz Casanovą kupił mi niewielkie drewniane sztalugi, paletę,
pęczek grafitowych ołówków, rozpięte na ramie płótno i pięć cienkich
pędzli. Na koniec niczym magik otworzył drewniane pudełko. We-
wnątrz znajdowało się dwadzieścia siedem niedużych pękatych pę-
34

cherzy wypełnionych pigmentami zmieszanymi z olejem i gotowymi
do użytku. Wziął do ręki jeden z nich i przekłuł go paznokciem.
Rozległo się coś jakby cichutkie westchnienie i na zewnątrz wy-
płynęła kropla intensywnego fioletu. Oboje pochyliliśmy się nad
pudłem i wdychaliśmy unoszące się nad nim zapachy. Powiadam
wam, nawet najkosztowniejsze perfumy na świecie nie mogą się pod
tym względem równać z tamtymi farbami, moimi pierwszymi far-
bami w życiu.
  Noc była krystalicznie czysta. Woda oddychała miarowo pod nami,
jakby pogrążona we śnie. Ustawiliśmy sztalugi w gondoli przy blasku
srebrnego świecznika, drżącymi palcami wycisnęłam kilka kropli
farby na dziewiczą paletę, z samego brzegu kapnęłam jeszcze odro-
binę oleju. Miękkie mlaśnięcie zabrzmiało w moich uszach jak odgłos
pocałunku. Następnie wzięłam do ręki ołówek i pozwoliłam mu zawis-
nąć nad płótnem, odwlekając rozkosz o kilka cudownych sekund.
  - Co to będzie, najdroższa? - spytał Casanovą. - Jak widzisz,
czekam ufnie na to, czym zechce mnie obdarować twój geniusz.
  - Portret, rzecz jasna - odparłam wyniośle. - To zawsze będą
portrety.
  Ucałował z czcią moją lewą rękę, jakbym już była słynną, budzącą
podziw i onieśmielenie artystką.
- Ecco la qwal Cecilia Cornaro! Malarka twarzy.
- Wszystkiego muszę się dopiero nauczyć.
  - Wszystko jest już w tobie, moja droga. Wystarczy, żebyś malu-
jąc, zdała się na instynkt, tak samo jak wtedy, kiedy się kochasz,
i żebyś zawsze pamiętała o tym, że ludzie, których portretujesz, są
nadzy pod ubraniami. Musisz najpierw sobie wyobrazić, później zaś
odtworzyć linie ich nagich ciał z zaangażowaniem kochanki. Jeśli to
cię podnieci, tym lepiej. Zawrzesz w obrazie swoje pożądanie. Ach,
jakież to będą portrety!
  - Mam malować nagie damy i nagich panów? Przecież to nie-
możliwe!
  - Zaczekaj, jeszcze nie skończyłem. Po odtworzeniu nagiego ciała
musisz przyodziać je w odpowiedni ubiór. Nie pomijaj żadnych,
nawet najdrobniejszych szczegółów. Z kochanki przeistoczyłaś się
w krawca, confidante najskrytszych tajemnic ich ciał. Musisz ukryć
obwisłe fałdy skórne i zmarszczki na szyjach, kiedy zaś już się z tym
uporasz, olśnij ich najwspanialszą świetnością. Daj im nieco lepsze
ubrania i nieco kosztowniejszą biżuterię niż ta, na jaką naprawdę
35


mogą sobie pozwolić. Jeśli noszą jedwabie, poprzetykaj je złotą nicią.
Jeśli noszą złote bransolety, wpraw w nie rubiny.
- Nawet jeśli w rzeczywistości nie ma żadnych rubinów?
  - Nikt nie będzie miał do ciebie pretensji o takie drobne niedo-
kładności.
- Dlaczego?
  - Ponieważ portrecista jest architektem ich nieśmiertelności! Naj-
ważniejsze dla niego - lub dla niej - powinny być nie fakty, lecz
ambicje tych, których wizerunki maluje.
- Będą mi mówić, co powinnam robić?
Wyobraziłam sobie, że maluję nadętego dożę albo kłótliwą matronę.
  - Możliwe, lecz ich wskazówki będą dotyczyły drobnych szczegó-
łów. Niewiele wiedzą na ten temat, a zarazem nie chcą wydać się
szpetnymi następnym pokoleniom. Kiedy więc poproszą cię o niewiel-
kie uzupełnienie portretu (o dodatkowy pukiel włosów albo o nieco
żywszy rumieniec na policzkach), masz uśmiechnąć się z wdzięcznoś-
cią, jakbyś już dawno sama wpadła na ten pomysł i tylko czekała na
pozwolenie, by wprowadzić go w życie.
  - A jeśli nie spodobają mi się albo nawet będą budzili moje obrzy-
dzenie?
  - Malując takich ludzi, najszybciej i najwięcej się nauczysz, choć
istotnie nie będzie ci łatwo. Staraj się malować przede wszystkim
tych, których nie lubisz albo którzy ci się nie podobają. Kiedy opa-
nujesz tę umiejętność, będziesz pewna, że dasz sobie radę z-każdym
zadaniem.
  Nigdy się nie dowiedziałam, gdzie zdobył te wszystkie mądrości -
być może od swego brata Francesca, który był malarzem. Nie utrzy-
mywali bliskich kontaktów, mieli się jednak na oku, choćby po to,
żeby wiedzieć, czy któryś zanadto się nie wzbogacił. Jakimś spo-
sobem Casanovą zawsze wiedział, kiedy Francescowi powodzi się
na tyle dobrze, że może pozwolić sobie na zatrudnienie człowieka
do przygotowywania mu farb. Wiedział również, kiedy jego bratu
wiedzie się tak marnie, iż zmusza swego specjalistę od farb do
szczególnie wytężonej pracy, aby mogli sprzedawać gotowe farby
innym malarzom.
Ma się rozumieć, moim pierwszym modelem był właśnie Casanovą.
Pamiętam, jak wypuściłam z palców ołówek (potoczył się gdzieś
na bok, a za nim pogonił kot) i wzięłam pędzel do ręki. Pamiętam, iż
36

tak długo wstrzymywałam oddech, że aż Casanovą musiał mi przy-
pomnieć o konieczności oddychania. Pamiętam pierwszą maleńką
płamę farby na płótnie oraz chwilę, kiedy pojawił się tam zarys
IPP-O twarzy, którą tak kochałam. Pamiętam, jak przygotowywałam
brąz, który byłby w stanie oddać barwę jego oczu. Pamiętam
chwilę, kiedy dodawałam źrenicom ten trudno uchwytny błysk,
który czyni je ludzkimi. Pamiętam, ile razy próbowałam odtworzyć
kształt jego ust. Równocześnie zdobywałam inne, mniej pospolite
umiejętności: uczyłam się na przykład, jak malować na wodzie.
Kiedy pracowałam, gondola znajdowała się w ruchu. Dość szybko
przyswoiłam sobie pewien szczególny rytm, tak samo jak podczas
uprawiania miłości. Pędzel stykał się z płótnem zawsze w najwłaś-
ciwszej chwili.
  Pamiętam, że często zdarzały się przerwy w malowaniu portretu.
Czasem zaczynało się od niskiego pomruku wzbierającego w moim
gardle. Sygnał nieodmiennie trafiał na podatny grunt: nagle dzieląca
nas odległość rozciągała się w nieskończoność, kurcząc się równo-
cześnie do zera, i rzucaliśmy się na siebie. Albo podniecał go sposób,
w jaki trzymałam pędzel, i nagle byłam już obok niego na narzucie
z wiewiórczych skórek. Strącony ze sztalug obraz ze sto razy lądował
na dnie gondoli.
  Był to portret malowany nocą, ponieważ w tamtym okresie nigdy
nie widywałam się z Casanovą za dnia, po ukończeniu jednak portret
wydobył na światło dzienne raczej zbyt wiele niż za mało. Oczy i ręce
były za duże, usta zbyt wygłodniałe. Za mało jeszcze potrafiłam,
żeby ukryć śmierć niezliczonych nadziei zapisaną w smutku jego
skóry. Pragnęłam namalować go takim, jakiego go kochałam, i takim
właśnie chciałam go unieśmiertelnić, brakowało mi jednak sprytu
i umiejętności, żeby to uczynić. Na moim obrazie był zanadto śmier-
telny. Aż się wzdrygnął, kiedy mu go pokazałam, szybko się jednak
opanował i z niezmierzonych głębin czułości zdołał nawet wydobyć
komplement.
  - Cecilio, dzięki tobie moja maska pośmiertna jest już gotowa.
Teraz w każdej chwili mogę spokojnie odejść. - Przez chwilę przy-
glądał się jej bez drgnięcia powieki, co wystawia bardzo dobre świa-
dectwo jego odwadze. - Jest nadzwyczaj dostojna.
- Dostojna? Wyglądasz jak upiór. Wybacz mi!
  - Jest dostojna, ponieważ taka właśnie jest śmierć. A śmierć jest
główną przyczyną powstawania portretów.
37


- Jak to? Co przez to rozumiesz?
  - Portrety to wspomnienie o ludziach, którzy odeszli. Po śmierci
ich ciała rozkładają się w grobach, portrety natomiast żyją nadal
na ścianach domów, w których niegdyś ci ludzie mieszkali. Te po-
rtrety to ich nieśmiertelność. Dlatego też najlepsi portreciści są
sławni i bogaci; ludzie zapłacą każdą cenę za to, żeby stać się nie-
śmiertelnymi.
  Wyobraziłam sobie, jak za sto lat tłumy oglądają namalowany
przeze mnie portret Casanovy, jak widzowie to podchodzą bliżej, by
przyjrzeć się szczegółom, to znów cofają się o kilka kroków, żeby
patrzeć na niego z perspektywy, jak wymieniają między sobą uwagi
i ze znawstwem trzepoczą palcami, podobnie jak dzieje się przed
arcydziełami w weneckich kościołach. Już teraz tęskniłam za ich
uwagą i aprobatą, zarówno dla mego kochanka, jak i dla mojego
dzieła.
  - Jak mogę ich zadowolić? - spytałam. - Czy mam malować wy-
łącznie ludzi, na których będzie przyjemnie patrzeć?
  - Twoje zadanie polega na tym, by zaintrygować publiczność i żeby
napełnić jej serca żalem, że nie dane jej było osobiście poznać tego
człowieka.
  - Powinnam więc malować ich w taki sposób, żeby przyszłe poko-
lenia chciały ich kochać.
- Jeżeli uda ci się to, Cecilio, podbijesz świat.
- Ale czy to możliwe?	.«
  - Owszem. Namalowany wizerunek może pobudzać zmysły - po-
dobnie jak czyniły to rysunki Aretina - i to nawet wtedy, jeżeli nie
ukazuje miłosnego aktu. Pamiętam, jak w jednym z madryckich
kościołów zobaczyłem obraz przedstawiający Madonnę karmiącą
Dzieciątko. Jej obnażona pierś była doskonale piękna. Kościół wypeł-
niały złote kandelabry i inne dary arystokratycznych rodów. Przed
drzwiami zawsze stało kilka powozów, był tam nawet żołnierz, którego
zadanie polegało na uśmierzaniu kłótni między stangretami. Cała
szlachta w mieście przychodziła modlić się w tej kaplicy i składać
hołd Najświętszej Panience. Znam mężczyzn, ich pobożność wcale
mnie więc nie zdziwiła, zdawałem sobie bowiem sprawę, że przy-
chodzą do tego właśnie kościoła nie dla Madonny, lecz ze względu
na jej pierś.
- Naprawdę była taka piękna?
- Olśniewająca. Kiedyś sam przed nią ukląkłem. Niemal słyszałem,
38

iak oddycha. Dziecko nie objęło całego sutka ustami, widać więc było
nieco ciemniejszą skórę, lekko nabrzmiałą od przyjemności i wilgotną
od oddechu małej istoty. Pierś nie była wielka, akurat taka, żeby
ymieścić się w dłoni, miała jednak taki kształt, iż na samą myśl o tym
świerzbiła mnie skóra.
_ Byłeś tam tylko raz?
  - Jeden jedyny. Kilka tygodni później wydarzyła się tragedia.
Pewien młody ksiądz zaczął twierdzić, iż widok tej piersi prześladuje
go we snach, ukryto ją więc pod domalowaną chustką. Od tej pory
kościół zaczął popadać w nędzę i zapomnienie.
- Czy ty także widywałeś pierś we snach?
  - Wyobrażałem sobie niekiedy przyciśniętą do mego ciała. Nigdy
nie zaznałem większej przyjemności, nie mając kobiety w ramionach.
A teraz, Cecilio, wyobraź sobie taki portret: mężczyzna lub kobieta
uchwyceni u szczytu ekstazy, o twarzy wypełnionej bez reszty miłoś-
cią i pożądaniem... Myślisz, że udałoby ci się coś takiego namalować?
  Tylko jakaś wampirzyca mogłaby zakochać się w Casanovie z mojego
pierwszego portretu. Było to okropne malowidło, ale przynajmniej
wyznaczało początek, będąc równocześnie wyznaniem miłości oraz
deklaracją moich własnych pragnień. Ten pierwszy obraz miał licznych
następców, z których każdy kolejny był odrobinę lepszy od poprzednie-
go. Malowałam go na wiele sposobów: jako świętego i grzesznika, jako
anioła i śmiertelnika. W tych obrazach dałam wyraz swoim preferen-
cjom dotyczącym mężczyzn takich jak Casanovą, oprawiłam je w ramy
i zapieczętowałam. Zawarłam w nich upodobanie do indywidualizmu
i nowości. Dałam upust swej weneckiej naturze: tęskniłam za czymś
ułomnym i niedoskonałym, a nie doskonałym i boskim. Wszystko to
można było wyczytać z jego twarzy. Inne kobiety mogły nie rozpoznać
Casanovy na moich obrazach. Malowałam to, czym on był dla mnie, a ja
dla niego. W miarę jak kochaliśmy się coraz dłużej - i lepiej - zmieniały
się także jego portrety. A były ich setki.
  Wiem teraz, że Casanovą miał rację. Każdy portrecista jest w pe-
wnym sensie kochankiem. Twoją ciekawość budzi każdy, nawet naj-
mniejszy ruch pozującego człowieka, każdy jego uśmiech, każdy
cień na twarzy. Tylko malarz portrecista oraz kochanek potrafią
poświęcić tyle uwagi innemu człowiekowi, lecz nawet kochanek nie
jest w stanie spamiętać każdego mrugnięcia, wypukłości ust, wy-
gięcia brwi. W twarzy, na którą patrzysz, szukasz czegoś ukrytego
39


i trudnego do zdefiniowania, a kiedy już to znajdziesz, musisz jesz-
cze znaleźć sposób, by zwabić to na pędzel.
  Szczególne portrety szczególnych twarzy - te, w których udało się
zawrzeć ową jakże istotną nieokreśloność - działają z taką siłą, że
można się w nich zakochać albo wręcz oszaleć z pożądania.
Wiedziałam już, jaka czeka mnie przyszłość.
Chciałam malować wyłącznie takie portrety.


*
MÓWI KOT
  Od tej pory towarzyszyła nam każdej nocy i jej zapach długo był
jedynym kobiecym zapachem na naszej łodzi.
  Jedynym ludzkim zapachem, przez wiele lat dominującą wonią
w gondoli był smród farb i barwników. Jeśli akurat się nie parzyli,
ona zawsze coś rysowała lub malowała. Początkowo marszczyłem
swój wilgotny nos, ale po jakimś czasie to polubiłem, przy okazji
mogłem bowiem liczyć na pieszczoty i smakołyki. Cecilia Cornaro
była dobrym okazem kobiety: lubiła koty.
  Odniosłem również wrażenie, że była całkiem niezłą malarką. Po-
czątkowo ograniczała się do kopiowania rzeczywistości, wkrótce jed-
nak zaczęła ją zmieniać. Zauważyłem, że jej święci często przypomi-
nali Casanovę, Madonny zaś były bardzo podobne do niej. Dzieciątku
nie poświęcała wiele uwagi. Od chwili, kiedy Casanovą umieścił
w gondoli zwierciadło, bez przerwy pozowała sobie jako Wenus Bot-
ticellego lub ta rudowłosa kobieta Tycjana na sofie.
  Zawsze malowała twarze. Uważałem to za całkiem naturalne. Lu-
dzie mają dość ograniczone możliwości postrzegania świata. W zde-
cydowanej większości pozostają obojętni na sygnały wysyłane przez
ciało, na zapachy, na zew krwi. Widzą w innych wyłącznie twarze,
twarzami więc tylko się stają. Takie nastawienie znajduje odbicie
w ich języku - wyrażenia „wyjść z twarzą", „zachować twarz" albo
„stracić twarz" są często używane.
  Moje szlachetne oblicze również nie umknęło uwagi Cecilii. Pra-
cowała wtedy nad kopią Świętej Cecylii Biagia d'Antonia; do dzisiaj
możecie mnie tam podziwiać, przycupniętego w półprzysiadzie, pod-
czas gdy ta nieszczęsna kobieta gotuje się żywcem w kąpieli, a wszy-
scy płaczą. Mam głowę lekko zwróconą w kierunku mej pani, widać
mnie z półprofilu, cala moja sylwetka promieniuje bolesną łagod-
nością.
41

  Czy zwróciliście uwagę, jak często obecność kota dodaje obrazowi
subtelności? Sama przez się staje się komentarzem, dodaje godności
najpodlejszym ludzkim zachowaniom oraz przydaje patosu najbar-
dziej dziwacznym zgonom świętych mężów i niewiast. Psy i lwy robią
tylko to, co psy i lwy robić powinny, kot natomiast... Każdy jego gest
czeka na odczytanie.
  
3
La fortuna l'e na vaca: a chi la mostra
el davanti e a chi el dadrio.
Los jest jak krowa: jednym pokazuje się
z dobrej strony, innym zaś od zadu.
Przysłowie weneckie
  W gondoli byłam pojętną uczennicą, w szkole natomiast zupełnie
nie błyszczałam. Brakowało mi snu. Przez cały dzień bazgrałam
w książkach, ozdabiałam marginesy coraz bardziej udanymi szki-
cami przedstawiającymi twarz mego kochanka, jego tors oraz inne
części ciała. Sporządzałam całkiem znośne kopie ilustracji Aretina
z moimi ulubionymi pozycjami. Zakonnice, widząc te ostatnie, były
zbyt zawstydzone, żeby ukarać mnie reprymendą lub donieść ro-
dzicom o mych występkach, niemniej jednak skonfiskowały mi Ży-
woty świętych.
  Nasza szkoła zakonna, tak jak bywało w tamtych czasach, stanowiła
coś w rodzaju przechowalni dla niechcianych lub niezdatnych do
małżeństwa córek patrycjuszy. Przeorysza (pochodziła z rodu Dan-
dolo) twardą ręką trzymała w ryzach gromadę potencjalnych dziewic.
Wśród uczennic znajdowało się wiele nowicjuszek lub młodych za-
konnic, jednak ani Sofia, ani ja nie byłyśmy przeznaczone do klasz-
tornego życia. Ojciec bez trudu mógł nas utrzymać, później zaś
wyposażyć w odpowiednie posagi. Mieszkałyśmy więc w domu, a do
szkoły zakonnej uczęszczałyśmy przez sześć dni w tygodniu. Śpie-
wałyśmy, recytowałyśmy, haftowałyśmy, uczyłyśmy się francuskiego.
Do tego sprowadzała się edukacja młodej Wenecjanki z klasy średniej
lub wyższej.
  Tak czy inaczej, prawdziwa nauka odbywała się na ulicach miasta.
Tam właśnie uczennice dowiadywały się, że oczy są stworzone nie
do czytania, ale po to, żeby wabić i fascynować, że palce są stworzone
43

nie do szycia, lecz do pieszczot, a usta nie do recytowania gramatycz-
nych formułek, lecz do rozsyłania zalotnych uśmiechów. Wenecja
nauczyła nas, jak być kapryśnymi i figlarnymi, jak bardziej sunąć,
niż stąpać po chodnikach z istryjskiego marmuru i mozaikach z nie-
prawdziwego lapis-lazuli, w jaki sposób opowiadać o naszych snach,
tak by mężczyźni pragnęli się w nich znaleźć. W szkole powtarzano
nam, że miłość do Boga ma być naszym najważniejszym celem i na-
szą największą świętością, na ulicy natomiast dowiadywałyśmy się
z ballad gondolierów i malowideł wystawianych w sklepowych wit-
rynach, iż w tym mieście najwyżej ceni się inną miłość, słodką i krót-
kotrwałą jak pocałunek.
  Spieszę dodać, że chłopcy zdobywali niewiele lepsze wykształcenie,
chyba że postanowiono, iż w przyszłości zostaną uczonymi. Wcale nie
byliśmy głupim miastem: po prostu edukacja stanowiła dla nas jesz-
cze jedną formę rozrywki. Nasze dziedzictwo odtwarzaliśmy w bar-
wnych ulicznych ceremoniach trwających niemal przez cały rok,
dzięki którym mogliśmy pięknie się ubierać i zachowywać niczym
urocze marionetki. Nasze kościoły stanowiły prawdziwą ucztę dla
oczu. Kto miałby ochotę czytać Biblię, skoro jej najciekawsze frag-
menty namalowano na ścianach żywymi, pięknymi brawami? Wcale
jednak nie gardziliśmy słowem pisanym, o nie! Autorzy pieśni, poeci
pisujący wiersze na wachlarzach dam, twórcy sonetów - wszystkim
świetnie się powodziło w naszym szczęśliwym mieście, lecz w ostatnim
stuleciu swej autentycznej świetności Wenecja nie była miejscem,
gdzie cokolwiek traktowano by poważnie lub z namaszczeniem.
W Wenecji książki sprzedawano na kilogramy, jak cukier.
  Tak więc nie bardzo miałam skąd czerpać wiedzę na temat por-
tretów, sztuki i artystów. Kiedy spotkałam Casanovę, wypełniała
mnie frustracja z powodu mej całkowitej ignorancji w dziedzinach,
które tak silnie mnie pociągały. Biegałam od kościoła do kościoła,
wpatrywałam się w malowidła tak długo i intensywnie, że potem
widziałam je wyraźnie nawet z zamkniętymi oczami. Dowiedziałam
się - nie znając ich nazw - jakich barw używa się do malowania
skóry oraz jak głębokie muszą być cienie na pofałdowanych zasło-
nach. Dowiedziałam się, jaki szczególny rozbłysk na czole czyni
świętego świętym. Poznałam wszystkie kłamstwa i kłamstewka, ja-
kimi trzeba się posługiwać, jeżeli chce się namalować prawdę. Zro-
zumiałam, że prawda jest celem, do którego prowadzą pogmatwane,
częstokroć zwodnicze ścieżki.
44

  Dowiedziałam się tak wiele, że stałam się filozofem malarstwa,
równie oddalonym od rzeczywistej pracy artysty, jak filozof od praw-
dziwego życia. Marzyłam o tym, by wziąć pędzel do ręki, a kiedy
pragnienie stawało się nie do zniesienia, zanurzałam się w labirynt
uliczek zamieszkanych przez artystów i napełniałam płuca rozkosz-
nym zapachem barwników, farb i oleju. Casanovą wszystko to zmienił:
teraz malowałam niemal co noc. Opuszczając go o bladym świetle
poranka, zamykałam skrzynię z farbami, płótno zaś wkładałam do
niewielkiego schowka w kajucie gondoli. Casanovą własnoręcznie
wycierał mi z twarzy najwyraźniejsze smugi i plamy; resztę zmywa-
łam po powrocie do domu, w gorącej kąpieli.
  Ta moja nocno-wodna działalność nie dawała mi jednak pełnej
satysfakcji i oboje zdawaliśmy sobie z tego sprawę. Casanovą przed-
stawił mnie przyjacielowi swego brata Francesca, również malarzowi,
obecnie mieszkającemu w Dreźnie. Nie miał dobrych układów z brać-
mi, o Francescu zaś wyrażał się z najwyższym lekceważeniem.
  - Wyobraź sobie, że jest impotentem! Jego nieszczęsna żona jed-
nak go kocha i dlatego nie szuka zaspokojenia gdzie indziej. To
bardzo smutne. Co gorsza, Francesco nie grzeszy także potencją,
jeśli chodzi o talent malarski, choć muszę przyznać, iż całkiem nieźle
maluje dym i ma wystarczająco dużo sprytu, żeby przykryć jego
kłębami wszystko to, czego namalować nie potrafił. Z pewnością nie
poleciłbym ci go jako nauczyciela, Cecilio, ma on jednak przyjaciela
imieniem Antonio, który maluje portrety. Tak się składa, że akurat
jest tu, w Wenecji. Zgodził się spotkać z tobą jutro po południu.
Powiedz matce, że będziesz pomagała zakonnicom dekorować kościół
przed ceremonią ślubną. Czy to wystarczy, by wytłumaczyć twoją
kilkugodzinną nieobecność?
Skinęłam głową.
  Nazajutrz rano zupełnie nie mogłam się skoncentrować na moich
świętych. Z roztargnieniem przesuwałam palec po linijkach tekstu.
Godziny mijały tak powoli, jakby ktoś nasypał piasku do trybów
zegara. Jak tylko moje katusze dobiegły końca, pognałam przez
miasto do San Vio, gdzie już czekał na mnie Casanovą oparty niedbale
o studnię, szczupły jak marionetka. Wtedy po raz pierwszy ujrzałam
go w świetle dnia. Zdawał sobie sprawę, iż blask słońca bezlitośnie
ujawni liczne zmarszczki na jego twarzy; jak tylko spostrzegł, że się
im przyglądam, ujął mnie za rękę i przesunął ją wzdłuż głębokiej
bruzdy łączącej nos z kącikiem ust.
45

  - Pogłębiła się od chwili, kiedy cię poznałem, teraz bowiem znacz-
nie częściej się uśmiecham.
  - Kocham każdy skrawek twojego ciała - odparłam zgodnie
z prawdą.
  W drodze do pracowni Antonia ściągnęłam z głowy płócienny
czepek, zwinęłam go, wepchnęłam do kieszeni, a następnie roz-
puściłam włosy. Od razu nabrałam pewności siebie. Casanovą
rozprostował i ułożył mi je na ramionach. Pracownia Antonia
mieściła się w San Barnaba, czyli ąuartiere zubożałej szlachty
zwanej Barnabotti. Niektórzy z nich dorabiali sobie, wynajmując
artystom część obszernych pokojów w swoich domach. Wspięliśmy
się po schodach na piano nobile. Zawahałam się przed drzwiami,
Casanovą jednak delikatnie pchnął mnie naprzód. Natychmiast
po przekroczeniu progu ujrzałam ściany zawieszone od góry do
dołu portretami, szkicami oraz pustymi ramami, a zaraz potem
ujrzałam niezwykłą kolekcję połamanych kolumn, wypchanych
ptaków i atłasowych tkanin, zgromadzoną w czymś w rodzaju
klatki po przeciwnej stronie pokoju, oraz niewielki tron na niedużej
platformie.
  Pojawił się Antonio, wycierając ręce. Byl niskim, jasnowłosym,
doskonale ubranym mężczyzną w wieku około pięćdziesięciu lat.
  -	Och, to po prostu nieodzowne - powiedział, gdy Casanovą wyraził
się z uznaniem o jego stroju. - Ludzie, którzy tu przychodzą, szukają
stylu, a kiedy go znajdują, od razu czują się lepiej.
  Casanovą przedstawił mnie gospodarzowi i przyglądał się z zain-
teresowaniem. Nie miał powodów do niepokoju; chociaż Antonia
otaczał cudowny zapach farb, to jednak człowiek ten był całkowicie
pozbawiony magnetyzmu. Dla mnie miłość fizyczna kojarzyła się
wyłącznie z Casanovą. Jeszcze nie nauczyłam się szukać jej u innych
mężczyzn.
  Casanovą nie musiał mi podpowiadać, co powinnam robić. W czasie
pierwszej wizyty ukradłam jedną z miniatur Antonia; kiedy się od-
wrócił, po prostu wepchnęłam ją do kieszeni, osłaniając kciukiem
delikatną powierzchnię malowidła. Był to całkiem udany portret
chłopca. Antonio był z niego bardzo dumny, o czym świadczyło
udawane lekceważenie, z jakim zbył moje komplementy. Ja też bym
tak postąpiła. W ciągu tygodnia udało mi się wykonać całkiem udaną
kopię - starałam się wypaść obiecująco, ale bez przesady. Podczas
kolejnej wizyty, zarumieniona po uszy, pokazałam mu oryginał i ko-
46

pię, ze wstydem przyznałam się do popełnionego czynu, na koniec
zaś westchnęłam:
? - Ach, gdybym kiedykolwiek potrafiła malować tak jak pan...
  - Cecilio, z przyjemnością będę cię uczył! - padła odpowiedź,
Którą pragnęłam usłyszeć.
  W ciągu dwóch miesięcy przyswoiłam sobie wszystko, czego mogli
mnie nauczyć Casanovą i Antonio. Antonio był dla mnie bardzo
dobry. Kiedy już się przekonał, że nie przyniosę mu wstydu, zaczął
namawiać swych klientów i przyjaciół, żeby mi pozowali. Wszyscy
Wenecjanie, nie tylko Casanovą, lubili nowinki. Klienci nie mieli nic
przeciwko temu, by poświęcić godzinę młodej i ładnej debiutantce
i byli mile zaskoczeni rezultatami. Początkowo do mnie należało
malowanie ubrań, zasłon, dziecka lub psa głównego modela, Antonio
natomiast pracował nad twarzą, szybko jednak zaczęły pojawiać się
dysonanse, ponieważ ubrania, zasłony, dzieci czy psy okazywały się
bardziej interesujące od ich właścicieli...
  Wkrótce klienci poczęli się domagać, żebym to ja uwieczniała ich
na płótnie. Z radością przystawałam na te prośby. Antonio chodził
z coraz bardziej ponurą miną, chociaż starałam się poprawić mu
nastrój, dzieląc się z nim moimi wcale niemałymi zarobkami. Zysk
był nasz wspólny, rosnąca sława jednak - tylko moja. Podpisywałam
się prawdziwym imieniem i nazwiskiem, nikomu jednak nic to nie
mówiło. W tamtych czasach w Wenecji wprost roiło się zarówno od
Cecilii, jak i od Cornaro. Tymczasem moja rodzina, po drugiej stronie
Canal Grandę w Miracoli, żyła skromnie i spokojnie. Przy naszym
stole nie rozmawiało się o najświeższych nowinkach ani o młodych
kobietach malujących portrety członków najznamienitszych rodów.
  W dziedzinie malarstwa uczeń łatwo może przerosnąć mistrza,
tak jak w moim przypadku. Nie zdążyłam jeszcze na dobre opa-
nować sztuki władania pędzlem, a już wyrobiłam sobie własny styl,
realistyczny i zarazem zdolny oddać skrywane uczucia. Wzięłam
sobie do serca słowa Casanovy i pragnęłam malować ludzi rozpa-
lonych namiętnościami. Chciałam, by widz odniósł wrażenie, że lada
chwila wyskoczą z ram i rzucą mu się w ramiona. Zjawiałam się
w pracowni obładowana pomysłami; jeden z nich polegał na tym,
by otoczyć modela zmysłowymi przedmiotami, które lubił lub które
go podniecały. Malowałam kobiety z ich nowo narodzonymi dziećmi
lub z kroplami zimnego białego wina na ustach, żołnierzy wącha-
jących siarkę, kupców gładzących kosztowne sukno. W gondoli nadal
47


  - Pogłębiła się od chwili, kiedy cię poznałem, teraz bowiem znacz-
nie częściej się uśmiecham.
  - Kocham każdy skrawek twojego ciała - odparłam zgodnie
z prawdą.
  W drodze do pracowni Antonia ściągnęłam z głowy płócienny
czepek, zwinęłam go, wepchnęłam do kieszeni, a następnie roz-
puściłam włosy. Od razu nabrałam pewności siebie. Casanovą
rozprostował i ułożył mi je na ramionach. Pracownia Antonia
mieściła się w San Barnaba, czyli guartiere zubożałej szlachty
zwanej Barnabotti. Niektórzy z nich dorabiali sobie, wynajmując
artystom część obszernych pokojów w swoich domach. Wspięliśmy
się po schodach na piano nobile, Zawahałam się przed drzwiami,
Casanovą jednak delikatnie pchnął mnie naprzód. Natychmiast
po przekroczeniu progu ujrzałam ściany zawieszone od góry do
dołu portretami, szkicami oraz pustymi ramami, a zaraz potem
ujrzałam niezwykłą kolekcję połamanych kolumn, wypchanych
ptaków i atłasowych tkanin, zgromadzoną w czymś w rodzaju
klatki po przeciwnej stronie pokoju, oraz niewielki tron na niedużej
platformie.
  Pojawił się Antonio, wycierając ręce. Był niskim, jasnowłosym,
doskonale ubranym mężczyzną w wieku około pięćdziesięciu lat.
  -	Och, to po prostu nieodzowne - powiedział, gdy Casanovą wyraził
się z uznaniem o jego stroju. - Ludzie, którzy tu przychodzą, szukają
stylu, a kiedy go znajdują, od razu czują się lepiej.
  Casanovą przedstawił mnie gospodarzowi i przyglądał się z zain-
teresowaniem. Nie miał powodów do niepokoju; chociaż Antonia
otaczał cudowny zapach farb, to jednak człowiek ten był całkowicie
pozbawiony magnetyzmu. Dla mnie miłość fizyczna kojarzyła się
wyłącznie z Casanovą. Jeszcze nie nauczyłam się szukać jej u innych
mężczyzn.
  Casanovą nie musiał mi podpowiadać, co powinnam robić. W czasie
pierwszej wizyty ukradłam jedną z miniatur Antonia; kiedy się od-
wrócił, po prostu wepchnęłam ją do kieszeni, osłaniając kciukiem
delikatną powierzchnię malowidła. Był to całkiem udany portret
chłopca. Antonio był z niego bardzo dumny, o czym świadczyło
udawane lekceważenie, z jakim zbył moje komplementy. Ja też bym
tak postąpiła. W ciągu tygodnia udało mi się wykonać całkiem udaną
kopię - starałam się wypaść obiecująco, ale bez przesady. Podczas
kolejnej wizyty, zarumieniona po uszy, pokazałam mu oryginał i ko-
46

pię, ze wstydem przyznałam się do popełnionego czynu, na koniec
zaś westchnęłam:
- Ach, gdybym kiedykolwiek potrafiła malować tak jak pan...
  - Cecilio, z przyjemnością będę cię uczył! - padła odpowiedź,
Którą pragnęłam usłyszeć.
  W ciągu dwóch miesięcy przyswoiłam sobie wszystko, czego mogli
mnie nauczyć Casanovą i Antonio. Antonio był dla mnie bardzo
dobry. Kiedy już się przekonał, że nie przyniosę mu wstydu, zaczął
namawiać swych klientów i przyjaciół, żeby mi pozowali. Wszyscy
Wenecjanie, nie tylko Casanovą, lubili nowinki. Klienci nie mieli nic
przeciwko temu, by poświęcić godzinę młodej i ładnej debiutantce
i byli mile zaskoczeni rezultatami. Początkowo do mnie należało
malowanie ubrań, zasłon, dziecka lub psa głównego modela, Antonio
natomiast pracował nad twarzą, szybko jednak zaczęły pojawiać się
dysonanse, ponieważ ubrania, zasłony, dzieci czy psy okazywały się
bardziej interesujące od ich właścicieli...
  Wkrótce klienci poczęli się domagać, żebym to ja uwieczniała ich
na płótnie. Z radością przystawałam na te prośby. Antonio chodził
z coraz bardziej ponurą miną, chociaż starałam się poprawić mu
nastrój, dzieląc się z nim moimi wcale niemałymi zarobkami. Zysk
był nasz wspólny, rosnąca sława jednak - tylko moja. Podpisywałam
się prawdziwym imieniem i nazwiskiem, nikomu jednak nic to nie
mówiło. W tamtych czasach w Wenecji wprost roiło się zarówno od
Cecilii, jak i od Cornaro. Tymczasem moja rodzina, po drugiej stronie
Canal Grandę w Miracoli, żyła skromnie i spokojnie. Przy naszym
stole nie rozmawiało się o najświeższych nowinkach ani o młodych
kobietach malujących portrety członków najznamienitszych rodów.
  W dziedzinie malarstwa uczeń łatwo może przerosnąć mistrza,
tak jak w moim przypadku. Nie zdążyłam jeszcze na dobre opa-
nować sztuki władania pędzlem, a już wyrobiłam sobie własny styl,
realistyczny i zarazem zdolny oddać skrywane uczucia. Wzięłam
sobie do serca słowa Casanovy i pragnęłam malować ludzi rozpa-
lonych namiętnościami. Chciałam, by widz odniósł wrażenie, że lada
chwila wyskoczą z ram i rzucą mu się w ramiona. Zjawiałam się
w pracowni obładowana pomysłami; jeden z nich polegał na tym,
by otoczyć modela zmysłowymi przedmiotami, które lubił lub które
go podniecały. Malowałam kobiety z ich nowo narodzonymi dziećmi
lub z kroplami zimnego białego wina na ustach, żołnierzy wącha-
jących siarkę, kupców gładzących kosztowne sukno. W gondoli nadal
47

malowałam Casanovę wśród niemal zbyt dojrzałych owoców oraz
śladów mojej obecności: a to pędzla, a to kawałeczka torta al cioc-
colato, a to kropli brzoskwiniowego soku na brodzie.
  Najlepiej radziłam sobie ze skórą, i to każdego rodzaju: od mlecz-
nobiałej po żółtawą jak śmietana, od zupełnie bladej po spalonej
weneckim słońcem na kolor brzoskwini lub terakoty. Uwielbiałam ją
malować, szczególnie wtedy kiedy kontrastowała z futrem lub sier-
ścią. Moi modele często pozowali z domowymi zwierzętami na kolanach
i muszę powiedzieć, iż te pary często wydawały się znacznie szczęś-
liwsze niż pary małżeńskie. Z przyjemnością uwieczniałam przyjaźń
łączącą młodą kobietę z jej kotem. Cieszyłam się, słysząc jej kroki
na schodach i miauczenie niesionego w koszyku zwierzaka, ponieważ
wiedziałam, że już niedługo uszczęśliwię ich oboje. Wyjmowałam
kota z koszyka, głaskałam go i pieściłam, po czym układałam go
właścicielce na kolanach. Kot mrużył oczy, patrzył na mnie i rozumiał.
Wiedziałam także, iż kobieta, która przez godzinę głaszcze kota, jest
gotowa na przyjęcie kochanka. Wszystko to dobrze służyło moim
celom. Casanovą twierdził, że potrafię namalować nawet
mruczenie kota. Bez zbędnej skromności muszę przyznać, iż
miał rację. Potrafiłam namalować także mruczenie kobiet, które
dopiero co wstały z łóżka kochanka i których skóra wciąż jeszcze
lśniła miłosnym uniesieniem.
  Nie gorzej radziłam sobie z wodą, i to zarówno tą, która zebrała
się w postaci mgiełki na szklance z zimnym napojem, jak i tą widzianą
przez okno za plecami modela. Nadawałam jej zieloną barwę - w We-
necji trzeba ją było wynaleźć, jest tu bowiem nieczęsto spotykana.
Będąc z natury bezbarwna, woda zapożycza zieleń z odbić ukwieco-
nych balkonów lub osadu na miedzianych kopułach. Odnalazłam
w niej także inne kolory: dzień w dzień woda w Canal Grandę pyszni
się płynnym nefrytem, mlekiem i miodem, ciemną krwią, szampanem,
nektarem i trucizną. W pracowni Antonia uczyłam się malować krople
rosy na kwiatach oraz wilgotny osad na owocach w misie. Moje
próby były na tyle udane, że kiedy wystawiałam płótna na podwórze
do wyschnięcia, zlatywały się ptaki i próbowały dziobać uwiecznione
specjały. W gondoli uczyłam się z kolei malować krople potu, które
pojawiają się na naszych ciałach w chwilach rozkoszy; te malowidła
suszyłam bardziej dyskretnie, wewnątrz felze, za falującymi w po-
dmuchach morskiego wiatru zasłonami.
Wydawało mi się, że przyszłam na świat wyłącznie po to, żeby
48

wodzić pędzlem po płótnie dlatego, że ciało, barwa i atłas po
prostu s ą.
< Nauczyłam się upiększać ciała moich modeli, tak by wyglądały
nawet o dziesięć lat młodziej. Co prawda posługiwałam się wówczas
dość prymitywnymi metodami, niemniej okazywały się skuteczne.
W gruncie rzeczy moje zabiegi sprowadzały się do wymazywania
śladów pozostawionych przez ból, ale wtedy nie zdawałam sobie
z tego sprawy, między innymi dlatego, że niewiele wiedziałam o tym
rodzaju bólu. Zmarszczki, bruzdy i plamy stanowiły pozostałość po
niedobrych miłościach. Usuwając je, czyniłam ich lżejszymi i młod-
szymi, jakbym w ten sposób wycinała z ich życiorysów wszystkie
smutne zdarzenia, które tak niekorzystnie odbiły się na urodzie tych
ludzi.
  Casanovą uczył mnie tego, czego zaniedbał Antonio - albo przez
niewiedzę lub przez kiełkującą profesjonalną zawiść. To Casanovą
przypominał mi, żebym starała się jak najlepiej poznać życie we-
wnętrzne moich modeli, a dopiero potem próbowała je namalować.
We wszystkich rzeczywiście wspaniałych portretach uderza nie tyle
wierne oddanie czysto fizycznej prawdy, ile raczej ukrytej duchowości
sportretowanej osoby. Prawdziwy artysta nie ogranicza się do obse-
syjnej wierności szczegółom - on po prostu nie może jej uniknąć.
Wierność szczegółom, a więc i podobieństwo są zaledwie surowcem,
który trafia do alchemicznego tygla. Niekiedy całymi godzinami
rozmawiałam z pozującymi mi osobami, zanim wzięłam pędzel do
ręki. Antonio bębnił palcami i przyglądał mi się z niedowierzaniem.
Ignorowałam go. Dawałam im coś do czytania, kiedy nie chciałam
słyszeć ich głosów, a zależało mi na tym, by zobaczyć, w jaki sposób
trzymają książkę: czy niepewnie, na odległość, czy raczej tuż przy
policzku, niczym twarz kochanka. Kierowała mną nie tylko ciekawość.
Nie zamierzałam zapanować nad mymi modelami, lecz chciałam stać
się świadkiem ich nadziei i rozczarowań, ich miłości i marzeń.
  Casanovą miał słuszność. Ludzie chcą widzieć w portretach to,
czego chcieliby się dowiedzieć, a czego nie są w stanie dostrzec
w swoich twarzach: jakąś głęboką wewnętrzną prawdę ukrytą w głębi
oczu, a w samym centrum tej prawdy powinna znaleźć się odpowiedź
na pytanie: „Ile zaznam miłości?".
  Nawet moje najwczesnejsze portrety cechowała głębia wielowąt-
kowej powieści. Jeśli nawet brakowało im technicznej doskonałości,
to na pewno nosiły wyraźne piętno mojej niepohamowanej ciekawości.
49

Pastelowe obrazki były jak słodkie wspomnienia, bardziej nieważkie
od dawno wygasłych pragnień. Szkice przypominały listy miłosne,
studia - ręcznie pisane wiersze. Jeżeli właściciel portretu odchodził,
tuląc go do piersi jak najukochańsze dziecko, wiedziałam, że odnios-
łam sukces.
  Droga powstaje wtedy, kiedy się nią chodzi. Ja zaczęłam wydepty-
wać w Wenecji własną ścieżkę, która szybko zaczęła się przeistaczać
w drogę, ta zaś wiodła mnie ku bogactwu i sławie. Z powodzeniem
sprzedawałam sny. Były to sny ludzi, którzy pragnęli wyglądać lepiej
niż w rzeczywistości, i to zarówno w oczach współczesnych, jak
i przyszłych pokoleń. Znała mnie cała Wenecja. Moja sława w końcu
dotarła nawet do jadalni mego rodzinnego domu, chociaż nikt z domo-
wników nie miał pojęcia, iż chodzi właśnie o mnie. Pochyliłam głowę
nad talerzem, zastanawiając się, jak zareagowaliby moi rodzice na
wiadomość, iż to ich własna córka jest przyczyną i obiektem tak
wielkiego zamieszania. Lękałam się, że ojciec zechce zamówić portrety
moje i mojej siostry, na szczęście jednak nie doszło do tego - głównie
ze względu na świeży wysyp pryszczy na twarzy Sofii. Nie ukrywam, iż
miałam w tym swój skromny udział.
  -	A kto chciałby coś takiego namalować? - zapytałam, wskazując
na jej twarz.
  Sofia wybuchnęła płaczem i uciekła od stołu. Nikt już nie poruszał
tego tematu, jedynym rezultatem rozmowy było zaś to, iż nasza
matka ze zdwojoną energią podjęła wysiłki, żeby pomóc mojej siost-
rze. Od tej pory Sofia podczas kąpieli trzymała na twarzy ściereczkę
nasączoną specjalnymi olejkami. Wstyd mi powtórzyć, co powiedzia-
łam, ujrzawszy ją po raz pierwszy pod tym przykryciem.
  -	Bądź dla niej miła - upomniał mnie Casanovą i dał mi dla niej
fiolkę z leczniczą wodą, ale jak tylko odwrócił wzrok, opróżniłam ją
do kanału. Nie uczyniłam tego z czystej złośliwości - a przynajmniej
nie tylko, przyznaję bowiem, iż złośliwość odegrała w tym sporą rolę.
Po prostu nie wiedziałam, w jaki sposób wytłumaczyć w domu jej
pochodzenie oraz fakt, że z własnej inicjatywy zdecydowałam się
zrobić coś dla mojej siostry. Casanovą invece wierzył głęboko, iż
jestem dobrym człowiekiem i dostrzegał tylko moje dobre strony.
  W maju tego roku byłam całkowicie zadowolona z życia. Nocami
wymykałam się z domu przez okno w poszukiwaniu miłości, popołu-
dnia natomiast spędzałam w pracowni Antonia, gdzie czekała na
mnie sztuka. Miałam na ten czas dość przekonujące alibi: rzekomo
50

przebywałam wtedy w ormiańskim klasztorze na wyspie San Lazzaro
w towarzystwie ślepego mnicha, który upodobał sobie mój głos i za-
pragnął, bym umilała mu śpiewem godziny poświęcane uczonym
ct-udiom. W zamian uczył mnie podstaw języka ormiańskiego oraz
zasad tamtej wiary. Chociaż Ormianie cieszyli się w Wenecji znacz-
nym poważaniem, moi rodzice byli cokolwiek zażenowani moją za-
skakującą pobożnością i pilnością. Z pewnością żywili nadzieję, iż
jest to tylko przejściowa dolegliwość, podobnie jak pryszcze Sofii,
i nie uczynili nic, aby mi w tym przeszkodzić.
  Czasem nie mogłam pojąć, jak to możliwe, żebyśmy były dziećmi
tych samych rodziców. Owszem, Sofia uwielbiała kosztowne stroje,
poza tym jednak wydawała mi się jakby martwa. Prowadziłam życie,
którego ona nigdy nie byłaby w stanie pojąć. Ona nie tyle kroczyła
swoją drogą, ile dawała się bezwolnie nieść z prądem rzeki. Nie
znosiła wszelkich nowości, z wyjątkiem tych, które mogła na siebie
włożyć. W przyszłości miała poślubić jakiegoś kupca, i to bynajmniej
nie z Libro d'oro, czyli złotej księgi weneckich patrycjuszy, lecz ze
skromnej szlacheckiej rodziny, takiej jak nasza. Pryszcze miały się
zamienić w perłowe blizny, a biodra stać się znacznie szersze, miała
rozkwitnąć na bardzo krótko, potem zaś szybko utyć. Ja za kilka lat
stałabym się dla niej i dla jej rodziny po prostu rzadko widywaną
ciotką. Dziwnie się czułam, żyjąc pod jednym dachem z tak bezbar-
wną osobą. Mogła jednak okazać się niebezpieczna, choćby poprzez
zwykłą dziecinną mściwość, musiałam więc zachować ostrożność.
Wracając do domu, byłam potwornie zmęczona, nikomu nie wchodzi-
łam w drogę i stawałam się prawie niewidoczna. Z trudem potrafiłam
wykrzesać z siebie energię na sprzeczki i kłótnie z Sofią, starałam
się jednak to czynić głównie dlatego, by nie zwracać na siebie uwagi
nadmierną spolegliwością. W ten sposób podgrzewałam żale i preten-
sje siostry, nie dopuszczając do tego, żeby wykipiały.
  Moja matka zawsze wolała Sofię. Wielokrotnie słyszałam, jak z du-
mą mówiła do przyjaciółek:
  - Spójrzcie tylko, jaka podobna! - Wskazywała przy tym na któryś
z wiszących na ścianie portretów. - Takie samo czoło, a w środku
wszystko poukładane jak należy. Jest jak mała księżniczka, taka
rozsądna i mądra. Nie biega po schodach, nie kłóci się... Może nie
jest bardzo bystra, ale mężczyźni nie lubią bystrych kobiet.
  Przyjaciółki gratulowały matce, lekko zaróżowionej po długiej prze-
mowie. Niezauważona, obserwowałam z kąta pokoju, jak poprawia
51

sztywne od pomady włosy, w które wpięła niewielki bukiecik, a na-
stępnie przytula Sofię, ta zaś aż pomrukuje z zachwytu.
  - Jeśli się nie mylę, jej cera ostatnio trochę się poprawiła - za-
uważyła jedna z matron.
- A co z Cecilią? - zapytała inna.
  Ze mną była zupełnie inna historia. Matka próbowała ubierać
mnie tak samo jak Sofię. Byłyśmy małymi dorosłymi, doskonałymi
imitacjami naszej matki, przynajmniej pod względem strojów. Podob-
nie jak cała Wenecja, ubierałyśmy się zgodnie z wzorem, jaki stano-
wiła „Poupee de France", czyli lalka wystawiona w sklepowej witrynie
w Mercerii. Jej strój zmieniał się zgodnie z najnowszą paryską
modą - nasz też, ponieważ byłyśmy bogate i mogłyśmy sobie na to
pozwolić.
  W dni świąteczne wbijałyśmy się w błyszczące suknie z chińskiego
jedwabiu przetykanego złotą nicią i obszytego koronkami. Niekiedy
nosiłyśmy również niewielkie krynoliny. Dekolty miały kształt litery V.
Chodziłyśmy po ulicach w atlasowych pantofelkach, a w zimne dni
okrywałyśmy się pelerynami z wielbłądziej wełny z dodatkiem koziej
sierści. Przy kamizelkach miałyśmy złote guziki, a perłowe pończochy
podwiązywałyśmy jedwabnymi wstążkami.
  Sofia marzyła o krynolinie, ojciec jednak nawet nie chciał o tym
słyszeć.
  -	To najgłupsza moda, jaką widziałem od lat! Kobieta wygląda
zupełnie, jakby weszła do klatki dla ptaków, ale nie całkiem się
w niej zmieściła. Obawiam się, że szlachetnie urodzonym damom te
suknie spodobały się wyłącznie dlatego, że można pod nimi ukryć
mnóstwo bękartów.
  Chciał, żeby jego córki były jak nasz palazzo: nierzucające się
w oczy z zewnątrz i doskonale urządzone wewnątrz. Miałyśmy futra
i mnóstwo rodzinnej biżuterii, rzadko jednak je nosiłyśmy. Ojcu
wystarczała świadomość, że je odziedziczymy. W naszym szczęśliwym
mieście należał do nielicznych ludzi rozumujących w ten sposób. Był
Wenecjaninem, nie mógł więc nie czuć słabości do piękna, ale wie-
dział, w jaki sposób ją powściągnąć.
  Jako małe dziewczynki nosiłyśmy włosy z przedziałkiem pośrodku
i zebrane z tyłu głowy. Oczywiście wkładałyśmy czepki, jednak tylko
Sofia wracała do domu z czepkiem na głowie. Ja miałam wiecznie
potargane włosy. Każda próba doprowadzenia ich do porządku koń-
czyła się piekielną awanturą. Nie chciałam ich pomadować, puder
52


zaś wywoływał u mnie równie gwałtowny, co udawany atak kaszlu
połączony niemal z wymiotami. Otaczał mnie dziki, zwierzęcy zapach.
Zakonnice wielokrotnie zamierzały powiedzieć mojej matce sporo
przykrych słów na mój temat, ale nigdy jakoś się na to nie zdobyły.
Ciało wiecznie płatało mi nieprzyjemne figle. We śnie oblewałam się
obficie potem, tak że codziennie trzeba było zmieniać pościel, zimą
natomiast zawsze miałam lodowate ręce. Matka często wkładała mi
je do gorącej wody, żebym mogła rozprostować kurczowo zaciśnięte
palce, a następnie rozcierała je i masowała. Palce budziły się do życia
powoli i opornie, niczym odnóża śpiących krabów.
  W pracowni Antonia palce nigdy nie przysparzały mi najmniejszych
problemów - chyba że zbyt często musiałam sięgać do palety z far-
bami. Coraz więcej klientów chciało korzystać z moich usług; zdarzało
się, że Antonio zajmował się rachunkami, podczas gdy ja pracowałam
nad portretami osób, które jeszcze niedawno zamawiały swoje podo-
bizny wyłącznie u niego. Kiedy później wręczali mu pękatą sakiewkę,
unikali jak ognia jego wzroku.
  W końcu sytuacja stała się dla niego nie do zniesienia. Przy pomocy
Casanovy znalazłam sobie własną pracownię, obszerny pokój tuż
obok dziedzińca Palazzo Balbi Valier przy San Vio. Przez dzielone
okna spoglądałam na Canal Grandę i przepych wznoszącego się
naprzeciwko Palazzo Barbaro. W upalne dni przechodziłam niekiedy
pod trzema łukami dziedzińca na schody i chłodziłam stopy w wodach
najważniejszej arterii Wenecji. Patrząc na wodorosty falujące wokół
moich palców jak leniwe wodne nietoperze, czułam, jak krew stygnie
mi w żyłach.
  Casanovie było teraz o wiele wygodniej: przypływał gondolą, kiedy
wyszli ostatni klienci, i zabierał mnie ze sobą. Traktował moją pracę
niezwykle poważnie: jeżeli musiałam jeszcze coś dokończyć, czekał
cierpliwie, rysując niezliczone sześciany - to była jego największa
obsesja - chociaż ja, czując jego zapach, miewałam spore problemy
z tym, żeby skoncentrować się na pędzlu, farbach i płótnie. Czasem
staliśmy długo, objęci ciasno ramionami, i przyglądaliśmy się memu
dziełu. Bardzo często niemal równocześnie dochodziliśmy do tych
samych wniosków: Lewe oko jest zbyt zielone! Prawa ręka wygląda
nienaturalnie! Usta są zanadto skrzywione!
  Kot Casanovy zamieszkał na stałe w pracowni. Pantegane, czyli
potworne weneckie szczury wodne, bez trudu docierały aż na
53


dziedziniec, kot więc patrolował go z zapałem. Okazał się także
przydatny, pozując jako skrzydlaty lew podczas pracy nad por-
tretami klientów, zarówno z Wenecji, jak i przyjezdnych, którzy
zapragnęli mieć w tle symbol naszego miasta. Czynił to ochoczo,
z łapą opartą na kamiennej Biblii. Przysięgam, że nieraz widziałam,
jak przypatruje się swoim podobiznom, a potem, jakby lekko zaże-
nowany, odchodzi. Nie śmiałam się z niego, ponieważ zaszczycił mnie
swoją miłością. Kocia miłość zawsze jest warunkowa. Odrzucał
towarzystwo innych kotów, z wyjątkiem samic, z którymi się łączył,
a następnie szybko je porzucał.
  - Jesteś egoistą - pouczał go Casanovą. - Człowiek jest w stanie
kochać mnóstwo kotów. Mój przyjaciel Crebillon z Neapolu miał ich
osiemnaście albo dwadzieścia, a jednak zapewniam cię, że żaden nie
uskarżał się na niedostatek pieszczot lub uwagi.
  Kot uprzejmie ocierał się nam o nogi, przyjmując do wiadomości
nasze poglądy, nie czyniąc jednak najmniejszego wysiłku, aby je
zaakceptować. Kusiło mnie, żeby zapytać Casanovę, ile kobiet on
jest w stanie kochać równocześnie, do moich uszu dotarły bowiem
plotki na temat niejakiej Franceski Buschini. Jednak chwilowo, choć
zaintrygowana, czułam się całkiem bezpieczna. Casanovą ofiarowywał
mi więcej miłości, niż mogłabym od kogokolwiek oczekiwać. Nie
zamierzałam być egoistką jak kot.
  Casanovą zabierał mnie niekiedy na wyspę San Michele zamiesz-
kaną przez mnichów z zakonu kamedułów. Uwielbialiśmy—kochać
się tam na jednym z nagrobków, czując na zmianę na naszych
plecach jego wilgotny, omszały dotyk. Często szukaliśmy schronie-
nia w chłodnym wnętrzu grobowca niejakiego Fortunata, młodego
nowicjusza, który umarł przed stu laty. Zdarzało się, iż później
mogliśmy odczytać fragmenty jego epitafium odciśnięte na moim
grzbiecie...
Con culto d'amore
spargono fiori e pregano pace...
W imię miłości,
Rozsyp kwiaty i błagaj o pokój...
...diede l'ultimo de' suoi dolci sorrisi...
...dał nam swój ostatni słodki uśmiech...
54

Fortunata
sempre estraneo alla terra
*
anirnafatta per cielo...
Fortunata
Zawsze obcy na tej ziemi
Z duszą stworzoną dla nieba...
  Nieodmiennie podniecała mnie chwila przybycia na San Michele.
Z ziemi wystrzelały w górę smukłe cyprysy. Szmaragdowe fale ob-
mywały ściany świątyni. Baptysterium wyglądało jak ogromna jasna
pierś ze sterczącym sutkiem... Na ten widok Casanovą zaczynał się
rozwodzić na temat mlecznych rozkoszy, jakich można zaznać z al-
binotyczną kochanką... lub z dwiema.
  Można by przypuszczać, iż czułam się dotknięta, tak jednak nie
było. Mówił o tym w taki, właściwy jedynie sobie sposób, że nie
odczuwałam zazdrości. Był nieskończenie łagodny i delikatny. Potrafił
stworzyć wrażenie, że odgrywam istotną rolę w każdej jego radości,
że wyłącznie ja potrafię dać mu najwyższą rozkosz, a cała reszta
stanowi zaledwie eksperyment mający na celu ocenę, ile jest na-
prawdę warta każda z pojawiających się w jego życiu nowości.
W związku z tym nie sposób było mieć mu za złe jego wspomnień
ani fantazji, podobnie jak nie można mieć za złe uwielbiającej wino
kochance, że na jej ustach została zapomniana kropla merlota. Nie
odczuwałam najmniejszego bólu. W tamtych dniach byłam silna
miłością i szczęściem. Moja ciekawość zdecydowanie dominowała
nad niepewnością. Mało tego: te przedziwne opowieści sprawiały mi
co najmniej tyle samo radości, co Casanovie, zaczęłam już bowiem
zdawać sobie sprawę, że pod tym względem jesteśmy tacy sami, że
ja również nade wszystko uwielbiam wszelkie nowości. A przecież
każda jego historia była dla mnie nowa. Każda kobieta, o której mi
opowiadał, dawała mi szansę ujrzenia czegoś nowego.
  Widzę go na dziobie gondoli kołyszącej się lekko na falach. Wcale
nie musieliśmy kochać się na cmentarzu; przedsięwzięliśmy tę wy-
prawę po to, by zaznać nieco urozmaicenia, a poza tym to połączenie
erotyki ze śmiercią bardzo nas oboje podniecało, podobnie zresztą
jak sama tajemnicza i malownicza wyprawa. Nie my jedni byliśmy
zafascynowani San Michele. Co prawda wyspa nie zamieniła się
jeszcze w miejski cmentarz, niemniej jednak ogromnie pociągała
nas, Wenecjan, wszyscy bowiem po trosze kochamy śmierć. Zewsząd
  
55


dobiegały namiętne westchnienia, szepty, stłumione okrzyki rozkoszy
i namiętności, w blasku księżyca przemykały zaś skulone cienie.
W wilgotne noce po pomnikach płynęły wieczorne łzy, krople wody
kapały też ze smukłych cyprysów, wsiąkały w spragnioną ziemię,
spływały po naszej nagiej skórze. Te właśnie noce najbardziej lubiliś-
my. Nasze ciała czuć było wilgocią- przyrzekaliśmy sobie, że nie
spluczemy tego zapachu aż do naszego kolejnego spotkania. W szkole
stałam się wówczas jeszcze mniej lubiana, a ojciec marszczył nos,
kiedy zjawiałam się przy stole.
  - Cuchniesz jak bagno, Cecilio - powiedziała Sofia, jak zwykle
pachnąca mlekiem i mydłem. - Jak bagno, w którymś leży coś mar-
twego.
- Natychmiast się umyj! - zażądała matka.
  Wróciłam do pokoju, nalałam wody do miednicy, rozchlapałam ją
na podłodze, po czym zaczęłam się dotykać palcami jeszcze śliskimi
po spotkaniu z Casanovą, aż wreszcie, ciężko dysząc, osunęłam się
na podłogę. W szkole co chwila ukradkiem przesuwałam palcami po
odciśniętym na moim ciele nagrobnym napisie.
  Nawet kiedy teraz przyjeżdżam na San Michele, czuję erotyczne
oddziaływanie tego miejsca. Niezliczone kopulacje działają chyba
jak lep na dusze, prokreacyjny osad utworzył coś w rodzaju kompostu
na tym małym poletku śmierci. Zastanawiam się, ilu z tych niebosz-
czyków mogło kochać się za życia tak często, jak tego chcieli, ilu zaś
robiło to tak, że teraz dotkliwie im tego brakuje. Będąc z Casanovą,
znajdowałam się pod wpływem jego nieustającego optymizmu i nawet
nie próbowałam się zastanawiać nad mglistymi perspektywami naszej
miłości. Myślałam wyłącznie o teraźniejszości, o chwilowych dozna-
niach i o czekających mnie nowościach. Jeszcze nie nauczyłam się
bać, jeszcze nie zadawałam sobie pytania: Kim jestem, że zasłużyłam
sobie na twoją miłość? Jak długo zdołam ją zachować? Ile jestem dla
ciebie warta? Te wątpliwości miały dopiero nadejść, lęk towarzyszący
pierwszym oznakom gasnącego uczucia był jeszcze przede mną,
podobnie jak obserwowanie w trwożliwym napięciu sygnałów nada-
wanych w języku ciała, jak czarna rozpacz, gdy ręka kochanka nie
zaciśnie się na mojej z taką samą siłą i czułością jak zwykle. Nie
zdawałam sobie sprawy, że moje szczęście jest zagrożone. Byłam
szczęśliwa i nie wyobrażałam sobie, żeby mogło być inaczej.
  Niekiedy postępowaliśmy zgodnie z moim alibi: płynęliśmy na San
Lazzaro, wyspę, na którą niegdyś zsyłano trędowatych oraz nie-
56

szczęśników podejrzewanych o to, że zarazili się tą straszną chorobą.
W roku 1717 senat ofiarował wyspę niewielkiemu zakonowi ormiań-
skich mnichów, którzy uciekli ze swej ojczyzny przed prześladowa-
niami otomańskich władców. W ciągu dwudziestu lat przedsiębiorczy
mnisi zamienili wysepkę w przepiękne sanktuarium, całkowicie samo-
wystarczalne i z wielkimi nadziejami na przyszłość. Goście byli mile
widziani zarówno w zacisznych klasztorach pełnych egzotycznych
kwiatów, jak i w bibliotece zawierającej niezliczone dokumenty ocalałe
z zawieruch, jakich często doświadczała krótka, lecz gwałtowna his-
toria ich narodu. Mnisi zajmowali się głównie poszukiwaniem i rato-
waniem ormiańskich dokumentów. Utrzymywali swoją cywilizację
przy życiu, zachowując dla potomności jej słowa.
  Czasem odnoszę wrażenie, iż zjawialiśmy się na San Lazzaro po
to, by zaznać tamtejszej ciszy, żeby usłyszeć, jak oliwki spadają
z drzew i lądują z miękkim pacnięciem na ziemi. W oddali widzieliśmy
tarasy klasztorów, oleandry i cyprysy. Objęci, leżeliśmy w wysokiej
trawie.
  -	Dobrze się tutaj czuję - oznajmił Casanovą. - Uwiecznij to miej-
sce, Cecilio. Proszę.
  Wyjął mi pędzel z kieszeni i delikatnie przesunął włosiem po moim
pośladku.
-	Ale ja nie maluję pejzaży! - zaprotestowałam.
  Pędzel wciąż jednak wędrował po moim ciele. Chwyciłam go i po-
służyłam się nim w celu zbadania zawartości pantalonów Casanovy.
Nie musiałam długo czekać, żeby rumak znowu był gotowy do dzieła.
  Jak tylko zaspokoiliśmy naszą namiętność, przystąpiłam do malowa-
nia. Rozmawialiśmy o tym, co się stanie z naszym życiem. Oboje
odczuwaliśmy równie bezkrytyczny entuzjazm. Dzieląca nas różnica
wieku nic nie znaczyła. Casanovą snuł plany jeszcze ambitniejsze
i bardziej skomplikowane od moich. Można było odnieść wrażenie,
jakby wciąż jeszcze roztaczały się przed nim nieograniczone możliwoś-
ci, wiedział jednak również, jak wykorzystać zebrane do tej pory
doświadczenia. Już wtedy nosił się z zamiarem spisania pamiętników.
Uważałam, że to doskonały pomysł. Wielokrotnie poddawałam się
urokowi jego słów, nie wątpiłam więc, że z innymi będzie tak samo.
  Wiele troskliwej uwagi poświęcał moim ambicjom. Wiecznie upo-
minał mnie, żebym bardziej przyłożyła się do nauki francuskiego.
  -	Staraj się wysławiać jak najbardziej elegancko, moja droga.
Posługując się płynnie tym językiem, będziesz mogła czuć się
57

swobodnie w każdym towarzystwie na świecie. Ja na przykład spiszę
wspomnienia po francusku, ponieważ Francuzi potrafią czytać. I bę-
dzie im wolno po nie sięgnąć. Wszyscy cywilizowani Włosi, Niemcy,
nawet Anglicy mówią po francusku. Mieszkając w Londynie, całymi
miesiącami nie posługiwałem się językiem angielskim. Francuski
jest językiem snobów, stanowi przepustkę do klubu bogaczy - tego
samego, z którego będą się rekrutować twoi klienci. Pamiętaj, że na
stronach tytułowych wszystkich włoskich powieści znajduje się
nieprawdziwa informacja, że zostały one przetłumaczone z francus-
kiego - gdyby nie to, żadna gentildonna nie zechciałaby pokazać się
z nią na balkonie! Twoje ulubione malarki Angelica Kauffmann
i Rosalba Carriera - obie mówią płynnie po francusku. Postaraj się
je naśladować. Angielski, chociaż wydaje nam się taki nieokrzesany
i barbarzyński, kiedyś również nabierze znaczenia. To tylko kwestia
czasu.
  -	Wolałabym jednak spędzać czas na malowaniu. Kocham barwy,
nie słowa.
  Pierwszą rzeczą, jaką namalowałam w nowej pracowni, była wielka
tablica z moimi ulubionymi barwami i wskazówkami dotyczącymi ich
stosowania. Casanovą przypomniał mi o niej i o wypisanych na niej
słowach.
  -	Słowa to również barwy, najdroższa. Przynajmniej w twoich
ustach, w tym, co ty mówisz. Dlatego właśnie twoje obrazy zamieniają
się w poezję. W poezję miłosną. Odczuwasz barwy, tak jak inni
doświadczają emocji.
  

*
JĘZYK BARW
Ultramaryna- królowa i kurtyzana błękitów, najszlachetniejszy
i najbardziej wszechstronny odcień, pospolity i zarazem królewski.
Kupować należy na wagę, zależnie od jakości, w szczególnych zaś
przypadkach, kiedy barwa jest naprawdę doskonała, nawet na ziaren-
ka. Najpiękniejsze błękity uzyskuje się ze zmielonego lapis-lazuli
dostarczanego żaglowcami z Fenicji. Cieszące się największym wzię-
ciem kurtyzany mają oczy właśnie tego koloru.
Kobaltowy błękit- dama z wysokich kręgów burżuazji, chłodna
i rzeczowa, niekiedy dążąca ku zieleni. Umiejętnie traktowana,
pozwala nad sobą zapanować. W celu wzmocnienia intensywności
należy dodać odrobinę ołowianego błękitu.
Lazur - swoją przejrzystością i świetlistością potrafi oczarować na-
wet ptaki. Używa się go do malowania nieba jako tła w portretach
ludzi szczęśliwych.
Pruski błękit - waleczny i męski, ale zadziwiająco łatwo daje się
ułagodzić za pomocą bieli. Doskonale prezentują się w nim chłopcy
oraz mężczyźni w średnim wieku.
Indygo - pikantna przyprawa ciążąca w kierunku czerni. Coś jakby
niebo w samym środku letniej nocy. To właśnie jest indygo. Użyte do
malowania tła sugeruje tajemniczą przeszłość.
Koszenilowa czerwień - uzyskiwana z pancerzyków meksykańskich
owadów. Kątem oka można niekiedy dostrzec ich duchy unoszące się
nad paletą. Usta!
Pogodna rodzina kadmowych czerwieni - z gamą odcieni rozcią-
gającą się od żółci do błękitu. Nie używa się ich na zewnątrz, ponieważ
blakną w świetle, w pracowni natomiast zdają się niemal jarzyć.
Różnych ich odmian używamy w Wenecji do farbowania wełny,
jedwabiu i bawełny: cremisino (purpura), scarlatto (szkarłat) i san-
guineo (krew). Noszą je senatorowie, kardynałowie i ulicznice.
Cynober - jakiż kosztowny i jaki wrażliwy! Zamieni się w czerń,
jeśli nie chronić go przed okrutnym światłem. W sam raz dla starych
arystokratek w chłodnych cienistych salonach.
59


Czerwień lakowa - podobna do barwy merlotu: czerwień złamana
ze szkarłatem i brązem, uzyskiwana głównie z laku. Pięknie prezen-
tuje się w cienistym zgięciu łokcia.
Karmin - szkarłat świetlisty jak zwilżone językiem usta.
Wenecka czerwień albo czerwona ochra - trwa wiecznie i jarzy
się jak lawa.
Indyjska czerwień albo terra rosa - podobna do weneckiej czer-
wieni, lecz odrobinę błękitnawa przy krawędziach. W sam raz dla
osób zbyt skromnych na to, by nosić wenecką czerwień.
Cassel Earth - brązowy sok gnijących od niepamiętnych czasów
roślin i zwierząt. W przeciwieństwie do Toskańczyków, my Wene-
cjanie cenimy sobie wszelkie odcienie brązu. Wolimy, aby to one
znaczyły cienie na naszych ciałach zamiast ich zielem.
Brąz mumii - ze sproszkowanych egipskich zwłok. Dla śmiertelnie
chorych i melancholików.
Terra di Sienna- zwodniczo skromny brąz, który po zmieszaniu
z olejem nabiera silnego połysku, promieniując na jasne tło złocisto-
bursztynowymi barwami. Doskonały na włosy młodych mężczyzn.
Terra verte - błękitnoszary ze skłonnościami do zieleni i ziemi.
Dobrze komponuje się z werydem, rzuca brązowy półcień na wszyst-
kie kolory, z którymi się styka.
Ołowiana biel albo śnieżna biel - jak blady parmezan starty przez
naszą kucharkę. W okolicach Cremony zwana niekiedy bielą kremoń-
ską. Ja nazywam ją dziewiczą bielą.
Tytanowa biel - przypomina delikatną piankę na powierzchni świeżo
udojonego mleka w cebrzyku. (A tak przy okazji: czy ktoś mógłby
mi wyjaśnić, dlaczego lilie symbolizują czystość, skoro nie sposób
w żaden sposób doczyścić plam z pyłku, który pokrywa ich żółte
słupki?).
Cynkowa biel - blada i surowa, jakby zdjęta z bladych ust niebosz-
czyka. Ona również, tak jak śmierć, spowalnia artystę, potrzebuje
bowiem dużo czasu na wyschnięcie.
Głęboka czerń - czyli niemal czysty węgiel. Doskonała do okien
w tle, przez które niczego nie widać, oraz do oczodołów czaszek
leżących na stołach dla przypomnienia o kruchości i przemijaniu
życia. Nie lubię takich portretów, lecz kolor ten sprawdza się dosko-
nale w załamaniach ciemnego atłasu, gdzie wspaniale kontrastuje
z połyskiem na fałdach.
Czerń sadzy - wcielenie nieczystości oraz żywiołów roślinnych i zwie-
60

rzecych. W połączeniu z bielą oraz innymi barwami daje szary cień
zwany berettino, który, ukrywając się w załamaniach białych szat,
^przedziwny sposób dodaje im ciepła.
Kadmowa żółć - jak w soczystych odmianach pomarańczy i cytryn.
Kolor młodych kobiet, lekki, ekscytujący.
Neapolitańska żółć - uzyskiwana z ołowiu, lubi wprowadzać dyso-
nans wśród przytulnych brązów i zieleni. Stosowana już niemal wy-
łącznie podczas dmuchania szkła, doskonała na strój rozbawionej
starszej kobiety.
Ochra - prosto z ziemi, czysta i dobra. Dzięki niej biała satyna staje
się szczęśliwa.
Sjena - ciemniejsza kuzynka ochry. Niepowtarzalnie przezroczysta,
rozpościera brązowe dobre ciepło nad wszystkim, czego dotknie.
Połączona z żółcią, daje cudowne lionato, barwę lwich grzyw i aniel-
skich włosów.
Intensywna zieleń -jak roztopione szmaragdy, łasa na olej. Wchła-
nia go więcej niż jakakolwiek inna barwa. Połączona z czernią uczyni
soczystym każdy cień.
Jezioro purpury i czerwieni - zmieszane z ultramaryną, tak jak
robił to Bellini, tworzy łagodny fiolet. Cienie pod opuszczonymi
powiekami. Trzeba jednak zachować ostrożność, jezioro to wysycha
bowiem w pełnym świetle, pozostawiając po sobie tylko wspomnienie
westchnienia.
A przecież portret ma trwać wiecznie.



4
Ocio de pesse lesso, inamora ofesso.
Kto ma rybie oczy, musi być albo za-
kochany, albo niespełna rozumu.
Przysłowie weneckie
  - Szczerze mówiąc, zawsze wyglądałem na wielkiego grzesznika -
powiedział Casanovą, z upodobaniem przypatrując się swojemu naj-
nowszemu portretowi mego autorstwa. Uważał się za jego współ-
twórcę, i całkiem słusznie. Staliśmy w pracowni i podziwialiśmy
błyszczący jeszcze obraz. - Każda z moich mało pochlebnych podobizn
mówiła o mnie prawdę. Nawet ty, Cecilio, będąc pierwszą moją
kochanką, która mnie sportretowała, pokazałaś grzeszną stronę mej
nieśmiertelności.
  Miał rację. Kiedy jednak teraz patrzę na to płótno, wydaje mi się
nieco inne. Jakby grzech stracił na wyrazistości.	»?
  Natychmiast po zdjęciu ze sztalug portret zaczyna żyć własnym
życiem. Portret Casanovy był wówczas jeszcze bardzo młody i niedo-
świadczony, jego barwy nie zdążyły do siebie przywyknąć ani pogo-
dzić się z czekającym je przygaszeniem.
  Portret jest jak okno. Przedstawiony na nim człowiek patrzy na
widzów z przeszłości, z nosem przyciśniętym do niewidocznej szyby.
Portret zawiera jego historię i historię malarza, i historię ich wzajem-
nych odniesień. Kiedy malarz patrzy na portret namalowany przed
wieloma laty, wraca do utraconego świata przeszłości. To zwykle
dość bolesny proces, tym bardziej bolesny, im więcej minęło czasu.
Jak już wiecie, cynober często czernieje, cynkowa biel wysycha,
jezioro czerwieni nigdy nie odzyska swojej intensywności. Widzisz
przede wszystkim to, co bezpowrotnie stracone. Wierzcie mi, w takich
chwilach jestem gotowa uwierzyć, iż nasze życie polega wyłącznie na
tym, że coś odchodzi, aby już nigdy nie powrócić.
62

  Kim więc jest człowiek, którego namalowałam? Czy Casanovą
rzeczywiście był takim wielkim grzesznikiem? Czy naprawdę zasłużył
na złowróżbną patynę z mojego płótna? Czy zło tworzyło nieroze-
rwalną całość z samą strukturą płótna, czy zostało dodane później,
u schyłku jego życia?
  Czy był piękny? To was w tej chwili interesuje. Wiecie już, że był
intrygujący. Na razie nie zaspokoję waszej ciekawości. Na razie
mam ważniesze rzeczy do opowiedzenia.
  Poza moimi, których nikt nie może teraz oglądać, nie znajdziecie
wielu portretów Casanovy. Zanadto go pochłaniało bycie sobą, żeby
mógł siedzieć nieruchomo i czekać na uwiecznienie. Miał dość zde-
cydowane poglądy na temat urody cielesnej. Jego zdaniem, miłość
stanowiła w znacznie większym stopniu efekt ciekawości i działania
instynktu niż zimnego, wyrachowanego poczucia estetyki.
  - Kobieta jest jak książka - mawiał. - Zaczynasz lekturę od strony
tytułowej. Jeżeli ta cię nie zainteresuje, rezygnujesz z dalszego
czytania. Ważniejsze, żeby była interesująca, a nie piękna. Piękna
strona tytułowa przykuje twoją uwagę, wcale jednak nie musi to
oznaczać, że zdecydujesz się na lekturę. Ludzie, którzy wiele czytają,
wciąż pragną nowych lektur. Niekiedy z ciekawości i przekory są
gotowi poświęcić nieco czasu książce niższego lotu. Dlatego mężczyź-
ni, którzy kochali wiele pięknych kobiet, czasem interesują się rów-
nież brzydkimi, te bowiem stanowią dla nich nowość.
- Ale czy rzeczywiście za każdym razem okazują się nowością?
  - Skądże znowu. Treść jest zawsze taka sama, różnica sprowadza
się jedynie do strony tytułowej - odparł, po czym roześmiał się
głośno, myśląc przypuszczalnie o sobie i o liczbie przeczytanych
książek.
- Czujesz się więc oszukany?
  - Przez samego siebie? Być może. Ale czy narzekam? Nie. Cie-
sząc się treścią doskonale znajomą, ani na chwilę nie tracę z oczu
strony tytułowej, czyli nowej uroczej twarzy, w której się zako-
chałem. Czy w takiej sytuacji mogę nie być szczęśliwy?
O sobie zaś mawiał zawsze:
  -	Nie uroda jest moją najważniejszą cechą, lecz coś zupełnie in-
nego, trudnego do zdefiniowania.
  Wielu portrecistów Casanovy próbowało to za niego zdefiniować,
wątpię jednak, czy im się udało. Ja nigdy do końca nie sprostałam
63

temu zadaniu. Teraz korzystam z każdej okazji, żeby się przyjrzeć
innym jego portretom, usiłując wychwycić w nich to, co udało się
dostrzec artystom, którzy mieli szczęście malować go za jego najlep-
szych dni.
  Jak wyglądał? Wszystkich dręczy to pytanie, chociaż tylko nieliczni
ośmielają się mi je zadać. Widzę ciekawość na ich twarzach i bez
trudu domyślam się, czego ona dotyczy. Jestem przecież znawczynią
ludzkich twarzy.
  Żeby im pomóc, odsyłam ich najpierw do portretu, którego auto-
rstwo przypisuje się Antonowi Raphaelowi Mengsowi. Zdaje się, że
powstał około roku 1760. Ja sama często stałam przed tym płótnem,
usiłując doszukać się mojego Casanovy w rysach namalowanych
delikatnymi pociągnięciami pędzla. Sam Casanovą nigdy nie wspo-
mniał o tym obrazie, jestem jednak przekonana, że miał coś wspól-
nego z jego powstaniem, ponieważ wciąż wyczuwam delikatną aurę,
jaka go otacza. Być może po prostu mu się nie podobał. Casanovą
nie lubił Mengsa, który był niestałym przyjacielem i wielkim pija-
kiem, i może przeniósł tę niechęć na jego płótno.
Mnie natomiast ów portret bardzo się podoba.
  Podoba mi się kremowe czoło i kosmyki włosów nad mięsistymi
uszami. Podobają mi się łagodne brązowe oczy w oprawie różowych,
lekko opuchniętych powiek. Podoba mi się wydatny nos. Podobają
mi się usta nienaturalnie wygładzone przez pocałunki. Podobają mi
się pulchne ręce, nie za wielkie, z niezbyt długimi palcami - obłiczenia
opierające się na tradycyjnych proporcjach rzucają cień wątpliwości
na prawdziwość zawartych w jego wspomnieniach wzmianek o an-
gielskich ochronnych pęcherzach aż ośmiocalowej długości... Nie, nie
szydzę z niego. Kto zresztą pamięta o tym, żeby w miłosnym zapa-
miętaniu mierzyć i ważyć? Poza tym, wszyscy wiedzą, że mężczyzna
dorasta do rozmiarów swojej miłości.
  Na portrecie Mengsa Casanovą liczy sobie około trzydziestu lat.
Jest ubrany w welwetowy surdut w kolorze ultramaryny ze złotymi
guzikami, pod nim ma kamizelkę w kolorze tytanowej bieli z ob-
szyciami z neapohtańskiej żółci. Ecco - dyskretny żabot na szyi oraz
pajęcza sieć delikatnych koronek przy mankietach. Proszę, przyjmij-
cie mnie w swoje szeregi, jego strój zdaje się błagać śmietankę
towarzyską. Wiem, jak się ubierać. Nikt nie tańczy lepiej ode mnie.
Przyjmowali mnie papieże i książęta. Sprawia jednak wrażenie, jakby
brakowało mu pewności siebie, jakby wiedział, że zostanie odrzucony.
64

Wvdaje się również trochę bezbarwny, co akurat wcale nie musi być
złudzeniem, jako że farby zdążyły już zblaknąć, ograbiając go ze
znacznej części intensywnych afrykańskich kolorów.
  W rękach trzyma jakąś książkę. Proszę, traktujcie mnie poważnie,
mówi jego poza. Jestem autorem powieści, opowiadań, pamfletów,
artykułów i przekładów. Potrafię ze znawstwem rozmawiać o medycy-
nie chemii, alchemii i kabale. Mój esej na temat powielania sześcia-
nów spotkał się z uznaniem. Byłem dyplomatą, król Francji osobiście
powierzał mi ważne misje. Wymyśliłem loterię, która ocaliła Francję!
Potomni będą podziwiać moją mądrość i przenikliwość.
  Ale nieco poniżej książki kobieta o nagich piersiach zadziera głowę
i z szyderczym uśmiechem spogląda na ukryty w cieniu tekst. Nie
sposób jej nie zauważyć.
  Ukazany w kremowej miękkości Casanovą wydaje się niemal ko-
biecy, na pewno zaś bierny. Tylko z najwyższym trudem da się
dostrzec zarys brody na delikatnej szczęce. Za jego plecami, obok
ciemnej kamiennej kolumny, wystrzela kremowobiałe putto nasuwa-
jące odległe skojarzenia z genitaliami i ptasimi piórami. Casanovą
siedzi w niedbałej pozie z lekko rozłożonymi nogami; skraj delikat-
nego brokatu dyskretnie zasłania tę część jego anatomii, która od
tamtych czasów cieszy się największym zainteresowaniem świata.
  W sumie uważam, że to dobry portret Casanovy, nawet jeżeli
wcale nie przedstawia Casanovy. Ten człowiek nie jest satyrem.
Może co najwyżej seksualnym entuzjastą, a i to na życzenie. Emanuje
z niego niezmierzone dobro. Ten człowiek nigdy w życiu nie po-
zbawiłby cię świadomie żadnej rozkoszy. Doskonale czuje się w swojej
skórze i chętnie podzieli się tym ze wszystkimi, ale tylko z tymi,
którzy są do tego skłonni, a zwłaszcza bardzo tego pragną. Siedzi
wygodnie i obserwuje cię, jak się rozbierasz, nieskończenie cierpliwy.
Wolałby nie zdmuchiwać świecy, ciemność bowiem może cię pozbawić
jego komplementu. Wszystko to mogę wyczytać z portretu Mengsa,
ponieważ to dobry portret.
  Nie dostrzegę tego w płótnie autorstwa jego brata Casanovy, France-
sca, powstałym między rokiem 1750 i 1755. Mimo to warto poświęcić mu
chwilę uwagi, podobnie jak portretowi namalowanemu przez Mengsa,
ponieważ on także sporo mówi nam o Casanovie. Jest całkowicie
odmienny od obrazu Mengsa, barwnego, przedstawiającego postać en
face. Na portrecie Francesca Casanovą pokazany jest z lewego profilu,
w różnych odcieniach brązów i szarości.
65

  To łagodna, wciąż ta sama twarz o dużych, szczerych, lekko wyłu-
piastych oczach, znacznie lepiej jednak widać zakrzywioną linię nosa
i wydatne nozdrza, tak samo jak gładkie usta, łagodnie zarysowany
podbródek, uroczą miękkość szyi nad mocnym karkiem. Włosy ma
zaczesane do tyłu i zebrane w kucyk, lecz tu i ówdzie sterczy kilka
niesfornych kosmyków. Ta twarz przypomina oglądany z profilu rybi
pysk - jakiegoś łagodnego roślinożercy, z pewnością nie rekina.
  Widać, że portret wyszedł spod pędzla brata: jest chłodny, precy-
zyjny, pozbawiony ognia. Kiedy myślę o mojej siostrze Sofii (co nie
zdarza się często), wydaje mi się, że pokazałabym ją właśnie w taki
sposób: bezbarwną, podobną raczej do czyjegoś cienia niż do pełno-
krwistej żywej postaci.
  Są jeszcze inne, niezbyt liczne portrety Casanovy, nie mogę jednak
zaprezentować ich ciekawskim, ponieważ sama nigdy ich nie widzia-
łam. Mimo że wiele podróżowałam, zawsze zdołały się przede mną
ukryć. Szukałam ich, lecz bez skutku.
  Gdzieś w Portugalii jest podobno pierścień z miniaturą, którą
Casanovą kazał namalować dla swej pięknej i ukochanej Pauliny
z Londynu. Autorem miał być Jeremiah Meyer. Nie widziałam go,
nie powiem wam więc, czy pierścień istnieje naprawdę.
  Zdaje się, że inną miniaturę, pędzla Antona Graffa, można zobaczyć
w prywatnej kolekcji w Genui, oraz jeszcze jedną, Pierre'a Antoine'a
Baudoina. Johann Berka wykonał litografię przedstawiającą Casa-
novę w wieku sześćdziesięciu trzech lat. Widziałam ją. Jest ehydna.
Mój Casanovą wygląda na na niej jak stary odyniec! Podobno Ales-
sandro Longhi wykonał dwa portrety, jakoś jednak nie chce mi się
w to wierzyć. Gdzie się podziały? Niech je zobaczę, to powiem wam,
czy są prawdziwe.
A co z moimi portretami Casanovy?
Przykro mi, lecz nigdy ich nie ujrzycie.
  Wiele się z nimi działo, wiele im się przydarzyło, pojawiło się na
nich sporo rys i odprysków, swoje piętno odcisnęła na nich wszech-
obecna w Wenecji wilgoć, ale nadal istnieją.
  Nie zobaczycie ich jednak. Sekrety naszej gondoli umrą wraz ze
mną. My, Wenecjanie, potrafimy dotrzymywać tajemnic. Jesteśmy
jak skarbce, w których zgromadzono trudne do opisania, bo wymy-
kające się wszelkim opisom, doznania. Tajemnica spina nam usta
i tańczy w naszych oczach. Wenecjanin potrafi zniknąć za zakrętem
jak kot, pozostawiając po sobie tylko poczucie straty i niepokojący
66

zapach perfum w powietrzu. U schyłku szczęśliwej epoki, który tu
opisuję, właśnie tajemniczość dawała nam wytchnienie od miłostek
i intryg, którymi byliśmy już niemal śmiertelnie znużeni. Tajem-
niczość zaostrzała smak doskonale znanych potraw i pobudzała nasze
apetyty. W mrocznych zaułkach miasta nasze stopy przemykały
z szelestem po bruku, twarze zaś kryły się za maskami. Tak, my
Wenecjanie doskonale opanowaliśmy sztukę milczenia i zatajania
informacji.
  Casanovą był inny. Pod tym jednym jedynym względem nie należał
do prawdziwych synów Wenecji i chyba właśnie dlatego tak często
musiał cierpieć na wygnaniu. Lubił opowiadać o swej niezwykłej,
zdumiewającej przeszłości. Niczego nie krył, dobrego ani złego.
Stosunkowo szybko udało mi się połączyć oderwane szczegóły, odsiać
prawdę od słodkich zmyśleń i zrekonstruować solidny szkielet jego
legendy. Będąc niemal przez całe życie wygnańcem, wiecznie w dro-
dze, nie miał prawie żadnych pamiątek. Pozostały mu jedynie wspo-
mnienia, splątane w blasku księżyca. Kiedy do nich wracał, stawał
się na nowo tym, kim niegdyś był.
  Którejś nocy, kiedy leżeliśmy w gondoli kołyszącej się w powiewach
sirocco wiejącego od laguny, opowiedział mi o swojej młodości. Był
mistrzem narracji. Jego szeptane słowa układały się w pasjonującą
historię.
  Tej nocy wyśpiewał mi pieśń miłości do wszystkiego, co dobre.
Namalował przede mną obrazy minionych dni, tam zaś, gdzie on
sam wkraczał na scenę, sepia ustępowała miejsca żywym, inten-
sywnym barwom, a płótno roztaczało zapach potu, kwiatów, łez
i zupy z krabów.
  
CHÓR CASANOVY
Poczęto mnie w kanale orkiestry.
Od tej pory zawsze grałem.
        Wysłano mnie do internatu.
Głodowałem. Nauczyłem się kochać jedzenie.
          Miałem zostać adwokatem lub księdzem.
Lecz w kanałe orkiestrowym żołądka zabrzmiały inne nuty.
 Pierwsze kazanie wygłosiłem w San Samuele.
Na tacy z ofiarami pojawiły się łiściki miłosne.
    Zostałem sekretarzem pewnego bogacza.
Wszystko, co jego, było moje, łącznie z kochanką.
Żyłem jak młody bóg w pałacach Mocenigo, Barbaro, Dandolo...
Brakowało mi jednak pochodzenia i złota, żeby zbudować własny
pałac. Nigdy go nie zbudowałem.
Zacząłem lękać się Czasu.
/ ludzkiej obojętności.
Moje przyjemności zamieniły się w rytuał. Powinienem bardziej się
            skoncentrować.
Wówczas nigdy by mnie nie zapomnieli.
            
5
Tuti ąuanti semo mati per quel buso che semo nati.
Szalejemy na punkcie otworu, z którego wyszliśmy
na świat.
Przysłowie weneckie
  Wenecja należy do tych, którzy ją kochają, a każdy, kto ją kocha,
nosi w swoim wnętrzu jej bardzo osobisty plan.
  Podczas gdy ja malowałam Casanovę, on malował we mnie plan
Wenecji nie do wywabienia. Dzięki temu nawet później, kiedy od-
szedł, mogłam odtworzyć trasy jego dawnych wędrówek.
  Od tej pory, idąc Calle delia Commedia, czułam zawsze zapach
zupy z krabów, którą jego matka, aktorka Zanetta Farussi, objadała
się podczas ciąży. Słyszałam jego niemowlęcy płacz i krzyki Zanetty,
dla której wielki Goldoni napisał kiedyś sztukę. W samym środku
tego zgiełku rozbrzmiewał spokojny głos męża Zanetty, Gaetana.
Dosłyszałam także inny, znacznie subtelniejszy męski głos, należący
do człowieka mogącego również rościć sobie prawo do ojcostwa,
mianowicie weneckiego szlachcica Michelego Grimaniego. A może to
był inny zamożny patron, inny kochanek Zanetty? To bez znaczenia.
Casanovą przyszedł na świat jako pieszczoszek mamusi - wielka
szkoda, że tej, która go urodziła, zabrakło matczynego instynktu.
  Casanovą szybko zdążył się przekonać, iż będzie musiał szukać
pieszczot gdzie indziej.
  W dzieciństwie był niemy. Przemawiał za to jego nos, i to bardzo
często. Jak to możliwe, żeby dziecięcy nos mieścił w sobie tyle krwi?
Pralnia dzień w dzień wyglądała jak wnętrze klasztoru po masakrze.
Nikt nie wierzył, że chłopiec długo pożyje. Nikt nie miał ochoty
inwestować w nieme dziecko. Kiedy miał rok, Zanetta i Gaetano
wyjechali do Londynu, gdzie w roku 1727 urodził się młodszy brat
69

Casanovy Francesco. Casanovę zostawili w domu, spodziewając się,
że po powrocie nie zastaną go już żywego. Tak się jednak nie stało.
  Casanovą wprowadził mnie w to swoje dziwne milczące dzieciń-
stwo, tak niepodobne do mojego hałaśliwego i luksusowego. Jego
nos służył mu wówczas za oczy, usta i uszy. On snuł opowieść,
ja zaś czułam, jak się powoli kurczę. Zanurzona w jego wspomnie-
niach, przycupnęłam na dywanie cuchnącym starym kurzem i za-
schniętą krwią. Otaczały mnie ogromne zabawki, obślinione i wy-
mazane mlekiem. Słyszałam krzyki młodszego brata Casanovy,
z niezbyt daleka docierał do mnie smród brudnej pieluchy. Przed
oczami migały mi grzbiety książek, poupychane w pudłach listy,
wepchnięte w kąt jakieś stare kapcie. Mijały mnie kolana dorosłych,
wędrowały w tę i z powrotem. Nikt się nie zatrzymał, żeby po-
głaskać mnie po głowie. Wiodłam przedziwną egzystencję, jakby
zanurzona w wodzie. Tak właśnie postrzegał świat Casanovą, aż
do chwili kiedy skończył osiem lat.
  Wtedy obraz uległ zmianie. Mój nos i oczy znalazły się na poziomie
stołu nakrytego białym obrusem. Zobaczyłam ślady z marmellata
i kurzej krwi, poczułam wyraźną woń potu. Nagłe ktoś chwycił mnie
na ręce, mój nos trafi! pod pachę będącą źródłem tych zapachów,
a jakaś starsza kobieta zapytała z wyraźnym weneckim akcentem:
- Kto jest najbardziej kochanym chłopcem na świecie?
  Po śmierci Gaetana mały Casanovą zamieszkał z uwielbianą babką,
Marzią Farussi, w pobliżu swego dotychczasowego domu. Ta-niewy-
kształcona, opiekuńcza kobieta otoczyła go gorącą, bezwarunkową
miłością, na jaką Zanetta nie była w stanie się zdobyć. Babcia Marzia
wprowadziła go także w tajniki okultyzmu, który od tej pory miał go
często kusić, dając bogactwo lub narażając na niebezpieczeństwa.
My, Wenecjanie, jesteśmy ludźmi praktycznymi. Przede wszystkim
jesteśmy Wenecjanami, dopiero potem chrześcijanami - tak brzmi
popularne powiedzenie. Po to, żeby przetrwać, jesteśmy gotowi wejść
w konszachty z każdym, kto zaproponuje najkorzystniejsze warunki,
bez względu na to, czy będzie duchem, zjawą czy żywym człowiekiem.
  Mając dziewięć lat, Casanovą wciąż miewał częste krwotoki z nosa
i nadal milczał. Babcia Marzia zabrała go więc do wiedźmy na wyspę
Murano. Oto jego wspomnienie z tego wydarzenia, jakim chętnie się
ze mną dzielił: uboga chatynka, w której roiło się od kotów, delikatne
ręce na jego twarzy, intensywna woń ziół, smak jakiejś gorącego
naparu wlewanego do gardła. Wiedźma rozebrała go, zamknęła w dre-
70

wnianej skrzyni, mamrotała zaklęcia, natarła słodkimi mazidłami,
wreszcie sprowadziła na niego głęboki sen. Następnego wieczoru,
kiedy był już z powrotem w domu babki, nawiedziła go wizja prze-
pięknej kobiety, która spłynęła przez komin i poczęła go pieścić.
Zabiegi wiedźmy odniosły pożądany skutek: częstotliwość krwotoków
znacznie się zmniejszyła. Od tej pory przez resztę jego życia poja-
wiały się jedynie w chwilach wielkiego zdenerwowania lub lęku.
Jakakolwiek była tego przyczyna, w ciągu niespełna miesiąca po tej
wizycie Casanovą nauczył się mówić i czytać.
  Matka powoli i jakby niechętnie uświadomiała sobie, że jednak nie
ma syna kretyna. Coś należało z nim począć. Zanetta zawiozła go
łodzią do Padwy, gdzie miał się uczyć pod kierunkiem doktora An-
tonia Gozziego. Popychając go i poszturchując, zaprowadziła syna do
internatu i zostawiła go tam z niewielkim kuferkiem i sześcioma
zecchini.
-	Tylko sześcioma?
Skinął głową.
  Niechlujna gospodyni wrzasnęła za Zanettą, że dała zbyt mało
pieniędzy na utrzymanie chłopca, ona jednak nawet się nie za-
trzymała.
  - W ten oto sposób udało się jej mnie pozbyć - powiedział Casa-
novą ze smutkiem.
- Tak po prostu?
- Nawet się nie obejrzała.
  W obskurnym internacie umieszczono go na strychu, wśród szczu-
rów. Jego ciało stało się sypialnią i zarazem stołówką dla trzech
gatunków dokuczliwych insektów. Tak bardzo obawiał się, że go
pożrą, iż nie miał czasu ciągle myśleć o szczurach, kiedy zaś o nich
myślał, przynajmniej na jakiś czas przestawał bać się owadów. Po
raz pierwszy doświadczył na własnej skórze, co to znaczy być na-
prawdę głodnym. Właśnie to doświadczenie, oraz niezaspokojony
głód matczynej miłości, miało sprawić, iż do końca życia był wilkiem
w łóżku i przy stole.
  Po pół roku uratowała go babcia. Jego niegdyś piękne kędziory
były tak brudne, że postanowiono je obciąć.
  Wreszcie Zanetta na dobre opuściła Wenecję. Podróżowała do
Werony, Sankt Petersburga i do Drezna, gdzie spędziła resztę życia,
okazując niewielkie zainteresowanie losami najstarszego syna. Przed
wyjazdem wezwała go do siebie.
71

liścików, drugiego zaś nie dokończył, ponieważ był zbyt pijany. Udał
omdlenie, aby uniknąć kompromitacji. Następnie przydybano go in
flagrante z Teresą Imer, ulubienicą jego siedemdziesięcioletniego
patrona Malipiera, który tak długo okładał go laską, aż Casanovą
musiał salwować się ucieczką przez okno do ogrodu. Historia ta stała
się bardzo popularna w Wenecji. Legenda Casanovy, bezwzględnego
uwodziciela, zyskała solidne podstawy. Kiedy mój ojciec zakazał
wymieniania jego nazwiska przy naszym stole, uczynił to najpraw-
dopodobniej pod wpływem wspomnienia o tym właśnie incydencie.
  Młody Casanovą najwyraźniej nie był stworzony dla Kościoła.
Mając wciąż w pamięci cierpienia nieszczęsnej Bettiny, postanowił
studiować medycynę i chemię, kazano mu jednak zostać prawnikiem.
Dzięki temu zyskał sposobność nawiązywania kontaktów z młodymi
zrozpaczonymi kobietami, kariera prawnicza jednak nie za bardzo go
pociągała. Wstąpił do armii, odbył podróże na Korfu i do Konstan-
tynopola. Stwierdziwszy, że do tego również się nie nadaje, wrócił
do Wenecji.
  W wieku lat dwudziestu został skrzypkiem w orkiestrze teatru
San Samuele. Nauczył się grać od Gozziego i stwierdził, że dźwięk
skrzypiec, podobnie jak brzmienie jego głosu, wywiera silne wrażenie
na kobietach. Nowe zajęcie nieco go upokorzyło, lecz nie zdegrado-
wało. Co prawda ludzie nim gardzili, pocieszał się jednak myślą, że
wcale na pogardę nie zasługuje, i jak zwykle tryskał optymizmem.
  - Czekałem, aż koło fortuny znowu obróci się na moją korzyść,
i nie miałem żadnych wątpliwości, że niebawem to nastąpi.
  Zawsze, kiedy trafiałam na Calle do Spade w Rialto, zatrzymywa-
łam się przed niewielką knajpką, do której zachodził Casanovą po
długich nocach wypełnionych krótkimi, lecz intensywnymi przyjem-
nościami. Obserwowałam młodych, zmęczonych miłosnymi wyczyna-
mi mężczyzn w maskach na twarzach i wyobrażałam sobie siedzącego
wśród nich młodego Casanovę. Zawsze pierwszy wypijał swoją gorącą
czekoladę i podsuwał kubek po dolewkę. Jeśli tylko mógł, starał się
jak najszybciej pozbyć napoju z naczynia, pieniędzy z kieszeni i na-
sienia ze swego ciała.
  Tak wyraźnie miałam przed oczami tego młodego Casanovę, że
nawet teraz mogłabym go bez trudu namalować. Imiona, miejsca
i wydarzenia z jego opowieści pamiętam znacznie gorzej. Obecnie
wolę patrzeć na świat z szerszej perspektywy. Wspomnienia o szczęś-
74

iiwym mieście i o Casanovie wymieszały się na moj'ej palecie - szcze-
góły gdzieś się pogubiły, pozostały jedynie zarysy i barwy.
  Widzę na tej palecie czasy wspaniałe i czasy niedobre, w których
C"sanova wraz z przyjaciółmi przemierzał ulice i zaułki Wenecji,
zamaskowany i tajemniczy lub bez maski, za to otoczony aurą skan-
dalu. Czuł się w tym mieście jak we własnym domu - w mieście
zamożnym, złotym, pełniącym funkcję bawialni Europy. Potężnym
mieście dwudziestu tysięcy kurtyzan i paskudnego smrodu unoszą-
cego się nad kanałami w najgorętsze dni lata. To prawda, tak właśnie
mogło cuchnąć miasto chylące się ku upadkowi. Wytyczano nowe
szlaki handlowe wiodące na Wschód i do Ameryki. Inne miasta
nabierały w tej dziedzinie coraz większego znaczenia, Wenecja sku-
piła się więc odruchowo na gorliwym prostytuowaniu swych mniej
szacownych wdzięków; w czasach młodości Casanovy w mieście trwał
ciągnący się przez dziesięciolecia ostatni naprawdę dekadencki bal
maskowy, na który wszyscy zostali zaproszeni i w którym wszyscy
brali udział. Każdy mógł przebrać się wedle swego uznania, przy-
wdziać maskę, jaką zechciał, i używać do woli w nowym wcieleniu.
Maski są naszymi autoportretami.
  Oczywiście to właśnie dzięki niemu zrozumiałam, co to znaczy
nosić maskę, to dzięki niemu zaznałam po raz pierwszy poczucia
nagłej, niebezpiecznej wolności, jaka ogarnia człowieka, kiedy uświa-
damia sobie, że nikt nie widzi jego twarzy. Wszyscy powinni tego
spróbować, choćby po to, żeby sprawdzić, co jest ukryte w ich wnę-
trzu, maska bowiem w perwersyjny sposób obnaża owo wnętrze przed
światem. Wszystko ci wolno, na wszystko się zgadzasz. Podejmujesz
większe ryzyko. Obnażasz genitalia, żeby współżyć z również zamas-
kowanymi nieznajomymi, maskę jednak pozostawiasz na twarzy.
Kosztujesz nieznanych potraw, przechadzasz się zbyt blisko krawędzi
kanału. Nie wiesz, jak blisko jesteś w istocie, ponieważ maska ogra-
nicza ci pole widzenia. Maska mówi ci, co masz widzieć, tak samo jak
mówi innym, jak wiele z ciebie mogą ujrzeć i co powinni o tobie
myśleć.
  Którejś nocy oboje nałożyliśmy maski i Casanovą oprowadził mnie
po miejscach, w których bywał przed trzydziestu laty. Chyba po raz
pierwszy miałam wtedy maskę na twarzy. Casanovą wybrał Pulcinellę
z zakrzywionym nosem i łysą czaszką, dla mnie natomiast przyniósł
La Civettę, czyli flirt, z wielkimi sowimi oczami i gęstą złocistą
koronką zasłaniającą nos i usta. Doskonale pamiętam, co czułam,
75

kiedy zawiązał mi tasiemki z tyłu głowy i odwrócił mnie twarzą do
siebie. W moim wnętrzu dokonała się błyskawiczna przemiana. Po-
czułam się mocna i niebezpieczna. Wydawało mi się, że mogę zabijać
i gwałcić, że potrafiłabym uwieść strażnika z Pałacu Dożów, a nawet
samego dożę. Utraciłam swoje miejsce w społeczeństwie. Nie byłam
już Cecilią Cornaro, córką szanowanego zamożnego kupca. Mogłam
być, kimkolwiek bym chciała.
  - Ecco! - wykrzyknął Casanovą, kiedy mu o tym powiedziałam. -
Teraz rozumiesz, Cecilio.
  Zamaskowany Casanovą grasował po Wenecji ze swymi przyjaciół-
mi muzykami. Po wieczornym przedstawieniu wracał na chwilę do
tawerny, tylko po to jednak, żeby natychmiast ją opuścić i spędzić noc
w burdelu. Jeżeli pokoje akurat były zajęte, wypychali z nich gości siłą
i zmuszali do ucieczki, po czym rzucali się na dziwki niczym banda
wygłodniałych wilkołaków. Nigdy im nie płacili, uważając, iż rozkosz,
jaką im dali, będzie dla tych nędznych stworzeń aż nadto hojną zapłatą.
  Wolne dni umilali sobie obmyślaniem skandalizujących żartów,
a nocami wprowadzali swoje pomysły w życie. Wynajmowali położne
i posyłali je do kobiet, które nawet nie były brzemienne. Wzywali
kapłanów, by udzielili ostatniego namaszczenia zupełnie zdrowym
ludziom. Pociągali za sznury dzwonów przy drzwiach wszystkich
mijanych domów, jeśli zaś któreś drzwi były otwarte, wpadali do
środka, przeraźliwymi wrzaskami budzili ze snu mieszkańców, po
czym zaśmiewali się do rozpuku, kiedy ci zrywali się z łóżek, biegali
w nocnych koszulach, gubili szlafmyce, potykali się, przewracali
i spadali ze schodów.
  Wreszcie którejś nocy podczas carnevale, podając się za oficerów
przysłanych przez Radę Dziesięciu, porwali z tawerny trzech Bogu
ducha winnych tkaczy, poddali ich przesłuchaniu, osądzili, a następnie
wywieźli przerażonych rzemieślników na skalistą wysepkę San Gior-
gio Maggiore. Zaraz potem skorzystali z ochoczo udostępnionych
wdzięków pięknej żony jednego ze „skazańców", po czym odwieźli ją
z honorami do domu, gdzie kobieta ze szczerego serca podziękowała
im za wszystko dobre, co ją z ich strony spotkało. Kiedy mąż wrócił
o świcie z „więzienia", zastał małżonkę smacznie śpiącą w łóżku.
Kobieta nie dość, że nie poskarżyła się mężowi na swój los, lecz
oświadczyła stanowczo, iż porywacze zachowywali się jak prawdziwi
dżentelmeni.
76

_ Nie przeszkadzało jej', że było ich tak wielu?
Odpowiedź Casanovy zapadła mi na zawsze w pamięć:
_ I ją, i nas ogarnęła gorączka. Nikt nie przestrzegał konwenan-
sów. Tej nocy odłożyliśmy je na bok. Była porządną, szanowaną
kobietą, niemniej postanowiła skorzystać z okazji i spuścić ze smyczy
uwięzione w jej wnętrzu dzikie zwierzę. Wracając do domu, wróciła
równocześnie do statecznego małżeńskiego życia, trochę szczęśliwsza
i z radosnym wspomnieniem, którym mogła się do woli cieszyć.
  -	Chyba tak właśnie czułam się po naszej pierwszej nocy - powie-
działam po namyśle.
  Powrót Casanovy i jego przyjaciół wyglądał zupełnie inaczej. Tym
razem posunęli się za daleko: bynajmniej nie chodziło o igraszki
z żoną tkacza, lecz o podszywanie się pod oficerów Rady Dziesięciu.
Zostali wyjęci spod prawa, a za ich głowy wyznaczono nagrodę w wy-
sokości pięciuset dukatów. Wysokość tej sumy pochlebiła Casanovie.
  -	Musisz wiedzieć, że jeden z nas należał do rodu Balbich z San
Vio. To oni wybudowali palazzo, w którym mieści się twoja pracownia.
  Nawet inkwizycja nie odważyłaby się ukarać kogoś takiego. Nie-
mniej jednak po tym incydencie Grupa Ośmiu uległa rozwiązaniu,
rezygnując z dalszych nocnych wybryków.
- Nie byliśmy aż tak głupi, żeby dalej kusić los.
- Przynajmniej wtedy.
- Zgadza się. Przynajmniej wtedy.
  Trzy albo cztery miesiące później Casanovą przekonał się na włas-
nej skórze, że inkwizycja zna wszystkie szczegóły tego wydarzenia,
łącznie z nazwiskami uczestników. Zauważono go i odnotowano jego
zachowanie, w związku z czym wystarczył znacznie skromniejszy
wyczyn, żeby spadła na niego lawina konsekwencji owej nocy oraz
wielu innych, kiedy w masce lub bez naruszał spokój Serenissimy.
  -	Jeszcze jeden taki wybryk i znalazłbym się w poważnych kłopo-
tach - powiedział.
  Moja rodzina należała do wyższej warstwy klasy kupieckiej. Oj-
ciec był przystojny, pracowity i zadowolony z życia, z jednym tylko
wyjątkiem: moja matka nie zapewniła mu męskiego potomka. Mia-
łam nadzieję, że pewnego dnia sprawię mu niespodziankę i złagodzę
ból, zastępując gorycz porażki poczuciem dumy i zadowolenia. Ale
jeszcze nie teraz. Zdawałam sobie sprawę, iż chwilowo moje po-
czynania całkowicie wytrąciłyby go z równowagi i jednocześnie
77

wywołały niepożądaną sensację, zwracając uwagę na naszą rodzinę.
Wolałam zaczekać do czasu, kiedy będę mogła go nie tylko zasko-
czyć, ale i olśnić.
  Ojciec handlował tkaninami i objets d'art ze wschodnich rubieży
weneckiego imperium. Jego pracownicy ustawiali na dole w magaz-
zino słomiane kosze ze strusimi piórami, szkatułki z perłami z Or-
muzu, bele błyszczącego sukna z Damaszku i indyjskiego muślinu
oraz przedziwne drewniane skrzynie wypełnione ormiańskimi bibe-
lotami. W zamian wysyłał artystyczne wyroby naszych rzemieślników
do odległych miast spragnionych zbytku i luksusu. Niekiedy udawało
mi się go ubłagać, żeby zabrał mnie ze sobą do współpracujących
z nim rękodzielników. Tkacze i farbiarze jedwabiu nieśmiało, ale
i z dumą prezentowali mu swoje dokonania, koronkarze zaś pochylali
się zaczerwieniem nad swymi dziełami tak delikatnymi, iż wydawało
się, iż są wykonane ze szronu. Pod jego bacznym okiem i korzystając
z jego wskazówek, hafciarki zdobiły czerwony jedwab złocistymi
i srebrzystymi kwiatami. Ojciec pokazywał mi kolory i uczył mnie
ich nazw. Na świecie istnieją tkaniny, wyrabiane wyłącznie w Wene-
cji, jak na przykład specjalny jedwab marezzato, którego faktura
przypomina pokrytą delikatnymi zmarszczkami powierzchnię laguny.
Z kolei w atłasie alto-basso odciskaliśmy kręte, zagłębione ścieżki,
tak różniące się od otaczającej je wypukłej miękkości, jak odpływ od
przypływu. Te barwy i wzory pełniły funkcję waluty, w której liczyliś-
my nasze bogactwo. Mój ojciec znał się na pięknie i dzięki temu był
bogaty.
  Handlował również tabakierkami zdobionymi drogimi kamieniami
lub kolorową emalią. Mam nawet wrażenie, że właśnie z nich czerpał
największe zyski. W dzisiejszych czasach tabakiera wydaje się przed-
miotem drobnym i niewartym większej uwagi. Ja mówię jednak
teraz o epoce, kiedy tabakiery cieszyły się powszechnym zaintereso-
waniem i były powszechnie cenione za to, iż pozwalały przez parę
chwil obcować z autentycznym pięknem, nie żądając niczego w za-
mian. W owych czasach w Wenecji ceniło się rzeczy drobne i ładne,
a nie ogromne i dostojne. Byliśmy wymagający i estetycznie uświa-
domieni. Nie zadowalało nas nic ogromnego, byle jakiego ani wul-
garnego. Uwielbialiśmy lilipucie widoczki Pietra Longhiego i urocze
miniaturki Rosalby. Wielki Goldoni pisał poematy o muchach, zna-
mionach i srebrnych łyżeczkach. Ozdabialiśmy wymyślnymi mozai-
kami nie wnętrza kościołów, lecz właśnie tabakiery. Mieliśmy taba-
78

kiery na wszystkie okazje: pokryte jasnobłękitną emalią na lato,
^rykonane z szylkretu i wysadzane szmaragdami i ametystami na
igsień. Były tabakiery z porcelany i ze złota, a także ze srebra,
;viTustowane perłami. W pracowniach mego ojca rzemieślnicy pilnie
pracowali drobnymi, delikatnymi narzędziami; za każdym razem,
kiedy się tam zjawialiśmy, nowe śliczne pudełeczka leżały na małych
atłasowych poduszkach.
  Ojciec nie zażywał tabaki, podobnie zresztą jak większość ludzi.
Nie do tego miała zresztą służyć tabakiera. Chodziło o sam fakt
posiadania drobniutkiego fragmentu piękna tego świata oraz o grację,
z jaką właściciel podnosił wieczko eleganckim, a równocześnie jakby
roztargnionym ruchem zadbanego, ozdobionego pierścieniami palca.
Mój ojciec nie lubił takich rzeczy. Jak już wspominałam, unikał
ostentacji. Nasz śliczny palazzo przy Miracoli z zewnątrz sprawiał
wrażenie bardzo zaniedbanego. Wilgoć zżerała malowaną fasadę,
pozostawiając liczne plamy i powodując odpryski. Ojciec nie zamierzał
z ambicjonalnych pobudek przeciwstawiać się niszczącemu działaniu
natury. W środku natomiast nasz pałac był czyściutki, zadbany,
wygodny i odizolowany od świata jak wnętrze muszli.
  Znaliśmy nasze miejsce w społeczeństwie, chociaż wcale nie było
to takie łatwe. Chyba nawet mój ojciec zdawał sobie sprawę, iż za
maską i w przebraniu coraz szybciej rozprzestrzenia się zgnilizna.
Szlachcice zostawali właścicielami teatrów! Kurtyzany pojawiały się
w bibliotekach! W kasynach ubożejący arystokraci spotykali się
z ambitnymi, bogacącymi się parweniuszami. Mury nie chroniły
Wenecji przed wrogiem zewnętrznym, nie dzieliły jej także wewnątrz.
Wszystko, i wszyscy, było na sprzedaż. Odpowiednio wysoka suma
mogła nawet zapewnić wpis do Libro d'oro, czyli złotej księgi szla-
checkich rodów. Jedynie najwyższe kręgi pozostały niedostępne dla
osób z zewnątrz. Najstarsze rody prawie się już nie powiększały; po
stu latach hulanek i sprośności arystokracja była słaba i nękana
chorobami; kiedy zewsząd kuszą wciąż nowe rozkosze, te domowe
znacznie tracą na atrakcyjności.
  Tylko jeden człowiek zdołał, trochę za sprawą przypadku, a trochę
dzięki umiejętnemu pomaganiu losowi, wedrzeć się do tego wąskiego,
zamkniętego kręgu i oderwać się, przynajmniej na jakiś czas, od
swoich korzeni. Człowiekiem tym był, ma się rozumieć, Casanovą.
Lubił o tym opowiadać, szczególnie teraz, kiedy uczestnicy tamtych
wydarzeń albo nie żyli, albo stali nad grobem, dzięki czemu mógł
79

ujawnić tajniki poczynań, które pozwoliły mu wyjść z mrocznych
zaułków i zaistnieć w zupełnie innym świecie. Była to historia o ulu-
bionym mistyku trzech kordialnych, naiwnych i bogatych weneckich
szlachciców.
  Opowiedzenie jej w całości zajęło mu aż dwie noce. Tym razem
postanowiliśmy wyjść spod przykrycia z wiewiórczych skórek i zaznać
nieco prawdziwego weneckiego życia. Odwiedziliśmy kilka małych
knajpek, w których kobiety pozdrawiały Casanovę po imieniu, mnie
zaś witały domyślnymi uśmiechami. Piliśmy fragolino z niedużych
ceramicznych czarek zwanych mezo boca'eto, czyli półłykami. Za-
glądaliśmy do cukierni i jedliśmy wafle z bitą śmietaną. Poszliśmy
do magazen, czegoś stanowiącego połączenie winiarni, lombardu
i burdelu, gdzie wynajęliśmy jeden z pokoi przeznaczonych do od-
dawania się uciechom cielesnym. Kilkakrotnie próbowałam go zapy-
tać, dlaczego nie pójdziemy do jego apartamentów, on jednak za
każdym razem zamykał mi usta, kładąc na nich delikatnie palec,
który czasem lekko kąsałam.
  Wspinając się brudnymi schodami do pokoiku na piętrze, minęliś-
my dwóch nieszczęśników przyciskających do piersi gąsiory z jakąś
ciemną cieczą.
-	Wino pożyczalskich - mruknął Casanovą.
  Wyjaśnił mi, że ludzie zastawiający w lombardzie swoje dobra
muszą przyjąć trzecią część pieniędzy w postaci taniego trunku,
który da się wypić jedynie w chwili skrajnej desperacji. Nasza uczta
składała się z okrawków, jakie zdołałam wynieść z kuchni pod spód-
nicą. Za zamkniętymi okiennicami, przy rytmicznej muzyce materaca
dobiegającej zza ściany, rozłożyliśmy na moim szalu prosciutto, chleb,
oliwki i wino. Zajadając te przysmaki i gestykulując tak szeroko, że
kilka razy o mało nie przewrócił kielicha z winem, Casanovą opowia-
dał mi o najważniejszym wydarzeniu swojej młodości.
  Nastąpiło ono, kiedy miał dwadzieścia jeden lat, wieczorem 21
kwietnia 1746 roku, podczas wesela Girolama Cornaro delia Regina
i dziewczyny z rodziny Soranzo z San Polo. Casanovą grał na skrzyp-
cach w orkiestrze w Palazzo Soranzo.
-	Przypuszczam, że to był jakiś twój kuzyn?
  Skinęłam głową. Byłam pewna, że również moja rodzina, należąca
do jednego z mniej ważnych odgałęzień rodu, została zaproszona na
uroczystości. Przyjęcie, o którym mówiło się potem przez wiele lat,
trwało trzy dni bez przerwy.
80


  Kiedy, słaniając się ze zmęczenia na nogach, Casanovą opuszczał
nalać trzeciej nocy, z kieszeni mijającego go senatora Mattea Bra-
gadina wypadł list.
  - Pomyśl o tym - powiedział Casanovą. - Spróbuj to sobie wyob-
razić. Ten list, ten kawałek papieru odmienił moje życie. Pomyśl
tylko, że mogłem go minąć, że mogłem go nie zauważyć! Tak się
jednak nie stało.
  Casanovą grzecznie poinformował szlachetnie urodzonego Wene-
cjanina o zgubie. Wyobrażam sobie, z jaką gracją schylił się, podniósł
list i wręczył go starszemu mężczyźnie oraz z jaką galanterią przyjął
zaproszenie do gondoli senatora, przycumowanej tuż obok palazzo.
  Natychmiast po wejściu do gondoli Bragadin osunął się na dno.
Wymamrotał niewyraźnie, że utracił czucie w ramieniu. Oczy zaszły
mu mgłą. Casanovą odwiózł go do domu, wyprosił lekarza, a następnie
zajął się przywracaniem Bragadina do życia za pomocą szczątkowej
wiedzy medycznej i teatralnego hokus-pokus. Na szczęście senator
przeżył i nawet przez myśl mu nie przeszło, że swoje ocalenie może
zawdzięczać czemuś innemu niż cudowi sprokurowanemu przez po-
znanego przypadkiem fascynującego młodego mężczyznę.
  Na świadków tego cudownego ozdrowienia powołał starych zaufa-
nych przyjaciół, szlachetnie urodzonych Dandola i Barbara. Wyob-
rażam sobie młodego, pięknego i pełnego wigoru Casanovę, jak
siedzi ze skromnie opuszczonymi oczami w fotelu w gabinecie Bra-
gadina, otoczony przez trzech podekscytowanych, gadających jeden
przez drugiego starców. Na pytania odpowiadał, patrząc im prosto
w oczy, niejasno, a równocześnie z taką pasją, że całkowicie ich
zauroczył. Dał im do zrozumienia, że zna pewną tajemną matematycz-
ną formułę, dzięki której jest w stanie poznać każdą tajemnicę.
Bragadin z mądrą miną wyjaśnił przyjaciołom, iż sekret Casanovy
jest ściśle związany z kultem kości obojczykowej Salomona zwanym
cabbala. Barbaro i Dandolo pokiwali mądrze głowami.
  Casanovą nie zaprzeczył, ale i nie potwierdził. Zdążył się już
zorientować, że trzej starcy umilają sobie czas studiowaniem sztuk
ezoterycznych. Zasypany pytaniami, uśmiechał się tylko grzecznie
i tajemniczo. Od tej pory Bragadin wraz z przyjaciółmi święcie
wierzył w jego nadprzyrodzone zdolności, Casanovą nie czynił zaś
najmniejszego wysiłku, żeby wyprowadzić ich z błędu. Stał się dla
nich bezcenny, uwierzyli bowiem, iż mając go do dyspozycji, dostaną
81

w swe ręce legendarny kamień filozoficzny, który pozwoli im odwrócić
bieg rzeczy i zamieniać metale podstawowe w złoto.
  Rzecz jasna, żeby mieć dla siebie Casanovę, trzej szlachcice musieli
najpierw całkowicie oddać się w jego ręce.
  Casanovę wyciągnięto z Calle delia Commedia, z jego podłego
stanu, z kanału orkiestrowego i umieszczono w Palazzo Bragadin
w pobliżu Santa Maria dei Miracoli. Istotnie, musiało to wydawać
mu się cudem, nagle bowiem stał się właścicielem własnego apar-
tamentu, służącego i gondoli, zasiadał z gospodarzem do suto za-
stawionego stołu i otrzymywał na swoje potrzeby dziesięć zecchini
miesięcznie. A przy tym wcale nie musiał się czuć przywiązany do
swego patrona; nadal był wolnym człowiekiem. Zaiste, koło fortuny
wykonało pełen obrót.
  -	Jestem ci przecież winien życie - powtarzał wielokrotnie Bra-
gadin.
  Casanovą doskonale zdawał sobie sprawę, że to nieprawda, nie
widział jednak powodu, by wyprowadzać swego mecenasa z błędu.
  -	Jeżeli chcesz być moim synem, wystarczy, że uznasz mnie za
ojca - dodawał Bragadin, dając w ten sposób kolejny dowód swojej
niewinności i dobroci.
  Znacznie mniej niewinny Casanovą wiedział jednak dobrze, iż nigdy
nie będzie synem szlachcica, że na zawsze pozostanie synem aktorki
dorabiającej sobie niekiedy jako kurtyzana. Mimo to nie narzekał.
Zarzucił grę na skrzypcach, upokarzające piętno szybko znikło* jego
czoła. Miał tylko zabawiać przybranego ojca i jego przyjaciół, zaspoka-
jając ich głód wiedzy okultystycznej. W tym celu wymyślił ducha
imieniem Paralis, którego rady zasięgał we wszystkich niejasnych
i skomplikowanych sprawach. Kapryśny Paralis porozumiewał się
z nim za pomocą pisma runicznego i rebusów, czasem zaś milczał jak
zaklęty. Zdarzały się dni, kiedy Casanovą i Paralis przez osiem albo
i więcej godzin zabawiali Bragadina, Dandola i Barbara. Paralis okazał
się niezwykle zaborczym duchem; odprawiał z kwitkiem wszystkich,
którzy próbowali zaskarbić sobie przychylność trzech szlachciców,
w tym co najmniej jedną potencjalną żonę.
  Było to tuż przed świtem. Obudziliśmy się w brudnym łóżku. Dwie
albo trzy godziny wcześniej głos Casanovy zaczął powoli przycichać,
aż wreszcie całkiem umilkł wśród moich rozrzuconych na poduszce
włosów.
82

  Wymieniliśmy poranne pocałunki, kwaśne, lecz zarazem słodkie
w smaku - początkowo jedynie z czułością, ta jednak szybko przero-
d«iła się w namiętność. Jak zwykle, rozdzieliło nas bicie dzwonów,
odprowadził mnie do domu. Przed rozstaniem umówiliśmy się na
wieczorne spotkanie w kościele San Germiniano.
  Dwie godziny później matka zastała mnie nieprzytomną na łóżku
i nie zdołała mnie dobudzić. Przespałam cały dzień. Ocknęłam się
dopiero pod wpływem gorzkiej woni zaparzonych ziół. W pokoju
powoli zapadał zmrok. Otworzywszy oczy, ujrzałam zatroskanego
ojca.
-	Czy dobrze się czujesz, Cecilio? - zapytał.
Uśmiechnęłam się odruchowo, lecz szybko przyoblekłam twarz
w maskę znużenia i osłabienia.
  - Nie najlepiej, ale kiedy odpocznę, na pewno szybko odzyskam
siły. Chyba nie zejdę dzisiaj na kolację.
  - Va bene. To brzmi rozsądnie. Rzeczywiście, jesteś dość blada.
Powiem twojej matce, że nie należy cię dzisiaj niepokoić.
  Jak tylko wyszedł, zerwałam się z łóżka i wybiegłam z domu.
Spotkałam Casanovę w kościele, a następnie, płynąc jego gondolą do
San Vio, wysłuchałam dalszego ciągu opowieści.
  W tej historii mój obraz Casanovy miesza się z tym, jaki pozostawili
nam artyści pióra i pędzla w swoich relacjach ze szczęśliwego miasta
w szczęśliwych czasach, kiedy Casanovą był młody i bogaty. A zaznał
młodości szalonej, ekstrawaganckiej i namiętnej, zupełnie innej niż
młodość Bragadina. Jakże zmieniło się jego życie! Pojawiał się niemal
codziennie na Piazza San Marco, gdzie spotykali się intelektualiści,
satyrowie i kobiety. Nadal zdarzało mu się schodzić na psy, ale
w jakim stylu! Pełnymi garściami czerpał z niezliczonych rozrywek,
rzadko kiedy przyzwoitych. W cieniu kościoła San Germiniano nie-
kiedy mamrotał pospiesznie modlitwy, wracając nocą z kosztownych
i wszetecznych eskapad.
  Jak zwykle wykorzystał szansę, którą dał mu los, i wycisnął z niej
wszystko, co było do wyciśnięcia. Ta pierwsza wycieczka w wyższe
sfery zaowocowała mającą towarzyszyć mu przez całe życie obsesją
wspinaczki po drabinie społecznej, ale Wenecja zbyt dobrze znała
jego prawdziwe pochodzenie. Ani urok osobisty, ani dobry ożenek
nie mogły mu zapewnić miejsca w Libro d'oro. W masce lub bez
maski był jedynie błaznem - owszem, traktowanym prawie jak jeden
83

ze swoich, ale nie całkiem, wszyscy bowiem doskonale wiedzieli, kim
naprawdę jest i w jakiej biedzie się urodził. Nie porzucił przyjaciół
z czasów, kiedy grał na skrzypcach. W ich towarzystwie wkładał tę
samą maskę co dawniej, mówił prostym dialektem, uwodził ich sios-
try. Traktowali go prawie jak jednego ze swoich, ale nie całkiem,
ponieważ pamiętali, iż wyrasta ponad nich swymi talentami i wyra-
finowanymi upodobaniami. Casanovą był fascynującym niestabilnym
zjawiskiem, wolnym duchem pozbawionym kształtu, obdarzonym za
to niezwykłym blaskiem, przelewającym się między przyjemnościami
niczym kropla rtęci. W masce na twarzy, z sakiewką pełną złota,
kosztował wszystkiego. Był ciekawski, spragniony nowości, żądny
nowych twarzy i zdarzeń. Ta ciekawość musiała prędzej czy później
napytać mu nielichej biedy. W czasach szpiegów i cenzorów zwracała
na niego uwagę wielu ludzi, także tych potężnych i niebezpiecznych.
Inkwizytorzy zainteresowali się wreszcie szalonym młodzieńcem
kolekcjonującym zakazane książki, bratającym się z cudzoziemcami,
uwodzącym kobiety należące do mężczyzn przewyższających go pozy-
cją i urodzeniem. Żarty, które czynił, stawały się coraz bardziej
ryzykowne i niesmaczne. Kiedyś wykopał z grobu ramię nieboszczyka
i włożył je znajomemu do łóżka. Wyczyn ten miał niedobre konsek-
wencje, ponieważ ofiara niewczesnego żartu, signor Demetrio, od-
krywszy obok siebie oderwaną kończynę, doznał ataku apopleksji
i nie powrócił już do zdrowia.
Casanovie robiło się za ciasno w Wenecji.	<*
  Tak więc w roku 1748, w wieku dwudziestu trzech lat i w samą
porę, by uniknąć aresztowania, zaczął podróżować. Wybierał miejsca,
w których mniej wiedziano o jego przeszłości i gdzie pod maską
wdzięku i czaru osobistego mógł ukryć prawdę na swój temat. Przy
okazji szukał także dobrze opłacanego zajęcia lub przynajmniej go-
dziwej rozrywki oraz poznawał nowych ludzi, nie tylko kobiety.
Stykał się z pisarzami, kapłanami, dyplomatami i awanturnikami,
generałami i szarlatanami. Podczas swych podróży miał okazję złożyć
ukłon Katarzynie Wielkiej, Madame de Pompadour, Farinellemu
i kilku papieżom. Dawało mu to satysfakcję. Każdą nową twarz
traktował jak bezcenny skarb.
  Nie wątpię, iż Casanovą także stanowił smakowity kąsek dla ludzi,
których spotykał na swojej drodze. Charyzmatyczny, obdarzony
nadzwyczajną potencją, był miłym urozmaiceniem sennej atmosfery
84

we wszystkich salonach Europy. Oprócz swej młodości i żywotności
miał jeszcze jedną zaletę: był Wenecjaninem. Nieoficjalnym am-
basadorem szczęśliwego miasta. Było w nim coś, czego nikt nie
Potrafił nazwać, a czego każdy chciał dotknąć.
  Nigdy nie zapomnę jego słów: „Kiedy mówisz Anglikowi, Fran-
cuzowi, Polakowi, Niemcowi lub Hiszpanowi, że jesteś Wenecjaninem,
na ich twarzach pojawia się wyraz zamyślenia. Dzieje się tak dlatego,
że wsłuchują się w wewnętrzny głos, który szepcze im takie oto
słowa: «Jestem nosicielem gnijącego przepychu. Jestem kluczem do
najmroczniejszych tajemnic. Nurzam się w dekadencji i mieszkam
na wodzie. Jestem tak odmienny, jak tylko można sobie wyobrazić,
a jednak nie jestem ani Turkiem ani rybą»".
  Istotnie, Europejczycy byli zafascynowani, zaintrygowani, a co
najważniejsze, chętnie płacili za przywilej obcowania z kimś takim.
Casanovą nie był osamotniony w swoich wędrówkach. W tamtych
czasach w Paryżu, Pradze, Londynie, Madrycie, Wiedniu, Moskwie,
Dreźnie i Konstantynopolu przebywało wielu Wenecjan: Canaletto
i Bellotto, Goldoni i Rosalba, rodziny Riccich i Tiepolo...
  -	Kiedyś i ty do nich dołączysz, Cecilio - powiedział. - Dzięki
swemu talentowi, dzięki swoim obrazom ujrzysz świat, a świat ujrzy
ciebie. Cóż to będzie za przyjemność dla świata!
  Roześmiałam się, lecz w głębi duszy zaczęłam wierzyć, że to moż-
liwe. Pomyślałam o sztalugach stojących w mej pracowni, potem zaś
wyobraziłam je sobie rozstawione w komnacie w jakimś dalekim
pałacu oraz otaczających mnie wianuszkiem cudzoziemców, gestami
i słowami wyrażających podziw dla mojej pracy.
Casanovą schylił się, przygarnął mnie, wciągnął na siebie.
-	Kochasz mnie, Cecilio?
Okraczyłam go jak żabka, delikatnie pocałowałam w usta.
- Kocham cię tak bardzo, że chętnie bym cię całego zjadła.
- Nie mów tak, proszę. Znałem kiedyś kobietę, która to zrobiła.


86

OPOWIEŚĆ O MODYSTCE
Giacomo Girolamo Casanovą,
Chevalier de Seingalt, wenecki poeta
Zdarzyło się to...
Już ci kiedyś o tym mówiłem?
Dopiero co uciekłem z Hiszpanii.
Na granicy zaczaiło się na mnie trzech rzezimieszków,
Przypuszczalnie nasłanych przez księcia Ricli,
Którego podstępna Nina... Chociaż mógł to również być Manuzzi,
Wbrew naturze kochanek ambasadora Mocenigo,
Któremu naraziłem się swoją niedyskrecją...
Jakże łatwo było wtedy o wrogów!
Za gadatliwość zapłaciłem posadą gubernatora kolonii,
A mogłem nawet życiem.
Uciekłem jednak. Ale to inna historia.
Ta jest o modystce.	?*
Kochanka la Perouse'a:
Modystka. Ładna, szczupła, jasnowłosa,
Miała coś ze zmiętego płótna na bladej twarzy,
Jedna z tych blondynek, których skóra przypomina dojrzałą
  truskawkę w chwilach rozkoszy.
Tak opowiadał nam la Perouse.
W każdym razie, po tym, jak od niej odszedł,
Którejś niedzieli zamiast Eucharystii
Połknęła jego portret i umarła.
Najpierw zjadła jego usta,
Wargi, które wiele razy próbowała delikatnie połknąć,
I nos, w którym starała się wyczuć zapach perfum
innych kobiet.

Potem włosy, z których wyczesywała wszy
Swoimi drobnymi rączkami.
Na koniec zjadła jego oczy,
Ponieważ nie chciały już na nią patrzeć
Tak jak kiedyś.
Potem, jak powiedziałem, umarła.
Zadławiła się nim w swoim sklepiku
Pełnym kapeluszy, rajstop i pantalonów.
W jednej kieszeni znaleziono jego miłosne listy.
Druga była pełna łez.


6
El leto xe 'l paradiso dei poveri.
Łóżko to niebo dla biedaków.
Przysłowie weneckie
  Oczywiście, przez cały czas, kiedy byliśmy razem, Casanovą żył
z inną kobietą, w odległej części miasta, i oboje naprawdę się kochali.
Niewielki dom Franceski Buschini, szwaczki, stał przy Barberfa
delie Tolle, niedaleko Zannipoli, na północnych obrzeżach Wenecji.
  Casanovą rzadko wspominał o Francesce, ale niczego nie ukrywał,
jeśli zadałam mu konkretne pytanie na ten temat. Prawie tego nie
robiłam, nie chciałam się dopytywać. Wolałam zbierać informacje
w inny sposób, tak samo jak czyniłam na początku naszej znajomości,
gromadząc wiadomości na jego temat, oraz wcześniej, zanim jeszcze
zostaliśmy kochankami: dyskretnie wypytując ludzi na ulicy, w za-
konie, u „Floriana". W ten sposób dowiedziałam się z kilku niezależ-
nych źródeł, iż mieszkał nie tylko z nią, lecz także z jej bratem
i matką. Francesca była mu bezgranicznie oddana; domyślałam się,
że po latach wyczerpującej tułaczki potrzebuje kogoś, kto zapewniłby
mu ciepły i bezpieczny kąt.
  Powoli zaczęłam sobie uświadamiać, iż Casanovie, do tej pory
stanowiącemu dla mnie uosobienie energii i życiowego sukcesu, w rze-
czywistości wcale się tak dobrze nie powodziło. Oczywiście nadal był
cesarzem mego szczęścia, nie mogłam jednak nie zauważyć wyświech-
tanych klap jego surduta i poprzecieranych spodni. Zawsze nosi! te
same, mocno sfatygowane pantofle. Spod peruki często wymykały
się kosmyki siwych włosów, a kiedy po miłosnym spełnieniu kładłam
mu głowę na piersi, słyszałam świszczący odgłos dobiegający z okolic
serca. Jakże kontrastowało jego obecne ubóstwo z dniami młodości,
do których powracał niemal każdej nocy! Zrozumiałam, że w tych
ciężkich czasach potrzebował kogoś całkowicie bezkrytycznego, mało
88

wymagającego, zwyczajnego. Miał stargane nerwy, a kiedy się uśmie-
chał wyćwiczonym do perfekcji, pochwalno-służalczym uśmiechem,
mięśniami jego twarzy wstrząsały nerwowe tiki.
  Swą porażkę mógł od czasu do czasu dzielić jedynie z kobietami.
\V towarzystwie kobiet, szczególnie takich jak Francesca, mógł wcale
się nie uśmiechać, mógł się odprężyć, odsłonić, nawet zapłakać,
stanąć przy oknie i zagapić się przed siebie, zacisnąwszy palce na
zasłonie wykonanej nie z kosztownego atłasu, lecz z jakiegoś znacznie
tańszego materiału. Mógł oprzeć głowę na bujnej wyniosłości jej
piersi i po prostu zasnąć.
  Rzecz jasna, był bez pieniędzy. Jeden Bóg wie, w jaki sposób
płacił za moje farby i egzotyczne smakołyki, które mi przynosił.
Przez całe życie - z wyjątkiem tych kilku cudownych lat spędzonych
pod opiekuńczymi skrzydłami Bragadina- zmagał się z brakiem
pieniędzy, poniżał się, aby je zdobyć, kiedy zaś mu się to powiodło,
szastał nimi bez opamiętania. Nigdy wystarczająco długo nie miał
dosyć pieniędzy, żeby zapewnić utrzymanie uczciwej kobiecie.
  Przy Francesce mógł sobie pozwolić na to, żeby być słabym, starym
i przerażonym. Zasypiał w jej ramionach, szlochał we śnie, ślinił się
na jej ramieniu, zostawiał ślady taniego makijażu na poduszce i jej
nocnej koszuli, a siwe włosy i cienki, wysilony owoc swej namiętności
w jej chciwych ustach. Czy mogłam być o to zazdrosna?
  Ze mną był czarodziejski, tragiczny i mocarny, nigdy jednak
dostojny. Co zresztą po dostojności dziewczynie z zakonnej szkoły,
na pól zdeprawowanej swoim erotycznym przebudzeniem?
  Zdarzało się, że niekiedy śniłam na jawie. Zasłaniałam oczy
rękami, by odgrodzić się od rzeczywistości W pulsującą ciemność
wkracza Casanovą. Podchodzi do mego łóżka, tam jest niebo.
-	Cecilio, mam ci coś ważnego do powiedzenia.
  Jego ramionami wstrząsa stłumiony szloch - to ból po rozstaniu
z zacną Francesca.
-	Oddaję ci moje życie. Błagam, byś zechciała je przyjąć.
  Nie jest w stanie powiedzieć nic więcej, zaciska usta, żeby nie
wybuchnąć płaczem. Ma oczy pełne łez, potyka się, przewraca.
Lewa podwiązka opada na kostkę, pończocha zsuwa się, odsłaniając
różaniec krwi
  Podbiegam do niego. Całuję nos, oczy, zranione kołano. Przygła-
dzam zmierzwione włosy, podciągam pończochę, zapinam podwiązkę.
89

Oboje klęczymy. Przyciska głowę do mego łona, otacza ramionami
moje uda.
-	Zaopiekuję się tobą - mówię.
  Obejmuje mnie jeszcze mocniej, łka cichutko. Z kieszeni wypada
mu naszyjnik z pereł.
-	Czy to dła mnie?
Takie naszyjniki Wenecjanki noszą przez pierwszy rok po śłubie.
*-?


*?
7
Le done ga do scarsele:
una per la lagreme, una per le busie.
Kobiety mają dwie kieszenie:
jedną na Izy, a drugą na kłamstwa.
Przysłowie weneckie
  Kiedy następnej nocy szłam na spotkanie z Casanovą, zżerała
mnie ogromna ciekawość. Pierwszą rzeczą, jaką chciałam wiedzieć,
było dlaczego nigdy się nie ożenił, drugą natomiast, czy ożeni się ze
mną. Do kieszeni włożyłam dwie małe obrączki; podczas rozmowy
wsuwałam je na pałce i obracałam. Klekotały jak miniaturowe kas-
taniety. W końcu pękły i rozsypały się na ostre okruchy. Wysypałam
z kieszeni kolorowe drobinki; wyglądały jak zawartość zepsutego
kalejdoskopu.
Casanovą zmuchnął mi je z palców.
- Co to jest, Cecilio?
  Nie powiedziałam mu, ponieważ tej nocy, kiedy zajrzeliśmy do
kalejdoskopu jego wspomnień, ujrzeliśmy Teresę i Henriettę.
  Popłynęliśmy gondolą do ogrodów Guidecca i usiedliśmy w altanie.
Blask księżyca malował na twarzy Casanovy tatuaż z krętych cieni
metalowych prętów tworzących jej konstrukcję. Wyglądał, jakby był
w masce, lecz jego znajomy głęboki głos wydobywał się z ust, które
dopiero co oderwały się od moich. Trzymałam go za rękę i słuchałam
opowieści, głaszcząc jego palce.
  W roku 1754, kiedy Casanovą miał dwadzieścia dziewięć lat, poznał
Bellina. Bellino podawał się za kastrata; miał przepiękny głos, ale
otaczała go przedziwna aura, kusząca i zarazem niepokojąca. Casanovą
bez reszty zakochał się w tej istocie, nie wiedząc nawet, jakiej jest płci.
Gotów był jednak przysiąc, iż Bellino jest w rzeczywistości kobietą.

91

  Jednak wszystkie próby, zmierzające do ustalenia prawdy, na-
potykały stanowczy opór. Casanovę coraz bardziej dręczyły domysły
i wątpliwości, podczas gdy Bellino, broniąc się przed jego zakusami,
podsuwał mu swoje dwie młodsze siostry.
Na widok moich uniesionych brwi Casanovą rozłożył ręce.
  -	Oczywiście, że skorzystałem z propozycji. Ty też z pewnością
byś tak zrobiła na moim miejscu. Pierwsza nazywała się tak jak
ty, lecz była od ciebie młodsza i była wciąż dziewicą. Druga, równie
urocza, miała na imię Maria. Spędziłem z nimi wiele cudownych
nocy i na zawsze zachowam je we wdzięcznej pamięci, przede wszyst-
kim jednak zależało mi na zdobyciu dziewictwa i miłości Bellina.
Miłość to cudowna przyprawa, dzięki której główne danie smakuje
jeszcze wspanialej. Dziewczęta stanowiły zaledwie przystawkę, któ-
ra zaostrzyła mój apetyt. Zrewanżowałem im się, ucząc je, co czynić
i jak postępować, by móc jeszcze pełniej korzystać z tych przy-
jemności.
  Zmarszczyłam po dziecinnemu nos, ale Casanovą tylko go pocało-
wał i kontynuował opowieść.
  Opętany pożądaniem wciąż knuł i spiskował, aż wreszcie udało mu
się przez mgnienie oka ujrzeć intymne części ciała Bellina. Zdruz-
gotany stwierdził, iż obiekt jego westchnień jest jednak mężczyzną,
lecz nawet to było za mało, żeby uwolnić go od obsesji. Dzięki swemu
optymizmowi zdołał, jak zwykle, znaleźć wyjście z bolesnej szarady.
Otóż wmówił sobie, że to, co widział, było jedynie ogromną łechtaczką;
ciekawość i żądza zapłonęły na nowo ze zdwojoną siłą. Organ tak
niespotykanych rozmiarów musiał przecież iść w parze z równie
niesłychaną namiętnością!
  W końcu - któż bowiem zdołałby w nieskończoność opierać się tak
uporczywym zalotom - Bellino ujawni! swą prawdziwą naturę. Okazał
się Teresą, dziewczyną ze zubożałej rodziny, która udawała kastrata
po to, żeby robiąc muzyczną karierę, utrzymywać bliskich. Co praw-
da w tamtych czasach kastraci byli poddawani dość częstym bada-
niom, ona jednak niczego się nie obawiała, dysponowała bowiem
doskonałym urządzeniem, które pozwalało jej zachować w tajemnicy
prawdę o swojej kobiecości. Właśnie ten przyrząd Casanovą podejrzał
ukradkiem i na jego widok wpadł w rozpacz. Teraz, kiedy poznał
jego prawdziwą naturę, wprost nie mógł wyjść z podziwu. Opisał mi
owo zdumiewające urządzenie, demonstrując je własnymi palcami.
-	Był to kawałek białego jelita długości i grubości kciuka, o gład-
92

iHei iedwabistej powierzchni, przymocowanego do owalnego, niemal
zezroczystego kawałka skóry. Przytwierdzony do ciała specjalnym
kłeiem, organ ów doskonale maskował kobiece przyrodzenie Teresy.
Naturalnie Casanovą natychmiast zażądał, by Teresa założyła owo
urządzenie, po czym, dokonawszy szczegółowych i zarazem delikat-
nych oględzin, stwierdził z zachwytem, iż w żaden sposób nie utrudnia
ono dostępu do kanału rozkoszy. Odkrycie to tak go podnieciło, iż
natychmiast przystąpił do zabawnej, gorliwej hermafrodycznej ko-
pulacji.
  Bez trudu mogłam to sobie wyobrazić, ponieważ zdążyłam już go
dobrze poznać. Kiedy mu na czymś zależało, układał usta w charak-
terystyczny sposób, w jego oczach zaś pojawiał się drapieżny błysk.
  -	Naturalnie nie omieszkałem podziękować Bogu, który obdarzył
mnie tym nowym i zdumiewającym doświadczeniem. Tak jak dziś
dziękuję mu za ciebie, Cecilio.
  Przygoda z Teresą nauczyła Casanovę, że w kobiecych kiesze-
niach zawsze można znaleźć coś interesującego. Czy były to kłam-
stwa, miłość czy łzy, Casanovą pragnął ujrzeć to na własne oczy.
Chciał wiedzieć. Mogło to przecież być coś, czego jeszcze nigdy nie
próbował.
  Jego największa miłość Henriettę, zagadkowa szlachcianka z Pro-
wansji, nosiła wojskowy mundur aż do chwili, kiedy ją z niego wyłus-
kał, wyzwalając jej kobiecość. Spędzili trzy niebiańskie miesiące
w Parmie. Nigdy nie był tak blisko z kobietą.
  - Zasypialiśmy, budziliśmy się rano i na widok naszych nagich
ciał rzucaliśmy się na siebie jak tygrysy - opowiadał. - Kiedy wresz-
cie wstawaliśmy z łóżka, byliśmy w sobie jeszcze bardziej zakochani
niż wtedy, kiedy się kładliśmy. Ktoś, kto twierdzi, jakoby nie istniały
kobiety potrafiące dawać mężczyźnie szczęście przez całą dobę bez
choćby chwili przerwy, najwyraźniej nie znał Henriettę.
- Nigdy się nie sprzeczaliście? Nigdy ci się nie znudziła?
  - Należałem do niej umysłem, duszą i ciałem. Nikt nie zdołałby
wcisnąć między nas choćby płatka kwiatu.
  Jednak po trzech miesiącach idylla dobiegła końca. Henriettę nie
potrafiła go już niczym zaskoczyć. Jak sama przyznała, zużyła całą
amunicję. Podczas niezawinionego przez żadną ze stron rozstania
dała mu w prezencie ból niemal słodszy od rozkoszy. Napisała do
niego list z prośbą, by spróbował sobie wyobrazić, że wspólnie śnili
przepiękny sen. Zakazała mu trwać w bezcelowej wierności. „Chcę,
93

żebyś czym prędzej znowu kogoś pokochał, a nawet żebyś znalazł
sobie kolejną Henriettę".
- Dlaczego się z nią nie ożeniłeś? - zapytałam.
  - Sam zadaję sobie to pytanie. Niekiedy wstyd mi, że kochałem
inne kobiety po tym, jak Bóg dał mi Henriettę.
- A więc małżeństwo nie wchodzi w grę?
  - Cecilio, ja nienawidzę tego sakramentu. Małżeństwo jest grobow-
cem miłości, samo słowo pełni zaś funkcję szacownej maski, której
zadaniem jest ukryć namiętność łączącą kobietę i mężczyznę. Wolę
namiętność bez masek.
- Nawet jeśli to oznacza, że miłość kiedyś się skończy?
- Nawet. I właśnie dlatego utraciłem Henriettę.
- Ale masz mnie.
  - To prawda, najdroższa, czy jednak zawsze będziemy należeć do
siebie? Czy zawsze będziesz mnie pragnęła? Uwielbiasz różne miłosne
nowinki. Przypomnij sobie gąsienice, o których mi opowiadałaś.
Pomyśl o tym, jak bardzo lubisz moje opowieści. Im są dziwaczniejsze,
tym większą sprawiają ci przyjemność. Jestem podobny do ciebie.
Przyczyną niewierności mężczyzn jest ich ciekawość. Gdyby wszyst-
kie kobiety miały identyczne ciała i umysły, mężczyźni bez trudu
trwaliby w wierności, a najprawdopodobniej nigdy by się nie zako-
chali. Żyliby szczęśliwi do końca swych dni u boku pierwszej napot-
kanej kobiety. My jednak jesteśmy inni. Jesteśmy niewolnikami
nowości, a ona wykorzystuje nas do własnych celów.
  Później tej samej nocy wymknęliśmy się z kasyna. Szczęście nam
nie sprzyjało. Casanovą otulił mnie płaszczem, myślami jednak -
i sercem - był gdzie indziej. Pozostawił je w maleńkiej złotej tabakier-
ce, którą zastawił przed ostatnim rozdaniem. Otrzymał ją od Hen-
riettę. Gondolierowi pozwolił odpłynąć już kilka godzin wcześniej.
Czekał nas długi spacer przy blasku księżyca. Minęliśmy San Gemi-
niano i wyszliśmy na Piazza San Marco.
  Nadeszła acqua alta, plac był pod wodą. Księżyc w pełni pluskał
się w niej radośnie, niewielkie fale wesoło uderzały w schody przed
Prokuracjami.
- Pójdziemy przez Rialto? - zapytałam.
  - Nie, najdroższa - odparł Casanovą. - Nie boimy się wody. Jes-
teśmy przecież Wenecjanami, woda to nasz żywioł.
Wziął mnie w ramiona i wszedł w mleczną od księżycowego blasku
94

wodę- Sięgała mu do kolan. Przeniósł mnie na ukos przez plac, tuląc
mocno do piersi. Patrzyłam nad jego ramieniem na rozpływający się
za nami ślad, po czym przeniosłam wzrok na zawieszony w górze
księżyc Mąciliśmy odbicie kolumn przeglądających się w wodzie.
r 'dech Casanovy rozgrzewał mi ucho. Z lewej stopy zsunął mi się
pantofel- woda połknęła go łapczywie niczym jakiś przysmak.
Palcami stopy pieściłam udo Casanovy. Sięgnął do niej ręką, począł
ją delikatnie gładzić. Kiedy dotarliśmy na drugą stronę placu,
wynurzyliśmy się z wody jak dwie złączone uściskiem karykatury
Wenus.
  Chwilę później szybkim krokiem minęła nas zakonnica w białym
habicie poplamionym krwią. Przeraziła mnie pustka malująca się na
jej młodej twarzy. Przypuszczalnie wracała od porodu lub od łóżka
ciężko chorego, ale dlaczego nikt jej nie towarzyszył?
  Casanovą śledził ją wzrokiem dopóty, dopóki nie znikła za kolumną,
tak jakby jej nigdy nie było. Przez chwilę wątpiłam, czy rzeczywiście
ją tam zobaczyłam.
-	Widziałeś? - wyszeptałam mu do ucha.
  Był głęboko zamyślony. Nie postawił mnie jednak na ziemi, tylko
przytulił jeszcze mocniej.
- Tak, ukochana - odparł powoli.
- O czym myślisz?
  W roku 1753 Casanovą powrócił do Wenecji. Był nafaszerowany
informacjami o okultyzmie, masonerii, astrologii, astronomii, kabale.
Równocześnie nauczył się traktować to wszystko ze sporą dozą cyniz-
mu, a co najważniejsze, zamierzał wykorzystać nowo zdobytą wiedzę
nie do filozoficznych studiów, lecz dla przyjemności.
  Odwiedzał kasyna - wszystkie sto trzydzieści dwa - zarówno ze
względu na rozrywkę, którą oferowały, jak i po to, by eksperymen-
tować z systemami i kluczami. W tamtych czasach kasyna, czyli
ridotti, były małymi nieoficjalnymi klubami, miejscami schadzek,
hazardu, tańca i flirtu. Spotykali się w nich ludzie ze wszystkich klas
i można chyba powiedzieć, że tam właśnie zaczął się i najszybciej
przebiegał proces rozkładu naszej republiki. Casanovą, czło-
wiek nieokreślonego stanu, czuł się jak u siebie w domu w zadymio-
nych wnętrzach wypełnionych zapachem opium. Nigdy nie tracił
czujności ani ciekawości; zawsze kiedy otwierały się drzwi, kierował
KU nim zaintrygowane spojrzenie, zastanawiając się, kogo wepchnie
95

do środka podmuch zimnego świeżego powietrza: nową kochankę?
Nowego protektora? Hazardzistę gotowego nauczyć chętnych nowej
gry?
  A w kieszeniach kobiecych strojów czekały zdumiewające niespo-
dzianki. Dotyczyło to również habitów, pod habitami bowiem Casa-
novą odkrył dwa najbardziej namiętne ciała, jakie kiedykolwiek
spotkał.
  Mówił o tych zakonnicach CC. i M.M., kryjąc ich tożsamość za
inicjałami pełniącymi funkcję weneckich masek. Ułożył je z liter
alfabetu półanonimowych pożądliwości, uwolnionych od konwencji
i zahamowań. Często tak postępował w swoich opowieściach. Kochał
M.M., CC, pannę XVC i, jeśli się nie mylę, panie Od A do Z. Za
zasłoną tych inicjałów, jak pod maskami, jego kobiety mogły być
tym, kim pragnął, żeby były.
  Pochlebiło mu, kiedy się dowiedział, że jego konkurentem do serca
M.M. jest nie kto inny, jak sam francuski ambasador. Korpulentny de
Bernis, późniejszy kardynał, podglądał Casanovę przez ukryty otwór
w ścianie, kiedy ten zaszczycał zakonnicę swym kunsztem w małym
pokoiku w San Moise o ścianach ozdobionych zachęcającymi erotycz-
nymi rycinami. Wszyscy zainteresowani wiedzieli, kto kogo obserwu-
je, dzięki czemu wszyscy jeszcze lepiej się bawili. Najwspanialsza była
jednak noc, którą Casanovą spędził z obiema zakonnicami. Opowiada-
jąc mi o niej, rozkoszował się przywoływanymi z pamięci układami
geometrycznymi i gwałtownością troistych rozkoszy.	«K
  - Chłonęliśmy się tak łapczywie, że nie wiedzieliśmy już, kto jest
jakiej płci.
- Czy nikt się o tym nie dowiedział?
  Plotki o zakonnicach i o innych jeszcze wyczynach coraz częściej
krążyły po salonach Wenecji, trafiając także do bardziej oficjalnych
uszu. Casanovą igrał z ogniem. Wyrastał ponad przeciętność, czynił
zamieszanie, ściągał na siebie uwagę. W Wenecji ściany mają nie
tylko uszy, ale również usta. W całym mieście kamienne paszcze
lwów wykrzywiały się z odrazą, połykając donosy na Casanovę. Te
anonimowe listy trafiały przed oblicza inkwizytorów. Założone przed
laty teczki szybko pęczniały od raportów i oskarżeń.
  Casanovą stał się nieostrożny, uwierzył bowiem, iż jest ulubieńcem
losu. Tak bardzo kochał swoje życie, że nie potrafił sięgnąć wzrokiem
poza nie, by w porę dostrzec niebezpieczeństwo.
96

  W końcu szczęście przestało mu sprzyjać. Otrzymywał mnóstwo
ostrzeżeń, ale wszystkie lekceważył. Zanadto był zajęty byciem Ca-
sanovą. Któregoś wieczoru jego patron Bragadin objął go i powiedział
?0 smutkiem:
_ Obawiam się, synu, że zabierze mi cię inkwizycja!
  Casanovą odwzajemnił się równie szczerym i serdecznym uścis-
kiem. He dobra zaznał od tego człowieka! Mimo wszystko wciąż czuł
się nietykalny.
  Jednak już nazajutrz, 25 lipca 1755 roku, został aresztowany i oska-
rżony o ateizm, wyuzdanie i przynależność do masonerii. W jego
apartamentach wysłannicy inkwizycji znaleźli dzieła Ariosta i Hora-
cjusza, Le Portier des Chartreux, księgę magicznych zaklęć oraz
dzieło Aretina z ilustracjami przedstawiającymi trzydzieści pięć po-
zycji seksualnych. Co gorsza, w ich ręce wpadł również cały kanon
dzieł wolnomularskich łącznie z Kluczem Solomona, Zecorbenem
i Picatriksem, czyli podręcznikiem wytwarzania perfum i innych
pachnideł przywołujących demony wszelkiej maści.
  Idąc do więzienia, Casanovą przywdział strój z jedwabiu i koronek,
jakby udawał się na wesele. Syn aktorki odgrywał rolę arystokraty.
Nie oskarżono go o popełnienie żadnej zbrodni, nie widział więc
powodu, żeby czuć się upokorzonym i zachowywać się jak byle łotr.
Poza tym był przekonany, że wkrótce wyjdzie na wolność. Bragadin
się o to zatroszczy, jak zwykle.
  Kiedy jednak przeszedł przez Most Westchnień i został zamknięty
w celi, uświadomił sobie nagle, że tym razem wpadł nie w zwyczajne
tarapaty, lecz w poważne kłopoty. Groziło mu autentyczne niebez-
pieczeństwo. Inkwizytorzy dysponowali nieograniczoną władzą.
W tamtych czasach zdarzało się, iż ludzie znikali w biały dzień
z ulicy, a później - po kilku dniach, miesiącach albo po roku - znaj-
dowano ich zwłoki powieszone za nogę w jakimś ustronnym miejscu.
Te niezbyt częste, za to poważne lekcje miały przypominać obywa-
telom zbyt szczęśliwego miasta o przykrych konsekwencjach nie-
właściwego postępowania.
  Casanovą oddawał mocz co kwadrans. Coś takiego zdarzyło mu się
po raz pierwszy w życiu. W krótkim czasie napełnił ciemnym moczem
dwa duże nocniki.
  - Moje ciało ostrzegało mnie, że znalazłem się w niebezpieczeń-
stwie. W głębi duszy nie chciałem się z tym pogodzić, aż nagle
97

wszystko stało się jasne: byłem zniszczony i mogłem to zawdzięczać
wyłącznie sobie. Usta wypełniła mi gorycz, jakiej nie czułem nigdy
przedtem ani potem.
  Pocałował mnie, by osłodzić sobie gorycz okropnych wspomnień.
W chwili kiedy nasze usta się rozdzieliły, ogromny pantegana, wodny
szczur, przemknął w poprzek San Vio. Był to największy okaz, jaki
kiedykolwiek widziałam. Kot miauknął groźnie, lecz nawet on nie
odważył się rzucić w pogoń za potworem.
  - Godny ambasador moich dawnych nieprzyjaciół - powiedział
Casanovą, odprowadzając go wzrokiem. - Niewiele brakowało, żeby
rozprawili się wtedy ze mną na dobre.
  
I
      PIESN SKAZAŃCA
ZAMKNIĘTEGO W LOCHACH
PAŁACU DOŻÓW W WENECJI
Naręcza świeżo ściętych kwiatów w koronkowej wspaniałości
Wykarmionych i obżartych,
Niżej jedwabie opięte na żebrach, suto marszczone spódnice,
Pijackie łzy butelek na surdutach,
Zaróżowieni i zasapani
Albo wciąż jeszcze nabrzmiali pożądaniem do ladacznic.
Myślą, że wkrótce stąd wyjdą.
Ha!
Minie niewiele czasu
I zaczną tańczyć jak trupie główki na kijach od mioteł
Wychudzeni, zamorzeni,
Będą ściskać zapadnięte brzuchy
I jęczeć, że umierają z głodu.
Kobiety sądzą czasem, że są w ciąży,
Ale to nieprawda, krew sama przestaje płynąć.
Spadają z nich futra, butwieją szaty.
Milkną albo mamroczą coś jak myszy w serze,
Cuchną jednak tak samo.
Po zapachu odróżniamy nowych od starych
I żywych od umarłych.
Ze moglibyśmy ich zjeść? A ten smród?
Najżarłoczniejszy wilk w naszych żołądkach nie zdoła nas do tego
                                                     nakłonić.
Prędzej pożeglujemy w nocnikach na egzotyczne wyspy!
Nie zatopimy w nich kłów, za brudni na to.
99

Nie gustujemy w takich potrawach.
Skręciłyby się nam od nich wnętrzności.
Wyznaczamy granice w szczurzym królestwie:
Nic, co gnije, pełza lub skacze, nie trafi na czerwone szmaty
                                             naszych języków.
Wystarczająco cuchnie sama rozpacz.
I tak zresztą nie sprostalibyśmy konkurencji
Bardziej aktywnych obywateli, a mianowicie
Pcheł, wszy, mend i komarów.
Są silne wspólną siłą.
Znają się na rzeczy.
Przystępują do uczty,
Jeszcze zanim kwiaty zaczną gubić płatki.

8
Tutę le volpe finisse dal pelisser.
Wszystkie lisy kończą u kuśnierza.
Przysłowie weneckie
  Mam w szkicowniku ilustrację przedstawiającą słynną ucieczkę
Casanovy z Piombi, wyłożonego ołowianymi płytami więzienia na
poddaszu Pałacu Dożów. Zasłuchana w jego opowieść, pozwoliłam
ręce błądzić nad czystą kartką niemal bez udziału mojej woli.
  Nie pierwszy raz Casanovą opowiadał o tym wydarzeniu ani
nie po raz ostatni. Ta historia stała się już czymś w rodzaju żywego
dzieła sztuki. Posługiwał się starannie dobranymi słowami, do-
skonale wiedział, kiedy należy zawiesić głos, a kiedy wciągnąć
nagle powietrze. Oboje zdawaliśmy sobie chyba sprawę, że wy-
gładza ją i doskonali z myślą o tym, by umieścić ją we wspo-
mnieniach, które zamierzał kiedyś spisać i czerpać zyski z ich
sprzedaży.
  Jednak tym razem mówił wyłącznie dla mnie. Była gorąca czerw-
cowa noc. Popłynęliśmy gondolą do Santa Maria delia Salute i zacu-
mowaliśmy pod prywatnym mostkiem w zacisznym kanale. Fale
chlupotaly leniwie i migotliwie, wydatkowując swą niewielką energię,
a my w tym samym czasie zajmowaliśmy się wydatkowaniem naszej,
znacznie większej. Później rozległy się dźwięki skrzypiec Casanovy.
Lekki wietrzyk przedostawał się przez szczeliny w zasłonach, chło-
dząc nasze ciała i wyraźnie znacząc ścieżki potu na naszej skórze.
Casanovą dotknął palcami obitego jedwabiem sufitu kajuty.
  - Wyobraź sobie sufit z ołowianych kwadratów o boku długości
trzech stóp i grubości małego palca. Wyobraź sobie mnie, żyjącego
tam jak garbus w trumnie.
  - Jesteś ostatnim człowiekiem na świecie, którego potrafię sobie
wyobrazić w więzieniu - powiedziałam.
101

  -	Istotnie, byłem ostatnim człowiekiem na świecie, który mógłby
to znieść.
  Tak oto Casanovie brutalnie przerwano wygodne życie i umiesz-
czono go w celi tak malej, że nawet nie mógł się w niej wyprostować.
Gdyby było tam okno, widziałby przez nie swoje niedawne miejsce
wspaniałych zabaw, Piazza San Marco, cudowny jak zwykle. Niestety,
więźniowie stanu byli pozbawieni takich przywilejów. Casanovą spę-
dził w bezokiennym pomieszczeniu na poddaszu Pałacu Dożów pięt-
naście gorących i lodowato zimnych miesięcy. Po głowie biegały mu
szczury wielkości królików, insekty ucztowały na jego ciele. Było
prawie tak jak w internacie w Padwie, gdzie cierpiał, będąc dzieckiem.
Istotnie, czuł się tak samo bezradny i niemy jak wtedy.
  Kiedy leżał - innej pozycji nie mógł przyjąć - nogi wystawały mu
poza pryczę. Nie mógł nawet przechadzać się po celi, ponieważ bez
przerwy zawadzałby głową o sufit. Jak powściągnąć gniew w tak
ciasnej przestrzeni? Jak zaspokoić głód kobiet i smacznych potraw,
a przede wszystkim głód nowości? Tutaj każdy dzień wyglądał tak
samo. Pragnienia i żądze dręczyły go bez przerwy. Niekiedy, ogar-
nięty desperacją, wyobrażał sobie, że sterczące z sufitu łebki ołowia-
nych gwoździ to sutki, i pieścił je palcami.
  Mijały dni wypełnione milczeniem, a wciąż nie przedstawiono mu
żadnych zarzutów. Interpretował to w sposób optymistyczny: nie da
się sklecić sensownego aktu oskarżenia, więc wkrótce będzie* wolny.
Poniósł już wystarczającą karę. Trzy tygodnie później nadal pielęg-
nował w sercu nadzieję, że jego możni protektorzy lada chwila wy-
ciągną go z więzienia.
  Mijały tygodnie i miesiące, i ciągle nic się nie działo. Pojawiły się
myśli o stryczkach i osławionej zielonej truciźnie inkwizytorów. Właś-
ciwie już czuł się jak anonimowy trup.
  Pod ołowianym dachem strach doskwiera! tak samo jak upał.
Casanovą siedział nagi na krześle, a pot spływał strumykami z jego
ciała i tworzył kałuże na podłodze. Zaczął cierpieć na hemoroidy -
przypadłość, która miała mu towarzyszyć do końca życia. Wkrótce
potem pojawiła się niebezpieczna gorączka. Lekarz zostawił mu
wielką strzykawkę i baniak wody.
  -	Będziesz mógł zabawiać się lewatywami - rzucił przez ramię, po
czym wyszedł.
Najgorsze jednak było to, że nie pozwalano mu pisać. Pierwszy
102

raz w życiu zaczął naprawdę lękać się o swoje zdrowe zmysły. Słyszał
głosy, w jego snach roiło się od „grzesznych" fantazji. Do czytania
dastarczano mu jedynie traktaty religijne oraz dzieła przesiąknięte
chorobliwym fanatyzmem. Mógł również obcinać paznokcie u stóp,
o goleniu natomiast nawet nie było mowy.
  Brudny, nagi więzień ze zmierzwioną brodą. W święta Bragadin
otrzymał pozwolenie na przysłanie paczki z kosztownymi prezentami:
szlafrokiem obszytym lisim futrem, bawełnianą kołdrą oraz specjal-
nym workiem z niedźwiedziej skóry, w którym chroniło się stopy
przed chłodem, równie dokuczliwym zimą, jak upał latem. Noce były
teraz bardzo długie. Tej zimy dziewiętnaście z każdych dwudziestu
czterech godzin Casanovą spędzał w całkowitej ciemności.
  I wciąż żadnych nowin. Jego cela znajdowała się bezpośredno nad
pomieszczeniem, w którym obradowała Rada Dziesięciu. Słyszał
mamroczących pod jego stopami starców, nikt jednak nie przychodził,
żeby oznajmić mu, co go czeka.
Casanovą postanowił uciec albo zginąć podczas próby ucieczki.
  Miotał się po celi jak wściekły dziki kot, wydzierał strażnikom
posiłki z rąk. Potrzebował siły, żeby odzyskać wolność. Po dziewięciu
miesiącach spędzonych w zamkniętym pomieszczeniu otrzymał zgodę
na codzienny półgodzinny spacer w korytarzu. Podczas jednego
z tych spacerów znalazł i ukrył metalowy pręt.
  Cierpliwie, dzień po dniu, pracował nad wybiciem otworu w sufi-
cie celi. W sierpniu, kiedy dzieło było już na ukończeniu, wydarzyło
się coś strasznego: zjawił się strażnik z nowiną, że więźniowi przy-
dzielono nową, wygodniejszą celę. Wtedy odkrył niemal już gotowy
otwór, Casanovą zdołał go jednak przekonać, że gdyby zawiadomił
zwierzchników, sam trafiłby za kraty, dopuścił się bowiem poważ-
nego zaniedbania.
  Casanovą ukrył pręt w Biblii i zabrał go do nowej celi. Czekała
tam na niego miła niespodzianka w postaci ołówka. Doczekał się
również wreszcie sąsiada: szybko się zaprzyjaźnił z uwięzionym tuż
obok ojcem Balbi, odsiadującym wyrok za zapłodnienie trzech dziewic
ze swej parafii.
  Casanovą zdołał potajemnie przekazać mu pręt. Balbi przez osiem
dni wykuwał otwór w suficie swej celi, ukrywając go za świątobliwymi
rycinami, które pozwolono mu zawiesić. Dziewiątej nocy Balbi prze-
pchał swe korpulentne ciało przez otwór i znalazł się w pustej prze-
strzeni między sufitami cel i dachem Pałacu Dożów. Przepełzl nad
103

celę Casanovy, wyrwał kilka płytek z sufitu, i Casanovą natych-
miast do niego dołączył. Wspólnymi siłami wybili dziurę w wieko-
wym dachu pałacu. Zadanie okazało się nadspodziewanie łatwe.
Dach był tak stary, że gołymi rękami wyrywali kawały butwiejące-
go drewna.
  Wkrótce potem znaleźli się na świeżym powietrzu. Ostra woń
morza i dawno nieoglądany widok otwartej przestrzeni sprawiły, że
przez jakiś czas stali jak urzeczeni. U ich stóp rozciągała się bawiąca
się, spacerująca i śpiąca Wenecja. Kiedy wreszcie Casanovą się
poruszył, uczynił to tak niezgrabnie, że zaczął zsuwać się po stromiź-
nie dachu. Przed nieuchronnym upadkiem uratowała go jakaś za-
rdzewiała rura; co prawda rozcięła mu skórę na nodze, ocaliła go
jednak przed niechybną śmiercią. Uciekinierzy zrozumieli, że muszą
wrócić do więzienia i poszukać innej drogi na dół. Wybili jedno
z dachowych okien i wgramolili się do środka.
  Jak dwa podekscytowane, ale przebiegłe szczury w labiryncie,
przemknęli się na pierwsze piętro. Nadal jednak znajdowali się
w pułapce. Blady świt wydobywał już z ciemności mleczne kamienie
głównego dziedzińca pałacu. Zdesperowany Casanovą przycisnął
twarz do szyby. Jeden ze strażników dostrzegł go z dołu - Casanovą
przywdział z okazji ucieczki swój najlepszy i jedyny zarazem strój,
nie zapominając o kapeluszu z koronką i piórami - i myśląc, że
któryś z dworzan został omyłkowo zamknięty na noc w komnatach
(takie rzeczy już się wielokrotnie zdarzały), czym prędzej pospieszył
z pomocą.
  Casanovą wyprostował się na pełną wysokość. Tylko zabandażo-
wane kolana nie pasowały do jego szlachetnej postaci. Obaj ucieki-
nierzy uprzejmie wysłuchali przeprosin strażnika, a następnie ze
spokojną godnością zeszli po schodach, przeszli przez dziedziniec,
minęli Piazettę, weszli na Most Westchnień i znaleźli się na Riva
degli Schiavoni. Jak tylko znikli strażnikowi z oczu, skręcili w bok,
nad wodę, wsiedli do pierwszej gondoli i popłynęli ku wolności, na
wygnanie.
  Wstawał dzień Wszystkich Świętych w roku 1756. Pierwsze pro-
mienie słońca właśnie złociły kopuły Santa Maria delia Salute.
  Słuchając jego opowieści, zapełniałam kolejne strony niewielkimi,
pospiesznie rysowanymi szkicami: Casanovą na zbyt krótkiej pryczy,
pulchny Balbi przeciskający się przez otwór w suficie, groźna przy-
104

  da na dachu. Ostatni szkic przedstawiał Casanovę i Balbiego spog-
lądających z gondoli na Santa Maria delia Salute i wieże Wenecji
wyłaniające się jak zjawy z porannej mgły.
  Narysowałam twarz trzydziestoletniego Casanovy ściągniętą od
nadmiaru emocji. Na moim obrazku Casanovą wygląda jak dziecko,
które siłą posłano do szkoły. Myśląc, że opuszcza Wenecję na zawsze,
wybuchnął płaczem.
























 


9
La noińta le piase a chi non ga gnente da perder.
Nowości cieszą tych, którzy nie mają nic do stracenia.
Przysłowie weneckie
  Wenecjanie uwielbiają nowości! Wenecja pożąda nowości, tak jak
niektóre miasta pożądają wojny.
  Młoda ładna nowość, która może ich uczynić na zawsze szczęś-
liwymi? Murowany sukces!
  W ciągu zaledwie kilku tygodni od otwarcia pracowni mój notes
zapełnił się szlachetnymi nazwiskami stanowiącymi ozdobę Libro
d'oro. Sama prowadziłam buchalterie, notowałam zaliczki, zapisywa-
łam zamówienia i terminy, odhaczałam ukończone i zapłacone obrazy.
Ilekroć Casanovą brał do ręki mój zeszyt, kręcił z podziwem głową.
Sprawiało mu ogromną radość, że młoda kobieta, która potrafi na-
malować kroplę rosy na dojrzałej brzoskwini, jest również w -stanie
zarobić tyle pieniędzy.
  Idąc za jego radą, przeznaczyłam część zarobków na urządzenie
pracowni. Osobiście odnowiłam malowidła na suficie, kupiłam kosztow-
ne meble i dywany. Zastawa pochodziła z Sevres i Limoges. Z usytu-
owanej po sąsiedzku kawiarni dostarczano na srebrnych tacach fran-
cuską gorącą czekoladę i aromatyczną kawę. Na sofie leżały wyszywa-
ne poduszki i żółta narzuta z kwiecistego pekińskiego jedwabiu.
Przepych wystroju wnętrza miał służyć konkretnym zyskom, a nie
osobistej wygodzie. Po to, żeby przyciągnąć jeszcze zamożniejszych
klientów, moja pracownia musiała wywierać odpowiednie wrażenie.
Na odwiedzających czekały przepastne dywany oraz zajmująca całą
ścianę ekspozycja namalowanych wcześniej twarzy. Zatroszczyłam się
o to, żeby najbardziej znane i poważane były odpowiednio wyekspono-
wane. Chętnie odwiedzali mnie inni młodzi malarze. Po jakimś czasie
przekonałam się z zadowoleniem, że chcą, by ich tu widywano.
106

  Klienci, szczególnie ci z klasy średniej, przychodzili nie tylko po
upiększone wizerunki, lecz również po dobry smak i wyszukany styl.
Żywili nadzieję, że wchłoną przez skórę choć odrobinę mego artys-
tycznego wyrafinowania. Chociaż w swoich magazynach przechowy-
wali niezliczone bele drogocennego jedwabiu i doskonale znali wartość
każdej z nich, to jednak nie mieli pojęcia, jak oceniać je z estetycz-
nego punktu widzenia. Uczyłam ich tego, prezentując próbki, dra-
pując materia! na ich ramionach, dobierając barwy na tło. Sprzeda-
wałam nie tylko portrety, ale również pewność siebie.
  Początkowo moi modele byli ode mnie bardzo uzależnieni. Wpatrywa-
li się z niemal nabożną czcią w klasyczne popiersia i instrumenty
muzyczne, którymi ich otaczałam. Niekiedy prosiłam, by zechcieli
oprzeć łokieć na kikucie antycznej kolumny i zapatrzeć się w dal,
sugerując w ten sposób widzowi ich głęboką znajomość starożytnej
przeszłości (nawet jeżeli ani w ząb nie rozumieli łaciny). Kiedy indziej
znowu ustawiałam ich obok pięknego drewnaniego globusu, aby zade-
monstrować kosmopolityczne savoir faire, lub z kalejdoskopem w ręce,
co z kolei miało oddawać wielobarwność i nowatorstwo ich wizji. Czasem
malowałam ich stojących ze skrzyżowanymi nogami, aby pokazać, jak
swobodnie czują się w eleganckim, uczonym świecie. Z przyjemnością
powtarzali później przyjaciołom to, co usłyszeli ode mnie: „Widzisz, ta
stopa oparta mocno na ziemi oznacza stabilność, druga natomiast,
dotykająca jej zaledwie czubkami palców, daje świadectwo wolności
i lotności mojej duszy".
  Bardziej doświadczeni klienci pragnęli samodzielnie dobierać tła
i kostiumy. Damy przybierały niekiedy przedziwne pozy. W związku
z nieustającym zamiłowaniem do francuszczyzny musiałam niestety
poddać się żałosnej modzie na szlachetne pastereczki, ale moje wy-
koafiurowane weneckie pasterki, z oczami błyszczącymi od niezliczo-
nych przygód, nie były zbyt przekonujące. W Mercerii wciąż królo-
wała „Poupee de France"; Wenecjanki natychmiast kopiowały każdą
nową kreację, w której się pokazała. Kiedy przechodziłam ulicą,
widząc ją na wystawie, spowitą w prawie niemożliwą do namalowania
mieszaninę jaskrawych barw i różnorodnych faktur, groziłam jej
pięścią. Marnowałam przez nią mnóstwo czasu, ponieważ suknie
moich modelek wychodziły z mody, jeszcze zanim skończyłam pracę
nad ich portretami, w związku z czym musiałam je wciąż przemalo-
wywać. „Jesteś tylko lalką!", szydziłam. Mierzyła mnie nienawistnym
spojrzeniem szklistych oczu. Swoimi niewyobrażalnie kosztownymi
107

strojami doprowadziła do ruiny niejednego męża i ojca. Nie wątpię,
iż stała się przyczyną nie tylko mojej desperacji, lecz również wielu
innych artystów.
  Nadal sama malowałam tworzące tło krajobrazy i draperie, w prze-
ciwieństwie do wielu innych portrecistów, którzy oddawali obrazy do
dokończenia malarzom specjalizującym się w tych szczegółach lub
zatrudniali młode Cecilie obdarzone niezbyt wielkim, za to ściśle
określonym talentem. Zdarzało się, że jeden portret odwiedzał aż
trzech specjalistów: od kobiecych strojów, od roślin i od antycznych
ruin. Można było nawet kupić niemal gotowe obrazy przedstawiające
postać w dość ekstrawaganckim stroju na jakimś ponadczasowym
tle. Brakowało tylko twarzy, którą mógł w każdej chwili domalować
portrecista.
  Casanovą przekonał mnie, że tło jest niezmiernie ważne, że stanowi
istotną część portretu, w znacznej mierze odzwierciedlając charakter
przedstawionej na nim osoby. Rzecz jasna, w Wenecji nie miałam
szans na znalezienie rustykalnych widoczków, na których mogłabym
się wzorować, aranżowałam więc w pracowni sztuczne miniaturowe
krajobrazy: brokuły udawały drzewa, a kawałki sera - ruiny. Jeśli
model pozwalał mi śmielej skorzystać z wyobraźni, próbowałam,
malując tło, wzorować się na uczuciach wypełniających jego serce,
starałam się pokazać jego nadzieje, marzenia i obawy jako obłoki,
góry i rajskie ptaki.
  Pod pewnymi względami malarz bywa również aktorem. Do pracy
ubierałam się szykownie, by wyglądać na starszą, niż byłam w istocie.
Zdawałam sobie sprawę, że muszę stwarzać wrażenie osoby równej
klientom pod względem materialnym, a równocześnie znacznie ich
przewyższającej pod względem wyrobienia estetycznego. Widząc
mnie w bogato zdobionej sukni z nieznanego materiału, natychmiast
się odprężali, przekonani, że są w dobrych rękach. Musiałam uważać
na lingwa biforcuta i doskonalić umiejętności conversazione. Chcąc
odnieść sukces jako malarka, musiałam być osobą towarzyską, umieć
tworzyć przyjazną atmosferę, dyskutować i opowiadać podczas pracy.
Dla moich zepsutych, zamożnych klientów pozowanie do portretu
miało być przyjemnością i rozrywką. W gruncie rzeczy nie byłam
temu przeciwna, ponieważ ich zadowolone twarze, a więc i moje
portrety, prezentowały się znacznie korzystniej. Nic tak nie upiększa
jak szczęście.
W widocznym miejscu trzymałam podręczniki malarstwa, szcze-
108

golnie te francuskie, najbardziej imponujące. Można było się z nich
dowiedzieć, w jaki sposób układa się materiał udrapowany na ciele
oraz mnóstwa innych rzeczy, wywierających na laikach ogromne
urażenie. Osobiście byłam zdania, że muszę poznać te reguły i uświę-
cone tradycją przepisy wyłącznie po to, żeby wiedzieć, jak je łamać,
ale na moich modeli widok tych ksiąg działał pokrzepiająco. Od razu
nabierali przekonania, że dobrze zainwestowali swoje pieniądze.
  Kochałam swoje narzędzia. Zwykle nawet sama przygotowywałam
farby- w kącie pracowni stały miniaturowe żarna i słoiki z roz-
maitymi substancjami - kiedy jednak byłam bardzo zajęta, kupowa-
łam je od ludzi zajmujących się ich wytwarzaniem. Czekały na mnie
w naoliwionych świńskich pęcherzach, które wzdychały rozkosznie,
kiedy nakłuwałam je igłą, by uwolnić zamknięty w środku soczysty
kolor.
  Kochałam swoje pędzle, zarówno te z końskiego włosia przymoco-
wanego do krótkich kijków za pomocą nawoskowanych sznureczków,
jak i te z małych kępek wiewiórczego futerka wsuniętych w ptasie
lotki przywiązane do specjalnie obrobionych patyczków. Te pędzle
dzieliło się według gatunków ptaków, które miały pecha być dostar-
czycielami materiałów: wrona, kaczka, mały łabędź, duży łabędź...
Nie miałam pojęcia, czy te ptaki jeszcze żyły, kiedy wyrywano im
pióra, czasem jednak, sięgając po narzędzie wykonane z części ich
upierzenia, odnosiłam wrażenie, że słyszę ich oburzone krzyki.
  Podczas pracy nad niektórymi portretami stałam dwa metry od
modela i posługiwałam się cienkim pędzlem na dwumetrowym drzew-
cu, po to żeby oglądać swoje dzieło z tej samej odległości, z jakiej
będą je później oglądać widzowie. Portrecistę łączą niekiedy zbyt
intymne związki zarówno z modelem, jak i z malowanym obrazem.
Od czasu do czasu trzeba cofnąć się i spojrzeć na płótno z perspek-
tywy, z jakiej będzie oglądał je świat, i dopiero potem ponownie
nawiązać z nim bliski kontakt.
  Chętnie sięgałam po pastele, lecz niestety były bardzo nietrwałe.
Gdybym częściej z nich korzystała, moja popularność nie trwałaby
długo. Przywożone ze Szwajcarii pachniały sterylną użytecznością.
Szybko je zużywałam, a kiedy podczas pracy ogarniało mnie twórcze
uniesienie, przyciskałam je zbyt mocno i zazwyczaj łamałam.
  Kochałam swoją paletę, ten jakby nadgryziony z jednej strony
owalny kawałek drewna. Tam właśnie czekały w pogotowiu pędzle.
Kiedy przystępowałam do pracy, najpierw szkicowałam na płótnie
109


czerwoną i białą kredą zarysy postaci - dwa kolory służyły określeniu
najjaśniejszych i najciemniejszych miejsc portretu. Potem, tuż przed
położeniem farby, delikatnie zdmuchiwałam kredę.
  Nie potrafię opisać samego procesu malowania, nie mam bowiem
najmniejszego pojęcia, jak przebiegał. Wiem tylko tyle, że siadałam
przed sztalugami, a kiedy po kilku godzinach wstawałam od nich,
obraz był nieco bliższy ukończenia. Ogarnięta estro często zrywałam
się z miejsca i chodziłam dokoła płótna, podpierając się mahlstickiem
jak laską; gdyby nie on, zdarzyłoby się pewnie nieraz, że w gorączce
dotknęłabym świeżo położonej farby, która potrzebowała kilku dni
na wyschnięcie. Bywało jednak i tak, że nakładałam farbę pędzlem,
a zaraz potem osuszałam ją palcami.
  Gdyby chodziło o wyjaśnienie tego zjawiska mieszkańcowi odległej
gwiazdy, wystarczyłoby powiedzieć: „Najpierw narysowałam szkic
podobizny, a następnie wypełniłam go kolorami". Takie działanie
owocuje jednak tylko przyjemnymi dla oka znakami na papierze lub
płótnie, zadaniem malarza jest zaś pokazanie istoty, która oddycha,
całuje, śmieje się i kocha. Coś takiego może nastąpić jedynie w wy-
niku zetknięcia i rozmowy farb. W rezultacie tego kontaktu powstaje
zupełnie nowa jakość. To prawdziwie alchemiczna przemiana.
  Można namalować portret di getto, czyli podczas jednego seansu,
a można poświęcić mu kilka lat życia. Tak naprawdę nie istnieje
jednak portret, który byłby całkowicie ukończony. Owszem, kiedy
odkładasz pędzel, praca jest zakończona - ale tylko do chwili, gdy
ponownie weźmiesz go do ręki. Po każdym kolejnym dniu pracy
obraz staje się bardziej skończony. Całkiem skończony nie będzie
nigdy.
  Zmienia się nawet wtedy, kiedy go podpiszesz i sprzedasz. Chociaż
farba olejna przestaje się lepić po kilku dniach, proces jej całkowitego
schnięcia ciągnie się latami. Obrazu namalowanego farbami opartymi
na oleju lnianym można bezpiecznie dotykać po trzech dniach, nato-
miast na oleju makowym i orzechowym - po pięciu. Dopiero wtedy
jednak, wraz ze starzeniem, rozpoczyna się proces unieśmiertelniania.
Najpierw olej łączy się z powietrzem, tworząc przezroczystą warstwę,
początkowo elastyczną i delikatną jak skóra niemowlęcia, z upływem
czasu coraz twardszą i mniej wrażliwą. Niekiedy pojawia się również
żółtawa patyna, a wreszcie niezliczone drobniutkie pęknięcia. Nie
sposób ich uniknąć, nie oszczędzają nawet najlepiej zagruntowanych
płócien. Dobrze jest więc przewidzieć, jak namalowany przez ciebie
110

portret będzie wygląda! w podeszłym wieku, i postarać się, żeby
nawet wtedy wywoływał pozytywne odczucia.
> Podobnie jak Antonio, ja również sadzałam swoich modeli w mięk-
Hfh fotelach ustawionych na podestach, dzięki czemu nasze oczy
znajdowały się na tej samej wysokości, i starałam się, by mieli
wrażenie, że są kimś wyjątkowym. Ze swego niewielkiego wynie-
sienia patrzyli, jak wędruję między stołem, paletą i płótnem. Zawsze
wstrzymywali oddech, kiedy po raz pierwszy dotykałam płótna kre-
dą, i niemal zawsze krzywili się boleśnie, gdy ścierałam zabłąkane
kreski jedwabną chusteczką, jakbym w ten sposób pozbawiała ich
części duszy. Widziałam, jak się zastanawiają... Czy zainspirowały
mnie ich oczy, palce, usta? Czy zapragnęłam je ucałować? Czy mi
się spodobały? Czy uczynię pięknym ich nieśmiertelny wizerunek?
  Niektórzy klienci życzyli sobie lustra ustawionego za moimi ple-
cami, aby mogli śledzić postęp prac i od razu reagować na moje
poczyniania. Wcale mnie to nie peszyło. Pojawienie się lustra za-
zwyczaj wpływało uspokajająco na nerwowego klienta, pozwalało mu
uwierzyć, że będzie mógł przez cały czas prezentować się z najlepszej,
najbardziej atrakcyjnej strony. Dzięki lustru nie garbił się, nie wy-
pinał brzucha, nie gapił się przed siebie z niemądrą miną. Lustro
dostarczało mu rozrywki. Jeszcze nie narodził się człowiek, którego
znudziłoby jego własne odbicie.
Mieli rację ci, co się denerwowali.
  Instynktownie zdawali sobie sprawę z tego, że tworząc portret,
maluje się raczej swoją reakcję na widok portretowanej osoby, a nie
tę osobę. Malarz uwiecznia na płótnie swój nastrój, zdenerwowanie,
nieprzespaną noc, fazę cyklu miesięcznego, jeżeli jest kobietą. Z tym
wszystkim mieszają się jego odczucia dotyczące portretowanego
człowieka: jak go widzi, jak go czuje. Obraca w myślach jego słowa.
Zastanawia się, czy na pewno otrzyma ustaloną zapłatę. Podczas gdy
oko rejestruje powierzchowną fizyczną warstwę, w duszy utrwala się
inny, niedostrzegalny obraz. Potem następuje konfrontacja tych
spostrzeżeń, malarz bierze pędzel do ręki i przenosi na płótno swe
spostrzeżenia.
  Tak więc zawsze, kiedy mogłam, zajmowałam się dawaniem lu-
dziom nieśmiertelności i czynieniem jej piękną. Pracując, mogłam
jednak marzyć na własny rachunek. Mówiąc tak często o nieśmier-
telności, Casanovą zainspirował mnie, abym zajęła się swoją.
111

  Pragnęłam być taka jak wspaniała Angelica Kauffmann, dwadzieś-
cia siedem lat starsza ode mnie i znana już w świecie jako die Seelen
Mahlerin - malarka dusz. Z zazdrością śledziłam jej sukcesy, obser-
wowałam, jak realizuje moje marzenia.
  Z wielu powodów jestem jej dłużniczką. Przede wszystkim za-
wdzięczam jej wiele szczegółów technicznych i kilka pomysłów na
kompozycję, a także parę przemyśleń dotyczących sposobu malowania
ludzkich nozdrzy. Ale to nie wszystko. To dzięki niej rozwinęłam
swój talent badawczy, który pewnego dnia stał się dla mnie niemal
ważniejszy od malowania. To na niej ćwiczyłam i doskonaliłam umie-
jętność zdobywania wszystkich dostępnych informacji o kimś, kto
stał się moją obsesją, i poznawaniu jego życia, tak jakby było moje
własne. Niektórzy nazywają to szpiegowaniem, ja wolę używać słowa
„badanie" lub „destylacja". Nauczyłam się bezboleśnie, kropla po
kropli, zasysać informacje na jej temat od klientów, którzy byli
również jej klientami. Nauczyłam się wyławiać z „Giornale" i „Os-
servatore" informacje o jej sukcesach i skandalach towarzyszących
jej życiu. Chodziłam do kawiarni i płaciłam dwóm gazetę, żeby czytah
mi na głos avisi, czyli ścienne gazetki z plotkami. Nauczyłam się
czytać angielskie, francuskie, a nawet weneckie gazety i wyciskać
z każdej stronicy kilka kropli wiedzy o przedmiocie mojej fascynacji.
Nauczyłam się oddzielać prawdę od plotek. Nauczyłam się czytać jej
obrazy, ponieważ malarz zawsze czyta obraz, i nauczyłam się do-
strzegać w nich to, co miała do powiedzenia na interesujące i>ważne
dla mnie tematy.
  Angelica nieświadomie obudziła we mnie ambicję i pragnienie
malowania ludzi, którzy dzięki swej intelektualnej lub fizycznej cha-
ryzmie odciskali niezatarte piętno na naszych czasach. Ta właśnie
lekcja miała któregoś dnia zaprowadzić mnie do piekła.
Ale zanadto wybiegam w przyszłość.


10
Al la puta oziosa el diavolo ghe bala in traversa.
Leniwej dziewce diabeł tańcuje pod fartuszkiem.
Przysłowie weneckie
  Angelica Kauffmann potrafiła wiernie oddać nie tylko rysy twarzy,
lecz także osobowość modeli. W swoim długim życiu miała jedynie
dwóch niezadowolonych klientów; niestety jednym z nich był Goethe,
ale nawet on nie przestał jej podziwiać. Zaczynała młodo, jeszcze
wcześniej niż ja. Kiedy miała jedenaście lat, biskup Como, monsignore
Cappucino, zamówił u niej swój portret. Zaraz potem napłynęły
kolejne zamówienia, od księżnej Modeny i innych. Kariera rozpoczęła
się na dobre.
  W początkowym okresie kształtowania kariery najważniejszy jest
dobór kopiowanych obrazów. Poznajesz tajniki geniuszu wielkich
malarzy, analizując i odtwarzając każde pociągnięcie ich pędzla.
Angelica podążała ścieżką, którą sama dla siebie wymarzyłam: mój
idol Piranesi uczył ją perspektywy, kopiowała arcydzieła z Galerii
Uffizi. Wybierała te same płótna, tych samych Rafaelów i Ghirlan-
daiów, tych samych świętych i te same Madonny, które ja bym wybrała.
  W roku 1765, na trzy lata przed moim przyjściem na świat, An-
gelica Kauffmann przybyła do Wenecji. Zabawiła tu przez rok, sycąc
oczy naszymi Tintorettami i Veronesami oraz malując portrety licznie
przebywających tu Anglików, którzy upodobali sobie jej talent. Na-
stępnie przeprowadziła się do Londynu i kupiła wysoki dom przy
jednej z wąskich uliczek Soho. Wśród jej sąsiadów znajdowała się
lady Mary Wortley Montagu, niegdysiejsza mieszkanka Palazzo
Mocenigo. Zarówno w Wenecji, jak i w Londynie, Angelica znała
niemal wszystkich. Jej talent i wdzięk otwierały przed nią każde
drzwi. Szalony, nieprawdopodobnie uzdolniony malarz Henry Fuseli
zakochał się w niej po uszy.
113

  Ona jednak poślubiła oszusta, rzekomego hrabiego de Horna,
podającego się za szwedzkiego arytokratę. Jak się wkrótce okazało,
był to bigamista nazwiskiem Brandt. Kiedy prawda wyszła na jaw,
usiłował ją ograbić, a następnie uprowadzić. Na szczęście umarł
w roku 1780. Mając trzydzieści dziewięć lat, odzyskała wolność.
  Była to jednak złudna wolność, ponieważ Angelica prowokowana
ambicjami wciąż musiała działać. Bezczynność to grzech, mawiała
w wywiadach udzielanych gazetom, a przynajmniej wrota prowadzące
do grzechu. W związku z tym Angelica pracowała bez wytchnienia.
W roku 1768 pozował jej sam król Anglii.
  A potem zjawił się drugi mąż i musiała pracować jeszcze więcej.
Poślubiła starszego o piętnaście łat Wenecjanina, Antonio Zucchie-
go, który przyjechał do Londynu zdobić sufity, lecz szybko nauczył
się korzystać z pieniędzy sławnej żony. Weneccy mężczyźni nabierali
niekiedy takich orientalnych zwyczajów. Wenecjanin rodzi się zmę-
czony, żyje zaś po to, żeby spać - tak głosi nasze przysłowie. Nawet
nasze przepiękne budowle sprawiają wrażenie słabych, znużonych
i delikatnych, szczególnie kiedy wyłaniają się z porannej mgły,
i zaledwie po kilku latach zaczynają opierać się o sąsiadów, szukając
wsparcia.
  W okresie narzeczeństwa Angeliki, krwawy francuski rewolu-
cjonista, Marat, chełpił się, jakoby ją uwiódł. Kiedy wieści o tym
skandalu dotarły do Wenecji, wszyscy sądzili, że do małżeństwa nie
dojdzie. Rodzice Zucchiego chodzili z ponurymi minami, nie odpo-
wiadając nawet na zdawkowe pytania o ich syna. Ślub jednak odbył
się 10 lipca 1781 roku, po czym państwo młodzi zjechali do Wenecji,
aby dzielić swą radość z rodziną.
  Teściowie obwozili sławną synową po mieście. Moi rodzice otrzy-
mali zaproszenie na soiree. Każdy, kto ujrzał Angelice, natychmiast
przestawał wierzyć w rewelacje Marata. Była osobą o nadzwyczajnym
wdzięku i uroku osobistym, a oprócz tego świadczyły o niej jej
dzieła: porcelanowe twarze, oczy o głębokim spojrzeniu, delikatne
ręce. Każdy pragnął, żeby Angelica namalowała jego duszę. Klienci
zabiegali o jej względy, nie wyłączając Wielkiego Księcia i Księżnej
z Rosji. Na ich przyjęcie Wenecję zamieniono w ogromną scenę, na
której trwało nieprzerwane przedstawienie obejmujące także walki
byków i pełne przepychu procesje. W mieście huczało od plotek, że
Wielki Książę zakochał się w słynnej malarce. Zobaczyłam ją kiedyś,
idącą przez Piazzetta z bogatym angielskim klientem. Podążałam za
114

nimi w bezpiecznej odległości, pożerałam wzrokiem jej smukłą syl-
wetkę, szlachetny profil i elegancką, lecz zarazem skromną fryzurę.
Klient co chwila obrzucał ją zachwyconym spojrzeniem. Podniosłam
• o carte de msite, która wypadła mu z kieszeni płaszcza. Dowie-
działam się później, iż „Mr Bowles, The Grove, Wanstead" zamówił
u niej kilkadziesiąt obrazów.
  Na tyle, na ile starczyło mi śmiałości, wypytywałam rodziców
o szczegóły spotkania z Angelica. Niestety nie mogłam zadać im
pytań, na które odpowiedzi najbardziej pragnęłam poznać, a nawet
gdybym zapytała, to i tak nie potrafiliby na nie odpowiedzieć.
  Angelica Kauffmann wyjechała z Wenecji w roku 1782, na krótko
przed tym, kiedy ja, nieświęta Cecilia, wzięłam grzeszną kąpiel
przerwaną przez kota. Zaproszono ją do Neapolu, gdzie malowała
rodzinę królewską. Angielski konsul, sir William Hamilton, zamówił
u niej Penelopę i całkowicie uległ jej czarowi. „Jeśli chodzi o An-
gelice, to jest moim bóstwem" - napisał do Williama Beckforda,
swego młodego przyjaciela. Zapamiętajcie to nazwisko, gdyż pojawi
się ono jeszcze w tej opowieści. Tymczasem Angelica przeniosła
się do Rzymu.
  Po pewnym czasie dowiedziała się o moim istnieniu, nie pode-
jrzewała jednak z pewnością, jak istotną rolę odegrała w moim życiu.
Ja także zaczęłam otrzymywać zamówienia od królowej Neapolu,
Hamiltonów, Goethego i innych. Człowiek, któremu raz ktoś nama-
lował piękny portret, popada w uzależnienie. Ci, którzy pozowali
Angelice, prędzej czy później pragnęli pozować i mnie, aby się prze-
konać, jakie piękno potrafię wyłowić z ich twarzy i utrwalić na
płótnie dla potomności. W dodatku byłam Włoszką, spoglądałam
więc na świat, a więc i na nich, z odmiennej perspektywy. Angelica
malowała ich dusze, sprawiając, że widza ogarniało pragnienie na-
wiązania z nimi duchowej łączności; ja mogłam sprawić, że widz
pragnął pokochać ich ciała, dotknąć palcami ich palców, przycisnąć
usta do ich ust.
  Wystarczy tej mglistej przyszłości. Na razie mówimy o wiośnie
mojego życia, kiedy moją ulubioną paletą była ta otrzymana w prezen-
cie od Casanovy, kiedy poznawałam prawdę o Casanovie i jego
opowieściach, kiedy miałam szczęście słuchać ich z jego ust, leżąc
w jego ramionach.



11
Bezzi fa bezzi, e pebci fa peoci.
Pieniądz rodzi pieniądz, a wesz wszę.
Przysłowie weneckie
  -	Po ucieczce z więzienia ponad osiemnaście lat spędziłem na
wygnaniu - opowiadał Casanovą. - To dłużej, niż ty żyjesz na świecie,
Cecilio. To bardzo długo, jeśli cały ten czas trzeba spędzić poza domem.
  Objęłam go mocniej. Leżeliśmy na otomanie w mojej pracowni, na
kapie z żółtego jedwabiu. Głaszcząc moją szyję, snuł dalej swą opo-
wieść. Był szczęśliwy tej nocy. Wspomnienia zaprowadziły go w dobre
miejsce.
  Bezpośrednio po ucieczce Casanovą wróci! do Paryża. Milcząc, kiedy
należy, i błyszcząc elokwencją, kiedy trzeba, zdołał ściągnąć na siebie
część uznania za zorganizowanie loterii państwowej. Przekonał niezde-
cydowanych ministrów, żeby ją poparli i żeby uczynili to z rozmachem,
nie stroniąc od ekstrawagancji. Dobrze znał gusta Francuzów.
  -	Najważniejsze jest to, powtarzałem im w nieskończoność, żeby
olśnić ludzi. Coś, co błyszczy i oszołamia, zadowala wszystkich. To
jakby rekompensata za niedoskonale życie, które niechętnie rozdziela
pozytywne podniety.
  Francja dała się olśnić. Casanovą po raz pierwszy w życiu stał się
bogatym człowiekiem. Uczył paryżan, jak żyć, jak jeść i jak kochać.
Rzucił do nóg miasto swoim urokiem. Paryżanie wprost zachłystywali
się luksusami, które im podsuwał. Wkrótce jednak znowu wyruszał
w drogę, jak zwykle w poszukiwaniu nowych podbojów miłosnych
i jeszcze większych pieniędzy. Przemierzał wzdłuż i wszerz Francję
i Włochy ze szkatułą pełną brylantów, zegarków i listów wartoś-
ciowych. Potrzebował jeszcze tylko jednego udanego zagrania, które
ustawiłoby go na całe życie.
Jeszcze tylko jednego.
116

  W roku 1758 Casanovą począł zastawiać sidła na Madame d'Urfe.
Miało to być olśnienie absolutne.
 sjeanne d'Urfe byłą zamożną, pomarszczoną markizą owładniętą
obsesją na punkcie alchemii i okultyzmu. Nosiła na szyi wielki mag-
nes który miał ściągać na nią błyskawice. Podczas pierwszego spot-
kania zaprowadziła Casanovę do laboratorium, gdzie z dumą za-
prezentowała mu substancję podgrzewaną nieprzerwanie od piętnastu
lat nad otwartym ogniem. Proces ten miał trwać jeszcze pięć lat, po
czym owa substancja - był to zwykły proch strzelniczy - powinna
przemienić się w specyfik zdolny w ciągu minuty przekształcić dowol-
ny metal w złoto. Madame d'Urfe ściskała go za rękę i wpatrywała
się w jego oczy. Jej komin był zapchany sadzą, twarz poorały nie-
zliczone zmarszczki starych namiętności i świeżych goryczy. Skłócona
z rodziną, snuła niesamowite plany.
  Tak jak kiedyś z Bragadinem, Casanovą błyskawicznie wyczuł,
skąd wiatr wieje, i oddał na jej usługi swoje niezwykłe talenty.
Madame d'Urfe głęboko wierzyła w możliwość porozumiewania się
i łączenia z duchami elementarnymi. Podobnie jak Bragadin, była
przekonana, że Casanovą nie jest zwykłym śmiertelnikiem, on zaś
nie miał najmniejszego zamiaru wyprowadzać jej z błędu. Wręcz
przeciwnie: postanowił ją olśnić.
  Wezwał na pomoc swego starego druha ducha Paralisa, który
niegdyś tak skutecznie oczarował jego weneckich patronów. Dzięki
kilku sprytnym sztuczkom całkowicie zapanował nad markizą, speł-
niając w ten sposób jej najgłębsze pragnienia, i stał się arbitrem jej
duszy, którą chciała mu bez reszty oddać.
  Pięć lat zajęły im rozkoszne negocjacje, w trakcie których Madame
d'Urfe przesyłała mu pieniądze, wykupywała go z aresztów, ubierała
w zbytkowne stroje. Sama zaaplikowała sobie dietę złożoną z wymyśl-
nych i malowniczych bzdur: studiowania tajemniczych manuskryptów
napisanych sympatycznym atramentem, rytualnych kąpieli, ceremo-
nii przy blasku świec, nagich nimf i wiadomości z księżyca. Wszystko
to, ma się rozumieć, przyrządzone i przyprawione przez utalentowa-
nego ducha wizjonera, Paralisa.
  Wszystko zmierzało w jednym kierunku. W końcu, po długich namo-
wach, Casanovą zgodził się zapłodnić Madame d'Urfe jej reinkarnacją.
Zgodził się przekazać jej Słowo - porcję nasienia, substancji dającej
życie. Podczas operacji połączenia śmiertelnej kobiety z nieśmiertel-
nym duchem jej dusza miała trafić do ciała potomka płci męskiej.
117

- Czy wierzyłeś w to chociaż przez chwilę? - zapytałam.
- Skądże znowu, Cecilio.
- Niemniej jednak postanowiłeś w tym uczestniczyć?
  - Gdybym ja tego nie zrobił, znalazłby się ktoś inny. W tamtych
czasach w Europie roiło się od szarlatanów. Ja przynajmniej od-
nosiłem się delikatnie do jej złudzeń, wzbogacałem je, dawałem jej
nadzieję, pomagałem snuć sekretne plany, umożliwiałem wydawanie
ogromnych sum pieniędzy. A miała ich więcej, niż byłaby w stanie
kiedykolwiek wydać. Nienawidziła krewnych, ja byłem jej jedyną
rodziną.
  - Rodziną? Czy nigdy nie dręczyło cię poczucie winy za to, co jej
zrobiłeś?
  - Współuczestnicząc w realizacji jej szalonych pomysłów, nigdy
nie odnosiłem wrażenia, że ją zwodzę. Ona sama wielokrotnie uczyniła
to wcześniej. Ja, nawet gdybym chciał, nie zdołałbym jej wykorzystać,
postanowiłem więc postępować zgodnie z jej marzeniami. Pamiętaj,
proszę, że nie ja je stworzyłem. Mogę chyba powiedzieć, że w pewnym
sensie szanowałem ją, a nawet kochałem. Była szalona, ponieważ
cierpiała na nadmiar inteligencji.
  Nie od razu udało się przystąpić do realizacji ambitnych zamiarów.
Jedna z asystujących nimf okazała się skorumpowana. Madame
d'Urfe otrzymywała anonimowe listy, ostrzegające ją przed Casanovą,
on jednak bronił się gładkimi gestami i słowami. Patrzył jej głęboko
w oczy, a następnie opuszczał wzrok, jakby to, co tam zobaczył,
zanadto go olśniewało, po czym, wpatrując się w ścianę, mówił, że
potrzebuje jeszcze trochę czasu i pieniędzy na lepsze przygotowanie
nowych, bardziej ezoterycznych rytuałów, naprawdę godnych jej
mistycznych uzdolnień. Stara dama poklepywała go po ręce i godziła
się na wszystko.
  Wreszcie, w zamian za ogromne sumy pieniędzy, Casanovą od-
prawił od dawna wyczekiwaną ceremonię. Trzy razy z rzędu posłużył
się swoim ciałem w charakterze medium, aby zapłodnić Madame
d'Urfe. W magicznym świecie, w jakim to się dokonywało, sprawcą
był oczywiście nie on, lecz Paralis, jego nieśmiertelna inkarnacja.
Madame d'Urfe także porzucała ludzką postać, stając się boginią
Semiramidą.
  Spotkali się przy blasku księżyca w pięknie urządzonej sypialni
i poczęli zdejmować odzienie.
118

-	Czy Madame d'Urfe była bardzo stara i brzydka?
_ Wręcz niewyobrażalnie obrzydliwa.
 ,_ W jaki więc sposób zdołałeś postawić swego rumaka w stan
p-ntowości i nakłonić go do wypowiedzenia Słowa?
  _ Pomógł mi mój wenecki anioł, Marcolina. Ukryta przed wzro-
kiem Semiramidy, prezentowała w lubieżnych pozach wdzięki swego
ciała, pomagając mi w przygotowaniach. Jeżeli akurat nie mogłem
na nią patrzeć, natychmiast zaciskałem powieki.
  Za pierwszym razem Casanovą pracował przez pół godziny, sapiąc
i jęcząc. Semiramida ocierała mu spływający z czoła pot zmieszany
z pomadą i pudrem. Drugie starcie trwało pięćdziesiąt pięć minut.
Marcolina niemal wychodziła ze skóry, walcząc o utrzymanie w stanie
gotowości rumaka, który na widok wyschniętego, pomarszczonego
ciała Semiramidy najchętniej przybrałby rozmiary kucyka. Za trze-
cim razem, w chwili spełnienia, Paralis zemdlał.
  Przedsięwzięcie zakończyło się pełnym sukcesem: Semiramida
ponad wszelką wątpliwość została zapłodniona Słowem. Zaróżowiona
i szczęśliwa, podziękowała Paralisowi za nieśmiertelność i wręczyła
mu kolejną nabitą sakiewkę.
-	Czy naprawdę mogłeś ją zapłodnić? - spytałam.
  -	Wątpię. Tym bardziej że oszukiwałem. Tylko za pierwszym
razem dostarczyłem ładunek Słowa. Za drugim i trzecim jedynie
udawałem końcowe konwulsje. Poza tym, ona i tak już co najmniej
od trzydziestu lat nie mogła mieć dzieci.
  Rozmyślając o tym później, stworzyłam własną teorię na temat
tego, co się stało. Doszłam do wniosku, że nie mogę obarczać Casa-
novy winą nawet w takim stopniu, w jakim on sam się nią obarczał -
czyli w bardzo niewielkim.
  Podstarzała Semiramida doświadczyła przecież trzech najwspanial-
szych orgazmów w życiu za sprawą najsłynniejszego kochanka epoki,
chyba więc nikt nikogo nie oszukał. Madame d'Urfe dostała dokładnie
to, za co zapłaciła. Powiedziałam o tym Casanovie, on zaś zastanawiał
się przez chwilę, po czym uśmiechnął się szeroko.
  -	Może i masz rację, Cecilio. Każdy jest na sprzedaż, niektórzy
zaś nawet się reklamują.
  
„THE GAZETTEER" I „LONDON
DAILY ADVERTISER"
Z 5 LIPCA 1763 ROKU
  ...dama ze służącą lub bez może od zaraz zamieszkać w wygod-
nym apartamencie ze wszelkimi wygodami i niespodziewanymi
udogodnieniami. Apartament ów znajduje się przy Pall Mail i może
zostać natychmiast udostępniony za bardzo umiarkowaną oplata,
jako że właścicielka wynajmuje go nie dla zarobku, lecz raczej dla
miłego towarzystwa. Szczegółowych informacji można zasięgnąć
u pani Redaw naprzeciwko Sklepu z Zabawkami pana Dearda
przy Pall Mail, blisko Hay Market, w St James.
  
12
Amar e non venir arna,
xe comeforbirse el culo senza aver caga.
Kochać, nie będąc kochanym, to tak
jakby wycierać tyłek nie odesrawszy się pierwej.
Przysłowie weneckie
  -	Czy zdarzyło ci się kiedyś stracić serce? - spytałam parę dni
później.
  Pogrążony w myślach Casanovą stał obok mego drewnianego glo-
busa i obracał go powoli. Jego palce zatrzymały się na różowym
zarysie Anglii. Spojrzał w dół, skrzywił się, szybko zakręcił globusem,
odwrócił się od niego i podszedł do sztalug.
  -	Serce to niemądra istota- powiedział z niezwykłą dla siebie
goryczą, po czym dodał ponurym tonem: - Owszem, straciłem je
kiedyś. W Londynie. Nie jedź tam nigdy, Cecilio. To okrutne miasto.
  Nieczęsto się zdarzało, żeby Casanovą prosił mnie o współczucie.
Przesunęłam się na ławeczce, robiąc mu miejsce obok siebie. Objął
mnie ramieniem, palce drugiej ręki zacisnął na ręce trzymającej
pędzel i delikatnie, lecz stanowczo zbliżył ją do płótna, dając mi
w ten sposób do zrozumienia, że mam malować, podczas gdy on
będzie mi opowiadał, jak to Londyn rozbudził jego nadzieje, i o tym
co, go spotkało, kiedy się tam udał.
  Londyn obiecywał tak wiele! Dzięki Semiramidzie Casanovą stał
się bogaty. Podczas kiedy Madame d'Urfe leżała w osłoniętym kotarą
łóżku w Paryżu, oczekując spodziewanego rozwiązania, on wyruszył
do Anglii, pewien siebie, przekonany, że uda mu się powtórzyć sukces,
jakim we Francji zakończyło się ustanowienie państwowej loterii.
  Zamieszkał w domu przy Pall Mail, wynajął służącego i czekał na
nadejście  dobrych  czasów wypełnionych hucznymi  przyjęciami
121

i ucztami. Jednak, ku swemu niedowierzającemu zdumieniu, uczto-
wał samotnie. Rzecz jasna, kosztował specjałów miejscowej kuchni,
czym jednak są najdelikatniejsze węgorze w sosie Worcester i słyn-
ny zielony sos z gęsiego smalcu, jeżeli człowiek smakuje ich w samo-
tności? Jak zwykle szukał starych znajomych, ale i ta pociecha
okazała się niedostępna. Nawet jego była kochanka Teresa Imer,
odrodzona w Londynie jako Madame Cornelys, okazała mu zaledwie
wymuszoną gościnność. Dawał nawet ogłoszenia w poszukiwaniu
sublokatorki, co uczyniło z niego obiekt drwin i żartów. Rozmowy
z kandydatkami dawały mu przynajmniej nieco rozrywki. Właśnie
w ten sposób poznał tajemniczą hrabinę Pauline z Portugalii, ogrom-
nie podobną do Henriettę. Bardzo cierpiał, kiedy i ona go opuściła
w pogoni za swoim losem.
Czekał go jeszcze większy ból.
  Jego osłabione utratą Pauline serce stało się igraszką w rękach
bystrej szwajcarskiej dziwki La Charpillon, w której się beznadziejnie
zakochał. Pragnął, żeby go podziwiała, ona natomiast nienawidziła
go, kpiła z niego i niewiele brakowało, żeby doprowadziła go do
bankructwa. Płacił za nią, a ona niby mu się oddawała, tylko po to
jednak, żeby w ostatniej chwili mu umknąć. Któregoś dnia przyłapał
ją inflagrante z fryzjerem. Wciąż mu się wymykała, uciekł się więc
do przemocy, za co serdecznie się znienawidził. Po tym, jak ją pobił,
udawała umierającą i dopilnowała, żeby się o tym dowiedział.
  Na zimnych, brzydkich ulicach Londynu Casanovą po raz pierwszy
i jedyny w życiu myślał o samobójstwie. Napełniwszy kieszenie
ołowianymi kulkami, ruszył już nawet w kierunku Tamizy, ale spot-
kanie z sympatycznym sir Wellbore'em Agarem, a potem talerz
ostryg i widok trojga nagich prostytutek tańczących przy dźwiękach
orkiestry złożonej z niewidomych muzyków przywróciły mu wolę
życia. (Jego uwagi nie umknął fakt, iż męska prostytutka przez cały
taniec utrzymywała swój narząd w pełnej gotowości; postanowił
sprawdzić, czy i on byłby zdolny do czegoś takiego, naturalnie, jak
tylko poczuje się nieco lepiej). •
  A potem ujrzał rzekomo zmarłą albo przynajmniej umierającą
Charpillon tańczącą szalonego menueta w Rotundzie przy Ranelagh.
- Czy znowu ją pobiłeś?
  Zgodnie z jego życzeniem pracowałam przez cały czas, malując
adamaszkową kotarę, stanowiącą tło najnowszego portretu.
122

  _ Jak wiesz, moja droga, nie lubuję się w brutalności - odparł,
spoglądając z zachwytem na miękkie fałdy błyszczącej materii. -
Peza tym byłem zbyt osłabiony, zbyt stłamszony jej machinacjami.
Wóciłem do łóżka, żeby odzyskać siły i skryć się przed upo-
korzeniem, jakie mi zgotowała. Cały Londyn śmiał się ze mnie;
zza rąk zasłaniających usta dobiegały lodowate angielskie par-
sknięcia i chichoty. Leżąc w łóżku i kontemplując swój ból, zacząłem
obmyślać nowy plan.
  Na ptasim targu Casanovą nabył piękną zieloną papugę, po czym
nauczył ją tylko jednego zdania: „La Charpillon jest jeszcze większą
dziwką niż jej matka". W ciągu niespełna dwóch tygodni ptak wyuczył
się tych słów tak dobrze, że mógł powtarzać je od rana do wieczora.
Każdy występ papuga kończyła wybuchem gromkiego szyderczego
śmiechu; ten popis dodała z własnej inicjatywy.
  -	La Charpillon jest jeszcze większą dziwką niż jej matka! - darła
się papuga u wezgłowia łóżka Casanovy. - Chraaaaaa-chraaaa-chraaa!
La Charpillon jest jeszcze większą dziwką niż jej matka!
Nadeszła pora, żeby wstać z łóżka i zacząć żyć od nowa.
  Casanovą wystawił gadatliwego ptaka na sprzedaż za pięćdziesiąt
gwinei. Świadom zagrożenia, aktualny kochanek La Charpillon nabył
ptaka i natychmiast go uciszył, ale żart ten, o którym głośno zrobiło
się w całym Londynie, raz na zawsze uwolnił Casanovę od przekleń-
stwa La Charpillon. Kiedy kilka miesięcy później spotkał ją na ulicy,
z trudem przypomniał sobie jej imię. Niemniej wydarzenie to stano-
wiło punkt zwrotny w jego życiu.
- Od chwili, kiedy poznałem La Charpillon, zacząłem umierać.
- Przecież byłeś młodym człowiekiem!
- Miałem trzydzieści osiem lat.
  Istotnie, po La Charpillon nic już nie było takie samo. Rany
z przeszłości połączyły się z nowymi, tworząc bolesną mozaikę. Ca-
sanovą wyrecytował mi smutną litanię porażek: Angela o kamiennym
sercu z Wenecji, zimna jak lodowiec Marchesa G. z Rzymu, Andriana
Foscarini, która odmówiła mu dostępu do „przeklętej studni"... Zda-
rzały się i takie, z którymi szedł do łóżka tylko po to, by odkryć pod
ich sukniami odrażające rojowisko pasożytów. Nagle poczuł się bar-
dzo stary. Coraz częściej rozkosze miłości okazywały się mniej powab-
ne niż jego wyobrażenia. Po spełnieniu nie mógł zasnąć -jeśli w ogóle
dochodziło do spełnienia. Kobiety nie wybierały go już spontanicznie
123

spośród gromady wielbicieli. Nauczył się cieszyć, kiedy dane mu
było choćby dzielić kochankę z innym mężczyzną. Nie mógł już
oczekiwać, że znajdą się kobiety gotowe do niesłychanych poświęceń,
żeby tylko spędzić z nim chociaż jedną noc. Czasem musiał nawet
płacić za przyjemności, które do tej pory same zjawiały się gromadnie
w jego życiu. Uciekał się do coraz bardziej wymyślnych sztuczek
i wybiegów. Kobiety stały się też znacznie kosztowniejsze, i to akurat
wtedy, kiedy dysponował znacznie skromniejszymi środkami. A naj-
gorsze było to, że młodsi mężczyźni wcale się nie obrażali, kiedy
próbował podkradać im kobiety. Już nie uważali go za rywala.
  - Straciłem umiejętność podobania się od pierwszego spojrzenia,
która kiedyś stanowiła nieodłączną część mojej natury.
  - Jeżeli chodzi o mnie, to wcale jej nie straciłeś - odparłam,
wskazując na siebie pędzlem. Wciąż jeszcze doskonale pamiętałam
nasze pierwsze spotkanie.
Casanovą delikatnie odsunął pędzel od mojego białego fisiu.
  -	Miej litość nad praczkami, Cecilio! - Nie dał się łatwo pocie-
szyć. - Nie zapominaj, jak ciężko musiałem się napracować, ile prze-
szkód musiałem pokonać, żeby cię zdobyć.
  Po Londynie wszystko przychodziło mu z większym trudem,
nie tylko kobiety. Kiedy zwróciliśmy kalejdoskop ku latom po
La Charpillon, ujrzałam ucieczkę z Londynu przed wierzycielami
i bezowocne podróże do Rygi i Sankt Petersburga na dwory, gdzie
nikogo nie obchodziły jego talenty. Ujrzałam pojedynki, wygnania
i upokorzenia w Paryżu oraz więzienie w Madrycie. Zobaczyłam
ścigających go zabójców, którym z najwyższym trudem wymykał
się z rąk, kryjówki w damskich garderobach i na strychach, a nawet
pod nieświeżo pachnącymi sukniami. Obserwowałam, jak raz po
raz sięga do szkatuły po złoto, by płacić za swoje i cudze przy-
jemności. Widziałam go krążącego po Wenecji, samotnego, wy-
cieńczonego i niemal bez środków do życia.
  Casanovą z tych opowieści stawał się coraz starszy, słabszy, nie
zawsze gotów do działania. Poczęłam dostrzegać w nim tego Casa-
novę, którego tak często miałam w ramionach. Ten Casanovą zdał
sobie sprawę ze swej śmiertelności i zaczął lękać się czasu. Podróżując
bez przerwy, usiłował go zatrzymać. Temu samemu miało służyć
noszenie maski, tak by nikt nie widział jego więdnącego oblicza, oraz
zdobywanie serc coraz młodszych dziewcząt, takich jak ja. Rozumia-
łam teraz, dlaczego jego największe miłości rzadko kiedy bywały
124

starsze od Julii i dlaczego nigdy nie zdecydował się na jedną kobietę -
przy jej boku, choćby nie wiadomo jak ją kochał, jeszcze wyraźniej
dostrzegałby mijający czas.
  Wyobraziłam go sobie żyjącego na wygnaniu pod obcym niebem,
samotnego i wrażliwego.
  To było beznadziejne życie. Casanovą pragnął bliskości ludzi, za-
czynał się jednak zastanawiać, czy jeszcze kiedykolwiek będzie komuś
bliski. Wiedział, że jest zdolny do miłości, wiedział też, jak należy
kochać innego człowieka, lecz w porównaniu z dawnymi rozkoszami
jego obecne życie było jak płomyk świecy za brudną szybą albo
oddech zatrzymany na lusterku w postaci wilgotnej mgiełki. Nie
wywarł na świecie żadnego wrażenia; wszystko, co kiedykolwiek
miał, rozproszyło się w sercach kobiet, które niegdyś go kochały.
W jego wnętrzu działy się teraz niedobre rzeczy, coś zżerało jego
pewność siebie i pogodę ducha. Za młodu nigdy nie żywił długo
urazy, lecz od tamtej pory doświadczył zbyt wielu przykrych rzeczy.
Ślina kapała mu z opuchniętych ust, pantalony zwisały żałośnie,
z kieszeniami wypchanymi pożyczonymi pieniędzmi, o które musiał
niemal żebrać.
  Wyobraziłam go sobie w coraz nędzniejszych powozach, stukają-
cego na wybojach głową w szybę, wpatrzonego w coraz grubsze żyły
na rękach, w siniaki, w nowe i zagojone skaleczenia, w ukłucia ko-
marów i blizny pozostałe po dawnych miłosnych przygodach. W jego
pamięci gniły niezliczone upokorzenia, brakowało nowych radosnych
wydarzeń, które choć trochę złagodziłyby narastający ból. Casanovą
wiedział, że nie powinien już na nie liczyć, wciąż jednak ich szukał,
lecz znaleźć ich nie mógł.
  Zdążył się już wielokrotnie przekonać, jak to jest, kiedy trzeba
rozstać się z ostatnim zecchino, żeby kupić chleb. Zarówno widniejący
na rewersie napis MARC. FOSCARINUS DUX VENEZLA jak
i zdobiący awers kwadrat z ozdobami w kształcie kwiatów, wiele razy
odciskały mu się na dłoni. Weneckie zecchini, otomańskie piastre,
francuskie luidory, angielskie gwinee, mediolańskie philipi, por-
tugalskie reis, hiszpańskie maravedi sypały się kiedyś obficie z jego
rąk w domach uciech i kasynach, niezmiernie rzadko do niego wra-
cając.
  Zaczął wstydliwie czerpać profity z własnej legendy. Ciekawscy
bogacze płacili brzęczącą monetą za to, by usłyszeć jego historię.
Niekiedy opowiadał im ją nawet za darmo, tak bardzo pragnął
125

poklasku. Doskonale zdawał sobie sprawę, jak czarująco brzmi w je-
go ustach język francuski, którym mówił z silnym włoskim akcen-
tem. Ekstrawaganckimi gestami oskubywał z piór swoje słowa; zmy-
ślone kwiaty i klejnoty rozkwitały w palcach ogołoconych z pierś-
cieni. Jeśli dobrze się spisał, prowadzono go do żłobu, żeby się
najadł. Za plecami słyszał śmiechy i chichoty, w jego uszach bez
przerwy rozbrzmiewało tykanie metronomu, w sakiewce natomiast
powoli opróżniała się klepsydra. Żegnał go domyślny uśmiech służą-
cego, kiedy pospiesznie opuszczał pałac, unosząc w bucie zapłatę.
  W tym kalejdoskopie Casanovą zawsze miał na sobie kostium
Arlecchina i zawsze grał. Czynił to tak dobrze, że udawało mu się
wszystkich oszukać. Nikt się nie .domyślał, jak wielki ból odczuwał,
a on zresztą i tak nie potrzebował niczyjego współczucia. Litość
wiąże się nierozerwalnie ze smutkiem, on zaś nie potrafił ani zadawać
smutku, ani go znosić. Do tej pory, na przekór okolicznościom, tylko
dawał i brał szczęście. Uczynił z tej sztuki coś w rodzaju religii. Był
ostatnim synem szczęśliwego miasta i pragnął pozostać szczęśliwy.
  Marzył o tym, żeby powrócić do Wenecji i znowu cieszyć się
szczęściem jak za dawnych lat. Nie chciał już być wyrzutkiem w roz-
maitych częściach Europy- ściganym, sądzonym, wyszydzanym,
lekceważonym, a nawet niekiedy więzionym tylko za to, że był Ca-
sanovą. Miał tego dosyć.
Zaskrobał do na pół uchylonych drzwi.
- Wpuśćcie mnie! - błagał.	«*=
- Zobaczymy - odpowiadała Rada Dziesięciu.
Czekał więc w Trieście, tęskniąc do szczęścia i wciąż w nie wierząc.
  Z nieustającym optymizmem płynął pod prąd. Wszystko, co sta-
nowiło samą jego esencję, miało już niedługo wyjść z mody. W roku
1774, kiedy wciąż czekał na słowo przebaczenia z Wenecji, Goethe
wydał swe melancholijne arcydzieło Cierpienia młodego Wertera.
Młody bohater tego utworu popełnia samobójstwo w rezultacie szla-
chetnej, choć beznadziejnej miłości. Książka wywołała sensację. Sam
Napoleon Bonaparte przeczytał ją siedem razy. Została zakazana
przez Watykan, było już jednak za późno. Tego roku Europa była
świadkiem wielu samobójstw. Szczęście wyszło z mody. Jego miejsce
zajęło coś mrocznego.
  Casanovą stał się przeżytkiem, mimo to nie zamierzał usunąć się
w cień, a cóż dopiero myśleć o samobójstwie.
126

  Czekając na przebaczenie, próbował odnawiać kontakty z ludźmi,
którzy mogliby mu pomóc, okazało się jednak, iż jest ich bardzo
niewielu. Jego patron Bragadin umarł, zostawiając mu w spadku
e/pk na tysiąc ecu. Podobnie jak jego podopieczny żył pełnią życia
i wydawał wszystko, co miał. Signor Barbaro także już nie żył,
Dandolo zaś poważnie chorował.
  Pozostało jednak sporo kobiet, które miały wszelkie powody, by
zachować go we wdzięcznej pamięci. Odwiedzał byłe kochanki, na-
wiązując na nowo uczuciowe, niekiedy zaś także erotyczne związki.
Ich wdzięczni mężowie często zwracali mu pieniądze, które wydał
przed laty, pospiesznie aranżując ich spotkania, a jeżeli w rysach
pierworodnego dziecka, teraz już dorosłego człowieka, dostrzegał
podobieństwo do swojej twarzy, ogarniała go głęboka satysfakcja
z powodu dobrze wykonanej pracy.
  Wciąż jeszcze przebywał w Trieście, oczekując na odpowiedź Rady
Dziesięciu, kiedy nadarzyła mu się okazja oddania kilku niewielkich
przysług państwu weneckiemu. Bardzo się postarał, osiągnął sukces
i otrzymał nagrodę - najpierw w postaci uznania, a później nawet
zapłaty. Wreszcie, 3 września 1774 roku, doczekał się długo oczeki-
wanej zgody na przyjazd. Kiedy dostarczono mu dokument, najpierw
przeczytał go kilkakrotnie, ucałował, następnie umilkł na dłuższy
czas, po czym wybuchnął płaczem.
  Casanovą nareszcie mógł wrócić do domu, ale był to powrót niezbyt
radosny i z pewnością niehonorowy. Casanovą zjawił się w Wenecji
pod nowym nazwiskiem i w zupełnie nowej roli. Nazywał się Antonio
Partolini i był szpiegiem.
  
MÓWI KOT
  Jeżeli ktoś z nas nam się nie podoba, starzeje się lub jest poważnie
okaleczony, zabijamy go. Ludzie są bardziej okrutni. Pozwalają wy-
rzutkowi przebywać na obrzeżach magicznego kręgu i zaglądać do
środka. Pozwalają mu wdychać zapach smażonych ryb, niekiedy
nawet dopuszczają do tego, żeby kilka kropli gorącego tłuszczu
prysnęlo na jego wyświechtany strój.
Rozmawiają o nim, tak jakby go tam nie było.
To los znacznie gorszy od śmierci.
  Tyle właśnie Casanovą wiedział o kobietach: jeśli poświęcisz im
wystarczająco dużo uwagi, będą twoje. Jeśli poświęcisz im więcej
uwagi, niż kiedykolwiek marzyły, spełnią każde twoje pragnienie.
Jeżeli jednak nikt nie będzie poświęcał uwagi kobietom, kotom i Ca-
sanovom, wszyscy zwiędną, zblakną i w końcu całkiem znikną.
  

13
A 1'ostaria bever, o magnar, o zogar,
or bestemiar orfar la spia.
W tawernie pij, jedz, graj,
przeklinaj - albo szpieguj.
Przysłowie weneckie
  Casanovą przybył do Wenecji zaledwie dziewięć dni po otrzymaniu
przebaczenia. Gnany ogromnymi nadziejami, podróżował w mało
dostojnym pośpiechu.
  Otrzymał pokój w Palazzo Dandolo i pokazywał się w swej niemodnej
świetności na Rialto, w Mercerii oraz oczywiście na Piazza San Marco.
Był rok 1774, inkwizycja właśnie zlikwidowała ridotto, gdzie dawniej
z takim upodobaniem bywał. Hazardowi, flirtom i pijaństwu oddawano
się wyłącznie w prywatnych lokalach. Casanovą zjawił się tam w przepy-
chu nie całkiem śnieżnobiałych koronek; niekiedy witano go winem
i odnowioną przyjaźnią, czasem zaś musiał uciekać ze wstydem, ponieważ
nikt go nie poznał albo, co gorsza, wszyscy udawali, że go nie poznają.
  - Casanovą podbił świat i powrócił w chwale - powiedział z prze-
kąsem. - Miałem dopiero pięćdziesiąt lat. Zamierzałem spędzić słod-
kie dojrzałe lata w ramionach Serenissimy.
  Był przecież nadal przyjacielem Mocenigów, Memmów i Grimanich.
Wciąż witano go z otwartymi ramionami w ociekających przepychem
kasynach Pietra Zaguriego i Lorenza Morosiniego. Niemal wszyscy
pragnęli go zobaczyć. Któż by nie chciał usłyszeć z jego ust opowieści
o przygodach, podróżach, a przede wszystkim o słynnej ucieczce
z Ołowianego Więzienia? Albo o krwawym pojedynku stoczonym
w Polsce z hrabią Branickim? O francuskiej loterii, która uczyniła go
milionerem? O tym, jak wydawał te miliony na setki kobiet? Po
mieście krążyły plotki, że nawet inkwizytorzy zaprosili go na kolację,
a on nie czynił nic, aby je zdementować.
129

  Pokazywał światu dzielną twarz, choć w rzeczywistości balansował
na granicy desperacji. Nie byl w stanie wyżyć z miesięcznej pensji
w wysokości sześciu zecchini wyznaczonej przez Barbara i drugiej,
w podobnej wysokości, przyznanej mu przez coraz bardziej schoro-
wanego Dandola. Podczas swoich europejskich wojaży zdołał znaleźć
339 chętnych na swój przekład Iliady Homera na dialekt wenecki,
lecz z powodu braku środków musiał zaprzestać tej pracy. Piórem
nie był w stanie zarobić nawet na chleb i ser, a cóż dopiero mówić
o ostrygach i kaczce w sosie pomarańczowym.
  I tak oto Casanovą, alias Antonio Pratolini, został tajnym agen-
tem inkwizycji. Sporządził co najmniej pięćdziesiąt raportów, nie
ulegało jednak wątpliwości, że wykonywał tę pracę bez entuzjazmu.
Raporty były potwornie nudne. Wciąż negocjował wysokość upo-
sażenia ze swymi pracodawcami, którzy najwyraźniej nie byli usa-
tysfakcjonowani ani postawą signora Pratolini, ani rezultatami jego
starań. I bardzo słusznie.
  Czasem pomagałam mu sporządzać meldunki dla trybunału. In-
kwizytorzy z pewnością nie mieli pojęcia, jak dobrze się bawił podczas
pisania.
A może jednak mieli?
  - Dzisiaj zajmiemy się teatrem - mówił na przykład, po czym
wspólnie tworzyliśmy krótkie, acz zgrabne dziełko na temat „beze-
ceństw wyczynianych w teatrach po zgaszeniu świateł".
Nikt nie wiedział na ten temat więcej od nas.
  Czasem udawałam chorobę i wykręcałam się od rodzinnej kolacji.
Trzymając się za brzuch, szlam do mego pokoju, a tam starannie
układałam z poduszek zarys ludzkiego ciała i przykrywałam je kołd-
rą. Pod kołdrę wsadzałam także jedną ze starych lalek Sofii,
z włosami gęstymi i długimi jak moje. (Po co Sofii lalka tak bardzo
podobna do mnie? - zastanawiałam się nieraz). Kiedy nabrałam
wprawy, zajmowało mi to niewiele czasu. Następnie wymykałam
się z domu w czarnym dominie, prezencie od Casanovy, i spotykałam
się z nim przed wejściem do umówionego teatru. We wnętrzu wy-
ściełanej aksamitem loży spoglądaliśmy co prawda na aktorów, ale
nasze usta i ręce zajęte były czymś zupełnie innym. Nigdy nie
rozbieraliśmy się całkowicie, ponieważ nigdy nie było wiadomo,
kiedy zdradzieccy aktorzy postanowią zakłócić wszeteczeństwa od-
bywające się w lożach, zapalając ogromny, zwisający z sufitu ży-
randol. Zazwyczaj czynili to w chwili największego uniesienia „pu-
130

bliczności". Nigdy nie mogłam zrozumieć, skąd bierze się to znako-
mite wyczucie - chyba że pilnie nasłuchiwali dobiegających z wido-
wni odgłosów i czekali na chwilę, kiedy jęki i westchnienia staną się
naigłośniejsze.
  Niestety inkwizytorzy nie byli tak głupi, jak sądził Casanovą,
i szybko pozbawili go miesięcznego uposażenia w wysokości piętnastu
ducati Casanovą usiłował przebłagać ich wiernopoddańczym listem,
niczego jednak nie wskórał i popadł w głęboką biedę. Następnie
próbował swoich sił jako producent teatralny, specjalista od reklamy
i krytyk.
-	Bądź co bądź, mam teatr we krwi - mawiał.
  Zatrudnił trupę francuskich aktorów, wynajął teatr Sant Angelo.
Jak zwykle wyprzedzał swoje czasy: w ogłoszeniach zapowiadających
spektakl roiło się od aluzji sugerujących widzom, że będą świadkami
niesłychanych sprośności, odbywających się na żywo na scenie przed
ich zdumionymi oczami.
  Którejś nocy, wracając do Miracoli po jednej z naszych eskapad,
mijaliśmy teatr Sant Angelo - pusty, ciemny i zamknięty na cztery
spusty.
- Opowiedz mi o tych spektaklach - poprosiłam.
- Obawiam się, że nie bardzo jest o czym, moja droga.
  Stawał przed żującą orzechy, drapiącą się po wstydliwych czę-
ściach ciała publicznością i próbował ją zabawić, maskując miałkość
i bylejakość stworzonego przez siebie spektaklu. Kilkakrotnie przy-
chodził mu w sukurs jego niezawodny nos i prezentował w naj-
bardziej odpowiedniej chwili krwawą erupcję. Casanovą uciekał się
do wszystkich znanych sobie sztuczek, podsycał ciekawość tłumu
i zatrzymywał widzów do samego końca, mamiąc ich nadzieją na
nadzwyczajny finał, a po owym finale musiał dać aktorom czas
na ucieczkę, tak by nie dosięgną! ich grad miękkich, a czasem
nawet nadgniłych pocisków.
  -	Czasem i ja salwowałem się ucieczką, żeby nie zostać obrzuco-
nym szpinakiem i pomidorami. W Londynie było jeszcze gorzej, tam
widzowie potrafili zdemolować teatr, jeżeli sztuka nie przypadła im
do gustu.
  Ponownie zajął się pisaniem, wydawał tygodnik z recenzjami te-
atralnymi, który osobiście dystrybuował w odwiedzanych przed laty
lokalach, teatrach i kawiarniach. Ukazało się tylko jedenaście nu-
merów. Impresaryjna kariera Casanovy dobiegła końca. Teatr nie
131

napełnił mu sakiewki; wręcz przeciwnie, opróżnił ją do końca. Jego
potrzeby nadal znacznie przerastały możliwości biedaka, którym
w gruncie rzeczy był. Uwielbiał wykwintne jedzenie. Bolało go ser-
ce, kiedy zasiadał do talerza wodnistej zupy lub do owsianki z ar-
buzem, którą w ciężkich czasach żywili się także szlachcice z San
Barnaba.
  Kiedy zostaliśmy kochankami, codziennie wykradałam dla niego
z kuchni co smakowitsze kąski. Któregoś dnia, zaledwie godzinę po
obfitym posiłku, zdumiona Sofia przyłapała mnie z sześcioma kawał-
kami prosciutto i dziesięcioma przepiórczymi jajami w objęciach.
Tego roku w naszym domu jadało się wyjątkowo dobrze. Interesy
mego ojca, w przeciwieństwie do.interesów Casanovy, kwitły. Nie
miał żadnych złych nawyków (nie tak jak jego najstarsza córka),
więc rodzinne kufry pęczniały od bogactwa. On sam nadal żył jednak
jak mnich w mieście ogarniętym ostentacyjną radością.
  Kradzione smakołyki nie były w stanie nakarmić duszy Casanovy.
Z dziedzińca obok mojej pracowni często spoglądał tęsknym wzro-
kiem na Palazzo Barbaro, scenę wielu najbarwniejszych wydarzeń
z jego młodości i miejsce, gdzie spożywał najbardziej wyszukane
potrawy. Nawet teraz okna co wieczór były rzęsiście oświetlone,
a z wnętrza dobiegał brzęk kielichów napełnionych szlachetnymi
trunkami. Radosne i smakowite odgłosy niosły się po wodzie aż do
mojej pracowni, do uszu wygnańca, który co prawda powrócił z wy-
gnania, ale wciąż nie mógł wejść do swojego domu.	»•
  Obecni mieszkańcy Palazzo Barbaro traktowali Casanovę jak nie
najświeższy żart. Był egoistycznym awanturnikiem, a więc rzadko
spotykanym anachronizmem, on jednak tak bardzo łaknął uwagi
i wyrafinowanych potraw, że przyjąłby zaproszenie nawet na takich
warunkach i uczynił wszystko, żeby dobrze wywiązać się z roli,
zaprezentować się jako karykatura samego siebie i dobrze zabawić
zarówno gości, jak i gospodarzy. Zniósłby widok wydętych ust i po-
rozumiewawczych spojrzeń, nie przejmowałby się szyderczym śmie-
chem. Przystałby na to tylko po to, aby skosztować ich kolacji - no,
zadowoliłby się nawet resztkami, pod warunkiem, że pozwoliliby mu
spożyć je przy ich stole.
  Casanovą zachował przynajmniej tyle godności, że nie uprawiał
hazardu po to, by zdobyć środki do życia. Twierdził, iż nigdy tego nie
robił. Grał tak samo, jak chodził i mówił: naturalnie i z nonszalancją. Po
to, żeby wygrywać, musiałby uciec się do oszustwa. W tamtych cza-
132

sach hazard stanowił przepustkę do wyższego towarzystwa. Liczyła
się jedynie znajomość gry, umiejętność zastosowania tej wiedzy
w praktyce, oswojenie z rytuałami. Oszustwo, czyli „pomaganie lo-
sowi", stanowiło jej nieodłączny składnik. Przedstawiciele dekadenc-
Kich najwyższych kręgów naszego społeczeństwa mogli do woli wy-
ciągać asy z rękawa, pod warunkiem, iż owo „pomaganie losowi"
odbywało się w stylu nieprzynoszącym ujmy przeciwnikowi.
  Ale Casanovą nie był oszustem ani przy karcianym stoliku, ani
gdzie indziej. Zanadto kochał nowości, które los co chwila przynosił
graczowi; kochał je tak bardzo, że nie chciał ich psuć, nawet wów-
czas, gdy znajdował się w najtrudniejszym położeniu. Grał więc,
jak przez całe życie, po prostu dla przyjemności. Każda czekająca
na odkrycie karta była niespodzianką. Za każdym razem, kiedy
wyciągał z atłasowego woreczka kulkę z numerem, zaspokajał ape-
tyt na coś, czego do tej pory nigdy nie widział - było to coś w ro-
dzaju pierwszego spojrzenia na wnętrze rozłupanego orzecha lub
pierwszego pocałunku złożonego na ustach nowej kochanki.
  Którejś nocy ponownie ułożyłam poduszki pod kołdrą i poszliśmy
razem na przyjęcie do Palazzo Mocenigo na volta, czyli na zakręcie
Canal Grandę.
  W życiu Casanovy pełno było Mocenigów. W latach pięćdziesiątych
przestawał z AMsem II, weneckim ambasadorem w Paryżu i fawo-
rytem Madame de Pompadour. Alvise V, ambasador Wenecji w Hisz-
panii, był notorycznym biseksualistą, którego kochanek, Manuzzi,
doprowadził do uwięzienia Casanovy - ten jednak zawsze żywił sym-
patię do AMsego V, który urodził się w tym samym roku co on
i również wiele wycierpiał z rąk Rady Dziesięciu. Odwołany z dyp-
lomatycznej misji w Madrycie, trafił na siedem lat do twierdzy
Brescia. Alvise V niedawno umarł, Mocenigów jednak wciąż było
pod dostatkiem, zarówno Alvise'ów V, jak i innych. AMse V spłodził
dwie córki. To właśnie jedna z nich niespodziewanie przysłała Casa-
novie zaproszenie na przyjęcie.
  Do pałacu o ścianach barwy lwiej sierści dotarliśmy od strony
wody. Z trudem znaleźliśmy miejsce między dziesięcioma gondolami
rodziny Mocenigo, przycumowanymi do pomalowanego w błękitne
pasy paline. Spojrzawszy w górę, naliczyłam dwanaście kamiennych
lwich głów nad oknami piano nobile. Paląc Mocenigo był w gruncie
rzeczy kompleksem kilku mniejszych palazzi, połączonych ze sobą
133


i przenikających się w wielu miejscach. Przyjęcie odbywało się w apar-
tamentach części centralnej, zupełnie niepodobnej do przeważających
w Wenecji gotyckich bajkowych budowli. Budynek był niski i, jak na
Wenecję, bardzo skromny. Gdyby stał przy Pall Mail lub Oxford
Street, w żaden sposób by się nie wyróżniał. Jednak tej nocy, przy
Canal Grandę, odświętnie przystrojony kwiatami i oświetlony blas-
kiem pochodni, wywarł na nas duże wrażenie.
  Portier w zamszowym, suto zdobionym złotem kubraku poprowa-
dził nas z pompą przez pogrążony w półmroku hall ozdobiony ar-
lekinami w błyszczących i czerwonych strojach, potem zaś w górę
schodami oświetlonymi przez pochodnie tkwiące w kamiennych rę-
kach, które wyglądały tak, jakby przed chwilą z ogromną siłą przebiły
się przez mury.
  Na piętrze, w zatłoczonym soggiorno, unosił się mocny zapach
różanych perfum, które młoda Madame de Pompadour przysłała
kiedyś Mocenigom z Paryża. Mimo upływu wielu lat woń milionów
zmiażdżonych płatków wciąż jeszcze była doskonale wyczuwalna.
Wszyscy mieliśmy na twarzach maski. Na przyjęciu zebrała się
śmietanka towarzyska Wenecji, łącznie z najdostojniejszymi dama-
mi i najbardziej wyuzdanymi kurtyzanami, co w paru przypadkach
oznaczało jedno i to samo. Wszystkie były ubrane zgodnie z najnow-
szymi wzorami dyktowanymi przez „Poupee de France" i miały
twarze pokryte grubą warstwą kosmetyków. W tamtych czasach
uprawianie miłości z damą przypominało rozbijanie skorupki.jajka,
żeby dobrać się do ukrytych pod nią smakowitości.
  Była tam Marina Benzona, zupełnie jak z portretu Longhiego,
z napełnioną gorącą czekoladą filiżanką z Sevres w ręce i brylantową
kometą w złocistych puklach utrefionych włosów. Wciąż roztaczała
wokół siebie aurę roziskrzonej witalności. Na ścianie wisiał namalo-
wany przez Rosalbę Carrierę portret pięknej Lukrecji Basadonny
Mocenigo.
  - Nieszczęsna kobieta została zdradzona przez pewnego Anglika -
powiedział Casanovą.
  Z tłumu wyłaniały się i znikały malowane przeze mnie twarze.
Maurizio Mocenigo stanął nade mną tak, jakby zamierzał mnie
pożreć. Od chwili, kiedy wykonałam jego portret, często zjawiał się
w pracowni z wygłodniałą zapadniętą twarzą. Był przyjacielem
Casanovy, uważał chyba jednak, że mogę być zainteresowana jesz-
cze jednym kochankiem. Wyśmiałam go, ale uczyniłam to najdeli-
134

katniej, jak potrafiłam, nie chciałam bowiem stracić klienta, szcze-
gólnie Moceniga.
  Casanovą zatrzymał się przy stoliku, przy którym grano w biri-
bissi. Stanęłam tuż za nim, tak że czuł na plecach ciepło moich piersi,
i przyglądałam się różnokolorowej planszy podzielonej na trzydzieści
sześć pól. Przed moimi oczami przepływały namalowane z rozbraja-
jącą naiwnością gruszki, wiśnie, orły, ananasy, pawie, jednorożce,
gołębie, tulipany, sowy, psy, niedźwiedzie, anioły, lwy oraz arlekiny
obojga płci w różnych stadiach atrakcyjnego roznegliżowania. O ileż
lepiej ja bym to zrobiła!
  Niepokoiłam się coraz bardziej, ponieważ Casanovą dużo i szybko
przegrywał. W końcu chwyciłam go za rękę i wymknęliśmy się z ró-
żowego salonu do jakiegoś tajemniczego, pogrążonego w ciemności
gabinetu. Zabawiliśmy się tam doskonale za ogromną pustą ramą
opartą o ścianę. Przyciśnięta do marmurowego blatu, z ustami Ca-
sanovy na moich ustach i otoczona rozrzuconymi w nieładzie suk-
niami, myślałam wyłącznie o rozkoszy. Gdyby ktoś wszedł do pokoju
i nas ujrzał - możliwe zresztą, że tak się działo, zanadto bowiem
byliśmy sobą pochłonięci, żeby zwracać uwagę na otoczenie - wy-
glądalibyśmy jak żywy obraz.
  - Kiedyś ludzie będą siedzieć w domach, oglądać ruchome obrazy
i uczyć się z nich o świecie - powiedział Casanovą, pomagając mi
wyjść z ramy i poprawiając moje włosy.
  Ta noc pozostała w mojej pamięci jako jedna z najrozkoszniejszych.
Staliśmy razem na tarasie, pogrążeni w zmęczonej zadumie po obopól-
nym spełnieniu. Za zakrętem kanału blask księżyca wydobywał
z mroku dom wielkiego weneckiego dramatopisarza Goldoniego. Ten
widok przypomniał Casanovie o matce. Od razu posmutniał, a nie-
wesołe wspomnienia sprzed lat dołączyły do tych znacznie świeższych,
o niedawnej przegranej przy stoliku. Pogłaskałam go po ręce i usi-
łowałam nieco rozweselić, wskazując dom Carpaccio w pobliżu Rialto
oraz majestatyczne wieże Frari i Saint Barnaba, a także sylwetki
posągów zdobiących krawędzie dachów wzdłuż niemal całego kanału.
Pokazałam mu czerwone powieki zasłon, jakże podobne do naszych
opuchniętych powiek po nocy spędzonej na miłosnych igraszkach.
On jednak wciąż stał ze spuszczoną głową.
  Wróciłam do budynku, by po chwili zjawić się ponownie z dużą
smakowitą krewetką, którą wepchnęłam mu do ust. Odwrócił się do
mnie i objął.
135

  -	Jesteś niezwykłą i cudowną osobą, Cecilio Cornaro. Kocham cię
i szanuję. Staniesz się kiedyś wielka, ja zaś zasłynę jako człowiek,
który znał cię i kochał się z tobą, zanim uczynił to ktokolwiek inny.
Ta myśl cieszy mnie prawie tak samo jak twoja miłość.
  Jak zwykle odpłacił mi opowieścią za pociechę. Przywołał z prze-
szłości historię Palazzo Mocenigo. Opowiedział mi o pewnej Angielce,
lady Arundel, która dzielnie stawiła czoło oprawcom z inkwizycji.
Oskarżono ją o to, że była kochanką zdrajcy. Opowiedział mi także
o niegdysiejszej sąsiadce Angeliki, lady Mary Wortley Montagu,
przed dwudziestu laty mieszkającej w jednym z tych pałaców. Słynęła
z roztaczającej niezbyt przyjemne zapachy peruki, która nie była
w stanie przykryć jej naturalnych włosów, długich, czarnych, brud-
nych i splątanych jak wodorosty. Zdarzało jej się przyjmować gości
w nieświeżym szlafroku narzuconym na odrażającą wymiętą halkę.
Na twarzy zawsze miała przynajmniej jeden opuchnięty wrzód częś-
ciowo przykryty niezmienianym od dawna opatrunkiem. Mimo to
lady Mary była wielką uwodzicielką i podobno kochała się nawet
z tureckim sułtanem. Mieszkając w Wenecji, czekała bez powodzenia
na jakiegoś włoskiego kochanka.
  -	Ten pałac zdaje się przyciągać Anglików - powiedział Casano-
vą. - Nie mam pojęcia dlaczego. Nie czują się tu jednak szczęśliwi.
  Wróciliśmy do mocno opustoszałych stolików i przyłączyliśmy się
do gry.
  Wyobraźcie sobie, tak jak ja teraz, Casanovę przy partii biribissi,
z zawziętą twarzą, całym ciałem czekającym w napięciu na wynik
rozdania. Wyobraźcie sobie, tak ja teraz, karty padające na stolik
jak jesienne liście, przeistaczające się w moich snach na jawie w pa-
pierowe dotknięcia Madame d'Urfe. W tych snach, które często
zamieniały się w koszmary, pojawiał się także Casanovą. Przyłączał
się do gry jako ostatni, wywalczywszy sobie miejsce przy stoliku
raczej dzięki swemu osobistemu czarowi niż zawartości sakiewki.
Czasem jednak wcale go nie zapraszano. Był skazywany na banicję
w świecie zaludnionym przez niechcianych ludzi z twarzami wykrzy-
wionymi dzielnymi, choć udawanymi uśmiechami.
  W siedmiu francuskich kościołach ściany zdobią malowidła przed-
stawiające danse macabre: biskupa, un mort, szlachcica, une morte
i kobietę, un mort, wyczyniających komiczne pląsy. Martwi śmieją
się groteskowo i wyginają ciała, a ci, którzy mieli więcej szczęścia
136

i są szanowanymi członkami społeczeństwa, stoją spokojnie i z god-
nością. Z hazardem jest dokładnie tak samo. Co wieczór wokół sto-
lików w kasynie można ujrzeć takie same wianuszki: un mort, un
iinnore, un mort...
  Uważnie śledziłam przebieg wydarzeń na przyjęciu u Mocenigów.
To okrutna rzecz takie przyjęcie. Zawsze coś się traci lub coś się
zyskuje, i to nie tylko przy stoliku. Przegrywasz pieniądze, twoja
kochanka odchodzi na chwilę od stolika i wraca z rumieńcem na
twarzy, grasz dalej, rzucasz kostkę, sięgasz do zamszowej sakiewki.
Stawką w tej grze jest nie tylko fortuna, ale i reputacja...
  Tego wieczoru nauczyłam się grać w biribissi, a po powrocie do
domu namalowałam z pamięci planszę, tyle że wszystkie stworzenia
i kwiaty miały twarze szlachetnie urodzonych gości. Nazajutrz zwi-
nęłam ją w rulon i wysłałam przez posłańca. Jakieś poruszenie wy-
wołała w Palazzo Mocenigo! Przypuszczam, że od tej pory nie używają
innej, w mojej pracowni zaś jeszcze liczniej zaczęli się pojawiać
zamożni klienci w niepraktycznych trzewikach.
  Po wielu latach ponownie ujrzałam tę planszę, lecz nie zdobyłam
się na to, żeby jej dotknąć.


MÓWI KOT
  Tak więc gwiazda Cecilii wznosi się coraz wyżej, gwiazda Casanovy
natomiast opada, opada, opada.
  „Poupee de France", ta przypominająca lisicę wyrocznia w dzie-
dzinie damskiej mody, ma sztucznego kotka, któremu zakłada obróżki
pasujące do jej najnowszych kreacji. Kot ów nosi nawet maleńkie
rękawiczki z mysiej skórki! (Na przekór dobrze znanemu powiedzeniu
gatta guantata non piglia sorci, kot w rękawiczkach nie łapie myszy).
  Niektórzy przychodzą po to, żeby popatrzeć na lalkę, ale moim
zdaniem większość chce zobaczyć kota. Ma niepokojący trójkątny
uśmiech. Coś wie.
  Wie, że lalka jest równie stara, jak pomarszczona i zasuszona
Madame d'Urfe i że pod olśniewającymi strojami kryje się mocno
nadwątlona drewniana konstrukcja stoczona przez szkodniki. Korniki
ucztują w intymnych częściach „Poupee de France". Są milczące
i pracowite, w przeciwieństwie do rozbawionych Wenecjan.
  Zabawkowy kot obliczył, że najdalej w roku 1797 zarówno „Pou-
pee", jak i Szczęśliwa Republika Wenecka razem ze wszystkimi jej
hazardzistami rozpadną się w pył.
  
3
14
Chi ghe n'a ghe ne semena.
Ten, który szasta pieniędzmi jak nasieniem.
Przysłowie weneckie
-	Beckford wrócił!
  Casanovą pojawił się w pracowni niczym szeroki uśmiech na twa-
rzy, podszedł do mnie od tyłu i otoczył ramionami, podziwiając
najnowszy portret Maurizia Moceniga.
  - Beck Ford? - Odwróciłam głowę, przechyliłam ją, pocałowałam
go w usta. Wyczułam na nich smak podniecenia. - Ach, Beckford!
Ten Anglik.
- Tak jest. Jedyny, którego polubiłem. Przywiózł ze sobą książkę!
- Coś takiego.
  Z uśmiechem wróciłam do pracy. Właśnie kończyłam malować
putto, które miało uświetnić alegoryczne tło. Arystokrata miał
osobiście zjawić się nazajutrz po odbiór płótna. Skwapliwie skorzys-
tał z tego pretekstu, żeby jeszcze raz pokazać się w mojej pra-
cowni.
  - Daj spokój, Cecilio! Nie bądź taka zjadliwa. Beckford
n a p i s a ł tę książkę. Przekonałem go, że powinien czym prędzej
zamówić u ciebie portret. Trzeba unieśmiertelnić oblicze nowego
autora! Namalujesz go, najdroższa? Uczynisz go pięknym? Zrobisz
tę sztuczkę ze skórą i tę z oczami?
  - Najpierw muszę go poznać. Sądząc po tym, co o nim słyszałam,
trudno będzie go namalować, ale gdybyś zechciał mi przypomnieć
nieco szczegółów...
  I Casanovą odświeżył moją pamięć. Podczas gdy kończyłam putto,
opowiedział po raz kolejny historię tego niezwykle oryginalnego
młodego człowieka.
139

  William Beckford byl miody, zepsuty i łatwo ulegał ekscytacji. Był
także jedynym synem z prawego łoża pewnego bogacza działającego
aktywnie na polu polityki. W domu Beckfordów wszystko odbywało
się na wielką skalę. Chłopiec otrzymał surowe klasyczne wykształ-
cenie. Lekcji muzyki udzielał mu nie kto inny jak sam młody Mozart.
Ojciec, umierając, zostawił mu pensję w wysokości stu tysięcy rocznie
i milion w gotówce.
  Z opływającego we wszelkie dostatki dziecka wyrósł młodzieniec
o niezbyt imponującej osobowości, egzaltowany i zarazem skory
do ponuractwa. Największy zachwyt wywoływało w nim to wszystko,
co u innych budziło największe przerażenie. Popadł w uzależnienie
od przepełnionych przemocą opowieści, takich jak Baśnie tysiąca
i jednej nocy oraz podobnych dzieł, egzotycznych i zarazem es-
kapistycznych.
  W wieku lat trzynastu mówił płynnie po włosku i francusku, posiadł
również głęboką znajomość języka ojczystego. Miał wyostrzone zmys-
ły i wprost uwielbiał muzykę. Śpiewał wysokim eunuchowatym gło-
sem z eunuchowatą, kobiecą afektacją. Miał także krągłe kobiece
biodra i długi kobiecy nos, który pewnego dnia miał się upodobnić
do nosa wiedźmy. Na razie jednak otaczała go aura żądnej doznań
młodości.
  Brnąc z wypiekami na twarzy przez okres dojrzewania, Beckford
stwierdził, że odczuwa równie silny co naganny pociąg do Williama,
ślicznego jedenastoletniego syna lorda Courtenay. Na domiar głego -
a może po to, żeby coś samemu sobie udowodnić - rozpoczął neuro-
tyczną przygodę miłosną z żoną jednego z kuzynów. W rezultacie nie
pozostało mu nic innego, jak zdecydować się na jedyne wyjście
dostępne zamożnym angielskim młodzieńcom, którzy napytali sobie
biedy: 19 czerwca 1780 roku wyruszy! w trwającą jedenaście miesięcy
Wielką Podróż. Postanowi! wydawać swą fortunę jako poeta, poznając
i zgłębiając wszystko, co było choćby w najodleglejszy sposób zwią-
zane z grozą, niesamowitością i masochizmem, i co, budząc odrazę
innych, mogło uradować jego serce.
  Wypłynął z Falmouth do Hiszpanii. (Wiele lat później los sprawił,
że odbyłam tę samą drogę). W sierpniu dotarł do Serenissimy. Nie
czuł się tu ani trochę obco, spędziwszy niezliczone godziny w biblio-
tece nad ilustracjami i szkicami przedstawiającymi wyspy i kopuły
Wenecji. Jeszcze lepiej poznał nasze miasto w swych marzeniach,
wyobrażając sobie morderstwa popełniane w wąskich zaułkach i poje-
140

dynki toczone na wygiętych mostach, a także odrażające zdarzenia,
rozgrywające się w mrocznych podziemiach chylących się ku ruinie
pałaców.
  Zjawił się wśród nas o zachodzie słońca, pod bezchmurnym niebem,
z policzkami głaskanymi łagodnymi podmuchami wiatru. Ta piesz-
czota zdawała się obiecywać, że w Wenecji czeka go zadośćuczynienie
za utratę młodego Courtenaya. Miał nadzieję, że grzeszna i zmysłowa
Serenissima wynagrodzi mu to z naddatkiem.
  Nazajutrz przed piątą rano obudził go gwar głosów i chlupot
wody. Wyszedłszy chwiejnym krokiem na taras, ujrzał zupełnie prze-
istoczony Canal Grandę. Woda znikła, zasłonięta kołyszącymi się na
tratwach i barkach owocami i warzywami. Tylko gdzieniegdzie dało
się dostrzec srebrzysty błysk fali. Smukłe sylwetki przeskakiwały
zwinnie z pokładu na pokład. Towarzyszyły im jeszcze inne postaci,
znacznie bardziej tajemnicze, odziane na czarno i w maskach na
twarzach. Były to niedobitki wysoko urodzonych, za to wiodących
dość nędzny żywot łowców przygód i rozkoszy, powracających z cało-
nocnych uciech przy karcianych stołach. W miarę jak ich umysły
uwalniały się ze spowijającego je ponurego mroku, w świetle poranka
coraz wyraźniej widać było rozczarowanie malujące się na ich bladych
twarzach. Ci ludzie zawsze byli spragnieni owoców, zawsze pożądali
dawki soczystej słodkości przed powrotem do domów i do łóżek,
w których przesypiali dnie, dręczeni koszmarami o straconych for-
tunach, chorobach i starości. Tych samoudręczonych i zdeprawowa-
nych Wenecjan, podobnie jak pantegane, zawsze można było zobaczyć
o świcie nad wodą, u stóp pokrytych łuszczącą się farbą palazzi.
  Słońce zaczęło malować miasto barwami dnia. Kamienne bloki
przybierały jasnozłocisty kolor świeżych ryb frittata; inne różowiły
się jak zupa z krabów. Beckford nagle poczuł wielką pustkę w żołąd-
ku, czym prędzej wsiadł więc do gondoli. Próbował samodzielnie
kupić kiść winogron, nieco ciastek i butelkę wina, lecz sprzedawca
i barki za nic nie chciał go zrozumieć, bez względu na to, ile razy
i jak głośno Anglik powtarzał nazwy produktów, które sobie upatrzył.
Impertynencki sprzedawca wymachiwał w powietrzu nadgniłymi
truflami i zachlapał kilkoma kroplami brandy biały krawat Beckforda.
Co gorsza, był wysokim blondynem, a nie niskim brunetem z wąsi-
kiem, wydawał zaś dźwięki kojarzące się nie ze szlachetnym, wyra-
finowanym językiem, lecz z odgłosami, jakie Beckford słyszał kiedyś
141

na świńskiej farmie lorda Courtenaya. Wielkie nadzieje, które wiązał
z Wenecją, legły w tej chwili w gruzach. Tak niewiele wystarczyło,
żeby wepchnąć młodego Anglika w objęcia głębokiego przygnębienia.
Był niezmiernie wrażliwy na wszelkie brutalne doświadczenia.
I wtedy właśnie Casanovą pospieszył mu z odsieczą.
  - Byłeś dla niego bardzo miły - powiedziałam, celując w Casanovę
pędzlem. - Moim zdaniem stanowczo za miły.
  - Ma pan ochotę na winogrona? - zapytał Casanovą ciepłym, życz-
liwym głosem. - W takim razie, jeśli pan pozwoli...
  Niedbałym gestem zapłacił za owoce i wręczył je młodemu czło-
wiekowi. Beckford z pewnością nie miał pojęcia, ile w tych ciężkich
czasach znaczyło dla Casanovy tych kilka zecchini Widział tylko
jego szeroki, wszechogarniający uśmiech. Uśmiech stawał się coraz
szerszy, w miarę jak Casanovą uświadamiał sobie, że oto natrafił na
coś niezaprzeczalnie, całkowicie nowego.
-	Oto słodki owoc wolności! - oznajmił Beckford.
  Zachwycony, że niespodziewanie stał się obiektem czyjegoś zain-
teresowania, w mgnieniu oka porzucił ponury nastrój na rzecz dos-
konałego humoru.
  - Zaiste, wolność jest słodka - odparł Casanovą. - Słyszałeś może
o Ołowianym Więzieniu?
- Oczywiście. Nikomu nie udało się stamtąd uciec.
- Ja uciekłem.
-	Niemożliwe. Jedynym człowiekiem, który tego dokonał, był...
Casanovą ukłonił się głęboko.
  - Giacomo Girolamo Casanovą, do twoich usług, panie. Żołnierz,
skrzypek, hazardzista, poeta, kapłan i sługa kobiet. Wenecjanin.
  - William Beckford, dżentelmen, miłośnik trujących wyziewów
przeszłości, banita, pisarz, niechętnie Anglik, nieustannie śniący
magiczne sny na jawie.
  Uścisnęli sobie dłonie, po czym usiedli na stopniach San Giacomo,
w cieniu drewnianego portyku i zajadali winogrona, racząc się wza-
jemnie opowieściami. Ogrzany promieniami słońca sok zamienił się
we wnętrzu winogron w słodką galaretkę. Casanovą i Beckford sie-
dzieli obok siebie, rozgniatali słodkie kuleczki na podniebieniu i wy-
pluwali pestki. Tak właśnie zaczęła się ich niezwykła przyjaźń.
  Działo się to na półtora roku przed tym, jak jeszcze wówczas
nieznany mi Casanovą wywabił mnie z kąpieli. Wtedy oczywiście nie
142

miałam o tym pojęcia, ale jeszcze nieznany mi William Beckford
zjawił się w moim życiu dużo wcześniej, dokładnie wtedy, kiedy
w1 Rialto poznał Casanovę. Obudziłam się w łóżku wpcdazzo rodziców,
odzie żyłam otoczona rodziną, z którą nic mnie nie łączyło. Casanovą
i Beckford objadali się owocami, ja zaś leżałam w łóżku, myślałam
o pędzlach z wiewiórczej sierści i o tym, jak je zdobyć. Później, kiedy
Beckford włóczył się po Wenecji, siedziałam przy stole w internacie,
rysując szkaradne karykatury zakonnic na marginesach mojego eg-
zemplarza Żywotów świętych. Kiedy Beckford i Casanovą zacieśniali
więzy przyjaźni, pochłaniało mnie planowanie i dokonywanie drob-
nych szkolnych zemst, coraz bardziej oddalałam się od matki i Sofii,
obserwowałam, jak powiększają się różowe kręgi dokoła moich sut-
ków, odkrywałam włosy, które wyrastały mi w niespodziewanych
miejscach. Jeszcze w tym samym miesiącu służąca przyniosła mi
lniane szmaty i wyjaśniła, co mam z nimi robić. Nie czułam brimdi,
nie drżałam z niecierpliwości. Byłam całkowicie obojętna na swój los.
  Wkrótce potem Beckford osobiście pojawił się w moim życiu, dużo
później zaś miał to uczynić powtórnie, już pod nieobecność Casanovy,
miał mnie prześladować, dręczyć mrocznym poczuciem humoru i jesz-
cze mroczniejszą wyobraźnią. Miałam go malować, słuchając opowie-
ści o jego życiu. Nie musiałam go szpiegować ani podstępem zdoby-
wać o nim istotnych informacji. On sam, bez żadnej zachęty z mojej
strony, udzielał mi ich więcej, niż mogłam spamiętać, obficie okra-
szając je dziwacznymi zmyśleniami. Z tych zmyśleń i wyobrażeń
wyrastało coś bardzo dla mnie groźnego.
  Gdyby Casanovą o tym wiedział, z pewnością próbowałby mnie
ochronić, z pewnością zignorowałby Beckforda, udając, iż nie do-
strzega jego pragnień. Nie przyprowadziłby go do mojej pracowni.
Zostawiłby tego niebezpiecznego chłopca jego własnemu losowi.
Ale nic o tym wszystkim nie wiedział, bo i skąd miałby wiedzieć?




15
U amor non l'e amor, se no'l se desgusta setę volte.
Miłość, która nie zbrzydnie ci siedem razy, nie jest miłością.
Przysłowie weneckie
  Podczas swej pierwszej wizyty William Beckford spędził wśród
nas okrągły miesiąc, będąc mile widzianym uczestnikiem każdej
conversazione. Ponieważ jego przybycie poprzedziły legendy o jego
bogactwie, wenecka śmietanka towarzyska okazała mu coś w rodzaju
leniwego zainteresowania. Sprawiliśmy mu jednak zawód. Oczekiwał
namiętnych sporów, rzucanych rękawiczek, błysku sztyletów o ręko-
jeściach wysadzanych drogimi kamieniami, arystokratycznych zwłok
odciąganych za atłasowe kotary i pozostawiających krwawy ślad na
wyłożonym terakotą tarasie. Tymczasem wszyscy arystokraci, jakich
spotkał, ziewali nad kawą i ledwo się poruszali. Beckford wyruszył
więc na zwiedzanie w nadziei, że w klasztorach, pałacach iub na
wyspach znajdzie coś, co go przerazi lub wytrąci z równowagi.
  Wreszcie, w Pałacu Dożów, znalazł cząstkę naszej przeszłości pa-
sującą jak ulał do jego gustów. Oglądając ponure rysunki na ścianach,
zaczął się zastanawiać, jaki tyran był w stanie oddawać się uciechom
podczas wystawnych balów, wiedząc o tym, że nad jego głową, w wy-
łożonych ołowianymi płytami celach, cierpią więźniowie. Jaki władca
mógł beztrosko pląsać na posadzce, pod którą rozciągały się mroczne
i wilgotne lochy, gdzie nieszczęśni mieszkańcy dokonują żywota
w towarzystwie szczurów?
W jego głowie zakiełkował pewien pomysł.
  Na Moście Westchnień wzdychał nad losem prowadzonych tędy
więźniów. Był wśród nich jego drogi przyjaciel Casanovą, od którego
zdążył już usłyszeć o pchłach, otępieniu zmysłów i lewatywach. Opo-
wiedział Casanovie, jak popędził do domu, przez chwilę podziwiał
w lustrze swe śmiertelnie blade oblicze, po czym położył się do łóżka.
144

Obudziwszy się rano, znalazł w szkicowniku mnóstwo rysunków
przedstawiających niewidziane nigdy przez nikogo okropieństwa.
Nad wszystkim królowały dachy pałaców jeszcze bardziej dekadenc-
kich niż te, jakie wznosiły się w Wenecji.
  Z uporem, i z pomocą Casanovy, Beckford zaczął odkrywać praw-
dziwe mroczne oblicze Wenecji, dzięki czemu nie musiał już go sobie
wyobrażać. W kościele zobaczył flaszkę z krwią nietoperza, udającą
krew Chrystusa, natomiast w zakazanych rejonach miasta, szukając
Turków i niewiernych, zdołał wydać część ojcowskiego majątku na
rozmaite orientalne przyjemnostki i okrucieństwa.
  Wkrótce potem stal się bohaterem stworzonego przez siebie po-
nurego dramatu. Zakochał się w chłopcu z najbardziej arystokratycz-
nego odgałęzienia rodziny Cornaro. Chłopiec ów, mój daleki kuzyn,
był znanym uwodzicielem. Beckford najwyraźniej wziął go za niewi-
niątko, równocześnie jednak aż drżał, opowiadając Casanovie o wyuz-
danych rozkoszach, jakie tamten obiecywał mu słodkim szeptem.
Zdawał sobie sprawę, że ulegając pokusie, okryłby się wieczną hańbą,
ale niebezpieczeństwo to czyniło pokusę jeszcze silniejszą. Równo-
cześnie zapałała do Beckforda płomiennym uczuciem jedna z sióstr
chłopca. Była mężatką, kupiła więc truciznę, żeby uwolnić się od
męża i połączyć z młodym Anglikiem. Wyjaśnił jej, że to niemożliwe,
ponieważ on kocha już kogoś z jej rodziny; uznała, że na pewno
chodzi o jej siostrę, i sama zażyła truciznę. Skutki okazały się nie-
przyjemne, ale nie tragiczne, niemniej jednak o całej historii głośno
było w mieście.
  Właśnie wtedy po raz pierwszy usłyszałam jego nazwisko, chyba
od matki, kiedy plotkowała o tym wydarzeniu z przyjaciółkami.
Pomyślałam wtedy, że jeszcze jednen cudzoziemiec, który zakochał
się w naszym mieście i oszalał. Docierały do mnie także niejasne
wzmianki i aluzje o jego romansie z moim kuzynem, wówczas jednak
jeszcze ich nie rozumiałam.
  Zdruzgotany Beckford uciekł do Neapolu, gdzie przygarnęli go
mieszkający tam jego przyjaciele, Hamiltonowie, lecz już w grudniu
zjawił się ponownie wśród nas. Casanovą spędził z nim Nowy Rok
i ponure początkowe dni stycznia. Miał minąć jeszcze rok do naszego
spotkania. Pamiętam, że nadejście roku 1781 moja rodzina uczciła
skromną kolacją w eleganckiej jadalni. Później poszliśmy wszyscy
obejrzeć fajerwerki na Riva degli Schiavoni, po czym wróciliśmy do
145

domu. Lubię czasem myśleć, iż gdzieś w tłumie byli wtedy Casanovą
i Beckford, który zdawał sobie sprawę, iż musi wrócić do Anglii, aby
czym prędzej' stracić z oczu fascynującego młodego Cornaro. Casa-
novą i Beckford rozstali się z ociąganiem, przysięgając, że spotkają
się ponownie jeszcze w tym samym roku.
Beckford wyjechał, Wenecja jednak wciąż kusiła go swym czarem.
  W maju 1782 wyruszył ponownie przez Paryż do Włoch. W miarę
jak się do nas zbliżał, Wenecja coraz bardziej wypełniała jego duszę.
Pomysł zrodzony wśród potworności Pałacu Dożów zaczął przybierać
realny kształt. Idee rodziły słowa, słowa zapełniały strony, strony
tworzyły książkę. Napisał ją w Paryżu podczas trwającego nieprze-
rwanie trzy dni i dwie nocy aktu twórczego. Zjawiwszy się 11 czerwca
w Padwie, miał w kufrze nie tylko dzienniki z odbytej przed rokiem
podróży, lecz także opasły, sporządzony po francusku manuskrypt.
Był to Wathek.
  13 czerwca 1782 roku o zachodzie słońca Beckford wrócił do We-
necji - w samą porę, by ujrzeć swe ukochane koszmary oświetlone
blaskiem gasnącego słońca. Z zapartym tchem podziwiał oblane
szkarłatem niebo, wypełnioną krwią lagunę i rozżarzone węgielki
wysp. Właśnie w tej czerwonej poświacie Casanovą przybiegł z wia-
domością o powrocie Beckforda. Nazajutrz, w pełnym blasku dnia,
przyprowadził go do pracowni.
  -	Niezmiernie milo mi pana poznać - powiedziałam, starając się,
aby nie zabrzmiało to ironicznie. - Wiele o panu słyszałam.
  Obrzuciłam szybkim spojrzeniem delikatną cerę, szare oczy i długi
nos. Śnieżna biel, neapolitańska żółć i czerwień łąkowa, przemknęło
mi przez głowę. Intensywna zieleń na cienie pod brodą.
  -	Z wzajemnością, mademoiselle Cecilia. Wiem, iż jest pani al-
chemiczką ludzkich twarzy i poetką ludzkiej skóry. Ruchami pędzla
odkrywa pani dusze i ujawnia potajemne pragnienia. Aż do tej chwili
nie miałem pojęcia, iż te wszystkie talenty skupiły się w formie tak
pięknej, że od pierwszego spojrzenia łamie męskie serca. Wiem
również, iż ma pani niezwykle cięty język. I jak pięknie się pani
uśmiecha! - Skłonił się lekko. - Czy o czymś zapomniałem, Casanovo?
  Miał trochę piskliwy głos, lecz przypisałam to podekscytowaniu.
Poza tym prezentował się jak prawdziwy mężczyzna.
-	Tylko o tym, że kocham ją bardziej niż własne oczy.
Casanovą pocałował mnie w czubek głowy.
146

  _ Ależ oczywiście - odparł Beckford z uśmiechem. - To całkowicie
zrozumiałe.
  Powoli zaczynałam się do niego przekonywać, ponieważ trochę już
mi zbrzydły nerwowe komplementy osób, których portrety miałam
malować. Spodobała mi się jego potoczysta francuszczyzna oraz mrocz-
ne poczucie humoru.
  Spoważniał, jak tylko przeszliśmy do dyskusji o szczegółach jego
unieśmiertelnienia. Mieliśmy na ten temat rozbieżne opinie, nie
próbowałam jednak na siłę go przekonywać. Najważniejsze argumen-
ty miałam zamiar przytoczyć później, za pomocą pędzla. Przyniósł ze
sobą swój manuskrypt. Pragnął, żebym uwieczniła go na obrazie.
Podczas kiedy ja malowałam, Beckford czytał mi Watheka. Usłysza-
łam tę książkę dużo wcześniej, zanim ktokolwiek ją zobaczył.
  Wathek ukazał się anonimowo w Anglii w roku 1786, później zaś
dopiero w 1809, a więc w roku, który miał się okazać dla mnie bardzo
ważny. Angielscy czytelnicy dali się zauroczyć młodemu orientalnemu
władcy, miłośnikowi dobrych trunków i potraw oraz młodych dam,
potrafiącemu zabijać jednym spojrzeniem. Drżeli z przerażenia, czy-
tając o jego matce, okrutnej królowej Karatis, lubującej się w widoku
ciał ludzi zaduszonych podstępnie przez jej nieme, jednookie Mu-
rzynki. Zachwycali się ogromnym wielbłądem al Bufakim, który
potrafił bezbłędnie zwęszyć świeże zwłoki nawet na najodleglejszym
cmenatrzu. Ślina napływała im do ust podczas lektury opisów brzos-
kwiń z wyspy Kirmith, a oczy śmiały im się do klejnotów Frangui-
stanu. Podziwiali przerażającą wieżę Watheka i jego pięć ociekających
przepychem pałaców, po jednym dla każdego z żarłocznie egoistycz-
nych zmysłów. Wzdychali nad wizją Nur er Nahar, pulchnej ukocha-
nej Watheka, bardziej chyba jeszcze bezwzględnej i okrutnej od
niego, której zamiłowanie do wszelkiego rodzaju bogactwa, szczegól-
nie zaś lśniącego Rubinu z Giamschid, prawdopodobnie przewyższało
nawet chciwość samego Watheka. Diaboliczny humor i radosna roz-
wiązłość tej książki miała znaleźć naśladowcę dopiero... Ale to nie
czas ani miejsce na takie rozważania.
  Tak, powinnam była się domyślić, że Wathek porwie angielskich
czytelników, którzy nie będą mogli się doczekać, kiedy ktoś wreszcie
zedrze z nich koronki i wyłuska ich z fraków i sukien, nie mogłam
jednak odgadnąć, jaki efekt wywrze na pewnym młodym szkockim
arystokracie, George'u Gordonie, dziedzicu Newstead Abbey... Ale
znowu zanadto wybiegam w przód z moją opowieścią.
147

  Nie ulega żadnej wątpliwości, że Wathek zapewniał mi rozrywkę
podczas pracy i pomógł mi stworzyć wierniejszy portret jego autora,
tworząc literackie i metafizyczne tło. Wśród wszystkich tych okro-
pieństw skrzyły się perły cudownego humoru, w jakiś zagadkowy
sposób jeszcze bardziej potęgując wrażenie nieprzystojności. Tak,
bez wątpienia Beckford wiele zyskiwał przy bliższym poznaniu.
Nawet ja musiałam to przyznać.
  Namalowałam Beckforda w jego ulubionym zielonym płaszczu
z porcelanowymi guzikami i w płowożółtej pasiastej kamizelce, dos-
konale pasującej do szarych oczu. Aby sprawić mu przyjemność,
umieściłam na obrazie figury szachowe w kształcie pięciu pałaców
oraz duży terakotowy posążek al Bufakiego. Casanovą zaglądał mi ,
przez ramię i śmiał się z ukontentowaniem. On także wysłuchał
opowieści o Watheku, czyniąc przy okazji wiele uwag, odnoszących
się szczególnie do gastronomii i zmysłowości.
  Zbyt dużo wiedziałam o Beckfordzie i nie zdołałam ukryć tej
wiedzy. Okazało się zresztą, że się pomyliłam, sądząc, iż człowiek
obdarzony tak mrocznym poczuciem humoru będzie potrafił śmiać
się z samego siebie.
  Humor Beckforda był typowo angielski z natury; człowiek ten
swobodnie władał przebogatym słownictwem seraglio, bagnio, koszar,
caravanserai i bocianiego gniazda. Nie wzdragał się przed opisaniem
żadnej sprośności i czynił to lekko i z wdziękiem, z przymrużeniem
oka. Siebie traktował natomiast ze śmiertelną powagą, co*czyniło
z niego niemal komiczną postać. Z jego punktu widzenia tragizm,
który nosił w swoim wnętrzu, przyćmiewał wszystkie odczucia lżej-
szego kalibru.
  Kiedy po raz pierwszy ujrzał swój portret, klasnął w dłonie jak
chłopiec, przyjrzawszy się jednak uważniej, wpadł w przerażenie,
zorientował się bowiem, że sprytnie przemyciłam wiele aluzji od-
noszących się do jego weneckiej przeszłości i do młodego Cornara.
W tle można było dostrzec różowy gorset, butelkę starego wina
i kości do gry. Guziki ozdobiłam herbem rodu Cornaro. Robiłam to
za pomocą szkła powiększającego, kiedy moja siostra wyszła z domu,
rezultat moich starań można było zaś podziwiać również wyłącznie
za pomocą tego narzędzia. Jednak prawdziwym arcydziełem było
ledwo widoczne, ustawione pod kątem lustro, w którym, stojąc nieco
z boku obrazu, można było dostrzec rozanieloną twarz młodego
Cornaro ssącego kciuk - może swój, a może czyjś. Z kolei na małym
148

cartello na podłodze znalazło się weneckie przysłowie sławiące diabel-
skie rozkosze sodomii:
   Uanema a Dio, el corpo a la tera,
e 'l bus del cul al diavolo per tabachiera.
    Dusza idzie do Boga, ciało do ziemi,
a tyłek do diabła, by służyć mu za tabakierę.
Minęło sporo czasu, zanim Beckford odzyskał głos.
  -	Cecilio, zamawiając wenecki portret, miałem na myśli coś w stylu
Tintoretta, upiększającego raczej, niż wyszydzającego i zohydzają-
cego. Casanovą obiecał mi, że uczynisz mnie pięknym. Powiedział
mi, że masz czarodziejskie palce, że malujesz obrazy, przed którymi
można się modlić.
  Wydął usta jak mała dziewczynka i wbił wzrok w podłogę. Po-
czułam, jak w ustach rozwija mi się lingua biforcuta. Widząc oznaki
zbliżającego się niebezpieczeństwa, Casanovą pospieszył z inter-
wencją.
  - Jeżeli ten portret ci się nie podoba, możesz go tu zostawić,
caro mio.
- Nie chcę być tym człowiekiem... - wyszeptał Beckford.
  - I wcale nie musisz nim być - zapewnił go Casanovą, otoczył
ramieniem i wyprowadził z pracowni.
  Nad ramieniem Beckforda posłał mi uśmiech, któremu towarzy-
szyło surowe spojrzenie. Wiedziałam, co to oznacza: nie powinnam
posługiwać się swoją sztuką, żeby sprawiać ból. Ludzie tacy jak
Beckford i bez tego noszą w sobie dość bólu.
  Skąd miałam wiedzieć, że ból, z którego zrodził się Wathek, miał
się stać częścią mojej historii? Skąd miałam wiedzieć, że pewnego
dnia książka ta wkradnie się w moje życie i rozgości tam w sposób
trudny do zniesienia? Niezbyt dokładnie wysłuchałam jej przesłania,
nie wychwyciłam tego, co było zawarte między wierszami. Już wkrót-
ce zresztą miałam stawić czoło znacznie bardziej niszczącemu, bo
dotykającemu mnie osobiście bólowi.
  

La lingua no ga osso la rompe i ossi.
Język nie ma kości, ale potrafi je łamać.
Przysłowie weneckie
-
Dlaczego tak bardzo nie lubimy zakończeń?
  Oczami duszy widzę Casanovę stojącego przed zatrzaśniętymi
drzwiami i zmieniającego przedśmiertny grymas na twarzy w przy-
milny uśmiech. Mogłabym narysować na papierze ten wewnętrzny
proces, tę siłę, która zmusiła do poruszenia drobne mięśnie dokoła
ust i oczu. Nic dziwnego, że jadał jak wilk. Codziennie potrzebował
dużej porcji zupy z krabów z grzankami, choćby tylko po to, żeby
nabrać sił niezbędnych dla stawienia czoła kolejnym odmowom. To
napędzało tę jakże ruchliwą marionetkę, to zaspokajało jego erotycz-
ne, intelektualne i elementarne apetyty. Podstawę tych wszystkich
działań stanowiło właśnie pożywienie oraz, ma się rozumieć, dodat-
kowa dieta złożona z książek i miłości. Ale nawet po to, żeby kochać
się i czytać, musiał czerpać energię z jedzenia.
  W mojej pamięci utkwił obraz Casanovy spoglądającego na Canal
Grandę. Widzę, jak stoi pod arkadami na dziedzińcu, ciemną sylwetkę
na tle zielonkawej wody. Wygląda nie jak człowiek, lecz jak dziwaczny
rozpaczliwy wykrzyknik oznaczający ból. Za nim wznosi się okazały
pałac jego nieżyjącego patrona Barbara. Czarna postać Casanovy
odcina się wyraźnie na tle roziskrzonych żyrandoli, w których blasku
kiedyś się pławił. Teraz nikt by już ich dla niego nie zapalił. Spogląda
na ruchome sylwetki w oświetlonych oknach piano nobile. Patrzy na
nie z rozciągającej się poniżej ciemności. Nad wodami kanału niesie
się gwar rozmów, nie sposób jednak rozróżnić słów. Między dobrymi
czasami i dniem dzisiejszym rozwarła się niewyobrażalna przepaść lat.
  Zachowałam w pamięci obraz człowieka pogodzonego z losem i szy-
kującego się na nadejście nowego. Widzę go, jak przetrząsa duszę
150

w poszukiwaniu zapasów energii i odwagi, albo może jakiejś całkiem
nowej, słodkiej i pożywnej mantry, która wspomogłaby go w chwili
zwątpienia. Ołówkiem i atramentem szkicuję najdziwniejszy portret
Casanovy, przedstawiający go od tyłu. My, Włosi, mówimy „biało-
-czarny", nie „czarno-biały". Zawsze jesteśmy optymistami. Mój
obraz ukazuje Casanovę zmieniającego swoje perspektywy z czarnych
na białe.
  W naszym języku istnieje wyrażenie ingoiare U rospo, czyli „po-
łknąć żabę", i chyba to właśnie stara się uczynić Casanovą z mojego
obrazu. Usiłuje przełknąć gorzką świadomość, iż oto w jego życiu
pojawiło się kolejne przekleństwo.
  Casanovą miał mnie opuścić. Wypadł z łask władz naszego miasta,
nie potrafił zachować umiaru w ostatnich ekstrawagancjach, do jakich
się jeszcze dopuścił, czyli w słowach i gestach. O raz za wiele pysznił
się i przechwalał na Piazza San Marco. A może, przed spotkaniem
ze mną, pocieszał niewłaściwą nieszczęśliwą żonę lub niewłaściwą
nieszczęśliwą córkę niewłaściwego patrycjusza i zanadto przerzedził
listę szlachetnie urodzonych dziewic z Libro d'oro. Jeden albo nawet
kilka spośród tych występków powróciło odbitym echem. Chociaż
nie istniała jedna oczywista przyczyna, dla której musiał wyjechać,
wyjaśnienia ponad wszelką wątpliwość należało szukać w jego prze-
szłości. Od śmierci swego opiekuna Bragadina stał się bardzo wraż-
liwy na wszelkie ciosy.
Oficjalnie przyczyny tego nowego i zarazem ostatniego wygnania
były następujące: po fiasku swego teatralnego przedsięwzięcia Ca-
sanovą został zatrudniony jako sekretarz przez genueńskiego dyp-
lomatę Carla Spinolę. Spinola był zamożnym ekscentrykiem, mieszkał
'W luksusowej willi niedaleko Padwy. Doskonale się bawił w towarzys-
iwie nowego podwładnego, zachęcając go do popisów w dziedzinie
^gawędziarstwa i gastronomii. Początkowo Casanovą dzielił czas mię-
»dzy Wenecję i Padwę, ochoczo uczestnicząc w imieniu swego praco-
»dawcy w rozmaitych drobnych intrygach.
Jednak, jak zwykle, niedługo wytrwał w wierności.
Na krótko przed objęciem przez Casanovę stanowiska Carlo Spi-
jnola przegrał zakład z niejakim Carlettim. Carletti nie otrzymał
jjednak swoich pieniędzy, dwustu pięćdziesięciu zecchini, i zwrócił
się z prośbą o pomoc do Casanovy, który zgodził się pośredniczyć
TW negocjacjach w zamian za niewielki pieniężny ekwiwalent. Cała
151

sprawa jednak źle się zakończyła. Kiedy Casanovą delikatnie upo-
mniał się o zapłatę podczas soiree w Palazzo Grimani, Carletti za-
atakował go nie tylko słownie, ale i fizycznie. Casanovą, przerażony
zarówno samym aktem agresji, jak i poniżeniem, wycofywał się,
nawet nie próbując się bronić.
- Bękart! - wydzierał się Carletti. - Syn łajdaczącej się aktorki!
  Okładał go razami i obrzucał wyzwiskami tak długo, aż wreszcie
wyczerpał do końca zapasy wściekłości. Gospodarz, Carlo Grimani,
podający się za przyjaciela Casanovy, stał obok w milczeniu. Krwa-
wiąc i łkając, Casanovą umknął chyłkiem i skrył się u Franceski
Buschini. Nie pokazywał się u mnie przez kilka dni. To jej potrze-
bował, a nie mnie, w czasie kiedy zbierał siły, aby obmyślić jakiś
sposób uratowania twarzy. Nie chciał obarczać mnie swoją słabością
i odrazą do samego siebie.
  Ja jednak i tak doskonale wiedziałam, co się stało. O wydarzeniu
tym huczało w całej Wenecji. Otulona szczelnie płaszczem, odwie-
dzałam tawerny i kawiarnie, słuchałam przekazywanych z ust do
ust opowieści, starałam się oddzielić prawdę od zmyśleń. Każdej
relacji towarzyszył komentarz. Niektórzy brali stronę Casanovy,
inni Carlettiego, wszyscy jednak byli zgodni co do tego, że Casano-
vą zachował się jak skopany zbity pies. Do tej pory nigdy nie
nazywano go tchórzem, lecz teraz ten epitet przylgnął do niego na
dobre. Mężczyźni chętnie wytykali go palcami. Wiedziałam, że kie-
dy znów zacznie pojawiać się publicznie, nieliczne drzwi, które
jeszcze stały przed nim otworem, zatrzasną mu się przed nosem.
Na jego widok twarze wszystkich ludzi, od arystokratów poczyna-
jąc, na gondolierach kończąc, będą przybierać taki sam martwy
wyraz, jaki miały pod maskami, i Casanovą znowu będzie obcy we
własnym mieście.
Osaczony kot zamienia się w lwa, powiadamy w Wenecji.
  Skazany na wewnętrzną banicję, osaczony jak lew, Casanovą
w końcu przemówił, żeby odpłacić pięknym za nadobne swoim prze-
śladowcom. Napisał kąśliwą satyrę zatytułowaną Ne amori, ne donnę,
owero la stalla ripulita. Głównymi bohaterami uczynił Carlettiego,
przedstawiając go jako ujadającego psa, oraz Grimaniego, ukrytego
pod postacią syna z nieprawego loża. Nie zawahał się przed pokaza-
niem samego siebie jako przyrodniego brata Grimaniego, owocu
potajemnego związku ich ojca z dorabiającą sobie nierządem aktorką.
152

Uległ pokusie wyrzucenia z siebie całej żółci. Upokorzenie, jakiego
doznał od Carlettiego, przepełniło czarę goryczy.
  ?~ Nazwałeś mnie bękartem, więc nim będę! - oświadczył, zwraca-
iaf się do nieobecnego wroga.	m
  Pisał głównie w mojej pracowni, dziobiąc papier piórem i pomru-
kując pod nosem. Słyszałam, jak rozmawia z ludźmi, którzy obudzili
w nim ten gniew. Podchodziłam wówczas do niego i przyciskałam
czoło do jego czoła, on zaś gładził mnie lewą ręką po twarzy, nie
przerywając pisania prawą.
  -	Wybacz, najdroższa - powiedział kiedyś, podnosząc wzrok - ale
musisz pozwolić, żebym powiedział wszystko, co mam do powiedzenia.
Jego oczy były pełne udręki.
-	Oczywiście.
Pisał, mamrocząc i przeklinając, do późnej nocy.
  Nie pozwolił mi przeczytać manuskryptu przed jego opublikowa-
niem. Pracował jak szaleniec, zaledwie po kilku dniach zaniósł gotowe
dzieło do drukarni. Zaraz potem się uspokoił. Stał się znowu sobą,
znowu był uczuciowy i pewny siebie. Potrzebował mnóstwo miłości,
zarówno po to, żeby ją brać, jak i po to, żeby dawać.
  Początkowo nikt nie zwrócił uwagi na niepozorny cienki tomik,
wkrótce jednak stało się jasne, kto jest jego autorem. Zagadkowe
dwadzieścia dwa fleurs-de-lys na stronie tytułowej nikogo nie zmyliły.
Zarówno noms de plume, jak i zawarte w tekście aluzje były aż
nadto czytelne, ponieważ tego właśnie pragnął Casanovą.
  Tak jak się spodziewałam, nie zdobył nowych przyjaciół, zyskał za
to wielu nowych wrogów i ściągnął na swoją głowę powszechne
potępienie. Zanadto się zagalopował. Zamiast poprawić swoją pozycję,
jeszcze bardziej ją pogorszył. Wyznał mi to po kilku dniach, ale było
już za późno. Wszyscy się od niego odwrócili: przyjaciele z arysto-
kratycznych rodów, osobnicy prawiący mu komplementy w nadziei
na to, że osiągną coś dzięki jego kontaktom, wreszcie pożyczkodawcy.
W subtelny, choć zarazem okrutny sposób zmuszano go do opusz-
czenia miasta.
  Pierwszy akt jego życia dobiegł końca w roku 1763, wraz z podjętą
przez La Charpillon próbą zamachu na jego duszę. Teraz Wenecja
kończyła akt drugi, czyniąc go obcym nawet w obrębie swoich wod-
nych murów.
- Jaki będzie akt trzeci? - zapytałam.
- Moje pamiętniki, rzecz jasna.  Kiedy je ukończę, komedia
153

dobiegnie końca. Nawet jeżeli zostanie wygwizdana, ja już tego nie
usłyszę.
-	Na pewno nikt jej nie wygwiżdże.
  Długo stał bez ruchu z opuszczonymi ramionami i spoglądał przez
okno. W końcu podeszłam cicho od tyłu i wplotłam palce między
palce jego ręki, a on odruchowo je pogłaskał. Casanovą nie był
w stanie zrezygnować z łagodności i uczuciowości nawet wtedy,
kiedy świat usiłował go wszystkiego pozbawić.
-	Kocham cię - powiedziałam. - Pamiętaj o tym.
  Było to ostatnie wyznanie miłości, jakie mu złożyłam. Sytuacja
była poważniejsza, niż przypuszczaliśmy. Nie wiedziałam, że tej
samej nocy Casanovą został wezwany przed oblicze Francesca Mo-
rosiniego, który piastował stanowisko prokuratora, i dowiedział się,
że nie jest już mile widziany w Wenecji. Jeżeli natychmiast nie
opuści miasta, trafi z powrotem do więzienia.
  Powiedział mi o tym najdelikatniej, jak potrafił. Usiadł w fotelu
w mojej pracowni, wziął mnie na kolana i przycisnął twarz do moich
piersi. Cuchnął zwierzęcym strachem, ja jednak przytuliłam go ze
wszystkich sił. Czułam jego gorący wilgotny oddech, głaskałam go
po sztywnych włosach, całowałam jego oczy. Nie patrzy! na mnie.
Drżał na całym ciele. Płakał. Wyszeptał do moich piersi, że są naj-
piękniejsze na świecie, całował moje palce, mówił im, że takie palce
mężczyźni znajdują na dnie snów. Ale wciąż nie chciał na mnie
spojrzeć.
  W tych hołdach było coś tak smutnego i ostatecznego, że w końcu
ogarnął mnie lęk. Odsunęłam go, żeby spojrzeć mu w oczy, on jednak
natychmiast przywarł do mnie jak dziecko.
  -	Muszę wyjechać z Wenecji... - wymamrotał z głową wtuloną
w moje piersi.
  Jestem pewna, że rozpacz i wzburzenie pozbawiły go jasności
myślenia. Powinnam była odczytać to z jego twarzy zaraz po tym,
jak się pojawił, powinnam była dostrzec to w szklistej bieli jego oczu
i wyczuć w spoconych dłoniach. Tak się jednak nie stało. Zanadto
pochłaniał mnie mój własny niepokój. Po raz pierwszy rozmawialiśmy,
nie patrząc na siebie. Ogarnęła nas panika, nie mogliśmy się skon-
centrować. Błędnie odczytywaliśmy wysyłane przez nas sygnały.
  Przez całe życie Casanovą starał się zadbać o zaspokojenie mate-
rialnych potrzeb kochanek, z którymi rozdzieliły go los lub okolicz-
154

ności. Zwykle czynił to, przekazując je komuś, kto* miał o nie dbać,
kochając jednocześnie na tyle mocno, żeby nie odczuwały boleśnie
pustki. Mnie - zupełnie, jakbym była jego zwyczajną kochanką -
zaoroponował Maurizia Moceniga, w którego pałacu graliśmy w biri-
oissi i zaspokajaliśmy nasze żądze za pustą ramą.
  -	Idź do niego, Cecilio. Pokochał cię od chwili, kiedy namalowałaś
iego portret. Już z nim rozmawiałem. Zaopiekuje się tobą. Nie bę-
dziesz musiała myśleć o niczym poza pracą. Nawet nie musisz się
z nim kochać. Będzie twoim opiekunem i będzie na ciebie cierpliwie
czekał.
  Odepchnęłam go i zerwałam się na równe nogi. Wciąż na siebie
nie patrzyliśmy. Poczęłam chodzić w tę i z powrotem po pracowni.
Casanovą siedział w fotelu z twarzą ukrytą w dłoniach. Upokorzenie
emanowało z całej jego postaci, od poł wyświechtanego surduta
poczynając, na pokrytym kropelkami potu czole kończąc. Z cienia
wyłonił się kot i stanął przed nim z wyprężonym ogonem i nastro-
szonymi uszami, jakby zamierzał bronić swego pana przed moim
niebezpiecznym gniewem.
  Kiedy wreszcie przemówiłam, starałam się, żeby moje słowa były
jak najbardziej okrutne.
  -	A więc to koniec z nami, Casanovo? Jak to miło, że zatroszczyłeś
się o moją przyszłość! Jestem ci niezwykle wdzięczna. - Zniżyłam
głos do szeptu: - Czy jednak nie będziesz czuł zazdrości, wyobrażając
mnie sobie w ramionach Maurizia Moceniga?
  Casanovą przełknął ślinę, a następnie odpowiedział tak cicho, że
z trudem go usłyszałam:
  -	Bardziej w myślach niż w sercu, a przecież serce jest najważ-
niejsze. - Potem, wciąż z opuszczonym wzrokiem, dodał: - Chcę
mieć pewność, że jesteś bezpieczna i że otacza cię miłość uczciwego
człowieka.
  Chyba właśnie rozbrzmiewająca w jego głosie rezygnacja sprawiła,
że straciłam panowanie nad sobą. Nie pytając mnie o zdanie, przełożył
nasze szczęście na dno szuflady, tam gdzie gromadzi się rzeczy
z przeszłości. Podaję to jako powód, nie jako usprawiedliwienie tego,
co i w jaki sposób powiedziałam.
  -	Ty tchórzu! Dlaczego nie potrafisz zostawić mnie w uczciwy
sposób? Bo to przecież właśnie robisz: zostawiasz mnie. Dlaczego
nie chcesz się do tego przyznać? Może znalazłeś kolejną nowość?
Na przykład bliźniaczki? Albo jakąś hrabinę z własnym balonem
155

braci Montgolfier? Dlaczego udajesz, że chodzi ci o to, żeby zapewnić
mi lepsze życie, w którym ciebie nie będzie? Zapomniałeś chyba, że
nie jestem którąś z twoich bezwolnych Bettin albo Henriett! -
Drgnął i skrzywił się boleśnie, ja jednak parłam dalej: - Gdybym
pragnęła lepszego życia, zapewniłabym je sobie bez twojej pomocy.
Już zresztą staram się to osiągnąć. A poza tym, na jaką pomoc
z twojej strony mogłabym właściwie liczyć? - ciągnęłam mściwym
tonem. - Jeżeli zapragnę mieć nowego kochanka, sama go sobie
znajdę. Nie przypuszczam, żebym miała z tym jakieś problemy.
  Wskazałam na odbicie moich piersi w dużym lustrze. W tym samym
lustrze - wciąż na niego nie patrzyłam - zobaczyłam, jak opuszcza
głowę jeszcze niżej, nic jednak nię odpowiedział. Chwilę później kot
położył uszy po sobie i zaczął śpiewać. Śpiewał głośno i przejmująco,
zawodził, miauczał, popiskiwał i mruczał, wydawał rozpaczliwe dźwię-
ki biorące początek gdzieś w głębi jego małego ciała. Spoglądał to
na mnie, to na Casanovę i śpiewał coraz głośniej. Nigdy wcześniej
tego nie czynił, nawet wówczas, kiedy walczył z pantegane na dzie-
dzińcu albo toczył boje o wdzięki usadowionych wysoko na dachach
kochanek. Miałam wrażenie, że lada chwila pęknie jego delikatna
zamszowa obróżka.
  On zawodził, a ja dalej krzyczałam. Miałam jeszcze w sobie obfite
zapasy jadu.
  -	Gdybyś bardziej mnie kochał, obawiałbyś się mnie stracić i nie
opublikowałbyś tej książeczki. Ale może chodziło ci tylko o pretekst,
żeby znowu wyruszyć w poszukiwaniu przygód. Proszę bardzo, idź
sobie do tej kobiety, której zapach tak cię podniecił, ale ja nie chcę
już więcej oglądać twojego wielkiego nosa!
  Kot miauczał coraz głośniej, napinał wszystkie mięśnie, aż drżał
z ogromnego wysiłku. Otwierał pysk tak szeroko, że można było
zajrzeć mu do gardła.
  Casanovą szeroko otworzył oczy, nic jednak nie odpowiedział.
Wiedziałam, że nie ma gotowego schematu postępowania z kobietami,
które zranił. Przez całe życie unikał sytuacji, w których taki schemat
mógłby okazać się przydatny.
  -	Nie masz mi nic do powiedzenia - ciągnęłam. - Spuszczasz głowę
jak chłopiec, który sprawił zawód rodzicom. Zestarzałeś się, ale nie
wydoroślałeś. Popełniasz błędy, których nawet ja bym nie popełniła.
Jesteś żałosny i beznadziejny. Nic dziwnego, że Wenecja chce się
ciebie pozbyć. Przypominasz starą, zniszczoną lalkę. Rozpadasz się
156

na kawałki, nie wywołujesz żadnych ciepłych uczuć. Pozwolono ci
pozostać wyłącznie ze względów sentymentalnych, nikt jednak nie
ma najmniejszej ochoty się tobą zajmować.
  Stanęłam plecami do nich obu. Kot wciąż użalał się głośno. Stałam
tak dość długo. Gdybym wtedy wiedziała, że już nigdy nie zobaczę
Casanovy, z pewnością od razu odwróciłabym się do nich, objęła,
przytuliła, ucałowała jego oczy, nos, rozpięłabym znoszony surdut,
obsypała pocałunkami jego pierś, błagałabym, żeby mnie ze sobą
zabrał. Ale ja tego nie wiedziałam. Stałam w milczeniu tyle czasu, ile
potrzebowałam na przełknięcie łez, po czym, wciąż rozgniewana,
obejrzałam się.
  Casanovy już nie było. Wrzaski kota, wyśpiewującego swą roz-
paczliwą arię, zagłuszyły jego kroki.
  Wzięłam kota na ręce, przytuliłam do piersi wciąż jeszcze wilgotnej
od łez Casanovy. Głaskałam go po łapach i uszach, pocałowałam
w głowę, on zaś przywarł do mnie całym ciałem. Chociaż umilkł,
wciąż drżał z emocji. Zadzierał pyszczek w górę i szturchał mnie
w podbródek, żebym na niego spojrzała.
  - Wybacz mi - szepnęłam. Jak mogłam, unikałam jego wzroku. -
Spróbujemy wszystko naprawić.
  Tydzień później przyniesiono mi do pracowni prezent: długą płaską
paczkę przewiązaną wstążką. Po jej otwarciu na podłogę spłynęły
dziesiątki bladoróżowych „angielskich płaszczyków", w ślad za nimi
wypadła zaś złota kula. Kot natychmiast zaczął ją gonić po podłodze,
a ja poczęłam upychać „płaszczyki" w armadio, wysokiej szafie,
w której trzymałam wymagające jeszcze wykończenia obrazy. Potem
chwyciłam kulę i cisnęłam ją do kadzi, w której moczyły się płótna.
Ciemny płyn połknął ją z obleśnym mlaśnięciem. Byłam wściekła
i jednocześnie zawstydzona. On naprawdę myślał, że mogę pragnąć
innego mężczyzny!
  Widząc mój gniew, kot ponownie otworzył pysk. Złapałam go
i posadziłam go sobie na ramieniu; natychmiast począł grzebać mi
we włosach, aż wreszcie znalazł ucho. Głaskałam go po grzbiecie
długimi, mocnymi pociągnięciami ręki. Mruczał cichutko z pyszczkiem
przyciśniętym do małżowiny.
Tym razem to ja zaczęłam wyć.


MÓWI KOT
  Zwykle kobiety kochały Casanovę nawet po tym, jak już się z nimi
połączył. My, kocury, dając satysfakcję naszym partnerkom, musimy
liczyć się z tym, że po akcie miłosnym zostaniemy przegnani albo
nawet zaatakowani. Chętnie zostalibyśmy nieco dłużej, choćby po to,
żeby wspólnie oczyścić futro lub odbyć krzepiącą drzemkę, musimy
jednak uciekać przed wściekłym syczeniem i ostrymi pazurami.
  Takie zachowanie samic wynika z pewnego błędu w budowie na-
szego organu prokreacyjnego, który jest pokryty czymś w rodzaju
kolców. Podczas penetracji kolce przylegają gładko do powierzchni
członka, nie czyniąc żadnych problemów, kiedy jednak się wycofuje-
my, podnoszą się i kaleczą delikatne wnętrze samicy. To ból sprawia,
że nienawidzą nas, kiedy je opuszczamy.
  
17
Fazo el buso, pol passar qualunque sorze.
Jeśli jest dziura, zaraz znajdzie się mysz,
która spróbuje się w nią wcisnąć.
Przysłowie weneckie
  Casanovą wyjechał do Mestre tego samego dnia, kiedy wychłos-
tałam go moim bezlitosnym językiem. Podobno przez kilka miesięcy
kręcił się w okolicach Wenecji, a raz nawet potajemnie przypłynął
niewielką barką po rzeczy, które pozostawił u Franceski. Przypusz-
czam, że wciąż miał nadzieję uzyskać przebaczenie inkwizytorów,
w końcu jednak stracił cierpliwość i wyruszył do Austrii, stamtąd
zaś do Francji. Podczas pobytu w Wiedniu zdołał potajemnie umieścić
w bagażu dyplomatycznym ambasadora Wenecji list skierowany do
władz naszego miasta. List ów zawierał przepowiednię, według której
25 maja 1783 roku, w wyniku potężnego trzęsienia ziemi, cała Wene-
cja miała się znaleźć na dnie morza. Proroctwo wywołało tak wielki
niepokój, że wielu patrycjuszy opuściło miasto i udało się do swych
wiejskich rezydencji - od trzydziestu lat, czyli od trzęsienia ziemi,
które zniszczyło Lizbonę, w świadomości wielu Wenecjan tkwiła
bolesna zadra niepokoju. A może było to poczucie winy? Zdawaliśmy
sobie sprawę, że następnym razem przyjdzie kolej na nas. Zbyt
późno kładliśmy się do łóżek, bawiliśmy się za długo i zbyt hucznie.
Prędzej czy później musiała nas spotkać zasłużona kara - wszystko
jedno, za sprawą gwiazd, ognia czy wody. Groźba trafiła na podatny
grunt, w którym od lat rosły i bujnie rozkwitały nasze przesądy.
  Siedziałam na stopniach Palazzo Balbi Valier ze stopami w mętnej
zielonej wodzie i obserwowałam wyładowane kosztownościami gon-
dole odpływające Canal Grandę. Około 20 maja wartość nieruchomo-
ści w Wenecji spadła o połowę. Tydzień później te same łodzie
wracały cichcem do miasta. Spędzałam na tych schodach wiele czasu.
159

Nie chciałam przebywać w pracowni wypełnionej powietrzem, którym
oddychał Casanovą, i patrzeć na płótna ostemplowane jego opiniami.
Wciąż nie mogłam uwierzyć, że naprawdę odszedł. Nie dopuszczałam
do siebie myśli, że na zawsze zniknął z mojego życia. Ciągle na niego
czekałam.
  Poza tamtą paczką z „angielskimi płaszczykami" nie dostałam od
niego żadnego listu.
  Zostałam w Wenecji zupełnie sama, wyposażona jedynie w wiedzę,
którą dzięki niemu zdobyłam. W końcu pozwoliłam, żeby poprzez
moje ciało świadomość poniesionej straty zaczęła torować sobie drogę
do mego umysłu. Ile razy marzyłam o tym, żeby znaleźć się w jego
ramionach i jak kot wtulić się w jego pachę. Mogłam otulić się
jedynie kocem smutku i samotności. Zrozpaczona, co noc przybiera-
łam pozę Wenus Botticellego, lecz Casanovą miał rację: samoza-
spokojenie mogło pełnić jedynie rolę uzupełnienia bardziej konkret-
nych przyjemności. Bez nich służyło wyłącznie podsycaniu trawiącej
mnie żądzy.
  Budząc się rano, miałam wypisane na twarzy nienasycenie. Na
mój widok chłopcy i mężczyźni zatrzymywali się na ulicy, wzrokiem
oferując pomoc. Matka i Sofia coraz bardziej mi zazdrościły. Zarezer-
wowane do tej pory dla nich pożądliwe spojrzenia i uwagi coraz
częściej kierowano pod moim adresem. Obie miały blade jak makaron
twarze Giustizii z obrazu Bonifacia de' Pitati, włosy delikatne i nie-
ruchome jak mokry jedwab, zdumiewająco małe stopy. Sofia lubiła
ubierać się jak wielka dama. Nosiła kapelusze z wypchanymi ptakami
i martwymi motylami, zaczęła się czesać w pouf a sentiment, wcze-
piając sobie we włosy kosmyk włosów matki, czasem zaś nawet jej
miniaturowy portret. Fryzurę obficie posypywała pudrem, w związku
z czym, kiedy wiał wiatr, jej twarz otaczały obłoczki białego pyłu.
Mimo tych wszystkich zabiegów mężczyźni patrzyli nie na nią, lecz
na mnie.
- Czuję się przy tobie jak niewidzialna! - narzekała.
  Matka winiła moje piersi. Ja zresztą też. Niesłusznie. W ciągu
kilku minionych miesięcy wyrosły mi piersi, które zupełnie do mnie
nie pasowały. Miałam temperament kobiety o małych, niezależnych
piersiach, którym nie poświęca się wcale uwagi, ponieważ w żaden
sposób jej nie przykuwają. Moje piersi były duże, miękkie, delikatne
i falujące. Wywoływały podziw mężczyzn i zachwyt małych dzieci.
Podobnie jak piersi madryckiej Madonny były jednoznacznie zmys-
160

łowe, zarówno dla innych, jak i dla mnie. Za każdym razem, kiedy
wkładałam przez głowę nocną koszulę i delikatny materiał pieścił mi
sutki, wstrząsały mną dreszcze niezaspokojonego pożądania.
Któregoś dnia otoczyła mnie grupa młodych mężczyzn.
  -	Stupendi! - wykrzykiwali. - Perfetti! Complimenti! Fidanza-
ta? - wykrzykiwali.
  Przeszłam między nimi z marsem na czole i wzrokiem utkwionym
w niewidocznym punkcie nad ich głowami. Rozstąpili się, nie czyniąc
mi żadnych przeszkód. Osobiście najbardziej ceniłam swoje ręce,
ponieważ to właśnie dzięki nim mogłam dać coś światu. Zignorowałam
tych chłopców, co jeszcze bardziej ich rozpaliło, moje piersi obiecy-
wały im bowiem coś więcej. Za moimi plecami wydawali odgłosy
podobne do tych, jakie dobiegają z cmentarzyska na lagunie. Obie-
cywali, że zerżną mnie na śmierć. Przysięgali, że umrę z uśmiechem
na twarzy. To dziwne, ale w Wenecji pojęcia dotyczące miłości i śmier-
ci często się ze sobą mieszają.
  -	Le mani a casa vostra! - parsknęłam, kiedy wyciągnęli do mnie
ręce. - Trzymajcie łapy przy sobie!
  W końcu jednak ten bezustanny zew namiętności stał się dla mnie
nie do zniesienia. Inni nauczyli się go rozpoznawać jeszcze przede
mną. Zbyt długo mu się opierałam. Trzy miesiące po wyjeździe
Casanovy otworzyłam armadio i wyjęłam „angielskie płaszczyki".
Postanowiłam zastosować się do jego rady i smakować zwierzęce
rozkosze, jednak nie zamierzałam czynić tego z chłopcami, którzy
zaczepiali mnie na ulicy.
  Nie zależało mi na tym, żeby dotykały mnie niedoświadczone ręce,
nie chciałam kontaktu z samolubnym sztywnym fragmentem ciała.
Przez resztę życia (z jednym jedynym wyjątkiem) wybierałam star-
szych mężczyzn o spokojnych rękach, twarzach roztapiających się
powoli w orgazmie, czołach pokrytych patyną doświadczenia, ustach
pooranych drobniutkimi zmarszczkami, głębokich bruzdach łączących
kąciki ust z nasadą nosa, wrażliwymi miejscami za uszami, które tak
lubiłam całować. Wolałam ich obejmować niż być obejmowaną, kład-
łam się więc za nimi, tuż przed zaśnięciem wsuwając niekiedy kolano
między ich uda. Jeśli mnie kochali, sięgali wtedy do mnie ręką, jeżeli
zaś tylko mnie pożądali, przywierali mocniej pośladkami do mego
podbrzusza i zapadali w głęboki sen właściwy tym, którzy niebawem
mają umrzeć.
161

  Oczywiście wypróbowałam ich wszystkich: młodych i starych, szpe-
tnych i pięknych. Niekiedy obserwował nas kot; po odejściu mego
corteggiatore przechadzał się przede mną z ogonem wyprężonym
w ironiczny wykrzyknik. „Wspaniałego kawalera wybrałaś!" - mówił
mi ogon, ale ja wiedziałam, że kot myśli coś wręcz przeciwnego.
Pozostawało mi tylko mieć nadzieję, iż ze swoich marnych miłostek
czerpał znacznie więcej satysfakcji niż ja ze swoich.
  Wenecja to nie jest dobre miejsce dla kobiety, która wybrała sobie
niewłaściwego mężczyznę, nawet jeżeli ten robi wszystko, co powinien.
Przez minione lata wielokrotnie siedziałam w gondli sunącej wzdłuż
kolorowych murów palazzi u boku kogoś, kto całował mnie w ramiona
lub pieścił moje palce, choć nie powinien tego robić. Dużo później
trafiłam na właściwego człowieka, który robił same niewłaściwe rzeczy,
i to było jeszcze gorsze.
  Nauczyłam się wtedy rzeczy, których nigdy nie dowiedziałabym
się od Casanovy, poznałam tajniki bólu i porażki. Przekonałam się,
że człowiek potrafi bardzo długo stać przed drzwiami, które zatrzaś-
nięto mu przed nosem. Trzeba mnóstwo czasu, aby sobie uświado-
mić, że w ścianach naszego życia jest wiele innych drzwi. Niekiedy,
nic nie widząc zza zasłony łez, rzucamy się na oślep ku najbliż-
szym - czy należy się więc dziwić, że rzadko kiedy dokonujemy
właściwego wyboru?
  Gdziekolwiek spojrzałam, natrafiałam na bolesne wspomnienia.
Jakże często, ciasno objęci, wędrowaliśmy bocznymi uliczkami— teraz
niemal na każdym kroku dostrzegałam podstarzałych mężczyzn obe-
jmujących nastoletnie kochanki. Jakiż to zaborczy, zachłanny gest,
wykluczający resztę świata i niemal pochłaniający obejmowaną osobę!
Doskonale pamiętałam tę charakterystyczną wymianę spojrzeń to-
warzyszącą podniesieniu ręki przez niego i opuszczeniu ramienia
przez nią, to pospieszne zetknięcie ciał, ten dający poczucie bez-
pieczeństwa uścisk, delikatną pieszczotę. A potem pocałunek.
Wolę mówić o innych rzeczach.
  Ludzie prowadzący podwójne życie żyją dwukrotnie szybciej i nie-
bezpieczniej od innych. Ma się rozumieć, w końcu mnie zdemas-
kowano. Stałam się nieostrożna. Któregoś dnia przyjęłam zamówienie
na piśmie, nie zadawszy sobie trudu uważnego przyjrzenia się pie-
częci. Tydzień później do pracowni wkroczył przyjaciel mego ojca,
prowadząc swą korpulentną żonę, przyjaciółkę mojej matki.
162

  Po trzydniowym zamknięciu w pokoju zaczęłam wychwytywać
zmianę nastroju zebrań rodzinnych odbywających się niemal bez
przerwy nad moją głową w piano nobile: wujowie poklepywali ojca
po plecach, ciotki szczebiotały radośnie. Wielokrotnie padały nazwiska
Angeliki Kauffmann i Rosalby Carriera, oraz nazwiska moich za-
chwyconych klientów z pierwszych kart Libro d'oro. Nasza rodzina
nie była już okryta niesławą. Rodzice doszli do wniosku, że mogą być
ze mnie dumni. Kiedy więc opuściłam wreszcie domowe więzienie,
uczyniłam to na moich warunkach. Pozwolono mi zatrzymać pracow-
nię w Palazzo Balbi Valier. Nagle stałam się dorosłą osobą, człowie-
kiem interesów, kobietą samodzielnie kształtującą swoją przyszłość.





KOT MÓWI
  Co miała Cecilia na myśli, mówiąc o moich „marnych miłostkach"?
Dlaczego uważa, że wolno jej mnie krytykować?
  Owszem, mam perski harem, od czasu do czasu lubię jednak rów-
nież spróbować czegoś ostrzejszego, jak choćby tej chudziny z getta
albo tej białej starej panny z San Polo, albo tej rudej kocicy z Giobbe,
która niejedno już przeżyła. Jest to urozmaicenie dla obu stron.
Każda kocia twarz jest inna, w każdej odbija się zupełnie inna oso-
bowość. Niekiedy nawet oczy z tej samej pary różnią się między
sobą. A do tego te zapachy!
  Jakże żal mi ludzi, którzy nie potrafią docenić poezji zapachów
wydzielanych przez kotkę w rui! Biedacy nawet nie zdają sobie
sprawy, że w powietrzu, którym oddychają, unosi się coś smakowitego
i ekscytującego. My, koty, potrafimy wyczuć chętną kotkę trzy dachy
i dwie ulice od nas. U kocurów możemy wyróżnić trzy stany pożądania:
Andar sui copi, czyli wdrapać się na dach -
oznacza gwałtowną potrzebę uprawiania miłości, tak jak czynią to
weneckie koty, które spotykają się na dachach i miauczą donośnie.
Restar imatonio, czyli stać jak posąg -
oznacza całkowity brak zainteresowania uciechami cielesnymi.
   Mandar in sąuero, czyli czekać w kolejce do warsztatu naprawia-
jącego gondole -
  oznacza stan, w którym trzeba natychmiastowej pomocy, zwykle
po stoczeniu kilku bójek o wdzięki kotek lub, w przypadku ludzi, po
carnevale.
El ze tuto un cain defolpi, czyli być jak basen z ośmiornicami -
oznacza charakterystyczne dla wielu podstarzałych kocurów głę-
bokie, choć całkowicie fałszywe przeświadczenie o swoich nadzwyczaj-
nych zdolnościach seksualnych.

18
La colpa l'e na bela putela, ma nissun la vol.
Wina to piękne dziewczę, którego nikt nie chce.
Przysłowie weneckie
  Teraz, kiedy mogłam otwarcie uprawiać mój zawód, nabrałam
większych ambicji. Chcąc być lepszą malarką, musiałam więcej wie-
dzieć, a im więcej chciałam wiedzieć, na tym bardziej grząski moralnie
grunt musiałam wkraczać.
  Artysta musi na przykład wiedzieć, co się kryje pod ubraniem
modela, mam tu na na myśli nie tylko skórę, lecz także mięśnie
i kości. Bez tej wiedzy można malować jedynie lalki. Jeżeli chciałam
czynić postępy, musiałam się nauczyć malować z natury nagie ludzkie
ciała, dla kobiety nie była to zaś prosta sprawa. Samą Angelice,
pierwszą kobietę, która dostąpiła zaszczytu przyjęcia w poczet człon-
ków Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych, wyszydzano z powodu
nieumiejętności przedstawienia na płótnie męskiego ciała. Pewien
poeta zakpił nawet w satyrycznym wierszu, że gdyby wyszła za mąż
za jedną z postaci ze swoich obrazów, podczas nocy poślubnej nie-
chybnie spotkałby ją spory zawód.
  A to przecież nie była jej wina! Przecież na pochodzącym z roku
1772 obrazie Johanna Zoffany'ego przedstawiającym członków Aka-
demii widać jedynie dwie kobiety, a i to nie we własnej osobie, lecz
na wiszących na ścianie portretach. Były to Angelica i jej rywalka,
Mary Moser. Ich blade, nieciekawe podobizny Zoffany umieścił za
nagim męskim modelem, któremu przyglądają się ich koledzy. Ko-
bietom nie wolno było patrzeć na niego od przodu ani nawet brać
udziału w dyskusji. Nie są pełnoprawnymi uczestniczkami wydarzeń,
lecz zaledwie niemym ozdobnikiem.
  Pamiętajmy, że w tym świecie słowo „artysta" kojarzy się auto-
matycznie z mężczyzną, że wykonująca ten zawód kobieta traktowana
165

jest w najlepszym razie jako coś nadzwyczajnego, a w najgorszym   '<
jako dziwoląg. Nasze obrazy osiągają niższe ceny niż dzieła naszych
kolegów. Często zgłaszali się do mnie klienci, których nie było stać
na to, na czym naprawdę im zależało, czyli na portret pędzla Ingres'a   '
albo Jacques'a Louis Davida. My, artystki, mamy właściwie tylko
jeden powód do zadowolenia: po naszej śmierci zwykłe przypisuje
się nam mniej drugorzędnych malowideł niż malarzom mężczyznom.
Równocześnie jednak, niestety, za autorów naszych najlepszych dzieł
uważa się często naszych nauczycieli. Kiedyś zastanawiałam się dość
często, czy tak samo będzie z Antoniem i ze mną, teraz jednak, po   ,
wszystkim, co się stało, mocno w to wątpię.
  Malarki muszą bardzo uważać, .żeby nie identyfikowano ich z mo-
delkami i modelami stanowiącymi, w opinii większości mężczyzn,
uosobienie wszelkiej rozpusty. Ludziom nie mieści się w głowie, że
kobieta może godzinami patrzeć na nagiego mężczyznę lub na swoje
odbicie w lustrze. Aż do moich - i Angeliki - czasów, jeśli kobieta
chciała namalować siebie, musiała przedstawiać się jako wzór wsze-
lakich cnót. Im mniej jesteśmy podobne do mężczyzn - im mniej
w nas zdecydowania, rozsądku, agresji - tym bardziej jesteśmy ce-
nione. Niektórzy krytycy twierdzili, że powinnyśmy malować wyłącz-
nie dzieci i kwiaty, równie świeże, piękne i nieszkodliwe jak my
same. Zawsze zarzucano nam nadmierne upodobanie do barw, oskar-
żając o to, że używamy ich jak kosmetyków. Chciano, żebyśmy były
całkowicie sztuczne, a równocześnie niebezpiecznie bliskie naturze,
byśmy kierowały się w działaniu wyłącznie instynktem. Jak mawiał
z łagodnym podziwem Casanovą, nosimy w naszym wnętrzu niepo-
skromioną macicę, żarłoczny organ w żaden sposób niepołączony
z mózgiem, wprawiający w popłoch szacownych mężczyzn.
  Mimo wszystko był to jednak dobry czas na to, żeby być malarzem
portretów, a nawet malarką, pod warunkiem, że wiedziało się, jak
robić to z klasą. Paryska Academie Royale właśnie przydzieliła
portrecistom miejsce w artystycznej hierarchii. Wyprzedzali nas
tylko malarze historyczni, pozostali zaś, w tym malarze martwej
natury i pejzażyści, ulokowali się znacznie niżej. Pomogły nam rów-
nież zmiany dokonujące się w społeczeństwie: nowo powstająca bur-
żuazja potrzebowała artystów, którzy udekorowaliby ściany ich pa-
łaców patyną arystokratycznej spuścizny. Tworząc ich portrety, da-
waliśmy im rację bytu. Ich oprawione w ramy malowane twarze
niczym nie różniły się od twarzy arystokratów. Niektórzy kazali się
166

nawet malować w strojach z minionych epok. W ten sposób pomaga-
liśmy im wydłużać rodowody.
 ? Mogłam teraz robić, co chciałam, i nadal chciałam malować port-
r«+y ale pragnęłam dostać się bliżej ciała. Wciąż zżerała mnie am-
bicja, żeby dorównać Angelice, a potem ją prześcignąć. Postanowiłam
osiągnąć mistrzostwo w malowaniu pożądania. Zrozumiałam, że Ca-
sanovą miał rację: gdyby udało mi się tego dokonać, świat należałby
do mnie. Na mojej drodze piętrzyło się jednak wiele przeszkód.
  Malowania aktów kobiecych nauczyłam się szybko i nie sprawiało
mi to żadnych trudności - zawsze przecież miałam dostęp do luster
i kradzionych świec. Wiedziałam też, jak wyglądam ogarnięta pło-
mieniem podniecenia. Ale czy nie wychodząc za mąż, mogłam do woli
napatrzeć się na nagiego mężczyznę? A wychodzić za mąż nie miałam
najmniejszego zamiaru. Po Casanovie małżeństwo wydawało mi się
mało istotne, ba, mogło mi nawet przeszkadzać. W związku z tym
postanowiłam uczyć się męskiej anatomii w przyjemniejszy sposób.
Albo zazwyczaj przyjemniejszy. A przynajmniej mało odrażający.
Szczerze mówiąc, niekiedy tylko mój nienasycony apetyt na nowości
chronił mnie przed obrzydzeniem.
  W tamtym okresie, mimo upodobania do delikatnych starszych
mężczyzn, wybierałam mężczyzn o typie urody zbliżonym do mego
aktualnego modela. Jeśli model ów - na przykład hrabia Alvise - był
krępy i szpakowaty, taki sam był był mój kochanek. Niekiedy od-
nosiłam wrażenie, że gromadzą się wokół mnie ławicami: zdarzało
się, iż przez długi czas byłam skazana na dietę złożoną z kochanków
o nieruchomych oczach okolonych rzadkimi rzęsami albo z wychu-
dzonych młodych mężczyzn o brzydkich, nieproporcjonalnych or-
ganach i nikłym temperamencie. Cóż, takie bywa życie.
  Moich mężczyzn wyszukiwałam na targu rybnym, ponieważ uno-
sząca się tam woń sprawia, że wszyscy Wenecjanie ożywają pod
zasłoną swych ubrań. Wystarczyła wymiana dyskretnych spojrzeń,
żeby jeden z nich podążył za mną w kierunku pracowni. Dobierałam
ich także na Piazza San Marco, gdzie tłoczyli się wokół błękitno-
-białego namiotu Loterii Publicznej lub opalali się na schodach przed
Prokuracjami. Czasem, idąc ulicą, słyszałam przez dłuższy czas
za plecami przyspieszony oddech i zatrzymywałam się gwałtownie,
aby doprowadzić do kolizji i następujących potem uprzejmości. Moż-
na było odnieść wrażenie, że istnieje nieprzeliczone mnóstwo takich
mężczyzn, czekających na zjawienie się kobiety, która znacząco
167

spojrzy im w oczy, i święcie przekonanych o tym, iż oczekiwanie nie
będzie długie. Swego modela zawsze szkicowałam po fakcie, kiedy
leżał wyczerpany, albo nakłaniałam do przyjęcia pozy, jaką sam
sobie wybrał. Większość była gotowa spełnić każde moje życzenie,
chyba że czekały na nich żony.
  Nie zamierzam udawać, że byłam wyrachowana, tak jak tego
chciałam. Idąc z mężczyzną do łóżka, zawsze miałam nadzieję, że
zaznam zupełnie nowej rozkoszy, a jednak prawie nigdy tak się nie
działo. Pocałunki, które wymienialiśmy na pożegnanie, były płytkie
i powierzchowne, nie dawały nawet drobnej części tej satysfakcji,
jaką czujesz, całując mężczyznę, którego kochasz i przez którego
jesteś kochana. Najgorsze jest to, że podczas byle jakich pocałunków
masz aż nadto czasu, by wspominać rozkosze tych prawdziwych.
  Praca z zastępczymi - albo, jeśli można tak powiedzieć, podwój-
nymi - modelami prowadziła niekiedy do zamieszania w pracowni.
Pochłonięta pracą, zapominałam się czasem i wyobrażałam sobie, że
pod kosztownym strojem mego klienta kryje się ciało, które całkiem
niedawno smakowałam. Ogarniało mnie pożądanie i ani się spostrzeg-
łam, jak na przykład prawdziwy hrabia Alvise wyskakiwał z pan-
talonów i dawał susa na otomanę, dokładnie tak samo, jak całkiem
niedawno czynił jego nieświadomy swojej roli zastępca. Nie przy-
jmowałam zapłaty za obrazy, które powstawały w takich okolicznoś-
ciach, zapewniając sobie w ten sposób dyskrecję. W związku z tym
nie mogłam sobie pozwolić, aby coś takiego zdarzało się zbyt*często.
  Lubiłam jednak również hrabiego Alvise i lubiłam mieć ich w swo-
ich rękach. Lubiłam, czuć ich doświadczone palce na moim ciele
i słyszeć zadowolone pochrząkiwania. Lubiłam, kiedy dziwiły ich
rozmaite rzeczy, które na mnie nie robiły najmniejszego wrażenia.
Lubiłam czuć na piersiach krople ich potu. Lubiłam pomagać im
wchodzić we mnie i lubiłam słyszeć zawstydzone przeprosiny, kiedy
ze mnie wypadali. Lubiłam malować ich twarze po akcie miłosnym.
Zdarzało mi się czynić z nich moich dłużników, kiedy dawałam im
sposobność pokazania się potomnym jako ludzie bardziej obeznani
z miłością, niż było to w istocie. Lubiłam spojrzenia, jakimi mierzyli
mnie na ulicy, kiedy spotykaliśmy się kilka lub kilkanaście dni póź-
niej. Kim ona jest? - czytałam w ich oczach. Artystką czy kochanką?
Jak mam ją przywitać? Uśmiechałam się i zmysłowo przemykałam
tuż obok. Wolałam, by pozostawali w niepewności na wypadek, gdy-
bym kiedyś znowu ich potrzebowała.
168

  Przy okazji malowania kobiecych portretów miałam kilka safoń-
skich przygód, ale nie zawsze musiałam się kochać z kobietą po to,
żćby się dla mnie rozebrała. Czasem wystarczyło, że jej zapłaciłam.
Przemierzałam więc najuboższe dzielnice, szukając wśród faxoleti
sobowtórów moich dam i hrabin, a następnie kilkoma zecchini zwa-
białam je do pracowni i kazałam usadowić obfite obnażone ciała na
tym samym wyściełanym fotelu, na którym zaledwie kilka godzin
później miały zasiąść podobne do nich, a równocześnie jakże odmien-
ne kobiety w przepysznych sukniach. Wyobrażam sobie, jaką odrazę
u tych szacownych dam wywołałyby szkice przedstawiające piersi,
brzuchy, kolana i uda ich zastępczyń. Szkice te przechowywałam
w zamykanej na klucz szafie, do której tylko ja miałam dostęp. W jej
wnętrzu odbywała się całkowicie demokratyczna orgia nagości: fa-
xoleti i hrabiowie Alvise wymieszani z głowami szlachetnie urodzo-
nych dam.
  Prawdziwy problem stanowiły dzieci. Kiedy Rosalba Carriera ma-
lowała portret dziesięcioletniego Ludwika XV, wpadła w rozpacz.
Już podczas pierwszego seansu muszkiet młodego króla wypalił,
papuga zdechła, a piesek zapadł na tajemniczą chorobę. Inne, gorzej
wyekwipowane dzieci potrafią dostarczyć malarzowi wcale nie mniej-
szych zgryzot. Oprócz tego są jeszcze matki, wiecznie niezadowolone
z rezultatów. Najgorzej wspominam... Ale o tym kiedy indziej.
  Nieczęsto zdarza się malować stare damy, ponieważ mało która
sobie tego życzy, ale jednak uwieczniałam na płótnie kobiety wszel-
kich kształtów i rozmiarów. Podobnie jak jeden z moich mistrzów,
Ingres, wolałam jako artystka kobiety ze względu na ich cerę, ak-
cesoria i tajemnice. Moje obrazy opowiadały o nich długie historie.
Czasem blask świecy padał na wizytówkę kochanka leżącą na stoliku
na srebrnej tacy, czasem znowu wykorzystywałam starą sztuczkę
z porcelanowymi guzikami. Z drugiej strony, niekiedy starałam się
pomóc tym, które polubiłam. A one często potrzebowały pomocy.
  Dlaczego Bóg jest dla nas taki niedobry? Dlaczego daje sylfowi
głowę gorgony? Albo przykleja przepiękną twarz do szkaradnej
postaci? W takich przypadkach pomagałam, jak tylko mogłam.
Na przykład wymyślona przez Ingres'a sztuczka z lustrem od-
wracała uwagę widza od niedoskonałości, których nie byłam w stanie
w żaden sposób zatuszować. Sadzałam damę plecami do zwień-
czonego lustrem kominka, na okapie stawiałam wazon z pięknymi
Polnymi kwiatami.  Co prawda centralną postacią obrazu była
169

kobieta w głęboko wydekoltowanej sukni siedząca w eleganckim salo-
nie, podtekst jednak, czyli odbicie w lustrze, ukazywał nagi kark
w otoczeniu feerii barw: wyrafinowana zmysłowość i niewinność wiosny
w jednym. Zauroczony widz nie szukał już więcej piękna w twarzy.
Bardzo lubiłam pokazywać w lustrach smukłe kobiece karki; to właśnie
one, dumnie wyprostowane lub smętnie przygięte, mówiły całą prawdę.
  Czasem ktoś zamawiał portret swojej nowej młodej kochanki.
Czytałam w ich twarzach jak w otwartej książce: było tam zdziwienie,
niepewność i lęk. Trwożliwie tuliły do piersi piękne lalki, które
właśnie otrzymały za swoje cierpienie. Ubierałam je w stroje, jakie
nosiły ich starsze siostry, układałam im włosy we fryzury księżniczek,
lecz strużka wina przy leżącym na białym obrusie kielichu wymownie
świadczyła o tym, co je niedawno spotkało. Wiedziałam, że prawie
na pewno nie było to nic tak cudownego jak w moim przypadku.
  Potrafiłam też ujmować ludziom urody. Jeżeli klient był próżny
i zarozumiały, i nie czynił najmniejszego wysiłku, aby to zmienić,
malowałam go z obniżonej perspektywy, dzięki czemu „czytelnik"
obrazu od razu znał swoje miejsce, zmuszony patrzeć w górę na
aroganckiego hrabiego lub hrabinę. Potrafiłam dyskretnie karać za
rozmaite wady. Czasem kołnierz nie chciał równo opiąć hardego
karku, czasem dwukrotnie owijałam czyjąś pierś złotym łańcuszkiem
od zegarka. Próżność klienta była zwykle tak wielka, że niczego nie
dostrzegał, ci zaś, którzy zdawali sobie sprawę z tego, co uczyniłam,
nie chcieli albo nie śmieli mu o tym powiedzieć.
  Jeśli znany rozpustnik pragnął zostać przedstawiony jako wzór
wszelkich cnót, posłusznie malowałam go w otoczeniu odpowiednich
rekwizytów, ale w błyszczącym blacie biurka uważny obserwator bez
trudu wypatrzyłby odbicie rysunku przedstawiającego zmasakrowane
ciało prostytutki leżące na rozgrzebanym, zakrwawionym łóżku. Ka-
rałam również domorosłych mędrców, którzy zanudzali mnie na
śmierć podczas seansów, i choć na ich portretach znajdowało się
miejsce dla cyrkli, planetariów i sekstansów, to jednak wszystkie te
instrumenty były brudne i popękane, aby dać wyobrażenie o stanie,
w jakim znajdowały się umysły ich właścicieli.
  Na podstawie próśb moich klientów mogłam poznać ich marzenia
i obawy. Jeśli mężczyzna zamawiał portret narzeczonej z parą gołębic,
oznaczało to, że wątpi w jej czystość. Jeżeli kobieta chciała zostać
sportretowana z listem miłosnym w ręce, oznaczało to, że od nikogo
takich listów nie otrzymuje.
170

  Niekiedy wtapiałam w tło obrazów sceny z przyszłości portreto-
wanych ludzi - śluby, choroby, sukcesy i porażki - tak jak malarze
religijni ukazywali czasem złowróżbny krzyż gdzieś daleko za plecami
Madonny z Dzieciątkiem.
  Nauczyłam się tak dobrze malować ciepło i zimno, że na moich
obrazach bez trudu można było rozpoznać porę roku. W ten sposób
również mówiłam o klientach więcej, niż chcieli świadomie ujawnić.
Odmalowywałam pogodę panującą w ich wnętrzu. Ci, którzy zama-
wiali portrety zimowe, chcieli być dzielni. Stawiali czoło temu szcze-
gólnemu chłodowi Wenecji: lodowatym oparom unoszącym się nad
kanałami, przenikliwemu zimnu wślizgującemu się pod odzież i ścis-
kającemu kości. Zimą w Wenecji nosimy w sobie szron, latem puch-
niemy i gnijemy. Zimą światło jest zupełnie inne. Latem zalewa
wszystko w rozrzutnym nadmiarze, zimą staje się kapryśne i wy-
bredne, złoci tylko jedno okno palazzo albo tylko jeden kamyk
mozaiki. Na moich letnich obrazach widać młode kobiety tuż przed
ślubem, już brzemienne.
  Wciąż naśladowałam Angelikę, ponieważ tego ode mnie ocze-
kiwano.
  Jak już mówiłam, można się uzależnić od swoich portretów. Nie-
którzy zamawiają je jak ubrania, a czasem, jeśli są naprawdę bogaci,
tylko po to, by uwiecznić nowy strój. Niektórzy lubią pokazywać się
w żałobie, ponieważ w ten sposób demonstrują wrażliwość oraz nie-
winny przepych, jako że każdy obszyty czarnym aksamitem guzik
i każda czarna koronka służą jedynie okazaniu szacunku zmarłym.
Tak jak Angelica i tak jak Ingres, namalowałam królową Karolinę
Murat z Neapolu. Wszystkie trzy obrazy przedstawiają ją w kosz-
townej żałobie po szwagierce Józefinie, żonie jej brata Napoleona.
Na wszystkich trzech obrazach widać w tle lekko dymiący Wezuwiusz.
  Nawiasem mówiąc, królowa Karolina nikomu z nas nie zapłaciła.
Sądząc po chciwym błysku w oku, nigdy nie zamierzała tego uczynić.
To ryzyko było wpisane w nasz zawód; im wyżej postawiony klient,
tym trudniej wyegzekwować od niego zapłatę. Po królowej Karolinie
przez pewien czas malowałam wyłącznie kupców, ci bowiem odbie-
rając gotowy portret prawą ręką, lewą wręczali mi sakiewkę. Nawet
jeśli później oprawiali go w zbyt dużą i nadmiernie złoconą ramę -
va bene. Ja nie musiałam już tego oglądać.
  Największą przyjemność sprawiało mi malowanie moich ziomków,
Wenecjan - jak się miało wkrótce okazać, ostatnich Wenecjan Szczę-
171

śliwej Republiki. Moje portrety stanowiły ostatnie i zarazem ostatecz-
ne potwierdzenie ich szczęścia. Udało mi się uchwycić gasnący pło-
myk w ich oczach, a równocześnie nadałam roziskrzony blask całym
ich ciałom. Malowałam jesienny rozkwit, pożegnalną erupcję piękna
przed początkiem rozkładu - kto wie zresztą, może ów rozkład już
trwał pod niezdrowo zaróżowionymi policzkami? Nie miałam pojęcia,
że portretując te ożywione twarze, dokumentuję upadek Republiki,
doskonale zdawałam sobie natomiast sprawę z migoczącego w głębi
oczu niepokoju, z żarłocznego pożądania przyjemności, których już
niebawem miało zabraknąć. Nic dziwnego, że Wenecja kochała moje
obrazy właśnie wtedy, kiedy cały świat oraz Napoleon Bonaparte
zbliżali się do jej bram.
  Uwielbiałam połysk półprzezroczystych weneckich tkanin na ala-
bastrowych piersiach. Podziwiałam cień złotej bransolety z Rialto na
pulchnym przedramieniu. Fascynowały mnie sekretne zagłębienia
łokci. Potrafiłam uczynić każde usta miękkimi i rozmytymi od nie-
zliczonych pocałunków albo twardymi i niewrażliwymi na pocałunki
nawet najbardziej doświadczonego kochanka. Chętnie rozjaśniałam
czystą cerę tym samym słodkim blaskiem, który Giotto zarezerwował
dla świętych, i oblewałam zepsute twarze pulsującymi cieniami do-
prowadzonymi do perfekcji przez Tycjana.
  Uzbrojona w pędzel, kroczyłam ścieżką wyznaczoną przez wpisy
w Libro d'oro, odwiedzałam salony, o których moja matka i Sofia
mogły tylko marzyć, malowałam mężczyzn i kobiety będących na
ustach wszystkich. Klienci pochlebiali mi, że pewnego dnia Wenecja
stanie się dla mnie za mała. Spełni się proroctwo Casanovy. Moja
sława sięgnie daleko. Spędzę najlepsze lata mego życia, podróżując
po całych Włoszech i malując, malując, malując.
Ale zawsze będę wracała do domu.
  Może się wydawać niezrozumiałe, dlaczego po odejściu Casanovy,
kiedy stałam się sławna, pozostałam z rodziną, z którą właściwie nic
mnie nie łączyło. Jestem jednak Włoszką, muszę być otoczona krew-
nymi. Poza tym lubiłam słuchać ich głosów i wsłuchiwać się w dźwięki
budzącego się nade mną domu. Lubiłam intymność rodzącą się w trak-
cie codziennego życia. Z przyjemnością obserwowałam pryszcze po-
jawiające się i znikające z twarzy Sofii jak stada migrujących ptaków.
Lubiłam patrzeć na matkę pochłoniętą haftowaniem. Chciwie wdy-
chałam słony zapach, który przynosił ojciec, wracając z nabrzeża.
172

Naturalnie nie mówiłam im o tym, przypuszczam jednak, że domyślali
się tego z faktu, że nadal obdarzałam ich bolesnym i nieprzewidywal-
nym darem mojej obecności.
  Być może sądziłam, iż upływający czas przynajmniej częściowo
roztopi lody oddzielające mnie od matki. Jeśli chodzi o Sofię, to nie
czyniłam sobie żadnych nadziei. I tak miała niedługo wyjść za mąż
i odejść. Ojciec... Ojcu nie chciałam sprawić zawodu. Byłam dziwną
córką. Z pewnością nigdy nie prosił w modlitwach o to, żeby w jego
domu pojawił się artystyczny geniusz. Prosił o więcej jedwabiu,
więcej klientów, więcej dostaw ze wschodu i więcej karnawałowych
balów stwarzających zapotrzebowanie na jego towary. Nie prosił
o więcej miłości w życiu. Jestem przekonana, że nigdy nie miał
kochanki. Był poważnym człowiekiem. Nie obawiałam się, że spotkam
go w kasynie albo w jakiejś zakazanej uliczce podczas carnevale,
kiedy ciała kłębiły się w ciemnych kątach, a powietrze było przesy-
cone zapachem szeptów.
  Tak więc nie wyprowadziłam się z domu. Podobnie jak cała Wene-
cja, jestem pragmatyczką. Przyznaję, że brałam od rodziny to, czego
potrzebowałam, niewiele dając w zamian. Rolę posłusznej córki pozo-
stawiłam Sofii, sama zaś wzięłam na barki rolę ledwo oswojonego
domowego zwierzątka, jeszcze mniej obłaskawionego niż kot. Nikt
nie był bezpieczny przed ukłuciami mego lingua biforcuta. Nie
powtórzę wam okropieństw, które mówiłam. Jestem w stanie wyba-
czyć to sobie wyłącznie dlatego, że atakowałam z bólu. Tęskniłam za
Casanovą, tęskniłam za conversazione, intymnymi conversazione.
Bez nich mój gnuśniejący umysł zatruwał sam siebie wytwarzanym
w coraz większych ilościach jadem. Doszło w końcu do tego, że nikt
nie śmiał wypowiedzieć przy mnie najdrobniejszej uwagi na temat
moich dzieł.
  Zawsze jednak wracałam do domu, prawie zawsze. Jak już wspo-
mniałam, od czasu do czasu pojawiali się kochankowie, z którymi
spędzałam noc. Po skończonej pracy lubiłam iść bez pośpiechu z pra-
cowni w Palazzo Balbi Valier do mego rodzinnego palazzo obok
kościoła Santa Maria dei Miracoli. Nie mogłam się oprzeć pokusie
zerknięcia chociaż raz w ciągu dnia na ten maleńki kościółek, którego
wieże wystrzelają w górę nad wykładanymi terakotą ścianiami w zu-
pełnie nieprawdopodobny sposób, jakby umieściła je tam ręka dziec-
ka. Spośród wszystkich weneckich kościołów właśnie Miracoli lubię
najbardziej, i to nie tylko dlatego, że urodziłam się w jego cieniu.
173


  Uwielbiałam mój pokój'. Przez okna, szczególnie po deszczu,
sączyło się z ogrodu złociste światło. Było trochę niepokojące,
ponieważ nie do końca potrafiłam zrozumieć jego naturę. Po dru-
giej stronie był szmaragdowozielony kanał, różowe i szare mar-
mury Miracoli, i chłodne cienie, które malowały na moich oknach.
Po wyjeździe Casanovy ozdobiłam ściany freskami przedstawiają-
cymi miejsca, w których zaznawaliśmy wspólnie najbardziej wyra-
finowanych rozkoszy: grobowiec Fortunata na San Michele, wyso-
ką trawę na brzegach wyspy San Lazzaro, kanał przy San Vio,
gdzie często cumowała nasza gondola, rozgardiasz panujący we
wnętrzu łodzi po nocnych igraszkach. Namalowałam pustą ramę
z komnaty w Palazzo Mocenigo, gdzie wspólnie tworzyliśmy cudow-
ne ruchome obrazy. Namalowałam dokładną kopię planszy do biri-
bissi z tego samego pałacu. Wokół okien umieściłam bajkowe bu-
dowle z Watheka Beckforda, a nawet wielbłąda al Bufakiego. Mój
pokój był moim własnym królestwem, całkowicie oddzielonym od
świata zewnętrznego. Mogłam w nim żyć pośród mych wspomnień
i fantazji.
  Wiem, że to, co mówię, świadczy o moim niesłychanym egoizmie,
w rezultacie jednak wszyscy byli zadowoleni. Na zewnątrz wyglądało
to tak, że mimo zajęcia ekscentrycznego i balansującego na krawędzi
skandalu zostałam jednak w domu, wewnątrz natomiast, w rodzinie,
początkowy wstrząs ustąpił miejsca spokojnej akceptacji. Wywołane
przeze mnie trzęsienie ziemi nie zdołało zburzyć naszego niewielkiego
palazzo. Rodzina znowu zamknęła się w czterech ścianach. O moich
nocnych i porannych eskapadach wiedziała jedynie służąca, która
wciąż szykowała mi kąpiele. Nie rozmawiałam z nią, ale czułam się
przy niej zupełnie swobodnie. To ona zabierała do prania moje prze-
pocone lub zakrwawione ubrania, to ona oglądała ślady zębów na
moim karku i ślady paznokci na moich plecach. Nigdy jednak nie
odezwałam się do niej ani słowem.
  Matka przyszła do mego pokoju tylko jeden jedyny raz, wkrótce
po tym, jak zakończyłam pracę nad freskami. Dowiedziała się o nich
od służby i chciała sprawdzić, czy nie zrobiłam czegoś, co mogłoby
zdemoralizować służące, ponownie uczynić z rodziny Cornaro przed-
miot plotek w Rialto lub dać pretekst do nieżyczliwych szeptów pod
arkadami Pałacu Dożów, gdzie mój ojciec często załatwiał interesy.
  Zapukała cicho, weszła dopiero wtedy, kiedy ją zaprosiłam, pulchna
i niespokojna w opakowaniu z kosztownego stroju. Jak wszyscy
174

młodzi ludzie, szukałam swojej przyszłości w jej obwisłej twarzy.
Próbowałam sobie wyobrazić, że ją maluję. Lepiej umrzeć w młodości,
pomyślałam arogancko.
  Zrobiła kilka kroków i stanęła jak wryta, jakby sparaliżowało ją
spojrzenie Meduzy. Jej ciałem wstrząsnął dreszcz. Hazard, cielesne
żądze, zepsucie Orientu - wszystko, czego się obawiała, krzyczało ze
ścian jaskrawymi, bezwstydnymi barwami.
-	Jak to możliwe, żebym to ja cię urodziła?
  Nie była rozgniewana, tylko zdumiona i chyba odrobinę wystra-
szona. Zrobiło mi się jej żal, nie mogłam jednak się zmusić, żeby
wziąć ją za rękę albo pocieszyć.
-	Nie wiem, mamo - odparłam. - Może to nie twoja wina.
Zgodziłyśmy się, że będzie lepiej, jeżeli ojciec nie zobaczy tych
malowideł.
  -	I pomyśleć, że daliśmy ci imię najsłodszej świętej... - szepnęła,
wychodząc.
  Biedna mama! Ojciec z pewnością traktował ją tak, jakby to była
jej wina. Nie patrzył jej w oczy, obawiając się tego, co mógłby tam
ujrzeć. Zawsze był szorstki i władczy. W jego obecności moja
matka, pochodząca co prawda z lepszej, za to uboższej rodziny,
stanowiła uosobienie uległości. Nie miała własnych upodobań albo
ja nie potrafiłam ich zidentyfikować. Ojciec traktował ją jak jesz-
cze jedną córkę. Przyjmowała jego decyzje ze wzrokiem wbitym
w podłogę i tylko niekiedy mały palec jej prawej ręki uderzał
nerwowo o sąsiedni. Był to jedyny przejaw buntu, na jaki sobie
pozwalała.
  Bez przerwy dotykała Sofii, tak jak mają w zwyczaju włoskie -
i kocie - matki. A to przesuwała palcem po rzadkiej brwi, a to
strząsała niewidoczny okruszek z wąskich ust. Od początku łączyła
je letargiczna konspiracja. Mnie ona nie obejmowała, ale jak się
łatwo domyślić, zupełnie się tym nie przejmowałam. Zgodnie z ocze-
kiwaniami matki Sofia wyrosła na nadwrażliwą i przesadnie delikatną
osobę. Miewała ataki nerwowe i wapory oraz, zgodnie z obowiązującą
modą, omdlewała na każdy większy hałas lub po otrzymaniu niedobrej
wiadomości. W zendaleto z delikatnego muślinu, spływającym z głowy
na ramiona i owiniętym wokół talii, wyglądała jak mała Madonna. Ja
w identycznym stroju przypominałam uciekinierkę z przytułku dla
obłąkanych.
Byłam niemal pewna, że Sofia grzebie w moich rzeczach, dlatego
175

wszystko, co naprawdę ważne, wynosiłam do pracowni. Któregoś
dnia, mając na względzie jej edukację, zostawiłam w pokoju kilka
najodważniejszych rycin Aretina. Kiedy zobaczyłam ją przy kolacji,
od razu domyśliłam się, że je widziała. Była śmiertelnie blada, na
policzkach rozkwitły jej krwiste rumieńce, jak ognia unikała wzroku
ojca. Doskonale wiedziałam, co myślała: On też ma coś takiego! Nie
mieściło jej się w głowie, że ojciec używa swego organu zgodnie
z zaleceniami Aretina. Już niedługo wszystkiego się dowiesz, pomyś-
lałam. Sofia była bowiem zaręczona z jednym z najlepszych klientów
ojca. Niedługo miała opuścić dom. Kiedy to nastąpiło, sądziłam, że
nie będzie mnie już szpiegować, i trzymałam wszystko w moim
pokoju. Jak się okazało, popełniłam błąd.
  Chodziłam z rodziną do kościoła, a nawet, żeby sprawić im przyjem-
ność, uczęszczałam do spowiedzi. Po to, żeby usłyszeć, jak ksiądz
posapuje i postękuje w konfesjonale, recytowałam grzechy klientów,
podając je za własne. Czyniłam to częściowo z ciekawości, aby się
dowiedzieć, jaką karę ponieśliby za swoje przewiny (wiedziałam
bowiem, że sami nigdy ich nie wyznawali), a częściowo dlatego, żeby
nie wyznawać własnych. Wiedziałam już, jaką cenę musiałabym za
nie zapłacić.
  Byłaby nią samotność. Okrucieństwa, jakich dopuszczałam się
wobec Sofii i matki, powróciłyby falą otępiającej izolacji, grzechy
zmysłowości popełniane z zimnym wyrachowaniem w mojej pra-
cowni ustąpiłyby miejsca bolesnej tęsknocie za objęciami Casanovy.
Mimo to nadal dręczyłam matkę i siostrę, wstając od konfesjonału
ze zdruzgotaną miną i tocząc dokoła błędnym spojrzeniem, jak ktoś,
komu przed chwilą ukazano na mgnienie oka drobny fragment szy-
kowanych dla niego na tamtym świecie mąk piekielnych. Mało nie
odchodziły od zmysłów z przerażenia, że sąsiedzi dostrzegą winę
wypisaną wielkimi literami na mojej twarzy i że moja - a zarazem
ich - niepewna pozycja w społeczeństwie ulegnie dalszemu osła-
bieniu.
  Minęło osiem lat od wyjazdu Casanovy, kiedy Sofia znalazła pod
łóżkiem w moim pokoju notes ze szkicami przedstawiającymi Casa-
novę i zaniosła go rodzicom. Zanim zdołali ją uspokoić, jej krzyki
usłyszała służąca i dwóch gondolierów. Po południu plotkowano już
o tym u „Floriana" wieczorem ktoś wspomniał o tej sprawie podczas
uroczystej kolacji w Pałacu Dożów. Obecni tam dwaj moi kochan-
kowie mało nie zakrztusili się zupą.
176

  Nic jeszcze nie wiedziałam o tym, że zostałam zdemaskowana.
Przebywałam w Asolo, malując portrety miejscowych dygnitarzy
oraz ich paskudnych żon. Kiedy dwa dni później wróciłam do Wenecji,
przekonałam się, że jestem słynna z całkiem innego powodu. Wszyscy
iuż wiedzieli, iż Cecilia Cornaro była ostatnią wenecką kochanką
Giacoma Girolama Casanovy.




El boso xe 'l rufian del buso.
Pocałunek jest alfonsem dziurki.
Przysłowie weneckie
  Opowiem wam, jak całował mnie Casanovą. Dobrze wam to zrobi.
Mnie zresztą także. Minęło sporo czasu od chwili, kiedy po raz
ostatni zaznałam takiego pocałunku.
  Oto jak mnie całował, kiedy staliśmy na przykład na balkonie
Palazzo Mocenigo albo przy studni w Campo San Vio. Był to publicz-
ny pocałunek, którym bez skrupułów dzieliliśmy się z ludźmi mają-
cymi mniej szczęścia od nas, niewiedzącymi, jak należy całować.
Przywarci do siebie ustami, tworzyliśmy anonimowy posąg wysokiego
mężczyzny i niskiej kobiety.
  Zaczynaliśmy od objęcia się ramionami. Potem stykały się nasze
usta, a oczy zamykały jak oczy mechanicznych lalek. Rozdzielaliśmy
się na chwilę, żeby na siebie spojrzeć, po czym on przechylał głowę
w jedną stronę, a ja w drugą, tak by nasze usta mogły się spotkać
bez przeszkody ze strony nosów. Następnie kładłam rękę z tyłu jego
głowy i przyciągałam ją jak głowę dziecka, on zaś jednym ramieniem
otaczał moje ramiona, drugim natomiast obejmował mnie w talii.
Dopiero wtedy zaczynał się prawdziwy pocałunek.
  Poprzedzała go gra wstępna ust i języków. Najpierw wysysaliśmy
się nawzajem jak ostrygi. Pocałunek miał własny coraz szybszy
rytm, w jego trakcie następowała delikatna penetracja. Przez cały
czas nasze ręce poruszały się powoli, głaskały łopatki, plecy i boki,
jakby starając się zatrzymać bogactwo pocałunku we wnętrzu naszych
ciał. Takiemu niebezpiecznie pięknemu pocałunkowi pod żadnym
pozorem nie można pozwolić na ucieczkę.
  Miał także swoje spełnienie i chwilę cudownego odprężenia, kiedy
kryliśmy się w swoich skórach - ja przytulałam głowę do jego piersi,
178

on delikatnie opierał podbródek na moich włosach. Zdarzało się, ze
płakaliśmy. Byliśmy bardziej wyczerpani, niż gdybyśmy zaprzęgli
do pracy jego rumaka i mój skarbczyk - chociaż, ma się rozumieć,
po takim pocałunku obydwa były gotowe do użycia.
  Inne pocałunki były, jak mawiamy w Wenecji, jedynie alfonsami
cielesnej miłości, ten natomiast stanowił cel sam w sobie. I właśnie
tych pocałunków najbardziej brakowało mi w wypełniającej pracow-
nię samotności.












20
Gh'e piii zorni che luganega.
Dni jest więcej niż kiełbas.
Przysłowie weneckie
  Casanovą nie zapomniał o mnie tak samo, jak ja nie zapomniałam
o nim. Jego miłość przetrwała jak obietnice w naszych pocałunkach,
jak blask słońca w słoiku z miodem, jak woń dzika w kiełbasie.
  Teraz wiem, że tak było, lecz przez pierwszy, potwornie smutny
rok bez niego byłam święcie przekonana, iż wyrzucił z serca wszystkie
związane ze mną wspomnienia. Zdawałam sobie sprawę, że na to
zasłużyłam. W chwili, kiedy potrzebował wsparcia i pociechy, bez-
pardonowo zaatakowałam moim lingua biforcuta.
Skąd miałam wiedzieć, że nigdy nie przestał mnie kochać?
  Teraz dysponuję już dowodami. To jego listy. W ścianie pracowni
znajduje się skrytka, w której je wszystkie przechowuję.     *•
  Pierwszy list nadszedł równo rok po naszej kłótni. Zaczynał się od
słów: „Moja najdroższa Cecilio, moja duszo". Moje oczy napełniły się
łzami. „Przekonałem się, że nie potrafię powstrzymać się przed
pisaniem do Ciebie, tak samo jak nie jestem w stanie przestać
oddychać. Miłość i obawa przeważyły chęć pozostawienia Cię w spo-
koju". List był ostrożny i niepewny. Casanovą wielokrotnie prze-
praszał, że mnie niepokoi. Napisał, że doskonale zrozumie, jeśli już
nigdy nie będę chciała otrzymać od niego żadnej wiadomości.
  Przycisnęłam list do piersi, a następnie dałam go kotu do pową-
chania. Natychmiast wyprężył ogon i zaczął nim poruszać, jakby ta
kartka była jego najnowszą kocią miłością. Czułam to samo. Zako-
chałam się w tym liście. Nie rozstawałam się z nim nawet na chwilę.
Przez cały dzień, pracując nad obrazami, układałam w duchu i bez-
ustannie poprawiałam odpowiedź. Malując prawą ręką, lewą pieściłam
ukryty w kieszeni list Casanovy, przesuwałam palec wskazujący po
180

  dęciach kartki, muskałam kciukiem sztywne narożniki. Wreszcie,
wieczorem tego samego dnia, usiadłam przy biurku przed oknem, za
którym rozpościerał się dziedziniec, gdzie po raz pierwszy wpadłam
w ^ogo ramiona, i nie przerywając ani na chwilę, pokryłam chaotycz-
nym pismem piętnaście stron. Opisałam moje myśli i wspomnienia,
przede wszystkim jednak tęsknoty. Napisałam, jak bardzo tęsknię
za włoskami na jego rękach i za półksiężycami jego powiek. Przypo-
mniałam mu, jak się całowaliśmy. Powiedziałam, jak mi brakuje jego
oddechu we włosach i ciepłego kącika w jego myślach, gdzie się
kryłam.
  Nie poprosiłam go jednak o wybaczenie. Nie było takiej potrzeby.
Wszystko wskazywało na to, że przyjął to, co powiedziałam, że połknął
żabę. Postąpiłabym nieludzko, cofając tamte słowa, oznaczałoby to
bowiem, że niepotrzebnie cierpiał i że nasze dwunastomiesięczne
rozstanie nie miało najmniejszego sensu. Pisałam więc, tak jakby
tamten okropny dzień nigdy się nie zdarzył. Podobnie jak Casanovą,
całkowicie go zignorowałam. Między nami nie było żadnych chmur,
nasza miłość nie przygasła ani na chwilę. Nie pytałam, co myślał
wtedy, kiedy się ode mnie tak bardzo oddalał, ani o to, dlaczego
milczał przez cały rok.
  Kilka dni później otrzymałam odpowiedź. I tak było już zawsze.
Casanovą pisał do mnie ze wszystkim miejsc, w które rzucił go los
wygnańca, ze wszystkich kryjówek, ze wszystkich wspaniałych i nędz-
nych zakątków świata, dokąd zawiodły go hańba, nieszczęście i sta-
rość. Zadawane przez los razy były jak mocne ciosy spadające na
przemian na oba policzki; im dłużej trwały, tym bardziej go dezorien-
towały i osłabiały.
  Po tym pierwszym roku milczenia co kilka tygodni docierały do
mnie jego obszerne, wypełnione udręką listy. Pocieszałam go, jak
mogłam. „Spróbuj spojrzeć na to z tej strony: przecież uwielbiasz
nowości. Los postanowił pokazać Ci próbkę tego, czego nie widziałeś
podczas dotychczasowych podróży. Podsuwa ci zakończenia rozpo-
czętych historii, daje szansę zgłębienia ich znaczenia. Teraz piszesz
o tym tylko do mnie, lecz pewnego dnia napiszesz dla wszystkich.
A jak pięknie piszesz! Z pewnością nie zdołałabym przedstawić na
płótnie Twych przygód nawet w połowie tak zajmująco, jak Ty od-
malowałeś je słowami".
  A on na to: „Nie filozofuj, Cecilio. Opisuję Ci moje przygody,
ponieważ pragnę znowu wziąć Cię w ramiona. Widzę Twoją twarz
181

-I
i czuję dotyk Twoich palców na mojej ręce, jakbyś chciała osuszyć
atrament ich ciepłem. Piszę po to, żeby być z Tobą, a także dlatego,   j
że się o Ciebie boję. Na drodze, którą podążasz, czyha wiele niebez-
pieczeństw. Pamiętaj o tym, najdroższa".
  Nauczyłam się tych listów równie dokładnie jak rozkładu ulic
Wenecji. Znałam na pamięć wszystkie zakręty i zaułki, radosne
miejsca oświetlone promieniami słońca i smutne zakątki mokre od
deszczowych łez. Nie byłam w stanie pojąć, dlaczego tak bardzo się
0	mnie niepokoi, dlaczego tyle w nim lęku o mój los. Można by
odnieść wrażenie, jakby wiedział coś, o czym i ja powinnam już
wiedzieć, coś groźnego i przerażającego. Wszystkie ostrzeżenia spo-
wijał jednak w tak grubą warstwę miłości, że w końcu traktowałam
je wyłącznie jako część składową tego uczucia, które każe bardziej
troszczyć się o jego obiekt niż o siebie samego.
  Można by nazwać te listy listami miłosnymi - i rzeczywiście były
miłością przesycone. Równocześnie stanowiły jednak sposób na od-
świeżenie wspomnień, będąc częścią długiego łańcucha, który jedno-
czy wszystkich kochanków, złożonego z powtarzanych niezliczoną
liczbę razy wyznań i pragnień. Słyszysz słowo, smakujesz piękną
frazę i od razu myślisz: „Ach, czemuż sama tak nie powiedziałam?".
1	już w następnym liście piszesz właśnie w taki sposób. Nieważne,
czy uznamy to za nieświadome naśladownictwo, czy za celowy pla-
giat - po prostu zbierasz dobre słowa, które udało ci się spotkać na
swojej drodze, i posyłasz je dalej.
  Dlatego jestem przekonana, że w tych listach Casanovy są wszyst-
kie jego sto trzydzieści dwie przygody miłosne i wszystkie sto
trzydzieści dwie (co najmniej) uczestniczące w nich kochanki. W tych
listach jest zarówno sztuczka z językiem, której nauczył się od CC,
jak i słodka fraza, którą po raz pierwszy usłyszał z delikatnych ust
M.M. Jest tam westchnienie ukradzione Henriettę i rozpustny żarcik
Marcoliny. Nigdy nie zobaczyłam jego wspomnień, gdybym jednak
je ujrzała, na pewno bym je rozpoznała, wśród wielu innych znalaz-
łabym w nich bowiem także moje słowa. Czybym zaprotestowała?
Skądże znowu! Czułabym się zaszczycona. Potraktowałabym to jako
nagrodę, gdyż oznaczałoby to, że kochałam tak, jak trzeba kochać.
  Casanovą napisał do mnie z Paryża, miasta swoich dawnych trium-
fów. Zatrzymał się u swego brata Francesca, malarza, poza nim
jednak nie znał tam nikogo. Na afiszach nie pojawiało się nazwisko
182

żadnej znajomej aktorki. Bogacze utracili wszystko, biedota obnosiła
sie ze swymi nowo zdobytymi bogactwami w najwulgarniejszy ze
snosobów. Nawet kurtyzany były zupełnie nowe, ponieważ stare
• u-ieniosły się na prowincję, gdzie nikomu nie przeszkadzały ich
zmarszczki. Zamiast przyjemności znalazł jedynie politykę. Nawet
policja przestała się nim interesować.
  Spróbujcie go sobie wyobrazić, jak zmarznięty i odrzucony pisze
do mnie przy kieliszku taniego wina w kawiarni przy avenue dltalie.
Co to miejsce miało wspólnego z Włochami? Z Wenecją? Gdzie
podziały się barwy i życie? Z tej ulicy wyssał krew jakiś francuski
wampir albo wyprała ją francuska praczka o ramionach jak ba-
stonada. W jednym z rzadkich przypływów optymizmu Casanovą
doszedł do wniosku, że nawet w ramionach z drewna można znaleźć
jakąś przyjemność.
  „Nie ulega jednak wątpliwości, że z każdą chwilą coraz bardziej
tęsknię za Tobą, Cecilio".
  Wyobraźcie go sobie przy witrynie jakiegoś sklepu. Zwabiło go
tam nędzne - bardzo nędzne - malowidło przedstawiające Wenecję.
Przycisnął czoło do lodowatej szyby, zamgli! ją swoim oddechem.
Zawieszony nad drzwiami dzwonek brzęczał mu pusto w uszach
niczym stara zabawka porzucona w opuszczonym sierocińcu. Kobiety
o marmurowej cerze wyrywały się z ognistych uścisków mężczyzn
i bogów. Na tykach przysiadły wypchane małpki. Casanovą zakręcił
się jak porcelanowa lalka, ciągnąc za sobą poły surduta. Zaśniedziałe
lustra wpatrywały się w niego zdumionym odbiciem. Nikt się przy
nim nie zjawił, nikt nie poświęcał mu najmniejszej uwagi. Nie za-
sługiwał już na to, żeby mu nadskakiwać. Malowidło, które przez
oczy wlało mu się do żołądka i zastygło tam w postaci lodowej bryły,
przedstawiało San Vio, gdzie często leżeliśmy obok siebie w gondoli.
  „Zabierz ten list nad San Vio - napisał. - Otwórz go i ogrzej dla
mnie promieniami słońca".
  Wyobraźcie go sobie jedzącego foie gros przy stole zamożnego
patrona, który zapragnął rozrywki. Ogromna porcja na talerzu
przygasiła trawiące go poczucie niepewności. Ten wulgarny fran-
cuski pudel był gotów wiele zapłacić za zaszczyt goszczenia Giacoma
Casanovy, każącego się nazywać kawalerem de Seingalt. Casanovą
Pisał, że kiedy płaci za swoje posiłki, czuje się tak, jakby płacił
za miłość. Było to co najmniej niestosowne. Ucztując samotnie,
Pochłaniał wszystko jak wilkołak; w towarzystwie prezentował
183

najbardziej wyszukane maniery, na jakie pozwalał mu głód. Opisy-
wał mi, jak rozkoszował się każdą ostrygą, jak głaskał każdą brzos-
kwinię, z jaką atencją obierał z mięsa pieczoną pierś bażanta. Uwiel-
biał wyrafinowane potrawy: kaczkę z sosie pomarańczowym, orzesz-
ki pistacjowe, zupę z krabów.
  „Przy stołach bogaczy pełzam, macham ogonem i opowiadam swoje
historie" - pisał.
  Zdarzało się jednak i tak, że samotnie pochłaniał salade frisees-
-lardons przy stole obok drzwi, które niebawem miały zatrzasnąć się
z hukiem za jego plecami. Nie mógł wybrzydzać, ponieważ był głodny.
Być może nawet zdecydował się skosztować tego dziwacznego dania
z jaj i buraków...
  Przez cały czas pamiętał jednak lepsze czasy, czasy kiedy był
w Paryżu milionerem, w innym Paryżu, Paryżu jego młodości, gdzie
jego stół był równie słynny jak jego łóżko. Opisywał mi drób, który
hodował w zaciemnionym pokoju i karmił wyłącznie ryżem. Mięso
tych ptaków miało śnieżnobiały kolor i niezrównany smak. Wspa-
niałą francuską kuchnię wzbogacił o włoski geniusz i wyrafinowanie.
„Przecież właśnie my, Włosi, mamy najwrażliwsze języki na świecie,
rozróżniamy bowiem smak makaronu w zależności od jego kształtu.
Czy jakiś inny naród jest do tego zdolny? To samo dotyczy po-
całunków". Raczył podniebienia gości - wtedy to on za wszystko
płacił - macaroni al sughillo, pilawem lub in cagnoni, a o jego
podrobach na słodko w ollas podridas krążyły po mieście fegendy.
Na jego stole pojawiało się wyłącznie masło z Vambre, maraschino
natomiast przywożono wprost z Zadaru w Dalmacji. Działo się to
w czasach, kiedy uruchamiał narodową loterię, kiedy Madame
d'Urfe była zabawką w jego rękach, kiedy wystarczyło, by otworzył
ramiona, natychmiast wpadała w nie jakaś interesująca kobieta,
i kiedy wszystko było możliwe.
  Teraz był zawsze głodny, obnosił swoją pustkę z miejsca na miej-
sce, karmiąc ją spostrzeżeniami wędrowca, których nie miał z kim
dzielić, ponieważ nie miał nikogo u boku. Samotnie podziwiał roz-
świetlone blaskiem niezliczonych kandelabrów pałace, samotnie mijał
przeładowane smakołykami wystawy sklepów, które zdawały się
szeptać kusząco: chodź, wejdź tu, czeka na ciebie mnóstwo dobrych
rzeczy... Była to nieprawda. Czekały na niego najwyżej zatrzaśnięte
drzwi.
Odniosłam wrażenie, że po raz ostatni wydostał się na powierzch-
184

nie że po raz ostatni wyrwał się z objęć lodowatego wiru, że pragnął
utonąć z podniesioną głową. Wiele lat później, będąc w Paryżu,
uŚiłowałam odnaleźć drzwi, które zatrzaśnięto przed nim przy placu
(e5 Vosges. Obeszłam plac trzy razy niczym stary pies, szukający
miejsca, żeby zdechnąć, i za każdym razem coraz dotkliwiej odczu-
wałam okrucieństwo losu. Casanovą znalazł się tu ze swoimi kłopo-
tami w roku 1783, ja ze swoimi - kilka dziesięcioleci później. Skąd
wzięła się ta złowroga fałda czasu, która nas rozdzieliła akurat wtedy,
kiedy powinniśmy być razem, ciasno objęci pod jego płaszczem,
z oddechami połączonymi w jednym wilgotnym obłoku ulatującym
w czarną noc?
  Z docierających kolejno listów dowiadywałam się o jego podróżach
po Holandii i Austrii, o próbach założenia gazety, zbudowania kanału
między Narbonne i Bayonne, planach zorganizowania ekspedycji na
Madagaskar, zainteresowaniu ogromnymi balonami braci Montgol-
fier. Byłam świadkiem, jak przyjmował coraz niższe honoraria, jak
poniżał się do żebractwa, aż wreszcie, za tysiąc florenów rocznie,
udał się na ostatnie, najsmutniejsze wygnanie.
  Świat go odrzucił, nadeszła więc pora, żeby się zatrzymać i za-
stanowić. Nadeszła pora na to, żeby pisać, i to nie tylko do mnie, ale
również do świata - także tego, który miał dopiero nadejść.
  Siedziałam na stopniach nad Canal Grandę z listami Casanovy
w rękach. Głaskałam je, wąchałam, wdychałam ich zapach. Usiłowa-
łam wydobyć z nich odpowiedź na ostatnie pytanie, które wciąż nie
dawało mi spokoju.




MÓWI KOT
  Sami widzicie, jak ona go kocha. W jej ostatnich słowach są zawarte
pytanie i odpowiedź. Dlaczego nie poprosił, żeby do niego przyjecha-
ła? Chyba już wiecie. Znacie Casanovę. Wybaczył Cecilii już wtedy,
kiedy uciekł z pokoju zatrutego jej lingua biforcuta.
Nieprawda.
  Prawdopodobnie wydaje wam się, że jesteście bardzo sprytni.
Stworzyliście teorię o liście, który nigdy do niej nie dotarł. Cóż,
mam wrażenie, iż pewne sprawy są oczywiste. Dzięki Goldoniemu
oraz innym dramatopisarzom przypadek i zbieg okoliczności wydają
się czymś nadzwyczajnym, podczas gdy w istocie zdarzają się niemal
codziennie.
  Istotnie, był taki list. Istotnie, nie został dostarczony, powinniście
jednak od razu zdać sobie sprawę, że stało się tak nie ze względu na
brak kompetencji lub starań z mojej strony, ale dlatego, że ona po
prostu tego nie chciała.
  W dniu, kiedy się pokłócili, uciekła z pracowni i ukryła się przy
Miracoli. I tak zresztą nie przyniósłbym jej tego listu. To nie moja
wina. Nie odczuwam z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia.
Koty nie mają sumień. List wpadł do studzienki ściekowej. To znaczy
ja go tam wrzuciłem, goniąc za wróblem. Taka jest moja natura. Nie
zamierzam za to przepraszać.
  Cecilia nigdy się nie dowiedziała, że Casanovą przez całą okropną
noc, mając tylko mnie za towarzysza, czekał na nią na San Michele
przy grobie małego Fortunata. O świcie, z typowym dla siebie
wdziękiem, pogodził się z odprawą, której Cecilia wcale mu nie
udzieliła. Zaakceptował nową rolę oddalonego kochanka i udał
się na samotne wygnanie. Lękał się prosić ją powtórnie. Przy-
puszczalnie bał się, że dzięki swemu talentowi Cecilia wkrótce
zaczęłaby go utrzymywać, a z czymś takim nie mógłby się pogodzić.
Zresztą nieważne.
  Któregoś dnia prawdziwa acqua alta ujawni ten list. Nie zwyczaj-
na, łagodna acąua alta, lecz dzika i nieposkromiona. Oczyści poza-
186

tykane tętnice i żyły Wenecji, wydobędzie list Casanovy na powierzch-
nię, a ja będę wtedy czekał, żeby jej go zanieść.
 ,Ale wtedy, w roku 1782, zdawałem sobie sprawę, że nie zdołam
Twrócić jej Casanovy. Popadł w niełaskę i miało tak pozostać. Cecilia
wiedziała, że nigdy nie uda mi się schwytać ogromnego pantegana
mieszkającego w studni na dziedzińcu ani że ona nie schwyta go dla
mnie, mogłem jednak siadywać na jej kolanach, a ona mogła drapać
mnie za uszami, i oboje mogliśmy trochę sobie pomarzyć.
  Ileż bólu spłynęło wypełnionymi krwią rzekami Europy w czasie
kiedy Cecilia wylewała bezużyteczne łzy do Canal Grandę, czytała
jego listy, czekała, aż poprosi, by do niego przyjechała, i do obrzy-
dzenia eksperymentowała z kretynami i geniuszami! Widziałem, jak
płakała z tęsknoty. Czasem zawodziłem współczująco.
  O zmierzchu zawsze do niej przychodzę. Dla tych, którzy naprawdę
słyszą, Canal Grandę rozbrzmiewa o tej porze szmerem łez. Wszyscy
wiedzą, że koty słyszą rzeczy niesłyszalne dla ludzi. Nasze uszy
czuwają nawet wtedy, kiedy śpimy. Jesteśmy wrażliwe na rozpacz.
Mnóstwo jej dookoła.
Przyłączają się inne koty i wspólnie śpiewamy: ja, one i Cecilia.
  Chór pęcznieje pieśnią i łzami. Jesteśmy łakome na smutek, po-
żeramy go łapczywie. Koty chłoną ludzkie nieszczęścia. Wynosimy
je w sierści.
  Zbliża się godzina kotów. Słońce kona w objęciach wieczoru. My,
koty, wychodzimy na dachy. Z niedoścignioną lekkością przemykamy
po terakotowych płytkach, unosząc wysoko łapy jak hiszpańskie
konie.
  Niżej, pod wodą, na morskim dnie spoczywają wymieszane kości
kotów i ludzi. W miłości, radości i smutku jesteśmy na zawsze z ludź-
mi, którzy na nas zasługują. Chwilowo może się wydawać, że Cecilia
na mnie nie zasługuje. Cierpliwości.
Ona sobie na mnie zapracuje.



21
La lagrema piu grossa xe ąuela che va in carozza.
Największa łza to ta, która jedzie karetą.
Przysłowie weneckie
Paryż, 10 października 1783
Droga Cecilio,
  Jak się miewasz? Minęło wiele dni od Twego ostatniego listu. Jak
wiesz, martwię się o Ciebie. Nie pozostawiaj mnie w niepewności. Od
chwili, kiedy nawiązaliśmy tę cudowną korespondencję, nie mogę
bez niej żyć.
  Jak wiesz, jestem teraz w Paryżu u mojego brata Francesca.
Zamierzam pozostać tu przez kilka miesięcy. W ciężkich chwilach
człowiek potrzebuje rodziny (chociaż Bóg świadkiem, że moja
matka nigdy nie poczuła takiej potrzeby!). Co prawda Francesco
zazdrościł mi przez całe życie, wreszcie jednak zastąpił zazdrość
braterską miłością. Powinien być zamożnym człowiekiem. Był
kiedyś ulubieńcem Paryża. Czy wiesz, że cesarzowa Katarzyna
kupiła jeden z jego obrazów dla Ermitażu? Ach, Cecilio! Bez
trudu wyobrażam sobie zazdrość malującą się teraz na Twojej
twarzy. Francesco powinien móc bez trudu zapewnić nam wszyst-
kim dostatni byt, lecz zamiłowanie do luksusów i dwa nieudane
małżeństwa doprowadziły go do ruiny. Jest teraz roztrzęsiony
i bezradny pod każdym względem, nie tylko w łóżku. Podejrze-
wam, iż Bóg tak obficie obdarzył mnie swoim Słowem, że dla
mego brata musiało go zabraknąć. Kto wie? W takim razie nie
pozostaje mi nic innego, jak być wdzięcznym za to, co przypadło
mi w udziale.
  Tak czy inaczej, Francesco prosi, żebyś przekazała jego wyrazy
uszanowania dla Antonia - jeżeli w ogóle się z nim widujesz, ma się
rozumieć. Chyba zdążył Ci już wybaczyć, że odebrałaś mu najlepszych
188

klientów. Nie wątpię jednak, że kiedyś będzie dumny, iż to właśnie
on pomógł słynnej Cecilii Cornaro na progu jej olśniewającej kariery.
  Paryż jest zimny i obcy. Nie ma tu nikogo, kto by pamiętał mnie
7 moich wspaniałych dni. Ba, nikt nie pamięta nawet kobiet, które
wtedy kochałem. Co noc śnię o Wenecji. Za każdym razem widzę to
białe światło poranka tego dnia, kiedy uciekłem z więzienia. Widzę
też jakieś martwe ciało tuż pod powierzchnią wody przy San Barnaba.
Za moimi plecami kilwater sunącej bezszelestnie gondoli kroi nieru-
chomą kartę wody. Na mój widok twarze znikają z okien. Nikt nie
wyciągnie do mnie ręki, nikt nie powita uśmiechem Giacoma Girolama
Casanovy.
  Rzecz jasna, jak zwykle spotykam się z rozmaitymi ważnymi oso-
bistościami, na przykład z uczonym Benjaminem Franklinem oraz
pewnym młodym człowiekiem, synem uroczej Marie-Louison 0'Mor-
phy ze związku, na który zdecydowała się po wyjściu z królewskiego
haremu. Portrety, portrety! To właśnie dzięki mnie król zwrócił na
nią uwagę. Kazałem namalować jej portret przedstawiający ją nago,
stęsknioną uścisków kochanka. Malarz był tak dumny ze swego
dzieła, że wykonał kilka kopii. Jedna z nich trafiła przed oblicze
króla, który natychmiast zapragnął obejrzeć oryginał, a ujrzawszy
ją, od razu zatrzymał. Niekiedy odnoszę wrażenie, że wszystkie
swoje podróże odbywałem wyłącznie po to, by dawać szczęście pięk-
nym dziewczętom potrzebującym odrobiny pomocy. Pokusa, żeby
osłodzić cnotę odrobiną miłości, była zawsze ogromna.
  Kończę ten list, ponieważ właśnie wezwano mnie do salonu. Muszę
się uśmiechać, kłaniać i deklamować. Francuski, którego nauczyłem
się w Rzymie przed wielu laty, wciąż doskonale mi służy. Z jaką
rozkoszą wspominam moją małą nauczycielkę Barbaruccię, przebraną
na tę okoliczność w męski strój! Od razu przypominam też sobie
zakonnicę M.M. w męskim przebraniu, rozmyślam o tym, jak przy
świetle księżyca podążałem przez Zannipoli za jej jędrnymi poślad-
kami ukrytymi w pantalonach. Ach, one wszystkie są już dla mnie
jak duchy.
Tylko Ty jedna jesteś prawdziwa.
  Do zobaczenia, moja maleńka Cecilio. Maluj pięknie. Pamiętaj, że
Cię kocham. Uważaj na siebie.
Twój Casanovą
189

Kwiecień 1784
Jesteś ocalona, najdroższa.
  Wojna, którą Holendrzy wszczęli o Wenecję, już się skończyła, i to
niemal tak szybko, jak się zaczęła. Mogę Ci to oznajmić jako pierwszy.
  Mój patron Foscarini spotkał się tu, w Wiedniu, z holenderskim
ambasadorem i osiągnął porozumienie. Cesarz Józef interweniował
po naszej stronie. Osobiście poznałem tego wielkiego człowieka i ode-
grałem istotną rolę w tej sprawie. Tak oto Casanovą raz jeszcze
ocalił Serenissimę i jej piękne kobiety.
  Gdybym tylko mógł uchronić Cię przed wszystkimi niebezpieczeń-
stwami, Cecilio! Zajmujesz niepowtarzalne miejsce w moich wspo-
mnieniach i z pewnością masz w sobie dość siły, by nie czuć naj-
mniejszego zagrożenia ze strony innych kobiet, których rola polegała
wyłącznie na tym, żeby nauczyć mnie kochać Ciebie. Pod tym wzglę-
dem niewiele się różnimy, najdroższa, bo choć stanowisz wzór dys-
krecji, to jednak czasem między linijkami Twych listów dostrzegam
Twoje zarumienione policzki.
  Przed kilku miesiącami na przyjęciu wydanym przez ambasadora
poznałem niezwykłego człowieka, wolnomularza, hrabiego Karla von
Waldsteina z Dux. Nie ma jeszcze trzydziestu lat, lecz jest nad-
spodziewanie dojrzały, choć ze słabością do hazardu i koni. Roz-
mawialiśmy o wielu ezoterycznych zagadnieniach, obojczyku Salo-
mona oraz mnóstwie innych rzeczy związanych z magią i okultyzmem.
Poczułem się tak wspaniale, że wykrzyknąłem: „Oh! che beUa cosa!
Jak dobrze to wszystko znam!".
  „W takim razie proszę pojechać ze mną do Czech - odparł Wald-
stein. - Wyjeżdżam jutro".
  Odnoszę wrażenie, iż mówił poważnie. Podobno w swoim zamku
w Czechach ma bibliotekę złożoną z 40 000 tomów. Zaprasza mnie
serdecznie nie tylko jako gościa, ale również gdybym zechciał tam
zamieszkać. W każdej chwili mogę objąć posadę bibliotekarza.
  Cecilio, czy potrafisz sobie wyobrazić swego Casanovę jako biblio-
tekarza, jako ledwo oddychający symbol pedanterii i impotencji,
jako pośmiewisko i pseudomnicha? I to na zapadłej czeskiej prowincji,
gdzie nawet nie ma teatru ani kasyna?
Nigdy.
  Hrabia Waldstein kusi mnie swoją kuchnią (odkrył tę moją drobną
słabość), obfitością czeskich dziewic oraz szlachetnie urodzonymi
gośćmi, ale ja nie daję się uwieść.
192

Tylko Ty mogłabyś tego dokonać.
Napisz mi, że jesteś bezpieczna i zdrowa, najdroższa. Muszę to
wiedzieć.
Twój Casanovą
Wiedeń 1784
Ach, Cecilio...
  Jaką radość sprawił mi Twój list, który nareszcie otrzymałem! Był
przesycony Twoim zapachem, Twoimi farbami, Twoimi sokami -
całą tą rozkoszą, którą dajesz światu razem z każdym swoim od-
dechem. Tak bardzo pragnę znowu Cię ujrzeć. I Wenecję. Potrzebuję
wziąć Cię w ramiona i przekonać się, że moje obawy są bezpodstawne,
że jesteś cała i zdrowa i że nikt Cię nie skrzywdził.
  Ogromnie cieszę się z Twoich sukcesów. Zaproszono Cię do Lon-
dynu? Zupełnie jak Twoją idolkę Angelice! Masz rację, że postano-
wiłaś jednak zostać w Wenecji. Na podróże przyjdzie czas później,
kiedy będziesz gotowa. Mam nadzieję, że nawet wtedy nie posmaku-
jesz angielskiego sera. Smakuje tak, jakby zrobiono go z kwaśnego
namoczonego kartonu. Sery z północy Europy są do niczego, moje
zmysły zaś wcale nie uległy stępieniu. Wspominam aromaty włoskich
serów jak wyuczone na pamięć wiersze. Myślę, że pewnego dnia
wykorzystam te wspomnienia, pisząc na ich podstawie Słownik serów.
Jak widzisz, ciągle jestem w Wiedniu.
  Czy wiesz, Cecilio, że zaczynam sobie uświadamiać, iż bez względu
na to, gdzie jestem, czuję się tak, jakbym trafił do zupełnie obcego
kraju. Przez wiele lat marzyłem o powrocie do Wenecji, kiedy zaś
tam wreszcie wróciłem, wcale nie stała się moim domem i potrak-
towała mnie z równym okrucieństwem i chłodem jak moja matka.
Mój dom jest tam, gdzie Ty, Cecilio. Poza tym wszystko jest mi
obce. Jesteś moją rodziną, moim dworem, moim palazzo. Bez Ciebie
nic nie sprawia mi radości. Nawet okna zalewają się łzami!
  Wszechobecna teutońska wilgoć spływa po szybach kroplami roz-
paczy. Spójrz! Chwyciłem jedną z nich rożkiem tej kartki. Teraz
płacze także atrament.
  Napisz do mnie, Cecilio, i powiedz, co jest najbliższe Twemu
sercu, abym mógł nosić to również blisko mojego.
Twój Casanovą
193

  PS Jak radzi sobie mój diabelski kot? Czy nadal jest postrachem
pantegane? Czy ich wąsy nadal drgają ze strachu, kiedy o nim śnią,
a on bezszelestnie podkrada się do ich kryjówek z żądzą krwi
w sercu?
  PPS Cecilio, czy na pewno wszystko u Ciebie w porządku? Napisz
mi prawdę. Napisz, gdyby wydarzyło się coś niedobrego.
Wiedeń, grudzień 1784
Najdroższa Cecilio,
  Czy słyszałaś o nieszczęsnym Beckfordzie? Wreszcie się ożenił,
ale i okrył niesławą. Jakiś wścibski purytanin przyłapał go in flag-
rante z młodym Courtenayem i teraz podobno wszystkie angielskie
szmatławce rozpisują się o tej sprawie. Od dawna do mnie nie pisze.
Zdaje się, że został kimś w rodzaju pustelnika.
  Jestem ciekaw, czyjego Wathek kiedykolwie ujrzy światło dzienne?
Masz jeszcze jego portret, ten, którego nie chciał odebrać? Jakże
bym chciał ujrzeć Twoją sypialnię z jego pałacami wymalowanymi
na ścianach! To musi być bardzo piękne. List, w którym zamieściłaś
szkice, stoi podparty na moim biurku, dzięki czemu mogę sobie
wyobrazić, na co patrzysz co wieczór przy blasku świecy.
  Mimo to muszę przyznać, iż nie mogę pojąć, dlaczego udekorowałaś
swoją sypialnię właśnie scenami z Watheka. Twoja ciemna strona
budzi czasem mój niepokój. Twoje mroczne poczucie humoru balan-
suje niekiedy na krawędzi niebezpieczeństwa. Wathek niepokoi mnie,
ponieważ beztrosko wyśmiewa najbardziej ekstremalne przejawy
zła. Jego humor jest wysoce niedyskretny. Równie szyderczo traktuje
to, co delikatne i okropne, tak naprawdę niczego nie doświadczając.
Moim zdaniem takie podejście jest znacznie bardziej obsceniczne od
tego, co prezentuje Aretino, ponieważ Aretino przynajmniej jest
poważny. Wszystkie jego trzydzieści pięć pozycji bierze się prosto
z serca i nikogo nie krzywdzi. Gdyby Wathek dostał się w niewłaściwe
ręce, mógłby wyrządzić wiele szkód.
  Jak niechętnie piszę do Ciebie na tym tanim papierze! Szkoda,  j
że nie mogę posłać Ci belgijskiego pergaminu ze znakami wodnymi.
Wiem, że będziesz wiele razy przesuwała palcami po moim liście,   i
Twoje listy są na takim wspaniałym papierze i zawsze pachną We-  ]
194

necią i Tobą - nie wyobrażasz sobie nawet, jak je smakuję, składam
i rozkładam, wącham i oglądam, ile razy zasypiam, ściskając je
^rręce pod poduszką...
   \ więc ten mój przeklęty kocur znowu został ojcem? Rzeczywiście
szkoda, że jego morosa okociła się akurat na niedokończonym port-
recie, ale jestem pewien, że zdołasz naprawić szkody. Zatrzymaj
iedno z gattini, Cecilio. Stary zbój nie będzie żył wiecznie. Za wiele
chce i zbyt często walczy. W końcu jakiś pantegane zdoła go za-
skoczyć i będzie po nim.
Tak jak jest po mnie.
Twój Casanovą
Wiedeń, 21 kwietnia 1785
Najdroższa Cecilio,
  Ambasador jest ciężko chory i zapewne niebawem umrze. Tak
więc wkrótce znów wyruszę w drogę.
  Miałem wizję. Może Ty mi wytłumaczysz, co oznaczała. Jestem
wystawiony na licytację, w której uczestniczy tłum szlachetnie uro-
dzonych kobiet. Mam na sobie satynowy surdut, który tak dobrze
znasz, mocno jednak wymięty i znoszony. Kobiety są wspaniale
ubrane, obwieszone biżuterią, smakowicie pulchne, a każda siedzi
przy stoliku uginającym się pod ciężarem kosztownych potraw. Stoliki
są dwuosobowe, ale jedno miejsce jest wolne. W dziwnej atmosferze,
jaka panuje w pokoju, kobiety zdają się zlewać w jedno z zawartością
półmisków i talerzy.
  Pierwsza podnosi rękę Sola z Cytryną, potem „Foie Gras en sa
Gelee", wreszcie „Crab Bisąue" z rozmytymi oczami i szczypcami
kołyszącymi się lekko w cieniu lnianej serwetki. „Foie Gras" prowa-
dzi, palec słonecznego blasku drży w jej „Gelee". Zastanawiam się
nad jej smakiem - może „Sauternes?" Może te pomarszczone i wzdęte
obok „tranche Foie" to właśnie grona „Sauternes"? Ale ecco qtia -
nie ona zwycięża. Ktoś inny licytuje znacznie mocniej. To kawałek
twardego zeschniętego chleba na brudnym stoliku nawet nieprzy-
krytym obrusem. Chleb jest tak twardy, że nie sposób przełamać go
na pół. Będę musiał przełknąć go w całości. Madame Chleb jest
inteligentna i opanowana. Na stoliku tuż obok chleba leży otwarta
195

  Patrzę na wymięte resztki Twoich listów. Boli mnie serce, że I
wyglądają teraz tak samo jak człowiek, do którego są zaadresowane. *
Czasem czytam je na nowo w oberżach lub na gościńcu. Muszę je
wtedy niemal rozdzierać, ponieważ ten wspaniały papier, na którym
piszesz, nasiąkł wilgocią i litery skreślone Twoją ręką stają się coraz
słabiej widoczne. Napełniają mnie smutkiem, którego nie jestem
w stanie ścierpieć. Od tej pory będę czytał wyłącznie nowe listy,
świeże, wciąż pachnące Twoim oddechem.
  Dlatego odsyłam Ci tamte. Najdroższa, przechowaj je, proszę,
razem z moimi listami, jeżeli jeszcze je masz. Chciałbym, aby historia
naszej miłości żyła w Twojej pracowni. W ten sposób jakaś cząstka
Casanovy jednak pozostanie w Wenecji. Nie mogą przecież skazać
na wygnanie mojej miłości do Ciebie ani do tego miasta. Wygnali
tylko moje ciało, które i tak niewiele jest już warte. Teraz Ty żyjesz
dla mnie, uosabiając moje pragnienia.
  Być może te listy, pełne prawdziwej miłości, uchronią Cię od
złego. Mam taką nadzieję, kochanie.
Twój Casanovą
                                     Wiedeń, 23 kwietnia 1785
Dzisiaj umarł mój pan, ambasador Foscarini. Ponownie zostałem
bez opiekuna.
  Moja Cecilio, jakże zmęczyło mnie to życie, w którym ani przez
chwilę nie jestem wolny od niepewności, w którym wciąż muszę
uczyć jakiegoś nowego kucharza, jak się przyrządza kaczkę w sosie
pomarańczowym, w którym orzechy pistacjowe są zawsze zimne
i zamknięte, a kiedy rozłupię skorupę, ukazują mi gnijące wnętrze!
W którym służąca przynosi mi rano do picia ledwo ciepłą cze-
koladę.
  Wszyscy już nie żyją: ojciec Balbi, który uciekł ze mną z więzienia,
mój niemądry młodszy brat Gaetano... Bezustannie docierają do
mnie wieści o śmierci i nieszczęściach, codziennie budzę się z gorzkim
smakiem w ustach. Jak wiesz, to do mnie zupełnie niepodobne, lecz
odnoszę wrażenie, jakby wygnano mnie nie tylko z Wenecji, ale
także ze mnie samego. Resztki mej wewnętrznej słodyczy kulą się
w moim żołądku tym ciaśniej, im bardziej oddalam się od Wenecji.
Przerażają mnie zmiany, które w sobie dostrzegam.
196

  Czy pamiętasz, jak w ubiegłym roku pisałem Ci o hrabim Walds-
teinie z Dux w Czechach? Już wtedy namawiał mnie usilnie, żebym
zgodził się objąć posadę bibliotekarza w jego przepastnej bibliotece,
stanowczo odrzuciłem jego propozycję. Zaklinałem się, że nigdy nie
będę bibliotekarzem.
  Jakże łatwo złamać dane samemu sobie słowo. Nadeszła chwila,
kiedy jestem zmuszony przyjąć tę ofertę. Zostałem bez środków do
życia. Wiem już, że umrę w odległych Czechach.
  Wcześniej jednak powiem, co mam do powiedzenia, i świat jeszcze
o mnie usłyszy. Opiekując się czterdziestoma tysiącami woluminów
hrabiego, napiszę kilka własnych. Tak, sądzę, że wspomnienia Casa-
novy narodzą się właśnie w Dux, i Wenecja będzie miała się czego
wstydzić.
  Czy jeszcze kiedyś wezmę Cię w ramiona? Albo czy Ty weźmiesz
mnie w swoje, tak jak wtedy, kiedy leżeliśmy obok siebie, a Ty
wsuwałaś kolano między moje uda?
Twój Casanovą
Wrzesień 1785
Cecilio, moja duszo,
  Właśnie dotarłem do Dux. Na załączonej mapie widzisz, że jest to
pięć mil na zachód od Cieplic, przy głównej drodze wiodącej do
Mostu i Pilzna. W blasku jesiennego słońca jest tu nawet ładnie,
przysięgam jednak, że umrę już pierwszej zimy. Być może, kiedy
otrzymasz ten list, Twój Casanovą będzie już martwy, otruty przez
służbę. Czechy to ponury kraj, a kucharz zerka na mnie w nie-
przyjazny sposób.
  Pozdrawiam Ciebie i dzieci mojego kota. Śmierć nie napełnia mnie
lękiem; płaczę tylko dlatego, że umieram w obcym kraju, z dala od
kobiety, którą kocham, i że nie mogę objąć Cię po raz ostatni. I nie
spisawszy wspomnień!
Nazajutrz rano
Wczoraj musiałem chyba być do cna wyczerpany, ponieważ dzisiaj,
w świetle dnia, nastrój znacznie mi się poprawił. Po raz pierwszy od
bardzo dawna obudziłem się z rumakiem gotowym do czynu. Natych-
miast pomyślałem o Tobie i oddałem się znajomej rozkoszy w pościeli.
197

Jakoś przeżyłem pierwszy i drugi posiłek. Moj'e rzeczy wróciły z pral-
ni niemal w komplecie. Może więc mimo wszystko uda mi się tu jakiś
czas przeżyć.
  Uświadomiłem sobie, że po raz pierwszy w życiu nie muszę
się w ogóle troszczyć o swoje materialne potrzeby. Płacą mi i kar-
mią mnie, o nic nie pytając. Moja pensja, czyli wartość Casanovy
w tych ciężkich czasach, wynosi nędzne tysiąc florenów rocznie.
Do tego więc już doszło, a co najgorsze, jestem nawet za to
wdzięczny.
  Odrywam się od tych niewesołych rozważań, żeby sporządzać
notatki do wspomnień. Tak jak przewidywałaś, odwiedziny u moich
dawnych miłości czynią mnie szczęśliwszym. Zamiast czuć się starym,
czuję się tylko dojrzałym.
Zawsze byłaś taka mądra.
Mam nadzieję, że wiesz, jak o siebie zadbać.
„Herr Bibliothekar" Casanovą
  PS Wygląda na to, że tu, w Czechach, żyją same karły. Wszystkie
kołdry są dla mnie za krótkie. Kazałem zszyć dwie razem.
                                             Październik 1786
Najdroższa Cecilio,	<*
  Ucieszyła mnie wiadomość o małżeństwie Twojej siostry. Sądząc
z opisu, jej suknia była arcydziełem bezguścia. Chyba jesteś trochę
okrutna, Cecilio. Życzę jej szczęścia. Jakże lubiłem oglądać młode
weneckie mężatki, noszące perty przez pierwszy rok po ślubie. Blask
pereł i kobiecej urody zawsze doskonale się uzupełniały. My kone-
serzy na podstawie intensywności tego połączonego blasku ocenialiś-
my, czy któraś z nich potrzebowała dodatkowych atencji. W pierw-
szym roku małżeństwa zdarzało się to niezmiernie rzadko. Przy-
chodzi mi na myśl słynna historia Cateriny Querini, która tańcząc
zbyt śmiało podczas balu, zerwała naszyjnik legendarnych oriental-
nych pereł i zamiast rzucić się do ich zbierania, po prostu je pode-
ptała. Ale to działo się wtedy, kiedy Wenecja była jeszcze szczęś-
liwym miastem, ma się rozumieć.
  Kim jest Twój szwagier? Dżentelmenem, jak Twój ojciec, czy
draniem?
198

  Skoro mowa o draniach: przesyłam Ci moje najnowsze dzieło
goliloąw d'un penseur. Jak widzisz, jest to zgrabna polemika z awan-
turnikami w rodzaju tej świni Cagliostra. Przeczytaj ją uważnie,
O^ilio, i strzeż się takich ludzi. W swoich twardych duszach nie
mają miejsca na wstyd ani poczucie winy, ale właściwie głównie
dzięki temu osiągają swoje cele. Opanowali po mistrzowstu sztukę
perswazji i są bardzo próżni, przypuszczalnie więc prędzej czy później
ziawią się w Twojej pracowni, aby namówić Cię, byś zechciała ich
unieśmiertelnić. Bądź więc ostrożna, najdroższa.
  Nie, nie mam nic przeciwko temu, że portretujesz Goethego. Jes-
tem nawet dumny, że się do Ciebie zwrócił. Słyszałem jednak, że to
stary cap uwielbiający młode kobiety, ufam więc, iż nie pozwoliłaś
mu na zbyt wiele. Ten człowiek bez wątpienia jest geniuszem, ale
podejrzewam, że spłodziwszy te wszystkie śmiertelnie poważne ide-
alizacje narodu niemieckiego, stał się mdły i pozbawiony ognia jak
kawałek rozmiękłego kartonu. Proszę Cię jednak, byś nie próbowała
tego sprawdzać. Jak wiesz, nie jestem zazdrosny, lecz w tym przypad-
ku wyznaczam nieprzekraczalną granicę.
  Nazywa więc naszą Serenissimę „republiką bobrów"? A z którego
mrowiska on sam pochodzi? Po latach, które spędził na posadkach
urzędniczych w Weimarze, jego poezja cuchnie stęchłymi dokumen-
tami. Rozbawiła mnie wiadomość, że w dzieciństwie miał maleńki
model gondoli i że kazał się z nim namalować. Zapewne teraz, roz-
party w prawdziwej gondoli, czuje się jak władca Adriatyku!
  A więc uważa, że Wenecja jest zatłoczona, a nasze domy ściś-
nięte? Nazywa Canal Grandę „wężem"? Roześmiałem się głośno,
przeczytawszy, co piszesz o jego propozycjach wprowadzenia no-
wych przepisów sanitarnych i planie, który przedstawił jednemu
z inspektorów policji, zajmującemu się tym problemem. Jakież to
typowo germańskie i całkowicie nierealne! Nasze tancerki wydają
mu się rozpustne, a balet pozbawiony pomysłów? Jedyne przed-
stawienie, jakie mu się spodobało, to Awantura w Chioggii? (Przy-
znam, że ja także bardzo je lubiłem!). Uważa, że jesteśmy hałaśliwi
i że mówimy bez przerwy?
Dlaczego więc nie wróci do milczącego, nudnego Weimaru?
  Spodobała mi się natomiast jego uwaga, że ludzie, którzy przy-
ozdabiają swoje kapelusze, pragną oglądać lepszych od siebie w je-
szcze piękniejszych strojach. To ma sens. I może rzeczywiście
weneckie tancerki stają się nieco wyuzdane podczas carnevale,
199

ale zapewniam Cię, iż daleko im jeszcze do paryskich. Pamiętam   i
słynną Camargo. Kiedy ją poznałem, miała sześćdziesiąt lat, a mimo
to nadal wykonywała najdziksze podskoki, ponieważ zaś nie nosiła   '
bielizny, jej wdzięki były przez czterdzieści lat wystawiane na widok
publiczny. Wszystko to jednak nic w porównaniu z angielskim bar-
barzyńskim spektaklem zwanym Morris dancing.
  Służba wciąż dręczy mnie subtelnymi torturami. Kucharz upor-
czywie zapomina przyrządzić mi owsiankę albo podaje ją tak gorącą,
że parzę sobie język. Stajenny wyznacza na mojego stangreta niebez- i
piecznego szaleńca, kto inny każe swemu psu przez całą noc ujadać
pod moim oknem. Grają fałszywie na rogu myśliwskim tylko po to,
żeby szarpać mi nerwy, a do tego bezustannie śmieją się ze mnie.
Hrabia nie dość surowo przywołuje ich do porządku.
  Zaledwie wczoraj recytowałem z zapałem włoskie wiersze, a oni
chichotali jak zakonnice. Zaprezentowałem im więc kilka moich fran- ]
cuskich wierszy w nadziei, że w ten sposób wzbudzę w nich szacunek,
oni jednak śmiali się dalej.
  Śmieją się, kiedy przychodzę na bal w białym żabocie, surducie
z jedwabiu wyszywanym złotem, czarnej atłasowej kamizelce i jed-
wabnych pończochach. Śmieją się nawet z mojego menueta, którego
przed sześćdziesięciu laty nauczył mnie Marcel, największy tancerz
Europy.
  Większość czasu spędzam zamknięty w pokoju i pochłonięty pisa-
niem. Kiedy moje wspomnienia ukażą się drukiem, ci na dole naresz-
cie przestaną się śmiać.
Twój kochający Casanovą
Czerwiec 1787
Najdroższa Cecilio,
  Rozmawialiśmy o Goethem i tańcu, czyż nie tak? (Wciąż traktuję
te listy jak dalszy ciąg rozmów, które kiedyś toczyliśmy).
  Ach, gdyby tak słudzy hrabiego zobaczyli mnie tańczącego fan-
dango, tak jak czyniłem to w Madrycie! Nigdy nie zapomnę wrażenia,
jakie wywarł na mnie ten taniec, kiedy ujrzałem go po raz pierwszy.
Partnerzy tańczyli twarzami do siebie i choć byli wyposażeni jedynie
w kastaniety i przesuwali się najwyżej o trzy kroki w każdą stronę,
przybierali setki uwodzicielskich póz oraz wykonywali setki zalotnych
200

testów. A ich twarze! Na obliczach mężczyzn malowała się auten-
tyczna miłość, przez twarze kobiet przemykały oddanie, żądza i eks-
taza. W fandangu można podziwiać miłość od początku do końca, od
r^nvszego namiętnego szeptu po ostatnie westchnienie rozkoszy.
Po takim występie tancerka nie może niczego odmówić swemu tan-
cerzowi. Fandango pobudza zmysły w sposób wymagający natych-
miastowego zaspokojenia. Chciało mi się krzyczeć, kiedy oglądałem
go po raz pierwszy. Fandango osadza na skórze pożądanie tak samo,
iak Ty to robisz, malując portret. Nie potrafię tego lepiej opisać.
Natychmiast wyszedłem z balu, wynająłem nauczyciela i ćwiczyłem
przez trzy dni i trzy noce, aż wreszcie potrafiłem wykonać fandango
lepiej niż jakikolwiek Hiszpan w Madrycie.
  Taniec to życie, Cecilio. Czy wiesz, że nigdy razem nie tańczyliśmy?
W swoim ostatnim liście piszesz, że taniec nie sprawia Ci przyjemno-
ści - to dlatego, najdroższa, że jeszcze nie wiesz, jaka rozkosz się
w nim kryje. Pozwól tańczyć swoim piersiom! I co z tego, że przy-
ciągają uwagę tłumu? Poddaj się ich pięknu! Kiedy opowiadasz, jak
urosły od chwili naszego rozstania, pożądanie rozpala mnie do szaleń-
stwa. Biegam po zamku, chwytam wszystko, co choć trochę je przy-
pomina. Jabłka - za twarde, poduszeczki na igły - za miękkie. Na
szczęście znalazłem dwie brzoskwinie dojrzewające na skąpanym
w promieniach słońca parapecie. Trzymam je teraz w lewej ręce,
pisząc do Ciebie prawą.
  Przykro mi, że Twój szwagier już zaczął zdradzać Sofię, chociaż
jeszcze nie zdjęła ślubnych pereł. Nie powinien tak postępować.
Bądź dla niej dobra, Cecilio. Spróbuj sobie wyobrazić, jak teraz cierpi.
  Już nie tylko służba mnie lekceważy. Hrabia także nie traktuje
mnie dobrze, a jego ludzie to widzą. Zdarzyło się już kilka razy, że
kazano mi jeść przy bocznym stoliku, ponieważ ze względu na liczbę
gości zabrakło dla mnie miejsca przy głównym stole. Ja, Casanovą,
kłaniający się i uśmiechający z daleka do obwieszonych kosztownoś-
ciami tłustych świń obżerających się smakołykami, z których zostaną
dla mnie zaledwie resztki!
  Hrabia coraz częściej nie przedstawia mnie ważnym gościom i od-
wiedza bibliotekę bez uprzedzenia. Spoglądam na obrzydliwie różowe
ściany głównego hallu i ogarniają mnie mdłości. Pamiętam refleksy
przemykające po pokrytych malowidłami sufitach Palazzo Mocenigo,
odbicia naszych zwiewnych palazzi tańczące w wodzie, i z tęsknoty
za Wenecją serce tańczy mi w piersi fandango.
201

  Ktoś się zbliża. Muszę zapieczętować ten list, zanim go zobaczą. I
Bezustannie mnie śledzą w nadziei, że znajdą coś, co będą mogli 1
wykorzystać przeciwko mnie.
Twój Casanovą
PS Waihek Beckforda nareszcie ukazał się po angielsku.
Wrzesień 1787
Najdroższa Cecilio,
  Oto HISTOIRE de ma FUITĘ DES PRISONS de la Republique
de Venise, qu'on appelle les Plombs - czyli relacja o moich przeży-
ciach w więzieniu i ucieczce stamtąd. Przećwiczone z Tobą w gondoli
przy San Vio, a teraz wygładzone i oprawione w skórzane okładki
ku uciesze szerokiej publiczności.
  A więc malujesz rodzinę królewską Neapolu, dawnych klientów
Angeliki? Koniecznie dopilnuj, aby zapłacili Ci, zanim wyjedziesz!
  Wiem na pewno, że pewnego dnia poznasz osobiście Angelikę
Kauffmann. Mam nadzieję, że się nie zawiedziesz. Moim zdaniem Ty
jesteś lepszą malarką i już wkrótce staniesz się bardziej sławna.
Malujesz mężczyzn ze Słowem w ich lędźwiach i kobiety na tyle
pożądliwe i godne pożądania, aby je uwolnić. Ludzie z jej portretów
są zbyt piękni, aby kogokolwiek pożądać. Krótko mówiąc, są*martwi.
Podczas przyjęć wydawanych przez hrabiego opowiadam jego goś-
ciom - brzydkim i pięknym, byle tylko zamożnym - o słynnej wenec-
kiej malarce Cecilii Cornaro i o jej nadzwyczajnych umiejętnościach
uwieczniania nie tylko piękna, lecz również namiętności. Będę przy-
syłał Ci klientów z całej Europy, aż wreszcie w Twojej szkatule
znajdzie się więcej zecchini, niż widziałem przez całe życie.
  Spotkałem mojego starego przyjaciela Lorenza da Ponte. Pisuje
libretta dla tego młodziutkiego genialnego Austriaka Mozarta. Tego
samego, który uczył Beckforda gry na fortepianie! Da Ponte poprosił
mnie o pomoc przy pisaniu libretta do najnowszej opery tego chłopca,
zatytułowanej Don Giovanni. Rzeczywiście, kto nadawałby się do
tego lepiej ode mnie? Być może przypomniał sobie, że ja również
jestem autorem opery! Napisałem ją w Aranjuezie podczas trwają-
cego rok okropnego pobytu w Hiszpanii. Zajęło mi to dwa tygodnie,
samo dzieło zaś spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem.
202

  Wróćmy jednak do młodego Mozarta. Do premiery pozostały zaled-
wie dwa dni, a opera jeszcze nie była ukończona! Spotkaliśmy się
«>. Pradze 27 października i zamknęliśmy Mozarta w pokoju, żeby
/Hażył napisać uwerturę na wyznaczoną na ten sam dzień próbę
Kostiumową.
  Czyniłem, co w mojej mocy, ale Don Giovanni da Pontego nie jest
iednak Casanovą. Przede wszystkim nienawidzi kobiet, czerpiąc przy-
jemność z oglądania ich łez. Jest zawodowym uwodzicielem, który
nadużywa swych naturalnych talentów, doprowadzając kobiety do
upadku. Całkiem odwrotnie niż ja! Analizując różnice między mną
i Don Giovannim, po raz pierwszy pojąłem prawdziwe znaczenie
tragicznej przygody z La Charpillon w Londynie. Ona celowo
mnie w sobie rozkochała, po czym poddała diabelskim torturom.
Donna Giovanna, diablica wcielona...
  Tak czy inaczej, zrobiliśmy, co należało, a moje uwagi były trakto-
wane z szacunkiem. Podczas premiery nawiedziła mnie jeszcze jedna
myśl; dotyczy ona twarzy, powinna więc zainteresować kogoś, kto tak
jak Ty maluje portrety. Otóż śpiewak występujący w roli Don Giovan-
niego miał twarz uszminkowaną jak upiór, śmiertelnie bladą, z wyraź-
nie widocznymi zmarszczkami rozpusty i cieniami niesławy, ale La
Charpillon była znacznie gorsza, ponieważ wcale nie wyglądała na
potwora, którym była. Wyglądała jak anioł, co zaowocowało fatalnymi
skutkami dla mnie i jeszcze co najmniej setki mężczyzn.
  Mam nadzieję, że nigdy nie będziesz musiała namalować portretu
takiej kobiety ani jej męskiego odpowiednika. Przyglądaj się uważnie
wszystkim przystojnym mężczyznom, jacy pojawią się na Twojej
drodze, i pytaj, co się kryje pod piękną powierzchownością. Broń się,
najdroższa Cecilio. Lękam się, iż piękna ludzka twarz stanie się
pewnego dnia przyczyną Twego nieszczęścia.
Twój Casanovą
1787
Najdroższa Cecilio,
  A więc masz maleńką siostrzenicę! Czy jest podobna do Sofii?
Opowiedz mi o chrzcinach. Jak byli wszyscy ubrani? Jakie smakowite
potrawy podawano? Wiesz przecież, jak lubię słuchać o Wenecji in
festa.


  Sprzedałem życzliwemu hrabiemu Waldsteinowi prawa do wszyst-
kich moich pism. To znaczy do wszystkich powstałych do tej chwili.
Miło jest znowu czuć w kieszeni ciężar pieniędzy.
  Dziś wieczorem spotkałem kobietę o twarzy pokrytej kraterami
jak księżyc. Jestem szczęśliwy, ponieważ wreszcie nie poczułem
chęci kochania się z nią tylko dlatego, że jeszcze nigdy nie prze-
żyłem takiego doznania. Jestem całkowicie zużyty. Nie mogę
już nawet oddawać się samotnym przyjemnościom, ale ta wy-
muszona wstrzmięźliwość pozwala mi smakować wspomnienia jak
stare wino, które dopiero teraz osiągnęło właściwy wiek i nie-
powtarzalny aromat. Wciąż pracuję nad pamiętnikami - niektóre
fragmenty poddaję już trzeciej, korekcie. To ogromna odpowie-
dzialność tworzyć sobie literacki nagrobek! Pracuję po trzynaście
godzin dziennie.
  A więc malowałaś portret słynnej pani Thrale? Mam nadzieję, że
skorzystałaś z okazji, by wyszlifować swój angielski. Wiem, że to
wulgarny język, który spada na uszy niczym żołędzie na suche po-
szycie lasu, mam jednak dziwne przeczucie, iż jego znajomość kiedyś
bardzo Ci się przyda.
Twój Casanovą
-»   1788
Najdroższa Cecilio,
  Znowu masz kolejną siostrzenicę! Serdeczne gratulacje dla szwag-
ra! Wbrew temu, co piszesz, nie wątpię ani przez chwilę, że pokochasz
to dziecko.
  Ja także mam potomka. Przesyłam Ci mój Icosameron, ou Histoire
d'Edouard et d'Elisabeth qui passerent quabre-vingts ans chez les
Megamicres habitans aborigenes du Protcosme dans 1'interieur de
notre globe, traduite de 1'anglois. Jest to powieść o zmyślonej podróży
do wnętrza ziemi. Opublikowałem ją w Pradze. Mam nadzieję sprze-
dać tyle egzemplarzy, żeby zapłacić za druk, który był przerażająco
kosztowny.
  Czy podoba Ci się szarobłękitna wyklejka? Wybrałem ją spośród
kilkunastu próbek, które zaprezentowano mi w drukarni, ponieważ
przypomina mi wodę przy San Vio, rok 1782 i Ciebie. Przepraszam
za mój wizerunek na stronie tytułowej. Wyglądam na przebiegłego
204

brutala. Jastrzębi wzrok, wypukłe cźoło^krogulczy nos... Ach, gdybym
mórf raz jeszcze pozować Ci do portretu! Gdyby pojawił się na
stronie tytułowej, ludzie wyrywaliby sobie książkę z rąk.
  Kiedyś opuścisz Włochy i zaczniesz malować resztę świata,
ffdy znowu zrobi się bezpiecznie. Kto wie, może któregoś dnia
zawitasz nawet tutaj, do Dux. Gdybyś wiedziała, jak usilnie na-
mawiam hrabiego, żeby Cię tu sprowadził! On jednak uparcie
powtarza, że jeszcze nie dorósł do swojej twarzy, cokolwiek to
oznacza.
  Dziękuję Ci za opis otwarcia nowego gmachu weneckiej Opery.
Rozbawił mnie lingua biforcuta Twojej relacji: kto się zjawił, a kogo
nie było i jak kto wyglądał w swoim najlepszym stroju. Pożądam
takich szczegółów, a Ty dostarczyłaś mi smakowitą porcję tego,
czego najbardziej mi brakuje.
Twój Casanovą
1790
Najdroższa Cecilio,
  A więc zostaliśmy zdemaskowani? Sofia znalazła Twój szkicownik?
Powiadasz, iż jesteś dumna, że świat wreszcie dowiedział się prawdy,
ale ja jestem dumny jeszcze bardziej. Mam nadzieję, że nie poniesiesz
żadnej szkody z powodu, że cała Wenecja wie, iż byłem - jestem -
Twoim kochankiem. Może nawet zyskasz nowych klientów, których
zwabi ciekawość. Oby tylko nie zjawił się nikt niebezpieczny, niemiły
albo ogarnięty obsesją. Nie wątpię, iż Twoi rodzice szybko się otrząs-
ną. Twierdzisz, że fakt, iż staliśmy się obiektem plotek, niczego
między nami nie zmienia, i ja uważam tak samo, moja droga. Plotki
nie zdołają zniszczyć alchemii, która przepływa między nami w tych
listach.
  Otwieram szufladę, w której trzymam moje skarby. Patrzę na
dwie pestki brzoskwiń, przesączoną oliwą szmatkę, którą ukradłem
z Twojej pracowni, kosmyk Twoich niesfornych włosów, Twój szkic
do autoportretu z San Lazzaro. Po raz kolejny czytam Twój przed-
ostatni list i wdycham jego zapach. To cudownie, że zechciałaś ozdobić
Jego marginesy kolorowymi szkicami przedstawiającymi naszego
kota. Jakież z niego wspaniałe zwierzę! Zanim list do mnie dotarł,
°tej przesiąkł miejscami na wylot i papier gdzieniegdzie stał się
205

całkiem przezroczysty, wciąż jednak mogę odczytać Twoje słowa
i dojrzeć te dziarskie wąsy i błyszczące ślepia. Mój wierny posłaniec!
Proszę, wykradnij z kuchni gomółkę masła i przekaż mu w moim
imieniu wraz z pozdrowieniami.
  To był bezbarwny rok. Ponownie bawiłem w Dreźnie i Lipsku
(gdzie pieczone słowiki wciąż są wyśmienite!). Bez przerwy liczyłem
książki. Pisałem. Byłem dręczony przez Feldkirchnera, który wy-
szarpywał mi z kieszeni zwoje rękopisów i rzucał na podłogę, aby
patrzeć, jak zbieram je na kolanach. Tęskniłem za Tobą i niepokoiłem
się o Ciebie.
Twój Casanovą
13 września 1791
Cecilio,
  Czekam na Twój list. Dlaczego nie przychodzą od Ciebie żadne
wiadomości? Mam gorącą nadzieję, że to przez zwykłe opóźnienie
poczty.
  Obok mnie stoi wyściełany fotel, znacznie wspanialszy od tego, na
którym usadowiłem swoją nędzną powłokę cielesną. Tam właśnie
powinna siedzieć Ceciłia. Zostawiłem to miejsce właśnie dla Ciebie.
  Mam towarzysza, który je ogrzewa. Jest to nieduży terier o imieniu
Melampyge. Obserwuje mnie, kiedy pracuję, i przybiega na każde
spojrzenie albo wezwanie. Co prawda okrył mnie niesławą w Ciep-
licach, publicznie zapładniając jakąś sukę na ulicy - możesz sobie
wyobrazić komentarze dotyczące jego pana, jakie wywołał tym po-
pisem!
  Służący nazwiskiem Feldkirchner nie odstępuje od wendety, ucie-
kając się nawet do fizycznej przemocy. Nie dalej jak dwa tygodnie
temu kazał jednemu ze swych nędznych kamratów obić mnie kijem
w ciemnej uliczce w Dux. Wciąż jeszcze utykam. Mogę się bronić
wyłącznie piórem. Właśnie ukończyłem dwadzieścia jeden listów do
Feldkirchnera, które po opublikowaniu zniszczą go na zawsze. Od
razu poczułem się lepiej - przypuszczalnie tak samo jak Ty, kiedy
kończysz portret kogoś, kogo nie lubisz.
  Poza tym niestrudzenie pracuję nad pamiętnikami. Myślę, że rezul-
taty usprawiedliwiają taki nakład pracy. Nie wątpię, iż kiedyś moje
wspomnienia zostaną przetłumaczone na wszystkie języki. Jak wiesz,
206

spisuję Je P° francusku, ponieważ rozpustni Francuzi na pewno je
kupią- My, ubodzy Włosi, nie możemy sobie pozwolić na takie dzieła,
a-poza tym zbyt wielu z nas nie potrafi czytać. To będzie lektura dla
wvrafinowanych czytelników doskonale znających uroki życia. Z pew-
nością zostanie zakazana w wielu krajach, a będąc trudno dostępną,
stanie się cenniejsza od pereł. Och, jak ludzie będą zabiegać o moją
książkę, ukrywać ją pod ubraniem, potajemnie czytać nocą przy
blasku świecy!
  Dopiero zapisawszy te trzy tysiące stron, zrozumiałem, w jaki
sposób będę postrzegany. Nikt nie zakwestionuje moich najbardziej
nieprawdopodobnych przechwałek, za to szczera prawda, która mog-
łaby ukazać mnie w sprzyjającym świetle, spotka się z powszechnym
niedowierzaniem. Zyskam wielu nieprzyjaciół, opisując niemoralne
prowadzenie się znanych mi osób. Nawet jeśli nie ujawnię ich praw-
dziwych nazwisk, wszyscy łatwo się ich domyśla. Tak czy inaczej,
z pewnością narobię fermentu. Wyobrażam sobie, w ilu europejskich
domach mężowie i żony drżą na każdą wzmiankę o zbliżającej się
chwili publikacji moich wspomnień! Wenecja na pewno mi tego nie
wybaczy. Moje wygnanie okaże się kpiną, ponieważ, choć nieobecny
ciałem, znajdę się na ustach wszystkich. Podejrzewam, że będzie się
o mnie mówiło jeszcze długo po tym, jak w mrokach niepamięci
znikną nazwiska dożów!
Mimo to nie życzę źle mojej Serenissimie.
  Kochałem ją, Cecilio. Kochałem weneckie kobiety, wyglądające
tak, jakby codziennie wybierały się na maskaradę. Pamiętam woalki
z połyskującej tafty, zza których rzucały ogniste spojrzenia, a także
czarne woalki mężatek i zimowe płaszcze obszyte wiewiórczymi skór-
kami... I Żydów, Turków, Ormian, Persów, Maurów, Greków i Sło-
wian w narodowych strojach... Jakże brakuje mi barw, masek i baj-
kowego życia Wenecji! Żyliśmy w tak szczęśliwym mieście!
  Tutaj wszyscy są szarobladzi, noszą szaroblade stroje, mówią szaro-
blado, jedzą szaroblade potrawy i spędzają długie godziny przy
szarobladych oknach, za którymi siąpi szaroblady deszcz. Podobno
zbliża się kolejna ostra zima. Wspominam białe zimy w Wenecji
i miękkość lodowatej, niosącej zapomnienie mgły.
Twój Casanovą
  PS Podobno Hamilton, przyjaciel mój i Beckforda, ożenił się ze
smakowitą małą Emmą. Ciekawe, jak szybko przyprawi mu rogi?
207

1792
Najdroższa Cecilio,
  Chyba Wenecja uwolniła się już z lodowych okowów? Mam na-
dzieję, że tak. Co za nieszczęście! Odkąd dowiedziałem się o śmierci
Twego ojca, jeszcze bardziej lękam się o Ciebie. Jesteś teraz bez
mężczyzny, który by Cię chronił. Na Twojego szwagra raczej bym
nie liczył. A jak się miewa Twoja siostra? Strata małego dziecka to
okropne przeżycie. Bądź dla niej dobra, Cecilio. A Twoja matka?
Tak młodo została wdową, i do tego w takich okropnych okolicznoś-
ciach!
  Skoro mowa o okropieństwach: z Francji dochodzą wieści, od
których krew krzepnie mi w żyłach. Już nigdy tam nie wrócę. Zanadto
obawiam się egzekucji i rozjuszonego tłumu. Tamtejszy motłoch
najwyraźniej zasmakował we krwi.
  Feldkirchner uważa mnie za obleśnego starego capa albo satyra
i daje mi to odczuć na każdym kroku. Staram się schodzić mu z drogi.
Siedzę pod wysokim białym sklepieniem biblioteki i marzę o Wenecji
i o gwiazdach nad naszą gondolą.
  Kiedy zamykam oczy, wydaje mi się, że przede mną stoisz. Pamię-
tasz nasze pocałunki w pustej ramie w Palazzo Mocenigo? A przy
studni w Campo San Vio? Gdybyś mogła je dla mnie namalować,
żebym mógł na nie patrzeć...
Twój Casanovą
1793
Moja droga Cecilio,
  Cieszę się, że w tych niespokojnych czasach omijałaś Paryż. W We-
necji, w swojej pracowni, jesteś znacznie bezpieczniejsza. Jesteś
teraz tak sławna, że z pewnością zgłaszają się do Ciebie najznamienit-
sze osoby. To dobrze. W ten sposób ugruntujesz swoją pozycję. Nie
będziesz musiała jeździć z miasta do miasta, chyba że zechcesz.
Chyba że zapragniesz odmiany.
  Przypuszczam więc, że prędzej czy później to uczynisz. Kiedy
Francuzi wreszcie skończą się wyrzynac, w Europie będzie znacznie
bezpieczniej. Ale trzeba jeszcze zaczekać.
  Jestem tu bardzo samotny, lecz nie sam. Towarzyszą mi listy do
Ciebie i wspomnienia. Właśnie dzięki wspomnieniom uświadomiłem
208

sobie, że jestem autorem mnóstwa doskonałych komedii. Śmieję
sie głośno, siedząc samotnie w pokoju. Z satysfakcją stwierdzam,
iż uczyniłem znacznie więcej dobra niż zła. Dawałem ludziom
„„^ęście. Każdy, kto się ze mną zetknął, zawdzięcza mi przynaj-
mniej chwilę zadowolenia lub nawet rozkoszy. Myślę też sobie
czasem, że gdybym naprawdę był takim nosicielem moralnego trą-
du jakim chce mnie widzieć świat, to chyba nie witano by mnie
z otwartymi ramionami na wszystkich dworach cywilizowanego
świata?
  Nareszcie dobre wieści: hrabia pozbył się tego okropnego Feld-
kirchnera. Oby i Twoi wrogowie zniknęli czym prędzej w ten sam
sposób, okryci niesławą. Nigdy nie wspominasz o swoich problemach
i zmartwieniach, ja wiem jednak dobrze, iż z pewnością masz z nimi
do czynienia. Jesteś tylko człowiekiem, jak ja.
  Nie chroń mnie. Jeśli jest coś, o czym powinienem wiedzieć, po-
wiedz mi o tym.
Twój Casanovą
1794
Droga Cecilio,
  Kontynuuję redagowanie moich wspomnień, tym razem na użytek
księcia de Ligne, wuja mego gospodarza, który pragnie się z nimi
zapoznać, ale chyba wyłącznie w tym celu, aby utwierdzić się w prze-
konaniu, iż uwiódł więcej kobiet niż słynny Casanovą. Przekonanie
to jest całkowicie błędne, on zaś, jestem przekonany, doskonale
zdaje sobie z tego sprawę, choćby dlatego, że jego „podboje" spro-
wadzały się do wykonywania czysto mechanicznych czynności, moje
natomiast... Ale przecież Tobie nie muszę tego tłumaczyć.
  Postanowiłem zaprzestać pracy nad Słownikiem serów. Nie chcę
w żaden sposób pomniejszać gratńtas mego najważniejszego lite-
rackiego pomnika, którym będą, rzecz jasna, pamiętniki.
  Przesyłam Ci moją miniaturę. Muszę wyjaśnić, iż mam na niej
ten sam atłasowy surdut, o którym tak często wspominam w listach.
(Ocierał się o przedstawicieli królewskich rodów w wielu europej-
skich stolicach). Wywoływałem niemałą sensację, pojawiając się
w nim w salonach nad Tamizą i Sekwaną, przesypiałem w nim
całe noce w dyliżansach, podróżowałem w nim karetami, bryczkami
209

i dorożkami, wymiotowałem na niego, kiedy robiło mi się niedobrze
od ciągłego ruchu. Starzeje się razem ze mną i tak jak ja, przy
bliższych oględzinach wykazuje oznaki zużycia. Ten elegancki żabot
kupiłem w Paryżu. Tak się składa, że mam go na sobie również
teraz, kiedy piszę. On także się starzeje. Podobnie jak ja, żyje dłu-
żej, niż trwała jego epoka. Ludwik XV nie żyje, Ludwik XVI stracił
głowę na gilotynie, a mój żabot wciąż jest, co prawda nieco pożółkły,
za to niezbryzgany krwią, a co najważniejsze, nadal zawiązany na
mojej szyi.
  Całe szczęście, że na obrazku nie widać moich spodni, które są
w opłakanym stanie. Patrząc na nie, przypominam sobie skandal,
jaki w Hiszpanii wywołało pojawienie się spodni z sączkami. Kościół
uznał, iż jedynym sposobem na powstrzymanie tej mody, która
rozprzestrzeniała się jak pożar, było ogłoszenie, że tylko kaci mają
prawo nosić spodnie z tą ozdobą. Naturalnie zaraz potem sączki
stały się jeszcze większe, ponieważ nikt nie chciał zostać wzięty
za kata!
  Śmiejąc się z tego uciesznego zdarzenia, przypomniałem sobie
inne, związane z hrabiną Villandarias, która była nimfomanką
i dewotką. Kiedy ogarniała ją wściekłość macicy, nikt nie był
w stanie jej się oprzeć. Bezpardonowo atakowała mężczyznę, który
rozbudził jej zmysły, ten zaś nie miał innego wyjścia, jak na-
tychmiast ją zaspokoić. Podczas mego pobytu w Hiszpanii kil-
kakrotnie zdarzało się to w miejscach publicznych - obeeni tam
ludzie mieli do wyboru albo czym prędzej się oddalić, albo zostać
i patrzeć.
  Ma się rozumieć, łono każdej kobiety prędzej czy później ogarnia
szał, jeśli nie wypełnia go materia, dla której stworzyła je natura.
Jest to zwierzę dzikie i gwałtowne, jego kaprysom ulegają często
nawet kobiety mądre i o silnej woli. Przekonałem się jednak wielo-
krotnie, iż nawet tak drapieżnym organem daje się czasem kierować
i wymuszać na nim posłuszeństwo...
  Mój mały Melampyge odszedł. Przepłakałem wiele godzin, a potem
wygłosiłem mowę pogrzebową po łacinie. Książę Lobkowitz przysłał
mi z Berlina nowego psa: mała Finette jest najwierniejszą kochanką,
jakiej mógłbym sobie życzyć. Kiedyś nie lubiłem psów za to, że mają
oczy jak niezadowoleni święci i cuchną jak stara kiełbasa, potem
jednak zdałem sobie sprawę, iż często obciąża się je współwiną za
występki ich właścicieli. Ta suczka jest delikatna jak dobrze urodzona
210

dziewczyna. Kiedy chce wykonać jakieś wstydliwe czynności, wy-
chodzi z pokoju, aby oszczędzić mi zgorszenia.
«Jeszcze nie tak dawno uważałem, że nie istnieją wstydliwe czyn-
ności. Chyba się zestarzałem, Cecilio.
Twój Casanovą
1795
Droga Cecilio,
  Książę de Ligne przeczytał już pierwsze tomy moich wspomnień.
Oto jego werdykt: „Jedna trzecia rozbawiła mnie do łez, jedna trzecia
przyprawiła o erekcję, jedna trzecia dała materiał do przemyśleń".
  Podjąłem próbę ucieczki z więzienia. Poprosiłem o listy polecające
do księcia Weimaru. Pojechałem tam i czekałem, nikt jednak nie
chciał zatrudnić mnie jako bibliotekarza, szambelana ani kogokolwiek.
Po sześciu tygodniach, bez pieniędzy, wróciłem do Dux. Wątpię,
żebym jeszcze kiedykolwiek stąd wyjechał.
  Nie minął jeszcze tydzień od mego powrotu, a już na nowo stałem
się obiektem szykan. Dziś na deser były truskawki. Obsłużono wszyst-
kich oprócz mnie, a kiedy wreszcie przyszła moja kolej, okazało się,
że truskawek już nie ma. Wpatrywałem się w pusty talerzyk, próbu-
jąc znaleźć pociechę w jego pięknie. To moja ulubiona zastawa z Sev-
res, z bukiecikami dzwonków na dnie każdego naczynia - mają chyba
stanowić pociechę dla kogoś, kto kończy swoje ulubione danie i stwier-
dza ze smutkiem, że nic już nie zostało. Raduje mnie elegancja
cieniutkich talerzy i filiżanek maleńkich jak kieliszki do jajek, pozor-
nie zbyt delikatnych, aby utrzymać w sobie silne aromaty. Powinie-
nem się cieszyć, że żyję w miejscu, gdzie takie przedmioty wciąż
stanowią atrybut codziennego życia.
Jak zwykle całuję,
Twój wygłodniały Casanovą
  PS Bardzo przygnębiła mnie wiadomość, że moja miniatura
nie dotarła do Twych rąk. Malarz już wyjechał, nie mam więc
u kogo zamówić następnej. To na pewno sprawka kamerdynera.
Nienawidzi mnie.
211

1796
Najdroższa Cecilio,
  Oskarżono mnie o to, że jestem ojcem dziecka córki odźwiernego!
Oto jaką reputacją wciąż cieszy się słynny Casanovą, nawet w wieku
siedemdziesięciu jeden lat! Byłbym zaszczycony, gdybym istotnie
spłodził dziecko Dorothy Kleer, bo tak nazywa owa osóbka - niestety,
nie mogę jednak przypisać sobie tej zasługi.
  Niemniej sprawa ta skłoniła mnie do refleksji. Mija już czternaście
lat od chwili, kiedy po raz ostatni byłem w Twoich cudownych ra-
mionach i w Twoim rozkosznym wnętrzu, a mimo to doskonale pa-
miętam wszystkie doznania. Staram się zliczyć, ile to razy i w ilu
miejscach dawaliśmy sobie dowody gorących uczuć, liczę minuty,
które tamtej pierwszej nocy spędziłem pod Twoim oknem, czekając,
aż wpadniesz w moje ramiona.
  Dotarły do mnie wieści, że Napoleon zajął Brescię. Jest już bardzo
blisko Ciebie! A więc szlachetnie urodzeni Wenecjanie mają nadzieję,
że ocali ich przed rewolucją? Że zesłała im go Opatrzność? A to
dopiero! Jak mogą być tacy naiwni? Przed jaką rewolucją? Frakcje
polityczne w Wenecji prawie nie istnieją, nikt nie może traktować
ich poważnie. To wszystko jedynie intrygi Napoleona: jeżeli uda mu
się dopiąć celu i zająć Wenecję, ani się obejrzymy, jak sprzeda ją
niczym pozłacaną błahostkę.
  Nasze miasto nie padnie po honorowej walce, lecz będzie sprze-
dane pierwszemu lepszemu chętnemu, nawet nie uczestnicząc
w ustalaniu warunków transakcji. Wenecja stanie się ladacznicą,
a Napoleon - jej alfonsem. Podejrzewam, że klientem będzie Au-
stria.
Twój Casanovą
Czerwiec 1797
Droga Cecilio,
W Twoich listach roi się od okropieństw.
  A więc Wielka Rada sama się rozwiązała? W takim razie 12 maja
1797 świat skończył się dla mnie. Wenecja umarła.
  Wiadomość, że na sam koniec stawiła jednak opór Napoleonowi,
napełniła mnie dumą i radością. Oczywiście zbuntowali się jedynie
212

naibiedniejsi: nie mieli nic do stracenia albo raczej Wenecja była
wszystkim, co mieli. Wyobrażam sobie, jak biegają po ulicach,
wzywają na pomoc świętego Marka, plują na możnych... Tak, lud
Hnbrze wie, kto go zdradził.
  Czytając Twój opis wkroczenia Francuzów do miasta, pomyślałem,
że minęło półtora tysiąca lat, odkąd Wenecja po raz ostatni uległa
najeźdźcom. Informację o spaleniu na rozkaz Napoleona Libro d'oro
przyjąłem z mieszanymi uczuciami. Chyba najlepiej podsumowuje je
scena z Twojego listu: półnaga Marina Benzona tańcząca wokół
drzewka wolności" na Piazza San Marco. Piękna upadła kobieta,
zupełnie jak nasze miasto! Powiadasz, że paląc Libro d'oro, Napoleon
zniszczył listę Twoich klientów; to była także lista postaci z moich
wspomnień.
  Ja również utrwalam szczęście i rozkosze, tak jak Ty czynisz
w swoich obrazach. Widzisz, ja też jestem malarzem. Ty malujesz
twarze hrabiów i książąt, którzy specjalnie dla Ciebie przyjeżdżają
do Wenecji; a ja w swoich wspomnieniach maluję całe dwory -
Francję Madame de Pompadour, Prusy Fryderyka, Anglię Jerze-
go. Ukazuję ich wszystkich! Dysponuję przy tym większą swobodą
niż Ty. Musisz - z konieczności - ograniczać się do złotych klatek
zamieszkanych przez bogaczy, których stać na Twoje usługi, pod-
czas kiedy ja swobodnie przemieszczam się z lepianki do sali balo-
wej, z rudery do pałacu, z zamożnego miasta do taboru cygań-
skiego.
  Przed moimi oczami roztacza się pełna panorama. Właśnie skoń-
czyłem pracę. Jest już gotowa ostateczna wersja moich wspomnień.
Urywają się dwadzieścia sześć lat temu. Nie mam zamiaru ich kon-
tynuować, chociażby z tego powodu, że później nic naprawdę ważnego
ani interesującego już mi się nie przydarzyło - oczywiście z wyjąt-
kiem Ciebie i Twojej miłości, Cecilio. Pozostaniesz więc moją tajem-
nicą. Świat nigdy się nie dowie, jak Cię zdobyłem, nigdy nie pozna
sekretu naszych wspólnych nocy.
  Im dłużej piszę, tym wyraźniej uświadamiam sobie, że wszystko
jest ze sobą połączone. Widzę również, że często zapoczątkowujemy
wydarzenia, w których jesteśmy nie tylko aktorami. Tak naprawdę
liczy się w świecie tylko to, co jest dla nas ważne. Podejmując
działania, godzimy się od razu z ich skutkami. Wracając pamięcią do
miesięcy spędzonych w więzieniu, dochodzę do wniosku, iż moja
kara wcale nie była odrażającym aktem despotyzmu. Świadomie
213

nadużyłem wolności. Okradłem los ze szczęścia, on zaś odebrał mi
wolność. Po prostu.
  To samo dzieje się teraz z Wenecją - z nieszczęsną, trzepoczącą
się rozpaczliwie Wenecją, piękną jak cacko, zatopioną twardą jak
żelazo wolą Napoleona. Zapamiętaj moje słowa: Napoleon nie jest
właściwym człowiekiem dla szczęśliwego miasta. Szczęście nie ma
dla niego żadnego znaczenia, podobnie jak wdzięk, urok, piękno,
powab i smakowite potrawy. Zdepcze nasze szczęście swą małą stopą,
ale Wenecja już dawno zgodziła się poświęcić swoje szczęście, goniąc
za nim na oślep.
Twój Casanovą
1 listopada 1797
Najdroższa Cecilio,
  Niby mnie to nie dotyczy, a jednak jestem zasmucony. Co
właściwie powinien czuć banita w chwili upadku Szczęśliwej Repub-
liki? Wygląda na to, że Wenecja i Casanovą padli równocześnie.
Chyba oboje trwaliśmy zbyt długo - tak długo, że wszyscy przestali
wierzyć, że kiedykolwiek zestarzejemy się i umrzemy. Wydawaliś-
my się nieśmiertelni. Wciąż, rzecz jasna, mam na myśli Wenecję
i siebie.
  Dokonałem podsumowania mojego życia. Byłem szczęśliwy tak,
jak tylko Wenecjanin potrafi być szczęśliwy. Sypiałem w atłasach
i wędrowałem po bagnach w blasku księżyca. Pod brokatami i jed-
wabiami zdarzało mi się natrafiać na rozkład i zarazę. Wytężałem
skromne siły, by znaleźć Niebo. Przede wszystkim jednak poznałem
Ciebie, Cecilio Cornaro, i była to jedyna rozkosz czysta od początku
do końca. Dzięki Tobie dowiedziałem się, jak to jest kochać kogoś
większego i wspanialszego od siebie.
Jestem chory, ukochana. Lekarstwa już nie działają.
  Mimo to wcale nie wyglądam śmierci z utęsknieniem. Nie spieszy
mi się sprawdzić, czy jestem nieśmiertelny. Prawda odkryta za cenę
życia wydaje mi się nazbyt kosztowna.
  Stanęliśmy na krawędzi czegoś całkiem nowego. Nie podoba mi
się zapach tego nowego stulecia. Nie chcę mieć z nim nic wspólnego.
Wionie stamtąd zimnem i egoizmem.
Cecilio, kochaj tylko to, co dobre, a nie to, co niebezpieczne, nawet
214

ieśli kusi Cię nowością. Wiesz, jak się o Ciebie lękam. Nie daj się
skusić atrakcyjnym nowinkom, bo to może być tylko stary diabeł
przebrany w nowe szaty.
Twój kochanek,
Casanovą
28 maja 1798
Droga Cecilio,
Jestem chory. Ból jest nie do zniesienia.
  Zbierają się sępy. Zjawił się mój siostrzeniec Carlo Angiolini, co
chyba oznacza, że niedługo umrę. Jest dla mnie miły, choć cokolwiek
oschły.
  Eliza von der Recke obiecała mi zupę rakową, lecz i tym razem
spotkał mnie zawód. Woda w rzekach wezbrała tak bardzo, że nie
ma mowy o nałapaniu raków. Przewracając się w łóżku, wyobrażam
sobie, że czuję frittata z ryb w weneckim calle. Wspomnienia sma-
kowe wróciły do mnie jak wierni kochankowie. Śni mi się posiłek
złożony wyłącznie z weneckich dań rybnych: sardę in saor, baccala,
zupa z krabów. Z kuchni na dole z pewnością dociera wszechobecny
smród czeskiej kapusty, ja jednak wcale go nie czuję. Moje zmysły
zupełnie się zagubiły, jestem zdezorientowany. Głównie dzięki temu
wiem, że koniec jest blisko.
  Zegnaj. Wyobrażam sobie, że jesteśmy razem na San Michele,
przy grobie młodego Fortunata. Stoję za Tobą, obejmuję Cię ra-
mionami, ogarnia mnie coraz silniejsze pożądanie. Czuję zapach
Twoich włosów. Odwracasz się do mnie i wtedy widzę na Twym
słodkim czole odciśnięte słowa z nagrobka. Uśmiechasz się, przysu-
wasz jeszcze bliżej... Cecilio, oddałbym życie za to, żeby to marze-
nie choć na minutę stało się rzeczywistością. Pamiętam, jak poszliś-
my obejrzeć malowidła Carpaccia w kaplicy degli Schiavoni oświet-
lonej blaskiem świec. Były cudowne, przypominały zarumienione
galaretki. Pokazywałem Ci twarze młodych mężczyzn i kobiet pożar-
tych przez smoka. Wspominam, jak kochaliśmy się do obłędu w pu-
stych ramach w Palazzo Mocenigo. Wspominam, jak malowałaś
portret Beckforda i jak oboje słuchaliśmy jego przedziwnej opo-
wieści.
Gdyby ktoś mi kiedyś powiedział, że spędzę trzynaście lat tutaj,
215

w Dux, wyprałbym sobie wnętrzności. Tymczasem tych trzynaście
lat przeszło i minęło, a ja wciąż tkwię tutaj. Mimo wszystko zdołałem
rozjaśnić je odrobiną radości, ponieważ przeżyłem na nowo całe
moje życie. Za drugim razem można poświęcić więcej czasu na roz-
koszowanie się najsmakowitszymi kąskami i wypluwać gorzkie chwile,
wiedząc, że następowały po nich lepsze. Kto wie, może to drugie
życie było lepsze od pierwszego, ponieważ wciąż mogę się śmiać i nie
czuję bólu. Kpię sobie z niego. Mój rumak stał się niepunktualny,
moje hemoroidy krwawią, zęby wpadają do talerzy jak starzy przy-
jaciele do trumien. Wystarczy jednak, abym wziął do ręki to, co
napisałem, i przeszłość natychmiast ożywa.
  Swój blask wypaliłem za życia^ Nie pozostało go ani trochę, żeby
uświetnić moją śmierć. Również pod tym względem przypominam
Wenecję. Jestem jak stara kobieta, która wyprzedaje meble. Tak,
coraz bardziej upodabniam się do Wenecji. Czasem wydaje mi się,
że wygnano mnie nie za to, co zrobiłem, lecz za to, kim jestem. I
Zestarzałem się, zniedołężniałem, przypominałem jej, kim niegdyś
była i kim ostatnio się stała. Wenecja spojrzała na mnie i rzekła:
„Wygnać go! Nie chcemy tacy być!".
  Jakaż niesława i przygnębienie spadło na miasto, które się całe
sprzedało! Wenecja przypomina teraz zapewne obrzydliwą starą
kurtyzanę, ponieważ te najpiękniejsze najbardziej szpetnieją na sta- j
rość. Teraz patrzy bezsilnie, jak sprawni młodzi ludzie w mundurach
wywożą jej skarby. Ci ludzie nie mają pojęcia, na czym polegało jej
piękno. W ich duszach nie ma ani odrobiny poezji.
  Ach, gdybyż widzieli Wenecję z czasów, kiedy była jeszcze szczęś-
liwym miastem!
  Starzy Wenecjanie nie mogli pogodzić się z koncepcją podporząd-
kowania się jednej osobie. Doża był kimś w rodzaju męża w stylu
weneckim: nosił tytuł, wszędzie przyjmowano go z honorami, nikt
jednak nic sobie nie robił z jego rozkazów i wszyscy oszukiwali go ]
za jego plecami. Dla Wenecjan cały świat był jak cavalier servente,
jak kochanek poświęcający im tyle uwagi, ile nie mógł im poświęcić
stary mąż - który, zdając sobie sprawę ze swych niedostatków, prze-
zornie przymknął na to oko. Teraz Wenecja jest starą kobietą, której
bogactwo nie mieści się między jej nogami, lecz w popadających
w ruinę domach i w przeszłości. Nasze szczęście dotoczono nad
krawędź urwiska i wrzucono w otchłań.
Zegnam się z Tobą na zawsze.
216

  Benjamin Franklin powiedział, że człowiek tak naprawdę rodzi się
dopiero wtedy, kiedy umiera. Ja wkrótce się narodzę.
  Kto wie, może urodzę się ponownie jako kobieta. Nie miałbym nic
r^eciwko temu.
  Będę Cię kochał zawsze, a nawet jeszcze dłużej. Martwię się
o Ciebie. Wydajesz się silna, ale jesteś bardzo delikatna. Zbyt głęboko
wszystko odczuwasz, w dodatku nie zawsze po to, żeby to namalować.
Miłość i ból częściej zabijają kobiety niż mężczyzn: trzymaj się
z daleka od ludzi, którzy będą chcieli obdarzyć Cię nimi w nadmiarze.
Przez wzgląd na mnie, Cecilio, pomyśl czasem o tym, co Ci napisałem.
Kochaj, ale nie łam sobie serca.
Twój Casanovą
  PS Słyszałem, że kolejny statek zatonął w Zatoce Biskajskiej,
zabierając na dno całą załogę oraz niezliczone dzieła sztuki, w tym
także obrazy Angeliki. Nigdy nie powierzaj morzu niczego cennego.
Morze ma zbyt wielki apetyt na sztukę.
6 czerwca 1798
Szanowna Madame Cecilia Cornaro,
  Załączony list znalazłem wśród rzeczy mego wuja Giacoma, który
opuścił nas na zawsze dwa dni temu.
  Nie wiem, co Panią z nim łączyło, myślę jednak, iż będzie
chciała Pani wiedzieć, że odszedł spokojnie, po długiej chorobie.
Byłem u jego boku. Pomimo podeszłego wieku do ostatka zachował
wielkie serce. Zabrał go rak pęcherza. Do ostatnich chwil towa-
rzyszyło mu zamiłowanie do wyszukanych potraw. Na ostatni po-
siłek zjadł zupę z krabów. Moja żona powiedziała mi, iż jego
matka, Zanetta, objadała się zupą z krabów dzień przed jego
przyjściem na świat, zapewne więc mój wuj odziedziczył po niej
upodobania kulinarne, które towarzyszyły mu od kołyski aż do
łoża śmierci.
  Wygląda na to, że wuj ostatnie lata życia spędził na wytężonej
Pracy, gdyż pozostawił po sobie stosy papieru zapisanego maczkiem
po francusku. Otrzymałem polecenie szybkiego uprzątnięcia jego mie-
szkania, niebawem bowiem ma się zjawić nowy bibliotekarz, w związ-
ku z czym od razu spalę wszystko to, co wydaje się pozbawione
217

;' ?
wartości. Służba jest tu nieuprzejma i nieużyteczna. Zdaje się, że
wuj nie miał tutaj prawie żadnych przyjaciół.
  Jego jedynymi spadkobiercami jesteśmy ja i moja żona Mariannę,
córka jego siostry Marii Magdaleny z Drezna. Wuj nie zostawił na
tym świecie niczego, co przedstawiałoby jakąkolwiek wartość mate-
rialną, mam więc nadzieję, że może znajdę coś w tym bałaganie.
Obawiam się jednak, iż szanse na to są raczej nikłe. Przez całe życie
niczego się nie dorobił, wydając wszystko, co miał, a nawet więcej.
  Mój syn pomaga mi pakować papiery. Co w nich jest? Nie mamy
pojęcia. Może chociaż on odniesie z nich w przyszłości jakiś pożytek.
To, co wyczytałem przypadkowo na kilku stronach, było na tyle
niepokojące, że nie chcę pokazywać ich żonie.
Łączę wyrazy głębokiego poważania,
Carlo Angiolini


22
Morir xe 1'ultima capela che sefa.
Śmierć to ostatnia głupota, jaką czynimy.
Przysłowie iceneckie
  Pojechałam tam jeden jedyny raz, wiele lat po jego śmierci,
żeby namalować portret młodego hrabiego Waldsteina, syna daw-
nego pracodawcy Casanovy. Zamek był zbudowany w stylu fran-
cuskim, otoczony eleganckim parkiem, w którym znajdowało się
jezioro. Poprosiłam, żeby pozwolono mi pracować w pokoju Casa-
novy. Chciałam pobyć choć trochę w pomieszczeniu, w którym
Casanovą spędził ostatnie trzynaście lat życia. Chciałam usiąść
w fotelu, który specjalnie dla mnie przygotował. Pokój był wy-
sprzątany i odnowiony, umeblowany w najnowszym stylu. Po fotelu
nie został nawet najmniejszy ślad, podobnie jak po moim kochan-
ku.
  Pochowano go w bezimiennej mogile na cmentarzu przy miej-
scowym kościele Świętej Barbary. Jedynie w ścianie świątyni umiesz-
czono tabliczkę z napisem:
Jakob
Casanovą
Venedig 1725
Dux 1798
  Jakież paskudne są te „k" i „g"! Gdzie się podział mój najdroższy
Giacomo Girolamo? Co się stało z płynnymi sylabami oplecionymi
pajęczą siecią delikatnych włoskich spółgłosek? Przycisnęłam plecy
do tabliczki, żeby jej odbicie utrwaliło się na mojej skórze, tak jak
działo się w te cudowne noce na San Michele, nic jednak nie poczułam,
oyłam zupełnie pusta w środku, ponieważ utraciłam i szczęście,
219

i jego. Zrozumiałam wówczas, że ta ohydna tabliczka nie ma nic
wspólnego z Casanovą. Prawdziwym nagrobkiem, prawdziwym po-
mnikiem i kluczem do nieśmiertelności są jego wspomnienia.
  Albo szczęście kobiet, które kochał. Okażemy mu wdzięczność,
pielęgnując pamięć o nim, tak jak każda potrafi najlepiej: na płótnie,
na papierze lub w opowieściach przekazywanych naszym dzieciom.
Daleko stąd, w Wenecji, czekała na mnie inna mogiła.
  Zimą 1791 roku lód skuł całą lagunę. Pamiętam dzień, kiedy zaczął
padać śnieg. Mróz na chwilę zelżał i z nieba, niczym drobne wes-
tchnienia, posypały się płatki śniegu. Początkowo dokazywał bez-
trosko na powierzchni ziemi i wody, wkrótce potem jednak mróz
zaatakował ponownie i chwycił go w swoje szpony. Canal Grandę
i laguna pokryły się ciemnym lodem i rozszalała się okropna śnieżyca.
Wyglądało to tak, jakby niebo rozgniewało się na nas i postanowiło
pogrzebać nas pod śniegiem, jak legendarne miasta Egiptu, które
znikły pod warstwą pustynnego piasku. Porywisty wiatr sypał wiel-
kimi płatkami w szyby, zamieniając je w mleczne nieprzezroczyste
tafle. Palazzi pokryły się lodem, który przeistoczył nasze soczyste
mozaiki i freski w wyprane z barw pastele. Potem wiatr ustał i na
miasto bezszelestnie opadł gigantyczny biały całun, aż wreszcie śnieg
przestał padać i zapadła śmiertelna cisza.
  Ukrywaliśmy lęk pod szaleńczą radością. Czego się obawialiśmy?
Powinnam chyba to wyjaśnić, ponieważ nikt, kto nie jest Wene-
cjaninem nie potrafi tego zrozumieć. Otóż Wenecja jest miastem
ufortyfikowanym, ale jej fortyfikacje zbudowane są z wody. Mury
z wody są jak nowe szaty cesarza: widzi je tylko ten, kto pragnie je
dojrzeć. Dają złudne poczucie bezpieczeństwa i niewiele więcej. Oto-
czeni niewidzialnymi murami nauczyliśmy się sztuczek służących
utwierdzaniu innych w przekonaniu o naszym bezpieczeństwie. Os-
tentacyjnie wachlowaliśmy się pawimi ogonami, chętnie prezentowa-
liśmy światu nasz główny i jedyny oręż, jakim było bogactwo. Metoda
okazała się skuteczna, ponieważ nikt nie śmiał nas zaatakować. Teraz
mróz zburzył nasze niewidzialne mury. Ogarnął nas lęk, że ktoś po
prostu przejdzie po zamarzniętej lagunie i nas zdobędzie. Pozbawieni
wodnych fortyfikacji byliśmy bezbronni jak nowo narodzone dzieci.
  Za mojej pamięci laguna zamarzała pięciokrotnie i za każdym
razem Wenecjanie na oślep rzucali się w ramiona najdzikszych roz-
rywek, które miały za zadanie zagłuszyć ich lęki. Urządzaliśmy
220

dodatkowy carnevale. Kto żyw wybiegał na lód i z zapałem uczest-
niczył w niekończącym się konkursie na najbardziej spektakularny
upadek. Ludzie tłoczyli się na balkonach, obserwując młodych męż-
r>""zn, którzy rozpędzali udekorowane sanie do ogromnej prędkości
i ślizgau się na nich w dal, w kierunku otwartego morza. Lód jęczał
i trzeszczał pod naszymi stopami, a my wpatrywaliśmy się w niego
pilnie, szukając trupów i złotych przedmiotów, które podobno w da-
wnych czasach podczas carnevale wyrzucano z okien Palazzo Labia,
on jednak strzegł zazdrośnie swoich - i naszych - tajemnic.
  Tego roku na zamarzniętej zielonej wstędze Canal Grandę urzą-
dzono końskie wyścigi. Wybraliśmy się całą rodziną, żeby je po-
dziwiać. Zasiedliśmy na niezbyt solidnej drewnianej trybunie wznie-
sionej w pobliżu kościoła Carita, razem z mniej więcej setką Wenecjan
i garstką zdumionych zimową scenerią turystów. Ja siedziałam po-
środku, mając po bokach siostrzenice; matka i Sofia zajęły miejsca
z tyłu, ojciec zaś przed nami. Dziewczynki ukryły ręce w mufkach
ze skóry panter. W czystym zimnym powietrzu głowa mojego ojca
wyglądała niepokojąco delikatnie.
  Wyścig rozpoczął się przy dźwiękach fanfar i wymachiwaniu
flagami. Spod końskich podków wystrzeliwały lodowe rozbryzgi.
Początkowo wierzchowce galopowały w rozciągniętej formacji, nagle
jednak jeden z nich poślizgnął się i runął na lód. Mignęła nam
zbliżająca się z ogromną prędkością końska głowa i usta jeźdźca
otwarte w niemym krzyku. Chwilę potem obaj uderzyli w trybunę.
Usłyszałam potworny łomot i trzask pękającego drewna, jakaś
ogromna siła uniosła mnie w powietrze i cisnęła na lód. Wylą-
dowałam na brzuchu z takim impetem, że aż zagrzechotały mi
zęby. Przez jakiś czas leżałam bez ruchu, usiłując nabrać tchu
w obolałe piersi. Do moich uszu docierały rozpaczliwie krzyki,
trzask łamanych kości i syczenie krwi stygnącej błyskawicznie
na lodzie.
  Wreszcie dźwignęłam się do pozycji siedzącej, wyplułam okruchy
lodu i jeden złamany ząb, po czym rozejrzałam się dookoła. Najgłoś-
niej krzyczała Sofia. Spojrzałam na swoje ręce: na szczęście były
całe. Sofia czołgała się w kierunku trybuny. Matka leżała oszołomiona
obok mnie. Ujęłam ją za rękę, a ona otworzyła oczy jak lalka. Za-
słoniłam je natychmiast, zobaczyłam bowiem to, co było przyczyną
krzyku Sofii.
Wśród ciał wydobytych z rumowiska były także zwłoki mego ojca
221


i starszej córeczki Sofii. Tak mocno obejmowała go za szyję, że nie  !
można ich było rozdzielić nawet po śmierci.
  Dwa dni później złożyliśmy ich w płytkiej mogile na campo dei  !
morti na San Stefano. Poruszając ustami do słów modlitwy, myślałam
o ojcu. Właściwie nigdy ze sobą nie rozmawialiśmy, ale chyba się
rozumieliśmy. Oboje sprzedawaliśmy piękno. Jego zamiłowanie do j
świetlistych barw odrodziło się we mnie w innej postaci. Nie czułam
rozpaczy, tylko żal. Nie płakałam. Przed oczami miałam bladą twarz
mojej małej siostrzenicy z wstążeczką krwi w kąciku ust. Jedną rękę
odrzuciła za głowę jakby we śnie. Tylko krew oraz nienaturalny kąt,
pod jakim miała przechyloną głowę, świadczyły o tym, że od nas
odeszła. Nawet nie próbowałam sobie wyobrazić uczuć Sofii, postano-  i
wiłam natomiast, że namaluję dla niej portret nieżyjącego dziecka. Na
szczęście pozostało mi wiele szkiców. Byłam tak głęboko pogrążona
w myślach, iż całkiem zapomniałam, że jestem na pogrzebie. Zupełnie
tego nieświadoma, oddalałam się coraz bardziej od kilku nierucho-
mych postaci stojących niczym czarne cyprysy wśród mogił.
  Sofia, jej mąż i moja matka szlochali objęci ramionami; ja stałam
na uboczu, pusta w środku i samotna. Czułam się tak, jakbym ich
podglądała. Sofia i jej mąż mogli dzielić rozpacz ze sobą, matka
mogła dzielić swoją z nimi. A kogo ja miałam?
Swoją pracę.
  Moja sława zataczała coraz szersze kręgi, aż wreszcie, na przełomie
stuleci, postanowiłam podążyć utorowanymi przez nią ścieżkami,  j
Zaczęłam wyjeżdżać z Wenecji, a nawet z Włoch. Zaczęłam podró-
żować.
  Tak jak Casanovą uczyłam się czuć pod stopami płaską twardą ]
ziemię zamiast zmysłowej miękkości kanałów i zamiast woni ostrych  i
morskich perfum wdychałam smród przydrożnych rowów. Ja również
kładłam się spać w anonimowych apartamentach niezliczonych zajaz-
dów: „Pod Trzema Liliami" w Berlinie, „Crocelle" w Neapolu, „Pod
Rakiem" w Wiedniu, „A la Balance" w Genewie, „Cheval Blanc" j
w Montpellier, „Pod Trzema Delfinami" w Aix- w tych samych
miejscach, gdzie on przed pięćdziesięciu laty kochał, grał i snuł
śmiałe plany. Każde z tych miejsc przywodziło mi na myśl jedną
z opowiadanych przez niego historii. Podobnie jak czyniłam w We-
necji, przeżywałam na nowo jego życie, tyle że niestety nie mogłam
zanurzyć się w jego gorących, czułych objęciach.
222

  Bardzo szybko zamiast w zajazdach zaczęłam sypiać w wytwornych
rezydencjach, a nawet na dworach. Można było odnieść wrażenie, iż
r^gle wszyscy Europejczycy zapragnęli posiadać obraz namalowany
~"^ez pewną Wenecjankę, która tworzyła tak zdumiewająco wierne
portrety. Wszyscy o mnie mówili, i to nie tylko dlatego, że byłam
kobietą wykonującą zawód zupełnie nieprzystający do ówczesnych
wyobrażeń o tym, co kobiecie wolno i do czego została stworzona.
Uważano mnie za dziw natury. Ludzie przypisywali mi nadnaturalne
zdolności, ponieważ sportretowane przeze mnie osoby zdawały się
oddychać na płótnie, a nawet więcej: potrafiłam ożywić ich policzki
rumieńcem podniecenia lub otoczyć aurą zaznanego całkiem niedaw-
no zaspokojenia. Opanowałam i rozwinęłam wymyśloną przez Leo-
narda technikę sfumato polegającą na rozmywaniu konturów i wzbo-
gacaniu w ten sposób obrazu o trzeci wymiar. Pamiętałam o tym,
żeby zawsze zostawić jakąś tajemnicę w kącikach ust albo oczu.
Potrafiłam przedstawić na twarzy całą historię danego człowieka.
Potrafiłam malować obrazy, które wyglądały inaczej za każdym ra-
zem, kiedy się na nie patrzyło, jakby te wizerunki żyły własnym
życiem, zmieniając się w miarę gromadzenia kolejnych doświadczeń.
Lubiłam zacierać krawędzie. Lubiłam pokazywać szacowne matrony
jako rozwiązłe kurtyzany albo przynajmniej sugerować obecność
skrywanego w głębi duszy zamiłowania do rozpusty. To stara malar-
ska sztuczka: zaskoczyć widzów czymś nieoczekiwanym i zmusić ich,
żeby uważniej przyjrzeli się obrazowi. Ludzie zawsze stawali jak
wryci przed moimi portretami i wpatrywali się w nie ze zmarsz-
czonymi brwiami. Uśmiechałam się na ten widok. Wiedziałam dos-
konale, czemu to zawdzięczam: subtelnemu powiewowi erotyzmu,
który z magiczną siłą przykuł ich uwagę. Zdarzało się nawet, iż
niektórzy zbliżali twarze do płótna i pociągali nosami - wtedy uczucie
triumfu było całkowite.
  Dzięki właściwej mieszaninie osobowości, talentu i szczęścia ktoś
taki jak ja był po prostu skazany na sukces. Mogłam żądać za moje
obrazy dowolnej ceny. Ludzie trochę się mnie bali: byłam nie tylko
alchemikiem twarzy, ale i słów. Wszyscy wiedzieli o moim lingua
biforcuta. Wzięłam sobie do serca rady Casanovy dotyczące znajomo-
ści języków i mogłam teraz płynnie porozumiewać się po francusku,
angielsku, niemiecku i włosku. Mogłam się otaczać świtą, mieszkać
w najbardziej luksusowych apartamentach, podróżować złoconymi
Karetami. Mogłam odgrywać rolę primadonny, ale rzadko to czyniłam,
223

z reguły podróżując samotnie i z niewielkim bagażem. Ani trochę   ]
nie ekscytował mnie mój rosnący majątek, nie ukrywam jednak,
iż miło było zdawać sobie sprawę, że stać mnie właściwie na
wszystko.
  Gdyby to wszystko przyszło wcześniej, natychmiast pojechałabym
do Dux.


*
MÓWI KOT
  Kiedy Cecilia jest sama, otwiera szafę i wyjmuje z niej portrety
Casanovy. Potem siedzi z głową opartą na ręce, palcem drugiej ręki
przesuwając po jego oczach, nosie i ustach. Czasem słyszę kapnięcie
samotnej łzy, kiedy indziej widzę, jak porusza ustami, jakby z nim
rozmawiała.
  Ja także opłakuję mego pana. Co prawda bardziej przypominał
psa niż kota, niemniej jednak go opłakuję.
  Był taki oczywisty. Kiedy pragnął jakiejś kobiety, zachowywał się
jak pies przy chętnej suce. Myślał wyłącznie o tym, jak ją zdobyć.
Cały mózg zamieniał mu się w organ płciowy, a przecież, jak mawia-
my w Wenecji, cazzo non vuol pensieri, czyli „kutas nie chce myśleć".
  Rozumiał jednak to samo co koty. Wiedział, dlaczego tak rozpacz-
liwie krzyczymy w okresie godów. Pożądanie rodzi wyłącznie udrękę.
Miłość to ból, zarówno dla kotów, jak i dla ludzi. Spółkujemy, aby
uwolnić się od zżerającej nas żądzy i zaznać choć chwili spokoju,
zanim znów ogarnie nas pożądanie.
  A więc w ostatnich latach życia miał dwa psy? Cóż, wybaczam mu.
Z tego, co słyszałem, były to małe zniewieściałe pieski, tak podobne
do kotów, jak to tylko możliwe.
  To prawda, popełnił w życiu sporo błędów, ale zawsze był dla mnie
dobry. Dzielił się ze mną ostrygami, foie gros, a w cięższych czasach
nawet suchym chlebem, i pozwalał wylizywać sos z talerza. Tak,
Giacomo Casanovą był człowiekiem zasługującym na kocią miłość,
a my, koty, nie kochamy zbyt często.
  


CZĘSC DRUGA








Novantanove a mi, e una per ti
Dziewięćdziesiąt dziewięć dla mnie i jeden dla ciebie.
Przysłowie weneckie
  Ach, Casanovo, jak mam przemawiać do ciebie z tej mrocznej
studni czasu? Mogę cię całować jedynie palcami; przesuwam nimi po
twoich ustach, takich, jakie utrwaliłam, jeszcze rozpalonych moimi
pocałunkami. Zacznę chyba od liczb, ponieważ zawsze tak bardzo je
lubiłeś. Oto najważniejsze.
  Witaj w dziewiętnastym wieku, Casanovo. Minęło go już dziewięć
lat i był to bardzo niebezpieczny dla mnie okres. Trzydzieści lat
temu wywabiłeś mnie z kąpieli, niewiele później po raz ostatni miałam
cię w ramionach. Wcale nie byłeś wtedy stary, nawet tak nie myśl.
Pamiętaj, że nasza miłość jest rówieśnicą pierwszego twojego port-
retu, jaki namalowałam, on zaś jest przecież trzynaście lat młodszy
ode mnie. W tym długim, smutnym czasie bez ciebie namalowałam
sześćset trzydzieści siedem portretów i odwiedziłam piętnaście kra-
jów. Ponownie pozował mi Goethe i nawet sam Napoleon. Twój kot
zostawał ojcem sto osiemdziesiąt pięć razy. Ile aksamitnych obróżek
kupiłam? Choćbym chciała, nie zdołałabym zliczyć. Nadal wciąż mówi
się o tobie w Wenecji, ale twoje pamiętniki nie ukazały się jeszcze
drukiem.
  Ja też mam wspomnienia, co prawda niespisane, lecz odciśnięte na
skórze. Nie mogę zliczyć stron, ponieważ nie są jeszcze ukończone,
ale już teraz mogę sporządzić katalog uczuciowych i zawodowych
katastrof. O dziwo, w każdej z nich było jednak coś uroczego. Znam
cię dobrze i wiem, że nie będziesz miał mi za złe tych cielesnych
przygód, że nie będziesz zazdrosny. Wręcz przeciwnie, sprawię ci|
nimi wielką radość. Sam mnie przecież uczyłeś, że pospolita fizyczna
miłość jest wielkim darem od Boga. Ludzie mogliby przecież odbywać
228

0(jy w samotności jak łosoś lub rozmnażać się jak rośliny - tym-
zasern możemy oplatać się kończynami i dzielić wilgocią naszych
ciał Uwielbiałeś to wszystko - rozrzucone szeroko nogi, kształtne
c*-Dy, delikatnie ramiona, pot, ślinę, nasienie, łzy radości (słodkie,
niesione, tak mówiłeś), kobiecą wilgoć. Czym jest pocałunek, pytałeś,
ieśli nie wyrazem pragnienia, aby zjeść i wypić kogoś, kogo kochasz?
Nauczyłeś mnie kochać hałaśliwy repertuar Miłości, służący wabieniu
i nagradzaniu. Zwierzęta wydają rozmaite odgłosy, rośliny dysponują
kwiatami, my natomiast mamy muzykę, malarstwo, poezję i kuchenne
laboratoria. Ty, Casanovo, byłeś mistrzem we wszystkich tych dzie-
dzinach.
  Nie dokonywałeś podbojów, więc nie zostawiałeś po sobie ofiar.
Kobiety były twoimi wspólniczkami w osiąganiu rozkoszy. Mawiałeś:
kiedy dwoje ludzi zakochuje się w sobie, oboje są w równym stopniu
ofiarami Miłości. Każde tyle samo traci, co zyskuje. Uwielbiałeś być
w ten sposób wykorzystywany. Kochałeś kobiety. Nie czułeś nienawi-
ści nawet do tych, które cię odrzuciły, nawet La Charpillon, która
w pełni zasługiwała na nienawiść. Zależało ci nie tyle na samej
kobiecie, ile na jej pożądaniu. Szybkie „tak" napełniało cię niesma-
kiem. Nigdy nie dążyłeś do egoistycznego orgazmu. Pamiętam, ile
razy powtarzałeś, delikatnie ocierając pot z mego czoła i patrząc mi
głęboko w oczy: cztery piąte mojej rozkoszy bierze się ze szczęścia,
które widzę na twojej twarzy.
  Twoja miłość miała takie same ruchome granice jak nasza laguna.
Była zawsze obecna, otaczała nas ze wszystkich stron i nigdy całkiem
nie wysychała. Księżyc i los niekiedy znacznie ją zmniejszały, ale blask
dnia i splot szczęśliwych okoliczności mogły w każdej chwili przywrócić
jej dawną wielkość. Potrafiłeś wyczuć spragnioną kobietę, tak jak inni
mężczyźni wyczuwali skwaśniałe piwo albo gorący chleb. Ten zapach
przyciągał cię, odstręczając jednocześnie innych, gorszych od ciebie.
  Czułeś się odpowiedzialny za rozbudzone pożądanie, jeśli jednak
„angielskie płaszczyki" były niedostępne albo okazywały się zawodne
(chociaż dowody owej zawodności pojawiały się długo po twoim znik-
nięciu), to kilka lub kilkanaście lat później z radością i ciekawością
spotykałeś się z tymi podrośniętymi już dowodami, równocześnie
pozwalając innym mężczyznom cieszyć się domniemanym ojcostwem.
Jeżeli akurat cierpiałeś na jakąś chorobę płciową, unikałeś jak ognia
ryzyka narażenia nas na kontakt z twoim nasieniem. Uważałeś, że
byłby to grzech nie do wybaczenia.
229

  Nigdy nie nazywałeś wulgarnymi słowami intymnych części na-
szych ciał. Rozbierając nas, zachwycałeś się naszym „skarbczykiem,
maleńkim różowym klejnotem, świątynią rozkoszy, cudownym salo-
nikiem albo świątynią". (Oburzałeś się, słysząc, jak oschła Andriana
Foscarini używa określenia „fatalna dziura"). Włosy wokół płci i pod
pachami były naszymi „ozdobami", twój członek natomiast występo-
wał albo jako „mały człowieczek", albo jako „zamaskowany jegomość"
(w „angielskim płaszczyku"), albo też jako „błyskawica", przede
wszystkim jednak jako twój „rumak". Będąc z nami, pragnąłeś „roz-
sunąć kolumny i zakosztować rozkoszy w komnacie miłości". Kiedy
w nas wchodziłeś, składałeś „najłagodniejszą z ofiar" lub „zachodziłeś
z wizytą", najczęściej jednak „dawałeś najżarliwszy dowód miłości".
Twój nabrzmiały rumak był najuczciwszym komplementem, jakim
mogłeś nas obdarzyć.
  Długotrwały i wyjątkowo namiętny akt był „łagodną bitwą" lub
„gwałtownie łagodnymi negocjacjami". Jeśli trafiałeś na dziewice,
zazwyczaj „zrywałeś owoc" albo „zrywałeś cudowny kwiat" (zawsze
piękniejszy niż wszystkie zerwane wcześniej). Na koniec zaś ofiaro-
wywałeś nam w paroksyzmie przeżywanej wspólnie ekstazy „likier,
nektar" albo moje ulubione „Słowo". Niekiedy dawałeś z siebie tak
wiele, że w Słowie można było dostrzec ślady krwi. Wyjaśniałeś nam
wtedy, iż trudno o bardziej szczery dar.
  Lubiłeś z nami rozmawiać przed, w trakcie i po. Lubiłeś wzmac-
niać pieszczoty słowami, bez nich bowiem, twoim zdaniem,-odczuwa
się jedynie część przyjemności. Milczące kopulowanie zupełnie cię
nie satysfakcjonowało, tak samo jak spożywanie potraw pozbawio-
nych zapachu. Odrzuciłeś awanse Kitty Fisher, najdumniejszej an-
gielskiej kurtyzany, ponieważ nie potrafiłeś rozmawiać z nią w ję-
zyku Szekspira! Ze swoimi kochankami mogłeś całymi dniami roz-
mawiać o miłości. Natura, mawiałeś, nie zna obszerniejszego tematu.
Czysto fizyczne hulanki pozostawiały po sobie osad smutku i me-
lancholii, jednak perspektywa nowej miłości zawsze wyrywała cię
z letargu.
  Nienawidziłeś nas okłamywać, chociaż niekiedy nie miałeś innego
wyjścia. Przyznałeś mi kiedyś, że: „W moim życiu zdarzyło mi się
kilka razy okłamać kobietę, którą kochałem". Czyniłeś to jednak
tylko po to, żeby nas nie zranić oraz żebyśmy dłużej czuły się po-
trzebne i kochane.
Często powtarzałeś, że w prawdziwej miłości nie może być nic
230

7łego. Prawdziwa miłosc była zawsze obustronna, radosna, pozba-
wiona poczucia winy. Była to Miłość Czysta, nieskalana jakimkolwiek
orzechem. Nie poważałeś moralizatorów. Twoim zdaniem opierali się
n*> z gruntu fałszywych przesłankach. Czy kwiat jest coś winny
temu, że rozpościera płatki jak najszerzej, chłonąc ciepło słonecznych
promieni? Czy fala jest coś winna temu, że wznosi spienioną grzywę,
podążając ku brzegowi? Jeżeli tak, wówczas można uznać, że miłość
także jest czymś niestosownym. Miłość, twierdziłeś, jest radosnym
Bogiem naszej natury. Pojawia się bez pytania, czyni to, co uważa
za stosowne, nie pytając nas o zdanie. W pobliżu słowa „miłość"
nigdy nie pojawia się słowo „sytość". Twój apetyt zawsze przerastał
możliwości. Lękałeś się przez całe życie, że zabraknie ci sił, aby
zaspokoić pragnienia tych, których kochałeś.
  Istotnie, miałeś sto trzydzieści kobiet i kochałeś kolejno każdą
z nich, bardzo rzadko kilka równocześnie. Istotnie, specjalizowałeś
się w siostrach. Opowiadałeś mi kiedyś, z jaką rozkoszą „przekochałeś
się" przez pięć sióstr, przy czym najmłodszą i najsłodszą, imieniem
Gabrielle, zostawiłeś sobie na koniec. Interesowały cię jednak tylko
takie, które pragnęły podwajać twoje zadowolenie, potrajając rów-
nocześnie swoje. Nie miałeś nic przeciwko temu, żeby oddać ini-
cjatywę kobiecie, pod warunkiem, że prowadzi cię ku szczęściu. „Ja
wcale nie uwodzę, jeśli zaś nawet to czynię, to nieświadomie, i dopiero
po tym, jak sam zostanę uwiedziony". Jestem pewna, że umieściłeś
tę maksymę w swoich pamiętnikach. (Jak bardzo pragnę je prze-
czytać, tym bardziej że przecież znam ich zawartość. Obawiam się
jednak, że w tym stuleciu niewielu przypadną do gustu. Czasy się
zmieniły i to wcale nie na lepsze).
  Nie ożeniłeś się nigdy, zbyt dobrze bowiem siebie znałeś. Na myśl
o małżeństwie dostawałeś dreszczy, nawet kiedy byłeś szaleńczo
zakochany. Zdawałeś sobie sprawę, że ze względu na swoje zamiło-
wanie do nowości byłbyś marnym mężem, chroniłeś więc adorowane
przez ciebie kobiety, w ten sposób, że się z nimi nie żeniłeś. Nie
przeszkadzało ci to od czasu do czasu proponować im tego.
Z głębi duszy obiecywałeś Manon, Esterze lub Teresie, że zostaniesz
Jej mężem, Los jednak szczęśliwie nigdy do tego nie dopuścił, wy-
rywając cię z ramion kochanek. Nigdy nas nie porzucałeś - rozstanie
zawsze następowało w wyniku splotu okoliczności, na które nie mieliś-
my wpływu. Zostawiałeś nas, w żaden sposób nas nie poniżając,
czasem to my od ciebie odchodziłyśmy, do głębi wzruszone twoim
231

smutkiem. Zawsze, chociaż ze złamanym sercem, nakłaniałeś nas do i
przyjęcia oświadczyn poważnych i zamożnych kandydatów lub do
związania się z partnerem na całe życie. (Dopiero teraz, po tylu
latach, rozumiem dlaczego). Nauczyłeś się traktować każdą utraconą
kochankę jak skarb, który do ciebie należał i dawał ci szczęście,
teraz zaś miał za twoją zgodą uszczęśliwić innego mężczyznę. „For-
tuna chyba naprawdę jest kobietą - mawiałeś. - Jest zazdrosna o inne
kobiety i wciąż mi je zabiera".
  Kochałeś swoje kobiety, Casanovo, ale cieszyłeś się również wów-
czas, gdy tańczyłeś na ich weselach, wiedząc, że znalazły sobie dob-
rych i kochających mężów, może pozbawionych twojej niespożytej
pasji, niemniej jednak czułych i opiekuńczych, którzy będą towarzy-
szyć im do późnej starości. Z kolei kobiety te do końca życia pielęg-
nowały wspomnienia o mężczyźnie, który potrafił dokonywać nie-
zwykłych czynów, żeby tylko spędzić z nimi chociaż godzinę, który
przez pewien czas konał z rozpaczy, nie mogąc się z nimi zobaczyć, \
który uważał każdy ich pocałunek za szczyt niewyobrażalnej rozkoszy,
który nadał słowu „miłość" tak wspaniałe, szalone znaczenie, że
nareszcie zrozumiały, o czym tak naprawdę pisali poeci. Zostawiałeś
kobiety z cudownymi wspomnieniami o sobie, o nich i o samej Miłości.
Wszystkie marzyły o tym, żeby mieć z tobą dzieci. Ja też o tym
marzyłam i dlatego dałam synowi twoje imię... Ale zanadto wybiegam
w przyszłość.
  Kiedy należała do ciebie, ty należałeś do niej i dzięki temu oboje
byliście szczęśliwi. Miłość - z nielicznymi wyjątkami - zawsze pro-
wadziła cię w dobre miejsca. Najwspanialsze ze wszystkich były
chyba te najdziwniejsze miłości, dzięki którym odkrywałeś nieznan
do tej pory zakątki na ziemi... i w swoim wnętrzu. Pamiętam wszyst-
kie twoje opowieści. Pamiętam garbuskę Lepi razem z jej niepraw-
dopodobną gibkością i zdumiewająco umieszczonym sromem. Pamię-
tam rzymiankę Margheritę ze sztucznym okiem, które miało inny
kolor niż prawdziwe i było od niego większe. Zamówiłeś dla niej
nowe porcelanowe oko, a ona podziękowała ci najlepiej jak potrafiła.
Pamiętam opowieść o murzyńskiej służącej w Trieście, która uzmys-
łowiła ci nieprawdziwość maksymy „Po ciemku wszystkie kobiety są
takie same". Pamiętam tę nadętą dosłownie i w przenośni pokojówkę
z Turynu, która każde twoje rozkoszne pchnięcie kwitowała donoś-
nym trąbieniem wydobywającym się z jej tylnego otworu. Każdą
z tych kobiet kiedyś kochałeś i żadnej nie przestałeś kochać we
232

wspomnieniach. Każdą z nich kochałeś osobno, po czym przechodziłeś
do następnej i kochałeś ją jeszcze mocniej.
  Gdyby tak każda miłość zaczynała się i kończyła Casanovą! Jak ci
już mówiłam, później pojawił się jednak inny mężczyzna, który oświa-
dczył: „Ja osobiście traktuję Miłość jako coś w rodzaju transakcji
między wrogimi stronami". I taką ją uczynił.
  Wszystkie jego miłości były jak zjadliwe komedie, każda kwestia
cięła boleśnie skórę, dusiła okrutną słodyczą towarzyszącą wszech-
ogarniającej namiętności, która pożera kochanków, aż pozostają
z nich jedynie ciała astralne. To od niego nauczyłam się, chociaż nie
chciałam, takich słów jak: cipa, kurwa, dupa, pieprzyć się, dymać
i wielu innych, jeszcze gorszych. Nie mógł patrzeć na jedzącą kobietę.
Nie mógł patrzeć na swoje dawne kochanki. Już nazajutrz wspo-
mnienia o nas zaczynały mu cuchnąć, by po dwóch dniach ulec cał-
kowitemu rozkładowi. Wyczuwał w kobiecie pożądanie jak urynę
w bocznej alejce i ogarniało go podniecenie wymieszane z odrazą.
Starał się równocześnie kochać jak najwięcej kobiet, żadnej jednak
nie kochał jak należy. Wyrywał z nich miłość, tak jak wyrywa się
z ziemi więdnący kwiat.
  Miłość - transakcją? W jaką wściekłość wprawiłoby Casanovę to
perwersyjne porównanie! Każda miłość Casanovy była oceaniczna,
cudownie ożywcza i czysta - kiedy zanurzyć rękę w stawie i zamieszać
wodę, z dna natychmiast podniesie się paskudny muł. O człowieku,
o którym teraz opowiadam, mawiano, że był zarówno doskonałym,
jak i beznadziejnym kochankiem. Nie dotarliśmy jeszcze do tego
miejsca mojej opowieści, w którym mogłabym przedstawić własną
opinię na ten temat, powiem więc tylko tyle: nawet w swoich wier-
szach nigdy nie opisywał pożądania, lecz zaledwie jego karykaturę.
  Mielibyście jednak słuszność, przypuszczając, że ten taplający
się w mętnych stawach kochanek miał powodzenie u kobiet. Na
swój sposób pod tym względem dorównywał nawet memu śródzie-
mnomorskiemu Casanovie. Miał niewielkie ręce o jedwabistej skó-
rze. Kobiety oraz pieniądze wpadały i wypadały z nich bez trudu.
Ula swoich kochanek zamieniał przyjemność w grzech, a grzech
w Przyjemność, kiedy zaś z nimi kończył, pozostawiał je z wielkim
apetytem na samobójstwo.
 Kobiety miały wrażenie, że nad nim panują. Swoim rozwichrzonym,
ragicznym froideur odwoływał się do ich ego, a one spieszyły, aby
233

go przytulić i ogrzać. Przez jakiś czas pozwala! im pławić się w złu-
dzeniu, że im się to udało, że usidliły go za pomocą jakiegoś im tylko
właściwego daru: nadzwyczajnej urody, sprawnej ręki, pięknych
oczu, seksualnej biegłości... Pod tym względem przypominał Casa-
novę, który potrafił w każdej kobiecie wyszukać coś specjalnego, tak
samo jak potrafił, choć na krótko, stworzyć wokół siebie atmosferę
zadyszanej łagodności, bardzo intymnej i wykluczającej wszystko co
poza nią.
  Jak mam wyjaśnić, jakim cudem udawało mu się wydobyć ze mnie
śmiech, jaki w żadnych innych okolicznościach nie opuszczał moich ust?
Nie był to śmiech łagodny, raczej gwałtowne westchnienie, bezgłośny
krzyk wyrwany z głębi piersi. Poczucie humoru miał mroczne jak
listopadowa noc i równie przejmujące chłodem. Jak mam wytłumaczyć,
dlaczego po jakimś czasie łatwo można było się od niego zarazić tym
pogardliwym, szyderczym sposobem patrzenia na świat? Jak to się :
działo, że niekiedy cała żółć zdawała się wyparowywać w paroksyzmie
obopólnego śmiechu? Śmiech i łzy, które płynęły później, stanowiły
część zuchwałej intymności, do jakiej dążył. Jak mam opowiedzieć
o tym, że zawsze wydawało mi się, jakby znał mnie na wylot, a ja
kuliłam się ze wstydu pod jego wzrokiem? Ów wstyd tylko jeszcze
bardziej rozpalał we mnie pragnienie, ugasić je mogła zaś wyłącznie
jego nieposkromiona namiętność.
  Zapewniam was jednak, że znacznie przyjemniej jest czytać
o George'u Gordonie, czyli lordzie Byronie, niż znać go osobiście.
  Kiedyś, mniej więcej rok po tym, jak go poznałam, zaczekałam, aż
wyjdzie do kasyna, a następnie przetrząsnęłam jego biurko. Znalaz-
łam niedokończony list do jego mentorki, lady Melbourne. Znałam
już angielski wystarczająco dobrze, żeby go przeczytać, początkowo
jednak niewiele mogłam zrozumieć. Siedziałam z listem w ręce i głoś-
no wymawiałam dziwne angielskie głoski. Nagle zrozumiałam: duże
litery oznaczały najważniejsze kobiety z jego otoczenia. „C" to była
lady Caroline Lamb, jego żona Annabella - „A", jego przyrodnia
siostra Augusta „moja A", niekiedy zaś po prostu „+". Kod ten
diametralnie różnił się od stosowanego przez Casanovę intymnego
alfabetu inicjałów, dyskretnego i zarazem namiętnego. W tym przy-
padku chodziło o to, że gdyby Byron nazywał kobiety pełnymi imio-
nami, pozwoliłby im na dobre wtargnąć w swoje życie i w pełni
w nim uczestniczyć, a to było dla niego nie do pomyślenia. Byron
wynalazł całkiem nowy, mechaniczny system miłości: brał te części,
234

vtórvch potrzebował, nie interesowała go natomiast kobieta jako
ałość. Wynikiem tej transakcji, zawartej między wrogimi stronami,
, » p0twór Frankensteina - miłość, która ulegała rozkładowi i zabi-
jała szczęście.
  Trudno powiedzieć, kiedy Byron przestał być Byronem, a zaczął
stawać się byronowski, sam jednak mi wyznał, że od wczesnej
młodości poświęcał wiele uwagi kształtowaniu i kultywowaniu swe-
go wizerunku oraz romansowaniu z własną twarzą w lustrze. Wcze-
śnie odtrącił otyłą, nieromantyczną matkę i sam ją sobie zastąpił,
troszcząc się o siebie z największą atencją. Kiedy osiągnął wiek,
w którym zwykle zaczynamy interesować się innymi ludźmi, w na-
miętnym wewnętrznym romansie, którego był jedynym uczestni-
kiem, nie zostało już miejsca dla nikogo więcej - chyba że dla
przelotnych dodatkowych fascynacji i dla pewnej malarki portre-
tów...
  Pozwólcie, że przedstawię wam Byronowskiego bohatera stworzo-
nego przez lorda Byrona. Jest szczupły, blady, ubiera się na czarno.
Pozbawiony rodziców, mógłby uchodzić za osieroconego syna powieści
grozy. Charakteryzują go emocjonalne okrucieństwo, nawyk łamania
wszelkich zakazów oraz rozmaite obsesje. Terroryzuje kobiety, kąpiąc
je na zmianę w wygłodniałym ogniu i lodowatej obojętności. Tak się
dzieje, ponieważ od środka zżera go intensywna miłość, od której
nikomu nie udało się nigdy uwolnić. Na myśl o tym, że mogłyby stać
jej obiektem, kobiety drżą i omdlewają. Bohater Byronowski pielęg-
nuje w duszy martwy sekret, nie potrafi jednak porozumiewać się
z ludźmi, w związku z czym nikt nie jest w stanie rozsupłać węzła
zaciśniętego na jego duszy. Milczący i ponury, ożywia się tylko
wówczas, kiedy może mówić o sobie, a wtedy nie ma sobie równych
pod względem elokwencji. Nurza się z upodobaniem w ogromnym,
choć słabo zdefiniowanym cierpieniu. Umiera młodo, w związku
z czym jego tragiczna emanacja jest tym bardziej intensywna i zaraź-
liwa. Podobnie jak Casanovą, Byron stał się hasłem i zarazem me-
taforą. Teraz już wiem, że Casanovą uosabiał wszystko di speciale
w osiemnastym wieku, Byron natomiast, wydaje mi się, będzie sporo
znaczył w tym nowym, zimnym stuleciu. Jeśli istotnie tak będzie, to
zal mi następnych pokoleń kobiet. Dobre czasy dla nas bezpowrotnie
minęły.
  Tak, Byron był nowością, duchem swoich czasów, ich gwiazdą
1 ozdobą, creme de la creme. Podobnie jak w przypadku Casanovy,
235

miałam skosztować wszystkiego, czego można się było spodziewać,
będąc traktowaną dokładnie tak, jak na to zasługiwałam.
  A może on nie mógł na to nic poradzić? Niekiedy usiłuję tak sobie
wszystko wytłumaczyć. Ludzie, którzy znali go naprawdę dobrze -
na przykład Mary Shelley i Hobhouse - twierdzili, że od początku
widzieli w jego duszy, wśród patosu, efekciarstwa i melodramatu,
coś śmiertelnie pięknego. Jego kochanki twierdzą tak samo. Nic
dziwnego: wnikał w nasze dusze tak głęboko, poznawał nas tak
dokładnie, że jego miłość nosiła znamiona kazirodztwa, a ze skłon-
nością do tego najgwałtowniejszego z gwałtów przyszedł już chyba
na świat.
  Urodził się 22 stycznia 1788 roku, tego samego dnia, kiedy moja
siostra Sofia powiła drugą córkę. Uczyniła to bez żadnych prob-
lemów ani komplikacji. Gdyby dziecko nie było dziewczynką, nic nie
można by mu zarzucić. Zaraz po odejściu położnej zebraliśmy się
w pokoju Sofii, aby uczcić macierzyństwo, tak jak zawsze czynią
włoscy katolicy. Sofia była cokolwiek blada i zmęczona, mój szwagier
natomiast nieco zirytowany przyjściem na świat drugiej córki, cho-
ciaż muszę przyznać, że starał się tego zanadto nie okazywać. Miał
już dwóch bękartów, wiedział więc, że jest zdolny płodzić synów.
Widziałam, jak patrzy na Sofię, przyciskającą niemowlę do piersi,
i pomyślałam, że chyba jednak wykrzesze z siebie jeszcze trochę
pożądania, aby podjąć trzecią próbę spłodzenia prawowitego męs-
kiego potomka.
  Trzymałam w objęciach ich pierwszą córkę, moja matka natomiast
wycierała pot z czoła Sofii i obsypywała jej twarz niezliczonymi
delikatnymi pocałunkami, które moja siostra zdawała się chłonąć
niczym ożywczy powiew. Chyba po raz pierwszy we dwie zdomino-
wały wszystkie inne żywe istoty w domu. Sofia z każdą chwilą pro-
mieniała coraz bardziej, zupełnie nie zwracając uwagi na mamkę,
która siedziała skromnie w kącie pokoju. Mój ojciec zbliżył się nie-
śmiało i wręczył Sofii puzderko obszyte różowym atłasem. Z kieszeni
wystawało mu takie samo, tyle że błękitne; był przygotowany ni
obie ewentualności. Otworzyła je matka, Sofia bowiem nie chciała
ani na chwilę wypuścić z ramion nowo narodzonego dziecka. Na
pościel wyślizgnęła się złota bansoletka. Szwagier podniósł ją z gry-
masem rozczarowania na twarzy. Gdyby urodził się syn, bransoleta
byłaby z brylantami. Mój ojciec położył mu rękę na ramieniu.
236

  _ Ciesz się, Giovanni - powiedział cicho. - Córki też bywają wspa-
niałe.
, Chociaż nie spojrzał na mnie, nikt jednak nie mógł mieć wąt-
pliwości, iż był to komplement skierowany pod moim adresem. Przez
chwilę czułam się nie jak zdziwaczała, żyjąca w staropanieństwie
ciotka, lecz jak duma całej rodziny. Zaraz potem niemowlę zapłaka-
ło donośnie i natychmiast wszyscy o mnie zapomnieli. Przekazałam
siostrzenicę matce, wymknęłam się z pokoju i poszłam przez słone-
czny zimowy dzień do pracowni, gdzie czekał na mnie pewien hra-
bia. Tak więc, 22 stycznia 1788 roku był szczęśliwym dniem w We-
necji.
  W tym samym czasie w odległym Londynie, w pokoju, w którym
przyszedł na świat Byron, wszyscy krzyczeli, a najgłośniej jego
matka. Opowiadał mi później, że podczas porodu fiszbiny wbiły się
w jej obfite miękkie ciało, w związku z czym całe łóżko było skąpane
we krwi. Opowiadał, że dwadzieścia kotów wrzuconych do jednego
worka nie narobiłoby tyle wrzasku co jego matka, walcząca o to, by
jak najprędzej wypchnąć go ze swego łona. Cierpiała tak bardzo, iż
nawet nie zauważyła, że istota, która wedle wszelkiego prawdopodo-
bieństwa starała się ją zabić, przegrała bój i opuściła jej ciało. Po-
czątkowo dziecko prawie nie przypominało człowieka. Skóra na jego
czaszce była pomarszczona jak na starym trupie.
  Dopiero po chwili obecni przy porodzie zorientowali się, że nowo-
rodek przyszedł na świat z częścią pęcherza płodowego na głowie.
Powszechnie uważa się to za szczęśliwy znak, chroniący szczególnie
przed utonięciem. Po bliższych oględzinach wyszło na jaw, że prawa
noga jest cieńsza od lewej i że kończy się stopą wykręconą palcami
w kierunku lewej. Byron przysięgał później, że zapamiętał przeraź-
liwe wycie matki po tym, jak pokazano jej zdeformowaną kończynę.
Potwierdziły się najgorsze objawy, jakie towarzyszyły jej już od
chwili poczęcia dziecka.
  Tak więc Byron urodził się w znaku Wodnika, chromy na jedną
nogę. Był arystokratą bez pieniędzy, jedynym synem ogarniętej
obsesją matki i ojca, którego - jak miało się niebawem okazać -
lepiej żeby w ogóle nie było. Urodził się zdeformowany, choć pod
szczęśliwą gwiazdą. W jego przypadku chyba nie mogło być inaczej.
George Gordon Byron miał pozostać jedynakiem, co zawsze wy-
dawało mu się bardzo znaczące. „Los wiedział, co czyni - powiedział
237

mi kiedyś. - Najgroźniejsze bestie mają zwykle najmniej liczne
potomstwo".
  Zdjęty z jego głowy fragment pęcherza ofiarowano jednemu z kre-
wnych, który dwanaście lat później poszedł na dno razem ze statkiem,
którym podróżował. Być może ze względu na ten pęcherz Byron
nigdy nie lękał się wody. Wręcz przeciwnie, nawet ją kochał. Pod jej
nie całkiem przejrzystą lub zniekształcającą powierzchnią jego kalec-
two znikało jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki.
  Tak, naprawdę kochał wodę, i właśnie woda przyniosła go do mnie
dawno temu, w roku 1809. Oboje znajdowaliśmy się wtedy z dala od
domów, w dzikim, okrutnym i zarazem wspaniałym miejscu, którego
mam nadzieję już nigdy nie ujrzeć - ba, o którym najchętniej nigdy
już bym nawet nie słyszała.
Mówię - tylko dlatego, że muszę - o Albanii.

2
-Se ocio ino smira, cuor no sospira.
Czego oko nie widzi, tego sercu nie żal.
Przysłowie weneckie
  Latem roku 1809 otrzymałam zamówienie zupełnie inne od dotych-
czasowych.
  Kiedy siedzieliśmy przy śniadaniu, w naszym palazzo zjawił się
niewysoki posłaniec w fezie, z przedramionami obwieszonymi mnós-
twem branselot. Od śmierci ojca w naszym domu żyło się znacznie
bardziej luksusowo. Sofia i Giovanni chętnie korzystali ze srebrnej
zastawy, do tej pory trzymanej na dnie kufra niczym piracki skarb,
na stole pojawiały się wyrafinowane potrawy i drogie wina. Nawet
w porannych domowych strojach moja matka, Sofia i jej córka pre-
zentowały się nadzwyczaj elegancko, ja natomiast, invece, poplamiona
farbami, przypominałam raczej żebraczkę. Wszyscy jednak zdążyli
się już do tego przyzwyczaić i mój wygląd, a także zapach, nie
wywoływał żadnych komentarzy.
  Zarumieniona i speszona służąca wprowadziła egzotycznego gościa do
jadalni, w której siedzieliśmy: Sofia, Giovanni, moja matka, moja ocalała
siostrzenica i ja. Ciemnoskóry posłaniec - sjena i czerwień lakowa -
skłonił się głęboko i opuścił powieki na intensywnie czekoladowe oczy -
kadmowa czerwień i brąz. Jeszcze nigdy nie malowałam nikogo o takiej
karnacji. Nie sposób było określić jego wieku, przypuszczam jednak, że
był mniej więcej moim równolatkiem. Postawił przed nami kosz pełen
aromatycznych melonów, skłonił się głęboko, zataczając ręką szeroką,
wielokrotnie skręconą spiralę - wywołany tym ruchem powiew przy-
niósł nam wyraźną woń egzotycznego olejku do włosów - a następnie
przemówił barokową francuszczyzną, tak bardzo przeciągając każde „r",
ze przy wypluwaniu zakończonych na tę spółgłoskę słów czułam się
niemal owinięta wokół jego zwinnego, ciemnoczerwonego języka.
239

  -	Ja, Mouchar, syn Mouchara, mam zaszczyt i przyjemność do- 1
starczyć radosne wieści szlachetnemu domowi Cornaro. Ali Pasza,
wezyr Trzech Ogonów i Epiru, pan Albanii i zachodniej Grecji, j
pragnie ujrzeć na swoim dworze Cecilię Cornaro, aby utrwaliła po
wsze czasy na płótnie wizerunek Jego Wysokości oraz podobizny
jego ulubionych żon i dzieci.
  Dopiero teraz nieco zdyszany Mouchar zaczerpnął tchu w piersi
i obdarzył nas urokliwym oczekującym spojrzeniem, niczym kot,
który właśnie przyniósł smakowitą mysz wybrance swego serca.
Wezyr Trzech Ogonów, pomyślałam z przekąsem. Jakby prosto z Wa-  ]
thekal Utrwalić po wsze czasy na płótnie? No tak, oczywiście!
W kącikach moich ust zaczął igrać lekki uśmieszek.
  -	O czym mówi ten karzeł? - zapytał Giovanni, który bardzo słabo
znał francuski. - Chce nam sprzedać jakieś srebra? Może przydałoby
nam się kilka jego branselot. Kim jest jego capol Mógłbym przysiąc,
że wspomniał nazwisko Ali Paszy, tego mordercy i gwałciciela z Al-
banii, ale to chyba niemożliwe. Pewnie to sługa jakiegoś tłustego
kupca z Lewantu, prawda?
  Na szczęście Giovanni jak zwykle posługiwał się weneckim dialek- 1
tem. Elokwentny Mouchar wciąż przyglądał nam się z błogim uśmie-
chem na twarzy, z czego należało wysnuć wniosek, że nie brał lekcji
naszego gardłowego przyziemnego narzecza, które zresztą wcale by
nie pasowało do jego wyszukanych manier.
  -	To nie sługa ani nie kupiec, tylko dyplomata - wyjaśniłam szwag-
rowi. - Przekazał mi zaproszenie do Albanii, gdzie miałabym nama-
lować portret Ali Paszy. Szczerze mówiąc, to nie tyle polecenie, ile
raczej rozkaz.
  Matka przeżegnała się pospiesznie, Sofia zasłoniła usta ręką i przy- \
garnęła córkę, Giovanni natomiast wybuchnął:
  -	To... To niedorzeczność! Chyba nie myślisz poważnie o tym, j
żeby pojechać do tego barbarzyńskiego kraju, prawda? Cecilio? Ce-
cilio! On morduje kobiety! Zabił ich już piętnaście. Nie możesz tego
zrobić!
  Ostatnie zdanie prawie wykrzyczał, zauważył bowiem błysk w mo- j
im oku. Słowo „Albania" wyryło się głęboko w mojej głowie. Oczami
wyobraźni widziałam derwiszy, książąt w turbanach i księżniczki
zasłonięte całunami, pustynie i wielbłądy. Krótko mówiąc, ujrzałam
świat opisany w Watheku przez młodego Beckforda. Moja wyobraźnia
gorliwie napełniła go mrocznym pożądaniem, lubieżnymi spojrzenia-
240

mi pałacami o strzelistych wieżach wznoszących się nad bezdennymi
otchłaniami. Nieposkromione zamiłowanie do nowości zapłonęło we
mnie jeszcze mocniej niż zwykle.
  _ Znowu te gąsienice - powiedziała Sofia zupełnie łagodnie, bez
wyrzutu, a nawet z odrobiną współczucia w głosie.
  Opowiedziała Giovanniemu jak kiedyś, będąc jeszcze dzieckiem,
wyszłam do ogrodu i pozwoliłam zielonym gąsienicom pokąsać się do
Icrwi wyłącznie dlatego, że były takie piękne i że było to coś, czego
nigdy wcześniej nie doznałam. Oraz dlatego, ma się rozumieć, że
uprzedzano mnie, iż jest to coś, czego nie powinnam robić. Matka
wyciągnęła do mnie rękę nad stołem i delikatnie przesunęła palcami
po ledwo widocznych jasnych bliznach na moich przedramionach, ja
jednak zerwałam się od stołu i pobiegłam na dół, żeby się pakować.
  Dwa dni później wyjechałam z Wenecji w towarzystwie opiekuń-
czego Mouchara oraz młodego kucharza, który także został wezwany
na dwór Paszy. Miałam ze sobą tylko niewielki kuferek wypchany
rzeczami osobistymi oraz wielką wannę z płótnami, pigmentami,
farbami i pędzlami.
  - Wszystkie malarki jeżdżą z własnymi wannami - wyjaśniłam,
widząc zdumione spojrzenie Mouchara.
  Byłam dla niego tak egzotycznym zjawiskiem - Wenecjanka, ko-
bieta, artystka, bez służby - że uwierzyłby także wtedy, gdybym mu
powiedziała, że wszystkie malarki zjadają swoje pierworodne dzieci.
Matka namawiała mnie, żebym zabrała którąś ze służących, ale ja
pragnęłam pojechać sama. Z jakichś tajemniczych powodów żywiłam
zaufanie do Mouchara, który przecież odnalazł mnie w Wenecji i zda-
wał się dysponować niewyczerpanymi pokładami wiedzy o Wschodzie
i Zachodzie.
  Wypłynęliśmy z portu w Mestre i pożeglowaliśmy wzdłuż wybrzeża
Dalmacji. Codziennie rano witał mnie widok słońca wiszącego nisko
nad granatowym morzem. Co ja robię najlepszego? - zadawałam
sobie pytanie i natychmiast odpowiadałam: To, co na twoim miejscu
uczyniłby Casanovą. Czy jednak nie narażam się na niebezpieczeń-
stwo? Nic mnie to nie obchodzi. Ekscytowały mnie aromatyczne
zapachy docierające z brzegu. Jadłam rzeczy zupełnie różne od tych,
"° jakich byłam przyzwyczajona: ościste ryby o przedziwnych kształ-
tach i wilgotne słone suchary. Całe dnie spędzałam na pokładzie
z Moucharem, który okazał się wspaniałym towarzyszem.
241

  Któregoś dnia o zachodzie słońca ujrzeliśmy Prewezę, najdalej na
południe wysunięty port Albanii. Północne miasta ominęliśmy szero-
kim łukiem, ponieważ znajdowały się w stanie wojny z moim gos-
podarzem. Nadnaturalnie wysokie w blasku zachodzącego słońca
wieże i minarety zdawały się początkowo wyrastać prosto z wody,
tak samo jak wieże i kopuły Wenecji. Za nimi znajdowały się góry
Suli, groźne i jakby przyczajone. W porcie czekała na nas gromada
odświętnie wystrojonych sług i muzyków, śpiewających pieśni na
moją cześć. W pewnej chwili gdzieś daleko rozległo się zawodzące
wołanie i, ku mojemu zaskoczeniu, wszyscy, łącznie z Moucharem,
padli na ziemię i poczęli bić pokłony, dotykając czołami ziemi. Trwało
to kilka minut, po czym wstali i jakby nigdy nic wrócili do prze-
rwanych zajęć.
- Nie lękaj się, Cecilio - rzekł Mouchar. - My się tak modlimy.
- Na dworze? A wasze kościoły? Jak one wyglądają?
  - Niestety nie będziesz mogła do nich wejść, ponieważ jesteś
kobietą, a do tego cudzoziemką. Nie tworzymy podobizn Boga. Wiel-
bimy go jako pojęcie abstrakcyjne, nie ubierając go w niegodną
podobiznę człowieka. To zakazane.
- A jednak Pasza chce, żebym namalowała jego podobiznę?
  - Niezbadane są ścieżki naszego Paszy, a jego decyzje nie zawsze
są zrozumiałe dla nas, jego prostych poddanych.
  Nie potrafiłam jeździć konno - niewielu Wenecjankom dane było
posiąść tę umiejętność. Przygotowano więc dla mnie niewielki powóz
i wyruszyliśmy w głąb suchego, półpustynnego kraju, którego widok
szybko natchnął mnie tęsknotą za naszymi kanałami. Nigdy jeszcze
nie spotkałam tak dziwnych i niezwykłych ludzi jak mieszkańcy tych
terenów. Chropawy dialekt, którym się posługiwali, miał dla mnie
wyraźnie północne brzmienie. Dowiedziałam się od Mouchara, że
Albańczycy używają pięciu dialektów i wciąż nie mogą między sobą
ustalić, który jest najważniejszy. Ci, którzy mówili po francusku,
podobnie jak on posługiwali się barokową składnią i baśniowym
słownictwem. Na bazarach i targowiskach Albańczycy tłoczyli się
z Tatarami w charakterystycznych wysokich czapkach, z Turkami
w turbanach, żołnierzami i czarnymi niewolnikami. Mężczyźni para-
dowali w sięgających do kolan spódniczkach, przypominających szkoc-
kie kilty, które widywałam na ilustracjach. Od wąskoustych Szkotów
o niewielkich oczach różnili się obfitymi wąsami, pulchnymi wargami
i zmysłowymi, jakby opuchniętymi powiekami. Na te białe spódniczki
242

wkładali bogato wyszywane tuniki, zdobione złotymi nićmi płaszcze
  kozich skór, szkarłatne atłasowe burki, u pasa nosili zaś inkrus-
towane srebrem pistolety i sztylety. Ledwo nadążałam szkicować to,
po ukazywało się moim oczom. Dobiegające zewsząd dźwięki utrzy-
mywały mnie w bezustannym stanie oczekiwania - czułam się jak
dziecko, któremu obiecano egzotyczną opowieść. Odgłosy uderzeń
w bębny i śpiewy muezinów zdawały się stanowić wstęp do baśni
o szaleńczej miłości i krwawej zemście. Moje myśli wciąż kierowały
się ku Beckfordowi i jego Wathekowi. Ożywały zapamiętane stamtąd
obrazy. Oczekiwałam, że lada chwila ujrzę ogromnego wielbłąda
al Bufakiego, na jego grzbiecie zaś wstrętną królową Karatis, węszącą
za świeżymi trupami.
  Ostatniego dnia września, pokonawszy dolinę z mnóstwem mecze-
tów, kóz i drzewek pomarańczowych, nad którą unosiły się orły, sępy
i jastrzębie, dotarliśmy do otoczonego fosą miasta Janina. Przycup-
nęło ono na wąskim pasie równego terenu między górami Pindos
i ponurym szarym jeziorem. Tuż przed bramami miasta nasza niewiel-
ka kawalkada zatrzymała się raptownie. Naprzeciwko prymitywnej
budy rzeźniczej dostrzegłam coś jakby porcję mięsa wystawioną na
sprzedaż. Dopiero po chwili uświadomiłam sobie, że to ramię i frag-
ment torsu, przybite gwoździem do drzewa.
  Wśród towarzyszących nam kupców rozległy się stłumione szem-
rania, a wenecki kucharz po prostu zemdlał. Przyglądałam się frag-
mentom konstrukcji z żeber, starając się traktować to jako ćwiczenie
z martwej natury, i tylko dzięki temu udało mi się nie zwymiotować.
Mouchar zeskoczył z konia, żeby zasięgnąć języka. Okazało się, iż
kawałek torsu należał do pewnego złodzieja, którego fragmenty
można było podziwiać w różnych częściach miasta. Takimi metodami
rządził mój nowy pracodawca.
  Podczas naszego sześciodniowego pobytu w Janinie Mouchar znik-
nął na krótko w ramionach rodziny. Wyjaśnił mi później, że jego
matka pragnęła się upewnić, czy nie zepsuł go pobyt w mieście
zamieszkanym przez niewiernych.
  Ja pozostałam z resztą uczestników wyprawy w przestronnej re-
zydencji, w której nas umieszczono. Już wcześniej, ze względu na
moj zawód, nie musiałam się liczyć z większością ograniczeń, na
jakie są skazane kobiety, a teraz pozwolili mi nawet przyłączyć się
0 Posiłku. Siedziałam w ścisku i myślałam o tym, jak bardzo spo-
dobałby się Casanovie ten festiwal potu. Mouchar, który niczym cień
243

ponownie zjawił się przy moim boku, wyjaśnił przyciszonym głosem, i
iż podczas kąpieli przesądni Albańczycy nie podają sobie mydła,
obawiając się, że w ten sposób mogliby spłukać łączącą ich miłość.
Stymulowana tak gęstym, że niemal jadalnym zapachem potu, po-
chłaniałam całe talerze pieczonego mięsiwa, jaj i niezwykłych kwad-
ratowych warzyw. Ktoś wręczył mi nargile, a Mouchar nauczył mnie,
jak należy wdychać kojący wilgotny dym. Piłam słodką jak syrop
kawę z maleńkich czarek, któryś z kupców podsunął mi długą fajkę.
Nie odmówiłam. Patrząc na twarz Mouchara, mogłam bez trudu
odgadnąć jego myśli: Artystki to zaiste przedziwny i wspaniały
gatunek.
  Poszliśmy obejrzeć żydowskie przedstawienie marionetkowe. Wy-
cięte z poplamionego kartonu marionetki biegały po maleńkiej scenie,
grzechocząc kończynami. Zza brudnej kurtyny docierały piskliwe
głosiki, dialogi, które zdawały się składać niemal wyłącznie z gróźb
i przekleństw, wywoływały wybuchy śmiechu. Nietrudno było zrozu-
mieć intrygę: młody bohater dysponował organem tak potężnych
rozmiarów, że musiał go podtrzymywać na kawałku sznurka obwiąza-
nym wokół szyi. Organ okazał się jednak tak nieposłuszny, że należało
go ukarać, najpierw za pomocą pięści, a potem noża, wreszcie zaś
bohater odciął go sobie i wepchnął w tylny otwór swego ciała. Kobiece
postaci zachowywały się w równie gwałtowny i perwersyjny sposób.
  - A jak wyglądają przedstawienia marionetkowe w Wenecji? -
zapytał Mouchar.	«er
  - Cała Wenecja jest sceną dla niekończącego się przedstawienia -
odparłam z uśmiechem. - Tyle że na czas występów nakładamy
maski na twarze.
Skinął głową z mądrą miną, a mnie zrobiło się trochę wstyd.
  Nazajutrz o świcie wyruszyliśmy do Tepeleny, siedziby Paszy,
oddalonej o siedemdziesiąt pięć mil albo o cztery dni drogi przez
niegościnny teren. Konie uginały się pod ciężarem zapasów oraz, ma
się rozumieć, moich przyborów malarskich. Umundurowani z prze-
pychem żołnierze Paszy mieli nas strzec przed rabusiami albo może
dopilnować, żeby cenna wenecka artystka na pewno dotarła na miej-
sce. Trudno powiedzieć. Może wenecki kucharz przedstawiał dla
nich większą wartość? Był przecież mężczyzną. Tak czy inaczej,
podróż bez eskorty przez dzikie skaliste góry i doliny byłaby niemoż-
liwa. Nocami z oddali dobiegało czasem nieludzkie wycie. Wciąż
mieliśmy przed oczami obraz rozkawałkowanego złodzieja.
244

  Ósmego października, w moje urodziny, minęliśmy ostatnią prze-
łęcz i na *le ciemnożółtego zachodzącego słońca ujrzeliśmy wieże
i minarety Tepeleny. Miasto okazało się jeszcze bardziej egzotyczne
niż Janina, a przez to jeszcze bardziej intrygujące. Na targu tłoczyli
się przedstawiciele najróżniejszych ras, powietrze wibrowało od łos-
kotu bębnów i ciężkich stąpnięć potężnych bojowych rumaków. Li-
czyłam czarnoskórych niewolników, obserwowałam chłopców zawo-
dzących modlitwy niskimi głosami. Powiewająca nad dachem pałacu
flaga świadczyła o tym, że Pasza przebywa w swej rezydencji.
  Dzięki uporowi zgromadziłam sporo informacji o moim gospodarzu.
Uzyskiwałam je zarówno dzięki odpowiedziom, jakich Mouchar udzie-
lał na niektóre moje pytania, jak i wyciągając wnioski z milczenia,
jakim zbywał inne. Z ilustracji, którą znalazłam jeszcze w Wenecji
w książce zawierającej relację z podróży po tym rejonie świata,
wynikało, że Ali Pasza jest niewysokim korpulentnym mężczyzną
w wieku około siedemdziesięciu lat, z siwą brodą i o łagodnej twarzy.
Mouchar zapewniał mnie, iż wśród swoich poddanych Pasza słynie
z głębokiej znajomości tajników ludzkiego serca oraz umiejętności
zdemaskowania każdego, kto próbowałby go oszukać.
  -	Każdy, kto ujrzy jego szlachetne oblicze, natychmiast pojmie,
że ten człowiek wie wszystko!
  Niezależnie od swej duchowej głębi Ali Pasza był człowiekiem,
który piekł i zjadał na kolację swoich wrogów. W Janinie widziałam
dziedziniec, gdzie wykonywano egzekucje; jeden z kupców opowiadał
mi, że ludzie ginęli tam ze skórą obdartą z twarzy i zwisającą na
plecach. Mouchar natomiast uraczył mnie historią o tym, jak to Ali
wytropił, schwytał i zamordował człowieka, który czterdzieści dwa
lata wcześniej zbezcześcił jego siostrę.
  -	Ani czas, ani przestrzeń nie stanowią przeszkody dla rozwście-
czonych rumaków jego zemsty! Im dłużej musi na nią czekać, tym
groźniejszy się staje i tym sroższa kara spotka jego nieprzyjaciół.
  Z obawy, że ujrzę ból w jego pięknych oczach, nie odważyłam się
zapytać Mouchara o tych piętnaście zamordowanych kobiet. Spośród
wszystkich opowieści o Paszy, jakie krążyły po Wenecji, ta była
najlepiej znana. Podobno podał narkotyk swojej synowej, aby móc
bez przeszkód rozkoszować się jej ciałem. Kiedy dziewczyna ocknęła
S1ę i odkryła prawdę, popełniła samobójstwo. Piętnaście kobiet z ha-
remu, będących świadkami zdarzenia, utopili w pałacowym jeziorze
niemi czarni służący. Według innej wersji tej samej historii, kobiety
245

zabito, ponieważ zainteresował się nimi syn Alego; a zgodnie z jeszcze
inną, masakry dokonano wyłącznie po to, żeby ograniczyć liczebność
haremu, którego utrzymanie było coraz bardziej kosztowne.
  Odważyłam się natomiast zapytać Mouchara o przeszłość jego
groźnego pana i z kwiecistych opowieści oraz dyskretnych prze-
milczeń odtworzyłam, najlepiej jak mogłam, historię Alego. Urodził
się w Tepelenie w rodzinie skromnego paszy. Osierocony przez
ojca, był wychowywany przez energiczną, dominującą matkę. W wie-
ku dziewięciu lat zosta! całkowitym sierotą. Niezadowolony z losu,
wstąpił na drogę przestępstwa i w krótkim czasie został przywódcą
wszystkich okolicznych rzezimieszków. Orężem i przekupstwem roz-
szerzył panowanie aż po Artę i Janinę. Wydał dwóch synów za
córki Ibrahima Pasio z Avlonal, a następnie zjawił się tam na czele
swoich wojsk i zagarnął ziemie oraz wszystko, co przedstawiało
jakąkolwiek wartość.
  Kiedy wysyłał Mouchara do Wenecji, znajdował się u szczytu
potęgi i bogactwa. Zapragnął, aby on sam oraz jego sukcesy zostały
unieśmiertelnione przez jakiegoś zachodniego artystę, dzięki czemu
wieści o jego bogactwie i potędze dotarłyby do tak zwanych cywili-
zowanych królestw Europy Zachodniej. Z pewnością najpierw sko-
rzystał z usług szpiega, którego zadaniem było wybranie malarza
zdolnego stworzyć satysfakcjonujący pod względem artystycznym
i zarazem pochlebny wizerunek, malarza odwiedzanego przez wielu
wpływowych i zamożnych klientów. Bez wątpienia informator ten
ustalił również, że należę do nielicznych kobiet, które odważyłyby się
przedsięwziąć samotną podróż do Albanii. Kto wie, może poznał
także bardziej intymne szczegóły z mojego życia; szanse na to, aby
mój romans z Casanovą umknął uwagi bystrych szpiegów Paszy,
były niewielkie.
  Niemal równocześnie uświadomiłam sobie, że zadałam zbyt mało
pytań dotyczących dokładnej natury i czasu trwania mego zatrud-
nienia. Nie pozostawało mi nic innego, jak kurczowo trzymać się
przeświadczenia, iż Mouchar się mną zaopiekuje; wmawiałam sobie,
że nasza pogłębiająca się z dnia na dzień przyjaźń stanowi gwarancję
mego bezpieczeństwa.
  Na dziedzińcu pałacu przywitali nas zgromadzeni wszyscy słudzy
Paszy. Kiwałam ręką i uśmiechałam się do tłumu w zawojach i tur-
banach. Mouchar odprowadził mnie do mojej kwatery i grzecznie
zaczekał przed drzwiami, aż rozłożę mój niewielki dobytek w prze-
246

tronnym pokoju o kamiennych ścianach i oknach, z których roztaczał
ie widok na niedostępne skalne urwiska i szczyty. Przesunęłam
  lcami p0 białych jedwabnych zasłonach nad łóżkiem, powąchałam
leżący na podłodze dywan z owczych skór, dotknęłam grubych płat-
ków nieznanych mi kwiatów. Przypominały kocie głowy i roztaczały
zaskakująco przyjemną woń gnijących owoców. Opłukawszy twarz,
zmnieniwszy ubranie i wstawiwszy do wody wyschnięte pędzle, wy-
szłam do czekającego w korytarzu Mouchara. Z uznaniem popatrzył
na różową suknię i śnieżnobiałe fisiu zawiązane na mojej szyi, był
jednak zbyt uprzejmy, aby prawić mi komplementy, ponieważ mógłby
w ten sposób stworzyć wrażenie, że poprzednio, w brudnym podróż-
nym ubraniu, prezentowałam się niezbyt olśniewająco. Bywały chwile,
kiedy Mouchar po prostu zawstydzał mnie swymi nienagannymi
manierami.
  Oprowadził mnie po pałacu, a przynajmniej po tych jego częś-
ciach, które pozwolono mi obejrzeć. Mijaliśmy halle o błękitnych
posadzkach i marmurowe łuki. Pałac Paszy przypominał magazyn
wypełniony złotem, obrazami, szkłem i jedwabiem. Dowiedziałam
się od mego przewodnika, iż część tych bogactw stanowiła niegdyś
własność nieżyjącej już drugiej żony Paszy, inne zaś zostały ode-
brane jego nieprzyjaciołom. Na jednej ze ścian dostrzegłam coś, co
musiało być szkicem Carpaccia przedstawiającym smoka, obok
którego wisiał mdły angielski pejzaż. Pałac przypominał skarbiec
pozbawionego gustu milionera; różnorodność stylów zgromadzo-
nych dzieł sztuki mogła przyprawić o zawrót głowy, tym bardziej
że nie podjęto najmniejszego wysiłku, żeby w jakikolwiek sposób
je uporządkować, jakby właścicielowi wystarczała sama świado-
mość ich posiadania. Mouchar nie pozwolił mi długo się przy-
glądać.
- Chodź, Cecilio. Pasza czeka.
  Starałam się iść jak najwolniej, powłócząc nogami jak dziecko.
Byłam przerażona. Wiedziałam, że niełatwo jest zdobyć i utrzymać
takie bogactwo. Wszędzie wokół wydawały się rozbrzmiewać szeptane
oskarżenia o straszliwe występki. Ogarniały mnie coraz bardziej
mroczne myśli. Zdawałam sobie sprawę, że w rodzinie Paszy kryją
się głębokie pokłady nieszczęścia. Z pewnością istnieli świadkowie
zgładzenia piętnastu nieszczęsnych kobiet oraz inni, którzy wiedzieli
za dużo. Należało ich uciszyć, potem zaś tych, którzy ich uciszyli.
YLouchar opowiadał mi o zamieszkujących góry wrogich klanach
247

oraz rozbójnikach. Pasza tropił ich, torturował, wieszał i ćwiartował,
naturalnie wyłącznie po to, „żeby zapewnić bezpieczeństwo swym
ukochanym poddanym". Fragment jednego z takich poćwiartowanych
przestępców widziałam na drzewie przy wjeździe do Janiny.
  Zapuszczaliśmy się coraz głębiej w królestwo Paszy. W centralnej
części pałacu nie było drzwi; ich funkcję pełniły rozpięte w przejściach
między pomieszczeniami perskie kobierce pokryte złowróżbnymi
plamami. Takie same kobierce wisiały również na ścianach. Ich
wszechobecność napełniała mnie niepokojem - na próżno usiłowałam
sobie wyobrazić, jakie niebezpieczeństwa albo rozkosze czyhały za
tymi przesyconymi rozmaitymi wonnościami zasłonami. Zamiast ścian
działowych często stosowano lekkie drewniane parawany, niekiedy
bogato rzeźbione, a czasem pokryte kolorowymi lekkimi materiami,
które zdawały się ciuchutko wzdychać, kiedy je mijaliśmy. Miałam
wrażenie, że słyszę odległe echo żołnierskich kroków, ale równie
dobrze mogły to być stąpnięcia bosych stóp przemykających niepo-
strzeżenie tuż za którąś z zasłon. Mouchar nie zwracał na to naj-
mniejszej uwagi, dreptałam więc posłusznie obok niego, starając się
okiełznać rozbudzoną wyobraźnię, ponieważ podsuwane przez nią
obrazy powodowały, że z moich ust, zupełnie bez udziału mej woli,
co jakiś czas wydobywały się rozpaczliwe jęki.
  Wydawało mi się, że jestem bez przerwy obserwowana. Mogłabym
przysiąc, że tuż za sobą od czasu do czasu słyszę ciche westchnienia,
wyczuwałam również gwałtowne poruszenia powietrza, jakby zmą-
conego bezgłośnymi uderzeniami skrzydeł niewidzialnego ptaka.
W pewnej chwili do moich uszu dotarł fragment jakiejś pieśni, a zaraz
potem stłumiony chichot. Stanęłam jak wryta i odwróciłam się na
pięcie.
-	Co to było?
  Mouchar wyjaśnił, że w pałacu przebywa w zamknięciu od pięciuset
do sześciuset kobiet z haremu Alego oraz zbliżona liczba zniewieś-
ciałych młodzieńców. To właśnie ich westchnienia, śpiew i śmiechy
dobiegały zza przepierzeń i parawanów.
  Kiedy nareszcie dotarliśmy do sali recepcyjnej, moje nerwy znaj-
dowały się w takim stanie, że bałam się, iż w najmniej odpowiednim
momencie wybuchnę szaleńczym śmiechem.
  -	Przedstawię cię, a ty milcz, aż do chwili, kiedy nasz pan prze-
mówi do ciebie - pouczył mnie Mouchar. - Mów po francusku, ale
248

owoli- Nie lękaj się. On nie lubi nerwowych ludzi. Przekonasz się,
że jest łagodny i dobry. Jest gotów cię pokochać.
»_ Pokochać? - zapytałam wysokim, prawie piskliwym głosem.
- Jak córkę.
  Mouchar dał mi znak, bym zaczekała, a sam znikł za zasłoną
z bogato zdobionego materiału. Stałam w korytarzu z wiórem w gard-
le i rozpalonymi rękami. Bolała mnie głowa. Zaraz po tym, jak
zgięty wpół Mouchar wszedł do sąsiedniego pomieszczenia, usłysza-
łam wysoki głos Paszy, rozbrzmiewający życzliwością i zadowoleniem.
Mouchar wycofał się, spojrzał na mnie z uśmiechem t skinął ręką.
  Zgodnie z jego wskazówkami, zaraz po wejściu do komnaty złoży-
łam głęboki ukłon, a prostując się, nadal miałam oczy skromnie
zwrócone ku ziemi. Unosiłam wzrok bardzo, bardzo powoli. Pasza
spoczywał na otomanie przykrytej skórą wyjątkowo dużego lwa.
Pierwszą rzeczą, jaką zobaczyłam, była wyszczerzona paszcza z ogrom-
nymi kłami. Zaraz potem ujrzałam kolana samego Paszy. Były
okrągłe jak kolana kobiety, spowite kolorowym jedwabiem. Później
moim oczom ukazała się adamaszkowa tunika w kolorze zakrzepłej
krwi oraz długi sztylet wysadzany drogimi kamieniami, przyciśnięty
do uda.
  - Wstań, moja droga - rzekł Pasza, dając mi znak pulchnymi
rękami. - Pozwól nam na siebie popatrzeć. Piękna, rzeczywiście
bardzo piękna. Dobrze się spisałeś, Mouchar. Jestem zadowolony -
ciągnął, nie odrywając wzroku ode mnie. - Madame Cecilia Cornaro,
jutro rozpocznie pani pracę nad portretem. Będzie pani patrzeć na
mnie, a ja na panią, z wielkim ukontentowaniem.
  W jego słowach nie dało się wyczuć najmniejszej groźby, uśmiechał
się jednak sarkastycznie, a od jego chichotu ciarki przebiegły mi po
grzbiecie. On ma jaszczurcze oczy, przemknęło mi przez głowę.
Kadmowa żółć i intensywna zieleń. Przez cały czas przyglądałam się
memu przyszłemu modelowi. Na ramiona miał narzuconą pelerynę
z jakiegoś ciemnego futra. Przypominał trochę dziką bestię zwaną
guzcem, którą widziałam kiedyś na jakiejś rycinie. Jego głowę zdobił
turban z wąskich zwojów złocistego muślinu. Na niemal zupełnie
gładkiej, pozbawionej zmarszczek twarzy lśniły niewielkie oczy. Pulch-
ne, jakby dziecięce ciało okrywały luźne szaty z płótna i adamaszku.
zał na otomanie w niedbałej, wygodnej pozie.
  Jako artystka natychmiast poczułam się w swoim żywiole. W moim
m°zgu bezzwłocznie zapoczątkowały się te co zawsze, przebiegające
249

niezależnie od mojej woli procesy. Zapamiętałam ustawienie kości
policzkowych, barwa jego głosu już podsunęła mi kilka pomysłów
kolorystycznych: koszenilowa czerwień, indygo i głęboka czerń. Autor
ryciny doskonałe uchwycił podobieństwo, chociaż nie miał możliwości
pokazania cery różowej jak u dziecka. Biel, ochra i cynober, z odro-
biną czerwieni łąkowej, pomyślałam. Jego gładkie oblicze emanowało
szczerością, dało się tam jednak również wypatrzeć ślad pogodnej
rozwiązłości. Nie wiem czemu, lecz znacznie mnie to uspokoiło.
  Pasza uznał zapewne, że jak na pierwszy raz już wystarczająco
długo cieszył moje oczy swoim widokiem.
  -	Odejdź już, urocza, ponieważ mamy jeszcze do omówienia wiele
ważnych spraw.
  Aż do początku pracy, czyli do następnego ranka, miałam pozostać
w kwaterze. Natychmiast po powrocie do pokoju rzuciłam się na
piękne łóżko i przespałam siedemnaście godzin bez przerwy.
  Tak oto zamieszkałam w pałacu Tepeleny. Zaczęłam od szybkiego
namalowania Paszy takiego, jakiego ujrzałam go podczas pierw-
szego spotkania. Rzuciwszy okiem na swój portret, skinął głową
Moucharowi, a następnie powiedział z uśmiechem:
  -	Tak, dobra robota, uderzające podobieństwo. Następnym razem
pokażesz moje zęby. Są bardzo piękne.
  Jego usta wykrzywiły się w groźnym grymasie wypełnionym w śro-
dku błyszczącą bielą. Ogarnęły mnie podejrzenia, że Pasza .pragnął,
by jego portrety wywołały na Zachodzie nie podziw, lecz przerażenie.
  Potem prawie się do mnie nie odzywał, przekazując wszystkie
polecenia za pośrednictwem Mouchara. Któregoś dnia na przykład
miałam namalować profil Paszy w zielonej szacie. Postanowił pozować
mi podczas dwugodzinnej audiencji dla poborców podatkowych. Wie-1
czorem czekała mnie praca nad kolorowym szkicem jego ulubionej
córki, którą na jego życzenie miałam uwiecznić przy kolacji. Nazajutrz
powinnam wykonać pastelowy portret ukochanej wnuczki, i tak dalej,
i tak dalej.
  - Czy to wszystko? - zapytałam Mouchara z przekąsem. Do tej
pory nigdy nie pracowałam pod taką presją i nie byłam aż tak
onieśmielona, żeby nie protestować.
  - Jeszcze to, madame - odparł Mouchar z ukłonem, wręczając mi
pękatą atlasową sakiewkę. - Pasza pragnie, abyś wiedziała, że twój
nadzwyczajny talent nie pozostanie niedoceniony.
250

  Najczęściej malowałam Paszę, obserwując, jak terroryzuje i uwodzi
1 idzi których uczynił swymi niewolnikami. Widziałam, jak gromi
dfiącego sprawcę jakiegoś występku i jak nagradza wiernego sługę.
p„ iaiómś czasie przestał zdawać sobie sprawę z mojej obecności.
Patrzyłam, jak przychodzą i odchodzą ministrowie i oficerowie, widzia-
łam jak zbesztani poborcy podatków wycofują się skuleni ze strachu,
byłam świadkiem, jak przybywają witani z pompą ważni goście, którzy
iuż nazajutrz z woli władcy mieli utracić wszystkie godności i zaszczyty.
Widziałam, jak obmacuje młodą dziewczynę, która dopiero co przybyła
do jego haremu, i jak wplata palce we włosy jednego z gibkich
młodzieńców. Pasza dzielił się ze mną swoim życiem, abym mogła go
wiernie namalować. Wkrótce uświadomiłam sobie, że przeczucie mnie
nie omyliło: w przeciwieństwie do większości moich modeli zależało mu
na tym, żebym pokazała na płótnie nie jego erotyczną aurę, lecz potęgę.
  Do mego apartamentu codziennie dostarczano świeże, rzadko spo-
tykane i drogocenne kwiaty. Woda w dzbanie była zawsze świeża,
nawonniona różanymi płatkami. W sąsiednim, mniejszym pomiesz-
czeniu znajdowała się wanna wpuszczona głęboko w marmurową
posadzkę. Wystarczyło, żebym wyraziła życzenie, a natychmiast na-
pełniano ją gorącą pachnącą wodą, w której mogłam wypocząć po
zmaganiach z pędzlem. Jadałam razem z Paszą i jego świtą, roz-
koszując się egzotycznymi smakami i zapachami. Skosztowałam głup-
taka w curry, bekasa w jagodach oraz pistacjowych galaretek, twar-
dych i jędrnych, a równocześnie rozpływających się w ustach. Jakiż
szczęśliwy byłby Casanovą, gdyby mógł dzielić ze mną te przeżycia!
Praca sprawiała mi wiele radości, szczególnie jeśli akurat malowałam
rozpieszczone małe księżniczki. Brokaty i atłasy, z których były
uszyte ich szaty, zapewniały mi wiele godzin rozkoszy. „Poupee de
France" nie miałaby tu czego szukać - w porównaniu z kobietami
Paszy wyglądałaby niemal jak żebraczka. Służba była dyskretna,
bardzo sprawna i niezmiernie zaintrygowana mymi poczynaniami;
zdarzało się, że zaskakiwałam sporą gromadkę zgromadzoną przed
moim najnowszym dziełem; na mój widok natychmiast wszyscy ucie-
kali niczym spłoszone wróble, uśmiechając się nieśmiało.
Moje stroje ostrożnie prano i czyszczono, a następnie dostarczano do
pokoju pachnące jaśminem i lawendą. W regularnych odstępach czasu
zjawiały się kolejne wypchane sakiewki oraz kosztowna biżuteria.
owoli nabierałam przekonania, iż wcale nie jest źle być przybraną
corką potężnego orientalnego władcy.
251

  Pewnego dnia, kiedy asystowałam podczas audiencji, zjawił się
George Gordon, lord Byron, by złożyć wyrazy uszanowania Ali Paszy
z Albanii.
  Pogłoski o jego rychłym przyjeździe krążyły po pałacu już od dość
dawna. Podobnie jak ja spędził kilka dni w Janinie, gdzie dał się
dobrze poznać wszystkim, którzy go jeszcze nie znali. Codziennie
przybywali stamtąd jeźdźcy, przynosząc nowe wiadomości. Młody
lord był podobno piękny jak anioł i drapieżnie żarłoczny wobec
przedstawicieli obojga płci. Pływał jak ryba. Jego eguipage był wręcz
nieprawdopodobny: trzy łóżka i co najmniej cztery skórzane kufry
zdumiewających rozmiarów. Wszystkie te informacje za pośrednic-
twem Mouchara docierały do mnie od rozchichotanych kobiet z hare-
mu, które, jeśli wierzyć jego słowom, zawsze wiedziały o wszystkim
jako pierwsze.
  -	Czy on nie zdaje sobie sprawy, że naraża się na niebezpieczeń-
stwo? - zapytałam Mouchara.
Anglicy nie cieszyli się w Albanii wielką popularnością.
  - Zdaje się, że nasz Pasza jest życzliwie usposobiony do obu
młodych lordów, jest ich bowiem aż dwóch. Jak wiesz, Anglicy właśnie
odebrali Francuzom wyspy na Morzu Jońskim. Z pewnością nam nie
zaszkodzi, jeśli przyjmiemy z honorami dwóch szlachetnie urodzonych
przedstawicieli zwycięskiej strony.
- Ale przecież lord Byron nie jest żołnierzem?
  - Istotnie, nie jest - odparł Mouchar z uśmiechem. - Milord należy
do gatunku ludzi zwanego poetami. Jego towarzysz także zajmuje
się pisaniem, ale chyba ma nieco mniej poetycki wygląd.
  Jeszcze tego samego popołudnia dwaj Anglicy dotarli do pałacu
Tepeleny i w ciągu godziny zostali doprowadzeni przed oblicze Paszy.
Ali postanowił przyjąć ich w obszernej komnacie wyłożonej mar-
murem, z fontanną szemrzącą w baseniku z holenderskich kafelków.
Cały dwór niecierpliwie oczekiwał wizyty wspaniałych gości. Siedzia-
łam ze sztalugami tuż przy fontannie, zajęta pracą nad kolejnym
portretem. Mouchar był obok mnie. Wokół Paszy zasiedli jego ofi-
cerowie i poborcy podatków w białych szatach, obwieszeni klejnotami.
Szeptali między sobą i wzdychali jak gospodynie domowe.
  Najpierw do komnaty wszedł służący, za nim natomiast przybysze,
którzy jednak zatrzymali się zaraz za progiem jak onieśmielone dzieci.
W tej części sali panował półmrok, nie widziałam więc ich dokładnie,
sądząc jednak po sylwetkach, obaj byli jeszcze bardzo młodzi. Poderwa-
252

li sie jednocześnie, kiedy Mouchar wystąpił przed Paszę, skłonił się
ołeboko, a następnie wygłosił długą i kwiecistą przemowę. Zakończył
j4 słowami:
    Geoge Gordon, lord Byron, oraz jego towarzysz John Cam Hob-
house. Witajcie! Możecie teraz zbliżyć się do naszego pana.
  Chwilę później z cienia wyłonili się dwaj mężczyźni, jeden całkiem
zwyczajny, a drugi niezwykłej urody. Hobhouse szedł pierwszy,
prawie niezauważalny, tak mało było w nim dostojeństwa. Był wysoki,
z dużym zakrzywionym nosem i niewielkimi różowymi ustami. Wy-
mieszane w równych proporcjach biel, ochra i cynober, pomyślałam.
I to wszystko. Byliśmy zawiedzeni i z tym większą niecierpliwością
skierowaliśmy więc wzrok za jego plecy.
Czy tylko mi się wydaje, czy nagle wstrzymaliśmy oddech?
  Utykający lekko Byron przypominał świecącą w mroku alabast-
rową lampę: chłodny, świetlisty, nieskalany i święty, choć równo-
cześnie namiętny i grobowo mroczny.
  W ciągu zaledwie kilku sekund zdążyłam nauczyć się tej twarzy
na pamięć i zmówić różaniec jej nadzwyczajności. Mouchar miał
rację: lord Byron wyglądał na poetę. Wyglądał jak poeta od stóp do
głów. Od razu zauważyłam, że utyka, i pomyślałam, że to widocznie
rezultat jakiejś niefortunnej przygody podczas długiej i niebezpiecz-
nej podróży. Jego wypukłą pierś i szczupły pas podkreślał paradny
wojskowy strój, w którym zjawił się na pierwszym spotkaniu z gos-
podarzem. Wyglądał jak poeta, składając przed Paszą miękki, eleganc-
ki ukłon, podczas którego końcówka jego szpady musnęła lekko
posadzkę, jakby ją całowała.
  Chociaż jeszcze nie zamieniłam z nim ani słowa, byłam gotowa
zakochać się w Byronie dla jego oczu, osadzonych w czaszce w taki
sposób, że nawet ich białka wyglądały zmysłowo. Byłam gotowa
zakochać się w nim dla cienia jego rzęs na marmurowym policzku.
Byłam gotowa zakochać się w nim dla cudownego zagłębienia między
nosem i górną wargą. Byłam gotowa zakochać się w nim dla kasz-
tanowych włosów okalających twarz delikatnymi puklami przystrzy-
żonymi tak, iż jego czaszka wydawała się trójkątna jak czaszka kota.
tfyłam gotowa zakochać się w nim dla jego wyrazistych brwi, jawnie
kłócących się z oczami. Brwi zdawały się mówić wyniośle: „To wszyst-
ko nic dla mnie nie znaczy", błyszczące oczy natomiast oznajmiały:
„Ach, jakże cudowna i szczęśliwa jest dla mnie ta chwila".
Chyba mnie nie zauważył.
253

  -	Wasza Wysokość... - wymamrotał z oczami ukrytymi pod wypuk-
łymi muszlami powiek.
  Ołowiana biel, kadmowa czerwień i sjena na twarz, pomyślałam.
Francuska ultramaryna i ochra na cienie wokół ust i pod podbród-
kiem. Jezioro purpury stonowane bielą na usta, nozdrza i uszy.
Wysoki głos doskonale pasował jego eleganckiej francuszczyzny.
Sekundę później usłyszałam głos Hobhouse'a, znacznie niższy i bar-
dziej pospolity.
  Ali Pasza podniósł się na powitanie Byrona, po czym wskazał mu
miejsce po swojej prawicy. Mouchar wyjaśnił mi szeptem, iż był to
wielki komplement dla gościa, jako że żaden Turek nie wstanie, żeby
przywitać się z kimś, kogo uważa za gorszego od siebie.
  Hobhouse zajął miejsce na zydelku w kącie, po czym rozpoczęła
się rozmowa: Pasza dostojnie wygłaszał zdania, posługując się ar-
chaicznym francuskim, druga strona odwzajemniała się ostrożnymi
komplementami. Niczym dobrotliwy wujaszek, Ali zaprezentował
młodym Anglikom wszystkie swoje ulubione złote i srebrne zabawecz-
ki i pozwolił nawet spojrzeć przez teleskop na samotnego jeźdźca
podróżującego górskim traktem poza granicami Tepeleny.
  -	Człowiek ów jest głównym ministrem mojego wroga Ibrahima
Paszy, który opuścił swego pana i zmierza do mnie - oznajmił.
  Hobhouse i Byron wymienili ukradkowe spojrzenia, zastanawiając
się zapewne, jaki los czeka tego człowieka.
  -	Czy możecie mi powiedzieć, co sprowadza was do mojego kra-
ju? - zapytał Ali co prawda z tym samym wyrazem twarzy, za to
zupełnie innym, oschłym tonem.
  Byron milczał, jakby sparaliżowany strachem i niepewnością. Hob-
house szybciej oszacował rozmiary niebezpieczeństwa i wpadł na
pomysł, w jaki sposób je ominąć.
  -	Pragnienie ujrzenia tak wielkiego człowieka jak Wasza Wyso-
kość - odparł.
Ali uśmiechnął się.
-	A więc słyszeliście o mnie w Anglii? Co się o mnie mówi?
Tymczasem Byron zdążył już dojść do siebie.
  -	O Waszej Wysokości mówi się często i wyłącznie z podziwem - i
powiedział. - Wszyscy wyrażają się z respektem o waszej potędze,
kobiety zaś drżą z rozkoszy, słysząc wasze imię.
  Ali nie był nieczuły na takie pochlebstwa, w związku z czym dalsza \
rozmowa potoczyła się w jeszcze bardziej przyjaznym tonie. Gospodarz
254

 romieniał życzliwością i zadowoleniem. Zapytał Byrona, dlaczego
ten opuścił ojczyznę w tak młodym wieku.
; _ Jak możesz znieść rozłąkę z matką?
  Stwierdziwszy jednak, że Byron ma problemy ze sformułowaniem
odpowiedzi, Pasza zmienił temat, komplementując urodę Byrona.
    Nawet gdyby moi ludzie nie uprzedzili mnie o twoim przybyciu
i nawet gdybyś podróżował incognito, i tak byłbyś dzisiaj honorowym
gościem w moim domu. Widząc twoje małe uszy, kręcone włosy
i drobne białe dłonie, bez trudu odgadłbym twoje szlachetne po-
chodzenie.
  Byron zarumienił się i skłonił ponownie. Słowa Paszy sprawiły mu
tak wielką przyjemność, iż palce jego prawej ręki zacisnęły się
odruchowo na niewidocznym piórze, aby je jak najprędzej zapisać.
Świat na pewno się o tym dowie, pomyślałam. Jednak w Albanii
takie komplementy zawsze mają dodatkowy, zmysłowy podtekst.
Czy Byron zdaje sobie z tego sprawę? A jeśli tak, to czy podobna
myśl wywołuje jego obrzydzenie, czy raczej podniecenie? Hobhouse
nerwowo sięgnął do kołnierzyka, jakby zamierzał go nieco rozluźnić.
  -	Twój przyjaciel ma prostacką twarz i okropny kapelusz - zwrócił
się Ali do Byrona. - Ty jednak mu to wybaczasz. Jak to możliwe?
Czyżbyś był posłuszny nakazom swojej religii?
  Hobhouse drgnął i skrzywił się nie tylko dlatego, że spotkała go
obelga. Chyba uświadomił sobie, iż gospodarz nieco zbyt łaskawym
okiem spogląda na jego przyjaciela. Byron natomiast był wniebo-
wzięty. Czuł się coraz swobodniej. W pewnej chwili, nie bacząc na
etykietę, pochylił się i wskazał na mnie. Oblałam się rumieńcem.
Uświadomiłam sobie, że od chwili kiedy Byron wszedł do komnaty,
nie wykonałam ani jednego pociągnięcia pędzlem.
-	Kto to jest?
  Mouchar zmarszczył brwi, dworzanie wstrzymali oddech. Jednak
Pasza był w wyjątkowo pobłażliwym nastroju.
  -	Ach, to tylko malarka z Wenecji. A teraz, młodzi panowie, za-
praszam was na skromną wieczerzę. Niedawno przybył do nas wenec-
ki kucharz, który podobno potrafi tworzyć z cukru kwiaty i wieże,
sowiecie mi, czy jego umiejętności są warte ceny, jaką za niego
zapłaciłem, bo jeśli nie, to będę zmuszony podjąć odpowiednie kroki.
Na wzmiankę o „odpowiednich krokach" przez szeregi dworzan
Przebiegł dreszcz niepokoju,
tfyron i Hobhouse złożyli Paszy głęboki ukłon i odwrócili się, by
255

odejść. Byron dokuśtykał do drzwi, zatrzymał się i odwrócił, by
skłonić się raz jeszcze. Uczynił to odrobinę zbyt prędko, ponieważ
stracił równowagę i kto wie, czy zdołałby ją odzyskać, gdyby nie
szybka i dyskretna pomoc Hobhouse'a. Dopiero wtedy zrozumiałam,
że w grę wchodzi coś znacznie poważniejszego niż skręcenie nogi
podczas podróży. Ten piękny młody mężczyzna był kaleką.
  Pasza chyba również sobie to uświadomił, obrzucił bowiem szybkim
spojrzeniem nogę Byrona, nie dał jednak niczego po sobie poznać,
tylko powiedział gładko:
  -	A więc niebawem znów spodziewamy się ujrzeć cię przy naszym
boku, drogi lordzie.
Byron skłonił się głęboko.
  -	Nic innego nie sprawi mi równie wielkiej przyjemności - odparł,
ale mówiąc te słowa, patrzył wprost na mnie.
  

3
El tempo, el culo e i siori i fa quel i vol lori.
Czas, tyłki i panowie robią, co chcą.
Przysłowie weneckie
  W jadalni posadzono mnie między Hobhouse'em i Byronem, który
przed zajęciem miejsca położył na stole dwa wielkie pistolety i roze-
jrzał się dokoła. Tak, wszyscy na niego patrzyli.
  Niewolnicy w turbanach przynosili półmiski i talerze. Upieczone
w całości jagnięta spoczywały na łożach z wonnego ryżu, nad potraw-
kami z mięsa flamingów unosiły się kłęby pary, pieczone i gotowane
ryby łypały roziskrzonymi spojrzeniami szmaragdów wstawionych
zamiast oczu. Oczy podawano osobno, nanizane na patyczki i poprze-
kładane świeżymi ziołami. Były również fantazyjnie poukładane wa-
rzywa faszerowane rodzynkami i mięsem, talerze z czereśniami i bia-
łymi brzoskwiniami, na których położono przekrojone na pół owoce
namiętności. Do szklanych pucharów nalewano ze srebrnych dzbanów
świeżo wyciśnięty sok z granatów.
  Z ulgą stwierdziłam, że wenecki kucharz przeszedł samego siebie.
Wokół sali obnoszono wykonaną całkowicie z cukru miniaturę pałacu
Tepeleny. Kiedy mijała Paszę, ten odłamał jedną z wież, wepchnął
ją do ust i począł głośno chrupać. Wszyscy czekali ze wzrokiem
wbitym w talerze.
  - Bardzo dobre - oznajmił wreszcie i dopiero wtedy pozostali
biesiadnicy zabrali się do jedzenia.
  Byron nie tknął niczego, co pojawiało się na jego złotym talerzu,
służba natychmiast uprzątała nienaruszone specjały, przynosząc na
ich miejsce kolejne. Wyglądało to tak, jakby wystawiali na pokuszenie
Jego kapryśny apetyt.
      asza> najwyraźniej wyczerpany długą konwersacją w obcym ję-
^ u' siedział nieco dalej w otoczeniu swych dworzan, od czasu do
257

czasu posyłając w kierunku Byrona zalotny uśmieszek lub kiwając '?
mu ręką. Na szczęście nie zauważył, że Byron gardzi najwykwint-
niejszymi smakołykami. Hobhouse jadł tylko chleb i najprościej
przyrządzone mięsa. Przez cały czas rozmawiał z Moucharem, który
słuchał pilnie, nawet gdy stentorowy głos Anglika umykał w kierunku
wielowątkowych dygresji i niezrozumiałych dykteryjek.
  Jeżeli chodzi o mnie, to byłam zanadto podekscytowana, żeby jeść.
Wciąż od nowa przeżywałam tę chwilę sprzed godziny, kiedy mój
wzrok napotkał spojrzenie Byrona. Ogarnęło mnie przedziwne uczu-
cie, z którym co prawda było mi bardzo dobrze, ale nie potrafiłam
go do końca zidentyfikować. Wiedziałam tylko tyle, że bezustannie
słyszę coś jakby odległy szum morza i że pragnę być z Byronem, aby
sprawdzić, czy i z nim dzieje się coś podobnego. Niestety, odniosłam
wrażenie, iż znalazł się w odmiennym stanie bytu, bardziej przyziem-
nym i prozaicznym. Najpierw długo rozmawiał po angielsku z Hob-
houseem, tak jakby mnie tam wcale nie było. Wtedy słabo jeszcze
znałam ten barbarzyński język, poza tym zaś przez większość czasu
posługiwali się szyfrem. Chociaż starałam się ze wszystkich sił, żeby
cokolwiek zrozumieć, moje wysiłki spełzły na niczym.
  W pewnej chwili, sięgając po kieliszek, musnęłam łokciem łokieć
Byrona i niemal zamarłam z przerażenia, on zaś odwrócił się w moją
stronę i spojrzał mi prosto w twarz. Było to takie samo żarliwe
spojrzenie jak to, którym obrzucił mnie podczas pierwszego spotkania
z Paszą, teraz jednak siedział tuż przy mnie, w związku z czym nie
widziałam całej jego twarzy, lecz tylko oczy, a w nich przez szaloną,
skołowaną sekundę dostrzegłam - a przynajmnniej tak mi się zda-
wało - coś, co przedtem widywałam jedynie w oczach Casanovy. Coś,
co mogło być cząstką mnie. Jednak, w przeciwieństwie do poprzed-
nich, ta chwilowa intymność wydała mi się perwersyjna i zdradziecka.
Poczułam się tak, jakbym w skórze kochanka odkryła nieznanego mi
do tej pory brata i jakbym odkrycia tego dokonała stanowczo zbyt
późno.
  Byron tak mocno zacisnął palce na krawędzi stołu, że aż zbielały
mu kostki, kiedy jednak przemówił, głos miał opanowany i spokojny:
  - Pani jest zapewne Cecilia Cornaro - powiedział swą cudowną
francuszczyzną. - Wiele o pani słyszałem. Malowała pani Goethego,
prawda? I Napoleona?
  - Tak, to prawda - odparłam odruchowo, wciąż badając wzrokiem
jego twarz.
258

 I pochodzi pani z Wenecji. To moje ulubione miejsce spośród
i ff których jeszcze nigdy nie byłem. Kiedyś z pewnością tam
pojadę.
Powitamy pana z radością.
  Usiłowałam jakoś połączyć wyraz jego oczu z treścią naszej roz-
mowy, równocześnie kryjąc pod stołem rozpalone dłonie.
  _ Musi mi pani o sobie opowiedzieć. Skąd malarka wzięła się
w Albanii, i to tu, w pałacu i przy stole Paszy?
  Opowiedziałam mu pokrótce, jak do tego doszło, zaspokoiłam też
iego ciekawość dotyczącą Goethego i Napoleona. Ochłonęłam nieco,
udzielając zwyczajnych odpowiedzi na zwyczajne pytania. Owszem,
Goethe podczas pozowania zabawiał mnie frapującą rozmową. Nie,
nie wydaje mi się, żeby był kochankiem Angeliki Kauffmann. Natu-
ralnie, czuję się zaszczycona, kiedy się mnie z nią porównuje. Rze-
czywiście, Napoleon był nieduży i ponury, i wcale nieobdarzony
nadzwyczajnymi manierami. Nie, nie zburzył Wenecji, chociaż odcis-
nął na naszym mieście swoje piętno, niszcząc kościoły, zamykając
klasztory, zasypując kanały i numerując ulice. Opowiedziałam mu,
jak zaledwie przed dwoma laty malowałam jego portret, kiedy ob-
serwował odbywające się na jego cześć na Canal Grandę regaty,
przy wtórze dobiegających z oddali odgłosów towarzyszących burze-
niu murów i wznoszeniu szafotów.
  - Tak, tak... A teraz, jak się domyślam, zapewne chciałaby pani
dowiedzieć się czegoś o mnie?
  - Nic innego nie sprawi mi równie wielkiej przyjemności - zacy-
towałam jego słowa.
  Skwitował uśmiechem lekkie szyderstwo w moim głosie i przysunął
się bliżej. Z drugiej strony Hobhouse kręcił się niespokojnie na
krześle, a moje odkryte ramiona owiewał jego gorący oddech. Uda-
wałam, że niczego nie czuję.
  I tak oto usłyszałam z ust samego Byrona przedziwną historię o jego
rodzinie i dzieciństwie - historię, którą teraz może poznać każdy, kogo
stać na kupno lubującej się w skandalach gazety. Opowiadał ją bez
najmniejszego zażenowania. Był spokojny i rzeczowy, nawet mówiąc
0	swoim kalectwie. Po jakimś czasie złapał rytm opowieści, stopniowo
zaczął się w nią coraz bardziej angażować, upiększał ją zabawnymi
1	mel°dramatycznymi anegdotami. Mówił szybko, często napełniając
P uca powietrzem, jakby zależało mu na tym, żeby przewentylować
Ctrze i pozbyć się nawet najmniejszych cząstek nudy. Naśladował
259

głosy matki, kamerdynera oraz innych postaci odgrywających ważne
role w dramacie jego dzieciństwa. Sprawiał na mnie wrażenie bardziej
gawędziarza niż poety - być może dlatego, że jego opowieść była
prawie całkowicie pozbawiona poezji, a za to pełna niemoralnych
zdarzeń rodem jakby prosto z Baśni tysiąca i jednej nocy. Każdy
inny starałby się ją ukryć na zakurzonym strychu najodleglejszych
wspomnień, Byron jednak zdawał się rozkoszować zarówno tym, co
dobre, jak i tym, co wstydliwe - tym drugim może nawet bardziej
niż pierwszym.
  Czy już wtedy postanowił, że muszę go namalować? Dlatego że
malowałam jego idola Napoleona? I jego przyszłego rywala Goethe-
go? A może celowo prezentował mi się jako mój ewentualny model,
kusząc mnie pięknymi ustami i subtelnymi ruchami delikatnych
palców?
  Snuł opowieść zupełnie bezosobowym tonem, jakbym była zaledwie
kimś spośród anonimowej publiczności: światła na widowni przygasły,
a on pojawił się samotnie na scenie. Wiedziałam już jednak - ponie-
waż wcześniej uważnie go obserwowałam - iż starannie przygotował
każdy, nawet najdrobniejszy gest, że całkiem świadomie wybrał taki
właśnie, a nie inny styl wypowiedzi, że przygotował go z myślą
o mojej osobie. Na mój użytek postanowił przywdziać strój bohatera
szalonej, tragicznej farsy. Pytanie, które miotało się po moim umyśle
niczym źdźbło trawy po powierzchni spienionej wody, brzmiało na-
stępująco: czy włożył ten właśnie kostium dlatego, iż sądził, że w ten
sposób zaintryguje kogoś takiego jak ja? A jeśli tak właśnie było,
jak to możliwe, żeby już tak wiele o mnie wiedział?
  Spoglądając w kalejdoskop, w którym mieszały się i przesypywały
fragmenty najwcześniejszych wspomnień Byrona, znowu pomyślałam
o Casanovie.
  Odnoszę wrażenie, iż George Gordon, lord Byron, narodził się
z nieprawego związku prymitywizmu ze zmysłowością, w którym
Gordonowie odgrywali rolę odrażających brutali, Byronowie nato-
miast - finansowych wyrzutków. Połączenie tych dwóch linii, jak
oświadczył we wstępie do swej opowieści, zapoczątkowało historię
gorszą od historii rodu Borgiów, z jeszcze większą liczbą ofiar.
  Na dobrą sprawę Byron nigdy nie powinien otrzymać lordowskiego
tytułu, przyszedł bowiem na świat w najmniej szlachetnej gałęzi
szlachetnego rodu. Z biegiem czasu jednak, za sprawą następujących
260

właściwej' kolejności zgonów, kilku jałowych łon oraz innych
7cześliwych zbiegów okoliczności, stał się jedynym spadkobiercą
„0 wuja zwanego „Szalonym Lordem Byronem" (który już nie-
bawem miał zostać przechrzczony na „Pierwszego Szalonego Lorda
Uvrona", powiedział z żartobliwym mrugnięciem, podczas którego
cudownie wyrzeźbiona powieka przesłoniła na najkrótszą z chwil
błękitnozielony błysk jego oka).
  W szkole powszechnej w Aberdeen młody Byron głównie dosko-
nalił umiejętność gry w kamyki - w której był niekwestionowanym
mistrzem - oraz rozwijał swój dość gwałtowny temperament. Jeśli
wierzyć jednemu z sąsiadów, był również „paskudnym chłopakiem"
i diabelskim pomiotem". W kościele potrafił wbić szpilkę w tłuste
ramię matki, raniąc ją do krwi, ona zaś rewanżowała mu się razami,
od których na jego udach wykwitały fioletowe sińce. Takie właśnie
podarunki matka i syn wymieniali od samego początku.
  Opowiadając o tym, Byron wykręcał swoje delikatne białe ramię
przed moimi oczami, z pewnością doskonale zdając sobie sprawę, jak
pięknym wygina się łukiem. Zaraz potem jego ręka wędrowała ku
udu, by musnąć obolałe we wspomnieniach miejsce, a mój wzrok
podążał za nią. Ciągnął opowieść z ręką ukrytą pod stołem.
  Ani ból, ani wstyd nie były w stanie okiełznać zarówno dziecka,
jak i gniewu, jaki żywiła wobec niego matka. Już w bardzo młodym
wieku Byron całkowicie uodpornił się na wszelkie obelgi, nieważne
od kogo pochodziły. Kiedy lady Abercromby poradziła kiedyś jego
matce, by ukarała go surowo za jakiś występek, podszedł do niej i po
prostu uderzył ją w twarz. „To za wtykanie nosa w nie swoje spra-
wy"- oświadczył. Kiedy spotkana na ulicy kobieta zachwyciła się
jego twarzą i równocześnie ulitowała się nad jego ułomnością, mały
Byron zaczął okładać się biczykiem.
  W domu obopólna nienawiść prowadziła do coraz gwałtowniejszych
ekscesów. Walka toczyła się już nie na języki i ręce, lecz na szczypce
i szpikulce. Któregoś wieczoru w krótkich odstępach czasu matka
i syn zjawili się potajemnie u aptekarza, oboje z identycznym pyta-
nym, a mianowicie, czy drugie nie nabyło przypadkiem czegoś, co
można było wykorzystać jako truciznę. Na mój użytek Byron na-
śladował szkocki akcent matki. „Kulawy pokurcz!" - wrzeszczała
  therine, a nawet jeszcze gorzej: „Prawdziwy z ciebie Byron!". Nie
Potrafiła się zdobyć na nic bardziej obraźliwego.
Przeliczyła się jednak, ponieważ przyszły lord Byron stał się
261

gorliwym wyznawcą mitu swego postarzałego krewnego. Z zapałem
wysłuchiwał wszelkich wieści na jego temat. Szalony Lord był mor-
dercą, wychodził do pojedynku z pistoletami ukrytymi w kiesze-
niach. Ocalawszy z katastrofy statku u wybrzeży Patagonii, musiał
zjeść swego ukochanego psa, aby przeżyć. Po powrocie do Anglii
nadal wiódł życie dzikusa, a kiedy dopadał go szczególnie podły
nastrój, wrzucał nieszczęsną lady Byron do stawu w Newstead Ab-
bey. W ataku szału zastrzelił stangreta, zastąpił żonę dziewką służe-
bną, w końcu zaś, podczas sprzeczki o najlepszy sposób oprawiania
dzikiej zwierzyny, przekłuł szpadą - z fatalnym skutkiem - wątrobę
swego sąsiada, Williama Chawortha.
  Jeżeli przyszły spadkobierca nie mógł czegoś wybaczyć Szalonemu
Lordowi, to tego, że doprowadził Newstead Abbey do ruiny. Wyciął
lasy, żeby spłacić karciane długi, i wybił dwa tysiące sztuk płowej
zwierzyny, która miała pecha zamieszkać w jego włościach. W naj-
bardziej niedostępnym zakamarku wybudował miniaturowy zame-
czek, gdzie oddawał się wszetecznym uciechom, nad jeziorem nato-
miast wzniósł dwa maleńkie forty, z których dowodził wyimaginowa-
nymi flotami toczącymi wyimaginowane bitwy morskie. Niekiedy
kładł się na kamiennej posadzce kuchni i pozwalał karaluchom roz-
grywać wyścigi na jego ciele. Służba twierdziła, że czarne insekty
nauczyły się rozpoznawać swego pana, który chłostał je słomkami,
zachęcając do większego wysiłku.
  „A potem - relacjonował młodemu panu lokaj imieniem Murray
(Byron na mój użytek naśladował jego prawie niemożliwy do zro-
zumienia akcent) - wyczerpane szkaradztwa kryły się między wło-
sami na podbrzuszu jego lordowskiej mości, których było całe mnós- i
two, i niekiedy zaplątywały się tam na dobre, co doprowadzało jego
lordowską mość do takiej wściekłości, że łamał je wzdłuż jak migdały
palcami z potwornie długimi, bo nigdy nieobcinanymi paznokciami.
Nigdy, pojmuje pan? Tak, te stworzenia dobrze poznały, co znaczy
należeć do Byrona, tak samo jak te nieszczęsne sarny i jelenie, które
wybił do nogi w ciągu zaledwie miesiąca".
niedbale
igdy niej
lo siebie]
;u drogi-
  Młody Byron także zdawał sobie dobrze sprawę, co oznacza przy-
należność do klanu. Przede wszystkim wiązało się z tym poczucie
niechlujnej niepewności, poinformował mnie, pochylając się
i zarazem konfidencjonalnie w moim kierunku. Człowiek i
był pewien, czy za chwilę nie zobaczy we wsi kogoś bardzo
podobnego, organizującego wyścigi karaluchów na poboc:
262

O7naczało to czuć w żyłach trudną do pohamowania wściekłość.
Oznaczało to umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi i zrywa-
nia ich w okamgnieniu.
  -	Tacy właśnie jesteśmy - powiedział, patrząc mi prosto w oczy. -
Na przykład mój ojciec.
Ojciec Byrona, Wściekły Jack Byron, wcześniej spłodził córkę
prawego łoża imieniem Augusta. Matka umarła przy porodzie.
Wściekły Jack umieścił dziecko u przyjaciół, by już nigdy go nie
odebrać, sam zaś wyruszył na łowy do Bath. Upolował Catherine
Gordon, dużą dziewczynę z silnym szkockim akcentem, całkiem przy-
zwoitą fortunką oraz mroczną historią rodzinną. Jej ojciec popełnił
samobójstwo, Catherine miała skłonności do spazmów i ataków żółci,
ale zakochała się w Jacku od pierwszego wejrzenia. Kupiła sobie
pierścionek zaręczynowy, a wkrótce potem byli już po ślubie. Pod
wieloma względami nie różniła się od kobiet, które - jak głosiła
plotka - chętnie płaciły mu za dotrzymanie towarzystwa. Wściekły
Jack, poinformował mnie z uśmiechem jego syn, za pieniądze był
gotów prawie na wszystko.
  Majątek Catherine wystarczył mu na niespełna rok. Zaraz potem
porzucił ją, ciężarną, i wracał od czasu do czasu tylko po to, żeby
domagać się gotówki. W związku z tym tak zwane domowe życie
oznaczało dla młodego Gordona bezustanny płacz, przekleństwa
i trzaskanie drzwiami. Byron prawie nie znał ojca, który ze swojej
strony nie przejawiał najmniejszego zainteresowania synem. Kiedy
zjawiał się w domu, chłopiec stawał się nerwowy, szarpał róg chus-
teczki, aż zostawały z niego strzępy, i obgryzał paznokcie. W końcu
Wściekły Jack przeniósł się do Francji, gdzie zdumiewająco silne
i namiętne uczucie związało go z jego siostrą Frances. Nigdy więcej
nie zobaczył syna, ponieważ trzy lata później umarł z nadmiaru
alkoholu, zostawiając żonę samą z synem.
  -	Jak się pani domyśla, nie miała ze mną łatwego życia - powie-
dział Byron.
  Sprzątnięto ze stołu. Pasza życzył nam dobrej nocy i wyjaśnił, że
musi teraz zająć się „sprawą wagi państwowej".
 -	Ale bardzo proszę - ciągnął z szerokim uśmiechem - korzystajcie
o woli z tarasu i blasku księżyca. - Wskazał na obszerny balkon, na
°rym służący właśnie kładli poduszki i rozstawiali tace z zielonymi
263

i ciemnymi winogronami, po czym uśmiechnął się do mnie filuternie
i pogroził mi palcem. - Mam nadzieję, że madame Cecilia nie wy-
czerpie zanadto naszych młodych angielskich gości.
Zaraz potem zniknął.
  Byron zgarnął ze stołu swoje pistolety, eleganckim ruchem schował
je do kieszeni i wyszliśmy na taras. Hobhouse wciąż był pogrążony
w konwersacji z Moucharem. Zdaje się, że rozmawiali o rytualnych
ofiarach z ludzi - nie wiem czemu, lecz wydawało mi się, że Mouchar
powinien mieć na ten temat wiele do powiedzenia. W pewnej chwili
Hobhouse pokazał mu szkicownik. Rzuciwszy okiem nad ramieniem
Mouchara, zobaczyłam bardzo zgrabne szkice przedstawiające pejzaż
Janiny i podobiznę albańskiego żołnierza. Ma dobre oko do szczegółów,
pomyślałam.
  Byron chciał jednak, abym całą uwagę poświęciła wyłącznie jego
osobie.
  - Proszę nie zawracać sobie głowy Hobbym. Nie stawiałbym go
za wzór nowoczesnego admiratora przymiotów płci pięknej. Sądząc
z wyrazu pani twarzy, moja historia wcale panią nie wstrząsnęła.
Czy chce pani usłyszeć jej dalszy ciąg?
- Bardzo chętnie. Brzmi jak najniezwyklejsza z baśni.
  - Nie będąc bynajmniej baśniowo piękną. Wydarzy się w niej
jeszcze niejedno okropienstwo. Pod tym względem przypomina raczej
Watheka niż Kopciuszka.
- Wasza lordowska mość zna Wathekal
  - To moja Biblia. A więc pani również zna tę książkę? - Spojrzał
na mnie z uznaniem. - Czy dokładnie?
- Owszem. Malowałam portret jej autora.
  Byron uderzył się z rozmachem w kolano, a następnie wydobył
z kieszeni egzemplarz powieści.
  -	A niech mnie! - wykrzyknął, przerywając rozmowę Hob-
house'owi. - Wyobraź sobie, że ona zna Williama Beckforda, a nawet
go malowała! - Ponownie odwrócił się ku mnie. - Czy wtedy, kiedy
przebywał w Wenecji?
Skinęłam głową.
  -	Ale czy to nie było przed opublikowaniem powieści? - zapytał
Hobhouse. - Jeśli się nie mylę, po raz pierwszy ukazała się drukiem w...
  Nie pozwoliłam mu dokończyć. Nie chciałam myśleć o niewiarygod-
nie długim czasie, jaki minął od tamtych dni, powiedziałam więc
szybko:
264

    Istotnie, była wtedy jeszcze w rękopisie. Jest całkiem możliwe,
• poznałam ją jako pierwsza. Czytał mi ją, pozując do obrazu.
Zażyczył sobie, żebym ją także tam umieściła.
_ Słyszała pani Watheka czytanego przez Beckforda?
  Doskonale pamiętam, jak podekscytowany był Byron, kiedy od-
powiedziałam twierdząco na to pytanie. Niewiele brakowało, żeby
chwycił mnie za rękę, tak bardzo pragnął usłyszeć więcej szczegółów.
Zbliżył twarz do mojej twarzy, jakby chcąc wyczytać z niej wspo-
mnienia, które niewystarczająco szybko zamieniałam w słowa. Z każ-
dym moim zdaniem rozpromieniał się coraz bardziej. Niewiele bra-
kowało, żeby zaczął podskakiwać jak mały chłopiec, który nie potrafi
zapanować nad podnieceniem. Na usta cisnęły mu się dziesiątki
pytań.
  - Czy to prawda, że napisał ją w ciągu zaledwie trzech dni? -
brzmiało pierwsze.
  - I trzech nocy. Wyglądał na kogoś, kto był w stanie poddać
swoje ciało takim katuszom.
  - Karatis, al Bufaki, Nur en Nahar... Czytał pani o nich wszyst-
kich?
  Odparłam, że tak było w istocie, Byron zaś zaczął cytować z pamięci
ulubione fragmenty, aż zaśmiewaliśmy się oboje do rozpuku. Nagle
przyszła mu do głowy kolejna myśl:
- Czy Beckford lubił Wenecję?
- Kochał ją, ale to była bolesna miłość.
  Opowiedziałam Byronowi i Hobhouse'owi o młodym Cornarze,
o namalowanym przeze mnie portrecie Beckforda i o niechęci, z jaką
został przyjęty.
  - Ogromnie chciałbym go zobaczyć. I być z Beckfordem w Wene-
cji, kiedy był młody i piękny. Do licha, prawie widzę, jak go pani
maluje, jak on pozuje, pogrążony w marzeniach... Przypuszczam, że
był niezmiernie przystojnym młodym człowiekiem.
- Obawiam się, że nie.
- Ale uczyniła go pani takim?
- Obawiam się, że nie.
  Byron nie takiej odpowiedzi oczekiwał. Domyśliłam się tego, widząc
jego wydęte wargi, więc pospiesznie zmieniłam temat. Zapytałam,
dlaczego tak bardzo spodobał mu się Wathek i w jaki sposób się na
niego natknął.
~ Ach, madame Cecilia... - odparł z przesadnym westchnieniem -
265

to długa historia. Wathek w gruncie rzeczy jest opowieścią o moim
życiu.
  Zaczął padać niewielki deszcz, skupiliśmy się więc w ciaśniejszą
gromadkę, aby uniknąć niesionych wiatrem kropli. Wkrótce deszcz
zamienił się w ulewę, nad rozgrzanymi kamiennymi płytami dziedziń-
ca pojawiła się rozsmużona para. Palce moich stóp poruszały się
w rytmie wyznaczanym przez łomotanie wody o dach.
  Byron rozsiadł się wygodnie na poduszkach i podjął na nowo
opowieść. Naśladował głosy i gesty, nie przerywał ani na chwilę. Od
czasu do czasu Hobhouse spoglądał na niego ze zdziwieniem i lekko
kręcił głową, Byron jednak nie zwracał na niego najmniejszej uwagi.
W pałacu robiło się coraz ciszej, aż wreszcie wszyscy poszli spać.
Nawet Hobhouse i Mouchar wymknęli się cichcem- został tylko
Byron i ja, pogrążona w jego historii. Dopiero o bladym świcie
odpowiedział na pytanie, które mu zadałam: „Dlaczego przyjechał
pan do Albanii?". Odpowiedź na nie, i na wiele innych, znajdowała
się w Watheku. Istotnie, historia jego życia szybko nabrała mrocz-
nych barw. Zdumiało mnie, jak często popełniał rozmaite niegodziwe
uczynki, w ogóle nie zastanawiając się nad ich konsekwencjami,
jakby uważał, że ludzie, którzy go kochają, mieli serca z kamienia. 1
Niepokojące było również to, że teraz się z tego naśmiewał. Jeżeli
istotnie dążył do tego, by wymodelować swoje życie na wzór Watheka,
to powinien być dumny ze swego dzieła, pomyślałam.
  Najbardziej jednak przerażał mnie rozmiar zaznanych przez niego
krzywd i upokorzeń oraz sposób, w jaki o nich opowiadał, chociaż
muszę uczciwie przyznać, że i ja niekiedy śmiałam się głośno, rozba-
wioną czarnym humorem jego relacji. Był to nerwowy śmiech, taki
jakim wybuchamy my, Wenecjanie, na widok gargulców, które znie- ]
naćka wyłaniają się z ciemności tuż przed dziobem gondoli. Widząc je j
w świetle lampy, żartujemy sobie z ich wykrzywionych drapieżnie
paszczy, nasze serca natomiast trzepoczą jak ptaki w klatkach. W głę-
bi duszy zdajemy sobie sprawę, że widzimy groteskowe oblicze śmier- \
ci i że jeśli ktoś tutaj w ogóle jest zabawny, to wyłącznie my sami. I
  Tak więc, słuchając Byrona, miałam przed oczami szyderczo uśmiech-
nięte rzygacze Wenecji. Wielokrotnie uczyniono mu ogromną krzy-1
wdę, ale fakt, że potrafił opowiadać o tym w taki sposób, jakby
chodziło o oglądane dawno temu przedstawienie w teatrze kukieł-1
kowym, sprawiał, iż budził we mnie lęk. Pamiętam, że zastanawiałam ]
się, czy aby nie o to właśnie mu chodziło.
266

  jego historia, podobnie jak Wathek, zaczynała się całkiem nie-
winnie.
  Młody Byron dorastał w Aberdeen z zapachem soli w nozdrzach.
Marzył o egzotycznych podróżach, chwilowo nie miał jednak naj-
mniejszych nadziei na realizację tych marzeń, otaczał się więc książ-
kami, dzięki którym mógł uciec hen, daleko, od zwyczajnego życia
i od okropnej matki. Czytał jedząc, czytał odpoczywając. Widok
książki onieśmielał jego matkę; nie zdarzyło się, żeby krzyczała na
niego, kiedy był pogrążony w lekturze.
  Zaczęło się całkiem niewinnie. Byron poznawał historię Rzymu,
Grecji i Turcji, śnił o Czarnych Jeźdźcach Byrona, wyimaginowanym
oddziale kawalerii w czarnych jak smoła mundurach, na karych
koniach, dokonującym rozmaitych szlachetnych i bohaterskich czy-
nów. Zaczytywał się w listach lady Mary Wortley Montagu, wielkiej
i ekscentrycznej podróżniczki mieszkającej w Palazzo Mocenigo
w Wenecji (w tym miejscu skinęłam głową, ale on tego nie zauważył)
i w Konstantynopolu. Uwielbiał także Baśnie tysiąca i jednej nocy.
  Najbardziej jednak ukochał Watheka. Zachwycało go tam dosłow-
nie wszystko: gwałtowny temperament i hulaszczy tryb życia głów-
nego bohatera, jego okrutna pożerająca trupy matka, groźny wielbłąd
al Bufaki, kuszący klejnot, ponura śmierć za życia, która stała się
udziałem dawnych sułtanów w przerażających Grotach Eblis. Godzi-
nami ślęczał nad książką Beckforda, uczył się na pamięć ulubionych
fragmentów, wyobrażał sobie wdzięki Nur en Nahar, ukochanej Wa-
theka, oraz rozkoszne egzekucje dokonywane przez uśmiechnięte
jednookie Murzynki królowej Karatis. Miłość i okrucieństwo, szyder-
stwo i rozkosz - wszystko to utworzyło w głowie młodego Byrona
smakowitą mieszankę niczym nieróżniącą się od tej w głowie młodego
Beckforda.
  - Mamo, dlaczego nie mogę mieć wielbłąda? - dopytywał się nie-
mal codziennie.
Nie interesowały go półśrodki w postaci nazwania imieniem al
Bufaki jego małego pieska. Rozsądne wyjaśnienia lady Byron na-
trafiały na nienawistne spojrzenie, jej syn uparcie ćwiczył bowiem
zabójcze spojrzenie Watheka, którego nikt nie mógł długo wytrzy-
mać, niektórzy zaś pod jego ciężarem słabli, tracili zmysły, a nawet
umierali. Co prawda młodemu Byronowi nie udało się osiągnąć ta-
ego efektu, niemniej jednak służące coraz częściej wzdrygały się
na jego widok.
267

  Lektura Watheka skłaniała także do eksperymentów innego
rodzaju. W wieku dziewięciu lat Byron zakochał się w kuzynce
Mary Duff.
-	Naprawdę?
Szeroko otworzył oczy i przycisnął drobną dłoń do piersi.
-	Z całego serca.
  Namiętność była czysta i dziecięca aż do chwili, kiedy Byron
został uwiedziony przez swą opiekunkę, Mary Gray.
- Uwiedziony?
- Zgwałcony.
  Codziennie wieczorem przed położeniem go do łóżka panna Gray
biła go dotkliwie, traktując zadawane razy jako karę za występki,
których tego dnia się dopuścił. Nie oszczędzała nawet jego zdefor-
mowanej nogi - wręcz przeciwnie, okładała ją z jeszcze większym
zapałem niż zdrową. Przypuszczalnie była pierwszą i zarazem ostatnią
kobietą, którą błagał o litość, powiedział mi z nieprzeniknionym
uśmiechem. Odegrał przede mną całą scenę, wcielając się w obie
role. Najpierw był skulonym ze strachu chłopcem, ostatnim wspo-
mnieniem swojej dziecięcej niewinności.
-	Panno Gray, proszę mnie nie bić!
  Zaraz potem przeistoczył się w żylastą młodą kobietę o dzikich
rozbieganych oczach.
  - Znowu obraziłeś naszego Pana słowem i uczynkiem, nie zasłu-
gujesz na nic lepszego! Spójrz tylko na siebie! Masz koźlą-nogę jak
sam Belzebub. To jego znak!
  - Niech mnie pani nie bije! Krew mi leci z nosa! Poskarżę się
matce!
  - Myślisz, że się przejmie? Tylko się uraduje na wiadomość, że
ktoś wreszcie wygnał Lucyfera z jej syna. Im głośniej będziesz
krzyczał, tym większą jej sprawisz radość. Patrz, oto mały Książę
Ciemności, z którym nie rozstajesz się nawet na chwilę!
  Panna Gray powaliła go na łóżko, sięgnęła pod jego ubranie i wy-
dobyła na wierzch małego diabła we własnej postaci. Co prawda
postępowała niezbyt delikatnie, niemniej różowy diabełek zaczął
szybko sztywnieć jej w ręce i wystawił łebek spod cienkiej skórki.
-	Precz! - wrzasnęła przeraźliwie. - Precz, szatanie!
Uklękła i wzięła go w usta.
  Chłopiec leżał na wznak na łóżku, krztusząc się płynącą z nosa
krwią. Panna Gray zadarła spódnice i usiadła na nim okrakiem.
268

fiosy wciąż spadały na jego głowę, w uszach rozbrzmiewały opętań-
ze wrzaski. Na szczęście nic nie widział, oczy bowiem zaszły mu
csarną mgłą- Jego mały diabełek zniknął w ciemnej, zarośniętej
?głosami szczelinie. A jeżeli już stamtąd nie wróci? Czym będę sikał,
jeśli zostanie tam na zawsze? Przełykał krew i walczył o oddech.
  Osiągąwszy pierwszy w życiu orgazm, zemdlał - może z rozkoszy,
może z przerażenia, a może z bólu. W każdym razie od tej pory ogień
piekielny i miłosne spełnienie niczym prawie się dla niego nie różniły,
tym bardziej że umysł miał już całkowicie przesiąknięty wathekowym
erotyzmem. Zapytałam go, co się stało z panną Gray. Otóż inni
służący zainteresowali się wreszcie przeraźliwymi krzykami dobie-
gającymi z sypialni panicza i zjawili się z odsieczą. Kobietę skrępo-
wano i wywieziono z domu - znikła, zabierając ze sobą ostatnią
szansę na to, żeby młody Byron okazał komukolwiek chociaż odrobinę
seksualnej łagodności.
  Kiedy miał dziesięć lat, jego wuj wreszcie dokonał żywota w Gib-
raltarze i tak oto George Gordon, lord Byron, został szóstym baronem
Newstead. Pierwszym sygnałem świadczącym o tym, że stary lord
Byron nie żyje, była masowa ewakuacja karaluchów z Newstead
Abbey. Posadzka była aż czarna od uciekających stworzeń. Jak tylko
nowy lord dowiedział się o swoim świeżo nabytym szlachectwie,
czym prędzej pobiegł do lustra, by sprawdzić, czy na jego twarzy
zaszły jakieś widoczne zmiany.
  Niestety, żadnym zmianom nie uległ stan jego nogi. Matka prag-
nęła uczynić nowego lorda Byrona doskonałym. Z dumnym milcze-
niem znosił przypominające tortury leczenie, nie skarżył się, kiedy
zdeformowaną nogę ściskały drewniane imadła. Tylko raz zdjął uszty-
wniającą konstrukcję i cisnął ją do stawu. Nie chciał okazać słabości
przed matką, oznaczałoby to bowiem przyznanie się do porażki.
  Jeszcze w tym samym roku Byron wraz z matką objęli w po-
siadanie Newstead Abbey. Zafascynowany Wathekiem, uwielbiał
wszystko, co groźne i dostojne. Zrujnowane opactwo, przyczajone
w fontannach rzygacze i wielkie nawiedzone domostwo niezmiernie
mu się podobały, ale z początkiem nowego stulecia lady Byron wy-
słała syna do Harrow, które opisał mi jako bagno dziwactw, ma-
sturbacji i sodomii. Zgromadził tam wokół siebie krąg młodych
szlachciców. Z kilkoma z nich połączyły go przedziwne więzy za-
zdrości i namiętności, szczególnie z lordami Clare'em i Delawar-
rem - ten drugi był naprawdę słodkim chłopcem, aż za pięknym
269

jak na mężczyznę. Byron poinformował mnie z dumą, iż w końcu
uznano, że wywiera zgubny wpływ na kolegów, i odesłano go do domu.
  A tam czekała na niego otyła, złośliwa, żałosna matka. Wciąż
łączyły ich bardzo gwałtowne stosunki. Goniła go po całym domu,
a kiedy wreszcie dopadła w jakimś kącie, przygwoździła do ściany
i wydawało się, że za chwilę zada ostateczny cios. Byron uśmiechał
się wtedy do niej rozbrajająco i mówił: „Jeżeli mnie kochasz, teraz
to udowodnisz". Catherine natychmiast wybuchała płaczem. Zwy-
ciężył.
  Obarczał ją winą za swoje kalectwo. Czyż chromał nie dlatego, że
zawiodła go przy porodzie, podobnie jak przy niezliczonych innych
okazjach? Był przekonany, iż jego niedorozwinięta noga ma ścisły
związek z faktem, że będąc w ciąży, matka dla zwykłej próżności
nosiła ciasne gorsety, rodząc go zaś, celowo oszczędzała siły, do-
prowadzając w ten sposób do powstania tej deformacji.
  Znalazł jeszcze jeden powód, żeby jej nienawidzić. Jego wyobraże-
nia na temat własnej osoby cierpiały nie tylko z powodu niesprawnej
nogi, lecz także mało romantycznej otyłości odziedziczonej po matce.
Mając niespełna pięć stóp i osiem cali wzrostu, ważył prawie dwieście
funtów. Dopiero stosując drastyczną dietę i pocąc się przez wiele
godzin pod grubymi okryciami, przeistoczył się w eterycznego ado-
nisa, który wywarł na mnie tak wielkie wrażenie w komnacie Paszy.
Był to jednak zaledwie początek nieustającej walki o to, by wspiąć
się na wyżyny urody niedostępne zwykłym śmiertelnikom. Niekiedy
przegrywał tę walkę i wówczas tłuszcz obrastał go błyskawicznie
„niczym jakaś przeklęta słonina", szybko jednak na nowo podejmował
wysiłki, pijąc oczyszczające herbatki i całymi dniami powstrzymując
się od jedzenia.
  W wieku piętnastu lat zakochał się ponownie, tym razem w Mary
Chaworth, sąsiadce z Newstead, potomkini człowieka zabitego przez |
wielkiego miłośnika karaluchów, Szalonego Lorda Byrona. (Wyda-
wało mu się, że wiszące na ścianach jej domu portrety przeszywają
go nienawistnymi spojrzeniami). Miłość ta znalazła nieszczęśliwe
zakończenie: Mary zakochała się w innym i przestała traktować go |
poważnie. Kiedyś usłyszał, jak chichocząc pogardliwie, mówi do tam-?
tego: „Czy naprawdę myślisz, że mogłabym poważnie zainteresować
się tym kulawym chłopcem?".
  W tych odległych czasach młody bóg, obarczony odrażającą matką,
najzwyczajniej w świecie bał się kobiet. Opowiadał mi, zaśmiewając
270

. fi0 rozpuku, że na ich widok musiał powoli liczyć w duchu, aby
nować zcjenerwowanie. Tylko przy jednej czuł się w miarę swobod-
;e- była to jego przyrodnia siostra Augusta Leigh, córka Wściekłego
Tacka z pierwszego małżeństwa. Augustę, o cztery lata starszą od
Byrona, wychowywano z dala od niego. Po raz pierwszy spotkali się
wtedy, kiedy miała dwadzieścia lat, i od razu zapałali do siebie
svmpatią. Korespondowali ze sobą, miało jednak minąć wiele lat,
zanim zobaczyli się ponownie.
  Kiedy w roku 1805 Byron zjawił się w Trinity College w Cam-
bridge, jego wizerunek towarzyski był już prawie całkowicie ukształ-
towany. Miał trzy konie, dwóch służących, powóz, a nawet własnego
niedźwiedzia. Chociaż dzięki nadzwyczaj oszczędnemu trybowi życia
prowadzonemu przez matkę dostawał chyba najwyższe kieszonkowe
na uniwersytecie, jego długi bardzo szybko urosły do wręcz niewyob-
rażalnych rozmiarów.
  To właśnie w Cambridge, powiedział mi Byron niby od niechcenia,
zaczął naprawdę spotykać się z ludźmi. Między innymi wymienił
niejakiego Johna Edelstona, szczupłego i bladego chórzystę młod-
szego od niego o dwa lata. Będąc na drugim roku studiów, opub-
likował swój pierwszy tomik poezji zatytułowany Godziny próżno-
wania. Chyba właśnie ten fakt, bardziej niż wszystkie ekscentryczne
wyczyny z niedźwiedziem włącznie, przyciągnął wielu interesujących
przyjaciół, z szacownym Hobhouse'em włącznie. Książka spotkała
się jednak z bardzo złym przyjęciem. Byrona boleśnie ubodła bezin-
teresowna zawiść, jaką - jego zdaniem - były przesączone niemal
wszystkie recenzje. Pociechy szukał w opium i zmysłowości.
  - W tamtych czasach w Cambridge cnota należała do najtańszych
i najłatwiej dostępnych towarów - wyznał z szyderczym uśmiechem.
Hazard uprawiał rzadko i niechętnie, ponieważ nie lubił tracić pie-
niędzy.
  Zajął należne mu miejsce w Izbie Lordów, ale tylko na kilka
minut. Jeśli dobrze zrozumiałam, poczuł się upokorzony i zdegus-
towany proceduralną oprawą posiedzeń. Nawet przez myśl mu nie
przeszło, żeby mógł traktować to jako sposób spędzania wolnego
czasu. Dwa tygodnie później opublikował Poetów angielskich i szkoc-
kich krytyków, zjadliwą satyrę na tych, którzy wyśmiewali lub nie
doceniali jego poprzedniego dzieła. Książeczka ta odniosła ogromny
sukces.
Wciąż jednak brakowało mu tarczy, za którą mógłby się bezpiecznie
271

schronić. Ludzie, mówił mi z częściowo odsłoniętymi jak u rekina
zębami, byli zazdrośni. Opowiadano o nim niestworzone, niebezpiecz-
ne historie, powtarzano plotki, które mogły go prędzej zniszczyć niż
uczynić sławnym. Nie wiadomo, w jaki sposób przedostały się za
granicę opowieści o służącej, która poroniła w hotelu przy Bond
Street, i o drugiej, która urodziła dziecko i otrzymała sowitą odprawę.
  Czuł się schwytany w pułapkę. Nie mógł mieszkać z matką, nie
mógł też sobie pozwolić na życie na odpowiednim poziomie w Lon-
dynie. Wydawało się, że droga ku wielkości, którą obiecał sobie
osiągnąć, była przed nim zamknięta - przynajmniej na małej wyspie
zwanej Wielką Brytanią, gdzie był po prostu młodym prowincjonal-
nym arystokratą bez wiatru w żaglach i tonącym w długach. Po-
stanowił wyjechać z kraju.
  Jego opiekun Hanson - „głupi i powolny jak śmierć" - miał ogrom-
ne problemy ze zgromadzeniem funduszy na długą zagraniczną po-
dróż. Byron ponaglał go coraz gwałtowniej, grożąc skandalem, gdyby
pieniądze się nie znalazły, w końcu jednak wyruszył w drogę dzięki
Scrope'owi Daviesowi, staremu przyjacielowi od karcianego stolika,
który pożyczył mu niezbędną kwotę.
  Nadeszła pora, żeby wyruszyć śladami Beckforda, żeby zacząć żyć
jak Wathek.
  -	I w ten właśnie sposób znalazł się pan w Albanii? - zapytałam,
prostując podkulone do tej pory nogi.	««
  W trakcie jego opowieści deszcz ustał, zrobiło się ciepło i parno.
W obolałej głowie huczało mi od natłoku informacji. Czułam się jak
szkatuła, której powierzono bezcenny klejnot nadzwyczajnego zaufa-
nia. Zdawało mi się, że jestem równa bogom, a równocześnie w jakiś
przedziwny sposób czułam się napiętnowana.
-	Gdyby to było takie proste! - westchnął.
Świt począł wydobywać z mroku kamienne płyty tarasu. Byron
nagle podniósł się na nogi.
- Cecilio, nie mogę być z tobą ani chwili dłużej.
- Dlaczego?
- Za dużo o mnie wiesz.
- Czemu więc zdecydowałeś się aż tyle o sobie opowiedzieć?
Ogarnęła mnie zaskakująca desperacja. Byron odwrócił się, by
odejść, a ja poczułam, że za nic w świecie nie mogę mu na to pozwolić.
Należał mi się jakiś komplement. Potrzebowałam potwierdzenia
272

intymności, którą oboje dzieliliśmy. Wciąż nie wiedziałam, co powin-
nam o tym myśleć, nadal zastanawiałam się, czy opowiedział mi
swoią historię tylko po to, żeby być przy mnie. Może tylko zależało
mu na przykuciu za wszelką cenę mojej uwagi? Czy wszystko to była
rawda, czy może, nie mogąc zasnąć po długiej podróży, jedynie
zabawiał się wymyślaniem fikcyjnej biografii, żeby jakoś zabić czas?
Nie pytał mnie o żadne szczegóły mojego życia. Najwyraźniej nic nie
wiedział o Casanovie. Byłam ciekawa, ile czasu będzie potrzebował,
żeby się o nim dowiedzieć. Przypuszczalnie kilku godzin.
  Tymczasem chciałam zrozumieć, dlaczego uznał mnie za godną
tego, bym tak dokładnie poznała jego życie. Kładąc je u moich stóp,
w gruncie rzeczy postawił mnie w dziwnym, niezręcznym położeniu.
Zżerała mnie niepewność - przede wszystkim dlatego, iż już od
dawna marzyłam o tym, by stać się obiektem takiego właśnie, nar-
racyjnego stylu uwodzenia. Opowiadanie fascynujących historii jawiło
mi się jako oplątywanie niewidzialną pajęczą nicią słuchacza, który
z biegiem czasu coraz mocniej pragnie stać się nie tylko celem
opowieści, ale także jej tematem. Nieważne, czy robił to celowo
i z premedytacją, czy od niechcenia. Ważne, że robił to dobrze.
Zostałam schwytana.
  Ale Byron nie odpowiedział na moje pytanie. Uśmiechnął się,
schował pistolety i utykając, zniknął w pałacu. Nie wiadomo skąd
zjawili się dwaj służący, żeby zaprowadzić go do jego kwatery,
podczas gdy ja, prawie przezroczysta z wyczerpania i z jeszcze
jednego, znacznie bardziej dokuczliwego powodu, chwiejnym kro-
kiem wróciłam do swojej, i bardzo długo leżałam w jedwabnej po-
ścieli z szeroko otwartymi oczami.



4
El petegolo xe na spia senza paga.
Plotka jest jak nieopłacony szpieg.
Przysłowie weneckie
  Nazajutrz rano nie zobaczyłam Byrona ani Hobhouse'a, chociaż
w pałacu aż huczało od plotek na ich temat. Wszyscy chcieli zobaczyć
na własne oczy okropny kapelusz Hobhouse'a, a przede wszystkim
piękną twarz Byrona. Można było odnieść wrażenie, iż jakiś nie-
spokojny duch ciekawości szaleje po pałacu, doprowadzając do drga-
wek jego mieszkańców.
  Wszyscy chyba wiedzieli o nocy, jaką spędziliśmy razem na tarasie.
Kiedy weszłam do pokoju dziennego, by zasiąść przy sztalugach,
małe księżniczki jak na komendę zasłoniły usta pulchnymi dłońmi.
Udałam, że niczego nie dostrzegam, choć ja także odczuwałam przy-
jemne podniecenie na myśl o tym, że niedługo ponownie ujrzę By-
rona. Sądziłam, że to spotkanie powinno wiele wyjaśnić. Poprzedniego
wieczoru z pewnością był skrajnie wyczerpany i dlatego tak dziwnie
się zachowywał. Pracowałam więc spokojnie, podczas gdy moje małe
modelki szczebiotały z zapałem o jego pięknej twarzy, szarobłękit-
nych oczach, uroczym kuśtykaniu, cudownie małych uszach i delikat-
nych białych rękach.
  Kilka godzin później poczułam jedną z tych rąk na ramieniu. Po
nocnym deszczu wstał rześki i piękny ranek, który z upływem czasu
zamienił się w nieznośnie gorące popołudnie. Właśnie pracowałam
nad nosem najmłodszej nepotiny Paszy, starając się go zmniejszyć,
nie zmniejszając równocześnie podobieństwa. Pochylona nad płótnem,
delikatnie rozsmarowywałam farbę palcem. Lękałam się konsekwen-
cji, na jakie z pewnością byłabym narażona, gdyby nie udało mi się
namalować wnuczki władcy w sposób całkowicie i bez cienia wąt-
pliwości oddający miłość dumnego nonno.
274

Rvron wszedł bez pukania, przez jakiś czas obserwował mnie przy
y p0 czym rzekł, owiewając mi kark chłodnym oddechem:
Śliczne zwierzątka z tych wnuczek Ali Paszy. Niepotrzebnie
tarasz się jeszcze bardziej je upiększyć. Kiedy będą rozkładać nogi
karawanserajach swoich mężów, nazbyt zmysłowy nos może stać
sie przyczyną przyjścia na świat większej liczby dzieci. Wyobraź
sobie, jak wciskają go pod pachę któregoś z tych wielkich owłosionych
drabów albo, co gorsza, w jego krocze.
  - Daj spokój! - zaprotestował Hobhouse, który wszedł za nim do
pokoju. - Pozwól jej pracować. A gdyby Pasza usłyszał to, co przed
chwilą powiedziałeś?
  - Przyznałby mi rację. Z tego, co słyszałem, stary drań nie ma
nic przeciwko prawdziwie rodzinnej miłości. Chętnie zobaczyłbym tę
iego słynną synową, może nawet jej dotknął. Podobno jest warta
tyle co piętnaście kobiet z haremu.
  Zachowywał się tak, jakby mnie tam nie było. Tymczasem moja
mała modelka siedziała bez ruchu z na pół otwartymi ustami, porażona
zarówno nagłym pojawieniem się angielskiego milorda, jak i tym, co
zdołała zrozumieć z jego słów. Na szczęście albańskie damy nie znały
francuskiego w takim zakresie, który pozwoliłby im uczestniczyć
w rozmowie na tematy poruszane przez Byrona. Skinęłam dziewczyn-
ce łagodnie głową, a ona poderwała się z miniaturowego tronu i wybie-
gła z pokoju. Na podłodze zatańczył zgubiony szmaragdowy kolczyk.
  Byron schylił się, żeby go podnieść, po czym po raz pierwszy
spojrzał na mnie.
  -	Swego nosa, jak się domyślam, używasz do wchłaniania znacznie
bardziej cywilizowanych zapachów? Wyobrażam sobie, jak się mar-
szczył, czując spussa kanałów.
  W jaki sposób poznał słowo, które oznaczało smrodliwe wyziewy
kanałów i występowało wyłącznie w dialekcie weneckim? Oczywiście
wtedy jeszcze nie wiedziałam, że Byron ma obsesję na punkcie
języków i w swych pięknych ustach musiał poczuć przynajmniej
namiastkę smaku języka każdego kraju, przez który przejeżdżał lub
w pobliżu którego się znajdował. „Jest we mnie odrobina wszyst-
kiego" - powtarzał później wielokrotnie. Traktował swój głos jak
instrument muzyczny i bez trudu potrafił mówić rozmaitymi języka-
mi> pisał jednak wyłącznie po angielsku - w ograniczonym języku
szeptów i insynuacji, jedynym, jaki znam, w którym rodzaj męski
zenski w wielu sytuacjach stapiają się w jedno.
275

  Usta, z których padały te obsceniczne zdania, znajdowały sie  ]
bardzo blisko moich. Co prawda, będąc z Casanovą, dokładnie po-
znałam naturalną zmysłowość i trudno było mnie zaszokować, tym
razem byłam jednak zszokowana, nie tyle może jego słowami, ile
pozbawioną głębszych uczuć zwierzęcością, którą wyrażały.
  Naturalnie zdawałam sobie sprawę, że to tylko specyficzny flirt,
że nie zależy mu na tym, by mnie zranić. Potraktował to jak żart
rzucony od niechcenia pod adresem atrakcyjnej kobiety, zupełnie
jakbyśmy nie spędzili razem niemal całej minionej nocy, rozmawiając
o jego najbardziej osobistych przeżyciach z przeszłości, jakbyśmy
nie wymienili spojrzeń, świadczących o łączącej nas wyjątkowej
intymności.
  - Madame Cecilia, chyba wie pani, że ja także jestem kimś w
dzaju artysty, a mianowicie poetą?
- Istotnie - odparłam, skłoniwszy lekko głowę.
  - Cóż za uroczy akcent! Uwielbiam francuski z włoską intonacją.
Tak, Cecilio, ja podróżuję, smakuję, wgryzam się jak najgłębiej,
a potem wyrywam sobie serce i kładę je na talerzu, żeby inni mogli
go od niechcenia skosztować. Ujeżdżam najdziksze konie. Oczywiście,
że jestem poetą, kobieto! - Zbliżył się do płótna, wziął do ręki pędzel
umaczany w koszenilowej czerwieni i wsadził go do miseczki z olejem.
Czerwony barwnik zawisł w żółtawym płynie jak obłok. - A więc,
madame Cecilia, kocha pani swój poplamiony i oleisty zawód? -
Zerknął na obraz, znieruchomiał, przyjrzał mu się uważniej. - Dobry
Boże! On żyje! Ten portret jest tak piękny, że byłbym gotów cię
ucałować!
  Ukłuło mnie boleśnie, że wspomina o pocałunku ot tak, beztrosko
i bez zobowiązań. Mówiąc o takim właśnie całusie - odpowiedniku
poklepania po głowie i zachęcie do dalszej pracy - zrujnował rodzące
się w mojej głowie wyobrażenia i marzenia o zupełnie innym po-
całunku.
  - Do chwili, kiedy przemówił pan dzisiaj do mnie, byłam prawie
skłonna uważać pana za dżentelmena! - powiedziałam, patrząc mu
w twarz.
  - Ha! Słyszałeś, Hobhouse? Co za uduchowienie! Jaka odwaga! -
Następnie odwrócił się ku mnie. - Chcę, żebyś namalowała mój
portret. - Patrzył jednak nie ma mnie, lecz na płótno. - Przekonasz
się, że to niełatwe zadanie, ponieważ nie znoszę pozować, ale w twoich
obrazach jest coś... Ot, choćby te szczegóły.
276

Wskazał na szmaragdowy kolczyk, w którym umieściłam nie więk-
0d kropli wody odbicie twarzy Paszy. Ustaliliśmy cenę; targował
. jo upadłego, co trochę mnie zaskoczyło, nie spodziewałam się
howiem takiego zachowania po angielskim lordzie, ale wtedy niewiele
eszcze wiedziałam o Szkotach. Dobrze znał swoją cenę, to znaczy,
zdawał się wiedzieć, że już wkrótce zyska sławę, której część opro-
mieni również mnie, jego portrecistkę. Musieliśmy szybko dobić
targu, ponieważ właśnie szedł na kolejne spotkanie z Paszą.
  Byron poinformował mnie z dumą, że Pasza chciał, by traktował
ao jak ojca. Istotnie, on sam odnosił się do młodego Anglika jak do
ukochanego syna; przysyłał mu do apartamentu migdały, sorbet,
owoce i łakocie. Ze względu na liczne nieprawości, jakich Pasza
dopuszczał się z młodymi chłopcami i dziewczętami, w pałacu huczało
od plotek o tym, że angielski milord miał już niebawem zostać jego
kolejnym kochankiem. Rumieniłam się na myśl o tym, że z pewnością
będę jednym z tematów ich rozmowy. Nie wątpiłam, że Pasza ob-
szernie poinformuje Byrona o moim związku z Casanovą. Dobrze
wiedziałam, o czym lubią rozprawiać mężczyźni.
  Po odejściu Byrona Hobhouse został w pokoju. Tego dnia Pasza
nie zażyczył sobie jego obecności u swego boku. Okazał się całkiem
sympatycznym człowiekiem. Już po krótkiej rozmowie wyszło na
jaw, że podobnie jak ja jest dzieckiem zamożnego kupca i również
przyszedł na świat w mieście silnie związanym z morzem, a miano-
wicie Bristolu. Poinformował mnie z taką miną, jakby było to nie-
zmiernie ważne, że jest „nonkonformistą" oraz „wigiem". Na wszelki
wypadek nie pytałam, co to znaczy, on zaś nie rozwodził się nad tym
tematem. Był także uczonym i miłośnikiem klasycyzmu, pasjonował
się historią i obrzędami ofiarnymi, interesowała go sztuka i poezja.
  Czyściłam pędzle, a on opowiadał mi historię swojego życia, szcze-
gólnie dużo uwagi poświęcając tym fragmentom, kiedy pokrywała
się z historią życia Byrona. Czynił to niezmiernie szczegółowo, tak
ze chwilami stawał się niemal nudny, ale dzięki temu zyskałam
niezmiernie dużo rozmaitych informacji. Teraz wiem już na przykład,
ze w Janinie podają najgorszą recynę na świecie i że, co gorsza,
w całym mieście nie ma nikogo, kto znałby się na naprawie parasoli.
  Począwszy od tego dnia Hobhouse niemal bez przerwy towarzyszył
mi Przy pracy. Nie bardzo wiedział, co ze sobą począć, podczas gdy
tfyron flirtował z Paszą, ale i przy mnie nie czuł się zbyt pewnie. Po
y*1; jak starłam się z Byronem, nabrał dla mnie szacunku jak dla
277

mężczyzny i przestał upominać przyjaciela, by zwracał uwagę na to,
jakich słów używa w mojej obecności. Zostałam zaakceptowana jako
jedna z nich, w grę wchodziło jednak coś więcej. Był mną zafas-
cynowany. Mogłabym przyciągnąć go do siebie jak matka dziecko do
piersi. W gruncie rzeczy wciąż jeszcze był wielkim dzieckiem, w do-
datku o nie do końca sprecyzowanej płci. Odniosłam wrażenie, że
wolał chłopców niż dziewczynki. Nie wiem, czego właściwie ode mnie
oczekiwał, mam jednak nadzieję, że to dostał, ponieważ ja brałam od
niego pełnymi garściami. Brałam informację.
Kiedy chcę wyobrazić sobie Byrona takim, jaki był, zanim go
poznałam, wystarczy, że przywołam w pamięci spokojny głos Hob-
house'a i wysłucham fragmentu naszej rozmowy. Jak już wspomnia-
łam, moje konwersacje z Byronem przypominały raczej improwizo-
wane spektakle, których on był jedynym wykonawcą, mnie zaś przy-
padła w udziale rola niemej publiczności. Rozmowy z Hobhouse'em
były autentycznymi dialogami. Odważyłam się pytać go o sprawy,
których nie śmiałabym poruszać przy Byronie. Zapytałam go na
przykład, czy Byron ze smutkiem opuszczał Anglię.
- Ze smutkiem? Nie wydaje mi się. Raczej z ulgą. Sytuacja stawała
się coraz bardziej niezręczna.
  A czy nie tęsknił do bliskich, do kobiet, które kochał? Oczywiście
wiedziałam, że mogłam wykluczyć z tego grona matkę, ale co z jego
siostrą Augustą lub przyjaciółmi?
  Hobhouse wyznał ze smutkiem, iż Byron często uskarżał się na
całkowitą, beznadziejną samotność, nawet przebywając w jego towa-
rzystwie, a co do kobiet...
-	Cecilio, on zawsze powtarza, że słowo „przyjaciel" stanowi za- I
przeczenie słowa „kochanek".
-	W takim razie, czy ktoś za nim tęskni?
  Zanim Hobhouse zdążył odpowiedzieć, za moimi plecami rozległ
się głos Byrona. Audiencja u Paszy dobiegła końca.
  -	Ci, którzy uczestniczyli w moim przyjęciu pożegnalnym, z pew-
nością prędko mnie nie zapomną.
  Spojrzał znacząco na Hobhouse'a, który natychmiast pożegnał się
i wyszedł, sam natomiast usadowił się na otomanie, przeciągnął jak:
kot i opowiedział mi o ostatnim przyjęciu w Newstead.
1

5
Bisogna annegarse nel mar grandę.
Jeśli tonąć, to w głębokim morzu.
Przysłowie weneckie
  - Przyjęcie pożegnalne urządziłem w Newstead Abbey, rodowej
siedzibie Byronów. Tylko niewielka część rozległej posiadłości nada-
wała się do zamieszkania. Resztę - w tym ogród, jezioro i umoc-
nienia - pozostawiłem ich własnemu losowi. Natura, ani chybi urażona
do głębi wyczynami Starego Szalonego Lorda, skwapliwie skorzystała
z szansy i błyskawicznie objęła w posiadanie to, co bez najmniejszego
żalu jej zwróciłem. Mój ogród z pewnością przypadłby do gustu
szlachetnemu wielbłądowi al Bufakiemu. Nad żadnym cmentarzem
nigdy nie unosiła się równie silna woń rozkładu. Na trawnikach
piętrzyły się kretowiska, dzika winorośl zarosła ścieżki. Niekiedy
zadawałem sobie trud, by zeskrobać warstwę porostów z twarzy
kamiennych posągów tonących po pas w pokrzywach iście prehis-
torycznych rozmiarów. Wędrując między czymś, co kiedyś było kwia-
towymi rabatami, stwierdziłem, iż stare holenderskie róże nie kwitną,
chociaż są obsypane grubymi, nabrzmiałymi pąkami. Róże zorien-
towały się, że nie jest tu dla nich bezpiecznie.
Chcesz wiedzieć, jak wyglądało przyjęcie?
  Wyobraź sobie, że jesteś jedną z zaproszonych osób. Docierasz do
opactwa drogą wiodącą przez zaniedbany las. Zza zakrętu twoim
°czom ukazuje się majestatyczna ruina otaczająca ciemne oko jeziora,
ślęzie drzew stykają się nad podjazdem, tworząc liściaste sklepienie.
°yć może ogarnia cię nieprzyjemne wrażenie, iż zostałaś wessana do
Wugiego zielonego kanału pokarmowego. Puste łuki zrujnowanego
Wasztoru rzucają długie cienie sięgające twoich stóp. Cztery obroś-
*ęte bluszczem kolumny wskazują na zasnute chmurami szare niebo,
o to przecież jest Anglia, nie Wiochy.
279

  U stóp schodów, wiodących do głównego wejścia, dostrzegasz p0 I
prawej stronie przykutego niedźwiedzia, a po lewej toczącego pianę
z pyska ogromnego psa. Cofając się przez smrodem bijącym z paszczy
jednego, wpadasz prosto w pożółkłe kły drugiego - to znaczy, wydaje
ci się, że tak się stanie, ale gospodarz precyzyjnie obliczył długość
łańcuchów. Potężne szczęki zamykają się z kłapnięciem zaledwie
kilka cali od twego gardła, bestie tracą oddech, opadają na cztery
łapy, cofają się ze skamleniem i żałosnymi pomrukami. Wbiegasz po
stopniach do budynku, a tam wita cię kanonada z pistoletów dość
dziwnie ubranych, choć przystojnych młodzieńców doskonalących
się pod wysokim sklepieniem w sztuce strzeleckiej.
  Nowy Szalony Lord Byron nie zjawia się, żeby cię powitać. Padają
wulgarne sugestie, tłumaczące jego nieobecność, ale to nieistotne,
ponieważ młodzieńcy o pięknych twarzach i niewyparzonych językach
chwytają cię w objęcia i obsypują wygłodniałymi pocałunkami. War-
stwa po warstwie znika z ciebie twój podróżny strój; czujesz się jak
prezent rozpakowywany na urodzinowym przyjęciu. Nie wiadomo I
skąd zjawiają się kostiumy niczym z ridotto. Przebierasz się w niej
a młodzieńcy pieszczą cię i ani na chwilę nie spuszczają z oczu. 1
Opowiadają ci o tym, jak to jest tutaj, w Newstead, i czego się od J
ciebie oczekuje. Później zupełnie niespodziewanie zostawiają cię
samą i biegną do piwnic, gdzie brodzą po kolana w starym porterze.
Wychodzą stamtąd, znacząc posadzkę krwawymi śladami stóp, a nie-
ruchome powietrze eksplozjami śmiechu.
  Wyruszasz na zwiedzanie posiadłości i jej okropieństw. Jest tam
między innymi „komnata duchów" - niewielki pokój na ostatnim
piętrze, sąsiadujący z moją sypialnią, z którego okna roztacza się
widok na zrujnowany kościół. W tym właśnie pomieszczeniu, w któ-
rym podobno niekiedy pojawia się widmo bezgłowego mnicha, miesz-
ka przystojny młodzieniec Robert Rushton, mój służący. Jest tam
i teraz: całkiem nagi śpi na wymiętej pościeli, ze zmierzwionymi
i mokrymi od potu włosami i ciałem pokrytym niezliczonymi za-
drapaniami. Wygląda jak anioł, cuchnie jednak paskudnie. Nic nie
jest w stanie wyrwać go ze snu, obawiam się więc, iż musisz go
zostawić.
  W innej części dowiesz się, że właśnie przybyły dziewczęta ze
świątyni Afrodyty na Cyprze, zarezerwowane dla wyłącznej przy-
jemności lorda. Wydaje ci się, że słyszysz ich chichot w odległych
korytarzach i lekkie kroki na ukrytych schodach, nigdzie jednak
280

• łi nie widzisz. Przynajmniej na razie. W końcu nudzi ci się ta
rvczna rozrywka i postanawiasz zająć się polowaniem na mniej
.     zwierzynę: szukasz mianowicie zabójczej broni Starego Szalo-
n	0 Lorda Byrona i jego munduru. Otwierasz szafy, wysuwasz
 zuflady, by wreszcie znaleźć ten drugi, przykryty zwłokami ogrom-
nych czarnych karaluchów.
  Przyjęcie to spektakl, którego jesteś widzem, ale i uczestnikiem.
Wstawać trzeba jak najpóźniej, aby przy śniadaniu porównywać
alkoholowe ekscesy oraz osiągnięcia w wymiotowaniu i kopulacji,
ponieważ minionej nocy otworzyłem przed wami na oścież, drodzy
przyjaciele, drzwi mego haremu. Być może pamiętasz mnie, oddają-
cego się szalonej rozpuście przy blasku świec. Na śniadaniu zjawiam
się jako ostatni, ponieważ piłem, rzygałem i pieprzyłem najwięcej ze
wszystkich. Zdaje się, że aż do mego przybycia w jadalni panuje
atmosfera gnuśności oraz daje się zaobserwować niezdrowa tendencja
do picia posłodzonej herbaty z mlekiem i jedzenia miękkiego białego
chleba grubo posmarowanego masłem.
  Lecz oto się zjawiam w poplamionej koszuli nocnej, wymachując
pistoletami. Strzelam na oślep w powietrze, fragmenty kryształowego
żyrandola sypią się do wazy z owsianką i toną jak w lotnych piaskach.
Wszyscy witają mnie owacją, kilku ładniutkich młodzieńców nawet
dyga przede mną. Podszczypywane zewsząd służące sprzątają bała-
gan ze stołu. Zaczyna się nowy dzień.
  Fechtujesz, strzelasz, piszesz (najlepiej satyry i listy miłosne),
dręczysz niedźwiedzia i psa tak bardzo, że zaczynasz się lękać,
iż zerwą się z łańcuchów. Idziesz nad jezioro, by ujrzeć rozpadające
się fortece, z których pierwszy Szalony Lord dowodził swymi bi-
twami morskimi. Godzinami słuchasz opowieści Murraya o starym
panu, lejąc w niego whisky. Koniecznie musisz usłyszeć, jak opo-
wiada o zabójstwie sąsiada; relacjonuje to ze wszystkimi, najbardziej
odrażającymi szczegółami!
  Do obiadu zasiadasz w mnisim habicie między siódmą a ósmą,
podczas posiłku wypijasz niewiarygodne ilości klaretu i szampana,
okładam gościom obietnicę, że łokcie rozbolą ich od wznoszenia
toastów. Wino jest mocne; odnosisz wrażenie, że patrzysz na ogromny
hall przez trzymaną niewłaściwym końcem przy oku lunetę. Głosy
Przyjaciół rozbrzmiewają metalicznie w twoich uszach, na twoje
ramiona kapie gorący wosk, ale niczego nie czujesz. Tego wieczoru
zwracacie się do mnie „przeorze", tego wieczoru ja sam odgrywam
281

rolę zjawy z zaświatów, wstaję z kamiennej trumny i zdmuchuję
twoją świecę. Piękny Robert Rushton, albo jego reinkarnacja, pojawia
się w przezroczystych różowych szatach nie pozostawiających cienia
wątpliwości co do tego, co tak naprawdę najbardziej podziwia w nim
wasz wspaniały gospodarz. Podczas uduchowionej ceremonii, która
rozpoczyna się zaraz potem, każdy, kto zechce, może zasmakować
tego specjału.
  Po tym, jak martwi wstali z grobów i zostali dostatecznie uhono-
rowani, między gośćmi zaczyna krążyć ludzka czaszka wypełniona
burgundem. Wino wygląda jak ciemna krew. Nie chcesz go pić.
-	In estro, zamocz usta! - rozkazuję.
  Słowo „estro", pochodzące od in oestrum, stworzyłem po to, by
dać wyraz miotającym mną, niekontrolowanym fizycznym pragnie-
niom. Zanurzasz więc język i chłepczesz jak kot. Czyby wino było
skwaśniałe? A może obrzydliwie ciepłe? Czy zbiera ci się na wy-
mioty? Ha!
  -	Przyjaciele, pijecie z naczynia wykonanego z czaszki mnicha,
którego zwłoki odkopano w ogrodzie Newstead Abbey - wyjaśniasz
mrocznym tonem. - Zamordowano go z miłości albo przynajmniej
z powodu bękartów, których spłodził. Pijcie, ponieważ to jego krew,
a potem jedzcie, ponieważ kto wie, czy już jutro wasza czaszka
również nie znajdzie się w jakimś płytkim grobie albo nie trafi
w ręce chirurga, który rozetnie ją, opróżni, a następnie oprawi w me-
talowy uchwyt. Pijcie! Śmierć tym, co tylko spijają krople i zlizują
resztki!
  Ta czaszka jest moją dumą i radością. Umocowałem ją na metalo-
wym trójnogu, wypolerowałem tak, że uzyskała barwę żółwiej skoru-<
py. Po to, żeby ją ochrzcić, napisałem wiersz, który następnie został
na niej wyryty. Obróć ją w dłoni, przeczytaj słowa, które recytuję:,
...robak wstretniejsze usta ma.
Lepiej wznieść toast roziskrzonym gronem
Niż pieścić robaka obłe ciało,
I zamknąć w kiełicha czary kształcie
Napój, co stał przed bogów tronem.
  Mówiąc „robaka obłe ciało" wykonuję obsceniczny gest, a następni
przyciskam Rushtona do piersi. Chłopak sprawia wrażenie półprzyf
tomnego, być może został czymś oszołomiony.
282

    pijcie, do cholery! - krzyczę. - Ten, kto ostatnio mi odmówił,
wciąż jeszcze szuka swoich jąder!
 Wznosisz puchar, dotykasz ustami miejsca, którego przed chwilą
i    'kały moje usta. Mogłabyś przysiąc, że czaszka porusza ci się
rekach, tłumaczysz sobie jednak, że to twoje ręce się trzęsą, bo
nrzecież ostatnio mocno nadużywałaś swego ciała. Czaszka jest ciepła,
wypolerowanej kości zasychają strużki wina. W blasku świec
wygląda to tak, jakby tętnice i żyły wracały powoli na swoje miejsce.
Jesteś niemal pewna, że w ciemnych oczodołach coś porusza się
i błyska. Pijesz dalej. Nie ma wątpliwości, czaszka pulsuje ci w dło-
niach. Dusza mnicha aż skręca się z wściekłości i poniżenia. Kątem
oka dostrzegasz jakieś przedziwne fosforyzujące zjawiska w ogrodzie;
z przerażeniem przypominasz sobie, że do twojej sypialni idzie się
długim ciemnym korytarzem, pijesz jednak dalej. Nie masz wyboru.
Ja ci rozkazałem.




















































 


6
L'aqua de marę lava tuti i debiti
Morska woda spłukuje wszystkie długi.
Przysłowie weneckie
  Długo siedziałam w milczeniu po tym, jak Byron wygłosił swój
monolog i bezceremonialnie wyszedł z pokoju. Czy to właśnie Anglicy
nazywają zabawą? - zadawałam sobie pytanie. Niezbyt przypominał
nasz carnevale. Mam wrażenie, że to bardzo nieszczęśliwy sposóbB
bycia szczęśliwym.
  Hobhouse wrócił z niepewną miną, powłócząc nogami. Od razu I
zauważył wyraz mojej twarzy i pędzel leżący bezczynnie na palecie. ?
Zapytał, czy będę bardzo nieszczęśliwa, malując portret lorda ByronaM
Odpowiedziałam pytaniem, czy mam jakiś wybór.
  - Raczej nie. Chyba że Ali Pasza nie wyrazi na to zgody, a wtedy j
Byron wymyśli sposób, aby przekonać go, że w gruncie rzeczy wcaWB
mu na tym nie zależało. Jeśli jednak będziesz go malować, to, na
litość boską, uważaj na jego nos!
- Dlaczego?
  - Jest przewrażliwiony na punkcie jego długości. Podarł już na 1
strzępy kilka portretów, których autorzy nie potrafili we właściwjB
sposób oddać delikatności tego organu oraz jego... hm... krófcM
kości.
  Natychmiast przypomniałam sobie komentarze Byrona dotyczące I
nosa wnuczki Ali Paszy. Najwyraźniej jego zdaniem wyłącznie jeg«H
własny nos zasługiwał na uznanie. Coraz mniej podobał mi się pomyiH
malowania portretu tego człowieka i powiedziałam o tym wprodB
Hobhouse'owi.
-	Chyba masz rację - odparł.
  Pasza z entuzjazmem odniósł się do pomysłu i nawet zażyczył
sobie kopii. Sesje miały się rozpocząć natychmiast.
284

TCazaiutrz Byron zjawił się w moim apartamencie, obdarzył mnie
wkowym uśmiechem, po czym zabrał się do urządzania scenerii,
której miał zostać sportretowany. O nic mnie nie pytał. Sam
'brał fotel, strój i pozycję. Nic nie mówiłam, ale postanowiłam jak
vvkle zemścić się później, odpowiednio dobierając szczegóły. Aby
r7Vt)0chlebić się gospodarzowi, a także zaspokoić własne upodobanie
, ggzotyki, zażądał dostarczenia kilku paradnych albańskich strojów,
• to właśnie w takim kostiumie, barwniejszym od upierzenia tokują-
cego bażanta, zamierzał mi pozować. W ramionach trzymał stos
gęsto zapisanych papierów.
  _ Później ci wyjaśnię, czemu mają służyć - rzekł. - Możesz brać
się do pracy.
  Przysunęłam sobie stołek, usiadłam i rozpoczęłam przygotowania.
Żeby go trochę rozluźnić, poprosiłam, by opowiedział mi o podróży
do Albanii.
  Ostatnie przyjęcie w Newstead odbyło się w maju. Byron i Hob-
house wyruszyli w drogę w czerwcu.
  Przygotowania do podróży były osobliwe i kosztowne. Nie mając
najmniejszej nadziei na spłacenie wierzycieli, Byron powiększył długi
do ogromnych rozmiarów. Pokłócony z ojcem Hobhouse nie mógł
liczyć na żadne pieniądze, ale to nic nie szkodziło; Byron był gotów
pokryć wszystkie koszty, a nawet więcej. Mając przed oczami Wa-
thekowskie wizje wyprawy, traktował wszystko w kategoriach alegorii.
W głębi duszy wciąż rozmyślał o prowadzonych przez Watheka po-
szukiwaniach Rubinu z Giamschid. Nie odstraszały go niebezpieczeń-
stwa, brud i choroby, przerażeniem napełniała zaś wyłącznie per-
spektywa nudy i monotonii podczas podróży. Lekiem na nie miał być
Hobhouse.
  Byron wziął ze sobą miniaturowe podobizny swych ślicznych przy-
jaciół oraz swego żywego towarzysza Roberta Rushtona, z którym
pozował do portretu, oczekując na statek w Falmouth. Podobno był
to bardzo dobry obraz. Zabrał także nieszczególnie reprezentacyjnego
lokaja, Williama Fletchera, którego poznałam całkiem niedawno.
Nie byłam w stanie zrozumieć ani słowa z tego, co mówił. Potem
dywałam go jeszcze często, przemykającego pałacowymi koryta-
  ami i mamroczącego coś pod nosem w jakimś tajemniczym angiel-
skim dialekcie.
°d koniec czerwca Byron i Hobhouse wypłynęli z Falmouth do

Lizbony, tak samo jak trzydzieści lat wcześniej uczynił to Beckford.:
Czując się już bezpiecznym, Byron wyjaśnił w listach do przyjaciół !
iż zamierza pomóc Hobhouse'owi przy pisaniu książki, umieszczając
w niej rozdział własnego autorstwa zatytułowany: Sodomia dla każ-
dego albo pederastia opisywana jako rzecz zacna przez starożytnych
mędrców i takoż praktykowana w czasach współczesnych. Portowe
Falmouth dostarczyło mu mnóstwa okazji do czegoś, co nazywał
Plenum et optabilem Coitum - zwykle posługując się skrótem Plen
& opt C - czyli do pełnych i nieskrępowanych aktów miłosnego
spełnienia. Jeśli mu wierzyć, wyrażenie to zaczerpnął z Satiriconu
Petroniusza, gdzie oznaczało ono wykorzystanie chłopca do celów
seksualnych.
  W głębi duszy nie mogłam wyjść z podziwu, jak odważnie Byron
wyruszył do Europy pogrążonej w wojnach i krwawej rewolucji. Ja
w tym niespokojnym okresie nie ośmieliłam się odwiedzić ani Hisz-
panii, ani Portugalii, chociaż otrzymałam zaproszenia z dworów obu
tych państw. Można było odnieść wrażenie, iż niebezpieczeństwo;
stanowiło jedynie coś w rodzaju dodatku, który podniósł w jego
oczach atrakcyjność czekającego go przedsięwzięcia. Podobnie jak]
Beckforda, tak naprawdę zajmowała go wyłącznie jego podróż we-
wnętrzna oraz piętno, jakie pobyt w nowych miejscach mógł odcis-
nąć w jego umyśle. Czysto fizyczne zagrożenie wydawało się czymś
czystym i surowym, co miało szansę zmyć brud niespłaconych długów
i nieprzyjemnych wspomnień. Im bardziej oddalał się od Anglii, tym:
większy ogarniał go spokój.
  W Lizbonie, gdzie nie zakończyły się jeszcze rządy inkwizycji,
ujrzeli przerażające sceny. W kościołach walały się trupy z żeb-
raczymi miseczkami przyciśniętymi do piersi. Księża grzebali je
dopiero wówczas, kiedy miseczki napełniły się pieniędzmi. Odwie-'
dzili Montserrat, maurski pałac, w którym Beckford szukał schro-!
nienia przed echami wywołanego przez siebie skandalu, po czymj
wyruszyli konno do Sewilli, mijając niezliczone krzyże postawione
dla upamiętnienia tych, którzy zostali zamordowani na gościńcu.'
Przez Kadyks dotarli do Gibraltaru, a stamtąd drogą wodną na
Maltę.
  Na Malcie Byron pobierał lekcje arabskiego od pewnego mnicha
oraz przeżył platoniczną miłość do wykształconej, egzotycznej i ete-j
rycznej małżonki Spencera Smitha. Trudno było mu się z nią rozstać,
ale Wschód wzywał silniej niż kiedykolwiek, ponieważ Byron codzien-
286

•    żuł woń ostro przyprawionych potraw unoszącą się nad zacumo-
yjni w porcie łodziami, a wieczorami słyszał śpiewy ich załóg
cedzący* przy ogniskach.
 Robert Rushton został odesłany do domu, ponieważ „Turcja to
hvt niebezpieczny kraj dla chłopców". Byronowi ckniło się bez
lubionego towarzysza. Podczas pobytu na Malcie usłyszeli niepraw-
dopodobne opowieści o okrucieństwach Ali Paszy, władającego Al-
banią i zachodnią Grecją z iście Wathekowską bezwzględnością.
Byron postanowił go poznać, choć do tej pory nie udało się to jeszcze
żadnemu Anglikowi.
  W połowie września Hobhouse i Byron wsiedli na pokład płynącej
do Albanii brygantyny „Spider" i z tą chwilą podróż nabrała dla
Byrona całkiem nowego wymiaru. Pisał bez przerwy przez cały czas,
kiedy okręt kołysał się na błękitnych falach Morza Jońskiego. Z go-
dziny na godzinę pęczniało portfolio wypełnione ciasno zapisanymi
luźnymi kartkami. Któregoś bezwietrznego wieczoru rozłożył je na
pokładzie i począł przechadzać się między nimi. Nie ulegało dla
niego wątpliwości, że te luźne kartki coś łączyło, brakowało jednak
spinającej je klamry, którą mógł stanowić jedynie długi poemat
heroiczny. Jakie to podobne do Beckforda, pomyślałam. Natychmiast
pojęłam cel powstania takiego poematu: miał przeistoczyć zwyczajną
podróż w epopeję, Byrona natomiast w bohatera epickiego. Wyob-
raziłam sobie, jak tamtego wieczoru tuli do piersi skrawki papieru
i postanawia tchnąć w nie nowe życie. Tamtego wieczoru narodził się
nowy Byron.
  Byron był zmęczony pozowaniem i znużony rozmową, wstał więc
i zajrzał mi przez ramię do szkicownika, gdzie narysowałam kilka
jego podobizn oraz parę winiet do relacji z jego podróży. Na jednej
z nich pokazałam go siedzącego na pokładzie z piórem w ręce, przy
pracy nad poematem, na tle słońca kładącego się na spoczynek
w morskiej toni. Nie zadałam sobie trudu, żeby przedstawić olśnie-
wające wdzięki żony Spencera Smitha.
- Całkiem nieźle jak na początek - orzekł protekcjonalnym tonem.
  Obiecałam sobie w duchu, że zrewanżuję mu się za to podczas
Pracy nad portretem.
Wyszliśmy na taras skąpany w blasku zachodzącego słońca.
yron wciąż przyciskał rękopisy do piersi. Ta pora dnia zawsze
le UI*zekała, a i on sprawiał wrażenie delikatniejszego niż zwykle.
287

Jaka szczupła zdawała się jego sylwetka na tle przedwieczornego
blasku wzgórz! Zachód słońca nastąpił gwałtownie i błyskawicznie-
można było odnieść wrażenie, iż ktoś nagle narzucił na nie czarną
pelerynę. Pociemniałe raptownie niebo przecinały jaskrawopoma-
rańczowe promienie. Wyglądało to tak, jakby krzyczące i opierające
się rozpaczliwie słońce ciągnięto przemocą do więzienia.
  Dołączyli do nas Hobhouse i jego nowy wielbiciel Mouchar. Byron
znowu się ożywił.
  -	Ach, Hob! Zjawiłeś się w samą porę. Opowiadam Cecilii o chwi-
li, kiedy stałem się poetą romantycznym. Prawdopodobnie naj-
większym.
  Hobhouse, Mouchar i ja oganialiśmy się przed komarami, lecz
na Byronie nie sprawiały one najmniejszego wrażenia. Zauwa-
żyłam już wcześniej, że owady omijają go z daleka, wręcz prze-
ciwnie niż Casanovę. Czyżby coś o nim wiedziały?
  Byron otworzył rękopis na naszkicowanej z grubsza stronie tytu- I
łowej.
  -	Przedstawiam Childe Biruna, tragicznego wygnańca, łowcę
przygód, kochanka i młodego poetę, piewcę nowego stulecia.
  Hobhouse pospieszył z niepotrzebnie szczegółowymi wyjaśnienia-
mi, że „Birun" to dawna postać nazwiska jego przyjaciela, po czym I
zapytał:
-	Naprawdę zamierzasz posłużyć się własnym nazwiskiem?
Pamiętam, że Byron odpowiedział, przesuwając zadumanym spo- I
jrzeniem po górskich szczytach i przełęczach:
  - W tym poemacie będzie mój prawdziwy ból, prawdziwy pot I
i moje prawdziwe nasienie, czemu więc nie miałoby w nim być praw™
dziwego nazwiska?
- Ale pomyśl o swojej matce!
  - Masz rację. Ta gruba suka nie zasługuje na nieśmiertelność.
W takim razie nazwę się Childe... Haroldem.
  - Nie to miałem na myśli, ale rzeczywiście Harold brzmi bardzo
dobrze. Oby uczynił cię sławnym i bogatym i pomógł nam spłacić
naszych wierzycieli.
  - Lordowie nie tworzą literatury dla pieniędzy, a nawet gdyby
było inaczej, to na pewno nie pobiegłbym z nimi do jakiegoś prze|
klętego krawca!
  - Więc może do wytwórcy powozów albo kuśnierza, albo oberżysty
albo...
288

f)o żadnego z nich. Przeznaczyłbym te pieniądze na kobiety.
pipn & opt C, cipki bez względu na cenę. Co zarobię mózgiem,
raehulam jajami.
Byron! - wykrzyknął Hobhouse, odwracając się w moją stronę,
zaraz potem: - Cecilio! - ponieważ śmiałam się do rozpuku.
Był to mroczny, szyderczy śmiech, równie obelżywy jak policzek.




































 .
Al lume de candela
no se varda ne dona ne tela.
W blasku świecy nie oceniaj ani kobiet, ani obrazów.
Przysłowie weneckie

iyro-
:>wać. |
  Gdybyście mnie zapytali, dlaczego zakochałam się wtedy w Bj
nie, odpowiedziałabym, że dlatego, iż nie potrafiłam go namalować.
Wymykał mi się i w ten sposób mnie zdobył. Ja, cacciatrice, łowczyni
ludzkich twarzy, nie byłam w stanie namalować jego podobizny.
Przypuszczalnie działo się tak dlatego, iż był obdarzony osobowością
raczej werbalną niż fizyczną. Jego słowa zawisały w powietrzu wokół
mnie i nie dawały się zwabić na pędzel. To jeden z problemów,
z jakimi musimy zmagać się my, malarze portretów. Prezentujemy
nieruchomy milczący obraz. Akt mówienia dzieli twarz na dwie części,
dlatego nigdy go nie przedstawiamy, chociaż zdarza nam się nieco
rozszerzyć usta i nozdrza portretowanej osoby, aby zasugerować, że
zaraz zacznie mówić lub dopiero co skończyła. Nie potrafimy w żaden
sposób pokazać konwersacji, podczas której ludzie najlepiej się po-
znają. W związku z tym nawet najlepszy portret zawsze pozostaje j
tylko podobizną o ustach nie do końca takich, jakbyśmy sobie życzyliJ
  Jest jeszcze jeden aspekt pracy portrecisty, który sprawił, że nie
potrafiłam namalować Byrona i nie mogłam go nie pokochać. Malując
portret, podsumowuje się czyjeś życie; w przypadku Byrona o czymŚj
takim nie mogło być mowy, ponieważ zmieniał się w takim tempie,:
że nie dało się za tym nadążyć. Nie potrafiłam jednoznacznie i rai
na zawsze go określić. Dla wychowanej przez Casanovę miłośniczki
nowości była to cecha, której trudno się oprzeć. W towarzystwie
Byrona nikt się nie nudził, choć wielu ogarniała złość albo odraza.|
Każdej cesze towarzyszyła odrobina jej przeciwieństwa. Każde zdanie
było wyznaniem i równocześnie kpiną z niego. Portret ma prezent
290

' cechy właściwe wyłącznie portretowanej osobie - żaden portret
Byrona nie wywiązałby się z tego zadania, nawet gdyby był to tryptyk
   * j„ło«nniacv eo w trzech wcieleniach: anielskim, diabelskim i ludz-
przedstawidj^J &
MV Całkiem poważnie zastanawiałam się nad tym pomysłem, lecz
zrezygnowałam z niego, lękając się reakcji gwałtownego Paszy na
ka profanację. Hobhouse ostrzegł mnie, iż największą radość spra-
. • Byronowi porażki innych, w związku z czym uwielbia zamawiać
ortrety u kolejnych malarzy, doprowadzając ich do rozpaczy. Teraz
przyszła kolej na mnie.
  Casanovą nieszczególnie lubił być malowany. Za mało podobało
mu się jego ciało, żeby miał ciągle na nie patrzeć. Pozował mi wyłącz-
nie po to, żeby mi pomóc, a oglądając rezultaty oceniał przede wszyst-
kim moje postępy techniczne. Wydaje mi się, że wtedy, kiedy go
poznałam, nabrał już przekonania, że nie ma żadnej potrzeby prze-
kazywać potomności jego wizerunku. Kiedyś powiedział mi nawet:
„Prawdę mówiąc, zawsze wyglądałem jak wielki grzesznik". W jego
głosie słychać było ogromne znużenie, jakby to powierzchowność
zmuszała go bez przerwy do popełniania występnych uczynków,
które zdawała się zapowiadać.
  Byron wręcz przeciwnie, najchętniej ostemplowałby swoim wize-
runkiem całą przyszłość. Uwielbiał się przeglądać i czynił to niemal
bez przerwy, kochał też wodę, a szczególnie taką, w której mógł
podziwiać swoje odbicie. Zachwycał się brudnymi szybami w News-
tead, które pokazywały mu jego zwielokrotnioną podobiznę, ale te
lustrzane portrety były zaledwie duchami rzeczywistości: znikały,
kiedy nie patrzył na nie.
  Zamawiał więc trwalsze wizerunki: portrety olejne, popiersia, szki-
ce ołówkiem. Od najmłodszych lat kolekcjonował swoje podobizny.
Dzięki nim lepiej poznawał samego siebie, dostrzegał w nich to, co
me zawsze pokazywały zwierciadła. Trwał na nich w pozach, których
nie byłby w stanie długo znieść, i w młodości, która już nigdy nie
wróci. Uwieczniały seksualną atrakcyjność niepoddającą się upływowi
czasu, nieodmiennie dziarską i powabną. Portrety zatrzymywały
wspaniałe chwile jego życia, a następnie rozciągały je w nieskoń-
czoność. Z pewnością nigdy go nie zapomni ten, w czyim pokoju
zawiśnie na ścianie portret George'a Gordona, lorda Byrona.
    kończyłam wstępne szkice i byłam gotowa wziąć się do zasad-
nej pracy.
    
  Byron myślał, że samodzielnie przygotował scenerię, ale chociaż 1
był już doświadczonym modelem, nie zauważył drobnych poprawek,
które naniosłam na to, co uważał za swoje dzieło. Chciał, abym  «
namalowała go w naturalnej wielkości, lecz ja nie tworzyłam takich 1
portretów. Ludzie przedstawieni na moich obrazach zawsze byli
odrobinę mniejsi niż w rzeczywistości, a to dlatego, że nawet w dość
liberalnych pod tym względem Włoszech utrzymujemy między sobą
pewien dystans, przez co sprawiamy wrażenie nieco mniejszych, niż
jesteśmy w istocie.
  Zwykle pokazywałam portretowaną osobę z półprofilu, ponieważ
przy takim ustawieniu łatwo daje się ukryć pewne niedoskonałości
wynikające z asymetrycznej budowy ludzkiej twarzy. Asymetria
kłóci się z naszymi wyobrażeniami o pięknie doskonałym. Spieszę
dodać, że technicznie rzecz biorąc, nie ma ludzi doskonale pięknych,
a ci, którzy tacy są, wcale na takich nie wyglądają.
  Niekiedy kieruję na postać światło z dołu, co wywołuje wrażenie I
napięcia emocjonalnego, czasem zaś wręcz kojarzy się z okultyzmemi
Naśladując Rembrandta, wieszam żyrandol bezpośrednio nad głowąB
modela, mniej więcej na wysokości dwóch i pół stopy. Osoby z bujfl
nymi fryzurami prezentowały się w takim oświetleniu bardzo korzys-B
tnie, ich włosy wyglądały bowiem jak brylantowa przędza. Pomiesz-«
czenie oświetlał zwykle przyćmiony blask świec, tak bym łatwiej ?
mogła okłamać siebie, a następnie przenieść to kłamstwo na płótno ?
i pokazać mego klienta piękniejszym niż w rzeczywistości. Światło
świecy zaciera zmarszczki, ale nie fałszuje układu kości twarzy. 1
Dzięki niemu malarz może stworzyć portret prawdziwy, a zarazenti
pochlebiający.
  Tak więc, chociaż był dopiero ranek, kiedy zjawił się Byron i z uda-
waną niedbałością zajął wybraną przez siebie pozę, zaciągnęłam 1
zasłony i zapaliłam świece. Rozsiadł się wygodnie na sofie, prezen-*M
tując mi lewy profil z lekko uniesioną głową, dzięki czemu znikł
podwójny podbródek, który wcześniej wyłowiło moje czujne oko.
Przez chwilę obracał powoli głową, aż wreszcie znalazł pozycję, w któ-
rej blask małych płomyków prawie całkowicie likwidował cień jego
nosa. Niby od niechcenia przesunął ręką po włosach; po tym zabiegu
na delikatnym uchu pojawił się cienki kosmyk, drugi zaś, nieco I
obfitszy i zakręcony, wypełzł na kark niczym ślad po pieszczocie^
Zna wszystkie sztuczki, pomyślałam. Sam wyrównuje wszystkie nie
dostatki.
292

Pozostawiłam sobie w zanadrzu jeszcze jeden wybieg, dzięki któ-
mogłam wykrzesać z niego olśniewający portret. Włożyłam
elusz otoczony maleńkimi lichtarzykami, w których płonęły cie-
' tkie świeczki, i zbliżyłam się do niego, patrząc łagodnie jak Madon-
TJnikałam jego wzroku, za to moje spojrzenie błądziło po całej
jego twarzy.
  Nie dotykając go nawet palcem, pieściłam jego skórę chybotliwymi
nlamkami światła z mojej korony cierniowej. Subtelność tego badania,
nieszczota cieni połączonych na ścianie, szybko odniosły skutek.
Wciągnął powietrze tak gwałtownie, że aż poczułam chłód w gardle.
Zapomniał o tym, żeby być pięknym. Pozwolił mi, bym opisała go
światłem. Krążyłam wokół niego, muskając blaskiem płomyków jego
oczy, rzęsy, brwi i usta. Wreszcie, zgodnie z moimi oczekiwaniami,
w jego oczach pojawił się niemal wizjonerski błysk. Takiego właśnie
zamierzałam go namalować i wiedziałam, że będzie zadowolony.
  Podeszłam do sztalug, by wykonać pierwsze kolorowe szkice, pozo-
stawiwszy go w stanie jakby oszołomienia. Przez cały ranek śledził
mnie delikatnymi ruchami oczu. Był zbyt doświadczonym modelem,
żeby poruszyć głową. Miał kilka godzin na to, żeby zebrać myśli.
Kiedy wreszcie rozsunęłam zasłony na znak, że pierwsza sesja dobieg-
ła końca, natychmiast poinformował mnie o swoich odkryciach.
  -	Dzisiaj obserwowałem twoje usta i doszedłem do wniosku, że są
bardziej zachęcające, niż mi się początkowo zdawało. Ze względu na
dobro obrazu powinnaś pozwolić mi je pocałować. Jak możesz malo-
wać moje usta, nie znając ich smaku?
  Znowu pocałunek, znowu próba wyłudzenia, przemknęło mi przez
głowę.
  - Będzie pan mógł mi o nich opowiedzieć, kiedy zajmę się malo-
waniem pańskich oczu albo innej części pańskiego ciała.
  - Innej części mojego ciała? Na przykład jakiej? Czy mogę wy-
brać? Zdaje mi się, madame Cecilia, że powinniśmy mniej mówić,
a zacząć więcej odczuwać.
-	Ale wasza lordowska mość jest przecież pisarzem, artystą słowa.
s" z pańskich ust dowiem się o pańskich ustach, bez wątpienia
zdołam je namalować. Od tego tu jestem.
  -	Potrzebujesz jednak mojej pomocy. Weźmy na przykład moje
usta. Potrafiłabyś pokazać światu, jak wyglądały w chwili egzekucji,
e nie udałoby ci się wyjaśnić dlaczego. Widzisz je teraz: są
ne' °brzmiałe od pocałunków, odrobinę skrzywione po ciężkich

doświadczeniach, przez jakie przeszedłem. Teraz, usłyszawszy to|
ode mnie, oraz - jakiż był pewien siebie! - ponieważ usłyszałaś wiele
o mnie, namalujesz je lepiej, niż uczyniłabyś to przedtem. - Umilkł
na chwilę, a następnie dodał: - Wciąż jednak nie uda ci się wspiąć
na wyżyny możliwości, gdyż nie pocałowałaś ich osobiście.
  Byron nie lubił agresji seksualnej u swoich kobiet, osłupiał więc
ze zdumienia, kiedy jakby nigdy nic odłożyłam pędzel, podeszłam
i zrobiłam to, do czego mnie nakłaniał. Wiedziałam już ze swoich
bogatych doświadczeń, że boskie usta nie zawsze bosko smakują;
podobnie miała się sprawa z ustami Byrona, dodatkowo nieco ze-
sztywniałymi ze zdziwienia. Czuć je było odrobinę octem.
  - Teraz mogę spokojnie malować dalej, dysponując pełną wiedzą
na temat pańskich ust - powiedziałam, wróciwszy do sztalug. - Mam
nadzieję, że jest pan usatysfakcjonowany.
  - Nie, nie jestem usatysfakcjonowany, nie dałaś mi satysfakcji
ani jej nie uzyskałaś! - Mówił szybko, podekscytowanym wysokimi
głosem. - To był okropny pocałunek! Wydawało mi się, że wy, katolicz-
ki, całujecie lepiej niż ktokolwiek. Myślałem, że poprzez wielbienie
waszych małych bożków stajecie się mistrzyniami w całowaniu. Jak
mogłaś mnie tak pocałować? To był zimny, lodowaty pocałunek!
A może wolisz całować się z kobietami?
  Udałam, że nie słyszę pytania. Czekał chwilę, po czym prawie
zaskamlał:
- Taki pocałunek jest jak strzała wbita w kochające serce!
  - W takim razie pańskiemu sercu nic nie grozi - odparłam. -1
Całowałam z wyrachowaniem, w konkretnym celu i odniosłam wra-
żenie, że natknęłam się na wyrachowane, zimne serce.
Byron przybrał pozę z Childe Harolda.
  -	Kiedyś takie nie było! - oznajmił z tragicznym westchnieniem. -»
Jestem przeklęty. Urodziłem się poetą i szlachcicem, ale świat obszedł
się ze mną bezwzględnie. Mój los ukształtowały okropieństwa miłością
fortuna odwróciła ode mnie twarz, wszystko sprzysięgło się przeciwka
mnie. Gdybym był alfonsem, dziwki rodziłyby się bez niewieścich
otworów. Przyszedłem na świat ze zbyt wielkim sercem, lecz ni
swojej drodze natrafiam wyłącznie na kobiety, które kochają mnie
jedynie fragmentami swego istnienia. To właśnie oznacza bycie Byi
ronem.
  Wypowiedział swoje nazwisko takim tonem, jakby na język kapnęł*
mu duża kropla dziegciu, po czym opadł na fotel z błyszczącynl
294

'rżeniem i wypiekami na twarzy. Miał nadzieję, że rzucę się do
t lue by utrwalić tę chwilę, ja jednak zajęłam się czyszczeniem
Az\i Kiedy jakiś czas później podniosłam wzrok, już go nie było.
W szerszym kontekście moje zwycięstwa nad Byronem okazały
niewiele warte. Patrząc na powstający portret, zdawałam sobie
wę ge nie zdołałam go uchwycić. To znaczy, jako mężczyznę
  offłam go mieć w każdej chwili, lecz tylko na jego warunkach, ale
jego wizerunek wymykał mi się z rąk. Pragnęłam go. Teraz, kiedy
odszedł, poczułam skurcz w żołądku i suchość dłoni, nie byłam w sta-
nie utrzymać pędzla w palcach, włoski zjeżyły mi się na przedramio-
nach i na karku. Mimo mojej pozornej odwagi i pewności siebie
zdawałam sobie sprawę, że niewiele dzieli mnie od tego, by zacząć
wielbić posągowego idola. Jeszcze nigdy nie malowałam nikogo tak
pięknego. Fascynowała mnie nie tylko doskonałość cielesnej powłoki,
lecz także więziona pod nią ekscytacja.
  Wrócił godzinę później, z oddechem przesyconym wonią portera
i mocnym postanowieniem odwetu. Bez wątpienia jego zdaniem osiąg-
nęliśmy już etap fizycznej intymności.
  W typowy dla siebie sposób przypuścił na mnie uwodzicielski atak,
posługując się bronią dwojakiego rodzaju: chłodem i żarem. Tego
popołudnia nastąpiło pierwsze przeistoczenie - z wyniosłego angiel-
skiego milorda, który zamówił usługę u parającej się malarstwem
rzemieślniczki, zamienił się w podekscytowanego młodzieńca szep-
czącego mi namiętnie do ucha, wyciągającego nieśmiało ręce ku
moim piersiom, mówiącego:
  - Malowałaś już wielu mężczyzn. Spójrz na tę twarz. Ten męż-
czyzna jest zakochany. Przecież znasz ten uśmiech. A ja wiem co
nieco o tobie, Cecilio. Pytałem o ciebie. Choć tak ozięble całujesz,
sporo wiesz o miłości, a czego nie poznałaś z doświadczenia, obejrzałaś
na rycinach Pietra Aretina.
  A więc przeprowadził własny wywiad i dowiedział się o Casanovie.
Uznałam, że powinno mi to pochlebić. Roześmiałam się i go ode-
pchnęłam, równocześnie jednak duch mego ramienia objął go i przy-
cisnął do mojej piersi. Wtedy po raz pierwszy zobaczyłam na jego
ustach prawdziwy uśmiech.
A en jeden uśmiech Byrona sprawił, że naprawdę ożyłam. Przeko-
am się tego dnia, że Byron potrafi wytworzyć wokół siebie spe-
yiiczny klimat, w którym słońce świeci tylko czasami i dlatego tym
Z1ej należy je cenić. Zdawałam sobie sprawę, że był particolare.
295

Nie każdy mógł z nim wytrzymać, nie każdy miał na to ochotę. Jy
także miałam swój udział w jego wyjątkowości, która w cudowny
sposób niwelowała dzielącą nas różnicę wieku, kultur i doświadczeń.JJ
Najważniejsze było jednak to, iż traktował mnie jak cząstkę siebie.
Uświadomił mi, jak bardzo byłam samotna, i to być może od lat.
Samotność pozostała - różnica polegała na tym, że teraz zdawałam
sobie z niej sprawę.
  Równocześnie zaczął mi doskwierać mój duchowy i cielesny celibat.
Od śmierci Casanovy, czyli od dziewięciu lat, nie spotkałam nikogo,
kogo mogłabym naprawdę pokochać. Kiedy żył, zgodnie z jego radami
zaznawałam przynajmniej uciech ciała, równocześnie karmiąc serce
wyznaniami miłości płynącymi nieprzerwanie z Dux. Po jego śmierci
straciłam apetyt na przygody. Wydawało mi się, że nadużywając
mego ciała, zupełnie pozbawiłam je sił żywotnych, zaczęłam je więc
bardziej szanować i coraz rzadziej pozwalałam sobie na rozrywkowe
zbliżenia, nawet ze starszymi mężczyznami. Wracając do domu
z miejsc, gdzie obściskiwały mnie anonimowe ramiona i całowały
anonimowe usta, odnosiłam wrażenie, iż coraz głębiej pogrążam się ]
w cieniu. Był to cień autentycznej miłości i autentycznego kochaniaJ
rozmyty i zniekształcony przeżyciem znacznie pośledniejszego gatun-a
ku. Napełniał mnie nieprzyjemnym chłodem, dlatego unikałam - lub ]
przynajmniej starałam się unikać - beztroskich miłostek.
  Jedynie od czasu do czasu czyniłam z kogoś nieświadomego ucznia 3
Casanovy- nie wiem, czy tylko po to, by zaspokoić głód ciała, czyf
w nadziei na coś więcej. Być może potrzebowałam ich twarzy, żeby]
zasłonić się przed własną lub żeby ochronić się przed samotnością, I
która od śmierci Casanovy podkradała się coraz bliżej. Hobhouse,j
specjalista od najrozmaitszych plemiennych obyczajów, opowiedział!
mi, że w Bengalu drwale noszą z tyłu głowy maski ze swoją podobia*
ną. Czynią to dlatego, że tygrys atakuje wyłącznie z tyłu. Drapieżnik5
będzie godzinami szedł za człowiekiem, ale go nie zaatakuje. Maski!
ocaliły życie wielu bengalskich drwali. Podobnie i ja zdołałam kilka-;
krotnie wymknąć się samotności, tworząc z niczego niepodejrzewa-
jącym mężczyzną bestię o dwóch grzbietach, nigdy jednak nie o"
worzyłam serca. Nie zakochałam się ani w żadnym z moich klientów,.,
ani w żadnym uroczym chłopcu, ani w żadnym podniecająco oziębłymi
starym hrabi.
  Co więc miałam począć z sercem? Od tak dawna trzymałam je
smyczy. Miałam już czterdzieści lat. Od śmierci Casanovy ani r
296

   zwoliłam sobie nawet na chwilę szaleństwa. Zawsze byłam
,   naja_ Moje problemy ograniczały się do mieszania barwników
• zmaczania pędzli. Nie podejmowałam ryzyka, nigdy nie groziło mi
~.„me niebezpieczeństwo. Podczas acqua alta chodziłam po pas-
- ~"eIle zamiast brnąć po kolana w mętnej wodzie. Zyskałam sławę
• ko artystka, lecz pod wieloma względami pozostałam dzieckiem.
Nie miałam pojęcia, jak przyrządzić risotto. Nigdy nie goniłam przez
nole za królikiem, gubiąc pantofle w wysokiej trawie. Objechałam
prawie całą Europę z wanną wypełnioną płótnami, lecz nigdy nie
podjęłam próby stworzenia nowego, własnego koloru.
  Dlaczego tak się ograniczałam? Dla Casanovy? Dla trupa? Dla
wspomnień? Dla niczego. Postanowiłam z tym skończyć. Od dwu-
dziestu lat pokazywałam życie innych ludzi takie, jakie potrafiłam
wyczytać z ich twarzy. Niczym anonimowy skryba przekazywałam
światu ich radości i smutki. To smutne być kimś takim, przemknęło
mi nagle przez głowę. Powinnam mieć też coś dla siebie. W Byronie
było coś, co obiecywało prawdziwe aż do bólu krwiste doznania. Nie
wiedziałam, czy pociągną mnie w dół, czy uwznioślą, wydawało mi
się jednak, że z tym człowiekiem mogę przeżyć coś, co uczyni moje
własne życie wartym namalowania.
  Jeszcze flirtując z tymi myślami, doskonale zdawałam sobie sprawę
z tego, co robię. W ten właśnie sposób miłośniczka nowości, zbyt
entuzjastycznie nastawiona do zmian, potrafi przekonać samą siebie,
żeby dokonać czegoś niebezpiecznego.
  Nazajutrz rano nasza gra posunęła się naprzód. Zmagaliśmy się
niczym starzy kochankowie, zadając sobie liczne drobne rany. W cią-
gu zaledwie jednego dnia dorobiliśmy się blizn, które można było
smarować kojącym ból balsamem albo od nowa rozdrapywać. Byron
po mistrzowsku potrafił uderzać w sposób prowokujący do odwetu,
doprowadził także do perfekcji umiejętność obrażania się nie wia-
domo na co i uporczywego trwania w ponurym milczeniu. Każdy
taki okres kończył się jednak wymyślnym komplementem, trafia-
jącym dokładnie w sedno twoich oczekiwań i kojącym najpoważ-
meJsze niepokoje, a więc podwójnie skutecznym. Mawiał na przy-
kład:
»Jak to się stało, że niespodziewanie wlałaś tyle ciepła do mojego
erca? Zanim cię spotkałem, było zimne i puste".
Albo:
297

  „Odkąd cię poznałem, nauczyłem się na nowo tolerować świat
a nawet go kochać".
  Na słowo „kochać" krew natychmiast zaczynała żywiej krążyć
w moich żyłach.
Albo:
  „To niemożliwe, że rozmawiamy dopiero od niedawna. Jestem
pewien, że choć w innych światach, od lat towarzyszyły nam te same
myśli".
  Piętro Aretino, conversazione, puste serce, przemykało mi przez
głowę.
  Czyż można obronić się przed takim atakiem przypuszczonym na
twoją duszę? Nic dziwnego, że moja wstrzemięźliwość najpierw osłab-
ła, by w końcu całkiem zniknąć.
  Fakt, że Byrona interesowało wszystko, co dotyczy Wenecji, rów-
nież traktowałam jak komplement. Wiele o niej czytał i pragnął ją
ujrzeć, lecz chwilami można było odnieść wrażenie, iż już zanadto się
z nią związał. Po jakimś czasie zrozumiałam jednak, że zamierzał
udać się tam dopiero wtedy, kiedy świat w pełni doceni jego wielkość.
  - Czasem wydaje mi się, że wyczarowałem cię sobie z powietrza -
mawiał z uśmiechem. - Przybywam do Albanii, a tu czeka na mnie
piękna Wenecjanka znająca tajemnicę Watheka. Wygląda na to, że;
jestem czarnoksiężnikiem!
I strzelił trzykrotnie palcami jak kastanietami.
W Wenecji mamy takie powiedzenie:
Chi varda la luna casca in fosso.
Kto gapi się w księżyc, wpada do fosy.
  Czekając na niego tej nocy -jego ręka obiecała mi wizytę w mo
gestów, rozumianej wyłącznie przez kobiety, jeśli posługują się
mężczyźni, i przez mężczyzn, jeżeli używają jej kobiety - wyszł
na taras, żeby zasięgnąć opinii księżyca w kwestii najnowszego zd_
rżenia w mym życiu. Moje bose stopy przemykały z cichym szelestentj
po kamiennej posadzce.
  Jak często radzimy się księżyca, jak często podejmujemy ważne
decyzje pod jego wpływem! Zupełnie jakbyśmy wierzyli, że jegfff
krystalicznie czyste światło potrafi rozjaśnić najmroczniejsze zakamarf
ki naszego umysłu. Patrząc na księżyc, odruchowo sięgamy po rękfj
kochanka, jeśli zaś akurat nie ma go przy nas, mówimy: „Spójrzcie
298

• nn nie ma twarzy mego kochanka? Jak czule na mnie dzisiaj
yłgyZ    vi-*
    laHa'" Ludzie Orientu twierdzą, że księżyc przypomina królika.
spogi4"a- '	.   .	.	. .	.        „
rłzam się z mmi w tym sensie, ze ja rowmez uważam, iż jest
bawiony jakiegokolwiek wyrazu. Ani trochę mi nie pomógł. Przez
.    M   przysłuchiwaliśmy się swoim monologom, i to wszystko, ale
  7vnaimniej chłodne powietrze ostudziło mi nieco głowę i mogłam,
hvć może po raz ostatni, spokojnie pomyśleć o Byronie.
  Doskonale zdawałam sobie sprawę, że, jeśli można tak powiedzieć,
iee-o zainteresowanie moją osobą nie jest bezinteresowne. Po pierw-
sze chciał, żebym namalowała jego portret - przecież Childe Harold
nie mógł się ukazać bez podobizny autora. Być może właśnie teraz
był najpiękniejszy: szczupły, zdrowy i tryskający energią po długich
podróżach. Pragnął, by ktoś utrwalił to piękno. Ufał, że wywiążę się
z tego zadania, doceniwszy mój kunszt artystyczny. Miłość, jaką do
niego zapałałam, miała mi w tym pomóc.
  Po drugie, chciał zmierzyć się z legendą największego kochanka
w dziejach świata, człowieka, którego nazwisko stało się niemal
synonimem seksualnego wyrafinowania, wygnańca, banity, pisarza,
człowieka, który na zawsze zapisał się w historii ludzkości. Chociaż
nie chciał rozmawiać ze mną na ten temat, nie wątpię, iż wiele
o tym myślał. Nie widział najmniejszego powodu, żeby Byron nie
mógł zakosztować choćby odrobiny tego, czym do syta najadał się
Casanovą.
  Po trzecie, był jeszcze Beckford i moje związki z Wathekiem.
Podejrzewam, iż nawet gdybym w żaden sposób go nie pociągała,
i tak pragnąłby mnie zdobyć, choćby z tego jednego powodu. Coś
takiego nie wchodziło jednak w grę, ponieważ wiedziałam, że jestem
atrakcyjna sama w sobie. Wciąż emanowałam tą samą butną zmys-
łowością, którą dostrzegł Casanovą, kiedy zajadałam torta al cioc-
colato. Potrafiłam być błyskotliwa i zabawna. Moje piersi wciąż
mogły wywoływać poruszenie. Sam Pasza dał do zrozumienia przy
kolacji, zwracając się bardziej do mego biustu niż do mnie, że byłby
skłonny mnie uszczęśliwić.
  Oprócz tego byłam jednak bardzo wrażliwa. Wszyscy tworzymy
sobie w wyobraźni obraz nowego kochanka na podstawie naszych
Potrzeb, nie przejmując się zanadto rzeczywistością.
redę Biron, głosiła jego dewiza. Uwierzyłam mu, kiedy mówił, że
 y, dwoje egzotycznych wyrzutków, powinniśmy trzymać się razem,
uwierzyłam mu, kiedy mówił, że od lat nie oddał nikomu serca i że
299

czeka ono na mnie, drżąc z utęsknienia, na dnie rany, którą okrutny
świat wyszarpał mu w piersi. Wystarczyło, żebym wyciągnęła rękę
i wyjęła je stamtąd. Mogłam je sobie zatrzymać, jeśli tylko chciałam.  I
Zapragnęłam go dlatego, że on mnie pragnął. W moich uszach wciąż
rozbrzmiewały jego słowa: „Kochać mnie to nieszczęście. Nigdy nie  '
udało mi się utrzymać przy życiu nawet psa, który mnie polubił, a ja
polubiłem j ego". Zapragnęłam stać się kobietą, która uwolni go od bólu. I
Nawet nie przypuszczałam, że jestem zdolna aż do takiego współczucia.
Kierując się naukami Casanovy, nigdy nie dręczyłam ambitnych
kochanków, którzy prędzej czy później i tak osiągnęliby cel. „Ten, kto
budzi w nas pożądanie, jest najprawdopodobniej stworzony również do  I
tego, aby je zaspokoić" - mawiał. Z góry zgodziłam się odegrać pisaną
mi rolę w tym, co się miało wydarzyć, i przyjąć swoją część winy.
  Owszem, kierowałam się również mniej sentymentalnymi moty-
wami. Byron był człowiekiem, który potrafił pogardą zmrozić wszyst* j
ko wokół siebie. Postanowiłam rozpalić w nim ogień, w którego
cieple sama mogłabym się ogrzać. Chciałam znaleźć się w jego jedno-J
osobowej drużynie toczącej nieustającą walkę ze światem. Nie wy-
kluczam także, iż jakąś rolę odegrał mój egoizm. Kochał mnie Casa-
novą, a teraz zapragnęłam, by pokochał mnie ten przepiękny męż-
czyzna, stanowiący w moim wyobrażeniu uosobienie tego seksualnie!
żarłocznego, samolubnego nowego stulecia.
  Oprócz tego Byron miał piękne ręce i cudowne małe uszy. I oczy,
których spojrzenie sprawiało, że topiły mi się ręce ukryte „w kieszeJ
niach. Pożądałam go również dlatego, tak samo jak kiedyś pożądała™
tarta al cioccolato, tak samo jak kiedyś pożądał mnie Casanovą.
  Leżąc w wannie, rozmyślałam o tym wszystkim, a moje ręce pły-
wały leniwie w wodzie. Po jakimś czasie zupełnie znieruchomiałanl
niczym mały gad zakonserwowany w butelce. Kiedy wreszcie wyi
szłam z kąpieli, wydawało mi się, że moja skóra wchłonęła wszystkiw
aromatyczne olejki, jakie w niej były. Wszystkimi porami ciała wy4
dzielałam zapach lawendy i jaśminu. Włożyłam przez głowę płóciennej
koszulę, położyłam się do łóżka i zdmuchnęłam świecę.
  Gra wstępna, którą przedsięwziął Byron tego wieczoru, przeczu-
wając nasze połączenie, okazała się dość jednostronna. Udał się di
łaźni tureckiej, gdzie klientów myją piękni młodzi mężczyźni, spłoszył
go jednak gwałtowny i nieukrywający swoich zamiarów masażysta
w związku z czym zjawił się u mnie brudny i rozżalony brakieil
300

• emności, na którą miał tak wielką ochotę. Czy mogłam mu się
ciwstawić, nawet gdybym chciała? Przecież on przeżywał nasze
" ,. •    je jeszcze zanim do niego doszło, zanim zdążyliśmy się choćby
tknąć- Był już rozpalony, wchodząc do mego pokoju, zdawałam
bie jednak sprawę z tego, iż płonie nie tylko dla mnie.
  Przyszedł okryty kurzem dnia, z zaschniętym nasieniem z wielu
Hni Nie zapukał, tylko od razu otworzył drzwi do pokoju, w którym
leżałam w bezsennej ciemności.
  Przyniósł ze sobą świecę. Trzymał ją pod brodą, tak że jego pełne
usta nabrały iście nubijskich rozmiarów.
  _ To miło z twojej strony, panie, że przyniosłeś świecę - powie-
działam zza kotary.
  - Tak, bardzo miło - odparł i natychmiast ją zdmuchnął. Usłysza-
łam, jak kładzie pistolety na stole. - Cuchnę jak diabli - powiedział
w ciemności.
- Nic nie szkodzi.
  Sama woń nie miała żadnego znaczenia, chociaż poczułam jej ostre
ukąszenie, jak tylko się zjawił, ale na naszej pierwszej nocy już
pojawiło się niewidoczne piętno zniewagi.
  Oparł się o rzeźbioną deskę w stopach łóżka. Nie spieszyło mu się.
Bez trudu przejrzałam jego grę. Dawał mi do zrozumienia, że gdyby
chciał, bez trudu zapanowałby nad pożądaniem. Jego oko zalśniło
w przyćmionym blasku księżyca. Pragnął także, abym wiedziała, że
nie chce widzieć mojej twarzy. Nagle poczułam wszystkie zmarszczki
i bruzdy, których wolał nie oglądać, i odruchowo sięgnęłam ręką do
podbródka, aby naciągnąć skórę. Równocześnie wstydliwie ukryłam
pod przykryciem zbyt duże stopy.
  Byłam przybita. Do tej pory zawsze kochano mnie jak należy. Nagle
zrozumiałam, dlaczego ludzie kochają się nago wyłącznie z tymi,
z którymi łączy ich prawdziwe uczucie. Jedynie miłość potrafi wyba-
czać ułomności ciała. Teraz miałam być oceniana na podstawie najsuro-
wszych, bo lodowatych kryteriów. Zdawałam sobie sprawę, że popeł-
niam błąd, wpuszczając ten chłód do swego życia. Skoro nie mogłam
lczyc na miłość, powinnam poszukać czegoś bliższego zwierzętom,
entuzjastycznego i bezkrytycznego jak one. Powtarzałam sobie w myś-
cn, zęby odprawić Byrona i posłać służącego po któregoś z kupców,
orzy towarzyszyli nam w podróży. Tak byłoby znacznie bezpieczniej.
Oczywiście nie zrobiłam tego.
ymczasem Byron wypowiedział przygotowaną zawczasu kwestię:
301

  -	Cecilio, tej nocy jestem twoim niewolnikiem. Uczyń mnie swoim *
królem.
  Milczałam w nadziei, że wypełni ciszę słowami przeznaczonymi
wyłącznie dla mnie. Chciałam, żeby zostawił jak najwięcej słów, tak
bym miała się do czego przytulić, kiedy już wyjdzie. Pragnęłam stać
się ich inspiracją, nie udało mi się to jednak. Gdzieś w pogrążonych
w ciemnościach trzewiach pałacu trzasnęły drzwi. Był to ostatni
odgłos z zewnątrz, jaki usłyszałam. Chwilę później ostrze jego szty-
letu rozchyliło kotarę.
  -	I oto, Cecilio, zjawiam się w poszukiwaniu Rubinu z Giamschid.
Zdaje się, że odnalazłem go w tej oto pościeli. Być może powinienem
był przynieść balsam z Mekki, aby go namaścić, nie uczyniłem tego
jednak.
  Roześmiał się, pokazując mi puste ręce, i wszedł do łóżka. Rozpiął
ubranie, ale go nie zdjął. Nie patrzył na mnie. W chwili, kiedy Byron
został moim kochankiem, czułam się tak samotna jak nigdy w życiu*
  Upokorzył mnie. Kazał mi podwinąć koszulę nad genitalia. Kaza
mi to zrobić z pożądania dla niego. Kazał mi to zrobić zamiast niegoJ
  Miał twardy język. Czuć go było angielskim octem. Był nieduży,
ale za to również mogłam go kochać. Tak bardzo pragnął być wielki
i tak bardzo pragnął, abym wierzyła, że taki jest. Pozwolił mi dotknąć
się dopiero wtedy, kiedy we mnie wszedł, rozpraszał mnie delikafl
nymi ukąszeniami i szczypnięciami, czekał, aż moje podnieceni!
i oczekiwanie sprawią, iż urośnie we mnie. Milczał, więc i ja milczałam
Ten pierwszy raz nie trwał długo, niedługa była jednak również
przerwa, po której znowu znalazł się na mnie. Za każdym razeM
dawał z siebie tak niewiele, że starczyło mu sił na całą noc. Zaciska
palce na mojej koszuli, na włosach, ale nie na ciele. Szukałam gfij
polowałam na niego, on jednak nie dał się złapać. Ani przez chwfll
nie był mój.
  Nie spaliśmy, nie odpoczywaliśmy. W ostatniej chwili, tuż przed
odejściem, położył mi na oczach palec, delikatny niczym mleka
jakby chciał wymazać z mojej pamięci obraz jego odsłoniętych w cieiq
ności, nagich żądz. Przyciągnęłam palec do ust, zaczęłam ssać; jeg
twarz wykrzywił bolesny, rozpaczliwy grymas. Rozciął mi warg?
paznokciem, tak gwałtownie wyrwał palec z moich ust, w panic
zatoczył się do stolika, chwycił pistolety.
  Dlaczego zakochałam się w Byronie? Już wam powiedziałam. Poni
waż mnie opróżnił. Czułam się tak, jakbym lada chwila miała zemdl
302

   fwoia miłość nie jest ani trochę jak miłość - powiedziałam,
• ĄV ruszył do drzwi. W ustach czułam smak krwi.
_ A jaka jest?
_. jest jak śmierć.
Sorawiłam mu przyjemność. Zatrzymał się, wciąż odwrócony do
nie plecami. Wiedziałam, że waży moje słowa w myślach oraz że
pewnego dnia zobaczę je drukiem.
  Czyż nie dałem ci rozkoszy? - zapytał wreszcie, otwierając drzwi.
Cokolwiek dał, zabrał później.










8
La dona xe come un indovinelo,
dopo spiegd no 'l xe piu quelo.
Kobieta jest jak przepowiednia:
po wyjaśnieniu przestaje być interesująca.
Przysłowie weneckie
  Od tej pory Byron przestał się mną interesować, ja zaś się w nim
zakochałam. „Jestem twoim niewolnikiem, uczyń mnie swoim kró-
lem" - wyszeptał w łóżku, a tak naprawdę miało to jednak oznaczać:
„Jesteś moją niewolnicą". Zdawałam sobie z tego sprawę i w pełni
się z tym godziłam.
  W ten sposób zgodziłam się także na wszystko, co nastąpiło potem.
Czy mogłam choć przez chwilę przypuszczać, że jego serce jest wolne
i usposobione do tego, by mnie kochać? Co prawda zdawał mi się je
ofiarowywać, ja jednak doskonale wiedziałam, że przymocował je sobie
do ciała grubym łańcuchem. Dlaczego więc czułam ból, gdy widziałam,
jak ubierając się, chowa je jednocześnie do kieszeni? Dlaczego rozpa-
czałam na myśl o tym, że być może już nigdy go nie ujrzę?
- Ostrożnie, Cecilio - ostrzegł mnie łagodnie Hobhouse.
  Dopiero poniewczasie uświadomiłam sobie, że Byron nie używał
„angielskiego płaszczyka" i że moja złota kula leży sucha i zapom-
niania w kufrze, lecz wcale się tym nie przejęłam. Pożądałam Byrona
tak bardzo, że nic sobie nie robiłam z konsekwencji.
  Pożądanie. Oczywiście wiem, że znacznie lepiej żyje się bez jego
ostrego dzioba wbitego między nogi. Łatwo przeoczyć chwilę, w któ-
rej boleśnie piękna miłość staje się wyłącznie bolesna, a potem, m&i
się rozumieć, jest już za późno.
  Przekonałam się o tym nazajutrz w pracowni, kiedy dyskretnie
obserwowaliśmy się nawzajem w poszukiwaniu śladów przeżyć mM
nionej nocy. To była szybka transakcja. O nic nie prosiłam i niczegoj
304

•  otrzymałam Poza akceptacją mojej zewnętrznej powłoki. Wkrótce
tein Byron patrzył już nie na mnie, lecz na swój portret. Położyłam
  i rękę na udzie; pozwolił jej tam zostać jak martwej rybie, która
• szcze nie zaczęła cuchnąć. Byłam zaskoczona. Pozostawiłam ją tam
  szcze trochę, dając mu szansę, by jednak jakoś zareagował, ale się
nie doczekałam. Nie przykrył mojej dłoni swoją, nie zacisnął na niej
palców, nie pogłaskał.
  Nagle, jak mawiamy w Wenecji, diabeł wczepił mi się we włosy.
Zdawałam sobie sprawę, że powinnam od niechcenia cofnąć rękę,
iakby znalazła się tam zupełnie przypadkowo, ja tymczasem opuści-
łam na nią wzrok i zaczęłam się jej przyglądać. Spoczywała na jego
udzie nieruchomo, rozpłaszczona jak ryba. Mój pięciopalczasty nie-
przyjaciel, moja piękna ręka! Po raz pierwszy jej widok nie sprawił mi
przyjemności. Odniosłam wrażenie, że już nie różowi się jedwabiście
niczym wnętrze muszli. Skóra pomarszczyła się jak woda na Canal
Grandę podczas wiatru. Moja ręka nie była już delikatna, lecz wosko-
wata. Co prawda nadal zasługiwała na miano pięknej, nikt jednak ani
nic nie mogło uczynić jej taką jak dawniej. Światło już nie omywało jej
jak woda. Po to, żeby czuła ciepło i radość, musiała znaleźć się
w czyjejś dłoni. Cofnęłam ją, przysunęłam do ust, na chwilę zacisnę-
łam zęby na palcach, by stłumić szloch, po czym znów położyłam ją
tam, gdzie była. Bądź co bądź, zgodziłam się na takie traktowanie.
  Od razu zrozumiałam, że od tej pory tak właśnie będą wyglądały nasze
dni. Oczekiwanie na jego dotknięcie wyssało ze mnie siły, a bez sił nie
potrafiłam zmusić się do tego, aby przestać go pragnąć. Musiałam być
dzielna, ale ta dzielność całkowicie mnie wydrążyła i pustoszyła. W na-
pięciu oczekiwałam na jakąkolwiek oznakę uczuć lub choćby zaintereso-
wania. Jak tylko znalazłam się w jego pobliżu, od razu zaczynałam
cichutko dyszeć. Tymczasem moja ręka wciąż spoczywała na jego udzie.
Zwiesiłam głowę jak pies, który żebrał o datki, ale został zignorowany.
  Tak, miłość to istotnie transakcja między wrogimi stronami. Byron
miał rację. Górą jest ten, kto nie powie „kocham". Górą jest ten, kto
pierwszy wykona ruch, jakby zamierzał odejść.
  Przełknęłam łzy przez zaciśnięte gardło, ponieważ nie byłam w sta-
nie ich z siebie wyrzucić, lecz weneckie diabły znów zaczęły targać
mnie za włosy, ciągnąć i szarpać. Nic nie mogłam na to poradzić.
eprawda, wcale się nie zgodziłam! Nie interesowała mnie nędzna
imitacja miłości, ponieważ wcześniej zaznałam jej w pełnej postaci!
a wenecka rybka na jego udzie skuliła się i uszczypnęła mocno.
305

  Niemal równocześnie w głębi mojej głowy rozległo się ostrzeżenie:  ]
uważaj, bo go stracisz! Z pełnych ust wyrwał się gniewny okrzyk. 1
Byron strącił moją rękę, odwrócił mnie gwałtownie na brzuch, zadarł
od tyłu suknię, otoczył ramionami. Ale koniec jego zainteresowania
moją osobą zbliżał się coraz bardziej.
  Kimkolwiek był w danej chwili, psem albo księciem, drugie wcie-
lenie nie dawało mi spokoju, dręcząc mnie i napełniając obawami co
do miejsca, jakie naprawdę zajmowałam w jego sercu. Trwałam
w zawieszeniu nad ziemią niczyją między uwielbieniem i obsesją.
Szale mojej Wagi kołysały się raptownie w obie strony. To samo
zjawisko można dostrzec w jego poezji. Rzuca się w oczy głęboki
kontrast między uwielbieniem idei Człowieka a równie głęboką pogar-
dą dla człowieka w obu jego postaciach, męskiej i żeńskiej. Czytelnicy
jego poezji na zmianę toną i wznoszą się ku wzniosłym wyżynom,
jakby szarpani ręką nadnaturalnej istoty, całkowicie obojętnej na
ich radości i smutki. Ci, którzy go kochali, cierpieli tak samo.
  Cóż mogłam począć? Od Byrona łatwo było się uzależnić. Trzy- j
mając go w ramionach, czułam się nieprawdopodobnie szczęśliwa. ]
W rzadkich chwilach, kiedy leżeliśmy razem w łóżku z ciałami mok- i
rymi od potu i splątanymi włosami, ogarniały mnie uczucia, jakich
nie zaznałam od czasów Casanovy. Dopiero teraz uświadomiłam
sobie, jak bardzo pragnęłam, żeby obok mojej głowy spoczęła na
poduszce druga głowa, taka, z którą mogłam dzielić się nie tylko
pocałunkami, ale i myślami. Byron drażnił mnie i doprowadzał do
wściekłości, by zaraz potem cakowicie rozbroić i zmiękczyć. Zmuszał
mnie do zastanowienia. Zachęcał do refleksji. Tylko on jeden zapytał:
„Cecilio, a jakbyś się czuła, gdyby ktoś malował twój portret?".
  - Jak ubezwłasnowolniona... zniewolona... - odparłam po głębokim
namyśle.
- W takim razie, traktuj mnie wyrozumiale.
  - Ale ty przecież piszesz wiersze, które są autoportretami! Czy I
nie ma na to jakiegoś specjalnego określenia? A może po prostu nie I
wierzysz, aby mógł się znaleźć ktoś, kto namaluje portret nie tylko
wierny, ale i wystarczająco piękny?
  Umilkłam, lecz w wilgotnym powietrzu zawisło między nami niewy-
powiedziane zdanie: „Ponieważ nie ma na świecie człowieka, który
kochałby ciebie tak mocno jak ty sam".
  Właściwie mogłam powiedzieć je głośno. Spodobałoby mu się- 1
Byron lubił bezpośredniość prawdy. Niekiedy zdobywał się na zaskaku- I
306

szczerość. Potrafił zobaczyć się takim, jaki naprawdę był, potrafił
traktować się z takim samym okrucieństwem, z jakim traktował
•    vch. Dręczył się równie bezwzględnie jak bliźnich. Czasem chodził
komicznie nachmurzony niczym wyrośnięte nieznośne dziecko, które
obiło sobie krzywdę i czekało, aż ktoś je wreszcie mocno przytuli.
Nigdy nie powiedział niczego, co można by uznać za wyznanie
miłości, zdawał się jednak tak bardzo tego bliski, że aż zrobiło mi się
go żal.
Cecilio, jesteś... - zaczynał, urywał wpół zdania, rumienił się
i szybko zmieniał temat albo utykając, opuszczał pospiesznie pokój
z płonącymi uszami.
  A ja czekałam na niego. Osiągnęłam już wiek, w którym mogłam
docenić wstyd i żałość, jakimi napełniały mnie te długie godziny
oczekiwania na Byrona. Tak bardzo czekałam po raz pierwszy w ży-
ciu. Opuszczał mnie z coraz bardziej błahych powodów: żeby obejrzeć
konia, który okulał, żeby spotkać się ze sprzedawcą futrzanych kapci...
Wszystko to było ważniejsze ode mnie. Niekiedy porażała mnie
nawet nie śmiesznie mała waga wymówki, lecz beztroska, z jaką się
na nią powoływał. Nie przywykłam do takiego traktowania i nie
potrafiłam sobie z nim poradzić. Zamiast walczyć, od razu ulegałam.
Skoro znaczyłam dla niego mniej niż koń albo kapcie, to wydawało
mi się, iż powinnam pogodzić się z moim nowym miejscem w świecie,
co dawało taki rezultat, że kiedy wreszcie raczył okazać mi nieco
zainteresowania, byłam mu za nie jeszcze bardziej wdzięczna.
  A tymczasem pożądanie kołysało się między moimi nogami jak
kadzidło. Przypomniałam sobie niemieckie przysłowie zasłyszane od
Goethego: „Żądza osłabia swoich poddanych".
  Rzecz jasna, niekiedy oddawałam się marzeniom. Przyciskałam
mocno ręce do oczu, żeby odgrodzić się od rzeczywistości.
  W pulsującą ciemność wkracza Byron. Podchodzi do mego łóżka.
Jestem w niebie.
Nie utyka. Jest doskonały pod każdym względem.
Cecilio, chcę powiedzieć ci coś ważnego.
Jego ramionami wstrząsa szloch świadczący o bólu, jaki towa-
yszy rozstaniu z wypełniającą do tej pory jego serce beztroską.
oazie głowę na poduszce. Przykrywam go mym ciałem, kryję
 ewnątrz gorących objęć, przyciskam usta do karku i ssę delikatnie
a  długo, aż jęczy i odwraca się ku mnie.
307

  - Ofiarowuję ci moje życie, Cecilio. Błagam, byś zechciała je
przyjąć.
  Zbliża twarz, aby mnie pocałować, najpierw jednak lekko liże mi
usta. Przyniósł mi podarunek: brzoskwinię. Zjadamy ją, by uświet-
nić połączenie naszych dusz, zlizujemy sok z ust, podbródków i szyi.
Tak oto zdradzam cię, Casanovo.

Byron ani razu nie spóźnił się na sesję.
  Do tej pory nikomu nie udało się wiernie oddać zmysłowości jego ust.
Spodobało mi się to wyzwanie i nawet całując go, sięgałam w myślach
po pędzel. Niekiedy odnosiłam przedziwne wrażenie, iż jego pocałunki
są w gruncie rzeczy przeznaczone nie dla mnie, tylko dla mego pędzla.
Zależało mu jeszcze bardziej niż mnie na tym, żeby nasza fizyczna
miłość upiększała jego portret, żeby moja miłość wygładziła jego
wizerunek, który miał pokazać światu. W zaschniętej farbie na palecie
wyskrobał gęsim piórem swoje imię. Starałam się potraktować to jako
deklarację miłości, chociaż zdawałam sobie sprawę, że tak nie jest.
  Tak jak przypuszczałam, pożądał nie tylko mnie, ale także mojej
przeszłości. Kiedy się kochaliśmy, nie mogłam uwolnić się od wraże-
nia, iż obwąchuje moją skórę w poszukiwaniu zapachu Casanovy.
Byłam tylko naczyniem: skoro interpretowałam jego urodę, to powin-
nam również przekazywać jego żądze, zamiast tylko je odbierać.
  Zdawałam sobie z tego sprawę, zdawałam sobie sprawę z chłodu
i wyobcowania jego miłości nawet w jej najwznioślejszych chwilach
i lękałam się, że go utracę, jak tylko dokończę portret. Przeciągałam
więc pracę, jak się tylko dało, tworzyłam kolejne szkice celowo,
umieszczając w nich szczegóły niezaspokajające jego próżności, na tyle
piękne jednak, że mile łechtały jego samouwielbienie. Nigdy nie mia?
dość oglądania swoich podobizn i udzielania mi wskazówek pomocnych
przy tworzeniu go takim, jakim chciał się widzieć. Uświadomiłam
sobie, że swoimi szkicami odtwarzam dla niego Baśnie tysiąca i jedne
nocy, które tak lubił jako dziecko. Być może zdawał sobie z tego
sprawę, być może widział, jak dzięki mej kreatywności przedłużam!
moje miłosne życie, i być może był z tego zadowolony.
.
  Podczas naszych rozmów nigdy nie używaliśmy zaimka „my"'
nigdy nie sięgaliśmy po magiczne słowa odnoszące się do przyszłości
Byron okazał się doskonałym strategiem - jego głównym orężeił
była umiejętność zasypiania na zawołanie. Ilekroć zebrałam dośj
odwagi, żeby powiedzieć mu o czymś ważnym - za mało jednak, ab^
308

patrzę
Zerkn;
,Zda^
     sć mu przy tym w twarz - odpowiadało mi głuche milczenie.
v   knawszy na niego, przekonywałam się nieodmiennie, iż śpi.
7dawałam sobie sprawę, że muszę walczyć o jego zainteresowanie,
muszę zasypywać go anegdotami i ciekawymi opowieściami. Ile-
ć iednak próbowałam po miłosnym spełnieniu nawiązać z nim nić
rozumienia, natychmiast ogarniało mnie zwątpienie, natrafiałam
bowiem na mur obojętności. Wyczuwał chyba, kiedy byłam bliska
ezvgnacji, ponieważ w ostatniej chwili potrafił podsycić dogasającą
nadzieję jakąś drobną pieszczotą. Nigdy nie tracił kontroli, nigdy nie
pozwolił mi dokończyć pytania zaczynającego się od „kiedy".
  _ Cecilio, kochanie, nie psuj mi humoru. Dzisiaj jem kolację z Pa-
szą. Nie bądź samolubna.
  Pasza rzadko bywał w pałacu. Polityczne niepokoje w jego państwie
zamieniły się w zamieszki, w związku z czym często musiał wyruszać
ze swymi żołnierzami i dowódcami. Za każdym razem, kiedy tak się
działo, Byrona ogarniała jeszcze większa niż zwykle irytacja. Kiedyś,
siedząc obok niego w jednym z głębokich wykuszów okiennych,
podniosłam jego rękę do ust i pocałowałam. Spojrzał nad moją głową
gdzieś daleko, jakby usłyszał czyjeś wołanie.
- Niepokoisz się? - zapytałam.
- Właśnie zacząłem, za twoją sprawą - odparł i zawył nieludzko.
Znałam ten odgłos. Towarzyszył nam nocami w trakcie podróży
z Janiny do Tepeleny. Zapewne on również go słyszał i zapamiętał.
Chce uciec, pomyślałam. Już chce mnie opuścić.
  Im dużej go malowałam, tym bardziej go kochałam. Kto jak kto, ale
ja z pewnością powinnam znać niebezpieczeństwa, jakie wiążą się
z bałwochwalczym wielbieniem idoli, powinnam wiedzieć, dlaczego nie
należy tego czynić. W początkach chrześcijaństwa wierzono, że złe
duchy mają ogromne, wiecznie otwarte oczy i że unoszą się w powietrzu,
poruszając złączonymi stopami. W podobny sposób poruszał się Byron.
  Patrzyłam, jak nasi muzułmańscy gospodarze modlą się do abs-
trakcyjnych symboli i zazdrościłam im uniezależnienia od ludzkich
twarzy. Otoczona ich sztuką, ich barwami, ich zwyczajami, chłonęłam
ich wiarę wszystkimi organami. Ogarnął mnie duchowy niepokój.
Wielbiąc Byrona, złamałam religijne prawa obowiązujące w ich kraju
eraz żyłam w abstrakcyjnym lęku przed karą. Naturalnie wszyscy
wielbimy ludzi, których kochamy. Artysta czyni to w najprostszy
sposób, wraz z każdym kolejnym portretem, ale istnieją także metody
ziej wyrafinowane, ponieważ ostatnio wiara religijna poczęła

309

ustępować miejsca adoracji ukierunkowanej wyłącznie na człowieka.
Swoją piękną twarzą Byron nawrócił mnie na ten nowy kult, a teraz
miałam zapłacić za herezję.
  Siedzieliśmy w obszernym, pozbawionym ścian płóciennym pawi-
łonie, w którym Albańczycy wystawiali dla cudzoziemców jakąś pros-
tacką tragedię. Wszystko było w niej niesłychanie proste: zbrodniarz
miał strój czarny, dziwka zaś czerwony. Jak należałoby ubrać zbrod-
niarza zajmującego miejsce tuż obok mnie, nieczułego jak kawał
drewna? Cienie aktorów były celowo powiększone do nadnaturalnych
rozmiarów, aby uzmysłowić widzom ich wewnętrzne pasje. Problem
z Byronem polegał na tym, że jego pasje były znacznie mniejsze od
niego. Pamiętałam już o tym, aby nie kłaść mu ręki na udzie.
  Rany otrzymane w miłości tym bardziej zwiększają w naszych
oczach wartość kochanej osoby, która nam je zadała, im bardziej
są bolesne. Jest to prawda równie oczywista jak twierdzenie Pi-<
tagorasa. Pomimo bólu byłam gotowa zgodzić się na całkowitą utratę
niezależności. Kochałam go bardziej niż własną skórę. Miłość po-
żarła mi serce, za to ja prawie nic nie jadłam. Byron nienawidził
otyłych kobiet, takich jak jego matka. Co prawda miałam szczupłą
figurę, ale po to, żeby go zadowolić, byłam gotowa zagłodzić się
na śmierć. Niestety, jak się wkrótce okazało, Byron nie znosił także
kobiet chudych! Moje policzki coraz bardziej się zapadały, a on
mierzył mnie coraz bardziej krytycznym spojrzeniem. Powiedział
mi, że przesadnie szczupłe kobiety wyglądają jak przebite szpilkami
martwe motyle; mógłby przysiąc, że słyszy szelest ich skrzydeł.
Jeśli zaś chodzi o starsze wychudzone kobiety, dodał ponurym;
tonem, to przypominają mu wiekowe pająki przemykające na pal-
cach z kąta w kąt.
  Myłam się obsesyjnie, żeby całkowicie zabić swój zapach. Czułam,
jak się powoli rozpuszczam, tracę swoją cielesność, przeistaczam się
w zamkniętego w butelce ducha, nad którym Byron sprawuje całkowi*
tą kontrolę. Nikt inny nie mógł mną dysponować. Zauważyłam, im
zaczynam odnosić się wrogo do każdego, kto się do niego zbliżył. Ja|
która nie znałam zazdrości, która nie miałam za złe Casanovie jego
stu trzydziestu kochanek, teraz zazdrościłam Hobhouse'owi każdej;
minuty spędzonej sam na sam z Byronem! Ba, zazdrościłam nawe'
własnemu płótnu, kiedy od niechcenia przesunął po nim palcem.
  Wciąż nie przywiązywałam najmniejszej wagi do dzielącej n
różnicy wieku. Ta sprawa wydawała mi się bez znaczenia. Dob
310

    ? tałam co na ten temat powiedział Casanovie Benjamin Franklin:
P	kobiety są lepsze, ponieważ są wdzięczne za zainteresowanie.
. oza tym, po ciemku wszystkie koty są szare.
wiedziałam, iż od Byrona dzieli mnie nie wiek ani nie język, lecz
  iłość. Chodziło o różnicę między tym, co ja czuję do niego, a tym,
co on czuje do mnie.
Portrety były moimi listami miłosnymi, stawały się coraz większe,
bardziej kolorowe. Zużyłam wszystkie płótna przywiezione
 Wenecji. W całej Albanii nie było płótna wystarczająco wielkiego,
'ebv pomieściło moją miłość. Nawet sam Byron nie potrafił dostrzec
w nich nawet połowy tego piękna, jakie ja w nim widziałam. Nie
malowałam już tego, co widzę, lecz to, co kocham. Nocą, z zamknię-
tymi oczami, oddawałam mu się niezależnie od tego, czy do mnie
przyszedł, czy nie. Nie byłam w stanie oderwać się od snów i marzeń.
Za to Byron potrafił oderwać się ode mnie.







 9
Un boso e 'naforbia, e 'l boso scampa via.
Pocałuj i otrzyj usta, a całus zniknie.
Przysłowie weneckie
  Obyło się bez sceny pożegnania, ponieważ Byron nie powiedział
mi, że odjeżdża. Nic nie wiedziałam o jego przygotowaniach. Marzy-?
łam o nim prawie bez przerwy, na tyle dobrze jednak zapamiętałam
dotyk jego ciała na moim, że miałam czym paść wyobraźnię nawet
wtedy, kiedy nie było go w pobliżu. Tego dnia przypuszczałam, że
Pasza wezwał go do siebie, a że równocześnie zniknął także Hob-B
house, nie miałam z kim rozmawiać o Byronie. Miałam za to jego
wizerunki, które mogłam głaskać, pieścić i upiększać, miałam również
wspomnienia, które mogłam odtwarzać wciąż od nowa i układać
w dowolnej kolejności. Kiedy nie przyszedł do mnie tej nocy, uznałam
to za kolejną fazę transakcji między wrogimi stronami, w którą I
Byron zamienił miłość. Nie planowałam zemsty. Nie potrafiłabym I
skrzywdzić Byrona - a przynajmniej tak mi się wtedy zdawało.
  Nazajutrz rano obudziłam się jako pierwsza w tym domu delikatnie I
śniących kobiet. Żeńska część pałacu Tepeleny była na wskroś różoH
wa: powietrze wisiało nieruchomo nad posadzkami z różowego maił I
muru i nad różowymi, pogrążonymi we śnie księżniczkami. Rozłożysta I
jak paprocie pióropusze włosów spływały na zaróżowione karki, z na I
pół rozchylonych ust wymykały się wilgotne oddechy, obmywając
nieruchome kończyny.
  Ja również czułam się różowo i miękko. Obudziłam się w nastroju I
do całowania i przebaczania. Czym przecież jest jedna noc? Wkrótce
potem do mego pokoju wślizgnęła się cicho jedna z małych księż-
niczek i zapytała szeptem:
- Czy tęsknisz za pięknym angielskim milordem, madame Cecilia- i
Co sił w nogach pobiegłam w nocnej koszuli do apartamentu By' 1
312

Moje paznokcie zamieniły się w szpony, moje ramiona w zęby,
a piersi w skały.
Ma miejscu zastałam istne pobojowisko zasłane papierami, bielizną
• 'żnobarwnymi skórkami owoców. Od razu zrozumiałam, że wyje-
ł Na podłodze leżał kapelusz, w którym mi ostatnio pozował.
_ Nie! - wrzasnęłam przeraźliwie.
  Ten kapelusz wkładał specjalnie dla mnie. Nie mogłam ścierpieć,
•P ot tak, od niechcenia, cisnął go na podłogę. Rzuciłam się na
nosadzkę, chwyciłam jego wymiętą koszulę nocną, wepchnęłam sobie
iei skraj do ust, zacisnęłam zęby. Poczułam swój smak i zapach -
słony słodki, opuszczony. Wtuliłam twarz w jego poduszkę, łapczywie
wdychałam zapach jego włosów. Usiłowałam zadusić pustkę i ciszę
panujące w pokoju. Modliłam się, bezgłośnie błagałam o pomoc, lecz
słyszałam jedynie swój odech. Cisnęłam poduszką w drzwi, przez
które uciekł, rozejrzałam się w poszukiwaniu obrazów, które zabrał
do swego pokoju „żeby w spokoju poszukać niedociągnięć". Wszystkie
znikły, dostrzegłam za to przesiąknięte sokiem pomarańczy liścki,
które do niego pisałam, a także rachunki od jubilerów z Tepeleny.
Mucha usiadła mi na ustach, jakby zwabiona tym, co działo się
w moim wnętrzu.
  Byron zostawił dla mnie kilka słów. Nie napisał ich, wisiały w po-
wietrzu. Słyszałam je równie wyraźnie jak wyobrażony odległy tętent
kopyt koni, które go niosły.
Moja miłość do ciebie po prostu zgasła.
Tak, przez chwilę było cudownie.
  Nie, teraz nie ma znaczenia, co wtedy mówiłem, ponieważ tamten
czas minął i jest tak, jakby go nigdy nie było.
  Próbowałam dyskutować, przeciwstawiać się jego słowom, one
jednak spadały na mnie jak kamienie.
  Jeszcze tu jesteś? Wciąż mówisz o mojej miłości jakby to było coś
ważnego?
  Nie, nie interesuje mnie, co się z nią stało ani czy jeszcze wróci,
odjeżdżam. To twoja wina, to ty odegnałaś mnie, mówiąc wciąż
o mojej nieistniejącej już miłości.
A co z twoją miłością? Cóż, to chyba twój problem, prawda?
lesz chyba, że nie potrafię rozmawiać o problemach emocjonal-
ycn, a poza tym, nie odczuwam żadnych emocji, które byłyby
jakikolwiek sposób związane z twoją osobą
&°biety wyglądają paskudnie, kiedy płaczą.

  Ściany spoglądały na mnie wrogo. Słowa nadal przemocą wciskały I
mi się do uszu.
  Idź już sobie. Nie kocham cię, więc nawet nie mogę 'poczuć się  ]
nieswojo z twojego powodu.
  Uciekłam, znacząc marmurowe posadzki niewidocznymi śladami
bosych stóp. Stałam się tym, kim mnie uczynił: nikim.
  - Pomóż mi! - wzywałam głośno Casanovę. - Pomóż mi! - wzywa-
łam jego kota, który tak często unosił moje łzy w swojej wonnej
sierści. Zatęskniłam za jego oddechem o rybim zapachu, za twardym
pyszczkiem w dłoni, za czerwonym językiem na palcach i łapach na
moim brzuchu. - Pomóżcie mi! - wołałam do swoich obrazów. - Po-
móżcie mi! - krzyczałam do minaretów Tepeleny. - Pomóżcie mi! -
błagałam wiele dni później matrony spotkane na ulicy, mężczyzn, \
choćby odrobinę podobnych do Casanovy, i koty, nawet te, które
uciekały przede mną. - Pomóżcie!
  W pałacu zjawił się posłaniec z wiadomością, iż sprawca tego bólu
wszedł na pokład statku zmierzającego do Grecji. Ukryta w mar-
murowej łaźni, usiłowałam zmienić wołanie o pomoc w skuteczniejszą
modlitwę.
  Owszem, ludzie gniją w więzieniach za nieuregulowanie rachunków
wystawionych przez jubilerów, nikt jednak nie karze nikogo za niedo-
trzymanie łóżkowych obietnic i przysiąg składanych w listach miłos- 1
nych. Sprawcy tych małych zbrodni, tych przestępstw przeciwko
szczęściu, tych występków polegających na braku namiętności, jakby J
nigdy nic chodzą wolni po ulicach. Istnieje wiele rodzajów zabójstw,*
ofiara wcale nie musi naprawdę umrzeć. Zabija brak wiadomości odfl
ukochanej osoby, zabija również niepewność. Jeśli nie wiesz, co sicjfl
dzieje z kochankiem, czujesz się jak zamknięta w butli, w której I
powietrze staje się stopniowo coraz bardziej trujące i coraz mniej
zdatne do oddychania. To zupełnie inny rodzaj śmierci. Ja tak właśnieB
wtedy umierałam.
  Dlaczego nie można po prostu umrzeć wtedy, kiedy jest się opusz- i
czonym przez kogoś, kogo się kochało? Insopportabile, jak mawiamy |
we Włoszech. To ból nie do zniesienia. Łatwiej byłoby umrzeć. Ja
nie umarłam, gdyż nie pozwoliły mi na to ból i wściekłość. Do szaleni
stwa doprowadzały mnie wspomnienia o chwilach, które miały ju9
nigdy nie wrócić, wiedziałam bowiem doskonale, że nie będę jt^B
miała kochanka takiego jak Byron. Moja pamięć wciąż odtwarzało
kilka najbardziej intymnych wspomnień; jestem przekonana, iż mojlH
314

' ie były barwniejsze i bardziej szczegółowe niż te, jakich doznają
wet najbardziej zatwardziali palacze opium.
T^iedY wcześniej nie zaznałam takiego bólu, ponieważ naprawdę
łam kochana. Mignęło mi moje odbicie w zwierciadle: miałam usta
k porcelanowa lalka. Usłyszałam trzask drzwi i odebrałam to jako
twierdzenie swoich domysłów. Rozpacz mnie spopieli, wytrzymam
' szcze najwyżej godzinę, a i to wyłącznie pod warunkiem, że wyko-
rzystam ją P° to> by dokonać aktu samozniszczenia. Stałam się
niewidzialna z bólu. Rozrastał się w moim ciele niczym rak.
  Ziawił się zatroskany Mouchar i ujął mnie za rękę. Zapomniał
o ceremoniale i dworskim nadęciu.
  - Wiesz, Cecilio, być może lepiej, że tak się stało. Są sprawy
dotyczące angielskiego milorda, o których powinnaś wiedzieć, i są
takie które powinny pozostać dla ciebie tajemnicą. „Wciąż jest kozłem,
nawet jeśli uciekł", mawiamy tutaj, w Albanii. Pomyśl o tym, proszę.
- Wolę umrzeć niż żyć bez niego!
  W końcu jednak zrozumiałam, że nie popełnię podwójnej zbrodni,
zabijając siebie i żyjące we mnie dziecko.
  Zorientowałam się, że jestem w ciąży, zaledwie kilka dni po wyjeź-
dzie Byrona, kiedy jeszcze znajdował się w zasięgu posłańca. Tylko
jeden jedyny raz zasugerowałam, żeby użył „angielskiego płaszczy-
ka", ale on wybuchnął śmiechem. Dlaczego? W głębi duszy żywiłam
skrytą nadzieję, iż oznacza to jakieś zobowiązanie na przyszłość,
szybko jednak się przekonałam, że taka postawa świadczy jedynie
o beztroskim lekceważeniu konsekwencji teraźniejszości. Potem świa-
domie współuczestniczyłam w tej beztrosce. Moja złota kula nadal
spoczywała w sakiewce.
  Fakt brzemienności bardzo się różnił od niejasnych wyobrażeń na
ten temat. Wymiotowałam prawie bez przerwy, nie tylko rano. Mou-
char przyprowadził znachorkę, która paliła mi przed nosem gorzkie
zioła. Wymioty nie ustawały. Zastanawiałam się, jak powiedzieć mu
prawdę, ale on wybawił mnie z kłopotu, zjawiwszy się w mojej sypialni
w towarzystwie małej, pokurczonej kobiety, która bez słowa rozłożyła
na lozku budzące grozę swym wyglądem narzędzia. Mouchar w sub-
ny sposób dawał mi do zrozumienia, że mam jeszcze wybór,
a widok połyskujących srebrzyście instrumentów wyrwał mi się
gardła zwierzęcy jęk przerażenia. W ten sposób wszyscy się dowie-
> ze postanowiłam urodzić dziecko. Wymieniłyśmy spojrzenia
315

^
z kobietą. Przemówiła twoja krew, wyczytałam w jej wzroku. MusimyB
jej słuchać i pogodzić się z konsekwencjami tego, co mówi. Uśmiechnęła
się do mnie na znak, że zjawi się znowu za osiem miesięcy, ale w zupę},  1
nie innym celu. Tymczasem będą się mną opiekować kobiety z pałacu.
  - Czy mam wysłać do niego posłańca z wiadomością? - zapytał
Mouchar.
  Potrząsnęłam głową tak gwałtownie, że aż łzy rozprysnęły się p0
pokoju. Słyszałam, jak postąpił Byron z dziewczyną, która nosiła
jego dziecko. Nie chciałam, żeby się dowiedział o m o i m dziecku.
Nie życzyłam sobie, żeby w jakikolwiek sposób dotknęło nas jego
handlowanie miłością. Mouchar podsunął mi swoją jedwabną chus-
teczkę. Pragnęłam wypłakać się na jego piersi, lękałam się jednak
przestraszyć go intensywnością mojej rozpaczy. Podejrzewałam, że
gdybym teraz zaznała od kogoś pociechy i łagodności, mogłoby wstą-
pić we mnie dzikie zwierzę.
  Zdawałam sobie sprawę, iż minie wiele lat, zanim przestanę od- i
czuwać dotkliwy ból duszy, miałam jednak sztukę, która nigdy mnie
nie skrzywdziła. Poza tym, już zaczynałam kochać rosnącą we mnie
istotę. Kiedy kocha się tak mocno, nie trzeba logiki. W miarę jak
rósł mi brzuch, gwałtowne myśli łagodniały. Przestałam pracować,
stałam się pasywna, odpoczywałam od siebie samej, szykując się na
powitanie nowego życia. Nie chciałam kaleczyć sobie łona nieszczęś-
ciem, nauczyłam się więc nad niczym nie zastanawiać. Myślałam
tylko o tym, jak będzie wyglądało moje dziecko.
  Mimo to zdawałam sobie mgliście sprawę z tego, iż w Albanii zaczną
się niebawem niespokojne czasy. Ibrahim Pasza i Pasza Sutari, starzy
wrogowie Ali Paszy, okrążyli Tepelenę. W powietrzu czuć było zapach
krwi, w okolicznych górach bez przerwy dochodziło do morderstw
i grabieży. Pasza przebywał ze swoimi ludźmi w wojskowych obozach.
  Najbardziej dramatycznymi wydarzeniami, jakie urozmaicały moje
dni, były przyjazdy kupców i posłańców z Grecji i Turcji. Przywozili
wieści, którymi się żywiłam - o Byronie i Hobhousie, i o postępach ich m
podróży na wschód. Całe godziny spędzałam w wykuszu, w którym I
siedziałam z Byronem, patrzyłam na rozciągającą się u mych stóp
Albanię, czekałam na jeźdźców wiozących wiadomości o moim kochan-
ku. Któregoś długiego, nudnego dnia przyszło mi do głowy, że nawet
gdybym już nigdy niczego nie namalowała, to i tak dam Byronowi
portret, który go unieśmiertelni, portret stworzony z naszych ciał.
  








yioazHi osto
• •


1
L'amor se cazza in tuti i busi
Miłość wciska się we wszystkie dziury.
Przysłowie weneckie
  Wiem teraz o tym wszystkim, ponieważ Miłość uczyniła ze mnie
szpiega.
  Obsesja na punkcie Angeliki Kauffmann nauczyła mnie uczciwości
i rzetelności w pracy, Miłość natomiast zrobiła ze mnie bezwstydnego
złodzieja informacji. Miłość podsunęła mi pomysł, żeby czytać cudze
listy. Miłość kazała mi szlifować francuski i nauczyć się angielskiego na
tyle dobrze, żebym mogła czytać szmatławe angielskie gazety. Miłość
podpowiedziała mi, żeby zaprzyjaźnić się z angielskimi klientami,
którzy mogli mieć jakieś wieści o nim i na których mogłam liczyć, że na
pewno mi je przekażą, nawet po powrocie do Londynu. Miłość skłoniła
mnie do tego, abym oczarowała jego przyjaciół Hobhouse'a i Mary
Shelley, którą poznałam później, i podstępnie wyciągała z nich wyzna-
nia na jego temat. Miłość doprowadziła mnie do stanu, w którym
brałam niewinną uwagę Hobhouse'a, łączyłam ją z zabawnym spo-
strzeżeniem jego lokaja Fletchera, kojarzyłam z westchnieniem Mary
Shelley, a następnie analizowałam to wszystko w związku z jakimś
wersem jego poezji lub wstępną wersją jakiegoś utworu skradzioną
z jego biurka. Na tej podstawie odtwarzałam w mojej duszy fragment
życia Byrona, podobnie jak odtwarzałam na płótnie czyjeś życie,
opierając się na przesłankach wyczytanych w twarzy tej osoby.
  Cóż to jednak za miłość, taka chciwa i zaborcza? Taka, co żywi się
nie pieszczotami, lecz opowieściami z drugiej ręki i plotkami za-
słyszanymi na ulicy? Która na długie godziny pogrąża się w melan-
cholii i działa ukradkiem pod osłoną nocy? Jest to oczywiście miłoścj
nieodwzajemniona i niezaspokojona w sposób dający prawdziwą sa-
tysfakcję.
318

bhouse powiedział mi dużo później - a ja mu uwierzyłam -
'bował odwieść Byrona od zamiaru porzucenia mnie w Te-
'    -e    Zachowaj się jak uczciwy człowiek, mówiłem do niego.
ń >dz iei przynajmniej, że wyjeżdżasz!". W odpowiedzi doczekał
się jedynie spojrzenia w stylu Watheka.
   Może potem dręczyło go poczucie winy? - zastanawiałam się na
,        Może później tego żałował? Może czynił sobie wyrzuty z po-
wodu potajemnego opuszczenia Tepeleny?
  Hobhouse starał się być równocześnie taktowny i uczciwy, było to
iednak niemożliwe, wybrał więc milczenie, które w moich uszach
zabrzmiało wymowniej od słów. Byron nie poświęcił mi nawet jednej
myśli, a porządny, uczciwy Hobhouse czuł się w związku z tym
paskudnie. Tyle lat później, kiedy widzę wszystko o tyle jaśniej,
próbuję zrozumieć, dlaczego taki uczciwy człowiek jak on związał się
z kimś takim jak Byron? Czyżby instynktownie bronił się przed
zaliczeniem w poczet wiecznych nudziarzy? A może zakochał się
w Byronie tak jak my wszyscy? On także miał się kiedyś przekonać,
co to znaczy zostać wykorzystanym i porzuconym przez tego czło-
wieka, tym razem jednak wyjechali razem.
  Oto co udało mi się do tej pory ustalić dzięki mej szpiegowskiej
działalności: syt wygód, pałacowego życia i mnie, Byron na nowo
poczuł chęć zaznania przygody. Być może obawiał się również kon-
sekwencji dłuższego pozostawania w jednym miejscu. Nie ja jedna
w Tepelenie lgnęłam do niego jak mucha i wcale nie ja byłam naj-
bardziej wymagająca. Aksamitne zaloty Ali Paszy stały się tak natar-
czywe, że aż niebezpieczne. Jednak dowiedziawszy się o zamiarach
gościa, Pasza przezwyciężył żal i rozczarowanie, i zapewnił urok-
liwemu lordowi przewodników oraz zbrojną eskortę na podróż. Szcze-
góły ustalono wyrafinowaną francuszczyzną dwie noce przed znik-
nięciem Byrona, w tym samym czasie, kiedy czyściłam pędzle po
zakończeniu pracy.
Rankiem w dniu ich odjazdu Pasza wstał wyjątkowo wcześnie,
zęby pożegnać gości. Stawiły się także oba haremy, męski i żeński,
y wspierać swego pana i władcę w ciężkiej chwili rozstania. Małe
sięzniczki pozostały same w łóżkach, bez opieki służących i pias-
nek, które wychylały się z okien i balkonów, by obserwować prze-
iwną chwilę rozstania. Jedna z nich opowiedziała mi, że Ali Pasza
yron przez jakiś czas stali we dwóch na środku pustego dziedzińca.
319

Chłodny jeszcze blask wstającego dnia złocił dzwoneczki przy końJ|
skiej uprzęży i kasztanowe loki angielskiego milorda. Byron od
dawna nie oglądał świtu, tym razem jednak miał ważne powody, aby
wcześnie wstać z łóżka. Pasza wyszeptał mu coś do kształtnego ucha
W pierwszym odruchu Byron cofnął się, wyraźnie przestraszony
szybko jednak nad sobą zapanował i wyciągnął ramiona. Ich ostatni
uścisk był tak namiętny, że chyba aż bolesny. Kiedy wreszcie się od
siebie oderwali, Byron odwrócił się i pokuśtykał do wierzchowca.
  Działo się to wtedy, kiedy spałam - albo bezskutecznie usiłowałam
zasnąć - w moim pokoju w drugim skrzydle pałacu. Podczas gdy
pocieszałam się, że w najgorszym razie grozi mi rozłąka na jedną
noc z ukochanym, kulbaczono konie, zarzynano kury, pakowano
owoce, pouczano chłopców, jak powinni obsługiwać młodego milorda.
Kiedy wstałam i opłukałam twarz różaną wodą z marmurowej misy,
po drugiej stronie pałacu rumak Byrona stał gotowy do drogi i trą-
cał pyskiem klacz Hobhouse'a. Kiedy wróciłam do łóżka i położyłam
się, gotowa już mu wybaczyć nocną nieobecność, Byron właśnie
opuszczał kłusem dziedziniec ze zwiniętymi w rulony moimi obra-
zami w sakwach.
  Kiedy mała księżniczka obudziła mnie wiadomością o wyjeździe
Byrona, reszta pałacu była już z powrotem w łóżkach - Ali Pasza
w towarzystwie trzech chłopców z haremu i z niebezpiecznym gry-
masem na twarzy. Kiedy rzuciłam się na łóżko Byrona i zatopiłam
zęby w jego koszuli nocnej, on był już daleko wśród porośniętych
kępami krzewów, oliwkowozielonych wzgórz.
  Teraz wiem już jednak ze szczegółami o wszystkim, co zdarzyło
się później, nie tylko od Hobhouse'a, ale przede wszystkim z jego
książki. Kiedy zacny Hobhouse pisał swoje Podróże po Albanii
i innych tureckich prowincjach w latach 1809 i 1810, nawet nie
przypuszczał, jak wielu spekulacji mi zaoszczędzi. Czytając między
wierszami jego dość nużącego tekstu (ach, to umiłowanie szczegó-
łów!), potrafiłam dostrzec ciemną stronę każdej beztroskiej przygo-
dy, którą opisywał. Uwolniwszy się z duszących objęć miłości, która
osaczyła go zewsząd w Tepelenie, Byron pognał na spotkanie no-
wych przygód niczym chłopiec wypuszczony ze szkoły.
  Wyruszyli do Grecji statkiem, ale burza rzuciła ich na brzeg. By
przekonani, że zginą. Hobhouse opisywał uderzenia fal i trzeszczem'
desek, oraz podekscytowanie Byrona. „Zupełnie jakby nie obchodził
320

     v przeżyjemy, czy zginiemy. Stał na pokładzie w blasku księ-
f ' wśród spienionych fal, i powtarzał co chwila: To jest życie,
Hobhouse! To jest życie!".
T Tratowali ich Sulioci, poddani Paszy, i zabrali do swego obozu.
  . jęliśmy przy ognisku, a oni piekli kozła, tańczyli i śpiewali.
"	próbował dać wodzowi kilka monet, a ten odpowiedział,
rawiając mu niesłychaną przyjemność: «Chcę, żebyś mnie kochał,
 nie żebyś mi płacił». Byron zapytał mnie wtedy, jak bardzo
owinien pokochać brodatego wodza. Poradziłem mu, żeby się opa-
nował. Nie opuściliśmy jeszcze terenów znajdujących się we włada-
niu Paszy".
  Morze ich odrzuciło, ruszyli więc dalej lądem. Była to piękna, lecz
niebezpieczna podróż wiodąca przez góry, w których roiło się od
bandytów. Dotarłszy wreszcie na równiny zatrzymali się w miastecz-
ku o niepokojącej nazwie Missolungi. Cień dzwonnicy tutejszego
kościoła sięgał brzegu rozległego jeziora. Nareszcie byli w Grecji
i nic już nie broniło im dalszej drogi na wschód. Byron nie posiadał
się z radości i podniecenia. „Budził mnie nieraz w środku nocy
i opowiadał nie wiadomo o czym" - relacjonował mi Hobhouse.
  Ateny, przylądek Sunion, Smyrna, Konstantynopol... Podróż nawet
z rozsądnego Hobhouse'a uczyniła poetę wędrującego nie tylko przez
egzotyczny nowy świat, ale i przez królestwo swoich zmysłów. Opi-
sywał drogę wśród obsypanych cudownie pachnącymi kwiatami drze-
wek pomarańczowych i cytrynowych, wśród rozkosznie drażniącego
nozdrza tymianku i rozmarynu. Ogródki przed pomalowanymi na
biało portowymi tawernami czerwieniły się krwistością bugenwilli.
Świat był przesycony zmysłowością. Nocami na statku słyszeli na-
miętne szmery dobiegające z sąsiednich kajut. Płynąc wzdłuż brze-
gów Morza Śródziemnego, co wieczór podziwiali słońce kładące się
na spoczynek w ramionach drzewek oliwnych. Zwyczajny akt od-
dychania zamieniał się w wyrafinowaną poezję.
  -	Czy Byron pisał? - zapytałam go któregoś dnia. A jeśli tak, to
ciekawe co, dodałam w myślach. Wiersze miłosne? Poematy o stra-
conych uczuciach?
-	Nie, on tylko był poetą. To coś całkiem innego.
Wiedziałam o tym. Zamiast tworzyć wiersze, Byron z zapałem
orzył graffiti. Dowiedziałam się od Hobhouse'a, że wyrył swoje
lę miCdzy innymi na kolumnie klasztoru w Delfach i w świątyni
Przylądku Sunion. Już będąc w szkole, często uwieczniał je
321

^
w kamieniu i drewnie. Pozostawił je także na mojej palecie. Ponro^B
leć, iż traktowałam to jako nieśmiałe wyznanie miłości! W dniu   '
kiedy opuścił Albanię, rzuciłam paletę z murów zamku. Lękałam się   '
że moja obsesja każe mi uczynić z niej relikwię. Nie zostawił mi nie
innego, co mogłoby spełniać tę rolę. Obawiałam się również, że jeśli
nadal będę z niej korzystała, zacznę malować gorsze portrety, ponie-
waż rozrabiana na niej farba będzie wymieszana z bólem.
  Nawet jeśli Byron myślał o mnie podczas podróży, to w żaden
sposób tego nie okazywał. Nie dostałam ani jednego listu, ani jednej
wiadomości, nawet drobnej części zapłaty za obrazy. Chyba nawet
nie interesowało go, co się ze mną dzieje. Nie miał pojęcia o moim
rozdzierającym bólu, o moich smutnych dniach i ponurych nocach,
kiedy w mym łonie rosło jego dziecko.
  W Atenach Byron i Hobhouse odwiedzili Partenon i byli świad-
kami, jak lord Elgin rabuje tamtejsze rzeźby. Hobhouse opowiadał
mi, jak bardzo cierpieli Grecy, widząc, jak statki unoszą ich najceia
niejsze skarby; niektórzy odmawiali nawet pracy przy załadunku
skrzyń na statek, który miał zabrać je do Anglii. „Wierzyli, że
w rzeźbach są zaklęte duchy, rozpaczające z powodu rozłąki z ro-
dzinną ziemią". Greccy robotnicy stali nieruchomo na nabrzeżu,
wsłuchując się w lament duchów skazanych na wygnanie. Byron
stał wśród nich. Zastanawiam się, czy pomyślał o mnie, spoglądając
na podobizny wykute w antycznym marmurze, ale mocno w to
wątpię.
  Kolejny etap podróży Hobhouse starał się zbywać ogólnikami, ale
wtedy ja już i tak o wszystkim wiedziałam. Pewien albański kupieł
ogromnie zadufany w sobie i rozdęty do niemożliwości plotkami,
przywiózł wieści o Byronie do pałacu Tepeleny, gdzie wszyscy, oj
Paszy poczynając, a na służących kończąc, z niecierpliwością oczeki
wali na informacje o losach angielskiego milorda.
  Nawet teraz trudno mówić mi o tym, kto i w jaki sposób mnie
zastąpił. Nie żywię urazy do nowego obiektu uczuć Byrona, wciąż
jednak oblewam się rumieńcem na myśl o tym, że zaledwie kilka
tygodni po tym, jak mnie porzucił, Byron zakochał się w Grecji
w pięknym francuskim chłopcu nazwiskiem Nicolo Giraud. Zdaje
się, że wdzięki Nicola rozwiały do końca mgiełkę uczuć, jakie Byr^
być może żywił jeszcze do mnie. Dwujęzyczny Nicolo dokończy1
rozpoczęte przeze mnie lekcje włoskiego. Kiedy ponownie spotkałaB
322

 Rvronem, mogliśmy rozmawiać już wyłącznie w moim ojczystym
Się in Za każdym razem sprawiało mi to ból, ponieważ wciąż pa-
^- * łam iak do tego doszło. Znacznie łatwiej konwersowało mi się
, ~;m po francusku albo angielsku.
u bhouse w ogóle nie chciał rozmawiać ze mną o Nicolu i być
• miał ku temu powody. Później starałam się nakłonić go do
zwierzeń, ale on błagał, bym tego nie czyniła. Mój ból był jednak
zbyt wielki.
_ W takim razie powiedz mi choć tyle: czy wtedy jeszcze coś dla
niego znaczyłam?
_ Tak, Cecilio. Tak.
_ Skąd wiesz?
  _ Ponieważ wiele lat temu usłyszałem od niego te słowa: „Nigdy
więcej nie wspominaj przy mnie o Albanii".
  Znacznie chętniej Hobhouse opowiadał mi o tym, jak Byron
flirtował z Teresą Macri, dwunastoletnią córką jego gospodyni,
która za okrągłą sumkę chętnie sprzedałaby córkę angielskiemu
milordowi.
  - On jednak wzdragał się na samą myśl o tym, minęło bowiem
sporo czasu od chwili, kiedy po raz ostatni musiał płacić za swoje
przyjemności - powiedział Hobhouse i natychmiast oblał się rumień-
cem, uświadomiwszy sobie, co sugerowały jego słowa. Usiłował po-
spiesznie zmienić temat, ale ja byłam uparta.
  - Nie przejmuj się. Mów prawdę. Kłamiąc albo coś ukrywając, po
prostu mnie obrażasz.
  - W Grecji Byron zachowywał się jak ogier w rui - wymamrotał
Hobhouse. - Chełpił się, że od wyjazdu z Anglii dokonał już ponad
dwustu aktów miłosnych.
  Zaczerwienił się ponownie. Biedaczysko, jaką walkę musiał toczyć
ze sobą, kiedy był przy mnie! Walkę między uczciwą szczerością
i dżentelmeńską skromnością. Poklepałam go po szerokim ramieniu
na znak, że postąpił jak należy, lecz w mojej głowie kłębiły się
niechciane obrazy i mimowolne obliczenia. Spośród tych dwustu
a tow miłosnych część z pewnością była z kobietami, a spośród tych
   olei dwanaście ze mną - jeśli uznamy, że miały cokolwiek wspól-
neg0 z niiłością, ma się rozumieć.
0 Gęsięciu tygodniach spędzonych w Grecji, Byron i Hobhouse
puszyli na pokładzie „Pyladesa" do Smyrny. Dotarli tam 6 marca.
jąc po drodze karawany złożone z niezliczonych wielbłądów,

przy akompaniamencie rechotu hałaśliwych żab, dojechali do Kfe?^J
gdzie wśród zwalonych kolumn prześladowało ich wycie szakali
Widzieli, jak towarzyszących im Albańczyków sprzedano w niewolę
widzieli tańczących derwiszów w kawiarniach i pozbawionych skrom-
ności tancerzy na ulicach.
-	To jest prawdziwe życie - powiedział Byron do Hobhouse'a.
  W miarę jak posuwali się coraz dalej na wschód, do pałacu Tępe-
leny przybywali kolejni posłańcy i kupcy, przynosząc wieści o ich
przygodach. W drodze do Konstantynopola musieli na pewien czas
przerwać podróż przy Cieśninie Dardanelskiej rozdzielającej dwa
kontynenty, Azję i Europę. Byron godzinami nurkował w poszuki-
waniu żółwi, pragnąc naśladować Leandra z wielkiej elegii miłosnej
Owidiusza, który przepływał co noc Hellespont, aby połączyć się ze
swą ukochaną. Pierwsza próba przedsięwzięta przez Byrona zakoń-
czyła się niepowodzeniem z powodu silnych zimnych prądów w czterodB
milowym pasie wody między dwoma lądami. Podczas drugiej próbjł
3 maja, bez najmniejszych problemów przepłynął z Europy do Azji.
Zajęło mu to półtorej godziny.
  W Konstantynopolu Byron poświęcił się badaniom kulturowym
i erotycznym. Tu także oglądał chłopców wykonujących w winiar-
niach lubieżne tańce („Odrażające"! - wstrząsał się później z obrzy-
dzeniem Hobhouse) i słuchał ekstatycznego wycia wirujących deffl
wiszów.
  -	Nigdy nie słyszałaś równie dzikich odgłosów! A jaki smró'
wydobywał się spod ich brudnych sukien!
  Byron pojechał wzdłuż europejskiego brzegu Bosforu do wioski
Belgrade, w której mieszkała kiedyś jego lady Mary Wortley Mon*
tagu. Okrążył mury sułtańskiego seraglio - oznaczało to czteromilowjj
wędrówkę wzdłuż potrójnych porośniętych bluszczem murów i p
położony w dolinie turecki cmentarz z przedziwnymi nagrobka
i cyprysami. Przedstawiono go młodemu sułtanowi Mahmudowi Ł
Podobnie jak w pałacu Ali Paszy, tu również Byron zjawił się w cz
wonym paradnym mundurze i kapeluszu z piórami.
  -	Ach, jak on się prezentował, Cecilio! Nigdy nie widziałem
w lepszej formie. Podróż bardzo mu posłużyła, nabrał czegoś w
dzaju orientalnego wdzięku. Sułtan przyznał później, iż w pierws
chwili wziął go za kobietę w przebraniu. Ma się rozumieć, nigdy
tego nie powtórzyłem i ty też tego nie rób, proszę.
324

Istotnie, ma w sobie coś z kobiety.
TWO też mu nie mów, Ceciłio. Lepiej powiedzieć, że dostrze-
w nim wpływy Lewantu albo Orientu. Bardziej mu się to
doba. Mniej więcej właśnie wtedy zaczął twierdzić, że nie do-
effa znaczących różnic między Anglikami i Turkami, może z wy-
• tkiem tych, że my - wybacz, Cecilio - w przeciwieństwie do nich
mv napletki, że oni noszą długie koszule, a my krótkie, i że my
ówimy dużo, a oni mało. Dodawał jeszcze, że w Anglii najmod-
'eisze grzechy to picie i cudzołożenie, w Turcji natomiast - sodo-
mia i palenie, że my wolimy dziewczynę i butelkę, a oni chłopca
i fajkę.
Sama wiesz, jak bardzo kocha obce języki. Połyka je w całości. Nie
mam pojęcia, jak on to robi. Przypuszczałem, że najdalej po tygodniu
będzie mówił płynnie po turecku, ale on zauważył, iż tamtejsi mężczyź-
ni smakują rozkosze w milczeniu, jeśli nie liczyć odrażających po-
stękiwań i obleśnych chrząknięć. - Hobhouse zmarszczył nos. -
W związku z tym uznał za stosowne nauczyć się po turecku jedynie
słów oznaczających chleb, wodę i alfonsa.
  Po pobycie w Konstantynopolu Hobhouse i Byron pożeglowali
z powrotem do Grecji, gdzie ich drogi się rozdzieliły. Hobhouse
musiał wracać do Anglii, by stawić czoło problemom finansowym.
Rozstanie z Byronem roztkliwiło nawet tak rozsądnego człowieka
jak on.
  - Przyznam, że płakałem. Dałem mu nawet mały bukiecik. Wy-
dawało mi się, że widzę go po raz ostatni, wszystko wskazywało
bowiem na to, że chciał, by zniszczył go nadmiar rozkoszy.
- Nie smucił się, że odjeżdżasz?
  Być może Byron po prostu nie potrafił rozstawać się jak należy,
być może sprawiało mu to zbyt wiele bólu. Być może właśnie dlatego
uciekł ode mnie po kryjomu.
  Nawet jeśli Hobhouse odgadł, w jakim kierunku zmierzają moje
myśli, to nie dał tego w żaden sposób po sobie poznać.
-	Ani trochę. Chyba nawet trochę się ucieszył. Przeszkadzałem
u- Pragnął skosztować rzeczy, po które nie śmiał sięgnąć w mojej
ecności. Podczas pobytu w Turcji ciągle gdzieś znikał, a po po-
°cie nie bardzo chciał dzielić się wrażeniami. Nie chciał mieć
gika za świadka, nawet mnie. Nie chciał się już przed nikim
wumaczyć.
nouse nie powiedział mi wszystkiego, ale na podstawie tego,
325

co od niego usłyszałam, oraz dzięki temu, co już wcześniej wiedziałam 1
o Byronie, wiem na pewno, że po rozstaniu ze mną życie Byrona
przybrało mroczną barwę.
  Jestem przekonana, że zdarzało mu się sięgać jeszcze głębiej
Nie był już tylko Wielkim Koitalnym Turystą, ale kimś więcej. 0<J
czasu do czasu omijał barwny bazar i jazdę na osiołku, i zbaczał na
ścieżki, po których nie powinny stąpać stopy obcych. Mijając mro-
czne zaułki, wdychał zakazane perfumy i najprywatniejsze wonie.
Nikt nie pytał, skąd przybywa, nikt nie porównywał go do Semira-
midy, nikt nie próbował sprzedawać mu wielbłądów. Nagle wśród
skórek pomarańczy, liści sałaty, błota, wnętrzności zwierząt, trocin,
pestek daktyli, dzieci i much robiło się zupełnie cicho. Powoli,
stopniowo, zaczynały do niego docierać całkiem inne odgłosy. Zba-
czał w uliczki, w których siedzieli ludzie pozbawieni ciekawości,
którzy niczego od niego nie chcieli, nawet jego historii. Słyszał
rytmiczne uderzenia bębna i natarczywe zawodzenie fletu. Tr
dźwięki chwytały go za krocze jak niewidzialna ręka.
  Byron nie potrafił słuchać muzyki, nie mając u boku kogoś d~
pieszczoty. Szybko czynił właściwe kroki. Wynajmował dziwkę na?
całe popołudnie, czasem zaś także muzyków. W takich chwilacŚ
prawie kochał ladacznicę, której jeszcze w pojeździe zarzucał tunikę
na głowę, przy akompaniamencie melodii granej przez muzyko^
stłoczonych z tyłu, w części bagażowej.
  Nie przejmował się nawet wtedy, jeżeli ciężki, intensywny zapach
okazywał się zwiastunem choroby płciowej. Przyciągał dziewczyn
do siebie, prawie delikatnie chwytał jędrne ciepłe pośladki, rozp:''
spodnie, wślizgiwał się w nią bez trudu. Czasem musiał ugryźć j
w pierś, żeby zauważyła jego wejście. Kończył, zanim przebrz
jej bolesny okrzyk. Dziesięć minut później wchodził ponownie, $"
wolniej, już z większym rozsmakowaniem, w miejscu gdzie napo*
kał większy opór. Płakała nawet wtedy, kiedy jej nie gryzł.
  Jaki był Byron w następnym okresie swego życia, dowiedział
się od służącego Fletchera, który był wówczas jego jedynym to"
rzyszem. Fletcher nie znał ani słowa po włosku i bardzo słabo mó
po francusku, wtedy jednak, kiedy powołałam go na świadka, o,
nowałam już angielski w takim stopniu, że bez trudu mogłam z i
326

awiać- Czasem, jak już wspomniałam, miałam problemy ze zro-
r     pniem jeg° akcentu z mrocznych zaułków Londynu, lecz kiedy
^jue spotkaliśmy się po latach, zdołałam wydobyć z niego jeszcze
•   pi prawdy i zadać nią sobie jeszcze więcej bólu.
  Tak więc właśnie dzięki Fletcherowi dysponuję relacją naocznego
' 'adka z drugiego, ośmiomiesięcznego pobytu Byrona w Grecji.
P dczas gdy Ja szykowałam się do uwięzienia, w bezsenne noce
łócząc moje coraz bardziej nabrzmiałe ciało po marmurowych po-
  dzkach, Byron zakochał się bez pamięci w pięknym greckim mło-
dzieńcu Eustathiosie Georgiori, który miał długie kręcone włosy
opadające na plecy, był wiecznie pogrążony w zadumie, a jego ciałem
niekiedy wstrząsały drgawki.
  _ Trzeba było pani widzieć tego chłopca! - mówił Fletcher. -
Od tyłu wyglądał zupełnie jak kobieta, tyle że miał szczuplejsze
biodra. Eustathios! A niech mnie, co za imię! Niech pani sobie
wyobrazi, że nosił parasol! Byron zupełnie zbzikował na jego
punkcie, kazał mi za nim chodzić i mu usługiwać, choć ja, szczerze
mówiąc, najchętniej dałbym mu kopniaka w to miejsce, które milord
najbardziej sobie upodobał.
  Byron nie wiedział, że wkrótce po jego ucieczce Pasza wyruszył
na północ kraju, aby tam kontynuować swoje podboje. Nie wiedział
również, że zostałam w Tepelenie aż do rozwiązania, które nastąpiło
w upalny lipiec roku 1810. Nie wiedział o potwornym bólu poprze-
dzającym przyjście na świat Girolama, o mądrych zręcznych dło-
niach albańskiej akuszerki i o jej hipnotyzujących zaklęciach ani
o ekstrawaganckich i zupełnie chybionych prezentach Paszy. Nie
wiedział, że w wannie, w której woziłam płótna, urządziłam wygodną
kołyskę dla dziecka. Przede wszystkim zaś nic nie wiedział o Giro-
lamie, o tym, że nadałam mu miękkie środkowe imię Casanovy, żeby
przynosiło mu szczęście. Chciałam, żeby to dziecko w jakiś sposób
należało do mego dawnego kochanka, który kochał mnie tak jak
należy.
Albańczycy zaproponowali, że zaopiekują się małym Girolamem.
ego pochodzenie dla nikogo nie stanowiło tajemnicy i można było
yc pewnym, że mały milord będzie sobie doskonale radził w pałacu
aszy. Zaproponowali również sto innych rozwiązań problemu
ewygodnym dzieckiem, każde kolejne bardziej barbarzyńskie od
Przedniego. Dziecko mogło zniknąć bez śladu, ja mogłam udawać,
327

że nic się nie zdarzyło, że przyjechałam do Albanii, wykonałam I
zamówienie, odebrałam zapłatę w złocie i wróciłam do domu, że nie
spotkałam Byrona i że go nie straciłam.
  Kiedy jednak akuszerka podała mi syna, mój świat przewrócił się
do góry nogami. Prześliczne małe stworzenie uśmiechnęło się (j0
mnie błękitnymi oczami Byrona. Nie mogłam zostawić go w Albanii.
Znalazłam inne rozwiązanie. Postanowiłam zabrać go ze sobą <j0
Wenecji i oddać ormiańskim mnichom na wyspie San Lazzaro. Wy-
miana krótkich listów przypieczętowała los mego dziecka. Mnisi
okazali dyskrecję i zrozumienie. Zgodzili się przyjąć dziecko. Mogłam
spotykać się z nim, kiedy tylko chciałam, w ramach zapłaty za jego
utrzymanie zobowiązałam się zaś opiekować klasztornymi freskami
i chronić je przed zgubnym, wilgotnym oddechem laguny. Mnisi
zaopiekują się chłopcem, wykształcą, doprowadzą do wieku męskiego.
Warunek, przy którym obstawali i z którego nie chcieli ustąpić,
brzmiał, jak następuje: Girolamo nigdy nie miał się dowiedzieć, że
jestem jego matką.
  Zamierzałam oddać go mnichom dopiero wtedy, kiedy go dobrze
poznam. W tym celu zostałam w Albanii jeszcze trzy miesiące. Nie
korzystałam z usług mamki, karmiłam go własną piersią. Podczas
gdy Byron szalał z orientalnymi chłopcami, ja pielęgnowałam jego
syna, który zajmował wszystkie moje myśli.
  Już od pierwszych dni życia maleńki Girolamo odznaczał się zdu-
miewająco subtelną zmysłowością. Przysięgam, że delikatnie, z uczu-J
ciem, pieścił moje piersi. To były znowu wspaniałe piersi, takie jaU
trzeba, a on uśmiechał się do nich i do mnie prawie bez przerwy.
Przysięgam, że całował je, najadłszy się do syta.
  Zdumiewająco szybko zasmakował w soku brzoskwiniowym i ciep-
łej czekoladzie, ba, polubił nawet nektar z ostryg! Jakie wyrafinowane
miał podniebienie, jak niepodobne do ojca i jak podobne do tego*
jakie miał jego imiennik Casanovą! Któregoś dnia zastałam go w po|
koju uśmiechniętego od ucha do ucha i intensywnie poruszające
noskiem. Okazało się, że leżał obok pudełka, w którym przecho
wałam mocno pachnące muszle małży. Wtedy korzystałam jeszcze
starej metody przechowywania złotej farby: ucierałam ją z cukr
i zamykałam w fioletowych muszlach. Widać było, że Girolamo chęt
skosztowałby mięsa małży.
  - Pewnego dnia będziesz jadł w Wenecji zupę z krabów - po
działam.
328

    2yj zgrabnym noskiem jeszcze bardziej i uśmiechnął się
oko pewien, że dotrzymam każdej obietnicy.
A l'a dam ci pieczonego pawia - dodałam. - Nigdy się nie
n=nje.
Przez trzy miesiące, kiedy miałam Girolama dla siebie, ból spowo-
   wany utratą Byrona nie mógł przedrzeć się do mlecznego, sennego
i 'ata mojej radości. Jednak przez cały czas gnębiła mnie leżąca
•pznośnym ciężarem w dole brzucha świadomość, że pewnego dnia
ulegnie to zmianie.
  Kiedy Girolamo zasypiał, moje myśli kierowały się czasem daleko
na wschód, do Byrona, do jego ust, oczu i białych dłoni, do nocy,
które spędził ze mną tu, w Tepelenie, i do dnia, w którym mnie
zdradził.
  Podczas gdy ja bawiłam się z Girolamem, Byron zamieszkał w kla-
sztorze kapucynów. Znużywszy się Eustathiosem, odnowił namiętną
znajomość ze słodkim Nicolem Giraudem. Ocalił młodą Turczynkę,
którą zamierzano wrzucić w worku do morza po tym, jak podczas
ramadanu została przyłapana in flagrante ze swoim kochankiem.
Zdarzenie to trafiło później do poematu Giaur, podobnie jak wspo-
mnienia o Ali Paszy, którego syn, Vely Pasza, spotkał się w Grecji
z Byronem i natychmiast dostał się pod jego urok, czemu dał pub-
licznie wyraz, obejmując go z silniejszym niż braterskie uczuciem.
  Rzecz jasna, Byron przepłynął port w Pireusie. Być może zanie-
czyszczona woda dostała się do jego żył, ponieważ zachorował na
malarię i, niewłaściwie leczony, omal na nią nie umarł.
  - Słowo daję, niewiele brakowało - opowiadał Fletcher. - Zaczą-
łem już nawet pisać list do jego matki, ale jakoś z tego wyszedł.
Schudł jak diabli, ale wyszedł.
- Na pewno posmutniał?
Może myślał o mnie, może za mną tęsknił?
  -	A gdzież tam! Cieszył się jak głupi. Bardzo się sobie spodobał
i wcale nie zamierzał nabierać ciała. Co ja się namęczyłem, żeby
wepchnąć w niego choć trochę jedzenia!
JNo tak, oczywiście. Wcale się nie zdziwiłam, że Byrona zachwyciło
J go nowe, wynędzniałe wcielenie. Wracając do sił, przestrzegał
s ej diety, aby nie narazić na szwank swego eterycznego piękna.
-	Jadł tylko ryż, wielkie piguły pozlepianego gotowanego ryżu.
Pełnie nie po chrześcijańsku, jak mu zresztą powiedziałem.
329

"
GEORGE GORDON, LORD BYRON
Argumenty na rzecz zmiany
  1. W wieku dwudziestu trzech lat wszystko, co najlepsze, mam już
za sobą, za to życie z dnia na dzień staje się coraz bardziej gorzkie.
  2. Oglądałem, ludzi w rozmaitych krajach i wszyscy wydają rui
się równie żałośni; stosunkowo najkorzystniej wypadali Turcy.
3. Boli mnie serce...
  k- Człowiek utykający na jedną nogę znajduje się w stanie fizycz-
nego upodlenia, który to stan nasila się z upływem lat, czyniąc jego
starość trudną do zniesienia. Poza tym, w kolejnym istnieniu ty-
tułem rekompenstaty spodziewam się mieć nawet nie dwie, alei
cztery nogi.
5. Staję się coraz większym egoistą i mizantropem...
6. Moje sprawy w ojczyźnie i poza nią mocno się skomplikowały.
  7. Zaspokoiłem wszystkie swoje apetyty i każdą próżność, nawet
tę bycia autorem.
  5. 
Tuti i gode a veder i mati in piazza,
purche no i sia de la so razza.
Wszyscy się cieszą, widząc wariata na placu,
ponieważ należy on do innego świata.
Przysłowie weneckie
  Ja także wiedziałam, co to znaczy wracać do domu bez szczególnego
zapału.
  Podczas gdy Byron oddawał się swojej drugiej ateńskiej idylli,
w końcu października 1810 roku Girolamo i ja ruszyliśmy w drogę
powrotną do Wenecji - najpierw zaprzężonymi w konie wozami przez
górskie przełęcze, następnie powozem po nieco równiejszych drogach,
a w końcu, szczęśliwie, wodą. Mouchar towarzyszył mi aż do portu,
troszcząc się o wszystko, co było nam potrzebne. Cieszyła mnie jego
spokojna obecność i zapach jego olejku do włosów, jakże odmienny
od innych, znacznie mniej przyjemnych woni wydzielanych przez
pozostałych współtowarzyszy podróży. Mimo to prawie z nim nie
rozmawiałam, ponieważ przez cały czas byłam zaabsorbowana Giro-
lamem, który przeżył już na tym świecie trzy miesiące, przez cały
czas u mego boku. Wciąż uczył się nowego rodzaju śmiechu: głośnego
i gulgoczącego, cichutkiego i szemrzącego, wreszcie zupełnie bez-
głośnego, który poznawało się po zmrużonych oczkach i kurzych
stopkach w ich kącikach.
 Przed wejściem na pokład statku z całych sił objęłam Mouchara,
rzyrnając synka między nami. Mouchar pocałował go w główkę.
  ~ zegnaj, mały bogu - powiedział do niego, do mnie zaś zwrócił
S1e w te słowa: - Bądź znowu wielka, Cecilio!
    naszych oczach nie było łez, ale w jego źrenicach płonęło błogo-
sławieństwo.
acnałam do niego aż do chwili, kiedy statek wypłynął z portu na
333

mleczne przedwieczorne morze. Podniosłam wysoko Girolama, poka.
załam go triumfalnie jak wspaniały puchar. Można by pomyśleć, że
przybyłam do Albanii wyłącznie po to, aby go zdobyć.
Ale zdobyłam go wyłącznie po to, aby utracić.
  Przez minione miesiące prowadziłam listowne negocjacje z mni-
chami z San Lazzaro, dowiedziałam się jednak tylko tyle, że stosują
takie same zasady wobec wszystkich nowicjuszy. Mój syn nie móg}
wiedzieć niczego o swoich rodzicach. Musiał trafić do klasztoru jako
anonimowy podrzutek. Jedyne ustępstwo, jakie uczyniono specjalnie
dla mnie, polegało na tym, że mógł zatrzymać swoje imię, ale już
jego cognome miało być takie samo jak innych podrzutków. Mnisi
postawili jeszcze jeden, dziwaczny warunek: chłopiec nie może ani
na chwilę znaleźć się w mieście, muszę dostarczyć go prosto na
wyspę. Nie wolno mu spędzić ze mną ani jednej nocy w moim wenec-
kim domu. Odbiorą go ode mnie w Mestre. Ktoś będzie tam nas
oczekiwał, do mnie zaś należało, aby transakcja odbyła się z za-j
chowaniem jak największej dyskrecji. Powinnam uczynić wszystko,
co w mojej mocy, żeby nie zwracać uwagi ani na siebie, ani na
dziecko. Tak będzie lepiej dla wszystkich.
  Jakże odmienna była ta podróż od tej, którą odbyłam w przeciw-
nym kierunku. Nie mogłam patrzeć na obce krajobrazy, zanadto
byłam wrażliwa. Nie wątpię, iż słońce tak jak poprzednio wschodziło
nad czarnym jak smoła morzem, ale już go nie oglądałam. Nie byłam
ciekawa. Przez całą drogę, leżąc w koi z dzieckiem, wyobrażałam
sobie całkiem odmienne scenariusze od tego, jaki napisało dla mnie
życie. Wyobrażałam sobie, że przybywam z Girolamem do naszego
palazzo przy Miracoli. Wyobrażałam sobie, jak Sofia delikatnie tuli>
moje dziecko do piersi. Wyobrażałam sobie, jak Giovanni po męsku,
ale łagodnie, klepie mnie po ramieniu. Jednak w moje marzenia
zawsze, prędzej czy później, brutalnie ingerowała rzeczywistość.
Niezależnie od skandalu, jaki wywołałoby jego pojawienie się, mały
Girolamo nie zostałby radośnie powitany w naszym palazzo. GiovanBj
i Sofia wciąż nie mieli syna. Moje dziecko stanowiłoby zagrożenie dl*
spadkowych planów Giovanniego, ale główną przyczyną, dla której
nie mogłam go zatrzymać, był jego ojciec. Gdyby wyszło na jaw, kWj
nim był - a wyszłoby na pewno, nie miałam co do tego najmniejszy*!
wątpliwości, zdążyłam się już bowiem przekonać, jak szybko plotb
na temat Byrona docierały nawet do odległej Tepeleny - mój chłopie!
nie zaznałby spokoju. Lepsza anonimowość, nauka i umiar na Sm
334

    „r-n niż mroczne perspektywy, oczekujące jeszcze jednego po-
Lazzaro    ,		
cuconego bękarta lorda-Byrona.^
'     • orzed świtem stanęłam ze śpiącym Girolamem w objęciach na
7ezu portu w Mestre. W pobliżu widziałam zwoje wilgotnych
konopnych sznurów i cum, przypominające gigantyczne warkocze
ih 7vmek. W półmroku mijały nas bezcielesne ludzkie sylwetki;
• Hvnie Girolamo roztaczał wokół siebie delikatną różową poświatę.
L * bardzo opił się moim mlekiem, że z kącika delikatnych usteczek
 ciekła mu wąska strużka. Zasnął, jeszcze zanim odstawiłam go od
iersi. Tak będzie lepiej, pomyślałam. Chyba nie zniosłabym koniecz-
ności spojrzenia w jego czyste błękitne oczy. Oparłam się o brzeg
wanny, w której kiedyś podróżowały moje płótna, i rozejrzałam się
dookoła. Z której strony nadejdzie potworny ból? Żołądek zacisnął
mi się w ciasny węzeł. Nie mogłam się poruszyć, czekałam jednak
cierpliwie. Każda chwila oczekiwania oznaczała kolejną chwilę spę-
dzoną z moim synem.
  Sama nie wiedziałam, czego mogę się po sobie spodziewać. Kiedy
Byron mnie opuścił, krzyczałam i szlochałam. Czy zdołam odejść
spokojnie, po cichu, kiedy odbiorą mi Girolama? Jestem Włoszką,
mam dramat we krwi. Ale przecież obiecałam mnichom, że będę
cicha i pokorna jak zakonnica. Mocno przycisnęłam dziecko, głęboko
wdychałam słodki zapach jego główki. Pocałowałam je w muszelki
zamkniętych oczu, w nosek.
 Ktoś poklepał mnie po ramieniu. Odwróciwszy się, ujrzałam wy-
chudzonego zakonnika o długiej brodzie, w znanym mi doskonale
habicie mnichów z San Lazzaro. Jak często widywaliśmy ich kiedyś
z Casanovą! Szczególnie mocno utkwiło mi w pamięci jedno wspo-
mnienie: kiedy siedzieliśmy na soczyście zielonej trawie, spomiędzy
drzewek oliwnych wyłoniła się odziana w habit postać i podała nam
dzban świeżej wody. Bez żadnych komentarzy zaakceptowali nas na
swej wyspie - starego grzesznika i dziewczynę o wiecznie zmierz-
wionych włosach, w sukniach pochlapanych farbą. Bóg jeden wie, co
o nas myśleli, cokolwiek to jednak było, dobrotliwie nam wybaczyli.
eraz z taką samą dobrocią mieli powitać małego Girolama i wy-
chować go w swojej społeczności.
- Realia Cornaro? - zapyta! mnich z charakterystycznym dla
jej nacji akcentem. W wypowiadanych przez niego słowach spół-
tłoczyły się na siebie, prawie nie zostawiając miejsca dla
samogłosek. - Czy masz coś dla mnie?

335

  Girolamo poruszył się w moich ramionach. Włożyłam mu d0 ns*. f
czubek małego palca, a on zaczął natychmiast ssać, wypuszczając
kącikami ust małe bąbelki zaspokojonego pożądania. Mnich wyciągną
ręce. Na pooranej bruzdami twarzy miał łagodny, współczujący
wyrozumiały uśmiech. Wiedziałam, że mnisi z San Lazzaro również
przeżyli niejedną tragedię: wszyscy byli wygnańcami, wszyscy byli
świadkami straszliwych zbrodni, jakie dokonały się w ich ojczyźnie
którą musieli opuścić. Ten zakonnik rozumiał mój ból, potrafił docenić
jego rozmiary, choć nie znał jego rodzaju.
  Mimo to próbowałam grać na zwłokę jak dziecko, które nie chce
pójść do łóżka.
-	Czy nie jest za wcześnie?...
  Mnich łagodnie pokręcił głową. Jego miodowe wilgotne oczy spog-
lądały na mnie jak oczy psa.
  Girolamo nie obudził się, kiedy go oddawałam. Zacisnęłam powieki,
by nie widzieć chwili rozstania. Nie chciałam, by to wspomnienie
utkwiło mi w sercu i raniło je boleśnie przez długie lata. Jeszcze
przez chwilę tuliłam do piersi pustkę, czując ciepło jego ciałka w ko-
łysce moich ramion. Zgodnie z życzeniem mnichów wszystko odbyło
się szybko i dyskretnie. Nikt niczego nie zauważył. Oddałam dziecko,
ale nikt tego nie widział. Zaczekałam, aż mnich zniknie w tłumie, po
czym usiadłam na brzegu wanienki, która służyła mu za kołyskę,
i dopiero wtedy pozwoliłam popłynąć łzom. Przeklinałam, krzyczałam
i złorzeczyłam, wylewałam rzeki bólu, jakby w nadziei, że uda mi się
pozbyć go raz na zawsze. Dotrzymałam swojej części umowy. Teraz
nie miałam już nic do stracenia. Zbiegli się ludzie, życzliwe ręce
głaskały mnie po ramionach, zatroskane usta szeptały mi do uszu
dobre słowa. Wciąż nie otwierałam oczu, wciąż krzyczałam, skrzep
czałam jak rozdeptywany gryzoń, wyłam i ryczałam, zwymiotowała
żółcią na czyjeś kolana, mleko płynące z moich piersi plamiło
suknię.
-	Czy to wariatka? - zapytał ktoś.
Straciłam przytomność tuż po tym, jak ktoś inny powiedział:
  -	Mój Boże, to Cecilia Cornaro, ta słynna malarka! Jej rodź
mieszka w Miracoli. Wyjechała na rok do Albanii, biedactwo. Co
barbarzyńcy jej uczynili?
  W takim właśnie stanie dostarczono mnie do rodzinnego palazt
otępiałą, brudną, cuchnącą i bezdzietną. Sofia natychmiast odesl
służących, umyła mnie gąbką i położyła do łóżka w moim dawn
336

•   na mezzanino. Kiedy nieco odpoczęłam i nie przedstawiałam
P°     ,    ^ potwornego widoku, przyprowadziła matkę i moją sios-
' p żeby mogły się ze mną przywitać. Mocno przytuliłam dziew-
kę do serca. Była kuzynką Girolama, ciałem z mojego ciała.
«/ -ei twarzy dostrzegłam coś jasnego, coś co przypominało mi
? tro synka. Przyciskałam ją tak mocno, że aż straciła oddech, ale
.   t0 mc nie obchodziło. Nie miałam już swojego dziecka.







MÓWI KOT
  Minęło sporo czasu, odkąd czytelnik po raz ostatni miał okazje
przeczytać kilka słów od swego wiernego sługi - kota.
Wyobraźcie sobie, co j a przez ten czas czułem.
Jeśli chodzi o Cecilię, to po prostu wróciła bez słowa wyjaśnienia.
Nie było jej przez rok.
  Te wszystkie niedokończone obrazy w jej pracowni... Strzegłem
je, jakby miała wrócić w każdej chwili, a ja chciałem, żeby wszystko
było gotowe na jej przyjęcie.
  Wyglądała inaczej. Od razu się domyśliłem, że coś jej się przyda-
rzyło. Otaczała ją woń skwaśniałego mleka, świadcząca o tym, że
niedawno się okociła, nie przyprowadziła ze sobą jednak ani jednego
kociaka. Ale to nie wszystko. Stało się z nią coś więcej.
  Malowała jak szalona. Wyciskała wodę z pędzli z taką siłą, że
bałem się, iż lada chwila krew tryśnie z jej palców.
  Jej obrazy bardzo się zmieniły. Po co pilnowałem tych, które
zostawiła? Zamalowała wszystkie gipsem i zaczęła od nowa. Począt-j
kowo nie były to portrety. Malowała święte na granicy samobójstwaj
płaczące Madonny z dziećmi przy piersi. Tłustymi, ślicznymi palusz*|
kami szarpały za odzienie matek, kuląc stopy z rozkoszy. Teraz jejl
Madonny miały duże, ciężkie piersi i mocne, szerokie kolana.
  Tak czy inaczej, ucieszył mnie jej powrót. Polizałem ją po ręce
i otarłem się o policzek.
  Mój widok tak ją uszczęśliwił, iż przez chwilę bałem się, że zadusi i
mnie na śmierć. Musiałem przypomnieć jej machnięciem łapy z wjl
suniętymi pazurami, że mnie także można zrobić krzywdę.
  
3
Dime che so, ma non me dir chi gero.
Powiedz mi, kim jestem, ale nie kim byłem.
Przysłowie weneckie
Wkrótce potem ktoś inny wrócił do domu.
  W lipcu roku 1811, dwa lata po wyjeździe, Byron znowu zawitał
na małą, ciasną wyspę, gdzie się urodził. Od tej chwili Hobhouse
objął na nowo rolę mego szpiega.
  - Ucieszył się z powrotu do domu? - zapytałam. - Z tego, że
znowu jest wśród swoich?
  - Dla Byrona to nie był powrót do domu, tylko powrót do jaskini.
Stał się odmieńcem. Nie mógł na zawsze zamieszkać w egzotycznych
krajach, nie potrafił również na nowo przywdziać swej angielskości,
którą tak łatwo zrzucił w Oriencie. A jeśli chodzi o „swoich", to
czekała na niego tylko matka.
- I przyrodnia siostra Augusta.
- Rzeczywiście, i ona.
  Do powrotu do domu skłoniły go bardziej przyziemne powody.
Był bez pieniędzy, wycieńczony, swędziało go tam, gdzie żaden
Anglik nie podrapałby się w przyzwoitym towarzystwie. Akurat
tym ograniczeniem szybko przestał się przejmować; uważał, że nie
dotyczą go zasady dobrego wychowania, ba, czuł się nimi wręcz
skrępowany.
  -	Stanę się przysięgłym wrogiem angielskiej etykiety! - oświad-
czył mi w Albanii takim tonem, jakby formułował wytyczne dla
Polityki całego państwa. Teraz zajął się wprowadzaniem w życie tych
deklaracji.
swemu niezadowoleniu stwierdził, iż w czasie podróży zaginęła
vSc jego ulubionych portretów, które mu namalowałam, obrazów
sci, które mi ukradł. Hobhouse powiedział mi, iż po wyjeździe
339

z Albanii Byron ani razu nie wspomniał mego imienia, wiele jednak 1
wskazuje na to, iż pragnął odtworzyć swój stworzony właśnie przeze ^
mnie wizerunek. Kazał się ponownie namalować w stroju albańskiego
korsarza. Widziałam później rycinę wykonaną na podstawie teg0
portretu. Artysta - zdaje się, że nazywał się Phillips - zrobił zgrabną
podobiznę, ale czy mógł namalować Byrona, tak jak ja to robiłam?
Wątpię.
  Wkrótce potem, jak dowiedziałam się od Hobhouse'a, Byron oddał
kostium przyjaciółce, twierdząc, iż wiąże się z nim zbyt wiele przy-
krych wspomnień.
  -	Powiedział jej, żeby włożyła go na bal kostiumowy albo wy. I
rzuciła, albo zrobiła, co chce, byle już nigdy nie musiał go oglądać.
  W przeciwieństwie do mnie, Byron usiłował nadać swemu powro-
towi przynajmniej pozory godności. W przeciwieństwie do mnie, I
jego największym problemem były pieniądze.
  -	Wrócił z szalem i olejkiem różanym dla matki, garścią kamyków
dla mnie, sobie zaś przywiózł fiolkę cykuty, cztery czaszki z Aten
i cztery greckie żółwie, które znalazł w antycznym sarkofagu, nie
miał natomiast za co dojechać do Newstead.
  Kręcił się po Londynie, czekając na pieniądze, które miał wysłać
jego prawnik, żywiąc nadzieję, iż wszyscy jego wierzyciele pomarli
albo trafili do więzienia. Niestety tak się nie stało.
  - Uprzejmie, ale stanowczo zażądali zwrotu długów - wspominał
Hobhouse. - Nie wiedzieli, że nawet gdyby chciał, nie miałby ima
z czego oddać. Wszystko, co posiadał, to egzotyczne podarunki,
pistolety i gruby plik wierszy.
- Ale te wiersze były chyba coś warte?
  - Pamiętaj, że w tamtych czasach żaden prawdziwy arystokrata
nie zniżyłby się do tego, żeby brać zapłatę za to, co napisał.
  - Zdumiewające stworzenia z tych Anglików - zauważyłam, myśląc |
o kradzieży moich obrazów. - W Wenecji wstydzi się ten, kto n i e dofl
stanie zapłaty za swoją pracę.
  W końcu Byron wyruszył do Newstead, ale jego matka, walcząca J
podczas dwuletniej nieobecności syna z prawnikami wynajętymi
przez wierzycieli i z ciężką chorobą, nie doczekała jego przyjazdy
Umarła prawdopodobnie na guz żołądka - takie przynajmniej offl
niosłam wrażenie na podstawie opisu jej okrutnych cierpień. Hob-
house przypuszczał, że ostatni atak spowodował lęk przed spo^
kaniem z synem.
340

Prawdopodobnie dotarła do niej przynajmniej część plotek-
0wiedział, kręcąc ze smutkiem głową. - Gdyby ujrzała jego twarz,
^zumiałaby, że były prawdziwe.
_ Czy rozpaczał po jej utracie? Czy dręczyły go wyrzuty sumienia?
Nawet jeśli tak, to w żaden sposób tego nie okazywał. Pomiatał
.   tyje razy, że teraz nie był w stanie zademonstrować żalu po jej
tracie. Zresztą, i tak nikt by mu nie uwierzył. Z pewnością nigdy
•  odziałaś równie dziwacznego pogrzebu. Na trumiennej tabliczce
znalazła się tylko informacja o tym, że leży w niej matka George'a,
lorda Byrona. Byron nie pofatygował się nawet na cmentarz, tylko
odprowadził ponurym spojrzeniem kondukt żałobny, a następnie
kazał sobie podać rękawice bokserskie.
  Oficjalnie był teraz sierotą. Umarła nie tylko jego matka; dopiero
teraz dotarła do niego wiadomość, iż jego ukochany chórzysta, John
Edelston, zmarł w maju ubiegłego roku na suchoty. Przyjaciel By-
rona, Charles Skinner Matthew, utonął w rzece Cam. Ukochany
żywioł Byrona, woda, zabrał mu wielkiego przyjaciela. Hobhouse
również był tym wstrząśnięty.
  -	To było okropne, ponieważ woda zabiła już drugiego chłopca
z Harrow: w 1809 utonął Edward Noel Long.
  Byron zareagował na te wieści histerycznie. Przesłanie było
wystarczająco jasne: greckie miłostki stały się dla niego niebez-
pieczne.
  - Uznał, że znajduje się w gronie pięknych, zagrożonych śmiercią
mężczyzn, i chętnie odgrywał rolę ofiary.
- Zbyt cynicznie go oceniasz! - zaprotestowałam.
  - Wcale nie. On nie udawał, tylko dramatyzował. Głęboko przeży-
wał przedwczesne zgaśniecie tych młodych płomieni. Wziął to sobie
bardzo do serca. Godzinami wpatrywał się w cztery przywiezione
z grecji czaszki. Upozował się na człowieka, który ściąga na siebie
niezliczone nieszczęścia i dźwiga na grzbiecie trudne do wyobrażenia
brzemię bólu. Sporządził zdumiewający testament, w którym za-
rządził, aby nie organizowano mu żadnego pogrzebu, tylko po cichu
złożono razem z jego ukochanym psem w rodzinnym grobowcu w New-
stead.
^uł tytoń, aby oszukać głód i zachować smukłą sylwetkę. Nudził
e- Wiejskie rozrywki prezentowały się dość blado w porównaniu
2 ekscytującymi doznaniami, jakie zapewniał mu Orient. Hobhouse
serwował go z narastającym niepokojem.
341

  -	Zaczął strzelać z pistoletów do butelek, skakać na główkę dc
jeziora, wiosłować i polować na ptactwo, którego nie miał najmniej-
szego zamiaru jeść.
  Nawiązał korespondencję z przyrodnią siostrą Augustą, żyjącą
w nieszczęśliwym małżeństwie, i zaczął sam myśleć o ożenku.
  -	Doszedł do wniosku, że to jedyny sposób na wyjście z długów -
wyjaśnił Hobhouse. - W rzeczywistości wcale mu się do tego nie
spieszyło, wręcz przeciwnie. Opowiadał mi, że myśl o założeniu ro-
dziny wywołuje w jego umyśle nieprzyjemne skojarzenia z gnuśnoś-
cią, zapachem mleka i perspektywą ciągłego oglądania przy stole tej
samej starzejącej się twarzy.
  Realia zmusiły go jednak do zweryfikowania poglądów. Tak samo
jak kiedyś jego ojciec, Byron rozpoczął polowanie na posag.
  -	Nigdy nie zapomnę, co mówił o poszukiwaniach narzeczonej -
wspominał Hobhouse. - Nie było w tym ani krzty romantyzmu.
„Muszę znaleźć jakąś bogatą kurę i uszlachetnić stęchłą kupiecką
krew zastrzykiem błękitnej, arystokratycznej". To dokładnie jego
słowa. Już wtedy współczułem jego małżonce.
  Niestety w okolicy Newstead nie było żadnych wolnych zamożnych
kur. W końcu Byronowi znudziło się do cna na prowincji i wrócił do
Londynu.
  Podobnie jak Byron, ja również wróciłam do domu i ja również
zostałam sierotą.
  W roku 1810, wkrótce po moim powrocie z Albanii, przez We-
necję przetoczyła się epidemia potnej gorączki. Potrzebowała za-
ledwie tygodnia, aby zabrać moją matkę, osłabioną niedawną cho-j
robą płuc.
  Obserwowałam Sofię przy łożu śmierci naszej matki. Pokornie i
wręczyła księdzu tackę z cytryną i ampułką olejów świętych. Patfl
rzyłam, jak się modli, jak cichutko wydmuchuje nos w jedwabną
chusteczkę, jak moczy usta umierającej matki wodą z miodem. Ni^B
spodziewanie przyszło mi do głowy, że gdyby nadszedł mój czas,
zrobi to samo dla mnie, z taką samą słodyczą i wdziękiem.
  Tego dnia zaraz po powrocie z San Lazzaro wbiegłam po schodach
na piętro, do pokoju matki. Wystarczyło mi jedno spojrzenie, atiĘ
stwierdzić, że jej stan się pogorszył. Dopiero potem zauważyli
mamroczącego modlitwy księdza. Sofia pochylała się nad mat
obie ręce zacisnęła na jej wychudzonej, przypominającej szpon dło
342

?ar cofałam się na próg i stałam tam jak porażona. Sofia odwróciła
•   ku mnie, wyciągnęła rękę. Wilgotne od łez oczy wpatrywały się
mnie z nadzieją, ja jednak cofnęłam się jeszcze o krok, bełkocząc
..•"•ozumiałe dla nikogo, łącznie ze mną, usprawiedliwienia. Po
*tu uje czułam się godna stanąć w zasięgu promieniującej od
Sofii dobroci i nie miałam pojęcia, co z nią zrobić.
  Resztki mojej zdolności do odczuwania czegoś takiego jak miłość
zniknęły z mego życia wraz z Girolamem; odzyskiwałam ją jedynie
na kilka chwil podczas wizyt na San Lazzaro, gdzie pracowałam
nad przywróceniem freskom ich świetności. Mnisi pozwalali mi
popatrzeć na synka, jak leży w słonecznej salce razem z trzema
innymi chłopcami, nakarmiony i kochany. Wszyscy radośnie wyma-
chiwali nóżkami. Wydawało mi się, że Girolamo jest wśród nich
najładniejszy. Nie wolno mi było go dotknąć, ale przynajmniej
mogłam patrzeć.
  Smutek po jego stracie uzmysłowił mi wartość, jaką przedstawia
sobą rodzina. Poczułam potrzebę powrotu do korzeni drzewa, które
wydało mnie na świat. Dzięki Girolamowi nauczyłam się być nie
tylko matką, ale i córką, wybrałam jednak najgorszą chwilę. Spóź-
niłam się. Moja matka miała umrzeć, zanim zdążyłyśmy odbyć pierw-
szą z wielu planowanych przeze mnie rozmów. Uświadomiłam sobie,
przytłoczona ogromem nieszczęścia, że zostanę sierotą, zanim nauczę
się znowu jej dotykać, tak jak ona dotykała mnie, kiedy byłam
dzieckiem, wtedy kiedy jeszcze się od niej nie odsunęłam.
  Już wiele lat temu, jeszcze zanim pojawił się Girolamo, przestałam
dostrzegać w niej ciało, które dało mi życie. Stała się po prostu
jakimś ciałem o swoistej fakturze i barwie. Nie oznacza to wcale,
ze jej nie kochałam - ja tylko nie przywiązywałam do tej miłości
żadnej wagi, nie sądziłam, żeby była warta wzmianki. Skoncen-
trowałam się na czymś innym. Zajmowało mnie wyłącznie malarstwo
i pogoń za nowinkami. Wiedziałam, że jej miłość otacza mnie jak
powietrze, którym oddycham. Nie wątpiłam w to nawet przez chwilę,
ecz byłyśmy wobec siebie jakby onieśmielone, ugrzecznione. Takie
acnowanie miało chyba równoważyć znacznie bardziej normalne,
serdeczne związki łączące ją z Sofią.
eraz, stanowczo zbyt późno, zapragnęłam uczestniczyć w wymia-
uczuć tak samo jak Sofia. Zazdrościłam im pocałunków i muśnięć
mi. Pielęgnowałam w głębi duszy zupełnie nieprawdopodobny
ys , ażeby zaprezentować matce Girolama i w ten sposób zasłużyć
343

na takie same pocałunki, jakimi obsypywała Sofię. Teraz już wje.
działam, ile siły można z nich czerpać.
Zmarnowałam miłość, myślałam. Nie kochałam matki jak należy
Takie właśnie towarzyszyły mi refleksje, kiedy patrzyłam, jak
przy cichym akompaniamencie łez Sofii moja matka przekracza gra.
nicę między życiem i śmiercią.
  Nasze pcdazzo przeszło na własność Sofii i jej męża. Zamieszkali
tam już po śmierci mego ojca, pod opiekuńczymi skrzydłami matki.
Teraz to oni stali się wyłącznymi właścicielami. Nasz dom jeszcze
nigdy nie był tak elegancki. Sofia przywiązywała wielką wagę do
wyboru sukni, sposobu zawiązania kokard lub czystości pantofli, jak
ktoś szykujący broń do pojedynku, od którego wyniku zależało jego
życie. Nie mogła się doczekać nadejścia chłodów, aby wyciągnąć
z szafy mufki z morskiej wydry i rosyjskiego sobola. Strusie pióra
traktowała jako coś całkiem zwyczajnego, ekscytowały ją wyłącznie
pióra czapli. Pod tym względem doskonale pasowała do swego
męża, paradującego we fraku z butelkowozielonego i szkarłatnego
atłasu.
  Jak już wspomniałam, nie doczekali się męskiego potomka i nic
nie wskazywało na to, by mogli się go doczekać, ponieważ Giovanni
niemal całkowicie porzucił Sofię na rzecz kochanek. Wracał do domu
jedynie na posiłki, których przygotowywanie Sofia nadzorowała z du-
żą wprawą, ale bez takiego zapału jak kiedyś moja matka. Początkowo
nie mieściło mi się w głowie, żeby teraz, po śmierci rodziców, nasze
życie wyglądało jak dawniej, szybko jednak uzmysłowiłam sobie, iż
Sofia pełniła funkcję głowy rodziny na długo przed odejściem naszej
matki. Blada i przygnębiona, robiła po prostu to samo, co do tej
pory. Pilnowała, żeby we właściwe dni na naszym stole zjawiały się
tradycyjne potrawy: łosoś i węgorze z kapustą w Boże Narodzenie,
kaczka - pierwszego sierpnia, i tak dalej - my zaś traktowaliśmy to
jako coś zupełnie oczywistego.
  Nadal z nimi mieszkałam. Zajmowałam wciąż ten sam pokój na
mezzanino. Oddawałam im większość swoich zarobków, a Giovanw
tratował mnie po dżentelmeńsku, w przyjazny, całkowicie aseksuatoy
sposób. Nie dochodziło między nami do żadnych większych konflik-
tów, może dzięki temu, że Sofia zajmowała się głównie zaskakują<J«I
skomplikowanymi szczegółami związanymi z organizacją domowego!
życia, które mnie ani trochę nie obchodziły.
344

  Pojawiałam się i znikałam. Jeśli nie zaprosiłam do praeowuj
jakiegoś kochanka, spędzałam wieczory w domu, ale właśnie wtedy
o zmierzchu i w gęstniejącej ciemności, najczęściej ogarniały mnie
gorące potrzeby. Starałam się nie być wtedy na ulicy, nie być sama
W takich chwilach ludzie szukają ciepła i otuchy w ramionach
innych. W takich chwilach niebezpiecznie jest być samotnym, ponie-
waż mogą złamać ci serce. Wracałam wtedy do domu, zanurzałam
się w gwarze, słuchałam mało ważnej paplaniny, brzęku sztućców
i talerzy. Jadłam z rodziną przy wspólnym stole, wiedząc, że dobie-
rając potrawy, Sofia brała pod uwagę mój gust; przynajmniej raz
w tygodniu podawano pierś kaczki w sosie pomarańczowym, torta al
cioccolato zawsze czekało w kuchni, a najlepsze fragolino połys-
kiwało w kryształowym dzbanie. Po kolacji, kiedy szkicowałam przy
kominku, Sofia czasem stawiała przy mnie talerzyk z moimi ulubio-
nymi orzeszkami pistacjowymi. Swoimi delikatnymi palcami wyłupa-
ła już zielone pyszności z twardych skorupek, abym mogła od razu
wkładać je do ust.
  Stanowiłam część rodziny i równocześnie nią nie byłam. Mogłam
swobodnie poruszać się po piano nobile i innych pomieszczeniach,
ale mojej małej różowiutkiej siostrzenicy zabroniono schodzić ną
mezzanino. Sofia doskonale pamiętała, co kiedyś zobaczyła n
ścianach mego pokoju i nie chciała narażać córki na podobny
widok.
  Zwykle trzymałam się z dala od szwagra. Raz spróbował upokorzyć
Sofię, przyprowadzając do mojej pracowni dwie spośród swoich kod
chanek, żebym namalowała ich niewielkie portrety, ale przegnałaml
go kilkoma chlaśnięciami mego lingua biforcuta. Moim zdanierij
Sofia nie zasługiwała na takie traktowanie. Dbała o GiovanniegM
i nigdy nie przyszło jej do głowy, że mogłaby znaleźć sobie własneg*
cavalier sewente. Nie krytykowała mojego postępowania, a moj
ataki złego humoru znosiła bez komentarzy. Kiedy traktowałam j
ze szczególnym okrucieństwem, odruchowo zwracała głowę ku n^
malowanemu przeze mnie portretowi jej zmarłego dziecka, jakby
to, żeby sobie przypomnieć, iż potrafiłam być dla niej także dob"
Natychmiast mijała mi złość. Kiedy go malowałam, był to dla mi
po prostu jeszcze jeden portret, taki sam jak inne. Teraz, po Gir^
lamie, wiedziałam, co przeżywa.
  Wciąż chadzałam z nimi do kościoła i opowiadałam spowiedniko*
grzechy moich klientów. Moja własna historia stała się zbyt boles
346

     o niej mówić, a poza tym nie potrzebowałam księżej pokuty.
1   tałam już wystarczająco ukarana i za Byrona, i za Girolama.
•	,     liczba „Ojcze nasz" nie wymazałaby moich grzechów. Kiedyś
•	Hnak postanowiłam sprawdzić, jak Bóg potraktuje moje postępo-
wanie wobec Sofii.
Jestem złą siostrą - wyznałam któregoś dnia spowiednikowi.
_ W jakim sensie, moje dziecko?
  Umilkłam. Zbyt długo musiałabym mówić. Byłam złą siostrą w każ-
dym sensie.
  Niekiedy zastanawiałam się, czy Sofia aby się nie domyśla, co
przydarzyło mi się w Albanii. Traktowała mnie z wyjątkową ła-
godnością. Nie była głupia, potrafiła liczyć miesiące, a kiedy ro-
zebrała mnie po moim powrocie, z pewnością zauważyła ślady na
brzuchu i mleko sączące się z piersi. Wiedziała, co to znaczy stracić
dziecko.
  Portret mojej zmarłej siostrzenicy wisiał w salonie nad klęcznikiem
zamiast obrazu Madonny. Sofia nigdy nie rozmawiała ze mną o tam-
tych wydarzeniach, ale ja wiedziałam, że nadal cierpi. Obserwowałam
ją, widziałam jej wychudzone ciało, bladą twarz, wilgotne oczy, kiedy
wstawała od modlitwy, widziałam, jak tuli pozostałą przy życiu córecz-
kę, jakby była klejnotem, którego zazdroszczą jej bogowie i mogą
w każdej chwili go odebrać.
  Wiedziałam również, że Sofia także mnie obserwuje - ukradkiem,
kiedy wydawało jej się, że tego nie widzę, i otwarcie, kiedy miała na
to odwagę.
  Nigdy jednak o nic mnie nie zapytała, nigdy nie wspomniała o Al-
banii. Byłam jej za to nieskończenie wdzięczna i jeśli patrzyłam na
nią przy śniadaniu, to już nie z odrazą, ale z podziwem.
Tymczasem w Londynie działy się cuda.
  Ukazały się Wędrówki Childe Harolda i Byron któregoś dnia
obudził się sławny. Codziennie sprzedawano po tysiąc egzemplarzy
książki, a wszystkie gazety rozpisywały się na jej temat.
Na podstawie tego, co w nich wyczytałam, można było odnieść
azenie, że w Londynie nie mówi się o nikim innym, tylko o Byronie.
   le wiem, jak było naprawdę, ale Anglicy, którzy w tym czasie
: bywali do Wenecji, rzeczywiście nie chcieli rozmawiać o nikim
ym. Wszyscy traktowali poemat jako autobiografię. Recenzenci
5 awali konwulsji z zachwytu nad opowieścią o młodym szlachetnie
347

	j... ^>...^,u>.iiic ^ iuuiaijni »ercu i jego poarozy do ocBH
łego Konstantynopola, o jego samotności, o zawziętej, choć zarazę^
łagodnej desperacji, o porażonej górnej wardze. Dla angielskiej, I
równieśników stał się uosobieniem tego, co podniecające, zakazane
i egzotyczne, czyli wszystkiego, o czym marzyli w zaciszu swych
salonów.
  W ciągu dwóch tygodni dotarł do mnie egzemplarz książki - p0_
darunek od pewnej angielskiej klientki, z którą ćwiczyłam mój an-
gielski podczas sesji. Niewielka książeczka przesycona męskim za-
pachem Londynu opatrzona była uprzejmą dedykacją: „Dla Made-
moiselle Cornaro, aby mogła Pani doskonalić swą angielszczyznę na
materiale najlepszej jakości". Wydarłam tę stronę, aby mnie nie
rozpraszała, i zabrałam się do lektury.
  Usiłowałam dostrzec w niej tego Byrona, jakiego znałam w Albanii
znacznie więcej jego cech widziałam jednak w otoczce książki niż
w niej samej. Poemat i Byron karmili się sobą nawzajem. Poemat
opisywał go jako smutnego, zbuntowanego romantyka o sercu z pul-
sującego marmuru. Był dumny, cyniczny, łatwo ulegał nastrojom,
zdolny do diabolicznego erotyzmu, lecz nie do trwałej miłości. Co
prawda w przedmowie Byron zaznaczał, że nie wzorował swego
bohatera na żadnej żyjącej postaci, byłam jednak pewna, iż nikt,
jego nie wyłączając, w to nie wierzył. Uświadomiłam sobie, że teraz
będzie musiał dorosnąć do stworzonego przez siebie wizerunku. Od
publikacji Childe Harolda musiał przestać być Byronem, a stać się
Byronicznym.
  Mary Shelley powiedziała później: „Pisząc Frankensteina, myś-
lałam chyba o narodzinach lorda Byrona. Nie o jego fizycznym
przyjściu na świat w roku 1788, ale o chwili, kiedy urodził sam siebie
w Childe Haroldzie".
  Nowy Byron, rocznik 1812, był popularny, rozchwytywany, mile
widziany w najlepszym towarzystwie, zazdroszczono mu i podziwia-
no go. Gazety rozpisywały się o tym, jak ulicę przed jego domem
zupełnie zablokowały powozy dostarczające zaproszenia na tyle
przyjęć, że nawet gdyby chciał, nie zdołałby we wszystkich uczest-
niczyć.
  Równocześnie nie ulegało dla mnie wątpliwości, że londyński świa-
tek literacki przygląda się Byronowi ze sporą nieufnością. Tu i ówdzie
pojawiały się głosy krytyczne, a bardziej konserwatywne gazety
narzekały, że brakuje technicznej perfekcji, jaka cechowała takich|
348

vch mistrzów, jak Alexander Pope albo John Dryden. Najgwał-
;ei zareagowali młodzi autorzy, twierdząc, iż poezja Byrona
hawiona jest duchowej głębi na skalę Wordswortha lub Colerid-
^°>   W ogólnej bałwochwalczej wrzawie głosy te nie rozbrzmiewały
^uVt donośnie, ale i nie umknęły mojej uwagi.
Z%~?Pde wszystkim polegałam jednak na własnej opinii. Kończąc
kturę, miałam już sprecyzowaną opinię na jej temat. Oczywiście
 J ie sobie sprawę, że jestem malarką i że nie powinnam autoryta-
tywnie wypowiadać się w kwestiach dotyczących literatury. Oczywiś-
. ztjaję sobie sprawę, że jestem Włoszką i że angielski jest dla
mnie językiem obcym, ale nie wierzę, żeby na świecie znalazła się
osooa która przeczytała ten poemat uważniej ode mnie. Poza tym -
wybaczcie, ale muszę sobie pozwolić na tę uwagę - czasem tylko
głupek potrafi zauważyć krój nowych szat cesarza.
  Jeżeli chcecie znać moją opinię, to owszem, Childe Harold został
napisany płynnie i z polotem, stylem lśniącym jak emalia. Byron
starał się nasączyć poezję erotyzmem i pożądaniem, uczynić z niej
temat rozmów. Nic dziwnego, że świat literacki był tak podekscy-
towany: przecież wszyscy mogli na tym skorzystać. Rzeczywiście,
jego poezja płynęła jak rzeka, jej rytm wciągał i urzekał, mimo
wszystko muszę jednak przyznać, że sprawiła mi zawód. Te wszyst-
kie wpadające w ucho rymy, te patetyczne przenośnie! Nie mog-
łam się oprzeć wrażeniu, iż opowiadają nieustannie o tym samym,
a mianowicie o ciężkim losie i całkowitym braku samokrytycyzmu
bohatera.
  Przykro mi o tym mówić, tym bardziej że z pewnością ściągnę na
swoją głowę liczne gromy, ale czy to nie wydaje się odrobinę mono-
tonne? Czy nie oczekiwalibyście czegoś więcej? Czy czegoś tam nie
brakuje?
  Odniosłam nieodparte wrażenie, iż Byron nie zdołał nadać swemu
poetyckiemu językowi wymiaru emocjonalnego. Jego słowa znaczyły
tyle, ile znaczyły, i nic więcej. Zabrakło magicznej sugestii, emo-
cjonalnej iluminacji, półcieni i niedomówień, czyli tego wszystkiego,
czego nauczyłam się oczekiwać od poezji. Siedząc w pracowni z książ-
ką w ręce, głaskałam kota, powoli przewracając kartki. Czytałam
ez pośpiechu. W pewnej chwili kot przeciągnął się, wyprężył i łapą
s rącił książkę na podłogę. Schyliłam się już, żeby ją podnieść, ale
lę r°zmyśliłam. Zostawiłam ją tam, gdzie leżała, wstałam i podeszłam
d0 okna z kotem w objęciach.
349

  -	Masz rację, signor, zakończmy lekturę. Nie warto poświęcać i6i '
więcej czasu.
  Zrozumiałam, na czym polega problem z Childe Haroldem. Miaj
mocne ścięgna i jędrne ciało, wewnątrz jednak był miękki i nijaki.
  -	Wiem już, czego brakuje tej poezji - wyszeptałam kotu do ucha.
gładząc go po głowie. Patrzył mi w oczy i czekał na ciąg dalszy, wiec
mu powiedziałam: - Serca.


4
Chi ga in boca 1'amaro
no pol spuar dolce.
Kto ma kwaśny smak w ustach,
nie będzie słodko spluwał.
Przysłowie weneckie
  Wszędzie widziałam dzieci i niemowlęta. Stały się dla mnie obse-
sją. Skręcałam się z bólu za każdym razem, kiedy zobaczyłam
dziecko ciągnące przez campo drewnianą kaczuszkę na sznurku. Ból
wwiercał mi się w uszy za każdym razem, kiedy słyszałam matki
wołające do swych pociech dammi la tua manina (daj mi rączkę).
Ból przeszywał mi oczy za każdym razem, kiedy matki podnosiły
z ziemi dzieci i otrzepywały im ubranka. Widziałam dzieci wznoszące
rączki do słońca, tak jak kwiaty wznoszą kielichy. Z wnętrz ubogich
domów dobiegały mnie głosiki rozpaczające za utraconym caramel-
la, jakby właśnie świat się skończył. Jak bardzo tęskniłam za Giro-
lamem, jak bardzo pragnęłam znowu przycisnąć go do piersi! Za
każdym razem, kiedy mijałam dom, w którego oknach suszyły się
pieluchy lub dziecięce ubranka, myślałam: Tu mieszkają szczęśliwi
ludzie.
Prześladowało mnie wspomnienie radośnie zachłannego apetytu
mego synka. Przechodząc obok cukierni, z trudem powstrzymywałam
się przed tym, żeby nie wbiec do środka i kupić dla niego torbę pełną
słodyczy. Pragnęłam zasypać go najlepszymi rzeczami, jakie znamy
Wenecji: „Pocałunkami w gondoli", czyli malutkimi białymi bezami,
Po ączonymi w pary za pomocą czekolady, lub słodko-kwaśnymi po-
wami z ryb, takimi jak sardę in saor. Na rybim targu zastana-
am się> jak ugotować mu zupę z krabów, chociaż nigdy w życiu
a nie przygotowałam żadnej potrawy. Obserwowałam ptaki wra-
do gniazd z robakami w dziobach, po czym odwracałam wzrok
351

przepełniona rozpaczą. One miały młode, które mogły karmić. L>la-
czego one, a nie ja?
  Wenecja padła w roku 1797. Podobnie jak ona, ja także miałam
problemy ze zorientowaniem się, co się dzieje. W 1798 miasto zajęli
austriaccy żołnierze, ale już w 1805 dostaliśmy się ponownie w ręce
Napoleona, który z kolei oddał nas z powrotem Habsburgom. Kręciło
nam się od tego w głowach. Zewsząd otaczały mnie dowody naszego
upodlenia: schludne budynki postawione przez Napoleona, nowy
system numeracji domów i austriackie nazwy ulic, dźwięki walców
rozbrzmiewające w kawiarniach głośniej i częściej niż nasze tradycyj-
ne pieśni. Po raz pierwszy osobiście odczułam naszą zależność. Kiedyś
byliśmy szczęśliwym miastem - teraz już nie. Kiedyś byłam szczęś-
liwą kobietą - teraz przestałam nią być.
  Wróciwszy do Wenecji w roku 1810, po piekle, które przeszłam
w Albanii, pojęłam, że to miasto nie jest już moim domem, ponieważ!
mnie nie zna, a raczej nie zna istoty, jaką dziś byłam. Czułam gorycz]
w ustach. Mój lingua biforcuta zwisał w nich bezwładnie. Sofia jujd
się mnie nie obawiała- nie było czego się bać. Wyglądałam i za-
chowywałam się żałośnie. Oddawszy Girolama, jakbym zapadła się]
w siebie. Nieraz przez kilka dni nie opuszczałam pokoju. Co prawda
twierdziłam, że nic mi nie jest, ale nikt mi nie wierzył. Sofia uparłaś
się, żeby mi towarzyszyć podczas pierwszej passegiata na Piazzal
San Marco. Jak bardzo zmienił się mój świat teraz, kiedy byłam
upokorzona i obolała! Dopiero teraz, kiedy było już za późno, uświ&l
domiłam sobie, jak bardzo chronił mnie nasz mały palazzo przy!
Miracoli, a także miłość Casanovy oraz sama Wenecja.
  Sądziłam, że powrót do domu nieco mnie uspokoi, ale tak się nie
stało. Wprost przeciwnie - potwierdził moją stratę. Opuszczałani
Wenecję pewna siebie i ciekawa świata, wróciłam zdruzgotana i zamM
nięta w sobie. Patrząc na Santa Maria delia Salute, wspominałaM
jak kiedyś, w ramionach Casanovy, podziwiałam piękno jej białycH
kopuł na tle rozjaśnionego zapowiedzią nowego dnia nieba. JakaS|
przepaść dzieliła tamte czasy od tych, tamto szczęście od tego zała*s:
mania!
  Wszedłszy do pracowni, usiadłam i długo przyglądałam się efektom
mojej pracy. Już w nią nie wierzyłam. Nie wierzyłam, że udało ttm
się namalować cokolwiek prawdziwego. W swojej aroganckiej igj
norancji sądziłam, że wiem, jak malować Wenecjan, wydawało i^
się, że w sfumatura ich skóry potrafię zawrzeć ich radości i cierpienia
352

uświadomiłam sobie, że w gruncie rzeczy nie miałam o tym
eiszego pojęcia. Wenecjanie mnie oszukali, malowałam tylko
n        sami zechcieli mi pokazać. Nawet nie nosząc masek, i tak
'   70 mają maski na twarzach. Na naszych obliczach wiecznie
? jie wyraz głębokiego zaabsorbowania, jakbyśmy nieustannie
tańczyli furlana. Spektakl trwa bez końca, a my jesteśmy nie tylko
ktorami lecz także najuważniejszymi widzami. Nikt z zewnątrz nie
tu czego szukać. My, Wenecjanie, stajemy się marionetkami
   naszym wielkim pływającym teatrze marionetek. Za nic mamy
lubliczność. Teraz zrozumiałam, że nie udało mi się do końca poznać
i zrozumieć moich klientów, ponieważ nie zdawałam sobie sprawy
z ich odwagi. Ilu z nich nosiło w sercach ból nie mniejszy od mojego,
ilu z nich nigdy nie było kochanych jak należy?
  Zaczęli pojawiać się klienci, pukali niecierpliwie do drzwi. Przez
długi czas odprawiałam ich z kwitkiem; zależało mi wyłącznie na
pracy przy freskach na San Lazzaro, bo tam mogłam widywać moje
dziecko.
  W końcu, po okresie niepamięci, ja również, tak jak Wenecja,
podniosłam głowę i wróciłam do życia. Znowu zaczęłam odwiedzać
pracownię, wkrótce potem znowu zasiadłam przy sztalugach. Począt-
kowo malowałam wyłącznie Madonny z Dzieciątkiem, szybko jednak
zapragnęłam widoku nowych twarzy i rozgłosiłam, że Cecilia Cornaro
ponownie przyjmuje klientów. Pracowałam szybciej niż kiedykolwiek,
żeby pozostawić prawdę jak najdalej z tyłu. Kładąc na płótno kolejne
warstwy farby, czułam, jak znowu zaczynają działać dawne czary.
Przyjęłam do wiadomości, że nawet nieszczęśliwi ludzie i nieszczęś-
liwe miasta mają pragnienia, że pragnienia te są piękne i zasługują
na to, by je malować. W gruncie rzeczy tylko artysta potrafi do nich
dotrzeć i wydobyć z ukrycia. Portrety, które powstały w tym okresie,
należą do najlepszych, jakie wyszły spod mego pędzla. Po raz pierw-
szy pojawiło się na nich współczucie, jakie nauczyłam się odczuwać
wobec bliźnich, ponieważ sama tak bardzo go potrzebowałam. Jest
w nich także akceptacja słabości, ukazują delikatną urodę nadziei.
garnęło mnie pragnienie bycia szczęśliwą, napisania na nowo historii
°jego życia i namalowania zupełnie nowych rysów na mojej masce.
 ie chciałam być porzuconą kobietą. W tej nowej historii Byron był
y o moją seksualną zdobyczą, ja zaś łowczynią miłosnych przygód,
pomocą tej bajki próbowałam tłumaczyć sobie ból towarzyszący
m °d chwili, kiedy go straciłam.
353

  Jednak od czasu do czasu, kiedy już nie mogłam wytrzyma
brałam sobie innego kochanka, ale wówczas jeszcze wyraźniej stawał
mi przed oczami Byron oraz to, jak ze mną postąpił. Leżałam na
otomanie zupełnie pusta w środku obok niczego niepodejrzewającego
pogrążonego we śnie mężczyzny, by wreszcie obudzić go raptownie
i odesłać precz. Z nim byłam bardziej samotna niż bez niego. Po jeg0
odejściu przynajmniej mogłam spojrzeć prawdzie w twarz. W te
długie noce znowu zaczynałam widzieć rzeczywistość taką, jaką była
naprawdę. Cierpienie nie kazało wtedy długo na siebie czekać, wra-
cało natychmiast i czułam się tak, jakby Byron dopiero co mnie
porzucił. Takie uczucie jest najniebezpieczniejsze nocą, pod niebem
usianym gwiazdami. Rozmyślałam o tym, że te same gwiazdy świecą
teraz nad Tepeleną i nad głową Byrona, może w Londynie, a może
w Newstead, i że on na pewno o mnie nie myśli. Szlochając głośno,
biegłam z powrotem do Miracoli - samotna szalona postać, odrażająca
jak szczur - rzucałam się na łóżko, a kiedy wstawałam rano, nie
mogłam spojrzeć w oczy swego odbicia w lustrze.
  Za dnia nie dopuszczałam do siebie prawdy, nie zamierzałam
pogodzić się z faktem, że przestał mnie kochać. Czułam się trochę
tak, jakbym nie miała prawa o nim myśleć, ponieważ swoim po-
stępowaniem zabronił mi tego. Ograbiona z miłości, bezimienna,
bez głosu, kuliłam się w ciemnej celi, nie mogąc pojąć ani zaakcep-
tować tego, co mi zrobił. Chociaż pracowicie przędłam nową, cał-
kowicie odmienną wersję mojej historii, ciało wciąż podpowiadało
mi, co mam robić. Wystarczyło, że w tłumie mignęła mi głowa
z kręconymi kasztanowymi włosami, a mój żołądek natychmiast
zaciska! się jak pięść; wystarczyło, że zobaczyłam parę całującą sif
w gondoli, a już łzy napływały mi do oczu. Byłam z tym wszystkimi
zbyt samotna i zbyt smutna. Uroda Wenecji tym dobitniej ukazała
mi niepiękną pustkę mego wnętrza.
  Jeszcze przez wiele lat zaliczałam każdy dzień w szaleńczym tem-
pie, żeby wieczorem zasnąć jak zabita. W nocy wspomnienia o By-
ronie otaczały moje łóżko jak wygłodniałe rekiny. Najbardziej nie-
nawidziłam przebudzeń. W pierwszych, półprzytomnych chwilach
zawsze towarzyszył mi Byron; szczypał mnie w powieki, dźgał mojsf
serce szpikulcem, okraczał moją twarz i ociera! nędzną erekcję o moje
powieki. Nigdy się nie wysypiałam, ponieważ zrywał mnie z łóżk*j
zaledwie po paru godzinach. Dopadał mnie także tuż przed zaśni
ciem, sącząc smutek do moich snów. Po to, żeby być sama, odgaiu
354

od siebie ludzi, a kiedy nikogo już przy mnie nie było, samotność
]ewała się ze mnie niczym czarna krew. Kot wyczuwał to, lizał
.nnie "o ręce, wskakiwał na kolana i opierał łapy na moich ramionach,
-    spojrzeć mi w oczy łagodnie jak Casanovą. Ale miłość Casanovy
nie mogia naprawić tego, co zepsuł Byron.
  Dlaczego wciąż kochałam Byrona? Już wam powiedziałam. Ponie-
waż mnie opróżnił. Balansowałam na granicy omdlenia. Byłam wy-
palona, zbyt słaba na to, żeby go nie kochać.
  Nie jestem głupia. Przeczytałam to, co o nim pisałam. Wiem, że
by I potworem, i chciałabym życzyć mu śmierci, lecz mimo to nadal
go kochałam i bałam się niszczącej obojętności, z jaką mnie traktował.
Jeśli chciałam, by umarł, to tylko z moim imieniem na ustach.
Nie ja jedna.














 






5
So ne ghefusse vento, nefemena mata,
non ghe saria mai tempo ne mała giornata.
Gdyby nie było wiatru i szalonych kobiet
nie byłoby złej pogody ani złych dni.
Przysłowie weneckie
  W przeciwieństwie do Wenecjan, Anglicy nie mają tajemnic, co
chyba bardzo ułatwia życie ich szpiegom. Cały nędzny spektakl, na
jaki składa się ich życie, rozgrywa się na scenie przy podniesionej
kurtynie - czyli w gazetach. Zamieszczane w nich plotki i opisy
skandali nie są psotne i figlarne, jak w Wenecji, lecz zimne i śmier-i
teinie poważne. Często ociekają krwią ofiar. Wcale mnie nie dzi "
że niekiedy popychają ludzi do popełnienia samobójstwa.
  Aż do chwili naszego ponownego spotkania dalsza część historii
Byrona rozgrywała się przede mną w gazetach - w relacjach „naocz-
nych świadków" i anonimowych listach od wstrząśniętych dam-^
oraz w okropnej powieści niejakiej lady Caroline Lamb. O Byronii
opowiadali mi także viva voce moi angielscy klienci, przybywając^
do Wenecji z najświeższymi wieściami na jego temat. Niektór^
z nich mieli nawet okazję się z nim spotkać, większość jednak zd
bywała informacje tak samo jak ja, wchłaniając relacje z pierws
lub drugiej ręki i wsłuchując się w legendę, która swym zasięgie
objęła już chyba cały Londyn.
  Styl uprawiania miłości, jakiemu hołdował Byron, został wyrwany
z moich wspomnień i wystawiony na widok publiczny. „Zdaję się
twoją łaskę" - mawiał niekiedy, przede wszystkim do kobiet. Zn
czyło to jednak tylko tyle: „Chwilowo jestem z tobą i mogę rob
z tobą, co zechcę". Nie można było mu się przeciwstawić. Wszyst
zawsze odbywało się nagle i szybko. Nie dopuszczał do siebie my"
że ktoś mógłby go odrzucić.
356

właśnie druga strona Byronowskiego bohatera: jest osieroco-
dzieckiem łaknącym delikatnej kobiecej dłoni, która pogłas-
ł b" go. po zmierzwionych włosach i opatrzyła rany. Tylko ona
- fi wydobyć szlochającego pod skorupą cielesności uduchowio-
, otiianka. Jest równocześnie matką i kochanką, aniołem stró-
" m i uległą miłośnicą. Właśnie odmalowany w jego poezji portret
i kobiety sprawiał, że książki Byrona sprzedawały się w tysiącach
„jarzy. Każda kobieta, która o niej czytała, pragnęła nią zostać,
żadna nie zawahałaby się przed żadnym poświęceniem.
   . Ja! Ja! - wykrzykiwały setki, tysiące kobiet po publikacji Childe
Harolda. - Ja chcę nią być!
  Kobiety, kobiety... Byron już się ich nie lękał. Teraz to one bały
sie jego. Co najmniej jedna z nich twierdziła, iż po pięciu minutach
spędzonych w jego porażającym towarzystwie nie była w stanie
złapać tchu w piersi. Kolejny przyczynek do legendy. Mężczyźni
byli zazdrośni o niego, kobiety - o siebie nawzajem. Podobno po
pierwszym spotkaniu lady Caroline Lamb napisała w dzienniku:
„Zły, szalony i niebezpieczny". Kilka dni później dopisała: „Ta pię-
kna blada twarz jest moim przeznaczeniem". Czytając te słowa,
poczułam się tak, jakby ktoś zadał mi cios pięścią w żołądek. Kiedy
ujrzałam go po raz pierwszy, pomyślałam dokładnie to samo, tyle
że zamiast zapisać je w dzienniku, namalowałam moje odczucia
na płótnie.
Lady Caroline mieszkała z mężem i teściową, lady Melbourne,
którą Byron zdaje się wielce podziwiał. Moi londyńscy informatorzy
poinformowali mnie, że chętnie przebywał w jej mądrym, wyniosłym
towarzystwie. Caroline występowała na scenie, rysowała, rozkoszo-
wała się łaciną, greką, francuskim i włoskim. Widziałam jej podobiznę.
Z krótko ostrzyżonymi włosami i dużymi ciemnymi oczami wyglądała
w równym stopniu na kobietę, jak na mężczyznę. Byłam ciekawa,
czy przypomina młodego Nicola Girauda. Była powszechnie znana ze
swego ekscentryzmu, łatwo wpadała w gniew i dziwnie się zachowy-
wała. Nie miałam wysokiego mniemania o takich zawodowych pri-
madonnach. Gdybym ją spotkała, Caro Lamb z pewnością odczułaby
esne ukłucia mego języka. Być może nawet nie zgodziłabym się,
yją malować. Jestem pewna, że nie potrafiła ani chwili usiedzieć
ruchu. Naturalnie nigdy nie poznałam jej osobiście, ale będąc
ePną kobietą w życiu Byrona, znalazła się w orbicie moich szpie-
ch zainteresowań. Im więcej się o niej dowiadywałam, tym
357

moja opinia na jej temat łagodniała, aż wreszcie postrzegałam j.
wyłącznie jako osobę godną pożałowania. Bądź co bądź nie różniła
się bardzo ode mnie.
  Mimo to nie byłam w stanie pojąć, jaka perwersja wciągnęja
Byrona do jej łóżka. Wiedziałam przecież, jak lękał się kobiet, które
przejmowały inicjatywę w dziedzinie intelektualnych namiętności
Caroline zupełnie nie była w jego typie, a jednak, odpowiednio
sprowokowany, zdecydował się na nią z całym wyrachowaniem. Ich
romans wywołał w Londynie niemałą sensację, oboje czynili, co
w ich mocy, żeby zabawić tłumnie zgromadzoną publiczność. Caroline
nie odstępowała go na krok, posłała mu ciuffo włosów łonowych
urządzała mu piekielne awantury, dwukrotnie uciekała z domu. Gdy-
by nie interwencja Hobhouse'a, jego przyjaciel przypuszczalnie zo-
stałby zastrzelony. Kiedy zapytałam go o ciuffo, zaczerwienił się aż
po koniuszki uszu.
- Naprawdę to zrobiła?
  - Tak, i oczekiwała w zamian tego samego. Powiedziała mu nawet,
żeby ostrożnie obchodził się z nożyczkami.
  Byronowi szybko obrzydło histeryczne zachowanie lady Caroline
i zaczął knuć z jej rodziną spisek, aby wysłać ją do Irlandii. Roz-
począł udawany romans z czterdziestoletnią lady Oxford, żoną Ed-
warda Harleya, owiniętą zwojami różowych pereł i tak gadatliwą,
że aż zasłużyła sobie na przydomek „Milczki". Byron był tylko
jednym z jej licznych kochanków - o ich liczebności świadczy fakt,
iż do gromadki jej dzieci przylgnęło przezwisko „Harleyańskie roz-
maitości".
  Docierał do mnie każdy szept, każda kropla jadu. Angielscy lor-
dowie i damy przybywali do mojej weneckiej pracowni, nic nie wie-
dząc o tym, co łączyło mnie z Byronem. Częstowałam ich kieliszkiem
vin santo, sadzałam w wygodnym fotelu, a oni zaczynali opowiadać
o wielkim londyńskim skandalu w kształcie trójkąta o wierzchołkach
wyznaczonych przez lorda Byrona, lady Caroline Lamb i lady Oxford.
Chwilami odnosiłam wrażenie, iż Byron żyje wewnątrz bąbla trują-
cego gazu; podobnie jak Wenecję, chroniły go przezroczyste mury,
to zaś oznaczało, że nie dysponował żadną obroną przeciw drapieżnym
londyńskim plotkom.
  Z domu lady Oxford wysłał Byron do Caroline list utrzymany
w oziębłym tonie; kamieniem obrazy miał jednak być fakt, że zapie-
czętował go pieczęcią kochanki. Caroline miała własne plany co o°
358

,    Tymczasem zachowywała się coraz bardziej skandalicznie.
^     ' wieiskiej posiadłości spaliła wyrzeźbioną podobiznę Byrona,
e na biało wieśniaczki tańczyły wokół ognia. Ona sama, prze-
za pazia, rzuciła w płomienie kosz z jego książkami, pier-
  • ' m listami i kosmykiem włosów. Nawiasem mówiąc, to wcale
S' były Jeg° włosy, lecz jednej ze służących. To jej kosmyk Caroline
n 'elbiła przez tyle czasu. Już wtedy poskąpił jej paru włosów z głowy.
Kiedy poprosiła o jeszcze jeden, posłał kosmyk włosów lady Oxford,
r roline kazała wypisać na guzikach strojów noszonych przez służbę
Ne C-ede B - Nie wierzyć Byronowi.
  W końcu wróciła do Londynu. Konfrontacja zbliżała się nieuchron-
nie i w końcu nastąpiła. Podczas jakiegoś balu Caroline zagadnęła
Byrona, ale on zbył ją paroma lekceważącymi zdaniami i odszedł.
Wkrótce potem widziano, jak Caroline bierze do ręki nożyczki, lecz
na tym kończy się jednomyślność świadków. Relacje dotyczące tego,
co działo się później, są często sprzeczne; według najczęściej po-
wtarzanej wersji Byron zaproponował Caroline, żeby zwróciła ostrze
nie przeciwko niemu, lecz przeciw sobie, ponieważ już wcześniej
boleśnie zraniła mu serce. To bardzo podobne do niego, pomyślałam.
On tak właśnie by powiedział. Caroline uciekła, ściskając nożyczki
w ręce, by wrócić po jakimś czasie zbroczona krwią - skaleczyła się
podczas szarpaniny z kilkoma damami usiłującymi pozbawić ją niebez-
piecznego narzędzia. Niektórzy twierdzili, że skaleczyła się skorupą
stłuczonego naczynia.
  Wkrótce uświadomiłam sobie, że Hobhouse nienawidził Caroline.
Opowiadanie o jej ekscesach sprawiało mu autentyczną przykrość.
Z najwyższym trudem zdobył się na wyznanie, iż podczas trwania
krótkiego związku Byron popełnił poważny błąd. W chwili największej
intymności wycisnęła z niego prawdę na temat jego greckiej miłości.
Kiedy nadszedł czas zemsty, była uzbrojona po zęby w wiedzę, która
mogła okazać się dla niego fatalna w skutkach.
  Zasypała Byrona listami pełnymi pogróżek. Znając go, wątpię
jednak, czy zadał sobie trud, aby je przeczytać. Na jego biurku
piętrzył się przecież stos innej, bardziej obiecującej i zabawniejszej
korespondencji. Otóż zaczął otrzymywać setki billets-doux - od po-
szechnie szanowanych kobiet, gotowych na jedno jego skinienie
zucic mężów i dzieci, od arystokratek, od starych panien z prowin-
CJ1' od ch°rzystek i aktorek. Trzymał te listy w kufrze opatrzonym
naPisem Deklaracje miłości. Panna MacDonald z Clifton błagała
359

o kosmyk jego włosów, panna Baldry z Pimlico wyznawała, że gn
kocha, Henrietta d'Ussieres zaklinała go na wszystkie świętości
żeby pozwolił jej być mu „siostrą".
  Nawet pozbywszy się Caroline, Byron wciąż był na ustach wszyst.
kich. Aby podsycić płomień swej popularności, opublikował drugi
poemat, Giaur, orientalną opowieść o Haroldzie w stylu weneckim
Bohater miał takie samo blade, znękane oblicze i ten sam gorzki
uśmiech. Moi wierni angielscy klienci przysłali mi natychmiast eg-
zemplarz pierwszego wydania z dedykacją „aby mogła pani, madame
Cecilia, w dalszym ciągu poznawać piękno angielskiej wyobraźni".
  Natychmiast usiadłam z książką w fotelu przy oknie. Kiedy kilka
godzin później podniosłam zmęczony wzrok, uświadomiłam sobie, że
podczas lektury ani razu nie sięgnęłam po słownik. W Giaurze Byron
po prostu powielił swoje wcześniejsze dokonanie. Znałam to wszystko
z Harolda- angielscy czytelnicy również. Byli wniebowzięci. Do
roku 1815 Giaur doczekał się czternastu wydań.
  To Hobhouse powiedział mi w końcu, co wydarzyło się potem
w tym zdumiewającym dramacie, który Byron odgrywał z dala
ode mnie.
  Przyjechała do niego w odwiedziny jego przyrodnia siostra Augus-
ta. Małżeństwo z piegowatym kuzynem George'em Leig pozostawiło
ją w nędzy i z gromadą rozwydrzonych dzieci. Poprosiła Byrona
o pomoc, ale nie mogła gorzej trafić. Tonął w długach do tego stopnia,
iż rozważał ewentualność ponownej ucieczki na kontynent.
  Nie widział Augusty od wielu lat. Spotkanie było radosne i ser-
deczne aż do przesady. Przypuszczam, że mu się podobała; kiedy.
dużo później zobaczyłam jej portret, poczułam się tak, jakbym pa-
trzyła na Byrona w kobiecym przebraniu i peruce na głowie. Hob-
house poinformował mnie, że Augusta miała profil Byrona, te same?
nastroszone brwi, te same kasztanowe kędziory, wyraźnie zaznaczony|
podbródek i lekko wydęte usta.
  - Była też równie nieśmiała - mówił Hobhouse. - Miała tę san
zdolność mimikry i uwielbiała się śmiać. Zaczęła nawet odrobin?
niewyraźnie wymawiać „r", tak jak on.
  Moim zdaniem uczucie, jakim Byron zapłonął do Augusty, był"
bardziej miłością narcystyczną niż kazirodczą. Uważałam tak przed-
wszystkim dlatego, żeby uchronić się przed zazdrością. Teoretyz^|
walam, że dla niego było całkiem naturalne kochać kogoś stanowi
360

'al jeg0 zwierciadlane odbicie. Augusta była najbliższą mu
cee° zarówno ciałem, jak i duchem. Kto wie, gdybym się z nią
lS ła może i ja bym się w niej zakochała? - przemknęło mi raz
Hwa przez głowę. Niewykluczone, iż Byron traktował związek
'"nią Jak^ koleJną egzotyczną przygodę, jako jeszcze jeden sposób
u A wania swego wizerunku. Hobhouse wyjaśnił mi, iż w owych
ach kazirodztwo należało do występków często praktykowanych
arystokrację, że groziło za nie maksimum pół roku więzienia
• 'e pozostawiało na skazanym piętno świadczące raczej o roman-
ł r««vni charakterze niż o zwyrodnieniu. Kazirodztwo współtworzyło,
łamiącego wszelkie zakazy, namiętnego i kochającego na przekór
wszystkiemu, ducha nowego wieku, zdefiniowanego przez Childe
Harolda. Bywało częstym gościem w salonach angielskiej śmietanki
towarzyskiej. Zastanawiałam się nawet, czy nie było zjawiskiem
specyficznie angielskim - uroczym frisson, które miało za zadanie
urozmaicić nudę i monotonię, nie grożąc zanieczyszczeniem błękitnej
arystokratycznej krwi.
  „Niespecjalnie lubię opierać się pokusom" - często Byron cytował
Watheka. Wątpię, czy kiedykolwiek oparł się choćby jednej. Niemal
z dnia na dzień bratersko-siostrzana miłość zapłonęła ogniem zmys-
łowości. Byron nie potrafił w inny sposób być blisko kobiety, a zdaje
się, iż od Augusty wymagał największej bliskości i najbardziej wy-
myślnych dowodów uczuć. Według dość powszechnej opinii natura
obdarzyła Augustę nie tylko rysami Byrona, ale także jego gwałtow-
nym i niestałym libido, nieumiejętnością zapanowania nad żądzami,
a przede wszystkim całkowitym brakiem świadomości potrzeby trzy-
mania ich w ryzach.
  Hobhouse, rzecz jasna, z niepokojem śledził rozwój sytuacji
i ostrzegał Byrona przed nadciągającym kataklizmem. Trudno było
się otrząsnąć z tej całkiem nowej, jedynej w swoim rodzaju miłości,
niemniej Byron wreszcie podjął taką próbę. Odesłał Augustę i, jeśli
wierzyć mym angielskim klientom, natychmiast nawiązał romans
2 kolejną mężatką, lady Frances Webster. Napisał nową turecką
opowieść zatytułowaną Narzeczona z Abydos, której bohaterka Zulej-
ka zakochuje się w swoim bracie Selimie. Chełpił się każdemu, kto
cia g0 słuchać, iż dzieło powstało w ciągu zaledwie czterech dni.
s mnie Pamięć nie myliła, Beckford potrzebował trzech na napi-
atheka; w swoim czasie Byrona ogromnie fascynowała taka
gwałtowna erupcja mocy twórczej.
361

  Augusta była brzemienna, on jednak wciąż nie potrafił trzyma -
się od niej z dala. W końcu przestał nawet próbować. Mająe ].
u boku, kuszącą i równocześnie kojącą jego żądze, zapisywał co-
dziennie wiele stron. Publiczność wciąż łaknęła Byronicznych bo-
haterów, świetnie władających szpadami o rękojeściach wysadza-
nych drogimi klejnotami i z łatwością podbijających serca niewie-
ście. Byron zaspokajał te apetyty serią awanturniczych opowieści
miłosnych zapoczątkowanych Korsarzem. Napisany w ciągu dzie-
sięciu dni, natychmiast rozszedł się w dziesięciu tysiącach egzem-
plarzy. W jednym tylko miesiącu sprzedano ich dwadzieścia pieg
tysięcy. Nawet się nie pofatygowałam, żeby przeczytać egzemplarz
który - jak zwykle z dedykacją - otrzymałam od jednej z klientek.
Wiedziałam z góry, co tam znajdę, i nie miałam najmniejszej ochoty
powtarzać czegoś, co nie sprawiło mi szczególnej przyjemności.
  Byron zabrał Augustę do Newstead, ale w związku z coraz bardziej
zaawansowaną ciążą musiała wrócić do domu. Newstead, coraz bar-
dziej popadające w ruinę, nie było odpowiednim miejscem na powi-
tanie nowego życia. Wyczytałam w „Timesie", że dziewczyka imie-
niem Medora (tak nazywała się bohaterka Korsarza) przyszła na
świat 15 kwietnia 1815 roku, czyli dokładnie dziewięć miesięcy po
ponownym spotkaniu brata i siostry.
  Świeżo upieczony ojciec napisał Larę, poemat o eponimicznym
bohaterze wzorowanym na Conradzie, który był wzorowany na Childe
Haroldzie, który z kolei był wzorowany na Byronie.
Powoli to wszystko stawało się zbyt oczywiste.
  A potem, całkiem nagle, nastroje uległy wyraźnej zmianie. W gło-
sach moich angielskich klientów zaczęła rozbrzmiewać nuta irytacji
i potępienia. Także w prasie i docierających do mnie z Anglii listach
pojawiły się nieprzychylne komentarze. Byron posunął się za daleko^
Odniosłam wrażenie, jakby londyńskie „dobre towarzystwo" został^
spoliczkowane w upudrowaną twarz. Nadużyto jego pobłażania*;
Z tej nowej perspektywy poezja Byrona, do niedawna jeszcze taka
świeża i odważna, zaczęła się wydawać bezwstydna i szydząca. Szep*
czący tłum zgromadzony na galerii nagle dostrzegł niezliczone do-
wody, których Byron dostarczał całymi naręczami, i z oburzeniefl
nadął pierś. Prawie z dnia na dzień bałwochwalcze uwielbienie oka^
zywane dziełom George'a Gordona, lorda Byrona, przestało by^
w modzie.
362

.   Doeta - nawet zrzucony z piedestału - musi jakoś podtrzymy-
wać swą poetycką egzystencję,
rńra długów szybko rosła, nowe ekstrawagancje błyskawicznie
-ałv nieliczne, coraz wątlejsze źródełka pieniędzy. Zrozumiałam,
. Dyron siał się niewolnikiem swego rozrzutnego, hedonistycznego
tvlu życia. To również należało do jego legendy: on po prostu m u -
i a ł rozrzucać pieniądze garściami. Bohater Byroniczny nie żebrze,
że prowadzi bilansu przychodów i wydatków, nie jeździ kupionym
Hrugiąj ręki powozem. Czytając między wierszami listów i artyku-
łów w gizetach, widziałam jasno, że Byron stracił grunt pod nogami
i pomału zaczął tonąć w oceanie długów.

6
Uallegriafa scarnpar
e passione fa crepare.
Lekkie serce czyni cię wolnym
namiętność cię zabija.
Przysłowie weneckie
  Ja nie potrzebowałam martwić się o pieniądze, zyskałam bowiem
arystokratycznego adoratora imieniem Maurizio, który naprawdę
mnie pokochał. Był on synem starego Maurizia Moceniga, w którego
ręce próbował przekazać mnie Casanovą, opuszczając Wenecję po
raz ostatni. Oczywiście nie zgodziłam się na to, ale pewnego dnia
w mojej pracowni pojawił się syn mego niedoszłego opiekuna i po-
stanowiłam - co prawda z pewnym opóźnieniem - spełnić wolę Ca-
sanovy. Nie potrzebowałam wsparcia finansowego, chciałam jednak
wiedzieć, że ktoś mnie kocha, niezależnie od tego, czy akurat odnoszę
życiowe sukcesy, czy wręcz przeciwnie. Tak mi się w każdym razie
wydawało.
  Na ile sposobów można kochać kogoś nie tak, jakby należało!
Maurizio był wysoki, przystojny, dobrze zbudowany, o dużych zielo-
nych oczach i szerokich kościach policzkowych charakterystycznych
dla mieszkańców północnych Włoch. Jego tors przypominał pierś
greckiego atlety. Przy tym wszystkim był jednak anemicznym ko-
chankiem - jeśli nie liczyć wymachujących dziko i bezwładnie we
wszystkich kierunkach kończyn. Pragnął być ze mną zawsze i wszę-
dzie, rozumiejąc to całkiem dosłownie; odnosiłam wrażenie, że łączy
go ze mną nierozciągliwa krótka smycz, bo jeśli ja poruszyłam się
o centymetr, on niemal równocześnie poruszał się o centymetr w tym
samym kierunku, święcie, choć naiwnie wierząc, że tego nie zauważę-
  Niekiedy wydawało mi się, że przestałby za mną tęsknić tylko
wówczas, gdyby moje serce tłoczyło naszą wymieszaną krew do jeg°
364

     paznokcie tkwiły pod moimi, ale chyba nawet wtedy byłoby mu
^' ło Nie potrafił zrozumieć, jak niezręcznie się czułam ani że
ZE echowanie sprawiało, iż chwilami ogarniały mnie wściekłość
* v> yydzenie. Nie czułam się dowartościowana, wręcz przeciwnie.
L"oHvś i//iam kochana jak należy i bez trudu potrafiłam dostrzec
różnicę-
Drapieżcy zjawiali się ze wszystkich stron. Najbardziej prześlado-
ni są zawsze ci, których dręczy seksualna potrzeba. Wmawiałam
 bie że Maurizio wypełnia w moim życiu lukę spowodowaną brakiem
iczuciowości i wierności; istotnie luka ta - a raczej wyrwa - pojawiła
sie iuż w Albanii, a następnie jeszcze się powiększyła, ponieważ nie
mogłam być matką Girolama w taki sposób, w jaki są matkami inne
kobiety. W związku z tym byłam przekonana, że potrzebuję emo-
cjonalnej strawy i że mi się jej nieco należy.
  Maurizio sprawił jednak swoim postępowaniem, iż zaczęłam pode-
jrzewać, że tak naprawdę pożądam wyłącznie samotności. Naturalnie
miłość też była mi niezbędna, ale irytacja ogarniająca mnie na widok
Maurizia sprawiała, że nie za bardzo mogłam się nią rozkoszować.
Tak bardzo pragnęłam go pokochać i zaakceptować jego psie uwiel-
bienie, lecz jego zaborczość i nienasycony apetyt sprawiały, iż za-
czynałam go nienawidzić, jak tylko się do mnie zbliżał. Wystarczyło
jednak, żeby przez jakiś czas przebywał z dala ode mnie, a już
zaczynałam rehabilitować go w myślach, przekonywać samą siebie,
że mam szczęście, iż pokochał mnie uczciwy człowiek, i chciałam jak
najprędzej znowu go zobaczyć. I tak sobie żyliśmy.
  Maurizio był dobrym człowiekiem, urodził się jednak po to, aby
być zupełnie nieużytecznym. Nie winiłam go za to. Czasem wydawało
mi się, że zdołam przynajmniej nauczyć go właściwego zachowania
w łóżku, natychmiast jednak ogarniało go takie zdenerwowanie, że
nie potrafił wykorzystać świeżo zdobytej wiedzy. Moje słowa i jego
chęć wprowadzenia ich w czyn wzajemnie sobie przeszkadzały. Do-
tykał mnie sztywnymi, spoconymi palcami, które nie tyle głaskały
mnie, ile raczej wbijały się w moje ciało - nie po to, żeby dać mi
rozkosz, lecz po to, aby upewnić się, że jestem. Nie potrafił całować.
awał sobie sprawę, iż jego język ma do odegrania jakąś rolę
yni akcie, posługiwał się nim jednak w taki sposób, że ogarniało
e obrzydzenie i musiałam pospiesznie odwracać głowę. Był zawsze
nadto podekscytowany, aby móc rozkoszować się więcej niż jedną
1 ywną przyjemnością naraz i nie potrafił kontrolować swoich
365

reakcji. Czasami, będąc z dala od niego, snułam plany rozpoczęcia
całościowej, systematycznej edukacji, ale nigdy nie zdołałam wpro.
wadzić tych zamierzeń w życie.
  Maurizio był trudnym przypadkiem, lecz ja miałam przecież swoia
pracę, która nie sprawiała mi zawodu. Od powrotu z Albanii malo-
wałam koronowane głowy z Zachodu i Wschodu, podróżowałam
spotykałam ludzi, którzy obdarzali mnie przyjaźnią i miłością. W roku
1789 namalowałam słynną panią Thrale, w 1815 - Stendhala. Oczywiś-
cie malowałam również Napoleona oraz wszystkich, którzy cokolwiek
znaczyli w Wenecji. Moją pracownię dwukrotnie odwiedzał Goethe:
w 1786 i 1815 roku. Później napisał do mnie list o Manfredzie Byrona,
skarżąc się na gwałt, jakiego tamten dopuścił się na jego wielkim
Doktorze Fauście. „Ten angielski poeta zawłaszczył moje dzieło
i wykorzystał je jako karmę dla swego żałosnego hipochondrycznego
humoru!". Niemniej, chociaż niechętnie, to jednak w głębi duszy
podziwiał dokonania Byrona, szczególnie zaś umiejętność wydoby-
wania z utworu literackiego jego esencji i ponownego używania jej
w sposób całkowicie różny od oryginalnego.
  Zagraniczni klienci bywali niekiedy fascynujący, ja jednak wciąż
wolałam malować Wenecjan. Już nie myślałam o opuszczeniu miasta -
oznaczałoby to przecież opuszczenie Girolama. Na szczęście, zgodnie
z przewidywaniami Casanovy, klienci sami do mnie przyjeżdżali
Wenecja to wspaniałe miejsce dla portrecistów, ponieważ prawie nie
ma tu drzew, które mogłyby rzucać pstre cienie. Malując portrety
Wenecjan, starałam się najpierw dowiedzieć, gdzie ma wisieć dany
obraz, i dopasować go do tego miejsca. Tak więc za dnia odwiedzałam
wspaniałe palazzi nad Canal Grandę, malowałam podobizny ich właś-
cicieli oraz dzieci tychże, otoczonych symbolami bogactwa i szlachet-
nego pochodzenia - szkatułami, modelami statków, klejnotami.
  Wieczorami, w mojej pracowni, malowałam tych samych ludzi
w towarzystwie ich kochanek, w otoczeniu róż i cielistych jedwabi.
Po skończonej pracy wydobywałam z ukrycia albański portret Byrona
i pieściłam go najdelikatniejszym pędzlem.
  
7
Quando Dio vol castigar un orno,
el ghe metę in mente de maridarse.
Kiedy Bóg chce ukarać mężczyznę,
podpowiada mu, żeby się ożenił.
Przysłowie weneckie
  Dopiero teraz mogę wam wszystko opowiedzieć. Potrzebowałam
wielu lat, by zebrać i poskładać wszystkie fragmenty układanki.
Kiedy wiele lat po Albanii ponownie spotkałam Hobhouse'a, był
wręcz nafaszerowany użytecznymi informacjami. Uważał chyba, iż
najzwyczajniej w świecie ma obowiązek mówić mi szczerze o Byronie.
Byli również inni. Dzięki temu, co pisali, stałam się anonimową
powierniczką lady Caroline Lamb, a nawet samej Annabelli Mil-
banke - przynajmniej w kwestiach dotyczących mężczyzny, którego
kochały niemal aż do samozniszczenia, tak samo jak ja.
  Wchłaniałam to wszystko, wszelkie informacje nasączone miłością,
zazdrością i nienawiścią, destylowałam je i dodawałam własnej wiedzy
o Byronie. Co zamierzałam uczynić z uzyskaną w ten sposób prawdą?
Nic dobrego. W głębi serca wcale się z nim nie rozstałam.
  Został mi jeszcze jeden, niedokończony portret z Albanii. Co roku,
w miarę jak rozwijałam swoje zdolności, dodawałam do niego odro-
binę. Traktowałam go jak rozkwitające bardzo powoli arcydzieło.
Można więc powiedzieć, iż za ten wspaniały portret zapłaciłam kilku-
dziesięcioma dniami szaleństwa i siedmioma latami cierpienia - cał-
iem niedrogo, jeżeli spojrzeć na sprawy z szerszej perspektywy.
   ociaz powtarzałam sobie wielekroć, że obraz jest już ukończony,
w«ąz na nowo do niego wracałam. Nie byłam w stanie się od niego
 erwac. Teraz, wygłodzona długą rozłąką z Byronem, starałam się
pojrzec na jego podobiznę z nieco innego punktu widzenia. Bądź co
ądz' doPiero kiedy kochanek zsunie dłonie z naszych oczu, możemy
367

znowu się rozejrzeć i sprawdzić, jak naprawdę wygląda świat. Zunej.
nie nieświadomie pomagali mi w tym wszyscy, którzy znali Byrona
lub chociaż o nim słyszeli.
  Z wielu źródeł wiedziałam, że Byron znalazł się w poważnych
tarapatach i zmierzał prosto ku katastrofie. Jeśli nie był z Augusta
znowu spotykał się z pięknymi młodymi mężczyznami. Do rejestru
rzeczywistych lub wyimaginowanych perwersji, jakich dopuszczał
się z siostrą, doszła jeszcze jedna - przedmiot kpin mężczyzn, powód
głośno wyrażanego oburzenia w londyńskich salonach i pretekst do
zemsty ze strony całego niemal świata.
  Zaczęły krążyć plotki o tym, że homoseksualna edukacja Byrona
rozpoczęła się jeszcze w Harrow, gdzie pięćdziesięciu dorastających
chłopców spędzało noce bez żadnego nadzoru ze strony dorosłych.
Byron miał tam rzekomo nawiązać kontakty co najmniej z trzema
kolegami. On sam nie czynił żadnych wysiłków, żeby oczyścić się
z zarzutów. Jakby nigdy nic, nadal pisał wiersze o tym, jak gwałtow-
nie bije mu serce na dźwięk słowa „Clare". Wszyscy doskonale
wiedzieli, że nie chodzi o żeńską wersję tego imienia, lecz o ślicznego
hrabiego Clare, jedną z jego młodocianych namiętności.
  W Cambridge Byron okazywał wielkie zainteresowanie „grecką
miłością". Wykopano stare i zapomniane plotki z tego okresu, od-
kurzono je, polano pikantnym sosem i podsunięto do konsumpcji
wygłodniałym klientom. Ale to nie wszystko. Pojawiły się całkiem
nowe rewelacje o prześlicznym Johnie Edelstonie, anielskim chórzyś-
cie i ponad wszelką wątpliwość łóżkowym towarzyszu Byrona. Po-
wrócono do wyprawy do Albanii, do długiego pobytu w Grecji i Turcji.
Po co Byron udał się na barbarzyński Wschód, pytali łowcy skan-
dalów, omijając z daleka cywilizowane atrakcje Paryża i Rzymu, jak
nie po to, żeby zaspokoić swoje „odrażające żądze"?
  Gniazdo os zaczęło powoli formować strzałę wymierzoną ostrzem
w Byrona. Nawet dla mnie, oddalonej o wiele tysięcy mil, stało się
jasne, że zawisło nad nim śmiertelne niebezpieczeństwo. Musiał
działać, powinien jak najprędzej się ożenić. Tylko małżeństwo mogło
uchronić go przed straszliwym skandalem. Dotarły do mnie wieści
o tym, że wreszcie począł czynić pospieszne kroki w tym kierunku-
  W końcu ożenił się z kuzynką Caroline, Annabellą Milbanke-
miłą, mądrą, opanowaną osóbką, którą później przezwał „księżniczką
równoległoboków". Była bardzo skromna, chyba wręcz pruderyjna.
Napisała nawet kilka wierszy. Nie było w niej nic nowego ani zagad-
368

„n nip stanowiła wyzwania i nie dostarczała dreszczyku pod-
nia  Przypominała bezpieczną przystań. Przypuszczam, ze ją
" h'ł i może nawet trochę go podniecała - ale tylko do dnia, kiedy
>"ła iego żoną. Zdaje się, że wcześniej oświadczał się jej raz albo
Annabella odtrąciła go jednak, ponieważ w owym czasie szalał
T ondynie w towarzystwie bezwstydnej Caro Lamb. W milczeniu
obserwowała ten związek, całą winą obarczając nie Byrona, lecz
woia kuzynkę, ale teraz, kiedy Caroline została odstawiona na bocz-
ny tor, Annabella uznała, że nadeszła pora, aby „wypełnić obowiązek"
i wyprowadzić niedobrego, rozpuszczonego Byrona na ludzi.
_ A co on o tym myślał? - zapytałam Hobhouse'a.
_ Nawet zbyt mocno nie protestował. Żartował, że teraz będzie
się nazywał „lord Annabella".
_ Dlaczego wybrał właśnie ją?
  - Przez kilka minionych lat Annabella była jedyną kobietą w Lon-
dynie, która potrafiła utrzymać go z dala od siebie. Myślę, że mu się
to spodobało. - Hobhouse pokręcił głową, a następnie dodał: - Ale
ostatecznie nawet Annabella nie potrafiła mu się oprzeć.
- W jaki sposób zbliżyli się do siebie?
  - Nic takiego się nie stało. Zamiast poznać się lepiej przed ślubem,
pisywali do siebie listy.
  W obfitej, utrzymanej częściowo w lekkim, a częściowo w śmier-
telnie poważnym tonie korespondencji, Annabella delikatnie sugero-
wała rolę, jaką chciałaby odegrać w jego życiu (mianowicie zbawczyni
jego nieśmiertelnej duszy), on natomiast chlubił się swoją nieprawoś-
cią, z upodobaniem szokując ją odrażającymi szczegółami.
  -	Nie ulega wątpliwości, że Annabella, podobnie jak wiele innych
kobiet, zakochała się w Childe Haroldzie i za wszelką cenę starała
się odszukać go w Byronie - powiedział Hobhouse. - Zapłaciła za to
wyższą cenę niż one.
-	Czy była piękna? - chciałam wiedzieć. - Czy była fascynująca?
Hobhouse nie był malarzem ani nawet znawcą urody kobiecej.
Dowiedziałam się od niego tylko tyle, że na Annabellę było przyjem-
nie spojrzeć, nie oszałamiała jednak urodą, która mogłaby przyciąg-
nąć do niej stada rywali.
-	chociaż z pewnością była warta uwagi - orzekł protekcjonalnie,
akie mało precyzyjne, nijakie opisy! Cóż, na nadmiar uwagi raczej
e niiała co liczyć. Zarówno ja, jak i Hobhouse znaliśmy poglądy
ona na małżeństwo: mężczyzna powinien poślubić kobietę dobrego
369

pochodzenia, z zamożnej rodziny, której nie kocha, mieć z nią dzier-'
a następnie zostawić ją samą, by folgować swym namiętnościom
i przemierzać świat w pogoni za przeznaczeniem.
  - Czyżby Annabella nie czytała tego, co pisał o Conradzie i Harol-
dzie? - zapytałam z niedowierzaniem. - Czy nie wiedziała, co ia
czeka?
  - Och, nie brakowało jej pewności siebie. Sądziła, że żyjąc obok
osoby emanującej dobrocią, Byron w końcu zacznie się zmieniać na
lepsze. Miała nadzieję, że spokojne życie rodzinne pomoże mu po-
rzucić niedobre przyzwyczajenia. W każdym razie tak tłumaczyła
swoje postępowanie. Moim zdaniem prawda przedstawiała się w ten
sposób, że na przekór samej sobie zakochała się w Byronie, tak samo
jak mnóstwo innych dziewcząt. Potem, kiedy oficjanie ogłoszono
zaręczyny, spostrzegła, że ludzie jej zazdroszczą i dużo o niej mówią ~
ciągnął Hobhouse z namysłem. - Zdobyła pierwszą nagrodę w zawo-
dach strzeleckich, w których uczestniczyła niemal cała żeńska połowa
londyńskiej śmietanki towarzyskiej: ustrzeliła lorda Byrona. Sądzę,
że to, co wydarzyło się później, można wytłumaczyć potrzebą ściąg-
nięcia na siebie takiej uwagi jak podczas narzeczeństwa. Później, ma
się rozumieć, doszło do tego pragnienie zaznania choć odrobiny ciepła.
  Zewsząd zaczęły napływać wyrazy radości i gratulacje. Nawet
lady Caroline napisała do Byrona, lecz był to list ociekający sar-
kazmem.
  -	Twierdziła, że kochała go jak siostra, jak Augusta! - oburzył się
Hobhouse. - Niedobra kobieta!
  (Ecco qua! - pomyślałam. Angielska lingua biforcutal) Caro roz-
puszczała plotki, relacjonowane następnie przez gazety, iż „niejaki
lord B. z pewnością nie wytrwa długo w małżeństwie z kobietą, która
chadza regularnie do kościoła, zna się na statystyce i ma paskudną
figurę".
  Caroline potajemnie przygotowywała wybuchowy prezent ślubny
dla młodej pary. Właśnie nanosiła ostatnie poprawki na własne arcy-
dzieło, obszerną powieść zatytułowaną Glenawon. Napisała ją w cią-
gu czterech tygodni, w więzieniu, do którego trafiła za uderzenie bilą
w głowę służącego.
  -	Jeżeli chcesz się czegoś dowiedzieć o małżeństwie Byrona, powin-
naś przeczytać Glenaruona - poradził mi Hobhouse. - Caroline jest
co prawda beznadziejną pisarką, ale przynajmniej wie, o czym pisze-
370

o   cz iasna, oprawiony w zielone płótno egzemplarz powieści
fił do mnie zaledwie kilka dni po wydaniu, jak zwykle opatrzony
J ,1 acją klientki: „Madame Cecilia, oto o czym mówi się teraz
Vondynie- Z serdecznymi pozdrowieniami".
r7Vti»łam tę książkę bardzo powoli. Co prawda był to melodramat,
1   nawet najzabawniejsze ustępy skłaniały mnie do płaczu. Mówiąc
naiwiększym skrócie, czułam się tak, jakbym czytała własny pa-
'etnik przepisany przez jakąś egzaltowaną kretynkę i opublikowany
odległym kraju. Nazwiska brzmiały obco, ból był doskonale znany.
O Taniną część opisanych w książce (choć jakże nieudolnie!) doznań
znałam z własnego doświadczenia.
Caroline nie zostawiła pola do popisu dla wyobraźni czytelników.
Zarówno jako kochanka, jak i jako autorka, nie wiedziała, co to
subtelność. W książce występowała jako Calantha - krnąbrna, ale
niewinna dziewczyna, wessana w wir skorumpowanego londyńskiego
światka. Uwodzi ją złowrogi, lecz zarazem fascynujący Glenarvon,
przedstawiony jako szalony antybohater obdarzony demonicznym
śmiechem i czarną peleryną. Jego modi operandi stanowią morder-
stwa, porwania i gwałty. Wykorzystawszy Calanthę, Glenarvon po-
rzucają bez wahania, by nawiązać cyniczny romans z pewną mężatką.
(Caroline wykorzystała w powieści fragmenty autentycznego listu,
w którym Byron powiadamia ją, że przeniósł swe uczucia na lady
Oxford). Wreszcie posyła ją w objęcia śmierci informacją, iż zamierza
się związać z pedantyczną panną Monmouth.
Oto co pisała Caroline:
  „Jej młodość, niewinność i wdzięk najwyraźniej wywarły na Glenar-
vonie ogromne wrażenie. Skrycie poświęcał jej coraz więcej uwagi,
składał najpoważniejsze propozycje. Początkowo, drżąca i podejrzli-
wa, nie chciała nawet patrzeć na człowieka, o którym tyle złego
słyszała, w końcu jednak uległa tej samej fascynacji, która pchnęła
w jego ramiona dziesiątki bezwolnych kochanek".
  Tymczasem lord Byron i panna Milbanke, nieświadomi literackich
wyczynów Caroline, nadal wysyłali do siebie listy. Chociaż zaręczeni,
wciąż prawie nic o sobie nie wiedzieli.
- Jak to możliwe? - zapytałam z niedowierzaniem.
- Cecilio, nie zapominaj, że nie jesteśmy Włochami. Annabella
ąz była pogrążona w marzeniach o swej zbawczej misji, Byron dla
ny w szaleństwach, do których wedle swego mniemania miał
e prawo, potrzebując zadośćuczynienia za decyzję o rezygnacji
371

z wolności. Odnoszę wrażenie, iż w gruncie rzeczy wcale nie z;
im na zmniejszeniu dzielącej ich odległości, z bliska bowiem oboip
mogliby dostrzec zbyt wiele niepokojących szczegółów. Annabella
nie chciała wiedzieć, że on jej nie kocha, on nie chciał wiedzieć, że
ona go wielbi, więc w listach skrzętnie ukrywali swoje tajemnice
Jak się miało później okazać, z fatalnymi skutkami dla obojga.
- A więc każde własnoręcznie wznosiło sobie szubienicę?
  - Owszem, można tak powiedzieć - odparł Hobhouse ze smutnym
uśmiechem. - Ceremonia z pewnością bardziej przypominała pub-
liczną egzekucję niż ślub.
  Wszystkie ustalenia poczyniono drogą listowną, a Byronowi wcale
się nie spieszyło do narzeczonej. Nie zamierzał czym prędzej połączyć
się z nią w akcie fizycznej miłości, nic też nie wskazywało na to, żeby
ów akt miał sprawić mu niesłychaną rozkosz. Po zaręczynach pisała
do niego jeszcze częściej, jakby chcąc się upewnić, czy aby nie zmienił
zdania. Wyczytałam w gazecie, że ludzie czynili zakłady o to, czy
małżeństwo w ogóle dojdzie do skutku.
  W końcu nadeszła chwila, kiedy należało postawić kropkę nad „i".
Byron (ku głębokiemu zdumieniu przyjaciół, jak stwierdził Hobhouse)
bardzo powoli wyruszył ku swemu przeznaczeniu. Po drodze od-
wiedził Augustę i Newstead, gdzie w pniu starego wiązu wyrzeźbił
swoje inicjały, splecione z inicjałami przyrodniej siostry. Wreszcie,
nie mając nic więcej do roboty, pojechał na własny ślub. Zdaniem
Hobhouse'a, jeszcze nigdy żaden pan młody nie czynił tego z mniej-
szym entuzjazmem i pośpiechem.
  
8
La marę semena, la morte tol su.
Co matka zasieje, śmierć zbierze.
Przystawię weneckie
  Początkowo moi klienci byli nieco zaskoczeni obfitością Madonn
w pracowni, szybko jednak się do nich przyzwyczaili. Opanowała
mnie obsesja kopiowania wszystkich wspaniałych Madonn Serenis-
simy. Kopiowałam Belliniego, Tycjana i Veronesego; kopiowałam
greckie ikony z naszych kościołów; kopiowałam Madonny z dłońmi
otaczającymi opiekuńczo maleńkie kolanka lub ujmującymi twarczycz-
ki gramolących się ku nim Dzieciątek.
Wszystkie małe Jezuski miały rysy Girolama.
  Poza tym jednym szczegółem moje kopie były bardzo wierne.
Żadna z nich nie miała mojej twarzy, ponieważ czułam, że na to nie
zasługuję. Nie powinnam nigdzie pojawiać się obok Girolama, prze-
cież go porzuciłam. Namalowane Madonny skrywały łzy w studniach
jasnych dużych oczu. Dobry artysta potrafi sprawić, że chociaż ich
nie widać, można wyczuć ich obecność. Ja też starałam się je po-
wstrzymać, nie zawsze jednak mi się to udawało. Niekiedy całkiem
nagle wybuchałam płaczem i szlochałam, stojąc z pędzlem w ręce
przed płótnem.
  Malując syna, dawałam mu wszystko. Dawałam mu królów, którzy
przybyli z pokłonem, dawałam miękkie i ciepłe piersi, dawałam mu
mirrę, kadzidło i złoto. Potem wyczytałam gdzieś, że mirry używało
się do balsamowania zwłok. Moje dziecko urodziło się nie po to, żeby
umierać, pomyślałam. Kiedy następnym razem namalowałam naczy-
nie z mirrą, było puste. Moje dziecko nie umrze. Namalowałam je
ar9ento vivo - srebrzącego się życiem.
rmianie nie mieli żadnych bogactw, jedynie swoje umysły, lecz
111 się z moim synem chętnie i szczodrze. Karmili go dobrymi
373

myślami i słowami. Widziałam, że wyrasta na mądrego i bystrego
człowieka, widziałam, że traktują go jako jednego z wybrańców
Martwiło mnie to, zbyt dobrze bowiem znałam smutną historię icu
wiary. Czyżby sądzili, że moje dziecko przyszło na świat po to, b»
cierpieć i umierać za grzechy ludzkości?
  Girolamo został ochrzczony przez mnichów. Pozwolono mi przypal
rywać się zza zasłony, jak podają go sobie z rąk do rąk, widziałam
jak nad jego główką wznosi się złoty kielich i jak woda spływa na
jego maleńkie czółko. Pod czystym albańskim niebem nie spadła na
niego ani kropla deszczu; miałam nadzieję, że tak będzie już zawsze.
Mały ministrant z powagą trzymał długą białą świecę. Był niezwykle
zaabsorbowany ceremonią, skoncentrowany na swojej roli. Taka
przyszłość czekała mojego Girolama. Wiedziałam już teraz, że nie
dane mi będzie uczestniczyć w jego bierzmowaniu.
  W miarę jak rósł Girolamo, zmieniały się moje awersje i obsesje.
Początkowo nie znosiłam widoku matek z niemowlętami. Potem nie
mogłam patrzeć na matki z dziećmi uczącymi się chodzić, potem n%
te z biegającymi i kłócącymi się z nimi chłopcami. Ja byłam tego
pozbawiona. Mój syn traktował mnie zawsze uprzejmie i z szacun-
kiem. Na San Lazzaro obowiązywały nienaganne maniery. Girolamo
kłaniał mi się tak samo jak mnichom. Szanował mnie, ponieważ
byłam dorosła, w dodatku zaś zajmowałam się czymś, co w jego
oczach niewiele różniło się od religii.
  Ileż jednak było w nim wdzięku, ile skromności i uprzejmości! Jak
cudownie mrużył oczy, kiedy się uśmiechał! Jak uroczo wydymał
wargi, poważniejąc! Za każdym razem, a także wtedy, kiedy się
kłaniał, przywodził mi na myśl Casanovę.
  Był jednak lepszy ode mnie, lepszy od nas obojga. Urodził się
z wewnętrznym światłem. Takie samo światło spływało na ciało
Byrona - światło Girolama było prawdziwsze, ponieważ pochodziło,
z jego duszy.
  Byłam od niego gorsza, gdyż nie nauczyłam się panować nad
moim rozwydrzonym językiem. Nadal raniłam Sofię i Maurizia zjad*;
liwą ironią, a czasem i czymś znacznie paskudniejszym.
  Byłam od niego gorsza, gdyż nie potrafiłam przezwyciężyć miłości
do Byrona. Nadal go pragnęłam, nadal pożądałam. Nie zdołałam siffl
go wyrzec. Wciąż byłam słaba, ogarnięta upartą, bezużyteczną na*
miętnością.
  
9
El matrimonio nasce da l'amore
come Uazeto dal vin.
Małżeństwo bierze się z miłości
tak samo jak ocet z wina.
Przysłowie weneckie
  Annabella opowiadała później, że kiedy jej narzeczony wreszcie do
niej dotarł, odniosła wrażenie, że jest trochę bardziej szorstki
w obejściu i ponury niż podczas ich ostatniego spotkania. Wcale
mnie to nie dziwi, pomyślałam, czytając wiele lat później jej relację.
Zaniepokoiły ją również mroczne i pełne wyrzutu uwagi, które
kierował pod własnym adresem. Nie przywiózł ani pierścionka
zaręczynowego, ani żadnego prezentu. Obie strony podpisały inter-
cyzę, której zawstydzające szczegóły wkrótce powtarzano sobie
ociekającym jadem szeptem.
  To oczywiście Hobhouse opisał mi ślub oraz żałosne przerażenie
Byrona, które starał się ukryć za zasłoną wisielczego humoru. Chciał,
żeby Hobhouse i kilku innych jego przyjaciół szybko znalazło kan-
dydatki na żony i wzięło ślub razem z nim, dzieląc jego cierpienia.
Fantazjował nawet, że mogliby trzymać się przy tym za ręce, aby
równocześnie doznać wstrząsu.
  - Naturalnie nie mogłem tego zrobić, niemniej oczywiście zjawiłem
się na uroczystości, gotów udzielić mu takiego wsparcia i pociechy,
jakich sobie zażyczy. Wyglądał jak człowiek skazany na najokrut-
mejszą śmierć.
a   wiecie, Hobhouse'a cechowało chorobliwe zamiłowanie do
egołow. Jego mózg funkcjonował jak gigantyczny magazyn,
orym gromadzono wspomnienia bez żadnego ładu i składu.
jąc mi ślub, nie pomylił żadnego szczegółu, nawet najmniejszej
ar°bnostki. OH^	i_..__t_ «._,	, ...	,	»_,____. L._
S       Gdybym malowała ślubne portrety, wykonałabym bez
375

najmniejszego problemu na podstawie jego relacji obraz przedsta
wiający młodą parę.
  Wbrew angielskiej tradycji, Byron zjawił się ubrany nie na &a
natowo, lecz na czarno. Nie chciał brać ślubu w kościele, cerenionie
zorganizowano więc w domu rodzinnym jego narzeczonej. Do ostat-
niej chwili ćwiczył strzelanie do rzutków - niemal siłą odciągnięto g0
od strzelnicy.
  Annabella miała na sobie muślinową suknię obszytą koronkami
i muślinową narzutkę na ramiona. Była z gołą głową. Wyglądała
niemal jak prosta pasterka. Przez cały czas wpatrywała się w Byrona.
Jej odpowiedzi brzmiały jak dźwięki maleńkich dzwoneczków. Osiąg-
nęła swój cel, dokonała niewinnego podboju.
  -	Jestem pewien, że tak właśnie myślała - powiedział Hobhouse. -
Bez żadnych złych intencji.
  Byron mamrotał pod nosem takim tonem, jakby przyznawał się do
jakiegoś potwornego przestępstwa, przysięgając zaś, że będzie się
dzielił z żoną wszystkimi ziemskimi dobrami, uśmiechnął się ironicznie
do Hobhouse'a: telepatycznie podliczyli wszystkie jego długi. Po
ceremonii Byron w żaden sposób nie okazał ani zadowolenia, ani
czułości swej nowo poślubionej żonie; zaszył się w kącie jak osaczone
zwierzę i stał tam z ponurą miną. Nie znalazł się nikt odważny, żeby
złożyć mu gratulacje.
  Działo się to 2 stycznia 1815 roku, w pochmurny i wietrzny dzień.
Goście w milczeniu przeszli do sąsiedniego salonu na przyjęcie, czując
się trochę tak, jakby uczestniczyli w stypie. Hobhouse miał wrażenie,
jakby właśnie pochował przyjaciela - zresztą Byron wyglądał jak
chodzący trup. Był tak blady, że aż niebieskawy. Prawie nie przypo-
minał człowieka.
  W salonie czekał zeschnięty i nieświeży, bo upieczony przed mie-
siącem tort weselny.
  -	Nikomu nie przyszło do głowy upiec nowy, bo nikt nie miał
pewności, czy narzeczony w ogóle się pojawi i czy ślub się odbędzie -
wspominał Hobhouse. - Annabelli potwornie trzęsły się ręce. Bardzo
długo słychać było tylko brzęk filiżanek, kiedy próbowała nalewać
gościom herbatę. Nikt nie miał niczego do powiedzenia. Było to
najbardziej milczące przyjęcie, jakie można sobie wyobrazić, nawet
w Anglii.
  Po kilku bezskutecznych próbach skonsumowania tortu goście
pożegnali się i poszli sobie najszybciej, jak mogli. Byron, siedzi
376

  wozie którym miał udać się w podroż poślubną, kurczowo ściskał
k   Hobhouse'a. Fakt zawarcia związku małżeńskiego wywarł na
?    wstrząsające wrażenie. Chociaż od ceremonii minęło już kilka
"odan. wciąż wyglądał i zachowywał się jak upiór.
Było uz po wszystkim - wspominał Hobhouse. - Konie parskały
• aryzły wędzidła. Zdaje się, że udzielił im się lęk Byrona. Ci, którzy
tym byli, z zażenowaniem odwracali wzrok. W ostatniej chwili
rzed rozstaniem Byron spojrzał na nasze splecione ręce i powiedział:
Patrz, na tych delikatnych białych nadgarstkach niebawem zatrzas-
ną się kajdany". Sam nigdy nie dałby sygnału do odjazdu; musiała
zrobić to za niego Annabella. Nie patrzył na nią, siedział ze wzrokiem
wbitym w jakiś niewidzialny punkt hen, daleko. Zastanawiałem się,
co czeka tę nieszczęsną kobietę, która w tej chwili zdawała się cał-
kowicie panować nad swoim losem.
  Konie ruszyły, Hobhouse szybko zniknął w oddali. Annabella sie-
działa cierpliwie obok nieznajomego, którego poślubiła.



MÓWI KOT
  Żółta jedwabna narzuta w pracowni Cecilii stanowi dokument
moich poczynań i świadectwo zwycięstw nad pierzastymi i osierś-
cionymi stworzeniami na obu końcach mego przewodu pokarmowego.
Spójrzcie na moje dzieło! Krew, błoto, drobne szkieleciki i czaszki
ozdobne ślady łap na żółtej materii. Na podstawie tych zapisków
można ponad wszelką wątpliwość stwierdzić, że jestem szczęśliwy
i że odnoszę sukcesy.
Cecilia jest moją kobietą. Jesteśmy zaślubieni.
  Mógłbym przypominać jej o tym, łasząc się i mrucząc, znam jednak
lepszy sposób, aby zapewnić sobie jej miłość i uwagę. Traktuję ją
chłodno, ją to podnieca i w ten sposób oboje jesteśmy zadowoleni.
  Nieczęsto spoglądam jej w twarz, kiedy do mnie mówi. Czasem
nawet nie chce mi się miauknąć, otwieram więc pysk w milczeniu,
aby okazać, iż naszła mnie ochota, żeby jej coś powiedzieć. Cecilia
mnie rozumie. Jesteśmy zaślubieni.
  Cecilia ma dla mnie ogromną wartość. To na jej tle odgrywam
codzienne dramaty zabójstw, rozczarowań, snu i seksu. Dzielę się
z nią moimi pchłami. Śpiewam jej specjalną Kurzą Pieśń, kiedy
wraca od rzeźnika z małą wilgotną paczuszką. Parskam na nią tylko
wtedy, kiedy się niewłaściwie zachowuje; jestem dla niej opryskliwy
tylko wtedy, kiedy nie pozostawia mi wyboru.
  Kiedy wszystko jest a posto, nagradzam ją pasywną aprobatą.
Trochę bardziej kocham ją zimą, kiedy na dworze panuje chłód.
Niekiedy je coś wyjątkowo smakowitego i wtedy obwąchuję jej usta,
jakbym je całował. Kochałbym ją jeszcze bardziej, gdybyśmy nie
byli zaślubieni; taką już mam naturę.
  Przykro mi z powodu tej narzuty, ale mając czyste łapy, nie od-
czuwam najmniejszej ochoty, żeby stąpać po jedwabiu. To także
część mojej natury.
  

10
Matrimoni e macaroni -
se non i xe ccddi no i xe boni.
Zimny makaron i zimne małżeństwo są do niczego.
Przysłowie weneckie
  Opowieść Annabelli o jej miesiącu miodowym to bardzo smutna
lektura. Radość skończyła się dla niej w chwili, kiedy dopiero powinna
w pełni rozkwitnąć. W powozie Byron najpierw milczał przez kilka
godzin, a następnie zaczął przeraźliwie wyć, jakby skarżąc się na los,
który kazał mu ożenić się z Annabellą Milbanke. Przypuszczam, że
był to ten sam dziki odgłos, jaki wyrwał się z jego piersi, kiedy
siedzieliśmy w okiennym wykuszu w Tepelenie.
  Zapadał zmrok, sypał śnieg, a on wylewał z siebie gorzkie żale na
żonę i jej rodzinę.
  - Głupio zrobiłaś, wychodząc za mnie - tak brzmiały jego pierwsze
słowa skierowane do Annabelli.
Wieczorem dotarli do Halnaby, gdzie stał dom, w którym mieli
rozpocząć wspólne życie. Z niezbyt jasnej w tym miejscu relacji
Annabelli można wysnuć wniosek, iż rozdziewiczył ją brutalnie na
sofie, jeszcze przed kolacją. To do niego podobne, pomyślałam.
Raczej nie robiłby z tego ceremonii. Jadł w milczeniu, osłaniając
talerz ramieniem, jakby się lękał, że żona zabierze mu posiłek.
Powiedział jej, że może z nim spać, jeśli musi, lecz szczerze mówiąc,
wolałby spędzać noce wyłącznie we własnym towarzystwie. Położył
się odwrócony do niej plecami, ze sztyletem i pistoletami w zasięgu
CKi. Jeszcze nie wiedziała, że nienawidził sypiać z kobietami. Obu-
się w środku nocy, a zobaczywszy płomienie w kominku i ich
na czerwonych kotarach, zaczął przeraźliwie krzyczeć, że trafił
yron dręczył żonę zarówno słowami, jak i grobowym, lodowatym
379

milczeniem, a także w żaden sposób nieskrywanym pragnienia
znalezienia się jak najszybciej u boku Augusty.
  - Annabella nie była głupia - opowiadał Hobhouse. - Nawet jezpi-
wcześniej miała wątpliwości co do niezdrowej natury uczucia łąCZa
cego Byrona z jego przyrodnią siostrą, to teraz, w świetle jej wk*
nych przeżyć, wszystko stało się aż nadto jasne. Byron niczec
przed nią nie ukrywał, ba, wręcz chciał, żeby się dowiedziała
Czynił wszystko, by ukarać ją jak najsurowiej za to, że odebrała mu
wolność, oprócz tego zaś chciał wystawić ją na próbę.
  - Czy chodziło o sprawdzenie jej miłości? O to, czy rzeczywiście
jest pełna i bezwarunkowa? Tak jak dziecko sprawdza niekiedy
miłość matki?
  - Być może, Cecilio. Wy, Włoszki, sporo wiecie na ten temat
prawda?
  Sądząc na podstawie wspomnień Annabelli, Byron sprawdzał ją aż
do kresu jej wytrzymałości na cierpienie i determinacji, żeby jednak
go pokochać. Nazajutrz po ślubie oświadczył żonie: „Uczyniłem coś,
czego nigdy sobie nie wybaczę". Starała się łagodnie nakłonić go do
zwierzeń, on jednak zbył ją stwierdzeniem, iż „takie kobiety jak ona
nie mogą o niczym wiedzieć", a potem szydził z niej, opowiadając
zmyślone historie o chorobach umysłowych w swojej rodzinie.
  W rozdziale XIX drugiego tomu Glenaroona Caroline Lamb opi-
sała, co mogło zdarzyć się z Annabella. Czytając ten fragment, czułam
emanujące z niego ciepło prawdy. Później, w egzemplarzu stanowią-
cym własność Byrona, znalazłam ten sam ustęp podkreślony czer-
wonym ołówkiem:
  Glenaroon wspomniał o straszliwej tajemnicy, drążącej jego wnę-
trze. Czasem nieruchomiał jak posąg, wpatrywał się w przestrzeń,
a ocknąwszy się, pytał Calanthę, co widziała i słyszała. Jego gesty,
groźby, które miotał, były przerażające. Niekiedy rozmawiał z po-
wietrzem, potem wybuchał straszliwym śmiechem, rozglądał #?
z lękiem, po czym wypytywał, czy na ziemi nie pojawiły się ślady
krwi i czy duchy zmarłych nie przybyły z zaświatów.
  Calantha przypuszczała, że szaleństwo zstąpiło na jego umysh
i szlochała na myśl o tym, iż został nim dotknięty człowiek o to*
wiełkim i wspaniałym talencie. Jednak jak tylko minęła straszliwi
chwila, oczy napełniały mu się łzami, kładł jej rękę na swej fo^i
palonej głowie, nazywał ją swoją jedyną pocieszy cielką, jedtfh
380

•  n iaka została mu na ziemi, swoim najdroższym, jedynym
rvrziiiacide'm—
\\* w końcu Annabella zdołała go złamać - powiedział Hob-
_ Q^ (jnia ślubu ani przez chwilę nie był naprawdę sobą.
w~ szua  wyczerpany swoim postępowaniem, zaczął rozmawiać
Po kilku butelkach wina opowiedział jej o krzywdzie, jakiej
Z     ał od swej opiekunki Mary Gray i od własnej matki. Jakby chcąc
sobie wynagrodzić, pozwolił Annabelli odgrywać rolę delikatnej
troskliwej matki, takiej jak kobiety z jego poematów.
    Yngła nawet myć jego zniekształconą stopę - opowiadał z nie-
dowierzaniem Hobhouse - nacierać mu skronie perfumami, badać
mu puls, kiedy hipochondria kazała mu wierzyć w to, że jest śmier-
telnie chory.
  Wyraźnie słyszałam zazdrość rozbrzmiewającą w głosie Hobhou-
se^. Uświadomiłam sobie także, że chociaż starał się być uczciwym
i bezstronnym, nie potrafił polubić Annabelli. Możliwe, iż zazdrościł
jej tych intymnych poufałości, do których na krótko została dopusz-
czona.
  Annabella pomogła mu odzyskać zdrowie fizyczne, czyniąc go
równocześnie dość silnym, żeby mógł ją skrzywdzić. Jak tylko poczuł
się lepiej, natychmiast zwrócił się przeciwko niej. Musiała odpoku-
tować za wolność, którą mu skradła. Koncepcja bycia mężem napeł-
niała Byrona głęboką odrazą, jej wizja nawrócenia go na właściwą
drogę - jeszcze głębszą. Karał ją za każdą nieśmiałą próbę okazania
czułości. Nie miała prawa go dotykać, nie miała prawa się do niego
odzywać.
Kiedy zjechali z odwiedzinami do Augusty, Annabella cierpiała
nieustające upokorzenia. Któregoś wieczoru odprawił ją słowami:
„Nie jesteś nam potrzebna, moja droga". Kilka godzin później, kładąc
się do łóżka powiedział: „Teraz, kiedy mam j ą, przekonasz się, że
doskonale radzę sobie bez ciebie". Co wieczór Annabella leżała samo-
nie w łóżku, wsłuchując się w dobiegające z parteru szepty i chichoty.
yron, który wielokrotnie wyrażał się z podziwem o Herodzie, zmienił
nastawienie i okazywał wielką czułość małej Medorze, nazywając ją
swoim dzieckiem. Wyobrażałam sobie, jak Annabella pochyla się nad
.   ys ^' Przygląda dziecku, przenosi badawcze spojrzenie na męża,
     agie blednie, prostuje się gwałtownie i cofa o krok z oczami
P^nymi łez.
Pewnością była zszokowana, kiedy jej mąż opowiadał ze szczegółami
381

  W angielskiej, a nawet we włoskiej prasie zawrzało, Annabelli
dolewała oliwy do ognia. Ponownie znalazła się w centrum uw»
Dziennikarze wciąż od nowa opisywali jej historię. Nawet w Wen? ••
mogłam przeczytać „relację naocznego świadka" niewyobrażalny ł,
cierpień młodej lady Byron i między innymi na tej podstawie od
tworzyłam całą historię, która przedstawiała się tak, jak się te»
spodziewałam.
Annabella ogłosiła wszem wobec, że Byron postradał zmysły.
-	Byron odtrącony? Jak to możliwe? - wypytywałam Hobhouse'a
Wydawało mi się niemożliwe, żeby pojął, co się z nim działo, a tym
bardziej, żeby to zaakceptował.
- Masz słuszność, Cecilio. To go zdruzgotało.
- Próbował ją odzyskać?

  - Przez pewien czas. Jego życie wypadło z orbity, a ona była jak
bezpieczne niebo. Nawet wtedy, kiedy ją lżył i znieważał, ufał jej na
tyle, żeby przy nim była. Każdy inny na jego miejscu spodziewałby
się, że w końcu prawda wyjdzie na jaw, ale on żył jak we śnie.
Upiekło mu się również to, co wyprawiał z Caroline, a w każdym
razie tak sądził, bo przecież nie wiedział jeszcze wtedy o Glenanonk.
Oprócz tego było coś jeszcze: przerażające długi.
- Jak sobie radził?
  - Wrócił do Augusty, która przynajmniej go kochała. Zaczął też
przyjmować pieniądze od swego wydawcy, Johna Murraya. Była to
dla niego chwila straszliwego upokorzenia.
  Doskonale to rozumiałam: Byron stał się kimś w rodzaju kurtyzany
opłacanej za to, że dawała przyjemność ludziom, którymi gardził.
Wyobrażałam go sobie przepełnionego obrzydzeniem do siebie, wciąż
bez pensa przy duszy, osaczonego, szukającego pociechy u Augusty.
Wiedziałam już, że dawał upust swemu gniewowi na piśmie. Obrażał
żonę i jej rodzinę, nazywał swój ślub pogrzebem.
a
  Nie zdziwiło mnie zbytnio, iż „domowa destrukcja" Byrona ot-
worzyła go na świat, czyniąc jednocześnie wrażliwym na ciosy prze&
ten świat zadawane. Dołączył do odrzuconych i nigdy nie wybaczył
tego Annabelli. Stworzył w swoim umyśle scenariusz, według którego
właśnie ona odpowiadała za wszystko, co uczynił potem - to znaczy
za wszystko okrutne, gwałtowne i niszczące. Dzięki niej nie miał W
reputacji, którą musiałby chronić. Mógł zejść na psy. Niech
wytykają go palcami i szepczą po kątach - on mógł teraz robić;
chciał. Wypowiedział wojnę całemu światu.
384

chvba wyczuli tę niebezpieczną zmianę nastawienia. Skan-
LU Annabellą i Augustą były niepokojące, znacznie gorsze jednak
6 Z- ło się to, że Byron nie sprawiał wrażenia ani odrobinę za-
"' "H   nego. Powiało grozą. Salony pustoszały, kiedy wchodził do
WS     '   aeustą. Był jak trędowaty. Nadeszła pora, żeby znowu
opuścić Anglię-
_ Pojadę do Wenecji - oświadczył Byron.
  Tysiąc mil od niego nad laguną powiało przenikliwym chłodem,
a gondole zadrżały na pomarszczonej wodzie.
  
11
/ monti xe monti senza bisogno d'essar monti
Góry nie muszą się starać, żeby być górami.
Przysłowie weneckie
Byron wezwał Hobhouse'a. Znowu wyruszali w drogę.
  -	Co prawda miałem dołączyć do niego później, ale oczywiście
potrzebował mojej pomocy przy organizowaniu wyjazdu. Był zanadto
pochłonięty swoim rodzinnym dramatem, żeby zawracać sobie głowę
takimi drobnostkami, jak paszporty i bilety.
  Starczyło mu natomiast czasu, żeby powiększyć długi. Jedną z jego
ekstrawagancji był powóz stanowiący replikę powozu Napoleona.
Poprzez małżeństwo z Annabellą Byron nabrał praw do jej rodowego
nazwiska Noel, w związku z czym na drzwiczkach znalazły się inicjały
N. B., takie jak słynnego Francuza. Wewnątrz znalazły się najwymyśl-
niejsze luksusowe udogodnienia, łącznie z łóżkiem, niedużą biblio-
teczką i pełną zastawą obiadową.
  Był koniec kwietnia 1816 roku. Byron opuścił dom z dokumentami
separacyjnymi w ręce. Zabierał ze sobą swego służącego Fletchera
oraz młodego lekarza Johna Williama Polidoriego. Hobhouse nie
znosił tego człowieka, rozpisującego się o sobie w samych super-
latywach w dzienniku, który John Murray u niego zamówił. Miała to
być kronika nowego życia Byrona.
-	To był kretyn i pajac - oświadczył z niesmakiem Hobhouse. 1
Chwilę po ich wyjściu w domu zjawili się komornicy.
  -	Zajęli wszystko, co tylko mogli - wspominał Hobhouse. - Na-
wet obłaskawioną wiewiórkę, którą Byron trzymał w sypialni.
  W Dover narastała ciekawość i podniecenie. W prasie pojawiły
plotki o wielu damach z towarzystwa, które przybyły tam w $Y2#~
braniu, aby ujrzeć Byrona kuśtykającego korytarzami gospody a*
po nabrzeżu.
386

Czy żałował, że opuszcza Anglię? - spytałam Hobhouse'a.
" Kto to może wiedzieć? Powiem ci tylko tyle, że Byron odpłynął
i-- n" potwornym kacu. Wszedł na pokład jak skazaniec, a potem
- * , m tak długo, aż znikł w oddali. Robił wrażenie zupełnie
iad\r' 'netro mnie natomiast wzruszenie chwyciło za gardło, wydawało
S*j°się bowiem, że widzimy się po raz ostatni.
" Wyobraziłam sobie Byrona na pokładzie: bladego, wycieńczonego,
  . jajkiem wypełnionym nienawiścią, żółcią i winem. Znowu przeis-
t zvł się w Childe Harolda, tyle że starszego i bardziej zgorzk-
niałe ->, wyruszającego na poszukiwanie drugiej części swojej historii.
rdvbv wierzyć jego wierszom, powinna się zakończyć niewyobrażal-
nymi ekscesami i nieszczęściem wielu kobiet.
  Jednak w miarę jak rosła odległość od angielskiego brzegu, banita
dostrzegał coraz więcej jasnych stron swego wygnania, aż w końcu
niemal całkowicie otrząsnął się z ponurego nastroju, a także ze
swych zahamowań. Polidori zanotował w dzienniku, że niemal natych-
miast po dotarciu do hotelu w Ostendzie Byron rzucił się jak jastrząb
na pokojówkę.
  Polidori nie był jedynym szpiegiem w jego pobliżu. Podążali za
nim także wysłannicy angielskich gazet, donosząc o wszystkich wy-
stępkach. Postępowanie Byrona świadczyło o tym, że istotnie stał się
wrogiem wszystkiego co brytyjskie. Uparł się, żeby odwiedzić Water-
loo, gdzie - ku nieskrywanemu żalowi poety -jego bohater Napoleon
poniósł sromotną klęskę. Byron przegalopował przez pole bitwy
w wyimaginowanej szarży kawaleryjskiej. Wyrył swoje imię w kaplicy
w Hougoumont. Zatrzymał się w hotelu w Secheron, gdzie wpisał się
do księgi gości, umieszczając w rubryce „Wiek" liczbę 100.
Dowiadywałam się o tym z zaledwie kilkudniowym opóźnieniem.
Można było odnieść wrażenie, że całe tłumy dziennikarzy utrzymują
się wyłącznie z opisywania tego, co uczynił zdeprawowany George
Gordon, lord Byron. Wystarczyło, żeby podniósł do ust kieliszek
z winem, a już ktoś doszukiwał się w tym czegoś niewłaściwego.
nociaż opuścił Anglię, wciąż napędzał sprzedaż tamtejszych gazet,
  związku z czym trzymali go mocno w garści, by już nigdy go nie
uwolnić.
tepną część historii Byrona poznałam dzięki najskrupulatniej-
ieri      ZG swiadk°w- Nigdy nie miałam prawdziwej przyjaciółki;
3 osobą, która prawie zasłużyła sobie na to miano, była Mary
387

Shelley, w której towarzystwie Byron spędził kilka kolejnych ny
sięcy.
  Podczas gdy Byron szalał po bitewnych polach Europy, nad J
ziorem Genewskim czekała jego dawna londyńska przygoda, pulchn
ładna i głupia Claire Claremont, zasypując go listami, w których
obiecywała rozrywki najróżniejszych rodzajów. Znacznie ciekawsza
oferta nadeszła od jej gospodarzy, Mary i Percy'ego Bysshe Shel
leyów. Claire była szwagierką Mary i przyjechała z nimi nad jezioro
w pogoni za Byronem.
  Percy Shelley był przystojny, nieśmiały i chory na gruźlicę. Po.
chodził z wysokiego rodu, lecz w przeciwieństwie do Byrona ani
trochę się tym nie pysznił. Po to, żeby być z Mary, opuścił pierwszą
żonę Harriet i dwoje dzieci, co ściągnęło na niego powszechną niechęć
i potępienie. Podobnie jak Byron, z powodu długów i niesławy musiał
szukać schronienia na kontynencie. Nieco później Harriet utopiła
się. Tak jak Byronowi, groziła mu utrata dzieci, nieszczególnie się
tym jednak przejmował, podobnie jak opinią środowiska. Shelley żył
dla innych, abstrakcyjnych i intelektualnych celów.
  Wygnańcy skupili się w pięknym miejscu nad jeziorem. Shelleyo-
wie wynajęli niewielki dworek, Byron rozgościł się w pobliskiej Villa
Diodati. Mary opowiadała mi, że większość czasu spędzali razem.
  -	Bardzo mu to odpowiadało. Jeśli chciał się odprężyć albo po-
trzebował kogoś, kto sporządziłby kopię jakiegoś rękopisu, w każdej
chwili miał do dyspozycji Claire. Poza tym całkowicie ją ignorował
  Prowadzone do późnej nocy dyskusje dotyczyły między innymi
duchów. Byron deklamował fragmenty Christabel Coleridge'a - głów-
nie te opisujące odrażająco bladą pierś wiedźmy. Shelley nagle zerwał
się z miejsca, począł z przeraźliwym krzykiem biegać z pokoju do
pokoju, aż wreszcie zemdlał. Ocucony zimną wodą opowiedział o prze-
rażającej wizji kobiety z oczami zamiast sutków.
  -	Ten koszmar prześladował go później przez wiele lat - powie-
działa Mary ze zmarszczonymi brwiami. Uważała, że to wina Byrona.
  Właśnie Byron zaproponował, aby każdy napisał jakąś histori?
o duchach. On sam co prawda zarzucił pomysł po zaledwie kilku
stronach, ale na podstawie jego pomysłu Polidori napisał Wampie,
który nawet ukazał się drukiem i cieszył sporą popularnością, gdy2
plotka głosiła, że wyszedł spod pióra Byrona. Kiedy czytałam ten
utwór, było dla mnie oczywiste, że powstał pod jego wpływem alb°
przynajmniej w jego obecności. Koszmarne wizje nawiedziły równic
388

      , *A« następnie przetworzyła je w swoją pierwszą powieść,
Mary- która
^^miesięczna idylla wywarła pozytywny wpływ na Byrona,
chociaż nie potrafi! tego naśladować, głęboko podziwiał pre-
kt01^'     • nrzez Shelleya niewzruszoną wierność wyobraźni i pros-
tC^e^ -eg0 towarzystwie Byron nigdy nie miał humorów ani nikogo
•    brażał - wspominała Mary. - Nie miało to najmniejszego sensu.
oh llev nie był ani wstrząśnięty, ani rozbawiony takim zachowaniem,
rawie go nie dostrzegał, a jeśli już, to tylko jako przeszkodę w kon-
ntrowaniu się na naprawdę istotnych sprawach. Zależało mu na
tym, by zainteresować Byrona etyką poezji; Byron słuchał uprzejmie,
leczw gruncie rzeczy niewiele go to obchodziło. Poezja? Dla niego
zawsze ważniejsze były wiersze.
Przebywając z Shelleyami, Byron znowu pisał.
  -	Niekiedy na ścianach - powiedziała Mary z kwaśną miną - ale
również na papierze.
  Wyrył swoje imię w kamiennej ścianie Chateau Chillon, fortecy
wzniesionej nad jeziorem, gdzie w szesnastym wieku więziono zna-
nego awanturnika Bonivarda. Zwiedziwszy malownicze lochy, Byron
napisał Więźnia Czyllonu, dramatyczny monolog wtrąconego do
nich rozbójnika.
  -	Wspomniał, że mając za sobą rok małżeństwa z Annabellą,
doskonale rozumie, co musiało się dziać w duszy więźnia.
Kończył również trzecią księgę Childe Harolda.
  -	Chwilami nie można było oderwać go od pióra - opowiadała
Mary. - Mam wrażenie, że pisał po to, by uciec przed samotnością,
którą w gruncie rzeczy czuł. Być romantycznym podróżnikiem to
zupełnie co innego niż nie mieć pensa przy duszy i stanowić obiekt
nieżyczliwych plotek. Traktował nieskalaną czystość gór i jezior jako
ucieczkę przed konsekwencjami swoich niemoralnych uczynków.
  A potem wybuchła wiadomość o ukazaniu się Glenaruona. Książka
sprzedawała się wspaniale, jakby napisał ją sam Byron. Ludzie
czytali ją do późnej nocy, rozprawiali o niej na ulicach. Teraz każdy
fflyslał, że wie wszystko o Byronie - bądź co bądź, Caroline Lamb
znała go bardzo blisko.
-	Jak zareagował? - zapytałam Mary. - Czy był wściekły?
aczej nie, choć nie ominął żadnej okazji, żeby powiedzieć coś
ego o Caroline albo dać do zrozumienia, że ich związek był
389

dla niego zupełnie nieważny. Porównywał go do portretu i mówi} »
podobizna nie mogła być udana, ponieważ zbyt krótko pozował
  Aż się skrzywiłam, kiedy to usłyszałam. Biedna Caroline! Ze ran
ma się rozumieć, było tak samo albo jeszcze gorzej. Spędziłam z ram
przecież jeszcze mniej czasu niż ona.
- Przeczytał książkę?
  - Udawał, że nie, ale to zrobił. Pożyczył ją od Madame de Stael
Widziałam egzemplarz w Villa Diodati, nosił wyraźne ślady używania
Ja też ją przeczytałam, ma się rozumieć, i to chyba w jeden dzień
Boże, ta kobieta pisze tak, jakby całe życie spędziła w rynsztoku!
Nie dziwię się, dlaczego bardziej się nie przejął. Taka książka nie
mogła zaszkodzić jego reputacji niebezpiecznie atrakcyjnego, melan-
cholijnego złoczyńcy.
- A co myślała o tym Annabella?
  - Dyszała żądzą zemsty. Uważała, że Caroline potraktowała go
zbyt łagodnie. Mówiła wszystkim, że Glenawon nie pokazuje nawet
połowy prawdy.
W tym miejscu zyskuję drugie źródło informacji.
  W Villa Diodati zjawił się Hobhouse, przywożąc najświeższe wie-
ści o postępującej demonizacji Byrona w Anglii. Przed wyjazdem
z Wysp odwiedził Caroline, by udzielić jej łagodnej reprymendy, ona
zaś pokazała mu kilka obscenicznych szkiców swojego autorstwa,
przedstawiających Byrona w kompromitujących go sytuacjach, i za-
groziła ich publikacją. Hobhouse'owi udało się jakoś ją od tego
odwieść.
- Co o nim mówiono? - zapytałam.
  - Och, to była ta sama co zwykle mieszanka prawdy i złośliwych
zmyśleń. Według krążących po Londynie plotek miał szukać pociechy
nie tylko w ramionach Claire i Mary Shelley, lecz także Roberta
Rushtona, swojego lokaja. Kiedy mu o tym powiedziałem, tylko
skinął niecierpliwie głową i wyciągnął rękę po list od Augusty. r°~
nieważ nie przywiozłem żadnego listu, odwrócił się i sięgnął p°
odłożoną książkę. W tym czasie czytał Fausta, pisząc równocześnie
Manfreda.
Powtórzyłam z pamięci trzy wersy o największej miłości Manfred*
Jej rysy były podobne do moich -
Jej oko, włos jej, jej sposób mówienia,
390

Wszystko, a nawet dźwięk głosu, zdało się
Takim jak u mnie...*
A więc jaz wiesz? - zdziwił się Hobhouse.
Oczywiście. Czytałam Manfreda. Cała Wenecja go czytała. Dla-
Annabella nie przesłała mu żadnej wiadomości?
°     Z bardzo bolesnych dla niego powodów. Otóż przebiegła An-
bella zdołała zawładnąć Augustą, która była słodka i słabego cha-
kteru Poza tym wierzyła święcie, że występuje w słusznej sprawie
stronie Dobra przeciwko Złu. Zaledwie kilka miesięcy po wyjeździe
Byrona wymogła na Auguście, żeby ta przekazywała jej wszystkie
listy otrzymane od brata.
_ Ale dlaczego Augusta do niego nie napisała?
  -	Przypuszczalnie ze wstydu. Początkowo nawet odpisywała, czy-
niła to jednak w przedziwnym zawoalowanym stylu, który doprowa-
dzał go do wściekłości. Mimo to pisywał do niej bez przerwy, po-
wtarzając, że bez niej będzie skazany na wieczną samotność. Oczywiś-
cie nie miał pojęcia, że Annabella czytała każde jego słowo!
  Pod koniec września Byron i Hobhouse opuścili Villa Diodati
i przez przełęcz Simplon podążyli do Mediolanu, gdzie zachwyt By-
rona wzbudziła Biblioteca Ambrosiana, a szczególnie przechowywane
w niej listy Lukrecji Borgii i kardynała Bembo. Oglądał także pukiel
włosów Lukrecji - był tak długi i gęsty, listy zaś tak piękne, że
rozpaczał, iż nie urodził się na tyle wcześniej, żeby przynajmniej ją
ujrzeć.
  - Naturalnie opisał wszystko w liście do Augusty - opowiadał
Hobhouse. - Nie mógł się oprzeć, żeby nie wspomnieć o otaczającej
piękną Lukrecję atmosferze skandalu związanego z domniemanym
kazirodztwem. Podobna historia dotyczyła jej ojca, papieża Aleksan-
dra, i brata, Cezara Borgii. Wyobraź sobie, jakie wrażenie musiało
to wywrzeć na Annabelli! Byron nauczył się na pamięć kilku listów
i ukradł jeden włos w charakterze relikwii.
- Ukradł włos Lukrecji Borgii? Z biblioteki?
-	JNie zapominaj, że uważał się za niebezpiecznego awanturnika.
3za tym, to był tylko jeden włos, który owinął sobie wokół palca.
  Przełożył Józef Paszkowski, w: Byron, Wybór dzieł, t. I-III, PIW,
ar8Zawa 1986 (przyp. tłum.).
391

  Na początku listopada Byron i Hobhouse wyruszyli przez Breao^B
i Weronę do Wenecji. Byron wyglądał i zachowywał się tak, iau/
dręczyła go wysoka gorączka.
  - Wciąż pisał do Augusty, jeśli jednak nawet otrzymywał odnn
wiedzi, to bardzo dziwne. Teraz oczywiście wiemy dlaczego, al
wtedy nikt nie mógł tego wytłumaczyć. Usiłując zrozumieć jej słowa
wyznał mi kiedyś: „Mam wrażenie, że mózg mi się rozpada. Gdybv
to samo chciało się stać ze wspomnieniami...".
  W deszczową noc dotarli do Mestre i wsiedli do gondoli. Drzemali
w czarnej felze, podczas gdy łódź sunęła po wodzie przypominające!
wężową skórę. Obudzili się dopiero na wysokości Cannaregio, ldedv
gondola minęła Palazzo Labia i wpłynęła na wody Canal Grandę.
  Wyobrażam sobie to łagodnie rozkołysane przebudzenie wśród
dzielących się i łączących odbić przyćmionych świateł, przy dobiega-
jących z góry odgłosach kroków. Dyskretne echo uświadomiło im, że
przepływają pod mostem. „Rialto" - odpowiedział gondolier na ich
pytanie. „Rialto..." - powtórzył półgłosem Byron, starając się zapa-
miętać wenecki akcent.
Wysiedli przy Hotel de la Grandę Bretagne, zaprowadzono ich do
pokojów o ścianach obitych malowanym i złoconym jedwabiem. Wnę-
trza ociekały przepychem, były wspaniałe jak w teatrze. Tej pierwszej
nocy miasto powitało ich wspomnieniami o szczęśliwych ludziach
w szczęśliwszych czasach, o gwałtownej namiętności i powolnym,
cudownym rozkładzie. Tej pierwszej nocy nad Canal Grandę Byro*
zapewne nawet nie wiedział, kiedy skończyły się sny na jawie, a za-
częły się te prawdziwe. Od mojej pracowni w Palazzo Balbi Valier
dzieliło go zaledwie pół mili.
Po raz pierwszy od siedmiu lat byliśmy tak blisko siebie.

GONDOLIER PISZE
Dopiero znacznie później dowiedziałem się, kim był ten nieduży
  1 wiek. Ten kulawy, z dziwnym światłem na twarzy. To był ten
zbzikov.any angielski milord, który mógłby mieć wszystkie kobiety
w Wenecji i w końcu, zdaje się, miał ich większość.
  Głupie suki. Był niski, cuchnęło mu z ust, twarz miał jak niedo-
pieczona bułka, usta wielkie jak Maur. Podobno pisze takie wiersze,
że człowiekowi aż serce pęka w piersi. Nawet moja matka tak mówi,
ale co ona może wiedzieć? Jest praczką, gdzie jej tam do angielskiej
poezji? Powtarza tylko to, co piszą w gazetach.
  Ja to co innego, nawet nauczyłem się na pamięć paru linijek. Jak
zagadam Byronem do angielskich turystów, to złoto od razu sypie
mi się do ręki. Ale kiedy ją mówię, tę poezję czuje się tak, jakbym
żuł zepsute owoce.
  Szybko wynajął sobie własnego gondoliera, tego zabijakę Tita
Falcieriego. Jakby nie mógł dokuśtykać do kanału i wziąć pierwszego
z brzegu, jak zwyczajny człowiek. O nie, to nie dla niego. Mi morti!
  Pamiętajcie o mnie. To ja przywiozłem go do Wenecji. Co by było,
gdybym po cichu wrzucił ich obu, jego i przyjaciela, do laguny? Co
by było, gdyby dziób mojej gondoli przejechał po wyciągniętych po
pomoc rękach? Ile Wenecjanek zachowałoby czystość? Ile serc ocalił-
bym przed złamaniem? Ilu małych bękartów nie przyszłoby na świat?
  
A   *
CZĘSC CZWARTA


w najróżniejsze sposoby, spodziewam się więc, iż nie jest w najlet-.
formie. Zapragnie sobie przypomnieć, jaki silny był kiedyś.
  Od dni i nocy w Tepelenie zawsze, kiedy słyszałam albo widział
nazwisko Byrona, odczuwałam bolesny skurcz żołądka. Przez minio
lata chłonęłam łapczywie wszystko, co mówiono i pisano na ie
temat. Szpiegowałam go. Przetrząsałam biurka i podsłuchiwała
rozmowy, kierowana cynicznymi motywami, zaprzyjaźniałam si
z właściwymi ludźmi - wszystko po to, by jeszcze szczelniej opleś-
go pajęczą nicią mego osobistego śledztwa.
  Powiem ci jeszcze jedno. Ilekroć widziałam tom jego poezji, natyeh-
miast ogarniało mnie przeczucie niebezpieczeństwa podobne do ognia
rozlanego tuż pod moją skórą, zawsze jednak po niego sięgałam
Przerzucałam kartki lodowatymi palcami, rozumiałam każde słowo
Byłbyś dumny z mojej angielszczyzny. Jak płynnie posługuję sie
teraz tym językiem! Wystarczająco dobrze, żeby dostrzec jego poraż-
ki jako poety, tak samo jak widziałam jego porażki jako kochanka.
Język odmawia mi jednak posłuszeństwa, kiedy staram się wyjaśnić
ci jego fenomen, więc nie będę więcej próbowała. Nie mówię już do
ciebie, Casanovo, ponieważ muszę opowiedzieć o sprawach, o których
wolałbyś nie wiedzieć.
  Od czasów Albanii nauczyłam się bać Szkotów, nauczyłam się bać
ich miodowego akcentu i wodnistych oczu. Płynęłam pod prąd, po-
nieważ Szkotów i Włochów zawsze coś do siebie przyciągało. Włochom
podoba się ich dzika, okrutna prostota, życie podobne do odbicia
samotnego obłoku w powierzchni jeziora, zrujnowanej chaty, pojedyn-
czego ciosu mieczem. Włosi nie rozumieją szkockiego indywidualizmu
i wyobcowania. My nie potrafimy żyć z dala od rodzin, Szkoci nato-
miast nie wiedzą, co to ból samotności. Ich pomniki to odosobnione
głazy na rozległych polach, jakże różnych od naszych zatłoczonych
campi. Pierwszy szkocki handlarz suknem dotarł do Sieny około
roku 1430. W tamtejszych kościołach można podziwiać niezliczone
sceny z życia świętych, z łóżkami przykrytymi modnymi wzorzystymi
kapami. Właśnie pod tymi kapami od stuleci Szkoci i Włosi próbują
się kochać.
  Ale to się nie udaje i nigdy nie uda. Przynajmniej nie Szkotowi
o sercu z kamienia i nie Włoszce o wnętrzu miękkim i płonący18
namiętnością.
Szkockie pocałunki nie są warte śliny, która przy nich wypłyń*
398

          tury nie potrafią dobrze całować: mają zbyt wąskie usta
Szkoci	wystające zęby. Nie potrafią - lub nie chcą - układać
i nadmi	r0zgwiazdy ani płatki róż. Nie potrafią - lub nie
\L - /mieniąc palców w usta.
?   do celu najkrótszą drogą, nie bacząc na konsekwencje dla
h Byrona nie obchodziło, czy kobieta krzyczy w jego ramio-
'"X z rozkoszy, czy dlatego, że boleśnie ją ugryzł albo przycisnął
klanem lub łokciem. Nikt nie mógł czuć się bezpieczny w jego
ach   a jeżeli potem chciałaś się do niego uśmiechnąć, to
och szybko zamierał ci na ustach w lodowatym podmuchu jego
cholerycznego usposobienia.
  Bynajmniej nie cieszył się, widząc cię po powrocie z miejsc, dokąd
zabierały go jego orgazmy. Nie lubił leżeć obok swoich kobiet, nawet
przez chwilę, nawet po to, żeby odpocząć między pieszczotami.
  Taki był wobec mnie i taki był wobec innych nieszczęsnych donnę.
Później dowiedziałam się o cierpieniach Marianny Segati i Margarity
Cogni. Wszystkie go pragnęły, ponieważ żadna nie była w stanie go
zatrzymać. Tej, która nastała po mnie, także się to nie udało -
utraciła nawet miano ostatniej kochanki Byrona. Nikt nie mógł mieć
go tylko dla siebie, nikogo bowiem nie pokochał na tyle, żeby zrezyg-
nować z wolności. Kiedy świat szalał na jego punkcie, kiedy krzyczał,
że go kocha, on właśnie wtedy najbardziej nim gardził.
W listopadzie roku 1816, tej nocy, kiedy Byron dotarł do Wenecji,
byłam w pracowni. Zmieniłam się w ciągu minionych siedmiu lat,
nauczyłam się żyć z bólem, jaki mi zadał. Niekiedy nawet budziłam
się, nie myśląc o nim, chociaż wciąż zasypiałam, wyobrażając sobie,
ze leżę w jego ramionach. Zrozumiałam, że i tak zaznałam w życiu
sporo miłości, chociaż większość skoncentrowała się w czternastym
roku mego życia. Nie zawsze byłam nieszczęśliwa. Miałam syna,
choć na odległość, miałam też sukcesy zawodowe. Ludzie pokazywali
mnie sobie na ulicach, mogłam przebierać w ofertach, byłam jednym
Z naJbardziej pożądanych gości we wszystkich szlacheckich domach
enecji. Znalazłam wiele sposobów na to, by odegnać dręczące
mnie upiory.
zywiscie zdarzało się wciąż jeszcze, iż malowałam wyłącznie
> aby uciec przed bólem, jaki sprawiło mi porzucenie przez
ten vri        za*° się również, że korzystałam z tego bólu, aby zin-
owac swoje twórcze przeżycia. Czasem wszystko tak bardzo
399

mi się mieszało, że aż bałam się przestać malować. Pokazania
płótnie wielkiego bólu może sprawić wielką radość. Wiem  ŻP
tylko doznaję takich uczuć. Sądzę, iż wszyscy lubimy prezentów
swój ból, tak by inni mogli go podziwiać, sami natomiast staramy
minąć go pospiesznie z odwróconą głową.
  Ja go jednak nie minęłam. Zostałam przed moim dziełem, a naw
nawiązałam z nim dialog. Nie mogłam być gdzie indziej, wszystk
inne nudziło mnie lub irytowało. Nudziło mnie nawet oddychaniei
Nie widziałam sensu w kontynuowaniu działań, które jedynie prze.
dłużały moje nieszczęście, nie czyniąc nic, aby pomóc wrócić szczęściu
Czasem wydawało mi się, że każdą chwilę, której nie poświęcałam
malowaniu, spędzam na obojętnym oczekiwaniu na śmierć. Ból nie
zawsze dopadał mnie w pracowni, czasem rzucałam jego czarny cień
na mijane ściany. Muro bianco, carta da mati, mawiamy w Wenecji.
Białe ściany to kartki dla szaleńców.
  Śnieżna biel, tytanowa biel, cynkowa biel... Dla potępionych biel
nie jest piękna, nie jest czysta, nie jest dobra. Służy wyłącznie temu,
by czerń lepiej odznaczała się na jej tle.
  Malarz jest słuchaczem. Dwa dni po jego przybyciu we wszystkich
soggiorni i palazzi słyszałam tylko jedno: Byron jest w Wenecji!
  Malarz jest aktorem. Sam proces twórczy niejako wymusza na
nim takie zachowanie. Artysta bezustannie zabawia klientów, ich
gości i rodziny. Artysta musi być równocześnie rozluźniony i skupio-
ny, musi umieć zamówić obiad, malując twarz dziecka i jednocześnie
zabawiając to dziecko, puszczając na ścianę zabawne cienie za pomocą
lewej ręki. Musi panować nad sobą na tyle, żeby zachować całkowity
spokój na dźwięk słów „Byron jest w Wenecji!", udając, że obchodzą
go nie więcej niż informacja o wczorajszej pogodzie w Perugii.
  Nikt nie widział mego albańskiego portretu Byrona, nikt w Wenecji
nie wiedział, co nas kiedyś łączyło. Pamiętajcie, że w roku 1809 był
nikomu nieznanym angielskim arystokratą - dopiero później pub-
likacja Childe Harolda i niezliczone skandale zwróciły na niego oczy
świata. Tylko dzięki temu udało mi się zachować w tajemnicy fak*
narodzin Girolama. Sława Byrona wszystko odmieniła. Gdyby teraz
ktokolwiek dowiedział się o naszych związkach, klienci waliliby "0
mnie drzwiami i oknami, przede wszystkim po to, żeby wziąć mnie
na spytki, w drugiej kolejności zaś po to, aby pokazywać wykonany
przeze mnie portret i mówić od niechcenia: „Namalowała go Cecu*
400

            J Ryrona. Powiedziała mi, że coś w mojej twarzy bardzo
Cornaro.taoaDj
• • o-o przypoinina '
jej gu y        gobie Sprawę, iż powinnam być wściekła z tego powodu,
"°d ^mi'plił sie bez ostrzeżenia wtargnąć do mego miasta, gdzie
schronienie. Zdawałam sobie sprawę, że powinnam uczynić
tko co w mojej mocy, aby go unikać, łącznie z opuszczeniem
wszy >, , y okazało się to nieodzowne. Zdawałam sobie sprawę,
^powinnam pamiętać o tym, jak ze mną postąpił, i o tym, co
26 darzyło się w ciągu siedmiu lat, jakie upłynęły od naszego rozsta-
ja Hez względu na to, co o tym w głębi duszy myślałam, nie zasługi-
  "ł na przebaczenie. Tymczasem ogarnęły mnie znacznie prostsze
emocje: podekscytowanie i lęk. Z godziny na godzinę to pierwsze
rosło w siłę kosztem tego drugiego, aż wreszcie nie mogłam się
doczekać, kiedy wreszcie mnie odnajdzie.
Potrzebował na to zaledwie dwóch dni.
  Tego ranka udałam się do mego okolonego drzewami buduaru na
San Michele. Zjawiałam się tam zawsze, kiedy pragnęłam być bliżej
Casanovy. Tego dnia potrzebowałam czyjejś opieki. W nocy nie
mogłam zasnąć, ponieważ myśli o Byronie całkowicie zburzyły wątły
spokój mojego umysłu. Opuściłam Miracoli tak wcześnie, że wróble
drzemały jeszcze w miniaturowych niszach w ścianach budynków.
Pozdrawiały mnie zaspanym ćwierkaniem, po czym wzdychały i wra-
cały do swoich porannych snów.
  Znalazłszy się na wyspie, przechadzałam się w tę i z powrotem
między grobami, zastanawiając się, z której strony Byron przypuści
kolejny atak na moje szczęście i w jaki sposób to uczyni: obojętnie
i od niechcenia, czy z pełnym zaangażowaniem. Myślałam także
o Casanowie. Povero. Miałam nadzieję, że jego niematerialna dusza
zdołała odnaleźć drogę z zimnego cmentarza w Dux do domu, do
Wenecji. Jak zwykle położyłam różę na mogile młodego Fortunata
i zabrałam ze sobą odcisk liter na dłoni.
Con culto d'amore
sPargono fiori e pregano pace...
W imię miłości,
Rozsyp kwiaty i błagaj o pokój...
401

  Nie było mnie kilka godzin. W tym czasie w Wenecji działu  •
niezwykłe rzeczy. Po powrocie z San Michele zastałam miasto mj
kowicie odmienione: zewsząd rozlegał się szczebiot niezliczonv L
niewidocznych ptaków, a w gęstym złocistym powietrzu wirowah
drobne czarne pióra. Wydawało się, że nie opadają na ziemię u
unoszą się bez najmniejszego trudu, jakby kierowane swoją - j„v
czyjąś - wolą. Kiedy ludzie rozmawiali, wciskały im się do ust
Złapałam ich całą garść i zaniosłam do pracowni, po czym we fran
cuskiej księdze symboli znalazłam wytłumaczenie tego fenomenu-
były to pióra młodych kosów, symbole mrocznej natury grzechu
słodkie ptasie głosy oznaczały natomiast ułudę cielesnych pokus
Święty Benedykt rozpoznał w tym ptaku szatana, usiłującego ode-
rwać go od pobożnych rozważań.
  Byron jest w pobliżu, pomyślałam. Sprawdziłam, czy wspomnienie
jego twarzy wywołuje ból w moim sercu. Owszem, ból był piekący
i dokuczliwy, czym prędzej skierowałam więc myśli w inną stronę,
tak jak się tego nauczyłam, i skupiłam się na malowaniu kolejnego
portretu.
  Wiele godzin później, w ciemnościach nocy, wciąż pracowałam
w Palazzo Balbi Valier. Nie usłyszałam, jak wchodził. Był tak
szczupły i nieduży, że zdałam sobie sprawę z jego obecności do-
piero wtedy, kiedy położył rękę na oparciu mego krzesła. Nieczule
drewno przeniosło wibrację prosto do mego serca, powietrze za-
gęściło się i zakotłowało. Zaraz potem zacisnął palce na moim
karku.
-	Pokaż mi swojego Casanovę - zażądał.
  Resztę znacie. Wiecie, jak chwycił mnie za kark, zmusił do otwarcia
portfolio, rzucił mojego Casanovę na podłogę, a zaraz potem i mnie,
jak poczułam kwaśną woń jego oddechu, jak ponownie wszedł we
mnie i w moje życie.
-	Teraz możesz dokończyć mój portret - powiedział, wychodząc
z pracowni.
Przede wszystkim zebrałam z podłogi poplamionych i
zdeptanych
Casanovów. Nie opierałam się, stałam naga i patrzyłam na swoje
odbicie w wysokim lustrze, patrzyłam na siebie i na podobizny C»"
sanovy, które tuliłam czule, jakby pragnąc im wynagrodzić pontf'
wierkę, której przed chwilą zaznały.
- Dlaczego mi tego nie oszczędziłeś? - zapytałam nierozunw
402

         i invch szkiców. - Dlaczego mnie przed nim nie obroni-
jeden z oie->n:>
"eS!i   to nie było uczciwe z mojej strony. Moje zmysły płonęły, po
•       o?   >d siedmiu lat odzyskałam zainteresowanie życiem. Co
r3Z PH   ten' niemal gwałt, który miał miejsce na podłodze mojej
^    wni trudno było nazwać przeprosinami albo czułym powitaniem,
)raC niej nie mogłam powstrzymać się od triumfalnej myśli, że Byron
m    „„ko nddał mi cząstkę tego, co ukradł. Okazało się, że nie może
wreszup u«"	'	.	.
   .jó do Wenecji, me wracając równocześnie do mnie. Oczywiście
.  naieżało traktować tego w kategoriach daru, ponieważ nie zamie-
rzał sprawiać mi radości, a jednak, wbrew jego intencjom, bez wąt-
pienia był to podarunek.
  Z cienia wyłonił się kot i pytająco szturchnął mnie pyskiem w łyd-
kę Nie mogłam oprzeć się wrażeniu, że patrzy na mnie z dezaprobatą.
Miłość, której przed chwilą był świadkiem, nie podobała mu się i nie
zamierzał tego przede mną ukrywać.
-	Masz rację - powiedziałam. - To nie było ładne.
  Na dźwięk słowa „ładne" kot położył się na grzbiecie, prezen-
tując piękny brzuch w szare i białe pasy, z brązowymi i beżowymi
plamami.
  -	Ale ja mimo wszystko wiem, co robię - ciągnęłam, głaszcząc go
po brzuchu. - Nie położę się i nie umrę dla niego. Nie pozwolę mu
powtórnie zrujnować mi życia.
  Kot wyciągnął się jak tylko potrafił. Wyraz dezaprobaty nie znikał
z jego oczu.
  -	Mylisz się, nie dam się znowu skrzywdzić. Jestem Wagą. Po-
trzebuję trochę czasu, żeby ugodzić go równie mocno jak on mnie
w Albanii. Chcę, żeby poczuł taki sam ból jak ja wtedy. Dopiero
wówczas odzyskam równowagę.
  Kot odwrócił się na brzuch, podniósł się na łapy, wyprostował
sztywno ogon i pokazał mi zadek, różowy i czysty jak ucho niemow-
lęcia.
    Wiem, że mi nie wierzysz - westchnęłam - ale ja jestem teraz
dużo silniejsza. Naprawdę.
rp
tak • "^      a PraW(*a- Kiedy Byron wrócił do mnie, poczułam się
^ Jakbym przez te wszystkie lata nosiła w sobie flakonik z odro-
do   t ^° esene^' kroplę niebezpiecznych perfum bardzo podobnych
s raszhwej trucizny dożów. W chwili gdy utykając wszedł do
403

^"?^WBB
pracowni, flakon pękł i moją duszę zalały dawna słabość, daw»
miłość i dawny ból. Zupełnie jakby wcale mnie nie opuszczały.
  Kot położył się i zasnął. Przez sen poruszał łapami, marsze
wargi. Z pyska pociekła mu ślina. Po jakimś czasie się uspok •>
Wiedziałam z doświadczenia, że lepiej go nie budzić, wróciłam wi
do domu, gdzie długo leżałam w kąpieli, szukając ulgi dla obolaW
ciała i mówiąc sobie kłamstwa.
  
K0i MÓWI O POCHODZENIU
GEORGE'A GORDONA,
LORDA BYRONA
  W naturze pojawiają się niekiedy takie zdeformowane koty jak
Byron, ale niezbyt często.
  Miał rację, twierdząc, że najgorsze zwierzęta rodzą zwykle tylko
iedno młode. W naszym świecie nie sposób sobie wyobrazić cały
miot złożony z osobników takich jak on. Gdyby urodził się kotem,
matka przypuszczalnie wyczułaby zawczasu, co się święci, i celnym
ciosem łapy przetrąciłaby mu kark. Kocura takiego jak Byron omi-
jałyby wszystkie kotki, więc jego zatrute nasienie wrzałoby bezuży-
tecznie w jego lędźwiach razem z gniewem. Potem by wyparowało.
I bardzo dobrze.
  Choćby nie wiadomo jak głośno i dramatycznie wywrzaskiwał na
dachach swoje miłosne pieśni, nikt by mu nie uwierzył. Wszyscy
patrzylibyśmy surowo na jego zdeformowaną łapę.
  Nikt by mu nie nadskakiwał, nikt by mu nie pochlebiał. Nikt nie
usiłowałby równocześnie chwalić go i potępiać. Nie przemilczalibyśmy
jego nielicznych zalet. Koty takie jak Byron wręcz starają się
sprawiać wrażenie jeszcze gorszych, niż są w istocie.
  W rzeczywistości przypominają małych chłopców z fajerwerkami
w kieszeniach. Robią mnóstwo hałasu, ale czy potrafią schwytać
wróbla? Czy potrafią wykarmić rodzinę? Nie.
  Jednak taki kot jak Byron może trochę pożyć. Samice o miękkich
sercach będą litować się nad jego koślawą łapą i brać go w objęcia.
Nie podoba mi się, że przybył do Wenecji.
To nie wróży niczego dobrego.

2
Chi ga dentro 'l fogo, manda fora el funm
Jeśli płoniesz w środku, to dymisz
Przysłowie weneckie
  Wenecji nigdy nie widzisz po raz pierwszy. Ona od zawsze jest
w tobie i tylko czeka, aż otworzysz dla niej serce.
  Byron - Wodnik, świetny pływak - kochał naszą bobrową repub-
likę, jeszcze zanim ją zobaczył. Należała do miejsc, które wcześniej
poznał w wyobraźni, była najbardziej zieloną wyspą jego marzeń.
Jakże często wypytywał mnie o nią w Albanii! Już wtedy odnosiłam
czasem wrażenie, że kochając się ze mną, stara się zamknąć w ob-
jęciach całą Wenecję.
  Ale kiedy się w niej w końcu zjawił, daleko mu było do radości.
Musiał przecież uciekać z Londynu przed trudnym do zniesienia
ostracyzmem, sama Wenecja zaś stanowiła cień samej siebie: pokona-
na, zbezczeszczona, przekazywana z rąk do rąk. Imperium rozpadło
się w pył, bogactwa rozkradziono. Złupiono nawet Pałac Dożów,
a piękny statek „Bucentoro" pozbawiono ozdób i zamieniono w więzie-
nie. Byron przybył do miasta ujarzmionego przez Napoleona, który
odarł z tajemniczości mroczne uliczki, tak często wprawiające w kon-
fuzję Beckforda. Każdy budynek miał teraz swój numer. Nie sposób
było się zgubić ani zgubić kogoś, ani zniknąć. Bezwstydna w swej
wyjątkowości Serenissima okryła się wstydem. Przestały obowiązy-
wać jej zawiłe prawa, zatkano nawet paszcze kamiennym lwoffl.
wystawiającym łby ze ścian. Nasze tajemnice przestały być tajemna
cami. Napoleon wybrukował nasze campi dei mmii; zmarli zosta"
deportowani na wyspę San Cristoforo i nie wolno im już było spoczy-
wać wśród nas. Miastem efektywnie i przy otwartej kurtynie rządził
austriacki gubernator, a my z trudem łapaliśmy powietrze, przygm6"
ceni nadmiarem niechcianego, narzuconego nam szczęścia.
406

k Wenecja nie dała się do końca upokorzyć. Gdybyście za-
•   'co głębiej, ujrzelibyście szczęśliwe miasto. Cztery brązowe
^rZ •      aan Marco, skradzione kiedyś i pasące się w niesławie na
'*"**' .,    Yi Tuileries w Paryżu, właśnie do nas wróciły. Choć zabrano
^   złoto, w magazynach wciąż piętrzyły się stosy bel jedwabiu
"Tjiych bogactw z najodleglejszych zakątków naszego dawnego
• * erium. Nasze kościoły wciąż przypominały srocze gniazda zapeł-
błyskotkami i świecidełkami z całego świata. W naszych kawiar-
;^h wciąż gościli najwięksi oszuści epoki, najbardziej ekstrawaganc-
kochankowie, najwięksi awanturnicy i najbardziej przerażający
ordercy. W kasynach nadal bawiono się do upadłego, a co najważ-
nieisze, nasza starożytna uroda pozostała równie zuchwała jak kiedyś.
W głębokiej mgle lub podczas ciemnej nocy znikały dokonania Na-
poleona i Wenecja znowu odzyskiwała swoje tajemnice.
  Miasto zachowywało się stosownie do swej natury: głaskało stopnie
drobnymi falami, napełniało boczne uliczki gęstymi zapachami, głas-
kało policzki Byrona podmuchami sytego smutku. Kamienie Wenecji
nie mogły zostawić w spokoju jego uczuć. Wiedziałam o tym, ponieważ
znałam zarówno Wenecję, jak i Byrona. Już pierwszego ranka miał
się obudzić zakochany do bólu w uwodzicielskim mieście, które roz-
ciągało się za oknami jego sypialni. Wszystkie palazzi, z wyjątkiem
tych bizantyjskich, najsurowszych, miały mu się kojarzyć z kobieta-
mi - delikatnymi dziewicami i wulgarnymi dziwkami, tak samo poza
jego zasięgiem. Miały do niego szeptać jej tonące kolory i zmysłowe
wody. Wiedziałam, że Wenecja doprowadzi go do szału pożądania.
Byron przywiózł ze sobą moje opowieści o Wenecji. Zapadły mu
głęboko w pamięć, całkowicie odseparowane od wspomnień o mnie,
które wypocił w niebyt, kochając się z innymi kobietami. Wiedziałam,
ze teraz te obrazy wypłyną na powierzchnię, zawładną jego zmysłami
i całkowicie go opanują. Pierwszego poranka wchłaniał Wenecję za
pomocą uszu i nosa. Ze mną codziennie działo się tak samo. Sam fakt
przebudzenia się w Wenecji, wdychania jej zapachów i słuchania
odgłosów, stanowi prawdziwą ucztę dla zmysłów.
Obudził go chlupot fal obmywających kamienne i drewnianie stop-
ie, śmiech mew i ciche plaśnięcia ich odchodów. Podczas gdy leżał
ozku, uliczna orkiestra stroiła instrumenty przed codziennym
certem, poczynając od zachęcających okrzyków sprzedawców
yw i chichotów ich ofiar, czyli gospodyń domowych. Śmia-
e wtaściwie wszyscy, zarówno z siebie, jak i z innych. Byron
407

wsłuchiwał się w szorstki wenecki dialekt. Jaki towar zachwala
sPi7te.
dawca, można było się domyślić z brzmienia jego głosu. SprzeHa
kwiatów mieli głosy delikatne jak płatki, sprzedawcy cebuli - 0 t "*'
i szczypiące, sprzedawczynie kociego mięsa - kuszące i łag0d 6
głosy
Sprzedawcy pułapek na szczury i ludzie kastrujący koty mieli
przypominające agresywne ujadanie, mleczarki wołały: Latte! kia.
kając mięciutko językami, ostrzyciele noży bawili się w perkusisto*
akompaniując sobie szelestem ostrzy przemykających błyskawiczni'
po skórzanych pasach. Nieco cichsze stukoty świadczyły o tym ŻP
podpierający się laskami i kulami żebracy właśnie docierają na swoie
stanowiska. Dźwięki płynących łodziami katarynek rywalizowały ze
świergotem zamkniętych w klatkach kanarków, wróbli i gruchaniem
synogarlic.
  Poranek był aż gęsty od dźwięków i ciepła ludzkich ciał. Jeśli ktoś
na kogoś wpadł lub kogoś potrącił, śmiech i wzajemne przeprosiny
wytryskiwały w górę perlistą fontanną. A jak śpiewali ci Wenecjanie!
Wystarczyło, żeby jeden rozpoczął pieśń, a natychmiast podchwyty-
wał ją drugi i trzeci, a w krotce cała calle rozbrzmiewała muzyką
i śpiewem.
  A te zapachy! Te niemiłe i te wspaniałe utworzyły w nozdrzach
Byrona niepowtarzalną mieszankę. Świeże pranie i gotujący się
makaron, świece i przyprawy, olejki i maści niewiadomego pocho-
dzenia, sprzedawane przez samozwańczych lekarzy tym, którzy pra-
gną zachować lub odzyskać młodość albo zdrowie. Ziemniaki obie-
rane przez mężczyzn kołyszących się na stuletnich drewnianych
stołkach, rozmaite nalewki i likiery. A nad tym wszystkim domi-
nowała woń rozgrzanych w słońcu kamieni i słonej wody chlupo-
czącej leniwie w kanałach.
  Leżąc w łóżku, czytał w przewodniku o naszych dostojnych palnzzi
W pewnej chwili usłyszał gwałtowny łopot skrzydeł i skierowawszy
wzrok w okno, ujrzał parę gołębi parzących się hałaśliwie na wąskim
parapecie. Gdzieś za murem, otaczającym ogród, niespodziewanie
odezwał się słowik, ale zaraz umilkł, wystraszony nawoływaniami
gondolierów.
  Miałam słuszność. Hobhouse opowiadał mi później, jak to Byr°n
zerwał się tego ranka z łóżka i przykuśtykał do jego pokoju, aby 8°
obudzić.
- Byłem zdumiony, ponieważ nigdy nie wstawał tak wcześni
408

        mógł, unikał jak ognia widoku wschodzącego słońca,
i jeśli y ^a by} pełen energii. „Chodź, Hobhouse, pokażemy
^.^echłemu miastu, na czym polega prawdziwe życie - powie-
"**•"' Mam dzisiaj ochotę na Plen & opt C po wenecku. Rozbujamy
faisl- - - i(jole jjo, czego tak się na mnie gapisz tymi rybimi
W S ? Nie chcesz? W takim razie pójdę sam". Zapytałem, dlaczego
°CZamożemy P° prostu wyjść i rozejrzeć się po mieście, a on wy-
"^ h ał na to śmiechem i odparł, że coś takiego to dla niego sta-
rczo za mało. Musiałem zająć się korespondencją i nie mogłem
n° tow: rzyszyć, narzucił więc sięgający do ziemi czarny płaszcz
biegł z hotelu. Widziałem przez okno, jak znika w tłumie. Kiedy
wrócił, miał mnóstwo do opowiadania i był tak szczęśliwy, jak chyba
nigdy przedtem.
  Tego pierwszego poranka Byron słyszał Wenecję taką, o jakiej nie
potrafiłam mu opowiedzieć, ponieważ takich wrażeń trzeba doświad-
czać osobiście. Wędrując przez bazary, słyszał odgłosy towarzyszące
dekapitacji tysięcy karczochów, bulgot wody wrzącej w imbrykach,
grzechot prażonych orzechów rozgarnianych w misach drewnianymi
szpatułkami. Zza otwartych drzwi pralni dobiegał syk gorących że-
lazek przesuwanych po wilgotnych jeszcze sukniach, a przed uchylone
okna Conservatorio dolatywały dźwięki skrzypiec. Być może nawet
przystanął na chwilę i podniósł wzrok.
Kelnerzy w kawiarniach z furkotem rozkładali obrusy na stolikach;
niewidoczne drobinki mydła odrywały się od białego płótna i niesione
delikatnymi podmuchami wiatru trafiały do chciwie chłonącego za-
pachy nosa. Kelnerzy w swoich wykrochmalonych frakach kłaniali
mu się nisko, dumniej si od książąt. Wiem, że na pewno szedł przez
Mercerię obwieszoną złotogłowiem, adamaszkiem i najrozmaitszymi
jedwabiami spływającymi aż do ziemi z okien na pierwszym piętrze.
Na pewno głęboko wdychał zapachy otaczające perfumerie i apteki,
bez wątpienia wsadził na chwilę palec między pręty co najmniej
Je nej klatki z wystawionym na sprzedaż słowikiem. Możliwe, iż
a rzymał się przy marmurowym kontuarze i wypił szklankę czer-
ego jak krew soku z pomarańczy oraz że przechodząc przez
y, przesuwał dłonią po misternie rzeźbionych, ogrzanych słońcem
la   '      rowa* Prosto w ramiona zauroczenia. Wenecja uwielbia farę
"> robić sowie oczy, czyli flirtować, oraz szybko uczy tego
409

ludzi. Dzięki niej błyskawicznie opanowujesz umiejętność rzuc
z łodzi przeciągłych spojrzeń na tych, którzy są na lądzie, dowiadu"
się, jak wzbudzić ich zainteresowanie i sprawić, żeby odprowari r
cię wzrokiem. Ponieważ Wenecja nie jest wielkim miastem m
duże szanse spotkać tę samą osobę w jakimś zaułku i wtedy już tvl,
od ciebie zależy, czy sprostasz obietnicom, które wcześniej złożvł
twoje oczy.
  Wenecja uwielbia śmiać się do ciebie, ani na chwilę nie przerywaia
flirtu. Płata ci figle, wykorzystując swoją urodę. Podnosisz wzrok
zaintrygowany jakimś pięknym łukiem, i dostrzegasz na ukwieconym
balkonie mignięcie koronki. A czy tam, wśród geranium, czy to
przyczajony do skoku kamienny lew? Chwilę potem potykasz sie
i rozciągasz jak długi na bruku. Wenecja znowu się z ciebie śmieje
ale bez cienia złośliwości.
Byron udał się do Bazyliki. Poszedł sam, bez świadków.
  Wyobrażam sobie, jak ciągnie zdeformowaną nogę po wklęsłej
posadzce wysadzanej agatami, lapis-lazuli, chalcedonem, jaspisem
i porfirem, wyobrażam sobie, jak ogląda bogato zdobione ściany,
jak podnosi wzrok na sklepienie pokryte złotą mozaiką, lśniącą
i migoczącą czerwonawo niczym łany zboża o zachodzie słońca. Prze-
suwa palcem po alabastrowych kolumnach, które podobno przyje-
chały z kopalni króla Salomona.
  Jestem przekonana, iż ten orientalny przepych spodobał mu się
głównie ze względu na wspomnienia o jego przygodach na Wscho-
dzie przed siedmiu laty. Z pewnością obrzucił pogardliwym spo-
jrzeniem grupkę angielskich turystów przestępujących z nogi na
nogę z niezbyt mądrymi minami. Anglicy nigdy nie wiedzą, jak
zachować się w kościele, San Marco zaś jest zarówno barbarzyński,
jak i uduchowiony. Skradzione w rozmaitych zakątkach świata
resztki świętych spoczywają niepokojąco blisko odwiedzających,
słaby blask lamp oliwnych spływa niechętnie ku posadzce po wnę-
trzach złotych kopuł nie tyle oświetlając, ile potęgując panujące taro
cienie. Zza kolumn docierają podmuchy powietrza przesycone aro-
matem tajemniczych perfum lub dokuczliwym smrodem rynsztoków-
Być może właśnie te jakże różniące się od siebie zapachy sprawiaj*
że wierni nagle padają na kolana w bocznych kaplicach, niektórzy
ogarnięci niespodziewanym smutkiem lub lękiem, inni z twarzą
rozpromienionymi radością.	.^
Byron wyznał mi później, że nie zabawił tam długo. Widok Bazy
410

          niepokojem. Zbudowano ją dla wyrażenia miłości, której
napełni g nakladem sił, który go przeraził. San Marco stanowiła
nje rozu '^ wyrzeczeń i ciężkiej pracy niezliczonych artystów,
r<sb~—J	siebie wszystko, niczego sobie nie zostawiając, którzy
*b0TZ*K  tvwali swoje niepowtarzalne uzdolnienia tylko w tym jed-
^      i    kontentując się całkowitą anonimowością. Byron nie po-
nym celu, *?	__
afił teg° zrozumieć.
Możliwe również, iż wytrąciły go z równowagi te wszystkie Madon-
rientalnych rysach. Koncepcja otaczania czcią boską matki
"'dzifcciJem musiała napełnić go odrazą. Natychmiast przychodziło
ySl różowe, opuchnięte macierzyństwo Annabelli i cuchnące
świeżymi wymiocinami ubranko Ady z tych niewielu tygodni, które
spędził w pobliżu córki.
  -	Panna Milbanke nie urodziła dziecka, ona się o c i e 1 i ł a - po-
wiedział mi później. Oczy spoglądającej na niego z lewego transeptu
Dziewicy przywiodły mu zapewne na myśl załzawione oczy Annabelli
podczas ich ostatecznego rozstania.
  Powlókł więc swą chromą nogę prawie na sam szczyt Campanile
na Piazza San Marco, tam gdzie anioł obraca się zależnie od kierunku
wiatru. Mógł stamtąd podziwiać widok na Adriatyk, niemal do samej
Istrii, oraz panoramę naszego cudownego miasta unoszącego się na
morskich falach jak mandolina poznaczona kreseczkami mostów.
Następnie usiadł przy stoliku w jednej z kawiarenek na placu i tak
intensywnie wsłuchiwał się w bicie dzwonów, że aż miał wrażenie, że
uderzają głęboko w jego piersi. Tak długo siedział bez najmniejszego
ruchu, że w końcu gołębie zupełnie przestały się go obawiać. Być
może sprawiała mu przyjemność obserwacja ich niezgrabnych węd-
rówek, tak podobnych do jego niepewnego chodu. Minęła go zakon-
nica o twarzy pooranej bruzdami wszetecznych występków, drąc na
kawałeczki niedużą kartkę.
-	Kocham twoje miasto, Cecilio - oświadczył, opowiedziawszy mi
szczegółami o swoim pierwszym z nim spotkaniu. Zupełnie jakby
s3 ził, że ja także nigdy przedtem tu nie byłam. - Sam jestem
ciekaw, czego tutaj właściwie szukam.
dlaByr°n P°kochał Wenecję, a Wenecja pokochała jego. Stał się
wsz llri   CZ^m^ w r°dzaju creme de la creme. Wenecja uwielbia
Przvh 1S     g0r*e ' Poczuwa się do silnych związków ze Wschodem;
Byrona odebrano tak, jakby zjawił się osobiście sam
411

Wathek. Serenissimę ogarnęło rozkoszne wzburzenie. Angielski ni'
lord podejrzewany o występki przeciwko Bogu i ciału, tajetnnicz
zdeformowany osobnik, delikatny i zdeprawowany, pojawia si
w mieście! Che delizia!
  Niewielu miało jednak okazję na własne oczy stwierdzić praw
dziwość pogłosek o jego przyjeździe. Co prawda pierwsza wycieczka
po mieście nie pozostała niezauważona, lecz Byron czynił wszystko
co w jego mocy, aby jak najszczelniej otoczyć się nimbem tajemnicy
ponieważ doskonale zdawał sobie sprawę, że to, co powszechnie
dostępne, szybko traci na atrakcyjności, oraz że jego niezbyt im-
ponująca postura, ułomność i słaba znajomość włoskiego mogą sie
przyczynić do znacznego osłabienia wrażenia, jakie mogłaby wywrzeć
jego jeszcze nieznana osobowość. Tak więc, w miarę jak plotki zata-
czały coraz szersze kręgi, krył się coraz staranniej, pozwalając na to
by do wiadomości publicznej docierały wyłącznie starannie zaaran-
żowane wydarzenia. Poza tym głównie siedział w hotelowym pokoju
i czekał, aż stanie się żywą legendą.
  W tamtym okresie niedobitki weneckiej inteligencji spotykały się
głównie w salonie hrabiny Albrizzi. Oczywiście zaproszono tam rów-
nież Byrona, który z tej okazji przedsięwziął jedną z nielicznych
ukradkowych wypraw pod osłoną ciemności. Podczas przyjęcia słu-
chał, jak weneccy szlachcice deklamowali swoje misternie skonstru-
owane i wypolerowane do połysku wiersze. Mężczyźni skupili się
w jednej części salonu, panie siedziały półkolem w drugiej. Była to
najelegantsza rozrywka, jaką można było znaleźć w Wenecji. Byron
uznał za oczywiste, że należy mu się miejsce wśród naszej arysto-
kracji. Poprzedzająca go literacka legenda mogła mu zapewnić wstęp
na wszystkie salony, nawet tam, gdzie nie dotarły jeszcze wieści
o jego reputacji. Zaledwie kilka tygodni przed jego pojawieniem się
w Wenecji Murray opublikował trzecią księgę Childe Harolda, a za-
raz potem Więźnia Czyllonu i inne wiersze. Podczas jednego wie-
czoru rozeszło się siedem tysięcy egzemplarzy. Byron ponownie
triumfował, a wieści o londyńskim sukcesie dotarły do Wenecji zaled-
wie kilka dni później.
  Jego notowania jeszcze bardziej wzrosły po tym, jak w jednym
z dzienników ukazała się recenzja Glenaruona, której towarzyszy1
opis samobójczej próby, jaką zdesperowana autorka podjęła z bez-
nadziejnej miłości do angielskiego milorda. Byron udawał wściekłego
wyjaśniał gościom podczas przyjęcia u hrabiny, że była to „Vr0
412

anią bezrozumnej zemsty przez odpychającą ladacznicę", za-
d° °ał jednak egzemplarz tej gazety, podobnie jak inny, w którym
o KO poplecznikiem znienawidzonego Bonaparte". Jako cie-
i^Istke, w^aśnił mi z uśmiechem.
Gorączka szybko rosła. Za jego gondolą pływały czarne łodzie,
 irt' h kabin dobiegały kobiece chichoty i westchnienia. Szlachet-
ne urodzone damy przekupywały praczki, żeby dostać strzępek jego
helizny. Wszyscy pragnęli choćby przez chwilę ujrzeć zabójczą urodę
Gienarvona/Byrona. Byron jednakowo zakłócił sen najwyżej i najniżej
rodowym mieszkankom Wenecji, było bowiem powszechnie wiado-
mo iż swoje ofiary wybiera, nie bacząc na ich pochodzenie społeczne.
Dziewice i matrony, zakonnice i kurtyzany tak samo przewracały się
z boku na bok w bezsenne noce, tak samo szeptały jego imię, tak
samo zaciskały powieki w objęciach kochanków, wyobrażając sobie,
że pieszczą zniekształconą stopę albo gładzą słynne kasztanowe kę-
dziory. Kiedy wreszcie zasypiały, rzucały się gwałtownie przez sen
i szarpały prześcieradła zakrzywionymi jak szpony palcami.
  Winę za to wszystko ponosiła Caro Lamb, ponieważ opisała jego
twarz zgodnie z jego najskrytszymi oczekiwaniami, jako oblicze,
którego nie sposób zapomnieć, na którym odciśnięte są dzikość
i namiętność. W jego oczach lśniły złowrogie błyski, wydatne usta
wykrzywiał grymas znudzenia i pogardy, lecz nawet najbardziej
odpychające miny łagodziła wszechobecna melancholia.
  „Czyż można było patrzeć na niego i pozostać niewzruszoną? -
wykrzykiwała udręczona Calantha. - Czy była na świecie kobieta,
która potrafiłaby słuchać go, nie wielbiąc każdego słowa, jakie spły-
wało z jego ust? Czy była kobieta, która nie pragnęłaby dać mu
rozkoszy?" Cała Wenecja chciała na własne oczy zobaczyć tę twarz,
usłyszeć te słowa i dać Glenarvonowi/Byronowi więcej rozkoszy, niż
zaznał kiedykolwiek w życiu.
Rozmawiając, nic właściwie nie mówił, a jednak to „nic" brzmiało
całkowicie odmiennie od wszystkiego, co mówiono - a raczej czego
n i e mówiono - wcześniej. Potrafił trafiać słowami wprost do serca,
znal bowiem wszystkie jego ścieżki i umiał dowolnie manipulować
czuciami ludzi, których zamierzał zdominować. Jeśli chciał, potrafił,
Dędąc ani trochę służalczym, ująć rozmówcę łagodnością i dobrym
y   owaniem, którym towarzyszyła nieposkromiona wyobraźnia,
ektualny wigor i poczucie humoru. Niestety, było to tylko prze-
413

Wathek. Serenissimę ogarnęło rozkoszne wzburzenie. Angielski m'
lord podejrzewany o występki przeciwko Bogu i ciału, tajemnica*
zdeformowany osobnik, delikatny i zdeprawowany, pojawia si
w mieście! Che delizia!
  Niewielu miało jednak okazję na własne oczy stwierdzić praw
dziwość pogłosek o jego przyjeździe. Co prawda pierwsza wycieczka
po mieście nie pozostała niezauważona, lecz Byron czynił wszystko
co w jego mocy, aby jak najszczelniej otoczyć się nimbem tajemnicy
ponieważ doskonale zdawał sobie sprawę, że to, co powszechnie
dostępne, szybko traci na atrakcyjności, oraz że jego niezbyt im.
ponująca postura, ułomność i słaba znajomość włoskiego mogą się
przyczynić do znacznego osłabienia wrażenia, jakie mogłaby wywrzeć
jego jeszcze nieznana osobowość. Tak więc, w miarę jak plotki zata-
czały coraz szersze kręgi, krył się coraz staranniej, pozwalając na to
by do wiadomości publicznej docierały wyłącznie starannie zaaran-
żowane wydarzenia. Poza tym głównie siedział w hotelowym pokoju
i czekał, aż stanie się żywą legendą.
  W tamtym okresie niedobitki weneckiej inteligencji spotykały się
głównie w salonie hrabiny Albrizzi. Oczywiście zaproszono tam rów-
nież Byrona, który z tej okazji przedsięwziął jedną z nielicznych
ukradkowych wypraw pod osłoną ciemności. Podczas przyjęcia słu-
chał, jak weneccy szlachcice deklamowali swoje misternie skonstru-
owane i wypolerowane do połysku wiersze. Mężczyźni skupili się
w jednej części salonu, panie siedziały półkolem w drugiej. Była to
najelegantsza rozrywka, jaką można było znaleźć w Wenecji. Byron
uznał za oczywiste, że należy mu się miejsce wśród naszej arysto-
kracji. Poprzedzająca go literacka legenda mogła mu zapewnić wstęp
na wszystkie salony, nawet tam, gdzie nie dotarły jeszcze wieści
o jego reputacji. Zaledwie kilka tygodni przed jego pojawieniem się
w Wenecji Murray opublikował trzecią księgę Childe Harolda, a za-
raz potem Więźnia Czyllonu i inne wiersze. Podczas jednego wie-
czoru rozeszło się siedem tysięcy egzemplarzy. Byron ponownie
triumfował, a wieści o londyńskim sukcesie dotarły do Wenecji zaled-
wie kilka dni później.
  Jego notowania jeszcze bardziej wzrosły po tym, jak w jednym
z dzienników ukazała się recenzja Glenawona, której towarzyszy1
opis samobójczej próby, jaką zdesperowana autorka podjęła z bez-
nadziejnej miłości do angielskiego milorda. Byron udawał wściekłego
wyjaśniał gościom podczas przyjęcia u hrabiny, że była to „p1"0"
412

anią bezrozumnej zemsty przez odpychającą ladacznicę", za-
^ wal jednak egzemplarz tej gazety, podobnie jak inny, w którym
°        ro ?0   poplecznikiem znienawidzonego Bonaparte". Jako cie-
wllstkę, właśni! mi z uśmiechem.
Gorączka szybko rosła. Za jego gondolą pływały czarne łodzie,
których kabin dobiegały kobiece chichoty i westchnienia. Szlachet-
ie urodzone damy przekupywały praczki, żeby dostać strzępek jego
. ,-^y Wszyscy pragnęli choćby przez chwilę ujrzeć zabójczą urodę
Glenarvona/Byrona. Byron jednakowo zakłócił sen najwyżej i najniżej
rodzonym mieszkankom Wenecji, było bowiem powszechnie wiado-
mo iż swoje ofiary wybiera, nie bacząc na ich pochodzenie społeczne.
Dziewice i matrony, zakonnice i kurtyzany tak samo przewracały się
z boku na bok w bezsenne noce, tak samo szeptały jego imię, tak
samo zaciskały powieki w objęciach kochanków, wyobrażając sobie,
że pieszczą zniekształconą stopę albo gładzą słynne kasztanowe kę-
dziory. Kiedy wreszcie zasypiały, rzucały się gwałtownie przez sen
i szarpały prześcieradła zakrzywionymi jak szpony palcami.
  Winę za to wszystko ponosiła Caro Lamb, ponieważ opisała jego
twarz zgodnie z jego najskrytszymi oczekiwaniami, jako oblicze,
którego nie sposób zapomnieć, na którym odciśnięte są dzikość
i namiętność. W jego oczach lśniły złowrogie błyski, wydatne usta
wykrzywiał grymas znudzenia i pogardy, lecz nawet najbardziej
odpychające miny łagodziła wszechobecna melancholia.
  „Czyż można było patrzeć na niego i pozostać niewzruszoną? -
wykrzykiwała udręczona Calantha. - Czy była na świecie kobieta,
która potrafiłaby słuchać go, nie wielbiąc każdego słowa, jakie spły-
wało z jego ust? Czy była kobieta, która nie pragnęłaby dać mu
rozkoszy?" Cała Wenecja chciała na własne oczy zobaczyć tę twarz,
usłyszeć te słowa i dać Glenarvonowi/Byronowi więcej rozkoszy, niż
zaznał kiedykolwiek w życiu.
Rozmawiając, nic właściwie nie mówił, a jednak to „nic" brzmiało
całkowicie odmiennie od wszystkiego, co mówiono - a raczej czego
n i e mówiono - wcześniej. Potrafił trafiać słowami wprost do serca,
znal bowiem wszystkie jego ścieżki i umiał dowolnie manipulować
czuciami ludzi, których zamierzał zdominować. Jeśli chciał, potrafił,
oędąc ani trochę służalczym, ująć rozmówcę łagodnością i dobrym
y   owaniem, którym towarzyszyła nieposkromiona wyobraźnia,
ektualny wigor i poczucie humoru. Niestety, było to tylko prze-
413

  Caroline dokładnie opisała jego lodowate serce. Czy kiedyś k
naprawdę pokochał? Nigdy, jeśli jej wierzyć. Nawet w najgorętsz
chwilach miłosnych uniesień gardził swoimi ofiarami. Nawet ki J
pieścił kobietę palcami i słodkimi słowami, w głębi duszy ukłari
plan ucieczki z więzienia jej wdzięków.
  Kto jak kto, ale ona dobrze o tym wie, myśleli wszyscy czytelń-
Glenawona. Szczęśliwa i zarazem nieszczęśliwa Caroline Lainh
która znała to wszystko z własnego doświadczenia, która dobt-zś
wiedziała, co to znaczy poczuć jego palce zaciśnięte na karku!
  Ustawiłam na sztalugach portret Byrona, który namalowałam
w Albanii w roku 1809. Człowiek uwieczniony na obrazie mocno
się różnił od swego żywego pierwowzoru. Chociaż pracowałam nad
wizerunkiem przez siedem lat, przez cały czas malowałam Byrona
takiego, jakim go wtedy zapamiętałam.
  Byron z roku 1809 był nieustraszony i wciąż czegoś pragnął. Byron
z roku 1816 był większy i mniejszy zarazem. Zyskał sławę większą
od sławy Casanovy, ale ta sława nie obeszła się z nim łagodnie.
  Przypomniałam sobie pytania, jakie zadawał na temat Casanovy.
Dlaczego tutaj, w Wenecji, Casanovą znaczył dla niego tak wiele,
a wtedy, w Albanii, nie znaczył zgoła nic? Co takiego się stało, że
odczuł nieodpartą potrzebę bezustannego, mściwego porównywania
się z moim nieszczęsnym Giacomem Girolamem?
  Sięgnęłam po mój egzemplarz Glenawona i ponownie zagłębiła^
się w lekturze.


MÓWI KOT
Prawda o Byronie i Cecilii wygląda następująco: ona zna jego
^v lecz mimo to akceptuje jego powrót do swojego życia. Pokazuje
kicha go, chociaż taki z niego potwór... A on ją za to niena-
widzi. Siebie zresztą też.
  Mimo to ona siedzi i znowu go maluje, jakby nic się nie stało, jakby
nie był ojcem dziecka, które wydała na świat (jak widzicie, wreszcie
się tego domyśliłem), jakby nie za jego sprawą doświadczała tego
straszliwego bólu, który wydał na świat te wszystkie Madonny nama-
lowane po jej powrocie z Albanii.
  Potrafię dać mu do zrozumienia, co o nim myślę. Kiedy zjawia się
w pracowni, udaję, że go nie dostrzegam. „Chodź tu, ty mały fatrzasty
egoisto" - wabi mnie. „Zwierzęta mnie uwielbiają" - chełpi się przed
Cecilią. Nie ruszam się, zmuszam go, żeby się zbliżył i w chwili,
kiedy się nade mną pochyla, wyrzucam z siebie zawartość żołądka.
  Cecilią ma swój lingua biforcuta, ja mam culo. Cuchnie okropnie
i nic dziwnego, tego dnia bowiem jadłem nadgniłą rybę i również
niezbyt świeżą mysz.
Byron odskakuje, chwyta się za nos.
- Ten kot wie, co to sycylijska wendeta - mówi do Cecilii.

3
Non ghe xe Pasgua senzafogin
ne dona senza vogia.
Nie ma Wielkanocy bez liści
ani kobiet bez namiętności.
Przysłowie weneckie
  W grudniu Hobhouse wyruszył do Rzymu, zostawiając w Wenecji
Byrona w środku zamieszania wywołanego przez Caroline.
  Byron zamieszka! w domu „Kupca weneckiego", czyli signora
Segati, przy Calle delia Piscina w pobliżu Frezzerii, zupełnie przy-
padkowo pod znakiem II Corno. Wenecjanie szybko zaczęli nazywać
to miejsce II Corno Inglese, ponieważ Marianna Segati, żona gos-
podarza, zaledwie w ciągu kilku dni nawiązała bardzo intymne
kontakty z nowym lokatorem.
  - Obawiam się, że to nie doprowadzi do niczego dobrego - wes-
tchnął Hobhouse, kręcąc głową.
  Przyszedł do pracowni, żeby się pożegnać i aby wyrazić we właś-
ciwy sobie sposób ubolewanie z powodu tego, co wydarzyło się w Al-
banii - albo przynajmniej z powodu tego, o czym wiedział.
  Machnęłam lekceważąco ręką. W tej sprawie żadne przeprosiny
Hobhouse'a nic nie mogły zmienić, lepiej więc było zostawić wszystko
po staremu. Skorzystałam za to skwapliwie z okazji, by uaktualnić
wiedzę na temat jego przyjaciela. Rzecz jasna, dotarły już do mffle
pierwsze fragmenty nowo powstającej mitologii, zarówno dzięki klien-
tom odwiedzającym pracownię, jak i za pośrednictwem innych, mniej
oczywistych kanałów informacyjnych. Zadanie Hobhouse'a polegai0
na tym, aby pomóc mi oddzielić prawdę od pomówień.
Z długich rozmów, jakie prowadziliśmy, zdołałam wyłowić wie
drobnych faktów, które wcześniej umknęły mojej uwagi.
Zadawała"1
mu pytania, na jakie tylko on mógł mi odpowiedzieć. Uzupełniał81"
416

  cie uzyskane wcześniej od Nicola, Caroline, Augusty i An-
iri° ,. jj0bhouse karmił moją obsesję szczegółami i szczególikami
zacznie bardziej konkretnymi potrawami, choćby takimi jak
°'a  "'? a7CZeg-ółowa opowieść o małżeństwie Byrona. Coś, co miało
'  zvbkim i krótkim pożegnaniem, zamieniło się w pięciogodzinną
owe  Odniosłam wrażenie, iż traktuje to jako rodzaj zadość-
ienia za grzechy, które przecież nie on popełnił, i bezwstydnie
ałam się jak najbardziej wykorzystać jego szlachetne nastawienie.
Czy lepiej jest wiedzieć? - zapytał przed odejściem.
Skinęłam głową.
  Od tej pory aż do jego powrotu do Wenecji musiałam polegać na
własnych obserwacjach oraz na tym, co słyszałam od Byrona i co
znalazłam na jego biurku. Nie prowadziłam notatek; wszystkie fakty
katalogowałam i gromadziłam w części mego umysłu zajmującej się
wyłącznie jego osobą. Wydawało mi się, że dzięki temu, co wiem,
kocham go bardziej niż inne kobiety, że kocham go tak jak należy.
  Jakoś nie za bardzo przejmowałam się najnowszymi wydarzeniami
w życiu osobistym Byrona - i bardzo słusznie, ponieważ kiedy Byron
opowiadał mi o nich, ani trochę się nie przejmował, że rani moje
uczucia. A opowiadał mi prawie codziennie, pozując mi do swego
portretu.
  Oczywiście wiedziałam o jego romansie z Marianną Segati - wszys-
cy wiedzieli? Wielokrotnie spotykałam ją podczas różnych conver-
sazione i nie pozostałam ślepa na jej liczne zalety. Pięknie śpiewała
głębokim głosem, nie interesując się jednak nadmiernie emocjonal-
nym znaczeniem słów wykonywanych pieśni. Znałam ten typ kobiet
i wmawiałam sobie, że signora Marianna Segati jest za mało in-
teligentna, żeby kochać jak należy. Oferowała miłość wyłącznie w jej
najniższej, zwierzęcej formie, czyli właśnie takiej, jakiej potrzebował
ten nowy, słaby Byron. W każdym razie nie wpadł w obsesję na jej
punkcie. Po prostu podobała mu się i lubił o niej mówić. Na tym
etapie potrzebował oficjalnej weneckiej kochanki, pełniącej funkcję
n   u» z której pokładu mógł poznawać miasto i stopniowo się
ie wtapiać. Marianna miała jeszcze jedną zaletę: była bezpiecznie
otwiczona w małżeństwie i miała małą córeczkę.
e wiedząc, że wszyscy doskonale się znamy w tym niedużym
?  , eie' Byron opowiadał mi o tym, że Marianna ma dwadzieścia
> wielkie, czarne, orientalne oczy, porusza się jak antylopa
417

i dysponuje mnóstwem innych, pomniejszych zalet. Jej skóra mi i
rzadko spotykany koszenilowy odcień. Uwielbiała igraszki w sypiaj.. ?
ale jeszcze bardziej - słyszałam o tym na ulicy - kochała sakiewk'
Byrona. Była obdarzona pogodnym usposobieniem, co już niedłue-
miało jej się bardzo przydać. Zdaniem Byrona, wenecki dialekt
rozbrzmiewał w jej ustach z nadzwyczajną słodyczą.
  II signor Segati okazał się nadzwyczaj uprzejmym człowiekiem
potrafiącym oślepnąć i ogłuchnąć we właściwej chwili, a kiedy byk
taka potrzeba, nawet wyjść z domu i wrócić już po wszystkim. Miesiąc
po nawiązaniu romansu Byron chełpił się przede mną i przed każdym
kto chciał go słuchać, że tworzy z Marianną najszczęśliwszą nielegalną
parę na południe od Alp. Przez kolejny miesiąc nic się nie zmieniło -
był jej nawet wierny, naturalnie z wyłączeniem chwil, które spędzał
ze mną.
  Ja ze swojej strony nie byłam zazdrosna o Mariannę, tak samo jak
wcześniej o Annabellę i Caroline. Traktowałam je jako przejściowe
zjawiska pozbawione większego znaczenia. Żadna z nich nie była
w stanie naruszyć fundamentu, na którym opierał się mój związek
z Byronem. Funkcjonowaliśmy ponad i obok Marianny, tak samo jak
kiedyś Casanovą i ja funkcjonowaliśmy ponad i obok Franceski
Buschini. Marianna również nie była o mnie zazdrosna. Cieszyła się
przecież przywilejem spacerowania po mieście u boku Byrona, była
jego oficjalną, licencjonowaną kochanką. Nawet jeżeli domyślała się,
co Byron robi podczas długich odwiedzin w mojej pracowni, nie
przejmowała się tym ani trochę. Jeszcze nie cierpiała z powodu
braku zainteresowania z jego strony.
  Byron mógłby godzinami rozprawiać na jej temat, niezależnie
od tego, czy byłam zainteresowana tymi rewelacjami, czy nie.
  - Nie sposób ją zaspokoić. Co najmniej dwa albo trzy razy na
dobę dajemy sobie dowody łączących nas uczuć. Dzięki Bogu na
wysokościach i kobiecie pode mną...
  Nie miał najmniejszych złudzeń co do intelektualnych możliwości
Marianny. Nie szukał u niej przyjemności wynikających z conver-
sazione.
  Ogromnie go bawiły zasady moralne obowiązujące w Wenecji-
Pomimo upadku Republiki i wielkokrotnych upokorzeń, życie mał-
żeńskie w Serenissimie wciąż stanowiło obiekt nieustannych intryg
Zazwyczaj każda mężatka mniej więcej rok po ślubie brała sobi
moroso, zwanego również cavalier semenie albo cicisbeo. (Mioo0"
  
418



       słowo cicisbeo pochodzi od bisbigliare, czyli „szeptać", bo to
^ -pż często czynią kochankowie). Cicisbeo wcale nie musiał być
?^^^nvm kochankiem swej wybranki, stymulował ją za to bezustan-
lu!J r n0Zamałżeńskich miłostek. To jasne, że flirt daje więcej zado-
1 l nia niż spełnienie, więc flirtujący niemal bezustannie od stu lat
w pcianie byli mocno osłabieni radosnym podnieceniem. W przy-
adku Byrona tradycje, w tym również ta dotycząca czystości związku
   isbeo z wybranką, nie miały najmniejszego znaczenia. Był nowo-
„~<.snvm dziewiętnastowiecznym człowiekiem, który nie tyle służył
damie, ile korzystał z niej jak ze źródła rozkoszy.
Któregoś wieczoru odegrano to wszystko przed naszymi oczami
  penice. Poszliśmy tam we dwójkę, ponieważ Mariannę zatrzymały
w domu jakieś sprawy rodzinne. Byronowi niezwykle spodobało się
przedstawienie o tym, jak to sto pięćdziesiąt pięknych dam równo-
cześnie otruło mężów, tłumacząc światu ten nadzwyczajny zbieg
okoliczności efektami nadmiernie intensywnego pożycia małżeń-
skiego. W końcu jednak wszystkie zostają zdemaskowane i przy
wtórze wrzasków, pisków i jęków trafiają do więzienia.
  - Dawno nie widziałem czegoś równie zabawnego! - wykrzyknął
Byron zaraz po opuszczeniu kurtyny.
  Nie wszystkie melodramaty rozgrywały się na deskach naszego
teatru. Tego samego wieczoru Byron zaprosił mnie do swoich apar-
tamentów. Pragnął pokazać mi list od Hobhouse'a oraz próbkę jed-
wabiu nadzwyczajnej jakości, z którego mógłby powstać krawat do
kolejnego portretu. Już w hallu natknęliśmy się na czekającą na
niego młodszą szwagierkę Marianny. Nie zwracając na mnie naj-
mniejszej uwagi, podeszła do Byrona i uśmiechając się niedwuznacz-
nie, poczęła głaskać go po guzikach kamizelki. Właśnie w tej chwili
niespodziewanie zjawiła się Marianna, bez słowa chwyciła rywalkę
za włosy i wymierzyła jej kilkanaście siarczystych policzków.
Kozpętało się istne piekło. Skarcona uzurpatorka rzuciła się do
ucieczki, lecz Marianna nie zamierzała jej folgować. Z najwyższym
rudem udało nam się ją poskromić, a ona zaraz potem dostała ataku
opnych konwulsji. U szczytu zamieszania nadszedł signor Segati
  pokojnie zabrał żonę do swoich apartamentów, my natomiast
mknęliśmy w apartamentach Byrona.
.     enecJi zapanował carnevale, czyli powszechne szaleństwo,
y ismy maski, pozbywając się równocześnie skromności. Gondole
419

przypominające zmysłowe trumny woziły grzeszników o upudro
nych na biało twarzach, skazanych na piekło ciężarem swoich
stępków. W powietrzu aż iskrzyło od rozwydrzonego podniecę •
Wszystkie miejsca i wszystkie otwory ciała czekały na miłych e0- •
Byron zauważył z uśmiechem, że można było odnieść wrażenie u
trwa coś w rodzaju rywalizacji o to, kto zdąży popełnić więcej gL~
chów, żeby było o czym opowiadać podczas wielkopostnej spowiedź
  Po upadku Republiki carnevale sporo stracił ze swego blasku. Ni
zrzucaliśmy już dwunastu prosiąt ze szczytu Campanile ani nie \w
strzeliwaliśmy szczeniąt z armat. Na szczęście pozostało nam jeszcze
sporo dawnych przyjemności, a niektóre z nich nadal były niezwyk|e
i malownicze. Nawet Napoleon nie zdołał nas tego pozbawić.
  Byron zapytał mnie o dawne czasy, o to, jak wtedy wyglądaj
carnevale.
  -	Pokażę ci - odparłam, a następnie zaprowadziłam go do Palazzo
Querini przy Santa Maria Formosa. Rodziny akurat nie było, ale
służący powitał nas głębokim ukłonem i zaprowadził na piano notik,
na którego ścianach wisiała niemająca sobie równych kolekcja obra-
zów Gabriela Belli i Piętro Longhiego. Właśnie ci dwaj artyści naj-
lepiej zachowali dla potomności obraz naszego życia w czasach, kiedy
jeszcze byliśmy szczęśliwym miastem.
  Kiedy tak zwiedzaliśmy kolejne pokoje, opowiadałam Byronowi
o tym, że kiedyś carnevale trwał u nas przez pół roku i że pozostałe
sześć miesięcy spędzaliśmy, wspominając ten, który się skończvl
oraz wyglądając tego, który miał nadejść. Zatrzymywałam się od
czasu do czasu, by zwrócić jego uwagę na jakiś szczegół.
  -	Compagnie delia Calza, tu widzisz ich nogi w pasiastych poń-
czochach, byli mistrzami ceremonii. Organizowali bale i recytacje
poezji erotycznej. Tutaj widzisz mattacino żonglującego jajami napeł-
nionymi wodą, a czasem czymś bardzo paskudnym. Ci chłopcy ścigają
się z bykami w wąskich ślepych uliczkach. Na tym obrazie pokazane
są udawane regaty w Rialto, w których zamiast łodzi uczestniczą
udekorowane taczki.
  Tu widzisz arystokratów przebranych za nędzarzy i dziewki służeb-
ne przebrane za wielkie damy. Tak zresztą je traktowano. Tutaj są
wszystkie postaci z commedia deWarte: Arlekin w kraciastym kos-
tiumie z zajęczą łapką u kapelusza, doktor Graziano w czarny10
płaszczu, Pulcinella grająca na dudach. Tu są satyrowie, derwisz
Indianie w pióropuszach, a nawet rzymscy cesarze.
420

'dzisz, każdy mógł wtedy być, kimkolwiek sobie zamarzył,
^ak .    maśkę, każdy przywdziewał nową osobowość i starał się
wldadaJą       zademonstrować ją światu, nie dało się więc spokojnie
'iJ'"' ^   litanii. Ci tutaj przebrali się za prawników i straszą prze-
inTów, opowiadając im o fikcyjnych procesach wytoczonych ich
r°Nawet ludzie, którzy wyglądali zwyczajnie, wcale tacy nie byli.
Widzisz tych dwóch dystyngowanych dżentelmenów pogrążonych
riebokiej rozmowie? Spójrz, co niosą: wędki z założonymi na
jó migdałami w cukrze. Mali chłopcy, którzy podążają za nimi,
będą skubać przynętę jak ryby.
Pociągnęłam go przed obraz przedstawiający Riva degli Schiavoni.
  -	To była główna arena carnevale, tutaj oglądało się akrobatów,
tancerzy na linie, żonglerów, zaklinaczy węży i prestidigitatorów.
Kiedyś zjawił się nawet irlandzki olbrzym Magrat. Mierzył siedem
stóp i ważył cztery cetnary. Tutaj wróżbita przekazuje szeptem
przepowiednie przez długą srebrną trąbkę, a to są podający się za
lekarzy szalbierze z oszukańczymi medykamentami.
  Tu widzisz zagrody ze zwierzętami. Któregoś roku mieliśmy noso-
rożca, a tańczących, psów i niedźwiedzi nie dałoby się zliczyć. Chyba
sobie wyobrażasz, jaki panował hałas! Tłum falował, ludzie przekrzy-
kiwali treserów. Łoskot bębna obwieszczał wszystkim, że wyrywacz
zębów za chwilę dokona ekstrakcji. Na ten dźwięk wielu odruchowo
chwytało się za szczęki.
  Pokazałam mu obraz przedstawiający Piazza San Marco u szczytu
zamieszania.
  -	Oto forza d'Ercole, piramida zbudowana z dwudziestu sześciu
mężczyzn, z dzieckiem na szczycie. Ta zawieszona w powietrzu postać
to saltamartino. W tłusty czwartek zjeżdżał głową w dół po linie
zaczepionej na szczycie Campanile. Wyobraź sobie odgłos pięciu
tysięcy gwałtownych westchnień w chwili, kiedy zaczynał lot.
 Ludzie zmieniali nawet płcie. Mężczyźni często przebierali się za
obiety, nie zapominając o frywolnej bieliźnie, albo zatrudniali modyst-
w      Przerobiła ociekający przepychem damski strój na męski.
Wskazałam dwie postaci.
łazisz? Męskie i kobiece stroje, porozrzucane i podarte.
przvkta Satyna wybada spod liliowego jedwabiu, żółty welwet
w st r^W& błękitną i białą satynę. Kobiece suknie są podarte
e i rozcięte z boku, tak że widać nogi. Wszędzie pełno
421

dziur. Również batystowe koszule mężczyzn wiszą w strzępach
dwaj mają na twarzach maski wyrażające pożądliwą desper
Możesz być pewien, że skryte pod maskami twarze wyrażają tau-
same emocje. W rękach ściskają żebracze miski, głowy trzvm
jednak hardo podniesione, tak jak nie uczyniłby żaden żebrak
  Opowiedziałam mu, jak Wenecjanie kochają się podczas carneval
jak wszędzie, dokądkolwiek sięgnąć wzrokiem, widać na mura i
konwulsyjnie poskręcane cienie kochanków.
  -	Dziewięć miesięcy później akuszerki miały zawsze pełne rec
roboty.
  Opowiedziałam mu także, jak pod koniec carnevale Calabresi
z czapkami udekorowanymi płonącymi pochodniami nieśli trumnę do
San Marco, za nimi zaś podążała procesja postaci w maskach po-
krytych ohydnymi syfilitycznymi wrzodami. Nawet Wielki Post prze-
rywała segaveccia - kukła odrażającej starej kobiety symbolizujące]
głód i wyniszczenie, oskarżonej o zamordowanie carnevale i skazanej
na śmierć przez poćwiartowanie. W chwili kiedy piła zagłębiała się
w jej korpus, wysypywały się z niego słodycze i owoce, a gapie
walczyli o nie między sobą.
  Byron przez cały czas był dziwnie milczący. Kiedy wreszcie usied-
liśmy wśród obrazów, aby dać odpocząć jego nodze, powiedział nie-
spodziewanie:
-	Masz carnevale w sobie, Cecilio.
Przygarnął mnie i pocałował w usta.
  Carnevcde. Pożegnanie z mięsem. W swojej trwającej bez końca
pielgrzymce ku zagłodzeniu się na śmierć Byron już dawno się z nim
pożegnał, nie miał jednak najmniejszego zamiaru żegnać się z ciałem.
Co prawda malownicze obyczaje sprzed lat odeszły bezpowrotnie
w przeszłość, ale carnevale wciąż przypominał bezdenne naczynie
wypełnione po brzegi zmysłowością. Byron zanurzył się cały w ko-
bietach. Można było odnieść wrażenie, że ani na chwilę nie uwolnił
się od ich zapachu i wilgoci. Później opowiadał mi, że jego pierwszy
carnevcde był zarazem najlepszy. Wyliczał na palcach miejsca, w któ-
rych dawał upust swoim żądzom lub w których inni zaspokajali gł0"
pożądania- i nie chodziło mu bynajmniej o adresy, lecz o tyWJ
otwór pewnej kobiety w Campo San Barnaba; pół godziny późnij
jej słoność znikała w ustach jakiegoś chłopaka w Campo Santa Ma*"
garita; jeszcze później ślinę tego chłopca wsysała do swego P°°
422

            mna ]y[aUretanka na Schiavoni, mało nie miażdżąc go
brzuszao°^ornynl ciężarem; ją z kolei zaspokajał po kolejnej pół-
sWym _P°	żeglarz, zdumiewająco podobny do pięknego Roberta
RUSIGdyby«' chciał' za^ziihym w kozi róS twojego Casanovę -
  '. dział) uśmiechając się jak uczniak. - Chociaż nie byłaby to
PoWie konkurencja, miałem bowiem większy wybór otworów. -
RCZCeirzał się dookoła. - Skąd się bierze ten potworny odór?
°v„t wtopił się w cień, wachlując ogonem w taki sposób, żeby
oliv. 9 opary w całości skierowały się w stronę Byrona.
  Rn uwielbiał carnevale, lecz nie chciał zatracić się w Wenecji.
Pragnął zachować wizerunek egzotycznego przybysza, który pozo-
stanie takim bez względu na to, w jak egzotycznym miejscu się
znalazł. Z pewnością po przejściach z Annabellą byłby zachwycony,
gdyby wszystkie tysiąc jeden kochanek ustawiło się w kolejkę i gdyby
każda z nich po spędzonej z nim nocy odsuwała się pokornie, robiąc
miejsce następnej, ale w Wenecji zetknął się ze zbyt dużą konkuren-
cją. Wcześniej przywykł do tego, że sam wyznacza standardy de-
prawacji i skandalicznego zachowania, tymczasem tutaj spotkał praw-
dziwych mistrzów w tej dziedzinie. Był tak zmęczony i wycieńczony,
że niemal z ulgą powitał koniec zabawy, wyznaczony wielkim balem
maskowym w Fenice 28 lutego.
  Zaraz po zakończeniu carnevcde na Byrona spadło ciężkie do-
świadczenie w postaci gwałtownego ataku przypuszczonego na jego
osobę w „Edinburgh Review". Byłam świadkiem, jak cisnął gazetą
o ścianę, ale zaraz potem schylił się i ją podniósł. Czuł, że rodacy
go potępiają, a także, co gorsza, lekceważą. Uznał, że jego wy-
gnanie zostało na nim częściowo wymuszone, a będąc takim, na-
tychmiast traciło na atrakcyjności. W wieku dwudziestu dziewięciu
lat Byron poczuł się stary i niepotrzebny. Augusta w ogóle do
niego nie pisała, z Marianny miał mocno ograniczony pożytek. Ja
co prawda całowałam codziennie jego oczy, ale i tak był zupełnie
sam. Któregoś wieczoru zobaczyłam, jak siedzi na stopniach nad
w°dą i z twarzą ukrytą w dłoniach słucha chóru ech.
or ech to niezwykłe zjawisko. Ostatnio gondolierzy wykonują
oraz rzadziej. Jeden z nich staje na brzegu wyspy, na szczycie
ow nad kanałem lub w swojej gondoli, i śpiewa co sił w płucach,
y jego głos niósł się jak najdalej po lustrzanej tafli wody.
'     eko> sfyszy go drugi gondolier. Zna doskonale słowa pieśni,
423

odpowiada więc drugim wersem. Pierwszy śpiewak śpiewa nasteri
linijkę tekstu, i tak dalej, i tak dalej. Jeśli słuchacz siedzi mni
więcej pośrodku, doznaje wręcz magicznych wrażeń, tym bardzi
niezwykłych, im dalej od siebie są śpiewacy. Najczarowniejsze «
głosy kobiet z Malamocco i Pellestriny. Śpiewają, czekając na no
wracających z morza mężów, którzy odpowiadają im, jak tylko usłyszą
ich głosy. W ten sposób ponowne połączenie kochanków zaczyna sie
dużo wcześniej, zanim się ujrzą, a kiedy ciało wreszcie styka sie
z ciałem, oba są rozpalone i gotowe do dzieła.

4
Verze riscalda e muger ritorna
no xe mai bonę
Odgrzana kapusta i kobiety, które wracają, są do niczego.
Przysłowie weneckie
  Po skonsumowaniu portretów Casanovy ostentacyjnie spotykaliś-
my się niemal codziennie. Niekiedy nasze sesje portretowe odbywały
się w pracowni w Balbi Valier, czasem zaś w jego apartamentach
domu rodziny Segati we Frezzarii.
  Byłam jego osobistym zwierciadłem. Byron niemal codziennie
pokazywał mi się w nowym kostiumie i w nowym wcieleniu. Jego
ulubionym, ma się rozumieć, była romantyczna figura. Ekstrawaganc-
kie białe stroje nastręczały nieco problemów na naszych brudnych
uliczkach. Czasem wydawało mi się, że na jego ubraniach gromadzą
się zanieczyszczenia z całego miasta, a było ich co niemiara: płatki
sadzy z kominów, czarna maź - pozostałość po brudnej wodzie ka-
nałów, martwe owady, trudne do zidentyfikowania resztki.
  - Zupełnie jak kobiety - mawiał, bezskutecznie próbując dopro-
wadzić się do porządku, co kończyło się rozsmarowaniem brudu na
coraz większej powierzchni. - Lepkie. Błagam, namaluj to, kiedy
było jeszcze czyste - śmiał się, pokazując poplamiony rękaw. - Na-
maluj mnie, kiedy cały byłem jeszcze czysty! - Nigdy nie miał dość
pozowania, a jeśli wyrażałam niepokój, czy nie za długo tkwi nieru-
chomo w jednej pozycji, odpowiadał opryskliwie: - Do licha, przestań
gadać i pracuj dalej, kobieto!
Nigdy nie wiedziałam, czego oczekiwać, słysząc jego nierówny
 °k na dziedzińcu. Niekiedy kończyło się na długiej szamotaninie
a otoriianie i krótkim pospiesznym szkicu, kiedy indziej na brutal-
J™ akcie miłosnym i godzinie, dwóch albo nawet trzech pracy,
ZerwaneJ nagłym, pozbawionym choćby śladu czułości odejściem.
425

  - Pieprzyłbym cię lepiej, gdybym był pijany - wymamrotał ki.
podnosząc się z trudem z otomany. - Wybacz, Cecilio. Nie bierz t    '
do siebie.
  - Tylko najbardziej szalona kobieta poważyłaby się na próbę wv
ciśnięcia z ciebie komplementu - odparłam.
  Wciąż prowadziliśmy niebezpieczne gry słowne. Chwilami odnosi
łam wrażenie, że mnie bez przerwy sprawdza: gdybym tylko okazała
słabość, natychmiast by zniknął. Ze swojej strony postanowiłam
postępować jak mężczyzna, w miarę możliwości nawet gorszy od
Byrona. Wydawało mi się, że tylko w ten sposób mogę liczyć na to
żeby traktował mnie inaczej niż resztę swoich kobiet. Z moich ust
podobnie jak z jego, lał się nieprzerwany strumień uszczypliwych
żarcików i złośliwości. Niekiedy wyglądało to tak, jakbyśmy współ-
zawodniczyli o to, kto kogo bardziej zrani. Malując autoportrety
żeby wypróbować nową technikę albo nową mieszankę pigmentów
umieszczałam w swoich ustach rozdwojony język; jeśli się uważnie
przyjrzeć, bez trudu można dostrzec krawędzie dwóch różowych
płatków wychylających się z moich ust. Na obrazach zaczęły się
także pojawiać rozmaite udziwnienia i niekonsekwencje: kot leżący
wygodnie na moich kolanach z łapą wepchniętą między moje nogi
albo ziarno granatu trzymane między dwoma kciukami (gdybyście
znali kciuki Casanovy, rozpoznalibyście je bez problemu), wyras-
tającymi w nienaturalny sposób z gładkiej męskiej dłoni.
  Czasem Byron zjawiał się przytłoczony ciężarem melancholii. Spra-
wiał wrażenie zagubionego, niepewnie rozglądał się po pracowni,
patrzył na przedstawione na obrazach postaci, mierzące go przenik-
liwymi, domyślnymi spojrzeniami.
  -	Czuję się zupełnie bezpłciowo - wyznał mi któregoś z tych cięż-
kich dni.
  Leżąc nago na otomanie, pieścił się stuloną dłonią. Użalał się nad
sobą, zupełnie jakby zależało mu na tym, bym zaczęła się nad nim
litować albo żebym poczuła się odpowiedzialna za jego rzekomą
nieatrakcyjność. Chyba rzeczywiście uważał, że to moja wina albo
nawet wszystkich kobiet.
  - Pozostanę w ludzkiej pamięci jedynie jako kolekcjoner błahos-
tek - powiedział ponurym tonem.
- A nie jako poeta?
  Jestem jedną z tych błahostek, pomyślałam. Mam nadzieję, *
jednak nikt się o tym nie dowie.
426

IsTe Moje poematy ludzie traktują jako podręczniki. Wydaje im
" -e czytając je, staną się tacy jak ja. Sama spójrz, jak sprzedają
i   o życia— i mojej twarzy - dodał, wskazując na malowany przeze
się'     .   irciażki! Ludzie kupują je nie dla metafor, lecz dla opisów
-ic mój© "?	.   . .
mor?
mnie portret
IVT im zdaniem uroda Byrona wcale jeszcze nie przeminęła. Oczy-
"cie minione siedem lat odcisnęło się na jego rysach widocznym
• tnem udało mu się jednak zachować fizyczną arogancję młodości.
T ziawisko miało wiele wspólnego z sugestią, tak samo jak nasze
mui V z wody. Byron święcie wierzył w to, że jest piękny, a siła jego
osobowości sprawiała, że wierzyli w to również wszyscy, z którymi
się stykał. Myślicie zapewne, że piszę to z pozycji kobiety, która go
kochała, i macie rację. Kiedy na mnie patrzył, a szczególnie kiedy
w jego oczach pojawiał się błysk pożądania, wydawał mi się wręcz
nieziemsko piękny.
  Nadal pragnął uosabiać przygody z roku 1809, nadal pragnął być
Childe Haroldem, awanturnikiem, hommefatal, wiecznym cudzozie-
mcem. Od tamtej pory w Anglii nie wydarzyło się nic takiego, co
mogłoby sprawić, żeby pragnął poczuć się Anglikiem. Wiedział dos-
konale, że dopóki płaci za portrety lub rozkochuje w sobie ich autorki,
może liczyć na unieśmiertelnienie swego wizerunku. Oczywiście każdy
portret był kolejnym hołdem dla jego osoby, prezentował go bowiem
jako fizyczną doskonałość. Na portretach nie było widać ani jego
podłego wzrostu, ani zdeformowanej nogi.
  Znał moje sztuczki z symbolami seksualnymi i był niepocieszony,
że nie możemy znaleźć takiego, który by do niego pasował. Przynosił
wypchanego orła albo wysadzany drogimi kamieniami sztylet i pytał
z nadzieją: „Może być? Czy to ja?". Nie chciał słyszeć o gęsim piórze
ani o książce. „To zbyt oczywiste" - mówił, kręcąc nosem. W końcu
wreszcie udało mi się znaleźć symbol w sam raz dla niego. Nigdy by
się na niego nie zgodził, więc umieszczałam go dyskretnie na wszyst-
kich obrazach. Był zbyt zajęty wyszukiwaniem nieistniejących zmar-
szczek lub niezdrowych przebarwień skóry, żeby zauważyć wystający
z kieszeni rąbek jedwabnej chusteczki z wyszytym tokującym gołę-
iem o koralowych nóżkach. Kiedy wreszcie go dostrzegł, aż poczer-
wieniał z wściekłości.
  - Wolałbyś jakieś nielatające zwierzę? - zapytałam z przekąsem. -
Na Przykład hienę?
- Hieny polują stadami.
- 
427

Drzwi zamknęły się z hukiem i zostałam sama.
  Nigdy więcej nie prosił, żebym pokazała mu obrazy przedstawi
jące Casanovę. Ukrył głęboko w sobie tę słabość. Budował w Wen   •"
własną legendę, oglądał za to szkice i kopie wszystkich portret
innych sławnych ludzi. Przede wszystkim pragnął zobaczyć William
Beckforda.
  - Ciekaw jestem, w jaki sposób pokazałaś lorda Watheka, ksieci
pederastów. Dlaczego się krzywisz, Cecilio? Czyżbyś nie wiedziała
że lubił małych chłopców?
- To paskudne słowo - odparłam.
  Od chwili, kiedy urodziłam syna, znienawidziłam to słowo we wszyst-
kich językach.
  Wyjęłam z szafy wciąż nieoprawiony portret Beckforda i umieś-
ciłam na sztalugach tak ostrożnie, jakby farba jeszcze nie wyschła.
Patrząc na tego młodego człowieka poczułam, jak po latach ponownie
ogarnia mnie fala ciepłego wzruszenia. Byron wiedział już, gdzie
patrzeć i czego szukać, dlatego bez trudu odkrył miniaturowy herb
rodziny Cornaro na porcelanowych guzikach i szczerzącego zęby
putto w lustrze, podobnie jak fantastyczne pałace na szachownicy
i posążek wielbłąda - „al Bufaki!" - na biurku. Sam Beckford nato-
miast bardzo go rozaczarował, albo może, będąc znacznie mniej niż
kiedyś pewnym siebie, z ulgą skonstatował, że autor Watheka nie
stanowił dla niego najmniejszej konkurencji. Przyglądał mu się
z ogromną uwagą.
  -	Jaki długi nos! Co za idiotyczna fryzura! Mimo to, co mówiłaś
ostatnio, spodziewałem się ujrzeć kogoś mniej szpetnego.
  W mojej obecności słowo „Albania" ani razu nie zagościło na jego
ustach. Stanęłam między nim a portretem, jakbym chciała bronić
Beckforda przed jego szyderstwami.
  - Jego uroda nie była konwencjonalna, a poza tym, nie
przykładał do takich spraw najmniejszej wagi. Żył nie po to, żeby
wywoływać sensację. Ten portret nie miał być jego pomnikiem.
  - Masz słuszność. Jego pomnikiem jest Wathek, chociaż sama
chyba przyznasz, że niemało tam sensacji. Wielka szkoda, że wybrał
pustelnicze życie. Nigdy już się nie dowiemy, czy nosił w sobie
kolejnego Watheka. No cóż, młodzi powinni podjąć jego dzieło! A te-
raz pokaż mi, co wyrabiasz z m o j ą twarzą.
  Zaprezentowałam mu najświeższy portret, na którym przedstawi-
łam go z profilu, z brodą opartą na ręce. Przez jakiś czas oboje
428

        niu przyglądaliśmy się obrazowi, a potem poczułam, jak
W™ ręka obejmuje mnie w talii.
Je»       ^bardziej w twoich obrazach podoba mi się światło, które tak
• ki :e"spływa na moją postać - wyszeptał mi do ucha.
P1 Kiedy mnie pożądał, pragnął tego samego co ja i gotów był wszyst-
,,      nje zdobyć. Zdawałam sobie jednak sprawę, że kiedyś się
t^zmieni. Kim jestem, żeby po raz drugi zasłużyć na twoją miłość? -
łam w duchu. Czy zdołam ją zatrzymać? Czy przetrwa dłużej niż
pierwsza?
  Przeprowadziłam poważną rozmowę z moim sercem. Przypomnia-
ł m mu kampanię z roku 1809 i odznaczenia, jakie tam wspólnie
7dobvliśmy. Przypomniałam mu, że z Byronem zawsze było coś nie
całkiem w porządku. Czy potrafił kochać jak należy albo czy chociaż
mu zależało, żeby się tego nauczyć? Zakochując się w nim po raz
pierwszy, wyrzekłam się wszystkiego, w co wierzyłam, godząc się
zaakceptować taką miłość, jaką mi zaofiarował. Spotkała mnie za to
surowa kara. Teraz jednak byłam gotowa popełnić to samo przestęp-
stwo, zdając sobie w pełni sprawę z konsekwencji.
  Najbardziej przerażająca była świadomość, że ani trochę nie oba-
wiał się mnie stracić. Byron doskonale kontrolował swoje pragnienia,
nie pozwalał im nad sobą zapanować. Uwielbiał miłość, ale mógł być
pewien, że znajdzie ją w dowolnym miejscu, a będąc pozbawionym
lęku przed jej utratą, nie mógł - bo nie musiał - traktować po ludzku
ani mnie, ani w ogóle żadnej kobiety. Świadomość tego faktu działała
na mnie zdumiewająco: byłam jeszcze bardziej zdeterminowana,
żeby go przy sobie zatrzymać. Wyobrażałam sobie, że umarłam, a on
klęka przy moich zwłokach. Wyobrażałam sobie jego ból i rozpacz,
chociaż nie miałam żadnych złudzeń, iż w rzeczywistości jego reakcja
byłaby następująca: Co za szczęście, że zanadto się w nią nie zaan-
gażowałem!
  Mimo to odpychałam od siebie obawy i nie zwracałam uwagi na
aironty wobec zakorzenionych głęboko w mojej duszy przekonań
0 tym, co jest słuszne w miłości. Owszem, przez te lata, kiedy nie
miałam go przy sobie, moje serce było spokojniejsze, ale cóż to był
  spokój? Szare, ponure, beznadziejne odrętwienie. Przecież byłam
zawodowym żołnierzem miłości, tak jak Casanovą! A skoro tak, to
m°głam wyruszyć na kolejną wojnę z Byronem.
z skrupUłów okłamywałam swoje biedne serce. Wmawiałam
mu> ze lepiej
jest kochać niezwykle niż wcale, wynajdywałam wciąż
429

nowe argumenty. Moja sztuka tylko zyska na tym, jeśli dowie™  i
co rozpala ciało, które maluję. Codziennie miałam do czynienia
chankami aktualnymi i porzuconymi, każdego dało się zakwalifik0
do którejś z tych dwóch kategorii. Doświadczając takich przez-
wzbogacam swój warsztat.
  Przekształciłam nawet moje wspomnienia z Albanii. Zbrukałam •
i zmieszałam z błotem.
  Wreszcie zacisnęłam pięści, wciągnęłam brzuch, napełniłam piw
powietrzem i ruszyłam do boju. Znienawidziłam swój emocjonahw
celibat, wydobyłam ostry język z pochwy i zanurzyłam go we/rago-
lino. W moim wnętrzu coś rozpaczliwie zaskamlało, coś ukłuło mnie
w serce, w uszach zadźwięczały nienawistne dzwony.
  Kiedy Byron zjawiał się w pracowni, kot często prężył ogon i po-
trząsał nim, jakby roztrząsał swój zapach. Nie wyglądało to zachę-
cająco. Co prawda Byron wolał psy, niemniej od czasu do czasu
schylał się, żeby go pogłaskać. Kot mierzył go nieżyczliwym spo-
jrzeniem, ale pozwalał na pieszczoty.
   Bravo gatto! Tak właśnie należy go traktować - myślałam, słucha-
jąc jednostajnego mruczenia.
Ale Byron już słuchał czegoś innego.
  Nauka obcego języka przypomina trochę miłosne podboje. Im
mniej znany i bardziej egzotyczny obiekt, tym bardziej nieodparte
wyzwanie i radość towarzysząca penetracji. Im większa intymność,
tym większa satysfakcja.
  Byron wprost wchłaniał nowe języki razem z pocałunkami. Powie-
dział mi, że podczas naszej rozłąki poznał jedenaście języków i około
pięciuset kobiet. Kto wie, ilu chłopców? I czy liczy się każda znajo-
mość, nawet taka, podczas której nie padło ani jedno słowo?
  Ziarna jego lingwistycznych sukcesów zostały zasiane bardzo wcze-
śnie i trafiły na podatną glebę. Opowiedział mi o tym jeszcze w Al-
banii. W wieku siedmiu lat zdemaskował swego odrażającego lekarza,
Lavendera, który zamykał jego zdeformowaną nogę w okropne drew-
niane dyby, mające ją rzekomo wyprostować. Lavender - w rzeczy-
wistości początkujący cieśla - chełpił się znajomością wielu języków.
Byron ani trochę w to nie wierzył. Pewnego dnia napisał na kartce
kilka „zdań" złożonych z zestawionych bez ładu i składu liter, p°°'
sunął Lavenderowi i zapytał nieśmiało:
- Doktorze, czy może mi pan powiedzieć co to za język?
430

    • T vender, którego powinna zaniepokoić niezwykła u młodego
JS uprzejmość, odparł wyniośle:
_ Troski, oczywiście.
t„ oprawiono, Byron pozostał zaś z nogą uwolnioną z dybów
tiwością do języka włoskiego, dzięki któremu to się stało. Zja-
1 ^ TV się w Wenecji, mówił po włosku co prawda płynnie, ale
^ hvt poprawnie, czerpiąc wiedzę głównie z Boskiej Komedii oraz
Tmłodego Nicola Girauda, z którym połączyły go w Atenach więzy
• tności. RZecz jasna w 1809 roku nie zaniedbał okazji, żeby
" iczvć się ode mnie podstaw dialektu weneckiego. Dzięki Hob-
Vi use'owi, który uzupełnił luki w moich wiadomościach, ustaliłam, że
rosto z mego łóżka - nie licząc kilku anonimowych dziwek - Byron
wskoczył do łóżka Nicola, a więc mógł zaledwie kilka tygodni po
rozstaniu ze mną korzystać ze zdobytych dzięki mnie umiejętności.
Teraz zachwycał się weneckim dialektem Marianny Segati, chociaż
musiał dość długo ćwiczyć, zanim udało mu się owinąć swój nieduży
język wokół naszych gładkich, obłych głosek. Twierdził, że wenecka
odmiana włoskiego pod wieloma względami przypomina odmianę
angielskiego z Somersetshire. Marianna nauczyła go przeklinać za-
równo po wenecku, jak i po włosku. Miał rewelacyjny słuch i dosko-
nałą pamięć, kiedy więc zdarzało mu się powtarzać co bardziej soczys-
te przekleństwa, zawsze czynił to z jej akcentem.
  Byron po prostu zakochał się we włoskim. Czasem nawet próbował
mnie drażnić.
  - Dlaczego twój Casanovą pisał wyłącznie po francusku? Czyżby
nie potrafił się posługiwać ojczystym językiem? Wydaje mi się, że
posługując się francuskim, rezygnował z całej zmysłowości, jaką
można zawrzeć w brzmieniu słów. Włoski to cudowny język, chociaż
w gruncie rzeczy jest tylko zwulgaryzowaną łaciną. Roztapia się na
języku jak pocałunki. Pisząc po włosku, powinno się używać atłasu
zamiast papieru.
Ale, jak zwykle, Byron nie był długo wierny swej najnowszej
namiętności. Opanowawszy włoski i wenecki, szybko zaczął się nudzić
1 oclczuwać potrzebę podjęcia nowego wyzwania - być może po to,
a y ukryć fakt, że niczego nie pisał. Marianna była bardzo wymaga-
jąca. Po raz pierwszy zdarzyło mu się mieszkać pod jednym dachem
ocnanką. Potrzebował miejsca, w którym mógłby się schronić
^u jej pieszczotami, łzami i chciwymi palcami.
stępna kochanka także była nauczycielką języka.
431

  Byron codziennie udawał się do ormiańskiego zakonu na wv
San Lazzaro, tam gdzie za namową Casanovy uczyłam się mai
krajobrazy, tam gdzie - chociaż Byron nie miał pojęcia o i
istnieniu - nasz siedmioletni syn Girolamo odbywał nowicjat żvi
w spokoju, bezpieczeństwie i całkowitej ignorancji. Często go wj-i
wałam, zawsze jednak pod kontrolą mnichów. Na San Lazza
docierało niewiele kobiet, w związku z czym Girolamo musiał dora.
tać w przeświadczeniu, że wszystkie są równie łagodne jak i
Widując go, zaczęłam ostatnio doznawać nieco mieszanych uczuć
ponieważ nie ulegało wątpliwości, iż z każdym dniem staje się coraz
bardziej podobny do ojca. Chociaż wciąż pragnęłam objąć go i przy.
cisnąć do piersi, zdawałam sobie sprawę, że jeśli choć raz ulegnę
temu impulsowi, nigdy więcej nie zobaczę syna.
  Dzięki skromności, pracowitości oraz wielkiemu wkładowi w rozwój
nauki, zakon ormiańskich mnichów nie podzielił losu innych zgroma-
dzeń rozwiązanych przez Napoleona. Jak już wspomniałam, w trzy-
nastym wieku na wyspie mieścił się lazzaretto, czyli azyl dla trędo-
watych, potem zaś przez kilka stuleci chwasty i drzewa bez przeszkód
zarastały zrujnowane budowle. Jak tylko Ormianie otrzymali na
własność wyspę, odwdzięczyli się pięknie, ciężką pracą doprowadzając
ją do zachwycającej świetności. Teraz była tak piękna i nieskalana,
jak zwykle bywają raje tworzone przez wygnańców, wolne od nie-
czystych obciążeń przeszłości.
  Dzięki wysokim błękitnym sklepieniom, posadzkom w czarno-bialp
szachownice i złocistym klatkom schodowym wydawało się, że w kla-
sztorze zawsze panuje piękna pogoda. Wewnątrz kopuł lśniły tur-
kusowo-zielono-złociste mozaiki; wszystkie lśniące fragmenciki zostały
dostarczone ze szklanej wyspy Murano. Freski, które odnawiałam
w roku 1810, znajdowały się w niewielkim osobnym pomieszczeniu.
Przy doborze barw kierowałam się malowidłami Carpaccia z kaplicy
Schiavoni, które Casanovą pokazywał mi kiedyś w blasku świecy.
Dowiedziawszy się, że Byron również tu bywa, wyobraziłam sobie,
jak kuśtyka przez kościół, odchyla kotarę i wchodzi do pomieszczenia
z moimi freskami. Domyślałam się, jakie wywarły na nim wrażenie-
Wyobraziłam sobie przeora obserwującego zmiany zachodzące błys-
kawicznie na twarzy Byrona. Nie mógł odpowiadać na niezadane
pytania, więc uprzejmie skierował gościa do biblioteki. Być może, V°
drodze minął ich Girolamo, jak zwykle obładowany książkami, "7
może, Byron odwrócił się za nim i obrzucił go pełnym poda1^
432

Jaki piękny chłopiec! Kto wie, może nawet podzielił się
spójrz-       prZeorem, który tylko uśmiechnął się z zażenowaniem
^jSiie dał znak, żeby przyspieszył kroku.
, Ut>^«    ^      biblioteka o perłowym stiukowym suficie dawała życz-
hronienie nawet mało pobożnym dziełom. Byron mógł tam
liWe fić na rozpasane dzieła Katullusa i Propercjusza, mógł czytać
IiaU      o-o a nawet Listy lorda Chesterfield w oliwkowozielonej opra-
złoceniami. Mnisi opiekowali się czule czterema tysiącami
W« uskryptów, świadków początków ormiańskiej cywilizacji przed
*      ca-ni lat. Wiele przedmiotów przywodziło mu na myśl jego uko-
V, nv Wschód: mógł siadać w orientalnych fotelach przy ośmiokąt-
vch stolikach wykładanych wielbłądzią kością i zaglądać do szaf
wypełnionych egipskimi antykami.
  Po powrocie z wyspy opowiadał mi o swoich odkryciach. Na By-
ronie, tak samo jak przedtem na Napoleonie, ogromne wrażenie
wywarł opat klasztoru, szczupły starzec z brodą jak ogon komety.
Byron prędko zaprzyjaźnił się z kilkoma spośród dziewięćdziesięciu
mieszkających tam mnichów i już tydzień lub dwa później pomagał
ojcu Paschalowi Archerowi w pracy nad angielsko-ormiańską gra-
matyką. Nieporównywana z niczym trudność tego języka podziałała
na niego jak ożywczy powiew.
  - Mój umysł potrzebuje bardzo silnego bodźca, żeby zacząć na-
prawdę działać - wyjaśni! mi. - Dlatego świadomie wybrałem sobie
najtrudniejszą z dostępnych tu rozrywek, żeby zadawać mu te roz-
koszne tortury.
  San Lazzaro szybko stało się dla Byrona świętym miejscem, być może
jedynym miejscem na świecie, które był skłonny tak nazwać. Chociaż na
wszystko patrzył z góry i ze wszystkiego szydził, nie pozwalał sobie na
żadne cyniczne uwagi pod adresem ormiańskich mnichów. Przekonał
się, ze uosabiają radości niesione przez wiarę, będąc równocześnie wolni
wszelkich związanych z nią przywar. Żyli w estetycznym i fizycznym
komforcie, ale nie w zbytku. Mogliby nauczyć świat, że istnieje inne,
epsze życie. Akceptując go akurat w chwili, kiedy reszta świata
gnywała się od niego jak od diabła, mnisi z San Lazzaro zaprezento-
a 1 marę> którą prawie mógłby przyjąć jako swoją.
amiętaj - powiedział mi kiedyś z taką miną, jakby osobiście
  . . .a te?° odkrycia - że właśnie w Armenii Bóg umieścił ziemski
zn i       ° w^śnie tam najpierw opadły wody potopu i tam gołębica
a azła pierwszy skrawek suchego lądu.
433

^^^SH

Riefo
- Wierzysz więc w to samo co Ormianie? - zapytałam
o nich mówisz, jestem gotowa uwierzyć, że już zostałeś zbawi
  - Nie wiem, w co wierzyć, a w co nie. Zdrowy rozsądek i zm
zdają się świadczyć o czymś innym, ale czy zawsze można im Uf -
- Wiara daje wielu ludziom pociechę.
psy.
  -	Raczej ich ogłupia. Niech płacą dyskomfortem za komfort
chiczny, niech się skręcają i zwijają, żeby być „dobrymi"! Ja^r,
potrafię ani nie chcę być tak nienaturalny. Poza tym wydaje mi aj
że dobrze się czują z poczuciem winy, ba, nawet się w nim pławi '
Niech mnie licho weźmie, jeśli grzesznicy nie rywalizują między
sobą o to, kogo spotka najcięższa kara za jego występki! Nawet
gdyby wszyscy mieli zostać potępieni, nikt chybaby się zanadto nie
przejął. Niech więc po wsze czasy tarzają się w siarce i skowycza
z bólu chłostani diabelskim ogonem.
  Dowiedziawszy się, że to spod mojej ręki wyszły wspaniałe barwy
odrestaurowanych klasztornych fresków, wykrzyknął z zachwytem:
  -	Cecilio, Cecilio, Cecilio! Wiedziałem! Od początku coś przeczuwa-
łem! Mogłem się domyślić, że trafisz tam przede mną! - Zaraz potem
jego twarz pociemniała. - Przypuszczam, że nie sama, lecz z nim.
Nie odpowiedziałam.
  Z powrotem w Wenecji, w mojej pracowni, Byron kontynuował
studia językowe w swój ulubiony sposób.
  -	Sangue di Dio, faccia da maladetti... Krew Boga, oblicze potę-
pionych... - szeptał mi do ucha, ciągnąc mnie na podłogę. - Sei le
mie mscere -jęczał. - Jesteś moimi wnętrznościami. - Później, kiedy
jego podniecenie narastało: - Poszedłbym za tobą w gęstwinę tysiąca
noży. - A wreszcie: Mazza ben - co dosłownie oznacza „Życzę ci tak
dobrze, że mógłbym cię zabić".
  Uwielbiał recytować w weneckim dialekcie intymny alfabet mi-
łości, wyliczać wszystkie malownicze świństwa, jakie przychodziły
mu na myśl.
Więcej w nim małego chłopca niż w Girolamie, myślałam.
  W końcu, niemal całkowicie oswoiwszy mnichów, Byron wrócił do
pisania poezji. W gaju oliwnym na San Lazzaro tworzył czwartą
księgę Childe Harolda, a ja go malowałam. Mnisi pozwolili nam
obojgu pracować w ciszy i spokoju ich wyspy. Łączyła nas wtedy
radosna przyjaźń. Czasem, kiedy podchodził obejrzeć postępy Pra^
przy portrecie, czule całował mnie w ucho i uśmiechał się do mntf>
a ja zaczynałam znowu wierzyć w to, że szczęście jest jednak możli* •
434

     kle zabierał każdy obraz, który uznał za skończony. Nie-
'       e płótna, również te z San Lazzaro, trzymałam w pracowni,
dokon        jjt^etów ofiarowaliśmy mnichom dla upamiętnienia prac
'"flramatykąangielsko-ormiańską.
n    g! "   „0 wciąż oglądać w klasztorze. Byron ma na sobie białą
l   spiętą pod szyją diamemtową spinką, oraz marynarkę z bro-
Spójrzcie tylko, jak upodobniłam go do Włocha! Nadałam
kHwkowy odcień jego białej cerze, błękitne oczy wyglądają na brą-
°       nawet małe uszy nabrały włoskiego kształtu. Na tym obrazie
•     a ładnych sekretnych szczegółów- oczywiście jeśli nie liczyć
dobieństwa modela do małego Girolama. Byłam winna tę uprzej-
mość ormiańskim mnichom, którzy zrobili z naszego syna anioła.

WENECKI ALFABET INTYMNY
Mężczyzna
bigolo: spaghetti
coa: ogon
bapi: „mały Jasio"
oselo: ptaszek
manego: rączka
creapbpoli: twórca ludzi
tubo: rurka
ghigno: smarkacz
spareso: asparagus
p%fe.ro: flet
gobo: garbus
tęga: pręcik
Kobieta
sfesa: szczelina
mona: giupotka
mandola: migdal
frltola: naleśnik
gnoca: piękna
buso: dziura
sportela: torebka na zakupy
meneghela: dwójka pik
mustaciona: wąsata
mónega: zakonnica albo patelnia
mosca: mucha
pantegana: szczur wodny
musina: skarbonka
barbatoe: wielkousta

5
Quando lefemene se barufa,
el diavolo se petena la coa.
Kiedy kobiety się kłócą,
diabeł czesze sobie ogon.
Przysłowie weneckie
  Drugiego stycznia 1817 roku przypadała druga rocznica ślubu Byro-
na. Uczcił ją trzema Plen & opt C: z Marianną, z dziwką w Ardenale i ze
mną. Po razie za każdy rok i raz na szczęście.
-	Ach, panno Milbanke! - wysapał w ostatniej chwili.
  Wciąż nie może się pogodzić z tym, że został odrzucony, pomyś-
lałam. Zaraz potem zasnął, oddychając głośno przez nos. Siedziałam
na krawędzi otomany i przyglądałam mu się. Pogrążony we śnie, bez
świadomości, wyglądał niemal jak śpiący Girolamo. Pogłaskałam go
po włosach, a on przewrócił oczami jak lalka, złapał moją rękę i po-
całował ją. Znowu byłam mu całkowicie i bez reszty oddana.
W Anglii przyszła na świat kolejna córka Byrona, przyrodnia
siostra dziecka Annabelli. Urodziła ją Claire Claremont, a poczęła
się w Villa Diodati, w trakcie którejś z przerw w opowiadaniu historii
o duchach. Kimże będzie ta przyrodnia siostra mego syna? - pomyś-
lałam, dowiedziawszy się o tym. Małym diabłem? Małym upiorem?
A może aniołkiem jak Girolamo? Byrona, jak zwykle, zainteresował
takt przyjścia na świat kolejnego Byrona, chociaż skwapliwie skorzys-
z okazji, żeby po raz kolejny obrzucić matkę dziecka najgorszymi
0 elgami po wenecku, angielsku, a nawet po ormiańsku. Powiedział
mi' że ^e wszystko od Shelleya.
  -	Podobno dziecko jest piękne. Powinienem je tu sprowadzić i oso-
biście wychowywać.
~ Jak ma na imię?
eUeyowie dali dziewczynce na imię Alba, Byron natomiast
437

pragnął, żeby nazywała się po wenecku Allegra, co związałoby i
zawsze z naszym miastem. To ja podsunęłam mu ten pomysł
  -	Czemu nie, Cecilio? - odparł. - Namalujesz jej portret, jak tvlu
tu przyjedzie. Chcę widzieć, jak malujesz portret mojego dzieck
  Przyjście na świat dziecka i oczekiwanie na jego przybycie H
Wenecji wytrąciły Byrona z równowagi. Mimo szalejącego na ulica h
carnevale położył się do łóżka, zmożony niezidentyfikowaną słabości
i rozpamiętywał zagadkowe milczenie Augusty. Marianna nie od
stępowała go na krok, rozdmuchując sytuację do tak melodramatyc?
nych rozmiarów, że nawet on sam ledwo mógł to wytrzymać. W końcu
okazało się, że zapadł na zwyczajny wulgarny tyfus. Słyszałam, jav
mówi jej opryskliwie, że jego błękitna krew szybko poradzi sobie
z taką chorobą. W łóżku ukończył trzeci akt Manfreda, w którym
jak mi powiedział, bohater staje oko w oko ze śmiercią.
  Dowiedziałam się od Hobhouse'a, że kiedy w czerwu 1817 roku
Manfred ukazał się drukiem, nikt nie miał najmniejszych problemów
z rozpoznaniem Augusty w Astarte, postaci, z którą bohatera połączył
kazirodczy związek. Jednak Augusta nadal milczała, więc Byron
wpadł na nowy pomysł, jak ściągnąć na siebie jej uwagę. Któregoś
dnia wezwał mnie do domu we Frezzarii, gdzie leżał rozgorączkowa-
ny, osłabiony i blady jak umierająca lilia. Marianna nie ukrywała
rozdrażnienia, ale w ciągu dwóch tygodni udało mi się namalować
dwie miniatury, na których wyglądał na tak chorego i wyniszczonego
jak tego pragnął. Natychmiast po ich ukończeniu zostały wysłane do
Augusty. Niecierpliwie i z lękiem oczekiwał jej reakcji - na obrazach
wyglądał przecież naprawdę okropnie, jak blady cień samego siebie
sprzed kilkunastu miesięcy. Trudno sobie wyobrazić jego przygnę-
bienie, kiedy Augusta, nadal pozostająca pod silnym wpływem An-
nabelli, nie odezwała się ani słowem. Nie mogłam patrzeć na jego
znękaną twarz.
  - Dlaczego tak bardzo się przejmujesz? - zapytałam. - Dlaczego
starasz się jeszcze bardziej schudnąć?
  - Chcę, żeby kobiety mówiły: „Nieszczęsny, piękny lord Byron-
Jak interesująco wyglądał na łożu śmierci".
  Tymczasem umarł carnevale, i miasto pogrążyło się w żałobie-
Wenecjanie skryli się jak w grobach pod czarnymi woalami i strojaflU-
Byron miał już dość bezczynności. Wenecja nie dała mu schronieni*
przed nim samym, którego tak potrzebował. Ani dzika rozwiąż*0*
438

         ani grobowa cisza, jaka zapadła zaraz po jego zakończeniu,
carne Jjjjły mu satysfakcji, ba, nie pozwoliły nawet zapomnieć się
nie z. p * wiersze znowu zaczęły wypływać mu spod pióra wez-
VV ^% strumieniem, ale już bez estro.
^Szukając urozmaicenia, wyruszy! na południe, ale Wenecja już
• ł zagarnąć go dla siebie. Zabrał ze sobą mgłę i połyskliwość
1 , grande, a kiedy dotarł do Rzymu, patrzył na wszystko oczami
Wenecjanina, dostrzegając niemal wyłącznie ciemne barwy. W krót-
i ^>i zwięzłych listach dosadnie wyrażał swoje niezadowolenie. Wy-
'ał""n je zaraz po przeczytaniu; nie chciałam, żeby walały się po
, tecn kiedy pracowałam. W Rzymie spotkał mnóstwo włóczących
. keZ ceiu angielskich turystów i obserwował z bliska zgładzenie
trzech przestępców. Opisał ze szczegółami tę straszliwą ceremonię:
kapłanów w maskach, półnagich katów, skazańców z zawiązanymi
oczami, czarnego Chrystusa i jego flagę, żołnierzy, powolną procesję,
świst ostrza i fontannę krwi. Tak go to wszystko ekscytowało i zara-
zem przerażało, że trząsł się jak galareta, ledwo mogąc utrzymać
w rękach teatralną lornetkę. Chociaż był bardzo blisko, nie chciał
utracić najmniejszego szczegółu.
  Czytając jego listy, uświadamiałam sobie, że Byron coraz bardziej
upodabnia się do Childe Harolda. Zaczął dostrzegać tragizm życia.
Egzekucja, której był świadkiem, wedle jego własnych słów rzuciła
głęboki cień na jego duszę. Nie zdziwiła mnie zbytnio informacja,
iż - będąc niemal uzależnionym od ciągłego pozowania - pragnie,
a°y jeg° najnowsza transformacja została uwieczniona na płótnie.
Wezwał mnie do Rzymu, ja jednak nie mogłam tam pojechać. Za-
trzymały mnie ważniejsze sprawy.
  Nie chciałam opuścić Girolama, który zachorował na tyfus. Mnisi
z San Lazzaro pozwolili mi się nim opiekować, kiedy leżał w delirium.
Kładłam ręce na jego jasnoniebieskich oczach i starałam się wyciąg-
nąć z nich ból, głaskałam go po doskonale uformowanych kończynach,
ściskałam w dłoniach jego małe rozpalone ręce, delikatne i nierucho-
me jak martwe wróble.
  A więc to właśnie oznacza bycie matką, myślałam. W jaki sposób
kobiety potrafią znosić tyle radości i tyle bólu?
c:
irolamo zwijał się w łóżku w ciasny kłębek. Jeśli tylko zostawałam
m sama w pokoju, kładłam się obok niego i otulałam swoim
em jego bezwładne ciało. Głaskałam go po skórze i włosach,
iwałam się w jego oddech tak samo jak przed ośmiu laty na

439

pokładzie statku, który przywiózł nas z Albami. Osiem lat oczekiw
na to, żeby wziąć swoje dziecko w ramiona, to potwornie Ah
myślałam. Z tym światem chyba jest coś bardzo nie w porządku
  Kiedy wydawało się, że na pewno umrze, byłam gotowa rozszar-n
sobie żyły z rozpaczy i nienawiści. Z mojej winy stał się anonimowa
niewolnikiem uczonych mędrców z tej wyspy. Być może kazali rn
zbyt ciężko pracować. Porzuciłam go w surowym, ascetycznym otoc7
niu, bez żadnych wygód. Lekarz przychodził, i odchodził, a ja siedzi
łam zgarbiona przy łóżku i czekałam, aż pójdzie sobie na dobre
żebym znowu mogła wziąć mego Girolama w ramiona. Późno wieczo'
rem przychodził któryś z mnichów i informował, że czeka już łódź
żeby odwieźć mnie do domu. Siedziałam na ławeczce nieświadoma
niczego, co działo się wokół, a natychmiast po powrocie do pałacu
biegłam do swojego pokoju, żeby utrwalić na płótnie rysy jego cier-
piącej twarzy. Wydawało mi się, że podczas choroby Girolamo błyska-
wicznie dorośleje, jak gdyby pragnął dogonić lata, których, być może
nie będzie mu dane przeżyć na tej ziemi.
  Któregoś ranka po przybyciu na wyspę ujrzałam nieruchome
twarze.
- Czy umarł?
- Nie, wyzdrowiał, nie musisz więc już go pielęgnować.
Przełknęłam serce, które podeszło mi do gardła, i wróciłam do
Wenecji. Nadal jednak nie chciałam jechać do Rzymu na wypadek,
gdyby Girolamo znowu mnie potrzebował.
  Z powodu mojej nieobecności Byron postanowił zaryzykować i za-
mówił trójwymiarowy portret. Zadanie uchwycenia przemiany By-
rona w Childe Harolda przypadło w udziale rekomendowanemu przez
hrabinę Albrizzi duńskiemu rzeźbiarzowi Thorwaldsenowi. Okazał
się on niezbyt dyskretną osobą, wkrótce bowiem szczegółowe infor-
macje o przedsięwzięciu dotarły do uszu rzymian spragnionych wieści
o okropnym lordzie Byronie. Ja usłyszałam je od jednej z moich
angielskich klientek.
  Podobno kiedy Byron usiadł na wskazanym miejscu, wykrzyw
twarz w grymasie straszliwego cierpienia.
  - Wasza lordowska mość, proszę tego nie robić - poprosił Thor-
waldsen.
- Kiedy ja tak naprawdę wyglądam!
  - Doprawdy? - odparł rzeźbiarz, po czym przedstawił Byron8
takim, jakiego go widział, czyli jako nadętego ponuraka.
440

'miałam zapytać Byrona o ten incydent, wydawał mi się
k całkiem prawdopodobny. Wszystko stało się jasne, kiedy
jedna^ ^ ^^ ^ w którym skarżył się, że rezultat pracy Thor-
'*"";"     sprawił mu ogromne rozczarowanie. „To w ogóle nie jestem
Wai °   rzekał. - W rzeczywistości jestem znacznie bardziej melan-
° T k więc ta próba zapewnienia sobie nieśmiertelności spaliła na
 newce. Niepocieszony Byron ponownie czuł się jak wygnaniec,
, razem z Wenecji. Potwornie się nudził, tęsknił za Marianną.
W Koń u ściągnął ją do Rzymu, a stamtąd razem z nią wrócił do
Wenecji. I do mnie.
  A ia jak zwykle, znowu malowałam Byrona. Najnowszy portret
miał przedstawiać doskonałego romantycznego poetę umierającego
w młodym wieku z powodu występków, które mogłam jedynie zasu-
gerować. Zależało mu również na tym, aby widz odniósł wrażenie, iż
sportretowanego artystę tylko jeden niewielki krok dzieli od samobój-
stwa. Niechaj świat i panna Milbanke zobaczą, do czego doprowadzili!
  - Namaluj mnie tak, aby dla wszystkich stało się jasne, że od
czasów wojny trojańskiej nikogo głód nie wyniszczył tak jak mnie -
zażądał. - Namaluj mnie całkowicie wycieńczonego i pogodzonego
z losem.
  Zaraz potem zupełnie mnie zaskoczył, wyszeptał bowiem zbolałym
szeptem:
Con culto d'amore
spargono ftori e pregano pace...
W imię miłości,
Rozsyp kwiaty i błagaj o pokój...
  Był więc na San Michele, odwiedził grób małego Fortunata. Czy
wiedział? A jeśli tak, to skąd? Czy wciąż myślał o Casanovie? Nie
śmiałam pytać. Już prawie nie wspominał o moim dawnym kochanku -
Przypuszczalnie dlatego, że nie mógł znieść wyrazu mojej twarzy,
  edy tylko padało jego imię. Jakiż musiał być nieszczęśliwy i zarazem
J bardzo musiała zżerać go ciekawość, skoro zdecydował się odwie-
dzić naszą wyspę?
  ~ Czy naprawdę myślisz niekiedy o samobójstwie? - zapytałam
zgodnie.
441

  - Uczyniłbym to już dawno - odparł, trwając w tragicznei D •
gdyby nie to, że w ten sposób zrobiłbym wielką przyjeinrioś'
suce, mojej teściowej.	^J
Zaraz potem dopadł mnie i wpił się ustami w moje usta.
  Nadeszło lato. Jakże cicha i spokojna jest Wenecja bez odgW
natury, bez muczenia krów i stukotu końskich kopyt! W letniei ci
rozlega się jedynie bicie dzwonów, wyznaczające rytm dla pojękiw -
starców i chorych oraz dla postukiwania łodzi uderzających dziobam'
o nabrzeże. Kiedy rybacy wracają z morza, witają ich przeraźliw
krzyki mew krążących nad Schiavoni. W głębi miasta, w plątani™'
wąskich uliczek, panuje złowróżbna cisza. Tyfus bezgłośnie prze.
skakuje z campo do campo, z wyspy na wyspę. Na San Lazzaro
umarli dwaj nowicjusze. Kiedy wspominam tamto lato, widzę przede
wszystkim przystrojone żałobnym kirem gondole i słyszę zawodze-
nie kobiet o twarzach ukrytych za czarnymi woalkami. Czysta
zwykle zieleń wody Canal Grandę zdawała się gęstnieć i matowieć
pod wpływem szalejącej zarazy. Pamiętam ciężkie leniwe chmury
i swoją skórę lepką od potu.
  Girolamo był jeszcze blady, ale szybko odzyskiwał siły. Obawiałam
się jego reakcji po utracie przyjaciół.
  - Bardzo to przeżywa - powiedział mi jeden z mnichów. - Wydaje
się, jakby pragnął wziąć na swoje barki ból całej społeczności.
  Uświadomiłam sobie, iż jego opiekunowie są dumni z tego, że
potrafi tak cierpieć. Nie bardzo wiedziałam, co o tym myśleć, w głębi
serca poczułam jednak ukłucie niepokoju.
  Byron lękał się choroby, nie znosił widoku pogrzebowych gon-
doli ani ubranych na czarno lekarzy przemykających ulicami mia-
sta. Narzekał, że wszędzie czuje odór choroby. Nawet ściany
zdawały się zionąć zdradziecką trucizną; on w każdym razie do-
strzegał ją nawet w spływających po nich kroplach wilgoci. Po-
stanowił uciec. Wynajął na lato Villa Foscarini w La Mira, kawałek
drogi od Wenecji. Zabrał za sobą Mariannę i Hobhouse'a. Jeździli
konno po szerokich plażach Lido, podziwiali piękne zachody slonca-
Spędzili tam kilka szczęśliwych miesięcy. Byron pisał do świW>
a w chłodniejsze dni przypływał do Wenecji gondolą, aby nui|
odwiedzić, unikał jednak San Lazzaro, do której dotarła epidert18
tyfusu.
W La Mira, pod błękitnym bezchmurnym niebem, rozkoszował
442

        które jeszcze bardziej ograniczało jego apetyt. Z dnia na
Ciep,eIbladł coraz bardziej. Hobhouse był przez cały czas u jego
C*zien Marianna w jego ramionach. Jeśli na jego osobistym horyzon-
tu1"' " ' .ajy sję jakieś chmury, to jedynie w postaci dziwnych listów
cie poJ«*      -    jjjygjj melancholii, nie do końca sformułowanych pre-
od Augusty* F    J
ł-pns1! i żalu.
"Może ty coś z tego rozumiesz? - zapytał, rzuciwszy na podłogę
  7 •«, list i zaczął kuśtykać w tę i z powrotem po mojej pracowni. -
kolejny iK>Łf	^	.	....
Vc„ą w tak pogmatwany sposób, ze sam juz nie wiem, czy ma
złamane .erce, czy tylko ucho ją boli!
Wydaje mi się jednak, że w głębi duszy domyślał się prawdy,
hociaż nie chciał się pogodzić ze świadomością, że Annabella wkro-
czyła między niego i Augustę.
  Unosił się na wodzie jak bańka mydlana. Nie był jeszcze We-
necjaninem, ale nie był też już nikim innym. Zmęczył się sobą,
swoją tragiczną osobowością i bezustanną spowiedzią, której do-
konywał w wierszach. Chyba już pozbył się trucizny z żył i tętnic,
a nie bardzo miał ochotę krwawić z serca. Nieodłączny do tej pory
mars coraz częściej znikał z jego twarzy; Byron już nie tylko spoglą-
dał spode łba, lecz także rzucał beztroskie spojrzenia, a nwet uśmie-
chał się szyderczo.
  Pracował teraz nad Beppo. Wielkie wrażenie wywarł na nim naj-
nowszy poemat Johna Hookhama Fere, beztroska satyra wzorowana
na dokonaniach włoskich poetów. Byron postanowił wykorzystać
historię zasłyszaną, o ironio, od męża Marianny - o pewnej damie,
która, przekonana o śmierci małżonka, bierze sobie cavalier servente,
albo też zastępczego męża. Kiedy prawdziwy mąż powraca, dochodzi
do mnóstwa zabawnych nieporozumień.
  Byron nasycił tę opowiastkę swoim kąśliwym poczuciem humoru
i zachwytem nad wenecką amoralnością. Przy okazji udało mu się
oinic z okowów tragedii, krępujących do tej pory żywe wcielenie
e Harolda. Beppo to po prostu zmysłowa, świńtusząca, wesoła
eaia. Czytał mi fragmenty podczas naszych sesji, a mnie udzielał
^ "astróJ emanujący z jego słów. Widać to w moich obrazach. Nie
jakb am Slę nadziwić> widząc go w tym nastroju. Czułam się tak,
ym poznała zupełnie nowego kochanka w ciele tego, do którego
»*yii«n już się przyzwyczaić.
443

Najciemniejsza noc sprzyja rozkoszom - gdy cienie
Powloką czarnym płaszczem niebieskie sklepienie,
Płynie czas dła kochanka słodszy niż dla męża,
Bo wstyd dzienne zapory łamie i zwycięża,
I śmiga lekką stopą pustota wesoła;
Z nią, śmiejąc sie, żartują grzeczne fanfarony,
W powietrzu się unoszą piosenki dokoła,
Słychać krzyki, szemranie, czasem głos pieszczony
Lub hiszpańskiej gitary harmonijne tony *.
  Ja wywijałam pędzlem i Mauriziem, Byron wywijał Marianna
Segati, mną i dziewczętami z kasyna. Marianna wciąż była najważ-
niejsza, pomału jednak zaczynał się od niej odsuwać. Coraz więcei
do myślenia dawało mu przywiązanie niektórych włoskich kobiet do
koncepcji wierności. Widywał słaniających się na nogach osiemdzie-
sięciolatków o czterdziesto- lub sześćdziesięcioletnim stażu w charak-
terze morosi. Coś takiego po prostu nie mieściło mu się w głowie.
Poza tym, choć niewielkiej postury, Marianna była osobą bardzo
władczą i niewahającą się przed wygłaszaniem krytycznych opinii.
Możliwe - ale to już moje własne przemyślenia - że była za mało
inteligentna, by się przed tym powstrzymać. Nieszczególnie się ucie-
szyła, kiedy Byron wrócił do pióra. Nie interesowało jej filozofowanie
na temat miłości, ona po prostu chciała się kochać. Usłyszałam
kiedyś, jak krzyczy do niego:
  - Gdybyś mnie naprawdę kochał, nie wygadywałbyś o tym tylu
dyrdymałów, które nadają się tylko do birsi i scarpil
  Czyli do czyszczenia butów- wyrażenie zaczerpnięte z bardzo
popularnego i używanego przy wielu okazjach przysłowia.
  Marianna zachowywała się coraz gorzej. Sprzedała klejnoty otrzy-
mane od Byrona. Kiedy je odkupił i wręczył ponownie, nie okazała
nawet śladu zażenowania. Mam wrażenie, że na swój prymitywny
sposób wyczuwała zbliżający się kres opieki Byrona i łapała, co si?
dało, żeby jak najlepiej się zabezpieczyć. Opłacanie signora Segati.
by ten zechciał wypożyczać mu żonę, stawało się dla Byrona coraz
bardziej dokuczliwe finansowo. Co gorsza, Marianna zaczęła wy^8'
  * Przełożył Antoni Czaykowski, w: Byron, Wybór dzieł, t. I-III, P*
Warszawa 1986 (przyp. tłum.).
444

        w wv zazdrości. Właściwie miała ku temu powody, ponieważ
ZyWaC ° nie, dziewięciu muz w kasynie oraz przypadkowych przygód
0procz      rj'zau}kach, Byron znalazł coś specjalnego, co przykuło
jeso	Wenecji rozniosła się wieść o najnowszym podboju Byrona.
'• odczas przejażdżki po kanale dostrzegł jakąś ciemnoskórą
L-    '6 Ona również go zauważyła i zawołała w dialekcie:
pię Cańssimo, jesteś taki miły dla innych, może i mnie zechciałbyś
--?móc?
r     Jesteś zbyt piękna, signorina, żeby potrzebować czyjejkolwiek
pomocy! - odparł Byron z uśmiechem.
    Zmieniłby pan zdanie, gdyby zobaczył, gdzie mieszkam. A tak
nrzv okazji, to nie signorina, tylko signora. Mam męża, chociaż
niewiele jest wart, bo nigdy nie ma go w domu. Właściwie to mogła-
bym chyba powiedzieć, że w związku z tym mam pokój do wynaję-
cia! - Roześmiała się, patrząc śmiało w twarz Byrona.
  Margarita Cogni miała dwadzieścia dwa lata, była analfabetką
i odznaczała się wyjątkową urodą. Najbliżsi - ale nie tylko - nazywali
ją La Mora od koloru jej skóry, ciemnej jak skóra Otella, zazdrosnego
mordercy. Kiedy Byron zaproponował spotkanie, natychmiast opuś-
ciła wzrok na jego kieszeń. Wszystkie weneckie mężatki, niezależnie
od tego, do jakiej klasy społecznej się zaliczały, miały kochanków;
jedyny problem stanowiła cena. Mąż Margarity był piekarzem -
Byron przezwał ją „La Fornarina", czyli piekarzowa - koszty nie
były więc wysokie, znacznie niższe niż w przypadku należącej do
klasy średniej Marianny.
  W ciągu kilku dni wiadomość rozniosła się po Wenecji. Kilkanaście
osób widziało na własne oczy, jak pewnego ranka Marianna odszukała
Margaritę i publicznie ją znieważyła, ta jednak wcale się nie przejęła,
nie pozostając dłużną napastniczce. Ku uciesze przypadkowych wi-
dzów kobiety stały na środku ulicy, obrzucając się wyzwiskami.
W pewnej chwili Margarita powiedziała:
- Przecież nie jesteś jego żoną, tylko jego kochanicą, tak samo jak ja!
    w odpowiedzi Marianna splunęła jej pod nogi, Margarita jednak
C13gnęła niezrażona:
-Twój mąż to rogacz, tak samo jak mój!
ananna podniosła rękę, żeby uderzyć rywalkę, zreflektowała się
• Margarita była od niej dwa razy większa i cięższa, cieszyła
ę rePutacją zabijaki, miała też znacznie donośniejszy głos.
445

  -	A tak w ogóle, to czego chcesz ode mnie? - zapytała na W
Margarita. - Czy to moja wina, jeśli woli to, co moje, od te
twoje?
  To już koniec z La Segati, od razu rozniosło się po mieście. Str
ciepłą posadkę. Teraz pora na żonę piekarza.
  Obiekt tak powszechnego zainteresowania wrócił późną jes;„ .
z La Mira do Wenecji i znowu zaczął uczestniczyć w życiu towarrw
kim, składającym się głównie z conversazione u hrabiny Mari
Benzoni. Wszystko się zmieniało. W styczniu Hobhouse poiechał H
Anglii. W ostatni wieczór wynajęli gondolę z dwoma śpiewakami
jednego posadzili na dziobie, drugiego na rufie i wyruszyli w drogę'
Wstąpili do mojej pracowni, by namówić mnie na przejażdżkę. Noc
była zimna, lecz mimo to owinęłam się płaszczem i weszłam do lodzi
  Przy dźwiękach miłosnych ulicznych pieśni, ulatujących w ciemność
jak srebrne monety w głąb mrocznej toni, mijaliśmy ulubione miejsca
Byrona. Każdy miał w ręce butelkę fragolino i pociągał z niej jak
cielak z wymienia. Potem, kiedy nadeszła chwila pożegnania, słychać
było jedynie chlupot wody i cichą rozmowę dwóch przyjaciół siedzą-
cych obok siebie na wąskiej ławeczce.
  Jak różnie wyglądali - Hobhouse taki zwyczajny, Byron tak nad-
zwyczajnie piękny - i jak inaczej każdy z nich mówił. Przysłuchiwa-
łam się niezbyt uważnie ich rozmowie, czekając na chwile, kiedy rysy
Byrona upodabniały się do rysów Girolama, na chwile, kiedy ogarniał
go spokój.
  - Miłość? - powiedział, gdy mijaliśmy San Vio. - Szczerze mówiąc,
uważam ją za transakcję między wrogimi stronami.
- Wcale nie musi być taka.
- Sądzisz, że w Anglii znajdziesz inną?
- Prędzej tam niż tutaj.
- Ja nawet nie zamierzam szukać.
  Kiedy Byron to powiedział, Hobhouse spojrzał na mnie, by spraw-
dzić, jak zniosłam obelgę. Uśmiechnęłam się na znak, że dobrze, z«
zrozumiałam ją w tym samym duchu, w jakim została wypowiedziana,
i że jako kobieta doskonale wiem, iż Byron musi od czasu do czasu
przeżywać dramatyczne chwile i użalać się nad sobą, a także ze n
powinnam brać do siebie wszystkiego, co mówi. Wenecja uczyniła g
jeszcze smutniejszym, pomyślałam.
Po wyjeździe Hobhouse'a Byron bez reszty zatracił się w kolejny
446

       . Dzień stał się dla niego nocą, a noc dniem. Mijały tygodnie,
carn^va . j s}0jjca. U szczytu zabawy zakochał się w tajemniczej
a on nie	kobiecie. Ponieważ ściskała w zębach guzik maski
Zł*:'"~     nip mogła wydobyć z siebie głosu nawet w chwilach naj-
,.kszej rozkoszy.
    N'e mam pojęcia, kim ani czym jest- powiedział Byron, tak
• ubv mnie to w ogóle nie dotyczyło. - Wiem tylko tyle, że nie
^ osób jej zaspokoić i że nie bierze pieniędzy,
opowiedział się, kim była, kiedy zauważył u siebie pierwsze objawy.
    
MÓWI GONDOLIER
  Wyobrażacie sobie, jak to jest spać jak milord? Nigdy nie wstaw -
przed kolacją? Powiadają, że nigdy nie zasypiał przy kobiecie, nawet
wiecie po czym.
- Precz! - wołał, jeszcze zanim ją opuścił, jeśli wiecie, co chce
przez to powiedzieć. Mi mmiii
  Czy naprawdę nigdy się nie obawiał, że któregoś dnia i na niego
przyjdzie kolej zapłakać?
  Potrafił spać jak mało kto. Nigdy nie oglądał blasku poranka.
Myślę, że robił to celowo. Nie chciał się w nim przejrzeć, bo mógłby
zobaczyć twarz swego bękarta.
  Na kobiety też nie chciał wtedy patrzeć. Rankiem mają cieńszą
skórę na twarzach. Wiecie, o czym mówię. Łzy są bliżej oczu. Dla-
tego i on nie podnosił powiek, dając im czas do wieczora, żeby
się opanowały.
Po tym, co im uczynił minionej nocy.

6
Uamorfa passar el tempo,
e el tempo fa passar 1'amor.
Przy miłości czas szybko mija -
tak jak miłość z czasem.
Przysłowie weneckie
  Carnevale roku 1818 pozostawił Byrona z chorobą miłosną, hemo-
roidami i gorączką. Widziałam jego list do Hobhouse'a: „Elena da
Mosta, gentil donna, zaraziła mnie zupełnie gratis. Po raz pierwszy
w życiu nie musiałem płacić za trypra".
  Carnevale znowu się skończył. Wenecjanie znowu obnosili po
mieście czarną trumnę na znak, że bestia, która przez tyle tygodni
sprawowała nad nimi niepodzielną władzę, wreszcie zdechła. Byron
zamknął się jak w trumnie w swoim nowym domu.
  Po zerwaniu z Marianną stało się oczywiste, że nie może dłużej
mieszkać w domu rodziny Segati we Frezzerii. W czerwcu wynajął
za 4800 franków rocznie jeden z czterech pałaców Moceniga, w pobliżu
volta, czyli zakrętu Canal Grandę.
  Na tę wiadomość serce z radości podskoczyło mi w piersi. Był to
ten sam pałac, w którym pocieszałam Casanovę po przegranych
przy stoliku i w którym zapamiętałam twarze szlachetnie urodzo-
nych gości, aby później umieścić je na udekorowanej tulipanami
1 ananasami planszy do biribissi. Tak, to był ten sam Palazzo
ocenigo, w którym Casanovą i ja zabawialiśmy się tak rozkosznie
pustej ramie. Część rozległej budowli zajmował mocno już po-
rzały Maurizio Mocenigo, którego Casanovą polecił mi jako mego
-owego opiekuna, z tak fatalnym, jak się okazało, skutkiem. Miesz-
     m również jego syn Maurizio, wciąż zakochany we mnie jak
zawilec.
449

-	A więc co wiesz o Palazzo Mocenigo? - zapytał Byron.
Całkiem niedawno podpisał wszystkie niezbędne dokumenty Pi
cher właśnie pakował jego książki, z daleka dobiegały stłum'
szlochania Marianny.
  Co wiedziałam? Najpierw powiedziałam mu to, co sobie wcześn' •
przygotowałam: że rodzina Mocenigo należała do najstarszych i nai
możniejszych w Wenecji. Że podzieliła się na ponad dwadzieścia od?a
łęzień, tak samo jak moja, Cornaro. Że najważniejsi byli Mocenigowi
z San Stae i z San Samuele. Właśnie w ich rodowej siedzibie zaznałam
szczęścia z Casanovą i właśnie tam miał teraz zamieszkać Byron
  Powiedziałam mu, że Mocenigowie byli politykami, żołnierzami
a także patronami artystów i uczonych. Ich portrety malowali Gior-
gione, Tycjan i Tintoretto. Z dynastii Mocenigo pochodziło siedmiu
dożów, spośród których Tommaso, Piętro i Alvise zwyciężali w wiel-
kich bitwach z Turkami. Szlachetność i bohaterstwo Alvisego były
tak powszechnie znane, że po jego śmierci Turcy przybrali swoje
okręty kirem i zanurzyli w wodzie flagi z półksiężycami.
  Powiedziałam mu, że ród Mocenigo okrył się także niesławą, a to
za sprawą Giovanniego Moceniga, który w roku 1591 zaprosił w gości
znakomitego filozofa Giordana Bruna, wierząc, że dzięki niemu pozna
tajniki alchemii. Jego nadzieje spełzły jednak na niczym, wobec
czego Giovanni zadenuncjował swego gościa jako heretyka. Bruno
spłonął na stosie w Campo dei Fiori w Rzymie.
  Ale moja opowieść nie usatysfakcjonowała Byrona. Słuchał mnie,
bębniąc niecierpliwie palcami.
  -	Nie mówisz mi wszystkiego, Cecilio. Czekam na więcej. Nie
ukrywaj przede mną brudów.
  A więc opowiedziałam mu o mrocznych czasach, kiedy Wenecjanie
mieli w zwyczaju mordować swoich wierzycieli. Domenigo Mocenigo
ugodził sztyletem brata jednego ze swoich, za co jego nazwisko
zostało wykreślone z Libro d'oro. Opowiedziałam mu o przepiękni
Marinie Mocenigo i Lukrecji Basadonnie, żonie jednego z Mocenigo*)
zdradzonej przez angielskiego kochanka. Rosalba Carriera namalo-
wała ją w naszyjniku z grubych pereł. Opowiedziałam mu tak#
o Giustinianie Gussoni, osiemnastoletniej pannie młodej, która uciekł
gondolą z hrabią de Tassis.
  -	Tak już lepiej - rzekł Byron. - Może znasz jeszcze jak1
skandale?
450

  Z udziałem Anglików?
'obojętnie jakie, byle paskudne.
„•oHTiałam więc o ekscentrycznej łady Mary Wortley Montagu,
'eszkała tu przed moim urodzeniem, wielkiej przyjaciółce
Antonia Moceniga...
_ Tak, czytałem jej listy! Wspaniale napisane!
 i o innej skandalizującej Angielce, lady Arundel, wplątanej
aferę związaną ze zdradą jej weneckiego kochanka, Antonia Fo-
scariniego.
A więc ten pałac wie, co to mroczne namiętności! - wykrzyknął
Byron.
_ Wie też, co to wspaniałe przyjęcia - odparłam.
  Uraczyłam go opowieścią o tym, jak to Piętro Mocenigo wydał
podczas jednej tylko nocy czterdzieści tysięcy ducati na wino, je-
dzenie i złoto, które rozrzucał wśród gości. Opowiedziałam mu o olej-
ku różanym, który przysłała Madame de Pompadour, i o tym, jak
jego zapach unosił się nad stolikami, przy których grało się do
upadłego u schyłku naszej Republiki.
  Ale nie zająknęłam się ani słowem o magicznej nocy spędzonej
z Casanovą w pustej ramie.
  Wynajmując Palazzo Mocenigo, Byron rozpoczął życie niczym
prawie nieróżniące się od życia weneckiego arystokraty. Miał nawet
własną gondolę przycumowaną do własnych biało-błękitnych paline
i własnego gondoliera, Titę Falcieriego, potężnie zbudowanego męż-
czyznę o ekstrawaganckich wąsiskach. Jeśli akurat nie pływał gon-
dolą, Tita spełniał funkcje lokaja i alfonsa.
Kiedy przyjechałam do Palazzo Mocenigo, bałam się tam wejść.
Przypłynęłam gondolą od strony Canal Grandę. Tego dnia warstwa
czystej jak kryształ wody nasunęła się na zielony muł niczym zasłona
z najprzedniejszego jedwabiu. Zatrzymałam się na schodach i napeł-
niłam płuca powietrzem. Woda była bardziej przejrzysta niż niebo,
w asciwy porządek rzeczy uległ odwróceniu. Poczułam się nieswojo,
udowle wyłaniające się z mgły zdawały się otoczone jasną poświatą,
Jak głowy świętych na niektórych obrazach. W takie dni cały
a zdaje się pulsować jakimiś przedziwnymi zaburzeniami. Trudno
ezc właściwe słowa, żeby opisać to zjawisko; mnie udawało się
^em oddać je na płótnie.
am sobie pytanie, w jaki sposób namalowałabym teraz
451

wiekowy pałac. Upadająca Republika pociągnęła za sobą ród M
nigo; ich palazzo prezentował się znacznie mniej dostoin'
niegdyś. Ściany barwy lwiej sierści były brudne, wilgotne od
i morza. Dwanaście lwich głów nad oknami piano nobile sprawi
wrażenie znacznie mniejszych i nie tak groźnych jak przed 1 /
Zniknął portier w zamszowej kurcie, tylko wspomnienie został
dziesięciu gondolach, które kiedyś tu cumowały. Gdybym teraz
malowała, do spalonej terra di sienna dodałabym dużo więcej ołowi
nej bieli niż trzydzieści lat temu. Dzięki temu budowla stałaby si
mniej materialna, za to groźniejsza. Wzorując się na czasie, dodał
bym nieco szarości do błękitu paline, a suchym pędzlem z odrobina
czerni sadzy wyżarłabym dolną część drzwi, tak jak uczyniły to
szkodniki.
  Pchnęłam resztki drzwi - otworzyły się z przenikliwym skrzypie.
niem i trzaskiem - weszłam do środka. Otoczyła mnie nieruchoma
wilgoć. Moje oczy bez trudu i prawie bez mojego udziału wyśledziły
efekty jej działania na czerwonych draperiach i zwierciadłach, które
ostatnio widziałam tak dawno temu. Ruszyłam na górę po schodach.
Lampy, trzymane przez wystające ze ścian ręce, wciąż oświetlały
kamienne korytarze, ale pod sufitem pojawiły się żyrandole z paję-
czyn, w których niemrawo kołysały się zmumifikowane trupy much.
Na ścianach tu i ówdzie widniały ciemne plamy wilgoci.
  Przed drzwiami apartamentu Byrona zatrzymałam się na chwilę,
zamknęłam oczy i zagłębiłam się we wspomnieniach. Wciąż były
takie żywe, takie naturalne! Wyobraziłam sobie, że otworzywszy
drzwi, ujrzę trwające wciąż tamto przyjęcie z roku 1782. Zapragnęłam
zobaczyć mężczyzn wystrojonych jak motyle i upudrowanych jak
ciastka. Zapragnęłam zobaczyć kurtyzany i wielkie damy, piętrzące
się na półmiskach pyszności, usłyszeć grzechot kości rzucanych na
stoliki do gry, ujrzeć mężczyzn w błyszczących surdutach, pochylo-
nych nad kochankami. Zapragnęłam usłyszeć gwar dystyngowanych
głosów, arystokratyczny szum plotek i flirtów. Nade wszystko jednak
pragnęłam ponownie ujrzeć Casanovę i znaleźć się w jego ramionach.
  Zamiast tego zastukałam do drzwi i chwilę potem otworzył nu Je
brzydki mały Fletcher. Wewnątrz powitała mnie pustka, ciemność.
milczenie i kurz.
  - Pan oczekuje pani, panno Cecilio. Powiedział, że zna pani drogf-
Uprzedzam panią, że jest dzisiaj w paskudnym nastroju.
Kierując się instynktem i wspomnieniami, szłam przez kolej*1
452

nia aż wreszcie znalazłam Byrona otoczonego książkami.
pomiesza gwój'gab;net w tym samym pokoju, w którym spędziłam
^rZą      niane chwile z Casanovą. Po raz pierwszy znalazłam się tu
I7:~" -    AWzało się, że jest to dość mroczne pomieszczenie o tera-
za Cu -      a(lzce w barwach topazu i lapis lazuli, niezbyt obszerne,
k° °   J„„ -un/sokie. W roku 1782 wydawało mi się zacisznym rajem
za bardzo wj<	_   _	_	...
'wnaniu z gwarnym przyjęciem; teraz odniosłam wrażenie, ze
L^Tnim dość głośno i nieprzytulnie.
R    trudu rozpoznałam wielką złoconą ramę, w której kochałam
'a^anoyą. Teraz oprawiono w nią obraz Canałetta i powieszono
ścianie między dwoma marnymi francuskim pejzażami. W pokoju,
 'czvm na bazarze, zgromadzono mnóstwo bibelotów. Ściany, z któ-
rych gdzieniegdzie sterczały złote gałki, pokrywał pasiasty złoto-
czerwony brokat. Sufit wzmacniały belki koloru sińców. W cieniu
między dwoma oknami wychodzącymi na Canal Grandę znajdowała
się bogata sztukateria przyciemniona nieco dymem z kominka. Wi-
siało tam również lustro. Wchodząc do pokoju, widziałam w nim
swoje odbicie oraz Byrona rozpartego wygodnie na sofie wśród
stosów oprawionych w skórę tomów.
  Na stoliku przed nim leżała namalowana przeze mnie przed laty
plansza do biribissi; twarze dawno już wyblakły, zwierzęta wyglądały
jak zjawy.
  - Witaj z powrotem, Cecilio - powiedział nieprzyjaznym tonem.
Z trudem hamował gniew. - Spójrz, proszę, co tutaj znalazłem. Oka-
zuje się, że nie byłaś ze mną całkiem szczera. Myślę, że powinnaś
opowiedzieć mi nieco więcej o tym pałacu.
  Wskazał oskarżycielskim gestem na planszę. Rozpoznał moje
dzieło.
Nawiązawszy od nowa kontakty z rodziną Mocenigo, dowiedzia-
łam się wielu nowych rzeczy o palazzo. Kiedy byłam tu z Casanovą,
niewiele mnie obchodziło poza moim kochankiem, potraktowałam
Więc tę budowlę po dziecinnemu, jak jakieś zjawisko z bajki. Teraz,
po wielu latach, stałam się znacznie bardziej wrażliwa i dociekliwa.
ae Jawił mi się zarówno jako znacznie piękniejszy, niż przy-
uczałam, jak i bardziej niebezpieczny. Nie wszystko mogłam
eaziec Byronowi. Niektóre rzeczy musiał odkryć na własną
°n, który łamał wszystkie zakazy, znalazł się teraz wśród
453

awanturników zupełnie innej maści. Niespokojne, wciąż żywe d
Palazzo Mocenigo zionęły bólem i poczuciem winy za niezlie
zbrodnie popełnione w tych murach. Znajdowały się wśród   ? '
duchy nieszczęśliwych kochanków, służących kryjących wielkie h
chy, których dorobiły się za sprawą swych panów, niedorozwinięty i
synów otrutych w łóżkach, samobójstw zaszczutych homoseksuar
tów, zdeformowanych płodów wyrzuconych cichcem do kanału, sznet
nych córek, oddanych po kryjomu do klasztorów, i tych najpięjgy ?
szych, wydanych wbrew ich woli za wiekowych lubieżnych satyrów
Pod tym względem Mocenigowie niczym nie różnili się od innych
weneckich rodów.
  A mimo to w powietrzu rozbrzmiewał także śmiech, zdarzało sie
również, że szyby owionął podmuch cieplejszego powietrza. Skrzydła
ogrodowej bramy kołysały się leniwie na od dawna nieoliwionych
zawiasach. O zachodzie słońca ze ścian wychodziły duchy niczym
koty z worka. Podobno w nocy korytarzami przechadzał się niekiedy
zwęglony upiór Giordana; świadczyły o tym znajdowane rano płatki
sadzy i kałuże wody, ponieważ rozpaczliwie szukał wszędzie wilgoci,
aby ulżyć swoim cierpieniom w płomieniach. W głębi zwierciadeł
można było niekiedy dojrzeć wyblakłe odbicia pięknych kobiet, które
się w nich przeglądały, a w powietrzu poczuć woń ich perfum. Co
prawda serca tych kobiet spoczywały zamknięte w rodzinnych gro-
bowcach, ale przejrzyste ślady szczęścia pozostały na zawsze w mu-
rach tego domostwa. Od czasu do czasu znajdowano w pokojach
bukieciki, które nie wiadomo kto przyniósł, lub damskie rękawiczki,
które nie wiadomo do kogo należały. Byron już prawie niczego nie
jadł, zwiększając w ten sposób swoją wrażliwość na manifestacje
duchów z Palazzo Mocenigo.
  Bez przerwy użalający się nad sobą, więdnący niczym kwiat pod-
lewany przez wszystkich członków rodziny, Byron nie miał sił, żeby
się bronić. Zaszywał się w kącie i próbował pisać, podczas gdy upiory
pałacu wrzeszczały na niego i podsuwały kieliszek z winem coraz
bliżej jego ręki.
  
Tre done in casa, inferno verto.
Trzy kobiety w domu i piekło gotowe.
Przysłowie iceneckie

  Wiosną na ulice Wenecji wybiegł szalony słoń. Stanowił główną
atrakcję cyrku na Riva degli Schiavoni. Uciekł przez Campo Bandiera
e Moro, skręcił za róg i wpadł do kościoła San Antonio. Austriaccy
żołnierze nie potrafili go stamtąd wypędzić, więc w końcu ustawili
w drzwiach armatę i wystrzelili z niej do niego. Krew i strzępy ciała
oraz kości trysnęły na ściany i filary, zwierzę osunęło się na posadzkę
i umarło, rycząc jak sto rodzących kobiet.
  Byron tak oto opisał to wydarzenie Hobhouse'owi (czytał mi na
głos to, co właśnie pisał):
  „Dwa tygodnie temu przeżyliśmy okropną przygodę ze słoniem,
który uciekł z zagrody, zniszczył stragan z owocami, zabił sprzedawcę,
wpadł do kościoła i w końcu został zastrzelony pociskiem z armaty
przyprowadzonej specjalnie z Arsenału. Widziałem go na krótko
przed ucieczką: stał na Riva, a jego opiekunowie wabili go bochen-
kami chleba, żeby wszedł na barkę. Po południu podpłynąłem do
niego gondolą; zabawiał się, ciskając we wszystkie strony gałęziami
i kamieniami. Mimo to nie sprawiał wrażenia bardzo rozzłoszczonego;
prawdziwa wściekłość ogarnęła go dopiero około północy, kiedy wy-
kazał się nadzwyczajną siłą, niszcząc wszystko, co napotkał na swojej
drodze. Strzały z muszkietów nie na wiele się zdały, skłoniły go
yiko do szarży, a wtedy Austriacy porzucili broń i rozpierzchli się
na Wszystkie strony. Wreszcie sprowadzili armatę. Drugi strzał trafił
cel, zabijając go niemal na miejscu. Nazajutrz oglądałem jego
Poszł
  ponujące zwłoki. Oszalał z żądzy, ponieważ był to akurat czas,
aedy potrzebował partnerki".
am z Byronem obejrzeć cuchnącego trupa. Chciał, żebym

455

namalowała portret martwego słonia, ale odmówiłam. Bałam
tego ogromnego cielska, chociaż już nie żyło. Wiedziałam, dlacz
Byron chce, żebym go namalowała: uważał go za metaforę sw    •
osoby i sądził, że malując martwe zwierzę, rozwinę zdolności kt'
później pozwolą mi lepiej oddać jego, Byronowski, dziki patos.
  Lubił wszystkie zwierzęta. O ile wiem, nawet dzielił ze swvm
przodkiem zamiłowanie do karaluchów. Z całą pewnością czworonoei
istoty traktował dużo lepiej niż służbę i swoje kobiety. Zwierzęta
przynajmniej nie odczuwały boleśnie pogardy w jego głosie i spn
jrzeniu; dla nas, ludzi, była ona jak wstydliwa woń, która otaczała
nas i za nic nie chciała zniknąć.
  W Palazzo Mocenigo rozlegały się teraz warkoty i parskania włas-
nej menażerii Byrona. W mrocznym sercu pałacu znajdował sie
przykryty dachem dziedziniec o kamiennej posadzce, ścianach pokry-
tych pociemniałą ze starości boazerią i pustych architrawach. Powiet-
rze było tam dziwnie rozrzedzone, do tego stopnia, że aż trudno było
oddychać. Jakby po to, aby podreślić swoje nowe „wodne" wcielenie,
Byron kazał pozdejmować koła ze wszystkich powozów i umieścić je
właśnie na tym dziedzińcu, gdzie leżały jak ogromne cielska mar-
twych stworów. W obszernej komnacie o sklepieniu podpartym kolu-
mnami, na poziomie kanału, Byron trzymał żywe zwierzęta: dwie
małpy, kilka kotów, dwa czy trzy psy, wilka, lisa, kruka i orła. Ściany
wciąż jeszcze były wyłożone zwierciadłami, więc zwierzęta odbijały się
w nich wielokrotnie. Widok zagadkowych sobowtórów utrzymywał je
w ciągłym niepokoju i ekscytacji. Przez brudne szyby i szczeliny
w drzwiach więźniowie czuli wodę, lecz przykuci łańcuchami, zamknię-
ci w klatkach lub uwiązani na postronkach, nie mogli uciec z niewoli.
  W Wenecji dużo mówiło się o tym, że angielski milord urządził
własne zoo nad Canal Grandę. Byron doskonale zdawał sobie sprawę,
jakie wrażenie wywiera jego zwierzyniec na gościach zjawiających
się od strony kanału. Tak jak w Newstead Abbey straszył ich uwią-
zanymi do poręczy schodów niedźwiedziem i wilkiem, tak tutaj kazał
im przemykać między ryczącymi, skowyczącymi i cuchnącymi zwie-
rzętami, zanim dotarli do schodów, którymi mogli wspiąć się na gor?
i złożyć hołd Królowi Wszystkich Bestii.
  Sąsiedzi, w tym również Maurizio, byli zdesperowani, ale co mogu
zrobić? Maurizio bał się cokolwiek powiedzieć, nawet kiedy od czasu
do czasu spotykali się na dziedzińcu. Doprawdy trudno mi by'0
wyobrazić ich sobie razem, nawet przez chwilę.
456

wypadku ze słoniem zainteresował Byrona los innych zwierząt
W necii. Malując go, opowiadałam wszystkie historie, jakie kie-
lwiek słyszałam na ten temat. Był jak dziecko słuchające baśni.
-    e!" _ wykrzykiwał za każdym razem, kiedy kolejna opowieść
"A hpffła Końca. Pokazywałam mu także winiety i szkice z mego
szkicownika.
ODisałam mu casotto de leone, drewnianą scenę, na której leżał
wiązany lew, obserwując smakowite pudelki w miniaturowych kos-
tiumach, tańczące przed nim na tylnych łapkach przy dźwiękach
Wypiec. Suczki trzymały w łapkach maleńkie wachlarzyki, pieski
powagą kroczyły w eleganckich frakach. Pokazałam mu podobiznę
słynnego kanarka, który potrafił liczyć do trzydziestu. Opowiedziałam
o okropnej ceremonii zabijania kotów w Santa Maria Formosa i o za-
wodach w topieniu gęsi. Pokazałam mu rysunki przedstawiające
walki byków ze specjalnie tresowanymi psami, które czepiały się
uszu znacznie przecież większych przeciwników i nie puszczały ich
aż do śmierci, chyba że treser z całej siły szarpnął je za ogon lub
uderzył w jądra. Po walce odrąbywano bykowi głowę jednym ciosem
topora. Opowiedziałam mu o dręczeniu uwiązanych niedźwiedzi,
szczutych psami. Nawet jeśli niedźwiedziowi udało się schwytać
napastnika w paszczę, natychmiast otwierano mu ją przemocą, uży-
wając w tym celu drewnianych kołków. Pokazałam mu także rusunek
przedstawiający mężczyzn pochylonych nad cebrem z wodą i chwy-
tających węgorze zębami, pokazałam chłopców przywiązujących psom
fajerwerki do ogonów, opowiedziałam o końskich wyścigach na lodzie,
takich jak ten, podczas którego stracił życie mój ojciec.
- Biedny koń! - westchnął Byron. - Biedne zwierzęta!
Byron ściągnął do pałacu Allegrę, swoją córkę urodzoną przez
Claire Claremont. Ogromnie się denerwowałam przed pierwszym
spotkaniem, z ulgą jednak stwierdziłam, że w rysach dziecka nie
dostrzegam żadnego podobieństwa do Girolama ani nawet do Byrona,
oyla ładnym jasnowłosym cherubinkiem, pulchnym i obdarzonym
nieszczególnym wdziękiem.
Byron obserwował mnie uważnie.
  Wiem, co sobie myślisz. Niezbyt do mnie podobna, prawda?
^ważniejsze, że nie jest też ani trochę podobna do matki. Za to
ardzo przypomina mnie usposobieniem.
o prawda. Allegra była choleryczką, często krzyczała bez powodu,
457

parę razy byłam świadkiem, jak próbowała kopnąć służącą albo t
Jednak najbardziej lubiła się śmiać. Byron lubił ją co najmnie"
samo jak swoje zwierzęta. Za każdym razem, kiedy widziałam'
z uśmiechem mierzwi jej włosy, wyobrażałam sobie, że na jej mie'
jest Girolamo. Oto jakim potrafi być ojcem, myślałam. W pewn
chwili uświadomiłam sobie, że zupełnie niepotrzebnie staję sje ?
zdrosna w imieniu mego syna.
  Byron lubił, kiedy Allegra przebywała w pobliżu. Często bawił
się w tym samym pokoju, w którym go malowałam. Wyśpiewywał
niezrozumiałe dziecinne piosenki i traktowała ojca tak samo iak
wszystkich dorosłych. Po pewnym czasie Byron przywykł do iei
obecności tak bardzo, że wręcz przestał ją dostrzegać. Mała Allegra
samodzielnie wędrowała po zapuszczonych klatkach schodowych
a kiedy się zmęczyła, zasypiała pod stołem jak pies.
  Byron kupił córce velocimano, małego drewnianego konika na
kółkach z powiewającymi uszami. Allegra uwielbiała szarpać go za
grzywę zrobioną z prawdziwego końskiego włosia. Któregoś dnia
niepostrzeżenie otworzyła ciężkie drzwi, prowadzące do pomiesz-
czenia na parterze, i wjechała na swoim koniku między dzikie bestie,
z których każda mogła ją pożreć.
  Przyjaciele Byrona, Hoppnerowie, uznali, że Palazzo Mocenigo to
zbyt niebezpieczne miejsce dla małego dziecka. Allegra zamieszkała
w domu angielskiego konsula.
  Była jeszcze jedna bestia, którą Byron chętnie dodałby do swego
zwierzyńca: Margarita Cogni, piekarzowa.
  Przypuszczam, że najbardziej pociągała go jej prymitywna zwie-
rzęca natura.
  - Należy do tych kobiet, które są zdolne do wszystkiego. Gdy-
bym dał jej nóż do ręki, wbiłaby go tam, gdzie jej wskażę, nawet
w mój brzuch, jeślibym ją rozwścieczył. Bardzo lubię takie zwie-
rzęta...
Nazywał ją Pytonicą, Tygrysicą, Wilczycą z małymi.
  Musiałam przyznać mu rację: Margarita Cogni była nadzwyczaj-
nym zwierzęciem. Potrzebowała zaledwie kilku miesięcy na to, żeby
odsunąć go od Marianny Segati i zagarnąć dla siebie. Jak tylK°
uznała, że osiągnęła całkowity sukces, nad Canal Grandę rozległy si?
nieludzkie okrzyki radości. Byron nie odważył się zatkać jej ust>
ponieważ mogłoby to się skończyć utratą palca. Miałam o niej taJ#
458

       • IP iak o Mariannie, tyle że ja również obawiałam się jej
samą opinię* j
•łv fizycznej.
w-łArś-oś jwieczoru, w sierpniu 1818 roku, Margarita Cogni usiadła
**'    njach pałacu i kategorycznie odmówiła powrotu do męża,
113 b becco etico, obrzydliwego rogacza. Ani policja, ani ksiądz pro-
f zez nie zdołali namówić jej do zmiany decyzji, więc aby zażegnać
k "dal Byron uczynił z niej swoją gospodynię. Był trochę zażeno-
tvm nieoczekiwanym nabytkiem, wkrótce się jednak okazało,
.   Margarita potrafi doskonale dbać o dom, Ucząc się przy okazji
kasd^m groszem. Jako rodowita Włoszka była przekonana, że
wszyscy go oszukują, i traktowała ich zgodnie z tym przekonaniem,
nie szczędząc wrzasków i razów. W niedługim czasie wszystko w Pa-
lazzo Mocenigo działało jak w zegarku. Margarita znalazła nową
drogę do serca Byrona.
  - Ale jak właściwie dajesz sobie z nią radę? - zapytałam, kiedy
przyszedł do mojej pracowni.
  - Nawet nie próbuję, po prostu pozwalam jej robić wszystko, na
co ma ochotę, a sam świetnie się przy tym bawię. Gdybyś wiedziała,
ile razy doprowadziła do rozpaczy starego poczciwego Fletchera...
Nie martw się, Cecilio. Poradzę sobie z każdym, kto nie jest tak
zimnokrwistym, obrzydliwym, odrażającym gadem jak panna Mil-
banke, oby nigdy nie wydostała się spod lawiny moich przekleństw.
  A jednak nad Margaritą po prostu nie dało się zapanować. Po to,
żeby go szpiegować, nauczyła się nawet czytać. Byron nie przesadzał:
przerażała zarówno Titę, jak i Fletchera. Na odgłos jej kroków kulili
się jak hieny. Margarita nie wpuszczała za próg pałacu innych kobiet,
chyba że były stare i odrażające. Potrafiła czekać na Byrona przez
całą noc na stopniach palazzo, z oczami błyszczącymi od łez i długimi
włosami spływającymi na piersi niczym węże Meduzy. Po powrocie
do domu Byrona spotykało wręcz niebezpiecznie entuzjastycznie
powitanie. Traktowała go jak trofeum.
Kiedy Margarita została na stałe, potraktowałam to z filozoficznym
spokojem i wróciłam do pracowni. Nie miałam ochoty nosić na twarzy
s adow jej paznokci. Wystarczyło, że Byron zostawił na mnie swoje
ay, poza tym zaś zdążyłam się już zorientować, że stając się
ęscią jeg0 codziennego życia, natychmiast przestałabym być dla
go w jakikolwiek sposób atrakcyjna. Nadal często odwiedzał mnie
Pracowni, nadal spotykaliśmy się na San Lazzaro.
459

  Jednak od czasu do czasu zjawiałam się w Mocenigo, gdzie
go gabinecie zawsze czekały na mnie sztalugi. Wymyśliliśmy
sób na obłaskawienie Margarity: namalowałam jej portret w n
bogatym stroju, w którym uparła się pozować, będąc teraz mi
kanką najprawdziwszego palazzo. Zrezygnowała z białego faxolpł~
na rzecz bezsensownie długiego trenu, który za sobą cięgnęła i  k
nosiła się z przezabawnymi minami, bezwiednie czyniąc z sieh'
doskonałą karykaturę wielkiej damy. Namalowałam ją właśnie ta
ką, ale życzliwie, bez złośliwości. Ujrzawszy swój gotowy portret
porwała go ze sztalug i uciekła, od tej pory jednak traktowała
mnie niemal życzliwie, w podobny sposób jak Titę i Fietchera-
jako część maszynerii, której jedynym zadaniem jest uszczęśliwia-
nie jej pana.
  Potem mogłam już bez przeszkód malować Byrona pracującego
nad pierwszą częścią swego nowego poematu Don Juan, który zaczął
pisać na początku września 1816 roku. Od pierwszej linijki twierdził
że będzie to arcydzieło. Chociaż nie chciał się do tego przyznać,
wciąż pożądał sławy.
-	Jej opary są jak kadzidło dla duszy - mawiał.
  Byłam skłonna przyznać mu rację. Moje sukcesy otaczały mnie
jak lukier, dosładzając mi życie.
  Zwykle siedzieliśmy w milczeniu, chyba że Byron akurat czytał mi
na głos to, co właśnie pisał. Wciąż obawialiśmy się Margarity. Od
czasu do czasu La Fornarina wpadała niespodziewanie przez któreś
z trojga drzwi, a stwierdziwszy, że wszystko w porządku, podbiegała
do Byrona i chwytała go w objęcia. Zerkał na mnie znad jej ramienia,
ja zaś natychmiast chwytałam za węgiel i błyskawicznie szkicowałam.
Te chwile nie mijały bezpowrotnie - pozostawały zarówno na papf
rze, jak i w mojej pamięci.
  Któregoś dnia, kiedy byliśmy zajęci pracą, na dole wśród służby
wybuchło straszliwe zamieszanie. Jakiś czas później nadbiegł zdy-
szany Fletcher z wyjaśnieniami. Otóż Margarita zdybała w kuchni
ładniutką dziewczynę z Rialto, która przyniosła ziemniaki, zaatako-
wała ją i tak dotkliwie pobiła, że tamta leżała teraz nieprzytomna na
podłodze, Margarita zaś krążyła wokół niej jak lwica, najwyraźniej
szykując się do zadania coup de grace.
-	Przyprowadź ją tutaj - polecił Byron - a potem zajmij się ofia1"^
Margarita wkroczyła do pokoju z rozwianymi włosami, wypiekam1
na twarzy i zakrwawionymi paznokciami. Szła na sztywnych noga0*1'
460

      «mńł niczym łaszący się pies, który doskonale wie, że naraził
Zgięta wp   >
_je swemu panu.
Margarita, jesteś suką - powiedział Byron.
~      a p0 włosku to straszliwa obelga, chyba najgorsza, jaką może
7eć kobieta. Wstrzymałam oddech, pewna, że dziewczyna do-
ie spazmów lub zacznie krzyczeć, ona jednak tylko dygnęła
'odparła jakby nigdy nic:
    Si la tua cagna. Tak, twoją suką. Sono sempre in calore.
Zawsze z cieczką.
  Byron roześmiał się i kazał jej odejść, ale ona chwyciła jego głowę
w obie ręce i przywarła ustami do jego ust. Dopiero kiedy ją odepchnął,
uciekła ze zwierzęcym skowytem i łzami płynącymi po policzkach.
  _ Wiesz, jak mówimy w Anglii o kobietach? - zapytał, odwracając
się do mnie i wycierając usta. - Że im więcej płaczą, tym rzadziej
sikają. - Umilkł na chwilę, po czym dodał: - Nie znoszę widoku
płaczących kobiet.
  Milczałam. Z daleka dobiegały szlochania, odłosy czkawki i donośne
pomstowanie Margarity. Byron wskazał lekkim ruchem głowy kie-
runek, z którego dochodziły te odgłosy.
  - Czy wiesz, że ona żegna się, słysząc dźwięk kościelnego dzwonu,
niezależnie od tego, co akurat robimy? Czasem odnoszę wrażenie, że
różne części jej ciała funkcjonują zupełnie niezależnie od siebie. Przy-
pomina dzikie zwierzę. Podoba mi się jej energia. Parę razy zdarzyło mi
się podsłuchać, jak chwali się mną przed służbą. Potrafi mnie rozbawić,
dzięki czemu sporo grzeszków uchodzi jej na sucho. A do tego uwiel-
biam te wszystkie pieszczotliwe przezwiska, które dla mnie wymyśla.
  Rzeczywiście, ja również słyszałam je prawie bez przerwy. Mar-
garita używała ich nie tylko w sypialni albo w chwilach szczególnego
uniesienia, lecz także na co dzień. Uvetta mia, moje małe winogronko.
Pasta di marzapane. No cóż, myślałam z przekąsem, jest przecież
z°ną piekarza, cóż więc dziwnego, że czerpie porównania głównie
z kuchni. Wyobrażałam ją sobie jako płynną, otaczającą go zewsząd
masę, zaborczą i zazdrosną. Wyobrażałam sobie również, że ugniata
Jego ciało jak ciasto, przerzuca z boku na bok, turla i miętosi, a kiedy
jest już p0 wszystkim, kładzie się obok niego i oddycha jak chleb
ozony do pieca. Nim minie tyle czasu, ile trzeba na ukrojenie
omki, jest znowu gotowa do działania z twarzą błyszczącą jak od
pionego masła, chciwa niczym szybko rosnące drożdżowe ciasto.

Xe piu le done che varda i omen'
che le stele che yarda la tera.
Więcej kobiet patrzy na mężczyzn
niż gwiazd na ziemię.
Przyslowk wenecka
Już wcześniej mówiłam, że nigdy nie miałam przyjaciółki.
  Należę do kobiet, które wolą przebywać z mężczyznami. W towa-
rzystwie kobiet nie czuję się swobodnie. Aż do śmierci Casanovy
w roku 1798 miałam w nim jedynego przyjaciela, jakiego potrzebo-
wałam. Nasze listy zastępowały mi zarówno plotki, jak i pieszczoty,
mogłam w nich także dawać upust wzbierającej we mnie żółci. Kiedy
Casanovą umarł, stałam się twardsza i zimniejsza. Po tym, jak Byron
porzucił mnie w Albanii, chyba zmiękłam i złagodniałam, przybita
bólem, z pewnością jednak nie stałam się cieplejsza. Ból uczyni
mnie milszą dla świata, a przynajmniej - w niewielkim zakresie - dla
Sofii i w ogóle dla kobiet. Nie czułam się już lepsza od nich, więc
mogłam współczuć im w ich troskach, było już jednak za późno,
żebym zaczęła irn ufać.
  Wspominałam też już, że jedyną, która prawie zasługiwała na
miano mojej przyjaciółki, była Mary Shelley.
  Tego lata Shelleyowie - Percy i Mary - zjechali do Wenecji. Ran'
kiem, kiedy zjawili się w Palazzo Mocenigo, właśnie pracowałam
nad portretem Byrona. Różowy i jasnowłosy jak anioł, Shelley wy-
glądał niczym uosobienie romantycznego poety. Płonął wewnętrZ'
nym blaskiem zupełnie jak Byron - różnica polegała na tym, *
tego blasku nie tłumiły smutek ani zgorzknienie. Aż ręce m111
swędziały, żeby go namalować; wiedziałam, że potrafię pokazać te
blask na płótnie. Ależ Byron byłby wściekły, gdyby się o tym AQr
wiedział, pomyślałam. Zastanawiałam się, czy Shelley mnie pociąg*
462


do wniosku, że nie. Nie należał do ludzi, których mogłoby
i dosz       iaczyć z innymi materialnymi istotami. Poruszał się wyłą-
cz0 ^^g intelektu i duchowości. A poza tym, w mojej duszy
T*. *,^.ło mocno odciśnięte znamię Byrona. To jego ust pożąda-
**rie czyichś, choćby najbardziej podobnych.
\!i      na pierwszy rzut oka wyglądała blado i nieciekawie. Nie
szłaby dobrze na portrecie, pomyślałam. Jej niezwykły urok brał
tego co w głębi duszy, a nie z tego, co na twarzy. Ubierała
'! bardzo skromnie, a skóra na jej twarzy była przezroczysta i ob-
' ia Nie wyróżniała się szczególnie atrakcyjną figurą, miała za
to ładne ręce.
  _ ?t0 to jest? - zapytał Shelley wysokim głosem, spoglądając na
mnie niepewnie. Przyszedł porozmawiać z Byronem o poezji i, znając
swego rozmówcę, obawiał się niewybrednych ataków z jego strony.
- Och, nikt taki. Artystka - odparł Byron lekceważącym tonem.
  - Artystka nie może być nikim - powiedziała Mary cicho, lecz
wyraźnie. - Artysta jest Bogiem. On czy ona - skłoniła głowę w moją
stronę - tworzy życie w przemyślany, celowy sposób.
  Dopiero teraz zwróciłam uwagę na niezwykle bystre, żywe spo-
jrzenie oczu ukrytych pod ciężkimi powiekami. Lśniące włosy miała
zaczesane na boki i splecione w pierścienie. Zauważyłam, że co jakiś
czas bezwiednie unosi zgięte w łokciu lewe ramię z podkuloną ręką,
jak dziecko, które przeciąga się przed snem.
  -	Niech Bóg ma nas w swojej opiece, gdyby artyści zaczęli myś-
leć! - parsknął Byron.
Mary mówiła dalej, jakby go nie słyszała:
  -	Nie mam na myśli dążenia do jak największego fizycznego po-
dobieństwa, do precyzyjnego namalowania powieki albo wiernego
oddania koloru skóry. Myślę o pokazywaniu wewnętrznego napięcia
stanowiącego kwintesencję życia, o znajomości alchemii, która po-
zwala odtworzyć na płótnie osobowość modela. Dobrego obrazu się
nie ogląda, dobry obraz się c z u j e, ponieważ dobry obraz żyje. -
odeszła do sztalug, spojrzała na portret, nad którym właśnie praco-
wałam, uśmiechnęła się najpierw do mnie, a potem do Byrona. - Ten
raz' Albę, jest tobą w najdrobniejszych szczegółach. Ona stworzyła
nowo życie, twoje życie. Z twarzy, którą namalowała na płótnie,
m°gę dowiedzieć się o tobie wszystkiego.
yron nienawidził inteligentnych i wykształconych kobiet. Mary
> o czym często wspominał z przekąsem, z pewnością do nich
463

należała. Jej teorie o siłach życiowych i reanimacji, któro
u podstaw Frankensteina, nie wzbudziły jego entuzjazmu >j.
nie zaszczycił jej odpowiedzią. Shelley był wyraźnie zażenow   *
Byron nawet mnie nie przedstawił, tylko zgarnął go do salonu '  ^
trzasnął za sobą drzwi. Przyjęłam to jak policzek. Domyśliłam  ?
że próbuje w ten sposób zaimponować Shelleyowi. Trzaśniecie h ł
tak silne, że Mary i ja przymknęłyśmy na sekundę powieki. Kieri
otworzyłyśmy oczy, patrzyłyśmy na siebie. Czułam, że nasze dus
wychodzą sobie naprzeciw i rozmawiają ze sobą. Do tej pory nigH
nie doświadczyłam czegoś takiego w obecności kobiety, w związki
z czym nie bardzo wiedziałam, co o tym myśleć.
  Jedno na pewno nas łączy, pomyślałam. Sypiamy ze słynnymi
romantycznymi poetami. Ale jakże byli od siebie różni! Bez trudu
potrafiłam sobie wyobrazić Shelleya w roli troskliwego i czułego
kochanka. Byron nigdy taki nie był i nie zanosiło się na to, żeby
kiedykolwiek miał się taki stać. Zastanawiałam się, i zawsze będę się
zastanawiać, co Mary myślała wtedy, kiedy tak na siebie patrzyłyśmy.
  Nasza wzrokowa rozmowa, podczas której - tak mi się przynaj-
mniej wydaje - zadzierzgnęły się pierwsze więzy przyjaźni - nie
trwała długo. Drzwi gabinetu otworzyły się raptownie, do pokoju
wkroczył Byron i cisnął w naszym kierunku plikiem papierów. Pa-
piery upadły na podłogę, a kurz otoczył je na chwilę świetlistą
aureolą.
- To moje pamiętniki - rzucił przez ramię.
- Twoje wyznania? Tylko tyle? - zapytała Mary kpiącym tonem.
Wyszedł bez słowa, ponownie zatrzaskując drzwi.
  Czekając, aż przebrzmi echo, Mary i ja znowu patrzyłyśmy na
siebie. Doszłam do wniosku, że odniosłam błędne pierwsze wrażenie.
W rysach jej twarzy było coś żywego i intrygującego. Chyba jednak
nie wzdragałabym się przed namalowaniem jej portretu.
  Podeszła i usiadła obok mnie. Doskonale mówiła po włosku, znała
się na sztuce i wiedziała wszystko o Byronie. Rozmawiałyśmy j3*
kwiaty, które rozwijają się obok siebie na tej samej gałęzi. Całkiem
zapomniałyśmy o pliku zapisanych kartek na podłodze. Mary op°'
wiadała mi fascynujące rzeczy.
  Bardzo szybko zorientowałam się, że nienawidzi Byrona. By'8
przekonana, że to on jest winien śmierci jej córki. Dowiedziałam sie>
że Shelley wezwał ją pilnie do Wenecji, aby pomogła mu porozmaW180
z Byronem o losie nieszczęsnej Allegry. Matka dziewczynki, Claire t
464

• • c to imię Mary zacisnęła usta - również tu przyjechała
w^ITia cv przed Byronem, częściowo po to, by odzyskać dziecko,
W ^ ;nWft żeby wykorzystać ją jako przynętę i ponownie ujrzeć
kochanka. Wszystko jednak wskazywało na to, iż Byron nie
^a"" \ni<*ru ani spotkać się z Claire, ani oddać dziecka. Opierając
mia tvm co do tej pory słyszałam o Claire, wyrobiłam sobie o niej
? " iako o dość groteskowej osobie; zarówno wypowiedziane, jak
•T niewypowiedziane słowa Mary utwierdziły mnie w tym przeko-
1 aniu. Czemu jednak Byron uparł się, żeby zatrzymać Allegrę?
    33* się, że ludzie powiedzą, że się nią znudził - powiedziała
M       _ Zdaje się, że zaczął już tu uchodzić za dość kapryśnego
człowieka.
Skinęłam głową.
- Najważniejsze powinno jednak być dobro dziecka.
  Chociaż bez szczególnego entuzjazmu, Mary wyruszyła w drogę,
spiesząc z pomocą mężowi i Claire, lecz trudy podróży zabiły jej
córeczkę Clarę, która zmarła w ramionach matki zaledwie godzinę
po tym, jak dotarły do Wenecji.
  Mary była przekonana, że Shelley przedłożył interesy Byrona
i Claire nad swoje i swojego dziecka. A wszystko z powodu jego
głębokiej wiary w to, że w głębi mrocznego, czasem nawet odraża-
jącego umysłu Byrona kryje się gruda złota. Zdawał sobie sprawę,
że Byron nie jest intelektualistą, równocześnie jednak wiedział, że
to właśnie Byron został wybrany spośród wszystkich mężczyzn, aby
ściągać na siebie uwagę promieniującym z niego gorącem i światłem.
Shelley obserwował z przerażeniem, jak tamten marnotrawi talent,
którym został obdarzony. Pragnął za wszelką cenę pomóc narodzić
się prawdziwej poezji, chociaż nie sposób było wykluczyć - świadczyło
o tym choćby zgorzknienie Mary - że i on nie oparł się wdziękom
niepoprawnej Claire.
Jej opowieść wywołała prawdziwą burzę w mojej duszy. A więc nie
byłam jedyną kobietą, która z powodu Byrona utraciła dziecko! Był
tez mężczyzna - Shelley - zafascynowany nim w nie mniejszym stop-
mu niz my, kobiety! Nie przerywałam Mary, wtrącając tylko od
zasu do czasu jakieś drobne pytanie. Dlaczego ona mi o tym opo-
  acia. - zastanawiałam się niekiedy, ale zaraz potem wszystko wy-
dawało mi się zupełnie jasne.
etcher przyniósł nam herbatę. Zjawiła się również La Fornarina,
cna nas podejrzliwym spojrzeniem, po czym znikła w gabinecie,
465

w którym siedzieli Byron i Shelley. Wypadła stamtąd p0
zalewając się Izami, pogroziła pięścią Mary i uciekła. Marv
wzdrygnęła.
  - Nic się nie bój - uspokoiłam ją. - Jeżeli musi dać upust wś ?
łości, czyni to z równymi sobie. To bawi Byrona. Gdyby cie r> vo
chybaby go to nie rozbawiło.	^
- Jesteś tego pewna?
  Jak dobrze go znała! W każdym razie Margarita nie pokazała n
się już więcej na oczy.
  Mężczyźni nie wychodzili z gabinetu przez cały dzień, a ja w to-
warzystwie Mary stopniowo zapominałam o pracy. Po kilku godzinach
w ogóle odłożyłam pędzel i siedziałam z rękami na kolanach iak
uczennica. Ta zwyczajna młoda kobieta olśniła mnie swoim wdziękiem
i inteligencją.
  Nie unikała odpowiedzi na żadne pytanie, nie pomijała żadnych
szczegółów. Była jak wzorowo uczciwy biograf, który zdaje sobie
sprawę, że nawet najmniejszy drobiazg może mieć decydujący
wpływ na końcową ocenę opisywanej przez niego postaci. Dowie-
działam się od niej wielu rzeczy, których Hobhouse, kierując się
niezgrabną delikatnością, wolał mi oszczędzić. Mary doskonale znała
kobiety i nie obawiała się, że jestem zbyt słaba, aby je usłyszeć.
Poza tym wiedziała znacznie więcej. Opowiadała mi o jego dzie-
ciństwie i dorastaniu. Dopiero w świetle tego, co od niej usłyszałam,
wyznania Byrona nabrały głębszego sensu. W Albanii relacjonował
mi fakty ze swojego punktu widzenia - Mary opisywała mi je takimi,
jakimi widzieli je inni. Mówiła o tak intymnych szczegółach jego
małżeństwa, jakich mężczyzna nigdy nie zdołałby wyjaśnić kobiecie.
Okazało się, że miała talent do zbierania informacji i do oddzielania
faktów od zmyśleń. Dzieliła się teraz ze mną ładunkiem lęków,
frustracji i bólu, wyniesionym z długich nocnych rozmów w Villa
Diodati nad Jeziorem Genewskim.
  -	Byron jeszcze nie jest Włochem, chociaż pragnie za takiego
uchodzić - zakończyła. - Nie jest również tak szczęśliwy, jak udaje,
ani nie przeżywa tak głębokich tragedii, jak stara się wmówić wszyst-
kim dokoła. Zachowuje się tak paskudnie głównie z tego powodu, &
ma serdecznie dość siebie samego.
  Nie powiedziała niczego, czemu mogłabym zaprzeczyć, ale rówr>
cześnie nie miałam najmniejszej ochoty niczego potwierdzać. N J
bardziej zafascynowały mnie informacje o ostatnich siedmiu la13
466

nodczas których ani razu za mną nie zatęsknił. Historie
życia Byr .   '   sty; Claire i Annabelli splotły się z historią mojego
Caroim , „tor[ami Edelstona, Claire i Rushtona. Dostrzegłam swoje
7'yvi*L w wielkim schemacie życia Byrona i zrozumiałam, w jaki
nBe"''i. r,7p sie to wszystko zakończyć. Milcząco wbiłam wzrok
sposób mo^e    f
W^°Ach, zupełnie zapomniałyśmy o słynnych pamiętnikach! - wy-
krzyknęła Mary.
 Podniosłyśmy je z podłogi i zaczęłyśmy przeglądać. Po przerzuce-
•   kilku kartek Mary delikatnie położyła rękę na mojej dłoni. Żadna
  bieta nigdy mnie tak nie dotykała. Sofia bałaby się nawet o czymś
takim pomyśleć. Ze zdziwieniem poczułam, że nie mam nic przeciwko
temu dotykowi, ba, że wręcz go potrzebowałam. Kiedy dotarłyśmy
do relacji z pobytu w Albanii, zaczęła głaskać mnie po drżących
palcach.
  We wspomnieniach Byrona było niewiele treści, bardziej zasługi-
wały na miano szkiców albo notatek. Nie zadał sobie trudu, by
pozostawić światu wiele wiadomości na swój temat. Owszem, przy-
znawał się do swej greckiej miłości, lecz wcale nie twierdził, że
wyjątkowo wiele dla niego znaczyła. Co prawda rzeczywiście bardziej
sobie cenił uczucia swoich kochanków niż kochanek, co jednak w ni-
czym nie przeszkadzało mu traktować ich równie paskudnie, kiedy
już mu się znudzili.
  Czytałyśmy w milczeniu, rozmyślając o tym, jak niewiele w gruncie
rzeczy dla niego znaczyłyśmy. W pewnej chwili Mary podniosła na
mnie wzrok i powiedziała:
  -	Cecilio, ten człowiek chyba zasługuje na pogardę bardziej niż
ktokolwiek na świecie!
  Bez słowa skinęłam głową, a ona, wciąż trzymając mnie za rękę,
uważnie wpatrywała się w moją twarz.
  -	Pamiętaj jednak o tym, że nawet jeśli Byron kimś gardzi, to
wcale nie oznacza, że ten ktoś jest nic niewart. Podobnie ludzie,
których ceni, wcale nie muszą być godni podziwu. Nie można po-
 olic, żeby jego pogarda zaciemniała nam obraz świata. Musimy
yc z dala od jego raniących opinii, które nie mają nic wspólnego
Prawdą, biorąc się wyłącznie z głęboko skrywanych słabości.
 anadto byłam wzburzona, by ją wtedy zrozumieć, zapamiętałam
v ylko jej słowa, żeby później się nad nimi zastanowić. Oto co
yron naPisał o mnie w swoich pamiętnikach:
467

  „W Albanii namalowała mój portret pewna słynna wenecka ZH,
ka. Co prawda nie pamiętam, jak się nazywała, ale domyślani
chyba, iż w dowód wdzięczności obdarzyłem ją swoją naibarri • ^
udaną podobizną".	e-*
  Shelley i Byron wreszcie wyłonili się z gabinetu. Tuż przed   H
jściem Mary pochyliła się i pocałowała mnie po włosku w oba policziri"
  - To piękny portret - powiedziała, wskazując na płótno. - Ori
razu się domyśliłam, że byłaś jego kochanką - dodała bez uśmiech
za to z nieskończoną łagodnością. - Pokazałaś swój ból w jego porł'
recie.
  - Chciałabym cię namalować - zaproponowałam niespodziewanie
dla samej siebie. Słowa opuściły moje usta, nie zasięgając opinii
mózgu. Dopiero teraz uzmysłowiłam sobie, że już od dłuższego czasu
przyglądam się jej uważnie, studiując jej rysy.
  - Cecilio, jestem bardzo zwyczajną osobą. Szkoda twego talentu
na moją twarz. Co innego moje dzieci, one były naprawdę piękne.
Spójrz.
  Wyjęła z kieszeni starannie owiniętą w wełnę i jedwab miniaturę.
Była to pastelowa podobizna maleńkiej Clary- istotnie, dziecko
stanowiło wierną kopię anielskiego ojca.
-	Prześliczna - powiedziałam.
  Jeszcze nigdy nikomu nie współczułam tak głęboko jak jej. Mój
słodki Girolamo nie należał już do mnie, ale przynajmniej żył. Nie
potrafiłam sobie wyobrazić, jak mogłabym przetrwać, cierpiąc tak
jak ona. W moich oczach wcale nie była już zwyczajna, lecz piękna.
Stała się dla mnie uosobieniem delikatności i inteligencji. W jej
oczach błyszczały brylantowe światełka, pochylała głowę z niezrów-
naną gracją, a przecież właśnie w tej kształtnej główce zrodziły się
okropieństwa Frankensteina. Tak, Mary Shelley bez wątpienia była
fascynującą kobietą, na mnie jednak największe wrażenie wywarło
jej ciepło.
  - Czy mogę zatrzymać to do jutra? - spytałam, nie wypuszczając
miniatury z ręki. - Zrobię ci kopię.
  - Nie, nie! Nawet przez myśl by mi nie przeszło cię o to prosie-
odparła pospiesznie, lecz aż zarumieniła się z zadowolenia.
  Shelley i Byron oglądali z tarasu zachód słońca. Mary obejrzała się
przez ramię i trochę bardziej przysunęła się do mnie.
- Ja też mam coś dla ciebie, Cecilio - wyszeptała. - Myśl.
- Myśl?
468

Mvśl, która może ci pomóc.
lija się jeszcze bliżej. Światło, sączące się przez wąskie wy-
kna  omywało łagodnie jej twarz. Mówiła, nie spuszczając
~~	dwóch mężczyzn stojących na tarasie. W kamizelkach
^kędziorami potarganych włosów wyglądali jak mali chłopcy - aż
1 Z hwili kiedy Byron odwrócił się i ujrzałam jego okrutny, zawzięty
P     Człowiek uzależnia się nie tylko od wina i od kochanków, lecz
'wnież od swoich błędów. Człowiek zakochuje się w miernocie, ale
e p' trafi przyznać się do pomyłki, stara się więc pogrzebać ją pod
arstwą miłości i namiętności. Pracuje nad tym bardzo ciężko, stara
•  ze Wszystkich sił, aż wreszcie spogląda z boku na swoje dokonania
i mówi: „Ach, to prawdziwe arcydzieło miłości, przynajmniej z mojej
strony!"-
Wpatrywałam się w nią, niezdolna wykrztusić choćby słowa, a ona
ciągnęła:
  -	Tymczasem tak naprawdę stworzył potwora Frankensteina,
groźną hybrydę, ożywioną dzięki niebezpiecznym fantazjom. Zamiast
przyznać się do błędu, zamiast powiedzieć sobie otwarcie, że podjął
się niewykonalnego zadania, pozwala się jej zniszczyć, a w końcu
pożreć. Naturalnie chciałby traktować to jako wielką życiową tragedię
z silnym romantycznym podtekstem, jako okrutne zrządzenie losu,
w gruncie rzeczy chodzi jednak o zwykłą pomyłkę spowodowaną nie
najlepszym gustem.
  Odwróciłam się raptownie, a ona podniosła się i stanęła nade mną.
Wyciągnęła do mnie rękę, ja jednak cofnęłam się odruchowo. Nie
wyglądała na zrażoną. Przez chwilę głaskała mnie delikatnie po
głowie. Pozwoliłam jej na to, ponieważ było to dla mnie całkiem
nowe, dziwne, ale przyjemne doznanie. A potem powiedziała:
  -	To było bardzo ważne, Cecilio, ale tak naprawdę chcę, żebyś
zrozumiała jedno: nie musisz umierać z tego powodu. Istnieje
wiele sposobów uwolnienia się z tej niewoli. Trzeba pamiętać
ym, ze to z ł o powinno zginąć, a nie nieszczęsna istota, która
cierpi z jego powodu. Jednak niewiele osób potrafi uporać się
ym samodzielnie. Zwykle potrzebujemy czyjejś pomocy. Być
e Jeszcze nie jesteś gotowa, Cecilio, ale zapamiętaj sobie to,
°de mnie usłyszałaś, i kto wie, może kiedyś się z tym pogo-
469

  -	O czym tak długo rozmawiałyście? - zapytał Byron na? i
w mojej pracowni, gdzie skrył się przed gniewem Margarity
  La Fornarina nie była zachwycona tym, że Mary Shelley ch   •
nie najpiękniejsza, spędziła niemal cały dzień w jej domu. Ja bvł
artystką, w związku z czym traktowała mnie jak niemal bezpJci
obiekt, Mary natomiast, według jej prymitywnych wyobrażeń, stan
wiła poważne zagrożenie. Była przecież zamężna, a więc z pewnoś i
potrzebowała kochanka.
  Chociaż Byron uwielbiał wywoływać zgorszenie i oburzenie t
jednak zależało mu na opinii Shelleyów. Ale przede wszystkim chciał
się dowiedzieć, o czym mówiłyśmy.
  -	Żona Shelleya ma oczy jak krowa - ciągnął w nadziei, że spro-
wokuje mnie do emocjonalnej odpowiedzi. - Widziałaś jej minę, kiedy
weszła Margarita? Przypomina kawał drewna. A ta fryzura! Do-
prawdy nie rozumiem, czemu Shelley tak wokół niej skacze. Co on
w niej widzi?
Słuchałam tego z ogromną przykrością, ale zachowałam milczenie.
-	I co sądzisz o moich wspomnieniach?
  Nadal milczałam. Wiedziałam, w jaki sposób najboleśniej go zranić,
ale on to samo wiedział o mnie.
  -	Trochę inne niż Casanovy? Nie zaliczyłem tylu podbojów? No
cóż, wciąż jestem znacznie młodszy, niż on był, kiedy dowlókł się do
twojego łóżka.
  Odwróciłam się do niego plecami, a on nadal rozwodził się ns
temat Mary.
  -	Przypuszczalnie poradziła ci, żeby spalić moje pamiętniki? Shel-
ley pewnie myśli, że teraz, kiedy się z nią ożenił, skończyły się jego
przygody. Oczywiście w każdej chwili może mieć Claire, ale przecież
nie on jeden. Mary na pewno nie dopuści do siebie nikogo innego,
chociaż jestem pewien, że nocami marzy o tym, żebym zjawił się
w jej łóżku.
  Przez cały czas przechadzał się po pracowni, kopał stojące przy
ścianach obrazy. Był zbyt podekscytowany, żeby pozować. Bez słowa
chodziłam za nim i ustawiałam, co przewrócił. Nie kopał ich mocno,
bo przecież mogły to być jego portrety. Poza tym płótno wiele
zniesie, myślałam. Więcej niż ludzka skóra. Miałam w pracowni
tylko jeden obraz, który jeszcze nie zdążył wyschnąć, schowałam g°
jednak za szafą, jak tylko usłyszałam zbliżające się charakterystyczne
kroki.
470

wreszcie zrozumiał, że ani prośbą, ani groźbą niczego nie
'      wyszedł w poszukiwaniu mniej męczącej rozrywki, ja zaś
' iłam Ao rozmyślań o Mary. Wyjęłam z ukrycia mokre jeszcze
'"°.~n j ponownie zabrałam się do pracy. Kilka godzin później obraz
^ °x * łrwv Posłałam go razem z miniaturą przedstawiającą Clarę
h Vi ??Oto w j •
do patoz*0- w którvm zatrzvmali sie- MaiT i Shelley.
  ohoie wkrótce wyjechali z Wenecji, Allegra zaś wróciła do matki.
Nigdy już nie zobaczyłam Mary Shelley, nie wiem więc, jak przyjęła
Harunek. Oczywiście pisała do mnie, i to wielokrotnie. Zachowałam
 s"V tkie jej listy, są dla mnie niemal równie cenne, jak listy od
Casanovy, ale nie widziałam chwili, kiedy rozpakowała obraz i spo-
jrzała na niego po raz pierwszy. Mogę sobie tylko wyobrażać jej
zachwyt i łzy szczęścia, które popłynęły z oczu.
  Namalowałam go w jej ulubionym stylu cinąuecento. Trzeba było
dobrze się przyjrzeć, aby stwierdzić, że to tylko naśladownictwo, ale
nawet wtedy - chyba że widz znał Mary i Clarę - trudno było od-
gadnąć prawdę. Namalowałam je jako Madonnę i Dzieciątko, mając
za wzór miniaturową podobiznę Clary i mocno utrwalone w pamięci
rysy Mary.


9
El segreto de le femene nolo sa nissurn
altri che mi e im, e tuto 'l Corrmn.
Nikt nie zna kobiecych tajemnic
poza mną, tobą i całym miastem.
Przysłowie weneckie
  Nawet kiedy Margarita Cogni na dobre zadomowiła się w Palazzo
Mocenigo, Byron wciąż szukał przygód w kasynach, wśród kobiet
najgorszego pochodzenia. Trzymał to w tajemnicy, wiedząc, że Mar-
garita nie zawahałaby się przed rękoczynami, a nawet przed mor-
derstwem.
  Kiedy Byron zaczął się pojawiać nie tylko w salonie hrabiny Alb-
rizzi, lecz również u hrabiny Benzony, zyskał dostęp do znacznie
szerszego grona szlachetnie urodzonych dam, co nie powstrzymywało
go przed kontynuowaniem polowania na targowiskach, w sklepach,
a nawet w rynsztokach. Jego charakterystyczny chód znały pro-
stytutki od San Stae do San Marco. Tak często korzystał z ich usług,
że mógł liczyć na całkiem poważne zniżki. Miał pierwszeństwo w sma-
kowaniu najnowszych nabytków w przybytkach rozkoszy, a zdarzało
się również, że nie zaniedbywał nawet właścicielek.
  Rzecz jasna, jego partnerki wymieniały się doświadczeniami. Scho-
rowane, niedożywione kobiety ze slumsów wiedziały o sprawach, za
które oddałaby życie połowa angielskich arystokratek i niemal wszys-
cy arystokraci. Według powszechnej opinii zdeformowana stopa
w najmniejszym nawet stopniu nie przeszkadzała milordowi w dzia-
łaniu, chyba że ktoś uraził ją przypadkowo albo, co gorsza, spróbował
się nad nią użalić. Natychmiast zapadała grobowa ciszą chwilę pózntfJ
rozlegało się obcesowe vattene! (wynoś się!) i można było pożegna*1
się z zapłatą, za to bardzo często przywitać z nowym sińcem-
Niektóre kobiety snuły przypuszczenia, że odpowiednio potraK
472

  deform°wana kończyna może zamienić się w organ, dając
t°Wa") ' wiele rozkoszy, ale Byrona zupełnie nie interesowały takie
mil0r °Tnenty- Odchodził, utykając, a one natychmiast zaczynały
' na jego temat, tak jakby rozmawiały o dziecku, które od
dyffltus ^^ ^ moie zrobić kupki. Gdyby o tym wiedział! Kiedy
, bywał, czując bicie ich serc pod cienką bladą skórą, z pewnością
"^      'e potężny, a tymczasem to one stawały się wtedy naprawdę
Zmieniając kochanki jak rękawiczki, wciąż dostarczał miastu te-
tów do plotek. Wenecja zawsze uwielbiała świństwa popełniane
wielkim stylu. Jeden ze znajomych zawiózł do Londynu wieści
  ieeo wyczynach, ale kiedy do uszu Byrona wróciło odbite echo tych
wiadomości, nie ukrywał niezadowolenia. Wszystko to brzmiało zbyt
niewinnie i łagodnie.
Miotał się po mojej pracowni jak kulawy wilk.
  - Ciekawe, którą „laleczkę" miał na myśli? Tarruscelli, Da Mosto,
Spinolę, Lotti, Rizzato, Eleanorę, Carlottę, Giuliettę, Alvisi, Zambieri,
Eleonorę de Bezzi, Theresinę Mazzurati, Glettenheim i jej siostrę,
Luigię i jej matkę, Fornarinę, Santę, Caligarę, wdowę Portier, Ten-
torę i jej siostrę? A przecież miałem ich chyba ze trzy razy więcej!
Do tego jeszcze kurtyzany i żony szewców, szkoły i zakony... Tutaj,
w Wenecji, to żadna różnica. Powiem ci tylko jedno: niezależnie od
tego, skąd pochodziły i jak pachniały, wszystkie były dziwkami.
Wszystkie, nawet dziewice!
  Nowinki docierały do mnie także, a może przede wszystkim za
pośrednictwem moich klientów, którzy czasem przyprowadzali na
sesję swoją ulubioną kurtyzanę, by patrzeć na nią, kiedy ich malo-
wałam. Ci mężczyźni wierzyli, że potomność będzie ich bardziej
podziwiała, jeśli uchwycę żółty błysk pożądania w ich oczach. „Jaki
z niego musiał być kochanek!" - na takich uwagach najbardziej im
zależało.
Z puttane, czyli dziwkami, łączyły mnie przedziwne stosunki. Krę-
ciły się w pobliżu pracowni niczym niezgrabne, krzykliwie upierzone
papugi. Zazwyczaj malowałam je rankiem, kiedy ich zamożni kochan-
owie jeszcze spali. Dzięki temu przed moimi drzwiami nie dochodziło
do krępujących spotkań żon i kochanek.
awiła mnie specyficzna wierność okazywana mi przez mężczyzn:
ysyłali do mnie zarówno swoje żony, jak i kochanki. Było jednak
S" %, ze malowałam je w całkowicie odmiennych pozach: kochanki
473

zazwyczaj tańczyły, śmiały się, trzymały kosze z apetycznymi i'
szącymi owocami, żony natomiast siedziały nieruchomo jak §>>?
albo jak kosztowne manekiny służące prezentowaniu rodzinn
klejnotów.	yc}l
  Jeśli nie towarzyszyli im kochankowie, wszystkie puttane W»H
chały do angielskiego milorda. Próbowały ciągnąć mnie za język
jednak nie rozmawiałam z nimi o Byronie, nie chcąc, żeby dysW
wano o nas na ulicach, ale i nie ukrywałam zmieszania. Całkowip"
je to satysfakcjonowało. Przyglądały się bezwstydnie, jak zaciskam
usta w wąską kreskę, tak żeby nie wyrwało się z nich ani jedno
słowo. Odzywałam się dopiero po to, żeby je poinformować, że praca
jest już skończona, a ich bogatych kochanków prosiłam, żeby ich
więcej nie przysyłali.
  W ostatniej fazie pracy nad portretem pozwalałam sobie na mała
zemstę, psując nie tyle sam obraz, ile wizerunek przedstawionej na
nim kobiety. Dodawałam jakieś zabłąkane piórko na ramieniu, albo
plamkę na sukni, albo siniak na kolanie (czasem malowałam je w bar-
dzo swobodnych pozach). Większość ludzi nie potrafi od razu uważnie
przyjrzeć się swemu portretowi, wiedziałam więc, że nawet jeśli owe
kobiety w ogóle dopatrzą się tych uchybień, to i tak nie będą śmiały
zwrócić się do mnie z prośbą o ich naprawienie.
  Nadal odwiedzałam Palazzo Mocenigo, aby pracować nad dużym
portretem Byrona. Niekiedy przypływałam gondolą i ryzykowałam
spotkanie ze zwierzętami na dziedzińcu, czasem szłam na piechotę
dla przyjemności, jaką dawało mi przemykanie się wąskim prze-
smykiem od strony Calle Mocenigo Ca' Nova, gdzie nawet ktoś
niewielkiego wzrostu mógł dotknąć obu ścian wyprostowanymi rę-
kami. Z alejki widać było obrośniętą winoroślą pergolę nad wejściem
do ogrodu, bardzo przypominającą ozdoby z seraglio w Konstan-
tynopolu, na samej bramie zaś pysznił się herb rodu Mocenigo. Krok
dalej zaczynało się niezwykłe królestwo Byrona.
  Zapewne tylko to sobie wyobrażałam, niemniej za każdym razem
wydawało mi się, że coś jest nie w porządku w tym ogrodzie, w któ-
rym posągi i rzeźby wyłaniały się znienacka zza drzew i krzewów jak
duchy. Pośrodku znajdowała się zamurowana studnia, a wokół niej
marmurowy podest, na którym, z tego, co wiedziałam, dokonań"
kiedyś gwałtu.
Skręciwszy w lewo (ścieżka prowadząca w przeciwnym kierunku
474

        , apartamentów Maurizia), dochodziło się do ciemnego we-
W1°	eo dziedzińca wypełnionego smrodem i skowytami więzio-
WBt, viarząt. Z miesiąca na miesiąc było ich coraz mniej, te jednak,
"""- deszcze żyły, stawały się coraz bardziej hałaśliwe i coraz gorzej
^h \ iakby wyrażając w ten sposób żal za utraconymi towarzy-
CU ' Czasem szepnęłam parę łagodnych słów zamkniętym w klat-
, wom, po czym wbiegałam na piano nobile po schodach oświe-
tl nych pochodniami trzymanymi przez wyrastające ze ścian ręce.
  Czasem Fletcher kazał mi czekać w pogrążonym w półmroku
fc< !iu Umilałam sobie czas, podziwiając okrągłe malowidło na suficie
" na czterech medalionach. Przez oprawione w ołów małe szybki
sączyło się przyćmione światło. W wyobraźni naprawiałam zniszczone
twarze postaci na freskach, dodawałam żywych barw wyblakłym
pośladkom i sutkom nimf.
  Kiedy wreszcie Byron wezwał mnie do siebie, szłam do jego gabi-
netu przez soggiorno o ścianach z różowego żyłkowanego marmuru
przypominającego serce niedawno zabitego byka. Rzadko kiedy re-
agował na moje wejście, więc od razu siadałam przy sztalugach.
Zawsze zajmowałam miejsce przy kominku usytuowanym między
dwoma oknami wychodzącymi na Canal Grandę, Byron zaś siedział
w głębi pokoju.
  Miałam trudności z oddychaniem. Czułam na plecach ciężar stiu-
kowych figur, podpierających okap kominka, na piersi zaś napór
zmiennych nastrojów Byrona. Jeśli któreś z okien było otwarte,
podmuchy wiatru od czasu do czasu niosły w moją stronę smród
uwięzionych zwierząt oraz ich przytłumione głosy. Być może właśnie
dlatego Byron nie zbliżał się do okien: żeby nie przypominały mu
o swoim godnym pożałowania losie, na który zresztą pozostawał
całkowicie obojętny.
  Siedział lub na pół leżał na sofie w takiej pozie, jakby właśnie coś
pisał. Niekiedy było tak naprawdę, ale, czego dowodzą Beppo i Don
Juan, nie angażował się zanadto w swoją twórczość. Byron był
równocześnie autorem, wykonawcą i słuchaczem - pisząc słowa, wy-
powiadał je na głos i obserwował swoją reakcję.
  często czytał mi gotowe fragmenty, a ja czasem czerpałam z nich
natchnienie. Jakieś niepozorne słowo albo fraza trafiały w przetwo-
rzonej formie na obraz. Słuchałam, jak wplata w utwór wątki ze
  ojego życia, a czasem i z mojego, widziałam, jak buduje postaci
z cząstek charakterów Williama Beckforda, Ali Paszy i Hobhouse'a.
475

aPrzy.
Czasem śmiałam się, choć zaraz potem bardzo się tego wstvH •*
Czasem zupełnie nie było mi do śmiechu, ponieważ odczuw
fizyczny ból, rozpoznając nas, ludzi z krwi i kości, i nasze naieł v^
skrywane sekrety w przeznaczonej na sprzedaż poezji. Trzeba     ^
znać, że siebie też nie oszczędzał pod tym względem.
Potrzebuję bohatera, powtarzał.
  Przede wszystkim potrzebował całego swego bohaterstwa żeh
radzić sobie z Margaritą. Niekiedy można było odnieść wrażenie i
walczą na śmierć i życie. Wpadała w furię nawet z najdrobniejszych
powodów albo nawet zupełnie bez przyczyny, a ogarnięta wściekłoś
cią, nie przebierała w słowach, nie cofając się również przed ręko-
czynami. Byłam świadkami scen budzących w moim sercu litość dla
nich obojga.
- Czy tak traktuje się własną żonę? - wrzeszczała La Fornarina
  - Zamilcz! - wydzierał się Byron. - Przestań wreszcie wypytywać
mnie o Annabellę! Wszyscy ciągle mnie o nią pytają! Dlaczego nikt
nie zapyta o mnie? Dlaczego nikogo nie interesują moje uczucia?
Wszyscy mówią do mnie tak, jak pisze Caroline! Nie mogę tego
znieść!
Ukrył twarz w dłoniach.
  -	Mnie obchodzi tylko to, jaki jesteś dla mnie! Źle ci ze mną?
Z nią było ci lepiej?
  Przez chwilę myślałam, że mówi o mnie, szybko jednak się zorien-
towałam, iż usiłuje go sprowokować. Wciąż miała na myśli Annabellę.
Wstrzymałam oddech.
  - A poza tym zdaje się, że panna Byron ma już nowego nwroso,
prawda? - dodała z okrutnym błyskiem w oku.
- Wyjdź - wycedził lodowatym tonem.
  Podobnie jak ja nie potrafiła znieść jego chłodnej obojętności.
Wybiegła z krzykiem tryskającym z jej ust jak gwałtowny krwotok,
Byron natomiast odwrócił się do mnie. Miał czerwoną twarz,
nad wykrzywionymi w okrutnym grymasie ustami zebrały się
kropelki potu.
  -	Nie, Cecilio - powiedział. - Wbrew temu, co myślisz, i w prze-
ciwieństwie do tego, co dzieje się w Wenecji, w Anglii nie wszyscy
mężczyźni są rogaczami. Annabella Milbanke nie znajdzie nikogo,
kto zastąpiłby mnie w jej łóżku. Niech szlag trafi ją i Adę, i wszys
kich bękartów, których mogłem z nią mieć! - Rozorał powietrz
476

       • nVmi jak szpony palcami. Poczułam się prawie tak, jakby
zakrzyw	brzuch. - Czy zdajesz sobie sprawę, jak bardzo niena-
Wbj ^   nnv Milbanke? Nienawidzę jej z a w o d o w o. Nienawidzę
tek
 ak grabarz nienawidzi gazów ulatujących ze zwłok. Niena-
• • tak jak rybak nienawidzi spleśniałego małża, dla którego
^ ażał życie. Kiedy umrze, będę nienawidził jej prochy!
8 w 7kicowałam go pospiesznie w tym ataku wściekłości i schowa-
unek, zanjm zdążył to zauważyć. Nie pokazywałam mu takich
Portretów, uważałam jednak, iż powinnam uwieczniać go również
w podobnych chwilach.
  Jesienią heroiczny poeta znowu zapadł na zdrowiu; stanowiło to
naturalny i być może oczekiwany rezultat wyniszczającego trybu
życia. Po raz kolejny zmieniła się jego dieta: teraz jadał niemal
wyłącznie scampi, czyli homary, utrzymując, jakoby mięso tych
skorupiaków w cudowny sposób oczyszczało jego schorowany or-
ganizm.
  Odprawił La Fornarinę, zasłaniając się tchórzliwie poleceniami
lekarza. Byłam przy tym, kiedy wezwał ją do gabinetu i oświadczył
takim tonem, jakby rozmawiał z obnośną sprzedawczynią, że podjął
kroki zmierzające do zapewnienia bytu jej oraz jej matce. Nie omiesz-
kał kilkakrotnie podkreślić swojej hojności w tym względzie. Mar-
garita z krzykiem wybiegła z pokoju. Nawet nie słuchała jego słów,
wystarczyło jej samo brzmienie głosu. W jej krzyku była rozpacz,
nienawiść i obietnica zemsty.
  Wróciła nazajutrz w porze obiadu. Rozbiła szklane drzwi i beł-
kocząc jak wariatka, wpadła do jego gabinetu, gdzie właśnie pracował.
Ciężko dysząc, zatrzymała się z ramionami skrzyżowanymi na piersi.
Byron zmierzył ją znużonym spojrzeniem.
  - Mówiłem poważnie, Margarito. Nie ma tu już dla ciebie miejsca.
Nie zmienię zdania.
Błyskawicznym ruchem wydobyła nóż spod spódnicy i rzuciła się
na Byrona. Przyglądałam się bezradnie, jak podrywa go z fotela
i chwyta w objęcia. Przywarła ustami do jego ust, a on wrzasnął
Przeraźliwie. Margarita odskoczyła do tyłu; Byron przez sekundę
dwie wpatrywał się z niedowierzaniem w lekko krwawiący kciuk,
czym wsadził go do ust i odwrócił się do niej plecami. Zdumiało
e Jego opanowanie, ale on dobrze wiedział, że Margarita go nie
zywdzi albo może nic go to nie obchodziło.

477

-	Spójrz na mnie! - zaskrzeczała.
  Nie zareagował. Zwróciła nóż ostrzem ku sobie i wbiła go w pje- -
jak uczyniła kiedyś Caroline Lamb. Kiedy odważyłam się znowu n'
spojrzeć, stwierdziłam, że jej gest był równie bezproduktywny ? ^
poprzedniczki; zdołała zaledwie przeciąć kilka tasiemek przy gorse
Przy drzwiach zgromadziła się służba, ale widząc Margaritę z no?
w ręce i szaleńczym błyskiem w oku, nikt nie śmiał wejść do gabinet
Zbili się w ciasną gromadkę i co chwila czynili znak krzyża. Byron kazał
Ticie wyprowadzić dziewczynę z pałacu, lecz Margarita okazała s°
zwinniejsza od wystraszonego gondoliera: wybiegła na taras i krzycząc
jak mewa, z łopotem sukien przeskoczyła przez barierkę. Chwilę potem
usłyszeliśmy donośny plusk.
  -	Rzuciła się do kanału! - powiedział Byron z umiarkowanym
zdziwieniem. - Przypuszczam, że te wszystkie kiecki utrzymają ją
długo na powierzchni. Tita, idź i wyłów ją, bo Fletcher nie będzie
wiedział, za co ją złapać.
  Kilka minut później bezwładna i ociekająca wodą Margarita została
wniesiona po schodach. Byron siedział przy stole, objadając się ho-
marami. Nie przerywając posiłku, podpowiadał Ticie i Fletcherowi,
w jaki sposób mają cucić dziewczynę.
  -	Kobiety bardzo rzadko popełniają samobójstwo dokładnie i do
końca - orzekł, wkładając do ust kolejny kawałeczek różowego mięsa,
a po chwili dodał: - Tak przynajmniej wynika z moich doświadczeń.
  Ogarnięta smutkiem, przyglądałam się temu wszystkiemu s*a
sztalug. Wydawało mi się, że oglądam marionetkowe przedstawienie
oparte na tym, co przeżyłam w Albanii i co w każdej chwili ponownie
mogło stać się moim udziałem. Nie czułam się wcale lepsza od Mar-
garity. Nie kochałam Byrona mniej niż ona ani go mniej nie niena-
widziłam. Dopiero teraz uświadomiłam sobie, że kiedy rzuciła się na
niego z nożem w ręce, jakaś część mojej duszy życzyła jej powodzenia
i chyba właśnie dlatego nie uczyniłam nic, żeby go ocalić.
  Za panowania La Fornariny w Palazzo Mocenigo Byron nigdy
nawet mnie nie dotknął w swoim domu. Oboje obawialiśmy się śnuero
z jej bezlitosnych rąk. Jak tylko jednak odeszła, ja zostałam i budzi-
łam się w środku nocy, oczywiście nie u jego boku, bo przecież nie
lubił spać i jeść w naszym towarzystwie, lecz w niewielkim pokoiKu
z dwoma oknami wychodzącymi na kanał. Naga, ze świecą w ręc '
przemykałam do sztalug i pracowałam nad obrazem z zapałem, Któ-
rego za dnia nie pozwalał mi okazywać. Nigdy nie wstawał wczesn >
478

       . , -wracał z kasyna późno w nocy i zastawał mnie przy
ale nl . zrzucał wtedy z siebie całe ubranie z wyjątkiem jedwab-
^'^podni, osłaniających jego zniekształconą nogę, i szedł prosto
T1VC" t,nV" obrazu, jakby pragnął wniknąć w widoczne na nim swoje
' taieisze wcielenie. Brał mnie na podłodze, patrząc w oczy swego
wizerunku.
_ Czy sądzisz, że jestem wystarczająco przystojny? - zapytał By-
Fletchera, wskazując na moje dzieło. - Czy uważasz, że pokazała
mnie i najlepszej strony?
  Fletcher nie bardzo wiedział, co powiedzieć, mamrotał więc coś
niezrozumiale ze wzrokiem utkwionym gdzieś nad moim lewym
ramieniem. Po pewnym czasie Byron wybuchał śmiechem.
  _ To nie pułapka, głupku. Nigdy nie zadałbym ci skomplikowanego
pytania, bo wiem, że nawet byś go nie zrozumiał.
  Wzywano Titę, gondoliera. Kilka minut później czułam za plecami
woń jego potu i olejku do włosów, i słuchałam jego tubalnego
głosu, którym oceniał dzieło sztuki. Miał ku temu wszelkie prawo,
ponieważ urodził się i wychował w Wenecji, mieście, w którym
dzieła sztuki spotyka się na każdym kroku, i choć prawie na
pewno nigdy nie poświęcił żadnemu z nich choćby pół minuty,
to przez całe życie bezwiednie chłonął ich obecność, tak jak nasze
kości chłoną wiszącą nad kanałami zimową mgłę. (Nasze stawy
trzeszczą i stukają, kiedy się poruszamy. Miasto ściąga z nas
w ten sposób fizyczny podatek, zmuszając do tego, żebyśmy co
rok płacili więcej za to, że żyjemy). Następnie Byron natrząsał
się z nich obu, po włosku i po angielsku, tak że każdy odbierał
swoją porcję upokorzenia i mógł ponapawać się upokorzeniem
drugiego.
  - Czy wiesz, Cecilio, że Fletcher snuje wielkie plany uruchomienia
w Knightsbridge fabryki makaronu? Pamiętam, jak kiedyś nie śmiał
nawet wziąć go do ust, a teraz tylko spójrz na niego! Jego zuchwal-
stwu nie sposób odmówić elegancji. Aha, twierdzi także, że nie będę
mógł wrócić do Londynu z powodu jakiegoś „fopa" mojej żony. Nie
Wlesz> co to jest fop? Przecież to takie proste! To to samo, co Francuzi
swojej bezdennej ignorancji nazywają fam pasł
Wyglądałam się i przysłuchiwałam, jak się nad nimi znęca, i aż
skręcało się we mnie z obrzydzenia. Wcale nie bawił mnie widok
uwoch nieszczęśników spopielanych ogniem jego sarkazmu. Ja,
479

mi.
dzięki mojemu lingua biforcuta, mogłam przynajmniej odpiac '
pięknym za nadobne.
Spę.
  Często zadawałam sobie pytanie, dlaczego zamiast pracować
dzam czas z człowiekiem, na którego widok żółć podchodzi nV
gardła? Dlaczego przebywam z nim godzinę, dwie, trzy, cały wiec - °
W pamięci rozbrzmiewały mi wtedy słowa Mary Shelley: „Człowi i
uzależnia się nie tylko od wina i od kochanków, lecz również
swoich błędów... Tymczasem tak naprawdę stworzył potwora PM
kensteina, groźną hybrydę ożywioną dzięki niebezpiecznym fanta
zjom..." Próbowałam zagłuszyć je własnymi myślami.
Być może przykuł mnie do niego Girolamo.
  Być może w ten sposób zaspokajałam potrzebę ponoszenia od-
powiedzialności za swoje czyny. Może był karą, która spadała na
mnie za to, że wykorzystywałam innych mężczyzn, wykorzystując
ich ciała, utrwalając je na płótnie, a następnie porzucając ich bez
cienia żalu? Nie, to nieprawda, oni nie potrzebowali pomsty. Opusz-
czali moją pracownię szczęśliwi, wąchając ukradkiem palce.
  Być może, tak jak powiedziałam kotu, wciąż czekałam na szansę
zemszczenia się za to, co spotkało mnie w Albanii?
  Ale nawet to wytłumaczenie nie miało wiele wspólnego z prawdą.
Widywałam go, ponieważ nadal go kochałam i ponieważ pochlebiało
mi, że wciąż do mnie przychodzi i wzywa mnie do siebie. Zasady
rządzące naszym związkiem zmieniły się jeszcze bardziej na jego
korzyść. Co prawda pozwalał mi żyć blisko siebie, ale było wszystko
jedno, co robię. Czasem miałam do niego dostęp, a czasem nie.
Oddawałam mu się bez reszty, on natomiast sięgał po mnie z rzadka
i od niechcenia, jak wybredny smakosz wybierający co lepsze kaski
z tacy z przysmakami.
  Zagnieździł się w mojej wyobraźni niczym tasiemiec we wnętrz-
nościach. Nie miałam pojęcia, jak się go pozbyć. Ten szczególny
rodzaj pasożyta żywił się chyba głównie lekceważeniem, doskonale
więc we mnie prosperował. Owszem, bardzo przez niego cierpiałam,
ale uzależniłam się od swoich błędów. Pamiętałam słowa Mary Shel-
ley, zdawałam sobie sprawę z tego, że były słuszne, lecz nie po-
trafiłam znaleźć w sobie siły do działania. Nadal obezwładnia'0
mnie pożądanie.
Uczyniłam jedyną rzecz, jaka mi pozostała: przelałam mój boi ns
. tych
papier.
Nikt, nawet Byron, nie widział moich prywatnych szkiców
480

         . m ijjedy odwracał się do mnie plecami, albo kiedy za-
które robi a^ Fornariną. Na tych rysunkach widać było jego po-
jmował siędbródek) 0pUchnięte dłonie, łzawiące od dymu i zmęczenia
^'^C^owałam wszystko, pilnując się, żeby tego nie zauważył:
otgjf. *'•'-•',	, oczami i wcześnie siwiejące włosy na skroniach,
ciemne sin     F
zgarbione plecy I pustkę.

ZNOWU MÓWI GONDOLIER
  Pamiętacie mnie? To ja przywiozłem angielskiego milorda do Se
renissimy. Od tej pory przestała być taka spokojna. Wezbrała prze-
kleństwami. Wiem coś na ten temat - nikt nie potrafi przeklinać tak
jak my, gondolierzy. Moglibyście się ode mnie niejednego nauczyć
  Jeśli chcecie wiedzieć, to przywiozłem zarazę. Wenecja skazuje
na wygnanie swoich najlepszych synów- nawiasem mówiąc, mói
ojciec wiózł Casanovę zaraz po jego słynnej ucieczce z więzienia -
za to przyjmuje z otwartymi ramionami najgorsze męty z całej
Europy. Mi morti! Panoszą się w naszych palazzi i zaśmiecają
nasze kanały „angielskimi płaszczykami" wypełnionymi ich odra-
żającym nasieniem!
  Słyszałem, że Byron rozkochał w sobie dziewczynę, po prostu ją
ignorując, traktując tak, jakby nie istniała. Potrafiłby zamienić nawet
najsłodszą fanciullę w stertę cuchnących jęków.
  Opowiem wam, jak postąpił z żoną kuzyna mojego szwagra. Pewnie
ją znacie. Szalona kobieta z tej Margarity Cogni. Potrafiłaby zadusić
swoją zakrwawioną szmatą każdą, która zbliżyłaby się Byrona, a on
mało jej nie zabił, nie kochając jej tak, jak na to zasługiwała. Zresztą,
nie ją jedną. Cecilia Cornaro, ta, co maluje portrety, też zadurzyła
się w nim do szaleństwa. Nie próbujcie mi wmówić, że potrzeba
dwóch lat, żeby namalować jeden portret paskudnego angielskiego
milorda!
  Ciekaw jestem, czy jej, Margaricie, albo którejkolwiek z nich
chociaż raz przyszło do głowy, że tak naprawdę to zależy mu wyłącz-
nie na mężczyznach? My, gondolierzy, doskonale o tym wiedzieliśmy-
Codziennie wozimy ludzi udających się po kryjomu w różne miejsca,
codziennie rozwozimy listy i wiadomości. Znamy wszystkie tajne
przejścia i dziury w murach, gdzie przechowuje się miłosne liściki-
Znamy wszystkie służące i kochanki. Ludzie myślą, że jesteśmy
anonimowi, że przyrośliśmy do naszych gondoli jak czarne łby d°
ciał czarnych koni, ale to nieprawda. Wiemy wszystko.
Widywałem Byrona w towarzystwie jego chłopców. Ma się i"ozU'
482

       •     abierał ich ani do Albrizzi, ani na conversazione do La
mieć, nie	wyczyniał z nimi w Arsenale, pozostanie już wyłącz-
Renzony-Ato'cow-\ \
     rawa iego sumienia.
rjeS]     „-rsazione nie mógł również zabierać Margarity, bo ta
   Na ""zaiaby nogi tym wszystkim damulkom, wsłuchującym się
poodgryz      ^       ^bo rozebrałaby gię na środku salonu i pokazała
«rkazdejeg
•^ dlaczego mu się podoba.
 Ale i tak przeżyła chwilę triumfu podczas Historycznej Parady,
•fj   stali we dwoje na tarasie Palazzo Mocenigo, a dołem prze-
ntowaly *odzie arystokratów. Na jednej z nich była nawet księżniczka
7 Madagaskaru.
  Potem się jej pozbył. Może była za bardzo do mego podobna.
I Byron, i Margarita należeli do ludzi, dla których nawet podczas
carnevale było za spokojnie.


10
Chi va col porco impara a sgrugnar
Kto przebywa ze świniami, musi chrząkać jak one
Przysłowie weneckie
  Hanson, prawnik Byrona, przywiózł z Londynu nowy testament
do podpisania.
  Razem z synem wysiadł z gondoli i przeszedł na kryty dziedziniec,
gdzie w ich nozdrza uderzył odrażający smród. Przy wtórze ogłusza-
jącego ujadania i skowytu przez jakiś czas błąkali się wśród klatek
i zdewastowanych powozów, aż w końcu znaleźli słabo świetlone
marmurowe schody wiodące do apartamentów Byrona. Sądzę jednak,
że spośród wszystkich bestii największe wrażenie wywarł na nich
właśnie Byron. Domyśliłam się tego na podstawie reakcji wiekowego
prawnika, jak tylko wszedł do gabinetu, w którym ja malowałam,
a Byron zajmował się pisaniem. Zdumiony wyraz twarzy Hansona
sprawił, że spojrzałam na swego kochanka innymi oczami.
  Istotnie, miał nalaną twarz o żółtawej cerze i wyglądał raczej na
czterdzieści niż na swoje trzydzieści lat. Ostatnio znowu bardzo
przytył, zaokrągliły mu się nawet plecy, a ręce wyglądały jak różowe
balony. Oczy przypominały matowe, ugotowane na twardo jaja. Na-
wet włosy wydawały się martwe. Gdzieś zniknął ich piękny miedziany
połysk i zwisały po obu stronach bladej twarzy jak sprane zasłony-
Tego dnia uświadomiłam sobie, że spełnił się jeden z największych
koszmarów Byrona: wyglądał teraz jak swoja matka. Hanson nie
odważył się powiedzieć tego wprost, zdradził go jednak fakt, ze
podczas rozmowy zaskakująco często wspominał o lady Catherine
Byron. Zrozumiałam dlaczego, kiedy później przyjrzałam się Je3
miniaturze, którą Byron trzymał w najniższej szufladzie biurka-
Podobieństwo rzucało się w oczy.
Byron szybko podpisał wszystkie dokumenty. Fletcher i ja V61'
484

rolę świadków. Zawierały między innymi nowy kodycyl,
nillSTny^j zobowiązywał się przekazać pięć tysięcy funtów Allegrze
° runkiem, że ta nie poślubi obywatela Wielkiej Brytanii. Han-
?ofl    .. -~.jechali najszybciej, jak tylko mogli, jakby uciekali przed
11    '^Najwyraźniej bali się niebezpiecznego śmiechu Byrona oraz
ku w jakim zmierzała rozmowa. Widziałam, jak wymieniali
drżenia, kiedy zaczynał obgryzać i tak już obgryzione paznokcie,
S'działam, że zauważyli plamy z wina na jego kamizelce. Z pewnością
' Nszli do wniosku, że Wenecja zepsuła duszę Byrona. Odprowadzając
•eh wzrokiem do drzwi, wiedziałam na pewno, że już nigdy tu nie
wrócą, mimo jego bełkotliwych zaprosin i agresywnej bonhomie.
  Poszłam za nimi aż na dziedziniec. Ledwo zdążyli wsiąść do gondoli,
Byron zawołał do Fletchera:
    No dobra, nudziarze już sobie poszli. Idź teraz na górę i przelicz
srebrne łyżeczki, a potem przyprowadź parę dziewczyn. Wiesz chyba,
co mam na myśli? Takich, co się kładą, kiedy się je poprosi, żeby
usiadły.
Patrząc dokoła błędnym wzrokiem, zataczając się, wrócił do pałacu.
  - Inglese italianizzato, diavolo incarnato - powiedziałam cicho
do Hansonów. - Zwłoszczony Anglik, diabeł wcielony.
  Spojrzeli na mnie z przerażeniem. W ich przekonaniu ja również
stanowiłam część problemu, podobnie jak namalowane przeze mnie
jego portrety, którymi się otaczał. Byłam dla nich kłamliwym, ze-
psutym weneckim zwierciadłem. Nie odwrócili się ani razu, kiedy ich
gondola bezszelestnie odbiła od brzegu.
  Tak jak pierwsi Wenecjanie, uciekający przed prześladowaniami
z rąk barbarzyńców, Byron przybył do Wenecji, kiedy świat zwrócił
się przeciwko niemu. Na swoją kryjówkę wybrał miejsce otoczone
murami z wody, w którym posługiwano się sekretnym językiem
równie miękkim i zdradzieckim jak morska fala. Zupełnie nie prze-
jmował się upadkiem Republiki, za to ogromną satysfakcję sprawiał
mu fakt, że całe miasto dwukrotnie zostało przeklęte przez papieża.
  fo nie było bardzo dokuczliwe wygnanie. Byronowi niezmiernie
przypadł do gustu fakt, że na kontynencie jego tytuł znaczył dużo
więcej niż na Wyspach. W Anglii był tylko niezamożnym arystokratą
czepiającym się płaszczy ludzi z wyższych sfer. Niewiele posiadał,
go przodków otaczała aura skandalu. W rezultacie używał swego
chodzenia jak zaciśniętej pięści; nieustannie odczuwał pogardę
485

był gotów się z nim zgodzić, sądził jednak, iż Don Juan m-
okazać się niestrawny dla większości wyspiarskich żołądków
prosił o usunięcie niektórych scen. „Nie ma mowy o żadnych skr't
ani skreśleniach" - odparł wyniośle Byron w liście, który czytał   •
na głos, pisząc go przy biurku. W pewnej chwili cisnął pióro z wśc' v
łością.
  - Co za beznadziejny typ! Chce obciąć jaja mojemu Juanowi hn
sam od dawna już ich nie ma!
- Może zależy mu bardziej na jakości poezji? - zasugerowałam
  - A co mu się w niej nie podoba? Jest może nieco sprośna, ale czv
nie napisana doskonalą angielszczyzną? Jest też trochę rozpustna,
ale czy nie takie właśnie jest życie? Czy człowiek bywały w świecie
mógłby napisać coś innego? Który robił to z dziesiątkami kobiet
w powozie, w gondoli, pod murem, na podłodze, na stole i pod stołem?
  - Może i tak, ale czy koniecznie musisz obrażać czytelników? Czy
nie mógłbyś przekazać swego posłania w sposób bardziej subtelny,
raczej zmuszając ich do refleksji, a nie przerażając?
  - Do licha, oni tego potrzebują, Cecilio! Tylko ja mogę zdmuchnąć
kurz z ich wstydliwych części ciała! Będą przynajmniej mieli co
czytać, grzebiąc przy nich palcami albo oddając się ciężkiej i nie-
wdzięcznej pracy, polegającej na płodzeniu spadkobierców.
  - Żeby tak się stało, poemat musi najpierw ukazać się drukiem.
W mojej pracowni wisi na ścianach kilka portretów, których nigdy
nie sprzedam, ponieważ wywołałyby zbyt duże zgorszenie. Namalo-
wałam je w gniewie, pod wpływem impulsu. Głupio zrobiłam, bo
praca, którą w nie włożyłam, poszła na marne.
  - Jeśli ludzie nie potrafią znieść geniuszu, to znaczy, że na niego
nie zasługują. Poza tym, niedobrze mi się robi na sama myśl o tym,
że mogliby czytać i recytować, a raczej wymiotować moje
wiersze!
  Niespodziewanie dla mnie samej doszła do głosu moja lingw
biforcuta. Zaraz potem pożałowałam tego, co powiedziałam, ale było
już za późno.
  -	Czasem się zastanawiam, czy to, co uważasz za przejawy geniu-
szu, nie jest jedynie żółcią podchodzącą ci do gardła.
  Zerknęłam na niego z niepokojem, ale tym razem postano*"
uznać to za żart.
  -	Ha, ha! Zdaje się, że ostatnio oboje nie możemy narzekać na
niedostatek żółci, ale świat najwyraźniej potrzebuje naszego gnie*"-
488

       • i moraliści zyskują przewagę. Wygląda na to, że nie będę
Hipokry a? p0tomności moich rozlicznych przeżyć i doświadczeń
m° ' ' kże istotnych dziedzinach. Trudno. Szczególnie kobiety
*"" l* j 7uv ~ nich z wypiekami na twarzach, a im większy wybuchłby
SSai/tym chętniej by je kupowały.
_ Chyba w to nie wierzysz?
   Może tak, a może nie. Wiem tylko tyle, że skoro nie chcą, to
•   eeo się ode mnie nie dowiedzą, i być może nie zobaczą mnie już
, -dy na angielskiej ziemi.
  Więc nie zamierzasz tam wrócić?
_ I tak ponad połowę życia spędziłem poza krajem.
Jak Casanovą, przemknęło mi przez głowę. Nie, wcale nie jak on.
_ I nie żałujesz tego? - zapytałam.
  - Ani trochę. Wręcz przeciwnie, jestem wściekły, że w ogóle
tam wracałem, żeby sprzedać się tej wściekłej suce, która została
moją żoną.
- Nie chcesz nawet, by pochowano cię z rodziną?
  - Wy, Wenecjanie, zawsze myślicie o śmierci! Mam nadzieję, że
pochowają mnie na cmentarzu dla cudzoziemców na Lido i że nie
poćwiartują mnie wcześniej na części w poszukiwaniu mego serca,
które umieszczą w Clod albo w Blunderbuss Hall. Jeśli o mnie
chodzi, to nie zamierzam dostarczać pożywienia angielskim robakom.
Wolę użyźnić włoską ziemię, w którą wsiąkało również moje nasienie.
Pomyślałam o Girolamie i w duchu przyznałam mu rację.
  Wygnanie staje się znacznie bardziej atrakcyjne, jeśli można spę-
dzać je w wielkim stylu. Po raz pierwszy w życiu Byron był bogaty
jak wschodni książę, jak Wathek. Miał do dyspozycji nie tylko pie-
niądze ze sprzedaży Newstead, ale również honoraria wypłacane
przez Murraya. Gdyby przeliczyć to wszystko na liry, byłby milio-
nerem.
  -	Wiesz co? Wyhodowałem w sobie wielką miłość do pieniędzy -
powiedział mi któregoś dnia, kiedy przeglądaliśmy angielskie gazety,
wyszukując skierowane przeciwko niemu paszkwile i niewybredne
j* ki. - A najzabawniejsze jest to, że im gorzej o mnie piszą, tym
bogatszy się staję.
     asnie wtedy zaczął marzyć o czymś, czego nie można było kupić
za żadne pieniądze.
     
11
Se Dio voleva che i veneziani fusse pessi
el gavari da un aąuario, non una cita.
Gdyby Bóg chciał, żeby Wenecjanie byli rybami
dalby nam akwarium, a nie miasto.
Przysłowie weneckie
  Jestem pewna, że do spotkania Byrona z Girolamem doszło przy-
padkiem i że nie było to celowe działanie mnichów z San Lazzaro.
Doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że Girolamo jest inny od
wszystkich, słyszeli również o skłonnościach Byrona. Przypuszczalnie
snuli też bliskie prawdy domysły dotyczące tego, kto jest ojcem
chłopca. Byłam rozdarta między chęcią uprzedzenia ich, żeby trzymali
Girolama z dala od Byrona, i pragnieniem ujrzenia ojca i syna razem.
Jak powinnam sformułować słowa, które zatrułyby czyste umysły
mnichów, jak miałabym wyrazić swoje obawy, nie naruszając święto-
ści wyspy? Tak więc nie powiedziałam ani słowa i czekałam na
rozwój wydarzeń, mając nadzieję, że nic złego się nie stanie, że
duszy mego syna nie da się w żaden sposób zepsuć. Wierzyłam w siłę
Girolama. Zdumiewało mnie, jaka była wielka. Większa od mojej.
  Na wyspie mieszkało zaledwie jedenastu nowicjuszy, dźwigając na
szczupłych barkach iście herkulesowe zadania, jakie im przydzielano.
Byron uwielbiał przebywać w ich towarzystwie. Godzinami przesia-
dywał z nimi na nabrzeżu, spoglądając na lagunę. Upatrzył sobie
kilku faworytów, chociaż nie wiedział, jak się nazywają, ponieważ nie
wyjawili mu swoich imion. Stając się żywymi aniołami, wymazywali
z dusz ludzką skłonność do grzechów. Byron poczuł się znowu jak
w Harrow. Znalazł nawet wśród nich odpowiedniki lordów Clare'a
i Delawarra.
  Pływał z nimi i chodził na spacery, zupełnie jakby nie zdawał sobie
sprawy, że przygląda mu się cała Wenecja, że laguna to wielkie
490

  arium, w którym pluskają się i mnożą plotki, powtarzane przez
ndolierów, fryzjerów i podczas conversazione. Ludzie gapili się
twartymi ustami, w nadziei, że lada chwila staną się świadkami
niezwykłych i gorszących wydarzeń.
  Girolamo nie był nieśmiały, ale i nie zdawał sobie sprawy ze
swojej urody. Byron, kiedy tylko mógł, otaczał go ramieniem. W oso-
bowości chłopca nie sposób było doszukać się ani śladu perwersji,
ani mrocznego zasępienia jego ojca. Rozpierała go radość i ciekawość.
Niokiedy zastanawiałam się, czy nasienie Byrona nie obudziło do
życia drzemiącego w moim wnętrzu nasienia Casanovy, gdyż pod
wieloma względami Girolamo był jakby jego synem. Jedyną wadą
chłopca była zachłanność, ale nie miała ona nic wspólnego z egoiz-
mem: potrafił cieszyć się tym, co zdobył, wyłącznie wtedy, kiedy
dzielił się tym z innymi.
  Za każdym razem, kiedy go widziałam, zabierałam ze sobą utrwa-
lony pod powiekami obraz jego twarzy i natychmiast po powrocie do
domu przenosiłam go na płótno. Moich Girolamów - a były ich dzie-
siątki - trzymałam w armadio. Strzegło ich portfolio z obrazami
przedstawiającymi Casanovę. Oczami wyobraźni widziałam mego
syna stojącego na palcach przed Byronem, z rozłożonymi ramionami,
niczym mały ukrzyżowany Chrystus.
  A przecież pamiętałam, jak był tylko gwałtownym pchnięciem
bioder, wybuchem jęku, ciężką głową na mojej piersi.


12
E chi no sa nuar?
Czy jest tu ktoś, kto nie potrafi pływać?
Przysłowie loeneckie
  Urodzony w styczniu, na przełomie nie tylko lat, ale i stuleci
Byron był Wodnikiem. Woda stanowiła jego naturalne środowisko-
kochał ją, chociaż zabrała dwóch chłopców, którzy zafascynowali go
w młodości.
  Woda jest piękna i niebezpieczna. Woda faluje, tak jak i on czynił.
O tak, Byron znał wodę, wiedział, jak potrafi wabić i głaskać, łechtać
i przytrzymywać, wciągać i zabijać.
Teraz mieszkał w pałacu na wodzie.
  Wenecja jest miastem, które pływa, nieprzerwanie tonąc. Byrona
rzadko można było zobaczyć na ulicach. Jeśli musiał udać się dokądś
pieszo, wkładał długi płaszcz, w którym wydawał się płynąć. Zn?d
czarnej zasłony wystawały tylko kremowa szyja i twarz jak alabast-
rowy kamyk na mgnienie oka przed zanurzeniem się w ciemną ot-
chłań jeziora. Starał się za wszelką cenę ukryć swoje kalectwo.
Udało mu się stworzyć nierzeczywistą, przypominającą halucynację
wizję samego siebie, która na stałe zamieszkała w umysłach Wene-
cjanek i Wenecjan. Zaakceptowaliśmy go jako morskie stworzenie,
jako jednego z nas.
  W oczach tych, którzy się w nim zakochali, jego chwiejny chód
tylko dodawał mu wdzięku. Za każdym razem, kiedy wchodził do
jakiegoś pomieszczenia, towarzyszyło mu jakby zafalowanie powietrza
i dziwne światło, którego natury nie sposób było zgłębić. Nikt zre-
sztą nie przejawiał ochoty, żeby to czynić, ponieważ
odstręczała
od tego otaczająca go mroczna, groźna aura. Kiedy w roku l"1
robił furorę w londyńskich salonach, miał tylko jednego licząceg
się rywala, a mianowicie nowy niemiecki taniec zwany walcem- ^'
492

         +ańf 7vć i nigdy nie próbował. Nie pozwalała mu na to jego
mógig°zatan   y
ułomno     _	Byron, ja także nie lubiłam tańczyć, chociaż z in-
% ^wodów. Moje piersi zbyt silnie przyciągały uwagę innych
nyc" '     „Hawałv się reagować na muzykę w osobliwy sposób. Poza
tancerzy, żuaw* j    v      o
nie podobała mi się uprzejma hipokryzja większości nowoczes-
tyIIh tańców. Najbardziej nienawidziłam właśnie walca, w którym
• zvzna prowadzi, a kobieta musi całkowicie mu zaufać. Nie
*ańczvłam więc, ale chętnie obserwowałam, jak robią to inni. Szcze-
 T a przyjemność sprawiało mi oglądanie tańców, chociaż częś-
ciowo oddających skrywane w ludzkiej duszy namiętności, fandango
albo furlana, gdzie mężczyzna i kobieta występują na równych
prawach, gdzie zmagają się aż do rozkosznego zmęczenia, gdzie
dyszą i wpatrują się w siebie płonącym wzrokiem, w którym czai się
pożądanie).
  Tak jak ja, Byron również krył się po kątach, udając, że nie
zwraca najmniejszej uwagi na wirujące na parkiecie kobiety.
  Na lądzie musiał się chować, w wodzie natomiast stawał się praw-
dziwym bohaterem, poczynając od stawu w Harrow, na Canal Grandę
kończąc. Zawsze pływał w jedwabnych spodniach, które okrywały
jego zniekształconą nogę. Jak tylko poczuł, że chroma kończyna
kryje się pod wodą, natychmiast się rozluźniał, a na jego twarzy
pojawiał się całkiem odmienny uśmiech.
  W Cambridge pływał w rzece Cam. Mając dziewiętnaście lat,
przepłynął trzy mile Tamizą. Po tym triumfie odczuwał nieodpartą
potrzebę pokonywania kolejnych wodnych przestrzeni i czynił to
wielokrotnie: w Hellesponcie czy Tagu, czy w rzekach i morzach. Na
wodzie zrodziła się kolejna legenda Byrona: stał się kimś w rodzaju
męskiej Wenus zrodzonej z rozbryzgu fal.
  W gorące noce widywano go, jak wskakiwał do Canal Grandę
w pełnym ubraniu i płynął do przodu, trzymając w jednej ręce
płonącą pochodnię, aby uniknąć zderzenia z gondolami.
W upalne i parne lato roku 1818 kawaler Angelo Mengaldo, za-
rozumiały i nadęty weteran wojen napoleońskich o całkiem sporych
lejach literackich, nawiązał z Byronem przelotną znajomość,
słowa do słowa skończyło się na tym, że postanowili zorga-
wac zawody pływackie, obaj bowiem uwielbiali chełpić się swo-
°siągnięciami w tej dziedzinie. Mengaldo pokonał wpław Dunaj
493

12
E chi no sa nuar?
Czy jest tu ktoś, kto nie potrafi pływać?
Przysłowie weneckie
  Urodzony w styczniu, na przełomie nie tylko lat, ale i stuleci,
Byron był Wodnikiem. Woda stanowiła jego naturalne środowisko-
kochał ją, chociaż zabrała dwóch chłopców, którzy zafascynowali go
w młodości.
  Woda jest piękna i niebezpieczna. Woda faluje, tak jak i on czynił.
O tak, Byron znał wodę, wiedział, jak potrafi wabić i głaskać, łechtać
i przytrzymywać, wciągać i zabijać.
Teraz mieszkał w pałacu na wodzie.
  Wenecja jest miastem, które pływa, nieprzerwanie tonąc. Byrona
rzadko można było zobaczyć na ulicach. Jeśli musiał udać się dokądś
pieszo, wkładał długi płaszcz, w którym wydawał się płynąć. Zn?d
czarnej zasłony wystawały tylko kremowa szyja i twarz jak alabast-
rowy kamyk na mgnienie oka przed zanurzeniem się w ciemną ot-
chłań jeziora. Starał się za wszelką cenę ukryć swoje kalectwo.
Udało mu się stworzyć nierzeczywistą, przypominającą halucynację
wizję samego siebie, która na stałe zamieszkała w umysłach Wene-
cjanek i Wenecjan. Zaakceptowaliśmy go jako morskie stworzenie,
jako jednego z nas.
  W oczach tych, którzy się w nim zakochali, jego chwiejny chód
tylko dodawał mu wdzięku. Za każdym razem, kiedy wchodził do
jakiegoś pomieszczenia, towarzyszyło mu jakby zafalowanie powietrza
i dziwne światło, którego natury nie sposób było zgłębić. Nikt zre-
sztą nie przejawiał ochoty, żeby to czynić, ponieważ
odstręczała
od tego otaczająca go mroczna, groźna aura. Kiedy w roku l"1
robił furorę w londyńskich salonach, miał tylko jednego licząceg0
się rywala, a mianowicie nowy niemiecki taniec zwany walcem- N1
492

         tańczyć i nigdy nie próbował. Nie pozwalała mu na to jego
niogi g
U*01111!] innie iak Byron, ja także nie lubiłam tańczyć, chociaż z in-
(Cpowodów. Moje piersi zbyt silnie przyciągały uwagę innych
nVCl' '     zdawały się reagować na muzykę w osobliwy sposób. Poza
WnC nie podobała mi się uprzejma hipokryzja większości nowoczes-
łi tańców. Najbardziej nienawidziłam właśnie walca, w którym
• 7vzna prowadzi, a kobieta musi całkowicie mu zaufać. Nie
' 7vłam więc, ale chętnie obserwowałam, jak robią to inni. Szcze-
.. przyjemność sprawiało mi oglądanie tańców, chociaż częś-
•0wo oddających skrywane w ludzkiej duszy namiętności, fandango
albo furlana, gdzie mężczyzna i kobieta występują na równych
prawach, gdzie zmagają się aż do rozkosznego zmęczenia, gdzie
dyszą i wpatrują się w siebie płonącym wzrokiem, w którym czai się
pożądanie).
  Tak jak ja, Byron również krył się po kątach, udając, że nie
zwraca najmniejszej uwagi na wirujące na parkiecie kobiety.
  Na lądzie musiał się chować, w wodzie natomiast stawał się praw-
dziwym bohaterem, poczynając od stawu w Harrow, na Canal Grandę
kończąc. Zawsze pływał w jedwabnych spodniach, które okrywały
jego zniekształconą nogę. Jak tylko poczuł, że chroma kończyna
kryje się pod wodą, natychmiast się rozluźniał, a na jego twarzy
pojawiał się całkiem odmienny uśmiech.
  W Cambridge pływał w rzece Cam. Mając dziewiętnaście lat,
przepłynął trzy mile Tamizą. Po tym triumfie odczuwał nieodpartą
potrzebę pokonywania kolejnych wodnych przestrzeni i czynił to
wielokrotnie: w Hellesponcie czy Tagu, czy w rzekach i morzach. Na
wodzie zrodziła się kolejna legenda Byrona: stał się kimś w rodzaju
męskiej Wenus zrodzonej z rozbryzgu fal.
  W gorące noce widywano go, jak wskakiwał do Canal Grandę
w pełnym ubraniu i płynął do przodu, trzymając w jednej ręce
płonącą pochodnię, aby uniknąć zderzenia z gondolami.
W upalne i parne lato roku 1818 kawaler Angelo Mengaldo, za-
°zumiały i nadęty weteran wojen napoleońskich o całkiem sporych
oicjach literackich, nawiązał z Byronem przelotną znajomość.
słowa do słowa skończyło się na tym, że postanowili zorga-
owac zawody pływackie, obaj bowiem uwielbiali chełpić się swo-
1 osiągnięciami w tej dziedzinie. Mengaldo pokonał wpław Dunaj
493

i Berezynę - to drugie osiągnięcie było tym większe, że zaw
odbywały się pod nieprzyjacielskim ostrzałem.
  -	Muszę to zrobić, Cecilio - powiedział Byron, rozparty na ototn
nie w mojej pracowni. - To bardzo ważne. Starość zmaga się z MłoH S
ścią, Wojsko z Poezją.
-	A moim zdaniem to tylko niebezpieczna próżność.
Niewidoczne gołym okiem stworzenia i trujące wyziewy wód k
nałów i laguny często wywoływały poważne choroby. Trudno si
temu dziwić, biorąc pod uwagę, ile brudów trafiało tam codziennie
od niedojedzonej zawartości garnków poczynając, na rybich wnętrz!
nościach i zawartości nocników kończąc.
  Zawody odbyły się 25 czerwca. Pływacy wyruszyli z Lido. Byron
zwyciężył bez trudu, Mengaldo zaś wycofał się z rywalizacji, jeszcze
zanim dopłynął do Canal Grandę. Byron przez kilka dni mówił tylko
o tym, jak to „rozbił w bąbelki" zarozumiałego Włocha.
  Zaraz po wyjściu z wody przyszedł prosto do mnie. Nawet się
bardzo nie zmęczył. Mokry i słony rzucił się na mnie i kochał się ze
mną, tak jakby wciąż jeszcze płynął.
  Obserwowałam pływaków ze stopni Balbi Valier. Kiedy mnie mijali,
zastanawiałam się, o czym teraz myślą. Byron powiedział mi później,
że przede wszystkim myślał o zwycięstwie i o tym, że w jakiś po-
krętny sposób będzie to kolejny jego triumf nad Annabellą. Podziwiał
też palazzi, w których zaznawał niezliczonych rozkoszy. Woda po-
działała oczyszczająco na jego pamięć, zagrzebane w mule czasu
wspomnienia pojawiły się niespodziewanie na powierzchni, czyste
i wyraźne. Były wśród nich Marianna i Margarita, jego ulubione
muzy, zamaskowana kochanka, która uwiodła go podczas pierwszego
carnevale. Wydawało mu się, że w każdej kropli, którą strząsa z po-
wiek, jest naga różowa kobieta.
  Mijając czyjś ogród z pozbawionym głowy posągiem satyra, nie
wiadomo czemu pomyślał o Casanovie i, przelotnie, o mnie.
  Mijając matkę z dzieckiem, siedzących w oknie i zajadających
orzeszki jak małe śliczne małpki, pomyślał o swoich córkach, Adae
i Allegrze.
  Mijając Contarini degli Scrovegni, czyli skarbiec, pomyślał o ho-
norarium, które powinno niebawem nadejść od Murraya.
  Od czasu do czasu woda wdzierała mu się do ust. Przypomnij'
sobie, jak udawał, że tonie w jeziorze w Newstead, starając się
nauczyć swojego psa ratować go z topieli. Którejś mglistej jesieni -
494

       , sjęj że tysiąc lat temu - pies zachorował na wściekliznę.
*^ sobiście się nim opiekował, własnymi rękami wycierał pianę
"^ , ^dychającego zwierzęcia. Pies nikogo nie skrzywdził w cho-
" C'J- kąsał tylko siebie; na myśl o nim Byrona ogarnęło ciepłe
r° '   zenie i zostało tam na dłużej, zatrzymane otaczającą go zewsząd
zimną wodą.
„ uiac te chaotyczne, mezwiązane ze sobą rozmyślania, bez trudu
, terj (jo volta Canal Grandę i tam właśnie, nie po raz pierwszy
eszta zaczął się zastanawiać, ile naprawdę znaczy dla Wenecji.
IV' iia 'ac cyrk w Rialto, doszedł do wniosku, że jest po prostu cennym
eksponatem w tym przepięknym zoo.
- Z pewnością jesteś kimś więcej - odparłam. - A poezja?
_ To wszystko merde. Merde, które pływa.

13
Servo de do parbni, servo dei miei cogioni
Jestem sługą dwóch panów: moich jąder
Przysłowie weneckie
  Na San Lazzaro Byron ślęczał nad swoją gramatyką ormiańsko-
-angielską, ale nie mógł się skupić. Śliczny chłopiec obcinał kwiaty na
różanym krzewie w doniczce na jego biurku. Malowałam Byrona
przy pracy. Byliśmy w pokoju we trójkę, jeśli nie liczyć cykady,
której natarczywa pieśń wdzierała się do pomieszczenia i do naszych
myśli. W innym świecie bylibyśmy rodziną. Mnisi zostawili nas sa-
mych sobie. Zastanawiałam się dlaczego. Nadal się zastanawiam.
- Dlaczego to robisz? - zapytał wreszcie Byron.
  - Ponieważ są martwe i kradną siłę potrzebną pąkom, które do-
piero czekają na rozwinięcie - odparł Girolamo z uśmiechem. Na
jego twarzy jak w otwartej księdze były wypisane przyjazne uczucia
jakie żywił do Byrona. Dla nowicjuszy Byron był autentycznym
bohaterem, wspaniałą postacią ze świata, o którym nic nie wiedzieli.
- Kim jesteś, mały człowieku?
-	Przecież mnie znasz, signor. Jestem Girolamo, nowicjusz.
Chłopiec wyraźnie się speszył. Domyślał się, że Byron czegoś od
niego oczekuje, nie miał jednak pojęcia czego. Szlachetny instynkt
podpowiadał mu, że będzie lepiej, żeby nawet nie próbował się tego
dowiedzieć.
- Skąd pochodzisz, Girolamo?
- Od naszego Ojca w Niebie.
- Jesteś pewien?
Anielska twarz znowu rozpromieniła się w uśmiechu.
-	Oczywiście. Dlaczego jesteś taki smutny, mój panie?
  Byron oparł twarz na dłoniach, naciągając skórę na skroniach tak
bardzo, że oczy zrobiły mu się wąskie jak szparki. Kiedy po raz
496

  • widział kogoś tak pięknego jak Girolamo? Przypuszczalnie
°S H dwudziestu laty, pomyślał, patrząc na własne odbicie. Kiedy
prZ*Ljej kogoś pragnął? Augusty? Nicola? Czy potrafiłby nazwać
ie pragnienia? Wątpię. Gdyby spróbował dać upust swym naj-
liczniejszym namiętnościom, wygnano by go nawet z Wenecji. Co
? dzieje z człowiekiem wygnanym z miejsca wygnania? Czy od-
ważyłby się na coś takiego, ogarnięty bez reszty okropnymi żądzami?
 Prawie mu współczułam. Erotyka i miłość od tak dawna były dla
njego ściśle powiązane, że nie potrafił już ich odróżnić. W tym przy-
ad'u starał się jednak to uczynić. Nie mógł dążyć do zbrukania
czystości chłopca, ponieważ wtedy Girolamo przestałby być tą świet-
listą istotą, która tak bardzo go pociągała. Byron nie skrzywdziłby
mojego syna, byłam tego pewna. Jakiś wewnętrzny głos powstrzymał-
by go przed tym. Girolamo by na to nie pozwolił, nie pozwoliłoby na
to wypełniające go dobro.
  Nagle na parapecie wylądował z łopotem skrzydeł przerażony
gołąb, ścigany przez mewę. Na naszych oczach rozegrała krótka
i krwawa scena morderstwa. Kiedy było już po wszystkim, mewa
wzniosła zakrwawiony dziób ku niebu, zaskrzeczała przeraźliwie,
jakby dziękując Bogu za posiłek, chwyciła zdobycz w szpony i zerwała
się do lotu. Żadne z nas nie odezwało się ani słowem. Wyobraziłam
sobie, że obejmuję i przyciskam do piersi Byrona i Girołama, których
twarze wykrzywił identyczny grymas odrazy i przerażenia. Chciałam
zasłonić im oczy, przytulić, ukołysać, ściągnąć całe zło na siebie.
Wreszcie Byron powiedział z goryczą:
  - Oto ujrzeliście prawdziwą naturę Wenecji: to, co morskie, pożera
w niej to, co ziemskie.
  Girolamo spojrzał na ojca z nieskończoną łagodnością i rozłożył
ręce na znak, że go rozumie, że cierpi razem z nim, że dostrzega
mrok panujący w jego duszy i że mu wybacza. Tak samo uczyniłby
na jego miejscu Casanovą.
  Wpatrywałam się w mego, zastanawiając się, czy mój syn nie jest
aby zbyt dobry dla tego świata.
  
14
Da dona dei altri, a da cavai scamm'
libera nos Domine.
Od cudzych kobiet i narowistych kobiet
wybaw nas Panie.
Przysłowie weneckie
  Byron chodził z wściekłą miną po tarasie Palazzo Mocenigo
obserwowany z zainteresowaniem przez tłumek gapiów w gon-
dolach.
  Turyści oczekiwali na jakiś odrażający uczynek zdeprawowanego
angielskiego milorda. Kiedyś mogli przynajmniej liczyć na to, że La
Fornarina pomacha im groźnie jakąś intymną częścią bielizny. By-
ronowi pod wieloma względami brakowało La Fornariny. Dostarczała
mu rozrywki, a teraz nudziło mu się bez codziennych melodramatów.
Wyleczył się już z ran po małżeństwie, znużyły go niby rozmaite,
w gruncie rzeczy jednak wciąż takie same przygody z nieznajomymi.
Nie mógł codziennie odwiedzać San Lazzaro, ponieważ mnisi zaczęli
na niego patrzeć mniej przychylnym okiem.
  - Niech ich szlag trafi, a razem z nimi tę całą gramatykę! Znajdę
sobie inną rozrywkę!
  Miałam nadzieję, że stanie się to niedługo, nawet gdyby oznaczało
rozstanie. Lękałam się, że rozsadzająca go wściekłość eksploduje
któregoś dnia prosto w twarz mojego Girolama. Mój syn nigdy
w życiu nie słyszał wulgarnego ani obraźliwego słowa. Pragnęłaffl>
aby tak pozostało.
  Przesyt Byrona Wenecją doprowadził go do stanu niebezpiecznego
znużenia, z którego mógł go wyrwać jedynie akt czyjejś niesłychanej
bezczelności. To nowe wcielenie było dla niego tak bolesne, że az ta
współczułam. Ciągle ziewał, bezustannie się przeciągał, spraw1
wrażenie, jakby nie mógł wytrzymać we własnej skórze. Po akfl
498

otrząsał się z obrzydzeniem jak kot, któremu podano
^ smaczne jedzenie.
n    ?       śzcie zdarzyło się coś, co pozwoliło mu błyskawicznie zapom-
nieć o r-J-ie-
W kwietniu roku 1819 Byron poznał Teresę Guiccioli. Zdarzyło się
. . większość wartych uwagi rzeczy w tamtych czasach - podczas
^awersazione u La Benzony.
Marina Benzoni była gadatliwą postarzałą pięknością, która mimo
óra sześćdziesięciu lat wciąż jeszcze święcie wierzyła w siłę swoich
wdzięków. Tuż przed siedemdziesiątymi urodzinami poślubiła Giusep-
na Rangone, od trzydziestu lat swego cavalier sewente. Byron opo-
wiadał mi, że któregoś ranka zapytał Rangone, jak spisała się La
Benzona, cavalier zaś, który dopiero co wyszedł z jej łóżka, odparł,
że była rugiadosa, czyli „rosista".
  Luksusowy dom Mariny Benzoni znajdował się w pobliżu Palazzo
Mocenigo. Słynęła z tego, że w chłodne dni nosiła między piersiami
porcje gorącej polenty, w związku z czym nazywano ją niekiedy El
Fumento - Parująca Dama. Innym z jej przezwisk była La Biondina
in Gondola, od tytułu słynnej pieśni skomponowanej na jej cześć.
W czasach swojej młodości była najpiękniejszą i najbardziej wyuz-
daną kobietą w Wenecji. Pamiętałam ją z przyjęć w Mocenigo i w in-
nych palazzi, kiedy Casanovą był jeszcze ze mną w Wenecji. Szcze-
gólnie mocno utkwił mi w pamięci taniec, który wykonała wokół
„drzewka wolności" na San Marco zaraz po upadku Republiki. Skinęła
mi głową na znak, że ona również pamięta mnie z tych odległych
czasów. Byron podziwiał jej inteligencję i nazywał ją wenecką lady
Melbourne. W jego ustach był to największy komplement.
Właśnie „rosista" La Benzona opowiedziała mi, co zdarzyło się
tamtego wieczoru. Należała do nielicznych wiekowych dam, które
nadal chętnie pozowały do portretów. W jej starej, dumnej twarzy
wciąż można było dostrzec piękne rysy uwiecznione przez Longhiego.
0 °' żeby oddać jej cerę, musiałam tak jak on zmieszać ołowianą
ie , neapolitańską żółć i czerwień lakową, dodając jedynie odrobinę
ancuskiej ultramaryny. Tam, gdzie stara skóra zrobiła się wyjąt-
0 Clenka, czyli pod oczami i wokół nosa, położyłam nieco jeziora
Purpury i czerwieni.
   ciąż widzę, jak jej długi, ptasi nos marszczy się z niesmakiem,
16 y °P°wiada mi o spotkaniu Byrona z Teresą Guiccioli.
499

  To w ogóle nie powinno się zdarzyć. Teresa była brzemienna '
zmęczona, że z wielką niechęcią zgodziła się przyjść tego wiec?
do La Benzony. Również Byronowi, w jego niedźwiedzim nastr '
nieszczególnie zależało na tym, żeby poznać ładną młodą mężatt'
z Rawenny.
  - Daj mi spokój - burknął do La Benzony, kiedy ta zaproponował
że przedstawi go Teresie. - Nie zamierzam poznawać nowych kobiet
ani brzydkich, ani pięknych!
  - A jednak postawiłam na swoim - uśmiechnęła się z satysfakcja
Jak zawsze zresztą. Lubił mnie szokować, paskudnik! Wiesz co
powiedział: „No dobrze, jak bardzo jej na tym zależy? Czy jest gotowa
zrobić wszystko, czego od niej zażądam?".
Zachichotała na to wspomnienie.
  Chwilę potem, po drugiej stronie salonu, Byron dostrzegł nieco
pomniejszoną, bardziej pulchną i bez wątpienia kobiecą wersję sa-
mego siebie z kasztanowymi kędziorami, dużymi błyszczącymi oczami
i wydatnymi wargami. Chociaż bez wątpienia była bardzo młoda,
roztaczała wokół siebie aurę dojrzałej kobiecości.
  -	Przedstawiłam go po prostu w ten sposób: „Angielski ior(j)
największy poeta swojego kraju". Najdziwniejsze było to, że kiedy
stanęli obok siebie, wyglądali jak rodzeństwo.
  Mrugnęła do mnie porozumiewawczo. Wiedziałam, o co chodzi.
Poznałam Teresę rok wcześniej, kiedy odwiedziła Wenecję w podróży
poślubnej. Zrobiła na mnie wrażenie kobiety, która dojrzria, nie
doroślejąc. Kasztanowowłosa, pięknousta, za to o dość krótkich no-
gach, była wychowywana przez zakonnice, mówiła po francusku
równie płynnie, jak po włosku, cytowała rzymskich historyków i na-
wet potrafiła namalować urocze studium kwiatu. Jedną z namalowa-
nych przez siebie miniaturek nosiła w medalionie na piersi; muszę
przyznać, że nie miała się czego wstydzić. Była żoną sześćdziesięcio-
letniego hrabiego z Rawenny. Jej mąż był przyjemnym starszym
panem, chociaż krążyły o nim plotki, jakoby zamordował swoją pierw-
szą żonę. Widać było, że lubi Teresę, a w jej zachowaniu nic nie
wskazywało na to, żeby budził w niej obrzydzenie. Ich małżeństwo
można było uznać za całkiem udane - aż do chwili, kiedy poznała
Byrona.
  -	Oczywiście zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia"
ciągnęła La Benzona. - Byron nagle stał się bardzo rozmowny i "e*
likatnie wciągał Teresę do dyskusji. Wiesz, przelotne uśmiechy-
500

  A\? we gesty— Widziałam wszystko. Tego wieczoru był niezwykle
u*ra . y Zwykle prawie nie zabierał głosu, siedział tylko nadąsany
kJcie szczególnie jeśli na przyjęciu pojawili się jeszcze jacyś
T -^vTego wieczoru, przy Teresie, postanowił zabłysnąć do tego
tU'' ? że aż chwyciłam za ołówek i zaczęłam notować. Oto co udało
S '   e zapisać; noszę tę kartkę zwiniętą w rulonik i ukrytą w rękojeści
wachlarza.
  Wvięła ja.' podała mi, a ja rozprostowałam ją i przeczytałam słowa,
którymi Byron starał się oczarować Teresę Guiccioli.
    ale panie i panowie, a szczególnie panie, musicie zdawać sobie
sprawę, że namiętność daje siłę zdolną przezwyciężyć prawa natury.
Widzimy to czasem na przykładzie szaleńców, a każda miłość zawiera
przecież w sobie cząstkę szaleństwa. Tylko szaleniec jest zdolny
wyrzec się wszystkiego oprócz tej jednej, jedynej osoby i stracić
zainteresowanie wszystkim, co jej nie dotyczy ani nie jest z nią
w żaden sposób związane...".
  Zwinęłam papierek i zwróciłam go właścicielce. Bez trudu po-
trafiłam to sobie wyobrazić: jego wznoszący się i opadający głos, jej
przechyloną głowę, jego bladą rękę na jej ramieniu.
O tym, co zdarzyło się później, wiedziała cała Wenecja.
  Opuszczając conversazione, Byron niepostrzeżenie podał Teresie
bilecik, na którym zawarł informacje dotyczące terminu i miejsca
schadzki. Powiedziała mężowi, że wybiera się na przejażdżkę gondolą
ze swoją przyjaciółką i zarazem guwernantką, Fanny Silvestrini,
w celu doskonalenia znajomości francuskiego. Tak jak było umówione,
do gondoli Fanny podpłynęła gondola Byrona i cenny ładunek znalazł
się na jej pokładzie. Rozpoczęły się gorączkowe i bez wątpienia
rozkoszne negocjacje.
  Lord Byron - o czym Teresa informowała później wszystkich,
którzy wyrazili choćby szczątkowe zainteresowanie - nie należał do
mężczyzn, którzy poprzestają na westchnieniach. Kilka dni później
została jego kochanką. Dokonało się to w jednym z jego ulubionych
asyn, Santa Maria Zobenigo, gdzie niegdyś często szukał azylu
Przed gniewem La Fornariny. Sytuacja powtarzała się przez kolejne
esięc dni; Fanny cierpliwie czekała w gondoli, aż tych dwoje
  syci się swoimi wdziękami. Kochankowie dopływali czasem aż do
Lido albo nawet dalej.
tym okresie Byron przestał pokazywać się w mojej pracowni.
501

Wybrałam się do Palazzo Mocenigo, lecz nikogo tam nie zastał
Na jego biurku znalazłam listy, których treść mocno mnie zanior, '
koiła. Był wśród nich list do Kinnairda wyjaśniający wszystko naw?
jego obawy. „Jest świeża jak wschód słońca i ciepła jak połudn1
To najdziwniejsza kobieta, jaką kiedykolwiek spotkałem, poniew'"?
zwykle każda z nich coś mnie kosztuje, a tym razem, za spraw
dziwnego zbiegu okoliczności, to ona ponosi przeze mnie wydatki
Nie ma to jednak większego znaczenia. Jest kimś w rodzaju włoski •
Caroline Lamb, z tą różnicą, że przewyższa tamtą urodą, nie dorów
nując drapieżnością. Ma jednak taką samą gorącą głowę i ży^j
identyczną pogardę dla opinii publicznej, z tą poprawką, że tu, we
Włoszech, w ogóle ludzie mniej przejmują się takimi głupstwami..."
  List do Hobhouse'a przeraził mnie jeszcze bardziej. Byron trak-
tował sprawę całkiem poważnie, tak poważnie, że już zaczęły ogarniać
go wątpliwości. „Nie mogę dać się zredukować do rozmiarów zwyk-
łego cicisbeo. Co teraz począć? Jestem zakochany, mam dość przelot-
nych związków i chyba dostrzegłem szansę na uregulowanie sobie
życia".
  Poczciwy Hobhouse próbował się za mną wstawić. Tydzień później
w moje ręce dostała się jego odpowiedź. Sądząc po lekkim tonie, jaki
starał się przyjąć, musiał być autentycznie zaniepokojony. „Nie radzę
ci przeskakiwać na kolejny kwiatek, żeby się nagle pod tobą nie
załamał. Pozostań lepiej tam, gdzie jesteś, i rozejrzyj się uważniej
dookoła, bo może nie dostrzegasz piękniejszych i łagodniejszych
roślin, które rosną albo więdną w twoim cieniu".
  Byron, jak zwykle, zignorował rady najlepszego przyjaciela.
W przeciwieństwie do mnie nie był w stanie dostrzec powtarzającego
się schematu: najpierw uciekł do Annabelli, żeby schronić się przed
Augustą i mrocznymi sekretami; teraz uciekał do Teresy, aby schro-
nić się przed czymś, czego nie potrafił nazwać.
  
15
Se l'invidia fusse freve, tuto el mondo scotaria.
Gdyby zazdrość była jak gorączka, świat już by spłonął.
Przysłowie weneckie
  Widywałam go codziennie w gondoli z Teresą. Czasem płynęłam za
nimi swoją gondolą, ukryta pod felze, aż do Lido, gdzie trzymał konie.
Szpiegowałam ich w operze, gdzie siedział, nie bacząc na skandal,
w jednej loży z kochanką i jej mężem. Widząc, jak się w nią wpatruje, jak
porusza się niczym we śnie, jaki jest blady, bez trudu oceniłam powagę
choroby, na którą zapadł. Jego najnowszy portret był jeszcze nieskoń-
czony, zrozumiałam jednak, iż już nie przyjdzie, żeby do niego pozować.
Zahipnotyzowało go swoje odbicie w oczach La Guicciołi i nie zależało
mu na nieśmiertelności, którą mogły mu zapewnić ręce artystki.
  Tymczasem po dziesięciu dniach milczenia Byron jakby nigdy nic
wkroczył do pracowni, wesoło pogwizdując. Powitał mnie serdecznie
po imieniu, jak starego przyjaciela albo ulubionego sługę. Stało się
dla mnie jasne, że o żadnej intymności między nami nie może już
być mowy. Do tej pory wchodził zawsze bez słowa, jak do siebie,
i w milczeniu ciągnął mnie na otomanę albo na podłogę. Teraz pochylił
się ku mnie konfidencjonalnie, po czym zupełnie beztroskim tonem
poprosił, żebym namalowała portret Teresy Guicciołi.
    Ona też jest artystką, Cecilio. Powinnaś zobaczyć jej obrazy.
Ma w sobie coś, jakąś wielką delikatność i przenikliwość, ale oczywiś-
cie nie potrafi namalować samej siebie. Obiecałem jej, że wynajmę
najlepszą portrecistkę w Wenecji, żeby ją namalowała.
zrozumiałam, że od tej pory będę spełniała w jego życiu wyłącznie
e użytkową. Milczałam, czekając, aż odzyskam czucie w języku,
y mu odpowiedzieć, tymczasem on wędrował po pracowni, zbie-
  Jąc rożne drobne przedmioty, które do niego należały, i upychając
Je Po kieszeniach.
503

  - Nic nie mówisz, Cecilio. Dobrze się zastanów, proszę
przecież, jak wielką sprawisz mi przyjemność, ile to będzie d1--     8?
znaczyło mieć portret Teresy namalowany właśnie przez ciebie
  Nadal nie mogłam wykrztusić ani słowa. Zaczeka! jeszcze eh  -i
po czym wyszedł, znów pogwizdując. Z cienia wyłonił się kot   t ^'
się o moją lodowatą rękę. Przyszedł klient, pozował mi przez ri
godziny, a ja go malowałam. Potem przyszedł drugi, żeby uSf y.
warunki. Zgodziłam się na to, co zaproponował, i zapisałam go w lc
lendarzu. Namoczyłam płótna w wannie, oczyściłam pędzle - naw
te, których nie używałam - i wreszcie wyszłam na taras. W blaski
księżyca w pełni woda w kanale parowała niczym gorące mleko
Zatrzymałam się w tym samym miejscu, w którym w roku 1782 stał
Casanovą, podobny do bolesnego wykrzyknika. Bardzo pragnęłam
żeby ktoś spojrzał na mnie z miłością, tak jak ja wtedy na niego
patrzyłam.
  Aż do pojawienia się Teresy moimi rywalami nigdy nie były ko-
biety, tylko sam Byron; my jedynie współzawodniczyłyśmy o to
która najbardziej będzie go kochała. Marianna, Margarita, dziew-
czyny z kasyna - one wszystkie w ogóle się nie liczyły. Jednak
Teresa, tak bardzo podobna do Augusty i do Byrona, wkroczyła na
teren, który zarezerwowałam wyłącznie dla siebie.
  Nie mam pojęcia, jak się tego domyśliłam, ale zrozumiałam, że
utraciłam rację bytu. Tego wieczoru poraziło mnie bolesne olśnienie,
rozsyłając po całym ciele swoją bezlitosną armię: mdłości, zawroty
głowy, drżenie rąk, uczucie przejmującego zimna. Chwiałam się jak
dom podczas trzęsienia ziemi, słysząc, jak w moim wnętrzu wszystko
przewraca się i łamie - najpierw wiara w siebie i w moje seksualne
możliwości, a potem mgliste nadzieje i marzenia, niczym podarte,
zmięte pajęczyny.
  Resztę wieczoru spędziłam z Mauriziem, patrząc na niego nad
stołem, jak przez zamgloną szybę. Bał się mnie, ale został i w mil-
czeniu towarzyszył mi w moich bezcelowych wędrówkach po P*"2'
cowni. Z pewnością wyczuł mój paskudny humor i być może w gi?w
duszy żywił nadzieję, że odniesie z tego jakąś korzyść. Nadal mW
pragnął, nadal pożądał choćby odrobiny zainteresowania z moj
strony - nawet takiego, kiedy niemal rzuciłam się na niego z p^2"
rami, nie mogąc znieść tego, że nie odstępuje mnie ani na <&°
Przez chwilę wydawało mu się, że na niego patrzę, że go w102*'
504

         ł to jako niemal jako przejaw gorącej namiętności. Bieda-
Traktowa^ ^^ ^ kochał g0 j^ naieży; nie wiedział więc, na
*Sto naprawdę polega.
°     \ n cv opowiedziałam mu wreszcie o Byronie. Uczyniłam to
^    • głowami, tak żeby na pewno wszystko zrozumiał. Mówiłam,
pros yn	^ przerywając mi ani słowem. Kiedy wreszcie cała
3 °H     nrawda, cały piekący ból, wszystkie kłamstwa i tajemnice
• ł w powietrzu między nami, odniosłam wrażenie, że znalazłam
3      śmietnisku. Nie poczułam ulgi, tylko zmęczenie większe niż
S1^dvkolwiek. A potem Maurizio ukrył twarz w dłoniach. Ujrzałam
w przeciskające się między jego grubymi palcami, usłyszałam, jak
kapią na stół, zobaczyłam, jak drżą mu ramiona. Uderzył słabo
\<>&Mn w stół i znowu znieruchomiał. Bardzo długo siedzieliśmy
w milczeniu, aż wreszcie powiedział:
- Cecilio, to co czujesz do Byrona... Ja ciebie właśnie tak kocham.
- Przykro mi - odparłam.
  Nie wyciągnęłam ręki, żeby go pocieszyć, patrzyłam tylko na
niego i chłonęłam jego ból jak wampir, jakbym pragnęła w ten
sposób ugasić własny. Nie miałam dla niego współczucia, nasze
cierpienia nie mogły się połączyć i razem zniknąć. W końcu znudziłam
się i kazałam mu wracać do domu. Położył mi dłoń na ręce w geście
altruistycznej łagodności.
  -	Nie powinnaś być teraz sama, Cecilio. Pozwól mi zostać, żebym
mógł dodać ci otuchy.
Cofnęłam się.
  -	Sama będę się czuła bezpieczniej. Odejdź. Nie zasługuję na
ciebie.
  Wcale nie czułam się bezpieczniej. W środku nocy wściekłość i ból
chwyciły mnie w szpony. Klęczałam, głaszcząc kota, a chwilę potem
miotałam się jak lwica w klatce, nie mogąc znaleźć sobie miejsca.
Jeśli nieruchomiałam choć na chwilę, ból natychmiast mnie doganiał,
musiałam więc znowu uciekać. Chciał, żebym namalowała
Teresę.
askoczyły mnie rozmiary mojej wściekłości, choć równocześnie
tałam ją niemal z ulgą, jako coś prawie materialnego, w czym
giam zatopić zęby. To, co się dzisiaj zdarzyło, było znacznie lepsze
gich lat wypełnionych drobnymi zniewagami tworzącymi szyb-
ik rosnącą warstwę, pod którą coraz bardziej krył się największy
sprawił mi Byron, porzucając mnie w Albanii. Biegałam po
505

pracowni, wrzeszcząc na ściany, wygrażając pięściami sufitowi
piąć paznokciami futryny i framugi.
  Wreszcie się uspokoiłam. Nie mogłam jednak przełknąć tei z ?
wagi, pozwoliłam więc, by została mi w gardle.
Po wściekłości przyszła pora na rozpacz.
  W poszukiwaniu pociechy sięgnęłam - jakże nierozważnie -
najnowszy portret Byrona. Wzięłam pędzel do ręki. Pozwoliła
prowadzić ją mojej pamięci, pozwoliłam sobie znowu o nim myślę'
Do serca znowu zaczęła mi się sączyć słodkawa trucizna. Wmawiałam
sobie, że te wspomnienia są lepsze od bólu, ale to było kłamstwo. Nie
byłam w stanie zaakceptować tego, co się stało.
  W końcu nie mogłam nawet pracować. W pracowni wszystko ko-
jarzyło mi się z Byronem. Wszystko było takie samo jak przedtem
tylko on zniknął.
  Odłożyłam pędzel i pobiegłam do domu opustoszałymi ulicami
przez Campo San Stefano, Campo San Angelo, Campo San Luca,
Campo San Bartolomeo. Po drodze nie spotkałam żywej duszy.
Echo moich kroków ścigało mnie w zaułkach i na wyludnionych
placach. Jak dziwnie wyglądała tej nocy Wenecja w moich oczach!
Powietrze było zupełnie nieruchome, woda wypełniała kanały ni-
czym zastygłe żelazo. Uciekałam co sił w nogach przed księżycem,
który co chwila wychylał się zza chmur. Na księżyc mogły patrzeć
wyłącznie kobiety, które ktoś kocha. Takie jak ja powinny się
przed nim chować. W blasku księżyca dobrze znane mi budyi±;
wyglądały zupełnie inaczej, groźnie i nieprzystępnie. Z ulgą wpad-
łam do naszego palazzo i zadyszana wbiegłam na piano nobile,
mając nadzieję, że zastanę jeszcze Sofię przy szyciu. Nic bym jej
nie powiedziała, po prostu odzyskałabym przynajmniej częściowo
spokój w jej towarzystwie. Niestety, była już głęboka noc i Sofia
od dawna spała.
  Ze stołu w jadalni wzięłam duży świecznik. W kominku w sypialni
płonął jeszcze ogień. Wyobraziłam sobie, jak Sofia rozpala go włas-
noręcznie, a potem pilnuje, żeby nie wygasł. Wyjęłam szczapk?
i zapaliłam wszystkie osiem świec na świeczniku. Płomyki strzeliły
wysoko, rzucając czerwone cienie na pokryte malowidłami ściany,
jakby chciały pożreć gondolę, pałace Watheka i cały pałac Mocefflg0-
Nawet we własnej sypialni nie mogłam uciec od Byrona i naszyc
wspólnych wspomnień.
Nie miałam najmniejszych szans na to, żeby wymazać go z panUC
506

m świecznik do lustra i przyjrzałam się sobie uważnie.
  ^^rozpoznałam swoje rysy. Wydawało mi się, że patrzę na
2 tru , istotę, całą skąpaną we krwi, kochającą, ale niekochaną.
jaKąs   ^	g.   stało? - zadałam sobie bezgłośnie pytanie.
 TT Rwałam wrócić myślami do początku wszystkiego, do chwili,
• Ą zgodziłam się na takie życie. Wyruszywszy stamtąd, posuwałam
^ krok po kroku, identyfikując kolejne błędy, fałszywe ruchy i fał-
szywe wyobrażenia.
7aczęło się w Albanii, gdzie zakochałam się nie w duszy Byrona,
jJw jego skórze. Następnie namalowałam ją tak, jakby potrafiła
k ehać iak należy, i zakochałam się jeszcze mocniej w stworzonym
przez siebie kłamstwie. Pragnęłam, żeby pokochała mnie twarz,
którą namalowałam. Dopóki ją miał, byłam skazana na to pragnienie.
  Zakochałam się także w spojrzeniu, jakim mnie obrzucił, ponieważ
dostrzegłam w nim odbicie własnej natury. Pozostało w mojej pamięci
niczym spadająca gwiazda połknięta przez morze. W ciągu kilku
chwil intymnego zbliżenia przykułam do jego życia swoje, ofiarowując
mu oddanie, którego wcale nie potrzebował.
  Przypominałam sobie wszystkie okrucieństwa i złośliwości Byrona.
Przypominałam sobie jego cuchnący oddech, niezdarne ciało, po-
zbawiony czułości sposób, w jaki się kochał. Policzyłam kobiety,
które doprowadził do upadku już po przybyciu do Wenecji - te,
o których wiedziałam, ma się rozumieć. Było ich siedemnaście. Kła-
mał każdym swoim ruchem i gestem, samym swoim istnieniem.
Rzekomo stanowił uosobienie romantycznej miłości, naprawdę jednak
był jej śmiertelnym wrogiem. Nawet nienawiść była bliższa miłości
niż okrutny los, jaki czekał nieszczęsne serca spragnione jego uczucia,
przy czym on sam nie musiał nikogo nienawidzić - wystarczyło, że
swoją obojętnością wyzwalał nienawiść w innych. Zdawałam sobie
sprawę, że Byron jest człowiekiem, którego nie powinno się kochać.
Choćbym zjeździła cały świat, nie znalazłabym nikogo, kto mniej
zasługiwał na uczucie.
odradzałam ideały, w które wierzyłam, zastępując je jego nieko-
aJącą miłością i pustką w jego sercu. Z własnej woli zrezygnowałam
P awa do jakichkolwiek narzekań. Pogrążona w bierności zgadzałam
ę milcząco na najokropniejsze występki przeciwko sercu. W krwa-
4 ym blasku świec rozbłysła mi myśl, że zrezygnowałam z syna
odu oziębłości duszy jego ojca. Ponieważ Byron nie potrafił
ocnac, ja nie nauczyłam się właściwie kochać mego dziecka.
507

  Ale to, że pokochałam Byrona, było tylko moim błędem w?
noręeznie stworzyłam tę miłość i własnoręcznie nadałam iei i,
marny kształt, tylko z jego niewielką pomocą. Był moją po^   Sz"
którą pieściłam, pielęgnowałam, której strzegłam i zaspokajała   •
wszystkie kaprysy, w kolejnych portretach pokazując świati   ?
nieprawdziwe, istniejące wyłącznie w mojej wyobraźni oblicze p
nieważ ja ją stworzyłam, nie mogła się zmienić niezależnie od te
co zrobił. Jej kształt już dawno nie zależał od tego, jak Byron m •
traktował ani jakim był człowiekiem.
  Uzależniłam się od starych błędów, tak samo jak kiedyś od nowoś i
Nie potrafiłam się od nich odciąć. Na taką miłość nie ma lekarstw
nie podziała największa odraza, na nic się nie zda największy hńl
i naj okrutniej sze cierpienie. Nie miałam dość siły, żeby ją zniszczyć
Uczyniła mnie tak słabą, że nie mogłam już z nią walczyć. Jego także
nie zdołałabym skrzywdzić - przede wszystkim ze względu na moje
uczucia, ale i dlatego, że traktował mnie tak obojętnie. Co gorsza
nie obchodził go nie tylko mój los, ale również jego własny.
  Doskonałe wiedziałam o tym wszystkim, a jednak pozostałam
niewolnicą swoich żądz. Myśląc o Byronie, wciąż byłam bliska omdle-
nia, wciąż tęskniłam za szorstkim dotykiem jego dłoni na moim
karku. To Byron uwięził tę słabą, bezwolną Cecilię, i tylko on byt
w stanie zwrócić jej wolność.
  Podeszłam do biurka, wzięłam pióro do ręki i napisałam do
niego list.
  Do tej pory byłam jedyną kobietą, która zachowała przynajmniej
tyle godności, żeby nie chodzić za nim na kolanach. Teraz dołączyłam
do niezliczonych, które to robiły. Słowa uciekały mi spod pióra,
rozbiegały po papierze, szukały cienia, który pochyliłby się nad nimi,
żeby mnie pocałować. Cień się jednak nie zjawił, więc słowa nieru-
chomiały, kurczyły się i zasychały jak mrówki, które chłopcy palą
w promieniach słońca przepuszczonych przez lupę.
  Podpisałam list, zapieczętowałam go chluśnięciem wosku. Jeg°
krople wyglądały na kremowym papierze niczym wielkie, twarde łĘ
  
MÓWI KOT
T szcze nigdy czegoś takiego nie widziałem. Żeby aż tak się upo-
'i To zupełnie nie pasuje do naszej Cecilii - takie łkania, taka
mzP*3. takie błagania, żeby zechciał do niej wrócić.
   Czyż nie będąc ze mną, nie będziesz najbardziej samotnym czło-
wiekiem na świecie?... Bez Ciebie zgasnę jak płomień pozbawiony
dopływu powietrza... Potrzebuję Cię, potrzebuję Twojej miłości, żeby
trzymać pędzel, żeby chodzić i oddychać...". W ten sposób nie mogła
go odzyskać. Nie miała najmniejszych szans.
  Nie powinna również obrzucać błotem Teresy Guiccioli. Czyżby
nie rozumiała, że obrażając tę kobietę, obraża również Byrona?
Jak on na to zareaguje?
  Niedobrze wszystko się ułożyło. To był niedobry list. Cecilia nie
potrafi tarzać się w błocie - i między innymi za to ją lubię.
  Tak czy inaczej, już niedługo zapomni o tym liście, ponieważ przy-
niosę jej inny, znacznie ważniejszy.
  Słyszę, jak acgua alta wzbiera w trzewiach laguny. Ludzie jeszcze
o tym nie wiedzą, w przeciwieństwie do kotów. Czy ktoś widział
kiedyś kota, który utonął przez gapiostwo?
  Ta acąua alta będzie inna niż wszystkie. Przyniesie śmierć, znisz-
czenia, rozpacz i łzy wielu kobiet.
  Codziennie zaglądam do studzienki ściekowej, do której przed
laty wpadł list od Casanovy. Woda podchodzi coraz wyżej.
  
miasteczku, miały z nią coś wspólnego alkohol, awantura, przew'
eony powóz. Byron leżał w rynsztoku niczym pies kopnięty pr2e
konia, z pustymi oczami i nieelegancko rozrzuconymi nogami. Wv
dawało mi się sprawiedliwe, że rozstał się z życiem tak samo iat
ze mną.
  Choć tak naprawdę to wcale się ze mną nie rozstał. Uczynił coś
znacznie gorszego: wrócił do Wenecji z Teresą. Zamieszkali w La
Mira. Podobno Teresie nie spodobał się Palazzo Mocenigo. Straszyło
tam zbyt wiele kobiecych upiorów. Wkrótce potem Byron zaczął
ponownie odwiedzać wyspę San Lazzaro.
  Nie odwiedzał mnie już w ogóle, lecz ja wciąż mieszkałam
w zakątku jego duszy i często wiedziałam, gdzie teraz przebywa.
Zawsze potrafiłam wyczuć chwilę, kiedy budził się z lokami Teresy
przy ustach, zawsze wiedziałam, kiedy przez głowę przemykała
mu myśl: Dzisiaj muszę pojechać do Wenecji. Czekałam ukryta
pod felze na mojej gondoli i śledziłam jego chaotyczne wędrówki
po mieście. Patrzyłam, jak dogląda opuszczonych zwierząt w Mo-
cenigo, patrzyłam, jak kuśtyka do La Benzony, patrzyłam, jak
wchodzi do kasyna, gdzie czekały na niego entuzjastyczne i wspa-
niałomyślne muzy.
  Nigdy natomiast nie popłynęłam za nim na San Lazzaro. Zrobiłam
tam już wszystko, co miałam do zrobienia. Freski wyglądały jak
nowe. Nie miałam pretekstu, żeby odwiedzać mnichów. Freski nie
mogą być zbyt czyste i wyraźne, gdyż tracą wtedy wiele ze swego
uroku, a ja i tak poświęciłam im już zbyt dużo czasu. Mnisi doskonale
o tym wiedzieli, okazywali mi jednak wyrozumiałość, podobnie jak
Byronowi, kiedy ten najmniej sobie na nią zasługiwał. Wciąż pozwalali
mi widywać Girolama pod pretekstem udzielania lekcji rysunku
i kaligrafii wszystkim nowicjuszom. Za każdym razem miałam na-
dzieję, że ujrzę tam również Byrona, ale nic takiego się nie stało.
Napisałam niewłaściwy list. Mnisi, jakby chcąc mnie ukarać, za-
troszczyli się o to, żebym nigdy nie zjawiła się na wyspie razem
z Byronem.
  
MÓWI GONDOLIER
  Szkoda, żeście go nie widzieli po wyjeździe La Guiccioli. Włóczył
się bez celu po mieście jak chory pies. Oczy miał jak martwe kara-
luchy, minę jak głupia owca. Pewnie wydawało mu się, że jest jakimś
tragicznym bohaterem, ale wyglądał jak wypchana padlina, która
ma odstraszać mewy.
  Podobno jej mąż wynajął kogoś, żeby dobrze obił mu kości. Powi-
nien dokończyć dzieła, ale chyba wstyd im było zabijać takiego
kurduplowatego kalekę.
  A potem pognał do Rawenny jak pies, który zwietrzył zwierzynę.
Szybko wrócił, ciągnąc za sobą La Guiccioli. Umieścił ją w La Mira,
żeby móc żyć jak dawniej w Wenecji, szaleć w kasynie i imponować
damom podczas conversazione u La Benzony.
  Mimo tego, co wyczyniał z naszymi kobietami, moim skromnym
zdaniem milord był ftnocchio. Myślę, że tak naprawdę nienawidził
kobiet i po prostu starał się za wszelką cenę to ukryć. Ukrywał
swoją nienawiść w ich wnętrzu, jeśli wiecie, co chcę przez to powie-
dzieć, chociaż jeśli wierzyć temu, co wygadywały fcueoleti, nie bardzo
miał czym jej głęboko wepchnąć. Okropne są te dziewczyny, ale
czasem bardzo słodkie!
  Wkrótce potem wypatrzyłem go na San Lazzaro, kiedy spacero-
wał po brzegu w towarzystwie kilku chłopców. Żaden nie miał
więcej jak dziewięć lat. Pochylał się nad nimi jak nad tacą z cias-
teczkami, zastanawiając się, które będzie najsmaczniejsze. Z dale-
ka czułem jego podniecenie. Nigdy nie widziałem, żeby w ten
sposób patrzył na kobietę, chociaż wielokrotnie byłem świadkiem,
jak jego kobiety próbowały pożreć go wzrokiem. One
zawsze były głodne. Może i jest trochę prawdy w plotce,
według której nigdy nie pozwalał, żeby przy nim jadły. Pytam was,
co to za mężczyzna, który nie zje posiłku ze swoją kobietą? Żaden,
odpowiadam.
  Proszę bardzo, wszystko uchodzi mu na sucho, ponieważ jest
lordem i poetą!
513

Kręcił się więc koło San Lazzaro nawet po tym, jak przwm-
)bą do Wenecji Teresę Guiccioli. Bardziej wyglądała
siostrę niż na morosa. Myślicie, że była zadowolona, wid?
sobą do Wenecji Teresę Guiccioli. Bardziej wyglądała
                                                                    dząc  -jai
wraca na wyspę Ormian? Nie wydaje wam się, że błagała e- '
;„   r.        .g0 tym
swoim akcentem z Rawenny: „Nie zostawiaj mnie, Byronie' n
dlaczego mi to robisz?". Myślicie, że powiedział jej dlaczego? n
sboro!
  Czy ci mnisi byli ślepi albo głupi? Czy nie widzieli, co się świ   •?>
Ja też jestem ojcem i nauczyłem się zwracać uwagę na takie rze
W Wenecji zawsze pełno było różnych recioni, obleśnych t\m
tylko czekających na okazję, żeby nabić jakiś smakowity kąsek n
patyk. Pamiętam, jak trzeba było wynajmować dziwki, żeby stały n
mostach i pokazywały cycki, bo wtedy można było mieć nadzieję że
mężczyźni przestaną zajmować się sobą i może zapłodnią jakąś ko-
bietę. Ja tam wolałbym powrót jeszcze dawniejszych czasów, kiedy
takich jak on po prostu paliło się na stosach i cała Wenecja moda
się cieszyć i pluć na nich.
  My, gondolierzy, znaliśmy imiona wszystkich nowicjuszy z San
Lazzaro, ponieważ odbierali od nas rzeczy, które przywoziliśmy na
wyspę. Girolamo był z nich najsłodszy. Aż świecił jakimś nieziemskim
blaskiem. Niewiele jest takich dzieci na świecie, a on był jednym
z nich. Był niezwykły. Gdyby wszystko potoczyło się inaczej, mógłby
chyba być nawet naszym Odkupicielem.
  Nie wierzyłem własnym oczom, widząc, jak mnisi pozwalają małe-
mu Girolamowi przechadzać się po wyspie w towarzystwie angiel-
skiego milorda. Mi morti! Che sulsi! Co za idioci! Podsuwali mu go
jak przynętę! Czy naprawdę nie zdawali sobie z tego sprawy?
  A może dobrze o wszystkim wiedzieli, może po prostu popychali
dzieciaka ku jego przeznaczeniu, jak kiedyś inni popychali Jezusa.
Może chcieli zbawić milorda kosztem chłopaka? Ci Ormianie udają
świątobliwych mężów, ale moim zdaniem wcale nie są lepsi od pogan
na Wschodzie, którzy składają ofiary z ludzi swoim bożkom!
  Wszystko widziałem. Było to w letni upalny dzień. Nazajutrz
wielka acqua alta miała rzucić Wenecję na kolana. Właśnie odpły-
wałem z wyspy. Oddałem to, co miałem oddać, i wracałem na ba
Marco. Kiedy byłem jakieś dwieście kroków od brzegu, zobaczyie
tych dwóch. Milord chwycił chłopca za ramię. Chyba go to zaból
bo spojrzał na milorda ze zdziwieniem, a ten zrzucił ubranie i ges
nakazał chłopcu uczynić to samo.
514

ł przyjemny widok: brodzący obok siebie w wodzie
T° "^ 'elski milord, blady jak pędrak, z jedną nogą skurczoną
tłusty a"^ehni tą> j ten mały chłopiec. Widziałem, jak te tłuste
; jafeby    toczy}y chłopca, widziałem, jak milord dziwnie się na-
rammna	^ ^ chwili akurat mrugnął, niczego bym nie
                                               to, ze
zrobić. Zaraz potem Girolamo wyrwał się z jego ramion
pręZy • ł   Nawet nie chodziło o to, że coś zrobił, tylko o
zauważył. Nawet
mógłby to
iak królik.
Ne uciekł, stanął bez ruchu i patrzył milordowi prosto w twarz.
 e był wystraszony, raczej pełen dobrych intencji. Nie wiem, co do
•Me mówili, słyszałem tylko szum fal w uszach. W końcu milord
opuścił wyciągnięte ręce i zaczął powoli cofać się na głębszą wodę.
  Płynąłem do nich tak szybko, jak tylko mogłem, walcząc z od-
Dłvwem. Kiedy byłem jakieś sto kroków od nich, zacząłem wymachi-
wać rękami i miotać najcięższe obelgi. Wiatr porywał moje słowa,
z pewnością mnie nie słyszeli.
  A potem wydarzyło się coś zdumiewającego: chłopiec, zamiast
czym prędzej wziąć nogi za pas, podał mu rękę.
  Chwilę później wyszli razem na brzeg. Girolamo wciąż trzymał go
za rękę, a Byron trząsł się jak stary, zmokły pies. Chłopiec - nie
wierzyłem własnym oczom i nadal ledwo mogę w to uwierzyć -
delikatnie pociągnął go za ramię, zmuszając do uklęknięcia, potem
sam ukląkł przy nim, ujął jego ręce w swoje dłonie i złożył je razem.
  Byłem już tak blisko, że słyszałem ich modlitwę. Chłopiec mówił
pierwszy, milord powtarzał jego słowa. Byli odwróceni do mnie
plecami - jedne szare i niekształtne, drugie różowe i doskonałe jak
plecy cherubina na kościelnym malowidle. Nie widzieli mnie, ale ja
słyszałem ich doskonale.
  Powinienem był wyskoczyć z łodzi i zabić tego drania, ale działo
się coś, czego nie rozumiałem. Byłem na to za głupi. Właściwie niby
nic się nie stało, a jednak...
 dostawiłem ich w spokoju i odpłynąłem. Nikomu o tym nie mówi-
eni. Może mnisi mają rację, może ten chłopiec jest kimś w rodzaju
Jezusa. Wydawało mi się, że byłem świadkiem cudu.
e dlaczego, do jasnej cholery, to dziecko musiało przeżyć coś tak
opnego z powodu takiego śmiecia jak Byron? Czy musiało go to
, .     ac" Nawet Chrystusowi na krzyżu pozostawiono przepaskę na
en, a to, co miał pod spodem, nikogo nie interesowało! Do
moich dni będę czuł się zbrukany tym, co wtedy widziałem.

515

vwry 0|
go przed nim samym i wybaczył mu. A ja... Nikomu o tym nic
powiem. Ani żonie, ani księdzu, ani mnichom. Jak mógłbym I
przyznać, że widziałem to, co widziałem, i nie zrobiłem niczego zebv
temu zapobiec?

17
Aąua turbia no fa specio.
Wzburzona woda nie nadaje się na zwierciadło.
Przysłowie weneckie
  Którejś nocy woda podniosła się w lagunie i bezszelestnie wpełzła
do miasta. Ranek zastał Wenecję rozczłonkowaną na mnóstwo ma-
łych wysepek ledwo wystających nad powierzchnię wody. Nigdy
jeszcze nie widziałam takiej acąua alta. Wenecja padła ofiarą swego
odwiecznego wroga, swojej odwiecznej miłości, niemej, lecz jakże
okrutnej zbrodni w afekcie. Morze upomniało się o miasto. Mosty
zniknęły. Wysokie palazzi stały się znacznie niższe, zanurzone po
kolana w wodzie. Na Piazza zrobiło się tłoczno od łodzi, które po-
urywały się z cum. Targowiska, kawiarnie i klasztory pozamykano
na głucho. Miasto zamarło w bezruchu, zasłaniając usta dłonią.
Wenecjanie czekali nie bardzo wiadomo na co, czując, jak serca
podchodzą im do gardeł. Nadszedł dzień, którego zawsze się oba-
wiali. Nienaturalna cisza czyniła zagrożenie jeszcze bardziej nama-
calnym, jak wstrzymany oddech przed krzykiem.
  A potem woda rzeczywiście przemówiła, głośno i gniewnie. Zrezyg-
nowała też z pozornego bezruchu, wiła się i uderzała niczym smoczy
ogon. Ludzie chronili się na wyższych piętrach swoich domów, wy-
syłali uspokajające wiadomości do członków rodziny, którzy zostali
zaskoczeni w innych dzielnicach. Były też inne, tragiczne wieści:
„Straciliśmy naszego najkochańszego Gentile, porwała go woda". To
dziwne, ale one też nas wzmacniały. Kiedy dzień dobiegał końca,
uznaliśmy, że zostaliśmy już wystarczająco surowo ukarani i oczeki-
waliśmy, że lada chwila woda zacznie opadać.
  Odpływ jednak nie nadchodził, wręcz przeciwnie: woda podnosiła
się coraz bardziej, sunąc ku nam spieniona i pomarszczona, jakby
siedem Plag szalało tuż pod jej powierzchnią. Do tej pory niebo
517

wisiało nad nami mdłe, nieruchome i puste - teraz i tani si
łowało, we wszystkie strony rozbiegły się sine i fioletów?      <
wleczone plamy. Spadł siekący deszcz, a w chwili, kiedy ud   [
pierwszy porywisty podmuch wiatru, daleko nad morzem przet
się grzmot. W ciągu zaledwie kilku minut burza znalazła sie
naszymi głowami. Błyskawice zapalały się niemal bez przerwy w ^
gotowała się od deszczu, uderzała w ściany, cofała się, zbierała  'ł
i atakowała ponownie. Rozpętało się prawdziwe piekło, które zdaw
ło się nie mieć końca.
  W Miracoli woda zalała nasz magazzino. Sofia i Giovanni błagał-
mnie, żebym opuściła swój pokój i dołączyła na piano nobile do
reszty rodziny. Nie miałam najmniejszych szans dotrzeć do pracowni
w Palazzo Barbi Valier. Nie było takiego chciwego ani szalonego
gondoliera, który by mnie tam teraz zawiózł. Nie miałam pojęcia,
czy Girolamo jest bezpieczny na swojej wyspie. Miotałam się po
domu jak zwierzę zamknięte w klatce. Sofia i moja siostrzenica
starannie schodziły mi z drogi.
  Ciemność zapadła nagle i znacznie wcześniej, niż powinna, zupełnie
jakby rozszalała woda połknęła całe światło. Siedzieliśmy przy stole
w jadalni, wsłuchując się w dobiegający z zewnątrz ryk żywiołów.
Niewiele rozmawialiśmy. Myśleliśmy o duszach nieszczęśników, któ-
rych pochłonęła kipiel. Wcześnie rozeszliśmy się do łóżek, żeby
samotnie zmierzyć się z myślami, którymi nie mogliśmy się z nikim
podzielić. Sofia umieściła mnie w przytulnej sypialni na piano nobile.
Odsunęłam na bok jedwabne zasłony i spojrzałam w dół, na czarną,
spienioną wodę. Natychmiast rzuciła się na mnie, opryskując tysią-
cem kropli.
  Położyłam się w miękkim łóżku i niemal natychmiast zasnęłam
w wyszywanej szkarłatnej pościeli. Przez sen słyszałam wodę ataku-
jącą mury naszego pałacu. Śniłam o kocie Casanovy, dziadku tego,
który teraz strzegł mojej pracowni. Podpłynął do mnie, elegancko
i z wdziękiem przebierając w wodzie łapami, wyszedł, zamiauczai
i otrząsnął się, obsypując mnie mokrymi perłami.
  Kiedy się obudziłam, kot leżał na moim brzuchu, grzebiąc pazurami
w pościeli. Jego pazury bez trudu przedarły się przez szkarłatny
jedwab, docierając do mojej skóry. Był cały mokry.
- Przestań!
  Wstał, delikatnie zbliżył się do mojej twarzy, otrzepał się i usia '
wpatrując się we mnie z powagą. Był bardzo podobny do sweg
518

        kota Casanovy. W jaki sposób dostał się tutaj przez zato-
prZ° 'asto? Powinien teraz siedzieć w jakiejś bezpiecznej kryjówce
Pione. - pracowni i z odrazą spoglądać z góry na szalejącą wodę.
W m ? -kałam go po mokrej piersi. Z pyszczka kapnęło mu trochę
^r° odruchowo wytarłam rękę w sierść na jego grzbiecie; moje
S i trafiły na niewielkie zgrubienie pod atłasową obróżką, którą
P ezentowałam mu w dniu, kiedy zabił swojego pierwszego szczura,
n ł to złożony wielokrotnie liścik zaadresowany do mnie: Signorina
Cecilia Cornaro.
  i Jsiadłam w łóżku. Na nocnym stoliku wciąż jeszcze płonęła świeca.
7bliżał się świt, do pokoju zaczęło się wdzierać inne, zupełnie nowe
światło. Uświadomiłam sobie, że to odblask wody, która przez noc
zdążyła podnieść się jeszcze wyżej. Z cichym szemraniem i chlupotem
przelewała się przez pomieszczenia na niższych piętrach budynku.
Wyobraziłam sobie, jak wlewa się kaskadą przez okno do mego
pokoju na mezzanino, jak zbiera się w ciemną kałużę, jak wspina się
po ścianach, zatapia namalowane przeze mnie palazzi, gondole, kra-
jobrazy z Watheka, twarze z planszy do biribissi. Później, kiedy
ustąpi, zabierze ze sobą całe moje dawne życie, wszystkie mroczne
fantazje Beckforda.
Może tak będzie lepiej, pomyślałam. Tego i tak już przecież nie ma.
  Nic nie mogłam na to poradzić. W zamyśleniu obracałam list
w palcach. Charakter pisma wydawał mi się znajomy.
  Nagle włoski zjeżyly mi się na karku. To przecież było pismo
Casanovy, które tak kochałam! Od Giacoma Girolama Casanovy,
San Michele, widniało na odwrocie. Z przodu, pod moim nazwiskiem,
znajdował się adres pracowni w Palazzo Balbi Valier.
W pierwszej chwili pomyślałam, że kot znalazł jeden ze starych
listów miłosnych Casanovy, ukrytych w schowku w ścianie mojej
pracowni. Od lat nie wydobywałam ich na światło dzienne, ponie-
waż i tak znałam je na pamięć; z czasem stawały coraz bardziej
Kruche i delikatne, a raczej wilgotne, przesiąknięte nie tylko
wszechobecną wilgocią, lecz również smutkiem sączącym się z mo-
ich palców. Wsiąkały w nie także śmieszne żale moich niechcianych
ochanków, ich utracona potencja, pocałunki, które rankiem usiło-
i złożyć na ustach żon, wspomnienia odrzuconych prezentów
1 Ź^Wonych dowodów miłości. Uwieczniałam te smutki na płót-
> a one niepostrzeżenie wnikały w listy Casanovy. Już przed
aty zrozumiałam, że powinnam przestać ich dotykać, żt
ze mu-
519

szę je ukryć i zostawić w spokoju. Złożyłam je w bezpiec?
miejscu, wiedząc, że gdybym tego potrzebowała, zawsze mogę ^
sięgnąć i wzmocnić się emanującą z nich dobrocią. Z przyjemno'
myślałam o tym, iż sąsiadują z listami, które do niego pisaj "
ciasno stłoczone, przytulone do siebie jak pióra na ciele ptaka
  To na pewno jeden z nich, pomyślałam. Nie mogłam pojąć, dłacze
kot zadał sobie tyle trudu, aby się do niego dogrzebać, ale przeci i
nie mogłam gniewać się na wierne zwierzę. Przyjrzałam się listowi
uważniej. Papier był odbarwiony i pomarszczony, jakby leżał w wi>
dzie. Pozostał na nim jedynie ślad pieczęci. Otworzyłam go w nadziei
że przeżyję na nowo którąś z dawno minionych cudownych chwil że
po raz kolejny uda mi się zaczerpnąć z niego odrobinę energii.
  - Powiedz, mój mały bohaterze - zwróciłam się do kota, który
natychmiast podstawi! mi wyprężony grzbiet pod rękę - czy myś-
lałeś, że ten stary list uratuje mnie od powodzi? Grazie, signor. To
było bardzo szlachetne z twojej strony.
  Kot potrząsnął łebkiem. Zapewne jakaś natrętna pchła dokuczała
mu w uchu. Biedaczysko! Dlaczego pchły nie toną? Nagle moja ręka
zamarła na jego mokrej sierści, uświadomiłam bowiem sobie, że nie
czytałam tego listu. Widziałam go po raz pierwszy w życiu. Był
datowany 21 września 1782 roku, tego dnia, kiedy Casanovą mnie
opuścił, kiedy wychłostałam go moim ostrym języku, kiedy kot śpie-
wał swą niesamowitą pieśń, kiedy widziałam Casanovę po raz ostatni.
  Ogarnęła mnie przedziwna mieszanina radości i niepokoju. List
zadrżał mi w dłoni. Kot spojrzał na mnie z niepokojem, ale zaraz
potem trącił pyszczkiem moje palce, jakby ponaglając, bym wreszcie
przeczytała to, co mi przyniósł. Wyjęłam szpilkę z włosów i wsunęłam
ją między załamania papieru. List otworzył się jak kielich kwiatu,
a z jego wnętrza wysunął się miniaturowy łańcuszek pereł. Ślubnych
pereł.
Kot położył na nich łapę, nie spuszczając ze mnie wzroku.
Zaczęłam czytać.
Najdroższa Cecilio,
  Twoje słowa były twarde, ale prawdziwe. Zastanawiając się na
nimi później, doszedłem do wniosku, że miałaś rację, oskarżają0
mnie o to, że ukrywam prawdę przed samym sobą. Sam jeste
winien moim wygnaniom, podobnie zresztą jak wszystkiemu,
520

      mnie w życiu. Gdybym kochał Cię lepiej - nie bardziej, bo
spotka o ^ ^ lepiej - nie napisałbym tej niebezpiecznej, bezsen-
to niemo » _ wc\ąż byłbym z Tobą. Byłaś okrutna, ale miałaś
eownej ;ecjyna spośród kobiet, które kochałem, odważyłaś się
raCjęedzteć mi prawdę na mój temat. Dziękuję Ci za to.
PTteraz chcę Cię o coś poprosić.
Czekam na Ciebie na San Michele, przy grobie naszego małego
-tunata. Wyjedź ze mną. Bądź ze mną, dziel ze mną moje życie,
c X wiesz że nigdy nie prosiłem o to żadnej kobiety? Proponowałem
! niezliczone rozkosze, chwile, doznania. Tobie proponuję właśnie
to proponuję Ci siebie, Giacoma Girolama Casanovę, takiego jakim
jestem.
  Robię to z ogromnym niepokojem. Jesteś jeszcze prawie dzieckiem,
ieszcze nigdy nie opuszczałaś Wenecji. Proponuję Ci niepewną przy-
szłość i tylko naszą miłość i talenty jako źródło utrzymania. Czynię
to, ponieważ tak bardzo mi na tym zależy.
  Między nami zaistniało coś, czego nie zdołają zniszczyć różnice
wieku ani kaprysy losu. Wiedziałem o tym, jeszcze zanim zabrałem
Cię z kąpieli. Jesteśmy tacy sami, mamy takie same pragnienia.
W Twoich ramionach staję się sobą w najlepszym z możliwych wcie-
leniu. W moich ramionach czeka na Ciebie najgorętsza miłość, z jaką
kiedykolwiek spotkała się kobieta.
  Często pytasz mnie „dlaczego". Dlaczego Ciebie właśnie wybrałem,
jak Cię znalazłem. Myślę, że wreszcie należy Ci się wyjaśnienie.
Pozornie jest bardzo proste: zobaczyłem Cię u „Floriana" z Twoim
ojcem, jedzącą torta al cioccolato. Obserwując Cię, widząc, jak jesz,
zrozumiałem, że jesteś na mnie gotowa. Postarałem się wszystkiego
o Tobie dowiedzieć i wkupiłem się w łaski Twojej służącej, ale zanim
się po Ciebie zjawiłem, zasięgnąłem opinii sił ezoterycznych. Wy-
czytałem Twoją przyszłość w kabale. Liczby potwierdziły moje prze-
czucie. Powiedziały mi, że jesteś kobietą mego życia.
Ale to nie wszystko; ku memu zdumieniu liczby mówiły nie tylko
o radości, ale i o niebezpieczeństwie. Powiedziały mi również, że jeśli
ię nie zabiorę, utracisz nie tylko naszą doskonałą miłość, lecz coś
    zcze- Jeśli nie będziemy razem, wówczas samotnie będziesz rau-
sia a stawić czoło mrocznemu przeznaczeniu.
|sze ° tym nie po to, żeby Cię przestraszyć, lecz żebyś przed
JCciem decyzji jak najwięcej się dowiedziała. Jeżeli wierzysz
y, to rozumiesz, że potrzebujesz mnie tak samo jak ja ciebie.
521

Pozwól mi zaopiekować się Tobą i chronić Cię przed niebeznio
stwami, które dostrzegłem w Twojej przyszłości.
Przyjdź do mnie. Kocham Cię.
Casanovą
  Opadłam na łóżko i zacisnęłam powieki. Czytając jego słowa
łam ciepły oddech Casanovy na karku, czułam muśnięcia włosków n
jego nadgarstkach, czułam jego język w ustach i jego rumaka na
moim udzie. Całe moje ciało pragnęło znowu przytulić się do niego
  Niewielka, przytomna część mego umysłu przypominała mi upar-
cie, że Casanovą umarł dwadzieścia jeden lat temu.
  Niewielka, myśląca część mego umysłu pytała uparcie, ile lat ile
listów przeżyliśmy z dala od siebie w cieniu tej jednej, niedostarczonej
przesyłki.
  Zacisnęłam palce na kawałku papieru, który mógł uratować jego
i moje życie. Casanovą wcale nie musiał zaznać samotności. Ja wcale
nie musiałam poznać Byrona.
  Propozycja przestała być aktualna wraz z jego śmiercią, ale nic
nie mogło zmienić faktu, że jednak wezwał mnie do siebie. Wciąż
mnie wzywał, tyle że w inne miejsce, do bezpiecznego schronienia,
gdzie nie było bólu.
  Obracając list w palcach, wstałam z łóżka, podeszłam do okna
i spojrzałam na głodną wodę. Mrugała do mnie porozumiewawczo
świetlnymi reflksami w niezliczonych falach.
  Z bólem w sercu pomyślałam o Girolamie, ale Casanovą miał do
mnie prawo jako pierwszy.
  Postanowiłam przyjąć jego propozycję, tak samo jak uczyniłabym
to przed laty.
Włożyłam na szyję sznur ślubnych pereł.

18
Dio ne vol ferii, ma no morti.
Bóg chce nas zranić, ale nie zabić.
Przysłowie weneckie
Wody opadły. Posprzątaliśmy w domach i policzyliśmy zmarłych.
  Wenecja podsunęła mi gotową paletę barw dla odmalowania
jej cierpienia: po powodzi zrobiła się szara i bladoróżowa, jak
jej trupy. We mnie również coś jakby utonęło. List Casanovy
zdarł z mojej rozpaczy habit codziennej sztywnej dyscypliny. Wy-
płakałam wszystkie łzy, jakie we mnie były. Leżałam na łóżku
z twarzą ukrytą w sierści kota i palcami zaciśniętymi na perłach,
wyczerpana jak jeszcze nigdy w życiu. Byłam słabsza od nowo
narodzonego dziecka. Znajdowałam się w stanie wywołanego roz-
paczą paraliżu, ale ból musiał jeszcze przez jakiś we mnie fer-
mentować. Dopiero wtedy mogłam dołączyć do Casanovy. Na razie
byłam zanadto wycieńczona, żeby przedsięwziąć jakiekolwiek dzia-
łania.
  Wreszcie podniosłam się z łóżka i poszłam do pracowni. Nudził
mnie i męczył już nawet mój ból, powtarzające się w nieskończoność
rytmiczne dudnienie w mojej głowie: Girolamo, Byron, Casanovą,
Dokądkolwiek kierowały się moje myśli, natychmiast wracały zwie-
lokrotnione krwawiącymi echami. Idąc w kierunku pracowni, pat-
rzyłam na skurczone z zimna kanały, parujące tak intensywnie,
jakby na ich dnie rozgorzały piekielne ognie. Powierzchnia wody
a owała leniwie jak falbany u sukni jakiejś damy, niezdrowy odcień
mur i wilgoć na ścianach tworzyły obraz miasta złożonego śmier-
ą chorobą. Sztorm uwolnił z głębin cuchnące wyziewy, których
rozpraszało stojące, nieruchome powietrze. Mijając Palazzo Mo-
go, zatrzymałam się na chwilę i przycisnęłam czoło do żeliwnej,
zimnej jak lód balustrady.
523

  Kiedy szłam przez calle, z wnętrza kawiarni docierało d
wielokrotnie powtarzane słowo „Byron". Szlachcice i borghese «?
nad filiżankami z kawą, niczym grecki chór intonowali jego na7tó ^
na tysiąc śpiewnych sposobów. Byron, Byron, słyszałam wsZęd
Angielski milord!	e-
  Crede Biron, pomyślałam. Nie uwierzyliby, gdyby usłyszeli prawri
o nas, o Cecilii Cornaro, Byronie i o naszym synu Girolamie. Gr  u
chór nie potrzebował zresztą prawdy, snuł bowiem nową nić kt'
należało wpleść w fantastyczną historię angielskiego milorda Id
przez spowite mgłą miasto, chłonęłam nie tylko zimną wilgoć prz
syconą wonią spalonego drewna, ale również wypełniające ją szepty
Po Wenecji coraz żywiej krążyły plotki, że Byrona znowu ogarnął
niepokój.
  Dowiedziałam się, że dawał temu publicznie wyraz - przypuszczal-
nie na nowo poczuł pragnienie wstrząśnięcia jakimś dramatycznym
gestem Serenissimy, którą w ciągu minionych trzech lat wielokrotnie
zdążył już wzburzyć i poruszyć. Albo może chciał dokonać zagad-
kowego aktu samooczyszczenia, oddając cześć nie tylko miastu, lecz
również tym z nas, których serca z jego powodu napełniły się łzami.
Bez względu na motywy, jakimi się kierował, chór powtarzał to
zagłuszającymi się wzajemnie, to wzmacniającymi szeptami, iż Byron
postanowił powtórzyć swój pływacki wyczyn, pokonując dystans z Li-
do do Canal Grandę, tym razem samotnie i w o wiele trudniejszych
warunkach, bo w wodzie mocno jeszcze wzburzonej po niedawny::!
potopie. Miał zamiar dokonać tego za dwa dni, podczas korzystnego
przypływu.
  Doskonale wiedziałam, co działo się w jego umyśle. Odkąd dotarł
do mnie list Casanovy, znajdowałam się w stanie wzmożonej percep-
cji. Czytałam w myślach Byrona z taką łatwością, jakby leżał obok
mnie, mówiąc przez sen. Jego pomysły unosiły się przede mną na
wodzie, a ja mogłam im się bez trudu przyjrzeć, wiedziałam więc,
gdzie i kiedy zamierza wyruszyć w swoją ostatnią pływacką wyprawę.
Chciałam popłynąć za nim gondolą - za nim i za gondolą Tita, który
miał mu towarzyszyć.
  W ten sposób plany Byrona stały się moimi planami, jego intencje
połączyły się z moimi zamiarami. Tylko moje uczucia nie brały w ty11
wszystkim udziału. Wciąż jeszcze trwałam w lodowatym uscis
bólu, jaki ogarnął mnie w noc powodzi. Poruszałam się niczym m
chaniczna lalka gwałtownymi, szarpiącymi ruchami, przestałam
524

me
się
         ki w ogóle straciłam apetyt. Nie myłam się, ale
różniąc s z^awałam sobie sprawę, że Sofia przypatruje mi „^
cuchnę a • forowałam. Nie gniewałam się, nie wpadałam we
2 troska, Wachiarz dostępnych mi uczuć nie był zbyt szeroki, mało
WŚC!f łało się przedrzeć przez spowijający mnie kokon introspekcji.
C°Z °ominałam pacjenta znieczulonego przez amputację potężną
Prz3^°bolu j środków odurzających. To już niedługo, powtarzałam
^K uspokajająco, kiedy od czasu do czasu jakaś wyjątkowo bolesna
^podchodziła mi żółcią do gardła.
Zdawałam sobie sprawę, że powinnam za wszelką cenę utrzymać
• w tym dziwnym, półprzytomnym stanie. Niezmiernie trudno jest
przedwcześnie zgasić płomień duszy. Po to, żeby umrzeć, trzeba być
już przynajmniej częściowo martwym.
  Byron wybrał noc tak spokojną i cichą, że powierzchnia wody
poruszała się nie bardziej niż galaretowate ciało meduzy pod
wpływem uderzeń jej szczątkowego serca. O trzeciej nad ranem
wyruszył w kierunku Lido. Podążając za nim gondolą, przygląda-
łam się uważnie oświetlonym blaskiem księżyca budowlom Wenecji,
nie jak mieszkanka tego miasta, lecz jak ktoś, kto kiedyś tu
przebywał. Widziałam wiekowe mury ozdobione kruszejącymi rzeź-
bami, widziałam wyblakłe paline wyrastające z nieruchomej wody,
widziałam płaskorzeźby przedstawiające świętego Jerzego wal-
czącego ze smokiem. Wysokie gotyckie okna z otwartymi okien-
nicami wyglądały jak zakapturzone anioły prostujące skrzydła.
Palazzi odwracały ode mnie swoje szklane oczy, spoglądały obok
mnie i nade mną, nie dostrzegając mojej obecności. Widziałam
gargulce o groźnych paszczach, z których sączyły się strumyki
wody i nagle, tak jak kiedyś Beckford, dostrzegłam wszystkie
potworności wplecione w jedwabistą materię naszego życia w tym
mieście.
    cisnęłam mocmeJ palce na liście Casanovy i zasunęłam zasłonę
w/efee. Gondolier odchylił głowę do tyłu i pociągnął tęgi łyk z butelki
jragohno, którą dostał ode mnie. Jeszcze kilka łyków i rozpuszczony
w winie specyfik powinien zacząć działać.
  , . ^ "° Byron z cichym pluskiem zsuwa się do wody. Ma na
szc   t-    ° Je(^Wa'Dne spodnie. Woda zamyka wokół niego delikatne
  
525

Płynie dwie godziny i dziesięć minut, aż do świtu.
on-
  Po dwóch godzinach opium zawarte w winie wreszcie działa
dolier chwieje się na nogach, utrzymuje równowagę wyłącznie H •
swojej tyce. Kiedy docieramy do kościoła Santa Maria delia Sal
u wejścia do Canal Grandę, osuwa się na kolana, a chwile DÓ? ?
leży już nieprzytomny na rufie łodzi. Dokładnie tak, jak to zanla   ^
wałam. Prąd niesie nas kanałem bez niczyjej pomocy. Wymykam
spod felze, przykrywam mężczyznę kapą, rozglądam się dookoła
Brzeg jest zupełnie pusty, nikt mnie nie widzi. Myślę o Casanovi
zmierzającym ku Tamizie wąskimi uliczkami Londynu, z kieszeniam'
wypełnionymi ołowiem. Myślę o La Charpillon, bezwzględnej dziwce
która go do tego doprowadziła. Dobrze się jednak wytrenowałam
nic nie jest w stanie zburzyć mego spokoju. Nie odczuwam nawet
podniecenia, towarzyszy mi wyłącznie poczucie słuszności tego co
robię.
  Byron wciąż płynie, unosząc się na wodzie jak drewniana zabaw-
ka. Jest sto jardów przede mną. Dziwnie się czuję, patrząc na niego
z tej odległości. Jak często gładziłam go po mokrych teraz włosach.
Moje ręce wciąż pamiętają dotyk jego kasztanowych kędziorów, ale
z tym wspomnieniem nie wiążą się żadne uczucia, ani radości, ani
gniewu.
  Siadam na burcie gondoli, zrzucam pantofle, bez najmniejszego
wahania zsuwam się do kanału i płynę za nim. Woda zaciska wokół
mnie groźną pięść. Nagłe uderzenie zimna wydobywa mnie na chwilę
z otępienia; wspomnienia wypełniają mi głowę, skubią uśpione emocje
jak małe rybki.
  Myślę o La Fornarinie, która rzuciła się do kanału z miłości do
Byrona. Wiedziałam, że jest on człowiekiem, który potrafi zwabić
innych w ramiona śmierci. Myślę o świętej Cecylii śpiewającej we
wrzącej kąpieli. Myślę o sobie, pijącej w wannie fragolino. Na szczęś-
cie zimna, milcząca woda kanału nie pozwala mi pogrążyć się we
wspomnieniach. Jeszcze tylko drobna formalność, jeszcze zaledwie
kilka minut dzieli mnie od upragnionego celu.
  Jestem Wenecjanką, potrafię pływać. Ręce i nogi pracują bez
udziału mojej świadomości. Trudno mi będzie przerwać ten powolny,
zimny taniec. Woda coraz szybciej wsiąka w moje suknie, coraa
większy ciężar ciągnie mnie w dół. Zaczynam tracić go z oczu.
  To bez znaczenia. Staram się ograniczyć ruchy do minimum. AJe
nak dopadają mnie chwile jasności, atakuje mnie tłum myśli.
526

•   t zbyt krótkie, zbyt krotki jest czas, kiedy dane jest nam
ZyC1'6 kiedy możemy składać wyznania szczęśliwej i nieszczęśliwej
kocha , *"       jyiko tyle, że Byron oznaczał dla mnie jedną skrajność,
zaś - drugą. Za sprawą tych dwóch mężczyzn zaznałam
Casan-	UCzucia. Poznałam również Wenecję jako miasto
obu ekstrei"""    o
szczęśliwe i nieszczęśliwe.
Kto wie, może to moje ostatnie myśli? - przemyka mi przez głowę.
  Moje suknie są już bardzo ciężkie, ale ja się z tego tylko cieszę.
W codzie jestem jak ryba, nie sposób określić mojego wieku. Przy-
pominam sobie fragment starego listu Casanovy: „Morze pragnie...".
Nie pamiętam jednak czego.
  Oddaję się wodzie, a ona ochoczo przyjmuje dar. Wdziera mi się
do ust i do nosa. Odchylam głowę do tyłu, rozbryzgi opadają mi na
twarz zanurzam się jeszcze odrobinę głębiej. Ja tonę, uświadamiam
sobie. To wcale nie boli. Ból, który zadawał mi Byron, był nieporów-
nanie większy. Moja głowa coraz częściej przebywa pod wodą, sól
kąsa mnie w oczy, przełykam gorzkosłone hausty.
Crede Biron.
  Nagle dociera do mnie podmuch ciepłego powietrza wypełnionego
intensywnym zapachem czekolady. W głowie nie wiadomo skąd po-
jawia mi się obraz prażonych orzeszków i rosnącego powoli w piecu,
cudownie pulchnego torta al cioccolato.
  Unoszę głowę nad wodę, wciągam powietrze, węszę. Ręce i nogi
znów się poruszają, zęby zaczynają mi szczękać w odrętwiałych
ustach.
  Aromat rozpuszczonej czekolady wciąż przybiera na sile, spowija
mnie, wdziera się do płuc, zajmując miejsce przeznaczone dla mor-
skiej wody. Girolamo, myślę.
  W żołądku, w skórze na głowie, w ustach, czuję pulsowanie gorącej
krwi, ale to i tak nic w porównaniu z tym, co wyczynia moje serce,
w porównaniu z nieprawdopodobnie wyraźnymi obrazami, które wy-
buchają mi przed oczami. Wstrzymuję oddech jak ktoś, kto zakochał
się od pierwszego wejrzenia. W moim umyśle obraca się kalejdoskop.
 yslę o orzeszkach zatopionych w czekoladowym kremie, o małych
? ach Girolama, równie pięknych jak moje, o miłości zawartej
ostatnim liście Casanovy i we wszystkich, które pisał wcześniej,
^yslę o oczach Mary Shelley i o łagodnym, spokojnym głosie Sofii,
ę. o wszystkich doznaniach, których nie zdążyłam poznać, o ciep-
' słodkich nowościach ust, rąk i oczu.
527

  Nagle ogarnia mnie lęk, zwija mi wnętrzności w ohydny
Boję się, że to wszystko stracę, ponieważ sama siebie uczvn'i
ślepą i głuchą. Przypominam sobie słowa, jakimi pożegnała    ^
Mary: „Istnieje wiele sposobów uwolnienia się z tej niewoli TY  K
pamiętać o tym, że to z ł o powinno zginąć, a nie nieszczęsna istota
która cierpi z jego powodu".
  Miotam się jak ryba w sieci, walczę o powietrze, chwytam i
wielkimi łykami. Jest słodkie.
  Niespodziewanie do lęku dołącza gniew, piecze w pierś., zmusza
do zaciśnięcia rąk w pięści. Młócę nimi wodę, a ona się cofa, jakbv
przerażona jego rozmiarami. Kto powiedział, że muszę kochać kogoś
tak wstrętnego jak Byron? - zadaję sobie pytanie. Kto powiedział
że muszę przez niego umierać?
  Gniew dodaje mi sił, płynę szybko i pewnie, zawracam w kierunku
brzegu. Fale rozstępują się przede mną, jakby uznały słuszność
moich argumentów. Rzeczywiście, morze pragnie ofiary, ale to nie
ja mam nią być, przemyka mi przez głowę.
  Ogarnia mnie poczucie szczęścia, odsuwa gniew na dalszy plan.
Mam wrażenie, że nie ma dla mnie nierozwiązywalnych problemów,
śmieję się radośnie. Unosząca się niedaleko na falach mewa mierzy
mnie cynicznym spojrzeniem. Wracaj tam, gdzie twoje miejsce, zdaje
się mówić. A gdzie właściwie jest moje miejsce? - zastanawiam się.
Na lądzie, w otoczeniu zapachu farb, torta al cioccolato i włosów
Girolama.
  Te myśli niosą mnie na brzeg. W Campo San Vio wynurzam się
z wody niczym Wenus Botticellego, kieruję się prosto do piekarni
i łomoczę w drzwi mokrymi pięściami. Stare drewno wydaje przy-
tłumiony mlaszczący odgłos. Piekarz na mój widok żegna się
zabobonnie. Bierze mnie za szaloną żebraczkę. Daje mi duży
kawałek torta al cioccolato,  a ja pożeram go na miejscu jak
zwierzę.
  Jestem słaba jak dziecko. Na niebie pojawiają się radosne barwy
świtu, a moje myśli znowu kierują się ku Girolamowi. Tak, na prze-
kór wszystkiemu on także został poczęty z radością.
  Z trudem podnoszę się na nogi i spoglądam na San Vio, gdae
kiedyś kołysała się gondola Casanovy wypełniona naszą miłością
i szczęściem. Uśmiecham się. Spoglądam na dachy Accadem >
złocone blaskiem wstającego słońca; wiem, że pewnego dnia za
ną tam moje obrazy. Jeszcze tyle piękna mogę odmalować
528

,   Wenecjan, czeka na mnie jeszcze tyle twarzy mojego
^ecka!
GirołM1^ •?		
Ale najpierw trzeba się zając mniej przyjemnymi sprawami.
Chyba wyleczyłam się z uzależnienia, chyba pozbyłam się trucizny
  krwi płynącej w moich żyłach. Kiedyś sądziłam, że mogę być
Z cześliwa wyłącznie u boku Byrona; teraz wiem, że będę szczęśliwa
"..?lico wtedy, jeśli już nigdy go nie zobaczę.
Saazę że każdy z nas może osiągnąć odkupienie, to tylko kwestia
Czasem trzeba się zdemaskować, czasem trzeba dokonać ze-
msty czasem - i to jest najtrudniejsze - trzeba pokazać prawdę.
W stanie euforycznej wszechwiedzy spływa na mnie olśnienie: wiem,
co uczynić, żeby Byron opuścił Wenecję, żeby zostawił w spokoju
mnie i mego syna, żeby pozwolił nam cieszyć się szczęściem. Znam
na to nie jeden, ale nawet dwa sposoby. Pierwszy mogę natychmiast
wprowadzić w życie.
  Proszę piekarza o kawałek papieru, szybko piszę list, adresuję
i wręczam jego synowi wraz z mokrą monetą z mojej kieszeni. Tłu-
maczę mu dokładnie, co ma zrobić, i wysyłam go w drogę.
  Odprowadzam wzrokiem biegnącego co sił w nogach chłopca, uno-
szę rękę w geście pozdrowienia i błogosławieństwa. Jestem spokojna
i szczęśliwa jak bogini. Jestem pewna, że ocaliłam przed niebez-
pieczeństwem i Byrona, i mego syna, i że uczyniłam to w ostatniej
chwili.
  Idę do pracowni, zostawiając mokre ślady na kamieniach. Piekarz
patrzy za mną i kręci głową.
  
Na dziedzińcu pałacu zatrzymuję się na chwilę i spoglądam na
t^anal Grandę pod trzema zgrabnymi łukami. Wiem, że Byron wciąż
płynie w zielonej wodzie, że syn piekarza pędzi przez Campo San
idal, że za chwilę, zdyszany, dopadnie tylnego wejścia do Palazzo
Mocenigo.
Kilka minut późnej Byron też tam dotrze, tyle że od strony kanału.
yjazie z wody, minie uwięzione zwierzęta, skieruje się ku schodom.
pierwszym stopniu znajdzie list napisany moją ręką, jeszcze
Py od spoconej dłoni chłopca. Być może usłyszy nawet echo
Zacznii
pałających się szybko kroków.
e otwierać list, wspinając się po schodach. Spojrzy na niego,

529

kiedy znajdzie się na pierwszym podeście. Zbliży się do jednei *
chodni trzymanych przez wyrastające ze ścian ramiona, podnieś"
do oczu. Przeczyta jedną jedyną linijkę napisaną na kartce Zaok  •
.   .	.	,   ,	*     ^-nwieip
się i osunie na kolana.	J
Czy kiedykolwiek będzie tak piękna jak nasz syn Girolanio?


19
La lontananza l'e fioła de la dimenticanza.
Wyjazd to dziecko zapomnienia.
Przysłowie weneckie
  Wyjmuję z kieszeni wilgotny klucz i otwieram drzwi. Kot wita
mnie hałaśliwie; klękam, żeby się z nim przywitać.
  Rozglądam się dookoła. Na ścianach od podłogi do sufitu wiszą
portrety Wenecjan. W ostrym świetle poranka ich twarze wydają się
lekko zaczerwienione i zdziwione, jakby ktoś znienacka poklepał ich
po ramieniu, nic jednak nie jest w stanie ugasić ich szczęścia. Za-
trzymałam je na zawsze w moich obrazach olejnych i pastelach.
Płomienna radość szczęśliwego miasta żyje wciąż tu, w mojej pra-
cowni, w delikatnej sugestii pożądania na ich skórze, w mglistym
wspomnieniu miłości w ich oczach, w cieniu uśmiechu ukrytym w ką-
cikach ust.
  Wśród obrazów przedstawiających duchy nieistniejącego już szczę-
śliwego miasta jest także ostatni, piękny portret Byrona. Udając się
stąd wieczorem na pływacką eskapadę, która zakończyła się zupełnie
inaczej, niż planowałam, umieściłam go na sztalugach i postawiłam
przed nim dwie zapalone świece. Jesteś tu jeszcze? - ciśnie mi się
na usta pytanie. Odwracam się od niego.
Migotliwy blask świec przyciąga jednak moją uwagę.
Kiedy otworzyłam drzwi, do wnętrza wcisnął się przede mną swa-
oiny podmuch wiatru, szarpnął płomykami, zatańczył z nimi, za-
 Ccił. Świece również zaczynają się chwiać i kołysać; jeżeli nie
amknę drzwi, przewrócą się, a ich płomienie zaczną lizać twarz
yrona. Najpierw jednak strawią jego pierś. Zaczną pożerać go od
astanawiam się nad tym. Obraz powinien się pięknie palić, w tym
531

krótkim kataklizmie Byron dalby światu więcej ciepła niż pr? >
swoje dotychczasowe życie. Wyobrażam sobie, jak jego twarz
czy się i umiera, tak jak nigdy nie stanie się w rzeczywistości rT
zbyt szybko żyje, już pochłonął większość życia wielkimi, łapczywy^
kęsami. Nie pożyje długo, myślę. Bez niego świat stanie się znac   •
lepszy.
  Mimo to zamykam drzwi, przynajmniej na chwilę. Płomyki usn
kajają się, również na chwilę. Nie taki los wyznaczyłam swemu
najnowszemu portretowi. Nie zaplanowałam dla niego zniszc7
nia.
  Zrzucam mokre ubranie, wkładam suche. Nie zdejmuję pereł
ponieważ jestem teraz mężatką. Poślubiłam swoje szczęście. Rozpiera
mnie energia, dokładnie wiem, co mam robić. Wyjmuję z szuflady
skórzane portfolio, wysypuję na stół jego zawartość. Ogarniam spo-
jrzeniem te jakże inne portrety Byrona, sekretne, odrażające. Roz-
kładam je, przeglądam, wybieram sześć - na nich najlepiej widać
chwile, które prawie zabiły moje szczęście.
  Biorę się do pracy. Czeka mnie poważne zadanie. Niektóre pastele
muszę pociągnąć werniksem i pozwolić im wyschnąć. Mam niewiele
czasu, ponieważ statek do Anglii wyrusza w południe.
  Nucę wenecką pieśń miłosną. Jej piękne, pełne wdzięku słowa
wydają się zupełnie nie na miejscu w sąsiedztwie podwójnych pod-
bródków i tłustych nadgarstków Byrona. Posypuję mu policzki osu-
szającym proszkiem, żeby zachować ich chorobliwą bladość do końca
długiej podróży.
  Zastanawiam się, jak Caroline Lamb zareaguje na ich widok.
Czy sprawi jej przykrość to nowe, nieznane szerokiej publiczności
wcielenie dawnego kochanka? Natychmiast jednak przypominam
sobie o Glenarvonie. Caroline będzie wiedziała, co zrobić z tymi
obrazkami.
  Skończywszy pracę, starannie zawijam je w jedwab, umieszczam
między usztywniającymi deseczkami i adresuję przesyłkę. Wiem,
dokąd powinna trafić, ponieważ często widywałam ten adres na
listach, które Byron i Hobhouse pisali do teściowej Caroline, lady
Melbourne.
  Wybacz mi, Hobhouse. Poczujesz się zdradzony, ale to konieczn
poświęcenie.
  Zerkam w lustro i widzę, że mam zdrową, zaróżowioną cerę. F
nam wysoko włosy, odsłaniając perły, uśmiecham się do swego od i
532

         . kota, który rewanżuje mi się poruszeniem wyprężonego
1P°Z~ Niosę pakunek do portu, wyszukuję chętnego marynarza ze
         eociuję cenę, wręczam mu przesyłkę i pieniądze. Obdarzam
SWt - '? iież spojrzeniami, które sprawią, że na pewno wróci do We-
^° •?   bv poinformować o tym, że przesyłka bezpiecznie dotarła do
rąw brodze powrotnej znowu słyszę głosy dobiegające z kawiarni,
iezliczone szepty składające się na grecki chór, który powtarza
w kółko jedno tylko słowo: Byron!
- Blady jak śmierć, nikt jeszcze takim go nie widział...
  _ paiazzo Mocenigo jest pusty. Podobno Byron zabrał ze sobą
tylko walizkę swoich wierszy i przysiągł, że nigdy tu nie wróci.
Głosy powoli cichną za moimi plecami. Girolamo, myślę...
  Zimowe słońce podobne do bladego żółtego płatka na niebie, za-
czyna zsuwać się w stronę horyzontu. Wracam do domu. Została mi
jeszcze jedna rzecz do zrobienia.
  Idę ulicami, które kocham. Zewsząd docierają do mnie radosne
kulinarne zapachy Wenecji: szałwia, masło, rozmaryn, zupa z krabów,
kwaśny parmigiano. Wdycham intensywną woń wodorostów i łagod-
niejszą wilgotnych kamieni. Patrzę na wysokie kwiatony sterczące
nad dachami z terakoty. Podziwiam ciemne żyłki w jasnych bruko-
wych kamieniach przywiezionych z Istrii, widzę kwiaty kwitnące na
balkonach i w oknach. Słyszę szelest fal rozcinanych dziobami gondoli.
Wciskam monety w sterczące jak tulipany dłonie żebraków. Słyszę
śpiew gondolierów i głosy dzieci powtarzające w nieskończoność te
same wyliczanki. Patrzę na wyblakłe paline i słyszę chrobot maleń-
kich żarłocznych bestii pożerających je na poziomie lustra wody.
Rozpościeram ramiona, jakbym chciała to wszystko objąć. Idę bardzo
długo, aż prawie zapada ciemność.
Wracam do domu.
Dotarłszy do mego campo, podnoszę wzrok na delikatne kopuły,
lekkie łuki i jasne marmurowe żebra kościoła Miracoli. Mijam dzie-
zmiec, na którym dawno, dawno temu wpadłam w ramiona Casa-
"ovy, wspinam się po schodach do niewielkiego saloniku Sofii i cze-
am na n^- Co wieczór, uporawszy się z trudami dnia, przychodzi
J, zęby choć chwilę posiedzieć przed namalowanym przeze mnie
P°Jfetem ?>ej nieżyJącego dziecka.
yslę o tym, jak wezmę ją za rękę i co jej powiem.
Powiem jej o wszystkim, a potem ją obejmę.
533

krótkim kataklizmie Byron dałby światu więcej ciepła niż przP
swoje dotychczasowe życie. Wyobrażam sobie, jak jego twarz m     *
czy się i umiera, tak jak nigdy nie stanie się w rzeczywistości n
zbyt szybko żyje, już pochłonął większość życia wielkimi, łapczywa-
kęsami. Nie pożyje długo, myślę. Bez niego świat stanie się znaczn'
lepszy.
  Mimo to zamykam drzwi, przynajmniej na chwilę. Płomyki usn
kajają się, również na chwilę. Nie taki los wyznaczyłam swemi
najnowszemu portretowi. Nie zaplanowałam dla niego zniszczę
ma.
  Zrzucam mokre ubranie, wkładam suche. Nie zdejmuję pereł
ponieważ jestem teraz mężatką. Poślubiłam swoje szczęście. Rozpiera
mnie energia, dokładnie wiem, co mam robić. Wyjmuję z szuflady
skórzane portfolio, wysypuję na stół jego zawartość. Ogarniam spo-
jrzeniem te jakże inne portrety Byrona, sekretne, odrażające. Roz-
kładam je, przeglądam, wybieram sześć - na nich najlepiej widać
chwile, które prawie zabiły moje szczęście.
  Biorę się do pracy. Czeka mnie poważne zadanie. Niektóre pastele
muszę pociągnąć werniksem i pozwolić im wyschnąć. Mam niewiele
czasu, ponieważ statek do Anglii wyrusza w południe.
  Nucę wenecką pieśń miłosną. Jej piękne, pełne wdzięku słowa
wydają się zupełnie nie na miejscu w sąsiedztwie podwójnych pod-
bródków i tłustych nadgarstków Byrona. Posypuję mu policzki osu-
szającym proszkiem, żeby zachować ich chorobliwą bladość do końca
długiej podróży.
  Zastanawiam się, jak Caroline Lamb zareaguje na ich widok.
Czy sprawi jej przykrość to nowe, nieznane szerokiej publiczności
wcielenie dawnego kochanka? Natychmiast jednak przypominani
sobie o Glenarvonie. Caroline będzie wiedziała, co zrobić z tymi
obrazkami.
  Skończywszy pracę, starannie zawijam je w jedwab, umieszczam
między usztywniającymi deseczkami i adresuję przesyłkę. Wiem,
dokąd powinna trafić, ponieważ często widywałam ten adres na
listach, które Byron i Hobhouse pisali do teściowej Caroline, lady
Melbourne.
  Wybacz mi, Hobhouse. Poczujesz się zdradzony, ale to konieczn
poświęcenie.
Zerkam w lustro i widzę, że mam zdrową, zaróżowioną cerę. Up
                                                                rlbicia
nam wysoko włosy, odsłaniając perły, uśmiecham się do swego oau
532

drawiam kota, który rewanżuje mi się poruszeniem wyprężonego
1 ^°Z    Winse pakunek do portu, wyszukuję chętnego marynarza ze
~<rr>na. i>i"B,e r	.   .    .
° V   negocjuję cenę, wręczam mu przesyłkę i pieniądze. Obdarzam
Sl3 ' 'deż spojrzeniami, które sprawią, że na pewno wróci do We-
^° "' abv poinformować o tym, że przesyłka bezpiecznie dotarła do
rąk adresatki.
w drodze powrotnej znowu słyszę głosy dobiegające z kawiarni,
 'liczone szepty składające się na grecki chór, który powtarza
w kółko jedno tylko słowo: Byron!
- Blady jak śmierć, nikt jeszcze takim go nie widział...
  _ Palazzo Mocenigo jest pusty. Podobno Byron zabrał ze sobą
tylko walizkę swoich wierszy i przysiągł, że nigdy tu nie wróci.
Głosy powoli cichną za moimi plecami. Girolamo, myślę...
  Zimowe słońce podobne do bladego żółtego płatka na niebie, za-
czyna zsuwać się w stronę horyzontu. Wracam do domu. Została mi
jeszcze jedna rzecz do zrobienia.
  Idę ulicami, które kocham. Zewsząd docierają do mnie radosne
kulinarne zapachy Wenecji: szałwia, masło, rozmaryn, zupa z krabów,
kwaśny parmigiano. Wdycham intensywną woń wodorostów i łagod-
niejszą wilgotnych kamieni. Patrzę na wysokie kwiatony sterczące
nad dachami z terakoty. Podziwiam ciemne żyłki w jasnych bruko-
wych kamieniach przywiezionych z Istrii, widzę kwiaty kwitnące na
balkonach i w oknach. Słyszę szelest fal rozcinanych dziobami gondoli.
Wciskam monety w sterczące jak tulipany dłonie żebraków. Słyszę
śpiew gondolierów i glosy dzieci powtarzające w nieskończoność te
same wyliczanki. Patrzę na wyblakłe paline i słyszę chrobot maleń-
kich żarłocznych bestii pożerających je na poziomie lustra wody.
Rozpościeram ramiona, jakbym chciała to wszystko objąć. Idę bardzo
długo, aż prawie zapada ciemność.
Wracam do domu.
  Dotarłszy do mego campo, podnoszę wzrok na delikatne kopuły,
lekkie łuki i jasne marmurowe żebra kościoła Miracoli. Mijam dzie-
dziniec, na którym dawno, dawno temu wpadłam w ramiona Casa-
novy, wspinam się po schodach do niewielkiego saloniku Sofii i cze-
am na mą. Co wieczór, uporawszy się z trudami dnia, przychodzi
aj, zęby choć chwilę posiedzieć przed namalowanym przeze mnie
P°Cretem ^ nieżyJ^ceg° dziecka.
tyslę o tym, jak wezmę ją za rękę i co jej powiem.
Powiem jej o wszystkim, a potem ją obejmę.
533

  Myślę o tym, jak razem pójdziemy do Giovanniego i trzym •
się za ręce, spróbujemy go przekonać do naszego pomysłu.
  Myślę o tym, jak przytulone ciasno do siebie pójdziemy do F
damenta Nuova, oświetlając sobie drogę lampą, jak wsiądziemy ri"
gondoli i każemy zawieźć się na San Lazzaro, żeby zabrać Girolam
do domu.
  
DOPISEK
Raport doktora Juliusa Millingena
  Ja dr Julius Millingen, opiekowałem się lordem Byronem podczas
iego ostatnich dni w Missolungi, a następnie przeprowadziłem sekcję
iego zwłok po śmierci, która nastąpiła 19 kwietnia 1824 roku z powodu
malarii, w wieku trzydziestu sześciu lat. Oto moja relacja. Ani podczas
mojej zawodowej kariery, ani w całym długim życiu nie zrobiłem
niczego, o co częściej by mnie pytano.
  Dla spokoju sumienia muszę najpierw zaznaczyć, iż zdaję sobie
sprawę, że lord Byron byłby oburzony i wstrząśnięty naszym po-
stępowaniem, wierzył bowiem głęboko w świętość ciała - przynaj-
mniej własnego. W przeczuciu zbliżającej się śmierci prosił mnie,
kiedy przystawiałem mu pijawki do czoła: „Nie krójcie mnie ani nie
odsyłajcie do Anglii!". Przyznaję, iż dałem mu słowo, że jego ciało
zostanie pochowane w całości na greckiej ziemi, dla której przecież
oddał życie. Nienawidził swojej ojczyzny i poprzysiągł nigdy nie
wracać, żywy czy martwy, na tę, jak się pogardliwie wyrażał, „nędzną
wysepkę". Nie chciał również słyszeć o powrocie do swego przy-
branego domu, czyli do Włoch, a przynajmniej do Wenecji. „Tylko
nie Wenecja!..." - szeptał od czasu do czasu w malignie, zupełnie
jakby czekało tam na niego coś okropnego.
W ostatnich dniach życia lord Byron prawie bez przerwy majaczył.
Był
święcie przekonany, że rzucono na niego urok, błagał mnie,
żebym znalazł jakąś paskudną starą wiedźmę, która mogłaby go
odczynić. Z przykrością stwierdzam, iż ani słowem nie wspomniał
ani o religii chrześcijańskiej, ani o jej obrządkach, wielokrotnie
natomiast mówił po włosku i choć niewiele dało się z tego zrozumieć,
o mam wrażenie, iż najczęściej padało z jego ust słowo „ritratto",
czyli portret. Wykrzykiwał również: „Mój syn! Mój syn!", chociaż
 y o powszechnie wiadomo, iż nie posiadał żadnego legalnego męs-
taego potomka.
^zęsto wracał do losu, jaki czeka jego ciało. „Złóżcie je gdzieś
535

w kącie, bez żadnych fanfar ani innych ceregieli". Przypuszczam, ij
chodziło mu o to, aby odwieść nas od planów przeprowadzenia sekcji
zwłok.
  Przeprowadziliśmy ją jednak, i to bardzo dokładnie. Było nas aż
pięciu. Cóż mogliśmy począć? Przecież świat domagał się informacji.
  To prawda, że dwóch z nas wybuchnęło płaczem, kiedy zbliżyliśmy
się z piłami do jego pięknego ciała. Jak tylko uporaliśmy się z tym
ponurym zadaniem, czym prędzej wyszedłem, kryjąc twarz mokrą
od łez. Nie mogłem dłużej znieść widoku jego rozkawałkowanego
ciała.
  Żałuję, że to uczyniłem. Powinienem był zostać i nadzorować
wszystko do samego końca, ponieważ kiedy wróciłem, ujrzałem go
pozszywanego niechlujnie jak szmacianą lalkę. Przypominał potwora
Frankensteina z powieści Mary Shelley. Aby uciszyć wyrzuty sumie-
nia, dopilnowałem, aby szczątki zakonserwowano spirytusem, zamk-
nięto w szczelnej blaszanej trumnie (z braku ołowianych) i ode-
słano do Anglii razem z wnętrznościami umieszczonymi w czterech
dużych słojach. Jedynie płuca spotkał inny los. Na wyraźne życzenie
Greków trafiły do kościoła San Spiridione w Missolungi, skąd na-
stępnie znikły w tajemniczych okolicznościach.
  Tak, dałem mu słowo, że jego ciało pozostanie w Grecji, musicie
jednak zrozumieć naszą sytuację. W Grecji trwała wojna. Obawialiś-
my się, że pewnego dnia jego szczątki mogą trafić w ręce barbarzyń-
ców, którzy z pewnością nie przepuszczą okazji, aby je zbezcześcić.
Nie mogłem na to pozwolić. Los, jaki spotkał jego płuca, zdaje się
najlepiej potwierdzać słuszność mojej decyzji.
  Słyszałem, że kiedy doczesne szczątki naszego największego po-
ety dotarły do Anglii i zostały wystawione na widok publiczny,
jego przyjaciel John Cam Hobhouse miał problemy z ich ziden-
tyfikowaniem - a wszystko przez to, że zostały tak niechlujnie po-
zszywane! Rozpoznał go dopiero po zniekształconej nodze. Również
Augusta, przyrodnia siostra lorda Byrona, oddała cześć zmarłemu,
podobnie jak wielu londyńczyków.
  Ktoś podsunął myśl, aby pochować go w Westminster Abbey,
ostatecznie nie wyrażono jednak na to zgody i lord Byron spoczął
w rodzinnym grobowcu w Hucknall Torkard. Czytałem w gazetach,
że za karawanem jechały dziesiątki eleganckich powozów należących
do najlepszych rodzin Anglii. Były pięknie przystrojone - ale puste.
Angielscy arystokraci nie zamierzali okazywać przesadnej rozpaczy
536

po śmierci człowieka, który z nich szydził i okrywał niesławą. Puste
ekwipaże zajechały przed kościół, przystanęły na chwilę i szybko się
rozjechały.
  Dowiedziałem się o tym znacznie później. Byłem ostatnim człowie-
kiem, który dotykał lorda Byrona żywego, i nigdy nie zapomnę tego
uczucia. Wstrząsnęło mną do głębi.
  Popełniłem błąd, godząc się od razu na rozmowę z dziennikarzami
miejscowych gazet, polujących na sensacyjne szczegóły ostatnich
:hwil życia wielkiego poety. Przyznaję, że nie byłem wtedy sobą
i powiedziałem więcej, niż powinienem, ale ani trochę nie rozminąłem
się z prawdą. W związku z tym czuję się zmuszony potwierdzić
prawdziwość relacji „Greek Telegraph", według której mózg lorda
Byrona był o jedną czwartą większy niż przeciętny i również znacznie
bardziej ukrwiony, czaszka natomiast wyglądała jak czaszka starca.
Była twarda jak kamień. W całym ciele stwierdziliśmy obecność
znacznej ilości tkanki tłuszczowej, w wątrobie odkryliśmy zaś zmiany
świadczące o nadużywaniu napojów alkoholowych: była mniejsza,
twardsza i bledsza, niż to się zwykle spotyka.
  Powiedziałem też dziennikarzom - i bardzo tego żałuję - iż serce
lorda Byrona znacznie przewyższało rozmiarami serce przeciętnego
człowieka równocześnie jednak było miękkie i słabe jak serce wiekowe-
go starca. Przykro mi mówić te słowa, niemniej muszę stwierdzić, że
serce było jednym z jego najsłabszych organów.



OD AUTORKI
Zmyślić można tylko prawdę.
John Ruskin
  Zmyślonymi postaciami w tej książce są: Cecilia i jej rodzina,
Mouchar, Maurizio Mocenigo, gondolier i kot.
  Pozostałe są prawdziwe: Casanovą i jego rodzina, Byron wraz
z rodziną, Francesca Buschini, William Beckford, Johann Wolfgang
von Goethe, ambasador Alvise Mocenigo, hrabia Waldstein z Dux
i jego sługa Feldkirchner, Lorenzo da Ponte, Ali Pasza, William
Fletcher, John Cam Hobhouse, panna Gray, Caroline Lamb, An-
nabella Milbanke, Marianna Segati, Margarita Cogni, Tita Falcieri,
Mary i Percy Bysshe Shelley, Claire Claremont, Ada i Allegra Byron,
Marina Benzoni, Teresa Guiccioli, Julius Millingen, Angelica Kauff-
mann i Rosalba Camera, lady Mary Wortley Montagu, lady Arundel
i Giordano Bruno.
  Prawdziwe są także literackie dokonania Casanovy, jego poglądy
na miłość natomiast, kobiety, Wenecję i sztukę portretowania, podob-
nie jak anegdoty z jego życia, zostały oparte na informacjach zaczer-
pniętych z jego Histoire de Ma Vie. Te liczące trzy tysiące sześćset
stron wspomnienia spisał po francusku, przebywając na wygnaniu
w Dux. W roku 1822 ukazały się drukiem po niemiecku, po włosku
natomiast wydano je dopiero w 1882. Od tej pory przetłumaczono je
na dwadzieścia cztery języki i obecnie są uważane za jeden z najbar-
dziej fascynujących opisów życia w Europie w osiemnastym wieku.
Listy Casanovy z wygnania zostały wymyślone, choć częściowo opie-
rają się na tym, co pisał do Franceski Buschini.
  Wathek, wybitna powieść grozy, jest autentyczny, podobnie jak
namiętność Byrona do dzieła Beckforda. Wyruszając w roku 1823
w swoją ostatnią podróż do Grecji, polecił sprzedać wszystkie swoje
książki i inny dobytek, z wyjątkiem właśnie Watheka. Autentyczne
są także jego Argumenty na rzecz zmiany i opis szalonego słonia
538

zastrzelonego przez Austriaków. Wiele jego spostrzeżeń zostało za-
czerpniętych z listów do Hobhouse'a, do Johna Murraya i do Augusty.
Clenawon Caroline Lamb przetrwał do naszych czasów w wydaniu
z roku xsl6 i można go sobie wypożyczyć z London Library. „Poupee
de France" rzeczywiście przez wiele lat dyktowała Wenecjankom, co
powinny nosić. Opisy weneckiego carnevale pochodzą z malowideł
Gabriela Belli w Palazzo Querini Stampalia, gdzie wciąż można je
oglądać. W roku 1782 na wyspie San Michele stał klasztor kamedu-
?ów; na początku następnego stulecia przekształcono ją w wyspę
cmentarną.
  W roku 1809 Byron naprawdę przebywał w Albanii, a w latach
1816-1819 w Wenecji. Mieszkał w domu rodziny Segati we Frezzerii
i w Palazzo Mocenigo na San Samuele. Naprawdę przepłynął z Lido
do Canal Grandę, chociaż w kronikach odnotowano tylko jeden jego
taki wyczyn. Zgłębiał również tajniki języka ormiańskiego na wyspie
San Lazzaro. (Przypadek sprawił, że Casanovą także miał do czynie-
nia z mieszkającymi tam Ormianami, na prośbę władz Wenecji pro-
wadząc rozmowy z przywódcami diaspory. Działo się na krótko przed
jego powrotem z wygnania w roku 1774).
  Znajomość Williama Beckforda z Casanovą jest fikcyjna, ale nie
niemożliwa. Obaj byli przyjaciółmi Williama Hamiltona, obaj prze-
bywali w tym samym czasie w Wenecji. Listy polecające Beckforda
były adresowane do hrabiny Giustiniany d'Orsini Rosenberg, szacow-
nej wdowy, która trzydzieści lat wcześniej zaliczała się do najbardziej
ognistych kochanek Casanovy. Giustiniana (którą w swoich wspo-
mnieniach nazywa „Panną XCV") zaszła w ciążę z jego przyjacielem.
Casanovą postanowił wybawić ją z kłopotu, aplikując za pomocą
swego gorliwego „rumaka" specjalną, opartą na miodzie miksturę.
Zabiegi, choć bez wątpienia przyjemne dla obu stron, nie dały jednak
oczekiwanych rezultatów. Casanovą przemycił Giustinianę do klasz-
toru, gdzie potajemnie urodziła dziecko. Wróciła do rodziny z prawie
nienaruszoną reputacją. Kiedy Casanovą wrócił po osiemnastu latach
wygnania, Giustiniana była już żoną hrabiego d'Orsini Rosenberga
i prowadziła własny salon - ten, w którym przyjmowała Beckforda.
  Byron opuścił Wenecję w roku 1819 i zamieszkał w domu Teresy
Guiccioli. Rodzina Teresy wciągnęła go w działalność włoskich na-
cjonalistów; stąd wzięło się jego zainteresowanie podobnymi działa-
niami prowadzonym w Grecji. W roku 1823 został członkiem Komi-
tetu Greckiego utworzonego w celu podjęcia i koordynowania działań
539

zmierzających do wyzwolenia Grecji spod tureckiej okupacji. W stv
niu 1824 dołączył do sił wyzwoleńczych w Missolungi. Zmarł n
malarię 19 kwietnia 1824 roku. W ostatnich chwilach opiekował nim
się Julius Millingen.
  Byron pozostawił po sobie nieco wspomnień, spalono je jednak
uroczyście 17 maja 1824 roku w mieszczącym się przy Albermarle
Street biurze jego wydawcy. Przyjaciele byli zdania, że ujawnienie
zawartych w nich wątków seksualnych może poczynić wielkie i nie-
odwracalne szkody. Wśród tych, którzy namawiali do ich zniszczenia
znajdował się także Hobhouse, choć nawet nie rzucił na nie okiem
Aby obronić go przed oskarżeniami, Teresa Guiccioli napisała prze-
pełnioną podziwem książkę Vie de Lord Byron, którą jednak uznano
za zbyt osobistą, żeby mogła ukazać się drukiem za jej życia. An-
nabella również nie zasypiała gruszek w popiele: namówiła Harriet
Beecher Stowe do napisana relacji z nieudanego małżeństwa. Wydano
ją w roku 1870, dziesięć lat po jej śmierci, pod tytułem Lady Byron
pomszczona.
  Sekcja zwłok i pogrzeb Byrona wyglądały tak jak w zamieszczonym
opisie. Mary Shelley, która przebywała w tym czasie w Londynie,
odprowadziła wzrokiem karawan zmierzający na Highgate Hill, z ser-
cem wypełnionym współczuciem dla człowieka, który tak wiele ją
kosztował. Na kondukt całkiem przypadkowo natknęła się także
Caroline Lamb. Podobno dowiedziawszy się, kto spoczywa w trumnie,
częściowo postradała zmysły i już nigdy ich całkiem nie odzyskda.
  Istnieje również opisany w części czwartej portret Byrona na
wyspie San Lazzaro.
Nie wiadomo, kto go namalował.

PODZIĘKOWANIA
  Przede wszystkim pragnę podziękować moim wydawcom, Sally
Abbey i Jill Foulston, za nieocenioną pomoc i doskonale przeczucia
dotyczące Cecilii, oraz mojej agentce Tanji Howarth, przede wszyst-
kim za to, że mnie z nimi zetknęła. Dziękuję Rebece Kerby za
pracę nad tekstem i chronologią wydarzeń.
  Dziękuję także Wendy i Fredowi 01iver za wszystko, Joannie
Skepers, Melissie Stein, Jamesowi Tiptonowi, Donnie Martin, Kris-
tinie Blagojevitch i Jenny Lovric za przeczytanie pierwszej wersji
powieści, a Susannie Geoghegan, Nancy Starr oraz Bartowi i Marilyn
Stoner za nieustające wsparcie.
  Dziękuję Ornelli Tarantola, Garze Caleo-Green, Cinzii Viviani
i Lucio Sponsie za pomoc z włoskim i weneckim słownictwem oraz
ikonografią. Dziękuję Davidowi Swiftowi i Lynne Curran za wyjaś-
nienia zawiłości osiemnastowiecznego życia i kocich obyczajów, Re-
ggie Pennington zaś za porady rolnicze.
  O przyjęcie serdecznych podziękowań proszę Alison Feli, Nicolette
Hardee, Vala Lee, Janie Mitchell, Susannah Rickards, Angelę Rob-
son i Katri Skala, za wszystkie życzliwe krytyczne uwagi przez cały
rok, jaki zajęła mi praca nad wygładzaniem tekstu.
  Dziękuję June Mendozie za wyjaśnienie technicznych aspektów
powstawania portretu, Cynthii Craig za szczegółowe informacje do-
tyczące Casanovy, a Tomowi Hollandowi za równie dokładne infor-
macje na temat Byrona.
  Podziękowania kieruję do pracowników British i London Library,
Biblioteki Marciana w Wenecji, National Portrait Gallery i National
Gallery w Londynie.
  W Wenecji o przyjęcie najgorętszych podziękowań proszone są
następujące osoby: Donatella i Paolo Asta za nieskończoną cierp-
liwość, dzięki której mogłam pisać sceny rozgrywające się w Palazzo
Mocenigo w pokojach, gdzie kiedyś naprawdę mieszkał Byron; Mi-
cnele Sammartini za to, że mogłam nie tylko mieszkać w Palazzo
olin Balbi Valier delia Trezza, ale również umieścić tam pracownię
541

Cecilii; Paola i Pitagora Zoffoli za szczegóły z życia weneckich kotów
Alessandra Angelini, Diego Vianello i Franco Gasperin za wprowa-
dzenie mnie w przebogaty świat weneckich przysłów; Ada Gasperin
za minestre.
  Dziękuję też Sergiowi i Robercie Grandesco zafragolino i Grazielli,
Emiliowi i Valentinowi Scarpa za setki ottimi capucci non troppo
schiuma o szóstej rano w Bar da Gino przy San Vio, bez których ta
książka nigdy by nie powstała.
  
BIBLIOGRAFIA WYBRANA
  Następujące książki służyły mi nieocenioną pomocą podczas przy-
gotowań i pracy nad tą powieścią:
  Giacomo Casanovą, kawaler de Seingalt: The Story Of My Life;
przeł. Willard R. Task; Johns Hopkins Paperbacks, 1997. Przekład
angielski copyright © by Harcourt, Brace & World, Inc. Wydanie
oryginalne: Jacąues Casanovą de Seingalt: Histoire de Ma Vie,
Edition integrale, Venitien; F. A. Brockhaus, Wiesbaden, Libraire
Plon, Paris, 1960. © F. A. Brockhaus, Wiesbaden 1960. [Wyd. pol.:
Pamiętniki (wybór) przeł. Tadeusz Evert, Warszawa 1961].
Lady Caroline Lamb: Glenawon; Henry Colburn, Londyn 1816.
  Byron: A Self-Portrait Letters and Diaries 1798 To 182Ą, pod
redakcją Petera Quennella; John Murray, Londyn 1950.
  William Beckford of Fonthill: Dreams, Waking Thoughts And
Incidents, pod redakcją Roberta J. Gemmetta; Fairleigh University
Press. © 1971 Associated University Presses Inc, Cranbury, New
Jersey.
  William Beckford: Vathek; Londyn 1786. [Wyd. pol.: Wathek: opo-
wieść arabska, przeł. Anna Jasińska, Kraków 1976].